tinerva - 3

KORU KORNE
NAN
Kriz ve Terr Dnemlerinde
Geni Gruplar ve Liderleri
Vamk D. Volkan
K r K r n e n an
 K r K r n e n an
K riz ve T e r r D n em lerin d e
G en i G ru p lar ve L id e rleri

V am k D . V olkan

n g il iz c e d e n e v i r e n : D r . z g r K a ra a m
Kr Krne nan
Kriz ve Terr Dnemlerinde Geni Gruplar ve Liderleri
Vamk D. Volkan

ISBN: 975-6287-42-X

I. Bask: stanbul, Eyll 2005

Orijinal ad: Blind Trust / Large Groups and Their Leaders in Times of Crisis and Terror
Copyright C 2004 by Pitchstone Publishing Company, Charlottesville, Virginia, USA

ngilizce'den (eviren: Dr. zgr Karaam

Yayna hazrlayan: enol Ayla
Kapak tasanm: Okuyan Us
Grafik uygulama: znur Erman
Film, bask ve cilt: Yaylack Matbaaclk San. Tic. Ltd. ti. Litros Yolu Fatih San. Sit. No:
12/197-203 Topkap- stanbul Tel: 0212 612 5860

Bu kitabn yayn haklan Okuyan Us'a aittir. Her hakk sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alnt
lar dnda yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.

Okuyan Us Yayn Eitim Danmanlk Tbbi Malzeme ve Reklam Hizmetleri San. ve Tic.
Ltd. ti
Kalp Sokak Uzal Apt. 152/3 Tevikiye 34365 stanbul
Telefon: (0212) 232 5373, 232 5379 Faks: (0212) 231 5220

okuyanusOokuyanus.com.tr
www.okuyanus.com.tr
N o r m a n I t z k o v i t z e
indekiler

Yazar Hakknda 9

Giri. Divandan Mzakere Masasna 13

I. KISIM: GENl GRUP PSKOLOJS

1. Geni Grup Kimliinin Yedi lmii 29
2. Gerileme: Korku ve Arzu Dnyasna Geri Dn 79
3. nsanlar Birbirine Balayan Riteller 129

II. KISIM: KKTENDNCLlN PSKOLOJS

4. Wacodan Bamian Vadisine 167
5. Bamian Vadisinden Iraka 207

III. KISIM: LDERLK VE KLK

6. "Sonucu Belirleyen Ufak Ayrnt" 255
7. Narsisizmin Gc 283
8. retmen Olarak Liderler 325

IV. KISIM: BR OLGU YKS

9. Kllerinden Domak: Arnavutluktaki Yerleik
Gerilemenin Miras 351

Son Sz 393
Teekkrler 397
Notlar 398
Kaynaklar 496
Y a za r H a k k n d a

Prof. Volkan, Kbrs'ta Lefkoede dodu ve tp eitimini Anka

ra niversitesi Tp Fakltesinde tamamladktan sonra ABDye
yerleti.
Prof. Volkan, Virginia niversitesi Tp Fakltesi Psikiyatri
blmnde 1963-2002 yllan arasnda eitim grevlisi olarak
alt ve 2002de Emeritus Profesr (memuriyet unvann koru
yan emekli profesr; .n) olarak emekliye ayrld. 1974-1994
yllar arasnda Virginia niversitesi Blue Ridge Hastanesinin
medikal direktrln yrtmtr. 2002den beri Massachu-
settes eyaletindeki Stockbridgede Austen Riggs Merkezinde
onursal Erik Erikson Bilim Adam (scholar) olmutur. Ayrca
Washington Psikanaliz Enstitsnde Emeritus Eitim ve Sper-
vizyon Analistidir ve hem Uluslararas Politik Psikoloji Demei
(ISPP) hem de Virginia Psikanaliz Demeinin eski bakamdir.
1990larda eski ABD Bakan Jimmy Cartern ynetiminde
ki Carter Merkezi Uluslararas Grmeler Ann yesi olarak
grev almtr. 1995te FBI Kritik Olaylara Yant Grubu iin Se
ilmi Danma Komisyonuna bakanlk yapmtr. 1999da
Avusturya Viyanada 27. Yllk Sigmund Freud Seminerini ver
mitir. 2000 ylnda Tel Avivdeki zak Rabin srail almalar
Merkezinde Onursal Rabin retim Grevlisi olarak grev
yapmtr. ubat 2001de, Boston Massachusettsteki Harvard
niversitesi Hukuk Fakltesinde konuk profesr olarak al
mtr. 2002de Uluslararas Psikanaliz Demei Terrizm Komi-
tesine atanmtr. 2003te zmir Ege niversitesinde konuk
psikiyatri profesr olarak almtr. 2005 ylnda Ankara ni
versitesinde konuk psikiyatri profesr olarak almtr. 2006
ylnda Viyana, Avusturyada Fullbright/Sigmund Freud Vak
f nda Konuk Psikanaliz Bilim Adam olacaktr.
 Prof. Volkann ald birok dl arasnda Nevitt Sanford
dl (1994), Max Hayman dl (1995), L. Bryce Boyer
dl (1996), Margaret Mahler Edebiyat dl (1999). 2003 te
uluslararas bir jri, dnya apnda psikoterapiye olan katklarn
dan tr Prof. Volkan Viyana Kenti ve Dnya Psikoterapi
Konseyi tarafndan verilen Sigmund Freud dlne lyk gr
mtr. 2005 ylnda, Finlandiya Kuopio niversitesi Tarafn
dan Prof. Volkana fahri doktora verildi.
Prof. Volkan, on iki yldr ayda bir kan Mind and Human
Interaction (Zihin ve nsan Etkileimi) adl derginin kurucusu ve
editrdr. Otuz be tane kitabn yazan veya yazarlarndan biri
dir. Bunun yannda on tane daha kitabn editr veya editrlerin
den biridir. yz akn bilimsel makale yaynlamtr. al
malar Felemenke, Fince, Almanca, Yunanca, branice, talyan
ca, Japonca, Romence, Rusa, Srpa, spanyolca ve Trkeye
evrilmitir.
2005 ylnda, ortaya koyduu psikopolitik teoriler ve dnya
nn problemli birok yerinde bar iin yapt almalar nede
niyle Prof. Volkan Nobel Bar dlne aday gsterilmitir.
K r K r n e n an
G ir i

D iv a n d a n M za k ere M a sa sn a

Einsteir kendisine sorduunda

Bilimin dnya bar iin ne yapabileceini,
yle cevap vermiti Freud:
Fazla bir ey deil. Ve de bu vesileyle belirtmiti ki,
Bilim de sylencede balamakta ve bitmektedir.

-Howard Nemerov, Einstein & Freud & Jack

11 Eyll 2001deki terrist eylemler gaddarca ve insanlk dy

d, fakat bu eylemleri planlayan ve gerekletiren kiiler de in
sandlar. Bylesine byk bir ykm eylemine yol aan, pek de
bilmediimiz kiisel gdlenimleri, ait olduklar geni grup El-
Kaidenin, daha iyi bilinen ve aka ifade edilmi gdlenimle-
riyle i ie girmiti. 11 Eyll olaylar ve arasnda Amerika Bir
leik Devletlerindeki dnyay bizim yanmzda olanlar ve bize
kar olanlar eklinde ikiye blme eiliminin de yer ald so
nular, insann doasn, zellikle de bireylerle ait olduklar ge
ni gruplar arasndaki ve bu gruplarn kendi aralarndaki ilikile
ri anlama ynndeki gereksinimi daha da artrmtr.

Bu, sadece 11 Eyllle ya da terrizm ve 11 Eyll sonras

Amerika Birleik Devletleri ve mttefiklerinin Irak igaliyle il
gili bir kitap deildir. nsana ait belirli evrensel elerin bir ara
ya gelerek, kiz Kulelere ve Pentagona yaplan saldrlar gibi
byk saldn eylemleri ve savalardan, totaliter devletlerdeki
baskc rejimlerin birey hak ve zgrlklerini yava yava yok
etmesine kadar birok trajediyi ortaya karan ve besleyen bir at
mosferi nasl yarattn incelemektedir. Bu kitap geni grup
kimliine, tehdit altndaki toplumlann geni grup oluturma y
nnde gerileme (regresyon) eilimine ve politik liderlerin bu ge
rilemeyi nasl ynlendirebilecei sorunlarna odaklanmaktadr.
Geni grup kimlii kavram, ou yaamlar boyunca asla bir
araya gelmeyecek olan binlerce ya da milyonlarca bireyin, ayn
etnik, dini, ulusal ya da ideolojik gruba ait olmaya dayal youn
bir aynlk duygusuyla birbirlerine nasl balandklarm tanmla
maktadr. uras ilgintir ki, grup kimlii gnlk yaantmzn
ak iinde bilinli olarak odaklandmz bir ey deildir. Sa
bahlan gl bir biimde Suriyeli, VietnamlI ya da Amerikal
olma duygusunu yaayarak uyanmayz. imize giderken yol bo
yunca, grup kimliine ilikin bayrak gibi herhangi bir simge gr
sek bile, geni gruba ait olma duygusu aklmza gelmeyebilir.
Geni grup kimliimizle, sradan zamanlarda olan ilikimiz, so
luk almak gibi bir eydir. Srekli bir biimde soluk alrz ve bi
risi bize yaamak iin bunu yapmak zorunda olduumuzu anm
satmadka bunun farknda deilizdir. Zatrree olduunuzu ya
da dumanla kapl bir binada bulunduunuzu dnn: Bu gibi
durumlarda soluk alp veriimize dikkat etmemiz gerekmez; al
dmz her soluun srekli farkndayzdr. Geni grup kimlii
miz saldrya uradnda zatrree yaayan ya da dumanla kapl
binada bulunan bir birey gibi davranrz; geni gruba ait olduu
muzu, onun zelliklerini, ona olan duygusal yatrmmz ve de
o geni gruba bal olan binlerce ya da milyonlarca kiiye ne ka
dar da benzediimizi aka fark ederiz. Ayn zamanda kendi
mizi, kendimizden farkl olarak deerlendirdiklerimizden ayr
rz. Byle durumlarda bireysel zbenlik duygumuzun, kiisel
kimliimizin, geni grup kimliimizle nasl i ie girdiini fark
ederiz. Hatta Suriyeli, Vietnaml ya da Amerikal olma duygusu,
Abdullah, Phuong ya da Stephanie olmaktan daha nemli olabi
lir.

Geni grup kimlii olarak adlandrdmz bu soyut psikolo

jik leme ynelik tehditler, paylalm bir endie (anksiyete)ye
neden olabilir ve bu da geni grubun yeleri arasnda toplumsal
bir gerilemeye yol aabilir. Genel anlamda bir bireydeki gerile
me, onun erken geliim evrelerinden birindeki ruhsal beklenti
lerden, isteklerden, korkulardan bazlarna ve bunlarla ilikili zi
hinsel savunma dzeneklerine geri dnmesi demektir. rnein
11 Eyll saldrlarndan sonra, Beth adnda, Virginiada yaayan
Amerikal bir kadn haftalar boyu kendini yalnzca makama ve
peynir yer durumda bulmutu. Bu yeme davran, kiisel bir ge
rilemeyi temsil etmekteydi: Beth ocukken ne zaman kendisini
endieli hissetse annesi ona makama ve peynir yedirirdi. Bethin
New Yorkta yaayan annesi 11 Eyll saldrlarnda dorudan
bir zarar grmemiti. Beth, annesinin Dnya Ticaret Merkezine
yaplan saldrlardan sa olarak kurtulduunu dnsel olarak
gayet iyi biliyor, fakat bilindnda annesinin lm olmasndan
ya da lmek zere olmasndan korkuyordu. Gerileyerek ve yal
nzca makama ile peynir yiyerek annesini hayatta tutan bir zi
hinsel dzenek kullanyordu. Birka hafta sonra annesinin ken
disini ziyarete geldi ve Bethin onu karsnda grdkten sonra
takntl bir biimde makama ve peynir yemeyi brakt. Artk an
nesinin hayatta olduunu biliyordu.

Geni gruplar da gerilemeye urar. nderin evresinde top

lanma, bayraklar sergilemek, grubu dmanla ilikili olabilecek
adlardan ve derinin renginden arndrmaya ynelik abalar,
dnyay atan uygarlklara blmek gibi etkinlikler, yurtsever
lik ya da ulusal gvenlik gibi kavramlarla ilikili olabilir. Fakat
daha sonra gstereceim gibi, bunlarn hepsi de geni grubun
gerilemesinin birtakm grnmleridir. Bu nedenle, bir grubun
kendini gvende hissetmeye ynelik abalan, stres altndaki in
san doasnn davurumlanyla kaynamakta ve belli alanlarda
gereklik ile fantezi arasndaki snrlar bulanklamaktadr. Ge
rileme kendi bana iyi ya da kt deildir; gerileme, bireylerde
ve gruplarda kendini gsteren insani bir durumdur. Fakat geni
gruplardaki gerileme, politik liderlerin ynlendirmesine ak bir
eydir.

Bir politik lider ile yandalan arasndaki iliki, ilek bir cad
deye ok benzer. Normal zamanlarda trafik, yani istihbarat, po
litik kararlar alma ve de dier hkmetme aralar, liderin etkisi
ile kamunun farkndal arasnda her iki ynde dzenli bir seyir
izler. Doal olarak bu trafik ak, ilek anayollann youn saat
lerinde olduu gibi, bazen bir ynde bazen de dier ynde daha
fazladr. Bununla birlikte, kimi zaman u ya da bu nedenle cad
dedeki trafik, resm bir kararla liderden kamuya doru tek
ynde verilir: Totaliter rejimlerin politik propagandasnda gz
lenen ey budur. Demokratik lkelerde dahi, kriz ya da terr d
nemlerinde lider/ynetimden kamuya doru olan trafie daha
fazla odaklanlmas sz konusu olur, nk kamu, kendisini, ki
isel kimliini ve geni grup kimliini koruyacak bir kurtanc
aramaktadr.

nderler ve ynetimler, insanlann dman ve mttefiklere

sahip olma gereksinimlerini abartabilirler.1Baz liderler, insan
lann gerek tehdidin bitip tehdit fantezisinin balad noktann
aynmna varmalanna yardmc olabilirler. Bu, endieyi azaltr.
Baz baka liderler, yalnzca ulusal ilgiler olarak adlandnlan
eylere bal olarak deil, ayn zamanda kendi kiilik zellikle
rine de bal olarak tehlikeleri bytebilir, endieyi artrabilir ve
grubun gerileme halinde kalmasna neden olabilirler; bu da daha
ileri dzeyde toplumsal ve politik sonular dourabilir. Kriz ve
terr dnemlerinde liderler, yandalarn iyiletirebilirler de, ze
hirleyebilirler de.

Geni gruplarn gerilemesi, merhum psikanalist Erik Erik-

sonun temel gven duygusu olarak adlandrd eyi bozar. Bu,
bir ocuun kendi gvenliini bakclarnn ellerine brakmakla
kendini gvende hissetmeyi nasl rendiini tanmlayan bir
kavramdr ve ocuk temel gven duygusunu gelitirerek kendi
sine nasl gven duyacan kefeder. Normal koullar altnda
yetikinler de, normal ilevsellik dzeyindeki vatandalar olma
konumunu devam ettirebilmek iin, kendilerine ve bakalarna
gvenirler. Szgelimi, temel gven duygusu olmasa ben, an
bir endie duymadan bir uaa binemem; nk hayatm uan
planlayclannn, yapmclarnn ve de pilotlarnn ellerine g
venle teslim edemem. Temel gven duygusu o kadar esas bir
eydir ki, ilevsel temel gven duygusuna sahip kimseler onun
varlndan haberdar bile deildirler.2 Bir grubun yelerinin te
mel gven duygusu bir kez sarsld myd, izgisinden sapar ve
onun yerini kr krne gven alr. Bu gibi toplumsal gerileme
durumlarnda liderlerin grlerini ve gsterdikleri yn, yapc
ya da ykc olduklarna bakmakszn takip etme eiliminde olu
ruz.
Bu noktada unu da eklemem gerekiyor: Burada betimlemi
olduum geni gruplar, tek sesli deildir; bunlarn da alt grupla
r vardr ve her alt grup farkl dnme ve hissetme rntsne
sahip bireylerden oluur. Fakat geni grup srelerinden sz et
tiimde, grup tarafndan byk bir oranda paylalan, genel ve
gzlenebilir dnme ve hissetme rntlerini anlatmak istiyo
rum. rnein belirli bir ideolojinin yandalarndan oluan bir
geni gruptan sz ettiimde, ruhsal durumlarm ilgin bulsam da
grubun muhalif yeleri zerinde durmuyorum. Ayrca, daha son
ra da gstereceim gibi, geni grup stres altnda kaldka yaa
nlan rselenmeye yant olarak, bireyler arasndaki dnme ve
hissetme farkllklar giderek azalma eilimi gsterir.

Bu kitabn amac, geni grup gerilemesinin ynlendirilmesi

nin ve beraberindeki kimlii devam ettirme, koruma ve onarma
amal geni grup ritellerinin, tariflere smaz barbarlkta id
det eylemleri iin gerekli atmosferi nasl hazrlayabildiim gz
ler nne sermektir. Geni grup psikolojisinin ve lider-yanda
ilikilerinin incelenmesi, bize bu tr iddet eylemlerinin akla
malar olarak genel kabul gren olaan ekonomik, yasal, askeri
ve dier gerek dnya sorunlarnn tesinde, uluslararas iliki
lerde olup bitenlere ilikin daha geni bir bak as salar.

11 Eyllden sonra Amerika Birleik Devletlerine liderlik

eden gler ve medya, blgesel konularla ilgilenmeye balad ve
dnyay biz ve onlar eklinde ikiye blerek, kendisi dnda
kileri dmanlar ya da mttefikler olarak adlandrd. nsan doa
s, houmuza gitsin ya da gitmesin, tm insanlar ilikilendirir.
Gvenliimize ynelik gerek tehditlere kar savunmamz za
yflatmadan, bu ekilde global bir yaklamda bulunursak, bunun
uygarlklarn atmaya sokulmas dncesini kkrtmaktan
ok daha fazla uygarla hizmet edeceine inanyorum; aslnda
gereklie yardmc olacak ey de, budur.

1950lerin ortasnda, Trkiyede Ankara niversitesi Tp Fa

kltesinden mezun olduktan hemen sonra Amerika Birleik
Devletlerine gittim ve Kuzey Carolina niversitesinde psiki
yatri eitimi grdm.4 Fakat muayenehane amay ve zel al
ma iine dalmay hi istemedim. Hepsi de retmen olan ebe
veynim ve iki ablamn (ve onlarn kocalarnn) izinden gittim:
Bir profesr oldum. 1960lann bandan bu yana Virginia ni
versitesi Tp Fakltesinde (2002 yl sonbaharndan beri de
emeklilik sonras Emeritus Profesr olarak) grev yaptm ve
Amerikan Bamszlk Bildirgesinin yazan ve niversitenin ku
rucusu olan Thomas Jeffersonm glgesi altnda almaktaym.

1970 ylnda Washington Psikanaliz Enstitsnden mezun

oldum ve on yl boyunca klinik alma ve retimle uratm;
ta ki -ilkin bunun neminin farknda olmasam da- bana gre
dnyann teki ucunda gerekleen bir olay mesleki yaammda
kritik bir rol oynaymcaya kadar. 1977de Msrn o zamanki
devlet bakan Enver Sedat, sraile tarihi bir ziyarette bulunmu
ve Knesset (srail Parlamentosu)te yapt bir konumada,
Araplarla srailliler arasndaki sorunlann %70inin psikolojik
kaynakl olduunu belirtmiti. Ardndan Amerikan Psikiyatri
Birlii (American Psychiatric Association, APA)nin Uluslara
ras Olaylar Komitesi (Comitee on International Affairs), Se
datn savn incelemeye ynelik bir plan yapt: Arap-srail ili
kilerinin psikolojik ynlerinin aratnlacak ve belirli etnik du-
yarllklann, kart hizipler arasndaki atmalara getirilen ba-
n zmlere kar nasl diren oluturduu incelenecekti.
1980-1986 yllan arasnda APA komitesinin bir yesi olarak, bir
dizi gayriresm Msr-lsrail grmesine katldm (bu grme
lerin son ylnda Filistinliler de grmelere katld).4 Bu s
re iinde aratrmalanmm ana konusu yava yava bireyin i
dnyasnn aratnlmas olmaktan kt; 1998e kadar bireysel
hasta grmeye devam ettiysem de, son yirmi be yl iinde geni
grup psikolojisi ve kitle hareketlerinin ynlendirilmesi, temel
aratrma konum olmutur.

Bir hekim ve psikanalist olarak alm olduum eitimin, ge

ni gruplarn psikolojisini ve liderlerle onlan izleyenler arasn
daki ilikiyi tam olarak anlama grevi asndan yetersiz olduu
nu hemen fark ettim. Diplomatlardan, siyasal bilimcilerden, ta
rihilerden vb. yardm almam ve onlarn disiplinlerinin gelenek
leri ve metodolojileri konusunda yeterli dzeyde bilgi edinmem
gerekiyordu. 1987 ylnda Virginia niversitesi Tp Faklte-
sinin himayesi altnda, birbirleriyle ortak noktalar tayan bu di
siplinlerinde ilerlemeyi salamak amacyla Zihin ve nsan Etki
leimi nceleme Merkezini (enter for the Study of Mind and
Human Interaction, CSMHI) kurdum: CSMHI, bildiim kada
ryla bir tp fakltesi erevesi iinde, iin iine psikanalistleri,
psikiyatrlar ve psikologlar olduu kadar siyasal bilimcileri, ta
rihileri ve eski diplomattan da katan tek kurulutur. CSMHI,
ortaklaa bir biimde ya da ayn ayn olarak dnyada etnik, dini
ya da dier geni grup gerilimlerinin ve buna bal iddetin ya
anm ya da yaanmakta olduu pek ok blgede alt: Gr
cistan Cumhuriyetinin yasal snrlan iinde olan ve 1990lann
banda bamszln ilan edilmesinden sonra Grcistan yneti
mi ile kanl bir savaa giren Gney Osetya blgesinden, yasa d
madde kullanmnn, cinayetin ve aile ilikilerinde bozukluk-
lann yaygn olduu ve ounlukla Afrikal-Amerikallann yaa
d, Virginiann Richmond kentindeki Blackwell mahallesine
kadar pek ok blgede.

Bylece hibir zaman tanmadm Enver Sedat, benim mes

leki yaammn gidiini deitirmi oldu. Giderek (bir divann
arkasnda gerekletirilen) geleneksel psikanalist grevini terk
edip Araplar ve srailliler, Ruslar ve Estonyallar, Trkler ve Yu
nanllar, Grcler ve Gney Osetyallar gibi dman gruplar ara
snda gerekletirilen mzakere masas etkinliklerine -tabii ki
gayri resm biimde- katlmaya baladm. Beklenebilecei gibi,
klinik ortammn gvenli yapsndan, rselenmi toplumlann be
lirsizliine ve youn mzakerelerin hararetine yapm olduum
yolculuk, diren dolu bir yolculuk oldu. Psikanalistin, terapi di
vannn gerisindeki allm yerinden, bir hastayla birlikte onun
i dnyasna yapt gezinti farkl bir eydir; birbirlerine kar
saldrgan duygulan, iddetli bir biimde ifade eden, dman ta-
raflann temsilcileri arasnda oturmak ya da gerek ve taze bir
tehlikenin ar bir biimde rseledii kiilerin arasnda bulun
mak bambaka bir eydir.

Muayenehanesinde bulunan bir psikanalist, yalnz bir kiidir:

Hastann i atmalann deerlendirirken ve neyi yorumlayaca
na ve nasl tepki gstereceine karar verirken (tabii ki analiz
edilenin verilerine ramen) yalnzdr. Fakat bir psikanalist ola
rak bir durumun patronu olmak, narsisistik duygulan doyuran
bir yaant olabilir. Saygn bir kurumda verilen iyi bir eitim,
analistin kiisel ve mesleki btnln ve kendisine ilikin bil
gisini pekitirerek bu kontrol etme konumunun ktye kulla
nlmas potansiyelini nlemektedir. Bu nedenledir ki, gelecein
psikanalistlerinin, onaylanm psikanaliz okullannda, deneyimli
bir meslektalan tarafndan analiz edilmeleri gerekmektedir. Fa
kat ben, uluslararas, etnik gruplar aras ve dier geni grup s
releri iine girdiim andan itibaren artk kendimden nceki ko
ullan kontrol etme durumunda deildim. Bir karmak atma
lar okyanusunda ortaya dklen olaylara balanm, paylalan
gizli psikolojik sreleri anlamak yle dursun, bu olaylan yal
nzca ayrt etmek bile ou kez zorlayc oldu. Ayrca kimi za
man dnya liderleriyle ve dier nde gelen ulusal ahslarla dir
sek temas iinde oldum; bunlar arasnda Sovyet lideri Mihail
Gorbaov, Amerika Birleik Devletleri bakan Jimmy Carter,
Filistin Kurtulu rgt lideri Yasser Arafat ve Bapiskopos
Desmond Tutu vard. Benim iin esas olan, bazen ksaca da ol
sa bu tr hretlerin bende uyandrd duygulan ve alglan i
lemekti. Nasl tarafsz kalabilirdim? nyarglanm nasl diz
ginleyebilirim? Yeni mesleime uyum salayabilmek iin i
dnyam epeyce incelemem gerekti.

Etnik, ulusal, din ya da ideolojik duyarlklar gndeme geldi

inde diplomatlar ya da bakalan gibi, psikanalistler de nyarg
tayabilir ve politik liderlerin ynlendirmelerine yant verebilir
ler. Gelecein psikanalistinde habis nyarglar ya da paranoya
bulunmad srece, eitim analizinde geni grup duyarlklan et
kin bir biimde ele alnmaz, aksi takdirde bu sorunlar divanda
zmlenir. Sigmund Freudun kendisi de, olaslkla farknda ol
makszn, belli bir derecede Avrupal etnik-merkezciliine ka
plmt ve dier kltrleri kalplatrma ve ktleme eilimi ta
yordu. Freud, Albert Einstein ile olan yazmalannda,5 Trk-
ler ve Moollar hakknda belirli birtakm rk yorumlarda
bulunmu ve hastalann ironik bir dille Zenciler olarak nite
lendirmiti.6 Bunlann art niyetli ve nefret dolu saldnlar olmala-
n gerekmiyordu ve rklk, on dokuzuncu yzyl sonlannm ve
yirminci yzyl balannm Avrupasnda genel olarak yaygnd
ve bir dereceye kadar da kabul gryordu. Freud, ykselen anti-
semitizm karsnda savunmaya ynelik bir aba olarak saldr
ganla zdeim kurmu olabilir, fakat onun yorumlan psikanalist
lere unu anmsatmaldr: Kendi kiisel analizimiz, zbenlik
analizi ve insan doas konusundaki kapsaml inceleme ve ei
tim, bizi belirli kltrel normlarn, kendi geni grubumuzun tu
tumlarnn kuatmasndan ve hatta rkln kuatmasndan ko
layca kurtaramaz. Etnik, ulusal ya da dier geni grup sorunla
ryla uraan bir psikanalist, birok kltre ilikin dolaysz de
neyimlere sahip olmal ve kendi nyarglarn elden geldiince
zmlemelidir. ok nceleri yle bir sonuca varmtm: Bir
arkadam ya da ailemin bir yesini nasl analize akmyorsam,
kendi orijinal geni grubumun (Trkler) atan hiziplerden biri
ni oluturduu gayri resm diplomatik bir projeye katlan anah
tar kii de ben olmamalym.

Ben, bir psikiyatr ve psikanalist olarak kk terapi grupla

r ile yeterince almtm ve bu tr gruplardaki tipik psikodi-
namiklere teden beri ainaym.7 lgi alanm geleneksel klinik
almadan uzaklatka unu gzlemledim: ou psikanalist ya
da baka akl sal alan, ou kez hatal bir biimde, kk
terapi gruplarna ya da birka yz yeden8 oluan rgtlere ili
kin bilgisini yzlerce, binlerce, hatta milyonlarca yeden oluan
etnik-ulusal, dini ya da ideolojik gruplarn psikodinamiklerine
uygulamaktadr.Geni gruplarn psikolojisinin, kendi dorulan
iinde, ayn bir dinamik olarak anlalmas gerektii kanaatini
edindim. Geni gruplar bireylerden kurulu olduu iin, bireysel
psikoloji, aktr ki geni grup psikolojisine paylalm bir feno
men olarak yansmaktadr. Yine de, geni grup psikolojisinin
kendini gstermesi durumunda, kendine ait bir yaam benimse
diini belirtmitim. rnein bir bireyin, sevilen birinin lmn
den sonra nasl yas tuttuunu, psikolojik yarasn nasl iyiletire
ceini ve ne tr durumlann bu yaray derinletirebildiini bil
mekteyiz. Byk felaketlerden sonra, geni gruplar da kaybedi
lenlerin yasn tutar. Bununla birlikte, bir geni grubun yas tut
ma sreci, bireysel yasa benzemesi zorunlu olmayan bir gidi iz
ler ve yzeysel olarak birey-yelerinin gemi ya da imdideki
paylalm duygusal durumlaryla bir balants yokmu gibi
grnen toplumsal ve politik hareketleri etkileyebilir.

Psikanaliz ile resm diplomasi arasndaki ibirliine ilikin

birka nemli engel, mesleki etkinliimin gidiini etkiledi. Bu
engellerden bazlar psikanalitik disiplinin kendisinden, dier
bazlar da siyaset bilimi ve diplomasi alanlarndan kaynakland,
dier bir ksm ise birbirinden ayr bu iki bran arasnda gerek
bir ibirlii oluturmaya alrken ortaya kt.9 Psikanalistler
dikkatlerini geni grup srelerine ve liderle onu izleyenlerin
ilikisine ynelttiklerinde bile, psikanalist asndan kuramsal
olarak geerli ve anlaml fikirlerin, siyaset kuram zerinde an
cak snrl bir etkisi olmutur; ve diplomatlar bunlar uluslarara
s olaylar, karar verme ve propaganda konularndaki kendi pra
tik zmlemeleri ynnden olduka kullansz bulmulardr.
Bu etkinin snrl olmasnn en byk nedeni, geni grup dina
miklerine ilikin ou psikanalitik kuramn, bireyin kendi geni
grubuna ve liderlerine ynelik alg ve yaantlarna odaklanma
sdr: rnein bir geni grup, idealize edilmi bir anneyi temsil
etmektedir ya da lider, grup yesi birey iin bir baba figrn
temsil etmektedir. Genel olarak zel geni gruplarn kendi psi
kolojileri ve geni gruplar arasndaki ilikinin nitelii sistematik
olarak, gerektii gibi aratrlmamtr. Ortaya kan sonu, bir
geni grubun ve liderlerinin grubun bireysel yeleri asndan ne
anlam ifade ettiine ilikin, bir eit olduka treyisel nitelikte
kuramsal anlaytr.10 Benim yaptm inceleme, bunun tam ter
sine, zgl gruplarn davranlarn ve baz zel tarihsel durum
larn psikolojik bileenlerini aklamay hedeflemektedir.11

Bu kitap, arlkl olarak benim 1979dan bu yana uluslarara

s alanda yaptm gzlemlere dayanmaktadr. Bu konuyla ilgili
olarak, iki temel laboratuvarm vard. Birincisi uydu: D
man gruplarn etkin temsilcilerini bir dizi grme iin -ou
kez birka yl sreyle- bir araya getirdiimizde, bu katlmclar,
kendi geni gruplarnn szcs haline gelmektedirler. Kendi ge
ni gruplarnca paylalan duyarllk, duygu ve dnceleri tek
rar tekrar dile getirmektedirler. Bu nedenle ben, geni gruplarn
birbirleriyle nasl iliki kurduklarn gsteren yineleyici temala
r belirleme olanan buldum. kincisi: Bir CSMHI yesi olarak,
sava sonras koullarn, blge insann paylalan rseleyici ko
ullara ve dmanlaryla ilgili ortak alglarna kuvvetle odaklan
drd, Kuveytten Gney Osetyaya kadar birok blgeyi ziya
ret ettim. Bu blgelerde toplumun her kesiminden erkek ve ka
dnlarla, yetikin ve ocuklarla, yzlerce derinlikli grme ger
ekletirdik. Bu grmeler araclyla, insan doasn ve zgl
geni gruplardaki psikolojik ileyileri anlamak adna yineleyen
temalar daha ayrntl olarak inceledim. Ayrca, daha nce de
belirttiim gibi, birok politik liderle tanma ve onlarn yanda
larna kar davran biimlerini gzlemleme olanan buldum.

Bu kitab drt ksma ayrdm. Birinci Ksmda geni grup

kimliinin betimlenmesiyle ie balyorum. Birinci blm ta
kip eden blmlerde geni grup gerilemesini ve geni grup rit-
ellerini anlatyorum. kinci Ksm, bugnlerde bizi ok megul
eden an kktendincilii inceliyor. nc Ksm politik lider
ile onun izinden gidenlerin ilikilerine, politik liderlerin nasl y
kc ya da onanc olabildiklerine ve de geni grup srelerini na
sl dizginleyebildikleri ya da alevlendirebildiklerine odaklan
maktadr. Drdnc Ksmda liderin ve yaratm olduu koul-
lann sahneden ekilmesinden yllar sonra, yerlemi durumdaki
toplumsal gerilemenin sonulann aynntlanyla inceliyorum.
Okuyucunun, geni grup psikolojisini ve lider-takipi etkileim
lerini anlamada yeni birtakm yollar bulaca umudunu tayo
rum. Bu genel bulgularn, son gnlerdeki olaylar da iine alan
terr ve terrizm konularnda farkl bir adan gerekletirilecek
daha ileri aratrmalar iin bir temel oluturaca inancndaym.
 K s m I :

G e n i G ru p P s ik o lo j is i
I. G e n i G r u p K i m l i i n i n Y e d i lm i i

Usun zgrl yok

Dnr
Eski dncelerden
Beslene beslene

Fazl Hsn Dalarca, "lk Tutsaklmz"

Yugoslavya federasyonunun kmesini takiben Srplarla Hrvat-

lar arasnda gerekleen 1991-1992 savandan hemen sonra,
Zagrebli (Hrvatistann bakenti) bir psikiyatr olan Maja Bajs-
Bjegovic, harap olmu snr kenti Vukovara gnderilen Alman
zihin sal alanlarna katlmt. Sava srasnda Srp gle
ri, kentin Hrvat kkenli insanlarn Hrvatistann merkezine
srm ve evlerini yakmt. Bu nedenle savatan sonra Vukovar
Hrvatistan snrlan iinde kaldysa da, sava bittii zaman aha
lisinin neredeyse tamam Srp kkenliydi. Bajs-Bjegovic, Vuko-
varn sava sonras gereksinimlerini deerlendirmek zere yar
dma gittii srada, sivil bir Hrvatn bile kentin caddelerinde
dolamas riskliydi. Srplar, Hrvat toplumuna ait herhangi biri
ne ya da herhangi bir eye kar youn bir dmanlk sergiliyor
lard. Tehlikenin gayet iyi farknda olan Alman ekip yeleri,
Bajs-Bjegovicden, ziyaretleri srasnda kendisini Alman olarak
tantmasn ve en nemlisi, Hrvata konumamasn istediler.
Bir keresinde grup, hi kimsenin Almanca ya da ngilizce bilme
dii bir restorana gitti ve ekip yeleri sipari veremedi. te o an
da Bajs-Bjegovic, kendiliinden Zagreb aksannm stne basa
rak garsona sipari vermeye balad. Daha sonra anlattna g
re, garsonla konutuka heyecan artm ve sanki restorandaki
herkesin kendisini iitmesini istermiesine ok yksek sesle ko
nutuunu fark etmiti. Sonradan bana anlattna gre, yaknn
da bulunan her Srpa gerek geni grup kimliini sergilemek
zorunda olduunu hissetmiti. ok gergin geen birka dakika
dan sonra grup yeleri yemek yiyebilmiler ve herhangi bir olay
la karlamadan Zagrebe dnmlerdi.

O anda Bajs-Bjegovic iin ait olduu geni grubun bir yesi

olmann psikolojik varoluunu yaamak, bedensel zarara ura
maktan ve hatta lmden daha nemliydi. Geni grupla ilikinin
bu denli gl olmasnn nedeni, bireyin etnik, dini ya da ulusal
kimlik duygusunun kendi z kimliiyle sk bir ba iinde ol
masdr; ki bunun iinde de bireyin kendine ait derin ve kiisel
aynlk duygusu, kararl cinsiyet ve beden imgesi ve gemi-
imdi-gelecek arasndaki sreklilik yer almaktadr.12 Kendi ge
ni grup kimliimiz tehdit edilmedike ya da bize haz veren grup
aidiyetiyle ilikili bir olay gereklemedike, ou zaman bu
balantnn farkna bile varmayz. Geni grubumuzu kutsayan
ansl olaylar ya da onun bana gelen talihsiz olaylar bizi mutlu
klar ya da zer, ayrca aidiyet duygumuzu da glendirir: Bu,
baka alardan grece homojen gruplarda -rnein Kuzey ve
Gney Kore gibi lkelerde- zellikle belirgin bir durumdur.
Amerika Birleik Devletleri gibi homojen olmayan bir nfusun
sz konusu olduu uluslarda bile geni grup kimlii emsiyesi,
etnik temeli ne olursa olsun herkesi kapsar: Amerikallar ok
fazla bir ey dnmeden gndelik etkinliklerini srdrrler.
Ancak New York ve Washingtona Eyll 2001de yaplan sald
rlarda dramatik bir biimde grdmz gibi, Amerikan kimli
i tehdit edildii anda ou Amerikal tehdidi dorudan kiisel
letirmekte ve bunu kendisine kar bir saldn olarak yaamakta
drlar.
 Fakat bu noktada geni gruplan snflandrmada glklerle
karlayoruz. Resm bilimsel ve politik tartmalarda olduu
gibi, gndelik dilde de geni gruplan snflandrmak iin rk ve
ulus gibi terimleri kullanyoruz. te yandan ou akademik a
lma rksal farklln bilimsel dayanaklann yok etmi ve
modem ulusal topluluklann yaratln gzler nne sermi
tir.13 Bununla birlikte, bunlar geleneksel snflamalar olduklan
iin, insanlann byk ksm, kendilerinin (ve bakalannn) geni
grup kimliklerinin yapsn bu snflar araclyla anlamaktadr
lar. Aslnda bizim amalannz ynnden bu tr snflandrmala-
n kullanmann lt, kendini etnik, ulusal ya da din bir grubun
yesi olarak hissetmektir. Benim burada odaklanacam ey bu
snflandrmalann kendileri deil, tm geni grup yaplan iin
ortak olan ve bu snflandrmalara hayat veren psikolojik s
relerdir. Bu nedenle en nemli geni grup kimlii snflandr-
malanna ilikin ksa bir betimleme yapmay gerekli gryorum.

Etnisite szc, etimolojik olarak Yunanca topluluk, halk

ya da kabile anlamna gelen ethnos szcnden gelmektedir.
Roger Scruton etnik grubu, kuaklar boyunca uzun sreli birli
in, karmak akrabalk ilikilerinin, ortak kltrn ve genellik
le dinsel birlik ve genel blgesel ballklann araclk ettii sa
bit bir grup olarak tanmlamaktadr.14 Antropolog George De
Vos, etnik grubun yelerince paylalan ve grubun balant iin
de olduu dier kimselerde bulunmayan bir dizi enin altn
izmektedir; bunlarn iinde halkn din inan ve uygulamalan,
dil, tarihsel sreklilik duygusu, ortak atalara ve ortak bir anayur
da kar beslenen inan ve ortak bir tarih yer alr.15 Aka gre
bileceimiz gibi, geni grup kimlii snflamalan, pratikte teki
geni grup kimliklerinden kolayca ayrt edilemez; etnisite, din
kimlii ve belki de ulusal kimlii iine almaktadr. Fakat benim
ie etnisiteyle balamamn nedeni, onun geni grup kimliinin
ayrcalkl bir kategorisi oluudur. Antropolog Howard Stein et-
nisitenin doal bir kategori olmadn, bir dnce biimi oldu
unu gzlemlemitir.16 Biz, daha da ileri gidebilir ve etnisitenin
temelinde bir duygulanm durumunun yattn syleyebiliriz.
Etnisite, insanlar, bilind ve simgesel olarak anneleri gibi ya
da ocukluk anda kendilerine bakan nemli kiiler gibi his
settikleri kiilere balayan duygulan ve dnceleri yanstmak
tadr. Bu nedenle etnisite yalnzca temel duygusal dzeyde nsa
n bir aidiyet duygusunu ifade etmekle kalmaz, ayn zamanda
bakasn bizim gibi olmayan biri eklinde tanmlayarak
biz-liki tanmlar.

Din (ngilizce religion) -Latincede yeniden bir araya getirip

balayan anlamna gelen religare szcnden gelir-, bireyle
rin erkeri ocukluk andaki temel duygulanma ve dnme bi
imleriyle balantldr. Din tarihsel olarak yalnzca insanlarla
lah bir duygu arasnda bir ba kurmakla kalmam, yandalar
arasnda bir ortaklk duygusu olumasn da salamtr. Fakat
din, genellikle bir insan grubunun tekliini ve paylalan kimli
in zglln tanmlama ynnden etnisite kadar zgl deil
dir. Farkl gruplar, her biri etnik gruplar olarak kendi zgl zel
liklerini tamakla birlikte ayn dini paylaabilirler. Etnik ba,
kimi zaman din ban nne geebilir. rnein an kktendin-
cilik balangta Taliban yandalann bir araya getirmitir, an
cak 2001 sonbahannda Amerika Birleik Devletlerinin saldm-
lanyla Taliban rejimi sarsldka, yandalannn kendi etnik aidi
yetleri su yzne kmtr: Afganllar, baz Taliban yandalan-
mn ve Usame bin Ladinin Arap destekilerinin yabanclkla-
nn yeniden vurgulamaya balamlardr. Bazen Gney Slavlan
gibi ayn etnik kkenden gelen gruplar farkl dinleri benimse
mekte ve farkl gruplar olarak ortaya kmaktadrlar -burada Ka
tolik Hrvatlar, Ortodoks Srplar ve Mslman Bonaklar sz
konusudur. Fakat ben Hrvatlar, Srplar ve Bonaklar farkl et
nik gruplar olarak deerlendiriyorum, nk yzyllara yaylan
tarihsel deneyim gstermitir ki, din aidiyetleri, onlarn farkl
kltrel miraslara sahip birimler olarak tanmlanmalarna neden
olmutur.

Daha yeni bir kavram olan ulus kavramnn Avrupada ger

ekletii sylenebilir. Fakat daha nceleri dinin tamamen dol
durduu bir boluk, ulusalla ilikin yeni kavramlarla doldurul
maya allmtr. Szgelimi, 1789 devriminden ve Napolyon
savalarnn yaratt trajediden sonra Fransz halk, kendi ulus-
devleti dnda kalan halklarla ayn din inanlara bal kalm
tr, fakat artk ulus, Fransz halknn paylat kimlii anlatacak
daha keskin snrl referans erevesini oluturmutur ve buna
ramen din inan da eski gcn korumutur. nsan ideolojiler,
tmyle lah ynelimlerin yerini alm deildir,17 fakat onlarla
kimi zaman garip ve nceden kestirilemez birtakm bileimler
iine girmitir. Scruton, unlar gzlemlemektedir:

Din ve politika, ne inananlarn ve ne de onlar ynetmeye

alanlarn zihinlerinde birbirinden ayrlabilir ve de din
grler, ada Batl ynetimlerin hemen hemen tm
kavram ve kurumlann etkilemitir: Kilise hukuku ve tabii
hukuk araclyla hukuk; uluslararas yarg doktrini arac
lyla egemenlik; hakl kazan ve tefecilik doktrinleri
araclyla mlkiyet; hayrsever olma buyruu aracly
la sosyal refah ve eitim; dindarlk ve itaatkrlk buyruu
araclyla politik ykmllk; kusursuzluun bu dnya
ya deil, teki dnyaya ait olduu inanc araclyla poli
tik kararllk.18
 Gnmzde Ortadou ve Kuzey rlandadaki etnik terrizm
olsun, El Kaidenin gerekletirdii terrist saldrlar olsun din
le ak bir iliki iindedir. Siyaset bilimcisi Michael Barkunun
da aklad gibi, Amerika Birleik Devletlerindeki milis bir
likleri ve onlarn sempatizanlar yalnzca radikal politik sa lite
ratrn deil, apokaliptik evangelist Protestanlkn (kktenci
Protestanlk; .n.) da etkisi altndadrlar:

Milislerin grnrdeki sekler ideolojisi -anayasal yneti

min gizli politik ve ekonomik glerin tehdidi altnda ol
duu inanc- kapal ve dolaysz din birlikleri maskele
mektedir. Bu birlikler, komployu eytann Tanr ile m
cadelesine, Deccalin ykseliine ve kyamet alametlerine
balamaktadrlar.19

Din, etnik ve ulusal politikalarda ve uluslararas ilikilerde

geni grup kimliinin bir belirleyicisi olarak, ou kez anahtar
rol oynamaktadr.

O halde etnisite, dili olduu kadar dini de iine almaktadr;

grubun tarihindeki paylalan imgelerle balantldr ve zellik
le keskin bir biz ve onlar duygusu oluturmaktadr. Belki de
Fransz Devriminden sonra ulusuluk Avrupaya yayldnda
ulusal gruplar arasnda, etnik gruplar arasndakine benzer duygu
ve dnce biimlerini yaratmtr. Gnmzde de yaygn bir bi
imde anlalmtr ki, Ulus-devlet, grece olarak yakn gemie
ait, Bat kkenli bir icattr ve ou kez kanl mcadelelere gerek
sinim duyan Avrupal uluslar yaratmtr. Baka yerlerde ulus
lar, farkl ekillerde domulardr. Szgelimi Kuveyt, Arap
yarmadasndan g eden El-Sabah hanedan ve dier aileler ta
rafndan kurulmutur. Bunlar, yzyllar iinde evrelerindeki
blgelerden gelen Arap ve ran kkenli baka insanlarla bir ara
ya gelmilerdir. Ne kanlmaz, ne de rastlantsal nitelikte olan,
fakat bilinli ve bilind kararlarn, paylalan tahsislerin ve or
tak bir tarihin rn olan bir ulusal kimlik yava yava gelimi
tir.20 Bu balamda Kuveyt, tarihi Peter Loewenbergin verdii
adla bir yapay ulustur.21 Etnisite, rk ve/veya din asndan
farkllk gsteren halklar, zel bir coraf alanda bir araya gelip
bu farkllklar atklarnda, yapay uluslar trmektedir, tpk
Amerika Birleik Devletleri, Brezilya ve Endonezya rneklerin
de olduu gibi. Lowenberg, bu ekilde birbirinden farkl birey
leri, ballk iindeki bir geni gruba -yani paylalm deneyim
lerin oluturduu ve ekillendirdii toplulua- katan ortak ge
olarak, Otto Bauere ait yazgnn sreklilii^schicksalsgeme-
inschaft) kavramn ne srmektedir.22 Uluslar birbirlerinden
farkl bir biimde doduu iin dahil etme ve dlama, haksz
lk ve hak kazanma dereceleri bir ulustan dierine farkllk gs
termektedir. rnein eski Yugoslavya yklp da Makedonya
devleti doduu zaman dahil etme ve dlama, hakszla u
rama ve hak kazanma sorunlar ortaya kt, nk Makedonya
halknn te biri Arnavut kkenlidir.

2000 yl ilkbaharnda Tel Avivde tzhak Rabin srail Ara

trmalar Merkezindeki misafirliim srasnda, ilerlemekte olan
yapay ulus inasnn olduka g srecini yakndan gzlemle
me olanan bulmutum. Tek dinli bir devlet saylan srail,
aslnda byk etnik ve kltrel farkllklar ieren bir topluluu,
tek ulus emsiyesi altnda bir araya getirmeye almaktadr.
Soykrm ncesinde gelen Siyonist yerleimciler, Soyknmdan
kurtulanlar ve onlarn torunlarndan oluan (hemen hepsi Avru
pa kkenli) srail toplumuna, daha yakn zamanl glerle, eski
Sovyetler Birliinden 1 milyon Yahudi ve 80.000den fazla da
EtiyopyalI Yahudi eklenmitir. sraildeki (ounluu Msl
man) 1 milyon Arap nfusu ve kk, fakat nemli Hristiyan ve
Bahai aznlklarn ve bir o kadar da Yahudiliin nemli sayda
ki mezhep ve eitlemelerini de gz nne alacak olursanz, s
rail hkmeti Gmen Kabul Etme Bakanlnn kar karya
kald iin boyutunu anlamak zor deildir. Bu bakanln hiz
metleri iinde, lkenin yeni yerleimcileri iin ileriye dnk ola
rak sunulacak mesleki rehberlik, danmanlk ve ekonomik yar
dm hizmetleri de yer almaktadr.

sraillilerin de, ulusal yaplarnn yapay bir nitelik tadnn

gayet iyi farknda olduklar aktr. srail devletinin kuruluunun
52. yldnm olan 10 Mays 2000 tarihinde, Kudste Theodor
Herzlin mezarnn yaknndaki bir tren gerekletirildi. srail
Parlamentosu szcs Avraham Burgun ynettii bu trene ben
de katlma frsat bulmutum. Bu tarihten birka gn nce, Par
lamentoda kltrel ayrlk ve birliktelik konulu bir toplantda
Burgla karlamtm. Onun etkileyici bir hatip olduunu
anmsyorum. Trende hazr bulunan iki binin stnde Israil
linin Burgun szleriyle nasl da cotuunu grebiliyordum.
Herzl Tepesinde bana elik eden srailli arkadalarm, Burgun
sylediklerini bana tercme ettiler. Burg, dinleyicilerini derin ve
kayg verici toplumsal ayrlklarn olmad, yapay ulusun kay
nam bir hale geldii ideal srail grne hayatiyet kazandr
maya tevik ediyordu.

Rabinin 4 Kasm 1995te Bar ilan niversitesinde renci

olan Yigal Amir tarafndan ldrlmesi srail toplumunu oke
etmi ve onlar adna, bir sraillinin dierini nasl ldrebilecei
sorusunu gndeme getirmiti. srailli bir psikanalist olan Rena
Moses-Hrushovski suikasttan sonra sraile zg bir kendi ii
ne bakmanm sz konusu olduunu belirtti.23 Israilli entelekt
eller, farkl politik ve dini gruplarn birlikteliini nasl kolayla-
tnlabileceklerini ve sraillilerin oul dini mezhepleri ve etnisi-
teleri arasnda ortaya kan ykc blnmelerin stesinden nasl
gelebileceklerini merak ediyordular. Bununla birlikte, Moses-
Hrushovskiye gre zaman iinde bu gereklemedi. Tren sra
snda lkedeki derin ayrlklar hl varln srdryordu.
Burgun sylevi bu durumu anlatyor ve bir zm bulunmas
iin yakaryordu.

Burgun sylevi bittiinde lkedeki farkl gruplan temsil

eden 12 srailli, yanan mealeler karsnda ksa birer konuma
yapt ve kendilerini birleik srailin simgesi olarak sundular. Oz
(Sveta) Tokaev adndaki gen bir kadn, yakn gemite Rus
yadan gelen bir milyon kiilik gmen grubunun temsilcisi
idi. Etiyopya kkenlilerin szcs, Zehava Baruch adl bir ka
dnd. Bir helikopterin dmesi sonucu olunu kaybeden Boaz
Kitain, gen insanlann gerek tehlikelerle kar karya geldii
bir lkede herkese yasl ebeveynleri anmsatt. Biri Yahudi, di
eri Drzi olan Ziv Scachar ve Daniella Nadim Issa adl, yirmi
yan altnda iki gen, birlikte bir konuma yaparak srail devle
ti iinde Yahudi olanlarla olmayanlann bir arada yaayabilece
ini savundular. Dier konumaclar da dinleyicilere Soyk-
n m dan dorudan etkilenmi vatandalann ve de kadn haklan
gruplannn temsilcileri olan vatandalann varln anmsatt.
Ancak srailli Mslman Araplar ve an Ortodoks akmlar tem
sil edilmediler. Bununla birlikte, akamn verdii cokunluk
iinde ideal ve birleik srail, gzlerde canlanabiliyordu.

Yapay uluslar ile iindeki etnik ynden homojen gruplar

dan birinin baskn olduu uluslar arasnda aynm yapsam da, bu
ayrm yapmak uygulamada her zaman bu kadar kolay olmaz.
Yapay uluslar, zamanla, ortak bir dille seslendirilip ifade edi
lebilen, ortak bir tarihsel deneyimin tanmlad bir tr homojen
lie evrilirler. Yine de yapay/yapay olmayan ayrm, birka ne
denden tr, amaladmz eyler ynnden yararldr. rne
in, yapay bir ulusun eitli etnik, rksal ve dini gruplardan olu
an mozaiki, stres altndayken knlma eilimi gsterebilir.
rnein, ikinci Dnya Sava srasnda 100.000 Japon asll
Amerikal, aslnda hainlik etmedikleri halde konsantrasyon
kamplarnda izole edilmilerdi.24 11 Eyllden sonra Birleik
Devletlerde biz olarak deerlendirilenlerle dolaysz ya da
simgesel olarak slamla balantl grlenler arasnda krlma
lar ortaya kmtr.

Ulusuluun belirli tanmlar, uygulamada etnisitenin belirli

tanmlarna ok benzemektedir. rnein Los Angelestaki Cali-
fomia niversitesinde psikiyatr olan ve onlarca yldr uluslara
ras ilikileri inceleyen Rita Rogers, Steinn etnisite tanmnn
izinden giderek, ulusuluun zihinsel bir durum olduunu25
ne srmektedir. William Petersen bir ulusu, kabul edilen ata
lardan gelme ortak bir soyun ve onun ortak yurdunun, tarihinin,
dilinin, dininin ve/veya yaam biiminin birletirdii bir halk26
olarak tanmlamaktadr. Hans Kohnun yorumlarnda da etnisite
tanmlaryla birtakm koutluklar gryoruz:

Ulusuluk -hibir zaman tanmayacamz milyonlarca

kiinin yaamyla ve zlemleriyle ve hibir zaman bt
nyle gezemeyeceimiz bir yurtla kurduumuz zdeim-,
aileye ya da evremizdekilere duyduumuz sevgiden nite
lik olarak farkl bir eydir. Bu, niteliksel olarak insanla
ya da tm dnyaya duyulan sevgiye benzer.27
 Kohnun yapt tanmlama kstldr; zira ulusuluun, iin
de smrge sonras ulusuluun da bulunduu baz trleri var
dr. Ayrca tarih bize unu da anmsatmaktadr ki, ulusuluk kav
ram her zaman zgrle ve yksek insanlk ideallerine bal
deildir; rklkla, totaliterlikle ve ykmla da birlikte olabil
mektedir. rnein Nazi ulusuluu rklk zerine kurulmu ve
demokratik ve liberal dncelerle savamtr. Bunun bir sonu
cu olarak, siyaset bilimciler ve uluslararas ilikiler alannda a
lan akademisyenler arasnda, olumsuz ulusulukla olumlu
ulusuluu -genellikle yurtseverlik olarak adlandrlr- birbirin
den ayrma eilimi vardr. Romanc ve kltr eletirmeni Geor-
ge Onvell, yurtseverlii dnyann en iyisi olduuna inanlan
zel bir yere ve zel bir yaam biimine bal olmak, fakat ba
ka insanlara kar g kullanma istei duymamak28 olarak; ve
ulusuluu da, tad kam yurtseverlik -kendini aldatmann e
killendirdii kudret al29- olarak betimlemitir. Siyasi ve sos
yal bilimler alannda alan akademisyenler, iyicil ve yurttalk
la ilgili ulusuluk ile ktcl ve otoriter ulusuluk arasnda ya
rarl bir ayrm yapmlardr.30 Ayrca bir ulusun etnik ynden ho
mojen bir insan grubundan olumas durumunda etnisite kavra
m ile ulus kavram arasnda da yakn bir balant sz konusu ol
maktadr. rnein 1830lu yllarn balarnda Yunanistan do
duunda resmi olarak yalnzca etnik ynden Yunanl olanlar
iine almt; bu nedenle bu ulus-devletin yelerini yurttalar
olarak birbirlerine balayan ey, yukarda etnisitenin alan ola
rak tanmladm zgllk idi; ve yeni ulus-devletin dnda ya
ayan Yunan etnik grubundan kiiler hari, d dnyadakiler
teki idi.31 Bir ulus ile bir etnik grup arasnda yaplan genel ve
temel ayrma gre ulus, siyasi zerklik ve izilmi snrlarn, en
azndan rolleri, konumlan ve statleri tesis eden rgtlerin ge
rekli olduu bir yapdr.32
 Fakat daha nce de belirttiim gibi, tam anlamyla etnisite,
ulusallktan daha temel bir kategoriyi anlatmaktadr. Gerekten
de, grnd kadaryla gnmzde ulusuluun devri gemi
gibidir; Avrupa imparatorluklarnn geri plana ekilmesi ve Sov-
yetler Birliinin knden sonra biz, pekl da bir Etnisite
anda yayor olabiliriz.33 Bununla birlikte, tarihi Norman
ltzkowitzin ve benim bir yerde yazm olduumuz gibi, etnisite
zerine odaklanma, gnmzdeki kadar belirlenmi olmamakla
birlikte gemi alarda da vard:

Cromwellin rlanday fethediinde etnisitenin oynad

rol grmemek kesinlikle hatadr. Yeni Dnyadaki etnik
atmann etkilerini grmemek de ayn lde yanltr.
John Smith gibi nde gelen smrgecilerin ou, rlan
dann fethinin tututurduu atein vaftiz ocuklardr. On
lar, bu etnik atmadan aldklar dersleri kendileri ile be
raber Yeni Dnyaya getirmilerdir. Onlar iin yerli halk,
ou kez baka bir kla girmi Irlandal demekti.34

adalama kuramlar, .sanayi ve ticaretin, tarmn yerini al

dn ne srmlerdir. Sanayi toplumu, kabile deerleri ya da
yerel deerlerin yerine evrensel deerleri koyma gereksinimini
duymu ve yeni iletiim biimleri kltrel asimilasyona ve so
nuta da etnik kimliklerin ortadan kalkaca inanna neden ol
mutur.35 Bununla birlikte, grld kadaryla bunun tam kar
t bir durum gereklemitir, nk adalamann neden ol
duu kiiliksizletirme karsnda etnik kimlikler g kazanm
tr:

adalama kuramnn yazgs, sosyalizm eliinde ku

rulacak olan snfsz toplumun, kapitalist toplumun yarat
 t son ey olan sava karsnda bir cephe oluturaca
eklindeki Leninist grn yazgsna pek ok bakmdan
benzemektedir. Tarihin seyri, hem adalama kuram
nn, hem de snfsz toplum kuramnn altn oymutur.36

Etnisite doal bir kategori olmad gibi, onunla ilikili olan

rk kategorisi de (Oxford ngilizce Szlke gre) 18. yzylda
ortaya km olup insanlarn deri rengi, sa biimi, yz zellik
leri ve yaradha bal dier fenomenler gibi birtakm farkl
lklara dayal olarak alt trlere ayrlabilecei grne dayan
maktadr. Irksal ayrmlar, insan geliiminin farkl evrelerini yan
sttklar kabul edildiinde ve hak ve ayrcalklarn sistematik
olarak verilmesi ya da esirgenmesini desteklemek amacyla kul
lanldklar zaman, rkln ortaya kmasna yol amlardr.
Irk ayrmlar tm dnyada varln srdrmektedir; fakat bunun
ortak ifadesi, durumdan duruma deiiklik gstermektedir. Ku
kusuz ki Bat Avrupa ve onun Kuzey Amerikada, Afrikada ve
Avustralyadaki beyaz smrgeleri, habis bir rklk sergilemi
ler, hedef grup -aslnda masum iken- ykc grup tarafndan teh
likeli grlmtr.37 Bununla birlikte, gnmzde zellikle Bat
Avrupada rkln kendisi, yerini esas itibanyla yeni bir kav
ram olan yeni rkla brakmtr. Yeni rklk, temelini biyo
lojiden deil, antropoloji ve ideolojiden almaktadr. rnein Av
rupann baz blgelerinde, baz insanlar Afrika, Orta Dou ya
da Asya kkenli gmenlere zg din adetler, diler ya da deer
sistemlerine ynelik ayrmlarn altn izerek, bu gmen toplu
luklarnn fiziksel olmasa bile duygusal ynden ayn tutulmasna
hakllk kazandrmaya almaktadrlar.38 Yeni rklk, etno-
merkezcilik kavramna benzerlik gstermektedir. Bu, bir etnik
grubun dierleri zerindeki stnln, eletirmeksizin ve hak
l grlemeyecek biimde destekleyen tutumlar anlatan bir kav
ramdr.

Geni grup kimliinin farkl kategorileri zerine yaptmz

bu ksa gzden geirme bile, grup kimlii kavramlarn tanmla
mada esnek davranlmas gerektiini gstermektedir. Herhangi
bir geni grubun zn ve ilevselliini deerlendirirken, u an
ki durumla ilikili tarihsel ayrntlar da hesaba katlmaldr. r
nein Msrdaki Hristiyan Kiptiler, din farklarn temel alarak
kendilerini lkelerindeki ounluktan gururla ayr tutarlar. Fakat
ayn zamanda da, firavunlar tarafndan ynetilen eski Msrlla
rn torunlar olduklarna inanrlar. Dolaysyla kendilerini Arap
kkenli olan ounluktan, etnik olarak ayrrlar. Bununla birlik
te, Msrda gvende hissetmek iin kendilerini Msr ulusunun
bir paras sayarlar. Yani Kiptiler, tarihin belli bir dneminde
kar karya kaldklar koullara bal olarak kendilerini din, et-
nisite.ya da ulus eklinde bir grup olarak tanmlayabilmekte ve
gvenlik ya da gvensizlik duygusu yaayabilmektedirler.

Geni grup kimliini tanmlamann son bir yolu daha vardr:

deoloji. Trk Kurtulu Savandan (1919-1922) sonra Trki
yede geerli olan Kemalizm gibi baz ideolojiler, zgl bir ge
ni grubun ya da ulusun snrlan iinde yer alr, baka bir yeri et
kilemez ya da bu ynde bir emel beslemezler.39 Sovyet komniz
mi gibi dier bazlan ise uluslararas bir kitleye hitap etmeye a
lrlar. Bununla birlikte ben, unu vurgulamak isterim ki ideolo
jik kimlik, etnik, ulusal ya da din kimlikten farkldr. O, ne de
vaml bir nitelik tar ne de dier kimlik kategorilerinin bir ta
mamlaycsdr. Bir geni grubun yeleri arasndaki temel nitelik
tayan ekirdek aynlk duygusu ykma uramakszn, bir poli
tik ideoloji biimlendirilebilir ya da ondan vazgeilebilir. rne
in Ruslar ve ekler, artk komnist ideolojiye atfta bulunma-
dklan halde kendilerini Rus ve ek olarak alglamaya devam
etmektedirler.

Etnik, ulusal ve din ortak kimliklerin, insanlar zerinde, on

lar politik propaganda ve dier ynlendirme biimlerine tabi tu
tarak, neden bylesine byk bir etki yaptn ve neden insan
larn liderlerini kimi zaman gz kapal takip ettiklerini anlaya
bilmemiz iin ncelikle bireysel kimlie ilikin psikanalitik an
lay gzden geirmemiz gerekmektedir. Psikanalizdeki kim
lik terimi grece olarak yeni bir terimdir; Sigmund Freudun
kendisi bu terimi nadiren kullanmtr40 ve onun kurduu disip
linle uraanlar da, onun ortaya koyduu rnein takipisi ola
rak bu terimi ok kullanmamlardr. Bu terimi ilk kez genel il
gi alanna sokan psikanalistlerden olan Erik Erikson, 1956da bir
kiinin kimliini, r ac bir biimde, yle betimlemitir:
Srdrlen bir isel aynlk duygusu ... [ve ayn zamanda] bir
tr temel karakterin bakalaryla srekli bir biimde paylalma
s.41 imdi Eriksonun grlerinden hareketle, kimlikin, bir
kiinin kendisine ilikin znel yaantsna dayand ve dolay
syla karakter ya da kiilik gibi ilikili dier kavramlardan
aynmlanmasnn gerektii gr genel bir kabul grmektedir:
Karakter ya da kiilik terimleri, baka kimselerin bireyin duygu
sal ifadelerinden, konuma biimlerinden ve allagelen dn
me ve davran biimlerinden hareketle karsadklan ortak izle
nimleri anlatrlar. u halde kimlik, karakter ve kiilikten farkl
olarak, bireyin i dnyasnda ileyen zbenlik modelini42 ve
kendi gemii, imdisi ve geleceini anmsanan, duyumsanan ve
beklenen bir varoluun przsz sreklilii iinde btnletir
mesini belirtmektedir. u halde, kristalize olmu bir ekirdek
kimlie sahip olan bir birey, gereki bir beden imgesine, isel
bir fizik salamlk duygusuna, kendi cinsiyetine ilikin znel bir
berrakla, iyi bir biimde iselletirilmi bir vicdana ve bizim
amzdan en nemli ge olarak da, grubu ve idealleriyle isel
bir dayanma duygusuna43 sahip demektir. u halde, bir bire
yin ekirdek kimlii ve geni grup kimlii birbiriyle yan yana
geliir.

Yetikinler, tipik biimde, biricik kimlikleri olarak algladk

lar eyin eitli ynlerini toplumsal ya da mesleki konumlary
la ilikilendirebilmektedirler; kendilerini ayn anda bir hekim ve
hentbol oynayan birisi ya da bir marangoz ve okumaktan hola
nan birisi olarak alglayabilirler. Yzeysel olarak kimlikin bu
eleri, Eriksonn tanmna uyar gibidir. Fakat ben bu gr
nmlerin, Eriksonn belirlemi olduu, kendiliin iindeki sre
gelen temel aynlk duygusunu tam olarak yanstt inancnda
deilim. Bir kiinin toplumsal ya da mesleki kimlii tehdit alt
na girerse, buna tepki olarak endie (anksiyete) duyabilir de,
duymayabilir de. Tehdidin, Freud tarafndan belirlenen drt te
mel i tehlike sinyalinden biri ya da daha fazlasyla (ou kez bi-
lind olarak) balantl olmas durumunda, endie duyulmas
ok daha olasdr: Sevilen birini yitirme, sevgiyi yitirme, bede
nin bir parasn yitirme ya da zsaygy yitirme.44 Bir karla
trma yapmak iin, dnleme dzeneklerinin yetersizlii nede
niyle izofreniye giden bir yetikini inceleyelim: Zaman boyun
ca sregelen temel zbenlik-kimlik duygusu paralanmtr; o,
kendini patlayarak bir milyar paraya blnen bir yldz gibi his
setmektedir.45 Byle bir kii, mutlaka endie duyar; ve bu endi
e, szle tanmlanamayacak kadar dehet vericidir.46 Bu dehet
ten kurtulmak iin, o gc bulduu anda, yanl (psikotik) da ol
sa yeni bir kimlik duygusu yaratr; byle bir kii, kendisinin sa
ya da Rahibe Theresa olduunu kefedebilir. Benimekirdek
kimlik olarak adlandrdm ey, bu bireylerin kaybetme dehe
tini yaad ve yerine yenisini koymaya zorland kimlik duy
gusudur. ekirdek kimliin kayb, katlanlamaz bir durumdur,
bir psikolojik lmdr.

Bizim amalarmz asndan ekirdek kimlii, daha az ne

me sahip toplumsal ya da mesleki kimliklerden aynmlamak
nem tamaktadr; nk bu blmn ilerleyen sayfalarnda da
ayrntsyla anlatacam gibi, bir bireyin geni grup kimlii,
onun kendi kiisel ekirdek kimliiyle yakn bir balant iinde
dir. Psikolojik bir dille konuacak olursak, bunun bir sonucu ola
rak da, paylalm aresizlik ve kk drlme gibi geni
grup kimliine ynelik ciddi tehditler, geni grubun yeleri tara
fndan bireysel olarak yaralanma ve kiisel olarak tehlike olarak
alglanmaktadr; bunlar ortak bir bunalt ya da dehet tepkisi ve
her bireyin zgl kiisel savunmalarnn da tesinde, kendiliin
paralanmasna kar paylalm savunmalar yaratrlar.

Her bireyin ekirdek kimlii, birinci planda yaamn erken

dnemlerinde baarlmas gereken iki temel grev araclyla
gelimektedir: Ayrmlama ve btnleme. Yaamn ba
langcnda bebek, pratik amalar ynnden kendisinin nerede
bittiini ve bakalarnn (yani annenin ya da dier asl bakc/-la-
nnm) nerede baladn bilmez.47 Ayrmlama, kendine ait ola
n dier kii ve eylere (psikanalitik dilde her ikisine de nesne
ler denir) ait olandan ayrma yolundaki psikobiyolojik grev
dir. Bununla birlikte zbenlik-imgeleri, nesne-imgelerinden ay
rmadan nce duygusal ve duysal ierikleri ynnden olumlu
ya da olumsuz olarak organize olurlar: Haz veren, tatmin eden
iyi imgeler ve hoa gitmeyen, tatmin etmeyen kt imgeler.
u halde kimliin ve bakalarna ilikin algnn normal geliimi
ni olduka karmak bir otoyol trafik ak emas eklinde gz
mzde canlandrabiliriz.

Bir otoyol dnn. Bu otoyolun -yaamn ilk ayn temsil

eden- ilk birka millik blmnde herhangi bir yol ayrm yok
tur. Bebek, kendisinin nerede bittiini ve bakalarnn nerede
baladn tam olarak kavrayamamaktadr. Bu dnemde bir be
bein zihninin belirli bir zerklie ve kendisinin kim olduunu
duyumsama yetisine sahip olduunu biliyoruz.48 Fakat bebek,
pratik amalarla kendini bakclaryla kaynatrmaktadr. Oto
yolun ilk birka milinde ben (zbenlik) ve bakc (bakala
r) eklinde iki yan yola aynlan bir yol ayrmnn bulunmamas
nn anlam budur. Bununla birlikte bebek, ok gemeden hoa
giden (iyi) ve gitmeyen (kt) duyumlar yaamaya balar.
Bu noktada, yani bebein yaamnn 2. ayndan 6. ay civarna
uzanabilen bir dnemde, otoyol iki yan yola ayrlr: iyi zben-
lik/bakas ve kt zbenlik/bakas. Hemen ardndan, her iki
yan yol da kendi dorultusunu izleyen birer yol haline gelir. Be
bein geliimi srdke, 6.-8. aylar civarnda her iki yol da ken
di iinde iki yan yola ayrlmaya balar. Bu durum, bebein
olumlu zbenlik imgelerini bakalarna ait olumlu imgelerden ve
olumsuz zbenlik imgelerini de bakalarna ait olumsuz imgeler
den henz ayramadn gsterir. Son olarak iyi ve kt
yollarn her biri, zbenlik ve bakalar eklinde btnyle
ayr yan yollara ayrlr; iki zbenlik yan yolu tek bir yol hali
ne geldii ve bakalanna ait iki yan yol tek bir ayr yolda bir
letii zaman btnleme gereklemektedir. Yani, ocuun
kendisinin nerede bittiini ve bakalarnn nerede baladm
bilmekle kalmayp 1) kendisinin hem olumlu, hem de olumsuz
blmlerden olutuunu ve 2) annesinin (ya da evresinde bulu
nan baka birinin) herhangi bir anda tatmin eden ya da engelle-
 yen bir kii olarak yaanmasndan bamsz olarak hep ayn kii
olarak kaldn fark edebildii noktada btnleme balamakta
dr. ocuk yaklak olarak 36. aym yaarken bu btnleme
gereklemektedir.

Not: Yalar yaklak olarak

verilmitir.
ekiH. Norm al kimlik geliiminde "otoyol" modeli.
 Doaldr ki, blnm zbenlik imgeleri -iyi ve kt-
olarak adlandrdmz eylerin btnletirilmesi, ocuun bu
imgelere yapt duygusal eneji yatrmnn ok youn olmama
s halinde daha kolaydr. Bebein bakalarna ait blnm
imgeleri iin de ayn ey geerlidir. Kart imgelerin ok daha
gl duygularla balantl klnmas durumunda btnleme
ok daha g olur. Bununla birlikte 36. ayda bir ocuk, pratik
amalarla, zbenlik-imgelerini olduu kadar nesne-imgelerini
de btnletirmitir. Bu noktada ocuk, ambivalans a (yani bir
kiiyi belirli bir anda hem sevmek, hem de ondan nefret etmek
ve bu kiiyi hl ayn kii olarak tanmak ve yaamaya) katlana-
bilmelidir. Fakat daha sonra greceimiz gibi, btnleme sre
ci hibir zaman eksiksiz olmamaktadr; yandaki ocuun
yeterince kaynam zbenlik duygusuna ilikin znel yaants,
onun ekirdek kimliinin temelini temsil etmektedir.49

ocuk, kendisinin nerede bittiini ve bakalarnn nerede

baladn anlamaya baladnda, bu blm iinde inceleyece
imiz, geni grup aidiyeti iin temel olan bir baka geliimsel
grevle kar karya gelmektedir: zdeim. ocuk, bakala
ryla zdeim kurarak, kendine ait zbenlik duygusunu, bilind-
nda evresindeki nemli kiilerin imge ve ilevleriyle birletir
mektedir. Bu ekilde ocuk, ekirdek kimliini zenginletirmek
tedir; rnein ocuun fkesini denetleyen ve dizginleyen ebe
veyniyle zdeim kurarak kendisi ayn ilevi yerine getirebil
mektedir.51 zdeimlerin nitelii -rnein annenin sadakat, ba
bann erkeklik ya da retmenin drstlk imgesiyle kurulan z-
deimler- geliim merdiveninin her bir basamanda farkl olsa
da, ocuk ergenlik a (ki bu dnem, bir bireyin ekirdek kim
liini bilind olarak yeniden gzden geirdii ve sabitletirdi
i dnemdir) boyunca zdeimleri srekli bir biimde ve her
yolla zbenlik imgesinin iine ekmektedir. Ergenlik dneminin
ardndan birey, kiisel kimlii deitiren birok yeni balanma
gelitirmekte ve yeni zdeimler yaratmaktadr. Fakat bu dei
imler isel aynlk duygusunun dnda kalrlar ve sz konusu
aynlk duygusu, deimeden varln srdrr.52

Politik, etnik ve din atmann psikolojisini incelemeye ba

ladka, altta yatan psikolojik srelerde geni grup kimliini z
gl klan eyi anlamak iin, geni grup psikolojisine ilikin psi-
kanalitik kavramlan geniletmek gerektiinin altn izmitim.
Freud, geni grup psikolojisinin, her bir yenin dipal sorunla
rn yanstt kuramn ortaya atmt: Bir birey, dipal dnem
de bir olan ocuunun babasna ynelik saldrganln ycelt
mesi ve onunla zdelemesinde olduu gibi, liderine sadk ol
maktadr. Ayn liderle zdeleen ve ona sadk olan bireylerin
bir araya gelmesiyle grup biimlenmektedir.53 Bununla birlikte,
yllar boyu sren gzlemlerim sonucunda geni grup psikolojisi
incelemesini, bireyin geni gruba ynelik algsndan, geni gru
bun kendi i yapsna kaydrdm. Klasik Freud kuramn dn
dmde nderi temsil eden bir maypole (1 Mays gn kutla
malarnda meydana dikilen, ieklerle ssl direk; .n.) evre
sinde toplanm kiiler gzmn nne gelmektedir. Sanki 1
Mays dansnda olduu gibi birbiriyle zdeim ve liderin ideali-
ze edilmesi ve destei sz konusudur. Ben bu metaforu insanla
rn stnde yer alan geni bir bezi, geni grup kimliinin adr
bezini imgeleyerek oluturdum; direin evresindeki insanlar
belirleyen ey, bezin gergin durmasn salayacak ekilde dire
in dik durumda korunmasdr; bu adr bezi, altndaki insanlar
koruyan bir rtdr. Yani geni grup etkinliklerinin merkezinde,
grubun kimlik btnlnn korunmas yer almaktadr; takipi-
lider etkileimleri, bu abann bir esidir. Benim deneyimle
rim, liderin ve takipilerin geni grup kimliini srdrme, onar
ma, yeni bir biim verme ynndeki abalarnn yasadan ekono
miye ya da askerlie dek deien tm gerek dnya sorunlar
na bulat ya da onlara elik ettii ve onlar etkiledii yolun
dadr. Geni grup ritelleri (bkz. 3. Blm) geni grup kimlii
nin dokusunu devam ettirmek ve/veya glendirmek ve ondaki
herhangi bir anmay onarmak iin vardr. Bu nedenle ben, n
celikle yelerin tek bana nderin rolne ilikin alg ve beklen
tileri yerine, nderin ve yandalarnn adr bezlerini dik tutma
ya ynelik -propagandadan kitlesel saldrganla kadar- eitli
abalarna odaklandm.

Tabii ki bu, bireylerin psikolojisini tmyle gz ard etmek

anlamna gelmemektedir. Gndelik olaylar ya da adrn altnda
yaayan binlerce ya da milyonlarca insan, ailevi, klana ait ya da
mesleki alt gruplamaya ait bir giysiye olduu kadar, bireysel bir
giysiye -bireysel ekirdek kimliklerine- de brnm durumda
dr. Fakat adrn altndaki tm insanlar -kadn ya da erkek, zen
gin ya da yoksul- ortak geni grup kimliine (sanki bu, ortak bir
deri imi gibi) brnmektedirler. Ekonomik krizler, toplumsal
kargaa, sava, terr saldrs ya da ok keskin politik deiiklik
gibi ortak stres durumlarnda adr rts, grubun tek tek yele
rinin brnd eitli giysilerden ok daha nemli bir hale ge
lir. nderin ve yandalarnn adr rtsn korumaya ynelik
eylemleri, onlarn yaadklar gerilemenin dzeyine gre ykc
olmayandan ykcya dek deien bir yelpaze sergilemektedir.

Ben, bir araya getirildiklerinde geni grup kimliini oluturan

yedi adet ilmik belirlemitim:54
1) Olumlu duygularla birlikte olan, paylalm, somut imge
 ler deposu
2) Paylalm iyi zdeimler
3) Dierlerinin kt niteliklerinin zmsenmesi
4) (Devrimci ya da dnm gerekletiren) liderin i dnya
snn zmsenmesi
5) Seilmi erefler
6) Seilmi rselenmeler
7) Kendi zerkliini gelitiren simgelerin biimlenmesi

zellikle son drt ilmik, geni grup kimliinin kendisinin

geliimindeki ve srdrlmesindeki zgl sreleri temsil et
mektedir. lk ilmiin incelenmesi, bireye ait ekirdek kimlik
le geni grup kimliinin nasl da i ie getiini ortaya sermek
tedir. Geni grup kimliinin biimlenmesi, ou kez yalnzca
kltrlenme olarak karakterize edilse de u aamada bunun
evriminde yer alan zgl, bilind fakat paylalm psikolojik
sreleri betimleyebiliriz.

Paylalm depolar:
Geni grup kimliinin ilk ilmii, yaamn olduka erken bir
dneminde, ocuun d dnya ile artan iletiimi araclyla bi
reyin zne yerlemektedir. Geen blmde tanmland gibi,
ocuun zbenlik duygusunu btnletirme grevini baard
36. ay civannda hem bireysel kimlik, hem de geni grup kimlii
adamakll biimlenmeye balar.55 Bu ana dek ocuk, kendisini,
engellendii ya da tatmin edildii zaman savaan iki zbenlik
olarak yaamaktadr: yi ve kt. Bu dnm noktasnn in
san yaamndaki en nemli kilometre talarndan birisi olduu
kuku gtrmez. Fakat btnleme teriminin de grece bir an
lam tad unutulmamaldr; bu sre, asla bu noktada tamam
lanmaz. zbenlie ve bakalarna ait baz imgeler -hem (ocu
un doruk haz duygusuyla birlikte olan) iyi, hem de (ocuun
doruktaki saldrganlk duygusuyla birlikte olan) kt- bu er
ken geliim evresinde btnlememi olarak kalrlar. Bu birbi
rinden ayr paralar ve bunlarla birlikte olan duygular ocuun
yeni kurulmu ekirdek kimliinin dengesini bozma tehdidi ge
tirdii iin bunlarn yok edilmesi gerekmektedir. ocuk kendisi
ni onlardan kurtaramazsa kendi kimliini de gereki bir biim
de alglayamayacaktr.

Btnlemeye katlmayan bu eler dcuk asndan sorun

yaratabileceinden, o, bu tehditle baa kma yollan gelitirme
lidir.56 ocuklann bu ama iin gerekletirdii eitli psikolo
jik dzenekler iinde dsallatrma [extemalization] (daha bil
dik bir dzenek olan yanstma [projectionYnn erken dnemde
ki bir biimi ya da istenmeyen imgeleri kendi zihninden d nes
nelere itme57) hem kritik, hem de her koulda geerli bir nitelik
tamaktadr. rnein ok kk bir ocuk yere der, fakat sa
kar olmay da istememektedir; o zaman yle der: Den ben
deilim; bebeim dt. Bu ocuk, incinen zbenlik imgesini
bebee yanstmtr ve bylece bebek, ocuun kendine ilikin
imgesinin baz bileenleri iin bir depo haline gelir. Ardndan bir
amca ya da hala, ocuun btnlememi iyi imgelerinin ve
duygulannn bir deposu haline gelebilir ve bu nedenle ocuk
kendisinden ok akrabasn lkletirecektir. Yaamn daha son
raki dneminde ocuk, amca ya da halaya ynelterek dsalla-
trd eylerden bazlann yeniden iselletirip btnletirebilir
ve bylelikle kendine ait ve de amca ya da halaya ait daha ger
eki bir gr gelitirebilir. ocukluk ama ait baz dsalla-
trmalar geicidir, te yandan yine bazlan, yllarca devam ede
bilmektedir.
 Bir ocuun zbenliine ya da bakalarna ait btnlememi
iyi imgeleri dsallatrma yoluyla bir kii ya da eye atfettii
zel nemin, onun geni grup kimliiyle bir ba oluturmas ya
da geni grup kimliinin zel bir ynn kurmas art deildir.
O, kiisel geliim deneyiminin yalnzca bir blmdr ve de bi
imsel olarak deiime urayabilir; ve de zaten sklkla deiir.
rnein ocuk, kkendeki eyi yllar boyu bir an olarak sakla-
sa ya da ocukluundaki bir kii ile yaam boyu devam eden bir
dostluk gelitirse bile, zel bir bebein ya da bakcnn yerini
baka bir ey ya da baka biri alabilir. Bununla birlikte, belirli
birtakm koullar altnda dsallatrma, geni grup kimliinde
gerekten de ok erken bir dnemde, temel bir yatrm ve bir ge
ni grup iindeki dier ocuklarla bir balaklk duygusunu
balatabilmektedir.

Bir ocuun gelien ekirdek kimliini ilerletmekte ve koru

makta kullanabilecei btnlememi imgeleri iine alan depo
lardan birou, gemiteki olaylarla bir balanty ortaya koy-
masa bile, bazlar onun kltrnn benimsedii zgl gruba
verdii zel anlamla kaynamaktadr. ocuklar, kendi geni
grup kimlikleri iinde -Erik Eriksonn kulland terimle-58 n
celikle genelleyicidirler; kendi zgl ruhsal yaplan iinde bi
rey olarak kalsalar da, i dnyalan somut ve paylalm ge ve
yaantlarla (ki bunlar, ebeveynleri ve nemli bakclan asn
dan, kltrel ve tarihsel olarak nem tamaktadr) d dnyala-
nna balanm olduu iin kimliklerindeki geni grup bileeni
daha da zgl bir hale gelmektedir. u halde, ocuklann btn
lememi zbenlik -ve nesne- imgelerini ve bunlarla birlikte
olan doruk honutluk ve honutsuzluk duygulann kapsayan de
polar, 1) geni grup iindeki tm ocuklar tarafndan paylald
ve 2) sabit olduu zaman, ekirdek bireysel kimlik ve geni
grup kimlii birbirinden ayrlmaz bir biimde i ie girmektedir.
Ben, kltrel ynden nem tayan bu imge-tayclann, dsal
latrma iin elverili depolar olarak adlandrmtm.59 rne
in, saunaya gitmek tm Fin ocuklarn, yaamlar boyunca hi
karlamayacak olsalar bile bir araya getiren bir deneyimdir.
Yetikinliklerinde bu uygulamay bir etnik belirleyici olarak kul
lanrlar; bir Fin deyiiyle belirtirsek: Piv ilman saunae on
nnkuin piv ilman aurinkoa (Saunasz bir gn, gnesiz bir
gne benzer).60 Buna saysz rnek ekleyebiliriz; her etnik, din,
ulusal ve dier trde geni grup, tandk ve elverili bir depolar
kmesini paylar. Bir ocuk, belirli eleri ve yaantlar depo
olarak kullanmaya zorlanamayabilir, fakat geni grubun yeleri
asndan anlam tayan eyleri seme konusunda ebeveyninin
ve bakalarnn bilinli ya da bilind rehberliini ou kez ka
bul eder.61 u halde birey olarak ocuun, bilinli farkndal
dnda, btnlememi iyi zbenlik-imgelerine ve tm grup
yelerinin btnlememi nesne-imgelerine kalc bir biimde
zmsenen ortak materyal eleri araclyla, geni gruptaki di
er ocuklarla balaklk kurarak, geni grup kimliine yava
yava nfuz etmesi sz konusudur.62

Bu geliim ok erken bir dnemde gerekletii iin, geni

grup kimlii, ak bir biimde bireyin bir isel zellii olarak
hissedilmeden nce dsal fenomenler araclyla var olur ve
onlara bamldr. ocuun zihinsel yetileri gelitike, hepsi de
ayn geni gruba bal, evresindeki yetikinlerle etkileim iine
girdike ve bunlarn imgeleriyle zdeim kurduka geni grup
yeliiyle ilgili daha yetkin dnceler gelitirmesi olanakl
olur. rnein, sko olma ve Fin olma gibi daha soyut kav
ramlar, gerekten de geni grup kimliini kuran elverili depo
larla bir arada var olmaktadr.
 Szgelimi bir sko ocuu bir sko eteinin ya da gaydann
birok eyi temsil ettiini ve onlarla ilikili olduunu fark eder:
Erkeklik, klan tarihi ve ulusal tarih, zel kahramanlar, kazanlan
ya da kaybedilen bamszlk mcadeleleri, arklar ve iirler, dil
ve diyalekt ve geni grubun tarihindeki dier zgl nitelikler.
yi dncelerin, alglarn ve duygularn yanstlmas, iyi
zbenlik-imgelerinin salt dsallatnlmasndan ve/veya iyi
nesne-imgelerinin iselletirilmesinden daha yetkin bir dzenek
tir ve elverili depolara yaplan dsallatrmalara artan bir bi
imde elik eder. ocuk ayn zamanda bir sko olmann soyut
zgl ynlerini iselletirmektedir; imdi bu ynler, bilinli ya
da bilind olarak, bireyin ekirdek kimliinin bir paras ola
rak hissedilmektedir. Sonunda kalc bir biz-lik duygusu, kii
nin iinde bir ey olarak oluturulmutur. Elverili depolar, (za
man zaman bir tr sradanla geri dnseler de) hl bireyin
isel aynlk duygusunun dsal balantlar olarak varlklarn
srdrmektedirler. Bu nedenle yurdundan uzak bir sko, sla
hasreti yaadnda ya da ekirdek kimliinin bir biimde des
tee gereksinimi olduunu hissettiinde, gayda mzii dinleye
bilir; fakat her gn gayda mzii dinleme gereksinimi ya da is
tei duymaz.

Stres verici koullar altnda, bir grubun yeleri geliimsel

ynden geri (dsallatrlm) bir biimde, tekrar somut birtakm
aralar kullanma yoluna gidebilirler ya da grup balarn yeni
den glendirmek iin yeni ve elverili depolar yaratabilirler.
rnein srailin Gazze eridini igali srasnda pek ok Filis
tinli (srail askerlerinin ilerinde neler olduunu gremedii)
ceplerinde Filistin renklerine boyal kk talar tamlardr.
Bu talar, paylalan ve Filistinli geni grup kimliinin gvenli
ini salayan ve gzle grlemeyen bir Filistinlilik ebekesi ya
ratan bir deponun yetikin versiyonu idiler. Sradan koullar al
tnda paylalan depolarda yer alan geni grup kimlii, geni
grubu oluturan bireylerce soyutlanm ve iselletirilmitir; bu
nunla birlikte, bu olguda ortaklaa olarak alglanan, geni grup
kimliine ynelik tehdit, dsallatrma iin paylalm depola
rn kullanlmas ihtiyacn yeniden harekete geirmitir.

yi zdeimler:
Bu paylalan depolar, geni grup kimliini oluturan ikinci
ilmik ile yakndan ilikilidir, iinde bulunulan ortamdaki zgl
din, etnik ya da ulusal gruplara bal bireylerle kurulan zde
imler, her ocuun kiisel ekirdek kimliine alnan (enkorpo-
re edilen) geni grup kimlii eleri iinde nemli bir rol oynar.

Robert Emdenin bebek zihninin evrimi zerine incelemesi,

biz-lik duygusu ve grupla ilikili davran ynnden psikobi-
yolojik bir potansiyelin varln dndrmektedir.63 Bir bebe
in ya da kk bir ocuun evresi ebeveynlerle, kardelerle,
akrabalarla ve aile dostlaryla snrl olduu iin bebeklik an
daki biz-likin derecesi, dolaysz bir biimde bir geni grup
kimlii boyutunu tamamaktadr. Aktr ki, bir ocuun evre
sinde yer alan yetikinler, zgl birtakm geni gruplara bal
drlar. Fakat bebek ya da kk ocuk, geni grup aidiyetini kav
ramaya ya da bylesi bir aidiyeti yakn iletiiminin olmad her
hangi bir eyden ayrt etmeye, zihinsel ynden hazr deildir ve
de neyi grse, iitse, koklasa ya da neye dokunsa onunla zde
im kurmaktadr. ocuk, birey olarak bakclaryla zdeim kur
duu iin, zellikle dili iine alan zgl bir kltrel detler k
mesiyle de zdeim kurmaktadr. Bunlar, bakclarnn ocuun
iinde bulunduu evre iinde bakalarndan grd ve payla
t uygulamalardr.

Bir ocuk, kabaca 36. ay civarnda (pratik amalarla) kendi

ekirdek kimliini btnletirdii dnm noktasna ulamadan
nce bile, bakclaryla kurduu zdeim sayesinde kendi grubu
nun yelerinin paylalm tutumlarm, kltrlerini ve deerleri
ni ak ya da st rtl bir biimde zmsemeye balar. Ku
kusuz her geliimsel zdeim geni grup kimliiyle ilikili deil
dir. rnein gelecekte bir anne ya da baba olmak ve ailenin ide
al ve deerlerini devam ettirmek gibi pek ok zdeim, ocua
ebeveyninin yapt eyleri retme ilevini grmektedir. Bir
geni grubun iindeki ocuklar, zaman iinde gruptaki tm o
cuklarn paylat eilim ve kapasiteleri edinme eilimini gs
terirler: Ayn dil, benzer yiyecek tercihleri, paylalm ocuk i
irleri, arklar ve danslar. Yaamn daha sonraki evrelerinde de
olduu gibi, dipal evresinde daha yetkin zdeimler ocuun
zihinsel yaamnn geni grup kimliiyle olan ilikilerini zengin
letirir. zellikle ergenlikte64 retmenlerle, din otoritelerle, ak
ran gruplaryla, toplulukla ve geni grup liderleriyle kurulan z
deimler, ocuklarn dine, etnisiteye ve ulusalla yaptklar ya
trmlarn gelitirir ve gruba benzemeyen ve/veya ona dman
olanlardan farkl olma duygularn besler.

Bir ocuun kendi geni grubuna ilikin yatrm, temel ola

rak geni gruptaki yetikinlerin ortak bir biimde en nemli ola
rak algladklar etkenlere baldr: Etnisite (Ben bir Arapm),
din (Ben bir Katolikim), ulus (Ben bir Almanm) ya da
bunlarn bir bileimi. Burada unu tekrar anmsamakta yarar var:
deoloji, geni grubu rgtleyici bir ilke olarak dinden, etnisite-
den ya da ulusallktan daha az dayankldr, nk daha az temel
bir nitelik tamaktadr ve daha zihinseldir. rnein Hindis
tanda, Haydarabadda doan bir ocuk, bir geni grup kimlii
gelitirirken ncelikle din ve kltrel sorunlar zerine odakla
nacaktr; nk yetikinler baskn geni grup kimliklerini din
aidiyete -Mslman ya da Hindu olmaya- gre tanmlamaktadr
lar.65 Kbrs'ta doan bir ocuk, etnik ve ulusal duygularla ta
nmlanan bir baskn geni grup kimliini zmseyecektir, nk
dnyann bu blgesinde gncel olarak sonu belirleyici olan ey,
Rum ya da Trk olmaktr, Ortodoks Hristiyan ya da Snni Ms
lman olmak deildir.66 Bunlar, yaamn ileri dnemlerinde
nem kazansalar da, din karsnda etnisiteye, rk karsnda ulu
salla yatrm yaplmas sorunu geni grup kimliinin anlal
mas kadar nem tamaz; nk bireyin ekirdek kimliini ge
ni grup kimliine balayan psikodinamik sreler, ocuun ge
liiminde tarihsel olarak ncelik tamaktadr.

Anne ve babasnn farkl rk, din ya da uluslara bal olmas

gibi, grece olarak yaygn olmayan birtakm sreler sonucunda
bir ocuk, birden fazla etnik, ulusal ya da din grupla zdele
mek durumunda kalabilir. Psikanalist Edith Jacobsonun da be
lirttii gibi, eitli kiilerle ayn zamanda kurulan zdeimler,
birbirleriyle o kadar keskin bir kartlk iinde olabilir ki, uzla
trma ve btnletirme allmn tesinde birtakm sorunlar
karabilir.67 W.C. Booth, kkeni Navajo yerlilerine uzanan ve
grnte iki kltr de, yani geleneksel Navajo kltr ve or
talama Amerikan kltrn, zmseyen gen bir adamn doku
nakl yksn aktarr. Bununla birlikte, bir kaza sonucu fel
kalnca tedavi iin Navajo yerlilerinden bir halk hekimine mi,
yoksa Batl bir doktora m gitmesi gerektiini bilememitir.68
Benim 1993te Transilvanyada ve 1998de Gney Osetyada
gerekletirdiim almada, karma evliliklerden doan (ilkin
de Rumen ve Macar, kincisinde Oset ve Grc) bireylerle yap
lan grmeler, keskin sosyopolitik deiimler gerekletiinde
ya da gruplar arasnda sava patladnda kimlik bocalamalar
nn zellikle keskin bir nitelik gsterdiini ortaya koymutur.
Amerika Birleik Devletlerinde gerekletirdiim klinik al
mada zengin ailelerden gelen ve bakmlarn birinci planda Afri-
kal-Amerikal hizmetkrlarn yapt bireyleri ele almtm;.
Her iki annelerini ileyisel bir sreklilik iine yerletiren bi
reyler, efkatsiz beyaz anneler ve duygusal ynden tatmin edici
siyah dadlarla birlikte olanlara (ki bunlar d dnyadaki rklar
aras olaylara tepki gsterme konusunda birtakm isel glkler
yaama eilimindeydiler) gre daha iyi bir durumdaydlar.69

Daha nce belirttiim gibi, ergenlik, geni grup kimliinin ilk

iki esinin berraklamasnda kritik bir zaman dilimidir. Ergen,
ocukluk andaki kiilere ilikin imge yatrmn (gereki ol
sunlar ya da olmasnlar) bilind olarak yeniden deerlendir
mekte ve bylece geni grup kimliinin hangi ynlerinin ait ol
duu geni gruptaki baka kiilerle kendisini balantl klacak
sabit ve kalc aralar haline geleceine bilind olarak karar
vermektedir. rnein sauna, bir Fin gencini kendi akran olan
Finlere balayan somut bir ge olarak kalabilmektedir. Fakat er
genlik dnemi boyunca ayrca onun herhangi bir geleneksel uy
gulamann tesinde yer alan, soyut ve kalc Fin olma duygusu,
akranlaryla paylat duygusal balln bir nesnesi olarak bi
imlenmektedir.

Geni grup kimliinin birinci ve ikinci ilmiklerinin, ergenlik

dneminde bireyin sregelen zbenlik duygusu olarak kayna
masndan sonra onun geni grup kimliiyle birlikte olan orijinal
biz-lik duygusunun deimesi, olanaksz deilse bile ok zor
dur. Bununla birlikte, istisnai durumlarda bu gerekleebilir. Bir
keresinde Yahudi babas Amerika Birleik Devletlerinin gne
yinde tutucu bir kasabaya yerleen gen bir kadn analiz srasn
da incelemitim. Baba, iinin bundan olumlu ynde etkilenece
ini dnd iin Yahudi vurgulu adn deitirmi ve bir H
ristiyan kadnla evlenmiti. Benim hastam olan kz, bir Hristi
yan olarak yetimi ve hibir zaman kendisini Yahudilik ile ba
lantl grmemiti. O, babasnn yksn bilmekteydi ve onun
bir Hristiyan olmay ii gerei kabul ettiini belirtmiti. Onun
analizi baladktan alt yl sonra, 1972 Mnih Olimpiyatlar sra
snda srailli atletler ldrlnce dininde ve kltrel kimliinde
bir deiim gerekleti; olayn oku, onun imdiye kadar babas
nn mirasna yapt bastrlm yatrm fark etmesini salam
t. O, ayn zamanda babasnn grnrdeki davrannn tersine,
derinden derine Yahudilike yapt duygusal yatrm korudu
unu fark etmiti. Hibir zaman biimsel olarak Yahudilike
dnmese de artk Hristiyan ve Yahudi kendiliklerinin uyumsal
bir biimde kaynamasnn keyfini yayordu. Birey, genelde
orijinal geni grup kimliine ocukluk anda yapt temel
duygusal yatrmndan gerek anlamda kaamaz, onu yalnzca
bastrabilir ya da yadsyabilir; bununla birlikte imdi daha yk
sek bir varla ait olduu eklinde bir aklsallatrma (bilin d
olaylarn mantk ve akla dayal olarak aklanmas; .n.) yapar;
yani, birey kendi orijinal geni grubuna deil, insanlk ailesine
aittir.

Tarih, bize unu da retiyor: nsanlardan oluan geni grup

lar, eer bunu yapmakla, szgelimi ekonomik yararlar gibi bir
takm eyler kazanacaklarsa, birka on ylda veya yzyllar iin
de kendi ortak kimliklerini de deitirebilmektedirler. rnein
14. yzyln Bosnasnda, Mslman Osmanl egemenliinin bu
dnya blgesindeki ilk yzyl iinde, gney Slavlar Mslman
olmulardr. Onlar slam benimseyerek Osmanllann gayri
mslim uyruklulardan talep ettii birtakm vergilerden kurtul
mulardr. slama dnen bu topluluk, yine gney Slavlar olan
Srp ve Hrvatlardan ayr bir etnik grup olarak ortaya kan
ada Bonaklarn atalardr.

tekilerin fena zelliklerini kabul etme:

imdiye dek incelemi olduumuz iki ilmik bireyin kiisel
ekirdek kimlii ile geni grup kimliini balantlandrsa da, bir
grubun kimlii hibir zaman bir boluk iinde yer almamaktadr.
O, her zaman iin bir baka grup kimliiyle birlikte bulunur. Bu
nedenle de, etnik, rksal, ulusal ya da din kimliin adr bezinin
nc ilmiini, birbirine komu olan bu gruplar arasndaki et
kileimler oluturur. Annesinin (ou kez bilind olarak) ken
disini alglama biimi ile zdeim kuran bir ocuk gibi70 bir ge
ni grubun yeleri de, baskn bir kart grup araclyla payla
lan kimlik dokularna kkensel olarak orada yer alan bir ilmik
ekleyebilirler. Bu nc ilmii anlamak iin gznzn nn
de yan yana duran iki geni grup adrn getiriniz, ilk adrdaki
bireyler amur, dk ve p atmaktadrlar; yani kendilerinin ve
dierlerinin kt imgelerini dsallatrmakta ve kendilerine
ait istenmeyen dnce, duygu, tutum ve beklentileri ikinci a
drn rtsne yanstmaktadrlar. rnein Amerikada yaayan
Polonya Yahudisi bir kyl ailesinin eski antisemitik dnyann
tehlikelerinden uzakta olan ocuuna, bir Katolik kilisesinin
nnden geerken kez yere tkrmesi retilir: Bu, sadece
batl bir inan olarak grlp stnde durulmayabilir; fakat o,
ayn zamanda kilisenin uygun bir dsallatrma hedefi olduu
grn de andrmaktadr. Grece olarak gvenli bir ortamda
dsallatrma hedeflerinden vazgemek daha kolaydr, fakat bu-
na ait anlar varln srdrr.71

tik adrdaki bireyler kincisindeki bireylere egemen olurlar

sa ve onlarn dsallatrmalan ve yanstmalan ekonomik ve di
er fiziksel glerce desteklenirse, onlarn ikinci adra frlattk
lar fena eyler bir boya imi gibi ikinci adrn bezinde leke b
rakmakta ve ikinci grubun kimliinin mevcut ilmiklerince
zmsenmektedir. Yani, olumsuz dsallatrma ve yanstma,
boyun emi grubun kimliinin kalc bir paras haline dne
bilir; kt ya da arzulanmayan elerden kurulu leke, bas
kn gruba ait olduu iin alc grup bu geni grup belirleyicisine
ilikin olarak bunalt yaayabilir ve de onun stn rtmeye y
nelik, savunucu nitelikte iaret ve belirtiler gelitirebilir.

Amerika Birleik Devletlerindeki, yirminci yzyla ait psiki

yatri literatrnde psikoz yaayan Afrikal-Amerikal hastalarda
bildirilen beyaz olma sanrs, bu fenomene bir rnektir. Bu san
r, onlarca yl boyunca yanl anlalmtr. John Lindin renk
kompleksi zerine 1914de gerekletirdii nc almada bu
sanrnn Afrikal-Amerikal hastalarn beyaz olma ynndeki
yaln isteini yanstt ne srlmtr.72 Sonraki yaynlarda
eitli dsal etkenlerin stnde duran eitli aklamalar ne s
rlm, fakat hibir yaynda bir neden olarak beyaz rklnn
stnde durulmamtr.73 Bu aratrmaclar, bu hastalarn birey
sel ve grup kimliklerindeki yetersizlik, aalanma ve karalanma
ilmiklerinin yaratlnda baskn grubun roln klterek, so
rumluluu siyah ebeveynlere ykma eiliminde idiler. Szgelimi
bir aratrmac, Afrikal-Amerikal hastalarn melez kkenden
gelen klelere ayrcalkl bir biimde davranldn bildikleri
iin kendilerinin ve ocuklarnn ak renk bir derisinin olmas
n istediklerini ve bu istei erken dnemdeki anne-ocuk etkile
imi iinde ocuklarna aktardklarn ne srmtr.74 1960la-
nn sonlan ve 1970lerle birlikte Charles Pinderhughes ve Char
les Wilkerson gibi Afrikal-Amerikal psikiyatrlar, beyaz insan-
lann dsallatrma ve yanstmalannm bir deposu olan yaantlar
konusunda yaynlar yapmaya balamlardr.75 Ben, 1960lann
balannda Kuzey Carolinadaki Goldsboroda, o zamanlar yal
nzca Afrikal-Amerikallann yatt bir devlet hastanesi olan
Cherry Hospitalda gerekletirdiim almada beyaz olma is
teini dile getiren birok siyah hastann beyaz kan tama fik
rinden tr yaad ezamanl i skntsna (anksiyeteye) tank
olmutum. Beyaz olmann bir dzeyde arzulanr, bir baka d
zeyde de dehet uyandran bir nitelik tamas unu yanstmak
tayd: Afnkal-Amerikallar, kendilerini karalayanlar gibi olmak
isteyerek, hem zulmedicileri ile zdeim kurmakta, hem de bu
zulmedicilerin kendilerine atfettii cinsel saldrganlk ve zi
hinsel ynden aa olma gibi kt elerin deposu olmann
acsn yadsmakta idiler.76 Benzer biimde, Amerikada gven
iinde yaayan, asimile olmu Yahudiler bazen ocuklanyla ile
tiim kurmann bir yolu olarak, onlara Yahudi olmann ne de
mek olduunu anlatmak zere, Yahudi olduklanndan tr on-
lan dvecek birini tutma eklinde bir aka yaparlar.77 Bu ekilde
onlar, ayn anda Yahudilerin Soyknm srasnda yaam olduk
lar acy (antisemitik iddetle ilgili bir aka yaparak) yadsmak
ta ve de (byle bir iddetin uygulayclan haline gelerek) sulu
larla zdeim kurmaktadrlar.

Liderlerin i dnyalarn kabul etme:

Geni grup kimlik giysisinin drdnc ilmii, belirli tipte li
derlerce rlmektedir. Vladimir Lenin, Mahatma Gandi, Mao
Zedung ya da yakn zamanlardaki Usame bin Ladin gibi dn
trc ya da karizmatik bir lider,78 politik yalnzlk iindeki
yzlerce, binlerce ya da milyonlarca insan uyumsal ya da yk
c, yeni bir tr politik katlm iinde bir araya getirmektedir. Bu
tr liderler ou kez unu yaparlar: Kendi i dnyalarnn gerek
sinimlerini karlama drtsn duyarlar, bu dorultuda kendi
geni gruplarnn psikososyal ve politik kimliini ve de d dn
yay yeniden biimlendirirler. Bununla birlikte, geni grubun, li
derinin ruhsal rgtlenmesine gre dnme uramas iin,
psikanalitik deyimle bir gerileme iinde olmas gerekir.

Dntrc ya da karizmatik liderler topluluk iindeki gr

nmleri, yaptklar konumalar, dile getirdikleri tercihler ve nef
retler ve hatta giyinme biimleri ile grubun fikirleri iinde yer
alan duygulan yanstmaktadrlar. Kiisel psikolojilerindeki d-
sallatnc ve yanstc ynlerin bileim iine girmesiyle bu e
ler, yandalann etkilemekte, yeni politik ideolojiler yaratmakta,
din, ulusal ya da etnik duygulan kamlamakta ya da yattr
makta Ve bazen de dsallatrma iin yeni ya da biimlendiril
mi, elverili depolar yaratmaktadr. Modem Trkiyenin kuru
cusu Mustafa Kemal Atatrk ile Trk halk arasndaki tarihsel
ilikiyi konu alan ksa bir rnek, bu sreci betimlemektedir.

Trk insan 1925e dek Bat toplumlanndaki gibi apka kul

lanmamt. apka kfrlere aitti ve dolaysyla biz-lik iin
elverili bir depo deildi. Kylerde ve kentlerde yaayan baz
Trkler sank benzeri balklar kullanmaktaydlar. Trk entelek
telleri ve kamu grevlileri fes giyiyordu. nceleri Kuzey Afri
kada ve Osmanl egemenliindeki Akdeniz adalannda yaayan
Hristiyan Rumlar tarafndan taklan fes, 1820lerin ortasnda
Osmanl ordusuna yeni bir balk olarak girmiti; 1829da bir
fermanla her snftan Osmanl memurunun fes giymesi zorunlu
tutulmutu. Kullanm devlet grevlilerinin dndaki insanlara
da yayldka, Trkln bir simgesi haline geldi ve aslnda s
lamn evrensel bir simgesi oldu. Fes, bir yzyl boyunca benim
sendikten sonra Trk toplumundan dland; nk o, Ata
trkn kurmay istedii Trkiye Cumhuriyetini deil, Osman
lla ait gemii simgelemekteydi.

Princeton niversitesinden tarihi Norman Itzkowitz ile

Atatrkn yaam zerine yaptmz kapsaml aratrmada79
onun yeni Trkiyenin laik ve Batl olmas gerektii ynndeki
srarnn ksmen Osmanl mparatorluunun son yllarnda ok
ac ekmi ulusa ynelik bir dsallatrmadan kaynakland so
nucuna varmtk; burada dsallatrlan ey, Atatrkn dou
mundan nce ocuunu kaybetmi ve gelecein nderi henz
yedi yandayken dul kalm acl annesinin imgesiydi. Aslnda
urad kayplarn bir tesellisi olarak dine ynelen annesi, gen
Atatrkte bir bountu duygusu yaratmt, dolaysyla da anne
sini mutlu etme ve bylelikle de onu kendisi iin daha iyi bir an
ne haline getirme ynnde, epeyce bilind kiisel gdlenimi
vard. Bu kiisel gdlenim genileyerek onu, yeni Trkiyenin
dinin boucu olarak alglad etkisinden uzaklamasnda reh
berlik grevini stlenmeye yneltmiti. Atatrk iin fes, dinle
ilikiliydi ve bu nedenle kendisinin yeni ve daha stn nitelikte
ki devletinden tasfiye edilmesi gerekiyordu.

Atatrk, 25 Austos 1925te bakent Ankarann kuzeyinde

yer alan ve kendisine Trkiyedeki en tutucu blgelerden birisi
olarak tantlan Kastamonuya bir gezi yapt. Oraya vardnda
biim olarak Batl olduu kuku gtrmez, gri ketenden bir ta
km elbise giymiti. Kravat takmt ve elinde beyaz renkte bir
Panama (ftr; .n.) apka tamaktayd. Orada toplanm olanlar,
Atatrk kalabaln iinde ilerledike, sanki bir iaret almlar
gibi Mslmanlkla ilikili balklarn (fes, sark, kalpak) ka
rp atmlard. Atatrk dokuz gn sonra Ankaraya dndnde
fesi Trkln uygun bir simgesi olmaktan karmt; Atatrk
Trkiyesi iin Bat tarz apka, yeni ve elverili bir depo olmu
tu.

Bu rnek, bir liderin eylemlerinin bir geni grup zerine etki

sini ve onun geni grup kimliini grece olarak iyicil bir biim
de ifade etme yetisini rneklemektedir, te yandan liderin etki
sinin geni grubun gerilemesini glendirdii birtakm baka r
nekler vardr. 3. Blmde liderin kiiliinin bir geni grubun
yaamnda nasl olup da nemli bir etken haline geldii yolun
daki temel sorunun ayrntlarna tekrar dneceiz.

Seilmi zaferler ve seilmi rselenmeler:

Geni grup kimliini oluturan ve benim seilmi zaferler
ve seilmi rselenmeler olarak adlandrdm, beinci ve al
tnc ilmikleri anlamak iin psikanalistler ile tarihiler arasnda
bir ibirliinin kurulmas gerekmektedir. Bunlar iin bu iki ge,
her geni grubun kimliini belirlemede ve grubu -ister gereki
bir biimde anmsansn, isterse de isteklere, fantezilere ya da zi
hinsel savunmalara gre yeniden biimlendirilsin- gemiine
balamada en nemli rollere sahiptir. Geni gruplar, olaylara
ilikin olarak grup yeleri arasnda paylalan bir baar ve zafer
duygusunu da ieren zihinsel tasarmlan srdrme eiliminde
dirler. Zaman iinde byk lde mitletirilen bu olaylar ve bu
olaylarda yer alan kiiler, geni grup kimliinin eleri haline
gelirler. Seilmi zaferler, bakc-ocuk ilikisi iinde ve gemi
baanlan anmsatan trenlere katlma yoluyla kuaktan kuaa
aktanlrlar. Ebeveynlerin ve dier nemli yetikinlerin ocukla-
nnn zihnine gemiteki zaferlere ilikin tasanmlan niin aktar
dn anlamak zor deildir. Bunlar zbenlik saygsn ykselten
duygularla dolu olduklar iin bunlarn paylalmas da haz veri
ci bir nitelik tamaktadr. te yandan seilmi zaferler, zben
lik saygsn artrarak bir gruptaki ocuklar birbirlerine ve gru
ba balamaktadrlar.

Sava vb. zamanlarda olduu gibi birtakm stres verici du

rumlarda, liderler gruplarnn kimliini desteklemek iin seil
mi zaferlere yeniden etkinlik kazandrrlar. rnein Krfez Sa
va srasnda Saddam Hseyin Irak halknn desteini salamak
iin byk lde seilmi zaferlere bel balam, hatta 12. yz
ylda Hallar yenilgiye uratan Sultan Selahaddin Eyyubi ile
kendisi arasnda balant kurmutu. Saddam, gemie ve ge
miteki bir kahramana yeniden can vererek kendi halkn da ben
zer bir zaferin bekledii ve kendisinin de Selahaddin gibi bir
kahraman olduu yanlsamasn yaratmay amalyordu. Sad
dam, Selahaddin gibi Tikritte domutu. Fakat Selahaddinin
Arap deil Krt oluu ya da Irak deil, Msr ynetmi oluu
Saddam iin nemli deildi. Onun halk iin de gemiteki kah
ramann din kimlii yeterli idi. Buradaki dnce, Mslman
Saddamn da ayn Selahaddin gibi kfir ABDyi ve mttefikle
rini yenilgiye urataca idi. Bir liderin gemiteki zaferlere atf
ta bulunmas, takipilerinde, sadece geni grup baarsna ait,
halen paylalmakta olan bir belirteci uyarma yoluyla heyecan
yaratmaktadr.

Geni grup kimliinin ve onun kaynamlnn devam etti

rilmesinde seilmi rselenmenin (bir geni grubun iddetli bir
ortak kaypla ve umarszlk duygusuyla yzlemesine, bir baka
grubun kurban olmasna ya da paylalm alalma ve incinme
duygularna yol aan bir olayn zihinsel tasarm) rol, seilmi
zaferden daha karmaktr.80 Dman bir grubun yaratt kitle
sel bir rselenmeye urayan grup yelerine ilikin aratrmalar
gstermitir ki, her birey kendi benzersiz kimliine ve rselen
meye kar kiisel bir tepkiye sahip olsa da, hemen hemen tm
grup yeleri sonuta incinmi zbenlik imgeleri gelitirmekte
dirler. Byle bir rselenmeyi yaam bir grubun ikinci ve n
c kuaklarnn (rnein Soykrmdan kurtulanlarn ocuklar
nn ve torunlarnn) incelenmesi unu aka ortaya koymutur
ki, paylalan trajedinin zihinsel tasarm, sonraki kuaklara fark
l iddet dereceleriyle aktarlmaktadr.81

Seilmi rselenmenin kuaktan kuaa aktarlmasnda o

cuklarn ebeveynlerin davranlarn taklit etmelerinden ya da
eskilerin anlatt olaylara ilikin ykleri iitmelerinden daha
fazla bir eyler sz konusudur. Ayrca bu, kuaklar aras sempa
tiyle de ilgili deildir. Bu, rseleyici olaydan kurtulanlarn incin
mi zbenlik-imgelerini ocuklarnn ekirdek kimliklerine ya
trdklar*7 bilind srelerin en son aamasdr. rnein Soy-
knm dan kurtulan birisi, utanma ve alalma duygularndan,
hakkn savunamama, yas tutamama halinden kurtulmak iin, in
cinmi bir'kii olarak kendi imgesini ocuunun gelimekte olan
kiisel kimliine yatrmaktadr. Bylelikle ebeveynin zbenlik-
imgesi, ocukta yaamaktadr. Ebeveyn, daha sonra (artk
kendi imgesinin bulunduu) ocua, aslnda Soykrmdan kur
tulmu kii olarak kendisine ait olan zel birtakm onarm grev
lerini yklemektedir: Utan ve aalanmay giderme, edilginli-
i etkinlie dntrme, saldrganlk duygusuna gem vurma ve
rselenmeyle ilikili kayplarn yasn tutma -rnein akrabala
rn ve dostlarn gerek trajedi iindeki gerek lmleri, zbenlik
saygs ve prestij kayb, lkenin ve baka deerli eylerin kaybe
dilmesi. u halde bir sonraki kuaa aktarlan ey, rselenmi ki
inin olaya ilikin anlan deildir, nk anlar yalnzca rsele
yici olaydan kurtulan kiiye aittir ve aktarlamaz; rselenme y
ksnn tasanmmn kiiden kiiye iletilmesine elverili tek ge,
bir sonraki kuaa aktanlan zbenlik-imgeleridir. rselenen
grupta farkl farkl ebeveynler, tm incinmi zbenlik-imgeleri-
ni, ayn olaya gnderme yaparak ocuklanna aktardklan iin
paylalm bir trajedi imgesi geliir. Grubun yeni bir kua,
atalannn rselenmesine ait bu imgeyi paylaarak birbirleriyle
kaynarlar. Zamanla gerek trajedinin zihinsel tasanm, geni
grup kimliinin temel bir belirteci haline gelir.

Paylalm, rseleyici bir olayn zihinsel tasanm, seilmi

bir rselenme haline geldiinde olaya ilikin gerek yk, artk
zel bir nem tamaz. Burada temel olan ey, belirtecin grn
meyen gcnn, grup yelerini tarih araclyla srekli bir ay
nlk duygusunda bir arada tutmasdr. Bunun bir sonucu olarak
seilmi rselenme, bir kuaktan dierine geen yeni birtakm
ilevleri de stlenebilir. Bu, baz kuaklarda paylalm ve s
reklilik gsteren bir kurban olma duygusunu (lkletirmesini)
destekleyebilir.83 Dier bazlannda ise bir intikamclar grubu ya
ratmakta kullanlabilir. Tarihi ve psikanalist Peter Loewenberg,
Protestan Reform Hareketinde, kitlesel paylalm rselenme
ile tarihsel sreler arasndaki temel kprlere bir rnek sapta
maktadr:

[Bu] byk lekte bir rselenme idi ... ve etkisi, yeni ve

gvenli bir dengenin kurulabilmesi iin yzyllar geme
sini gerektirdi. Avrupa dininin, kltrnn ve politikas
nn bu rseleyicilere olan bir tepki biimi, yeni bir dindar
lk, kamlama, yaygn bir ikence uygulamas ile 15. yz
yln sonlannda gruplan penesine alan cin arpmas sal-
 gmlan oldu. Bu dnemde binlerce kiinin ikence grme
sine ve ldrlmesine yol aan cad av lgnln gr
yoruz. Wurzburg piskoposu bir yl iinde 900 kiiyi, Bam-
berg piskoposu ise 600den fazla kiiyi ldrtmt. Sa-
voyda bir festival srasnda 800 kii yaklmt. Comoda-
ki kk piskoposluk blgesinde 1514 ylnda 300 kii
idam edilmiti.84

Seilmi bir rselenme, bir grubun ortak belleinde kuak

lar boyunca sessiz de kalabilir. O an etkinlii olmayan seilmi
bir rselenme, grubun kimliinin tehdit edildii stres durumla
rnda, propaganda ya da nefret ierikli konumalarla yeniden
canlandrlabilir ve liderler tarafndan grubun kendilerine ve
dman ya da dmanlarna kar olan paylalm duygularn
kamlamakta kullanlabilir. Benim zaman kmesi olarak ad
landrdm bu srete seilmi rselenme, sanki daha dn ol
mu gibi yaanr: Gemie ilikin duygular, alglar ve beklenti
ler, gncel olaylar ve dmanlarla ilgili olanlara byk oranda
karr ve bu da akld politik kararlar almaya ve ykc davra
nlara yol aar.
 Seilmi rselenme

Kuaktan Kuaa Aktarm

ilev Deiiklii

Etnik/Ulusal/Din Belirleyici
(geni grubun psikolojik "geni)

Seilmi rselenmenin Yeniden
Canlandrlmas

\
Lider-Yanda Etkileiminin Artmas

Zaman kmesi

\
Alma ya da Yeniden Kurban Olma
Hakknn Domas

I
Geni Grubun O Anki Sorununun
Bytlmesi

"Akl D" Kararlar Alma

Geni Grup Aktivitelerinin Seferber
Edilmesi

ekil 2. Tarihte yaanm olan rselenmelerin ve dertlerin "seilmi r-

selenmeler" olarak kuaktan kuaa nasl aktarldn anlamadan, bu
gnk atmalarn ou tam olarak anlalamaz. Bu psikolojik "gen
ler" birok geni grupta bulunmaktadr ve sonraki kuaktan liderler ta
rafndan grubu seferber etmek iin maniplasyon amacyla kullanlabi
lir. Seilmi bir rselenmenin yeniden canlandrlmas akl d kararlarn
verilmesine ve insanlk d davranlara yol aabilir.
 rnein Bosnada 1992de ve Kosovada 1999da yaanan
trajedilerde Srp halknn 1389da Kosova Savanda urad
yenilgiye ilikin seilmi rselenmenin oynad rol grmek
kolay olmayabilir.85 Her iki tarafn liderlerinin de -Osmanl Sul
tan I. Murat ile Srp Prensi Lazar- savata lm olmalarna ve
Srbistann bu savatan sonra 80 yl kadar bir sre daha zerk
liini srdrm olmasna karn Kosova Sava, Srp gcnn
anl dneminin sonu ve boyunduruunun balangc olarak, en
byk seilmi rselenme haline gelmitir. Baz dnemlerde
Prens Lazarn imgesi, Mslman ynetimi altnda paylalm
bir kurban edilme ve ehitlik duygusunu pekitirmek iin kulla
nlmtr. Baka baz dnemlerde ise Lazarm imgesi Srplarn
Kosovay yeniden fethederek kaybn getirdii alalma duygu
sunu giderme arzularnn bir simgesi olmutur. lke, 19. yzy
ln sonlarnda Osmanl Trklerinden geri alnsa da, Lazarn
hayaleti hl huzur bulmamtr. Komnizmin kmesini taki
ben Kosova Sava, 600 yllk kk drlm olma ansn ve
buna elik eden alma arzusunu yeniden harekete geirmek
iin Slobodan Milosevic ve Radovan Karadzic tarafndan yeni
den canlandnlmtr. Onlar, yetkin olduu kadar yaln bir pro
paganda ile zaman kmesini kolaylatrmlar, Srp halkn
Bosna ve Kosova Mslmanlarna kar uygulayacaklar vahet
iin hazrlamlardr. ada Srp halk, bu Mslman toplumla-
n uzak gemiin Osmanllannm uzantlar olarak alglamaya
balamtr. Sonuta Srplarn geni grup kimlii, bu eski olayn
sregelen duygusal gc ile yeniden glendirilip desteklenmi
tir. Bunun Srp olmayanlar iin tad bedel ise korkun olmu
tur.

nsan psikolojisi konusunda eitim almam gzler bu iliki

yi gremese bile, Loevvenberg unu gzlemektedir: rselenme,
bireyden gruba, toplulua, nfusa, ulusa, dnyaya doru kuram
sal bir balantdr.86 Dman gruplarnn temsilcileri bir an
lama masasnda birbirleriyle yzletikleri zaman, her bir gru
bun seilmi rselenmeleri kolayca yeniden canlanmaktadr. Ve
buradaki psikolojik dzeneklerin bir deerlendirmesini yapma
dan, arabulucularn depreen seilmi rselenmelerin neden ol
duu tepkileri yorumlamas ok g olabilir. Ben, 1994-1996
yllan arasnda Estonyal, Rus ve Rusa konuan Estonyal n
derleri, 1991 ylndaki bamszlktan sonra Rusya ve Estonya
arasnda ortaya kan pek ok politik, toplumsal ve diplomatik
sorunun yattnlmasm amalayan gayriresm bir dizi diyalog
iin bir araya getiren bir yardm ekibinin yesi olarak alm
tm. Bu tr tartmalarda katlmclar kendi geni gruplannn
szcleri olma eilimindedirler. Bu durum da bir istisna olutur
muyordu; her biri, kiisel kumalann giymek yerine paylalan
grup kimliini simgeleyen adr bezini temel giysileri olarak
kullanmlard. Tartmann belli bir aamasnda Estonya etnik
grubundan gelenler, Nazilere kar Sovyet desteini ya da Eston-
yaya ynelik Sovyet sermaye yatrmn deerlendirmeye alma
y reddetmiler, Rus etnik grubundan gelenler de buna karlk
Rusyann tm Bat uygarlklann Tatar ve Mool saldnsna
kar savunduunu ne srmlerdi. Deneyimsiz bir gzlemci
iin bu gr alverii en azndan ilikisiz, belki de nclleriy
le balantsz gibi gzkebilir: Ortaadaki Altn Airet dev
letinin Sovyet harcamalan ile ilikisi nedir? Buradaki balant,
aalanma szcnde yatmaktadr. Bir imparatorluun ocuk-
lan olan Ruslar, yaklak bin yl egemenlikleri altnda yaam
bir halkn ocuklan olan Estonyallar tarafndan aalandklan-
m hissetmilerdir. Bu nedenle ortak kimliin biz-lik duygusu
nu glendiren ilmiine tutunmak iin 13.-14. yzyldaki istila-
clann elinde kurban olma ansna gnderme yapmlardr.
Rusyann Estonya ile olan ilikileri 1990h yllarn ortalarnda
kopunca paylalm tarihsel rselenme, gncel atmalarn g
rlmesine ynelik herhangi bir abay da doal olarak karma
klatrmt.87

Simgeler:
Bir grubun kimliinin yedinci ilmii, dier ilmiklerden baz
larn ya da tmn birbirine balayan bir simgedir. Byle bir
simge, kken olarak imdiye dek betimlediimiz alt ilmikten
herhangi birini temsil ediyor olabilir, fakat sonuta geni grup
adrnn bir bileeni olarak kendi zerkliini gelitirmektedir.
Fakat simgelerin geni grup kimlii kumann bir paras olarak
nasl ilev grdklerini grmeden nce, klasik psikanalitik kura
mn genel olarak simgeden ne anladn ksaca gzden geire
lim. Gndelik yaamda krmz sekizgenin dur anlamna gel
mesi gibi belirli baz simgeler, uzlamn gcyle ilev grrler.
Psikanalizde ise simge kavramnn anlam ok daha dardr. Psi
kanaliz ou kez simgelerin bireyin bilindndan nasl ve ne
den kken aldyla ve onun isel atmalannda nasl bir ilev
grdyle ilgilidir. Freud, Dlerin Yorumu'nda ve sonraki pek
ok yazsnda, simgelerin kabul edilemez istekleri bastrdn
ve bylece endieyi (anksiyeteyi) azalttn savunmutur.88 Bi
rey, simgenin kendisinin farkndadr, fakat onun neyi simgeledi
inin farknda deildir. rnein birisi dnde ylan grdn
de gerekte bir ylan grmekte, ylann penisi simgeliyor olabi
leceini bilinli olarak alglamamaktadr. Freud balangta sim
gelerin temsil ettii beden blgelerinin, beden ilevlerinin, dou
mun, lmn, cinselliin ve ocukluk ann evrensel nitelikte
olduuna ve bir tr flogenetik bellek ierdiine inanmtr. Bu
inan imdi yerini byk lde bu simgelerin kltrler arasn
da tekrar tekrar ortaya kmasnn insanlarn deneyimlerinin, be
beklik andaki ilgilerinin ve simgelerin biimlenmesindeki bi
lisel srelerin benzerliinden kaynakland varsaymna b
rakmtr.89

Ben burada geni grup kimliindeki simgelerin ilevini de

erlendirirken birok kltr arasnda benzerlik gsteren simge
ler zerine deil, yalnzca tek bir geni grupta zgl biimlerde
deerlendirilen simgeler zerine odaklanacam. Geni grup
simgeleri benzersiz olma eilimindedir. Fakat birok grubun ay
n simgeyi almas durumunda her biri ona, ortak nesnenin grup
iin tad nemi gsterecek biimde irili ufakl farkllklar ek
leme eiliminde olur. rnein eitli ulusal bayraklarn stnde
yldzlar simge olarak yer almaktadr, fakat Davut Yldz yal
nzca Yahudilii anlatmaktadr. st ste binmi iki gen alt
kenarl bir yldz oluturmaktadr; bu simge geleneksel olarak ve
kltrler aras ynden birlemi erkek ve dii gvdelerini temsil
eder eklinde yorumlanmaktadr. Fakat Yahudiler iin bu simge,
kutsal kitaptaki Davut ile Batebann olu Sleymanla ilikili
dir. Sleymann bununla cinleri kovduu ve melekleri ard
sylenir. Yahudiler daha sonra bu simgenin YHVHyi (Ye-
hova ya da Tanr) temsil ettiini anlamlardr.90 Yahudiler a
sndan bunun Sleymanla olan ilikisinden dolay bu st ste
binen iki gen, sigillum Salomonis (Sleymann mhr) ya da
scutum Davidis (Davutun kalkan) olarak tannmaya balam
tr. Gnmzde, genelde Davut Yldz olarak bilinmektedir.

Bu blmde daha nce de belirttiim gibi, Prens Lazarn im

gesi yzyllar boyunca halk trklerinde, din ikonalarda, resim
lerde, heykellerde ve dier ortak kltrel biimlerde Srp kimli
inin bir simgesi olarak kullanlmtr. Daha sk bir incelemey
le, Lazarn imgesinin Srp etnik kimliinin dier ilmiklerinin
bazlarn birbirine balayan bir ge haline geldii grlebilir:
O, Srp ocuklarnn btnlememi iyi imgeleri ve yanstl
m lkletirmeleri iin elverili bir depo olmakla kalmam,
Srplar 19. ve 20. yzyllardaki arpmalarda baarl olduka
bir seilmi zafere dnen Srp seilmi rselenmesini de k
krtmtr. Komnist dnemde Yugoslav hkmeti Srp, Hrvat,
Bosnal Mslman ve dier halklar daha yksek bir Yugoslav
lks altnda birlemi bir kardelikte bir araya getirme aba
lan iinde, Lazar imgesini tepkisel ulusuluun bir simgesi91
olarak karalamtr. Fakat bu dnemde bir krmz arap marka
sna ad verilen Lazarn imgesi (sonradan Lazarn kans Pren
ses Milicann ad da bir baka arap markasna verilmitir) gibi
eitli etnik grup kimlikleri son derece canl bir biimde varlk-
lann srdrmlerdir. Komnist Yugoslav ynetimi altndaki
Srplann bu arab imeyi yelemekle bilind olarak Lazar
simgesini bir ulusal kahraman olarak ie almaya devam ettiini
dnebiliriz.

Davut Yldznn Yahudi kimliiyle ilikisinin ve Lazarn

Srp kimliiyle balantsnn evrimleri grece bir aklk gster
mektedir. Fakat bir simgenin bir etnik, ulusal ya da din ortaklk
iin bir simge olarak tad orijinal anlam belirlemek ou kez
gtr. nk onun anlam genellikle uzun zaman aralklan bo
yunca ve (paylalm bir nitelik tasa da) bilind psikolojik
srelerle olumaktadr. rnein sklkla ulusal ve etnik grup
kimliklerini temsil eden hayvan simgeleri, insanlk tarihinin ba-
langlanna kadar izi srlebilecek bir fenomendir. Bereketle,
savala, bilgelikle ya da zgl birtakm davranlarla ilikili be
lirli birtakm hayvanlann simgesel anlam aktr; fakat baz ba
ka olgularda hayvanlar karmak ve soyut fikirlerin temsilinde
kullanlmaktadr. Yine belirli birtakm hayvan simgeleri baka
baz gruplarn liderleri tarafndan zellikle seilmekte ve bu e
kilde birletirici simgeler olarak yceltilmektedir (ya da yeniden
canlandrlmaktadr). rnein, Adolf Hitlerin kurt simgesi kar
snda bylenmesi ve onunla zdelemesi iyi belgelenmi bir
olgudur: O, kk bir olan iken kendisine verilen adn eski Al-
mancadaki asil kurt anlamna gelen Athalwolf tan tretilmi
olmasn kefetmekten mutluluk duymutu.92 Hitler, en sevdii
kpeine W olf (Kurt; .n.) adn vermi ve SSlerini kurt s
rs olarak adlandrmak suretiyle bu yrtc hayvanla kurduu
zdeimi genelletirmiti. Zaman zaman da, Alman halknn
kendisini izlemesi gerektiini, nk artk bir kurdun doduu
nu anladklarn dnyordu.93

Dier geni grup simgeleri temsil edici niteliklerini, ak ve

istee bal bir anlamayla kazanmaktadr. Salt ideolojik kimli
in sz konusu olduu, geni grubun tarihinin uzak gemie da
yanmad olgularda (Sovyet orak ekicinde olduu gibi) simge
nin yks iyi biliniyor olabilir. Gnmzde, her ABD eyaletin
deki ku ve iekler gibi, bayraklarda yer alan simgeler ou kez
oylama ya da genel uzlam yoluyla seilmektedir; bazen bu tr
seimler youn bir tartma, ekime ve rekabete konu olmakta
dr.

Byle bir seim srecinin, geni grup simgelerinin psikolojik

ynden ne kadar gl eyler olduunu gsteren, gzle grlr
lde akld ynler ierdii olgularda bile sonuta anlam ve
ren ve verilen ak olmakta, krmz sekizgen dur anlamna
gelmektedir. Bununla birlikte bir geni grup stres altna girdiin
de, anlam veren ve verilen arasndaki iliki yitirilebilir ve gru
bun simgeleri psikanalizde protosembol olarak adlandrlan bir
biimde alglanabilir; yani simge artk grup kimliini deil, e
yin kendisini temsil eder.94

Geni grup yeleri ve nderleri, srekli bir biimde ortak

kimliklerini kollama ve bu blmde tanmlanm olan, birbirine
gvenilir bir biimde balanm yedi adet ilmiki koruma iiy
le ilgilidirler. Daha sonra greceimiz gibi, geni grubun gnde
lik yaamnn bir paras olan bu iin ou kez farkna bile var
mayz. Bir geni grubun adr bezi bir atma ya da kk d
me durumu ile sarslr ya da ypranmaya balarsa, yeler grup
kimliklerinin ve onu srdrme, onarma ve koruma yolundaki or
tak abalarnn keskin bir biimde farkna varrlar. Bu ortak a
balar, her zaman yine de paylalm riteller halini almaktadr.
3. Blmde ister zehirleyici, isterse iyiletirici nitelik tasn,
politik propaganday ve politik kararlar alma srecini glendi
ren geni grup ritellerini yakndan inceleyeceiz. Bununla bir
likte ncelikle geni gruplan politik propagandadan95 kolayca et
kilenir hale getiren, uygunsuz politik kararlar aldran ve kitlesel
ykc davranlara sevk eden psikolojik koullan gzden geir
memiz gerekmektedir: Bu, benim bir korku ve arzu dnyasna
gmlme olarak adlandrdm geni grup gerilemesi yaants
dr.
2 / G e r ile m e : K o r k u ve A r z u D n y a s n a
G eri D n

Dnrdm kck bir ocukken

Rum komumuzun kedisi de
Rum mu diye
Bir gn anneme sordum
Meer kediler Trk
Kpekler Rum mu
Kediciklere kpekler saldryormu

Gnler sonra bir gn

Ne greyim
Bizim kedi
Dourduu yavruyu yedi

Mehmet Yain, Bizim Kedinin Masal

Anksiyeteye (i sknts, endie) bir yant olarak gerileme gs

termek, akl sal alanndaki anahtar kavramlardan biridir.
Anksiyete, tehlikeli baz eylerin olduuna ilikin bir i sinyal
dir ve bu ekilde korkudan ayrt edilebilir. Korku, gerek bir teh
like ile kar karya kalnd zaman yaanlan eydir; rnein
hayvanat bahesini gezmekte olan bir kii, kam ve kendisine
yaklamakta olan bir aslan grdnde korku yaayacaktr. Bu
nun aksine, tm tehlikeli hayvanlarn gvenli bir biimde kapa
l tutulduu bir hayvanat bahesini gezerken rahatsz edici duy
gular yaayan, kalbi hzl hzl arpan, avular terleyen bir kii
nin duyduu ey ankisyetedir, nk kafeslerinin iinde kapal
duran aslanlar birey iin gerekte yaam tehdit edici nitelikle
rinden tr deil, simgesel nedenlerden tr psikolojik bir
tehlike oluturmaktadrlar. Anksiyeteye yaamak iin gerek bir
tehlike ile kar karya olmak gerekmez. Anksiyete, hoa gitme
yen bir duygu olduu iin insanlar ondan kanmak adna birta
km dzenekler gelitirmektedirler; bunlardan biri de gerile-
me'dir.

Gerileme, znde kt ya da iyi bir ey deildir; gerileme,

belirli dzeylerdeki rselenme, tehdit ya da stres karsnda ve
rilen kanlmaz ve zorunlu bir tepkidir. Ardndan ilerlemenin
geldii gerileme, genellikle yaratcla elik etmekte ve de onu
glendirmektedir. Biz, gnlk yaantmz iinde gerileme ile
ilerleme arasnda srekli olarak gidip geliriz. Yorucu bir gnn
ardndan evinize gittiinizi, souk bir gecede bir atein karsn
da oturduunuzu ve ocukken annenizin size gsterdii ilgi gibi
bir ilgiyi beklediinizi dnn (gerileme). Gerileme, bir anlam
da bizi psikolojik ynden besler; nk ertesi gn ie gideceiz
ve birer yetikin olarak bizden beklendii gibi kritik kararlar ala
caz ve sorumluluk stleneceiz (ilerleme). imdi bir tand
nn kaza sonucu lmn duyan ve akam olup da evine gittiin
de yatan altnda tehlikeli eyleri bulunduunu aklna getiren ve
anksiyete yaayan bir yetikini dnelim (gerileme). lm ha
beri ondaki, ocukluk ama ait, belirli baz i tehditleri uyan
drm ve o bir sre, endiesini denetlemek iin yatann altna
bakmaktan kanan anksiyeteli bir ocuk gibi davranmtr. o
umuz iin gerileme ve ilerleme, normal gndelik yaamn bir
parasdr. Gerileme inat ve uzun sreli bir nitelik kazandysa
birtakm psikolojik sorunlarn bulunduu sylenebilir.

Bir yetikinin, ne zaman ne istekte bulunsa bunun doyurul

mas gerektii duygusunu yanstacak ekilde davrandn d
nelim. Bu kii, yetikin sorumluluklarna bal bir verme-ve-al-
ma gerekliliini gz nne almakszn, ocuk gibi davranmakta
dr. Ya da bir baka yetikinin, duygusal ynden korunup kollan
mam bir ocuk gibi, her keye gizlenmi olabilecek tehlike
lerle, yatan altndaki hayali canavarlarla urap durduunu
gz nne getirelim. Bunlardan biri ne kadar an baml bir
yapdaysa, dieri de ayn arlkta korkular duymakta, yamur
suz bir gnde yldrm sesleri iitmektedir ve her ikisi de gerile
me durumundadr. Bu bireylerin zihinsel durumlaryla ilgili iki
olas aklama (ya da bunlarn bir bileimi) vardr. Bunlardan il
ki, her ikisinin de ocukluk ana saplanm olmalar dolaysy
la bir gerileme durumunda olabilecekleridir: Onlar, yetikinlere
zg baz ilevleri yerine getirebilseler bile, bir ocuk gibi doyu
rulmalarn ya da korunup kollanmalarn gerektiren ocukluk
ama ilikin korkulan ve arzulan da bulunmaktadr. kinci
aklama, onlann, d evrelerindeki bir olay sonucu (rnein
sevilen birinin beklenmedik lm, akademik ya da i yaamy
la ilgili bir baanszlk ya da utanca neden olan baz olaylar) o
cukluk alanndaki korku ve arzulan yeniden canlanan yetikin
ler olduklan eklindedir. Bu d olaylar, onlann ocukluk ala
nndaki ebeveynin sevgisini ya da zbenlik saygsn kaybetme
ya da ceza bekleme gibi tehlike sinyalleriyle bilind ve simge
sel bir biimde balantldr; gncel olay anksiyete yaratm ve
dolaysyla da gerilemeye neden olmutur.

Gnlk yaammzda byk gerilemeler geicidir, ta ki yarat-

tklan anksiyete bizde inat ve hatta kt birtakm psikolojik
sreler dourana kadar. Bir kiinin ne kadar sre gerileme du
rumunda kalaca birtakm etkenlere, zellikle de gerilemeden
nceki psikolojik yapsna ve de tehdit edici olay ya da olaylann
iddeti ve uzunluuna baldr. Bazen kii, bir d olayn etkisi
ni iselletirmekte ve koullar deise bile ona tepki vermeyi
srdrmektedir. Benim, rencileri ve evresi tarafndan sayg
duyulan niversite profesr bir arkadam, bir keresinde su i
ledii sanlarak, susuzluu anlalana kadar yanllkla dokuz
saat hapiste tutulmutu. Hapiste geirdii ve kendisini aresiz
hissettii ksa zaman dilimi, olaydan ok sonra bile zbenlik
saygs iin bir tehdit niteliini korumutu. Yllar sonra bile iin
de hapis sahneleri bulunan bir televizyon programn seyredemi-
yordu: Hapisteki birini gsteren bir sahne grd anda kalbi
hzl hzl atyor, avular terliyor ve kendini son derece rahatsz
hissediyordu.

Gsteri gruplarndan din topluluklara ve tm bir ulusa kadar

gruplar da tpk bireyler gibi gerileme gsterebilir. Ve bu gerile
me, geici ya da uzun sreli, lml nitelikte ya da kt bir biim
de ortaya kabilir. Szgelimi doal felaketlerden, insann neden
olduu olaylardan sonra ya da etnik, ulusal, din veya ideolojik
ynden uyanc felaketlerin ardndan sklkla geni grup gerile
meleri grrz. Bu tr felaketlerden sonra varln srdren
topluluk, frtnann dinmesinden uzun bir zaman sonra bile en
alt dzeyde kalma eilimindedir. Metaforik bir ekilde syler
sek, hayatta kalanlar ou kez lm ve ykm imgeleriyle ura
maktadrlar ve sa kalann sululuu olarak bilinen eyi sergi
leyebilir, sevilen kiiler can verirken sa kaldklar iin kendile
rini knayabilirler. New Yorkta yaayan meslektalarmdan bi
ri, 2001 yl gznde gerekletirilen Dnya Ticaret Merkezi
saldrsnda lenlerin aileleriyle alrken, uzun sre bastrlm
kiisel sa kalan sululuu duygusunun da elik ettii bu tr
duygular yaamt. O srada elli yalarndayd ve alt yanday
ken kendisinden bir ya kk kardeini kaybetmiti; tipik bir
biimde, onu nadiren aklna getiriyordu. Fakat ikiz Kuleler tra
jedisinden sonra, hepsi de lm olan kardeinin imgesiyle ilin
tili kabuslar grmeye ve byk bir anksiyeteyle uyanmaya ba
lamt. Sonunda New Yorka yaplan saldrdan sonra sa kal
m olmann, ocukluk ama ait sa kalm olma sululuunu
harekete geirdiinin farkna varmt. Bu yeni ve paylalm
trajedi karsnda, gemie, kiisel trajedisine zihinsel olarak ge
ri dnme eklinde yant vermiti.96

Bu blmn ana konusu, etnik, ulusal ya da din grup eklin

deki bir geni grubun yelerinin ounluunun (gerileme kavra
myla aklanabilecek) belirli ankisyete, beklenti, davran, d
nce rntlerini ve eylemleri paylamalar durumunda sz ko
nusu olan gerileme'dir. Kitlesel bir rselenmeyle -ki bunun iin
de ok fazla can ya da mal kayb, prestij kayb ve bazen bir ba
ka grup tarafndan aalanma yer alabilir- karlaan bir top
lumda ortaya kan geni grup gerilemesi, grubun ve liderinin
ortak grup kimliklerini srdrmeye, korumaya, yeniden biim
lendirmeye ya da onarmaya ynelik abalarn yanstr. rselen
mi toplumun hayatta kalan pek ok bireyi de, tpk bireysel ge
rilemede olduu gibi, baka baz ynlerden gerileme iinde olsa
da, baz ynlerden olgun yetikinler gibi ilev gstermeye de
vam eder: Gerileme, bir ya hep ya hi yaants deildir ve de
uyum yapma abalan, tipik bir biimde buna elik etmektedir.
Bazen rselenmeyle baa kmaya ynelik bu abalar, sanatsal
yaratcln biimlenmesini salamaktadr.97

Gerileme halindeki geni gruplara gz attmzda, liderin ro

lnn belirleyici bir etken olduunu grrz. Gerileme yaayan
bir geni grubun gl bir liderinin olmas durumunda bu geri
lemenin iaret ve belirtileri, bunun aksinin sz konusu olduu
duruma gre ok daha farkl bir ekilde ifade edilecektir. Gl
bir lider ve evresindekiler, grubun belirtilerini glendirmekte
ve yandalarnn gerilemi bir durumda kalmasn destekleyebil
mekte ya da ilerleme ynnde aba sarf edebilmektedirler. Bu
nun aksine, bir geni grubun bir liderin yokluunda gerilemeye
uramas durumunda kaos ortaya kmaktadr. Bir liderin varl
nda ktcl bir geni grup gerilemesinin olmas, ancak grupta
ki gerilemenin yan sra liderde de bireysel bir gerileme ortaya
kmas (ya da bunun zaten daha nce gereklemi olmas) ile
sz konusu olur. Ktcl szcyle kastettiim ey, gerile
menin birok insann yaamn mahvetmesi ya da insanlarn l
drlmesine yol amasdr. te yandan yapc bir lider, kendisi
ni yandalarnn gerileme halinden kurtulmas ve ilerlemeye
sevk edilmesi iine adar.

Bu blmde politik liderlerin psikolojik durumlar zerinde

durmayacam. unu soracam: Geni grup gerilemesini olu
turan ey, tam olarak nedir? Bununla birlikte buradaki amac
mn, ne baz zihinsel ilkelliklerin baz zel gruplarn znde bu
lunduunu gstermek, ne de insanlarn yoksulluk iinde yaa
d ve nc Dnya lkeleri ya da gelimekte olan lke
ler ad verilen geni gruplan sulamak olduunu belirtmek
isterim. Zihinsel ilkellik terimiyle kastettiim eyin ne oldu
unu aklamam gerekiyor. Bir klinik ortamnda psikanalistler
her zamanki nevrotik analiz hastalan ile zor olgular niteliini
tayan hastalar arasnda bir aynm yapma eilimini tarlar. Bu
ikinci gruba giren hastalar, zihinsel atmalanyla ilgili olarak
ie atma, yanstma, yadsma ve imgelerin blnmesi gibi belirli
baz zihinsel manevralan an bir biimde kullanmaktadrlar. Bu
manevralann herkesin repertuvannda bulunduu aktr, fakat
zor olgular bunlan daha fazla kullanrlar. Bana gre, geni
grup psikolojisinden bahsettiimiz zaman toplumlan ortak zi
hinsel dzeneklerine gre ilkel ya da ileri olarak kategorize
edemeyiz. Tm geni gruplar ortak ilkel savunma dzenekle
rini dzenli bir biimde kullanmakta ve yine tm geni gruplar
gerilemeye maruz kalmaktadr. Gerileme halinde geni gruplar,
birazdan betimleyeceim gibi geni grup kimliini korumak ve
kendi kimliklerini bakalarnn kimliinden ayrt etmek iin
belirli birtakm ortak dnceleri, duygulan ve etkinlikleri kul
lanacaklardr.

Psikanalitik geliim modeli evrensel bir model olduu iin,

herhangi bir geni grubun gerileme dnemleri yaamas mm
kndr. Bu, herhangi bir toplum ya da kimlik grubu iin doal
ya da zorunlu olarak kalc bir durum deildir. Burada bir geni
grubun geliimsel olarak ilkel, ortak bir ruhsal ilevsellik dze
yine nasl gerileyebileceini -ve belki de bu durumda kalaca
n- gstermek iin, zel insan kitlelerini ortak duygu, dnce ve
davran rntlerini deitirmeye iten politik gr alama ya
da sava halleri (ya da sava benzeri koullan) zerine odakla
nacam. Herhangi bir grubun, belirli tarihsel koullar altnda
gerilemeye urayabileceini akldan karmamak gerekiyor.

Aada merkezi bir otorite altnda gerekleen bir geni grup

gerilemesinin tipik iaret ve belirtilerinin bir listesi bulunuyor.
unu unutmamamz gerekiyor: Herhangi bir geni grubun ye
lerinde zihinsel ilkellikin sz konusu olmas, onlan daha zen
gin ve teknolojik ynden ileri lkelerde yaayan kimselere k
yasla daha az insan yapmayacaktr. Dnyann eitli blgele
rindeki geni gruplann kendi tarihleri vardr. Ve de kendi zel
alt yaplanna dayal olarak, tarihsel saplanmalar olarak adlan-
dmlabilecek eyler sergilemektedirler. rnein bir devlet olduk
a yeni olabilir ve ancak on, yirmi ya da otuz yldr kendi kendi
ni ynetiyor olabilir. Kurumlanndaki demokratikleme sreci,
henz tamamlanmamtr. Bir baka devlet, hl krallkla yne
tiliyor olabilir. Bir bakas da pratikte otokrasiyi yanstan eitli
kabilelerden kurulu olabilir. Aslnda bu tr tarihsel saplanma
lar nedeniyle, aada listesini sunduum geni grup gerileme
si iaret ve belirtilerinin bir ksm da iin iine katlabilir. Bir
toplumdaki gerilemeler arasnda aynm yaparken dikkatli dav
ranmam gerekiyor, nk ister demokratik bir toplum ister bir
kabile toplumu olsun, herhangi bir geni grubun geliimsel alt
yaps ve gerilemesi, kolektif bir rselenme ve anksiyete yaan
tsn takiben ortaya kmaktadr. Geni grup gerilemesini betim
lemek iin, paylalm bir sre olarak gzlenen eyler zerine
odaklanmaktaym. Herhangi bir geni grupta bu genel eilimle
re uygun davranmayacak bireylerin bulunmas kuku gtrmez.
Bu liste, gr ayrlklar bulunanlarn psikolojisini iermemek
tedir:

1) Grup yeleri bireyselliklerini yitirirler.

2) Grup gz kapal bir biimde liderin evresinde toplanr.

3) Grup iyi (yani sadakatle lideri izleyen) ve kt (yani

lidere kart olarak alglanan) paralara blnr.

4) Grup kendisiyle dman (bunlar genellikle komudur

lar) gruplar arasnda keskin bir biz ve onlar blnmesi yara
tr.

5) Grubun ortak ahlk ya da inan dizgesi, kendisiyle at-

mal olarak alglanana kar giderek mutlak ve cezalandrc bir
 6) Grup an derecede ie alma (introjection) ve yanst
ma (projection) dzenei uygular ve buna bal olarak paylal
m depresif duygulardan ortak paranoid beklentilere dek dei
en duygudurum oynamalan yaayabilir.98

7) Grup ortak kimliini srdrmek adna bir eyi yapma

hakkna sahip olduu duygusunu yaar.

8) Grup yeleri, artan lde bir bysel dnce ve gerek

liin bulanmas durumu yaarlar.

9) Grup, yeni kltrel fenomenler yaar ya da grup kimliini

korumak zere geleneksel toplumsal adetlerin yenilenmi biim
lerini benimser.

10) Grubun seilmi rselenmeleri ve zaferleri yeniden etkin

lik kazanr ve bu da bir zaman kmesine yol aar.

11) nderlik, grubun tarihsel srekliliini paralar ve arada

ki boluu u tr elerle doldurur: Yeni ulus, etnik duygular,
kktendincilik ya da ideoloji; buna yeni bir ahlk ve bazen de
grup iin istenmeyen eleri defeden yeni bir tarih elik eder.

12) Grup yeleri, grubun ortak simgelerinden bazlann pro-

to-simgeler olarak yaamaya balar.

13) Ortak imgeler, dman gruplan giderek daha artan bir bi

imde insandan aa zelliklerle ilikili simgelerle ya da proto-
sembollerle betimler ve insanlktan kanr: Cinler, bcekler,
mikroplar, insan msveddeleri.

14) Grup coraf ya da yasal snrlan ikinci bir deri olarak

yaar.

15) Grup, kendisiyle dman gruplar arasndaki kk farkl

lklar zerine odaklanr.

16) nderlik, aile iindeki temel gveni ykar ve aile iinde

ki, normal ocukluk a geliiminde ve ergenlik geiinde orta
ya kan rollerle (zellikle de kadnlann rolyle) atan, yeni bir
tr aile hiyerarisi yaratr.

17) Grup yeleri, kan kavram ile ve ortak ya da katksz

varolula an ilgili bir hale gelirler.

18) Grup anndrmay simgeleyen davranlarda bulunmaya

balar.

19) Grup beenisi, gzel olan irkin olandan ayrmada g

lk yaar.

20) Grup, fiziksel evresini gri-kahverengi, ekilsiz (simgesel

olarak dksal) bir yapya dntrr.

Bir toplumun gerilemi olarak deerlendirilmesi iin bu 20

adet iaret ve belirtinin hepsinin de sergilenmi olmas gerek
mez; bu nedenle ben, bir toplumu gerilemi tans almas iin ka
iaret ve belirtinin var olmas gerektiini syleyemem. Belirle
me, olgudan olguya deien bir temelde yaplmaldr.
 Bir liderin ynetimi altndaki bir geni grupta ortaya kan bu
iaret ve belirtileri betimlemek iin tarihten ve benim dnya ge
nelindeki gzlemlerinden hareketle eitli vereceim. Burada bu
iaret ve belirtilerin niin ortaya kt hakkndaki psikolojik
(ve zellikle de bilind) aklamalar zerinde duracam. Bu
rada, sz konusu durumu tarihsel balam iinde tm ayrntla
ryla ele almasam da, verdiim her bir rnek bir liderin ve takip
ilerinin kendi ortak geni grup kimliklerini srdrmeye, koru
maya, yeniden biimlendirmeye ya da onarmaya ynelik abala
rn sergilemektedir.

Grup yeleri bireyselliklerini yitirir ve liderlerinin evresin

de toplanrlar: Geni grup gerilemesinin ilk iki iareti, uzun s
redir bilinmektedir. rnein Freud, 1921de geni grup psikolo
jisine ilikin kendi kuramn zetlerken, bir liderin evresinde
toplanlmasn, takipilerin bir liderin altnda yer alan, birbirine
kaynam bir eitler grubu oluturulmas srecinin temel e
lerden biri olarak tanmlamt." Bu fenomenin gerileme yn
nn alt daha sonraki psikanalistlerce izilmitir; ve bunlardan
bazlar da -ki ben de bunlarla ayn grteyim-, Freudun geni
grup psikolojisi teorisinin, yalnzca gerilemi durumda olan ge
ni gruplara uygulanabilecei sonucuna varmlardr.100

Gerilemi bir toplum olan Nazi Almanyasnda dardan biri

iin bir SS subayn dierinden ayrmak gt. Fakat daha da
nemlisi, her SS subay iin de, kendisini dierlerinden ayrmak
gt. Kukusuz, iyi rgtlenmi bir ordunun yeleri bir birim
olarak belirli grevleri ve ilevleri paylarlar, dolaysyla her
hangi bir orduda zel asker amalara ynelik bir gerileme e
si vardr. Fakat demokratik (ve gerilememi) bir lkenin ordu
sunda askerler hep birlikte bireyselliklerini yitirmezler; rnein
bir subay kendi asker roln tehlikeye atmakszn herhangi bir
siyasi partiye balln kolayca srdrebilir. Bundan baka, de
mokratik lkelerin ordular eitli dzeylerde bir hiyerariden
olumakta, bu da asker personelin bana buyruk olmasn en
gellemekte ve bireysel haklar ile asker zorunluluklar aka ve
yasal bir biimde birbirinden ayr tutulmaktadr. Ayrca gerile
memi bir lkede asker olmayan kiiler, asker ya da sivil otori
tenin houna gitmeyecek grleri aka ifade edebilmektedir
ler. Gerilemi bir toplumun ordusunda eitli kumanda dzeyle
rinde yerletirilmi kiiler bulunabilir, fakat her grevli, gerile
memi toplumlara kyasla ok daha dar bir anlamda liderin uzan
tlar olarak deerlendirilmektedir.

Gerilemi toplumlarda ynetim kadrosundan olmayan (aske

r ya da sivil) yandalar arasndaki toplumsal ve politik hiyerar
i, silinmi gzkr. Bu dzlemi toplumsal yap, liderin evre
sinde, gz kapal bir biimde toplanlmasyla ilikilidir. Bu tr
toplumlarda (ya da din tarikatlar gibi alt gruplarda) yeler ayr
ca temel gven duygusuna ynelik tehditlerle birlikte, liderlik
kurumuna an bir ballk duygusu yaarlar. Yandalar, temel
gven duygusunun kaybyla birlikte engellenme yaar, kendi
saldrganlklannn farkna vanrlar, fakat bunun da vurulmas
da tehlikeli olabilir. Lidere sunulan an destek, yani ballk, bu
saldrganl gizlemenin nemli bir yoludur. Lider, kendi gc
sayesinde grubun bir yesini yaratabilir ya da ykabilir; tm-
gl (omnipotent) olarak alglanr, bu nedenle de sevildii ka
dar korkulur -ki bu, Machiavellinin yazdklann hatrlatmakta
dr. Bir ek psikologu olan Michael ebek, totaliter rejimde ya
am birisi olarak, totaliter nesnelerin varlnn, bir kez isel-
letirildikten sonra bireylerin uysallk ve sadakatini glendirdi
ini ne srmtr. Totaliter nesneler bireyin normal geliimini
engellemekte, fakat eliik bir biimde de, yaratt olgunlama
m insanlara bir lde gvenlik duygusu alamaktadr, byle-
ce de onlarn gl otorite ile ruhsal ynden kaynaarak sahte bir
nem ve btnlk duygusu kazanmalarna neden olmaktadr.101
Afganistanda Talibann ve onun gcn pekitiren lideri
Molla merin dou yks, bize gerilemi gruplar ve onlarn
yelerinin liderlerine olan kr gven duygulan hakknda ok ey
sylemektedir. Taliban, 1996da 2001 e dek Afganistann de
facto hkmetiydi ve en az iki bin be yz yldr iddetli at
malara sahne olmu bir kavak noktasnda yer alan bir lkenin
%90n kontrol altnda tutmutur. Gnmzde Afganistan ola
rak bilinen blge, eskiden Horasan olarak adlandrlan, Batda
Safeviler ran ile Douda Hint-Mool mparatorluu arasnda
blnm bir blgeydi. 1747 ylnda Afgan kabileleri Ahmed
ah Drrani (ya da Abdali)nin ynetimi altnda, Afganistan l
kesi altnda birleti. Fakat orta ve gney Asyada gerek g,
(aslnda Afganistan adn da uydurmu olan) ngilterenin elinde
idi. 19. yzyl boyunca ve 20. yzyln balarnda ngiltere, Af
ganistan imparatorluk topraklan ile Rusya arasnda bir tampon
blge olarak kulland. ngiliz desteiyle egemenlii elde eden
Emir Abdurrahmann ynetimi altndaki Afganistan, 1880lere
dek modem bir ulus devlet olarak ortaya kmamt.102 Abdur-
rahman, en az sekiz ayn etnik gruptan oluan bu heterojen halk
zerinde denetim salayabilmek iin zorbala ve soykmma y
nelmitir.103 Abdurrahmanm torunu olan ve Trkiyenin Ata
trk ile zdeim kuran kral Amanullah (1919-1929) seilmi
bir Ulusal Kongre ile birlikte meruti bir monari kurmay, ka
dnlara zgrlk vermeyi ve eitimi zorunlu bir hale getirmeyi
planlamt. Fakat adalama giriimleri, kendi tahtna mal
olan bir ayaklanmaya yol amtr. Ardndan gelen iki ynetici
art arda suikast sonucu ldrlm, babasnn ldrlmesi ze
rine 19 yanda tahta geen Muhammed Zahir ah lkeyi
1933den 1973e dek ynetmi, sonunda o da kuzeni Muham
med Davudun gerekletirdii grece kansz darbeyle srgne
gitmitir.104 Fakat Davud gcn ancak ksa bir sre koruyabil
mitir. 1979daki Sovyet igaline dek bir dizi darbe gerekle
mitir. On yl sonra Sovyet glerinin ekilmesini takiben eski
direnii gerilla gruplan (imcahitler) arasnda i sava km
tr.105

Afganistanla ilgili gvenilir istatistiklere ulamak zorsa da,

(lkenin gnmzdeki nfusu dahi kesin olarak bilinmemekte,
15-22 milyon arasnda tahmin edilmektedir) son 20-30 yllk s
re iindeki ykm ve acnn ok byk olduu kukusuzdur. On
yllk Sovyet igali ve bunu takip eden i sava srasnda yaa
mn kaybedenlerin says 1,5 milyon olarak tahmin edilmekte
dir. UNICEFin incelemelerine gre 1992-1996 yllan arasnda
Afganl ocuklann %72si ailesinin en az bir bireyini, %40 bir
ebeveynini kaybetmitir. Bir gazetecinin yazd gibi, keder
duygusu, hayal bile edilemeyecek boyuttadr. 106 2001 gznde
ngiliz ve Amerikan glerinin Afganistana ynelik hava sald-
nlannn balamasndan hemen nce yalnz bakent Kabilde,
byk ounluunu savan kimsesiz brakt 25 bin-50 bin so
kak ocuu bulunduu tahmin edilmektedir. lkedeki maynlar
hala her gn insanlann lmne ya da sakat kalmasna yol a
makta, mutsuzluun zerine alk ve kuraklk da eklenmektedir.
lke, kaynaklann tketmek zeredir.107
 Afganistan

A fganistann Sovyet igalini izleyen sefalet dnem inin st

ne gelen Taliban, arlkl olarak A fganistann en byk etnik
grubu olan Petu genlerinden kurulu idi. Ad din rencileri
anlam na gelen Taliban, ilk kez 1994 sonlarnda, Pakistan ile Or
ta A sya arasnda bir ticaret yolu am aya alan otuz kamyonluk
bir konvoydan, blgesel bir ekya grubunu baaryla pskrte
rek dikkatleri zerine ekm iti. Sonuta 100 kiilik ekirdek
gruptan, 43 lkeden gelen 35 bin kiilik bir toplulua dnm
t. Gcnn tem elini, gney A fganistandaki K andahar kentin
de, ilenen sulara kar verilen ok sert cezalardan ve kadnla
rn ve kzlarn davranlarna ynelik sk kontrollerden almt.
Blgenin gl adam larna boyun em eyi reddettii ve blge
polisiyle olsun, serseri haydut srleriyle olsun att iin Ta-
liban, Sovyet igali sonrasnda Afganistann bana bela olan
ahlki rme ve kaosla mcadele iin, slm yasalarn kat bir
yorumunu uygulamtr. ki yl iinde bakent Kabili ele geir
mi ve Afganistann Sovyet bala son devlet bakann vah
ice hadm edip asm ve gcn pekitirmitir.108

Taliban lideri Molla Muhammed merin yaam gizemle

doludur. 1962de Afganistann merkezine yakn, olduka yok
sul bir kent olan Uruzganda doduu ne srlmektedir, fakat
geree uygun bir biyografinin ortaya konmas mmkn deil
dir. Yaamnn ilk dnemine ilikin tek kesin bilgi, kendisi ok
kkken babasnn lddr ve grnd kadaryla annesi
nin ve ailesinin dier yelerinin geimini o stlenmitir. Bazla
r onun okuma yazma bilmediini ne srerken, bazlar da bir
takm slm okullara gittiini ne srmektedir. Yandalarnn
ou Pakistandaki din okullardan gelmekteyse de, onun bu
okullara gitmedii bilinmektedir.109 Hz. Muhammedin kendisi
ne grnerek Afganistana bar getirmesini istedii bir d gr
d sylenmektedir. Molla merin d deneyimi, grnd
kadaryla ona ve yandalarna lah grevlerinin ne olduunu
sylemitir.

Molla mer 1996da yandalarnn bir araya gelmesi ve ken

disinin (ounu Petularn oluturduu, yaklak 1000 din ada
m tarafndan) Emir-l-Mminen Mminlerin efiseilmesi
vesilesiyle, Hz. Muhammedin giydii sylenen ve yaklak 250
yl nce Afganistana getirilerek Kandahar kent merkezinde bir
mermer mahfaza iinde kilitli olarak korunan kutsal cppeyi
giymitir. Bu, Hz. Muhammedin bir yeeninin Peygambere
en yakn kii olarak kabul edilmesinden sonra ilk kez gerek
lemektedir.110 Kandahar halknn baz kesimlerince hastalan ve
sakatlan iyiletirebileceine inanlan bu cppe, daha nce yal
nzca iki kez mahfazasndan kanlmtr: 1929da kral Amanul-
lah lkeyi birletirme dileini dile getirirken kullanmtr ve
1935te de otoriteler, kentteki kolera salgnn durdurmak iin bu
kutsal emanete bavurmulardr.111 Hz. Muhammedin cppesi
nin mahfazasnn imdiki koruyucusu Kari avali yaam boyun
ca yalnzca iki kiinin gm kutusu iindeki kutsal emaneti gr
meyi istediini belirtmitir. Bunlardan biri olan eski Afgan kra
l Muhammed Zahir ah, kutsal emaneti grme vakti geldiinde
byk bir anksiyete yaamtr.112 Taliban rejiminin yklmasn
dan sonra, 48 yandaki avali ile yaplan ve New York Times'da
yaynlanan ilgi ekici bir rportajda, merin eyleminin, liderli
ini yasallatrmaya ynelik bir propaganda amac tad, fakat
te yandan din inanlan nedeniyle bunun molla asndan da,
ok zor bir i gibi gzkt ortaya kmtr.113

Molla mer 1996 sonbahannda ilk kez cppeyi grmeye gel

diinde koruyucu ona cppeyi grmeye tam olarak hazr olup ol
madn sormutur. Eer Molla mer, bedenin baz blgelerini
din ritele (abdest kurallanna; .n.) uygun bir biimde ykama-
msa, cppeyi grmek gnah olacaktr. Molla mer hazr deil
dir ve oradan aynlr. Fakat birka gn sonra, adamlanndan baz-
lanyla birlikte geri dner ve cesur bir tavrla koruyucuya: te
buradaym, abdest aldm ve yeni giysilerimi giydim. Cppeyi
greceim der.114 Fakat avali, merin kutsal cppeye bakar
ken nasl da titrediini ve namaza hazrlanrken Mekkenin y
nn -yani Kbleyi- aracak derecede ynelim bozukluu
iinde olduunu anmsamaktayd. Bir hafta sonra, kendine daha
fazla gvenen mer, kutsal emanet yerine bir kez daha gelmi
ve cppeyi alp Kandaharn merkezindeki eski bir camiye g
trmt. Sonraki yarm saat boyunca caminin tepesinde dur
mu, ellerini cppenin kollarndan ieri sokmu ve cppeyi yu
kar kaldrarak tutmutur.115 Aada toplanan kalabaln b
yk bir cokuyla barp alklad, ilerinden birounun bilin
cini yitirdii bildirilmitir.116

Herkesin iinde cppeyi giymek, kukusuz ki bir kumard:

Gazeteci Jeffrey Goldbergin de belirttii gibi, bu eylem rahata
bir kfr saylabilirdi.117 Fakat Molla mer, yandalarnn zih
nindeki imgesini Peygamberin imgesiyle baarl bir biimde
kaynatrarak kendisinin ve Peygamberin farkl yzyllarda ya
ayan ve birbirinden (belki de dramatik bir biimde) farkl insan
lar ve liderler olduklar gereinin stn rtmt.118 Dolay
syla cppeyi, yandalarnn ortak din ve ulusal kimliini ve de
kendisinin mminlerin efi imgesini pekitirmekte kullanabil
miti. Bu, politik ve askeri ynden olduu kadar din ynden de
doru bir eydi: Taliban 1994te gney Afganistan boyunca za
ferlerle ilerlemiti, fakat Kabildeki hkmet glerini hl ye
nememi, gelecekte izlenecek yol konusunda da blnmt.
Molla merin imgesini Peygamberle kaynatrmasndan yal
nzca birka ay sonra Taliban Kabili ele geirmi ve Afgan hal
k zerinde baskc yasalarn uygulamaya balam, Afganis
tan gelitirmek iin Usame bin Ladini ve onun El Kaide rg
tn, snrsz maddi kaynaklaryla birlikte kabul etmiti.

"Bizi onlar"dan ayrma: Gerilemi gruplarda bu tr b

lnmeler sktr, isveli psikanalist Marta Cullberg-Westonn
Yugoslavyada gerekletirdii kapsaml aratrma, k ann
da komu etnik gruplar arasnda gl bir blnme eiliminin
bulunduunu ortaya koymutur:
 mgeler, iyi/kt ve biz/onlar kategorilerine blnmt.
Hemen herkes kendi etnik grubunu idealize ediyor, dier
lerini ise lanetliyordu. Sz konusu gruba taraftar olarak al
glanmadnz takdirde dman olarak grlyordunuz.
Bu ak-kara dncesi, grup antipatisinde etkin bir rol oy
nayan milliyeti liderlerce korku, fke ve insanlarn g
venlii konusunda endieler yaratmaya ynelik propagan
dalarla daha da yreklendiriliyordu.119

Yeni ahlk anlay: Gerilemi bir toplumun ahlk anlay,

her zaman uyulmas gereken birtakm toplumsal zorunluluklar
getirmektedir. Fakat te yandan normal insan topluluklarnca
toplum d ya da insanlk d olarak deerlendirilecek birtakm
davranlara da olanak tanmaktadr. Bireydeki gerilemi ahlk
anlay, gerekte onun tehlikeleri ve endieyi (anksiyeteyi) alg
lamasn engelleyen dnce ve eylemleri aklsallatrmaktadr.
Bir geni grupta paylalm gerilemi ahlk anlay, bireyin
gruptaki yerini pekitirmesine yardmc olur. Ayrca onun ola
an koullar altnda kabul edilemez birtakm davranlarda bu
lunmasna olanak tanmakla da kalmaz, ayn zamanda onu, grup
tan dlanmamak iin bu tr davranlar sergilemeye zorunlu k
lar. Bu nedenledir ki, Nazi Almanyasnda bir SS subay meslek
ta olan bir subaydan bir saat almay dnmezdi, fakat Yahu-
dilerin yok edilmesi Nazi ahlk asndan yalnzca kabul edi
lebilir bir ey deil, ayn zamanda beklenen bir eydi. Grup ide
olojisi kutsallat, kuku ve yanl tesi bir konuma ulat
zaman esneklikten eser kalmaz ya da dtaki gruplar ya da birey
lerle (ya da muhaliflerle) tartlacak bir durumu olmaz. Bir gru
bun kimlii, tartma gtrmez bir biimde tanan ortak bir ide
olojiye ya da din bir inanca dayal hale geldii zaman, grup
kimliine ynelik gerek ya da alglanm tehditler sklkla hak
l bir iddetle birlikte var olur.

Kitlesel ie atmlar, yanstmalar ve hak kazanma: Gerilemi

bir grubun yelerinin yeni ahlka uymak iin fiziksel bir oto
rite varlna gereksinimleri yoktur; ona sadk kalarak dnyay
youn isteklerin annda doyurulduu bir yer olarak alglamalar
olanakldr. Baskn ahlk anlayna uyulmas, gerilemi yanda
larn temel arzularndan pek ounun gereklemesini salar,
bylelikle insanlarn kendi istekleri doyurulmam iken bakala
rnn doyum bulduu durumlarda ortaya kan kskanlk ve e-
kemezlikten kanlm olur: Lider-ebeveynin sevgisi kazanlr.
Ayn zamanda gerilemi bir toplumun yeleri dnyay, itaat et
mekte (maksat bu olsun olmasn) kusur edildiinde ocukluk a
beklenti ve fantezileriyle balantl birtakm tehlikelerle kar
lalacak bir yer olarak alglamaktadrlar. Grup yeleri, ocuk
luk a arzulan ve korkulanyla baa kabilmek iin belirli ruh
sal savunma yollanna bavururlar. Gerilemi topluluklann kul
lanma eiliminde olduu, geliimsel ynden ncelikli ya da il
kel nitelikteki bu savunma dzenekleri arasnda en nde gelen
leri ie atma ve yanstmadr. Ortak kabul, yandalann gz
kapal bir biimde liderin ardndan giderken yeni fikirleri zm
semelerine ve bir bakasyla zdeim kurmalanna yardmc olur.
Gruba ynelik ortak cezalandnc gler, onu dman ya da
dmanlanna takntl hale getirir; grup, dmannn aklndan
geenleri okuyabildiini varsayabilir. An durumlarda, diktatr
Enver Hoca ynetimindeki Arnavutlukta olduu gibi tmyle
paranoid toplumlar oraya kabilir.120 Baz durumlarda payla
lm paranoya, bir mutlak hak kazanmlk duygusunu yarata
bilir ve bu hakk korumaya ynelik davranlara yol aabilir. Bu
tr etkinlikler yalnzca bakalanna ynelik saldrgan eylemlerle
snrl kalmayabilir, ayn zamanda, elikili biimde (gerek an
lamda kendini ldrme eylemlerinden, yceltilmi kurban etme
lere dek deiebilen) ortak intihar davranlarm da kapsayabi
lir.

Bysel dnce ve gerekliin bulandrlmas: Gerilemi bir

toplumda ie atma ve yanstmann ar kullanmna, ortak by
sel beklentiler ve inanlar elik etmektedir. rnein savalar ya
da benzeri durumlarda ou kez belirli sylencelerin geliimine
tank oluruz. Sigmund Freud ile ailesinin 1938de Viyanadan
Londraya kanda anahtar bir rol oynayan Marie Bonaparte II.
Dnya Sava srasnda ortaya kan pek ok mitolojiyi topla
mtr. Szgelimi, baz Almanlar arasnda, eski Alman edebiya
tnda yer alan ve Richard Wagnerin Yzk divannn (Nibelun-
genin Yz drtlemesi; .n.) ba kahraman olan Siegfre-
idin, Hitlerde yeniden yaam bulduunun sylendiini sapta
mtr. Birbiriyle ilikisi olmayan insanlar arasnda garip, fakat
ayn lde arpc birtakm ykler dolayordu; rnein bir
ingenenin savan sonuna ilikin kehanetleri.121

Sa kalan sendromu terimini ortaya atan merhum psikana

list William Niederland, bana yazm olduu bir mektupta Soy-
knm dan kurtulanlarla uzun yllar srdrd alma srasnda
yapt grmelerde, Soyknmdan kurtulanlarn pek ounun
paylatn gzlemledii, gizli ya da benzersiz etkide bir silaha
ilikin bir sylenceden sz etmiti. Ben de Kbrsta Rumlarla
Trkler arasnda gerekleen kanl bir atmann Kbrs Trk
Toplumunda iddetli bir gerilemeye yol at 1968 ylnda Lef-
koadaki yerleim blgesine yaptm ziyaret srasnda benzer
bir fenomen gzlemitim. ocuklarn oyunlarnda ve yetikinle
rin endie anlarnda yaptklar yan aka yorumlarda, bu toplulu
un eski St. Hilarion atosunun da tepesine dnk yznde bir
byk silahn (ocuklarn izdii resimlerde bu, byk bir top
olarak betimleniyordu) bulunduu ynnde ortak bir fantezi or
taya kmt. Buras zaten kahramanlk, fedakrlk ve kurban ol
ma temalaryla ilikili bir yerdi (kralienin dmana teslim ol
maktansa bu atonun pencerelerinden birinden atlad syleni
yordu). Ayn zamanda da atonun, Kbrsm Trk denetiminde
ki en yksek coraf nokta oluu ve denize ulam ynnden ta
d nem nedeniyle stratejik bir konumu vard. Bu nedenle
modem sylencedeki gerek z, yani atonun belki de nemli
bir silah yerletirme blgesi oluu, atonun eski yksyle birle-
erek onu patolojik bir biimde fantezideki gizli silahn uygun
yeri yapp kmt.122

Bu tr bysel dnceler aklsal, entelektel disiplinlere de

szabilir. Sovyetler Birliinin kmesinden sonra, SSCBnin
son yllarnda, Sovyet-Amerikan ilikilerinin psikolojisini ara
trrken pek ouyla grtm Rus entelektelleri arasnda
psikanalize kar byk bir ilgi vard. Pek ounun yasak mey
veden tatmak istemesi artc deildir; kiisel birey olmann bir
arac olarak alglanan (ve dorusu, yle olan) psikanaliz, kolek
tif olann bireysel olana stn tutulduu ideoloji ile elimesi ne
deniyle, Sovyet rejimince yasaklanmt. 1990l yllarn bala
rnda psikanalitik alma gruplarn biimlendirme abalarn
aktaran dostlarmdan duyduum kadaryla, bu gruplardan baz
larnda psikanaliz by ile kartrlmt; rnein psikanaliz a
lan kiinin mucizevi bir dnm geirerek komnist ideoloji
nin yaratt hissedilir ya da hissedilemez i skntlarndan kur
tulduu syleniyordu.

Yeni ve ekillendirilmi kltrel ve toplumsal rntler: Bu

tr ortak sylencelerde ve dier bysel dnce rntlerin-
de yeni ve biimlendirilmi kltrel ve toplumsal rntler ken
dini gstermektedir. rnein 1986da emobilde meydana ge
len nkleer felaketten sonra, kazadan yalnzca dolayl bir biim
de etkilenen bir blge olan Belarustaki ocuk sahibi olma ya
na gelmi pek ok kadn, ocuunun doumsal sakatlklarla dn
yaya geleceini dnerek cinsel ve remeye ynelik davran
larn dramatik bir biimde deitirmiti.123 Toplum, zrl bir
kua dnyaya getirmekten kanarak kendisini ve kimliini
korumu oluyordu. 1992deki Gney Osetya-Grcistan Sava
ndan sonra oluan ekonomik k ve toplumsal gerileme s
rasnda erkekler, kar cinse ynelik geleneksel kur yapma dav
ranlarn an ve giderek saldrganl artan bir dozda ortaya
koymulard. Gelinlerin kanlmas eklindeki eski ritel, k
t bir kalba dnmeye balanmt, artk erkekler kadnlan ev
lilie ilk adm olarak deil, kurbanlann aalamak iin kar
maya balamlard. Ayn zamanda Gney Osetyal erkekler,
giderek daha gen yata kadnlarla evlenmeye balamlard.
nk gelinlerin bakire olmasna son derece nem verilen, fakat
pek ok gen kadnn fuha zorland bir kltrde, gelin ne ka
dar gen olursa bakire olmas olasl da o derece yksek ola
cakt. Bu eylemler, toplumun ve kimliin savan yaratt rse-
lenmeyle hasar grmedii duygusunu savunmaya ynelik aba
lard.

Seilmi rselenmeler, seilmi zaferler ve yeni tarih: Ge

rilemi geni gruplar, belirtmi olduklanmzla ilikili bir biim
de, benim seilmi rselenmeler ve seilmi zaferler olarak
adlandrdm eyleri de yeniden etkinletirmeye eilimlidirler.
Birok lider, seilmi rselenmeleri ve zaferleri nasl uyandra
can ve gemiteki bu olaylara ilikin duygulan gncel sorun
lara nasl balayacam ve de bu ekilde bunlara ynelik korku

o
ve savunmalar nasl byteceini sezgisel olarak bilmektedir.
Gerilemi gruplarn liderleri, ayrca yeni bir tarih ya da inan
dizgesini yerletirmek iin geni grubun (ya da bir alt grubun)
tarihsel, kltrel ya da din mirasnn bir blmn silme girii
minde de bulunabilirler. Kurt Volkan, Sovyet yneticilerinin,
Sovyetletirme ilemine bir ekilde adm atmak iin Kazak, z
bek, Tacik, Trkmen ve Krgz ulusal kimliklerinin altn nasl
izdiklerini betimlemektedir.124 Bu taktik, yzeysel bir bak a
syla elikili gibi grnebilir, fakat Kremlin ynetiminin ama
c, ncelikle Yeni Sovyet nsannn geliiminde eitli ulusal
kimliklere gre daha almaz bir biimde duran bir engeli berta
raf etmekti: slam. slam dinini kuaktan kuaa geiren kuram
larn yklmasyla dier kimlik trleriyle, yani daha geni ve ku
atc Sovyet kimliinin yeerebilecei ulusal kimliklerle doldu
rulabilecek bir boluk yaratlmas amalanyordu.125

Moskova, II. Dnya Savandan sonra resm bir slam

oluturmutur. Belki de sava srasnda desteklerini kazanmak
iin Mslmanlara verilmi dnn bir paras olarak bu eylem,
slam, din kurumunu zayflatmak iin youn bir propaganda
yapan Sovyet ynetiminin kontrol altna sokmutur. Nikita
Kruevin de-Stalinizasyon politikalar ile geen 1960l yl
larn balarnda, slama verilmi dnlerden pek ou yrrlk
ten kaldrlmtr. Mslmanlar youn bir biimde slam kart
film, oyun, kitap, makale ve konferans bombardmanna tutul
mulardr. SSCB topraklan iinde camiler kapatlm ve Msl
man din adamlanna iten el ektirilmitir. Leonid Brejnevin d
neminde propaganda bilimsel ateizmin geliimi zerine odak
lanmtr, fakat Sovyet rejimi slam btnyle ortadan kaldr
may baaramamtr. zellikle Orta Asya halklan iin slam,
ruhaniliin bir kayna ve ifade biimi olarak daha az nem ta
yan, fakat bakasnn varl ve basklarna kar tepki niteli
inde, grup kimliinin bir kayna olarak daha nemli bir hale
gelmitir:

Sovyet ynetimi boyunca srdrlen slam trenler, sl

m kimliin gzle grlr belirtelerinin yokluunda ya
ylmac, ithal, yabanc bir kltrn yukardan gelen sald
rlarna bir tepki olarak topluluun psikoljik ballnn
bir deposu eklinde i grmekteydi.126

Sava sonras komnist ynetim altndaki Arnavutlukta da

tarihin srekliliinde bir boluk yaratld gibi, dini ortadan kal
drmaya ynelik abalar da sergilenmiti. Buradaki saldn, dik
tatr Enver Hocann liderliindeki Arnavut ynetiminin dn
dan deil, bizzat iinden yrtlmt (aynntlar iin 9. B
lme baknz). Hoca, Sovyet liderlerinden daha baanl bir bi
imde dini ortadan kaldrm ve yerine Amavutlukun gemite
ki Osmanllk ile balantsndan anndnlm bir Arnavutluk
tarihi koymutu. Bununla birlikte diktatrn lmnden sonra
din ksa zamanda geri dnm ve Amavutlar gerek tarihlerini
yeniden merak etmeye balamlardr.

Protosemboller ve insanlktan karma: Bir geni grup geri

ledike baz grup semboller -zellikle de Nazilerin gamal ha
gibi kolektif yaanty ifade etmesi iin yeni oluturulmu olan-
lan- sembolik nemden daha fazlasn stlenebilir. Bu proto
semboller, kendilerini somutlatranlar tarafndan kullanldk
tan gibi, onlann dmanlan tarafndan da kullanlabilir ve asln
da var olan ortak bysel inanca dahil edilebilirler. rnein, sa
vamaya hazrlanan Kbnsl Trklerin byk silah yalnzca
bir sylence esi deil, ayn zamanda kendi bana, Trklerin
g kazanma isteini temsil eden, grnmeyen bir semboldr.
Gerekten de, somut varlktaki bysel inan, onu belli bir d
zeyde somut bir sembol haline getirmitir.127

Gerilemi bir grup, bakalarna da sembol ya da protosembol-

ler atfederek alglad dmanlarn doasn deitirmektedir.
Bunlar, ou kez dman beden atklaryla balantlandrmak-
tadr: Dman tipik bir biimde karanlk, kt kokulu ve kirli
olarak dnlmektedir ya da dmanlarn portresi, beden at
zerindeki bcekler, sanlar ya da mikroplar olarak izilmekte
dir. Bu tr sembol ya da protosemboller kukusuz ki alaltc bir
niteliktedir, fakat ayn zamanda dmandan duyulan korkuyu da
yanstmaktadrlar. tekinin lanetlenmesi sreci, evreler halin
de kendini gsterir. lkin teki, daha az nsan daha ok kt
cl hale getirilmekte ve ardndan onun dk gibi bir bedensel
bir atkla ilikilendirilmesi, onu tehlikeli klmaktadr. En son
admda dman, insanlktan karlmaktadr. rnein 1994 y
lnda Ruandada kan atmalar srasnda Hutus kabilesi ye
leri Tutsileri nce Kt olarak tanmlamlar, daha sonra onlar
cafardlar (hamambcekleri) olarak tanmlamaya balamlar
dr.128 Seri katiller rneinde olduu gibi baz bireyler, kurban
larn kendi kiisel ruhsal komplekslerine gre insanlktan ka
rabilirler. Toplumsal dzeydeki atmalarda kiiler, sadece ba
ka bir geni grubun yesi olduklarndan tr insandan daha al
ak bir ey ya da insan olmayan bir ey olarak alglanrlar. Top
lumsal boyuttaki insanlktan karma srecinin dinamikleri, ge
ni grup kimlii ve ritelleri zerine odaklanlmadka anlala
maz.

Snrlarla ve kk farkllklarla urama: Gerileme ile bir

likte ruhsal alann snrlan ve dier somut ayrmlar, grup yele
ri iin simgesel nem asndan yeni bir younluk kazanmakta
dr. Aradaki snr izgilerinin zihindeki tasarmlan, geni grup
kimlii iin ikinci bir deri nitelii kazanr. Bu nedenle snrlar
dan birine ynelik tehditler, (ortak bir biimde) grup kimliine
ynelik tehditler olarak alglanr. Bir geni grubun politik snr-
lannn bakalan tarafndan tehdit edildii durumlarda byle
bir tehlikenin gereklii, gerilemi bir gruptaki snrlann psiko
lojisini incelemeyi zorlatnr. Snrlarla uralmas da bir ritel
olduu iin, bir sonraki blmde bu konuya tekrar dneceim.

Bir grup ile onun dman arasnda tarih, kltr, dil ve din
ynnden byk farkllklar bulunsa bile, gerilemi grup arada
ki kk farkllklarla megul olacaktr. rnein Yunanistan ile
Trkiye arasnda gerilim patlak verdiinde, her iki grubun bak
lava yapndaki farkllk bile duygusal bir sorun oluturabil
mektedir (Yunanllar, bu tatlya daha fazla erbet katmaktadr
lar). Kk farkllklar gerilemi grubun kimliini tekinden
ayran son snr haline gelmekte ve bu nedenle grup yelerinin,
varlklannn temeli gibi algladklan farkl kimliklerini koruya
bilmek iin bu farkll srdrmeleri gerekmektedir.

Ailenin sisteminde dzensizlikler ve temel gven in ykl:

Bunlar, her zaman ak bir biimde grlmeyen temel iaretler
dir. Burada bu iaretler iin aynntl birtakm rnekler verece
im. Geni grup kimliinin imgesel adnn bir kez daha gz
mzn nne getirelim: Normal zamanlarda bu adnn altnda
yaayan insanlar stlerini rten adrla zel olarak ilgili deildir
ler. Ayn ekilde, adrlann dik tutan diree destek verme iiy
le de youn biimde uramazlar. Onlar, gndelik yaamlannda
ilikili olduklan alt gruplara ok daha fazla odaklanm durum
dadrlar. Aile ve klan da bunlann en nemlileridir. Geni grup
gerileme iine girdii zaman, grup yeleri ilgilerini adrn dik
durmasna yneltirler ve gndelik aile ilikileri, daha da nemli
si bu aile ilikileriyle ilgili olarak taman bilind zihinsel im
geler, paralanr. Bir ocuun salkl bir yetikin olarak yeti
mesi iin, ebeveyniyle (ya da dier nemli yetikinlerle) temel
gven salayan bir ikili iliki yaamas gerekir. iddetli biimde
gerilemi toplumlarda otoriteler ve bazen de baka d etkenler,
ebeveynlik ilevlerini engelleyerek ya da ebeveyni bir biimde
kk drerek veya ocuklarn gznde ebeveynin otoritesini
bitirerek temel ebeveyn-ocuk ilikisini engellemektedir. Buna
en iyi rnek, Nazi Almanyasdr. Bu rejimde aile sisteminin na
sl ykldna ilikin ok fazla veri bulunduu iin, o dnemde
olup bitenlerin ayrntl bir zetini sunacam. Aile sisteminin ve
ocuk-ebeveyn ilikisinin k, iddetli toplumsal gerileme
nin nemli bir ifadesidir (ayrca Enver Hoca ynetimindeki Ar
navutluk iin 9. Blme baknz).

Volksgemeinschafin ynetici ideolojisinden tr kadnlar,

zellikle cinsel partner ve anne olarak stlendikleri roller dola
ysyla Nazi arknn en nemli dii idiler. Nazi dnemindeki al
man kadnlarn ayrntl bir biimde incelemi olan tarihi Cla-
udia Koonzun da gzlemlemi olduu gibi, Nazi propagandas,
bir yandan kadnn aa snfa konduu erkek egemen bir dev
let yaratm, bir yandan da rk tarihinde onlara verdii rolle bu
nu telafi etmiti: [Alman kadnn] Aryan erkei karsnda
ikincil konuma yazgl klan biyoloji, onlan aa rklarn st
ne karmt.129 Okuldaki rk bilimi derslerinde gen kadn
lar bir e semenin kurallarn bellemekte ve kaltsal uygunlu
a kanaat getirdikleri takdirde, stn olduu varsaylan Aryan
nfusunu artrmak iin olanakl olduunca ok ocuk yapmaya
ynlendirilmekteydiler. Bir kadn yedi ocuk sahibi olmusa al
tn annelik madalyas alyordu. Alt ocuklu kadnlara gm
madalya, be ocuklu kadnlara bronz madalya veriliyordu. Ko-
onzun daha sonraki blmlerde verdii bilgiye gre 1935ten
sonra kadnlar bir ifte yk kabullenmilerdi: Sadece dour
ganlk aralar olarak hizmet etmekle kalmayp emek piyasasna
da girmilerdi.130 ada demokratik deerler ve hak eitlii
perspektifinden baktmzda Koonzun ifadesi dorudur. Fakat
Alman kadnlan, Nazi ideolojisine inandklan srece, olaslkla
bilinli dzeyde (sahte) yksek bir zsayg yaamlardr; bu
ideoloji stn rk douranlar olarak lkletiriliyordu ve de sa
va destekleyen abalar iinde yer almak, bir zgven ve zsay
g duygusu yaratm olabilir.

Hitler, bir keresinde Alman ailesini, ulusun tohum hcre

si 131 olarak adlandrmt ve de bu, yalnzca rksal anlamda de
il, ideolojik ynden de doruydu. Daha Mein Kampf (Kavgam)
dneminde Hitler, ocuklann ve genlerin Nasyonal Sosyalist
hareketin ban ekeceklerini belirtmiti.132 Grnd kadany-
la bu ne an, ne de orijinal bir ngrdr. Totaliter, ulusu ve
demokratik hareketler, ou kez ayn ekilde ocuk ve genleri
yardma armaktadr; bunu Amerikadaki her politik rekabetin
syleminde gzleyebiliyoruz. Ancak Nazi rejiminin, kolektif bir
birlii ileme srecinde, ocuk ve genlere yapt ey, gerekte
benzersiz lde zararl bir nitelik tayordu. Sava ncesindeki
ve sava srasndaki Nazi propagandas, ocuk yetitirmeye te
melden mdahale ediyordu ve de allagelen ebeveyn-ocuk
ilikisinde ciddi bir kopuu beraberinde getiriyordu. Koonza
gre, Nazi sylemi, aileyi koruma ynndeki nostaljik sylen
ceyi kkrtrken, devlet politikas, yelerini total devlete veren,
boyun emi bir aileyi desteklemekteydi.133 Kukusuz buna
maruz kalan kiiler, bu etkinin farkna varmamlard; onlar Hit-
lere inandklar srece, onun kendilerinden istedii eyleri yap
mak, zsayglarn artrmaktayd.

NSDAP iktidara geldiinde, bunun iin mevcut kadn rgt

lerinin desteini almakla kalmam, olduka erken bir dnemde
kadnlarn ulusal hizmeti iin resm merkez olan Reichsfra-
uenfhrung'u oluturmutu. 1932 ylnn sonbaharnda Reichsf-
rauenfhrung'uvL yeni bir blm olan Volkswirtschaft/Haus-
wirtschaft (Ulusal Ekonomi/Ev Ekonomisi Blm)134 kurul
mutu. Bu blm, ev kadnlarn ulusal ekonomiyi desteklemek
zere tutumlu olma konusunda eitirken, ocuk yetitirme yn
temlerine de karyordu. Nazi rejiminin yapt ynlendirmele
ri kolaylatran ey, yaamn ilk be ylndaki ocuk eitiminin
hemen hemen btnyle [annelerin] ellerinde olmas135 idi.
Bana gre Volkswirtschaft/Hauswirtschaft grnrde ocuklarn
fiziksel gereksinimleriyle, gl, salkl Aryan ocuklarnn
geliimiyle ilgiliyken rtl bir biimde Alman ocuklarnn zi
hinsel geliimine zarar vermekteydi; ancak buna istemeden ne
den oluyordu, nk otoriteler (ve alman anneler) ruhsal bir bo
zukluk sz konusu olmakszn kolektif birlii desteklediklerine
aka inanmaktaydlar.

Nazi dnemi boyunca hkmet propagandas Alman kadnla

rn politik ynden duyarl ve tutumlu olmaya ve daha sonra da
sava hizmetlerine katlmaya ynlendirmiti. Volkswirtsc-
haft/Hauswirtschaft allmn dndaki yiyeceklerin nitelikle
rini aratrma, szgelimi protein ieriini inceleme konusunda
byk bir zen gstermekteydi. Blmn kendi aratrma bro
su, testler yapyor, baz alanlarda ulalamayan elerin yerine
yenilerini koyarak hoa gidecek yemek tarifleri hazrlyordu.136
Bu belki de Alman ev kadnlan iin, kendi bana mantk asn
dan yeterli bir admd. Fakat bu, daha geni lekteki bir mda
halenin yalnzca balangcyd. Szgelimi, Alman ev kadnlarna
temizlie ne kadar zaman harcanaca, giysilerin mrnn nasl
uzatlaca, gvelerle nasl mcadele edilecei, eneji tasarrufu
nun nasl yaplaca sylenmekteydi.137 Kadnlar, bu akla uygun
ve yararl bilgiyi parti kanallarndan renmeyi alkanlk haline
getirdike, ayn kanallarn datmn yapt ocuk bakm reh
ber kitaplarnn takip edilmesi de doal gzkmeye balamtr.
Esasnda kadnlar, verilen tler gerekte akld bir nitelik
tasa bile Partinin emirlerine uymak konusunda eitilmilerdi.
Nazi hekim Joanna Haarerin Die deutsche Mutter und ihr ers-
tes Kind ("Alman Anne Ve lk ocuu ) ve Mutter, erzhl von
AdolfHitler! Ein Buchzum Vorlesen, Narcherzhlen und Selbst-
lesenfr kleinere und grssere Kinder ( Anne, Bana A dolf Hit-
ler i Anlat! Kk ve Byk ocuklar in Okuma, Anlatma ve
Kendi Kendine Okuma Kitab)m adl kitaplarnda zetlenen res
m rehberlik, ebeveynlere ocuklarm kat bir program dahilinde
beslemelerini ve aladklar ya da evreden kaynaklanan sknt
larla karlatklarnda hemen yanlarna komamalarn tle
mekteydi. ocuklar ebeveynlerinin bakm yerine kendilerine
ait, gelimemi baa kma dzenekleriyle ba baa braklyor
lard.139 Ebeveynler, ayrca eski kuak ana babalarn tlerini
reddetmeleri ve bunun yerine Nazi dergisi Anne ve ocuk' a ba
vurmalar konusunda uyarlyorlard.140 Bana gre Nazi dne
mindeki Alman ebeveynler -zellikle de anneler- ne yaptklarn
bilmeden ocuklarn doal bamllk gereksinimlerini grmez
den gelmi ve temel gven duygusunu zedelemilerdir.

Ebeveynlere ocuklarnn alamalarn ve arzularm grmez

den gelmeleri retildii iin, ocuklar, evrelerinde iyiliksever
hibir gcn bulunmad duygusunu yaamaya zorlanmlar ve
bakm veren bir ebeveynle zdeim yapma frsatndan yoksun
braklmlardr. Ayrca ebeveynlerinin davranlaryla engelle
nen ocuklar, kendi fkelerini ebeveynlerine yanstm, byk
leri gerekte olabileceinden ok daha saldrgan olarak imgele-
milerdir. Dolaysyla kendilerini korumann tek kar yolu ola
rak saldrgan hale gelmeyi, sert ocuklar olmay grmlerdir.
Gerekten de onlara tm dnyann saldrganlardan olutuu
retilmi ve hibir zayflk gstermeme gerektii retilmitir.
Hitler de onlara yle seslenmitir: Biz sizin sert olmanz isti
yoruz Alman genlii, siz de kendinizi sert hale getirin! mar
tlm ocuklardan kurulu ana kuzulan kuandan bir fayda
elde edemeyiz.141 zgven ve yeterlilik sanlan bu tr bir tutu
ma zorlanan ocuklar, parti rgtlerinin ocuk ve genlik kolla-
nnda deerli vatandalar olarak resm kabul grmlerdir. Zarar
gremeyecek derecede stte olan bu ocuklar, zayf olarak al
glanana kar saldrgan tavrlar sergileyen tmgl varlklar
haline gelmilerdir; kendi bamllk gereksinimlerinin gzlem
lendii istenmeyen grup ve bireyler, onlann hedefi haline gel
mitir. Onlar, yeterlilik duygulanmn savunma amal sahte bir
nitelik tadnn farknda deildiler.

Savatan nce Berlinde bulunan Amerikal bir muhabir olan

H. W. Flannery, gitgide daha gen yataki ocuklarn ailelerin
den alndn ve nceki din etkilenmelerinden anndnlarak
okullar, kitaplar, basn, radyo ve filmler araclyla Nazi pro
pagandasna tabi tutulduklan krsal alanlara gnderildiklerini
belirtmitir.142 Onun gzlemlerine gre: Bir genten beklenen
ey, kendisini Nazi ideolojisine teslim etmesiydi.143 Genler,
kendilerini bytenlere kar doal olarak gelitirdikleri bam-
llklanndan kopanlarak ii bo zsayglann savunma ierik
li byklenme duygulanyla dolduran ve kendilerini olaanst
sadk ve bal yandalar haline getiren yerel Nazi yneticilerine
balanyorlard. David Welchin de gzlemlemi olduu gibi:
Naziler, iktidara geldikleri andan itibaren, bir ocuun bir kez
yakalandnda kama ansnn ok az olduu bir rgtsel ebe
keyi incelikli bir biimde kurmulard.144

Hitler, 1 Mays 1937de Berlinde yapt bir konumada,

Nazi rejiminin Alman ocuklarndan ve genlerinden beklentile
rini yle zetlemiti:

ie her eyden nce genlikle baladk. Kendileriyle bir

likte hibir ey yaplamayacak yal aptallar vardr. ... Fa
kat bu bizi ilgilendirmez. ocuklarn onlardan alyoruz.
Onlar yeni Alman vatandalar olarak yetitiriyoruz ve
mkemmel bir biimde yetitiriyoruz. ... Bir ocuk 10 ya
ndayken henz doumuna ve kkenine ilikin bir duygu
su yoktur.... Bir ocuk, dier bir ocua benzer. Onlar bu
yatayken alyor ve 18 yana gelene dek bir topluluk iin
biimlendiriyoruz. Onlar partiye, SAya, SSlere ya da di
er rgtlere katlyorlar ya da dorudan fabrikalara,
Emek Cephesine, Emek Servisine gidiyorlar ve iki yl
sreyle orduya katlyorlar.145

Hitlerin szlerinden de anlalaca gibi, Nazi propagandas

ergenlie geiin normal dzeneklerine de mdahale etmektey
di. Ergenlik dnemindeki gen bir insan, ocukluk andaki
nemli kiilere yapm olduu ruhsal yatrmlar yeniden gzden
geirip bu yatrmlara yeni biimler verdike, yeni birtakm kii
lere, zellikle de akran grubundaki bireylere ve kamusal alanda
ki lkletirilmi kiilere yeni birtakm yatrmlar yaptka ka
rakter (ya da kiilik) oturmaktadr.146 Normalde bir gencin o
cukluk anda ebeveynine, kardelerine, bykanne ve byk
babasna ve retmenlerine yapt yatrmlar btnyle ortadan
kalkmamakta, yalnzca yeniden biimlendirilmektedir: Yeni l-
kletirilmi kiiler ve eyler, bu ekilde bilind olarak, o
cukluk anda lkletirilmi kii ve eylerin imgeleriyle ba
lantl kalmakta, ailede isel sreklilik salamakta ve bireysel
kimliin gemii, imdi ile ve gelecee ilikin planlarla balan-
tlandrmasm desteklemektedir. Ancak, Nazi retisi ve propa
gandas, gen insan ile ailesi arasndaki bu isel, bilind ba
lanty ykmaya alyordu: Nazi ynetiminin ncelikle yerel,
daha sonra ulusal lekteki ve hepsi de Fhrerin glgesi altnda
bulunan nemli kiileri o denli lkletiriliyordu ki, onlarn im
gelerinin erken dnemlerdeki sradan ebeveyn ve retmen
imgeleriyle balantl klnmas ok g oluyordu. Tmgl bir
Fhrerin ve lkletirilmi kolektif kimliin imgeleri, sradan
aile yelerinin imgelerinden zlme, bastrma ya da ocukluk
a gereksinimlerinin yadsnmas yoluyla ayrlmaktayd. Sra
dan aile balaryla tmgl Fhrerin ve onun temsil ettii ko
lektif kimliin arasndaki balantlarn krlmas -en azndan, da
ha da bastrlmas- gerekiyordu. Eer genlerin zihinlerinde ebe
veynleri, bykanne ve bykbabalaryla ilgili bir utan duygu
su oluursa, onlarn imgeleriyle lkletirilmi Nazilerin imge
leri arasndaki ban krlmas daha kolay olacakt.

Bu bastrma genlerde zel bir karakter nitelii yaratmt:

Bu genlerin vicdan azab ekmeleri ve yas duygusu yaamalar
zordu. Normalde sevilen bir nesneyi yitiren kiinin ruhsal olarak
yas tutmas gerekmektedir.Yas, bir yandan yas tutan kiinin ar
tk bu dnyada olmayan kii ya da eye yaplan yatrmdan umu
dunu kesmesine neden olurken, bir yandan da yitirilen kii ya da
eye ait baz zellikler ve ilevleri iselletirmesine -psikanalitik
terimlerle ifade edersek, onlarla zdeim kurmasna- neden ol
maktadr. Baka bir deyile, bir kii gerek dnyada sevilen bi
rini yitirdiinde yas tutan kii, sevilen kii ya da eye ait zellik
leri bilind olarak kendi kiiliinin iinde muhafaza etmekte
dir. (Bireyler, ayn zamanda ideallerin, inan sistemlerinin, sim
gelerin ve imgelerin kayb gibi son derece soyut kayplarn yas
n da tutabilirler.) Nazi propagandasnn etkisi altnda, Alman
genleri sadece ocuklarm seven ve onlara bakan kiiler olarak
ebeveynlerinin imgelerini yitirdikleri ya da bu imgeleri yeniden
biimlendirdikleri zaman yas tutamyorlard. nk bu yitiril
mi ya da deitirilmi imgeler, ruhsal ynden anlam tayan, l-
kletirilmi Hitlerin ve onun temsilcilerinin imgelerine kyas
la son derece deersizletirilmiti. Ayn nedenle, bu genler ar
tk nem tamayan (ya da bu blmn balarnda anlatld
gibi, len) kiileri sevmemekten tr vicdan azab duyamyor-
lard. Kukusuz birok ebeveyn de Nazi olmutu; bu koullar al
tnda genler ebeveynlerini lkletirilmi grubun yeleri olarak
sevmekteydiler; fakat onlann ebeveyn olarak imgesini yitirmek
ten tr yas tutamyor ve ya da vicdan azab duyamyorlard.147

Olanlar iin kurulan Hitlerjugend (Hitler Genlii) ve kzlar

iin kurulan Bund Deutscher Mdel (Alman Kzlar Birlii) Nazi
ideolojisinin iki temel esini her ergenin oturmu, kalc karak
ter yapsyla btnletirmeyi hedefliyordu: 1) Ebeveyn etkisinin
ortadan kaldrlmas ve i gvenlik duygusu iin kat grup bal
l; 2) nceden var olan antisemitik rk duygular ve antisos-
yallerin deersizletirilmesi. Genler gezilere kyor, arklar
sylyor ve hem gruplarna ait olma duygusunu artryor hem de
Nazi ideolojisince deersizletirilen ve/veya insandan saylma
yan Yahudileri, ingeneleri, ecinselleri, akl hastalarn ve en
gellileri dlayan almalara katlyorlard: stenmeyen bir
gruba ait olan birisinin bu gruba girmesine izin verilmiyordu.
Balang evresinde yerel genlik liderleri, dorudan Nazi ide
olojisini retir grnmyorlar,148 ama rnein utandrma tak
tikleriyle genleri grubun kurallarna itaat etmeye hazrlyorlar
d. Uygun davranmayan erkek ergen, bana araf rtlerek
dier grup yeleri tarafndan dvlyordu. Bu arada genlere
Nazi propagandasyla verilen byklenme duygusu, temel g
ven duygularna ynelik herhangi bir tehdidi, innere schweine-
hund'lann (ilerindeki kpolunu), yani yumuak insan zel
liklerini ve/veya mzmzlklarn ortadan kaldrmalarna da des
tek oluyordu. Daha sonraki dnemlerde bak alan, daha yk
sek konumdaki Nazi yneticilerine ve sonuta Fhrere ball
a vanyordu. Deimeyen sloganlar, giyinme ve stlerini selam
lama biimleri, istenmeyen tekilerden ne denli farkl olduk-
lan ve szsz mesaj ve simgeler, grup kimliklerinin niteliini e
killendirmekteydi. Nazi genliinin sistematik bir biimde yn
lendirilmesi, onlann savunma nitelikli bir evrim geirmi b
yklenme duygulannn kutsal Alman ulusuna ve onun tanns
olarak da Hitlere dsallatnlmasm ve yanstlmasn berabe
rinde getiriyordu. Sonuta onlar, bu tmgl bedenin bir uzan
ts oluyorlard. Bu arada ruhlanmn aresiz ve utan yaam b
lmn, deersizletirilmi Yahudiye, ingeneye, sakatlara,
akl hastasna ya da ecinsele yanstyorlard: stenmeyen ele
rin dnp de kendilerine geri gelmesi sz konusu bile deildi.
Nazi genleri, deersizletirilen, lanetlenen ya da insanlktan -
kanlan tekileri gvenli bir biimde ayn tutarak kendi byk
lenme duygulannn hazzn yaayabiliyorlard. Bundan sonra
da tekileri ortadan kaldrma hakkn kendilerinde grebili
yorlard.
Los Angelestaki Califomia niversitesinden tarihi Peter
Loewenberg (ayn zamanda uygulamac bir psikanalisttir) Al
man genlerinin Nazi ideolojisini zellikle kabul edebilir oluu
nun, bebeklik anda yaanan ortak bir tarihsel rselenme ile
bilind ilikili olabileceini ne srmektedir. Loewenbergin
gzlemine gre, Almanyada 1917-1919 yllan arasnda yaanan
ekonomik k dneminde doan bebeklerde grlen yksek
lm oran ve dk doum arl, sa kalan ocuklarda olas
lkla fiziksel beslenme yetersizlii yaandn dndrmekte
dir. Bu dnemin ocuklan, bu kolay incinilebilen ve geliimsel
ynden kritik ada kendilerini beslemeyi baaramayan annele
rini ve evrelerini kt ya da rseleyici olarak grm olabi
lirler; tpk kulak ans eken bir ocuun, annesi bu andan so
rumlu olmad ve onun ansm dindiremeyecei halde annesi
ni kt olarak grmesi gibi. Loewenberge gre imdi ergen
haline gelen bu ocuklar, o dnemde yaam olduklan ktlk ve
kayplara bal ortak rselenmenin sren etkisiyle baa kabil
mek iin Nazi ideolojisinin byklenme duygusuna yant vermi
olabilirler.149

David Welchin de betimlemi olduu gibi, genliin balan

gtaki cokusu, kitle iletiim aralannn dzenli egdmyle
dikkatle smrlmt. Naziler, politik ve kltrel grlerini
yaymak iin zellikle sinemay kullanmay yelemilerdi: Ks
men sinemann duygular zerindeki olaanst etkisini deer
lendirdikleri iin ve ksmen de elenceyi ve propaganday bir
araya getiren mkemmel bir ara olduu iin.150 Hitler Genli
i adl rgt, 1934 yl Nisan ayndan balayarak yeleri iin
Genlik Film Saati (Jugendfilmstun.de) dzenlemiti.
Welchin tahminine gre, birinci yl iinde 300.000 gen Gen
lik Film Saatine katlmt, 1937-1938 yllannda katlm says
2 milyondu, 1942-1943 yllannda ise 11 milyona ulamt.151 l
gintir ki, Jugendfilmstunde filmleri (Der Ewige Jude[Ezeli Ya-
hudij filminin aksine) her zaman iin aka politik nitelik ta
myordu; pek ounda niformal adamlar grnmyordu. Yine
de Popler Elence ve Propaganda Bakanl, Eitim Bakanl
ve Hitler Genlii tarafndan, resmi genlik rgtlerine Nasyo
nal Sosyalist temalar ve deerleri iletmek iin tm filmler zen
le seiliyordu. rnein bir film, tanaziyle ve lmek isteyen ok
hasta bir kadnla ilgiliydi. Perdede onu grenler, kendisiyle z
deim kurabilirlerdi. Ancak filmin son dakikalarnda kadnn y
ksyle akl hastas bireylerin ldrlmesinin gereklilii ara
snda bir koutluk kurulmutu.

nsanlar ergenlik dnemlerinin sonuna yaklatka Nazi pro

pagandas, ocukluk andan bu yana ina edilen geni grup
kimliini glendirmeye devam ediyordu. rnein gen bir
adam SS birliklerine katld zaman polisin davran kural
onun kat olmasnda srar ediyor ve o da rejimin getirdii ah
lk anlayna boyun eiyordu. Dolaysyla bir adam Son -
zme katlrken, uygun bir birey ya da daha iyisi, kolektif
kimliin bir uzants olarak kalabiliyordu. alma arkadalarn
dan bir sigara ya da tarak dahi almas yasakt. Bazen SS suba
y eitimi iin seilen genlere kpek yavrulan veriliyor, hay-
vanlanna balandktan sonra da bu hayvanlan ldrmeleri em
rediliyordu. Bu yk, onlardan, ebeveynlerinin iselletirilmi
imgelerine kar yapmalan istenen eylerle koutluk gstermek
tedir. Sululuun, vicdan azabnn ve yasn yava yava silindi
i ya da gizlendii, fakat lkletirilmi bir gruba ait olmann
genci daha insanca zelliklerle donatacak duygulann bastnlma-
sna ya da yadsnmasna yardmc olduu dnlebilir. Dolay
syla onlar, ac veren duygular yaamamak iin grupta kalmak
zorundaydlar. Ge ergenlik dnemine eilen psikanalitik ara
trmalar grece olarak az olsa da,152 psikanalistler bu dnemi
cinsel e bulma isteinin ortaya kmaya balad dnem olarak
kabul ederler. Ve ayn geni gruptan bir partner seildii takdir
de, geni grup kimliine ait ortak simgelere, amblemlere, gele
neklere ve sloganlara daha da ileri yatrmlar yaplmas sz ko
nusu olmaktadr. Bu nedenle Nazi propagandas, Aryan nfusu
nun artrlmasn ncelikli ulusal hedef olarak ileri srm, dola
ysyla ge ergenlik andaki Almanlarn yalnzca kendi soy
larndan e semelerini salamaya almtr.153

Kukusuz Hitler ve Joseph Gbbels, yapmakta olduklar ey

leri psikanalitik anlamda dnm deildiler. Fakat Mein
Kampf, benim ktcl bir biimde gerilemi toplum dediim e
yi yaratmak iin neyin zorunlu olduunun, garip bir ekilde far
kna varldn aka ortaya koymaktadr. Onlar, bilinli olarak
Aryan genliinin Volksgemeinschaft'a girmesini, kat olma
sn, Fhrere mutlak bir biimde sadk olmasn ve gerektii za
man onun iin ldrmesini (ve lmesini) planlamlard, ilkin
ocuklar ve genlerin doal sevgi ve balanma nesnelerinden
ayrlarak baml ve aresiz kalmalar salanmt. Ardndan bu
boluk, kolektif byklenme duygusu ve Nasyonal Sosyalist
ahlk ile doldurulmutu. Son olarak da, bu genler yetikinlik
ana getike, her frsatta propaganda ve politik ikna yoluyla
bu deerler glendirilmiti.

Daha yakn zamanlarda Michael ebek, komnist ideolojinin

etkisi altndaki eski ekoslovakya rejiminde unu gzlemitir:

Kadnlar da erkeklerle birlikte ayn ar [fiziksel] ilere

yerletirilmitir, bu da aile yapsn gizliden gizliye ve bi
lind bir biimde zedelemektedir. Bu sistem hem erkek
 le kadn arasndaki farkll grmezden gelmekte, hem de
devletin snrlan iinde yaayan ocuklann yaamyla ilgi
li kararlar alma hakkn da kendinde grmektedir; kolektif
eitim, aile iindeki eitimden stn tutulmaktadr.
1950lerde [ekoslovakyada] kendini gsteren ailenin
yeni tanmnda ailenin konumunda sahte bir dzelme
sz konusu olmutur; [yeniden] tanmlanan bu aile, ko
lektif bir ailedir.154

Dolaysyla, ocuun gelecekte sergileyecei yetikin davra

n ve dnce rntlerinin kuruluu, normal bir geliim rn-
ts izlemiyordu.155

Kuveytte Irak igalinin oluturduu gibi, gerilemenin d

man gruplarca balatld toplumlarda bile aile dizgesinde belli
lde bir zlme saptayabiliyoruz. gal srasnda ABD by
kelisi olan ve Kuveytteki Irak igali sresince yedi ay boyun
ca elilii ak tutan (emekli) Bykeli W. Nathaniel Howellin
yneticilii altnda iken, 1993te, 150den fazla Kuveytli ile g
rme yapan bir ekibin yesi idim. Ortak felaketin ortak zihinsel
yaamlannda neyi temsil ettiini renebilmek iin, bu kiiler,
farkl toplumsal tabakalar ve ya gruplanndan seilmilerdi.156
Benim dnya leinde geni gruplarla yaptm almalann
ounda olduu gibi, bu grmelerin teknii, analistin kiinin
i atmalanna, savunmalanna ve uyum salamalanna kulak
verdii psikanalitik tan grmelerine dayanmaktayd. Kii
fantezilerinden ve dlerinden sz eder ve bunlar grmecinin
hastann i dnyasna ynelik grlerine eklenir. Grme ve
rileri toplandktan sonra bunlarda, rseleyici olayn yaratt a
tmalara kar ortak alg, beklenti ve savunmalar ortaya kt
n dndrecek ortak temalar aratnlr. Bu ortak temalar, ha-
herlerde ya da kltrel rnlerde kaydedildii gibi, ortak bilince
ilenmi olabilir ya da olmayabilir, fakat birok grmecinin i
dnyalarnda bunlar gzlediimiz lde bunlar aydnla ka
vuur.

Kolayca tahmin edilebilecei gibi, pek ok Kuveytlide tan

konmam bireysel travma sonras stres bozukluu (Ing., post-
traumatic stress disorder) bulunduunu saptadk. Fakat bu gz
lemin tesinde, Kuveytlilerin toplumsal srelerinde ve uzla
malarnda nemli deiimler saptadk. rnein gen Kuveytli
erkeklerin, rakllarn igal srasnda Kuveytli kadnlara tecavz
etmeleri bilgisini genele yaydklarn rendik. Pek ok nianl
gen adam evliliini ertelemiti. Henz nianlanmam olanlar
da, e aramay ciddi bir biimde ertelemekteydiler. nk Ku
veyt kltr geleneinde, tecavze uram kadn deerini yitir
mi saylyordu. Algnn genelletirilmesi de evlilik ya konu
sundaki detleri tehdit etmekteydi. Bu deiim gerek bir tehli
ke dourmasa bile, yersiz de olsa, kadnlara kar bir gven kay
bn yanstmaktayd.

zgrlne kavumu Kuveytte toplumsal uyumsuzluk-

larn daha dolaysz rneklerini de saptamtk. Saldn ve igal
srasnda pek ok Kuveytli baba ocuklannn gz nnde Irak
l askerler tarafndan aalanmt. Askerler bazen Kuveytli er
keklerle ocuklann nnde az dalama girmi, bazen onlan
dvm ya da eitli biimlerde aresiz brakmt. Aalanma
ve ikencenin ocuklardan uzakta gerekletirildii durumlarda
da babalar ou kez balanna gelenleri gizli tutmak istemilerdi.
Babalar, her zaman bunun farknda olmasalar da, utan duygu-
lann gizlemek ya da yadsmak amacyla ocuklanyla, zellikle
de oullanyla belirli temel duygusal etkileimlere girmekten ka-
mmaya balamlard. Fakat ou ocuk veya ergen, kiisel ola
rak bu olaylara tank olsun ya da olmasn, babasnn bana ne
geldii kendisine aka anlatlmasa da, olanlar biliyordu.

Irak igali srasnda bakent Kuveytteki birok okul binas

ikence odas olarak kullanlmt. Bununla birlikte, bu proje
balamnda bakent Kuveyti ziyaret ettiim zaman, okullarn
ve dier binalarn grnmne bakarak, daha yl nce burada
bir felaket yaandna inanmak gt. Sadece kurun delikleri
nin bulunduu birka bina kastl biimde sava ans olarak y
lece braklmt; kentin geri kalan blm tmyle yenilenmi
gzkyordu. Yetikinler ocuklarna igal srasnda okullarda
ne olup bittiini anlatmamlard, fakat ocuklar bunu biliyorlar
d. Yeniden yaplanan okullarna dndklerinde bu sr, doal
olarak onlarda psikolojik sorunlar yaratmt. ok kk olanlar,
tabii ki nedenini bilmeden, kendi babalan yerine Saddam Hse
yinle zdeim kurmaya balamlard. Bir rnek vermek gere
kirse, ekibimizin izledii ve Irak igalinin canlandnld bir il
kokul msameresinde ocuklar, Saddam Hseyin roln oyna
yan minii ok kuvvetli bir ekilde alklamlard.157 Saldr
ganla zdeim psikanalitik bir terimdir ve ocuun bir dnem
kar cinsten ebeveyninin ak iin rekabete girdii kendi cinsin
den ebeveyniyle zdelemesini anlatmaktadr.158 ocukluk a
nda bu sre, ocuun duygusal ynden gelimesine yol a
maktadr: rnein kk bir olan, saldrgan olarak alglad
babasyla zdeim kurma yoluyla kendi adna erkekler dnyas
na bir giri yapmaktadr. Bununla birlikte, ilkokul andaki bir
ok Kuveytli ocukta olduu gibi, baka koullar altnda saldr
ganla -burada Saddam Hseyinle- zdeim, ak bir biimde
ciddi sorunlara yol aabilmektedir.
 Bu mesafeli baba senaryosunun pek ok Kuveytli ailede
tekrarlanmas, Kuveyt toplumunda yeni birtakm sreleri hare
kete geirmitir. Erkekliklerini gelitirmek iin kendi babalary
la zdeim kurmak zorunda olan pek ok erkek ocuk, babas ile
arasndaki uzakla kt tepki vermitir. Bunun sonucu olarak
delikanllar arasmda eteler olumutur. Oullarna igal srasn
daki rselenmelerle ilgili herhangi bir ey anlatmayan, mesafeli
ve kk dm babalarn yaratt engellenmilik duygusu ne
deniyle erkek ocuklar birbirlerine kenetlenmi ve engellenme
lerini eteler iinde ifade etmilerdir. Kukusuz ergenlik dne
minde ete kurma sreci normal saylr, nk genler ocukluk
alarndaki nemli kiilerin imgeleriyle olan isel balarn yi
tirmekte ve toplumsal ve isel yaamlarn yeni birtakm kiilere
(rnein film ve rock mzik yldzlan veya baanl sporculara)
ve kendi akran gruplannn yelerine duygusal yatnm yaparak
gelitirmektedirler. Bununla birlikte, olaylann olaan seyri iin
de bu ikinci bireyleme 159 gencin ocukluk ayla isel bir tu
tarll devam ettirmektedir. rnein bir film yldznn imgesi
ne yaplan yeni bir yatnm, bilind olarak annenin imgesine
yaplm eski bir yatnmla balantldr; bir arkadaa yaplan
yeni bir yatnm, bir kardee ya da baka bir akrabaya yaplan
eski bir yatnmla bir biimde balantldr. Aalanm ve a
resiz ebeveyn imgeleri, kanlmaz bir biimde ergenlie ge
mekte olan Kuveytli genlerin yeni ve eski yatnmlan ara
sndaki bilind ilikiyi altst etmitir. Gerekten de, baka or
tamlarda da gzlemlemi olduumuz gibi, ok sayda ebeveyn
bakalannn yaratt bir felaketten etkilendiyse, ortak rselen
menin akut evresini takiben oluan ergen eteleri daha da hasta
lkl olmaktadrlar. Kuveytte yeni eteler daha ok araba hrsz
l yapmaktayd. Bu yeni bir toplumsal sreci, igal ncesi Ku
veytte bulunmayan bir su trnn ortaya kn iaret ediyor
du.160

Kuveyt toplumu bu evrede blnm olmalyd; rnein g

venlikleri iin kaanlar ve ac ekmeye katlanan ve/veya arp
anlar olarak ikiye blnm olabilirdi. Bununla birlikte, Kuveyt
emiri eyh Cabir el-Ahmed el-Sabah ynetimi yeniden eline ge
irdiinde Kuveyt toplumunda balangta grlen paralanma
yatmt ve lke gerilemi durumdan aamal bir biimde kur
tuluyordu.

Kan ile, karm olma ile ve grup homojenlii ile ura

ma: Bu tr bir ilgi, iyi ya da kt liderlerin ynetimi altnda
ortaya kabilir. Grup gerilemesi ktcl bir nitelik gsteriyorsa,
bu uralar insanlkla ilgili en dehet verici sonulara yol aabil
mektedir: Etnik temizlik, hatta soykrm. Bireysel dzlemde
kan ile an ilgilenme, geliimsel adan en erken dnemlerde
ki kimlik duyarllyla ve onun bakalarnn kimliklerinden
farkllyla ilikilidir. Bu nedenle, gerilemi bir grubun kan ko
nusuna saplanp kalmas, bir grup olarak zgl, ortak bir kimlik
le var oluunu ilgilendiren mutlak koullarla balantldr. Fran
sz psikanalist Janine Chasseguet-Smirgele gre, psikanalitik
adan dar anlamda alnrsa kan, gerekte nadiren simgeletiril-
mektedir. Onun bilind edeerlerini saptayamyoruz, Hristi
yan komnyonundaki (Aai Rabbani; Katolik kilisesinde arap
ve ekmek ayini; .n.) kan rneinde olduu gibi, ou kez onun
alegorik temsillerini saptyoruz. Chasseguet-Smirgel, bakalar
na ait beden ya da beden blmlerinin yerine geen (para zerin
deki insan resimleri gibi) simgeler bulma yeteneinin, temelde
bakalarn bizim dorudan saldrlarmzdan korumaya yarad
n ne srmektedir. Bununla birlikte, grup kimlikleri simgele-
tirilemeyen kanla ilikili olduu zaman, bir grubun bir bakas
na yneltmek istedii saldrnn yerine simgesel bir ey kona
maz; saldn istei, yok etme isteine dnmtr.161 Ben,
Chasseguet-Smirgelin kann gerek anlamda simgeletirileme-
dii yolundaki grne katlyorum; fakat unu eklemeliyim ki,
kan bir protosembol olarak kimlik kavramyla i ie geirilmi
tir. Kk ocuklara ilikin gzlemler, onlann bedenlerinden ge
len eylerle, rnein dk ve sidikle ilgilendiklerini, ama kanla
her zaman ilgilenmediklerini gstermektedir. Fakat ekirdek
kimlik gelitii zaman, kanamaya yol aan yaralanmalarla bir
likte ocuklar, giderek artan bir biimde derilerinin altnda ya
ayan bir eylerin bulunduunu fark etmektedirler. ocuun,
tpk kan gibi kendisiyle birlikte yaayan zbenlik duygusu, kan
dncesiyle i ie gemektedir: Kan ve kimlik, birbiriyle ba
lantl bir hale gelmektedir. Dolaysyla, daha sonra gerileme ko
ullan altnda kan, bir protosembol halini almaktadr.

Geni gruplar ve yetikin bireyler iddetli gerileme iine gir

dikleri zaman, kan bir simgeden ok kimlie edeer olarak
kullanma eilimi gsterirler. Onu mutlak zihinsel ve fiziksel
varlklannn taycs olarak grrler. Ermenistanda 25.000 ki
inin lmyle ve krsal kesimin yerle bir olmasyla sonulanan
1988deki byk depremden sonra gerilemeye urayan Ermeni-
ler, Azerileri tekiler olarak algladklan ve onlann kann ka
bul etmeyi, ruhsal ynden Ermeni kimliine kar bir tehdit ola
rak grdkleri iin, Azerbaycandan gelen kan balann red
detmilerdi. Bir geni grubun yelerinin -Nazi Almanyasnda
olduu gibi- kimlik gstergesi olarak kanla an bir biimde il
gilenmeleri, iddetli ve bazen lmcl birtakm toplumsal ve po
litik srelere yol aabilmektedir.
Arnma: Kanla ve dier homojenlik trleriyle ilikili bir dier
durum da annma isteidir. Bu annma sreci, modas gemi bir
simgenin kartlmas rneinde olduu gibi iyicil ya da etnik te
mizlik rneinde olduu gibi ktcl bir nitelik tayabilir. Bu,
gerileme tehdidi altnda olsun, gerilemeden kurtulma abas
iinde olsun, yeni bir kimlii oturtma abas iindeki bir grubun
bir gei etkinlii, bir riteldir. Sonraki blmde arndrma sre
cine bir ritel olarak eileceim.

evre: imdi gerilemi toplumlardaki tipik evresel etkiye

deinmek istiyorum. rnek vermek gerekirse, 1991 ylnda Rus
yadaki Vladimir kentini ziyaret etmitim. Vladimir, 1108 yln
da kurulmu olup Rusyann en eski kentlerinden biri ve Mosko
vann kltrel ve politik ncsdr. Burada eski Rus mimarisi
ne ait grkemli rnekler korunmu durumdadr. Bu muhteem
yaplardan en nls, 1158de ina edilen ve eitli kereler yeni
den ina edilip onarlan Uspenski Katedralidir. Souk ve sisli
bir gnde 12. yzylda ina edilmi Altn Kap yaknlarndan
Vladimire girdim ve sanayi yaplarnn uzun, irkin bacalarn
dan ykselen san-kahverengi dumanla boulmu muhteem ya
plan grdm. Bunlardan bazlan, yzlerce yllk mimari ahe
serlerin nerdeyse yan bana kurulmutu. Sovyet ynetimi sra
snda Ortaan kltrel ve dini yaam asndan byk bir mer
kezi olan Vladimir, ok sayda byk fabrika ve kimya endst
risi yaplan ile bir sanayi merkezine dnmt. Gzel ile ir
kinin zorlanm edeerlii, totaliter rejim altnda gereklemi
bir geni grup gerilemesinin bu davurumu, beni oke etmiti.
Vladimirdeki her ey, san-kahverengi bir rtyle rtlmt ve
bu, tm yaplarda yapay bir aynlk duygusu yaratyordu. Bu
zorlamal iliki, paradoks bir biimde ada Rus halk ile atala-
n arasnda bir uurum oluturmu, anlam, deer ve hiyerari
farklln ykm ve tarihin, sanatlann ve endstrinin kentin ya
amna getirdii esiz katklar ortadan kaldrmt. Bir toplum
geriledii zaman fiziksel evre, gerekten de ruhsal ynden ge
rilemi toplumun insanlk durumuna benzemeye balayabilir.
Gerekten de Michael ebek zgl olarak u gr ortaya at
mtr: [eski Sovyet kentlerinin ya da Sovyet egemenliindeki
kentlerin fiziksel evresiyle] ilikilendirdiimiz kirli hava, pis r
maklar, yknt manzaralar, dilin gerilemesi ve iyi davranla
rn bozulmas, simgesel olarak dkya ok yakndr.162 Gerile
mi geni gruplar, psikanalistlerin bireylerde anal sadizm ad
n verdikleri eyi simgesel olarak evreleri zerinde ifade etme
eilimindedirler: Sanki toprak anay bedensel kartlaryla
kirletir gibi, evrelerini dkntlerle ve erple kirletmektedir
ler.163

Gerilemenin iaret ve belirtileri gruptan gruba farkllk gste

rir ve varlklar ile ayrt edilebilirlik dzeyleri yalnzca gerileme
nin derecesine deil, ayn zamanda grubun zel tarihsel koulla
rna da baldr. Politik liderin otoritesini (yandalarnda korku
ya da sevgi yaratarak) srdrememesi durumunda kaos belirir.
Kskanlk ya da ekemezlik, kabul edilebilir ya da ahlki olan
eylere baskn kar. Saldrganlk ve cinsellik kendini gsterir ve
abartlr; bu da cinsel babozuklua, su niteliinde davranla
ra ve vahetten sadist bir zevk alnmasna yol aar. Ben byle bir
fenomeni, 1992 ylndaki savatan sonra Gney Osetyada gz
lemitim, Grclerle Gney Osetyallar arasnda gerekleen bu
sava, Oset toplumunda ykma neden olmutu. 2003 ylnda
Saddam Hseyinin kuvvetleri yenilgiye urayp diktatr orta
dan kaybolduu zaman Irakta lidersiz toplumsal gerilemenin
iddetli bir rneini gzlemlemitik. Bu gerileme kapsamnda
yamalar, cinayetler, ahlk ve sadakat deerlerinde deiiklik
ler, oklu blnmeler ve yasa tanmazlk yer almaktayd. Lider
siz, gerilemi toplumlann skntsn en ok kadnlarla ocuklar
ekmektedir. Saldrganlk ie yneldiinde intihar oranlarnda
bir art olmaktadr. Eer bir lider ortaya kar ve yeni bir dev
rim yapma giriiminde bulunursa kaos sona erebilir* Bununla
birlikte, bu yeni lider kendi gerilemesinin etkisi altnda ise, yeni
devrim var olan saldrganln srmesine ve hatta daha da kt
ye gitmesine yol aabilir.

Bir toplumdaki gerilemeyi tersine dndren ilerlemenin ia

retlerini de belirtmeliyim. Bazen bir toplumda gerilemenin zel
baz iaret ve belirtileri, ilerlemenin iaret ve belirtileriyle birlik
te var olur. Bu kincisinin ieriinde unlar yer almaktadr:

1) Dman gruplarn insani ynlerinin ve dmann ruhsal

gerekliinin merak edilmesi;

2) Dmandan gelebilecek gerek tehlikeleri gzetip grubun

gvenliini korurken dnyay lkletirilmi biz ve dman
onlar eklinde ikiye ayrmamak;

3) Btnle zarar vermeksizin bireyselliin ve uzlama ka

pasitesinin korunmas;

4) Temel gven duygulan salam ve mevcut aile yaplann

srdren ocuklardan oluan bir kuan ortaya kmas;

5) Kadnlann deersiz grlmesine son verilmesi;

6) Politik veya din ideolojilere ya da liderin kiiliine yne

lik ballklardan daha nemli aile ve klan balannm yeniden
kurulmas;

7) ifade zgrlne deer verilmesi;

8) Var olan kamu kurumlanna (adil bir yarg dizgesi, iken

cenin olmad cezaevleri ve insanca bakm veren akl hastane
leri) ilerlik kazandrlmas;

9) Ahlaki ya da gzel olan sorgulama yetisinin korunmas;

10) Fantezinin gereklikten, gemiin de imdiden ayrt edil

mesi.

Daha nce de belirtildii gibi, ilerlemenin iaretlerini, grubun

gerileme hareketinden nceki tarihsel saplanmasna ve ilerle
menin tm ya da bir ksm iaretlerini sergileyen toplumsal ko
ullarn varlna gre incelemek zorundayz. rnein bireysel
liin korunmas, eer lkede gerilemeden nce uzun bir demok
rasi deneyimi varsa baka, grup gerilemesi sonlandnda kabile
detleri basknsa baka bir anlama gelir.

Son olarak, unu da unutmamak gerekir ki, ilerlemi grubun

kimlii gerilemeden nceki haline bir daha geri dnmez; fakat
gerilemi bir geni grup, iyi bir liderin rehberlii altnda geri
leme durumundan kurtulabilir. Gerilemenin gerekletii d
nemde egemen olan elerin saf d braklmas gerekmektedir.
Dolaysyla bir geni grubun ilerlemesi, ayn zamanda arn
may kapsamaktadr; fakat bu durumdaki arnma, bir sonraki
blmde de greceimiz gibi, ktcl ve ykc olmamaktadr.
3 / n s a n la r B i r b ir i n e B a la y a n R it e lle r

k elimden korkun leke, k diyorum sana!... Nedir bu? Hep

kirli mi kalacak bu eller?
Kan korkuyor hl uras: Arabistan n btn kokular temiz-
leyemeyecek u ufack eli!
Of! Yeter artk! Yeter!

William Shakespeare, Macbeth

(ev. Sabahattin Eyubolu, Remzi Kitabevi, 1965)

Zihin sal alannda alan kiiler zorlanmal trensel davra

nn eksiksiz bir mei olarak sklkla Lady Macbethin nl el
ykama sahnesini verirler. Tipik bir biimde, obsesif kompulsif
bozukluk (saplant zorlanma bozukluu) bulunan kiilerle iliki
li olan trensel etkinlik, i ruhsal atmalardan kaynaklanan en
dieye (anksiyeteye) kar bir savunma ilevi grmektedir. Bu
nedenle Lady Macbethin riteli, simgesel olarak kocasnn tah
ta gemesi iin gereken yolu aan kraln ldrmesi eyleminden
tr duyduu sululuk duygularn ykayp uzaklatrma anla
mna gelmektedir.

Klinisyenler, hastalan arasnda trensel davran sklkla

gzlemlemektedirler. Benim gen bir erkek hastam, ne zaman
muayenehanemden ieri girse kitaplmdaki kitaplan sayarak
saynn tek mi ift mi olduunu kontrol ediyordu. Benim kitap-
lanmn saysnn hep krk adet olduunu kefettii zaman ken
disini rahatlam hissediyordu: Onun iin ift bir say, simgesel
olarak (imgesi analisti olarak bana yanstlm) gaddar babasna
ynelik ikircikliliginin (ambivalans) kart glerini dengele
mekteydi. Kitaplarmn saysnn bir tek say olmas durumunda
simgesel denge ortadan kalkyor ve hastam, babasna kar eza
manl olarak duyduu sevgi ve nefretin gerilimini yayordu.

Psikanalitik tedavi uyguladm bir baka hasta, benimle ka

tld her seansn banda bir nceki gnn olumsuz fiziksel ve
zihinsel yaantlarnn hepsini yeniden sayma biiminde bir rit-
el gelitirmiti. Kanlmaz biimde kt giden baz eyler, onun
ktmser bak asnn birer aklamas oluyordu; yollar ukur
larla doluydu, o blgedeki bir maaza soyulmutu, ayan arp
mt. Sonra bu ansszlklarn nedenlerini sralyordu: ehir
idaresinin yeterli paras yoktu, maazann sahibi bir gvenlik
sistemi kurmamt, dikkatsizlii nedeniyle bahesindeki yolda
bir tula unutmutu. Analizinin de ortaya koyduu gibi, bu rit-
el aslnda onun gemi yaamn yeniden anmsatyordu. ocuk
ken annesi ona iyi bakmam164 ve o ou kez evin bodrum ka
tnda yalnz kalm, burada annesinin kendisine iyi bakmamas
n inkar ederek mutsuzluuna aklama getirmiti. Bu nedenle
de iyi bir anneye sahip olma umudunu koruyordu. Benzer bi
imde, kt olaylar sayarak ve ayn trde, dnselletirilmi
zrleri tekrarlayarak imdi imgesi bana yanstlm olan anne
sine ynelik i atmalarndan kamyordu. Fakat bu ritelin
onun analizinde bir baka amac -ya da en azndan bir baka et
kisi- daha vard. Hasta olumsuz olay lan sralamaya ve nedenle
rini saymaya daldnda beni etkinliinden dlam oluyordu.
Kendimi onun ocukluk yllanndaki yalnzlnda buluyordum
ve bu ac duyguya ynelik bir eduyum (empati) yayordum.

Bir psikanalistin analiz uygulad hastalar arasnda gzledi

i trensel davran, ikinci rnein ortaya koyduu gibi dolayl
biimde baka mesajlar verse de, birinci planda hastann bilin
d atmalarna ynelik endiesini (anksiyetesini) yanstmak
tadr. Fakat trensel etkinlik, kendi bana patolojik bir davran
deildir. Gerekten de, Erik Eriksonun da gzlemledii gibi ri-
teller, normal geliim asndan temel bir nitelik tarlar.
Erikson, hayvanlar dnyasndaki ve ilkel kltrlerdeki ritel
uygulamalarnn, anlam belirlenmi sinyaller ileterek lmcl
yanl anlamalarn nne gemek iin dzenlendii eklindeki
etolojik gre yant olarak, trenselletirmenin temelde olumlu
bir fenomen olduunu ne srmtr. O, gndelik yaamdaki t
renselletirmenin, annenin ocuunun varln kabul edii anla
mna gelen selamlamann bir tr olduunu ve bu nedenle de
onun anne olarak kimliini desteklerken ocuun da zbenlik
duygusunu glendirdiini belirtmitir. Erikson, gndelik ya
amdaki trenselletirmenin bir annenin ocuunu tekrar tekrar
selamlayndan nasl gelitiine aklama getirmek iin, ocuk
luktan yetikinlie uzanan dnemler iinde oyun biimlerini iz
lemi ve onlarn nasl da geri dndrlemez eylemler eklini al
dn betimlemitir. Eriksona gre ritelin gndelik yaamdaki
kullanmnn ierdii oyunun gstergelerinden biri, uygun bir
kltrel ortamda drtsel arlktan ve zorlanmal bir biimde
kendini kstlama durumundan kanlmasna yardm ettii gibi,
toplumsal kuralszlktan ve ahlki baskdan kanlmasna da
yardmc olan yaratc biimleri temsil etmesidir.165

Eriksonun bireyde gzlemledii ey, bir geni grubun yele

ri iin de geerlidir. Onun gzlemine gre, oyun masalarnn ve
spor alanlarnn kk evreni, politik atmann byk-evre-
ninde de devam etmektedir.166 Kukusuz bu tr ritel etkinlik
lerinin olumsuz sonulan da, zellikle bakalannm kategorik
aynmlara tabi tutulmas da onun gznden kamamaktadr.
Erikson, yeni domu bir ocuun birtakm etnik ya da din top
luluklar nitelendirme yetisine (belirli snrllklar iinde) sa
hip olduunu belirtmektedir. Yine bir bebein geliimsel neden
lerle zgl bir toplumun yetikinlere ait yaantsndan gelen bir
aile riteli rehberliine gereksinim duymas, sre iinde birta
km nyarglarn kanlmaz bir biimde zmsenmesine yol a
maktadr. Eriksonun da gzlemledii gibi ergenlik dnemi,
dorulama eylemlerinin gndelik ritellerinin bir ikinci do
um niteliini tad dnemdir. ocukluk andaki zdeim-
lerin tm, daha kapsaml bir dnya grn oluturmak zere
btnletirilmekte ve kristalize olmakta, ideolojik adan yaban
c nitelikte olan tm imgeler, inan dizgeleri ve istekler, arzulan
maz bir hale gelmektedir. Erikson, potansiyel biyolojik ve klt
rel rkln kkenini de, kiinin kendi deersizlik duygulan da
dahil olmak zere arzu edilmeyen eylerin -bilinli ya da bilin-
d olarak- daha dk dzeyde insan trlerine ya da yabanc
tekilere aktanlmasnda bulmaktadr.

Psikanalistler ergenlik ann genel tablosuna ilikin olarak

genellikle gr birlii iindedirler. Fakat ben, biz ve onlar
psikolojisinin kuruluunun, insan geliiminin ok daha erken ev
relerinde gerekletiini dnyorum (aynntlar iin 1. B-
lme baknz). Bu blmde zerinde odaklandmz konu, bi
reylerin kiisel bir atmaya -bir ebeveyne ynelik saldrganl
davurmak isteme, fakat ayn zamanda onun sevgisini yitirmek
ten de korkma gibi- bir yant olarak gelitirdii riteller deil, bi
rinci planda kimliin snrlarn korumak zere gerekletirilen
kolektif ritellerdir.167 Bunlar zgl bir biimde yan yana duran
iki geni grup adnnm snrlann korumay amalarlar ve bu e
kilde her bir adnn altmdakilerin paylatklan grup kimliini
pekitirirler.
 Geni grup ritelleri iki genel kategoriye ayrlabilir: 1) a
da olan bir baka geni grupla etkin bir iliki iine girmeyen
bir toplumda ortaya kan riteller ve 2) Kart ya da dman ni
telikte bir geni grupla, genellikle de komu ya da devletin snr
lan iinde yaayan bir etnik aznlk gibi istenmeyen alt grupla
etkileim araclyla gerekleen ve bu etkileime bal olan ri
teller. Bununla birlikte, pratikte bu iki tip arasnda kesin bir ay-
nm yapmak gtr. Geni grup gerilemesi kendini gsterdii za
man her ikisi de iddetlendirilmekte ya da yeniden biimlendiril-
mektedir; bu nedenle geni grup gerilemesinin iaret ve belirti
lerinin temelini oluturmaktadrlar.

Bir toplumun grup kimliini dorulayc riteller iine girme

si iin dman bir grupla scak atmann ya da gerilemenin
sanclanm yaamas koul deildir. Gerekten de, simgesel be
lirtelerin sergilenmesi, grup yeleri bunun bilincinde olmasalar
bile, geni grup kimliklerini neredeyse her gn glendirmekte-
dir. Portreler, fotoraflar, heykeller ve gemiteki ve o zamanki
liderlerin ve seilmi zaferlerin dier temsilleri devlet dairelerin
de, okullarda, bankalarda ve dier nemli yerlerde sergilenmek
tedir, trenlerde ulusal marlar sylenmektedir. Para ve pullann
zerine nemli simgeler ilenmekte ve hemen her sanayi rn
ne imal edildii lkenin damgas ilitirilmektedir. Fakat her gn
grubunun bayran grmek, ban zamanlannda ulusal mar
duymak ya da ABD mal ya da Macar mal etiketli bir rn
almak -geni grup adn tehdit edilmedike ve edilinceye dek-
mutlaka kolektif gurur ya da ait olma duygulann uyandrmaz.
Bu nedenle politik bir lider (ya da onun yandalan) grup kimli
ini desteklemek ye da birtakm duygulan uyandrmak iin bay
rak gibi ortak simgeleri gndeme getirebilirler. Bir geni grup,
kimliine ynelik bir tehdit algladnda (rnein atalannn top-
raklanndan srlen Filistinliler gibi) ve/veya gerilediinde, grup
yeleri grubun mevcut simgelerine ynelik yatrmlarnda farkl
bir duygu yaamaya balayabilirler. Bazen grup, belirli simgele
ri protosembollere dntrr; yani bayrak ve kltrel yaptlar
gibi grup kimliini temsil eden eyler, grup yelerine bu kimli
in oluturucular gibi grnmeye balar. Bu durumda eer
bakalar grup simgesine bir ekilde saldracak olursa bu, gru
bun ortak zbenlik saygsna ynelik ortak bir yaralanma ve her
bir grup yesinin kendilik saygs iin de bir yaralanma olarak
alglanr. atma iindeki geni gruplarn propaganda aygtlar,
hemen her zaman dmann zbenlik saygsna zarar vermek
amacyla kart grubun simgelerini ktler. Protosembolleri ya
ralayc tavrlarla karlaan gruplar, iddetli bir tepki gsterebi
lir ve sonunda grubun lideri de mantksal dnce yerine duygu
larn ynettii, uyumu zorlayan birtakm kararlar alabilir.

Kimliinin tehdit altnda olduunu hisseden ya da gerileme

iine giren bir geni grup, seilmi zaferlerin davurumunun ar
trlmasna ek olarak, alglanan ya da var olan tehlikeye kar
grubun varln srdrmesi umudunu besleyen, yeni ve bazen
de son derece kendine zg simgeler yaratabilir. Ve yine bura
da, yaplann farknda olunmamas sz konusu olabilir. 1990 ilk
baharnda Filistin Kurtulu rgt (FK)nn srgn hkme
tini kurduu Kuzey Afrikann Tunus kentinde bu fenomenin,
allmn olduka dnda bir rneini gzlemlemitim. Gen
bir Filistinli kadn, lkletirilmi bir Filistin simgesi haline gel
mi ve onu yaayan bir simge haline getiren kiiler, yaptklar
eyin bilincinde olmasalar da, gen kadn kendisine biilmi ro
l anlamt.

O sralarda FK karargah, yaamn byk lde Tunusta

srdren lider Yaser Arafat da dahil olmak zere, Filistinlilerin
nemli bir blm iin odak noktas idi. Tunustaki Filistinliler,
bir grup olarak srailli komandolarn gizli saldrlarna kar s
rekli bir alarm halinde grnyorlard. Aslnda bu korkunun ger
ek bir temeli vard; benim oraya yaptm seyahatten nce lider
Arafatn yakn arkadalarndan biri, sraillilerin gerekletirdii
bir saldr sonucu evinde ldrlmt. Bana anlatlanlara gre
Lider Arafat, gvenlikle ilgili nedenlerden tr bir yerde uzun
sre kalamyordu ve srekli bir yer deitiriyordu. FKnn
motoru glendirilmi sivil arabalar kentin caddelerinde srat
yapyor, srekli bir hareket halinde grnyorlard. zlenimleri
me gre, ou Filistinli geceleri rahat uyku uyuyamyordu. Her
eyin yolunda gittii konusunda gvence arama adna gecenin
her saati birbirlerini aryor ya da ziyaret ediyorlard. Tunus h
kmeti FKye belirli bir zerklik vermi olsa da, Tunusta ya
ayan hemen tm Filistinliler kendilerim bir tr mlteci olarak
grmekteydiler. Kendilerinin zorla srgne gnderildii duygu
sunu yayor ve barn geri geldii bir anavatana dnme hayal
leri kuruyorlard. Grup gerilemesi yoluyla youn bir birliktelik
duygusu yaratmlar ve liderlerinin ve dier Filistinli yneticile
rin evresinde toplanmlard.

Tunustaki grevim, Biet Atfal Al-Sommoud (Kararllk o

cuk Yuvas) adl Filistinli yetimhanesindeki ocuklarla gr
meler yapmakt.168 FKnn ynetimi altnda olan bu yetimha
ne, FK merkezine uzak deildi ve burada Orta Doudaki a
tmalar srasnda ebeveynlerinden birini ya da ikisini birden
kaybetmi olan, 18 yan altndaki elli iki ocuk vard. Bize an
latldna gre Lider Arafat ou kez zamann bu yetimhanede
geiriyor ve ocuklara armaanlar gnderiyordu. lgin olan u
ki, bu yetimhanedeki ocuklardan ounun babasnn kimlii bi
linmedii iin onlara Arafat soyad verilmiti. BietAtfal Al-Som-
mouddaki ocuklar, kendiliinden Filistinli sava kurbanlar
hakknda arklar sylyorlar ve televizyonda grm olduklar,
srailin igali altndaki topraklarda gerekletirilen ilk intifada
eyleminde yer alan ocuk ve genlerle zdeim kuruyorlard.
zgr bir Filistine ilikin umutlarn ve oraya dnme arzular
n sklkla ifade ediyorlard. Tunustaki Filistinliler arasnda bu
yetimhanenin grubun tarihsel aclarn olduu kadar, gelecee
ilikin umutlarm da temsil ettii duygusu yaygnd.

FK ynetimi, Filistin asll iki alma arkadamla -psiki

yatr Dr. Asad Masri ve psikolog Dr. Nuha Abudabeh ile birlik
te- bana bu sava yetimlerinin ruhsal durumlarn inceleme izni
ni vermiti. Bununla birlikte, bu ilk onayn ardndan yetimhane
yi ziyaret etmeden nce, belki daha ileri kontroller iin bakent
Tunusta gn bekletildik. Bu bekleme dnemi srasnda Fi
listinlilere ait pek ok evi ve st dzey yneticilere ait birka b
royu ziyaret ettik. Zaman zaman dolayl yoldan da olsa, bulgu
larm tarafsz bir biimde sunup sunmayacam konusunda sor
gulandm hissine kapldm. Bulgularm yaynlamay planlad
m ve de bu yetimler hakknda yaknda srailde dzenlenecek
olan, Kudsteki Musevi niversitesinde Freud Merkezinin
destekledii ve Bostondan yetime psikiyatrlar Bennett Simon
ve Roberta Apfelin organize ettii Sava ocuklar adl miting
de konuacam, bir sr deildi.169 Bu ziyaretlerimden birinde ni
in on sekiz yandan byk Filistinli yetimlerle grmeyi
planlamadm sorulduunda projenin banda kk ocuklar
zerine odaklamlmasmn dnldn, bu yzden bunu hi
aklma getirmediimi syledim. Bununla birlikte, eer bu ko
nuyla ilgilenen olursa bir yetikin adayla da grmeyi istedii
mi belirttim.
 Ve st dzey FK yneticileriyle bir le yemei bulumas
srasnda, bizimle grme isteinde bulunan, yirmi be yanda,
sra d bir gen kadnla tantm. Drt akam boyunca benim ve
alma arkadalarmn kaldmz otele geldi ve gecenin ge sa
atlerine kadar konutuk. Grmelerimiz bittiinde elimizde on
alt saatlik bir bant kayd vard. Ben burada onun yksn an
latrken, Filistin hiyerarisini bilen herhangi biri iin onun kim
lii apak bir nitelik tayacaktr. Bana asl adn kullanma ve
tm yksn yazma konusunda izin vermesine ramen onun
imdiki koullarm bilmediim iin gerek adn kullanmaktan
kanacam ve kiisel yksndeki ayrntlar iinde yalnzca
onun Filistin iin nasl yaayan bir simgeye dntne ili
kin olanlarna deineceim. Ona Nur diyelim. O, bana kendi
sini kusursuz bir ngilizce ile tantm ve bir uak korsannn k
z olduunu sylemiti; babas, kendi gznde bir ehit ve kah
ramand. Kendisi ayn zamanda Lider Arafatn sekreterlerinden
biriydi.

Nur, kendisi yedi yandayken Beyruttaki evlerinin balko

nundan -siyah salan ve mkemmel dileriyle yakkl bir
adam, eini ve drt kzn ok seven iyi bir baba olarak anmsa
d* babasna el sallayn anmsyordu. 1972 ylnn bir gn
babas Belikaya umutu. Baba, srailliler tarafndan hapsedi
len 150 Filistinlinin serbest braklmas iin, Belikadan sraile
gitmekte olan Sabena Hava Yollanna bal bir ua karma
plannn elebasyd. Babasnn uak karma eylemine katlma
s planlanmamt, fakat eyleme katlmas beklenenlerden birisi
gelmeyince ekibin bana kendisi gemeye karar vermiti.

Nura gre Sabena ua sraile indikten sonra babas srail

liler tarafndan oyuna getirilmiti: Uaa bir Kzl Ha ekibinin
gnderilmesi konusunda sraillilerle anlamaya varlm ve bu
nun yerine Kzl Ha niformalar giymi bir srail antiterr timi
uaa girmiti. Nurun babas Kzl Ha ekibini ieri almak ze
re uan kapsn anca vurulmu ve lmt. imdi, antiterr
timinin banda o zamanlar gen bir asker olan ve sonradan sra
il babakan olan Ehud Barakn bulunduu biliniyordu. Dier
erkek uak korsanlan da ldrlm, iki kadn korsan da yara
lanmt. atma srasnda iki de yolcu lmt, bunlardan biris
hamile bir kadnd.

srailliler Nurun babasnn cesedini iki yl buzlukta sakla

mlard. imdi Nur, onun bedeninin srailliler tarafndan Filis
tinlilere verilmesinin igal altndaki topraklarda hzla bir ayak
lanmaya yol aacana, nk babasnn Filistinliler gznde e
hit konumu kazandna inanyordu. Nurun ocukluunda ba
basnn lm haberini alma ilikin anlan hl ok canl ve do
kunaklyd. Nur, ocukluunda babasnn geri dndn dle-
mi, onun resmiyle, sanki canl birisiymi gibi konumu ve yas
tutamamann dier iaretlerini sergilemiti. ld babas otuz
, Nurun dul kalan annesi ise yirmi be yandayd ve geride
kk kz ocuu ve henz alt aylk bir bebek kalmt. Gen
dul olsun, kzlan olsun sevdikleri adamn kaybedilmi olduunu
duygusal ynden kabul edememilerdi. Nurun annesi bir daha
evlenmemiti. Aileden hi kimse, buzlukta olduu iki yl bo
yunca Nurun babasnn bedenini grmemiti -bu da ailenin,
onun hl yayor olabilecei yolundaki yanlsamasn besleyen
bir olgu idi. En sonunda Nurun babasnn cesedi Filistinlilere
verilince, ablas onun doum yeri olan (o zamanlar srailin i
gali altndaki) El Halile (Hebrona) haber yollam ve kardei
nin cesedini grdn bildirmiti. Bu, ailenin Lbnanda yaa
yan ve El Halildeki cenaze trenine gelemeyen yelerinin dahi,
onun lm olduu gereini kabullenmelerini salamt.

Nur, gerek bir yurtsever olduuna inand babasnn asla

kimseyi ldrmek niyetinde olmadna, yalnzca hapisteki Fi
listinlileri kurtarmak istediine inanyordu. nancnn doruluk
derecesi ne olursa olsun, lm olan babasn lkletirmi oldu
u akt. Nura gre babas, birok Hristiyann paylat inan
ca gre sann Romallar tarafndan armha gerildii, gml
d ve ge ykseldii yer olan Kutsal Mezar Kilisesinin
anahtarn muhafaza eden kiiydi. Geleneksel olarak Eski Ku
dsteki iki Mslman aile, Hristiyanlka kutsal saylan bu ye
rin anahtarn muhafaza etmekteydi. Nur, ocukluunda babas
nn her sabah Kilisenin Gotik sluptaki giri yerinin kocaman
kapsn amaya gittiini anmsyordu. Ben onun bu anlarnn
geree uygun eyler mi olduunu, yoksa yalnzca bu gen ka
dnn lm babasna ynelik olarak yapt lkletirmeyi mi
yansttn bilmiyorum.170 Nur ile tantm srada Arafat, be
lirgin bir biimde onun lkletirmi olduu babasnn yerini al
mt. Grme srasnda o [Arafat] gerek bir babadr, o, iyi
ve temiz yrekli bir babadr ya da o, iyi bir dinleyicidir ek
linde ifadeler kullanyordu. Nur, Liderin ok megul olduunu
bildii iin kiisel sorunlaryla onu rahatsz etmek istemiyordu,
fakat bir keresinde Arafatn kendisini alarken grdn ve
kibarca teselli ettiini belirtti. Kendisi Lider Arafatn yakn ev
resinde bulunanlardan biri olduu iin FK yneticilerinin pek
ok resm ya da sosyal toplantsnda hazr bulunmu ve yneti
cilerin eitli gezilerine katlmt. rnein ben Lider Arafatn
verdii bir le yemeine katlmtm; Nur burada st rtl
bir biimde hosteslik yapyor ve bir Filistin evinde yetikin bir
kz evladn sergiledii geleneksel rol oynuyordu.
 1987 ylnda on be yandaki Nurun babasnn mezarn zi
yaret etmek zere El Halile gelmesine izin verilmiti; bu gezi
srasnda ilk kez, kendisinin daha nce hi tammad Filistin
liler tarafndan gerek anlamda bir simge olarak grldn
anlamt. Kukusuz Nur, pek ok nfuzlu Filistinlinin gznde
zaten bir simge idi. Babasnn lmnden sonra o, bir anlamda,
en iyi olanaklar iinde ykselmek iin seilmiti. Babasnn
arkadalar (FK yneticileri) tarafndan en iyi okullara gnde
rilmi ve buralarda ok byk baar gstermi, sonra da eiti
mini srdrmesi iin ABDye gnderilmiti. Ayrca, ekici ve
gzel bir kadnd. Yine de, Nur en gzel mezar olarak adlan
drd, babasnn mezarnn bulunduu, El Halildeki Msl
man mezarln ziyaret ettiinde kendisinin zel bir varlk oldu
u yolunda, yeni bir duyguyla tanmt. lkin modem bir
tarzda giyindii -stnde blucin vard- iin Yahudi sanldm
fark etti. Mezarl ziyaret eden dier Filistinliler bir Yahudinin
Mslman mezarlnda turistik gezi yapmasna fkelenmiler
di. Fakat sonra bazlar onun babasnn adn haykrm ve
Nurun bu ehidin kz olduunu belirtmilerdi. Anszn herkesin
evresinde toplandn, glmsediklerini ve sanki kutsal bir
ikona imiesine kendisine dokunduklarn anmsyordu.

Nur, ergenliinin son dnemini geirdii ve her Filistinlinin

kendisini grp tand Tunusa gittikten sonra kendisinin Filis
tin tarihindeki benzersiz rolnn biraz daha farkna varmt.
Grmenin balarnda, ruhsal ynden ok aydnlatc olan an
lardan birinde bana hl bakire olduunu belirtme gereini duy
mutu. Srgndeki pek ok taliplinin srarna ramen, kendisinin
de belirttii gibi, bozulmam olarak kalmt. Daha sonra
FK yneticilerinden pek ok kiinin onu son derece ekici bul
duunu, fakat onun srgndekilerin zlemini ektii, fakat o an
iin eriilmez olan bamsz Filistin devletine ok benzer bir bi
imde, mesafeli ve eriilmez tutumunu srdrdn rendim.
O, grsel olarak bile dokunulmazlk kavramn temsil etmektey
di; grmeye geldii her gece beyaz bir elbise giyiyordu. Bu
gen kadn, bir anlamda ocukluundan beri tm dnyasn kap
lam olan kanl Arap-lsrail atmasnn ortasnda dokunulmaz
bir iek olarak kalma ihtiyacn duymaktayd. Ve o, srgnde
ki yoldalarnn geri dnme zlemini ektii ulalmaz, lkle-
tirilmi memleketi temsil ettiinin de farkndayd; dokunul
maz, ulalmaz bir nitelik tayan kendisini isteyen Filistinli er
kekler arasndaki rolnn de bilincindeydi.

Grmelerimizin sonuna yaklatka ona, kendi isteiyle ge

cenin ge saatlerinde otelimize gelerek yksn niin anlatt
n, isteklerini ve korkularn niin aa vurduunu, ksacas
kendini tamamen yabanc bir kiiye niin atm sordum. Tu
nustaki Filistinliler iin bir bayrak rol oynadnn farknda ol
sa (ve bu role yapsa) da etten ve kandan yaplma bir varlk ol
duunu da bildiini syledi. Bir e bularak evlenme ve gerek
bir kii olma yolunda dlerinin bulunduunu ama hem bir sim
ge hem de bir kadn olmann mmkn olmadn bildiini sy
ledi: Birisi olmak iin tekisi olmamas gerekiyordu. I atma
s iin hibir zm bulamaynca her iki kimliini de kaybettii
yolunda bir gndz d kurmaya balamt. Bu gndz dn
de yaayan kahraman/baba figr olan Lider Arafat ile birlikte
bir uakta olduklarn ve uan havada infilk etmesiyle ikisi
nin birden ldklerini dnyordu. Psikanalistler onun gndz
dne, zlmemi dipal sorunlar ve babann imgesiyle yeni
den birleme gibi ek anlamlar ykleyebilirler. Grmelerimizi
yaptmz sralarda Nur, annesinin babasn kaybettii yata idi;
belki de, kocasnn lmyle ruhsal ynden ldrlm olan
annesinin bana gelen trajediyi fantezide yeniden yaratarak an
nesiyle zdeim kuruyordu. Bu fanteziye uygun baka anlamlar
da yklenebilir, fakat bana kalrsa bu gndz d, ayn zaman
da onun hem bir simge hem de bir kadn olmann yaratt geri
limden kama fantezisini temsil etmektedir. Nurun fantezisi
ona rahatszlk vermiti, bunda da aacak bir ey yoktu. Fakat o
iyi bir eitim almt ve psikanaliz hakknda bir eyler biliyordu;
ve ben bir psikanalist olarak Tunusa geldiim zaman i dnya
sndaki ikilemi benimle paylamak istemi, bunu aa vurma
nn kendisine yardmc olabileceini dnmt. in ilgin ya
n o, psikanalitik gelenee gre benim kendisine herhangi bir
t vermeyeceimi de nceden biliyordu.

Bugn onun i dnyasndaki mcadele konusunda kendisine

sunduum eduyumsal (empatik) anlayn ona bir yararnn do
kunup dokunmadn bilmiyorum. Meslek olarak Filistin soru
nuyla ilgilendiim her anda aklma gelmi olmasna ramen,
onunla bir daha grmedim. O, benim iin de Filistinin bir
simgesi haline gelmiti. Onunla tanmamdan sonra FKnn
politik konumunda dramatik birtakm deiimler gerekleti ta
bii ki. Belki de Filistinlilerin Tunustan ana yurtlan olan Bat e-
ria ve Gazze eridine dnmeleriyle, bu gen kadnn stndeki
lkletirilmi Filistinin ve kolektif nostaljinin somut simgesi
olarak hizmet etmesi yolundaki d bask ortadan kalkmtr.
kinci intifada ve buna kar srailin verdii askeri yantla bir
likte dnyann bu blgesi yeniden kan glne dnd zaman
Nurun nerede olduunu, emniyette olup olmadn ve onun z
benlik imgesinin yeniden younlaan bu atmadan ne lde
etkilendiini merak etmiimdir.

Tahminime gre hibir tarihi (belki birka hari) bu gen

kadnn -ve daha az dzeyde de Biet Atfal Al-Sommond'daki di
er kszlerin- 1980lerin sonu ve 1990lann banda Tunusta
ki FK yneticileri zerindeki etkisinden sz etmeyecektir. Ta
rihilerin pek az politik entrika, terrizm, lm, endie ve geri
leme emberinde yaayan bir grup insann, bu kimseyi nasl olup
da zlemlerinin canl bir simgesi haline getirdiklerini anlayacak
tr. Fakat onun ortak nostaljiye renk veren imgesi, lkletirilmi
konumu ve bunun srgndeki Filistinli yurttalar asndan ta
d anlam, belki de onlarn lkelerinden uzakta olmaktan kay
naklanan aclara katlanmalarna ve orasn yeniden ele geirme
umutlarn canl tutmalarna yardmc olmas nedeniyle ok
nemliydi.171

Geni gruplar, ayrca kimliklerini trensel anlamda dorula

yan, gemiteki nemli olaylara ynelik yldnm tepkileri
srasnda da simgeleri an biimde sergileme eilimi gster
mektedirler. Yldnm tepkisi terimi temelde, yas tutan bireyle
rin, sevilen kiinin kaybediliinin yldnmnde ou kez bi
lind olarak yasn iaret ve belirtiler(in)i gstermelerine ili
kin klinik gzlemlere dayanmaktadr. Ben bu fenomeni de ilkin
bireysel psikolojideki grnmleri asndan irdeleyeceim, da
ha sonra da geni grup srelerindeki benzerlerini ele alacam.
2000 yl ilkbahannda Tel Avivdeki Yitzhak Rabin srail Ara-
trmalan Merkezinde bir ilk misafir Rabin bilirkiisi olarak bu
lunduum srada birka kez srailli bir lise retmeniyle birlikte
almtm. Kendisi krk yalannda, da dnk ve mutlu bir ka
dnd ve bana birka srailli ve Filistinli retmeni bir araya ge
tiren bir projeyi gzlemleme olanam vermiti. Bununla birlik
te onunla 2 Maystaki Soyknm Gnnde172 bulutuum za
man ok farkl bir insanla karlatm fikrine kapldm: fkeli,
paranoid ve hatta intihara eilimli bir tutum sergiliyordu. Dav
ran biimi iki gn devam etmi ve ardndan her zamanki tarz
na geri dnmt. in ilgin yan, o bir yldnm tepkisi ver
diinin farkndayd, nk yllardr Soykrm Gnnde bu be
lirtileri yayordu.

Bu retmenin yldnm tepkisini tetikleyen ey, akrabala

rnn kinci Dnya Savanda yaadklaryd. Ailesi Ukraynada
yayordu. Varlkl bir aileydiler ve pek ok Ukraynal onlar iin
almaktayd. kinci Dnya Savanda ailenin reisi (dostum
olan bayan retmenin bykbabas) Naziler tarafndan gtrl
m ve ldrlmt. Ksa bir sre sonra, arasnda retmenin
annesinin de bulunduu ailenin dier yeleri, yaadklar kasa
badaki dier Yahudilerle birlikte kasabaya yakn bir ormanda
gizlenmilerdi. Ailesi iin alan Ukraynal bir kadn, Nazilerin
ya da Nazi sempatizanlarnn bu sna bulabileceklerini ve
onlar ldrebileceklerini biliyordu. Bu Ukraynal kadn dostu
mun annesine dkn olduu iin, ailenin onun annesinin ve kz
kardeinin de iinde yer ald dier bireylerinin ldrld
gn bu tek ocuun ormandan kaabilmesinin bir yolunu bul
mutu. retmen dostum, bykbabasnn, bykannesinin ve
teyzesinin ldrldkleri gn tam olarak bilmemekle birlikte
her Soykrm Gnnde katledilmi aile yelerini, onlarla zde
im kurarak anmsamaktayd.

Daha az iddetli yldnm tepkileri, yaygn olarak grl

mektedir. Chicagolu psikanalist George Pollock, yas psikolojisi
uzman olarak unlar gzlemlemektedir: Duyarl bir birey iin
bir gnn zel bir zaman, haftann zel bir gn, yln belirli bir
mevsimi ya da zel bir bayram gn, yldnm tepkileriyle
balantl bir belirtinin ortaya k asndan tetikleyici ya da
harekete geirici olmaktadr.173 rselenmi kiisel kimlik ile,
bir tr trensel davran olan yldnm tepkileri arasndaki
balantnn farknda olan Pollock, yldnm tepkilerinin hi
likle ya da zbenliin yklyla sonulanabilecek mutlak bir
umarszlk duygusuna dayandn belirtmektedir.174 Pollock,
bu nedenlerden tr yldnm tepkilerinin sevilen bir kiinin
lmyle ve bu tr kiisel kayplara ynelik yas sreleriyle bu
denli sk bir balant gsterdii sonucuna varmaktadr. Yld
nm tepkisi, bastrlm atmalarn ve yas srecindeki kayp,
umarszlk ve glk duygularyla ilikili belirtilerin yeniden or
taya kn temsil etmektedir. Ya, mevsim ya da bayramlar,
bastrlm belirtileri, tepkileri, davranlar ya da orijinal at
ma ile balantl duygulan yeniden canlandrabilir. Grnd
kadanyla zamann kendisi, nceden var olan duyarllklan hare
kete geiren bir etken konumundadr.1751. L. Mintz gibi baz psi
kanalistlerin ortaya att kurama gre yldnm tepkileri,
Mintzin bilind zaman duygusu adn verdii ve bu tepki
leri balatmakla, bireyin olayn yaratt endieyle baa kma
abalann tekrarlayabilmesini salayan eyi yanstmaktadr.
Mintz, iki tr yldnm tepkisi bulunduu yolundaki gzlemi
ni ne srerken kukusuz hakldr: Bunlardan birinde birey, bir
rselenmeye ilikin olan ve ou zaman kendisini megul etme
yen belirtilerin, belli bir zaman tarafndan ortaya kanldnn
bilincindedir. Dierinde ise bilinen, bilinli bir uyaran yoktur.176
Mintzin bilind zaman kavram yalnzca bir kuram olsa ve
bilindndaki zamann psikolojisi daha ileri bir inceleme konu
su olsa bile, her klinisyen uygulamada belli bir trde ve belirli
bir younluk ve karmaklk dzeyinde bir yldnm tepkisi
gzlemlemitir.

Aynca unu da biliyoruz ki kltrler ve dinler, bireylere yl-

dnm tepkilerinin tetikleyebildii krizlerle baa kmada yar
dmc olacak birtakm uygulamalar gelitirmektedirler. rnein
Meksikada 2 Kasm, lm Gn olarak anlmaktadr, inana
gre lm kiilerin ruhlar, lmlerinden sonra yl boyunca
mezarda kalmaktadr. Aileler geleneksel olarak lm kiinin
akrabalarna ait mezarlkta, gece yansndan ksa bir sre nce
toplanarak mezarlara iek koyar, yemek yer ve lm kii hak
knda konuurlar.177 Gece yans olduunda lm kii iin an
lar alnr, kadnlar diz ker, erkeklerse cenaze lhilerini tekrar
okurlar. lm atalan bir biimde ilhlatrma klt olarak ...
hem kamusal, hem de zel alanda yaam boyu srp giden, d
nemsel ve srekli ykmllkler eklindeki Ortodoks Musevi
lik uygulamalan, yldnm tepkileriyle ba etmede farkl ve
daha fazla devamllk gsteren bir ritel salamaktadr.178

Kltrn ve dinin onaylad yldnm tepkileri, kolektif ri

tel olma nitelikleriyle, bireylerin g koullarla baa kmasna
yardmc olmakla kalmayp toplumun ortak kimliine de destek
salarlar, kiileri bir araya getirir ve birbirlerine balarlar. Yl
dnm tepkileriyle ilikili baz paylalm riteller, politik
olaylan da iermekte ve bylelikle politik ynlendirme ve pro
paganda asndan bir ateleyici roln stlenmeye de ak bir
nitelik tamaktadrlar. Bu, bir grubun seilmi rselenmesine ait
olan riteller iin zellikle doru olan bir eydir, nk grup
kimliinin kumann bu ilmiinin (yani seilmi rselenmenin;
.n.) yeniden kontrol edilmesi ve buna yeniden yatnm yaplma
s gerekmektedir. Bir geni grubun verdii yldnm tepkisi
ni aklamann, bireyin tepkisine gre daha g ve karmak ol
mas, belki de srpriz deildir.

Daha nce de belirtmi olduum gibi, ou bireysel yldn

m tepkisi, rseleyici bir kayba uram kiilerde ortaya k
maktadr. Benim Israilli retmen dostumda olduu gibi, olay
dan tr ac eken kii, bir veya birka kuak sonrasndan ola
bilmektedir. rseleyici olayn zerinden onlarca, hatta yzlerce
yl getiinde geni grubun yldnm tepkileri, zamansal a
dan felaketin uzanda kalm tm grup yeleri iin seilmi bir
rselenme haline gelmitir. nceki kuaklarn yeleri bu dnya
dan gp gittii iin olaya ilikin bir zihinsel temsile ynelik -
kuaklar boyunca aktarlm- duygular, umarszlk ve aa
lanma duygularna kar savunmalar ve yas komplikasyonlar
canlln korumaktadr. Eski kuaklar, orijinal rselenmenin
paylalm zihinsel tasarmna kar nasl yant verileceini o
cuklarna, bilinli ve bilind yollarla retirler. Bu da geni
grubu tanmlayc bir zellik ya da onun belirleyicisi olan bir ey
haline gelir ve grubun farkl farkl bireylerini bir araya getirir.
Bu nedenle bir grubun yldnm tepkileri, onun yelerini ortak
ve belirli bir biimde davranmaya iten ve bu ekilde onlarn pay
lalm aynlk duygusunu glendiren, (seilmi rselenme gi
bi) geni grup belirleyicilerinin trensel bir biimde yeniden et
kinletirilmesi olarak tanmlanabilir.

Baka bir geni grubun yaratt ar kayplan, umarszlk ve

aalanma duygulann yaam, kurban durumuna dm et
nik, ulusal ve dini gruplar arasnda bu srecin ok sayda rne
ini saptamak, g deildir. Fakat unu da belirtmek gerekir ki,
Nazi dnemi sonras Almanyasnda olduu gibi, kurban eden
grupta da, utan ve sululuk duygulannm kuaktan kuaa ge
mesi olasdr.179 Bununla birlikte kurban edici grup, toplumsal
ya da politik deiimler gemiin ak bir biimde incelenmesi
ne olanak verinceye ya da sonraki kuaklann yeleri (Alman
yadaki dazlaklar hareketinde olduu gibi) utan ve sululu
un trevlerini uyumsuz ekiller iinde gzlemleyinceye dek, ti
pik bir biimde bir yldnm tepkisini kolay kolay, aka ya
ayamaz.180

Geni gruplardaki yldnm tepkileri, bilinli olaylardr-ori-

jinal rseleyici ya da (seilmi zafer olgusundaki gibi) kutlu ola
yn zaman resmi olarak belirlenmitir, tarihi belgelenmitir, top
lum ve yneticiler onu anmsatmak zere zenli seremoniler d
zenlerler. Gemite halk masallar, arklar, oyunlar ve dier sa
natsal rnler, gerek ya da sylencelerle karm zaferleri ve
yenilgileri, hayatta olmayan, lkletirilmi liderleri ve kahra
manca baarlan grkemli bir biimde sayp dkerken gnmz
de CNN, El-Cezire ve Internet, seilmi rselenmelere, seilmi
zaferlere ve lm kahramanlara ilikin yldnm tepkilerini
dramatik bir biimde yeniden canlandrmakta ve belgelemekte
dir. Yine de, bu tr trensel seremonilerle geni grup kimliini
glendirme gereksiniminin nemli ynleri, bilind olarak
kalmaktadr. Ban dnemlerinde bir geni grubun yldnm
tepkileri, yatm durumdadr. Bununla birlikte, bir geni grup
gerilemeye urad zaman bir yldnm tepkisi hem bireysel,
hem de grup dzeyinde youn duygusal yatnm yaplan bir olay
haline dnmektedir; tm yeler, ayn adnn altnda yaadk-
lann gerek anlamda hissetmektedirler. Bir geni grubun adn
tehdit altnda kald zaman ortak tarihi, yazgy ve kimlii
anmsamakta kullanlan tekrarlayc riteller, anya kama ei
limi gstermektedir. Stres verici koullar altnda gemiteki se
ilmi zafer ya da rselenmelerin ya da bunlarla ilgili lkleti
rilmi liderlerin zihinlerindeki temsillerin yldnmleriyle yeni
den etkinlemesi beklenmemekte, bazen bunlar, gncel bir olay
temelinde paylalmakta ya da anmsanmaktadr. Politik liderler,
ou kez sezgisel olarak bu tr yeniden etkinlemeler zerine
odaklanr ve bunlar propaganda malzemesi olarak kullanrlar.
Gncel dmanlara ynelik nefret sylemine seilmi rselen
menin anmsanmas elik edebilir. rnein, Kosova Savamn
600. yldnmnden bir yl nce Slobodan Milosevic ve arka
dalar, Srp halkn, ulusal seilmi rselenme olan Kosova Sa-
vann ve bu savata ldrlen Srp lideri Prens Lazarn pay
lalm zihinsel tasarmlarn sk sk ve youn bir biimde yaa
malar ynnde tevik etmilerdi.181

Geni gruplarn seilmi rselenmelere ve seilmi zaferlere

ait yldnmlerini ya da nemli simgelerin trensel bir biimde
sahneye konmasn dndmzde ilk olarak aklmza gelen
eyler iinde 4 Temmuz (ABD Bamszlk Gn; .n.), Cinco
de Mayo (5 Mays 1862de MeksikalIlarn kendilerinden ok
daha kalabalk olan igalci Fransz askerlerini yendikleri gn;
.n.), Gaziler Gn (ABDde I. Dnya Savann sonu olarak
kutlanan 11 Kasm gn; .n.), Bastille Gn (1789daki Fran
sz Devriminin simgesi olarak kutlanan 14 Temmuz gn; .n.),
Kanl Pazar (22 Ocak 1905te ar II. Nikolay protesto amacy
la St. Petersburgdaki K Sarayna doru yryenler zerine
alan atele ok sayda insann ldrld gn; .n.) ve dnya
leinde saylamayacak kadar ok baka rnein de iinde bu
lunduu, byk ve gsterili olaylar yer alr. Fakat geni gruplar
kendilerini tehdit edilmi ya da stres altnda hissettiklerinde, as
lnda her gn uygulamakta olduklar, kimlii zenginletirici
zellii daha az belirgin olan ok sayda ritele ynelmektedir
ler. Srplar arasnda olduu gibi, seilmi bir rselenmeyi yeni
den canlandrmak ya da glendirmek yerine geni grup adr
nn bezinin onarlmasna yardmc olacak geleneksel ritellerin
belirli ynlerini yeniden biimlendirebilir ya da abartabilirler.
rnein Hrvatistan, Yugoslavyann knn ardndan ba
mszln kazandktan ksa bir sre sonra dnyann bu blge
sinde ne olacana ilikin youn bir ortak kayg yaanm, bu s
rada Hrvat dn seremonileri farkl bir grnm kazanmaya
balamt. det gerei, gelin ve gvey geleneksel Hrvat giysi
lerini giymekte, kiliseye ve trene giderken onlara mzisyenler
ve arkclar elik etmektedir; aile ve e dost, kasaba ya da ky
yolu boyunca geleneksel toplulua katlmay srdrmektedir.
Fakat gemiten farkl olarak, bugn bu srecin iinde ok say
da Hrvat bayra yer almakta ve dardan birisinin dn bir
ulusal bayram gsterisi sanmasna neden olmaktadr.

Geni gruplar, kendilerini yelerinin paylat tarih, dil, kl

tr, detler, gelenekler ve din temelinde tanmlamalarna ve or
tak kimliklerinin dokusunu simgelerle, seilmi rselenmelerle
ve seilmi zaferlerle trensel bir biimde zenginletirmelerine
ek olarak, kendilerini dier gruplardan da trensel bir biimde
ayrarak tanmlamaktadrlar. Baka bir deyile, bir birey gibi bir
geni grup da kendisini yalnzca ne olduuyla deil, ne olmad
yla da tanmlamaktadr. Zaman zaman bakasna dayal bu ri-
tellerin sabit ve i ie gemi iki davran kuralyla yrtld
n gzlemiimdir: 1) gruplar arasndaki kimliksizliin srd
rlmesi, 2) aralarndaki ruhsal alann snrn belirlenmesi ve/ve
ya korunmas.182 Gruplar aras ilikilerin bu iki ynetici ilkesi,
geni grup kimliiyle yakn bir balant iinde olup bu grevle
rin srdrlebilirlii herhangi bir nedenle tehdit edildiinde, son
derece byk ve paylalm bir endie kendini gsterir ki, bu da
bunlarn varl ynnden yeterli bir kant saylabilir. Aslnda bu
iki kuraln amac, geni grup kimliinin bakas tarafndan bu
landrlmasna engel olmaktr.
 atma iindeki gruplarda kk farkllklarla183 an bir
biimde uralmas, ilk ilkeyi ak bir biimde rneklemektedir.
Dman gruplar aralarndaki byk farkllklarn aka farkn
da olsalar da, gerilemi geni gruplar dman grupla tm nem
li farkllklarn devam ettirmeye ynelik gayretke bir aba iin
de, kk farklarla saplantl bir biimde urarlar. Freud, bu tr
uralan saldrganlk eilimini doyurmann ve grup kaynama
sn srdrmenin grece zararsz yollan olarak grmse de bu
gn biliyoruz ki, geni grup kimlii tehdit edildii zaman kk
farkllklar zerine saplanp kalma, artk zararsz bir ey olmak
tan kmaktadr. rnein Duke niversitesi siyaset bilimcisi ve
hukuk profesr Donald Horowitz 1958de Sinhali etnik grubu
na (Sri Lankann yerlileri; .n.) ait kalabalklann yalnzca ku-
laklannda kpe delii bulunan ve zel bir ekilde gmlek giyen
kimseleri iddet eylemlerine kurban seme eklinde bir yntem
uyguladn bildirmiti. Bu zellikler, deri rengi ya da dier
benzemez zellikler sz konusu olmad zaman insanlan d
man Tamiller olarak belirlemeye yetiyordu. Geni gruplar geri
lemeye uradnda grubun yeleri dmann ksmen bile olsa
kendileri gibi olduunu kabul etmek istemezler. Dman gruplar
arasndaki kk farkllklann ok belirgin bir propaganda mal
zemesi olmasnn ve bu ekilde politik liderin de bunu evresin
deki grubun kimliini desteklemekte kullanmasnn nedeni bu-
dur. Kukusuz, uygulamada kk farkllklan her yerde bulmak
olanakldr; yiyecek, giyinme, mimar, bo zamanlan deerlen
dirme, spor etkinlikleri vb. gibi. zellikle tarafsz ekiplere bal
olan ve dman gruplar arasndaki grmeleri kolaylatran
diplomatlar, hakl olarak atma iindeki taraflann oyunculan,
politikalan ve hareket tarzlan hakknda olanakl olduunca ok
ey renmeye alrlar. Bununla birlikte birinci planda gzle
nebilir byk farkllklar stnde durma eilimindedirler. Kk
farkllklarn pek ou dikkatlerinden kaar ya da onlar gerek
d ya da nemsiz olarak nitelendirirler. Bununla birlikte, tam
da bu tr kk farkllklar, ekien gruplar tarafndan inat ve
deitirilemez bir yatrm oda haline getirilebilirler. Ayrntda
kendini gsteren eylere ynlendirilen duygusal tutumlar, kolay
ca gerek dnya sorunlar ve dolaysyla da trensel uralar
haline gelir. Bireysel tepkiler ve geni grup tepkileri gln d
nce uralarn yanstyor gibi grnse de, diplomatlar ve d
politikann dier belirleyicileri bu tr tepkilerin ekirdek zsay
gyla ve kimlik sorunlaryla derin bir balant iinde olduunu
ve bu nedenle grmezden gelinemeyeceini bilmelidirler.

Bu farkllama gereklilii, daha nce belitmi olduum ikin

ci ilkeyle, yani gruplar arasndaki ruhsal alanlarn mesafelerinin
korunmas gereksinimiyle yakndan ilikilidir. Ayrc snrlar,
uluslararas ve geni grup ilikileri ynnden her zaman yaam
sal nem tasalar da, durumun yakndan incelenmesi unu gs
termektedir ki, fiziksel snrlar yalnzca ruhsal ynden yeterli
eyleri temsil ettikleri zaman etkili olmaktadrlar. Ben bu an
abartlm snrlann rneklerini Souk Sava dneminde Belin
Duvannda, 1986da srail-rdn snrnda ve Kbnsta, (Kuzey
Kbns lideri Rauf Denkta ve hkmetinin snrlan ama karan-
n ald 2003 ylnn ilkbahanna kadarki yllar boyunca) kuzey
deki Trk ynetimini gneydeki Rum Kesiminden ayran Yeil
Hatta gzlemlemitim. Kk farkllklann altnn izilmesi gi
bi, bir aralk olarak alglanan snr da atma iindeki iki grubu
birbirinden net bir biimde ayrmakta, aralannda bir gei -kir
lenme- olmad yanlsamasn olanakl klmaktadr. Bu gedik,
ayn zamanda bir geni grubun dieri zerindeki dsallatrma
ve yanstmalann da kararl bir hale getirmektedir. Bu snrlarda
aynntl olarak planlanm riteller -ki bunlann iinde nbetile
rin trenlerle nbet deiimleri, srekli gzleme ve muhafaza,
karmak protokoller ve uygulamalar yer alr- yaygndr ve san
ki snrlar, kolektif kimlii koruyan simgesel, kaln bir deri olu-
turuyormuasna geni grup kimliklerinin ayrkln tanmla
makta ve glendirmektedir. Kart gruplar arasndaki corafi
snrlar, kk farkllklarn oluturduu bariyer gibi, gruplan
birbirlerinden, ruhsal ve fiziksel olarak ayrmaktadr.184

20. yzyl ortalannn nl ngiliz psikanalistlerinden Donald

Winnicott, ngiltere ve Galler arasndaki snr gibi baz politik
blnmelerin doal olup da sralanna ya da dier topografik
zelliklere dayandn gzlemlemitir. Bunun aksine, insan ya
ps Berlin Duvanmn yalnzca uluslararas atma tarafndan
orta yere dikilen irkin ve doallktan uzak bir bariyer olduunu
grmtr. Yine de Winnicott, Berlin Duvan gibi bir snnn
olumlu bir ileve sahip olduunu kabul etmitir. Ona gre kart
gler arasndaki bir aynm izgisinin en kt yan, atmay
ertelemesidir, [fakat] en iyi yn kart gleri birbirlerinden
uzun bir sre uzak tutarak insanlann ban kltrn canlandr
masna ve devam ettirebilmesine izin vermesidir. Ban kltr
kart gler arasndaki izginin geici baansna ve duvann
kaybolup iyi ve ktnn birbirinden aynlamamasndan nceki
zamana baldr. 185

1989da Berlin Duvan yklp da sonradan Almanyann ye

niden birlemesi gndeme geldiinde Almanlann hepsinin yeni
den Almanlar olarak bir araya gelmeye uyum salamalan a
buk olmad. Kolektif kimlii koruyan simgesel deri ortadan kal-
dnlnca dsallatrma ve yanstmalann kararl da ortadan
kalkt ve bu tr zihinsel dzenekler, gndelik yaamn ak iin
de kolaylkla gzlenebilir bir hale geldi. Almanyann yeniden
birlemesinden birka ay sonra eski Dou Almanya-Bat Alman
ya snrnn bat yakasnda bir kasabada yaayan bir arkadam
ziyaret etmitim. Eski snn grmek isteyip istemediimi sormu
ve sonra da bizi arabayla Gttingen yaknlannda, 1990dan n
ce iki Alman devleti arasndaki snrlardan birini oluturan yeil
bir alana gtrmt. Arkadam, snr nbetilerinin kar tara
fa geenleri tutuklamasna yardmc olsun diye aalann nasl
yok edildiini anlatmt. Kukusuz o gnlerde artk askerler
yoktu ve gzetleme kuleleri botu. Bununla birlikte oradaki kas
vetli sessizlik ve arkadamn fsldayarak konumas dikkatim
den kamamt. Sanki bu snr blgesi hl tehlikeliydi. Daha
sonra arabayla bu eski snrdan geerek, arkadamn Alman
yann blnmesinden bu yana hi yapmad bir eyi gerekle
tirdik ve eski Dou Almanya topraklanna girdik. Birleme ger
eklemi bile olsa, iki eski lke arasndaki fiziksel uyumazlk
lar olduka akt: Yollann bakm ve planlamas ok ktyd ve
hatta elektrik direkleri bile farklyd. u an farkl bir lkede ol
duumuz, tartma gtrmezdi.

Youn trafii ardmzda brakp krsal blgelere getiimizde

arkadam derin bir soluk alm ve bana burnuma pis bir koku
gelip gelmediini sormutu. Sra d herhangi bir ey saptama-
mtm ve kendisine bunu syledim, fakat ondan ayn yant ala
madm. O, nmzde ve olduka uzamzda seyreden bir oto
mobili iaret ederek yle dedi: u arabay gryor musun? O
komnist yapm bir ey. Bu arabalar kokar. Arabadan yaylan
herhangi bir eyi koklayabilmi olmas olanakszd, nk o,
bizden ok uzaktayd. Grnd kadanyla, komnist yapm
arabalann iren bir koku yaydklann bildii iin duyulan
ona bir oyun oynamt. Arabay grmesi, arabann kokusunu al
masn salyordu. Ben bir psikanalist olarak baka bir sonuca
varmtm: Arkadam, kendisine ait kabul edilemez nitelikteki
birtakm eleri Dou Almanlara dsallatryor ve yanstyor
du. O, temiz idi; Dou Almanlar ise pis kokuyordu. Vard
m mantksal sonucu dile getirmedim, fakat kendisi de bir psi
kanalist olan arkadamn yaad eye ilikin olarak benzer bir
sonuca vardn hissetmitim. Rahatsz olmu gibiydi ve hemen
konuyu deitirdi.

Bu yk, politik snrlarn geni grup kimlikleriyle nasl bir

iliki iinde olduunu gstermektedir. Dou ve Bat Almanya
arasndaki smnn iki yannda yaayan insanlar ayn gruba ait ol
salar da, Almanyann blnm olduu dnem boyunca yaa
dklar tarihsel sreler, iki etnik grubun olumasna yol a
mt. Bu nedenle yeniden birleme, en azndan balangta, iki
etnik kimliin karmasna ilikin bir i sknts yaratmtr.
Almanyann yeniden birlemesinin psikolojik yansmalar hl
devam etmektedir. Eskiden Dou Almanyada yer alan Jenada
yetimi bir psikanalist olan irene Misselwitz, 2003te toplumsal
ve politik dnm srelerinin insan ruhu zerine etkileri konu
sunda bir yaz yaynlamtr. O, kendisinin ve dier Almanlarn
duygu ve dnce rntlerine baktnda Berlin Duvannn y
klmasndan bu yana geen on yldan fazla bir sre iinde duva
rn insanlarn zihnindeki yeri koruduunu ve kolayca ykla-
mayacak kadar salam kaldn belirtmitir.186

Smnn ayrd geni gruplar arasndaki aynm izgisi bulank

ve belirsiz olduu zaman endienin (anksiyetenin) gelimesi de
kolay olmaktadr. Her iki etnik gruptan insanlann yaad Tran-
silvanya konusunda Romanya ile Macaristan arasnda ortaya
kan gerginlik, bu fenomeni gzel bir biimde rneklemektedir.
Gnmzde bu blge Romanyann ulusal snn boyunca uzan
maktadr, fakat gemi dnmelerde zaman zaman Macaristana
ait olmutu. Corafi olarak byk ve yksek Karpat Dalan ile
Romanyann geri kalan blmnden aynlmaktadr. Belirsiz fi
ziksel, tarihsel ve politik etkenlerden tr Rumenler de Macar-
lar da bu blgeye, iki ulus arasnda tekrarlayan srtmelerin ne
deni olan, youn bir duygusal yatnmda bulunmulardr.

Snrlarla ve snr ritelleriyle urama, 11 Eyllden sonra

ABDde de bir zorunluluk haline gelmitir. Birok yerde yasal
ve fiziksel smrlann tesinde snrlar belirmeye balamtr.
ABD havalimanlanndan yolculuk eden biri, bir tr somutlat-
nlm snr izilmesi deneyimini yaamak zorundadr. Bu tr
gvenlik kontrollerini mkemmelletirmeye ynelik abalar,
bu duygulann artmasna yol amaktadr. Tehlikenin gerek bir
nitelik tamas dolaysyla insanlann anlamakta glk ektii,
bu zorunlu etkinliklere elik eden bir snr psikolojisi vardr:
Bu psikoloji, geni grup gerilemesinin bir ynn yanstmakta
olup bu snrlar araclyla kendi zihinlerimizde, kendi dnya
mza girecek dmanla karlama olaslmzla yzleiyo
ruz. Bu da kiisel kimliimiz asndan da, geni grup kimlii
asndan da stres yaratmaktadr. Bilerek ya da bilmeyerek temel
gven duygumuzu srdrme konusunda birtakm tehditler ya
yoruz.

Gerek bir tehlike sz konusu olduu ve snrlar topluluu

korumak iin belirginlemek durumunda olduu zaman, snrla-
nn psikolojisinden sz etmek ve onun incelemesini yapmak g
leir.187 srailde kolluk kuvvetlerince korunan snrlar,
ABDden daha belirgindir. srailin snrlar, zorunlu olarak
her yerdedir: Alveri merkezleri, sinemalar, elence parklar
ve halka ak dier yerler. Aadaki yk, snrlarn belirgin
lemesinin gereki nedenleri olsa bile, bu tr eylemlerin insan
larda derin psikolojik tepkiler oluturabildiini gstermektedir.
Alman arkadam, Dou ve Bat Almanya arasndaki snn ge
tii anda kendisini tekinden ayrma gereksinimini duymutu.
sraile ilikin ykde ise, belirginlemi snrlarm nasl olup
da kiisel kimliklere bir tecavz olarak yaandn greceiz.

srailliler, okul ocuklann korumak iin snrlar olutur

mu ve okullann evresini parmaklklarla evirmilerdir. Bun
lardan bazlan da, Tel Aviv yaknlanndaki Petach Tikvada ol
duu gibi, bina planlannn bir parasn oluturuyor gibidir:
Okul iin bir giri kaps aradmda parmaklklann nemli bir
gvenlik ilevi grdn fark etmitim. renciler gibi ziya
retiler de okula girerken ve karken dikkatli bir arama ilemin
den geiyorlard; herhangi birisi girerken ya da karken bir bek
inin kapy amas gerekiyordu. Bu, pratikte tm srail okulla-
nnn tipik bir zelliiydi.

2000 yl Maysnda yaptm ziyaret srasnda incelikli bir

biimde korunmam bir okul vard, srailin merkezine yakn
Kibbutz Maabarottaki, ortaokul-lise kanm karma bir okul
olan Ramot Hefer. Tel Avivden Kibbutz Maarota giden yol,
West Banka on mil uzaklkta yer alan Hashoron (Arapada Be-
it Lid) Kavandan geiyordu. Bu kavakta, benim ziyaretim
den iki yl nce gerekletirilen bir terrist saldnnn kurbanlan
iin dikilmi, evresi ieklerle kapl kk bir ant vard. Bura
da bir bomba patlam ve nbet tutan gen askerlerin lmne
ve yaralanmalanna yol amt. Askerlere yardm etmek iin
oraya baz insanlar gittiinde ise ikinci bir bomba patlamt. Bu
kavaktan iki mil sonra Kibbutz Maabarota giri iin bir kap
vard. Ramot Heffer, rencileri topluluk dndan da olsa, bu
kibbutzun iinde yer alyordu.
Yaptm ziyaretten birka ay nce okulun yalnzca n bl
mne bir parmaklk konmutu, belki de bunun nedeni, gvenlik
lleri asndan bu okulun kibbutzun merkezinde yer almasy
d. Bununla birlikte oraya gittiimde okul kampusunu evrele
yen bir parmaklk daha ortaya kmt: Girite bir demir kap ve
bir gvenlik grevlisi vard; kapnn her iki yanndaki aalkla
rn iinde kaybolan bir parmaklk grlebiliyordu. Burada ilgin
olan nokta, bu demir kapnn ve parmakln yaplmas iin har
canan byk paraya ramen okulun snrlan iinde, herkesin
fark edebilecei birtakm aklklarn bulunmasyd. rnein,
giriin hemen solunda hibir engel iermeyen, herhangi bir ziya
retinin arabayla ya da yaya olarak geebilecei baka bir kap
vard. Bu kap, EtiyopyalI Yahudi gmenlerin ocuklan iin
aynlm kk bir yatakhaneye kyordu ve okul kampusundan,
ynetim binalanndan, okulun avlusu olarak kullanlan geni ve
gzel bir baheden yalnzca birka adm tedeydi. Bana koru
masz en az iki akln daha bulunduu sylenmiti.

Eer bir mahkeme, bir okulun parmaklklarla gvenli bir bi

imde evrilmedii sonucuna vanrsa, sraildeki sigorta irketle
ri bir rencinin bana gelebilecek bir kaza iin okullann, okul
ynetimlerinin ya da retmenlerin zarann karlamamaktadr.
Geekten de, Ramot Hefferin geni bir demir kap ve okulu ev
releyen bir parmaklk yaptrmasnn nedeni, bir sigorta irketin
den gelen uyan idi. Baz srailliler bana, sigorta irketlerinin bu
tr geilemeyen parmaklklann yaplmasn, uyuturuculara ve
toplum d davranlara kar korunma amacyla istediklerini
sylemilerdi ve kukusuz bunda bir hakllk pay da vard. Fa
kat baz retmenler, Ramot Hefferin evresindeki bu parmak
lktan sz ederken dorudan doruya terrist saldrlan dile ge
tiriyorlard. Burada bizim iin nem tayan yn, benim baz
retmenlerde gzlemlemi olduum, sigorta irketinin taleplerine
kar diren idi: Okulumuz, belki de parmaklklarla evrili ol
mayan az sayda yerden biri. Onun parmaklklarla evrilmesini
istemiyoruz. Onlar iin, parmaklklann bulunmamas, bir tr i
zgrlk anlamna geliyordu. Bu nedenle, parmaklk sistemini
kurmalanndan sonra birtakm boluklarn kalmas, belki de
srpriz deildi. Konutuum retmenler, bu srn biliyorlard
ve bu, onlara haz veriyordu: Psikolojik dille sylemek gerekirse,
tam olarak hapsedilmemilerdi.

Yalnzca iki mil uzakta tehlikenin gerekliini anmsatan bir

antn bulunmas, retmenlerin (ve bana sylendiine gre ba
z rencilerin) yeni oluturulan parmakla kar direncini (ve
onun gediklerinden salad doyumu) psikolojik ynden akla
may gerektirmektedir. Bu retmenler ve renciler, srail top-
lumunun son derece kat snr izme ritelleriyle ifade edilen,
ak bir gereklik tayan kayglann gerisinde yatan geni grup
gerilemesine kar diren gstermektedirler. Buna uymaya zor
landklarnda rahatszlk duymaktadrlar. Kafes ardna konma-
dklan srece bireyselliklerini ve temel gven duygulann ko-
ruduklann hissetmektedirler. Ve gvenlik sistemindeki gizli
boluklan kefettiklerinde, her eyden nce bireyselliklerini ko
rumu olma duygusunun hazzn yaamaktadrlar. Fakat bu, g
rece olarak atipik bir tepkidir; Israilli ocuklar, yaamlannn ok
erken dnemlerinde gerekten tehlike dolu bir dnyaya maruz
kalmakta ve belirli birtakm karakter zellikleri gelitirerek bu
evreye bilind bir uyum salamaktadrlar: Mizah duygusun
dan yoksunluk, incelikler karsnda sabrszlk, her zaman ko
runma gereksinimi ve bir hakl olma duygusu. Genel olarak s
raildeki gvenlik kayglar son derece kurumsallamtr ve nor
mallemenin ruhsal bir bedeli olarak, ok fazla bir bilinli far-
kndalk sz konusu olmakszn benimsenmitir.

ilgintir ki, birok Israilli psikolog ve psikiyatr da bu snr

psikolojisinin olumsuz etkilerinin, en az bakalar kadar farkn
dadr. Fakat aktr ki, gvenlikle ilgili kayglarn ncelii vardr
ve srailde niha bar salanncaya kadar bu tr olumsuz etki
lerin ele alnmas ertelenecektir. Bu satrlar ikinci intifada sra
snda yazdm dnecek olursak, grnd kadaryla bom
bal intihar saldrlarnn ve sraillilerin buna kar iddetli ve
vahice tepkilerinin sonu hl gelmemitir.

Gruplan birbirlerinden ayn tutmaya yarayan riteller, geni

grup gerilemesiyle sertlemedii srece, geni grup kimliini
koruma ve zenginletirme ve gruptaki saldrganlk gsterilerini
kontrol altnda tutma yolunda olumlu bir ilev grrler. Bunun
la birlikte, birbiriyle ekien gruplar arasndaki gerilim artt
zaman, her bir grubun kendini tanmlamada kulland riteller,
giderek esneklikten uzaklar ve yeni riteller geliir: Bunlar,
bysel dncenin ve gereklik algsnn bulanmasnn iaretle
rini saptadmz ritellerdir. Dman, giderek artan bir biimde
istenmeyen her trl niteliin bir yuma olarak alglanmaya
balanr. Bu tr olumsuz dnce kalplan balamnda dman,
ou kez aa snftan bir insan olarak, en kt olaslkla da as
lnda insan olmayan bir varlk olarak dnlr. Merhum Israil
li psikanalist Rafael Moses, her grubun baka bir grubu insanlk
tan uzaklatnrken kendi insanln yitirdiini gzlemitir; aksi
halde baka insanlara kar bu derece vahice davranamazlar-
di.188 Ben buna ek olarak, dier gruplan insanlktan uzaklatran
gruplann davrannn, dsallatnlm kt imgelerin insan
ya da canl olmayan depolanna kar bir ocuun tutumunu an
drdm belirtmek isterim. Kukusuz tehdit edici geni grubun
dmanlann insanlktan uzaklatrmasnn amac, onlan yarala
ma ya da ldrmenin sululuundan kanmak ve gerilemi bile
olsa, sz konusu ortak ahlk duygusunu muhafaza etmektir. Bu
nunla birlikte daha da derinlerde yer alan bir gd vardr: nsan
lktan kanc grubun ruhsal snrlar koymasnn nedeni, nce
likle grubun ikincil olarak da bireyin dsallatnlm ve yans
tlm olan eyin bumerang gibi tekrar kendisine dnmesi y
nndeki bilind beklentinin yaratt endieden kurtulmalann
salamaktr. Yapt yanstmalann insanlarla (yeleriyle) insan
olmayanlar (dierleri) arasna koyduu byk ruhsal mesafe
zerinde seyahat edip geri dnemeyeceklerini imgelemektedir.

Kukusuz deersizletirme ve insanlktan uzaklatrma, ter

rizmi, sava benzeri koullan ve sava getirmek iin bir zemin
hazrlar ve liderler kendi politik karar alma srelerini destekle
mek iin bu dinamii ynlendirebilirler. Yine de, gerileme belir
tileri genellikle gereki stratejilerin ve mantk egzersizlerinin
gerisinde, sakl olarak kalr. Her eyden nce dmanlar gerek
tir, gvenlik kayglan gerekidir ve liderler, hkmetler ve r
gtler gerek tehlikelerle mutlaka ilgilenmek zorundadrlar. Fa
kat bir geni grup gerek tehlikeler zerine o denli gerilemi bir
biimde saplanp kalabilir ki, grubun gvenlik kayglanna ve
dmann imgesine ilitirdii paylalm fantezileri datma
olana kalmaz. Dman, grubun ruhsal dnyasndaki tmden
kt, deersizletirilmi elerin bir deposu haline geldii iin
dman grubun ijne dt durumlara, kayglanna ya da u
rad kayplara ynelik herhangi bir eduyum gelitirmek, ok
zor bir ey haline gelir. Bu davran biimi de, temeldeki at
maya ynelik uyumsal zmler bulma konusunda pek ok en
gel yaratr ve bylelikle her bir gruba ait gerek tehlikenin bo
yutlarn bytr. srail-Filistin dmanlnn gnmzdeki ev
resi, buna bir rnektir. Gerekten de, savaa hazrlanma ve sava
yrtme konusundaki youn lojistik planlama ve zmleme
ler, dikkati bunlara elik eden ruhsal srelerden kolayca uzak-
latrabilmektedir.

Bir ulusun ya da geni grubun sava, bir politik sistemin

k ya da sert bir devrimsel deiiklik (iyi ya da kt) gi
bi bir krizden kmasndan sonra, yeniden kararl hale gelme s
reci kendini gsterir ve grup bir sre iin gerilemi bir durumda
kalr. Geni grubun bir anlamda toplu olarak Biz kimiz? soru
sunu sorduu bu yeniden deerlendirme ve tanmlama evresinde
sklkla yeni bir ritel tipi geliir. Geni grup da artk deri dei
tiren bir ylan gibi, yararl ya da uygun gzkmeyen, kimliin
gelimesini ve yeniden hayat bulmasn tehdit eder ya da bunla
ra engel olur gibi gzken belirli baz eleri -simgeleri, ideolo
jileri, liderleri ve hatta alt gruplan ve komulan- reddedecektir.
Bir blm grup henz sava ya da sava benzeri bir durum iin
de olduu srada ortaya kabilen bu tr arnma ritellerim ,
kimlii yeniden biimlendirme ya da yaratma, kaynamay ar
trma ve yeler arasnda daha salam, amaca uygun ve etkin bir
aynlk duygusunu gelitirme abalann temsil etmektedir. Bu ri-
teller, iyicilden ktcle dek deien bir uygulamalar, politika
lar ve ideolojiler spektrumu iermektedir, iyicil arnma ritelle-
rinde atlan ya da skartaya kartlan ey, bir dmana yanstl
maktadr; ktcl annmada ise zgl bir teki, hedef alnmak
ta ve saldnya maruz kalmaktadr.
 Sonu olarak, annma ritelleri her zaman aklsal bir nitelik
tamaz ya da politik uygunlukta bile olmayabilir ve baz kt
cl trleri bir grubun dierleriyle ilikisini ciddi bir biimde et
kileyebilir. rnein Letonyann 1991de bamszln yeni
den kazanmasndan sonra, Letonya Parlamentosunda Rus as
kerlerine ait ceset kalntlarnn ve mezar talarnn Letonya ulu
sal mezarlndan karlmas ynnde bir yasa tasars destek
bulmutu. Letonyay Letonyal olmayan elerden arndr
maya ynelik bu giriim, Rusyadan gelen sert bir direnle kar
lam ve iki lke arasnda, bu ve baka konularla ilgili youn
bir gerilim yaanmt. Neyse ki bu gerilimler, nergenin geri e
kilmesine neden olmutur.190 Bir geni grubun dieri zerine
olan yanstmalarnn an youn olduu baz olgularda, yalnzca
istenmeyen ve toplum iin tehdit edici nitelikteki yabanc et
kilerin belirtilerini deil, ayn zamanda dman grupla ilikili
herhangi bir bireyi de ortadan kaldrmay amalayan etnik te
mizlik politikalan ortaya kacaktr. 1992 ylnda Hindistanda
Ayodhyadaki, 18. yzyldan kalma Babar Camii fanatik Hindu-
lar tarafndan yklm ve inanl Mslmanlara, Pakistana
dnmeleri yolunda giderek artan bir bask uygulanmt. Sov-
yetler Birliinin knden sonra Srplar, Hrvatlar, Bonak-
lar, Slovenler, Montenegrinler ve MakedonyalIlar imdi biz ki
miz? sorusuyla deiik biimlerde yzlemilerdir. Srplar,
kimliklerini yeniden-yaratmann yollann aramlar, Bosna-
Hersekte ve daha sonra Kosovada sergilenen kltrel ve etnik
temizlik, oke edici bir biimde nc Reich (Nazi Almanya-
s; .n.) dnemini anmsatmtr.

Kolektif ahlk duygusuyla birleen annma ritelleri, hakllk

duygusu ve insanlktan karma ile glgelendii zaman lmcl
bir senaryoyu, ktcl geni grup gerilemesinin en dehet verici
iaret ve belirtilerini ekillendirmektedir. nderlikten kaynakla
nan politik etki, geni grup gerilemesini ve geni grup ritelleri-
nin gerekletirilmesini kamlayacak ya da dizginleyecektir.
Burada bir soru ortaya kmaktadr: Bir liderin kiilii, zellikle
kriz ve terr dnemlerinde bu etkiyi nasl etkilemektedir? Fakat
bu soruya genel bir yant getirme giriiminde bulunmadan nce
geni grup kimlii sorunlarndan birounu ve geni grup geri
lemesi ve ritellerinin iaret ve belirtilerini rnekleyen kkten-
dincilii inceleyeceim. Ayrca an kktenci hareketlerde lide
rin rol ok ak bir biimde gsterilebilir. ncelikle an dinci
kltlerde var olan ruhsal sreleri anlamaya alacam. David
Koresh liderliindeki Branch David yeleri gibi kk kkten-
dinci kltler, El-Kaide gibi kitlesel dinci ve militan hareketlerde
genellikle gizli olarak bulunan ruhsal ynleri anlamada bir anah
tar roln oynayabilir.
 K s m 3:
K k t e n d in c i l i i n P s ik o lo j is i
4 / W a co d a n B a m ia n V a d is in e

Bilimsel kuramlarn olaylar betimlemekteki baarsyla bir

likte, ou insan Tanr nn evreninin bir yasalar kmesine gre
evrim geirmesine izin verdiine ve bu yasalar bozacak ekilde
evrene mdahale etmediine inanmaya balamt. Fakat bu ya
salar, evrenin balangta neye benzediini sylememektedir.
Saatin paralarn bir araya getirip altran ve onun nasl bir
balang yapacan seen, yine Tanr olabilirdi. Evrenin ba
langc olduunda onun bir yaratcsnn bulunduunu da varsa
yabiliriz. Fakat evren btnyle kendini iermekteyse, ucu buca
yoksa, ne bir balangc, ne de sonu varsa; yalnzca olmusa.
O zaman bir yaratcya yer var mdr?

Stephen Hawking

Nisan 1995te Oklahoma Citydeki Alfred P. Murrah Federal

Binasnn bombalanmasnn hemen ardndan191 bunun sorumlu
sunun slm kktendinciler olduu yolunda bir speklasyon
ortaya atlmt. Bu, pek ok adan -eer tmyle aslsz olduu
ortaya km olmasayd- srpriz bir varsaym deildi. 11 Eyll
2001 tarihinden ve 2003teki Irak Savandan nceki tarihlerde
de Amerikan haber ve magazin basn, kktendinci szcn
tipik bir biimde Orta Dou, Afrika ve Gney ve Orta Asyada
ki, dinsel ynelimli militan gruplar iin kullanmaktayd. Pek ok
Amerikal, gerekten de kktendinciyi Mslman szc
nn allm bir tamamlaycs olarak deerlendirme ve her iki
sini de terrist eylemlerle ilikilendirme ynnde bir eilim ge
litirmiti.192 u halde, gndelik Amerikan dilinde kktendinci-
lik ve kktendinci hemen her zaman iin ktleyici szck
lerdir. Fakat uras da kesindir ki, pratikte her inan sisteminde -
bunun iinde Hristiyanlk, Musevilik, Mslmanlk, Hinduizm,
Sihlik, Budizm ve Konfyslk yer alr- kktendinci gruplar
vardr ve bunlar aralarndaki doktrin, kozmoloji, toplumsal ya
p, boyut, rgtlenme ve etki alan farkllklarna ramen belir
li baz zellikleri paylamaktadrlar.193 Bu blmde kktendinci-
likle ilikili iddetin gncel birka rnei araclyla onlardaki
ruhsal ortak ynleri ve daha genel planda da bu gruplardaki kim
lik sorunlarn, gerilemeyi ve ritelleri deerlendireceiz. 6. b
lmde her eye damgasn vuran kktendinciliin destekledii
iddet eylemine -slm kktendincilerin destekledii 11 Eyll
saldrlarna- odaklanmadan nce, daha genel anlamda din kk
tendinciliin ruhsal yapsn ayrt etmeye almalyz.

Amerikan ulusu, en sonunda Oklahoma City saldrsnn ar

dnda radikal slamn deil, bir baka kktendinciliin bulundu
unu renmiti. Bombalamann tarihi rastlantsal bir tarih de
ildi. Saldry planlad ve gerekletirdii iin 2001 yl ya
znda idam edilen Timothy McVeigh, sz konusu saldry Fede
ral Soruturma Brosu (FBI)nun Texas Wacodaki Mount Car-
mel Topluluu Merkezine gerekletirdii basknn ikinci yl
dnmne denk getirmiti. Ynetim kart sa kanat bir alt kl
tre girmi, asi bir eski asker olan McVeigh, FBIn Branch Da-
vid din grubundan 81 kiinin lmyle sonulanan alt haftalk
Waco kuatmas srasndaki davranlarndan tr byk bir
fkeye kaplm ve bu da ona Birleik Devletlerin federal yne
timine dorudan bir saldn dzenleme fikrini vermiti.

Kukusuz ynetimin Wacodaki eylemlerini bir sorun olarak

gren tek kii McVeigh deildi. House Judiciary (Temsilciler
Meclisi Adl Kurulunda) ve House Oversight (Ev idaresi Komi
tesi) ve Reform Komitelerinin 1995te ortaklaa olarak dzen
ledikleri szde Waco durumalar FBIm Branch David yele
riyle kar karya gelme biimlerinin, daha geni apta bir kamu
ilgisine hedef olduunu ortaya koymutu. Fakat Oklahoma
Citydeki bombalama eylemi unu kesinlikle ortaya koymutu
ki, FBIn Wacodaki gibi kritik durumlarda tepkileri, toplumu
zehirleyici, ok sonras durumlara ve bunun sonucunda da top
lumsal blnmelere neden olabilen, kaypak birtakm sosyal du
rumlar tetikleyebilmekteydi. Bu nedenle ben, 1995 yl sonla
rnda FBIn Kritik Olaylara Tepki Grubunu davran bilimleri
nin bilgileriyle donatmak ve bronun Wacodaki gibi krizlere
yant verme yetisini artrmak iin oluturulmu bir Seilmi Da
nma Komitesine bakanlk etmem ynndeki ary memnu
niyetle kabul ettim.194 Gerekten de psikanalist ustal, her iki
trajedide rol oynayan dinamiklere zel bir bak as kazandr
maktadr. Daha sonra gstereceim gibi, Branch David grubun
daki iddetli gerileme, grupla kar karya gelen yasa uygulay
clar arasnda kart duygulara ve kart tepkilere yol amtr;
bu balamda divanda yatan gerilemi hastann, analistin kendi
sini yanl anlad konusunda srar ettii ve bazen analistine
kar olumsuz duygularn ortaya kt hasta-terapist ilikisine
benzer bir durumu grebiliriz. Fakat terapistler bu tr duygulara
kar, tedaviye dnk tepkiler verme konusunda eitilmilerdir.
Wacodaki yasa gc grevlileri o kadar eitimsizdiler ki, so
nuta ortaya kan felakete esasl bir katkda bulunmulardr.

Alkol, Ttn ve Ateli Silahlar Brosu (ATF), yasa d ate

li silah ve patlayc madde bulundurduklar iddiasyla ald ya
kalama ve arama izni balamnda, ilk kez Teksastaki arazileri
ne baskn yaptnda Branch David yeleri ve 33 yandaki li
derleri David Koresh genel olarak az tannyor idiyse de,195 men
sup olduklar tarikat, aslnda pek de yeni bir tarikat deildi. As
lnda bu hareketin gemii 1920li yllarn sonlarna uzanyordu.
Bulgar gmeni olan Victor Houteff (1885-1955) yeni bir pey
gamber olduunu ne srd iin o tarihlerde Yedinci Gn Ad-
ventist Kilisesinden kovulmutu. 1935te Houteff, Mount Car-
mel komnnn kurulduu Teksasta 189 dnm arazi satn al
mt. Branch David yeleri, Amerikan Hristiyan binylcln-
da (milenyalizm; sann yeniden dnyaya gelecei ve bir refah
dneminin balayacana inanlan Hristiyan kkenli inan;
.n.) zellikle kktendinci bir gelenei temsil etmekteydi. Ye
dinci Gn Adventist Kilisesinin kkeni, Bat Massachusettste
doan ve sann 1843 ya da 1844de dnyaya dneceine ina
nan bir ifti olan William Millera (1782-1849) uzanmaktayd.
Geri dn iin ngrlen tarih geip de sa ortada grnmeyin
ce Millerc Hareketin yaklak 50.000 kii olan yandalan
Byk Hayal Krkl olarak bilinen bir durum yaamt. Fa
kat bu baanszlktan sonra bile ou Millerc sann yakn
da geri dneceine inanmaya devam etti ve Yedinci Gn Adven-
tizmi, Byk Hayal Knklnn zorunlu olarak ortaya kard
teolojik tartmadan geliti. Peygamberi, Ellen G. White idi.
David yanls hareketin mevcut Yedinci Gn Adventizminden
en sonunda aynlmasma yol aan baz etkenler olmutur. Bunlar
iinde, Incilin Kral James versiyonundaki kehanetlerin ve ifa
delerin ifresinin zlmesiyle gncel olaylann yorumlanabile
cei ve kyamet zamann ngrlebilecei yolundaki Davidci
inan da vard. Onlara gre Incilin bu zgl versiyonu, gerek
Tann kelamyd ve dier eviriler yanllarla doluydu. Belirli bir
metne kelimesi kelimesine ballk, bir kktendinci grup olarak
Bamch David yelerinin en belirgin zelliklerinden biriydi.196
 Fakat hi kukusuz Branch David yeleri, bu trden harfi
harfine sadakat konusunda pek de yalnz deildiler: Bir siyaset
bilimci ve ABDdeki Protestan kltr konusunda uzman olan
Michael Barkun, ABDnin gnmzdeki nfusunun %25-
30unun tamamen kktendinci Hristiyanlardan olutuu tahmi
ninde bulunmaktadr.197 Hepsinin tesinde, kktendincilik te
rimi aslnda 1920lerde ABDde Hristiyanlarn kendilerini ta
nmlamakta kullandklar bir terim idi.198 Barkun, 1870lerde ya
da 1880lerde ortaya kan birtakm toplumsal gerilimlerin pek
ok Amerikaly Protestan kktendinci ligine ittiini ne srmek
tedir. Sosyoekonomik gcn krsal kesimden yava yava kent
sel alanlara gemesi, rgtlenme biiminin tarmsal biimden
endstriyel biime dnmesi, g ve dier etnik dnmler,
Amerikan halknn belirli kesimlerinde ortak birtakm kayglara
yol amtr. Barkuna gre bu deiimler ve dier eler de
mografik tabloyu karmaklatrdka Amerikan Protestanlar
buna iki trl yant vermilerdir: Bazlar modemist bir yakla
m benimseyerek Katoliklerle ve Hristiyan olmayanlarla, zel
likle de Yahudilerle uyum iinde bir arada yaamay semi, di
erleri ise Katolik kart ve Yahudi kart gelenekiler hali
ne gelmilerdir. Balangta gelenekilerin ou Kuzeyde yaa
maktayd; fakat gnmzde ou geleneki Gneyde yaamak
tadr.

Bilimdeki gelimeler, zellikle de Darvvinin evrim kuram

Amerikan Protestan kltrnde nemli bir gerilmeye neden ol
mutur. Aydnlanma Hareketinden yaklak iki yz yl sonra ve
bilimsel aratrmann balarnda Charles Danvinin Trlerin K
keni (1859) kitab bilimsel dncede ve ngilizce konuulan l
kelerde benzer biimde, dramatik bir etkiye yol amtr. Bu ku
ram, dier etkilerinin yannda, yaayan tm trlerin ok nce,
yaklak 545 milyon yl nce yaayan trlerden geldiini ne
srmesiyle, kutsal kitaptaki yaratl yksne kar esasl bir
meydan okumay gerekletirmitir. ABDde derinleen moder-
nist-geleneki kartln dramatize eden olaylarn en ok bili
nenlerinden biri, Scopes Davasdr (Maymun Davas, adn
insann maymunlardan evrimletii yolundaki Darwinci gr
ten almaktadr) ve daha sonra Rzgrn Miras (Inherit the
Wind) oyunu ve filmiyle lmezletirilmitir. 1925te Tennessee
evrim kuramnn okullarda retilmesini su kabul eden altnc
eyalet olmutu, insann Incilde anlatld biimde Tanr tara
fndan yaratlma yksn yadsyan ve bunun yerine insann da
ha aa dzeydeki hayvanlardan geldiini [reten] bir kuram
okutan bir retmen, para cezasna arptnlabiliyordu.199 Ten
nesseenin Dayton kentinden 24 yanda bir fen bilgisi retme
ni, John Scopes sz konusu yasaya meydan okuyan bir test uy
gulamasna katlmay kabul etmiti. Uluslararas ilgiyi hak eden
on iki gnlk duruma, yiyecek ve oyuncak maymun satan sat
clarla ve seyirci kitlesiyle kasabada bir sirk havas yaratmt.
Duruma salonunda, militan bir bilinemezci (agnostik) olan ve
Amerikan Sivil Haklar Birliinin (ACLU) destekledii Claren-
ce Darrow, kez bakan aday olmu ve Byk Yurtta lka
byla anlan William Jennings Bryan ile kar karya gelmiti.
Tutanaklardaki baz ifadeler bile, kktendinci dnn kiisel
yorumlarn aka ortaya koymaktayd: Darrowun sorulan kar
snda Bryan, Havvann btnyle Ademin kaburga kemiin
den yaratldna ve Yunus Peygamberin byk bir balk tara
fndan tmyle yutulduuna inandn itiraf ediyordu. Yarg,
her gn elinde bir Incil ile geliyor ve o gnk durumay bir dua
ile ayordu. Beklenebilecei gibi, Scopes sulu bulunmu ve
yz dolar para cezasna arptmlmt.200 Scopes davasnn grl
d dnemden bu yana birok Amerikal Protestan kktendin-
cisi, politik katlmdan uzak durmu (bu eilim, 1980lerde ter
sine dnmeye balamtr), cinsel normlarn deimesi gibi ortak
kltrde gerekleen birtakm dnmleri reddetmilerdir.

Kukusuz, bilimle din arasndaki tartma gnmzde de de

vam etmektedir. Modemistler, bilim ve dinin birbirlerini olumlu
ynlerden tamamladklarna, gelenekiler de dinin bilimin s
tndeki konumunu koruduuna inanmaya devam etmektedirler.
Kktendincilere gre Danvinin evrim kuramn kantlayan am
pirik bir kant yoktur. Bir yazar ve konumac olup bir ara Ame
rikan Bakanl tarafndan Milli Eitim Aratrmalar Konse-
yine atanan George Roche, 1987de, Trlerin Kkeni'nin yazl
masndan yzyl akn bir zaman getikten sonra unu yazm
tr: Rahibe Theresay doann bir geliimi olarak kabul edeme
yiz. nsanlarn iyilii, Danvine kar kmaktadr.201 ABDde-
ki Hristiyan kktendincilerinin hl bu denli sert bir biimde
kar ktklar bir baka byk dnr de Freuddur. Bu kar
k, baz alardan srpriz bir tavr deildir; her eyin tesinde
Freud, dinin insanln evrensel saplant nevrozu olduunu be
lirtmitir:

...din de ocuklardaki saplant nevrozu gibi dipus komp

leksinden, babayla ilikiden kaynaklanmaktadr. Eer bu
gr doruysa dinden uzaklama, geliimin kanlmaz
bir sonucu olarak gereklemek zorundadr.
...Belirli din retilerin tarihsel deerini biliyor oluumuz
onlara olan saygmz artrmaktadr; fakat bu, uygarln
kurallar gerei onlarn ilerleyiinin duraca yolundaki
savmzn geerliliini ortadan kaldrmaz. Tam tersine! Bu
tarihsel kalntlar, bizim din retileri nevrotik kalntlar
olarak grmemize yardmc olmulardr ve zaman geldi
 inde analitik bir tedavide olduu gibi, basklamann etki
lerinin yerini zihnin aklsal ileyiinin sonularnn alaca
n ne srebiliriz.202

Fakat Hristiyan kktendincilerinin Freuda kar itiraz daha

da telere gitmektedir. Rocheun gzlemine gre: Grnd
kadaryla, Danvincilik ve on-yirmi yl kadar sonra da Freudcu-
luk, metafizik balantlardan ve Bat Uygarlnn tad H
ristiyanlk temelinden kopmu olan Doal nsan olgusunun i
mentosu idi. nsann tam ve niha eitliinin nndeki son engel
de yklmt.203 Freuda ilikin bu tipik kktendinci gr, g
cnden hibir ey kaybetmeyen bir yanl anlama niteliindedir.

Barkun, Amerikan kktendincilerinin %20sinin (yani tm

nfusun %6-7sinin) Branch David yeleri gibi binylc olduu
nu tahmin etmektedir.204 Binylc hareketler tarihsel olarak ok
sayda ve eitli olsa da205 Hristiyanlk versiyonundaki ana te
olojik gr, sa Peygamberin dnyaya dnerek bir krallk ku
raca ve Kudste 1000 yl hkm srecei eklindedir.206 Bu
kinci Geliten nce yedi >l sreyle bir Sknt yaanaca sy
lenir. Bu dnemin ilk yarsnda kargaa ve iddet egemen ola
caktr; ilk buuk yllk srenin ardndan, aslnda Deccal, ey
tan olan karizmatik bir kii ortaya kacaktr. O da Armaged-
dona, yani srailde gerekleecek iyi ile kt arasndaki son sa
vaa dek buuk yl hkm srecektir. Armageddon srasnda
ok sayda Yahudi lecektir; sann dnyaya inmesinden sonra
sa kalan Yahudiler inanlarn deitirerek say Mesihleri
olarak kabul edeceklerdir.207 eytann, ortadan kaldnlmasa da
uzak tutulaca bin yllk bir bar dnemi balayacaktr. Bu
binyl sresince sava, alk ve ac yaanmayacaktr. 1000 yl
sonra Yarg Gn gelecek ve yeni bir dnya ve yeni bir cennet
ortaya kacaktr.208

Binylclar, kyamete ilikin grleri srdrmektedirler:

Dnyann ani bir dnm geirmesini beklemekte ve Skm-
tnn balayna ve/ya da Isa Peygamberin ikinci Geliine ait
iaretleri aramaktadrlar. rnein baz binylclar 1948 ylnda
srailin kurulmasn Tannnn saati olarak adlandrr ve bu
olay ikinci Geliin bir iareti olarak yorumlarlar. Baz gruplar,
1986 ylnda emobil nkleer ssnde meydana gelen patlama
y bir binyl olay olarak deerlendirmilerdir. Baka baz binyl-
clara gre devingenlikteki ve eitimdeki hzl deiimler tanr
sal iaretlerdir, nk Incil bu tr durumlar Mesihin geliinin
belirtileri olarak tanmlamaktadr (bkz. Danyal 12:14). Yine di
er bazlar, depremlerin sklnda grlen art, yeni yaratl
n doum sanclan olarak yorumlamlardr (bkz. Matta 24:17).
Bakalan ise dnyadaki ekonomik ve politik g sistemlerinin
giderek merkezlemesini, dnyann byk bir blmn kand
racak olan eytann cisimlemesinin bir simgesi olarak grmek
tedirler (bkz. Danyal 7:12; Matta 24:115; Vahiy 13).209

Waco trajedisinden nce Mount Carmelde yaayan ve eit

li kkenlerden gelen 42 erkek, 46 kadn ve 43 ocuk, dnyay bu
ekilde alglamlard. Bu David tarikat yeleri, balangta
kendilerine bir destek salasn diye yasad silah ticareti iine
girmilerdi. Fakat 1991 ya da 1992de Armageddonun srailde
deil de Wacoda balayabileceine inanmaya baladlar ve bu
nedenle arazilerinde bulunan silahlar, bir gereksinim haline gel
di. ATF basknndan sonra Koresh, bu kar karya gelme duru
munu kutsal kitaba gre yorumlamtr: David tarikat yeleri,
iinde bulunduklan kuatlmlk durumunu, Vahiy Kitabnn
Beinci Mhr ile ilikilendirmiler ve lh insanlarn (David
tarikat yelerine gre kendilerinin) Altnc Mhrde ngrl
d gibi (Vahiy 6:12-17) ldrlmesinden nce yaanacak olan
bir bekleme dnemi olarak grmlerdir. FBI ajanlaryla Da
vid tarikat yelerini arasnda yaplan ve banda kaydedilmi olan
grmeler, uygulanan ablukann David tarikat yelerinde mev
cut olan, federal ynetimin eytan bir ynetim olduu ynnde
ki dnceyi sadece pekitirmeye yaradn gstermektedir.
Grme metinlerinin kopyalan, David tarikat yelerinin, FBI
grmecilerinin ruhlanm kurtarmak istediklerini aka ortaya
koymaktadr. Ne yazk ki, otorite konumundaki kiilerin kuat
ma srasndaki saldrgan davranlan, David tarikat yelerinin
binylc felaket beklentilerini beslemeye yaramtr.

Bununla birlikte, David Koreshin Mount Carmel komn

nn urayaca trajik son, FBI ajanlannm komn merkezine
klorobenziliden malonitril gazn yayan bir tank srmesinden
ok nce belliydi.210 Bir anlamda bu, David Koreshin sorunlu
kiiliinde -ve bunun ekillendii mutsuz ocukluunda- olduu
kadar, Waco felaketinden hareketle izini srmemiz gereken, 20.
yzyl Amerikasndaki din geleneklerde ve kltrel ortamda da
kendini aka gstermekteydi. Bir psikanalist ve klt liderlii
konusunda bir uzman olan Peter Olssona gre, Koreshin gr
nrdeki kiilik zellikleri, Amerikan Psikiyatri Birliinin tan
mn yapm olduu ve benim de 7. blmde bir lde tarta
cam narsisistik kiilik bozukluunun ltlerini karlamak
tayd.211 Bu bozuklua sahip olan kiilerde kapsaml bir byk
lk dncesi ve tmgl olduklanna ilikin bir inan sz ko
nusudur. Sonsuz baan, g ve grkem fantezileriyle urarlar,
hak kazanma duygulan ve srekli dikkat ve hayranlk oda ol
ma ihtiyalan vardr.212 Bu tr kiilere ilikin olarak yaplan psi-
kanalitik incelemelerden hareketle, onlann grnrdeki byk
lk duygularnn altnda derinlerde sakl bir incinebilirlik duygu
sunun bulunduunu biliyoruz.213 Ve kukusuz ki David Ko-
reshde de, tehlikeli bir incinmenin yaand bir ocukluk a
yks vard.

Teksasm Houston kentinde on drt yandaki Bonnie

Clarkn olu olarak, Vemon Wayne Howell adyla domutu;
Koreshin daha sonra bir bant kaydna sylediklerine gre: Sa
dece, babam hayalarnda bir eyler hissettii ve anam arzulad
iin domuum.214 Bonnie, Vemonun biyolojik babasyla
hibir zaman evlenmemiti, fakat oluna fiziksel istismarda bu
lunan bir baka adamla ksa bir evlilik yaam ve bu nedenle
Vemon, annesinin ebeveyninin yanna gitmi ve uzun sre on
larla yaamt. Bonnie boanp da Roy Haldeman adnda bir
marangozla evlenince Vemon annesinin evine dnm ve be
yandayken Bonnie Teyzesinin biyolojik annesi olduunu
renmiti. Bonnie, ok gemeden hamile kalm ve bu da Ver-
non ile annesi arasnda oluan gecikmi birlikteliki kesintiye
uratmt. Koreshin daha sonra bu dneme ilikin olarak yap
t yorumlar, bu kargaaya ynelik tamamen anlalabilir bir
tepkiyi yanstmaktadr: ok olmutum! Kafam karmt... Be
yandaydm ve dnyam altst olmutu.215 Dahas, Vemonda
disleksi (okuma gl; .n.) vard ve okulda baarszd.
Onun renme yetersizliinin organik bir temeli olup olmad
n bilmiyorum, fakat rselenmi ocuklara ilikin olarak yapt
m, renme bozukluu tansnn altta yatan bir ruhsal sorunun
rts olup olmadn aratran klinik almalardan hareketle,
bunun benim iin bir srpriz olmadn syleyebilirim. Okulda
yaad glklerin nedeni ne olursa olsun, dier ocuklarn
Gerzek Bey eklindeki acmasz alaylarna hedef olmutu.216
Koreshin kk bir ocukken dk bir benlik saygsnn oldu-
 Vemon ve vey babas Roy Haldeman iyi geinemediler.
Haldeman, Vemon iin seven, koruyan bir erkek rol modelini
oluturmad. ocuk da ilgisini radyo ve televizyondaki gezici
vaizlere yneltti; bykannesi de onu sk sk Yedinci Gn Ad-
ventist kilisesine gtrd. Kk Vemon, son derece dindar ke
sildi. Kimlik sorunlarnn ve anne ve baba figrlerindeki karar
szln, onu areyi tanrsal baba figrnde aramaya ittiini, ra
hatlkla dnebiliriz. Grnd kadaryla Vemonun ocuk
luk anda kendisini bu figrlerle ilikilendirmesi, gerek dn
yadaki aresizliine kar mcadelesinde kendisine yardmc
olacak bir tmgllk duygusu gelitirmesine ve sonuta da
kendisinde tanrsal bir g bulunduuna inanmasna yol am
tr.

Vemon Howell, Mount Carmel komnne 1981 ylnda, ola

slkla bir kz arkadan kaybetmesine tepki olarak katlmtr.
Howell 18 yandayken 16 yandaki bir kz hamile brakm,
kz daha sonra dk yapmtr. Kz bir kez daha HowelPdan ha
mile kalnca babas Vemonu defetmi,217 hemen ardndan ar
tk 22 yanda olan Vemon, Branch David yeleri arasna katl
mtr. O srada 67 yandaki Lois Roden komnn lideri (pey
gamber) idi ve grnd kadaryla Howell semi ve
onun kendisinden sonra lider olmasn desteklemeye balam
t.218 Howelln Rodenla ilikisi, onun olu olan ve yerine ken
disi lider olmak isteyen George Roden kzdrmt. Fakat Geor-
ge Roden kararsz bir kiilie sahipti ve Howell, grnd ka
daryla tmgllk sergilemekteydi; onun etkisinde kalan ko
mn yeleri de onun gelecekteki lider olmasn desteklediler.219
Lois Rodenin 1986 Kasmndaki lmnden sonraki iki yl
iinde George Roden birisini ldrd ve akl hastal nedeniyle
Big Spring Devlet Hastanesine yatrld, daha sonra da bir kalp
krizi sonucu ld.220

Howell 1984te 14 yanda bir kzla yasal bir evlilik gerek

letirdi. 1985in Ocak ve ubat aylarnda yeni eiyle birlikte s
raile gitti. Bu gezi srasnda Howell, Tanrdan gerekten bir
peygamber olduu yolunda bir mesaj aldn hissetti. Bu de
neyim, onun be yl sonra Koresh adn almasna yol at; bu,
Keyhsrev adnn branice versiyonuydu. Vemon Howell,
Ahameni Hanedan dnemi Pers mparatorluunun kurucusu
ve daha da nemlisi, Vahiyler Kitabnda kt ve putperest Ba-
bilin fatihi olarak geen Byk Keyhsrevin (M. . 590-529)
adm almt: Babile gitmelisiniz ve siz oradan kurtarlacaks
nz; orada Tanr dmanlarnzn gcne kar sizin kefaretinizi
salayacaktr (Micah 4:10).

Howell Austos 1990da resmen David Koresh adn ald ve

kendisinin Mesih ya da sa Peygamber olduunu dnen ko
mnn liderliini stlendi. Koresh kendisinin sa olamayacana
inanyordu, nk sann ocuu yokken kendisi ocuk sahibiy
di. Kendisini 45. Mezmurda zikredilen Mesih gibi nitelendirdi:
Bakirelerle evlenmi ve ocuklar dnyay ynetmitir. Ko
resh, gen kadnlarla evlenmesini ve ocuklarnn doumunu, bu
kehanetin gereklemesi olarak grmt.221 David Koresh
adyla ortaya kmadan nce Vemon Howell olarak bile,
1986da on drt yandaki Karen Doyle ile ve ayn yl ilk einin
12 yandaki kz kardeiyle evlenmiti. 1987de srasyla 16, 17
ve 20 yalannda gen kadnla daha evlenmiti. Kzlarn ebe
veynleri bu yasad evliliklere izin vermilerdi; grnd ka
daryla kzlarnn Howelldan hamile kalarak Tannnn ocukla-
nn douracaklarna inanyorlard.222

Liderlii gvenli bir konuma gelince Koresh, Mount Car-

melde bulunan her yataki kadnlarn eleri olduunu ilan et
ti. Topluluun Koresh dndaki erkek yeleri cinsellikten uzak
duruyorlard. Kadnlarla evlilik ba kurmak yerine Koreshi se
vebilir ve ona sadk kalabilirlerdi, nk onun karakterinde diil
bir ge vard: Koreshdeki sa ruhu diil bir ruh olan Sheki-
nah adn almaktayd. Bu nedenle komndeki tm kadn ve er
kekler, onunla evli idiler. Allm aile yaplarnn bozulmas
Incilin, Koresh tarafndan Yeni Ik olarak adlandrlan yoru
muna dayandrlmaktayd. Koreshin davranlarna ilikin ola
rak yaplabilecek daha az lh bir aklama, onun skntl o
cukluk yllarn, kimlik arayn ve orijinal anne ve baba figr
lerinde yaad hayal krkln gz nne alacaktr. 67 yan
daki Lois Rodenin /ocuu olarak, belki de bilindnda
doyurucu bir anne deneyimini aramaktayd. Daha sonra ok
gen kadnlarla cinsel birliktelikler iine girerek, aslnda kendi
annesi olan 14 yandaki kza simgesel olarak daha fazla yakn
lam olabilir; ayn zamanda gen kanlaryla ilikisini bakm,
annelik olarak alglam olabilir.223 Ayrca Koresh, ocuklar
n modem Amerikan kltrnn rm Babilinden kurtara
rak, onlar Tannnn krall iinde korumu, simgesel ve bilin-
d bir biimde kendisini ocukluk andaki evresinden kur
tarm oluyordu.224 Kararl bir aile yapsn hibir zaman yaa
mam ocuk, imdi kendi sk kontrol altnda Mount Car-
melde bir aile yaratmaktayd. Grnd kadaryla o, mevcut
olmayan kendi biyolojik babasnn ve vey babalarnn aksine,
Mount Carmel ailesinin sevecen babas ve annesi olmaya
karar vermiti.225
 Bununla birlikte, uras da aktr ki ailenin kendisi bir ge
rileme yaamaktayd. Koreshi ya da ailesinden herhangi biri
ni kiisel olarak inceleme olanam olmadysa da,226 eldeki bil
giler David yeleri arasndaki temel gvenin, ncelikle Nazi-
lerde olduu gibi yandalarnn etkinliklerini sk bir biimde de
netleyen ve aile ilikilerine karan bir lider tarafndan saland
n dndrmektedir. Eski klt yelerine ve kat ideolojik ba
lanmalar iine giren dier bireyler zerine olan klinik almala
rm, bu tr kiilerin birey olarak (ve bazen aile olarak) tipik bir
biimde yaralanm kiisel (ya da ailesel) kimliklerini onarmaya
altklarn dndrmektedir. Mevcut kimliklerinin yerine
klt kimliinin katmanm geirerek bireysel (ya da) ailesel
kimlikleriyle ilikili endie duygusundan kamabileceklerini d
nmekte ve geici bir rahatlama yaamaktadrlar. Bu anlamda,
bu tr gruplarn lider ve yelerinin psikolojileri ilgin bir ben
zerlik gstermektedir: Lider, kendi ocukluk andaki kt
ebeveyninin yerine koymak ve bunu onarmak iin tekilere ebe-
veynlik etmekte, yandalan da ocukluk a rselenmelerine
zm getirme abas iinde liderde yeni bir ebeveyn figr ara
maktadrlar. Ne yazk ki liderin i dnyas kendi ebeveynlii-
ni zehirledike, yandalar da ou kez ve eninde sonunda k
t ebeveyn ilikilerini yeniden yaamaktadrlar.

ATF basknndan nce David komn iindeki gerileme, d-

andakiler arasnda Koreshe ve komnne kar -akademisyen
Catherine Wessingern din aratrmalannda kltrel aykn-
lk227 olarak adlandrd- gl tepkiler dourmutu. Koresh ve
yandalannn vaaz etkinlikleri ve lh gcn uzants olma sav
lan, o yrede kendilerine inanmayanlarda itici duygular olutur
mutu. zellikle de aileye ilikin sosyal dzenlerin ihll edilii,
Branch David topluluu dnda kalanlar arasnda fkeli bir kar
t tepki dourmutu. Kk yataki kzlarla cinsel birliktelik,
Koreshin sknt dolu ocukluk yllarna ynelik bir zm ara
y olabilirdi, fakat kendisini (muhakkak ki) patolojik ve zehir
leyici bir biimde iyiletirme abas, doal olarak, byleye-
medii (ve byleyemeyecei) pek ok kimseyi rahatsz etmi
ti.228 Kukusuz ocuk istismar savlan ATFnin yargs deildi,
Mount Carmel komnne ynelik, nceden var olan kltrel
ayknlk, ATF baskn iin bir aklsallatrma, bir duygusal g
dlenme ortam yaratmt.

Psikolojik bir bak asyla baklacak olursa, Mount Carmel

komnnn atma srasndaki davranlannn belirgin zellii,
Koreshin evresinde btnleme ve bireyselliin kayb idi. Ya
ralanm olan Koresh FBIa teslim olmaya hazrlannca, ktcl
lidersiz grup gerilemesinin iaretleri ortaya kmt. Baz
Branch David yeleri bir intihar anlamas yapmlard. Bunun
la birlikte Koresh, beklendii gibi 2 Mart 1993te teslim olma
ynca Branch David yeleri binyl beklentisinin bekleme evre
s in e 229 geri dnmlerdi. Bu da, yelerin saldny gze ald
n hisseden FBI ajanlann kkrtmt. Ve FBIn saldrganl
daha da ak bir hale geldike, David yeleri bekledikleri felake
ti daha da kararl bir ekilde karlamaya hazrlanmlard.

FBI, daha sonra ajanlann kuatma srasndaki davranlann

inceledii zaman rgtn davran bilimcileriyle Wacodaki tak
tikleri veren komutanlar arasnda bir iletiim kopukluu olduu
aka ortaya kmt. FBIn benim bakanln yaptm Da
nma Komisyonunun 1996 ubatnda yaynlam olduu ra
por,230 iki yeni tutum arasndaki kopukluu gidermeye alyor
du: Bunlar, Geleceki birim ile Olanak Analisti birimi idi.
Geleceki birim, yasal snrllklan gz nne alan belirli ve ak
ynelimler iinde, bireyler ve gruplarla ilikili, ncelikli iyile
tirme sorunlarn da iine alarak yerel ve uluslararas cephelerde
ufku tarama ve erken uyan yntemlerinin gelitirilmesine yar
dmc olma ynndeydi. Geleceki birim bu ekilde FBIn ge
lecekteki olas kritik olaylara hazrlanmasna ve bunlar gerek
lemeden nce altlannda yatan ruhsal ve toplumsal srelerin
anlalmasna yardmc olacakt. Geleceki birimle birlikte i g
recek olan Olanak Analisti, bir deer yneticisi olarak grev
yapacak, kurum dndaki davran bilimcileri ile FBln Kritik
Olaylara Yant Grubu arasnda bir kpr olacakt.231 Her ikisi de
akademik ve rgtsel konumlann koruyacak, FBI ile yan za
manl alacak, FBI ile dtaki uzman topluluklar arasnda
nemli bir balant kuracaklard. FBI, bizim nerimizi kabul
ederek bu iki birimi oluturmutu; her ikisinin de temsilcileri
Komisyon yeleriydi: Virginia niversitesi Zihin ve nsan Etki
leimleri (CSMHI) Merkezinin bir blm olan Kritik Olay
Analiz Grubunun (CIAG) bakan psikiyatr Gregory Saathoff,
Olanak Analisti, ceza hukuku profesr olan Ailen Sapp ise Ge
leceki olmulard.

FBIn yeni kararlan neredeyse hemen testten geti. Mart

1996da Montana Freemen olaynda FBI ajanlanyla kurum d
ndaki akademisyenler arasnda kpr kurulmutu ve sistematik
bir biimde, kritik olay analizi gerekletirilmekteydi. Dr. Saat
h o ff un bana anlatt kadaryla gruplar arasndaki grmeler,
artk psikodinamik atma anlayyla ve psikoterapi manevra-
lanyla takviye edilmi teknikleri kapsamaktayd. Szgelimi
Montana Freemen temsilcileriyle uzun grmeler yapan FBI
davran bilimcileri, bu grmeler srasnda grubun ruhsal ger-
ekliini anlamaya altlar ve tehdit iermeyen bir eduyum
sergilediler. Bunun sonucunda, Montana Freemen yelerinin g
rleri, Branch David yelerine gre ok daha saldrgan olduu
halde -ABD ynetimini gnahkr gryor ve bir binyl krall
n kurmak iin onu yok etmek istiyorlard- bu karlama, Waco
olaynda, her iki tarafn yaad trajik yaam kayplarnn bir
tekrar olmad.232

Kukusuz, tm dinler bir yana tm kktendinci hareketler,

yandalarn Wacoda olduu gibi trajik ve vahi sonulara it
mez. Dinler insanlk ideallerini ateleyebilir, bireylerin olumlu
eylemler gerekletirmesine destek olabilir ve yaratc drtleri
ve sanatsal yaratcl kamlayabilir. Fakat, ayn zamanda tarih
boyunca insanlar, din adna, szle ifade edilemez aclara yol a
mlardr. u halde kendi bana din, yansz bir tutum iindedir:
Dinler, zgl ruhsal yapya ve grup etkisine bal olarak birey
leri slah edebilir ya da zehirleyebilir.

Bu nedenle baz kktendinci gruplarn bar ve uygar, baz-

lannmsa vahete eilimli olduunu gryoruz. Yansm Rus-
larn yansn Estonyallarn oluturduu, Peipsi Gl yaknla-
nnda bir Estonya kasabas olan Mustveede bulunan Eski Rus
Mminleri ban bir kktendinci grup olarak gryoruz. 17.
yzyln ortalannda Rus Ortodoks Kilisesi Patrii Nikon, belirli
baz kilise ritellerine reform uygulam, fakat bu deiiklikler
baz papazlar ve kilise yandalannca an bulunmu, Deccalin
etkisinin bir iareti olarak grlm ve buna tepki olarak Eski
Mminler hareketi oluturulmutu. Eski Mminler fkeli bir k
tlk grme beklentisi iinde, Nikonu destekleyen ar Deccal
olarak grmeye balam ve onun Ortodoks mezhebini ykmak
ta olduuna inanmlard. Devlet gleri tarafndan taciz edilen
baz Eski Mminlerin ibadet yerlerinde kendilerini yakarak top-
lu intihar eylemi gerekletirmeleri, sadiste olmaktan ok ma
zoiste bir davran idi. Dierleri Rusyay terk etmi, ABD de
dahil olmak zere dnyann her tarafna dalmlard. Baka
yerlere giden baz Eski Mminler bir tr ruhban snfn muhafa
za etmiler, te yandan yz yldan fazla bir sre nce Peipsi
Gl evresine g edenler, Nikonun balatt reformlardan
sonra papalk srasnn bozulduuna inanmaya balamlard:
Artk daha fazla piskopos ve de papaz atanmayacakt. Must-
veedeki Eski Rus Mminler topluluu, komular olan Estonya-
llarla grece olarak bar iinde bir arada yaamlard. Gerek
ten de, komnist ynetim srasnda yneticiler din uygulamala
ra kar kt zaman Mustveedeki Estonyallar ve Ruslar, 16.
ve 17. yzyllardan kalma deerli Eski Mmin metin ve ikona
larnn tahribini nleme konusunda ibirlii yapmlard.

Ben, Zihin ve nsan Etkileimi ncelemeleri Merkezinin di

er yeleriyle birlikte 1993-1996 yllan arasnda birka kez
Mustveeyi ziyaret ettim. Sovyetler Birliinin knden ve
1991de Estonyann yeniden bamszln kazanmasndan
sonra Mustveenin ekonomisi altst olmutu: Sovyet pazan artk
yetitirdikleri rnlere -soan, salatalk ve balk- kapanmt ve
tekstil sanayisi kmt. Yzyllardr Mustveede bir arada ya
ayan Estonyallar ve Ruslar arasnda byk bir sorun yaanma
mt, fakat kasabadaki ekonomik k, etnik izgiler arasnda
bir blnmeyi kkrtmt. Tm Estonyallar Rusa konuabili-
yorken Ruslarn hemen hibirisi Estonca bilmiyordu. 1991 den
sonra Estonya ynetiminin Ruslara kt davrand yolunda
gittike yaylan alglama biimi, Mustvee Ruslannn ekonomik
kayglann artrmt. Biz, her iki etnik grubun yelerinin katl
myla gerekletirilecek bir ekoturizm endstrisinin, Must
veedeki ve evre kasabalardaki Estonyallar ile Ruslar arasnda
ki ban iinde bir yaama ortamn yeniden oluturacan d
nyorduk.

Bu ziyaretlerimizden birinde, birka yl nce bir kaza sonucu

yanan bir kiliseye komu bir evde birtakm paha biilmez Eski
Mmin kitaplarnn bulunduunu fark ettik. Binann yalnzca n
ve arka duvarlar salam kalmt. Bu kitaplarn ve baz eski iko
nalarn turistlerin ilgisini ekeceini ve dolaysyla Estonyanm
Tartu niversitesinden otoritelerle birlikte alarak, bu kilise
evindeki kitap ve ikonalar korumak zere s denetimli odalar
oluturmak iin bir fon oluturabileceimizi dndk. Ayn za
manda bu kilise evinde, uzun sredir dnya nimetlerinden t
myle elini eteini ekmi bir biimde yaamakta olan, Mustvee
Eski Mminlerinin sakall, gler yzl lideri Zosima Yotkin var
d. Yzyllar ncesine dayanan din ritellere ve geleneklere
ballk, Peipsi Glnn Eski Mminlerini vahete ynelik bir
kktendinci grup haline getirmemiti. Yotkinin sergiledii tek
saldrganlk, yaz ya da k olmasna aldr etmeksizin beni
Peipsi Glnde vaftiz etmekle tehdit etmesi olmutu -biri ona
benim vaftiz edilmemi olduumu sylemiti. Yotkinin beni
vaftiz etme tehdidinin bir sevgi jesti olduunu sezmitim;
onun dostu olduum iin ruhumu kurtarmak istiyordu. Beni asla
Peipsi Glne daldrmay baaramad ve ben imansz birisi
olarak kaldm, fakat byk bir kargaa dnemi boyunca Eski
Rus Mminler ile Estonyallar arasnda iyi bir ilikinin srdrl
mesini kolaylatrmaya alan Yotkin, bana deerli bir dost tav
r sergilemeye devam etti ve ben de ona her zaman dosta kar
lk verdim.233

Yelpazenin teki ucunda, vahete bavuran baz kktendinci

gruplar yer almaktadr. Bunlardan bazlar, Catherine Wessin-
gern verdii adla devrimci kktendinci gruplar olmaya alr
lar.234 rnein 1980 ylnda, Hazreti Muhammedin doum g
nnde Nijeryann Kano kentinde tarikat lideri Alhaji Moham-
madu (Maitatsine) Manva, slam dinin materyalizm kart re
formunda yeni bir an baladn iln etmi ve yandalarn
Kanodaki merkez camiine ynlendirmiti. Grup, ok ve yaylarla
Nijerya ordusuna saldrmt. kardklar ayaklanma srasnda
8000 kadar insan lmt.235 Montana Freemen gibi Amerikan
sa kanat milisleri de Wessingerm devrimci kategorisine bir r
nek oluturmaktadrlar. Michael Barkunun da belirttii gibi,
amalarnn din olmaktan ok politik olduunu itiraf etseler
de236 onlarn hareket noktas kktendinciliktir. Dier kktendin
ci gruplar bir Armageddon beklentisi iindedirler ve onun vahi
ce iaretlerini yaratma iine girimilerdir. Japonyadaki Aum
Shinrikyo kltnn lideri Shoko Asahara kendisinin dnyaya
yeniden gelmi sa Peygamber olduuna ve ayn zamanda Bu-
dadan sonra aydnlanm ilk kii olduuna inanyordu. Japon
yada bir kez daha nkleer bir bombann patlamasn takiben or
taya kacak olan dnya apnda bir atmadan yalnzca kendi
yandalarnn kurtulacan ilan etmiti. Aum Shinrikyo yeleri
1990-1995 yllan arasnda Japonyada bir dizi biyolojik terr ey
lemi gerekletirdiler. Bunlar iinde 1995 Martnda Tokyo met
rosunda sinir gaz bombas patlatlmas da vard.237 Baz gruplar
bu konuda ileri giderler, nk gereki olan ya da olmayan ne
denlerle varlklannm tehlikede olduuna inanrlar. Burada, ge
rektiinde gzden kanlabilen birey olarak yelerin yaam g
vencesinden ok, iten ya da dtan tehdit altnda olduuna ina
nlan kolektif kimliin yaam gvencesi sz konusudur. rnein
Filistin direniinde slm hareket olarak 1988de kurulan Ha-
mas, tsraile Filistinin tm varlna ynelik bir tehdit olarak
kar kmak ve tarih Filistin topraklannda bir slam devleti
kurmak zere oluturulmutur.238 1981de Msr devlet bakan
Enver Sedata suikast dzenleyen slam kktendinci grup,
onun ldrlnn slam d sahte deerlerle Msr toplumu-
nu bozmann cezas olduunu belirtmitir.239 Mount Carmel ko
mn gibi, Wessingern saldrya urayan olarak adlandrd
gruplar, d gler tarafndan kendilerine yaplan saldrlara id
detle karlk vermektedirler: Branch David yelerinin sknt
s, inananlarn niha iin baarlmasyla ilgili umutsuzluklarn
dan kaynaklanan, iten ie gerekleen bir zayflama deildi.
1993 ylnda Branch David yeleri, genel toplum yaps ya da
yasa gleri asndan bir tehdit oluturmuyordu.240 Yine dier
baz gruplar, ksmen mmin olmayanlarn ruhlarn kurtarma
misyonuna inandklar iin iddete bavurmaktadrlar. randa
Ayetullah Humeyninin iln ettii gibi: Eer bir kfir, dnyada
ki iren bozgunculuk roln srdryorsa, ahlki aclan gide
rek byyecektir. Onu ldrdmz takdirde kendisini kt
lklerinden alkoymu olacaz, dolaysyla da bu lm, onun
yaranna olacaktr.241 Baz Hristiyan kktendinci gruplar da,
benzer biimde Tannnn kendilerinden, bakalann dorulu
a yneltmelerini istediini dnmekte ve bazen g kullan
maktadrlar. Yine baz kktendinci gruplar, bakalanna deil,
fakat kendilerine kar iddet uygulamaktadrlar. Lider/peygam
berin gcnn tehdit altnda olduu bu tr gruplan, Wessinger
krlgan olarak snflandrmaktadr.242 rnein 1990lann bala-
nndan itibaren Gne Tapma Dzeni, knlgan olarak adlan-
dnlabilirdi. 1976 ylndan beri tm zamanlann ruhan stad
olan Joseph DiMambro sa Peygamberin gne zaferiyle geri
dnn hazrlamak iin kendi tapnan kurmutur. DiMamb
ro, kendisinin yeterli karizmaya sahip olmadn dndn
den perde gerisinden gcn kullanarak hekim Luc Jouretnin li
der olmasn salamtr. Bununla birlikte 1990l yllann bala-
nnda DiMambro ile Jouret arasnda ciddi anlamazlklar belir
mi ve DiMambronun olu Elie grubun dier yeleri ile birlik
te babasnn gcn sorgulamaya balamtr. 4 Ekim 1994 ge
cesi svirenin batsnda ve Kanadann Quebec kentindeki iki
ayn yangnda, aralannda DiMambro ve Jouretnin de bulundu
u 53 Gne Tapna yesi, topluca intiahr etmi, bazlan da
olaslkla ldrlmtr. 1995 ylnn Aralk aynda on alt kii
daha benzer bir eylemi gerekletirmitir.243

Bununla birlikte, baz kktendincilik trlerinin, niin ktcl

bir nitelik aldn, dierlerinin ise almadn anlamak iin din
sel kkenli iddet gsterilerini tek tek saymann tesinde, din
duygusunun ruhsal kkenlerini irdelemeli ve u noktalardaki
kktendincilii rutin din inantan ayran eyin ne olduunu
aklamalyz. Bu blmde daha nce belirtmi olduum gibi,
Sigmund Freud kktendinci ya da doal olsun, herhangi bir din
ilemi ocukluk andan gelme ruhsal sorunlann bir ifadesi ola
rak deerlendirmiti.244 Freuda gre ocukluk andaki rkt
c aresizlik duygulan, bir babann sevgisiyle salanabilecek
korunma gereksinimini dourmaktadr. Freud, yaam boyu ak
ya da rtl bir biimde devam eden aresizlik duygusunun, in-
cinebilirlik durumunu gidermek zere tmgl bir babay, Tan-
n imgesini aramay zorunlu kld sonucuna varmt. Dolay
syla din, paylalm bir yanlsamayla ilikiliydi. 1901de me
hur Yaratl metnini yeniden yazarken: Tann insan kendi im
gesinde yaratt yerine insan Tanny kendi imgesinde yarat
t245 diye yazmt.

Psikanalistler, uzun sre din uygulamalann olgunlamam

ve dizginlenemez drtleri olgun ve toplumsal ynden kabul
edilebilir ynelimlere (rnein muhteem katedraller yapma gi
bi yaratc iler) evirmeye ynelik eitli davranlar ya da ge
rileme davranlarnn bir kalnts (rnein bakalaryla olutu
rulmu ilikileri kesme ve gl bir babaya boyun eme yolun
daki ocuksu isteklerin bir yansmas olarak mnzevi bir yaam
yeleme) olarak yorumlamay srdrmlerdir. Bununla birlik
te, aratrma Freudun bebek ya da kk ocuun babasnn zi
hinsel imgesiyle ilikisi zerine olan odaklamas yerine ocu
un annesiyle olan ilikisine kaydka, inan sisteminin biim
lenmesine ynelik anlay da deimitir. 1950li yllarn bala
rnda ngiliz psikanalist Donald W. Winnicottn gei nesneleri
olarak adlandrd eyler, din inan ve duygularla ilikili psika-
nalitik kuram byk lde geniletmitir. Winnicottn yapt
almalar -ve ardndan Phyllis Greenacre, Amold Modeli gibi
psikanalistlerin ve benim gerekletirdiimiz gelitirmeler- din
inanlarn ve din duygularn ilerici, iyiletirici ve yaratc yn
lerini olduu kadar, geriletici, ykc ve kstlayc ynlerini de
grmemizi salamtr.246

Winnicott, din duygularnn temellerini ocuun normal duy

gusal geliimi iinde, evrensel bir ge olan gei nesneleri iin
de grmtr. Peanuts (Trkede Snoopy; .n.) bant karika
trndeki Linus karakterinin her yerde tad battaniye buna
bir rnektir. Yaamn ilk ylnn ilk dnemlerinde her bebek ya
da yeni yrmeye balam her ocuk, eli altndaki bir eyi ya
ps, kokusu ve hareketlilii temelinde gei nesnesi olarak
semektedir (bazen bebein kendi sa bile bir gei nesnesi ola
bilmektedir). ocuk, genellikle mutlak denetimi altnda olan,
oyuncak ay247 gibi yumuak bir nesneyi semektedir. Yaamn
ilk yl srerken bu nesne, ocuun zihninde ak bir biimde
ben-olmayan ilk ge haline gelmektedir. Bununla birlikte, bu
ilk ben-olmayan imgesi, gerekten d dnyada bulunan bir
ey olsa bile, gei nesnesi tam olarak ben-olmayan deildir,
nk o, ayn zamanda ocuun mutlak kontrol altnda olarak
alglad annesinin (bu, kukusuz ki bir yanlsamadr) yerine
geen bir nesnedir. Yaamn bu erken dnemlerinde ocuun zi
hinsel dnyas kark bir durumdadr; kendisinin sonland ve
annenin ya da bakcnn balad yeri tam olarak alglayamaz.
ocuk, battaniye ya da oyuncak ay araclyla evresindeki
dnyay tanmaya balar. Gei nesnesi, ocuun bir paras de
ildir, dolaysyla da ocuun i dnyasnn tesindeki, orada
ki gereklii, ben-olmayan belirlemektedir. Fakat o, ayn za
manda ocuk iin baka bir anlam tamaktadr; ocuun zihni
nin tam anlamyla, kendi bana bir birey olarak kavrayamad
annesinin yerine geen bir eydir. Bir oyuncak ay ya da battani
ye ile oynamann ya da onu yaknnda tutmann bir ocuu sa-
kinletirebilmesinin ya da tam tersine, ocuun yattrc bir
nesne olarak yeniden ona yaklatnda, bazen misilleme gr
mekten korkmakszn oyuncaa kar saldrganlk gsterilerinde
bulunabilmesinin nedeni budur.

Duruma biraz daha aklk getirmek iin, ocukla evresi ara

snda yer alan bir yan saydam dier yan opak bir fener dne
lim.248 ocuk kendisini rahat hissettiinde, kam doyurulduun-
da, iyi istirahat ettiinde ve sevildiinde saydam taraf evresin
deki eylere evirmekte ve onlar aydnlatmakta, onlarn kendi
sinden ayr eyler olduklarn anlamaya balamaktadr. Rahatsz,
a ya da uykusuz olduu zamanlarda ise fenerin opak tarafn en
gelleyici d dnyaya evirmekte, evresindeki gerek eyleri
ortadan kaldrmaktadr. ou anne ocuklarnn uyuduklar s
rada sanki tm dnya kendilerinden ve battaniyelerinden oluu-
yormuasma ona sarldklarn gzlemlemilerdir; bu tr du
rumlarda gei nesnesi ocuu kucaklamakta ve onu gerek dn
yann geri kalan blmnden korumaktadr. Bu nedenle, fener
opak tarafna evrildiinde ocuun zihninin evrensel bir tm
gllk yaadn dnebiliriz. ocuk, normal geliim sra
snda feneriyle yzlerce kez oynamakta, bir yanyla gerekli
i tanmakta, teki yanyla ise yalnz, tmgl (yani narsisistik)
varolua kaplmaktadr; ta ki zihni bazen doyuran, bazen engel
leyen, kendisinden ayr bir anne gibi deitirilemez d nesneler
le kuatlana dek. Bu tekrarl oyun srasnda ocuun zihni ya
nlsama ile gereklii, tmgllk ile kstl yetiyi, kuku bulut
lan ile d dnyann etkisini vb. hem aynmlamay hem de birle
tirmeyi renmektedir. ocuk, battaniyesi, oyuncak ays ya da
dier gei nesneleri vastasyla bir havza (havza szc, wa-
tershedin karl olarak kullanlmtr; burada gerek ve ger
ek olmayan taraflann birletii yer anlamndadr; .n.) kavra
myla tanmaktadr.249

ocuun geliimi normal ise en sonunda ben-olmayan

dnyay, evrenin tarafszln kabullenebilmekte ve bunun para
lelinde de mantksal dnceyi gelitirmektedir. Bununla birlik
te insanlar, gerek ile yanlsama arasnda aynm yapmann man
tksal dncenin gerekmedii dinlenme anlanna da gereksi
nimi duymakta, yaam boyu bu gibi anlarda gei nesneleriyle
olan iliki yanksn bulmaktadr. u halde, dinlenme anlann-
da bir Hristiyan, bir kadnn bir erkein tohumu olmakszn ha
mile kalmasnn biyolojik olarak olanaksz olduunu bilebilir,
fakat ayn zamanda bir bakirenin doum yaptna inanabilir.
Aklsal olarak hi kimsenin melekleri grmediini biliriz, fakat
sanki onlar varm gibi davranabiliriz. Baka bir deyile, gei
nesnesinin ilevi, bymekte olan ocua aile yeleri ve evre
sindeki dier yetikinler tarafndan alanan din inanlan des
teklemek zere, yaammzn geri kalan blmnde de varln
srdrebilmektedir. Benim dinlenme anlan olarak nitelendir
diim eye olan gereksinim, bireyden bireye ve toplumun bir alt
grubundan dierine deimektedir. Baz insanlar bu tr din din
lenme anlanna gereksinim duymadklann belirtmekte, fakat
belki de ayn ileve farkl adlar takmaktadrlar. rnein astrolo
ji balamnda bysel olanla gerek olan balantl klma oyu
nunu oynayabilirler ya da yanlsama ile gerekliin bir kan-
mm temsil eden soyut resimler yapabilirler.250 Winnicottn da
yazd gibi:

Gei nesneleri ve fenomenleri, her yaantnn balang te

meli olan yanlsama alanna aittirler... ya da d (paylalan)
gereklie ait olup olmay sorgulanamayan bu ara yaant ala
n, bebein yaantsnn byk blmn oluturmakta ve ya
am boyu sanatlara, dine, imgesel yaama ve yaratc bilimsel
almaya ilikin youn yaantlarda varln srdrmektedir.251

Bir yetikinin yaamnda rol oynayan gei nesnesi, ilevi ne

olursa olsun, bireyi geni grubuna balamada nemli bir rol oy
namaktadr; normal din inan izgisi, normal ruh sal
izgisi gibi toplumsal olarak belirlenmitir.

u halde, zetle belirtecek olursam ben, din inan ve duygu-

lann erken ocukluk andaki normal geliim srelerinden
kaynakland ve yetikinlik anda yanlsama ve gereklik ara
snda aynm yapma savamnda bir dinlenme anma gereksi
nim duyduumuz zamanlann bir trevi olduu dncesinde
yim. Din, Freudun dnd gibi yalnzca ocukluk anda
ki aresizlik duygulanndan kaynaklanan zihinsel atmalara ve
bununla ilikili olarak tmgl bir babaya sahip olma arzusuna
yant niteliinde evrensel bir nevroz deildir. Tanr imgesi,
ocuk bydke farkl kaynaklardan gelen zihinsel girdileri
kapsamakta ve bireyin ruhsal durumu, sosyokltrel yaantlar,
eitimi ve din (proto)sembolleri kullan tarafndan ekillendi
rilmektedir. Ve birey, yaam dngs iine girdike eitli ge
reksinimleri, istekleri, i gerilimleri ve atmalar doyurmak ya
da onlara kar kendisini savunmak iin dini kullanabilmektedir.
Freudun Tanr ve baba imgesi arasndaki duygusal balantya
ilikin olarak yapt betimleme, baz insanlar iin gerekten de
baskn bir nitelik gstermektedir. Fakat her birey iin Tanr im
gesi gei nesnelerinin ve fenomenlerinin, anne ya da baba sev
gisinin, ceza korkusunun, nefretin, tmglln, vb. -en
nemlisi de, ailesine, klanna, ve/veya geni grubuna ait olma
duygusunun- eitli bileimlerinin bir kayna olmaktadr.

Normal ocuk geliiminde, ocuun oyuncak aysn ya da

battaniyesini brakt ve yalnzca bunun ansnn varln sr
drd bir dnem gelse de252 bu tr nesnelerle oynanan
oyunun ilevi yaammz boyunca varln korumaktadr. Ba
zlarmz bu ilevi byk oranda yaratc amalar, dnyay daha
iyi anlama ve/veya fantezilerimizde ve sanatsal yaratclklar
mzda bysel olanla gerek olan arasnda bir zihinsel balant
kurmann verecei haz iin kullanmaktayz. Bu nedenle, dinine
gerileyici olmayan bir biimde bal bir kimse, dinin grnte
bysel ve mantk d ynlerine rahata inanabilmektedir ve ay
n rahatlkla toplumun aklsal, mantkl ve ilevsel bir yesi ola
bilmektedir. Dierleri, zellikle yaamlarnn erken evrelerinde
ebeveynleriyle ilikileri bozuk olanlar ya da din propagan
d a c n gerek olarak iselletirildii evrelerde yetienler, gei
nesnesi oyununun geriletici ynlerini etkinletirme eilimi gs-
temektedirler. Bir anlamda, yetikinlik alarnda evrelerinde
ki dnyay ve oyuncak aylarm oluturmak iin d gereklii
ve aklsal dnceyi ortadan kaldrmaya almaktadrlar. Bu
na uygun olarak, oyuncak ays abartlm bir din kla br
nen kimseler iin kimlik ve fiziksel varlk, din inan ve duygu
larn gerilemi kullanmna baldr. Fener metaforuna geri d
necek olursak, kktendinciler lml ya da iddetli bir derecede,
fenerin opak tarafm tehdit edici ve engelleyici olarak alglanan
bir dnyaya evirme iiyle uramaktadrlar. Bununla birlikte,
olaslkla d dnyay adamakll bloke edebilen bebein aksine,
kktendinci bir yetikindir ve dolaysyla tehdit edici olarak al
glad evrenin ister istemez bilincindedir.

Bu nedenle an kktendinci tarikatlar, ilahiyat Martin

Marty ve tarihi Scott Applebyn da vurgulad gibi, yle bir
zellik sergilemektedirler: Geleneksel din topluluklann baz
yeleri dier mminlerden aynlma ve inanszlara ve lml
mminlere olan kararl kartlklan iin kutsal topluluu yeniden
tanmlama eilimi gstermektedirler.253 Kktendinci gruplann
bozulmam durumlann tehdit olarak algladklan eylerden ko
rumak iin kullandktan en nemli yollardan biri, mutlak ruhsal
(ve hatta bazen fiziksel) yaam snrlan koymaktr. rnein
Yahudiliin ve Yahudi yaam biiminin korunmas ynnde
bir varolu endiesini254 paylaan, sraildeki Haredi topluluu
laik Yahudi toplumundan gelen tehditlerle uramaktadr ve bu
nedenle evrelerinde barikatlar kurma eilimindedirler.... Ken
dilerini renen bir toplum olarak tanmlamaktadrlar: Genel
kltrle ve bilgiyle balanty keserek kutsal kitaplar zerinde
altklan Yeshivotta kendilerini toplumdan ayrmaktadr
lar.255 Bu tr ruhsal snrlar simgesel bir biim alabilir; rnein
tarikat yeleri kendilerini inanszlardan ayracak zel renk ya
da biimde elbiseler giyebilirler. Hristiyan kktendinci inanla
rnn savunuculuunu yapan bir kurum olan, Gney Caroli-
nadaki Bob Jones niversitesini evreleyen duvarlar rnein
de olduu gibi, bazen bu ruhsal snrlar fiziksel bir biime brn
mektedir. Kktendinci gruplara kaplan bireyler ou kez hell
ve haram olan eylerin mcadelesini vermektedirler. Bu durum
da, kktendinci, tartlmaz ve doru olan bilen bir lidere bo
yun ei, ahlki konularda karara verme gereksinimini ortadan
kaldrmaktadr. Bu tr bireyler, bu gvenli smakn iinde
bunaltdan, kiisel sorunlardan ya da toplumsal deiimlerden
uzaklamaya almaktadrlar. Bu nedenle kktendinci tarikatla
rn ortaya k, ou kez modernlemenin, laiklemenin ve
imdi olduu gibi kresellemenin yaratt toplumsal ve din
krizlere bir tepki niteliini tamaktadr.

Kktendinci grup kimliinin ve vahetinin dzeneklerini an

lamak iin, dinin erkekleri ve kadnlan tannsal bir imgeye ba
lamakla kalmayp birbirlerine de baladm anmsamak gerek
mektedir. Bu, insann normal ve temel nitelikteki ait olma duy
gusunu yaama gereksinimini karlamaktadr. Bir birey, bir a-
n kktendinci gruba katld zaman brakmas ya da kamas
g olmaktadr. ou grup, yelerin aynlamayn gvence al
tna almak iin somut nedenler ya da ekonomik bamllklar ya
ratmaktadr. Daha da nemlisi, inananlann tm eylem ve dn
celeri son derece rgtlenmi ve kurumsallamtr ve de lidere
ynelik, paylalm bysel bir inanla desteklenmektedir. Bu
nedenle szde lh kurallar -ve liderin, bunun somutlamas ol
duuna inanlan eylemleri- yelerin gndelik yaamlanna ve ya
kn kiiler aras ilikilerine derinden derine girmekte, onlan kk
l bir biimde etkilemekte ve rgte baml ve bal kalmalan
ynnde psikolojik bir bask yaratmaktadr. rnein Jim Jo-
nesun Halkn Tapna tarikatnn eski yesi Jeannie Mills, tari
katn yandalarnn ecinseller] ya da lezbiyenler olduunu ka
bul etmek zorunda olduklarn belirtmitir:

Cinsel partnerlerimizle tm cinsel ilikimizi sonlandrma-

ya zorlanmtk. Rahip Jim Jones kendisinin nasl ak ya
placan bilen tek kii olduu savndayd ve ou kez ne
kadar mkemmel bir k olduunu kantlamak iin cinsel
iliki kurduu erkek ve kadnlan vard.256

Bu basklann toplam etkisi, psikolojik bir zel olma duy

gusudur, imdiki yaamda olsun, olmas beklenen gelecek ya
amda olsun, ortak bir etiket ilevini grr. Bu nedenle, Peter
Olssonun da belirttii gibi: Klt yandalan yalnzca liderin
edilgin birer kurban deildirler. Kolay zmler, heyecan veri
ci kyamet senaryolan ve ... kolektif, isyankr amalann sahte
zaferlerini arar ve bu yola girerler.257

Ayn zamanda bu tr an gruplar, kendilerinin oluturduu

yalnz tmgllklerine mdahale edilmesi beklentisi iinde
dirler. srailli tarihi Emmanuel Sivanm ktmser akmlar
olarak nitelendirdii258 kktendinci gruplar, dinlerinin srekli bir
biimde inanszlann, bilim adamlannn ve hatta gerek lh
metin olarak baka metinlere gndermede bulunan kktendinci
gruplann saldns altnda olduunu dnrler. Snrlan dnda
kalan dierlerinin kendilerini anlamadna ve varlklann teh
dit ettiine inandklan iin, paylalm kurban edilme duygusu,
kolektif kimliklerinin temel bileeni haline gelmektedir. Dan-
dan gelecek tehditlerin beklentisi iinde olduklan iin kkten
dinci vahetin iddeti, paradoks bir biimde grubun din kimlik
gvenlik emsiyesinin dnda kalan dnyadan bekledii tehli
kenin derecesiyle ilikilidir. Branch David yeleri olgusunda
grdmz gibi, an kktendinci gruptaki paylalm kurban
edilme duygusu, lh mesajlann zmlemesini ancak kendisi
nin yapabileceine ve de gerek ya da beklenen olaylarda bu
mesaj lan saptayabileceine inanlan bir lidere olan zel ball
da glendirmektedir. lah gle donandna inanlan kiinin
g ve otoritesine ynelik tehditler ya da en azndan daha byk
bir gcn yaylmas youn bir endieye (anksiyeteye) ve/veya
kimlik kargaasna yol aabilir. Grubun dandan gelen tehdide
ilikin algs bydke liderin evresinde kenetlenme daha yo
un olur. Bylelikle, daha nce grdmz stn bir liderin
emri altndaki gerilemi gruplardaki gibi, yandalar arasndaki
hiyerari en aza inme eilimi gsterir. Grup adna grubun iin
deki her bir bireyin yaamnn nemi -ve grup yeterince gerile
mise deeri- silinir. 24 yanda bir hemire olan ve Jones-
tovvndaki toplu intihar eyleminde en son len kii olan Annie
Mooreun son szleri, gerilemi topluluun tehdit ve vahet duy
gusunu, tyleri diken diken eder bir biimde rneklemektedir:
Biz ldk, nk ban iinde yaamamza izin vermediniz.259

Gerilemenin derecesi gruba zgdr, toplumsal, politik ve ta

rihi koullara olduu kadar belirli bir tarihsel evrede lider-yan-
da etkileimine ilikin zelliklere de baldr. Bununla birlikte
yeler, grup kimliinin savunulmas adna paylalm, an bir
sadizmi ya da mazoizmi ho grecek bir duruma geldikleri za
man grup gerilemesi ktcl bir hal alm demektir. Kktendin
ci Yahudi Baruch Goldsteinin 1995te Hebron (El Halil)daki
Hz. brahim Camiinde ibadet eden Mslmanlara kar uygula
d kymda olduu gibi sadizm, gruba ynelik tehdit olarak g
rlen dierlerine kar ykcla neden olabilmektedir. Mazo
izm, Halkn Tapnanda gerekletirilen toplu intiharlarda ol
duu gibi, grubun kendisine ynelik ktcl bir saldrganla
dnmektedir. Bu, gereklii Tanr ile birleme yanlsamasna
gtrme abasdr ve de psikolojik olarak lm ile bebeklik a
ndaki tmgllk yanlsamas korunmu olmaktadr. Sadizm
ve mazoizmin bileimi, bir mmini -rnein bir bombal intihar
eylemcisini- kendisini feda etme ve bakalarna kar iddet uy
gulama konusunda istekli klmaktadr. Kendini mahvetme (bir
bombal intihar eylemcisinde olsun, bir grubun toplu intiharnda
olsun), paradoks bir biimde bir kantlama eylemidir. nk e-
duyumsal (empatik) olarak kendisini feda etmeye hazr grubun
kimliini kendilerini tehdit ettiini dndkleri dierlerinden
ayrmaktadr.

Din kimlik, ou kez etnik ya da ulusal kimliklerle i ie

gemi olduu iin din gruplarn psikodinamii daha nce be
timlemi olduum etnik balaklklar yneten psikodinamikle-
re benzer. Gerekten de kktendinci iddet, etnik ya da ulusal
duyarllklarla yakndan ilikili olduu zaman genellikle artmak
tadr. Dnya leindeki baz atmalarda, rnein benim de
yllardr ieriden ve dardan incelediim, halen alevlenmi
olan Orta Doudaki atmada, bu dinamik kendini gstermek
tedir. Buradaki youn politik atma karsnda hem Yahudi
hem de Mslman kktendinciler, kendi grup kimliklerini sa
vunma adna ktcl bir gerileme gstermilerdir.

srailli psikanalist Rena Moses-Hrushovski, Yahudi kk-

tendinciliini militan bir harekete dntren 1967deki Alt
Gn Savann etkilerini tartmtr.260 Ar dinci srailli grup
lar261 srailin birleik Arap ordusunu yenilgiye uratmasn, Ta
pmak Da ve Bat Duvannm da iinde yer ald srail lke
sinin kazanlmas ve Kudsn birlemesini de srailin kutsal
kitaptaki Yahudi lkesini tmyle kontrol altna almas ve oraya
yerlemesi kehanetinin gereklemesi olarak grme eiliminde
olmular ve Mesihin geleceine ilikin bir iaret olarak grm
lerdir:262 Bu manta gre srail lkesi kutsaldr ve Mesihin ge
liine hazrlanmas iin birletirilmesi gerekmektedir. Aada
Yahudi kktendinciliine ve onun iddet eylemlerindeki rolne
ilikin bir rnek betimlenmektedir:

Alt Gn Savandan sonra Yahudi yerleimciler -srailin

Svey Kanalna kadar olan blmn igal ettii Sina Yarma
das da iinde olmak zere- yeni igal edilmi blgelere g et
milerdi. Sina yarmadasndaki Yamit blgesine en fazla sayda
yerleimin gereklemesinden yl sonra, 1973 ylnn Yom
Kippur bayramnda Enver Sedatn kumandasndaki Msr g
leri, Sina Yarmadasndaki srail glerine kar ok iyi plan
lanm bir saldn gerekletirdiler.263 Sedat, Sina Yanmadasn
srail igalinden tamamen kurtaramamt ve Yamit srail kont
rol altnda kalmt, fakat Arap-lsrail atmasna ilikin yeni
anlaylan dnya diplomatik platformuna tayarak psikolojik
sava kazanmt. Bunun sonucunda srailliler Tm Sina Yar
madasndan, bu arada en youn yerleim yerlerinden biri olan
Yamitten ekildiler. 1982 ylndaki kanklklar srasnda bu
geri ekilme, dnya apnda bir medya ilgisiyle karlanm, te
yandan -Sina Yanmadasnn gney ucunda, Tiran Boazna
birka mil uzaklkta olan- arm el eyhte ayn zamanda gerek
leen geri ekilme, o blgenin dnda ok az bir ilgi uyandrm
tr. srail ordusu protestocularla atm,264 en sonunda srail y
netimi, srail snnna yakn konumda olan Yamitteki yerleim
blgelerini ykmtr. Yamitteki olaylara yakndan bakldnda
protestoculann arasnda gerekte ok az Yamitli bulunduu g
rlmektedir; bunlarn byk bir blm West Bankllardan ve
srailin dier blgelerinden gelenlerden olumaktayd ve bir
milliyeti dinci grup olan Gush Emunim (Mminler Blou) tara
fndan rgtlenmilerdi. Gush Emunime gre srail lkesi
iinde yer alan blgelerden vazgeilmesi Tannmn buyruuna
kar gelmek idi. Siyonizmin genileyii dorultusunda, onlar
iin din ve milliyetilik i ie gemiti.265 Moses-Hrushovskinin
de gzlemledii gibi:

Hesder Yeshiva rencileri [Yamitin] teslim ilemine en

gel olmak iin srail Gvenlik Gleri ile arprken sra
illiler televizyonlarnn bana mhlanp kalmlard. B
lnme artt ve on bir yl sonra Rabin hkmeti Oslo II An
lamasm uygulamaya balaynca diyalog daha da gergin
bir hale geldi.266

An kktendinci gruplar arasndaki bu dnmn bir sonu

cu olarak yaratlan propaganda, sosyopolitik atmosferin bozul
masnda nemli bir rol oynad. Ve kar tarafa verdii toprak
dnleri, baz Yahudi kktendincileri tarafndan Tannnn emir
lerine kar gelmek olarak alglanan srail Babakan Yitzhak
Rabinin Yigal Amir tarafndan ldrlmesiyle sonuland.267
Bir Yahudi kktendincinin srail liderinin yaamna kastetme
sinden on drt yl nce, 1981de, 1973teki Yom Kippur Sava-
nn kutland asker geit treni srasnda bir Mslman po
litik liderin, Msr devlet bakan Enver Sedatn ldrlmesinde
de bir an kktendinci Mslman grup anahtar rol oynamt.
Bu nedenle, bir sonraki blmde slm kktendincilii aynnt-
lanyla ele alacam. Fakat ncelikle kktendinciliin psikolojisi
konusunda belirttiim eylere biraz daha aklk getirmek istiyo
rum.
Tm kktendincilerde gerileme var mdr? Benim buna yan-
tim evettir. Fakat u da ok nemlidir ki, 2. Blmde anlattm
gibi, gerileme her zaman kt bir ey deildir: nsanlar, gnlk
yaamn ve yaratc yaantlarn aralksz ak iinde ortaya
kan glklerle baa kmak iin dinin gei ilevinden huzur
bulabilirler ya da erken yaam dnemlerindeki besleyici ebe
veynlerin simgesel imgelerinden g bulabilirler. Bu nedenle n
cil ya da Kurana harfiyen bal inanlar tayan bir kii, eer
gndelik yaamnda bir lde normal bir ilev sergiliyorsa bir
an u olarak deerlendirilmemelidir. Bununla birlikte, endie
si (anksiyetesi), benzersizlik ve tmgllk duygusu ve d teh
dit fantezileri (ya da gerek d tehdide ynelik iddet tepkileri)
bulunan bir kktendinci, eitlilik iindeki gerek dnyada ey
lem gsterme ve bu dnya ile iliki kurma yetisini ortadan kal
dran iddetli bir gerileme sergilemektedir. Bunun tersine, ken
disiyle ayn dinden olmayan benim gibi birisiyle ak ve rahat
bir iliki kurabilen Eski Mmin lideri Zosima Yotkin gibi bir
kktendincinin tehlikeli bir gerileme iinde olduu sylenemez.
Farkl grlerden farkl kktendincilikleri, lml ve uyumsal-
dan an ve ktcle dek deien bir gerileme spektrumu iinde
dnmek yararl olacaktr. Kk an din kltler, Taliban ve
El-Kaide gibi kitlesel ar din hareketlerin temel psikolojisini
anlamada bir model oluturmaktadr.

u halde bu blmde yaptmz incelemenin bir zeti olarak

kk an din kltler olsun, kitlesel geni grup hareketleri ol
sun, kktendinciliin an biimlerinin paylat ruhsal elerin
bir listesini yapalm:

Gerek lh metin ya da kurallara sahip olduklan y

nnde mutlak bir inan.
 Bysel inanlarn sergilenmesi.

Ktmser tutum.

Ayn anda var olan paradoks tmgllk ve kurban edil

me duygulan.

Grup ile d dnya arasnda psikolojik (ve bazen fiziksel)

barikatlann kurulmas.

Grup snrlannn dnda kalan kiilerden ve eylerden

tehdit ya da tehlike beklentisi.

ou kez kadnlann alaltlmasn da kapsayan, aile, cin

siyet, ocuk bakm ve cinsellik normlannda deiiklik.268

Sonuta toplu intihann, cinayetin ya da grubun inanlan

asndan tehdit olarak alglanan ant ya da binalann tah
rip edilmesinin kabullenilmesine varan, ortak ahlk anla
ynda deiiklik olmas.

Bu listeden de grebileceimiz gibi, an dinci gruplardaki li-

der-yanda etkileimlerinin psikolojisi, bu kitabn nceki blm
lerinde incelenmi olan dier gerilemi gruplara benzese de,
kktendincilikte geni grup gerilemesinin baz iaret ve belirtile
rinin bir kmesine vurgu sz konusudur. Gerekten de belli bir
belirti kmesi, toplumsal rgtlenmenin temel elerine kart
bir nitelik tad iin komu gruplarda olumsuz -ve bazen
btnyle dmanca- duygulara yol ama eilimindedir: Cinsel
normlarda, aile ii ilikilerde ve yaam biiminin geerlilii ko
nusundaki en temel duygularda bir farkllk sz konusudur.

Ar kktendinci gruplardaki arnma ritelleri en ykc e

ler olabilmektedir. nk lh bir g tarafndan verilmi geni
grup kimliinin arndrlmasna izin vermektedir ve de arndr
ma ile ykma uratlan (kii ve/veya eyler) eytann protosem-
bolleri olarak alglanmaktadr.

Taliban, Usame bin Ladin ile olan ilikisinden tr Ameri

kan kamuoyu tarafndan tannmaktadr. Fakat dnyann pek ok
yerinde ve bu arada birok slam lkesinde byk tepki yaratan
Dnya Ticaret Merkezi ve Pentagon saldrlarndan nce de Ta-
libann Kabilin yaklak 145 km kuzeyinde ahane gzellikte
ki Bamian Vadisinde bulunan iki byk Buda heykeliyle ilgili
kltrel/din arndrma politikas bilinmekteydi. imdi koyu
Mslman olsa da, Afganistan bir zamanlar Budizmin gelitii
bir blgeydi. Milattan sonra 3. ve 5. yzyllar arasnda bu dine
mensup kiiler, vadiye hakim bir kayalk zerinde, kumtandan
54 m yksekliinde bir Buda heykeli yapmlard. Ona yakn bir
kaya zerinde 36,5 m yksekliinde bir baka Buda heykeli
oturtulmutu. 26 ubat 2001de Molla mer, heykellerin ykl
mas emrini verdi. Bundan bir ay nce de Kabil Mzesinde bu
lunan, slam ncesi dneme ait elliden fazla sanat yaptn orta
dan kaldrld haberi gelmiti.

New Yorktaki Metropolitan Sanat Mzesi, srgndeki Ti

betli Budist lider Dalay Lamann dnya hzinesi olarak nite
lendirdii bu iki Buda heykelinin Bamian Vadisinden mzeye
tanmasn ve orada sergilenmesini nermiti. Bu neri redde
dildi. 3 Mart 2001 de Taliban milisleri iki Buda heykelinin ba
ve bacak blmlerini havaya uurdular. Taliban enformasyon
bakan Kadratullah Jamal: Onlarn paralanmas ok kolay ol
du ve fazla zaman almad269 eklinde bir deme verdi. Fakat
heykellerin tam anlamyla tahrip edilmesi birka gn alm ve
dinamit kullanlmas gerekmiti. On gnlk bir almann so
nunda Taliban ynetimi yz adet sr kurban ederek Allah
[heykellerin] ykm[] ileminin beklenenden birka gn daha
uzun srmesini affetsin diye270 slm kefaret riteli olarak etle
rini fakirlere datmt.

Kukusuz bu tr din kltrel arndrma eylemlerine girien

tek grup Taliban deildir. rnein Bosna-Hersekteki etnik te
mizlik ncesinde ve temizlik srasnda (Hristiyan olan) Srplar
ve Hrvatlar, etkin bir biimde dinlerini Bosnal Mslmanlarn
kltrel ve din mirasndan arndrmaya almlard.271 Byk
camiler, Saraybosnadaki Gazi Hsrev Ktphanesi ve Osmanl
mparatorluunun grkemli gnlerinden kalma nl Mostar
Kprs yklmtr. lgintir ki, Saraybosnay bombardmana
tutan Bosna-Hersekli Srplarn birou, Bosnann bakentin-
dendi;272 kolektif bir gerileme iinde, slm balantlarndan
arndrmak iin kendi kentlerini bombalyorlard. Kukusuz, bu
tr din kaynakl arndrma eylemlerinin daha pek ok rnei
vardr. ok nceki tarihlerde Martin Luther, Katolik Kilisesinin
sahte putlarn reddetmiti. Daha yakn zamanlarda Amerika
llar ve mttefikleri, Badattaki ulusal mzeyi koruyamam ve
buradaki paha biilmez eyler rakllar tarafndan alnmtr.
Ulusal Ktphane yaklmtr. Batl glerin bylesi bir sua
gz yummas konusunda -psikolojik olanlar da dahil olmak ze
re- eitli nedenler aramaktan baka aremiz yoktur. Belki de a
lman slam ncesi dnemlere ait eyler, Batl igalciler tarafn
dan slm, yani Mslman Iraka ait olarak alglanm ve bu da
sz konusu trajediye gz yumulmasnda rol oynamtr.
Talibana dnersek, yzeysel bir adan bakldnda Tali-
bann bu ykc eylem konusundaki gdlenimi, din politik d
nceyi ve Talibanm ykselen kurban edilme duygusunu anla
mayan tekilere ynelik ak bir saldrganlk arzusunu kapsa
maktadr. Taliban szcleri, ou kez gayet makul bir biimde
dnyann a Afgan ocuklarndan daha fazla ta ve tahtadan
heykel paralan iin duyarllk sergilemesinden sz etmilerdir.
Fakat heykellerin tahrip edilmesi, ayn zamanda zorlanma altn
daki grup kimliini ykseltme gereksinimine bir yanttr ve Ta
liban kimliinin armdnlmasma hizmet etmitir. Taliban gerile
mesi derinletike Buda antlan, ykmlan iin sakl (bilind)
nedenlerle birlikte protosemboller haline gelmitir. Sanat tarih
isi David Freedbergin gzlemledii gibi: mgelerden l ol-
duklan iin deil, fakat canl grndkleri ve ou kez canl ol-
duklanna inanld iin korkulmaktadr.273 Gerileme halinde
sanatn gei nesnesi nitelii ho grlemeyebilir; sanat, gerile
mi insanlann oynayamayaca ve korku yaratan bir ben-ol-
mayan imge haline gelebilir. Taliban, gvende ve ruhsal yn
den doyurucu bir evrede bulunmad duygusunu ifade etmek
iin oyuncak aysna engellenme ve fke duygulann ynelten
huzursuz bir ocuun davranlann sergilemitir. Freedberg de,
sradan Afganllann -gerilemi halde iken- belki de heykellerin
boyutu ve gzelliinden etkilenmi ve onlan huzursuz bir ocu
un tmgl, korku yaratan oyuncak ays gibi, yeni tannlar
olarak grm olabileceklerini ne srmektedir. Freedbergin
yazd gibi: Bu, akla yakn bir dnce gibi gzkmeyebilir;
fakat bu tr ilkel fikirlerle bizim o uzak ve gzel vadide olup bi
tenler karsnda yaadmz okun bir dereceye kadar kayna
olan, sanat karsndaki duyarllmz arasnda bir -farkllk de
il- benzerlik vardr.274
5/ B am ian V a d isinden Iraka

Kefet nikahn yeri g mnevver et

Bu lem anasr frdevs-i enver et*
* kar at peeni yeri g aydnlat
Bu maddi dnyay cennetten daha ok parlat

Zeyneb Hatun (Osmanl kadn air; 15. yzyl sonu)

Dnya Ticaret Merkezi ve Pentagona intihar saldrlan dzen

leyenler akl hastas deildiler. Fakat uzaktan da olsa bu olaydan
etkilenen herhangi birisi iin 11 Eyll 2001de yaanan dehet,
akl alr gibi deildir. Bylesine kiisellikten uzak, aynm gzet
meyen bir eylemi gerekletiren insanlar nasl salkl olabilir
ki? Bunu yalnzca delilikle aklamak, kukusuz ki herkese uy
gun gelecektir.275

Saldnlann ardndan, geen blmde szn etmi olduum,

kktendinci ile Mslman arasnda zaten var olan yakn
anm, Amerikan halknn zihninde iyice ekillenmitir. Ve
slm kktendinciliin kendisi de, eskiden olmad kadar deli
ce bir vahet izlenimi ile btnlemitir. Fakat ne olursa olsun,
gerek durum ok daha karmaktr.

Kukusuz ki dier kktendincilikler gibi slm kktendinci-

lik de iddete bavurulmasn asla gerektirmez. Ortadouda
uzun yllar srdrd dileri grevi srasnda slam dinini ya
kndan gzlemleyen (emekli) bykeli W. Nathaniel Ho-
vvelln276 da belirttii gibi:
 [slamn Yeniden Diriliini incelediimizde] aslnda s
lamn kendisiyle deil, birbiriyle rekabet eden ve slm
doktrini ve yaanty daraltma, basitletirme eiliminde
olan yorumlarla ve grlerle ilgilenmi oluyoruz. lgimi
zi eken slm Uyan akmlan, slamn tm hareket ala
nn ve zenginliini Hristiyanlk asndan Branch David
yeleri ya da zgrleme llhiyatndan daha fazla yan
styor deildir. ... Ciddi bir gzlemci, bir grubun slam
dnyasnn tek ve otantik sesi olduu yolundaki savlar
daha ilk bakta reddecektir.277

Bununla birlikte, slm Yeniden Dirili hareketleri iinde yer

alan ve HoweHn nostalji hareketi278 adn verdii baz evre
lerin zehirlendii aktr. Baz gerilemi kktendinci alt gruplar
Mslmanlk, Yahudilik ve Hristiyanlktaki genel belirli bir
ikili (dualist) tavn temel alarak Baty -ya da daha genel anlam
da nanszlar Kampm- slm Kampn dman olarak gr
mlerdir.279 Baz liderlerin etkisi altnda din, etnisite ve ulusal
lkla btnletii ve mutlak iyi ile ilikilendirildii zaman, her
hangi bir dman grup ktln somutlamas olarak gzke
bilmekte, ondan korkulmakta ve ortadan kaldnlmas gerekmek
tedir.

Fakat slm kimlii mutlak iyi ile ilikilendirme gereksinimi

nereden kaynaklanmaktadr? kiz Kulelere ve Pentagona yap
lan terrist saldnlardan sonra gazeteci ve yorumcu Christopher
Hitchens saldnlann tarihinin tad anlam deerlendirmiti:

Gavrilo Princip ve Timothy McVeigh gibi kahramanlk

propagandasna inanan kimseler, genellikle cinayetlerine
anlam ykleyecek bir yldnmn seme yoluyla kendi
 lerine byk bir nem katmaya alrlar. Bu, ou kez
yalnzca snrl ya da gizli bir evre iin bir anlam tayan,
ancak akna dnm bir dnyaya anlam akland za
man deer kazanacak bir tarihtir. Bu nedenle Princip Sr
bistann 14. yzylda Kosovada yenilgiye uraynn
yldnmn, McVeigh ise Texasm Waco kentinde
Branch David yerleiminde Janet Renonun kan glnn
yldnmn semitir.280

Hitchens, 11 Eyll 1683te Mslman Osmanl ordusunun

Viyana kaplarndan geri dndn belirterek yorumunu sr
drmektedir. Bana gre Usame bin Ladin ve evresinin 318 yl
nceki Osmanl yenilgisini simgesel olarak tersine evirmek iin
11 Eyll tarihini semi olma olasl pek yoktur (kald ki Vi
yana Kuatmasnn sonland tarih 11 Eyll deil, 12 Ey-
lldr).281 Yine de, Hitchens burada nemli bir tarihsel psikolo
jik gereklie deinmektedir. Sonraki yzyllarda Osmanl dev
leti baz baarlar kazanmsa da, Viyana bozgunundan sonra s
lamn askeri ve politik olarak zor dnemler yaad bir anlam
da dorudur. Bu bozgun, Osmanllar iin bir tr seilmi rse
lenme olmutur. Osmanl mparatorluu 1300l yllarn bala
rnda tarih sahnesine km ve bir anlamda Arap slam kltr
ve gcn takip eden slam gcnn mirass olmutur.282 o
u Arap lkesi eninde sonunda Osmanl mparatorluuna tabi
olmu, fakat imparatorluk gcn koruduu srece slamn a
aas devam etmitir. Osmanl mparatorluu klmeye bala
ynca, zellikle de son yz yl iinde, aalanm ve slam dn
yas zerindeki Bat etkisi giderek artmtr. Birinci Dnya Sa
vandan sonra Osmanl mparatorluu ktnde ou Arap
lkesi imparatorluktan kopmu, fakat bu kez kendilerini Avru
palI glerin egemenlii altnda bulmulardr. Aslnda Ortado
udaki ada lke snrlan temelde Fransz, Ingiliz ve Italyan
liderler tarafndan izilmitir. Bu lkelerin liderleri bir masann
etrafna oturarak Batllann plan ve ilgilerine gre Araplar iin
snrlan izmilerdir. Laiklemenin ncs olan Mustafa Kemal
Atatrkn liderliinde Osmanl imparatorluunun kllerinden
doan yeni Trkiye Cumhuriyeti, baz alardan slamiyetin pa
palk kurumu gibi olan halifelii kaldrmtr.283 Halifeliin kal
drlmasndan nce bile Ingiliz yneticileri ve baz Arap aydn
lar, bundan sonra halifenin kim olmas gerektii dncesi etra
fnda dnp durmulard. Bu, Arap ve Hintli Mslmanlar ara
snda politik blnmelere ve rekabete yol amt. Sonunda pek
ok Mslmann naho birtakm duygular yaamasndan baka
bir ey elde edilememiti.284

Yeni Trkiye toplumu, dinin roln en aza indirme konusun

da tarihsel olarak Mslman olan toplumlar arasnda yalnz de
ildir: Sovyet egemenliindeki Orta Asya devletleri ve ou
Balkan devleti slam majinalletirirken, (baz Arap lkelerinin
de iinde yer ald) dier pek ok slam lkesindeki aydnlar,
din ile devletin tam anlamyla birbirinden aynlmasndan kana
rak laikleme yoluna gitmilerdir. Ve slm politikalarn ura
d kayplara, slam toplumlannda slm olmayan dzenlerin
ykselii ve yabanc fikirlerin, yasalann ve yaam biimlerinin
yaylmas elik etmitir. Bunlarn iinde baz slam toplumlann
da kadnlann zgrlemesi ve ocuklann asilemesi de yer al
maktadr. Art arda gelen bu asker, politik ve kltrel yenilgile
rin ortak ruhsal tasanmlan, 20. yzyln sonlannda kendini gs
teren dnya olaylannda, halknn ou Mslman olan tm l
kelerde olmasa da, bazlannda slm deerlerin, en azndan s
lm deerlerin baz versiyonlannn yeniden kurulmas arzu
sunda yansmasn bulmu olabilir. Pakistan, Malezya ve Iran gi
bi baz lkelerde politik gler btnletirici ve ayrt edici bir
g olarak285 slama baldrlar ve modem slm canlanma
devlete meydan okumam, devleti denetlemitir [denetlemeye
almtr]286 Araplarm ou ulusulukla slam arasnda ba
lant kurmaktadr ve zaman zaman kendilerini Arap lkeleri d
nda yaayan Mslmanlardan keskin bir biimde ayrt etme
ye almaktadrlar. rnein Arap ulusuluunun ekillendii
yllarda Msrl dnr El-Tahtawi, Trkleri isel ve dsal
anlamda teki olarak deerlendirmitir; onlarn slam anlay
n sorgulam ve ulus kardeliinin din kardeliinin ok daha
stnde yer aldn savunmutur.287
Tarihi Bemard Lewise gre, Baty dman ile zdeleti
rerek,288

slm kktendincilik, Mslman kitlelerin geleneksel de

erlerini ve balandktan eyleri deersizletiren ve en ni
hayetinde kendilerini inanlanndan, zlemlerinden, onur-
lanndan yoksun brakan ve hatta yaamlann srdrme
koullanndan uzaklatran glere kar duyduu amasz
ve biimlenmemi fke ve hn duygulanna bir ama ve
biim kazandrmtr.289

Bu iddete ynelen, gerilemi Mslman kktendincilerin sa

vunuculuunu yapt slam anlay, apokaliptik (kyamet
rtkanl yapan; .n.) ve militan bir zellik gstermektedir. Le-
wis, slam herhangi baka bir eden ok kimliin, sadakatin
ve otoritenin niha temeli olarak nitelendirmektedir.290 Kukusuz
yoksulluktan basklara dek pek ok ge, geni grup kimliine
ynelik kitlesel tehditlerin temel esidir. Yine de baz gruplar
dini, dandan gelecek tehditlere kar korunacak temel kimlik
olarak ele almak eilimini gstermektedirler. 20. yzyln ikinci
yansndaki slm uyan anlayabilmek iin slamn temeline
ve bu dinin tarihindeki baz temel noktalara psikolojik adan
bakmalyz. Bu tr kktendinci gruplar iin slamn douuyla
ilgili belirli olgular, efsaneler, asker ve politik stratejiler ve s
lamn hzla yayl, slm geni grup kimliinin nemli bir te
melini oluturmaktadr. Gnmzn slm akmlan, gerileme
yaadklan takdirde jeopolitik dirili iin tekrarlanabilecek ey
ler olarak slamn dou ve yayl amlarna geri dnmekte
dirler.

Akademisyenler, Kurandan ve teki birincil kaynaklarla bir

araya getirilen hadislerden hareketle slam dininin kurucusu ve
peygamberi olan Muhammedin yaamna ilikin olduka eksik
siz bir tablo oluturabilmilerdir.291 Gerekten de, Muham
medin yaam ve slamn ykselii konusunda alan bir aka
demisyen olan Subhash C. Inamdar, Kurann kendisinin pek
ok adan otobiyografik olarak deerlendirilebileceini292 ne
srmektedir. 569 ya da 570 ylnda Mekkede, kanklk iinde
ki bir kabile toplumunda dnyaya gelen Muhammedin yaam
nn ilk yllan, gerekten de rselenmelerle doludur. Gelecein
peygamberinin, Kutsal Kitaptaki Hazreti brahimin ilk ocuu
olan smailin soyundan geldii ne srlen tacir Kurey kabile
sinin bir ferdi olarak domasndan birka hafta nce babas l
mtr. O da geleneklere uygun bir biimde, stanne olarak bir
Bedevi kadnna gnderilmitir. ki yl sonra annesi Amineye
geri gnderilmitir; fakat Muhammedin asl koruyucusu byk
babas Abdlmuttalip olmutur. Kendisi alt yandayken, anne
siyle birlikte babasnn mezanna yaptklan bir ziyaret srasnda
Amine anszn lm ve iki yl sonra da bykbabas lmtr.
ksz Muhammed, amcas Ebu Talipin himayesi altna girmi
tir. Kuranm kszlere ve kimsesizlere kar sevecenlik gsteril-
meini buyuran ve onlara kt davranlmasm knayan baz b
lmlerinde bu yaantlarn birer yansmasn saptamak olanakl
dr:

ksze kymayasn
Dilenciyi kovmayasn
Allahn da nimetini anasn (93. Sure, 9. Ayet)

Siz ksz arlamazsnz

Yoksulu doyurmaya tlemezsiniz
ok daha miras yersiniz
Mal da ok severek yarsnz (89. Sure, 18. Ayet)

Muhammedin ergenlik dnemine ilikin fazla bir bilgi yok

tur, fakat ocukluunda koyun obanl da dahil eitli iler
yaptn ve amcasnn ticar amala Suriyeye yapt gezilere
katldn biliyoruz. 25 yama geldiinde drst ve onurlu bir i
adam olarak tannmaktayd. Zengin bir dul ve i kadn olan Ha
tice iin almaya balad ve ksa bir sre sonra evlendiler. 35
yalarndayken bir ruhsal meditasyon iine girdi ve 40 yanda,
Hira Danda inzivaya ekilmiken gznn nnde bir grn
t belirdi. Muhammedin bildirdiine gre melek Cebrail yanna
gelmi ve Allahn onu Elisi olarak setiini bildirmiti. Mu-
hammed, sann tersine kendisinde tanrsal bir yn olduunu
ne srmemi, fakat kendisini Allahn peygamberi olarak tant
mt. Fakat grd ey Muhammedi kayglandrm ve anla
ld kadaryla, Haticenin rahatlatc telkinleri sonucunda Pey
gamber sfatn kabul etmiti. Bu nedenle Hatice, ilk mmin ol
mutu.

Gerekten de, tm kaynaklar Haticenin Muhammedin yaa

mnda son derece etkili bir insan olduunu belirtmektedir. bni
shak, Muhammedin Haticeye skntlarndan nasl sz ettii
ni293 dokunakl bir biimde anlatmaktadr. 25 yandaki Mu-
hammedle evlendiinde kendisinin 40 yanda olduu sylenir.
Hepsi de Mslman olacak kadar yaam drt kz ocuk ve ok
kkken len bir olan dourmutur. Olunun lm, Peygam-
bere gemiteki kayplarn anmsatan nemli bir kayp olsa ge
rektir. Muhammed, 619 ylndaki lmne dek Haticeye bal
kalm, ok gemeden de Mekkeden Medineye ge zorlan
mtr. Grnd kadanyla, kendisinden yal bir kadnda, bir
ksz olarak yoksun kald belli olan mfik anne figrn bul
mutur. Onun lmnden sonra rol tersine dndrm ve bir
anlamda, daha sonra evlendii kadnlar iin bir bakc ya da an
ne figr haline gelmitir.294 Bunlardan en az biri ocuk yatay
d, bazlar ise yandalanndan dul kalan kadnlard -onlar da,
kendi ksz ocukluunun temsilcileri olarak grlebilir. Fakat
Muhammed, Allahn elisi olarak psikolojik ynden, yitirmi
olduu baba figrlerinin bir sesi haline gelmitir. u halde o,
Peygamber olarak yandalan iin eril ve diil, btnsel bir ebe
veyn figr oluturmutur. ocuklan ve hayvanlan sevme, zay
f ve yoksulu koruma ynndeki vahiyleri unu aka gster
mektedir ki o, Haticenin lmnden nce bile bu kimlii st
lenmiti ve grnd kadanyla, verdii destekle onun bu kariz-
matik kiilie brnmesini salayan da Hatice idi.

Balarda Haticenin verdii cesaretle Muhammed, misyonu

nu gizlice vaaz etmeye balam, kendisine ilk grntnn gel
mesinden yl sonra, 613te de aka konumaya balam,
tm bu zaman boyunca yava yava yanda kazanmtr. Yaa
mnn geri kalan blmnde kendisine periyodik olarak vahiy
ler inmitir: Bunlar bir dizi konuda, Allahtan geldii sylenen
mesajlardr ve de Muhammedin lmnden ancak otuz yl ka
dar sonra, pek ou szl bir biimde aktarlmaya devam edilen
eitli vahiyler Kuran olarak bildiimiz kitapta bir araya getiril
mitir. Muhammedin bildirdii vahiyler, sadece birtakm davra
n kurallar getirmekle kalmazlar, ayn zamanda Allahn elisi
nin iinde yer ald tarihsel olaylar yorumlayarak peygamberin
kendi davranlarn aklarlar. Bu olaylardan bazlar son dere
ce kiiseldir; Muhammedin, eskiden Hristiyan bir kle olup
kendisine Hatice tarafndan verilmi olan manev olu Zeydin
eski eiyle olan evlilii buna bir rnektir. ykye gre Muham-
med bir gn manevi olunun ei Zeynebi ak giyimli bir ekil
de grr ve gzelliinden etkilenir; fakat onun evine girmeyi ka
bul etmez. Zeyneb, bu yky Peygamber iin kendisini boa
may teklif eden kocasna anlatr. Muhammed bu teklifi redde
derse de, onlar bir biimde boanrlar ve Muhammed, ngrlen
zaman dilimi iinde Zeyneble evlenir. Kurandaki yorum yle-
dir: Zeyd onu [Zeynebi] boaynca onu seninle evlendirdik ki,
inanm olanlarn boandklar zaman manev oullarnn ele
riyle evlenmeleri gnah saylmasn (33. Sure, 37. Ayet). Mu
hammedin Zeyneble olan evlilii eletirilince dier erkek m
minlerin evliliini drt ele snrlarken ona pek ok e alma hak
kn veren vahiy inmitir. Kuranm oluturduu ve korunduu
tarihsel koullar gz nne alnacak olursa grnte elikili295
pek ok vahiy iermesi artc deildir ve bana kalrsa bu du
rum, sonraki slm liderlerin -ki bunlarn arasnda says hi de
az olmayan an kktendinci liderler bulunmaktadr- Kuranm
baz blmlerini grmezden gelip baz blmlerini n plana
kartarak Allahn niyetlendiklerini bir biimde yorumlamala-
nn kolaylatrmtr.

Bununla birlikte, Muhammed doduu kent olan Mekkede

tanrsal vahiylerini ilk kez bildirmeye baladnda kendi kabile
sinden pek ok kimsenin ilk tepkisi, onunla alay etmek olmu
tur: Bazlar onu cinlerin etkisi altnda kalmakla sulam ve dua
ederken stne dk atmlardr. Muhammed, peygamberlik ya
amnn bu dneminde Mira' (ykseli) bildirmitir: Bir hlya
aleminde cennete alnm, Allah tarafndan kabul edilmi, sema
v blgedeki tm harikalara tank olmutur. Miratan sonra s
lam dininin ritel yapsn kurmutur; bu ritelin son blmnde
Mirata Allah ile Peygamber arasnda gerekleen selamlama
tekrarlanr: Ey yce Peygamber, selam ve Allahn rahmetiyle
bereketleri senin zerine olsun ve selam bizlere ve Allahn s-
lih kullan zerine olsun. Mira ile bildirilen eyler, Mekkede
Muhammedin (mmet ad verilen) yandalan ile inanmayanlar
arasndaki atmay artrmtr. Muhammed, 619 ylnda amca
snn lmyle, ounluu slama ynelmemi olan Kureylile-
re kar balca koruyucusunu kaybetmitir. En sonunda Mu
hammed ve mmeti kt davranlardan kurtulmak iin Medi
neye g etmilerdir; Medineye Hicret yl olan 622, gn
mzde slam takviminin balangcna iaret etmektedir.

adam ve peygamber Muhammed, Medinede ayn zaman

da yeniliki ve politik bir asker lider olmutur. Kabilelerin d
man kervanlanna ynelik, genellikle cinayetin olmad, razzia
adn alan eylemleri, dinsel heyecanla birleerek bazen ldrme
eylemlerine yol aabilen cihat'a. dnmtr, bu da mmet iin
birtakm ekonomik kazanlar salamtr. Cihat terimi, aslnda
iki tr mcadeleyi anlatmaktadr: Her bireyin ahlkszla, tut
kulara ve cehalete kar verdii manev mcadele ve inanszla
ra kar yrtlen kutsal sava.296 Muhammed, adamlann bir e
it lmszl salayarak kullanna cenneti vaat eden Allah ke
lam ile kamlamtr: Muhammedin savalann olanakl k
lan belki de en etkili faktr, ehitlik ve cennet vaadi idi.297 (Ger
ekten de, onun tasarlam olduu sava ars, birisinin kendi
halkna ynelttii ada politik propagandann ilk rneklerin
den bir olarak deerlendirilebilir.) Bu silahl atma dneminde
gelen vahiyler ou kez arpma srasnda ve sonrasnda sergi
lenen davranlar zerine yorum getirmekte ve Mslman sava
larn olas sululuk duygularna seslenmektedir. rnein 624
ylnda Mekkeden gelen inanszlarla Muhammedin kuvvetle
ri arasnda geen Bedir Savandan sonra Kuranm getirdii yo
rum yledir: Onlar, sizler ldrmediniz, Allah ldrd, att
nda sen atmadn, atan Allahtr; bylece inanm bulunanlara,
gzel bir snay yapmak istedi.(8. Sure, 17. Ayet). Allahn, sa
va esirlerine ilikin buyruu:

Ey Peygamber! Elinizde bulunan tutsaklara diyesin ki:

Allah sizin gnlnzde iyi eyler olduunu bilirse, eliniz
den kan eyden, daha iyisini verir o size, sizi balar.
(8. Sure, 70. Ayet).

Mslmanlarn komu gruplarla ilikilerindeki deiimler de,

benzer ekilde Kuranda yansmasn bulmaktadr. O, dier din
leri kabul etmekte, saya, Musaya ve dier Musevi ve Hristi
yan ulularna sayg gstermekte ve Kutsal Kitaptaki dier ki
ileri tanmaktadr. Fakat tarihsel koullarn deimesiyle bir
likte Kurann tekilere kar tutumu da deimitir. rnein
hicreti izleyen dnemde Mslmanlarn Medinedeki byk Ya
hudi topluluuna ynelik duygulan son derece olumluydu. Al
lah, Kuranda nce: Musann bir rahmet, bir rehber de olan ki
tabyla... (11. Sure, 17. Ayet) yorumunda bulunmaktayd. Ms
lmanlarla Yahudiler arasnda gerginlik balaynca Allah, Ms-
lmanlann Yahudilere yaknlk gstermesini yasaklar:
Ey inanm olanlar! Sizden ayr olanlar srda edinmeyin,
size ktlkten geri kalmazlar, isterler ki bunalnz, onla
rn hnlar szlerinden bellidir, ilerinde sakl olan daha
byk eyler var. (3. Sure, 118. Ayet).

Muhammed, en sonunda 630 ylnda arkasna bin kiilik yan

da topluluunu alarak doduu kente zaferle dnm, fakat he
nz slam kabul etmemi Kureylileri cezalandrmak yerine
balamay semitir.298 Kureylilerin Hazreti brahim tarafn
dan yapldna inand Kabeye girerek orada bulunan 360
adet putu mzrayla yere devirerek paralamtr. Ardndan sah
te peygamberler tarafndan yaplm duvar resimlerin tmnn
(slam ncesi dnemde smail ile annesi Haceri susuzluktan
kurtaran vaha olduuna inanlan) Zemzem kuyusundan getirile
cek su ile ykanmasn emretti. Ortadou uzman Sandra Mac-
key, bu eylemlerden hareketle u sonuca varmaktadr: Muham
med, Kabeyi slamn merkez yeri konumuna ykseltmitir.
Fakat Medinenin politik merkez olma konumunu muhafaza et
mitir.299 Mackeyin gzleminin de yaln bir biimde ortaya
koyduu gibi, slam hem ruhan, hem de dnyevi otoriteyi kabul
etmekte, mminlerin Allah ile olan ilikilerini dzenlemekle
kalmayp ayn zamanda onlarn arasndaki toplumsal ve hukuk
sal ilikileri de dzenlemektedir.

Muhammed, Mekkenin fethinden tam iki yl sonra, 8 Hazi

ran 632de en ok sevdii ei olan Ayenin kollarnda lmtr.
Muhammed, yirmi yl biraz geen ksa bir sre iinde salam
bir yanda kmesi oluturmu ve ortak bir zihniyet biimi yarat
mtr. Yandalarnn temel gereksinimlerini karlam, kabile
yaamnn yaln biimlerini deitirmi, ataerkil bir kltr olu
turmu, daha nce bireysellik duygusunun ok az olduu bir top
lumda bu duyguyu glendirmi, hukuk ve adalet lleri getir
mi, anlamazlklar zmlemede birtakm modeller ortaya
koymu ve slamn gelecekteki kltrel ve asker baarlarnn
temellerini atmtr.300 Muhammed ld zaman grece olarak
yeni olan mmeti, olaanst liderin ardln aramaktayd. Mu
hammedin kaynpederi olan Ebu Bekir, Halife, yani Peygam
berin vekiPi ya da ardl seilmitir. Ebu Bekir, slam ordu
su zerinde denetim kurarak mmet zerinde yalnzca lah de
il, ayn zamanda politik bir g oluturmutur. syan eden her
hangi bir kabileye, asker g kullanlarak boyun edirilmitir.
Fakat zaten yal bir adam olan Ebu Bekir, Muhammedin l
mnden sonra yalnzca iki yl yaamtr. Halifelik kurumu, bu
tarihten sonra Ebu Bekirin kurduu temel zerinde devam et
mitir. Muhammedin lmnn zerinden yz yl gemeden
Mslman Arap ordular Hindistandan Ispanyaya kadar uza
nan, her yerinde slam kltrnn filizlendii byk bir impara
torluk kurmulardr. Fakat drdnc halifenin, Mekkeden, Arap
yarmadasnn kuzeyindeki, bugn Irak snrlan iinde olan bir
blgeye tanmasndan sonra, slm gcn ynetici kanad hi
bir zaman Mekkeye ya da Medineye dnmemitir.

ilahiyatlar ve tarihiler, Arap halifeliinin 632den 1258e

kadar olan tarihini eitli evrelere blmektedirler. 632den 661e
dek hkm sren ilk drt halife Hulafayu Raidin, Muktedir
halifeler olarak bilinirler. Onlan Emeviler (661-750) ve merkezi
Badat olan Abbasiler (750-1258) izlemitir. Son Abbasi halife
si, 1258de Badatn Moollar tarafndan fethi srasnda ld
rlmtr. Osmanl padiah Yavuz Sultan Selimin dnemin
de (1512-1520) Trkler, bir baka Abbasi hanedannn kuruldu
u Suriye ve Msr almlardr. 1517de Osmanl padiahnn
halife unvann almas ve slamn beii olan Mekke ve Medi
ne kentlerinin, slamn kutsal yerlerinin koruyuculuu grevi
ni301 stlenmesinden sonra Arap halifeleri dnemi sona ermi
tir. Osmanl padiahnn stlendii, biri din lider ve biri de s
lam dnyasnn politik savunucusu olmak zere ifte rol, Os
manlI mparatorluunun sonlanna kadar srmtr. Trklerin
Kurtulu Savandan sonra padiah, gvenlik nedeniyle stan
buldan kam ve halife unvan akrabalarndan birine gemitir.
Trkiye Cumhuriyetinin 1923te laik, batllam bir ulus anla
y zerine kurulmasn takiben son halife, unvann yitirmitir.
Fakat slam birlii, bu tarihten ok nce paralanmt; hizipler,
kk gruplar vard ve de din g mcadelesi, ok balardan be
ri devam etmekteydi.

En nemli blnme, Muhammedin kuzeni ve damad olan

drdnc halife Alinin ldrlmesinden sonra gereklemiti.
ii (Arapa ia Ali, Ali partisi szcnden gelmektedir) ad
verilen bir grup Mslman, Muhammedden sonra gelen ilk
halifenin meruluunu tanmay reddettiler. Muhammedi Pey
gamber, Kuran da tanrsal vahiy olarak tandlar, fakat Kuran
hukukuna kendi yorumlarm getirdiler. slam aratrmalar uz
man Deni MacEoin iiliin, topluluun gerek yneticisinin
kim olduu sorununa odaklanan din politik bir hareket olarak
baladn belirtmekte, bu da slamda din ve politika arasn
da302 fazla bir ayrm olmayna daha da ileri bir kant olutur
maktadr. Gnmzde iiler, tm dnyadaki Mslmanlarn
% 10-15 ini oluturmaktadr ve bunlarn da ounluunu Iranl
Mslmanlar oluturmaktadr. Bununla birlikte dnyadaki Ms
lmanlarn ounluu Snnidir ve bal olduklar gelenekleri
ilk halifeler kurmutur. Dolaysyla Osmanl Trkleri, yalnzca
slam dnyasnn %88-90m oluturan Snnilerin ruhani liderli
ini ele geirmilerdi; halifelik kurumu kaldrlnca Snni dn
yasnn ba ortadan kalkm oldu, fakat pek ok din liderlik ve
hizip liderlii varln srdrd.

Bunun bir sonucu olarak, 11 Eyllden sonra Bat medyas

bo yere slam dnyasndan gelecek, terrizmi lanetleyen otori
ter bir sesi bekledi. Bunun nedeni, bir bakma merkezi bir otori
tenin olmayyd; Emmanuel Sivann 1985teki gzleminde ol
duu gibi: slm yap gsz durmaktadr ... ynetimlere gz
kapal bir ballk iindedir ve de onun eylemlerini hakl kar
mann peindedir.303 Geriye bakldnda, bir halifenin ya da
baka bir uluslararas din otoritenin 1924den bu yana slamn
politik ynden zayflayna yant vererek, Mslmanlarn z
saygsn artrp onlar eitli ve an kktendinci hareketlerin et
kisinden kurtanp kurtaramayaca merak konusudur. Aslnda s
lam, 2. Blmde anlatld gibi bir tr lidersiz gerileme yaa
mtr: eitli dnemlerde birtakm liderler ortaya km, fakat
hibirisi slam dnyasnn byk bir blm iin lider roln ya
kalayamamtr. 1979daki ran devrimi, slam dnyasndaki bu
lidersizlie bir tepki niteliini tamaktadr; dnceleri iiliin
ilk dnemlerine ynelik bir zlemi yanstan bir grup ii slam
reformcusu, dinin lkede politik bir egemenlik kurmas iin a
lmtr. Dar al-Tabligh al-lslam (slm Tebli Enstits)
1965te kurulmu,304 ABDnin destekledii, baskc ran a-
hnn batllama giriimlerinde bulunduu 1970li yllarda yo
unlaan din kar-kltrn geliimini kamlamtr.305
1979da ah devrilmi ve srgne gitmeye zorlanm, Ayetullah
Humeyni eksiksiz bir teokrasi iin apokaliptik binyl planlanyla
birlikte randa iktidan ele geirmitir.306
 Fakat ekonomik ynetim yanllarnn, geni lde uygula
nan ikencelerin, idamlarn, insan haklan ihlallerinin ve ran-
Irak savann bir sonucu olarak 1980lerin sonlanna doru di
er Mslmanlar (zellikle de Snniler) arasnda ran devrimi-
nin itibar azalmtr: Gerekten olan ya da algladklan aa
lanmalarla, engellenmelerle, Batnn sahip olduu ekonomik ve
teknolojik zenginlikler karsnda duyumsanan ya da yadsnan
kskanlkla baa kmada kendi yollann arayan Snni radikal
ler iin ran, artk bir rol modeli oluturmuyordu.307 Pek ok
Arap devleti, slm yeniden canlanma hareketlerinin ve onlann
(Msrdaki Mslman Kardeler rgt gibi) kktendinci dalla-
nnn geliimi karsnda sarsnt yaamtr. Cezayir, Msr, r
dn ve Trkiye gibi lkelerde kktendinciler seimlerde varlk
gstermeye balamlardr. Bu nedenle kktendinciler saldnla-
nn ABDye, sraile ve genel olarak Batya ynelttiklerinde bu
eylemleri -dorudan ya da dolayl bir biimde- yukandan destek
grmtr. Zayf ynetimler ya da krallk rejimleri, saldrlann
kendilerine ynelmemesini yelemilerdir. Kukusuz bir z
me kavuamayan Filistin sorunu da, bu saldrgan duygulann diz
ginlenmesini olanakszlatran, kanayan bir yara olmutur.

Gnmzn slm kktendincilerinde grlen gerilemeyi in

celeyecek olursak, sevecen tavrl Muhammedin evresini g
zeten eylemleri yerine, sava Muhammedin stratejik ustalkla-
n zerine odaklandklann ak bir biimde grrz. Kktendin-
cilerin yaptklan bu seimle, ksz Muhammed gibi hissettik
lerini varsayabiliriz: Kurban konumuna sokululannn nedeni
olarak grdklerini ortadan kaldrmak istemekte ve kendilerini
tannsal eylemciler olarak imgeleyerek vicdan azab ya da sulu
luk duygusundan kurtulmak iin 8. Sure, 17. Ayetteki gibi Ku
ran pasaj lanna ynelmektedirler. Kurann bize kar onlar
 sikoloj isini vurgulad eklindeki mutlak yoruma balana-
k, Peygamberin eitli insanlar yeni bir geni grup iinde bir
raya getirebilmesini, bakalarn sevmesini, balayclk gs-
ermesini, adalete inanmasn, kadnlara sayg gstermesini ve
)aka inanlara sahip olanlarla bir arada yaamasn grmezden
gelmekte, hatta yadsmaktadrlar. Bu gerilemi gruplar, (daha
nceki blmde tarttmz gibi) Talibanm, Muhammedin
Kabedeki putlar krnn bir yansmas olarak Bamian Vadi
sindeki Buda heykellerini yok etmesi rneinde olduu gibi
arnma ritellerinin peindedirler. Gerek yaamdaki kadnlan,
tehlikeli bir ayartclk iinde olmakla sulayarak karalamakta,
kadmlann yalnzca (ksz) ocuklara bakm vermesini istemek
tedirler. Kadm cinsellii gizli olmal ya da yalnzca cennetin l-
kletirilmi meleklerinde (huriler) ak bir biimde sergilenme
lidir.308 Onlar, yelerini dandan gelmesi beklenen tehditlere
kar grubu savunmak adna lmeye zorlamak iin Peygam
berin lmszlk konusunda verdii sz yeniden gndeme ge
tirmektedirler.309 Fakat ktcl bir gerileme iine girmi slm
kktendinciler iin zaman, yalnzca fethetmeye ynelik deil,
dman imha etmeye ynelik mcadele zamandr.310

1997 ylnda yaynlanan Bloodlines: From Ethnic Pride to

Ethnic Terrorism (Kan Ba: Etnik Gururdan Etnik Terrej ad
l kitabmda, etnik terr liderleriyle ilgili olarak elde ettiim
nemli bir veriyi anlatmtm. Grnd kadanyla ocuklukla-
nmn ilk dneminde zihinsel ya da fiziksel olarak istismara ura-
yanlann says anlaml derecede oktu.311 Bana gre terrist hc
relerin liderleri olmaya alanlar, kendi kusurlu kimlik biim
lenmelerinden tr, kiisel kimliklerini yattrmak iin etnik
kimliklerini kullanmaya alyorlard. Bu tr kiiler iin etnik
kimlik adrnn bezi, kiisel kimlik giysisinin anmlm
telafi etmektedir. Geni grup kimlii adrnn direi olarak li
derler, adr bezinin uygun durumda olduundan ve yklmaya
candan emin olmak isterler. u halde bu tr kiiler, kendileri
ne ilikin ruhsal nedenlerden tr, kendi kimlik biimlenmele
rindeki incinebilirlii gizlemek iin kiisel kimlikleri yerine ge
ni grup kimlikleriyle ilgilenmektedirler: Terrist liderler ve
yardmclar kendilerindeki kurban ynlerini ve saldrganlarnn
kurban ynlerini dsallatrarak ve masumlara yanstarak l
drme eklinde psikolojik bir gereksinim iindedirler.312 Usa-
me bin Ladininde de etnik terr liderlerinde saptam olduuma
benzer bir kiisel gemiinin olduunu kefetmek -her ne kadar
onun i dnyasnn yapsyla ilgili olarak yalnzca speklasyon
yapabileceksek de-, benim iin bir srpriz olmayacaktr.

11 Eyll 2001 den nce313 bize Usame bin Ladinin geliim

yllaryla ilgili kabataslak bir fikir veren iki biyografi yaynlan
mt; onun yaamnn ilk yllarnda srekli bir rselenmeye ma
ruz kaldn kuvvetle dndren birka olgu vardr. Bin Ladin
1956 ya da 1957de domutu, Yemen kkenli, en az on karsn
dan ve dier elerinden yaklak elli ocuk sahibi olan Suudi bir
milyonerin oluydu. 1930da Suudi Arabistana g ettiinde
yoksul bir adam olan Muhammed bin Evad bin Ladin, Suudi
Arabistandaki en byk inaat irketinin sahibi ve ok zengin
bir adam olmu ve sonuta Suudi hanedannn yeleriyle birta
km ilikiler kurmutu. Usame, babasnn on yedinci ocuu idi,
fakat bunun rseleyici olmas gerekmiyor. Muhammed bin Evad
bin Ladinin Usamenin annesiyle olan ilikileri, bir rselenme
kayna olabilir. spanyol gazetesi El Correro'da yaynlanan314
bir makale, (on drt yandaki Usame ile birlikte yurt dnda
gerekletirilen bir yaz programna katlan bir spanyol kadnla
yaplan bir grmeye dayanarak) bin Ladinin annesinin baba
s iin bir e deil, bir cariye olduunu ne srmektedir.315 Ame
rikan istihbaratndan bir kaynak, 2002 ylnn Ocak aynda bana
bunu dorulamt. Bununla birlikte, grm olduum bir Su
udi vatanda, bana bin Ladinin annesinin bir cariye olarak de
erlendirilemeyeceini,316 Suudi Arabistanda Mslman bir er
kein drt yasal einin olabileceini sylemiti. Bu kiiye gre
baba bin Ladin, Usamenin annesi Hamide ile evlendii zaman
drt karsndan birini boam, Hamideyi de yasal elerinden bi
ri yapmt. Yine de, Hamidenin gemiiyle, kocasyla ve koca
snn dier eleriyle olan ilikileri, ona cariye diyemesek de,
kendisini biraz farkl klyordu. Baba bin Ladinin yirmi iki ya
ndaki Hamide ile, onun gzelliiyle ilgili duyduklarndan t
r m, yoksa Suriyedeki i ilikilerine yardm dokunsun diye
mi evlendii, ok ak deildir:

Muhammed, am ziyaret ettii zaman birlikte i yapt

Suriyeli bir ailenin kz olan Hamide ile karlamt. Mu
hammed genellikle, Yemenli kkeni nedeniyle aada
grldn hissettii Suudi toplumuna girmesini sala
yan evlilikler yapyor, Suudi kkenli kadnlarla evleniyor
du. Fakat Hamidenin arpc bir gzellii vard ve ailesi
de onun hemencecik evlenmesinden mutluluk duymu
tu.317

Evlilik, hzla tatsz bir hal almt. Muhammedin Suudi k

kenli ev halk, bu Suriyeli ei bir yabanc olarak grd. Dlanan
Hamide Al Abeda (kle) olarak tannd, bu evlilikten doan
tek ocuk olan Usame de, bn Al Abeda (klenin olu) ola
rak damgaland.318 Usamenin ocukluunda, annesi aalan
dka kendisinin de aalanma hissettiini kolayca tahmin ede
biliriz. Ayn ekilde, Usamenin babas cariye ya da kle
eini Suudi Arabistann kuzeyinde uzak bir yere srp de ken
disi baba evinde, dier annelerin ve onlarn ocuklarnn ya
nnda kald zaman, onun daha da rselendiini tahmin edebili
riz. Kk Usamenin, annesinin yerini alan, babasnn birinci
eiyle nasl bir ilikisi olduuna ya da olas aalanma duygu
suyla ya da z annesinden ayn kalmasyla nasl baa ktna
ilikin elimde veri yok. Son derece otoriter olan Muhammedin
olunu sk sk dvdne ve onu din ve toplumsal yasalara uy
maya zorladna ilikin kantlar vardr. Benim tahminim, Usa
menin bu kiisel kargaa ortamnda duyabilecei herhangi bir
fke duygusunu bastrd ya da yadsd eklindedir.

Usame on yalarna geldii zaman319 babas 17. ocuuna

yaklak seksen milyon dolarlk bir miras brakarak bir uak ka
zasnda ld.320 Babasnn lmnden sonra gen bir amca, bin
Ladin airetinin bana geti ve Usame, annesi Hamidenin ya
nma gnderildi. Adam Robinson, ergenlik ncesi ocuun biyo
lojik annesiyle ikircikli bir biimde yeniden btnlemesini be
timlemektedir; Usame, ksa bir sre sonra amcasna bir mektup
yazarak, olaslkla hala kle kadnn olu olarak grlmesine
ramen, daha ayrcalkl bir konumu olan ev halknn yanma
dnmek istediini belirtmitir.

Usamenin ailenin ilerini yrtmeyi stlenen en byk er

kek kardei de, trajik bir biimde Muhammedin kaderini pay
lam ve 1988de Teksasta, San Antonio kentinde bir uak ka
zasnda lmtr. Usamenin zel olarak bu olaya nasl tepki
verdiini bilmiyoruz. Fakat onun 15-20 ya aras dnemde ok
itiine ve fahielerle iliki kurduuna dair baz kantlar var
dr.321 Kendisi daha sonra Ciddedeki Kral Abdlaziz niversi-
tesinde renim grrken babasnn yerini tutacak kii olarak,
orada ders veren ve West Banktan Filistinli bir Arap olan eyh
Abdullah Yusuf Azzam ile tanmtr. Usamenin aabeyinin
bir uak kazasnda lmesinden bir yl sonra manev babas
olan ve onun kktendinci inanlarnn ekillenmesinde byk
pay olan Azzam, Pakistanda ldrlmtr.322 Bin Ladinin
kle ya da uzaktaki annesinin, zorba yaradll babasnn ve
z babasyla manev babasnn dehet verici lmlerinin, onu bir
terr rgtnn lideri ve milyonlarca kktendinci Mslmann
gznde bir kahraman yapan ruhsal temellerin oturmasnda
nemli roller oynam olduunu kolayca tahmin edebiliriz; bun
larn iinde, olaslkla kendisini eli kll Muhammede dnen
ksz Muhammedle ilgili bilind fanteziler de yer almakta
dr.

Daha fazla bilgi edinilmedii srece bu etkenlerin oynad

rollerin zgll konusunda sadece speklasyon yaplabilir.
Fakat Usame bin Ladinin toplu ortamlarda ou kez kendisini
kiisel olarak incittiini hissettii tarihsel olaylar anlatan, olup
bitmilerle uraan bir bireyin kiisel zelliklerini sergiledii
aktr. Bin Ladinin toplulua hitaben syledii eyler, klinik
uygulamalardan tandmz, mutlak, patolojik intikamc bir
kiinin hemen hi deimeyen psikolojik rntsn yanstmak
tadr: Kindar, balayc olmayan, vicdansz, acmasz, aman
sz ve k a t... saplantl bir intikam amac iin yaayan.323 Klinik
aratrmalar, bu tr bireylerin sevme yetisinin ocukluk ann
ilk dnemlerinde hasara uradn, ocukluklarnda kendilerine
bakan kiilere kar sevgi gelitirmek ve onlarda ho duygular
yaratmak yerine onlara ac verme ve onlan ykma uratma iste
i duyduklann gstermektedir. Bu bireyler, yetikin yalara gel
diklerinde kayplara kar zellikle duyarl olmakta ve bunlara
kar znt ya da knt deil, saldrganlk ve intikamclk
tepkileri vermektedirler. Baka zamanlarda (ayn zamanda bir
tr kayp niteliini tayan) bir kiisel baarszlk duygusu, ayn
duygulan tetikleyebilmektedir. New Yorklu psikanalist Charles
Socaridesin yazd gibi:

Hrsla cezalandnc ya da misilleme nitelii tayan bir ey

leme giriir -dier tm arzular geride braklmtr.
Tam bir misilleme ya da kin dolu bir misilleme iine
girdiini dnerek duygulanmasna ya da eylemde bu
lunmasna gre klinik tablo deimez.324

Bu tr bireylerin en az glleri dahi (kendi lkelerindeki ya

da baka yerlerdeki) politik liderleri, bilind olarak yoksun b
rakc ve dmanca bir tavr iinde grme eilimindedirler. Bu
nedenle de bu liderler (ve lkeleri) ou kez intikam drtsyle
dolu bireylerin hedefi haline gelmektedir.325

Bin Ladinin bilind drtlerini kesin bir biimde belirle-

yemesek de, onun an utaki ideolojisini ve meslek geliimini
psikolojik tarihsel bir balam iine yerletirebiliriz. Her eyden
nce bin Ladin dnyay, Batnn zaferleri karsnda altst ol
mu bir biimde alglamaktadr. Kendisini aalanm hissetti
ini aka sylemese de, klinik uygulamadan biliyoruz ki, ma
dalyonun bir yz intikamclk ise, dier yz aalanmadr: u
halde hn, fke ve intikama hak kazanma duygulannn ak ifa
delerinden yola karak, bin Ladinin ve onun grlerini payla-
anlann, Bat kltrnn yayl ve dnya apnda g kazan
mas nedeniyle kendilerini aalanm hissettikleri sonucuna
varabiliriz.

Bu nedenle o, misyonunu Allah adna bir oldu bitti olarak

kabul etmitir. Tarihi Richard Landes, bin Ladinin dnce
rntsndeki zgl apokaliptik nitelii rneklemek iin unla-
nn altn izmektedir: Bin Ladinin yks, uygarln gelgitle
rinin bir yks deildir; fakat acmasz bir biimde, etkinlik
alan asndan evrensel, retorik bakmndan da zorlaycdr.326
Gerekten de, dnyaya yaynlanan eitli video kaytlarna ba
kldnda uras aktr ki, bin Ladin Allahn bir hizmetkr
olarak kendini tmgl ve doruluun savalaryla dnya
daki ktln ve eytanm uaklarn kar karya getiren ev
rensel arpmada merkez konumda bir oyuncu327 olarak gr
mektedir. Bin Ladin, tanrsal destekli intikam eylemine hak ka
zandran tarihsel olayn altn tekrar tekrar izmitir: ABD or
dusunun Suudi Arabistandaki kutsal mekanlara tecavz;
Irak zerindeki, ABDnin ban ektii Birlemi Milletler yap
trmlar (kukusuz, ABDnin ban ektii Irak igalinden n
ce) ve sonradan Irakl sivillerin ektii eziyetler; ve ABDnin Fi
listinli Araplara kar sraile verdii destek.

Fakat o, kendisinin ve slam dnyasnn aalanmasnn sim

gesi olarak, ayn zamanda seksen yl geriye, Osmanl Imparator-
luunun sonuna ve Halifelik kurumunun kaldrlna -kendi de
yiiyle, slam dnyasnn hal bayraklaryla kuatld328 za
mana- kadar gitmektedir. Bin Ladinin niversitedeki akl hoca
s Azzam, Sovyet igaline kar Afganl mcahit direniinin ba
lca destekilerinden biri olmakla kalmayp ayn zamanda slam
dnyasn tek bir Halifenin ynetimi altnda, bir imparatorluk
iinde birletirecek bir cihad' savunmaktayd; burada Nazi y
netiminin bin yllk Reich dnden ok uzak olmayan bir bin-
yl zlemini grebiliyoruz. Azzamn lmnden sonra bin La
din, her iki lknn de nde gelen bir propagandacs olarak or
taya kmtr. Azzam ve bin Ladinin329 slamn dnya liderli
ini yeniden dzenleme arzusunda yalnz olmadklarn syle
mek gerekir. 1995 ylnda Almanyada Trk kkenli bir slm
tarikatn lideri olan Metin Kaplan, babasnn lmn takiben
kendisini Kln Halifesi ilan etmiti. Kaplanm adamlar,
1998de insanlar tarafndan kullanlan bir uakla, nefret edilen
simgesel bir yapy ykma eklinde -baarszla urayan- m
kemmel ve korkun bir senaryoyu, 2001 yl Eyllnde sahne
ye konan bir dnceyi gerekletirmeye kalktlar: Trk gven
lik gleri, onlarn Ankaradaki Atatrk mozolesini (Antkabir;
.n.) hedef alan bir ua havalandrma giriimini nledi. Alman
Anayasasm Koruma Federal Brosuna gre Metin Kaplann
rgt, zaman zaman Usame bin Ladin ile iliki iinde olmutu;
Taliban temsilcilerinin 1998 Austosunda Klne gittikleri bili
niyordu. Fakat Alman yetkililer ne gruplar arasndaki para trans
feri ne de terrist saldn stratejilerine ilikin tartmalara ilikin
bir kant bulabildi. Kaplan ile bin Ladinin amalar, en azndan
birbiriyle rtyordu: Kaplan bir lh slam devletini yarat
mak iin zgrlk mcadelesinden sz ediyordu; bin Ladin ise
pek ok slm kktendinci gc kendi dnya leindeki Ms
lman topluluunu kurmak zere birletirmeye alyordu.330
Kaplann etkinlikleri iin elinde bulunan para miktan fazla de
ildi, fakat grnd kadanyla bin Ladin, daha geni bir etkin
lik alan iin snrsz ekonomik kaynaklara sahipti. Landes, an
slamclar asndan Mslmanlann Batnn ellerinde aalan-
nn, tek bana srailin varlyla tahamml edilemez bir yo
unlua ulatn ne srmektedir: Byk bir g tarafndan
fethedilmi olmak nemli bir eydir, ama tebaa konumundaki bir
halk tarafndan fethedilmi olmak dayanlmaz bir eydir.331 Bu
nunla birlikte srail, ayn zamanda bin Ladinin ve onun gr
lerini paylaanlann binyl imgeleminde anahtar bir figrdr:
Nakbah (1948 Felaketi [srailin kuruluu]), Deccalin (ey
tann) glerinin iiydi. Uzaktaki Bat, bir tehdidi temsil ediyor
olabilirdi, fakat srail kutsal deerlere saygsz bir kltrel iga
li temsil etmekteydi.332 Bu nedenle ABDye ynelik saldn, Ba
tl dmann teki direine arpmtr; gerekten de, slm k
yamet literatrnde New York, Babilin Orospusudur.333

Bin Ladinin binylc slm kktendincilii, -gazeteci Louis

Palmern yazd gibi, halk fanatik olmayan ve gemite de
hi fanatik olmam-334 Afgan ulusu zerinde nasl byle bir
g kazanmtr ve de Afgan liderleri onu iade etmek yerine
dnyadaki en byk asker gc kendi stne ekmeyi yele
mitir? (1996dan 200l e dek Afganistandaki defacto ynetim
olan Taliban, ABDnin ve Birlemi Milletlerin bin Ladinin
teslim edilmesi yolundaki isteini iki kez geri evirmi, gereke
olarak da bin Ladinin konuklan olduunu belirtmitir.335).

Yabanc gler -ki bunlann iinde Afganistandaki Sovyet i

galinden rkerek, komnistleri Afganistandan karmak ve
SSCByi zayflatmak iin dnyann bu blgesinde slm kk
tendincilii kkrtmay gze alm ABD ve ngiltere de bulun
maktayd- Pakistan-Afganistan snnnda kktendincilerin says
arttka onlan destekliyorlard. Amerikan ve ngiliz destekli Pa
kistan diktatr Ziya-l Hakn ynetimi altnda, 1977den
1989a dek din okullann (medreseler) say ve nitelii dramatik
art gstermi, 1971 de kaytl 900 okul varken bu say 2000 y
lnda 8000e kmtr (ve binlerce de kayt d okul vardr)336;
bunlar, ou Pakistan ve Afgan kkenli bir milyon kadar ren
ciye hizmet vermektedir337. Londrada alan gazeteci Tank
Aliye gre: [Ziya-l Hakn] miras, kktendinciliin ykseli
i olmutur.338
 Bu aamaya dek, din kkenden gelmeyen sekinler ynetimi
orduyu ve ekonomiyi kontrol ederken, bu kurulular genel ola
rak yer altnda kalmlard. Bununla birlikte, yeni medreseler
farkl bir trde renci, kendisini arnm slama adam bir
asker politikac yetitirmiti. Bu okullardan ou Pakistann
cra krsal blgelerinde, Afganistandaki savatan kaan mlte
cilerin yerletii smr kamplarna yakn yerlerde kurulmu ve
yoksul ailelerin erkek ocuklar iin birinci elden eitim kayna
olmulard.339 Pek ok Suudi ArabistanlI zengin de, an s
lam desteklemek adna ABDnin 1980-1992 yllar arasnda
mcahitlere yapt 4-5 milyar dolar olarak tahmin edilen yard
ma denk miktarda paray, Pakistandaki medrese sistemine ak
tarmt.340 Bylece Pakistandaki medreseler, Suudi Arabis
tann son derece muhafazakr nitelikteki din ideolojisi olan
Vahabilik341 ile smrgecilik kart Deobandi342 ideolojisinden
alman elerin bir araya getirilmesiyle oluturulmu militan s
lm kktendinciliin an bir biimini, en temel derslere bile ta
mlardr: Okuma kitaplan, Urdu dilindeki cim harfini ci
hat, tay top (yasa), k aaf kalanikof ve khay khoon
(kan) ile retmilerdir.343

Taliban lideri Molla mer, Pakistan din okullanndan mezun

olmamakla birlikte yandalannn byk ounluu bu okullar
dan mezundu: merin 1999da Kabilde kurduu hkmetin
sekiz bakan, bu tip okullann en popleri olan ve gazeteci Jeff-
rey Goldbergn 2000 ylnda ziyaret ettii344 Hakkaniye Medre-
sesnden mezun olmutu. O yl medreseye 2500den fazla
renci kaydolmutu ve de bir nceki yl da, bavuranlann te iki
si kontenjan yokluu nedeniyle geri evrilmiti.345 renci pro
filini byk oranda, korkun bir yoksulluk iindeki Afganistan
ve Pakistandan gelenlerin oluturduu, Kazakistan, Tacikistan,
zbekistan ve eenistandan rencilerin de bulunduu Hak-
kaniye Medresesi'nde yemek ve yatak bedavayd. Goldbergn
yakn gzlemlerine gre an ve militan kktendinci propagan
da, 8-9 yandan 30-35 yana dek deien bir renci toplulu
una yaplmaktayd. Yani Hakkaniye Medresesi, aslnda bir ci
hat fabrikasyd.346

renciler, gnn byk bir blmn havasz snflarda,

yere bada kurarak, Kuran ezberleyerek geirmektedirler. Ku-
ranm orijinal dili Arapa olduu iin kktendinciler onun Al
lahn vahiy dili olan orijinal diliyle allmas gerektiine ina
nrlar. Bu nedenle rencilerin ezberlemeye alt Kuran, on-
lann bilmedii bir dil olan Arapa ile yazlm Kurandr, bu ne
denle eletirel bir biimde deerlendiremeyecekleri bir metni ez
berlemeye almaktadrlar. Bu ekilde yrtlen retim yl
srmektedir. Sekiz yllk bir kursa katlan daha byk yataki
ocuklar Kuran yorumu, Peygamber Muhammedin szleri (ha
dis) ve yaplacak kutsal sava yrtme kurallannn da iinde yer
ald, din kurallar {fetva) zerinde almaktadrlar. Dnya ta
rihine ilikin herhangi bir bilimsel kurs ya da alma yoktur.
Bilgisayar ya da televizyon yoktur. Ailelerinden aynlm olan
renciler, medrese kompleksinde hi bulunmad iin kadn
grmezler. Bir anlamda bu gen insanlarla kendilerine inansz
olduklan ve dnyadaki Mslmanlara kydklan retilmi in
sanlar -yani Hindular, Yahudiler, zellikle de politikalan Yahu-
di-Amerikallarca dikte edildii varsaylan Amerikan vatanda-
lan- arasna bir duvar ekilmitir. Goldberg kesin bir dille
Hakkaniye Medresesi'nde silah bulunmadn ve bu rencile
re nasl bomba yaplacan kimsenin retmediini belirtmek-
tedir.retilen ey, derinden derine inanszlann elinde kurban
edilmi olma duygusu ve buna uygun bir cihat ideolojisidir. Bu
retiye, Talibanlatnc liderlerin ve Usame bin Ladinin im
geleri evresinde toplanma da elik etmektedir. Goldberg ren
cilere: Kim Usame bin Ladini nkleer silahlarla donanm ola
rak grmek ister? diye sorduunda snftaki tm eller havaya
kalkmtr; baz renciler alklarla karlk vermitir.347 ren
ciler, Goldberge merin konuu olan bin Ladinin: slam
dinini imanszlarn kirletmelerinden arndrmak isteyen ... tm
dnyadaki Mslmanlar bir araya getirmeye alan ... byk
bir Mslman olduunu sylemilerdir.348 Bu okullardan yk
selen Taliban (renciler anlamna gelmektedir) hareketi Sov
yet igali sonrasndaki Afganistanda ortaya kan iktidar bolu
unu doldurmutur.

Bana gre Afganistan, incinmi ve kyma uram bir lke

ile, kiisel olarak kurban edilmi olma duygusunun acsn yaa
yan ve bunun bir yansmas olarak an nefret duygusu iinde
olan bir insann mkemmel uyumuna sahne olmutur. Afga
nistan, bin Ladinin ilgisini ilk kez, ruhani stad olan ve mca
hitlerin dindarlndan ve kahramanlndan etkilenerek Sovyet
igalinden bir yl sonra ailesini Pakistana gnderen Azzam ara
clyla ekmitir. Zaten bin Ladin iin bir baba figr olan Az
zam, Pakistann Peaver kentinde Beyt-l-Ansar (Mcahit
Hizmetleri Evi) kurmu ve Afgan muhalefetine, bu arada gnl
l savalara yardm salamtr. Bin Ladin, Azzamm izinden
giderek mcahitlerin ve dnya leindeki dier militan kkten
dinci gruplann nde gelen ekonomik destekilerinden biri ol
mutur. 1980lerin ortalannda bin Ladin ve Azzam birlikte Af
ganistandaki Sovyet igaline kar mcadele etmek iin eitli
lkelerden gelme Mslmanlan bir araya getirerek ekonomik
destek sunan bir grup olan Maktab al-Khidamat (MAK) kur
mulardr. Azzamn lmnden sonra bin Ladin, Suudi yneti
minin basklan sonucu 1996da srgn edilinceye dek be yl
Sudanda yaam, ayn yl ABDye kar kutsal savan balad
n iln etmitir: Biz -Allahn izniyle- Allaha inanan ve Al
lahn emirlerine uymann dln almak isteyen tm Msl-
manlan, Amerikallan ldrmeye onlann paralann nerede ve ne
zaman olursa olsun yamalamaya davet ediyoruz.349 Ardndan
Afganistana dnm ve sonuta Molla mer ile dost olmutur.
Savan ve kurakln harap ettii bu lkede, bin Ladinin sun
duu ekonomik olanaklar, Sovyet igali srasnda yardmda bu
lunduu, kendisine ideolojik ynden sempati duyan sekinler
asndan olsun, yalnzca bir biimde sa kalma amac tayan
lar asndan olsun, hemen hemen kar konulmaz bir nitelik ta
m olsa gerektir.

Fakat Usame bin Ladin gibi patolojik bir intikam duygusu

iindeki bir birey, bakalann kendi politik-din amalan uruna
lmeye nasl ikna etmektedir? Kukusuz, intihar saldns dzen
leyen bir kiinin psikolojisi, en azndan u ynden artcdr:
Gndelik klinik alma srasnda zihin sal alanlan, dk
zsayglarndan ve de yaadklan youn sululuk duygulanndan
tr kendisini ldrme giriiminde bulunan insanlar grmekte
dirler; te yandan bir intihar eylemcisi de, grnd kadanyla
yksek zsaygsndan tr intihan semektedir.

Mslman olmayan kimselerce de intihar saldnlan dzen

lenmitir. rnein Tamil Kaplanlan Hindudurlar ve Mslman
anlardan ok daha fazla intihar eylemi gerekletirmilerdir.
Ayn biimde, Japon Kamikaze pilotlan da Mslman deildi
ler. Ben, Filistinli intihar bombaclannn psikolojisini inceleme
ye ilk kez Tunusta, Filistinlilere ait bir yetimler yurdunda Lb
nandaki Sabra ve atila kymlanndan kurtulan be ocukla kar
latm zaman balamtm.350 15 Eyll 1982de srail Savun
ma kuvvetleri, Bat Beyrutta bulunan birbirine komu iki Filis
tin kampm, Sabra ve atilay kuatmt. Ertesi gnn leden
sonra srailin mttefiki olan Lbnan Hristiyan Falanjist milis
leri kamplara saldn dzenlediler ve tutulan sokaklarda tuzaa
drlen sivilleri aynm gzetmeksizin ldrdler. Yakn tari
hin en barbarca olaylanndan biri olduu kukusuz olan bu kym
srasnda tahminen 2750 mlteci ldrlmt. Ardndan srail
ynetimi bir soruturma komisyonu kurdurmutur. Komisyon,
dnemin babakan Menahem Begin ile imdiki babakan Ariel
aronun da aralannda bulunduu sekiz srailli politikacy kat
liamdan dolayl olarak sorumlu bulmutu.

alma arkadalanm ve ben, eskiden kadn hastalklan ve

doum hastanesi olup imdi Tunustaki Biet Atfal al-Sommoud
kszler yurduna dntrlm olan binann avlusuna girdii
mizde tm ocuklann futbol oynamalan dikkatimi ekti; fakat
daha kk yalardaki be ocuk binann giriine yakn bir yer
de, skk bir tarzda melmi olarak duruyorlard. Bir takm
grnts veriyorlard ve birbirleriyle o kadar ilgiliydiler ki, bi
nann ziyaretilerini fark etmediler. Onlann yksn ksa bir
sre sonra rendik: Onlar, kym srasnda Sabra ve atilada
yaayan bebeklerdi. Anladm kadanyla, anneleri ve dier ye
tikinler onlan saklayarak yaamlann kurtarmlard. Bir tanesi
yatak altnda, dier drd ise p tenekelerinde saklanmlard.
Gerek kimlikleri bilinmiyordu. Her birine Biet Atfal al-Som-
moudun dzenli bir ziyaretisi olan FK liderinin soyad,
Arafat verilmiti. kszler yurduna yaptmz ziyaretler sra
snda bu be Sabra ve atila ocuunu gzlemleme olanan
buldum. Arafat ocuklan, bir aradayken normal gzkyor
lard, fakat gruptan birisi aynld ve kendisine ayn bir birey
muamelesi yapld takdirde, saldrgan ve ykc bir tutuma y
neliyordu: Bir keresinde bunlardan biriyle mdrn odasnda
yalnz grmeyi denedik, hemen mdrn odasndaki mobilya
lara saldrd. Onlar, nasl birey olunacan bilmiyorlard. Bana
gre bu be ocuk, bir kiinin bireysel kimliinin yerine daha
byk lekte bir geni grup kimliini koymann bir rneini
oluturuyordu.351

Fakat, kszler yurdundaki 52 ocuun tmnde de bu feno

menin lml bir versiyonunu gzlemledim. zel anlar ya da
nesneler araclyla lm ebeveynleriyle balant kuranlar, da
ha iyi bir grnm sergilemekteydi.352 Gerek bir balantdan
yoksun olanlarn geni grup kimlii, bireysel kimliinin nne
geme eilimindeydi. Adlan ister Aye ister Hamit olsun, ken
dilerine zg arzulan ve korkulan, kendilerinin kurban edilmi
Filistinlilerden oluan bir birlik ya da bir takm olduklan yo
lundaki temel olgunun ardna gizlenmi, onlardan daha nemsiz
olgular niteliini tamaktayd.353 ocuklann bireysel ilgileri,
grubun dmana kar duygulannm yannda geri planda kal
yordu ve de onlar, geni grubun zsaygsn ykseltmenin pein
deydiler. Geceleri birey olarak yaamlan gn iindeki yaamla-
nndan daha trajik idi; kbuslar gryor ve yataa iiyorlard.
Kurban edilmi olmayla ilgili arklar sylyor, televizyonda i
gal edilmi Filistindeki rselenmi ocuklan seyrediyor ya da
futbol oynuyorlard.

Benim iin uras akt: Bu kszler yurdu bir cihat fabri

kas deildi ve de burada yaayan ocuklar, asker ya da asker
lik d iddeti kkrtan bir propagandaya maruz kalyor deildi
ler. Kendisi de ar bir rselenme yaam olan mdr, sevecen
bir kadnd ve kszler yurdunun biricik amac, terk edilmi ya
da ksz kalm ocuklar iin scak bir yuva salamakt. Fakat
bu kszler yurdu, yine de Filistinlilerin ektii aclarn, kurban
edilmi olmann ve fkenin bir simgesi idi ve burada yaayan
ocuklar da bu olguya tepki gsteriyorlard: zellikle olan o
cuklar arasndaki en yaygn bydm zaman fantezisi, s
raili bombalayacak pilot olma eklindeydi. Bu ocuklarn geni
grup kimliinin kiisel kimliklerine baskn kmasnda, kendile
rinin ya da bakclarnn herhangi bir hatas yoktu ve bunu yara
tan ruhsal dzenekler, 2. Blmde anlatm olduum Nazi ide
olojisine ve kimliine bal Alman gelerininkine benziyordu:
Temel gven duygulan ya ok azd ya da hi yoktu. Temel ve
kalc kiisel kimliklerini gelitirme srecinde zdeim kurabile
cekleri aile bireyi imgeleri (olaslkla, fantezi imgeler dnda)
yoktu. Yalnzca grup imgelerini iselletirmiler ve de topluluk
kimlii, ekirdek kimliklerinin nne gemiti.354 Nazi rejiminin
kendi ocuklanna istemli olarak yaptklann, tarihsel rselenme
de bu genlere yapmt.

Ben, yine de bunun, baanl bir biimde yaratlan intihar ey

lemcilerinde kesinlikle temel etken olduunu saptamtm: Bi
reysel kimliini kaldrmak ya da basklamak, onun yerine geni
grup kimliini koymak ya da egemen klmak. Klinik uygulama
da, tekil bireysel olgularda bazen benzer bir fenomeni grmek
teyiz: Tutarl bir kiisel kimlik duygusunu devam ettiremeyen
gen bir ocuk, psikoza girebilmekte ve eski bir din liderin ken
disinde yeniden yaam bulduuna ilikin din varsanlar geliti
rebilmektedir. Bu tr olgularda psikotik kii, rselenmi kiisel
kimliinin yerine uydurulmu ve kendisi dndakilere aka
sahte gelen bir kimlik koymaktadr. Fakat intihar bombaclan,
psikotik deildirler: Bu tr olgularda yaratlm kimlik d ger
eklie iyi bir uyum gstermekte ve dandakiler tarafndan da
onaylanmaktadr. Bu nedenle gelecein intihar bombaclar,
kendilerini normal hisseder ve ou kez ykselmi bir zsayg
yaarlar. Onlar, bir anlamda rselenmi topluluun szcs ol
makta ve topluluun fkesini da vurarak, ortak kurban edilmi
olma ve umarszlk duygularn en azndan geici bir biimde
tersine evirebilmektedirler.

Fakat bir kiinin bireysel kimliinin nne geen geni grup

kimlii, tam olarak nasl oluturulmaktadr? Gemite, ikinci n
tifada hareketi srasnda bombal intihar eylemleri yaygnlama
dan nce, bombal intihar eylemcilerini yaratma yntemi, iki te
mel eyi iermekteydi: 1) Kiisel kimlikleri zaten bozulmu
olan ve i dnyalarna bir denge getirebilmek iin ikinci bir kim
lik arayan insanlar bulmak; 2) Etnik ya da din geni grup kim
liini, yaralanm ya da boyun edirilmi bireysel kimliklerinde
ki atlaklan doldurmakta kullanmak.355 nsanlar, intihar eylem
leri iin eitildikleri zaman, artk onlann dnce ve eylem
rntlerine bireysel psikolojinin sradan kural ve dzenleme
ler! uygulanamaz. Kendini (kendi kiisel kimliini) ya da ba-
kalann (dmanlan) ldrmek sorun deildir; nemli olan, te
rr eyleminin zsaygya ve grubun ilgisine olanak salamasdr:
Ruhsal ynden ncelik, geni grup kimliinin (sadiste ya da
mazoiste bir eylemle) onanlmas ve/veya ykseltilmesindedir.
Aslnda bu da, rselenmi topluluun dier yeleri bombal inti
har eylemcisini grup kimliinin taycs ve amili olarak gre
ceklerinden, onun biimlendirilmi kiisel kimliini ykselt
mektedir. rnein, slam dini intihan kesinlikle yasaklam ol
masna ramen, Filistinli intihar eylemcilerini, kendi toplulukla-
nnn en azndan baz yeleri bilinli ya da bilind olarak des
teklemektedir: 1996 ylnn balannda Filistinlilerin yalnzca
%20si bu uygulamalan desteklemekteydi; gnmzde bu oran
%70e kmtr.356 2001 yl Mays aynda Netanyada gerek
letirilen bombal intihar eyleminden sonra Filistin Kamuoyu
Yoklama Merkezinin (PCPO) yapt bir kamuoyu yoklamas,
Filistinlilerin %76snn bu eyleme destek verdiini ortaya koy
mutur.

Ortadoudaki Filistinli intihar eylemcilerinin ou, ergenlik

dneminde (yirmi yann altnda; .n.) eitilmekte, 18-19
yalarndayken ya da yirmili yalarnn balarnda ya da ortala
rnda grevlerini yapmaya gnderilmektedirler. Grnd ka
daryla bu eitimin en etkili olduu zaman, bireyin kiisel
umarszlk, utan ve aalanma duygulannn yerine geni grup
kimliinin din elerini koyabildii zamandr. nk tannsal
eler, kiinin kendisini tmgl hissetmesini salamakta ve
de zsaygsn desteklemektedir. Gen Filistinlilerin intihar ey
lemleri iin eitilmeleri, tipik bir biimde kk gruplar iin
de gerekletirilmektedir.357 Bazen iyi adaylar hzla eitilmekte
dir, fakat ou kez bu gruplarda hep birlikte Kuran okunmakta
ve ilahiler sylenmektedir. Pakistan medreselerindeki Pakistan
lI ve Afganl rencilerin aksine, Filistinli intihar eylemcisi
aday lan okuduklan Arapa Kuran anlamaktadrlar, fakat bu
nedenle yaptklan okumalar, zellikle ksa kesilmektedir. rne
in, aada verilen pasajda Kuran, grnd kadanyla Le-
wisin Mslman fkesi358 dedii eyin slam dnyasnn kar
snda yer ald dnlen Bat dnyasna ynelmesine hakl
lk kazandrmaktadr:

Din yolunda size kar arpmam olanlarla, sizi yurdu

nuzdan karmam olanlara iyilik etmekten, adalet yap
maktan Allah sizi alkoymaz; evet, Allah sever adaletli
olanlan. ... Din yolunda size kar arpm olanlarla, si
 zi yurdunuzdan karan, kmanza yardm eden kimseler
le dostluk etmenizi Allah buyurmaz. ... (60. Sure, 8. ve 9.
Ayetler).

retmenler, ayn zamanda lhilerdeki sabr, sabr ol

maktan kana kadar sabrl olacam gibi tmceleri tekrar tek
rar syletmektedirler. Bu tr mistik (fakat aslnda bir anlam
iletmeyen) szler, Kurandan seme paralarla bir araya geldi
inde alternatif bir gereklik oluturmaktadr.

retmenler, bu arada rencileriyle gerek dnya olay

lar arasna girmekte, zellikle rencilerin aileleriyle anlaml
iletiimlerini ve dier balantlarn kesmekte ve de mzik ve te
levizyon gibi, cinsel ynden uyarc olabilen eyleri yasakla
maktadrlar. ntihar eylemcisi adaylarna, ailelerine grevleriyle
ilgili herhangi bir bilgi vermemeleri tembih edilmektedir. Ku
kusuz, dnyann bu blgesinde yaayan ebeveynler, ocuklar
nn grevinin ne olduunu ou kez tahmin etmektedirler. Fakat
yine de ebeveynden ve ailenin dier yelerinden bu smn sak
lanmas, bu genler arasnda bir gllk duygusunun yaratl
masna yardmc olmaktadr: Bu tr srlar, sahte bir bireyselle
me duygusu yaratmakta ve bamlln ortadan kalkn, bunun
yerini, inan baznda gencin geni grup iin bir bayrak oluu
nun aln simgelemektedir.359 retmenler, daha sonra
rencilerin dikkatini cennete evirmekte ve ehit olduklar zaman
cinsellik ve bamllk gereksinimlerinin cennette hurilerce kar
lanacana onlar inandrmaktadrlar. rencilere, bir tr yeti
kinlie geiin sonrasnda cinsellik ve kadnlar vaat edilmekte
dir. Fakat bu gei olgusu, kendini ldrme eklinde olmaktadr.
Bir intihar eylemcisinin lm, bir evlenme treninde onur-
landnlmaktadr; bu kutlama srasnda ailesi ve arkadalar bir
araya gelerek, lm olan terristin cennette meleklerin sevecen
kollan arasnda olduuna ilikin inanlann dile getirmektedir
ler.

Tekrarlayan gerek olaylar ya da bu olaylann beklentisi,

genlerin aalanma duygusu yaamalanna neden olmakta ve
kendileri de aalanmakta olan ebeveynleriyle uyumsal zde-
imler yapmalann engellemektedir. Umarszlk ve kiiliksizle
tirilme duygulan, bireysel kimliklerde atlaklar olumasna ne
den olmakta ve intihar eylemcisi aday olarak seilenler, kii
sel kimliklerindeki atlaklan en iyi geni grup kimliinin ele
riyle doldurabileceklerini belirlemede belli bir ustalk gelitir
mektedirler. Filistin rneinde, dvlme, ikenceye urama,
ebeveyn kayb vb. gibi dolaysz ve somut bir rselenme yaayan
genlerin, daha genel rselenmeler yaayanlara gre daha uygun
adaylar olduklan dnlmektedir.360 Geni grup adnnn sar
slmas -gruptaki stresin artmas- durumunda, sz konusu ad-
nn altnda yaayan insanlann ana kimlik kl olarak bu adr
bezini giymeye ne denli meyilli olacaklann ortaya koymutum.
Bu nedenle, bir topluluun stres, aalanma ve umarszlk yaa
mas lsnde normal insanlann terrist aday olmaya itilme
si olasl artmaktadr. Gazze eridindeki Filistin Gvenlik
Glerinin eski efi olan Muhammed Dahlan, bir srailli gaze
teciye unlan sylerken bu sreci dile getirmekteydi: Rafah ba
rikatndaki insanlara bir tablo gsterip on dakika sonra 200 tane
intihar eylemcisi elde edebilirim. Bir zamanlar insanlar intihara
yneltmek zordu. imdi herkes bunu istiyor. Sizler bunu anlaya
bilir misiniz?361

11 Eylln ardndan uyanan Amerikan basnn da belirttii

gibi, bu tarihte yaplan saldnlar standart intihar eylemcisinin
mevcut profilini altst etmitir. Bu varsaymsal yeni kuak
eylemciler genellikle daha byk yata ve iyi eitimlidirler, Ba
tl tarzda yaamaya alkn, zengin ve eitimli ailelerden gel
mektedirler. Standart Filistinli eylemciler ise daha kk yalar
da, yoksul ailelerden gelme, eitimsiz ve tatminsiz kimselerdi.
Grnd kadaryla 11 Eylldeki uak korsanlan, elebalan
olduu varsaylan Muhammed Atta gibi, yukarda tanmlanan
Filistinli intihar eylemcilerinden pek ok ynden farkl bir gru
ba aittiler. Fakat ben, betimlemi olduum dzeneklerin bu daha
iyi eitim grm, varlkl adamlara da uygulanabileceini d
nyorum. Kukusuz, Atta ve dier korsanlarn yaamlarna ili
kin daha fazla veri elde edilmedii srece bundan emin olama
yz. Fakat ben, grnrdeki ayrcalkl konumlarna ramen on
larn kiisel kimliklerinde atlaklar oluturan ruhsal rselenme-
lere maruz kaldklarna ve tarihsel koullarn onlar bu atlakla
r geni grup kimliiyle (an kktendinci slam anlay olan
gruplarla, zellikle de El Kaide ile) kapatmaya ve bu kimliin ve
gerek slam inancnn szcs olarak alglanan mutlak bir li
dere (bin Ladin) boyun emeye ittiine inanyorum.362

Bin Ladinin El Kaidesi -asker taban anlamnda, taban

demektir- grnd kadanyla son blmn en sonunda sralan
m olan an kktendinci grup gerilemesinin temel elerinin
ounu paylamaktadr. Fakat bin Ladinin rgtyle daha al
lm nitelikteki an kktendinci gruplar arasnda, en azndan
iki byk farkllk vardr. Ana farkllk, El Kaidenin elinde b
yk miktarda para bulunmasyd (ve tahminen durum hl by-
ledir). Bu durum, sz konusu grubu bir CEO ile, yneticileriyle,
teknik yardmclanyla ve ilikili kurulularla birlikte dev bir
uluslararas irkete dntrmektedir.363 Bunun bir sonucu ola
rak da El Kaide tekilere, inanszlara kar simgesel ve ruh
sal snrlarn muhafaza ederken, onun fiziksel snrlarn tanm
lamak zorlamaktadr: rgt, dnyann en az 43 lkesine dal
m yandalarnn oluturduu, yan bamsz hcrelere sahip
tir. Pek ok lkeden gelen yandalar, eitilmek iin Afganis
tandaki kamplara gelseler de364 lkelerine dnerek ya da baka
yerlere giderek terr eylemlerine ya da bazen belirli birtakm
operasyonlara hazrlanmaktadrlar. kinci farkllk ise, belki de
bir dizi baannm sayesinde, pek ok an kktendinci grubun
zellii olan an ktmserliin bastnlm olmasdr.365

Birka uak korsannn geride brakm olduu drt sayfalk

bir belgenin kaba evirisi, El Kaidenin, en azndan kk bir alt
grubunun eitim ve kumanda uygulamalanna k tutmakta
dr.366 Bu belge, gerek kimliklerini gizlemeleri yolundaki ger
eki dn tesinde, Kurandan seilmi, grnrde intihara
izin veren ve dmanlann ldrlmesini onaylayan metinler ve
de zellikle lmden sonra meleklerle yaanacak mutlu yaama
gndermede bulunan din bilgiler iermektedir. Bu satrlarda
Allahn szleri ile kitlesel ldrme eylemine ynelik pratik
bilgileri harmanlayan bir ritelin nasl yaratldn grebiliyo
ruz. Ayakkab backlann skmak, ykanmak ve silahlan-
n kontrol etmek -grev hazrlndaki ilevsel ynleri bir yana-
fazla bir i atma yaratmadan yerine getirilebilecek kolay iler
dir. Kiri, pas, amuru, lekeyi ykama ve karma yolundaki
emirler (Allaha ibadet -ya da onunla buluma- ncesinde yapl
mas gereken hazrlklar olarak, din ynden tadklan nemin
tesinde), kendilerini, uaktaki yolculan ve mrettebat ve hedef
binalardaki insanlan ldrme ynndeki pis eylemle ilgili
emirleri dengelemektedir. Dolaysyla, evinden karak bir ua
karmak ve infilak ettirmek, ritelletirilmi ve ruhsal yn
den kolaylatnlmtr. Kukusuz, uak korsanlann eiten kii
lerin bu emri astlarna verirken bunlarn ne lde bilincinde ol
duklarn bilmiyoruz, fakat bana gre bu emirler, tek bana bile
ruhsal ynden etkili bir ritel konusunda belirli bir ustalk sergi
lemektedir.

Daha nceki blmlerde tartmasn yaptm gibi, paylal

m endie (anksiyete) duygusu, toplumsal gerilemeye ve dier
ortak ruhsal savunmalarn kullanlmasna neden olabilmektedir.
Ve Branch David yeleriyle FBIm kar karya gelmesi rne
inde grm olduumuz gibi, atma iindeki gruplar arasn
daki ruhsal etkileimler, bu atmalarn zmnde gl bir
etkide bulunabilmektedir. Bu nedenle, Amerikan halknn New
York ve Washingtona dzenlenen terrist saldrlara kar gs
terdikleri tepkileri incelememiz gerekmektedir.

Byle bir trajediden sonra, zorunlu olarak beklenen ortala

ma bir gerileme gereklemekte ve bu, balangta ortak bir in-
cinebilirlik duygusu eklinde kendini gstermektedir. Felaketin
ardndan ABD vatandalar, dramatik bir ekilde ortak bir lide
rin evresinde toplanmlar ve olay izleyen haftalar ve aylar
iinde George W. Busha gsterilen ok yksek onay da, bunun
bir kantn oluturmutur. Saldrlan izleyen saatler iinde, ortak
duygunun yaratlmas iin seilmi bir rselenme, Pearl Harbor
olay yeniden anmsanmtr. Birlikte Ayaktayz eklindeki
slogan, lke genelinde, araba kartmalannda ve iln tahtalann-
da kendini gstermi, bayrak bir biimde proto-sembol haline
gelmitir. Bu sre iinde fiziksel snrlar, zellikle de ulusal s
nrlar konusunda bir duyarllk gelitirdik. Baz evrelerde, zel
likle de Hristiyan kktendincileri arasnda bu trajik olaylann,
ABDdeki ecinsellerin, feministlerin ve sivil haklar savunucu-
lannn gnahkr eylemlerine kar tannsal bir ceza olduu yo
lunda, bysel bir dnce ortaya kt. Toplumun baz kesimle
rinde Mslmanlar arasndaki farkllklar silerek onlar tek bir
kategori altnda toplama eilimi kendini gsterdi. Hatta baz
Amerikallar, dman andrd dnlenlere kar, ann-
maya ynelik iddet eylemlerine giritiler.

Fakat, yeni saldrlan bekleme kbusu dnda bu beklenen

ortalama gerilemede aile ilikilerinin ya da temel gven duygu
sunun kitlesel olarak bozulmas sz konusu deildi. Bireyselli
in kayb saylabilecek zellikler, patolojik olmayan bir dzey
de kald; yurtseverlik duygulannn, bakalanna gsterilen duy
gusal yaknln ve trajik olayla megul olmann tesinde bir ey
olmad. Amerikallar, bir grup olarak bu saldnlar karsnda
umarsz ve edilgin kalmadlar. Gerekten de, ABD ynetimi so
rumluluk sergileyen bir dizi abada bulundu. Bunlar iinde ba
kan Bushun, sadece dmana benzedii iin baz insanlara y
nelebilecek rk annma eylemlerine yol amas olas ktcl
ynelimleri engellemek zere, saldmlann hemen ardndan Was-
hingtondaki bir camiyi ziyaret etmesi de yer almaktadr. Ve
bakann Amerikal ocuklardan her Afganl ocua bir dolar
balamalann istemesi, ocuklardaki arnma drtlerini en
aza indirmekle kalmam, ayn zamanda onlann bakalanna et
kin bir biimde yardm etmesini salayarak, ruhsal ynden epey
ce incinebilir bir durumda olan toplumdaki umarszlk duygusu
nu hafifletmitir.

Fakat (henz zlmemi) arbon vakalan ve olas terrist

saldnlara kar srekli yaplan uyanlar, toplumun gerek tehli
keden duyulan doal korku ile fantezinin yaratt endie arasn
da aynm yapmasn gletirmeye devam etmitir. Bunu yapa
mamak, bir toplumun atmosferini zellikle zehirleyen bir etki
yapmaktadr. Bakan Bushun ve ynetiminin evresinde topla
nlmas, liderlik kurumunun terr savandaki ynteminin sor
gulanmasn zorlatrmtr. Terr sava (gereki gvenlik
ltleri ne olursa olsun) sert bir ahlk (nceki blmlerde
grdmz gibi, bu da bir eit gerilemedir) yanstmaktadr.
Bu da en belirgin biimde sivil haklarla ilgili sorunlarda su y
zne kmtr. ABD Adalet Bakanl, saldrlardan sonra ayrm
gzetmeksizin yzlerce gmeni tutuklam ve lkede yaayan
Ortadou ve Arap kkenli insanlara bir serbest grme ile
mi uygulamtr. Bunlarn ak durumalar deil, terrist oldu
undan kuku duyulanlarn gizli mahkemeleri eklinde olmas
dikkatimizi ekmektedir. Senato Adalet Komisyonunun nnde
Basavc John Ashcrofit, meydan okur bir tutumla: Hkmetin
aratrma yntemlerine ilikin eletiriler, barsever insanlar
zgrln kaybedilmesi umacsyla korkutmak zere tertip
edilmitir367 demitir. Bakan Bush, bin Ladini tekrar tekrar
kt birisi olarak lanetlemi ve de dman eytan ile iliki-
lendirmi ve dier hkmet yelerinin sylemleri, zaman zaman
uak korsanlarn ve Taliban yandalarn insanlk d olarak ta
ntmtr. Bushun balangta terr savan ihtiyatszca bir
hal sava olarak nitelendirmesi ve ktle kar koruyu
cu bir kalkan olarak368 ibadeti savunmas, bir anlamda dini po
litika sahnesine ekmitir. Bu tr konumalar ve politika belirle
meler, ne yazk ki bir biz ve onlar ayrmn yanstmaktadr ve
bu da, terristlerin ruhsal gerekliklerini anlama abalarn en
gellemekle kalmamakta, ayn zamanda an slamclarn din ve
politika birlii grnn ters bir yansmasn oluturmaktadr.
Ayrca bu ekildeki biz ve onlar ayrm, saldrlara kar emni
yet ve ordu glerinin verecei zorunlu yantn srdrlmesi iin
gerekli olan bir ey deildir.
 Bu tr eylemler ve sylemler, dnya leinde nemli bir et
ki oluturmutur. Baz slam lkelerindeki medya, ABDnin s
lam dinini, kendi iinde birtakm elikili mutlaklar barndran
bir boha olarak algladn belirtmi ve buna karlk olarak
Batnn sanayi sonras toplumlannn birbiriyle badamaz iki
mutlakl szde badatrdn vurgulamtr: Demokrasi ve
kapitalizm. Onlara gre demokrasi, insanlann eitlii iin ura
rken kapitalizm demokratik olmaktan uzak bir eitsizlik ze
rinde geliim gstermektedir ve ABDdeki demokrasi, kapita
listlerin kendi bencil istekleri dorultusunda evirdikleri manev
ralar sonucu baltalanmtr.369 Zaten yknt iinde olan Afganis
tanda, ABDnin bombal saldnlan sonucu daha byk bir y
km olmas ve tahminen (2001 yl Aralk ay sonlannda bir Pa
kistan gazetesinin yazdna gre) 3767 sivilin lmesi, ABD
medyasnda grece olarak az ilgi grrken dnya basnnda ba
sayfalarda yer almtr. zellikle Pakistanda ve Ortadouda
bazlan 11 Eylldeki terrist saldmlarda lenlere kabaca eit
sayda insann ldn belirtmekten mutluluk duymulardr.
Dier bazlan, ABD ynetiminin sivil haklan kstlayc eylem
lerinin, grnd kadanyla demokratik olmayan liderlere, si
yasi kartlann hi duraksamadan terrist ilan etme yetkisi
verdiini belirtmilerdir.370 stenmeyenler / terristler / teki
ler zerinde nkleer silahlann kullanlmas yolunda belli belir
siz tehditler ve ktlk ekseni eklinde sylemler dahi duy
mu bulunuyoruz.371 Bu, gl bir ulusun dmanlann yldr
maya ynelik propagandas olarak deerlendirilebilirdi, fakat
ayn zamanda ABDyi yneten liderlik kurumunun toplumsal
gerilemeye verdii destei de yanstmaktadr. Bana gre bu, ta
lihsiz bir durumdur: Farkl bir yaklamla, dnya olaylannn kar
makl kabul edilir ve bu karmakla ynelirken gereki bir
biimde korunan Amerikallar, nsan deerleri zenginletirebilir
ve iddetten annml destekleyebilirlerdi.
Ardndan ilgi Saddam Hseyine yneldi ve onun kitle imha
silahlan zerinde duruldu; dolayl ya da dolaysz bir biimde,
onun El Kaide ile balants ifade edildi. Korkun bir dman
yaratlmt. Bylelikle Amerikan halk arasnda sarslmaz bir
bunalt kayna kendini gsterdi. Yaralanm bir sper g,
Afganistandaki savatan sonra birisini daha vurmak zorunday
d. slam da, genel olarak ldrc gcyle ABD semalannda
belirebilecek kara bir bulut gibi, bir dman tanmlayan bir sz
ck haline geldi. 11 Eyll imgesi ve onun yaratm olduu inci-
nebilirlik, gemie gmlemeyen bir ruhsal gereklik halini
almt. Byleine iddetli ve dramatik bir olay, gerekten oldu
u iin Amerikan lkesinin bana gelebilecek felaketler asn
dan fanteziyi gerekten ayrmak ok g bir hale gelmiti. Ame
rikan ynetimi, gerein fanteziden aynlmasna yardm edecei
yerde tam tersini yapt. Amerikan snrlannn korunmas ynn
deki ihtiyacn gereklii, daha nce tanmlam olduum snr
psikolojisinin zehirleyici etkilerini tam anlamyla ekarte etti. Bir
sper g olarak gvenlik ltlerimizi eksiksiz bir hale getir
meliydik.
Bu arada Bush doktrini gibi bir ey geliti ve saldrgandan
nce saldrma eklindeki, nceden mevcut olan kuramlan net
letirdi. 11 Eyll deneyimi, bu doktrini uygulamaya geiren
bir katalizr ilevi grd. Saddam Hseyin, gerekten de elleri
kanl, korkun bir diktatr olduu iin, dmanl ve Amerika-
llann intikam isteini ekme asndan mkemmel bir hedef idi.
Ayn zamanda slam da, sokaktaki adamn zihninde soyut ve
aalayc bir kavram olarak, kt ile edeer bir hale gelmi
ti. Oullanmz ve kzlanmz bir savata kaybetmek ve binlerce
sivili ldrmek, kabul grebilecek bir fikir olmutu. Bunun akl-
sallatnlmas, kendilerine demokrasi getirmek, Ortadounun
politik yapsn deitirmek, srailin varln korumak ve ku
kusuz petrol dolamn korumak adna byk bir insan grubu
nun ykma uratlmas ve katlanlamaz aclarn yaatlmas ek
lindeydi.

Balangtaki beklenen ortalama gerileme, yavaa ve ses

sizce slm kktendincilerin gerilemi felsefesine benzer bir hal
almt: Biz, mutlak anlamda haklyz ve bu nedenle zeliz, tan
rsal bir niteliimiz var ve tmglyz. Fakat saldrya uram
durumdayz. Bu nedenle, kt olana saldrma hakkmz var
dr. Burada iyi bilinen psikanalitik terimleri, altbenlik, benlik
ve stbenlii kullanarak bir analoji yapacam. Bin Ladinin ve
Saddamn eylemlerini ilkel drtlerin (altbenlik) bir ifadesi ola
rak deerlendirirsek, bunlara ynelik Amerikan tepkisi de tanr
sal ve tmgl bir cezalandnclk (stbenlik) olarak deerlen
dirilebilir. Burada kaybedilen ey, ciddi ve oklu nedenler ara
yan, duygulan dizginlemeye alan ve insanlan aalama ve
kategorilere ayrma peinde olmayan benlik ilevleridir. Ksaca
s, uygarln evrimini ilerletmek iin alyoruz. Kukusuz ki
tehlike, terristlerden gelmektedir. Bunu anlamamak iin sar
ya da kr olmak lazmdr. Fakat tehlikeye kar salt stbenlik
tepkisi, uygarlk asndan bir kez daha rayndan kmtr.

ABD ynetimindeki baz st dzey yetkililerin sava sonras

sarf ettikleri, yamacln kabul edilebilir olduu, nk zgr
le gem vurulamayaca eklindeki ifadeler, gerilemenin daha
da netlemesine yardm etmitir. Propaganda, bizi savan yarat
t rselenmeden sonra Irak halknn neeyle sokaklara dkl
dne ve demokrasiye ho geldin dediine inanmaya ynelt
mektedir. Aslnda Irakta, tahmin edilebilecei gibi iddetli bir
lidersiz gerileme vardr. Gvenlik duygusuna gereksinimleri
vardr. Fakat Amerikan ve koalisyon gleri Irakta hl tehlike
altnda olduklar iin gvenlik szc, zgrletirici igal
glerinin yaamlarnn gvenlii anlamna gelmektedir. Ben u
durumda dnyann bu blgesinin geleceini ne ngrebilirim, ne
de bir tahminde bulunabilirim.

Ortadouda daha ak, ABDde daha rtl olan kktendin

ci grlerin, savaan hizipler arasndaki lekelenmi dnya
grleri olduuna inanyorum. nsan gruplan arasndaki at
malara Tannlar kartrld takdirde trajedi gereklemekte
dir. nk Tanrlar pazarlk yapmaz, ktnn yok edilmesi
ne izin vermektedirler.

Iraktaki sava, politik liderlerin kiilii, bu arada bakan Ge-

orge W. Bushun kiilii konusunda pek ok soruyu gndeme
getirmitir. Tarihsel srelerin doal geliimini beklemek zorun
dayz ve ben una eminim ki, ortal kaplayan toz duman yat
tnda Amerikan bakannn kiiliinin gncel olaylardaki rol,
ciddi bir biimde aratmlacaktr. 3. Blmde teki dnya lider
lerinin kiiliklerine gndermede bulunurken ciddi bir soru sora
cam: Bir politik liderin kiilii, geni grup ritellerinin ve
bunlarla ilgili insanlk koullannn zehirlenmesinde ya da iyile
tirilmesinde nemli bir rol, bazen de anahtar bir rol oynamakta
mdr?

.n.: Bu blmde Kuran'dan yaplan alntlarda yararlanlan Trke meal: Besim Atalay, Do
an Karde Matbaaclk Sanayii, A. ., 1965.
 K s m 3:
L id e r lik ve K i i l i k
6/ " S o n u c u B e lir le y e n U fa k A y r n t

Hcre bymesi ve oalmas, ktcl bir gelime noktasna

ilerleyebilen normal srelerdir. Hrs ve g de, benzer biimde
yabanl bir byme ve artma gsterebilir, ou kez bedendeki
bir ktcl ur ya da sakin bir atmosferdeki mantarms duman
bulutlar gibi, kontrolden kabilir. Egemenlik ve kontrol, iyicil
bir nitelikten ezici bir nitelie, iyi bir yneticiden kt bir dikta
tre dek deiik niteliklerde olabilir.

Leo Rangall, Watergate Zihniyeti

srail devletinin babas saylan David Ben Gurion, bir keresin

de srailli tarihi Yehoshua Arieliye politik liderlerin kiilikle
rinin tarihte nemli bir yerinin olup olmadn sormutu. Arieli,
dnceli bir biimde yant vermiti: Evet, bu pek ok etkene
bamldr: Zaman, tarihsel koullar, toplumsal ve politik sistem
ve hi kuku yok ki ynetimdeki bireyin nitelii. Arieliye g
re lider, toplumsal olaylar karsnda liderlik edici bir figr olma
drtsne sahipse, politik gcn liderliiyle birletiren etkin
lii zerine odaklanmsa ve bu ekilde kritik kararlarn alnd
bir dnemde, toplumsal olaylar iinde en st konuma erimise
... evet, onun kiilii, ulusunun kaderini biimlendirmede temel
bir rol oynayacaktr. Fakat Arieli bu tmceyi tamamlamadan,
Ben Gurion kaba bir tavrla onun szn kesmiti: Ayn dn
ce deilim! Tarihi ulus yapar, liderler deil!372

Bu aamada, efsanevi srailli lider Ben Gurionla olan drama

tik atmas srasnda Arielinin tarafn tuttuumu belirtmeye
gerek grmyorum; konuyu ilerletebiliriz: srailli tarihi Tuvia
Frillingin bir keresinde bana yapt yorumda olduu gibi: Ben
Gurion gibi bir lider, tm treni ekmekle kalmayp, ayn zaman
da onun ynn belirleyen bir lokomotifle kyaslanabilir.373
Ben Gurionun srail devletinin kuruluundaki kendi roln k
ltmesinin nedenini syleyemem. Bu dnce tarz, dier et
kenlerin yan sra Realpolitik (gerek eylerin politikas) kura
mndan etkilenmi olabilir. Bu kuram, kart hizipler arasndaki
g dengesinde yer alan pratik politikalar zerine odaklan
maktadr ve onun entelektel rn olan, uluslararas ve i siya
setlerdeki szde aklc aktr modeli araclyla politik karar
lar en az duygusallk ile, kantlardan ve karmlardan hareket
le yaplan akl yrtmeler olarak, politik sreler ise mantn
egemenlii altndaki sreler olarak zmlenmektedir.374

Liderler, uluslararas ve i olaylarda izlenecek politikalar ve

propaganda konusunda karar alrken byk miktarda veri ve bil
giyi akl szgecinden geirmektedirler. Bunlarn iinde ulusal il
giler, halkn istekleri, yabanc dmanlarn planlan ve i muha
lefet olarak algladktan eyler yer alr. Aslnda pek ok kere, li
derin nnde fazla seenek bulunmamas ve eldeki bilginin zl
ve doru bir nitelikte olmas halinde sz konusu sorunlar, ruhsal
etkenler iin iine kantnlmakszn ele alnabilir; karar alan ki
inin i dnyasnn sakin olmas durumunda aklc aktr model
leri onun seimlerini aklamakta yeterli olabilir, altta yatan ruh
sal etkileri fazla eelemenin gerei yoktur. Bununla birlikte, po
litik kararlar zellikle lider ve onun banda bulunduu geni
grup asndan karmak ve stres verici birtakm koullar altnda
alnd zaman, politik karar alma srecine ilikin aklc model
ler, durumu aklamakta ou kez yetersiz kalmaktadr. Byle
zamanlarda lider, bilinli ya da bilind olarak geni grup kim-
liginin korunmas ve devam ettirilmesi zerine odaklanmaya
zorlanmaktadr. Bylelikle lider, geni grup gerilemesini kam
lamakta ya da dizginlemekte, geni grubun eski ritellerini hare
kete geirmekte ya da yeni birtakm ritelleri balatmaktadr;
bunlardan bazlan-annma ritelleri dahil- ykc olaylara yol
aabilir.

Ayrca, liderlerin i dnyalar dizginlerinden kopanldmda

geni lekte aldklar politik kararlar (macropolitical decisions)
kiiselleebilmektedir- yani, liderler mevcut politik ve diplo
matik koullan bilind olarak zlmemi bir kiisel at
mayla edeer grebilir ya da kiisel arzulardan ve engellenme
lerden, gl duygulardan ve bilind fantezilerden bir biim
de etkilenebilirler. Gerekten de, belirli baz kritik durumlarda
tek bir kiinin psikolojik yaps, tarihsel kararlan uzun dnemli
sonulanyla ekillendirebilmektedir. ABDde olduu gibi, de
netleyici ve dengeleyici ynetim sistemlerinin politik srelerin
temelde birer birey olan liderlerin kiiliklerinden etkilenmesine
engel olmaya alt hallerde bile, bu sz konusu olabilir.375 Bu
tr durumlarda bir liderin kiilii, nl siyaset kuramcs Robert
Tuckern sonucu belirleyen ufak aynnt376 olarak adlandrd
ey olarak ortaya kar.

Bununla birlikte, psikolojiyi inkar eden Realpolitik ve aklc

aktr modelleri uluslararas ilikileri deerlendirmede baskn ba
k as olmaya devam ettii iin, bir liderin kiiliinin kitlesel
sreleri nasl etkilediini incelemeden nce bu terimlerle kaste
dilen eyin ne olduuna biraz eilelim.
 Modem politik gerekilikin ya da Realpolitikin kkenle
ri, 19. yzyln ortalarnda Romantik idealizme kar tepki ola
rak ortaya kan harekete kadar uzanr. Politikaclara kararlarn
bir dmann ya da mttefikin istediini syledii eylere deil,
gerekte ne istediine dayandrmalarn ve kendi amalarn des
teklemek ya da bakasna engel olmak gerektiinde g kullan
malarm tleyen antiliberal yorumcu Ludwig von Rochau da
bu hareketin iinde yer almaktadr.377 Realpolitik uygulaycs,
Alman imparatorluunun mimar ve ilk babakan Otto von
Bismarckn (1815-1898) grkemli baarsndan sonra gereki
lik, sonraki yzyln politik dncesine egemen olmutur. John
A. Vasquez, Realpolitikin 20. yzylda srp giden egemenlii
nin, Woodrow Wilson ve dier idealistlerin Birinci Dnya Sa-
van nlemede uradklar baarszln dolaysz bir sonucu
olduunu ne srmektedir:

idealistlerin, karlarn temelde uyutuu varsaymyla ak

im etkisini abarttklar dnlmtr; oysa aslnda -ger
ekilerin de dedii gibi- kar atmalarn ancak g
mcadelesi zebilir.378

Idealist-gereki tartmas, iki dnya sava arasndaki yllar

boyunca devam etmi, 1940larda tartmann, Souk Sava ala
nndaki pek ok kuram ve uygulamaya damgasn vuran gerek
ilik lehine kesin bir sonuca ulat grlmtr. Hans J. Mor-
genthaunun 1948deki Uluslarn Arasndaki Siyaset adl incele
mesinin bu dnemde geni bir etki yaratt, zellikle belirtil
mitir.

Yzyl ortasndaki, genel olarak aklc aktr modelleri

olarak snflandrlan, Realpolitikten etkilenmi uluslararas
iliki kuramlar, politik kararlarn ve propaganda abalarnn il
gilere, bedellere, yararlanmlara ve potansiyel sonulara ilikin
mantksal hesaplara dayal olduu yolundaki ncl paylam
lardr. Bu modeller, ayrca bu tr mantk hesaplarnn en iyi so
nulara yol atn savunmulardr. Souk Savan tepe nokta
snda ABDde politik zmlemede egemen olan bu politik ka
rar alma anlay, Amerika Modeli olarak adlandrlm ve
Amerikal politik analistlerden pek ou, dier gelimi lkele
rin de bu paradigmay kullandklarn kabul etmilerdir.379 Ta
d ad, soukkanl, mantksal ve ak dnce srelerini ima
etse de, aklc aktr modelleri gerekte insan davranna yne
lik bir dizi ie yarar varsaym ortaya atmtr. lk varsayma g
re, karar alan kiiler, tercihlerini gelitirirken ve seimlerini ya
parken aklsal olarak algladktan koullara dayanmaktaydlar.
kinci varsayma gre, sonularda ortaya kan deiiklikler, ta
mamen karar alan kiinin elindeki seeneklere baldr -kltrel
etkenler, karar alan kiinin elinde gibi gzken seenekleri et
kilememektedir. nc varsaym, devletin ya da politik aygtn
tekil bir aktr gibi davrand, ne kiisel olarak biimlendirildi-
i -ki bunun iinde lider ve evresindeki kiiler de vardr- ne de
daha nceki karar verme biimlerinin ya da brokratik politika-
lann karar alma srecine katld eklindedir.380 Zaman iinde
bu varsaymlann tm disiplinin kendi iinde tartlm, fakat
balangta kendini gsteren iddial grler iinde ruhsal etken
lerin arl pek fazla olmamtr. rnein siyaset bilimcisi ve
ekonomist Charles Lindblom, 1959da azar azar art modeli
ni ne srerek derinlik psikolojisine bavurmakszn karar veren
bir kiinin, umut verici alternatifleri ele alrken belirsizlik ve
karmaklklarla nasl uratn aklamaya almtr.381
Amitai Etzioni, 1967de karma tarama adn verdii, aklc ak
tr ve azar azar art modellerinin bir bileimi olan modeli ne
srmtr.382

Erken dnemdeki bir baka gl muhalif, Graham T. Alli-

son, 1971de Kba Fze Krizi srasnda (1962de; .n.) ne John
F. Kennedynin ne de Sovyet liderlerinin verdii kararlarn g
rnd kadaryla standart bir aklc aktr modeline uyduunu
belirtmitir. Allison, kararlarn yalnzca aklsal hesaplara dayal
olamayacan, ayn zamanda brokratik politikalara ve rgtsel
ve ulus ii srelere dayal olmas gerektiini fark etmitir.383
O ve Morton Halperin unu gzlemlemilerdir:

Yalnzca... uluslarn bireyleri eylemde bulunmaz, ayn za

manda ... oyuncularn ilgi alanlarnn doyurulmas da s
rece arln koyar. Bir ulusun politik liderlerinin ykse
lii ya da d, ierdeki gereksinimleri doyurmalarna
baldr. Bireyler, politik liderlerin ya da kariyer aamala
rnn getirdii standartlan karladklar zaman, brokrasi
de ilerlemektedirler.384

Allison ve Halperin, sonuta Kba Fze Krizi srasnda

ABDdeki karar verme srecini en iyi biimde aklayan bir r
gtsel ileyi modeli ne srmlerdir: Byk kararlar Ulusal
Gvenlik Konseyinin Yrtme Komitesi tarafndan ortak bir bi
imde alnsa da, temelde eylemleri belirleyen ey, standart ile
yi sreleri ve nceden oluturulmu, deimeyen ilem dizile
ridir. Allison ve Halperin, bu farkl organizasyonlarn allm
ilemleri fakl biimlerde gerekletirdiini kabul etmi ve baz
organizasyonlarn bunlar blmleyerek karar aldklarn be
lirtmilerdir; bylelikle bu sorunlar, btnlk ya da balam iin
de grlmemekte, yeni bir ey olarak, yeni batan deerlendiril
mektedir. rnein ABDde, sahillerine yakn bir konumda giz
lenmi olan bir Sovyet denizaltsnn varl, daha geni lekte
ki ABD-Sovyetler Birlii ilikisi asndan deil, Deniz Kuvvet
lerinin standart ileyisel sreleri iinde, bir dmann varl
yla ilikili eitli durumlara uygulanabilecek bir biimde ele
alnmtr.

Allison ve bakalar, politik karar alma srelerini yeniden

kavramlatrmaya almlarsa da, aklsal/kapsayc/aklc aktr
modeli, 1970ler ve 1980ler boyunca ve daha sonra tercih edi
len politik zmleme erevesi olma niteliini korumutur. So
uk Sava dneminin bilim ve uygulama alanndaki szde cay
drma kuramlar, aklc hesaplama varsaymna dayanmaktayd.
Grnd kadaryla nkleer sava nledii ve genel olarak
egemen devletlerin arasndaki ilikilerin yrtlmesine yardm
c olduundan, deitirilmesi iin grnrde fazla bir neden
yoktu.385 Fakat caydrma kuramna dayal politikalar, zaman za
man, zellikle din atmalarda baarszla uramtr. rne
in (6 Ekim) 1973teki Yom Kippur srasnda Msr devlet ba
kan Enver Sedat, sraile kar Svey Kanal boyunca byk
bir saldn balatarak hem srailli hem de ABDli asker yetkili
leri artmt. Caydrma kuramnn aklsal hesaplanna dayanan
politik gzlemciler, Msr saldnsnm 1975ten nce gerekleti
rilebileceine inanmyorlard ve 1973 Eyllnde Msrda ger
ekleen asker kprdanmalan, yalnzca tatbikat olarak deer
lendirmilerdi. Bu nedenle Msr gleri, (o yl iinde atekes
iln edilmeden nce ar kayplara uram olsalar da) iyi des
teklenmemi srail mevzilerini kolayca gemi ve Sina yanma-
dasnda ilerlemilerdi. srailin hava stnl ve saldrganlara
kar caydnc etkinlii386 Sedat caydrmamt. Yom Kippur
Sava, uzun vadede Sina yanmadasnn yeniden Msra katl
mas srecini balatmt.
 Aklc aktr varsaymnn byk bir etki sahibi oluu, doal
olarak siyaset bilimi ile davran bilimleri arasnda bir ibirlii
ni de gletirmitir. Bununla birlikte, 1970lerin sonlan ve
1980lerin balannda eitli aklc aktr modellerinin eksiklikle
ri giderek artan bir biimde hissedilmeye balanm, baz siyaset
bilimcileri ve hatta devletler adna karar veren baz kiiler ve
diplomatlar, hatal karar alma srelerini aklamak iin bili
sel psikolojiden baz kavramlar almaya balamlardr. Fakat
gemiteki nemli bir rnek olan Harold Lassvvellin nc nite
likteki almasna ramen, kuramsal almalar iin psikanalize
eilmemilerdir. Lasswell, 1930lu yllar gibi erken bir tarihte, P
= pdr -yani politik davranlar eittir bireysel drtler- eklin
deki formlasyonuyla, toplumsal olaylarda yer deitirme ve
toplumsal karlarda aklsallatrmamn altn izerek, psikanaliz
ile siyaset bilimi arasnda yakn bir iliki kurmutu.387 Sonuta
biimleyici yaantlarn ve inan sistemlerinin, kamu dnce
sinde olduu kadar devlet ynetiminde ve diplomatik kararlarda
tad nemin kabul edilmesiyle birlikte, bilisel psikolojinin
etkisi, politik zmlemeye, politik karar verme srelerine,
propagandaya ve etkileme tekniklerine kadar yaylmtr.388 Bu
gre gre, liderler ve politik kararlan veren dier kiiler de -
tm insanlar gibi- kendi deneyimleriyle ve yaplandmlm alg-
lanyla snrldrlar; olanakl tm fikirlerin eksiksiz bir deerlen
dirmesini yapmalan olanakszdr. Baka bir deyile, insanlar ye
ni bir enformasyonu zel bir deerler, fikirler ve tarihsel anlar
kmesi balamnda yorumlamaktadrlar ve de bu tr inan sis
temleri, doas gerei arptlm mantn ve kusurlu nedensel
akl yrtmenin bir sonucu olan sistemlerdir.389

Bilisel psikologlar, bugn olduu gibi 1970lerde ve

1980lerde de propagandann niteliine ilikin keskin snrl ka
ntlar ve politik, diplomatik ve asker kararlarn ardnda yatan
etkenleri aratrarak, politik karar alma srelerini ve kitleleri et
kileme yntemlerini bilimsel bir biimde incelemeye al
yorlard. Bununla birlikte, bilisel psikologlarn arzulanan d
zeyde bilimsel kesinlie ulamakta birtakm glklerinin ol
duu, hemen hemen kesindi; nk bilindn son derece d
layc bir biimde, bilinli sreler zerine odaklanmlard. Ir-
ving Janis ve Leon Mann, daha 1977de, karar verme sreleri
ni anlamak iin bilisel kavramlar kullanrken, bilind drt
lerin roln de kabul etmilerdi:

Aratrmac, etik nedenlerle olduu kadar teknik nedenler

le de, derinlerde yatan bilind drtleri tetikleyecek ka
dar youn bir karar atmasn, bir laboratuvar ortamna
pek tayamaz. Karar alma srelerini etkileyen bilind
drtlerin ve savunma dzeneklerinin incelenmesi sz ko
nusu olduunda youn olgu incelemeleri balamnda ger
ekletirilen psikanalitik gzlem de dahil olmak zere, di
er aratrma tiplerinin de hesaba katlmas gerekir.390

Janis ve Mannm bu gzlemlerini yaynladklar yl, Enver

Sedatn Knessette yapt konumayla, (bu kitabn giri bl
mnde de belirttiim gibi) psikolog ve psikiyatrlar, st rtl
bir biimde, Arap-lsrail ilikilerinin psikolojisini incelemeye da
vet edilmilerdir.391 Bununla birlikte, Amerikan Psikiyatri Birli
inin (APA) Uluslararas likiler Komitesi Araplarla srailliler
arasnda gayriresmi psikopolitik diyaloglar dizisini balatncaya
dek psikanalistler bu tr anlar grmezden gelmilerdir. Bu
diyaloglara katlan her delegasyonda psikanalistler ve psikanali
tik kuramdan etkilenmi psikiyatrlar bulunsa da, temsilcilerin
birou diplomatik ve politik bir alt yapya sahipti; Amerikal
arabulucularn arasnda iki eski diplomat da bulunuyordu.392
Bylelikle bir avu psikanalist, diplomatlarla, siyaset bilimcile
riyle ve de byk politik etkiye ve st dzeyde askeri otoriteye
sahip bireylerle birlikte almak iin bir araya gelmiti.
Aklc aktr modellerini ksaca gzden geirdikten sonra tek
rar liderlerin kitle hareketleri zerine olan etkisine dnebiliriz.

Kitabn bu blmne dek, uluslarn ve dier geni grup top

luluklarnn arasndaki ilikilerde, i ie gemi bireysel ilgiler
le geni grup ilgilerini zmlemek iin kimlik kavram zerine
odaklandm. Bununla birlikte, birey olarak liderin kiisel psiko
lojisinin politik srelerde nasl bir rol oynad sorusuna ynel
dike, kimlik yerine kiilik kavramn kullanacam. Kimlik ve
kiilii bir madalyonun iki yz gibi dnelim: Bir birey, ken
disini alglad zaman, bunun ad kimliktir; bir baka kii, bu
kimliin da yansyan ifadelerini gzlemledii zaman bunu ad
kiiliktir. Kimlik, bireyin iindeki aynln znel yaants
iken, kiilik bireyin allm davranlarndan, dnme ve duy
gulanma rntlerinden, konuma biimlerinden ve fiziksel jest
lerinden olumaktadr: Bir bireyin bakalaryla ilikilerindeki
uyumu srdrmek ve allm ve kararl bir varoluu yaratmak
iin -bilinli olarak ya da olmayarak- dzenli bir biimde kullan
d gzlenebilir ve ngrlebilir rntlerdir. Bir kiinin kendi
tutarl ve isel aynln (kimlik) nasl algladn anlamak iin
analistle analiz edilen kii arasnda kurulan ilikiye benzer bir
biimde, bu kiiyle yakn ve anlaml bir ilikinin kurulmas ge
rekmektedir. Bunu politik liderlerle gerekletirmek, ok ak
nedenlerden tr gtr. Fakat elde yeterli veri bulunduunda
psikanalistler, hibir zaman tanmadklar liderlerle ilgili yetkin
psikobiyografler yazabilmektedirler.393 te yandan, dardan
bir gzlemci, baka bir kiinin yksne ve i dnyasna ait
zellikleri bilmeden onun kiiliini anlayabilmektedir.394 Bu
nedenlerle ben, bu blmde ve dier blmlerde liderlerin i
dnyasnn eksiksiz bir incelemesini yapmaya ynelmeyeceim;
derinlemesine psikobiyografik incelemeler sunmayacam. Bu
nun yerine, birka liderin gzlenebilir kiilik zelliklerinin alt
n izeceim ve onlarn uluslararas ilikiler ve pek ok kiinin
yaam zerine olan etkilerini aklayabilecek belirli psikolojik
zelliklerini inceleyeceim.
Bir yandan da, Stalinin biyografisini yazan siyaset kuramc
s Robert Tuckern gzlemlerini anmsamalyz: Kiiliin lider
likteki roln gz nne aldmzda [liderin] kiiliini, ola
nakl olduunca sistematik ve yetkin bir biimde incelemek ye
terli deildir:

Ayrca, belirli bir olguda kiisel etkenin tarihsel olarak

nemli olmasn tek bana olanakl klan, kiilikle top
lumsal ortam ve politik durum arasndaki bu balant ve
etkileimlerin derinlemesine incelenmesi [gerekmekte
dir].395

u halde Tucker iin Stalin dneminin Sovyetler Birliinde

olup biten olaylar kavramann yolu, bir dizi enin arasndaki
karmak ilikilerin deerlendirilmesinden gemektedir: Yalnz
ca Stalinin kiilii deil, ayn zamanda bir politik hareket ola
rak Bolevizm, ilk dnemlerdeki Sovyet rejiminin nitelii,
1920lerin uluslararas tarihsel ortam, bir lke olarak Rusyada
baskc ynetim gelenei ve otokrasinin halk tarafndan kabul
de deerlendirilmelidir. Aktr ki, belirli bir liderin geni grup
lan etkileyici roln tam olarak anlayabilmek iin liderin kiili
ini incelemenin tesine gememiz gerekmektedir. Fakat diplo
masi, politika ve uluslararas ve i ilikiler konusundaki literatr,
bize politik hareketler, gerek olaylar ve eski gelenekler hakkn
da ok ey sylemektedir. Tipik bir biimde gzden karlan
ey, politik hareketlerin, tarihsel koullarn, kltrel gelenekle
rin, geni grup kimlii sorunlarnn ve ritellerin birey olarak li
derin kiiliinde ne lde bir araya geldiinin deerlendirilme
sidir. Totaliter rejimlerde de demokrasilerde de politik propa
gandaya, politik karar alma srelerine, geni grup kimliinin
nasl destekleneceine ve hangi ritellerin balatlacana yn
veren g, liderde toplanmtr; bu gcn ifade edili biimleri
ni, byk lde liderin kiilii belirlemektedir.
Kukusuz, ou insan eitli kiilik tiplerinin baz ynlerini
tamaktadr ve bu nedenle hemencecik ve kolayca, kesin izgi
leriyle bir kiilik tipine sokulamaz. Bizi bunaltya sokan bir du
rumla karlatmz zaman, tipik bir biimde kiilik zellikle
rimize smsk yaprz (bunun bir istisnas, tm kiiliimizi yi
tirdiimiz, ok iddetli gerileme durumlardr). Bu nedenle, g
l ve baskn bir kiilik tipine sahip olma eilimindeki politik li
derler genellikle tehlike karsnda zel ve allm bir biimde
tepki gsterecek ya da tehlikeli durumlar nleyecek ya da ken
dilerini (ve ayrca yandalarn) bu tr durumlardan kurtaracak
zel birtakm strateji ve propagandalar tekrar tekrar hazrlaya
caklardr. Bir politik liderin kar karya kalabilecei (ya da ka
nmak isteyecei), seimi kaybetme, dman ulustan bir liderle
buluma ya da savaa gitme gibi gerek tehlikeler, pratikte say
lamayacak kadar oktur. Fakat 1. Blmde de belirtmi oldu
um gibi, Sigmund Freudun saptad ekilde, ocukluk ana
ait byk tehlikelerin gerek tehlikelerle nasl bir bilind ili
ki iinde olduu gz nne alnrsa, bunlar birka tipe indirge
nebilir.396
Propaganday, karar alma srelerini ve uluslararas ilikileri
bu daha karmak fakat gerekli perspektiften grebilmek iin,
birka liderin kiiliine ilikin olarak bilinenleri gzden geire
ceiz. Liderin kiiliine odaklanacam iin, rneklerimde bu li
derlerin iine girdii tarihsel ortamlarn ksa birer betimlemesini
yapmakla yetineceim.

Toplumun geneline bakldnda baz liderler, dier insanlara

ve olaylara ynelik tepkilerinde daha esnektirler; farkl davran,
dnce ve duygu rntleri sergilerler; dier insanlarn tepkile
ri ise daha ngrlebilir bir niteliktedir. rnein, eer bir kii
yapmakta olduu bir ile ilgili olarak kk ayrntlarla an bir
biimde urayorsa ve bunu alkanlk haline getirmise, duy-
gulann sk bir kontrol altnda tutuyorsa, byk oranda dn
selletirme uyguluyorsa, inatysa ve baz kat fiziksel jestleri
sergiliyorsa bu kiiyi saplantl (obsesif) olarak nitelendiririz.
Saplantl bir insann davranlanna bakarak onun bir olayla sa
atlerce ya da gnlerce uratn grebiliriz. O, son derece ikir
ciklidir -eyleri denge iinde tutmaya alr, fakat zihnindeki
baz eyler, daima bu dengeyi bozar. fkelendiinde yz ifade
si bunu aa vurur, fakat o sanki her zaman duygulann denet-
liyormuasna glmsemeyi srdrr. Bu bireyin kiilii, sre
gelen bir sorunun bir kayna olmad srece, bunu psikolojik
anlamda kt olarak nitelendiremeyiz. Saplantl bir birey, di
er insanlara ve olaylara tepki vermede alagelen tarz nedeniy
le yol at eitli sonularn skntsn ekmeye baladnda -
rnein saldrgan inatl nedeniyle dostlann ya da iini kay
bettiinde-, klinisyenler kiilik bozukluundan sz etmeye ba
larlar.397 Her bireyin bir kiilii vardr, dolaysyla bu terimin bir
psikopatolojiyi ima etmesi zorunlu deildir; fakat kiilik bozuk-
luklan, patolojik olmayan kiilik tipleri ile birlikte psikiyatrlann,
psikologlann ve hatta meslekten olmayan kimselerin tanyabile
cei bir sreklilik iinde bulunurlar.

Saplantl kiiler seim kazanabilir ve liderlie giden yolun

basamaklarn trmanabilirler, nk ahlk niteliklere sahiptirler
ve misyonlarn kendilerini zorlayc bir biimde yerine getirebi
lirler. Gerekten de, bu nitelikler birinci aamada saplantl kii
leri politik g arayna sevk eder. Fakat saplantl liderlerin ka
t ve dn vermez bir davran tarz vardr; canl makineler gibi
davranma eilimindedirler. Sorulara tek bir doru yant arar
ve brokrasiye an deer vererek yaratcl basklayabilirler.
Ellerindeki seenekleri aynntlanyla deerlendirdikten sonra o
u kez olduka ani kararlar verir, bazen alma arkadalann ve
semenlerini gcendirirler. Bu kararlar teknik, aklc ya da d
nsel gzkt zamanlarda bile, bunlann altnda onlann gizli
duygulan ve ikircikli gdlenmeleri yatyor olabilir. Saplantl
liderler, brokratik ynden aklc grnseler bile, saldrgan (psi
kanalistler bunlara sadist der) drtlerine kar srekli bir m
cadele vermeleri gerekmektedir. Bir liderin saplantl yaps a-
n boyuta vardnda, kiileri ve olaylan denetleme ynndeki
srekli gereksinim -ve bu denetimin kayb olaslnn yaratt
endie- kart etkiyle, ilk anda ona g salayabilir. Byle bir li
der, kontrol elinden kard zaman saldrganlaabilir ya da
knt iine girebilir, j

ABDnin yirmi sekizinci bakan olan Woodrow Wilson,

kendi baansmm ykmm hazrlayan bir kiiydi. Wilson, yeti
kin yaamnda iyi bir ilevsellik gsteren saplantl-zorlanmal
(obsesif kompulsif) bir kiilik yapsnn uyumlu niteliklerini ser
gilemiti. O, kendisine ilikin olarak ve fikirlerinin iletilmesi ko
nusunda bir mkemmellik aray iindeydi ve aynntlara byk
bir zen gsteriyordu: Amerikan bakanlan iinde en iyi sylev
verenlerden birisi olarak deerlendirilmektedir. Fakat onun sap
lantl yaps, zaman zaman baz sorunlara yol ayordu: Kiili
inin ifa verici ynleri, bazen zehirleyici bir nitelik kazanyor
du. Wilsonn biyografisini yazan Arthur S. Link, onun 1912de
New Jersey valisi iken (Wilson, 1910da vali seilmiti) ortaya
kan sorunlarnn yalnzca d olaylardan ya da particilikten
kaynaklanmadn, bu elerin onun sorunlarna katkda bulun
duunu belirtmektedir. Bunlar, Wilsonm kiilik zelliklerinin
bir sonucuydu ve ilk kez Princeton niversitesi rektrln y
rtrken belirgin hale gelmiti. Onun inat yaps, niversite
rektrln brakmasnda etkili olmutu. Link, Wilsonm vali
iken nasl bir davran sergilediini anlatyor:

Onun bir lider olarak kendisinin yannda btnyle yer al

mayan insanlarla iliki kurmada, mizacndan kaynaklanan
bir eksiklik vard; kmsedii ve nefret ettii politik kar
tlarna ve de kiisel dmanlarna kar, Princetondan
beri sergileyegeldii alkanlklarn kaybetmemiti. Diz
ginleri elinde tutmu ve yoluna tek bana devam etmiti;
onun bildii tek liderlik tr bu idi.398

Bakanl dneminde Wilsonn klinik ynden saplantl

alkanlklar bir kez daha belirgin hale gelmiti. Linkin aktar
dna gre:

Princeton dnemiyle bakanlk dnemi arasnda ne kadar

arpc benzerlikler vardr! Her iki ynetim dneminin ilk
yllarnda, grkemli bir reform programn gerekletir
mek iin mthi bir enerji ile hzla yola koyulmu ve hem
Princetondaki hem de Washingtondaki baarlan byk
ve srekli bir nitelik gstermitir. Fakat her iki olguda da
 ok sert gitmi, delege otoritesini dpedz reddetmi ve
yeni bir durumla baa kamad zaman, kanlmaz bir
tepki ortaya knca pek ok dostuyla bozumutur. Mezu
niyet tartmasnda uzlamay reddetmesi ve Princeton d
neminin, Senatodaki Milletler Cemiyeti kavgasnda uz
lamay reddedii ise lke yneticiliinin birer iptalidir.
Her iki tartma da, karakter ve boyut asndan bir Yunan
trajedisi saylr.399

Saplantl yap gibi, paranoid kiilik de mutlaka patolojik ola

rak deerlendirilmeyebilir. Normal snrlar iinde paranoid ki
ilik bozukluu olan bir kadn dnelim: Srekli tetiktedir, ba
kalanna kolay kolay gvenmez ve evresindeki kiilerin niyetle
rini tekrar tekrar kontrol eder. Dorudan sizinle konuurken bile
gzleri srekli ufku tanyormu gibi grnebilir. Bu ekildeki,
normal saplantl yap ile birlikte bulunan normal kukucu
luk ve dikkat, kii szgelimi bir irketin genel mdr ise d
manca bir ele geirme giriimine kar bir nimet olabilir. Bunun
la birlikte, bu kii eer bir paranoid kiilik bozukluunun skn
tsn yayorsa, kukusu sannsal bir dzeye ykselecektir: by
le bir lider, enejisini Don Kiot misali imgesel dmanlarla kav
ga etmeye harcayacaktr. Bu nedenle, paranoid kiilik bozuklu
u olan bir irket yneticisi, bir lider olarak iyi bir ilev greme
yecektir. Onun an tetikte oluu ve kukuculuu, gittike arta
rak herkese kar sulayc ve herkesten korkan bir tavr iine
girmesine yol aacak, sonuta gerekle ilgisini yitirecek ve bel
ki de sre iinde irketi batracaktr.

Ilml paranoid zellikler, politik liderlerin yandalann koru-

malanna ve bazen de kendileri iin sra d ve karizmatik bir
imaj yaratmalanna yardmc olabilir. Paranoid bir lider, tipik bir
biimde yandalarnn kendi benimsedii hedeflerle olduu ka
dar, kendisiyle de zdeim kurmasn salayabilmektedir. An
kukucu liderler, aynca an tetikte olu tarzn tamamen benim
seyerek duyarszlk, umursamazlk ve umarszlk duygulanndan
kurtulup canllk kazanan yandalar oluturabilirler. Paranoid ki
ilikteki liderler ou kez olduka alkan, zorlayc, gvenme
yen, kibirli ve mesafeli, fakat iten ie sklgan, rkek, ocuksu
ve saf bir yapya sahiptirler. Ahlak gzkrler ve din ve ide
olojik fanatizme eilimlidirler. Bazen cinsel konularda kaba bir
espri anlay sergileyebilirlerse de, mizah duygusundan ve ro
mantik ilgilerden yoksun gzkrler. Tipik bir biimde, kiilik
tiplerinin bir zellii olarak ihanete urama tehdidinin uyard
bunaltdan kanmak amacyla, evrelerinde mutlak bir gveni
lirlii oluturmak iin mcadele ederler. Paranoid liderler, son
derece tetikte olsalar da -kiilikleri bozukluk dzeyine geldii
takdirde- nceden var olan dnya grlerine uyacak ipulann
aramak iin o kadar eneji harcayabilirler ki, bir olayn geni l
ekteki grnmn gzden karabilirler. Kukuculuklan ve
bakalannn dmanca niyetleri iin srekli kant aramalan,
kendi arzu edilmez dnce ve zelliklerini bakalanna aktar
maya yaramaktadr. Bu tr liderler, benzer biimde, srekli ola
rak kendilerini kuatma altnda grrler ve daima belli bir duru
mun tam ortasndadrlar. Byklk duygusu, dnya ve tarih l
einde emsalsiz olma sannlann yaratr. D tehditlerin her yer
de olduu inanc ve buna elik eden tetikte olu ve tehlikelere
kar eyleme hazr olma durumu, dmanca duygulann hedefle
ri olacak dmanlara gereksinim dourabilir.400

Woodrow Wilson gibi saplantl bir kiinin dmanlar ola

rak algladklan ile paranoid bir kiinin algladklan arasnda te
mel bir farkllk vardr. Saplantl kii, bakasnm duygulann
gereki bir biimde deerlendirebilir, fakat kendi mkemmel
konumunu inat bir biimde srdrmek iin, gerek bir d
man yaratr. Alglad dmana kar saldrda bulunabilir, fa
kat dmann ktlne ilikin bir fantezisi yoktur. te yandan
paranoid kiilik bozukluu olan insanlar -paranoid zelliklerin
iddetine gre deien derecelerde olmak zere- dman e-
duyumsal bir biimde anlama yeteneinden yoksundurlar. Onla
rn dncesine gre, dman gerekten de kt ve tehdit edici
dir. Paranoid kiilik, patolojik bir hal ald zaman paranoyann
uyumsal elerini yitirir ve ykc bir hale gelir. Patolojik para
noid lider, bylelikle kendi saldrganln bir dmana yanstr
ve dmann tad tehlikeye ilikin algsn bytr.

Tarihin paranoid kiilik bozukluu olan nl liderlerinden

olan Joseph Stalin (1879-1953) bir keresinde yle demiti: En
tatl ey dmann belirlemek, her eyi hazrlamak, eksiksiz bir
biimde cn almak ve uyumaya gitmektir.401 Nikita Kruev,
Stalinin kiiliini yle betimlemektedir: Stalin son derece g
vensiz, hastalk dzeyinde kukucu bir insand; bunu onunla
yaptmz almalardan biliyoruz. Bir insana bakp yle diye
bilirdi: Bugn gzlerin niye bu kadar hilekrca bakyor? ya da
Bugn neden gzlerini evirip bana bakmaktan kandn? Bu
hastalkl kuku, onun yllardr tand nde gelen partililere bi
le gvenememesine neden olmutu. Her yerde ve her eyde d
manlan, iki yzlleri ve casuslan gryordu.402

Stalinin zel tercmanlanndan ikisiyle, Zoya Zarubina ve

Valentin Berezhkov ile konuma olanam olmutu. Zihin ve n
san Etkileimi Aratrmalan, Sovyet Bilimler Akademisi ve
Diplomasi Akademisi tarafndan yrtlen ortak almalar sra
snda, sonradan ABD ve Kanada Aratrmalan Enstitsnde
ba aratrmac olan Berezhkovla403 ve sonradan Moskovada
Diplomasi Akademisinde profesr ve evirmen olan Zarubina
ile tantm. Her ikisi de Mihail Gorbaovun glasnost veperest-
royka gnlerinde, bana uzun zamandr gzden dm olan Sta-
linle ilgili anlarm anlattlar. Zarubina ve Berezhkovun anla
r, yalnzca gen birer birey olarak gl bir liderle yaadklar,
onu lkletirme ve ondan korkma ve onun tarafndan beenil
mek isteme duygularn deil, ayn zamanda paranoid bozuklu
u olan bir liderin -kontroll iken ve tehdit altnda deilken- se
vecenlik bile gsterebileceini ortaya koyuyordu. (Bu kitabn
ileriki blmlerinde Zarubina ve Berezhkovun anlarna tekrar
dneceim.)

Klinisyenlerin snr (borderline) ya da psikotik olarak ad

landrdklar, her zaman iin patolojik olan kiilikler vardr. S
nr kiilii olan biri, evresindekileri kat bir ak ve kara anla
yyla deerlendirir: eyleri ve zellikle kendisi iinde olmak
zere kiileri, gerekd bir biimde mutlak anlamda kt ya
da mutlak anlamda iyi olarak grr. Psikotik kiilii olan biri
nin gerek ile gerekdm ayrma gc daha az olacaktr ve bu
nun bir sonucu olarak da, bakalarna garip grnen birtakm
davranlar sergileyecektir. Amaladmz eyler ynnden
mutlak anlamda patolojik kiiliklerin stnde durmayacam, zi
ra bu kiiliklere sahip olan insanlar, rnein etkili bir kampanya
y yrtemez ve bu nedenle lider seilemezler ya da bir liderlik
kurumunu baka yollardan ele geiremezler; nk gerekliin
temellerine bile etkin bir biimde dahil olamamaktadrlar.404 Li
derlik konumuna erien bir kii evresini ynlendirebilmelidir
ve bunu yapmas iin de, temel bir dzeyde gereklii kavram
olmaldr (yle de olsa, g bir kez eline getiinde byle bir ki
i daha da bozulabilir ve daha hasta bir hale gelebilir; rnein
normal paranoid kiilii olan birisi, liderlik konumuna ulan
ca ktcl bir bozukluk gelitirebilir). Bu nedenle kiilikleri
normal ya da patolojik olabilen, fakat herhangi bir olay kar
snda seimle ya da dier yollarla liderlii eline geirecek ka
dar patolojiden uzak ve gereklie ak kiileri tartacam. On-
lardaki normalliin ya da patolojinin derecesi, yandalarna
daha yaanmaya deer bir ortam sunabilme ve bakalaryla bar
iinde ilikiler kurabilme yeteneklerine gre deimektedir.

evresi alma arkadalaryla, yakn evresiyle ve teknok

ratlarla kuatlm politik liderlere ulamak g olduu iin on
larn eitli durumlar karsnda beklenen tepkilerini gzlemle
mek, bir kiinin bir klinik ortamnda, allagelen davranlarn
gzlemlemekten ok daha zordur.405 Dahas, geni grubun poli
tik sisteminden ve uluslararas kanaatten gelen gereklilikleri de
erlendirme zorunluluu, politik karar alma srecinde liderin ki
iliinin ortaya kn perdelemektedir; zellikle ABDde ve
dier oturmu demokrasilerde, durum byledir. Bu, birtakm li
derlerin -Kbann Fidel Castrosu, FKnn Yaser Arafat ve
Kuzey Kbrs'n Rauf Denkta gibi- yllardr glerini korudu
u devletlerde de bir dereceye kadar geerlidir. Fakat bu toplum-
larda liderin kiilik zellikleri, apak bir politik role sahiptir.406

rnein, Msr uzun sre yneten (1970den 1981 e kadar

devlet bakanl yapan ve ldrlmemi olsa gcn uzun sre
koruyacak olan) Enver Sedat, kendine gven ve sayg ile donan
m bir kiilie sahipti ve bu zellikler, politik ve uluslararas
arenalardaki davranlarnda yansmasn buluyordu. Sedat, bir
anlamda yalnz bir adamd; yalnzca kendisine bel balamaktay
d. Byk kararlarn arifesinde doduu ve yetitii kye, Kahi
renin 65 km kuzeyindeki Mit Abul Koma gidiyor, orada ele
biye giyiyor, ttn ubuu iiyor, dnyor ve bir karara var
yordu. Kararlan bakalanyla yapt tartmalann deil, kendi
iindeki seslerin bir sonucuydu. Kukusuz o, alakgnll de
ildi: Kendi akln, kendisine politik konularda tler verenle
rin aklndan stn gryordu; kendi politik danmanlanndan
gelen raporlan kolaylkla smen alt ediyordu. Sedatn lmn
den sonra srailin Msr bykelisi olan srailli tarihi imon
amire, bir keresinde, gelimekte olan politik olaylan ngre
bileceine inandn, kafasnn bir svire saati gibi altn
sylemiti.407 Sedatn dnr, olabilecek olaylan hesaplar ve
ngrrken bir aklc aktr olduunu syleyebiliriz. Fakat ay
n zamanda onun olaylar karsnda sergiledii kiiliin ngr
lebilir, hatta karar verme biiminin trenselletirilmi bir nitelik
te olduunu da grebiliyoruz. Kiilii, ona cesur ve allmn
dnda admlar atma olanan vermitir. rnein, Msrn ken
disinden nceki devlet bakan Cemal Abdl-Nasrn 1970de-
ki lmnden sonra, gc ele geirdii birka saat iinde Na
srn nde gelen yandalann gl mevkilerden uzaklatrm
t. Geleneksel Msr diplomasisindeki byk tersine dn hare
keti srasnda Sedat, ittifak iin Batya ve zellikle de ABDye
ynelmiti. Nasrn zamannda getirilen Sovyet uzmanlann git
mesine karar verdiinde yaklak yirmi bin Sovyet vatanda bir
hafta iinde Msr terk etmiti. 1973 Ekiminde, sraile kar
(imon amirin Sina yanmadasm yeniden Msra balama y
nndeki politik ve uluslararas sreci balattn syledii) sa-
va() balatmt.408 Ve kukusuz yine iindeki seslere kulak
vermesinin bir sonucu olarak, en nl kararlanndan birini ver
mi, 1977de Knessette konumak zere sraile gitmiti. Bu,
diplomatik dengeleri tersine eviren bir eylemdi ve 1978deki
Camp David Grmelerine ve sonunda da sraille 1979da ba-
n antlamasnn imzalanmasna giden yolu amt. Sedatn
svire saati kiilii, pek ok bakmdan iyi almt.

Liderin kiiliinin devletin karar verme srelerine tam anla

myla etki etmesini snrlayan ynetim yaplarnda bile kamu
nun, liderin kiilik zelliklerine ynelik tepkileri, politik ve top
lumsal srelere yansyabilir. Szgelimi, ou Amerikan vatan
da bakan Bili Clintonm cinsel kaamaklarn onun allage
len davran rnts olarak kabul etse bile, 2000 ylnda Geor-
ge W. Bush ile Clintonn yardmcs Al Gore arasnda geen
bakanlk seiminde trel deerler ve aile deerleri, daha
belirgin bir kampanya konusu olmutur. Eski Alman babakan
Helmut Kohln politik kaderi de buna benzer bir rnek olutur
maktadr.

kinci Dnya Savandan sonraki, Nazi gemiiyle lekelen

memi ilk Alman lideri olan Kohl, 1998 Eyllnde Gerhard
Schreder karsnda seimi kaybedinceye dek, on be yl bo
yunca Almanyay ynetmitir. Kohl iman ve cana yaknd,
toplum iinde sergiledii kiilik, yumuak bal ve tehditkr ol
mayan bir nitelik gsteriyordu. Avrupann btnlemesinin
gl bir savunucusu ve yeniden birlemi Almanyann babas
olarak, Avrupadaki en gl politik kiiliklerden biri olarak g
rlyordu. 1999da Kohln partisinin veznedar, partinin gizli
hibeler eklinde harcanm mali hesaplarm aklayana dek, du
rum buydu. Skandal patlamt: Kohl, paray yasal olmayan yol
lardan kullandn kabul etti, fakat paray alanlarn adlarn ver
meyi reddetti. Alman halk, onun sessiz kaln, bir adamn
onurlu bir biimde, yardm ettii kimselerin namm korumaya
almas olarak deil, inat bir gizlilik iinde, daha ciddi birta
km politik sularn stnn rtlmesi olarak yorumlad: Bu,
sahtekr bir kiiliin kt bir zelliiydi. Alman parlamento
sunun baz yeleri, Kohln ve partisinin, Kohl hkmetinin iz
niyle eski Dou Almanyaya ait bir petrol irketini devralan bir
Fransz irketinden para kabul ettiinden kukulanmaya balad
lar.409

Bir politik liderin kiilik zelliklerinin davurumu doruk

noktasna ktnda halk, genellikle bundan ok etkilenmekte
dir. Bakan Clintonn Monica Levvinsky ile olan maceras buna
rnektir; ya da Almanyada olduu gibi, lidere ilikin alglan,
keskin bir biimde deimektedir. Fakat herkes gibi, liderin ki
ilii de ayn kalmtr.

Kiilik zelliklerinin gerisinde yatan ve ou kez bilind

olan srelerin ve gdlenmelerin, liderin gzlenebilen kiilii
ni ekillendirdiini bir kez daha anmsayalm. Kiilik zellikle
rinin sabit bir hale gelmesinde temel olan ey, bir ocuun kar
karya kald gerek yaantlar deil, yaantnn etkisiyle ocu
un buna ilikin kendi alg ve fantezilerinin i ie gemesidir:
Cezalandnldm, nk babam kzdran u ya da bu isteim
var, eklindeki dnce buna bir rnektir. Gerek olayn kendi
si deil ocuun zihnine yerleen anlam onun belirli bir dav
ran rntsn gerekletirmesinde gdleyici bir etken olabi
lir. Bu nedenle, rseleyici bir ocukluk dnemi geirmi olmak,
yetikinlik dneminde patolojik bir kiilik gelitirmeyi gerektir
mez. ocuun ya da gencin kendi uyum kapasitesi ve de evre
sindeki olumlu bir biimde zdeleebilecei yetikinler, onun
yetikinlik dneminde, ocukluk dnemi rselenmesinin etkile
riyle yaratc bir biimde ba etmesinde kendisine yardmc ola
bilirler. Fakat uras da bir gerektir ki, klinik ortamda kiilik
bozukluu olan birisini muayene ettiimizde, deimez bir bi
imde onun rseleyici bir ocukluk dnemi geirdiini saptyo
ruz.

rseleyici szcnn, bir dizi gerek yaantya gnde

rimde bulunabileceini de belirtmem gerekiyor: ocukluk a
na ait baz rselenmeler, zorba yaradll bir baba tarafndan
tekrar tekrar dvlen bir ocukta olduu gibi somut bir nitelik
tayabilir, fakat daha az somut rnekler de vardr. rnein yeni
bir karde sahibi olduunda kardeini, annesiyle olan zel iliki
sine giren davetsiz bir misafir gibi gren ve kardeinin lmesini
isteyen kk bir olan dnelim. Byle bir ocuk, sz konusu
istekten tr duyduu sululuk nedeniyle, saldrgan dncele
rinin bir cezas olarak babasnn kendisini dveceini dnebi
lir. Olan, bunun bir sonucu olarak, kardeinin ortadan kalkma
sn ne kadar ok isterse babasn o denli potansiyel bir ikence
ci olarak grecektir. Bu olguda ocuun rselenmesi gerek
deil, yalnzca bir fantezidir. Yine de, ocukluk a rselenme
leri oluurken gerek ile fantezi ou kez i ie gemektedir. Bu
tr rselenmeler, genellikle psikanalistlerin bilind fanteziler
adn verdii, gizli, fakat gl psikolojik gdlenmelere elik
etmektedir.

Basite anlatmak gerekirse, bilind bir fantezide kk o

cuk, geliimin erken evrelerinde elindeki olgunlamam zihin
sel aralar kullanarak belirli yaantlar yorumlamakta ve onla
r mantk d ve birbirinden kopuk bir biimde anlamaktadr.410
Yaantya ilikin duygularla balantl bu anlay, szcklerle
temsil edilmeksizin ocuun zihnindeki varln srdrmekte-1
dir. Klasik rnekte kk bir ocuk, ebeveynlerinin sevimesine
tank olmakta ve bunu onlann arasndaki fiziksel bir kavga ola
rak yorumlamaktadr. Daha sonra, ocuk dnya hakknda bil
gi edindike bilind fantezisindeki yk izgisi genellikle
etkin bir biimde bastrlmaktadr. Bununla birlikte, bilind
bir fantezi baarl bir biimde bastnlamad zaman, kendisini
tayan birey farknda olmasa da varln korumaktadr. Bire
yin dnmesi, eylemleri ve kiilik zellikleri zerindeki bilin
d etkisini srdrmektedir.411 Szgelimi, yetikinlerin sevime
sini bir eit kavga olarak gren ocuk, bu fanteziyi bilindm-
da koruyacak olursa yetikinliinde cinsel alanda birtakm g
lkler yaayabilir ya da cinsel karlamalardan kanma gibi, bu
glkle baa kmaya ynelik kiilik zellikleri gelitirebilir.

Bazen bir bireyin etkin bilind fantezisi, son derece z

gl bir niteliktedir. rnein 1941 ylndan Ayetullah Humeyni
tarafndan tahttan indirildii 1979 ylna kadar ran ah olarak
hkm sren Muhammed Rza Pehlevinin belirgin uma fan
tezileri vard. ah, yetikinlik dneminde uma ile ve tepelerle
ilgileniyordu. 27. ya gnnden iki gn nce kanatlarma ka
vumutu (umay renmiti). Devletin ba olarak Iran Hava
Kuvvetlerinin bymesi iin byk bir yatrm yapmt.
1976daki bir Amerikan Senatosu raporunda [ahn] Iran ga
zetelerini okumadan nce Aviation Week'i (bir havaclk dergisi;
.n.) okuduu syleniyordu412 eklinde bir gzlem yer almak
tayd. ahn biyografisini yazan Marvin Zonise gre Pehlevi,
bilind olarak babasnn uzun boyu ile muazzam Elburz da
lan arasnda bir balant kurmaktayd. Yine Zonis, ahn uu
meraknn ok uzun boylu ve gl bir adam olan babasna kar
ocukluk anda yaam olduu ikircikli duygularla balan
tl olabileceini ne srmektedir. ah, 1946da umay ren
dikten iki yl sonra tek kanatl ua dtnde kumanda on-
dayd; o ve uaktaki yolcu, burunlan bile kanamadan kurtulmu
lard. Fakat Zonise gre bu kaza, genliindeki bunalt dolu
uu fantezilerinin yeniden canlanmasna neden olmutu.413
Hava kuvvetlerine yapt byk yatrm, aklsal boyutu bir ya
na, doruklara egemen olmay nemseyen bir kiiliin bir yans
mas olabilirdi.

En yaygn bilind fanteziler, onarm fantezisi olarak bi

linir. Bu tr fantezileri tayan kiilerin ocukluk anda genel
likle nemli kayplar, yas sreci ya da depresif anneler sz ko
nusudur. Eer psikolojik bir dille konuacak olursak bu tr kim
seler, ocukluklarnda annelerini kaybetmenin ve daha genel an
lamda sevgiyi kaybetmenin tedirginliini yaamlardr. Onarm
fantezisi, kayp duygusuna kar alkanlk haline gelmi bir sa
vunmadr. Onarm fantezisinin bir trnde birey, bilind bir
yk gelitirmekte ve bu ykde lm kardelerini hayata
dndrebilmektedir.414 Byle bir birey, yetikinlik ana ulat
nda hl fantezisinin etkisi altnda, simgesel olarak znty
yok eden ve evresine hayat veren onarc davran rntleri
sergileme eilimi gstermektedir. rnein o, iekleri byd
zaman hayat vermi olan bir bahvan olabilir; sorun yaa
yan bir lkenin lideri olduunda ise umudu yeerten ve yanda
larnn ortak knt duygularn gideren tekrarlayc eylemlere
giriebilir ve geni grup kimliklerini lkletirerek ortak zsay
gy ykseltebilir. Kukusuz bu fantezi bilind olduu iin
bu davran rntlerini neden tekrarladnn farknda deildir,
yalnzca bu rntleri tekrarlama ynndeki drtsnn farkn
dadr.

Onarc bir lider, yandalarnn geni grup kimliini lkle

tirmelerine yardmc olarak onlarn zsaygsn ykseltmektedir.
Bununla birlikte, bunu yaparken kendi zsaygsn ve kendine
duyduu sevgiyi de ykseltmektedir. Bakalarna zarar vererek
kendilerine duyduklar sevgiyi abartan liderler de vardr; bunlar
ykc kimselerdir. u halde, abartlm bir zbenlik sevgisine
(narsisizm, zseverlik) sahip bir kiilik tayan baz liderler, ona
rc da olabilmektedir, ykc da. Bana gre kendilerine kar
duyduklar sevgi abartl olan liderler, geni grup kimlii sorun
larn, ritelleri ve kitlesel ileri ve geri hareketleri gerek anlam
da tetikleyen kiilerdir. Bu tr liderleri bir sonraki blmde in
celeyeceim.
7 / N a r s is iz m in G c

Bir birey olarak insan, lmeye mahkumdur. Kendisi iin de

il, kendisinden sonra gelecekler iin almak, bir bireyin ha
yatta ulaabilecei mutluluun ilk kouludur. Herkesin kendi
tercihleri vardr. Bazlar bahvanl ve iek yetitirmeyi se
ver. Dier bazlar, insanlar eitmeyi tercih eder. iek yetiti
ren insan, bakalarndan herhangi bir ey bekler mi? Bakalar
n eiten kii, iek yetitiren kadar almak zorundadr.

Mustafa Kemal Atatrk

Narsisizm (zseverlik; .n.) terimi, tabii ki Narcissusu konu

alan Yunan sylencesinden gelmektedir. Narcissus, kendisinin
bir su birikintisindeki aksine k olan gen bir adamdr;. Psika
nalizde bu, kendini sevme anlamna gelen teknik bir terimdir.
Gerileme gibi narsisizm de, kendi bana patolojik bir ey deil
dir, cinsel ve saldrgan arzulara sahip olmak ve i atmalarla il
gili olarak bunalt yaamak gibi, insan psikolojisi asndan nor
mal bir eydir. Gerekten de, salkl narsisizm herhangi birisi
nin sakalm, almas ve salam bir kimlii devam ettirmesi
iin zorunludur. Fakat zseverlik, birtakm engellenmelere de
urayabilmekte, bu da salksz bir biimde zayflam ya da i
mi bir zbenlik sevgisine yol aabilmektedir.415 nsanlarn z
benlik sevgisi abartld zaman sergiledikleri tekrarl dnce,
davran ve duygu rntleri, hepsi bir arada narsisistik kiilik
olarak adlandrlmaktadr. Bu tr bireyler kendilerinin emsalsiz
ve byk olduklarn dnr, bu da onlarn kendilerini tmg-
l hissetmelerine ve sanki herhangi baka birinden daha iyiymi
gibi eylemde bulunmalarna neden olur. Fakat narsisistik kiiler,
bir paradoksun iinde yaamaktadrlar: Bir yandan aka kendi
lerini ok sever ve byk ve tmgl hissederken, dier yandan
st rtk bir biimde deersizletirilmi bir yanlan vardr ve
sevgi al ekmektedirler; bu ikici yn, zaman zaman farkn-
dalk alanna kmakta ve kiiyi ezmektedir. Bu tr bireylerin
ak byklenmeci kendilii ve rtl a kendilii, tutarl bir
kimliin yokluuna iaret etmektedir.416

Narsisistik kiilii olan birinin zihin modelini oluturalm. F-

nndan yeni km bir elmal rein servis edilmesini gzm
zn nne getirelim: Akam yemei iin kurulan sofrada bir i
e tuzlu salata sosu, rek tabana dklsn ve rein kk
bir blmn slatsn. rein yenebilir durumdaki daha geni
blmn korumak iin salataya bulam blm keselim ve
servis tabann kenanna itelim. Yenebilir durumdaki geni b
lm, kiinin kimliinin abartlmam zbenlik sevgisine yatnl-
m blmn simgelemektedir; daha kk ve bozuk para bi
reyin deersizletirilmi ynlerini temsil etmektedir. Narsisistik
kiiler imi, byklenmeci paralann, deersizletirilmi ve
aalanm ynleriyle btnletiremedikleri iin, iyi parann
bozuk paraya temas etmemesi temel bir zellik haline gel
mektedir.

Abartlm narsisizm, (zellikle ocukluk yllannda)417 tek

rarlayan engellenmelere, aalanmalara ve yoksunluklara ura
yan kiilerde bir savunma olarak gelime eilimindedir. Fakat
kukusuz ki abartlm narsisizmin dzeyi, bir bireyden dierine
deimektedir. Dandan bir gzlemci, narsisistik kiilik rgt
lenmesi olan bir kiide, sklkla allagelen birtakm elikili
davran, dnce ve eylemler grr. Narsisistik kiilii olan bi
rinin zihninin nasl alaca, egemen kimliin ne lde srd
rldne, buna ynelik tehditlere nasl tepki verdiine ve kii
nin rein iyi parasn koruyup herkesin hayran olmas iin
onu sergilerken bozuk paray, kendisi de dahil olmak zere her
kesten nasl gizlediine baldr.

Narsisistik kiilii olanlar, kimliklerinin yalnzca iyi par

asn kabul ederek sanki kendileri Tanrnn dnyaya bir ihsa
n imi gibi davranmaktadrlar: Gzellikte, zekda, gte vb.
bir numaradrlar.418 ou kez emsalsiz baarlar olarak deer
lendirdikleri eylerin bir koleksiyonunu yapar, bunlarn rnein
bir tenis man kazanmak ya da skc bir konferans terk eden
ilk kii olmak gibi, esasl ya da nemsiz nitelikte olmasna ald
r etmezler; nemli olan, rein byk ksmna ikolata para
cklar serpebilmektir. rnein narsisistik bir kadn, sabahlan
aynaya bakar ve yle der: ekil git, Julia Roberts! Ben senden
ok daha gzelim. Tedavisini stlendiim byle bir kadn, u
fanteziyi kurmutu: Washingtonda plak modellik yapyor ol
sayd, herkes bu en gzel vcudu seyretmek iin arabalann
durduracandan kentteki en byk trafik skkl yaanacak
t. Bu tr kimseler, gerekten bilincinde olsunlar ya da olmasn
lar, iinde yer aldklan olaylan betimlerken fantastik, inanl
maz ve dnyay sarsacak nitelikte gibi szckler kullanrlar.
ou tmceleri Ben szcyle balarlar, nk bakalann
tanmadan nce kendilerini tantma gereksinimini duyarlar; a-
n olgularda baka insanlara ait dnceler, duygular ve eylem
ler, duygusal dzlemde tam olarak ayrt edilmemektedir. Narsi
sistik kiilii olan tipik birisi iin ortalama birisi olmak ( ken
di ortalama-lmz iinde rahat yaayabilen oumuz gibi ol
mak), dehet verici bir yaantdr. Dolaysyla, herhangi bir gen
adam belli bir zamanda bir kadnla flrt ederken, benim analize
aldm narsisistik bir kii, ayn anda kadnla birden flrt edi
yordu: Patriciay sinemaya gtrmt. Bir bahane bulup onu
sinema salonunda brakarak Jenniferla kahve imeye gitmiti.
Kahveden sonra sevimek iin Beverlynin evine gitmi, sonra
da sinema salonunda brakt Patriciann yanma dnmt.

rein byk ve iyi paras her zaman iin korunmak duru

mundadr. Narsisistik kiilik zellikleri tayan bireyler, ou
kez kafalarnda benim cam fanus419 adn verdiim, grkemli
bir yalnzlk iinde yaama fantezisini kurarlar; bozulmu dilimi
daha da uzaa iter ve byk paray saydam, koruyucu bir kapak
ile rterler. Byle bir kadn, kendisini tam anlamyla cam fanus
iindeki gzel bir iek olarak gryordu. Fakat cam fanus o
u kez kendini simgesel biimlerde ortaya koymaktadr, rnein
tekrarl bir biimde kendisini, yannda Cuma (romanda Robin-
sonun hizmetkr olan yerli; .n.) olmayan Robinson Crusoe
olarak dnen kiide olduu gibi. Bu hasta kendisinin tmg
l olduuna inand iin evresinde Cumamn bulunmasna ge
rek yoktu; Juan Femandez adasnn evresindeki deniz, bir cam
fanus ilevini gryordu.420 Narsisistik bireyler, ayn zamanda
kendilerine ait bozuk, deersizletirilmi parann varlndan
da haberdardrlar, bu para onlarn sevgi aln ve beslenme
ve bytlme gereksinimini yanstmaktadr. Dolaysyla, ayn
zamanda kadnla birden flrt eden ve kendisini dnyann en
byk olarak nitelendiren adam, ayn zamanda bir gn
ihtiyac olaca ihtimalini dnerek dolabnda muazzam bir
konserve yiyecek stoku bulundurmak zorundayd. Stoku bir
miktar azald takdirde deersizletirilmi ynn hissetmeye
balayacak, utanma ve aalanma tehlikesi doacak ve bunalt
sn yattrmak iin alelacele daha fazla konserve yiyecek depo
layacakt. istifledii yiyecek, ihtiya duyduu duygusal beslen-
 rein bozuk paras baka birisinin tabana aktarlabilir
se, yani narsisistik birey zbenlii iinde istemedii eyin artk
kendisine ait olmayp bakasna ait olduu yanlsamasn geliti
rebilirse, en azndan ksa bir sre iin kendisini rahatlam hisse
decektir. Fakat narsisistik kiinin istenmeyen paray bakasnn
tabana aktarmak, kt parann kendi tabana geri dnmeme
sini salamak ve istenmeyen parann gerekteki aidiyetini gr
mezden gelmek iin byk bir ruhsal enerji harcamas gerek
mektedir. Bu, dsallatrma421 srecidir ve de daha sonra gre
ceimiz gibi, narsisistik kiilik rgtlenmesine sahip politik li
derlerin davranlarnda, zellikle nemli bir rol oynamaktadr.

Narsisistik kiilik zellikleri tayan bireyler, tipik bir biim

de olduka snrl bir duygu repertuarna sahiptirler. Bu tr kim
seler, temelde bakalarm yalnzca kendilerine hayran olmak
iin var olan kimseler olarak grdkleri iin, genellikle onlarn
kendi yaantlarn srdren bamsz bireyler olduklar gerei
ni deerlendiremezler. Ayrca narsisist kii, kendi deersizleti-
rilmi kimliini bir bakasna dsallatnrsa, ou kez zihninde
teki kiiyi deersiz klmaktadr. Narsisistik kiiler, buna uygun
olarak bakalarna kt davrandklar ya da onlarn dostluklarn
kaybettikleri zaman vicdan azab, znt ya da keder gibi duy
gulan samimi bir biimde sergilemede glk yaarlar. Narsisis
tik kii, bakalann cam fanus araclyla gzledii kendi yal
nz krallnda yaamaktadr. Camn dnda olanlann bu krall
a hayranlk ve kskanlkla baktklann ve kalle olduklann
dndnde vicdan szlamakszn, duygusal ynden mutlak
bir nemsizletirme ile, onlan birer hi olarak grmektedir.
Narsisistik kiilikteki insanlar, buna uygun olarak bir bakasnn
barol kendilerinden almalar olaslyla kar karya geldik
leri zaman, kolayca haset duygularna kaplmaktadrlar.422

Paranoid beklentilerin ve bir dereceye kadar da psikopatik

eilimlerin elik ettii ve psikanalistlerin ktcl zseverlik (ha
bis narsisizm) adn verdii bir kiilik tipi vardr. Bu tr kimse
ler iin byk ve bozulmam rek parasn kk ve bozul
mu olan paradan ayrmak da, istenmeyen paray bir bakas
nn tabana itmek de yeterli deildir. Ktcl narsisistin endie
(anksiyete), depresyon ve zellikle de aalanma duygusu yaa
mamas iin, istenmeyen kk parann tamamen ortadan kal
drlmas gerekmektedir. Ktcl narsisistler, baka bireyleri ya
da gruplan zsayglannn kararlln tehdit eden, kendilerinin
deersizletirilmi ynlerini temsil eden eyler olarak grdkle
rinden, ancak deersizletirilmi dier kiilerin vicdanszca y
klmas ve aalanmas yoluyla byklk ve tmgllk yanl-
samalann devam ettirebilirler. Bu tr kimseler, benim ve Gab-
riele Astn tekrarlayan saldrgan zaferler adn verdiimiz s
relerle, geici bir haz elde etmeye almlardr.423 Bu bireyler,
bu saldrgan zaferleri gerekletirebilmek iin kendilerine kar
duyduklan abartlm sevgiye paranoid zellikler, psikopati ve
yalnzca var olabilmek iin tekrarlayan ykc davranlarda bu
lunmaya hak kazandklan yolunda geliimsel ynden ilkel bir
inan eklerler. Ted Bundy gibi baz seri katillerin bu tr bir kii
lik rgtlenmesine sahip olduklanna inanlr.424 Marry Har-
ronun senaryosunu yazp ynetmenliini yapt, Bret Easton
Ellisin ayn adl romanna dayal Amerikan Sap (American
Psycho, 2000) filminin barolndeki Patrick Bateman karakteri
ni, psikopatinin de eklendii ktcl zseverliin bir rnei ola
rak grebiliriz. Bir Harvard mezunu ve Wall Streette bir borsa
simsan olan Bateman, pek ok alanda bir numara olma ve bu
konumunu korumann peinde komaktadr: Yakklln ko
rumak iin en iyi rnleri kullanmak, her gn binlerce nav ek
mek, yalnzca en iyi takm elbiseleri giymek. En iyi restoran
da bir rezervasyon nerisinin reddedilmesini iine sindiremez ve
bu konuda evresine yalan syler. Mizah ykl bir sahnede Ba-
teman, hepsi de kendilerini abartlm bir biimde seven er
kekle yarr; birbirlerine isim kartlarn gstererek kimin kart
nn en iyi yapya ve yazya sahip olduunu tartrlar. Bate-
mann salkl grntsnn ardnda bir seri katil vardr ve film
boyunca, i dnyasndaki bir rakibini, evsiz bir kiiyi ve birka
tane kadn, hi olmazsa fantezisinde ldrr. Kurbanlarn onun
asndan neyi temsil ettii, film boyunca anlalmaz, fakat biz
onlarn bir biimde Batemann kimliindeki, yklmas gere
ken bozuk paray temsil ettiklerini varsayabiliriz.

Narsisistik kiilii olan kimselerin dnce, duygu ve davra

n rntlerinin younluu, byklenmelerinin derecesine ba
l olarak deiir. Bazlarnda bakalaryla iliki kurmakta srgit
devam eden bir glk ve zaman zaman gereklik algsnn bu
lanmas sz konusudur. Btnletirilmi kimlik alanlar bulu
nanlar -stnlklerine olan inanlar yannda neyin nerde bittii
ni ve neyin nerede devam ettiini bilenler- ise hayata daha iyi bir
uyum gstermekte ve dnyann gznde olduka baarl da ola
bilmektedirler. Gerekten de, ok gsterili, yakkl, gl,
bakalarn ynlendirmede etkili baz narsisistlerin i dnyala
rndaki baar ve vg aray, ou kez onlarn eitim, i ve top
lumsal rgtlenme alanlannda lider konumuna gemelerini sa
layacaktr. Bunlara baarl narsisist denmektedir.425 Bir baa
rl narsisist, bakalarndan stn olduunu dnr, fakat sah
te bir alakgnllk gsterir: Aslnda o, bir grup iinde bir nu
mara olmay ve bakalarnca da bu ekilde alglanmay ve ya
anmay nemsemektedir. Bu kii, eer d koullar uygunsa po
litikaya atlmaya ve bir politik lider olmaya olduka eilimli
dir.426 Baarl szcyle kastettiim ey, bu tr kimselerinin
gereksinimlerinin moral deeri deil, bunlarn her birinin baka
larnn gznde stnlk kazand d dnyadaki kiiliklerinde
bir yansma bulabilmeleridir. Baanl narsisistik liderlerin i ge
reksinimleri ile yandalarnn onlara verdikleri yantlar arasnda
bir uyuma gereklemektedir. Bu liderlerden bazlar bu
uyuma halini uzun zaman srdrebilmekte, bazlar ise bunu
baaramamaktadr. Baanl narsisistik liderler psikiyatrlara gel
meseler bile, narsisistik kiilii olan hastalarla gerekletirilen
klinik almalar, bu tr liderlerin i dnyalanna ilikin pek ok
eyi rnekleyebilir.

Genellikle bir geni grubun kimlii tehdit altna girdiinde ve

de grup gerileme iine girdiinde, bir toplulukla kendisini abar
tlm bir biimde seven bir kii arasnda uyuma olma olas
l ok gldr: Liderin kendi gcne ve tmgllne olan
inanc, yandalannm bir kurtancya ynelik arayn karla
maktadr. Kukusuz, abartlm bir narsisizm tayan politik ki
iler, genellikle bir numara konumuna gelmeye almakta ve
eitli koullar altnda konumlann tepeye tayabilmektedirler.
Aslnda, bazlan kahramanca eylemleri gerekletirebilmekte ve
yandalannm gznde birer kahraman olabilmektedirler. Ben,
genel olarak Max Weberin ve dierlerinin427 karizmatik lider-
le fin ortaya k -kriz halindeki geni grubun gereksinimi-
hakkmda ne srdkleri grn narsisistik liderlerin stnl
elde edilerine de uygulanabileceine inanyorum, fakat tm ka
rizmatik liderlerin, yukanda betimlendii gibi narsisistik bir ki
ilik rgtlenmesine sahip olmas koul deildir. Narsisistik li
derlerin eilimleri, nyarglan ve resm eylemleri (demokratik
toplumlara uyarlanabilecek ynleri bulunsa da) bu blmde tar
tlm olan i psikolojik yaplarn gerekliliklerini yanstmakta
dr. Kiilik yaplan, onlan kendi stnlklerinin altn izmek
iin yandalanndan bazlann deersizletirme ya da kendilerine
zlemini ektikleri saygy gsterecek olanlara byk bir deer
verme yoluyla yandalann ynlendirmeye itmektedir. Bu tr
politik liderler, kendi dolaysz evreleri iinde kendilerine hay
ran olan kimselerin tm bireyselliini yadsr ve onlan, kendi b
yklklerinin destek noktas olarak kullanrlar.

Kendisini an bir biimde seven bir lider, yandalanndan

kendi parltl zbenlik imgesini yanstacak ve stnlnn bir
uzants olacak, imgelenmi ve umut edilen bir yksek ilevsel
lik dzeyini gerekletirmelerini isteyebilir. Ben, bu tr narsisis
tik liderlik tipini onarc olarak adlandnyorum. Elmal rek
metaforuna geri dnecek olursak, onanc lider, bozuk parann
stne dklen salata sosunu temizlemeye almakta ya da onu
tatl hale getirmeye almakta ve belki de onu bozulmam par
ayla birlikte ayn tabakta kalacak ve dokunulacak kadar dzelt
mektedir.

Onanc lider tipine verilebilecek bir rnek, modem Trki

yenin kurucusu Mustafa Kemal Atatrktr. Resm tarihte anla
tld ekliyle, Atatrkn yaam yks ksaca yledir: Mus
tafa, 1881de Osmanl mparatorluunun bir liman kenti olan
Selanikte (imdi Yunanistanda Thessaloniki) domutur. Bir
gmrk ktibi ve kk bir iadam olan babas, kendisi yedi ya
ndayken lmtr. Mustafa, kk yalarda asker okula git
mek zere evden aynlm ve burada bir retmeninden ikinci
ad olan Kemali (olgunluk anlamnda) almtr. Snf birinci
liine yakn bir dereceyle mezun olmutur. Osmanl ordusunun
bir subay olmasna karn padiah (II. Abdlhamit; .n.) eleti
riyordu ve ynetim kart rgtlenmelerde etkinlii vard. I.
Dnya Savanda asker hizmet iin seildikten sonra, anak
kalede tilaf glerine kar savarken kahramanca liderlik ni
telikleri dikkatleri ekmiti; 35 yanda general rtbesine yksel
tildi. I. Dnya Savann sona ermesini takiben tilaf glerinin
Osmanl mparatorluunun geri kalan blmn istila etmesi
tehlikesi belirip de padiahn (VI. Mehmet; .n.) talyan, Fran
sz, ngiliz ve Yunan istilasn savuturma gcne sahip olmad
ortaya knca Mustafa Kemal, Trk ulusunun bamszln
salamaya almtr. stanbuldan Trk halknn bar olan
Anadoluya gemi ve yaylmakta olan Yunan glerine kar
koyacak bir ordu rgtlemitir. Mustafa Kemalin artan gcn
den ekinen padiah, tilaf glerinin basksyla onun Anado
ludaki grevine son vermi, bu da Mustafa Kemalin Ankarada
geici bir ulusal hkmet kurmas ve onun bana seilmesi s
recini hzlandrmtr. Mustafa Kemal, bir tara kasabas olan
Ankarada, Anadoluda ilerleyen Yunanllara kar yrtlen
mcadeleleri planlam ve en sonunda, 1922de onlar yenilgiye
uratm, bu da tilaf gleriyle bir bar antlamas imzalanma
snn yolunu amtr. Padiah srgne gitmi ve 1923de Mus
tafa Kemalin liderliinde modem Trkiye kurulmutur. Musta
fa Kemal, gc eline geirdikten sonra Baba Trk anlamna
gelen Atatrk soyad olarak almtr.428 Trkiye Cumhuriye-
tinin ilk cumhurbakan olmasn takiben Trkiyeyi adala
trma ve laikletirme ynnde birtakm keskin politik ve klt
rel deiikliklere gitmitir.429Halifelik kurumunun kaldrl, s
lam hukukunun ve devlet ynetimindeki slm etkinin ortadan
kaldrlmas, Avrupadaki rneklere uygun bir hukuk sisteminin
kuruluu,430 kadnlara birtakm haklarn verilmesi, Arap harfleri
nin yerine Latin alfabesinin kabul edilmesi ve ekonomide mo
dernlemeye ynelik birtakm reformlarn yaplmas bunlardan
bazlardr. Trklerin genel olarak inand sav, Atatrkn sava
yorgunu lkesinin bamszln yeniden elde etme ve kltr
devrimiyle yeni bir Trk kimlii yaratma ilhamn hemen hemen
tek bana ald yolundadr. O, 193 8de lm de olsa, halen
Trkiyede, sanki yayormuasna byk bir sayg grmekte
dir. imdi bile ou insan onu Ata ya da Atam diye anmakta,
Ebed ef adyla lmszletirilmektedir.

Bazlan benim Atatrkn eylemleri iin onanc tabirini kul

lanmama kar kabilirler: Bazlan Atatrk kendi yandalan-
nn davranlann en kk belirtilerine kadar ynlendiren bir
kii, hatta belki Batllamak iin Batllamac birisi olarak g
rebilirler. Szgelimi, Atatrkn laikleme programnn mevcut
aile dzenini ve ocuk bakm biimlerini kesintiye urattn ve
de toplumsal bir gerilemeye neden olduunu syleyenler de
kabilir. Fakat Osmanl ynetimi boyunca evlilik, boanma ve
miras konulannda uygulanan slam hukuku, kadnlar asndan
ok elverisizdi ve Atatrk una inanyordu: Kt bir aile yaa
m, toplumsal, ekonomik ve politik alanlarda kanlmaz bir za
yflamaya yol aar. Aileyi oluturan erkek ve kadn eleri, do
al haklanna tam anlamyla sahip olmal ve aile asndan stle
rine den ykmllkleri yerine getirebilecek bir konumda ol
maldrlar.431 Atatrk, yandalannn zihninden, daha yaratc ve
retici bir biimde ilev grmelerini engelleyen ykleri atmala-
nm salamaya alyordu. Getirdii yenilikler, bazen yasal zor-
lamalan gerektirse de, amalan ve etkileri her zaman iin yan-
dalannn kiisel zerkliini artnc432 ve de mevcut toplumsal
gerilemeyi ilerleme ynne evirici bir ilev grmtr.
 Itzkowitz ile ben, Atatrkn kiilik ve kimliini biimlendi
ren belki de en nemli olgunun, yas dolu bir evde domas oldu
unu saptamtk. Kendisinden nce doan kardei de, erken
yalarda, aile Osmanl-Yunan snrna ve Olimpos Dana ya
kn, yaltlm ve ho olmayan bir ortamda yaarken lmlerdi.
Mustafann ocukluunda, lm olan erkek ocuklardan birine
ilikin yk, aile iinde sk sk anlatlrd: ocuk, deniz kenarn
daki bir mezara gmlm ve byk bir dalga cesedini ortaya
karnca hayvanlarn hrpalad hali gzler nne serilmiti.
Mustafa doduu srada aile Selanik snrndan tanm ve s
kntlarndan ksa bir sre iin kurtulmutu; bu da bize ebevey
ninin onu zel bir ocuk olarak, ailenin kasvetli, karanlk ya
amna gelen bir gne olarak grdn dndrmekte
dir. Fakat bu dnem uzun srmemi, kk kardelerinden biri,
doduktan ksa bir sre sonra lm ve annesi 27 yanda, iki o
cuuyla birlikte kendisini ancak destekleyecek kk bir aylkla
dul kalmtr. Itzkovvitz ile benim yaptmz aratrma, Musta
fann bu yas dolu evde -zellikle annesinden- yeterli ebeveyn
destei grmediini dorulamtr.

Atatrkn yaamnn ayrntlarna fazla girmeden, burada

kendi szleriyle liderin ocukluk yllarndaki yuvasnda yaad
duygusal al ve daha sonra kendisine kar an bir sevgi
gelitirmesini rnekleyelim. Atatrk, 1930 ylnda kaleme ald
bir yazda tehlikeli Yunan snrndaki evde, byk kardelerinin
lmlerine (simgesel de olsa) ak bir gnderme yapmaktadr.
Bu yaz, insann doayla ilikisi hakknda bir tartmayla bala
maktadr:

nsan, domaya ya da domamaya karar vermemektedir.

Doum annda o, doann bir ltfudur ve kendisinden ok,
 doann ve kendisi dndaki mahlklarn ltfima baldr.
Korunmas, beslenmesi, baklmas ve bymesine yardm
edilmesi gerekmektedir.433

Burada, cesedi doa tarafndan ortaya karlm ve baka

mahlklar tarafndan zarar verilmi byk erkek kardeine ait
aile yksnn yansmalar bulunabilir. Kk olanlara ne ola
bileceine (lm ve bedenin zarar grmesi) ilikin fantezisini,
anne sevgisinin yeterli olmayabilecei yas dolu evdeki yaant
laryla birletirmi olabileceini ve buna tepki olarak narsisistik
bir karakter gelitirmeye balam olabileceini tahmin edebili
riz. Yetikinlikte sarf ettii szler, onun erkenden geliim gs
terdiini ya da zbenlik kavramndaki savunma ierikli imeyi
gstermektedir.

ocukluk yllarmdan beri evimde ne annemle, ne kz kar

deimle, ne de bir arkadamla birlikte yaamaktan holan
dm. Hep yalnz ve bamsz olmay setim ve hep bu e
kilde yaadm ... zira birisi t verdiinde ya bu kabul
edilir ve yerine getirilir ya da bunlar yapmay reddedersi
niz. Her iki tepki de bana uygun grnmyor. Benden 20-
25 ya byk olan annemden gelecek bir uyarya riayet et
mek, gemie dnmek olmaz myd? Buna isyan edersem,
kadnln en yce mertebesinde olduuna tm kalbimle
inandm annemin kalbini kracaktm.434

Atatrk, kendisini bakalarnn stnde gryordu ve yanda

larnca da byle alglanyordu. Fakat bakalarna kyasla stn
konumunu korumak iin deersizletirilecek ve ykma uratla
cak, fantezide yer alan dmanlar ya da alt gruplar aramyordu.
Onun zseverliini ifade edii, olduka farklyd:
 Onca yllk eitimden, uygarlama ve toplumsallama s
relerini bu kadar inceledikten sonra, niin sradan insan
larn dzeyine ineyim? Ben onlar kendi dzeyime kara
cam. Benim onlara benzememi istemeyin; onlar bana
benzemelidirler.435

Atatrkn manev kzlarndan biri olan, 1974de Ankarada

ki mtevaz evinde grtm rahmetli Sabiha Gkenden436
Atatrkn ocukluk yllarnda evin yas dolu ortamn kiisel
evresindeki nee dolu ortama dntrmeye altn ren
mitim. Srekli bir biimde, manev kzlarna glmsemelerini
sylerdi: Cumhurbakanl konutunda keder ya da depresyonun
yaanaca bir oda yoktu. Aka yaam ve mutlulukla an
uramasna ramen (ya da belki ksmen bunun bir sonucu ola
rak) manev kzlanndan bazlannn bana, iinde intihann da
yer ald birtakm trajediler gelmitir.

Atatrkn ana uras olan mutlu bir Trkiye yaratma ii,

belki de onu ulusu iin ailesi iinde sergileyecei baba rolnden
daha iyi bir baba yapmtr: Onun toz toprak iindeki kk An
kara kasabasn Gay Paree(Neeli Paris) modeli zerinden ye
ni Trkiyenin bakenti olarak yeniden yaratma abalan hakkn
da anlatlan pek ok elenceli yk vardr. Atatrk, gc elinde
toplad zaman Trkiye gerekten de keder iindeydi. Milyon
larca Trk, Balkan Savalannda ve I. Dnya Savanda lm,
sakat kalm, yerinden yurdundan olmu ya da keder iindeydi.
Artk Anadoluda yaayan ou insan, Makedonya, Yunanistan
ve Bulgaristan gibi, Osmanl mparatorluunun kaybettii top
raklardan gelme idi. Atatrk, kederli ulusunu kederli annesiyle
zdeletirmi ve bir politik lider olarak kurtarma fantezilerini,
dzenli bir biimde tekrar tekrar sahneye koymutur. En erken
dnemlerdeki anlarna dayanan, gnlk bir ritel gelitirmitir.
Bu, kiiliinin tmgl parasnn byk kurtarma operas
yonlarna giriebilmesi iin a blm idare etmekle ilgili bir
riteldi. Atatrkn babasna ilikin ilk ans, lmnden hemen
nce babasnn, Atatrkn yaamna ve dnce dnyasna ye
ni bir yn vermek iin, dindar annesi Zbeyde Hanma zarife
kar koymas idi.437 Atatrkn ocukluunda, zellikle Selanik
gibi kentlerde laik, Bat tarz okullar ortaya kmt ve babas,
onun byle bir okula gitmesini istiyordu. Atatrk, daha sonrala
r anne ile babas arasnda kendi eitimi konusunda derinden
derine bir mcadelenin gerekletiini anmsyordu. Ata
trkn babas, olunu ilkin annesinin istekleri dorultusunda
din bir okula kaydettirmiti ve ocuu burada kalsayd gelenek
sel, Mslman bir Osmanl olarak yetiecekti. Fakat babas, da
ha sonra iine dtkleri atmaya bir zm bulmutu: Olu
nun din okula girmek iin gerekli trenleri gerekletirmesine
izin vermi, bylelikle anneyi memnun etmi (ki o, grnd
kadaryla kederlerine kar din yoluyla teselli bulmaya alm
t) ve birka gn sonra olunu din okuldan alarak laik bir okula
yerletirmiti. Bunun nemli bir anlam vardr, bu kk ocu
un kazand eitim frsatnn, babasndan gelen, sonradan li
derlik edecei ada ulusa geecek zel bir ba olduunu
dnebiliriz.

Atatrkn bakanl srasnda, annesi onunla birlikte yaa

mak iin Ankaraya gelmiti. Atatrk, sanki onun isteklerini
doyururmuasna her sabah annesinin elini per, Trkiyeyi
laikletirme ve Batllatrma ilerine ondan sonra ynelirdi. Fa
kat bu eylem, onun gnlk ritelinin sadece bir yansn olutu
ruyordu. ou kez gne ge balar, her gece cumhurbakanl
kkndeki akam yemeklerinde konuklarn arlard ve bu ri-
teli ileri yalarna, doktorlar hastalk nedeniyle bu tr eylemle
ri yasaklayncaya kadar srdrmt. Yemeklere genellikle po
litikaclar, bilim adamlarn ve sanatlar davet ederdi, fakat
cam fanusunu koruyacak bir yakn arkada grubu, hemen her
zaman mevcuttu.438 Yemek ve iki fasl, akamn erken saatle
rinde balar ve sabahn erken saatlerine kadar srerdi. Atatrk,
tabandakileri az az yer ve ok yava iki ierdi,439 fakat ou
kez ocukluk yllarndan anmsad yemekleri ister, bazen an
nesinin yapt gibi piirilmemi bir yemei geri gnderdii
olurdu. Kendisi ve konuklan tarafndan sylenen arklara dek,
masadaki her trl eylem, onun denetimi altndayd: Sk sk m
zisyenlerden ocukluk andan kalma melodileri almalann is
terdi. Dolaysyla o, her gece simgesel olarak yeniden ocukluk
yllanna gitmekteydi -annesinin hayalini ziyaret ediyor, bu im
geyi yemek ve arkyla beslenerek kuruyor ve onun knlm
kalbini onanyordu.

Her sabah annesinin ellerini perek onun imgesiyle ilgili rit-

eli tamamladktan sonra, kendisini Baba Trk olarak adland
rarak ve abalann gerilemi geni grubunu ilerleme yoluna sok
maya ynelterek, babasnn imgesiyle zdeleiyordu. Kukusuz
akam yemeinin yendii sofrada onun devrimci dnceleriyle
ilgili tartmalar geiyordu, fakat o yemek odas, devlet katnda
ki bir oda olmaktan ok, bir ocuun oyun odasn andryordu.
Atatrk ve konuklan, zellikle de yakn arkadalar politik ve
ekonomik konular hakkndaki ciddi tartmalann devrimci d
ncelere ilikin deerlendirmelerin arasnda arklarla, ikilerle
ve esprilerle bir oyun oynuyorlard. Onlar, geceleri, bir sonra
ki gnn ilerleyifne hizmet eden bir gerilemeyi sahneye
koyuyorlard. Klinik almalardan biliyoruz ki, ilerlemenin ta
kip ettii bu gerileme rnts, pek ok yaratc eylemin teme-
 Atatrk, kendi stnlne olan inancn yeni bir Trkiyeyi
yaratmak iin kullanm ve yandalarn kendi ykselmi, ak
kimliine daha uygun bir hale getirmek iin nlerindeki enge
li kaldrmaya almt. A zbenliinin, an zbenlik sevgi
sinin ve kurtarma fantezisinin arasndaki ilikiyi ve bu fanteziyi
kederli annesinden kederli ulusuna aktardn, belki de hi fark
etmemiti. Bununla birlikte, bu rntnn bilincine ksmen var
m olmas gerekir. Yunanllara kar kazanlan zaferin ikinci
yldnm iin Austos 1924de yapt bir konumada anszn
aile hayatnn neminden sz etmitir -paradoks olarak, fakat
simgesel bir biimde ocukluk yllannda ailesi iinde yaanan
skntlan ve evliliinin baanszla uraym aa vurmutu:
Uygarln temeli, ilerleme ve gcn temeli aile yaamnda ya
tar.440 Ya ilerledike zgeci davranlara dnen yceltilmi
kurtarma drtlerinin farknda olduuna ilikin kantlar da var
dr.

Bir baka baanl narsisistik lider olan, 37. ABD bakan

Richard Nixon, son derece zeki ve zmleyici bir zihne sahip
bir kiiydi. Kurtanc imgesi, lmnden sonra da yandalan-
nn zihinlerinde varln srdren Atatrkn aksine, Nixon ki
iliinin byklenmeci blmn, uygun bir biimde devam et-
tirememiti. Zaman zaman dmanlannn saldnsna urad
n sanmt. Sonuta kiilik zellikleri ykc eylemlere yol a
m, bunlann iinde kendi politik konumunun ykma uratlma
s da yer almt.

Nixonn baar gereksinimi, yetikinlik a boyunca devam

etmiti. Yirmili yalarm srerken Whittier Mezunlan Demei
bakanlna, Kaliforniya Duke niversitesi Mezunlan Demei
bakanlna, Orange County Kentler Demeinin ve yirmi il
otuz kulbn bakanlna seilmiti. 33 yandayken Kongreye
seilmi, 37 yanda ABD senatr olmu ve 1952de 39 yan
dayken ABD bakan yardmclna seilen en gen ikinci kii
olmutu. O, nemli ya da nemsiz ilkleri elinde toplamaktay
d; in Halk Cumhuriyetini ziyaret eden ilk ABD bakan da
oydu, seim kampanyas srasnda kk bir krsal kasabay zi
yaret eden ilk aday da. Yardmcs John Ehrlichmana gre Ni-
xonn bir kampanyas srasnda ortalkta dolaan bir espri vard;
olup biten her ey, bir tarihsel ilk niteliini tayordu.441 By
le ilkleri toplamak, byklenmeci zbenliini duygusal yn
den besleyecek eyleri toplama gereksiniminin bir iaretiydi;
bylelikle hi kimse, kendisi bile zihnindeki elmal rein bo
zulmu, istenmeyen parasyla ilgili anksiyetesini bilmeyecekti.

Devlet bakanlnda Nixon Yntemi olarak bilinen eyin,

bir cam fanus sendromunu yansttm dnyorum.442 Ni-
xonn yakn evresindeki baz kiiler, zellikle de H. Robert
Haldeman ve John Ehrlichman gerek politik grevlerinin te
sinde, Nixonn grkemli yalnzlk gereksinimini karlayacak
ilevleri yerine getirmilerdir. Onlara Berlin Duvan adnn ta
klmas artc deildir. Yaptklan ey, liderin iinde tek ba
na yaatt krall evrelemek idi. Theodore White, The Ma-
king o f the President, 1968 adl kitabnda bir gn Nixon New
York Citynin 5. Caddesinde yrrken grdn yazar: Ken
di kendine yapt bir konumadan tr keyiflenmi gibi g
lmsyordu. Onun byk konsantrasyon yetenei, bir i sylei
ye yol amt.443
 Stresli durumlarda, kiiliin Nixonn karar verme srelerin
de, propaganda etkinliklerinde ve eylemlerinde etkili olduu
aktr. zellikle de -siyaset bilimcisi ve psikanalist Blema Ste-
inbergin de, ABDnin 17 Mart 1969da Kamboyadaki Kuzey
Vietnam snaklarn bombalamas ve ardndan 1970de Kam
boyann igali ile sonulanan tartmal olaylarla ilgili ayrnt
l incelemesinde ilk kez ne srd gibi- Nixonn utanma ve
aalanma duygulanna kar kiisel tepkisi, bakanl dne
mindeki nemli kararlarla ou kez i ie gemitir.444

Daha nce Norman Itzkowitz, Andrew Dod ve ben, Nixonn

ayrntl bir psikobiyografisini yazmtk. Bu almaya dayana
rak burada ksaca Nixonn yaamna eilmek istiyorum. Bu k
sa zetin, bize Nixonn neden narsisistik bir kiilik rgtlenme
si gelitirdiini aklayacan umuyorum. Okuyucunun, zel
likle birisi onda utanma duygusu uyandrd zaman neden Ni-
xonn an tepkiler verdiini anlamasn istiyorum. Nixon, a
zbenliini saklamak istiyordu. A zbenliini sezdii za
man iini utan duygusu kaplamaktayd. Bylece, kendisinde
utan duygusu yaratanlara ya da kendi kendi a zbenliini
simgesel olarak temsil edenlere kar saldrgan davranyordu.

Kaliforniyada, kk bir tanm blgesi olan Yorba Lindada

1913 ylnn Ocak aynda dnyaya gelen Richard Nixon, ou
kez ekonomik sknt eken ve lmler yaayan bir ailenin ikin
ci ocuu idi. Yaamnn ilk ylnda bile birok zorluklarla kar
lamt. Nixonn doumundan sonra annesi Hannahnn kendi
sini tekrar iyi hissetmesi iin aradan haftalar gemesi gerekti. Ve
Hannah Richard alt aylk iken, Richardn yeni domu bir ku
zenini de eve alarak iki bebee birden bakmaya balad. Birka
ay sonra Hannah, bir hastaneye yatarak ameliyat oldu ve iyile
me srecini geirmek iin kendi anne babasnn evine tand.
Kendi evine dner dnmez hamile kald ve kocasn ile iki olu
nu (Richard ve aabeyi) brakarak tekrar anne babasnn evine
gitti; orada Don dourdu. Dier olu Arthur, 1918de dodu ve
on iki yl sonra da Edward dnyaya geldi. Bu nedenle, balan
gtan itibaren Richardn yaamnda anneden ayr kalma d
nemleri olmutu. Bebekken uzun uzun ve haykra haykra ala
m, fakat annesinden sevecen bir davran grememiti. Babas
da sert ve kt huylu bir adam olduu iin ondan yardm grme
si de sz konusu deildi. ok sonralar, Nixonn annesi olunun
uzun uzun aladn anmsad zaman Richardm byynce
byk bir konumac ya da papaz olacan dndn syle
miti; olunun yeteri kadar anne bakm alamad ve bu neden
le stres altnda olabilecei aklna gelmemiti.

Kocas Frankin yapt evde drt gen oluna bakan Han-

nah, megul bir kadnd. Ayrca Richardn ocukluk ve genlik
yllannda ortaya kan baka eyler de, onun annesiyle olan ili
kisini kstlamt. Richardn yaamnn ilk yllarnda Frank Ni-
xonn kk limon bahesi bozuldu; eitli yerlerde kk iler
bulmak ve yaknlardaki bir petrol tesisinde almak zorunda
kald. Hannah da, limon paketleyen bir yerde almaya balad.
Bazen oullan Richard ve Don, kendisiyle birlikte ie gidiyor ve
burada temizliki olarak alyorlard. Bir yl sonra, Richard ye
di yandayken, kendisi ve kardei Don ocuk ii olarak tarla
larda fasulye ve limon topladlar. Richard, on iki yandayken
(320 km uzakta yaayan) halalanndan birisinin yanna gnderil
di. Orada halasndan piyano dersleri ald. Bylece bir kez daha
annesini kaybetmiti. Tahminimize gre, annesiyle birlikte
kalmaya lyk olmadn dnmeye balamt.
 Richard 14 yandayken byk kardei Harold tberkloza
yakaland. ki yl sreyle zel bir sanatoryumda kaldktan sonra
Arizona eyaletinin Prescott kentinde Harold iin bir kou kira
land ve Hannah oraya giderek oluna ve biraz para kazanmak
amacyla dier tberklozlu hastalara bakmaya balad. Anne ve
byk karde 1932 ylna, yani Richard on dokuz yana gelen
dek Whittiere dnmediler; o yl Harold ld. Nixonn yetikin
lik dneminde birok kez annesi iin azize nitelemesini yapt
n biliyoruz. O, -zellikle kendisini aalanm hissettii za
manlarda- savunma ierikli bir davranla annesinin karakterini
abartarak, ocukluk yllarnda anne imgesine kar yaad f
keyi saklamtr. ocukluk yllarnda yaad zorluklar ve de
annesinin bir azize olmas, madalyonun iki yzn olutur
maktadr.

Bylesine baskc bir ortamda yetien Nixon, kendi doal ze

ksn ve ebeveyninin zendirmelerini kullanarak, baarl olma
yoluyla sevgi ve onay aramtr. Kk yata okumay renmi,
ilkokulun ikinci snfn atlam, yedi yandan nce piyano al
masn renmi ve ayn zamanda kardeleriyle oynayaca yer
de odasna kapanmay yeleyen, sessiz, kendi kendine yeten ve
bakalarna pabu brakmayan bir karakter gelitirmitir. Bir
baka deyile, ocukluun oyunculuundan vazgememitir. Ni-
xon ailesi Kaliforniyadaki Whittier kentine tandklar zaman
Richard dokuz yandayd. teki kardeleri bir oday paylatk
lar halde Richarda tek bana kalaca (ve kitap okuyabilecei)
bir oda verilmiti. Halasnn evinde be ay kaldktan sonra eve
dnnce, 12 yandaki Richardn kk kardei Arthur hasta
land ve yedi yandayken ld. Bizim yaptmz almadan
rendiimize gre, bu olaydan sonra Richard, kendisini kayp
lardan korumak ve ebeveynlerinin yaralarn onarmak iin daha
da fazla eneji sarf etmeye ve kendisinin ebeveyni olmaya al
t.

Bulgularmza gre Richard, ok kk yalardan itibaren is

tedii ve gereksinim duyduu eyleri kendisi yaratmaya alt.
Ayn zamanda ebeveyni (ve bakalar) onu zel biri olarak gr
d. Fakat bu zel olma durumu, incinebilir bir halde kald; bu,
baaraca eylere balyd ve Richard reddedilme ve utan duy
gularn tam anlamyla bastramyordu. ok kk yalarda, ace
le bir biimde olgunlat ve bu durum, onun narsisistik kiilik
rgtlenmesinin temeli oldu. Ancak zel ve st konumda bir bi
rey olarak a zbenliini, utanc ve teki olumsuz duygularn
saklayabiliyordu.

Nixon, ergenlik yllar boyunca baanl almalarn srdr

d. Fakat annesiz bir evde yaam srdrmek zordu; bu neden
le kendi kendine bakmay ve bir numara olmay rendi. Lise
son snftayken snf bakanlna aday oldu -bu, sonraki krk
yllk dnem iinde kaybedecei az saydaki seimden biriydi.
Daha sora Whittier Collegea gitti ve de orada renci demei
bakan oldu. Bu okuldan Duke niversitesinin Hukuk Oku
luna geti ve buray snf ncs olarak bitirdi.

imdi onun Kamboya ilgili kararlanna odaklanacak ve onun

stres altndayken narsisistik kiilik rgtlenmesinin uluslararas
ve asker olaylarda nasl da nemli bir rol oynadna ilikin bir
mek vereceim.

Bir kimse, utan duymayla ilikili olarak srekli ya da sk sk

tekrarlayan bir endie (anksiyete) yaadnda, bu endieyi zih
ninin derinliklerine itmeye yardmc olacak belirli alkanlklar
ve kiilik eleri gelitirebilir. rnein byle bir kii, utan duy
gusunu yaamaktan kanmak iin kendini ifade etmeyi snrlan-
drabilir ve eletiriye ya da reddedilmeye ak bir durumda ol
mamak iin, sevgiden ya da dier kiiler aras yakn ilikilerden
uzak durabilir. Byle bir kimse, ayrca yzeysel olarak bakala
rndan uzak durmann tam kart gibi grnen baz eyler yapa
bilir: Bir bakma, bakalarnn kendisini utandrmasn nlemek
iin bir numara olmay amalayabilir. Bu kiinin utanca kar
gelitirdii savunmalar kecek olursa, depresyon ve kendine
zarar verici davranlarla, kendisine kar saldrganlk gelitire
bilir -bir anlamda, utandrlm zbenlik imgesinden kurtulmaya
ya da onu ldrmeye almaktadr. Bununla birlikte, bu tr
bir kimse ok daha sk olarak bir bakasna ynelik saldrganlk
gstermektedir. Byle bir birey, bu ekilde utan yaama bunal
tsn denetleyebilir, nk bilind olarak, grnrde zbenlik
saygsn ykseltecek eylemleri gerekletirmeyi semektedir.
Bununla birlikte, saldrgan patlamalar gerekletirmeye eilimli
kii, kendisi iin baka sorunlar yaratmaktadr: Bakalarn de-
ersizletirmeye ve ykma gtrmeye ynelik bu tr davran ve
giriimler ya da bunlarn nitelikleri, (genellikle) toplumsal yn
den kabul gren davran rntleri deildir ve yasal sorunlara
dahi yol aabilirler.

Tarihi Norman Itzkowitz, o dnemde rencisi olan Andrew

Dod ve ben, Nixon zerine kaleme aldmz biyografide onun
ocukluk anda utan ve aalanma yaamaya olduu kadar,
depresyon ve saldrganlk nbetleri yaamaya da ne kadar meyil
li olduunu ayrntlaryla betimlemitik.445 Nixonn neredeyse
sreklilik gsteren fkesi, onun yetikinlik dneminde hemen
her gn sarf etmeyi alkanlk haline getirdii ilenme szckle
rinde kendini gsteriyor ve utan yaama bunaltsn kendisin-
den saklamasna yaryordu; Steinbergin de gzlemledii gibi:
Saldrganlk ve bunun denetlenmesi, Nixonn kiiliindeki te
mel temalard.446 Grnd kadaryla, Nixonn niin fkeli ol
duu konusunda bir igrs yoktu. Onun asndan fkesini
uyandracak bir ey hep vard ve buna yant olarak ortaya
kan fkesini kabullenmek, onun iin doaPd. Kendisinde
utan ve aalanma duygulan yaratacak bir eyler hep varsa,
kendiliinden onlan silecekti. Sonuta onun istifasna yol aan
skandal, kukusuz ki onun hep var olarak alglad, iini bo
zacak ve kendisini kk drecek dmanlara kar fke tep
kileri niteliini tayan politik eylemlerin en nlsdr. Fakat
Steinbergin ve bizim yaptmz ve sonradan Dileri Bakan
olan Henry Kissingern ilk elden gzlemleriyle de desteklenen
incelemeler, Nixonn Watergate skandalndan nce ve sonra
yapt eylemlerin, olas aalanma duygusunun abartt kiilik
zelliklerinin etkisi altndaki kararlardan kaynaklandn ortaya
koymaktadr. Vietnamdaki savan yrtlmesi de dahil olmak
zere, jeopolitik kararlar dahi onun bu devam eden anksiyetesi
tarafndan biimlendirilmekteydi.

Nixon, sava kztracak asker eylemlerin Vietnam soru

nunda diplomatik zm iin anahtar bir rol oynayacan d
nyordu. Fakat bu stratejinin Nixondan nce Lyndon John-
sonn iine yaramad ve aslnda Johnsonn bakanlktan
uzaklamasna yol at akt. O halde, Nixon niin bunu de
vam ettirmiti? Steinberge gre:

Nixonn gl bir askeri eylemi yelemesinin nedeni, an

cak ksmen strateji ve taktie ilikin grlerinden kay
naklanyordu; onu harekete geiren ey, byk lde,
an fke duygusuydu. Nixon, VietnamlI komnistlerin
 ABDnin onurunu kramayaca konusunda kararlyd.
O, Moskova ve Pekin karsnda Amerikan kredisinin
zedelenmesinden -dolaysyla, gelecekte Washingtonn
hasmlarna kar elindeki tm kozlarn zayflamasn
dan- korkuyordu.447

Ocak 1969da zel bir ekip, Nixon iin var olan strateji see
neklerini hazrlad: Bunlar, ABD kuvvetlerinin ak ulu ve aa
mal bir biimde ekilmesinden, srekli Vietnamda kalmasna
dek deien seeneklerdi. Tek tarafl olarak ekilme seenei
Nixon iin elindeki avucundaki her eyi verme anlamna geli
yordu ve ne duygusal, ne de aklsal olarak kaldrabilecei bir ey
deildi.448 Steinbergin de gzlemledii gibi, utan ve aalan
ma duygularna hazr olmayan karar verme konumundaki kiiler
byle bir durumda geri ekilme seeneine ayn biimde kar
kabilirlerdi. Fakat daha sonra olup biten eyler, Nixonn Viet
nam Sava konusundaki kararlarnda kiilik zelliklerinin ne
kadar nemli bir rol oynadn ak bir biimde gstermektedir.

Nixonn Kamboyaya ynelik ilk bombalama karar, y

zeysel bir bak asyla 22 ubat 1969da yeniden balayan Ku
zey Vietnam saldrlarna bir yant niteliindeydi. Kamboya, o
dnemde tarafszln korumaya alan, 7 milyon nfuslu bir
monari idi; fakat Kuzey VietnamlIlar iki lke arasndaki snra
snaklar kurmulard. Nixon daha nce aratrma ve istihbarat
raporlarna dayanarak bu snaklar bombalamann Kuzey Viet
namlIlar daha da batya, Kamboyann i blgelerine srecei
ni ve belki de Kamboyay komnist bir rejime srkleyecei
ni dnerek slere saldrma karan vermemiti.449 Fakat ubat
saldnsm, kiisel bir saldn olarak deerlendirdi. Ona gre bu
hareket, Benim ve banda olduum ynetimin balangtaki
yeterliliini lmek iin incelikle planlanm, kastl bir test ey
lemiydi. Benim igdsel tepkim ise misillemede bulunmak
t.450 Ayrca bu saldn, Nixonn Avrupaya yapaca gelenek
sel on gnlk geziden bir gn nce balatlmt: Nixon, Kuzey
Vietnamllann bu saldn konusundaki zamanlamasn, zellikle
kendisini aalamaya ynelik olarak alglam451 ve Kissinger
da bu eylemi yeni bakann aalanmas olarak dnm
tr.452

Kissinger, ilgili danmanlara danlmadan, aynntl bir

plan yapmadan Nixonn saldnlardan gnler sonra Washing-
tondan Brksele uarken Kamboyadaki smaklan bombala
ma karan verdiini bildirmektedir.453 Bununla birlikte Nixon,
Kissingerin emri krk sekiz saatliine erteleme isteine uymu
ve daha sonra ilk bombalama plann iptal etmitir. 9 Martta ye
ni bir saldn emri vermi, en sonunda 18 Mart gn Kambo
yadaki Kuzey Vietnam slerine ilk B-52 saldrs balamtr.
Bombalama karann Amerikan halkndan saklam ve Kissin
gera unu sylemitir: lke, ancak geri dn olmayan aa
mada haberdar edilir.454 Ancak Kamboyadaki Kuzey Vietnam
slerine misilleme yaplmas emri verildikten sonra, Nixon da-
nmanlanyla bir araya gelmi, onlara saldn bir oldu bitti halini
alsa bile, verdikleri bilgilerin gz nne alnd izlenimini ver
mitir.

Mart ortasnda gerekletirilen Kahvalt kod adl saldn,

balangta tekil bir saldn olarak planlanmt. Ben bu kod ad
nn kim tarafndan nerildiini bilmiyorum. Kukusuz bu kod
ad, Nixonn a zbenliine gda (psikolojik destek) salamak
tayd; onun a zbenlii doyurulduu takdirde byklenmeci z-
benlii tehdit altnda olmayacakt. Fakat Kahvalty Nisan or
tasnda gerekletirilen ikinci bir saldn yani le Yemei iz
ledi. Yine Kissingera gre, bu da ksmen bir aalanma duru
mundan kken alyordu. O sralarda Bir Amerikan casus ua
n drm olan Kuzey Koreye kar misillemede bulunma ar
zusu vard: Fakat her zamanki gibi, Nixon dorudan karlk
verme ynndeki drtsn bastnrken doasna uyan yn ser
gilemek iin baka bir olanak aramaktayd. Onu, zayf olduunu
dndrmekten daha fazla korkutan hibir ey yoktu.455 Stein-
berg, Nixondaki yer deitirmi tepki psikolojisini yle zetli
yor:

Kiisel dzeyde saldnya urama sinyalini veren ey, Ku

zey Korenin kastl ve dmanca eylemi olarak alglad
durum karsnda zayflk ve gszlk duygulanyla ba
edemeyiiydi. Zarar verilemez olma ve gl bir ABD ile
zdeleme ynndeki narsisistik gereksinimi, bir yere,
bir gruba gl bir tepki verme gereksinimini douruyor
du. Ak bir saldn hedefi olan Kuzey Kore uygun grl
medii iin bir baka hedef bulundu. Kamboyadaki s
naklara saldmlmas, grnte Nixonn ABDnin gcn
gstermesini salamt; fakat iddet kullanm, onun z-
benlik-saygsn tekrar kurma yolu idi.456

Steinberge gre Bakann olas aalanma durumunu en

gellemek iin ve de kamuoyundan gelecek basklann politikala-
n deitirmesine engel olmak iin, en st dzeyde gizlilik ng
rlmt. Kamboyann bombalanmasna ilikin gizlilik, daha
sonra Nixonm basna haber szmas ile an bir biimde ura
masnn ve bakalannn konumalanm gizlice dinleme deneyim
lerinin kayna olabilir. Yine de, le Yemeinin arkasndan
Akam Yemei geldike ve sonuta tm bir Men ortaya
ktka, 1969 gznde dmann sava gcn zayflatma y
nndeki ak amacn ve bakann a zbenliini doyurma y
nndeki rtl amacn yerine getirilmesine ynelik stratejinin
baarszla urad, ak bir biimde grld. Gerekten de,
Kuzey VietnamlIlar -ilk istihbaratn da ngrd gibi- Kam
boyann ilerine doru ilerlediler ve hkmdar (Norodom Si-
hanuk; .n.) sonunda, 1970 Martnda asker bir darbeyle tahttan
indirildi.

Kiisel aalanma tehdidine kar bir tepkinin yer deitir

mesi eklindeki dinamik, Nixonn sk sk tekrarlad bir eydi
ve 1970 Maysnda Kamboyann gerek anlamda igal edil
mesinde de tekrarlad. 1969 ylnn balarnda Nixon hemen
her adan aalanma tehdidiyle kar karya getiren bir dizi i
olay balamt.457 renci kesiminde gitgide artan huzursuzluk,
Nixon zerinde kiisel olduu kadar toplumsal bir bask da ya
ratyordu. Ykc sava kart gsterilerin yaplmas olasl,
kendisini kz Julienin Smith Collegeden, damad David Eisen-
howern Amherst Collegeden mezuniyetleri iin yaplan tren
lere katlmaktan alkoymutu. 1970 Nisannda ABD Yksek
Mahkemesi iin nerdii adaylar, Clement F. Haynsvvorth ve G.
Harold Carswell reddedilmiti. Tarihi James Barber, bu aa
lanmalarla intikam arasndaki balantnn altn izmektedir:
Nixon Nisan ayndaki Carswellden, Mays ayndaki Kambo
yaya gemi, bozgundan saldrya ynelmitir.458 Bundan ba
ka, Carswellin adaylnn yenilgiyle sonulanmasndan yalnz
ca birka gn sonra, Apollo 13n ay uuu baarszlkla sonu
lanm, Nixon ayrca engellenmi, fkeli ve utanm459 bir
hale sokmutur. Nixonn 30 Nisanda Kamboyay igal kara
rn halka duyururken sergiledii hrn slup, onun o sralarda
kafasnn nelerle megul olduunu ortaya koymaktadr: Aa
lanmayacaz. Malup olmayacaz derken ardndan da Ame
rikann acnacak durumda, aresiz bir dev gibi davranmama
s gerektiini eklemektedir. Bu gece gcmz deil, irademiz
ve karakterimiz snavdan geiyor460 derken istemeden de olsa
Amerikan siyasetinin ba konumunda kiisel olarak yaad
anksiyeteyi ortaya koymaktayd: radesinin ve karakterinin s
navdan geiyor olmasnn anksiyetesi.

Bir Ulusal Gvenlik Konseyi (NSC) yesi olan ve igal

planlarnn grece olarak ksa ve snrl olduunu belirten Roger
Morrise gre Nixon, zel yaamnda da Kamboya kararlarnda
kar tarafa tehdit edilenfkeli bir adam grnmn sergile
mekteydi.461 Kisisinger anlarnda, uzun bir NSC toplantsnda
bakan yardmcs Spiro Agnewun kendi grlerini ortaya ko
yarak Nixonm otoritesini nasl tehdit ettiini aktarmt:

Nixon, en ok kendisinin deerlendirmedii bir plann or

taya srlmesinden, danmanlarndan daha az gl oldu
unun, bir grup iinde sergilenmesinden nefret ederdi. Ni-
xonm tm snaklara saldnlmas ve Amerikan gleri
nin kullanm konusunda niha karan vermesinde, Ag-
newnun giriiminin hzlandnc bir rol oynadna ku
kum yok.462

Bakan, ayn zamanda igalden hemen nce -o gne dek en

az drt kez izlemi olduu- Patton filmini izleyerek narsisistik
kiilik zelliklerini glendirmiti.463 Steinbergin de belirttii
gibi, bu tekrarl davran Nixonn lkletirilmi generalle z
deleme gereksinimini duyduunu ve bylelikle bir anlamda,
kinci Dnya Savann bu generalinin gcn benimsediini
ve Pattonm yapt gibi dmanlanna kar gs gerdiini d
ndrmektedir. Aktr ki, ulusuna ynelik kayglar ile kendine
ynelik kayglar, Nixonn zihninde yakn bir balant halindey
di. Ulusal siyasetin kontroln elinde tutmad takdirde kendi
sini kiisel adan gsz ve aalanm hissediyor, bu tr teh
ditleri kaldramyordu. Steinbergin de bize anmsatt gibi, Ni-
xonm eylemleri gerekten de gl bir dalgalanma etkisine yol
aabiliyordu. 1 Mays 1970de gerekleen Kamboyann ABD
tarafndan igali, Kamboyann ykm ve bir milyon insann
lmyle sonulanacak bir i savan balangcna iaret ediyor
du.464

galin ardndan kitlesel renci protestolar oldu ve Nixon

Kongrede eletirilere urad. Fakat yine de igalin hem zorun
lu, hem de etkili olduunu savunmakta hi tereddt etmedi. i
leri bakan Walter Hickel, Nixona bir mektup gndererek tari
hin genliin protestosuna kulak verilmesi gerektiini465 gs
terdii uyarsnda bulununca derhal grevinden alnd. Nixonn
narsisistik kiilii asndan Hickelin eletirisi onu, (yaptmz
benzetmeye geri dnecek olursak) rein bozuk paras haline
getirmiti ve atlmas gerekiyordu. Benzer biimde, Robert Hal-
demann da belirttii gibi, Nixonm kabinesi onun Kamboya
konusundaki grn desteklemeyi reddedince, hemen kabine
yelerinden birkann dzenli bir biimde kulland Beyaz Sa
ray tenis kortunun kapanmas emrini vermiti.466 ay sonra bu
emri iptal etmi olsa da, tenis kortu olay narsisistik kiilii olan
birinin gereksinim duyduu psikolojik tatmin iin ne kadar ge
reksiz eyleri kullanabildiini gstermektedir. Tenis kortunu ka
patmak, Nixonn byklenmeci zbenliini destekleyemeyen
kiilerden ald bir intikamd; onlar zerinde stnlk gsteri
sinde bulunarak iindeki g duygusunu yerine koyabilmekte ve
bylelikle de aalanma duygusunu silebilmekteydi.467
 Nixonn kiilik zellikleri sonunda onun politik ykmna yol
amsa da, etkileri ABDdeki geni demokratik sreler tarafn
dan olsun, bir geni grup liderinin sorunlu bir insan olabilecei
nin kamuoyunca genel bir biimde yadsnmas araclyla olsun
yumuatlm ve bu nedenle Amerikan halk zerine ykc etki
leri fazla olmamtr. Ben, Nixon tipik ykc tipte bir lider ola
rak grmyorum. Onun ayn zamanda pek ok yapc giriimle
rinin de olduu, iyi bilinen bir eydir. Nixon, bakanl srasn
da birbiri ard sra iddial abalar iine girmiti. Bunlarn iinde
yrtme organnn gcn salamlatrma, Amerikadaki kuzey
ve gney gelenekileri arasndaki blnmeyi giderme, salk re
formu, ABD ve SSCB arasnda yumuamay salama, in ve
Orta Dou ile ilgili dier diplomatik sorunlar zme ve Viet
nam Savana onurlu bir biimde son verme planlan yer alyor
du. Dolaysyla o, kendi kiilik rgtlenmesinin gerekliliklerine
ve byklenmeci zbenliine ynelik destek ya da tehdit olarak
alglad eylere bal olarak yapc ve ykc drtleri bir araya
getirmiti. Fakat gerek anlamda ykc zellik gsteren politik
liderler vardr. Onlan yle imgeleyebiliriz: rein kk ve
bozuk parasn tamamen yok etmek iin bu parann stne kr
mz biber ekmektedirler -iyi para dondurma ve ikolata ile
kapldr, kt para ise salata sosu ve krmz biberle kanm-
tr- bylelikle, iki para birbirinden mutlak anlamda aynlm
olacaktr. Ykc tipte liderlerde ktcl bir narsisizm varsa, ken
di deersizletirilmi ynlerini yansttklan seilmi bir geni
grubu ya da alt grubu deersizletirme ve onlara kt davranma
ile onlan ortadan kaldrma eilimi de olacaktr: yi para bir
cam fanusun korumas altndadr ve bu onu kt parayla her
hangi bir biimde kanma tehdidinden korumaktadr. Ktcl
szcyle kastettiim ey, dierlerinin, bir hakl olma duy
gusuyla ve hibir vicdan azab duymakszn, kastl bir ykma
uratlmasdr.

Ykc ve yapc narsisistik liderler arasnda yaplan ayrm,

baz ynlerden kafa kartrc olabilir. Bunun nedeni yalnzca
bir trn belirli koullar altnda dierine dnebilmesi deildir,
ayn zamanda her ikisi de yandalan arasnda toplu bir gerileme
ye yol aabilir. Bazen adaletsizlii protesto ederek politika are
nasna giren narsisistik liderler, incinebilirliklerinin apak bir
hale gelmesinden ve ktcl liderlere dnmeden nce, etkili
ve doyurucu bir liderlik sergileyebilirler.468 Adolf Hitler bile, po
litika sahnesine kmadan ksa bir sre nce adaletsizlii protes
to edebilmi ve bir tr ahlki lky destekleyebilmitir. Bunun
la birlikte, genelde yapc tipte liderlerin gerilemi grubu bu ge
rilemeden kard ve ona yenilenmi bir kimlikle birlikte yeni
bir ilevsellik dzeyi kazandrd gzlenebilir. te yandan Hit
ler gibi ykc ya da ktcl bir narsisistik lider, aslnda yanda-
lannm gerilemi bir kimlikte kalmasna yardmc olmaktadr.

Soyknmn ban eken adamn zihinsel yapsn anlamaya

ynelik pek ok aba olmutur. Akademisyenler, Hitlerin kii
liinin biimlenmesinde olas eitli psikolojik etkileri gzden
geirmilerdir.469 Hitler ve nc Reich hakknda pek ok ey
bilindii iin, Hitlerin bir psikobiyografsini sunmaya alma
yacam. Yalnzca onun Mein Kampf (Kavgam) gibi yazl ya-
ptlannda yansmasn bulan kiilik zelliklerine gndermede
bulunacam. unu biliyoruz ki, onun ideolojisi, propagandas
ve etkinlikleri, iki tr ortak kimlik oluturmay amalyordu: bi
rincisi, dayankl, byk, stn ve gl olduu kabul edilen Na-
ziler; kincisi ise aa insan saylan ya da insan kabul edilmeyen
Yahudiler, ingeneler, ecinseller ve dierleri. kinci grubun,
yani rein kk parasnn yok edilmesi lks bile, tek ba
na Hitlerin kiiliinin ktcl narsisizmden anladmz eye
uyduunu gstermektedir.

Hitler, Joseph Gbbelsin varlnda zellikle yetenekli bir

mttefik bulmutu. Gbbels 1928de Nazi propaganda etkinlik
lerinin bana gemi ve nc Reich ynetiminde Propagan
da ve Kamuyu Aydnlatma {Propaganda und Volksaufklaerung)
bakan olunca da, Fhrer mitini yaratmakla grevlendirilmi
tir.470 1940ta Naziler tarafndan tutuklanp Nazi hapishanelerin
de be yl geirmi olan AvusturyalI tarihi Victor Reimann,
Hitler/Gbbels bileiminin dnya tarihinde belki de tek rnek
olduu471 saptamasnda bulunmutur. Gbbels, Hitlerin b-
yklenmeci zbenliini srdrebilecei ve gizleyebilecei, Na-
zilerin yapt gaddarlklarla lekelenmeyecek ve bununla ba
lants olmayacak cam fanusun mimar idi. Bylelikle herhangi
bir gaddarca eylem aydnla kavuturulduunda, bakalarna
yklenebilecekti; Ancak Fhrerin bildii eklindeki szck
kalb, nc Reich dneminde bir darb- mesel haline gelmi
ti.472 Gbbels, Fhrer hakknda espri yaplmasn yasaklamt
ve Hitlerin kiisel zayfln gizlemeye alyordu: Bir tanr
nn zayf ynleri olamazd. Hitlerin bir sanat olmaya alt
gnlerde yapt resimler ve suluboya almalar, hi kimse Hit
lerin sanat ynn eletiremesin diye toplatlmt. Goebbels,
kendisinin banda olduu Propaganda Bakanlmn izni ol
makszn Mein K am pf dan alnt yaplmasn bile yasaklam
t.473

Hitlerin imgesinin ve ayrt edici jestlerinin yaratlmasnda

niha sorumluluk Gbbelse aitti; Fhrer lakabnn kullanm
n zorunlu klan, Heil Hitler selamn getiren Gbbelsti. Re
imanna gre bu bir selamdan ok bir eytan karma eylemi ya
da tlsml bir forml gibi gzkyordu.474 Gbbels, Hitlerin
cam fanus iinde, Almanlar iin madden ve manen aalayc
nitelikte olan 1919 Versailles Antlamasndan sonraki dnem
de tanry temsil ettiini herkese gsteriyordu. Hitlerin bu cam
fanus iindeki imgesi, iyilik sever bir tanr, ocuklarn ve hay
vanlarn dostu, bir doa a ve lekesiz, temiz bir insan eklin
deydi.

Alman dncesinde Hitler ile Tanr imgesi arasnda iliki

kurmaya ynelik, daha da belirgin nitelikte abalar vard. Wal-
ter C. Langer, Alman basnnn, [Hitler] konutuka odada
Tannnn pelerini hrdyormuasna bir etki olutuundan
sz ettiini, bir Alman kilise grubunun dahi, Hitlerin azndan
kanlar Tanr yasasdr, emir ve yasalar tanrsal otoriteyi tem
sil etmektedir eklindeki bir zm onayladn belirtmekte
dir.475 Hitlerin Partisi, aka Hristiyan inan topluluklarn
andran bir inan biimini benimsemitir: Bu dnya stnde biz
hepimiz Fhrerimize, Adolf Hitlere inanyor ve Nasyonal Sos
yalizmin lkemize kurtuluu getirecek tek inan biimi olduu
nu kabul ediyoruz.476 Eyll 1937de yaplan Nremberg ralli
sinde Hitlerin dev bir fotorafnn altnda Yuhanna ncilinin
balang dizesi yazyordu: nce Sz vard...477 Bir defasnda
da, Berlindeki Unter den Linden'de her byk sanat maazas
nn vitrininde, Hitlerin bir haleyle evrelendii fotoraf tarzn
da bir portre yer alyordu.478

Fakat Nazi rejiminin Hitleri bir tanr yerine koyuu, yalnz

ca ikonik bir tavr deildi. Judith Stem, tanry akn bir g ola
rak kabul etmeyle dorudan ilikili, On Emirin eitli Yapma
yacaksn ibarelerini betimlemektedir. Hitlerin eline geirdii
ilk emir, kendisini mutlak otorite haline getirmesi, benzer bir
biimde altnc emrin saptrlm bir versiyonuna temel olutur
mutur: ldrmeyeceksin, fakat rein bozuk paras, yani Ar
yan rknn ideallerine uymayanlar dnda -Yahudileri, ecinsel
leri, ingeneleri ve fiziksel ya da zihinsel yetersizlii olanlar
ldrmeksin.419 Bu otorite yaps, Hitlerin yandalarnn srdr
d paradoksa olanak vermitir: ldrmler, ikence etmiler,
sonra da grnte normal, sevgi dolu bireyler olarak ailelerin
yanma dnmlerdir. Hitler de, benzer bir biimde byklenme-
ci zbenliine tek ve tanrsal bir otorite bahederek Incildeki bi
rinci emrin ikinci ksmndaki sze bel balamtr: zgrlk s
z. Bununla birlikte, Stemin de bize anmsatt gibi, srail hal
k Vaat Edilmi Topraklara dnmeden nce bir kuaktan fazla
bir zaman boyunca lde babo gezmek zorunda kalmtr -bir
anlamda, toplumu tmyle Emirler erevesinde rgtlemek
iin iselletirilmi emirlere uygun bir biimde, bireysel zgr
lk kazanlmtr. Bu nedenle Incildeki yk, yeleri yalnzca
dardan gelen knamalara yant vermeyi renmekle kalmayp
bir snr iinde zgrlk seimi yapabilen ve durumla ilgili ol
mayan isel dnce, duygu ve muhakeme yaplaryla bir grup
tanmlamaktadr. Bunun Nazi versiyonu ise, tersine olarak zor
layc bir zgrlk vaadinde bulunmu, fakat tm isel zgr
lkleri ve sorumluluk duygusunu ezmeyi amalamtr; bunlan
glendirme arac ise propaganda idi.480

Yrtt Fhreri tanrlatrma amal propagandann Go-

ebbelsin Hitlerle olan kiisel ilikisi ile grnrde uyum iin
de oluu, ilgiye deer bir durumdur. Nasyonal Sosyalistlerin ik
tidara gelmesinden ok nce, 6 Kasm 1925te Gbbels, gn
nce Braunschweigta Hitlerle bulumasn heyecanla anlatr:
Arabayla Hitleri grmeye gittik. O, masasnda oturuyordu.
Ayaa frlad, nmzde durdu elimi sanki eski bir dostuymu
um gibi skt. Ve bylesine byk, mavi gzler, yldzlarnki gi
bi... Hitlerin o gn vermi olduu iki sylevden tr yorgun
olmas gerekirse de, Gbbelse gre: Burada yarm saatten faz
la sren, nkte, ironi, istihza, arballk ve heyecan dolu bir
sylev verir. Bu adamda, bir Kralda olmas gereken her ey var.
Halkn koruyucusu dodu. Diktatr geliyor.48 Reimann, Gb-
belsin grnd kadaryla Hitlerden bylendiini482 ve
propaganda bakannn, Nazi partisine olmasa da, Fhrere sonu
na dek sadk kaldn belirtmektedir. Akas, Gbbelsin Hit-
leri lkletirmesi, Hitleri Alman halkna bir tanr olarak su
nan politik tavra da, Hitlerin kendi yazgsna olan inancna da
net bir biimde uymaktayd.

Gbbelsin Hitleri lkletirmesine ek olarak Rudolf Hess,

Hermann Gring, Heinrich Himmler, Joachim von Ribbentrop,
Robert Ley ve Alfred Rosenberg de Hitlerin evresinde nemli
psikolojik roller oynadlar. Zrihli psikanalist Amo Grnden
Hess ve Gringin Hitlerin cam fanusunu desteklemeleri ve
bylelikle onun narsisizmini ve yalnz kralln beslemeleri ko
nusunda ok ey rendik.483 Hess de Gbbels gibi 1920de ilk
kez karlat Hitlerden ok etkilenmiti. Gerekten de,
Hessin kars, kocasnn Hitlere aniden balanmasn neredey
se bysel olarak betimlemitir. Karsnn anlattna gre
Hess, Hitlerin konutuu bir mitingden dnerken tekrar tekrar
Bu adam! Bu adam! diye barmt.484 Hess, 1934deki bir
sylevde Hitlere ilikin algsn ve liderin lkletirilmesinde
kendisinin oynad rol yle betimlemitir:

Tm eletirilerin tesinde gururla var olan insan Fh-

rerdir. Bunun nedenini herkes hisseder ve bilir: O hep
hakldr, hep hakl olacaktr. Hepimiz bireysel olaylarn
 nedenini sorgulamakszn ve onun emirlerini sessizce ye
rine getirerek Fhrerin yanndayz ve Nasyonal Sosya-
lizme sorgusuz sualsiz balyz. Fhrerin Alman tarihine
yeni bir biim verme arsna uyduuna inanyoruz. Bu
inan, herhangi bir eletirinin konusu olamaz.485

Grn de, Gringin ilk kez 1922de bir konumasn dinledi

i Hitlere nasl boyun ediini betimlemekte ve Gringin ken
di kiisel psikolojisinin onu nasl Hitlerin cam fanusunun bir
paras haline getirdiini ayrntlaryla anlatmaktadr..

Joseph Gbbels, Nazi propagandasn Hitlerin saldrgan

bir insan olmad, kendi adna sergilenen herhangi bir vahetten
de btnyle habersiz iyi bir adam olduu eklinde yapmsa da,
Hitlerin alenen gerekletirilen saldrgan zaferlerinden ho
nut kald zamanlar olmutur:

Hitlerin, 1932de Silezyadaki Potempada [hapiste] bu

lunan be Nazi S.A. [ya da frtna svarileri] katile ek
tii telgrafta, bir komnist rgty dverek ve bakla
dorayarak ldrmelerinden tr onlar kutlamas onun
gaddarln, acmaszln ve politik ileyiin normal ku
rallarn hor grn alenen gzler nne sermektedir.
Telgraf okuyalm: u aamadan itibaren sizin zgrl
nz bir onur meselesidir. Kendimi size snrsz bir sada
katle bal hissediyorum. Onun Alman ve Bat kltr
nn ve ynetiminin normal deerlerini inemesine veri
lebilecek dier rnekler, kitaplarn yaklmas ve yoz sa
nat rnlerinin yasaklanmasdr. Barbarca ve kar konu
lamaz bir g imgesi yanstm ve ahlki normlardan ba
msz, allmn tesinde bir saldrganlk ve iddet ka-
 pasitesi gstermitir. Verilen mesaj, muhalefetin anlamsz
ve umutsuz olduu yolunda idi. Direnmek, bounayd.486

O halde uras aktr ki, ktcl narsisistik liderler, evrele

rinde bir cam fanus haline gelerek gl liderin uzantlar ola
cak ve bylelikle zsayglarn srdrecek arkadalara gerek
sinim duymaktadrlar. Onlar da, liderin byklenmeci zbenlii-
nin gvende olduu ve sarslmayaca yanlsamasn korumas
na yardmc olurlar. Hitler olgusunda olduu gibi, ktcl yk
c narsisizmin gereklerini yerine getiren yandalar, lideri ykc
eylemlerin sorumluunu duymaktan kurtarrlar. Ktcl lider,
cam fanusun iine girilebilir olmasndan korkmaktadr. Deer
sizletirilmi ya da tehlikeli dier kiiler, liderin yalnz krall
nn iine girme tehdidinde bulunmaktadrlar; an narsisizmle
patolojik paranoid zellikler bu kiide bir araya gelmektedir. Fa
kat bu ifade, biraz daha incelenmeyi gerektirmektedir. Hitler bi
le yapc zellikler sergilemitir. Judith Stemin deyiiyle, Na-
zilerin kendileri de Hitleri taklit ederken kk tannlar hali
ne gelmilerdir.487 Bir anlamda Hitler, yandalannn zsayglan-
n artrma giriiminde bulunmutur. Fakat ktcl bir narsisist
olduu iin, yapc eylemleri dier gruplann insanln dnda
tutulmas ve yok edilmesi pahasna gerekleebilmitir. Kk
tannlar haline getirilen bu yandalara gerekte kiisel zgr
lkleri verilmi deildir; onlar, liderin cam fanusunun glen
dirilmesi iinde kullanlmlardr.

Grnd kadanyla, paranoyas Hitlerinkinden daha belir

gin olan Stalin de, Hitler gibi bir cam fanus yaratmtr. Daha
nce belirttiim gibi, birka yl nce Stalinin zel tercman
Valentin Berezhkov ile grme olanan bulmutum.488 Aynca
Sovyet diktatrnn bir baka tercman olan Zoya Zarubina ile
de dosta bir ilikim olmutu. Zarubina, zellikle 1943teki Tah
ran Konferansnda Stalin, Winston Churchill ve Franklin D.
Roosevelt ile birlikte bulunmasyla tannyordu.489 Berezh-
kovun ve Zarubinann anlattklanna baklrsa, Kremlin bina
kompleksinin duvarlar, Stalinin evresinde koruyucu bir fanus
olarak i gryordu. Kremlinin kaplarndan gemek son dere
ce gt. Politbro yelerinin ve sekreterlerinin tm -gizli po
lis rgt NKVDnin efi Lavrenti Beria dnda- Kremlinin
son derece mtevaz binalarnda yayordu.490 Berezhkova gre
Stalin brosunda sabah saat on birden itibaren almaya bal
yor ve akam yedi sularna kadar alyordu. Yediden ona kadar
kendi dairesine gidiyor, daha sonra brosuna dnyor ve ertesi
sabah saat alt sularna kadar alyordu. Berezhkov, Stalin ken
disini her an arabilecei iin geceleri hi soyunmuyordu. Ba
kanlar ve tm Politbro yeleri, bazen Berezhkovu arayarak
Stalinin dairesine gidip gitmediini soruyorlard. Berezhkov,
bakanlarn Kremlinde kalmaya karar vermelerinin -ve Stalin
uyanksa kukusuz orada kalacaklard- kiisel gayretleriyle ve
olanakl en iyi ii yapma abasyla balantl olduu dnce-
sindeydi. te yandan korkuyorlard da diye ekliyordu.491 On
lar Stalinin cam fanusu olan Kremlinde kendi karar serbestile-
riyle hareket eden bireyler olarak deil, diktatrn uzantlar ola
rak ve zellikle de liderin narsisizminin koruyucular olarak ka
lyorlard.

Zarubina, Stalin Te ilk kez karlat zaman yaad akn

l anmsamaktayd. Tantm iin hazrlanan belgesel sinema
filmlerinin ve fotoraflarn aksine, Stalin olduka krlgan gr
nl bir adamd; kendisinden daha uzun deildi ve iekbozu-
u, solgun bir.benzi vard. irkin bir adamd. Aktr ki, Stalin
incinebilir herhangi bir yann sergilememe konusunda dikkat
liydi; iek hastalnn izleri bir zayflk gstergesi olabilir,
kendisini sradan bir adam haline getirebilirdi. Dolaysyla ev
resi onun yakkl, uzun ve heybetli imgesini korumutu: Sta
linin opur burnu ve yanaklar halk tarafndan hibir zaman g
rlmemiti, nk fotoraflar rtulanm ya da makyaj uygu
lanmt. Yandalan ve propaganda mekanizmas da, Stalini bir
nsanlk Dehas, Halkn Babas, Komnizmin Kollaycs,
Bilimin Yol Gsteren I ve Doann Dntrcs gibi
nitelemelerle tantmt.492 Staline bahedilen tm bu unvanlar,
onun narsisizmini koruyor ve evresindeki grlmez ve girile
mez duvar glendiriyordu.

Spektrumun teki ucunda bulunan ve kendini an seven, fa

kat ykc ya da ktcl olmayan, paranoid eilimleri bulunma
yan ve gerekten yapc olan liderler, cam fanuslarm amak
ta ve halkla daha yakn bir iliki iine girmektedirler. Yapc li
derlerin amac yandalannn deerini ykseltmek olduu iin,
vazolannn duvar daha geirgendir, dolaysyla buna girenler
liderin yan sra lkletirilirler ve yandalann bireysellikleri,
bir dereceye kadar kabul edilir. Yapc bir lider, kendi zsayg-
lanna sahip insanlarca seviliyor olmakla, byklenmeci zben-
liini desteklemektedir.

rnein yapc bir lider olan Atatrk, gerekten de iten ie

yalnz bir adamd, fakat paranoid zellikleri yoktu; kendisini ve
cam fanusunu halka sergileme konusunda istekliydi. Dier ya
pc liderler gibi an zbenlik sevgisini sergilesin ya da sergile
mesin, Atatrk zaman zaman yandalan iin iyi bir retmen ol
mutur. Bir sonraki blmde, Atatrkn ulusu iin nasl bir
retmen ilevi grdn aynntl olarak inceleyeceim ve ret
men olarak eylemde bulunan dier politik liderleri inceleyece-
im. Bu gibi retmenlerin i dnyalar, toplumsal srelere
yansyarak geni grup kimliini, ritellerini, gerileme ve ilerle
melerini etkilemektedir.
8 / r e t m e n O la r a k L id e r le r

Szgelimi, bir amar makinesinin satn salayan tatl di

lin nemi ve kalcl nedir? Eer bir satc, malnn kalitesin
den ok kendi tatl diline bel balyorsa, amar makinesi, tatl
szlerden daha nce eskimez mi?

James MacGregor Bums, Leadership (Liderlik)

1998 yl Temmuz aynda Avrupa seyahati yaparken baz yerel

gazetelerin ba sayfalannda allmn dnda bir fotoraf g
zme ilimiti. Fotorafta uzun kollu gmlek giymi bir adam,
bir otomobilin camndan bakyordu ve sa eliyle bir ayakkaby
havaya kaldrmt; parmaklarndan birinde byk ve pahal bir
yzk taklyd. in garip yan, adam sanki elinde bir apka ya
da eldiven varm gibi, elindeki ayakkabyla izleyicilerini selam
lyordu.

Fotoraftaki kii olan Beerddin Yusuf Habibi (Bacharud-

din Jusuf B.J. Habibie) Endonezyann yeni devlet bakany-
d. Otuz yldan fazla bir sredir devlet bakanl yaptktan son
ra istifaya zorlanan otoriter eilimli Suhartonun ardndan, bir
ka ay nce iktidara gelmiti. 17.670 adadan oluan ve Avustral
ya ile Gneydou Asya arasnda 5600 kmlik mesafede uzanan
Endonezyada Suharto rejimi nceleri bir ekonomik byme
salam, ancak bu rejim ordunun basksyla desteklenmi ve in
san haklan ihllleriyle glgelenmiti. iddetli bir ekonomik kri
zin yaratt sanclar, en sonunda 1998 Maysnda rejimin sonu
nu getirdi. Bir uak mhendisi olan Habibi, yirmi yl boyunca
 Yeni devlet bakan bir Reform ve Geliim Hkmetinin
kurulduunu iln etmise de, d gzlemciler ve ou Endonez
yalI, Suharto ile ok belirgin ilikilerinin olmasndan tr Ha-
bibinin bakanlnn ksa sreceini dnyordu. Bu ngr
lerin geerlilik kazanmas, fazla uzun srmedi.493 Aslnda Habi-
bi, rktc koullarda devlet bakan olmutu. Suharto rejimi
nin son gnlerinde yasa ve dzen, korkun bir ekilde bozulmu
tu. Ayrca Suharto dneminin ideolojisi olan Bhinneka tunngal
ika (Farkllkta Birlik) km, lke iinde birok etnik ve di
n grup arasndaki gerilim trmanmt. Ortaya kan kargaa,
Endonezya halknda ortak bir endie (anksiyete) ve gerileme ya
ratm, biz-ve-onlar eklindeki ayrmlar, bir tr ykc arnma
ritelini derinletirmiti. Birok in kkenli EndonezyalI, bu ka
rklklar srasnda maln mlkn yitirmi ve tahminen 168
in asll kadn ve kz, etnik kkenlerinden tr sistematik ola
rak cinsel saldrya uramt.494

Fakat Habibi bu koullar yattracak hibir ey yapmam,

ilk baa getii sralarda bu tehditler yznden kaan in asll
larn zlenmediklerini belirtmekle yetinmiti. 1998 Eyllnde
Habibinin ordu komutan ve Savunma ve Gvenlik Bakan Ge
neral Wiranto ve Kadn Sorunlar Bakan Tuty Alawiyah, yap
tklar aratrmalar sonucunda hibir kadnn tecavze urad
iddiasnda bulunmadn bildirdiler. Fakat uluslararas bamsz
nsan Haklan zleme Komitesi, tecavzlerin olduu yolundaki
iddiasnda srar ediyordu.495 Habibi, daha sonra in asll vatan-
dalann Endonezya ekonomisi iin tadklan nemden sz et
meye baladysa da, in kart rklk konusundaki yanar dner
tutumu, tecavzler konusunda sregelen tartma, lkedeki eko
nomik kaos ve srgit devam eden endie ve gvensizlik, Endo
nezyalIlarn yeni bakanlann ortak bir biimde lkletirmeleri
iin ideal bir atmosfer salayamamt. 1999 seimlerinde Habi-
bi, yerini Abdurrahman Wahide brakt.

Habibinin politik bir lider olarak mr ksa srmse de,

onun bir ayakkaby sallar grnts, neticede baarsz da olsa
benim zihnimde bir tr gsterme ve anlatma etkinlii iine
girmi lider imgesi olarak yerleti. Sz konusu fotorafn altn
daki haberde Habibinin bu ayakkablar Endonezyann baken
ti Cakartadaki bir marketten 2.70 Amerikan dolan deyerek al
d bildiriliyordu. Bu ucuz ayakkablan yandalanna gstererek
kendisini Endonezyallann zdeim kurabilecei bir figr olarak
sunuyor, yanda olan vatandalanna nasl tutumlu olunacan
retmeye alyordu. Tabii ki, Habibi Endonezyann tarih
sel koullan nedeniyle ve de kendi kiilii ve kiisel yks ne
deniyle bir retmen olarak baanl olamamt. Fakat bu imge
yi derinlemesine anlamak iin, ona bir kez daha bakabileceimi
zi dnyorum: Ucuz ayakkablann ve pahal yzn ayn fo
torafta yan yana gelmesi, EndonezyalIlar asndan tutarl bir
ders olmamt ve onun rm Suharto rejimiyle gemiteki
ilikisini yanstyordu. lkede egemen olan kaos ve gerilemeye
ramen halk, Habibinin evresinde toplanmamt. u halde -
retici birtakm sonulara yol asnlar ya da amasnlar- etkin
retmenler olarak i grm, gsterme ve anlatma ve dier
propaganda etkinlikleriyle yandalanna yeni dnme ve dav
ranma biimlerini, yeni beceriler gelitirmeyi reten ve en
nemlisi geni grup kimliini ve ritellerini yeniden biimlendi
ren ve gerileme ya da ilerleme hareketlerini etkileyen liderleri
belirlemeye almalyz.
 Ben bu trde iki lider tanyorum; Trkiyenin Mustafa Kemal
Atatrk ve Tanzanyann Julius Kambarage Nyereresi -ki on
lara resmi olarak retmen, srasyla muallim ve mwali-
mu denmitir.496 Aslnda her ikisi de retme iini yandalar
nn duygusal ve fiziksel koullann ykseltmede ve onlann kim
lii asndan bir zsayg salamada kullanan usta retmen
lerdi. 1. Blmde Atatrkn gsterme ve anlatma davran
na bir rnek vermitim; grubun yeni geni grup kimliinin bir
simgesi olarak, kullanlmakta olan apkay derhal deitirmiti.
Panama tarz apka olayndan yl sonra 1928de Atatrk mu
allim unvann almtr.497 Ayn yl hkmet karanyla, tm ulu
su, erkek ve kadn tm Trk vatandalanmn bir yesi olaca
Millet Mektebine dntren bir dzenleme yapld. Bu karar
name, aynca Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Hazretle-
rinin Millet Mektebinin ba retmeni olduunu duyuruyor
du.498

Bu kararname, ayn zamanda Atatrkn bir dramayla -bu

ululayc unvanla gerekletirilen bir ders oturumu- balayan al
fabe reformu plannn yasal dayanan oluturmutur. 1923te
Osmanl mparatorluunun kllerinden yeni Trkiye doduu
zaman, Trk halknn %80-90 okuma yazma bilmiyordu ve
Atatrk, Trkiyeyi okur yazar bir topluma dntrmek istiyor
du. Birok Trk kkenlinin imdi Trkiye olarak tannan blge
ye yerlemelerinden nceki alfabeleri otuz sekiz karakterli Altay
alfabesiydi ve inlilerin ideograflanna benziyordu; fakat Trk-
ler slamn etkisi altna girince (baz ran harflerini de iine ka
tarak) Trkenin karmak nl harf sistemi iin en iyi ara ni
teliini tamayan Arap alfabesini benimsediler.499 Trkenin
Latin alfabesine dntrlmesi, Trke okuma ve yazmay da
ha kolay bir hale getirdi ve Trkiyedeki okur yazar orann yk
seltti; bu, ayrca Atatrkn genel Batl ynelimine de uygun
dyordu. Danmanlar, alfabe deiiminin en az yedi yl ala
ca ngrsnde bulundularsa da Atatrk, alfabenin ay iin
de deitirilmesini emretti. 1928 Maysnda Trkiyenin say
sistemi Batya uygun bir hale getirildi; iki ay sonra liderin kii
sel olarak alt zel bir komisyon, yeni alfabeyi dzenleme
yi baard. Alfabe reformu, halk nne, Austos aynda bir ak
am stanbulda karld. Mustafa Kemal, elinde bir katla gel
di ve birisinin ne karak elindekini okumasn istedi. Gen bir
adam ne kt, fakat katta yazl olan Latin harflerini grnce
ard. Lider, daha sonra kad alfabe komisyonunun bir yesi
ne verdi ve bu ye de mesaj dinleyicilere yksek sesle okudu:
Ba retmen, Trk ulusuna niin yeni bir alfabenin gerekli
olduunu aklyordu. Atatrkn ayaa kalkarak rak (Trk-
lerin bir ulusal ikisi500) kadehini erefe kaldrmasyla bu gs
teri, alklarla tamamland: Gemite, iki yzl sahtekrlar [Os-
manl sekinleri] bu ikiyi binlerce kez kendi pislik yuvalarnda
gizlice itiler. Ben sahtekr birisi deilim. Kadehimi, ulusumun
erefine kaldryorum.501 Alkol tketimi slam dininde yasak
lanm olduu iin onun bu erefe kadeh kaldr, Mslman
geleneine indirilmi bir darbe niteliini tayordu. Fakat liderin
aka iki imesi, olaya tank olan pek ok yandana ters gel
memiti.

Latin alfabesi, 1 Austos 1929da yeni Trkiyenin resm

harf sistemi oldu. Bu tr bir dil reformuna kar keskin ve fke
dolu bir diren beklenebilir. Yeni harflerin kabul, din adan
kolayca kfir dnya ile ayn noktaya gelmek olarak yorumla
nabilirdi; nk yeni yasa, din eitim veren hocalarn zel sta
tsn ve onlarn geleneksel olarak kulland Arap alfabesini
ortadan kaldryordu. Beklenen din fanatizm patlamas, Aralk
1930da gerekleti. Bu yalnzca alfabe reformuna ynelik bir
tepki deil, Mustafa Kemalin Batllama programna kar ge
nel bir tepkiydi. Yeni alfabe, resmen ay iinde yerlemiti.

Atatrk, yeni alfabenin kk salmas iin etkin ve gzle gr

lr bir rol stlendi. Ulusun ba retmeni, son Osmanl padiah
larnn oturduu stanbuldaki Dolmabahe Sarayna bir kara
tahta kurdurdu; elinde tebeir, gelen ziyaretilere yeni el yazsy
la ders verdi. Parlamento yeleri yeni alfabeyi hzl bir biimde
renme gereksinimini duyuyorlar ve krsal blgelere, yre hal
kna ders vermeye gidiyorlard. Ba retmenin kendisi de alfa
be reformu iin lkeyi gezdi; gsterme ve anlatma tarznda
verdii dersler iin gittii her yere byk bir karatahta kuruldu.
zellikle bilinen bir fotorafta, Atatrk bir aacn altna kurul
mu bir kara tahtann nnde durmakta ve yetikin rencilere
yeni el yazsn retmektedir. Saatlerce ders vermi ve daha
sonra da bir retmen olarak kendisini dinleyenlere, rencile
rinin dersi zmleyip zmlemediini sormutur. in ilgin
yan, ocuklar yeni alfabeyi yetikinlere gre ok daha hzl bir
biimde rendikleri iin ocuklarn ebeveynlerine ders verme
leri de bu sre iinde sk rastlanan bir durumdu. Bunun Ata
trkn kiilik yapsn tayan bir insan zellikle memnun ede
cek bir ey olduunu dnyorum: ocuklarn ebeveynlerini
atka kendi i dnyalarndaki gce bel balamakla kalmayp
eitim yoluyla annelerini ve babalarn dzelttiklerini gr
yordu.502

Atatrkn yaamnn ilk dnemlerine ilikin anlarna -baba

snn onun laik bir eitim grmesi konusundaki srarna- yeniden
dnecek olursak, onun bir ulusun retmeni olma roln stlen
mesindeki bir baka ruhsal gdlenmeyi belirleyebiliriz. Kk
Mustafa, babasnn lmnden sonra ona ilikin lkletirmele
rini retmenine aktarm, ad Arapa gne anlamna gelen
emsi adndaki yeni baba figryle zdeim kurmaya balam
t. Fakat din fanatikler, kk Mustafann Batllam ret
menine szel olsun fiziksel olsun saldrlarda bulunmu, onu
dvm ve derslikteki mobilyalar paralamlard. Gen ret
men, kopan byk kavgalara ramen ayakta kalm ve okulunu
kapatmamt. Atatrk, daha sonraki asker lider, reformcu ve
ulusun retmeni rolleri iinde ou kez evresi kuatlm fakat
sonunda baarya ulam emsi ile zdeimine (onun gne im
gesini de yardma ararak) geri dnyordu. Konumalar ol
sun, (bir sve melodisinden uyarlanan) bir devrim arks olsun
ou kez kara bulutlarla evrili, dman igali altndaki bir lke
de yandalarnn ortak yasma ve umutsuzluuna gndermede
bulunur ve kendisini karanl yok edecek gne olarak betimler.
lgintir ki, yandalan da onu bu ekilde alglam ve onun hak
knda konuurken ve yazarken ayn simgeleri kullanmlardr.
Ben, Atatrkle karlam bireylerle grtmde birou
onun gzlerine bakamadklann, gne gibi parlak, dorudan
baklamayacak kadar parlak olduunu sylemilerdir.

Atatrk gibi, Tanzanya Birleik Cumhuriyetinin kurucu ba

bas ve ilk devlet bakan503 Julius Kambarage Nyerere de,
retmeyi seviyor ve yandalannn da kendisini bir retmen ola
rak grmelerinden holanyordu.504 Gerekten de Nyerere, bir
retmen olmak zere eitim grm ve eitimi lkletirmiti.
Victoria Glnn dou kysnda yaayan Zanaki kabilesinin e
finin olu olarak 1922de domutu. On iki yana kadar en ya
kndaki (45 km) okula yryerek gidememise de, sonrasnda
retmenleri onun zeksn hemen fark etmilerdi ve kk
Nyererenin renmeye dnk, an abalan nedeniyle byk
vg ve tevikler alm olmas, olasdr. En sonunda Katolik Ki-
lisesinin de yardmyla, Ugandann bakenti Kampaladaki
Makerere niversitesine, retmenlik eitimi almak zere kay
dolmay baard. Birka yl sonra Iskoyadaki Edinburgh ni
versitesinden beer bilimler dalnda yksek lisans diplomas al
d; burada sosyal demokrat fikirlerle, zellikle de kapitalizmin
olumsuz etkilerinin toplumsal reformlarla giderilebileceini sa
vunan Fabian dncesiyle tant.505 Nyerere, Tanganikaya
dndnde bir politik kii haline geldi, fakat kalben bir ret
men olarak kald.

Tanzanya, 1964te bamsz bir devlet olduu zaman dnya

daki en yoksul lkelerden biriydi. ngiliz egemenliini geride b
rakan lkede okuma yazma bilmeyenlerin oran %85 idi ve l
kede yalnzca on iki mhendis ve on iki doktor vard. Bakan ve
retmen Nyerere, smrge ynetimi dneminde verilen resm
eitimin Batl deerlere kar merak uyandrdna ve yerli
rencileri kleletirdiine inanyordu.506 Nyererenin eitim d
ncesi, rencinin zgrln savunmaktayd; yalnzca diplo
ma almak iin eitim grenleri kmsyor ve bylesi bir tutu
mu, a gzl toplumun bir hastal olarak deerlendiriyordu,
insanlann bir eyler yapmak zere renmesi gerektiini savu
nuyordu: Eitim, ulusal gelimeye bir katkda bulunacaksa, ya
amn bir paras olmalyd. Bu nedenle krsal yaama ynelik
bir eitim sistemi dzenlemeye alt ve retmenlerle renci
leri kendilerine g kazandracak ve dolaysyla ekonomiyi g
lendirecek retici etkinliklere yneltti. Yeni Tanzanyadaki o
cuklar, yedi yanda okula gitmeye baladlar, fakat Nyererenin
program ayn zamanda yetikinlerin eitimine de nem veriyor
du. Ona gre eitim, tm vatandalann zihinsel zgrln ar
tracak ve kendileri ve yaanlan zerine denetimlerini artrma-
lann salayacakt.507 Nyererenin bakanlk dneminin sonunda
Tanzanya okur yazar olmayanlarn dk saylabilecei %9luk
oranla ve iinde mhendis ve doktorlarn da bulunduu ok sa
yda meslek sahibiyle vnebilirdi.

Genel olarak Nyererenin eitim seferberliinin 1980lerin

ilk yansnda vatandalanna eit vatandalk haklan ve yeni
umutlar sunduu, bunun zellikle Byk Gller Blgesine ili
kin atmalardan tr Tanzanyaya kaan mlteciler iin ge
erli olduu kabul edilmektedir. O, yaamnn geri kalan dne
minde lke politikas ve blgesel politika konusundaki etkin tu
tumunu srdrmse de508 (yirmi yllk bakanlk sresi gz
nne alndnda bile) kendi kuandaki pek ok Afrikal poli
tik liderin tam tersi bir tutumla, 1985te kendi isteiyle devlet
bakanlndan aynlmtr. Bu noktada abalannda baanl olup
olmad sorusu, ikinci plandadr:509 Nyererenin ban yollar
dan deiimi, toplumsal eitlii ve rklar aras dengeyi savunan,
sevecen ve yapc bir lider olduu, tartma ddr. Dar-s Se-
lamdaki Mwalimu (retmen) Nyerere Vakf, insanlan temel
alan gelimeyi ve Afrika leinde ban destekleyerek onun
mirasn srdrmeye almaktadr.

Atatrk ve Nyererenin yapt gibi, bir geni gruba bir ey

lerin retilmesi nasl olmaktadr? ncelikle psikanalizin ret
me hakknda bize genel olarak ne sylediine bir gz atmal
yz.510 Temel psikanalitik modelde (byk lde tedaviye yne
lik hemirelik okullannda ocuklann ve dersliklerde gen yeti
kinlerin gzlemlenmesiyle gelitirilmitir) retmen, gvenli bir
derslik ortamnda rencilerin eitli duygulannn yatmmn
yaptklan bir kii olarak kendini gstermektedir. retmen ebe
veynlerin ya da rencinin duygusal ynden mcadele ettii di
er kiilerin bir uzants olarak yaant konusu edilebilir ya da
lkletirilebilir. retmen, koullar uygun olduunda zihinsel
kavramn simgesel tasarmlarn gstermekte ya da bir tr gs
terme ve anlatma becerisi sergilemektedir. Bu performans, ks
men retmenle zdeim kurarken kavram ya da becerinin anla
mn zmleyen rencinin duygusal durumunu etkilemektedir.
renciler, retmenle zdeim kurma aamasna geldikleri za
man, psikanalistlerin ocukluk ama ilikin olarak syledikleri
ayrlma-bireyselleme srecine benzer birtakm eyler yaamak
tadrlar:511 renci, evresini denetlemesi ve onunla daha uyum
lu bir biimde iliki kurmas iin gerekli eyi renerek kullana
bilir hale geldii zaman, retmenin varlna gerek kalmamak
tadr. ou kez, rencinin ya ne kadar kk olursa ret
menle renci arasndaki duygusal iliki o kadar belirgin olmak
tadr. rencilerin ya bydke, retmen-renci etkilei
minin ve zdeiminin rtl duygusal ynleri zerine aklsal de
erlendirmelerin ve entelektel etkinliklerin eklenmesi eilimi o
kadar fazla olmaktadr. renci de, kendisine retilen eyi
eletirel bir biimde deerlendirmek iin mantksal dnceyi
kullanmaktadr. Bu nedenle, rencilerin retmenleriyle anla
mazlk iine girmeleri, mutlaka eitimi baltalar diye bir kural
yoktur. yi bir retmen, rencinin gizli endielerini derinleme
sine aratracak ve rencinin zihinsel ve duygusal geliimini
destekleyecek ekilde, onun bunlar tartmasn salayacaktr.
retmen bilgiyi vermekle kalmaz, ayn zamanda onu besler
ve glendirir,512 renci, retmenin dnme ve davranma
biimini zmler ve kendisine retilen konuyu ya da beceriyi
sevmeye balar.

Geleneksel bir derslik ortamnda, geni grup lideri takipile-

rinin beklentilerinin znesidir ve de o, yeni bir kavram ya da be
ceriyi gsterdii ve anlatt zaman, takipiler liderle zdeim
kurabilirler. Fakat bu tr bir retme biimi, kk derslik or
tamlarndaki bire bir retme biiminden kritik bir ayrlk gste
rir: Bir geni grup ile lideri arasndaki iliki, genellikle -istekler
olsun, korkular olsun- byk beklentilerle karakterizedir, ayrca
bu beklentilerle orantl olarak, retmene ynelik byk bir
arptma eilimi vardr.513 rencilerin, retmenlerinin gerek
liiyle ilgili kiisel yaantlar, bu arpk beklentileri biimlen
dirme ve azaltma eilimi gsterir. Bununla birlikte, bir politik li
derin yandalan, liderlerini nadiren kiisel olarak tanrlar, bu ne
denle de liderin retmeye alt eyin renilmesi (ve devam
ettirilmesi) sreci, byk lde geni grubun bunalt ve gerile
me dzeyine ve liderle ilikili, gereklikle ilgisi ok deiken
olabilen, youn ve ortak alglara baldr.

Sonuta, zellikle retme srecine resm propagandayla sis

tematik ynlendirme elik ettii zaman bir yandan, kendi grup
yelerinin doru kabul ettii yeni enformasyonu benimsemesi
olasl byktr. Derslikteki retmen-renci ilikisinin
nemli bir yn olarak betimlediim liderle zdeime kar m
cadele, bir dereceye kadar es geilmekte ve renen kii ou
kez yeni kavramlara, becerilere ve bunlann anlamlanna egemen
olma yolundaki yava sreten mahrum olmaktadr.514 Bu ne
denle, bir geni grubun yelerinde aynlma-bireylemeye ben
zer hibir sre, sz konusu olmayabilir. Geni grubun yeleri,
bireysel (psikolojik; .n.) zenginlikler kazanmak yerine, politik
lider-retmenle hzl bir zdeim kurarak liderin rettikleriyle
biimlenen, ortak geni grup kimlikleri zerine odaklanma ei
limi gsterirler. Bu srete, bu kitabn nceki blmlerinde baz
aynntlann betimlemi olduum Sigmund Freudun kitle psiko
lojisi zerine yapt tanmlamann bir yanksn bulabiliyoruz:
Geni grubun yeleri birbirleriyle zdeim kurmaktadrlar, n
k yeni kavram ya da beceriyi hepsi de renmitir ve de bunu
kendilerine reten liderin evresinde toplanrlar. Liderin ret
tii eyin simgesel tasarmlan, grup yeleri arasnda yeni ba
lantlar salar. Bu nedenle Trkiyede Panama apkas (ftr ap
ka; .n.) ve yeni alfabe, Trkleri byk mesafeler leinde bir
birlerine ve liderlerine balayan, gzle grlr simgeler olmu
tur.

Grup yeleri, balangta rendikleri eyi devam ettirebil

mek iin liderlerine ynelik ortak lkletirmeyi korumak zo
rundadrlar: Zamanla, rendiklerine ilikin deiiklikleri zm
seyebilirler. Yine de, tepeden inme yeni dncelerin bir top
lumda srekli bir deiim yaratmas, kesin bir ey deildir: Bir
geni gruba, reten ya da dntren515 bir lider tarafndan
verilen yeni politik retiler ya da ideolojiler, liderin lmyle
ya da baka bir biimde yandalann ortak lkletirmesinin oda
olmaktan kmasyla glerini yitirebilirler. Politik liderler,
genellikle bu gerein farkndadr ve yasal nlemlerle ya da di
er kuramlarla, yeni kavram ya da becerilerin zmsenmesini
glendirmekte ya da desteklemektedirler. rnein Trk ocuk-
lannn okulda Arap yazsn kullanmalannn yasaklanmas, alfa
be reformunun zmsenmesine olanak vermitir. u halde, yasal
nlemler ve kltrel kurumlar, derslikteki yava renme sre
cine benzer bir ilemi glendirmektedir. Grubun gelecekte lide
rin imgesini lkletirmeyi brakmas durumunda (bu, lmn
den sonra sz konusu olabilir) liderin rettikleriyle balayan
srece kar yeni bir mcadele sz konusu olabilir. rnein,
Atatrkn lmnden krk yl kadar sonra Trkiyedeki baz
gruplar, zellikle de an kktendinci eilimi olanlar, Atatrk
devriminin baz ynlerini sorgulamaya balamlardr. Grup
yeni reti ya da ideolojiyi brakmas durumunda paylalan
kimlik yapsnn zayflayacana inanrsa, sz konusu reti ya
da ideoloji varln srdrebilir. Kemalizm516 Atatrkn l
mnden yarm yzyl getikten sonra da varln srdrmekte
dir, nk Atatrkn ardllarnn destei ve propagandasyla,
modem Trk kimlii iin temel bir ge haline gelmitir.517

20. yzyln son on ylnda iki politik lider, lkeleri kkl bir
deiimden geip bir anlamda yeniden doarken birbirinin
tam kart ynelimler iine girmilerdir. Gney Afrikadaki rk
ayrm dnemini takiben Nelson Mandela, gerek anlamda yap
c bir lider nitelii sergilemi, komnizm sonras Yugoslav
yann lideri Slobodan Milosevic ise korkun bir ykclk rne
i vermitir. Bu iki liderin retme tarzlarnn karlatrlma
s, bir liderin gcn, kriz halindeki bir toplumu iyiletirmede ya
da zehirlemede nasl kullanabileceini gzler nne serer.

Nelson Mandelanm liderlik kariyerini inceleyen aratrmac

larn hepsi de, onun yirmi yedi yllk mahpusluk yaam sresin
ce geirdii dnmn bir sonucu olarak, uzlama ve kin tut-
makszn dmanlarn affedebilme yetisi gelitirdii konusunda
gr birlii iindedirler.518 Mandela, bir yazsnda yle diyor:
Hapisteyken beyazlara kar olan fkem azald, fakat sisteme
olan nefretim byd. Dmanlarm bile severken, bizi birbiri
mize dren bu sistemden nefret ediyordum.519 Mandelann
biyografisini yazan Brian Frosta gre o, uzlatrma ideolojisinin
geliimini kendisine ilikin bir dnm olarak aklamaktadr:
Halkmn zgrlne ynelik zlemim, siyah ve beyaz tm
halkn zgrl zlemiyle birleti. Artk biliyordum ki, insan-
lk haklarndan yoksun braklm herkesin zgrl iin, maz
lumun olduu kadar zalimin de zgrlne kavuturulmas ge
rekmektedir. Cezaevinden ktmda artk grevim, mazlumun
da zalimin de zgrlne kavuturulmas idi.520 Bununla bir
likte otobiyografisinde aktard, ocukluk ama ilikin bir an
sndan anladmz kadanyla, bir aynln iki tarafna da sempa
ti duymas, kiiliinin daha da derin noktalanndan kaynaklan
maktadr. Mandela, huysuz bir eein kendisini srtndan atma
syla arkadalanna rezil olduunu anmsamaktadr. Kendisini
srtndan atan bir insan deil eek de olsa, bir baka insann aa
lanmasnn kendisine ac vereceini renmitir.521 Frosta k
k bir olanken bile kartlann, onlann onurunu krmadan ye
nilgiye urattn sylemitir. Ayn nitelikteki, daha karmak
bir dizi an arasnda yer almas olas bu tek an bile, yalnzca
onun genlik andaki ezikliklerini deil, ayn zamanda edu-
yum yapma kapasitesini ve bakalann aalamama ynnde
kendi kendine verdii sz yanstmaktadr. Onun yandalanna
tekrar tekrar verdii bir derstir bu.

Mandela, yakn politik evresine yeni dnceleri retme

konusunda, geleneksel bir derslikteki bir retmene daha fazla
benzemitir. rnein, 1994 ylnn balannda Mandelann par
tisi olan Afrika Ulusal Kongresinin (ANC) yrtme komitesi,
lkenin ulusal marm deerlendirmekle grevlendirilmiti.522
lkedeki ilk serbest demokratik seimler Nisan 1994de gerek
letirilecekti ve ANCnin kazanaca akt. Die Stem adn ta
yan ve 19. yzylda yerli halkla savaarak lkelerini fetheden ve
Afrikaner ad verilen gmenlerin zaferini kutsayan mevcut
marn, komite yeleri asndan kabul edilemez olduu ak g
zkyordu. Mandela, bu konunun tartlaca toplantya ba
kanlk yapacakt, fakat toplantnn balamasndan ksa bir sre
sonra dardan arlmt. Onun yokluu srasmda komite
yelerinin byk bir ounluu, Die Stem'in yerli halkn aclar
n yanstan Nkosi Skelele ile deitirilmesi yolundaki isteklerini
dile getirdiler. ANCnin liderlerinden biri olan ve Mandela ile
birlikte hapis yatm olan Tokyo Sexwale, Mandelann yokluu
srasnda toplantya egemen olan duygusal havay canl bir bi
imde anmsamaktayd. Kendimizden holanyorduk. Bu, Die
Stem arksnn sonudur, diyorduk. Son. Daha fazlas deil.523
Bununla birlikte Mandela toplantya dnnce daha ok yapc
bir retmen tavn sergilemiti:

Pekl, zgnm. Nezaketsizlik yapmak istemiyorum...

fakat bu arknn, temsil etmediiniz pek ok insann duy
gularn tadna abucak karar vermi bulunuyorsunuz.
Ama bu karan almakla ina ettiimiz eyin en byk -tek-
temelini ykmaya karar vermi olacaksnz: Uzlama.524

Odadakilerin hibirisi protesto gsterisinde bulunmamt;

Sexwale o gn anmsarken Hepimiz de kk okul ocuklan
gibiydik525 diyor. ANCnin Nisan seimindeki zaferinden son
ra, Gney Afrika Nkosi Skelele'yi ikinci bir mar olarak kabul
etti. Resm trenlerde her iki mar da daima srayla alnmakta
dr.

1995te, Mandelann devlet bakanlna seilmesinden bir

yl sonra Gney Afrika, Dnya Rugby ampiyonasna ev sahip
lii yapt. Bu, rk aynm politikasnn (apartheid) yklndan
sonra bu lkede gerekleen ilk uluslararas olayd. Irk aynm
politikas nedeniyle, 1987 ve 1991 de Gney Afrikann bu am
piyonaya katlmasna izin verilmemiti. Gerekten de, 1995 tur
nuvas Gney Afrikann yeni imaj asndan bir test niteliini
tamaktayd. Bununla birlikte Mandelanm gerekte yapt
ey, yeni ynetimi iyi bir biimde yanstacak bir turnuvann d
zenlenmesini salamann ok tesine geti. Mandelanm yaratt
duygusal atmosfer, Gney Afrika takmnn bu spor alannda
baarya ulamasn salamakla kalmad -al manda bir n
ceki kupann ampiyonu olan Avustralyay yendiler, yan final
de Fransaya galip geldiler ve Yeni Zelanda karsnda, uzatma
manda ampiyonluu kazandlar-, ayn zamanda vatandalan-
nn birbirleri hakknda ve ulus hakknda yeni bir dnme bii
mini renmelerine de yardmc oldu.

1995teki Dnya Kupasna kadar rugby, Gney Afrikada

beyaz adama ait bir spor dal olarak deerlendirilmiti. Aslnda
o, yirminci yzyln bandaki Boer Savana dek giden beyaz
Afrikaner birlii ve onurunun bir simgesi idi.526 1995te Gney
Afrika takmnn hemen hepsi beyaz oyunculardan olumaktay
d, oyuncu listesinde tek bir siyah oyuncu vard; takma ad olan
Springboklar (Gney Afrika Ceylanlan; .n.) bile rk aynm ile
gl bir anm olan, ters bir simge niteliini tayordu. Uz-
latnc roln oynayan Mandela, yine de bu takm rk aynm
sonras Gney Afrikay gerekten temsil eden bir takm haline
getirebilmiti. Bana bir Springbok bal takarak takmn ant
renman kampn ziyaret etmi, tm oyuncularla el skm ve
onlara tm ulusun arkalannda olduunu sylemiti. Kamuoyu
nnde yapt konumalarda yeni bir Springbok imajndan sz
etmeye balamt. Rugby takm, Avustralya mandan bir gn
nce Mandelanm 77 yllk yaamnn yaklak 30 yln siyas
hkml olarak geirdii Robben Island ziyaret etmiti. Onun
kald hcreyi ziyaret ettikten sonra, Dnya Kupasnda sarf
edecekleri tm abay bakanlanna adadlar. Tm lkeye bir
canllk geldi.
 Ertesi gn, bu duygusal atmosferin bysyle Springboklar
Avustralyay 27-18 yendiler. Johannesburgun varolarnda yer
alan, siyahlarn yaad Soweto blgesi halkndan birou, rk
ayrm rejimini artran bu takm izledi,527 takmn tek siyah
oyuncusunun sakatlanarak oyun d kalmas da bu durumu de
itirmedi. Fransa ma ncesinde Mandela, Springboklann ye
ni imajyla ilgili olarak kamuya yapt konumalar srdrd.
Ezakheni kasabasnn siyah halkna ynelik olarak yapt ko
numada -yine gsteren ve anlatan bir retmen gibi- bal
n gstererek yle dedi: Bu balk, bizim ocuklarmz onur
landryor. Yarn onlarla birlikte olmanz istiyorum, nk on
lar bizim ocuklarmz.528 ampiyonluun kazanlmasndan
sonra Springboklar, Gney Afrikann yeniden inas iin kasa
balarda oturan siyah halk vergilerini deme konusunda cesaret
lendiren -birou rk ayrmcs ynetimin dnden sonra bile
vergilerini demeyi reddetmiti- bir halka hizmet kampanyasna
katldlar. Spor, kamu eitimi ve politikayla kaynamt.

Mandela, siyah Gney Afrikallarn kendisine ynelik, lk-

letirilmi bir figr olarak duygu ve alglarn kullanmak yoluy
la olanaksz bir simgeyi rk, ulus ve yurtta sorumluluuyla ilgi
li mevcut sosyal tutumlar biimlendirmekte kullanabilmiti. Si
yah Gney Afrikallarn Mandela ile nceden var olan gl z
deimi, onun ulusal rugby takmn kucaklaynn pek eletiril
meden hzla yaygnlamasna neden olmutu. Bylelikle pek ok
siyah vatanda, Mandela ile zdeimin beraberinde getirdii pek
ok olumlu arm bu spora yanstmt. rnein Mandelann
rugby takmn ziyaretinden ksa bir sre sonra The Sowetan ga
zetesi Zulu dilinde Bizim Springboklar anlamna gelen
Amabokoboko manetini atarak vnmt.529 Siyah Gney
Afrikallar, ounluu beyazlardan oluan bu takma kar artk
bir sahiplenme duygusu yayordu. Bu ekilde rugby sporu, si
yahlarla beyazlar arasndaki ortak zeminin nemli bir simgesi
haline gelmiti.

Gney Afrika Gerei ve Uzlama Komisyonu (TRC) baka

n Bapiskopos Desmond Tutunun dnce yaps da, Mande-
lann uzlamann en nemli deer olduu yolundaki srarl tutu
mu ile kout idi.530 TRC, Nisan 1996da rk ayrm dneminde
ilenen sulan aratrmaya balam ve birok kez, tanklk yap
ma kouluyla kovuturmaya uramama gvencesi vermiti. Za
man zaman TRCye ynelik olarak, beyazlan tuttuu yolunda
eletiriler olmu, buna baz siyahlar da katlmt. rnein
1997de TRC, rk aynm dneminin vurucu tim liderlerinden bi
ri olan itiraf Dirk Coetzeeyi af kapsamna alarak baz Gney
Afrikallan ileden karmt. Kanmca, bu tr durumlarda Tu
tunun kiilii, TRCnin almalanna devam etmesini salam
tr. Zaman zaman dier rselenmi toplumlarda TRCye benzer
rgtler kurulmas ynnde konumalara tank olmuumdur. Bir
keresinde baz Alman siyaset bilimcilerince Bosna-Hersek iin
planlanm bir program gzden geirmem istenmiti. Bir psika
nalistin gzyle TRC tarz bir alma, rselenmi bir toplumda
uzam fke, aresizlik ve yas tutma glyle uramann en
iyi yolu olsa da, baanl olacann bir garantisi yoktur. Benim
grme gre Gney Afrika'nn TRCsi olsun, bu tr baka bir
program olsun, Mandelann yarattna benzer bir atmosferde
Desmond Tutu gibi birinin -yani fazlasyla zekya, merhamete,
dorulua, drstle ve mizah duygusuna sahip bir insann- li
derliiyle yrtlmezse ilemeyecektir.

Gney Afrika, hl ciddi toplumsal sorunlarla kar karya

dr, bunlann dnya kamuoyu tarafndan en fazla duyulan teca
vz oranlarnn yksek oluudur. Bu davrann yerli siyah hal
kn rk ayrm politikas srasnda maruz kald aalanmayla
balantl olup olmad merak konusudur. Ben bu soruya yant
veremem, fakat bunun nemli ve geerli bir soru olduuna ina
nyorum: Yakndan gzlemi olduum dier rselenmi toplum-
larda, scak etnik savan sonlanmasm takiben fke, tecavz ve
aile ii iddet art gstermekte, gemiteki aile yaps ve deer
leri ykma uramaktadr. Yine de, Mandela ve onun yapc li
derlii altnda siyahlarla beyazlar arasnda bir i savan kma
s nlenmitir. Ayn zaman diliminde dnyann baka bir yerin
de baka bir lider, halkna farkl bir ideolojiyi retmekteydi, bu
ideoloji sonuta kitlesel ykm ve lmlere yol aacakt.

Slobodan Milosevic 1988 ylnda evresini, belirli baz aka

demik evreleri, Srp Ortodoks Kilisesi alanlarn da iine
alan rgtl bir propaganda abasyla destelenerek, bir gster
me ve anlatma davran iine girerek, Srplarn seilmi rse
lenmesi olan 1389 Kosova yenilgisini yeniden canlandrmay
baarmt. Daha nce de belirtmi olduum gibi, Milosevic bir
Srp sava kahramannn kalntlarnn mezardan karlmasn
ve bu kalntlarn Srp kyleri arasnda dolatrlmasn emret
miti. Her yerleim blgesinde Milosevicin vekilleri tarafndan
politik konumalar yaplm ve 14. yzylda yaayan Prens La-
zar sanki yeni ldrlm gibi cenaze trenleri dzenlenmitir.
Sonraki gn Lazar, ldrlmek ve uyandrlmak zere yeni
den diriltilmi ve bir zaman kmesi atmosferi yaratlmtr:
Srplarn gemite kalm olaya ve kahramana ilikin ortak fan
tezi ve duygulan, gncel toplumsal ve politik koullan evrele
yen ortak alglarla ve endielerle kaynam oluyordu. rseleyi
ci asker yenilginin 600. yldnmnde gerekletirilen sonuncu
(ve kalc) yeniden gmme ritelleri srasnda Milosevic, gs
terme ve anlatma ilevini bizzat yerine getirerek, Srplarn bir
lik ve hedef duygusunu yeniden canlandrmt.

Savan gerekletii Kosova alanna bir helikopter inip Mi-

losevici toplanan kalabaln arasna braktnda zaman k
mesi, gnn olaylar iinde daha keskin bir simgesel anlam ka
zanyordu. Lazarn Osmanllarn elinde lmesinden sonra,
onun imgesi evresinde gelien mitoloji, lm Prensi sa ile
ilikilendirmiti: Lazar, kendini kahramanca feda ediiyle cen
nette bir krall semiti. imdi, 28 Haziran 1989daki simgesel
mesaj, Milosevicin Lazarn ikinci kez geliini temsil ettii yo
lundayd. Ve yeniden dirilen bu Lazarn dnya yznde vaat et
tii adil krallkta, Srplarn imdi yaad aalanma duygusu
nu gemiteki aalanmann tersine evrilmesi telafi edecekti.
Lazar da sa gibi katledilmiti, fakat onun katilleri Yahudiler de
il, Mslmanlar idi. Bu nedenle Milosevic geleneksel giysiler
iinde dans eden kzlardan sonra platforma kp kalabal l
gnca bir cokunun doruklarna kardnda verilen mesaj, son
derece yalnd: slam, bir daha asla Srplara boyun ediremeye-
cek.531 Buna uygun olarak, Milosevicin ynetimi altndaki
Srplarn saldrganlnn balca hedefi Mslmanlar oldu: n
ce Bonaklar, daha sonra Kosova Arnavutlar.532 Prens Lazarn
bedeni evresinde yrtlen bu ritelleri ve ardndan gelen soy
krm tek bana Milosevicin kiiliine indirgeyemeyiz, ama
ben yine de Milosevicin kiiliinin bu olaylardaki rolne ilikin
baz kantlan ayrt edebileceimizi dnyorum.

Milosevic, paralanm bir aileden geliyordu ve yaamnn

ilk dnemlerinde eitli rselenmeler yaamt. Kendisi yedi
yandayken en sevdii amcas kendini bandan vurarak intihar
etmiti. On yandayken ayn eyi babas yapm, otuzlu ya-
lannm balanndayken de annesi kendini ldrmt. Bu kor
kun olaylarn, Milosevicin yetikin kiiliinin biimlenmesin
de derin etkiler yaratmadn dnmek, pek kolay deildir. Er
genlik yllarndaki sevgilisi Mijana Markovi_ ile evlenmi, fa
kat yk bir peri masal gibi sonlanmamtr. II. Dnya Sava
yllannda bir Yugoslav partizan olarak alan Mijanamn an
nesi Naziler tarafndan yakalanm ve ikence altndayken onla
ra birtakm nemli bilgileri vermitir. Serbest kaldktan sonra -
kendi babas olan- partizan grubunun lideri, onu idam ettirmi
tir.533

Klinik deneyimden bildiimiz kadanyla, bu tr ar kaypla

ra urayan kiiler, ou kez yas srecine taklp kalmaktadr ve
bu komplike olmu yaslar bazen bir zm bulabilmek iin
lm kiiyi simgesel olarak diriltmeye almaktadrlar. Bun
da baanl olan, yitirilmi sevilen kimselerin -ve hatta, Atatrk
olgusunda olduu gibi, bir ebeveynin acsn yaad kaypla-
nn- yerine simgesel edeerleri diriltebilen ve onarabilen
kiiler vardr. Byk oranda saldrganlk duygulan besledikleri
kiilerin ya da kendilerini aalayan kiilerin kaybna kar a-
tmal duygular yaayan dier baz kiiler ise bu abalan yap
c davranlara dntremeyebilmektedirler: Zihinsel dnyala-
n, en azndan bilind bir biimde, zmsz ve tekrarl ldr
me ve diriltme ilemleriyle uraabilmektedir. Milosevicin
gsterme ve anlatma davran, bu tr bir ldrme ve dirilt
me ilemini iermekteydi: Bir Srp kahramannn 600 yllk ce
sedini ieren, bir yl sreli bir halk riteli. Eer Milosevic kendi
lm yaknlanyla ilgili zihinsel bir ura d dnyaya yanst
msa, yitirilmi olan bu kiilere ilikin bir isel ikirciklenme
duygusundan kurtulmu olabilir; nk isel atmas, tarihsel
argman iinde dsal olarak yeniden sahneye konmu oluyordu.
 Milosevicin Srp dirilii ile ilgili olarak verdii dersleri (ve
bunu destekleyen ve gelitiren propaganda kampanyasn) farkl
klan ey, Splarn seilmi rselenmesiyle olan balantsdr.
Yeni bir din doktrin ya da ulusal ideoloji, ortak bir kurban edil
mi olma duygusu ile balantl bir biimde - ya da daha ender
de olsa, bir dman zerinde ortak egemenlik olarak- retildii
zaman, liderin retme eylemi zehirleyici bir ykm gc haline
gelebilir. Yapc liderler, Milosevicin tersine yandalarnn ba
kalarndan kaynaklanan dertleri zerine odaklanmazlar: rnein
Atatrk, halkna Bat dnyasnn mahvedilecek bir dman oldu
unu retmemitir; aslnda Atatrkn yeni Trkiyesi, Batl
mttefikler tarafndan bozguna uratlm olan Osmanl Impara-
torluunun ardl olan devletti. Atatrkn dmanlan, halk
arasndaki bilgisizlik ve cehalet ve de eski Osmanl sekinlerinin
sradan vatandalara ynelik kt davranlan idi. Onun yapt
deiimler, yandalannn yeterliliini ve kendine yeterliliini ar
trm ve bylelikle onlann ortak bir kurban edilme duygusu ya
amasn engellemitir. Milosevicin rettikleri ise gemite
kalm ortak rselenmeyi yeniden etkinletirmekle kalmam,
pek yaknda (yeniden) kurban edilme korkusunu da yaymtr.
Grup dzeyindeki bu zulme urama korkusu -bu, temelde bir
fantezi de olsa- Srplardaki biz-lik duygusunu artrm ve es
ki Yugoslavyann Mslman halkn kurban etmeye hak kazan-
dklan yolunda ortak bir duyguyu cesaretlendirmitir. Srp pro
pagandas, Bosna Mslmanlannn amalanm ve liderleri olan
Aliya zzetbegoviin Bosnadaki slam etkisi konusundaki d
ncelerini abartmitr (ve arptmtr):

Sarajevodaki slm kktendincilerin emriyle 17-40 ya

aras salkl Srp kadnlan aynlm ve zel bir muamele
ye tabi tutulmulardr. Yaptklan yllarca srecek marazi
 plana gre bu kadnlar, kesinlikle kendilerine ait olduunu
dndkleri slam Cumhuriyeti lkelerinde bir Yenie
ri534 kuan yaratmak zere Ortodoks slam! tohumlarla
dllenecektir. Baka bir deyile, Srp kadnlarna kar
drt tr su ilenmektedir; ailelerinden koparlyor, isten
meyen tohumlarla dlleniyor, bir yabancy douruyorlar
ve sonra o da onlardan uzaklatrlyor.535

Bu propaganda metni de, zaman kmesi zerinde gerek

letirilen bir abay gzler nne sermektedir. Propagandac,
yzyllardr kullanlmayan bir Osmanl asker snf olan Yeni-
erilerin mezarn kazp onlar, varsaylan gncel bir tehdidi
temsil etmek zere yeniden diriltmekte, uzak gemi ile bugn
arasnda bir sreklilik yaratmaktadr.536

Grnen o ki, dnya halk henz zehirleyici eitim biimleri

ni erkenden tanyp ona tepki gstermeyi renmemitir.537 r
nein Slobodan Milosevic, ulusuluk giysisini giymeye balad
nda kamuoyuna Byk Srbistan yeniden kurma ynnde
herhangi bir plan aklamamt. Bununla birlikte, perde gerisin
de baz akademisyenlerin eski Srp mparatorluunun genilii
ni aratrma abalarn desteklemekteydi. Bu, Srplarn eski Yu
goslavyann dier blgelerine yaylmas iin merulatnc bir
tarihsel temel salayacakt. Kriz halindeki toplumlar, herhan
gi bir mdahale olmakszn bu tr hak kazanma ideolojilerini538
kolayca gelitirebilmektedirler. Para ve silah gcne sahip olun
duu da dnldnde Milosevicin yapt gibi bir retme
biimi, kolayca zaman kmesine ve arnma ynnde kt
cl eylemlere yol aacak bir iddete ulaabilmektedir. Fakat
kimlik yenilenmesinin gzle grlr bir hale geldii toplumlar-
da bu olaslklar ngrebiliriz ve de nleyebiliriz. Uluslararas
topluluk, seilmi rselenmeyi yeniden etkinletirecek kt po
litik propagandaya kar daha uyank olmal ve buna uygun ola
rak ykc liderlere kar kr krne bir gvenin olumasn ve
intikam hakl grme ynnde ortak bir inancn geliimini (geni
grup gerilemesine ve iddete ve hatta soykrma yol amadan ev
vel) engelleyecek giriimlerde bulunmaldr. Belirtilmesi gere
ken nemli bir nokta daha vardr: Ykc liderlerin lmnden ya
da iktidar yitirmesinden sonra, yerlemi olan geni grup gerile
mesinin toplumsal etkileri yllarca, bazen onlarca yl srmekte
ve grupta ilerlemenin yeniden balamasndan nce insanlarn da
ha fazla ac yaamasna neden olmaktadr.

Ktcl bir liderin krk yl kadar bir sre ynettii Amavut-

luku yakndan inceleme olanan bulmutum. Liderin lmn
den sonra Arnavutlukta kaotik, lidersiz bir gerileme ortaya k
t ve toplumsal ilerlemenin balamas, pek ok zorlukla karla
t. Szn ettiim lke Enver Hocann Amavutluku ve Ho-
cadan sonraki Arnavutluktur. Arnavutlukun yks, geni
grup kimlik psikolojisini, ritellerini, sertlemi bir grup gerile
mesini ve bunu izleyen grup ilerlemesini rneklemektedir.
 K s m 4:
B ir O lg u y k s
9 / K l l e r i n d e n D o m a k : A r n a v u tlu k tak i
Y e r le ik G e r ile m e n in . M ir a s

Hapislik olmuyor dalga gemeden

Halbuki ben...
Baktm ki, elimde bitmi cgaram
Bir nefes imeden

Nzm Hikmet, A f

Fazla Godo (bu gerek ad deil) 1943 ylnn sonlarnda Ama-

vutlukun Tiran kentinde domutu. yl sonra Fazlann Ital
yan eitimi alm bir Arnavut entelekteli olan babas, Arnavut
luk diktatr Enver Hocaya muhalif olmakla sulanarak 101 yl
hapis cezasna arptrlmt. Karl bir k gn, Hocanm gizli
polis rgt Siguriminin iki ajan Fazlay, 25 yandaki anne
sini ve 2 yandaki erkek kardeini bir kamyona bindirerek Ar-
navutlukun bakenti Tirandaki evlerinden bir da ky olan
Deloirraya gtrmlerdi; buras mahkum aileleri iin gelenek
sel bir srgn yeriydi. Fakat Tepelina Dalannda yolculuk
ederken kamyon bozulmu, ajanlar Fazlanm annesine kamyo
nu tamir edemeyeceklerini sylemilerdi. Anne ve ocuklar,
istenmeyen kiiler olduklar iin adamlar gnl rahatlyla
ekip gitmi ve aile yelerini karla kapl tepelerde donarak l
meye terk etmilerdi.

Fazla, elli yldan uzun bir zaman gemi olmasna karn, bu

olay hl tm canllyla yayordu. Sigurimi ajanlan gittikten
sonra annesinin kendisi ve ocuklar iin bir barnak bulmaya
altm anmsyordu. Dam ve kaps olmayan, terk edilmi,
yknt bir ev bulmutu. Anne, daha sonra aa dallan toplam
ve ate yakmt. Fazlann anlattna gre, gzleri parlayan bir
kurt srs kendilerine saldrmaya kalkm, onlar koruyan tek
ey, atein varl olmutu. Fakat yeterli aa dal yoktu ve an
ne, biraz sonra kurtlara yem olacaklann dnmeye balamt.
Anszn bir ses duydular, baka bir kamyon gelmiti. Anne, ken
disini ve ocuklann yaklaan kamyonun altna atarak, kurtlar
tarafndan paralanmaktansa hemencecik lmeye karar vermiti.
ans eseri olarak kamyon ofr arac tam zamannda durdur
mu ve kaderine terk edilmi ly Deloirraya, istenmeyen
srgnler olarak yaayacaktan yere gtrmt.

Fazla, annesi ve erkek kardei iki yl sreyle Deloirrada

halk dman olarak yaadlar. Yrede yaayan dier insanlar,
bu yeni gelenlerle iliki kurmaktan kandlar ve kk Fazla,
kendisinin dier insanlardan farkl olduu duygusunu yaamaya
balad -o, ktyd. ki yl sonra Fazlann babas hapisten
kt ve tm aile, eyalan ellerinden alnm olsa bile yeniden Ti
randaki evlerinde ve hep birlikte yaamaya balad. Kk Fa
zla, babasnn hapsediliinden nce ev yaamnn kendisine sa
lam olduu i gvenlik duygusunu yeniden yakalayamad. Ba
bann hapisten salverilmesi, ailenin istenmeyen insanlar olma
konumunu sonlandrmamt.

Babas, hapiste ok kt bir ikenceden gemiti ve bunun fi

ziksel kantlann tamaktayd. Trnaklan bir bir sklm ve el
leri deforme olmu ve kararmt, nk hapishane grevlileri el
bileklerini uzun sre balam ve ellerinin ve parmaklannn kan
dolamn bozmulard. Fazla, zaman geldiinde babasnn u
rad ikencenin baka aynntlanm da rendi; elleri arkasna
balanm, su dolu bir kabn iine ba aa sarktlmt. ken
ceciler, zaman zaman onun ban suya sokuyor ve boulmadan
nce geri ekiyorlard. Baka zamanlarda da koltukaltlanna ha
lanm yumurta koyuyorlard. Kk Fazla, babasna olanlar
(ayrntlar olmasa bile, olayn dehetini) bilmesine karn,
ebeveynleri bu konuyla ilgili mutlak bir suskunluk iine girmi
lerdi. Eer ebeveynleri Hocann rejiminden yaknr ve ocuklar
da okulda bu yaknmalardan sz ederlerse, babann bir kez daha
hapsedilmesi ve ailenin dier yelerinin yeniden i srgne tabi
tutulmas tehlikesi vard. Fazla, ebeveynini mahvetme gcne
sahip olduunu anlamt. Yaamdaki kanlmaz engellenmele
re kar normal bir fke duyduunda, kendisini bir canavar gi
bi hissediyordu: Ebeveynine kar fke duyar ve onlardan yak
nrsa, onlar szcn tam anlamyla mahvedecekti.539

Kukusuz, Fazlann dalk yerde ve ekilen ilelerin ardn

dan gelen yllarda olup bitenlere ilikin anlan, gereklikle fan
teziyi birletiriyordu. Gerek tehlikeye ilikin olarak doru
anmsanan baz eylerle annesinin daha sonra kendisine anlatt
eler, rktlm yandaki bir ocuun d tehlikeye ili
kin alglanyla kaynamt. Fakat yk, kk Fazlanm ruh
sal gereklikine -olayn gerekliine ilikin isel bir kanaate-
dayalyd ve ruhsal gereklik, bir bireyin i dnyasn rgtleyen
baskn etken haline gelmiti. Ne yazk ki, Fazlann yks al
lmn tesinde birtakm dramatik izgiler tasa da, Hoca reji
mi altndaki Amavutluka ilikin baz genel dorulan yanst
maktadr. Kendisi de paranoid bir kii olan Hoca, iyi ve k-
tnn kat bir toplumsal hiyerarisini yeniden kurarak -ve zel
likle de ocuklan bu mutlak ikilii glendirme projesine dahil
ederek- ktcl bir grup gerilemesini balatm ve srdrm,
benim paranoid toplum540 olarak adlandracam, zellikle ba
liderin yokluuyla baa kma yetersizlii gsteren toplum tipi
ni yaratmtr.

Arnavutluk, Adriyatik Denizinin dou kysnda yer alan,

talyadan sadece 75 km uzakta, kk (Massachusetts bykl
nde) bir lkedir. buuk milyonu gemeyen nfusu olan,
ou Amerikalnn tanmad bir lkedir. Bu grmezden geliin
nedenlerinden biri, ABD ile komnist Arnavutluk arasndaki
ilikilerin 1946da kopmas ve 1991 Martma kadar da yeniden
kurulamamasdr. Aslnda Arnavutluk, uzun bir sredir yalnzca
ABDden deil, nerdeyse tm dnyadan yaltlm durumdayd.
Zaman zaman Arnavutluk hakknda, George Onvellin romanla
rna benzer eyler duyabiliyorduk, fakat Sovyetler Birliinin
aksine, Hoca rejimi altndaki Arnavutluk herhangi bir tehdit
iermiyordu. Arnavutlarn ektikleri hakknda bilgimiz olsa bi
le, onlarla zdeim kurmak ya da eduyumda bulunmak iin bir
nedenimiz yoktu. Ancak NATOnun 1999daki Kosova krizine
dahil olmasyla, Amerikallar Arnavutlarn varlndan haberdar
oldular. Televizyon ekranlarnda NATO bombardmanlarnn
hzlandrd Srp basksyla blgeden kaan on binlerce Koso-
val Amavutu grdler. Daha sonra Amerikan ve Avrupa ordu
lar Kosovadaki Arnavut ve Srp halklar arasnda bar iinde
bir arada yaama ortamn yaratma yolundaki (belki de ola
naksz) ii gerekletirme abasna giritiinde, evlerine dnen
mltecileri izledik ve sergilenen vaheti, cinayetleri ve tecavz
leri rendik. Edinilen bu yeni bilgilere ramen Arnavutlukta
yaayan Amavutlarla ilgili bildiklerimiz, ksmen belirsizliini
korudu.
 Benim A m avutluku ilk grm , 1974te ailem le beraber
eski Y ugoslavyann dou kysn geerek A rnavutluk snrna
varm akla oldu. 1913e kadar -tarihsel adan daha dn dene
cek bir sre- Osm anl m paratorluunun bir paras olan dala
r grebiliyordum . Trk kkenli olm am ve Osm anl mparator-
luunun m irass bir halkn soyundan gelm em dolaysyla Ar-
navutluku ok m erak ediyordum . T rkiyede yaayan, A m avut-

Arnavutluk

Srbistan
Karada
Kosova

Przren
Skutart
g l

Tetovo
A rnavutluk Uskp
G ostivar

Debar
Eski Yugoslav
T ira n Makedonya
Cumhuriyeti
Adriyatik
El basan
Denizi

Kor e

Yunanistan
luktan gelmi ok sayda insan vardr ve Amavutlukun kahra
manlarndan ve hainlerinden birou Osmanl mparatorlu
unun da kahramanlan ve hainleridir. Dolaysyla Amavutlara
kar bir yaknlk duyuyordum, fakat 1974te ne ailem ne de ken
di adma, zellikle de Amerikan pasaportlanyla Yugoslavya s-
nnndan Arnavutluka gemenin yolu yoktu.
Arnavutluk, be yz yl boyunca Osmanl mparatorluunun
bir parasyd ve Arnavut halknn te ikisi slam dinini benim
semiti. Fakat kukusuz ki Amavutlann da kendi tarihleri, du
yarlktan ve ulus bilinleri vard. Dnyann bu blgesi, 4. yz
yldan 14. yzyla kadar Bizans mparatorluuna aitti ve Bi
zanslIlardan nce M.. 146-M.S. 395 arasnda Arnavutluk, Ro
ma mparatorluunun Makedonya eyaletinin bir paras ve eski
Roma ordulan iin bir kpr ba niteliini tad. Bununla bir
likte Amavutlar, atalannn llliryallar olduunu dnrler; bu,
eski Yunanllarla savam ve de kanm olan bir Hint-Avrupa
halkdr. Tm bu etkiler, Arnavut kltrnde varln srdren
izler brakmtr.

19. yzyln sonuna doru ada Arnavut ulusuluu ilk kez

ykselie gemitir.541 Arnavut liderleri, 1878de Kosovann
Prizren kasabasnda bir araya gelmi ve birleik ve bamsz Ar-
navutluku kurmak zere Prizren Topluluunu oluturmular
dr.542 lk Balkan Savandan (1912-1913)543 sonra Amavutlar
bamszlklann iln ettiler. 1913te Avrupann Byk G
ler! (Byk Britanya, Fransa, Almanya, Rusya, Avusturya ve
talya) Amavutlann bamszln tandlar, fakat Byk Ama
vutlukun kurulmasna kar isteksiz davrandlar -en azndan k
ta Avrupa'snda Mslmanlann egemenlii altndaki tek lke
olacakt. Bu isteksizlikleri nedeniyle, Arnavut halknn yansn
bamsz Amavutlukun dnda Srp kontrol altnda braktlar;
iki milyon Amavutu Kosovada, yaklak yarm milyondan az
n Makedonyada, daha kk bir blmn ise Montenegroda
braktlar.544 Bir Alman prensi olan Wilhelm Zu Weid Avrupal
gler tarafndan getirilerek I. Dnya Savann Avrupay sars
masndan nce, sadece alt ay Amavutluku ynetti ve sava s
rasnda baka lkelerin ordular Arnavutluk zerinde denetim
kurdu.545 1. Dnya Savandan sonra Britanya, Fransa ve talya,
Amavutlukun komu devletler arasnda bllmesini istediler
se de, ABD bakan Woodrow Wilson buna kar kt. Arnavut
luk, 1920 ylnda Milletler Cemiyetinin bir yesi oldu.

Arnavutluk, I. Dnya Savandan sonra yalnzca alt ay s

ren Bat tipi demokrasi denemesi dnda Ahmed Bey Zogu tara
fndan ynetildi. O da 1928 ylnda kendisini I. Zogu adyla kral
ilan etti. talya, 1939da Amavutluku igal etti ve Zogu Yuna
nistana kat. 1944 ylnda bamszlk yeniden kazanldnda
Arnavutluk, kendisini komnist Enver Hocann liderlii altnda
buldu. Hoca, lkeyi Nisan 1985teki lmne kadar ynetti.
lmnden sonra yerini Ramiz Aliya ald. Birka yl iinde Do
u Avrupadaki komnist rejimler kt ve bunun etkisi Arna
vutlukta derinden hissedildi. Entelekteller, alan snflar ve
genler protesto gsterilerinde bulundular ve reform istediler.
Aralk 1989da 1920li yllarn ortasndan beri yaplan ilk ser
best seimleri -gerekte Arnavutluk Komnist Emek Partisinin
bir devam olan- Arnavutluk Sosyalist Partisi kazand. 1944den
beri Amavutluku ynetmi olan komnistler yeniden, baka bir
adla iktidara gelmilerdi. lkenin ad Arnavutluk Halk Cumhu-
riyetinden Arnavutluk Cumhuriyetine evrildi. Aliya Birinci
Sekreter yerine Bay Bakan olarak adlandrlmaya balan
mt ve Fatos Nano adnda bir ekonomist, babakan olmutu.
Fakat gsteriler devam etti ve seimlerin yenilenmesi, zorunlu
bir hale geldi. 1992 ylnn Mart aynda, gen bir kardiyolog iken
politikaya geen Sali Berishann liderliindeki Arnavutluk De
mokratik Partisi, ezici ve inandrc bir seim zaferi kazand.
Aralarnda Aliya ve Nanonun da bulunduu birka eski kom
nist lider, iktidarda iken yetkilerini ktye kullandklar gereke
siyle tutuklandlar ve uzun sreli hapis cezalarna arptrldlar.
Fakat Aliya ve Nano mahkumiyet kararndan birka yl sonra
serbest brakldlar.

Eitiminin bir blmn Fransada grm olan Berisha, b

yk bir enerjiyle liderlii stlendi. Ekonomik reformlar balatt
ve komnizm sonras Arnavutlukta iyice artm olan kamusal
rahatszlklar gidermeye alt. lkesini demokratik bir dev
let haline dntrmek iin antidemokratik yntemler kullanma
ya balad. Politik muhaliflerine kar baskc bir tutum taknd,
Anayasa Mahkemesinin bakann grevden alarak bu kurumun
ilerine mdahale etti ve basn zgrln kstlad. Arnavut
luktaki 1996 seimleri srasnda Berishann yntemleri, Avru
pa lkelerinde baz tepkilere neden oldu. Bu arada Arnavutluk
hl Avrupann en yoksul lkesiydi. Arnavutlarn byk bir b
lm, elikili bir biimde yeni bir refahn iinde yzdklerini
hissediyorlard. Caddelerde eeklerin yerini Mercedes marka
otomobiller almt; bunlarn 85.000 adedi 1996 kaytlyd ve
resm evrelere gre, bunlarn ou Bat Avrupadan gizlice ge
tirilmiti. Fakat ne yazk ki bu yeni refah sanald; Tiranda ve
dier kentlerde kafeler gn boyu espresso yudumlayan yeni bir
isizler snfyla546 doluydu. Bu sanal refahn temel dayana,
giderek karanlk bir imparatorlua dnen piramit modeli de
nen bir tr saadet zinciriydi. (Piramit modeli, herhangi bir rn
veya hizmet retmeden, modele daima yeni insanlarn ve parala
rnn katlmasyla para dnmn salayan, speklasyona da
yal bir kazan modeldir; .n.). Ardndan Mart 1997de Arnavut
luk'tn en yeni milyonerlerinden Miksude Kademi iflas ettiini
duyurdu; o bunu yapan ilk piramit iletmecisiydi. Hemen ardn
dan dierleri de 1.2 milyar Amerikan dolan tutannda (Arnavut
luktaki kaba yerli retimin yaklak yans) bir mebla yutarak
ve Liberya denizcilik irketlerinden ve Alman salam fabrikala
rndan New York bankalanna kadar birok eyi547 etkilediler.
Bu piramidal kurulular, Arnavut toplumuyla o denli i ie ge
milerdi ki, kleri 1500 insann lmyle sonulanan bir ulu
sal ayaklanmaya yol at. Uluslararas bir himaye gc, bir tal
yan komutann liderliinde dzeni yeniden salad ve yenilenen
seimler, devlet bakan Sali Berishann yenilgisi ve Fatos Na-
nonun yeniden babakan olarak iktidara gelmesiyle sonuland.
Berishann demokrasi benzeri bir eyleri yerletirmeye ynelik
abalan ykmla sonulanmt.

PricewaterhouseCoopers ve Deloitte & Toucheden deneti

ler ve Dnya Bankasndan, talyadan, Yunanistandan ve Tr
kiyeden baz uzmanlar, piramidal kurululann sorunlann z
mek iin Amavutluka geldiler. Snrl bir baan kazandlar,
nk kendilerini para kayplanna balam olan baz gl ve
etkili Amavutlar, bu giriimleri baltaladlar ve bunlara mdaha
le ettiler. Halk asndan bu baansz denetiler ve uzmanlar, fe
laket tellal idiler ve kamuoyunun onlara ynelik bak olumlu
olmad. Aslna baklacak olursa, bunlardan bazlan silahla tehdit
edilmilerdi. Piramit sisteminin baanszl, Arnavutlukta ko
mnizmin kn takiben, kaosun stne eklenen bir top
lumsal zlme dalgas yaratmt.

Yeni Fatos hkmeti ekonomiyi yeniden rayna oturtma, ulu

sal uzlamay ve demokratiklemeyi gerekletirme mcadelesi
verir ve makroekonomik kararll salama ve kurumsal re
formlar hazrlama abas iine girerken, politik ortam atmal
ve deiken niteliini korudu. Hkmet ile Sali Berishann im
di muhalefete gemi olan Demokratik Partisi arasnda normal
bir politik diyalog yoktu. Gerekte Demokratik Parti, Parlamen-
toyu ve Anayasa Komisyonunu boykot etmeye balamt ve
sivil toplum, ok zayf bir nitelikteydi.

Berishann iktidarda olduu sralarda, eski ABD bakan

Jimmy Carter Amavutluku ziyaret etmi, babakanla grm
ve bu lkede demokrasinin gelitirilmesine yardm edilmesi iiy
le ilgilenmiti. Berishanm iktidardan dmesinden ve piramidal
kurulularn kmesinden sonra Atlantadaki Carter Merke-
zinin bu lkeye olan ilgisi devam etti. 1997 ylnn ikinci yan
snda Carter Merkezi, geni bir katlm sreciyle bir Ulusal
Geliim Stratejisinin (NDS) oluturulmasnda Amavutluka
yardmc olmay nerdi.548 Kasm 1997de Carter Merkezinin
elemanlannn Amavutluku ziyaretleri srasnda babakan Nano,
Carter Merkezinden bir Arnavut NDS srecini rgtlemesini ve
bunun iin fon ayrmasn resmen talep etti.549 Carter Merke
zinin birka yl nce Guyanada gerekletirdii Ulusal Geliim
Stratejisi, baanl bir rnek olmutu ve Guyana projesinde al
m olan eski diplomat Tom Forbord, Carter Merkezinin temsil
cisi olarak Amavutluka gelmiti. Forbord, iyi bir planla geldi;
nfuzlu Arnavutlarla tanacak, ekonomik stratejileri belirle
mekte alma arkadalann seecek, bu stratejiler gelitirildi
inde de Arnavut hkmetinden ve muhalefetinden bu planlan
gzden geirmek ve iyiletirmek iin geribildirim alacak, bunla
r otoritelerin onayndan geirecek ve Arnavutlukta ekonomik
bir dzelme salayacakt. Fakat Forbord, baz eylerin ciddi yan
llar ierdiini hemen fark etti. Arnavutlarla birebir, deerli ve
dnce alverii ieren grmeler yapmt. Bununla birlikte,
arkasnda eski ABD bakannn saygnl bulunsa da, Amavut-
lukun st dzey devlet yetkilileri ile grm de olsa, bir grup
nfuzlu Amavutu lkenin gelecei asndan nem tayan tar
tmalar, uzlamalar ve anlamalar iine ekmesi zordu.
uras akt ki, Amavutlukun geliimsel zorluklarnn ve
olanaklarnn kapsaml bir deerlendirmesini yapmak iin Arna
vut toplumunun gncel toplumsal, politik ve psikolojik yapsn,
zellikle de kat politik ayrmlarn iyi tanmak gerekiyordu. r
nein, Tom Forbordun Carter Merkezi projesi iin Arnavut
lukta geirecei sre iinde kiralamay istedii apartman daire
si, o yln bahar aylarnda vurularak ldrlen ve muhalefetteki
Demokratik Parti asndan bir kahraman olan bir rencinin ka
ynvalidesine aitti. Eski diplomat bu daireyi tutacak olursa, ka
muoyu onun politik kavgada Sali Berishamn tarafnda oldu
unu dnecekti. En basitinden, mesken olarak tutulacak bir
yer bile politize edilebiliyordu.

1998 ubatnn sonlarnda, daha sonra Carter Merkezi at

ma zmleme Programnn550 bakan yardmcs olan Dr. Joy-
ce Neu, Princeton niversitesinden Osmanl tarihi konusunda
dnyadaki nde gelen uzmanlardan biri olan Profesr Norman
Itzkowitz ve Carter Merkezi Uluslararas Grmeler Ann
(INN) bir yesi olarak ben, kk bir Cross Airlines uayla
Zrihten Tirana geldik.551 Arnavutlukta iki hafta kalacak ve
lkedeki durumun bir psikopolitik tansn koyarak Carter
Merkezine rapor edecektik. 1998 ylnn balarnda, bir ba li
derin yokluunda Arnavutlukta yaanan geni grup gerilemesi
nin, grubun totaliter bir ba lider ile yaad ktcl gerileme
tarafndan ekillendirildiini ve alevlendirildiini, ksa zamanda
fark ettik. Farkl toplumsal kesimlerden gelen ve farkl politik
grlere sahip otuz kadar Amavutu bulmak ve onlar belli bir
zaman diliminde, hep birlikte gerekletirilecek bir dizi toplan
tda bir araya getirmek zordu, nk bireysel temel gven duy
gulan552 -zellikle politik alanda- bir hayli bozulmutu. Birbirle
rine gvenemiyorlard, bu son derece yakc, ortak sorunlarda bi
le ibirlii yapamyorlard. Hocann lm, insanlan onun y
netimi boyunca topluma aktt zehir denizi iinde amaszca
kula atma durumunda brakmt.

1998 ylnn balannda, Tirandaki kk hava limannn b

yk bir onanm ve dzenleme ilemine ihtiyac olduu akt.
Amerikan Elilii bizi alp gtrmek zere bir kamyonet ayarla
mt, fakat bu kamyonet bir gece nce alnd iin (bu tr ey
ler, 1990l yllann sonlannda Arnavutlukta gndelik olaylar
arasndayd) eski psk bir taksi tuttuk ve ukurlarla dolu bir
yoldan geerek Tirana ulatk. Bakente ulatmzda, yol bo
yunca dizilmi yzlerce ve yzlerce mantar eklinde snak gr
dk. Aslnda, Hoca ynetiminin Sovyetlerle ilikisini kopard
1961 yln izleyen dnemde liderin emriyle, eitli boyutlarda
tahminen 750.000 snak yaplmt. Hoca, bir komnist olsa
bile hl bir Stalinist olarak kald ve Sovyetler Birlii de Sta-
linin mirasndan uzaklat iin, Moskova ynetimi tarafndan
kt gzle deerlendiriliyordu.553 Aynca, Sovyetler 1968de
ekoslovakyay igal etmiti. Hocanm d dmanlan olduu
nu dnmesinin gereki nedenleri vard, fakat kukulan a
ryd. D dmanlann lkeyi igalinin ok yakn olduunu d
nyordu. O zaman ellerinde silahlanyla bu snaklara koa
cak ve lkelerini savunacaklard. Bununla birlikte, biz Hocanm
lmnn zerinden on yldan fazla bir zaman getikten sonra
lkeyi ziyaret ettiimizde, bu snaklar, bo ve atl bir durumda
varlklarn koruyorlard: lm liderin paranoyasnn simgele
riydiler. Metal ubuklar zerinde, dayankl bir yapda ina edil
mi olduklar iin Hocann lmnden sonra gelimi ky ve
kasabalardaki alanlarda bile, hl varlklarn koruyorlard. G
rnd kadaryla, yeni evler ina edilirken hi kimse bu hantal
ktleleri kaldrmaya yeltenmemiti.

Onlar ilk kez grmek, olduka rktc bir eydi; zellikle

de hazrlk olsun diye okuduum, Arnavutluku konu, alan pek
ok kitap, gazete ve makalede bu snaklardan hi sz edilme
dii dnlrse. Dahas, yol boyunca getiimiz krsal blge
lerdeki kartlk, muazzamd. Bize anlatldna gre, Hoca ve
halk inlilerden tepelerde teraslar ina etmeyi renmilerdi ve
bu tr teraslar, her yerde rahatlatc bir atmosfer oluturuyordu.
Fakat bu muazzam, irkin beton mantarlar gzellii mahvedi
yordu. Dzgn bir cildi olan bir insann, bir cilt rahatszl so
nucu yznn irkin yumrularla dolduunu dnn. Amavut
lar, uzun sredir bu istihkmlarla birlikte yaadklar iin, onla
rn varln yadrgamaz olmulard. Ve dorusunu sylemek ge
rekirse, Hoca ynetiminden sonra iktidara gelen hkmetler
bunlar ortadan kaldracak mali kaynaa sahip deillerdi. te
yandan bu snaklar, aslnda Amavutlann geni grup kimliinin
simgesi olmulard. 1998 ylnn balannda Tiranda hediyelik
eya satan bir avu maazada -o sralarda hi yabanc turist gr
memitik, tm yabanclar birtakm politik ya da ticar nedenler
le lkede bulunuyorlard- koyu krmz zerine yerlemi iki
bal kartal resmi ieren Arnavut bayraklanyla birlikte mermer
den ya da tahtadan yaplma kk snak heykellerine rastla
mtk. Aslnda Amavutlar, 1998 ylnn balannda hl snak
zihniyetini srdrmekteydiler.554
 Bu snaklarn ve smak zihniyetinin sorumlusu olan Enver
Hoca, 1908de Yunanistan snrndaki Grijokastrde bir kuma
tccaryla einin olu olarak dodu. Korede Fransz lisesinde
ve Tiranda Amerikan Teknik Okulunda okurken ksmen Fran
sz ve Amerikan kltrleriyle tant ve 1930 ylnda devlet bur
suyla Fransaya, Montpellier niversitesine gitti. 1934den
1936ya kadar Amavutlukun Brksel Bakonsolosluunda ka
tip olarak alt, bir yandan da hukuk renimi grd. Hoca,
Bat Avrupada bulunduu yllarda yeni ideolojiler olan Sosya
lizm/Komnizm ile Faizm/Nazizmin atmasna tank oldu.
Adolf Hitlerin etkisi altndaki Almanlar Nazizmi, Enver Ho
camn etkisi altndaki Amavutlar da Komnizmi seecekti.

Enver Hoca, 1936da Amavutluka dnd ve Koredeki es

ki okuluna retmen oldu. yl sonra Nazi Almanyas ile itti
fak halindeki faist talya, Arnavutluku igal etti. Hoca, yeni
oluturulan Arnavutluk Faist Partisine katlmay reddetti ve bir
komnist hcre iin karargh ilevi gren bir ttnc dkkan
at. Nazilerin Yugoslavyay igal etmesinden sonra Nazilere
kar savaan Yugoslav komnistleri, Hocann Arnavutluk Ko
mnist Partisini (daha sonra Emek Partisi) kurmasna yardmc
oldular ve Hoca, Ulusal Kurtulu Ordusunun siyasi komiseri ol
du. Kukusuz, bu sralarda ondaki snak zihniyeti, gerekten
var olan yabanc politik ve asker dmanlar temelinde gelimi
ti.

Sonunda, 1944te bamszlk kazanlnca Hoca devlet rg

t zerinde denetimi eline ald. Eskiden etkin bir partizan olan
Necmiye Cangoliyle evlendi ve 1985teki lmne kadar ba li
der olarak kald. Bir diktatr olarak lkelerle ve dostlaryla itti
faklara son verdi ve de ykmak zere yeni ittifaklar kurdu. me-
in, 1948de Yugoslavya ile ilikilerini kesti ve Joseph Stalinin
bir hayran haline geldi.555 Stalinin lmnden sonra Hoca, Ni-
kita Kruev ile ilikileri kopard ve 1961de komnist inin
yakn bir mttefiki oldu.556 Mao etungun lmnden sonra,
1978de in ile ilikileri kopard. Amavutluku tam bir yalnzl
a gmlm bir lke haline getirdi.557

Hoca lke iinde gerekletirdii eylerle Amavutluku yan

feodal bir Osmanl eyalet kalnts olmaktan, sanayilemi bir l
ke haline getirdi. Onun ynetimi srasnda herkese yetecek kadar
temel gda maddesi vard; insanlar ev sahibi olabiliyor ya da ev
kiralayabiliyorlard558 ve gece yans sokaklarda korkusuzca do
laabiliyorlard. Onun rejimi, cehaleti ve salgn hastalklan orta
dan kaldrd. Fakat, bu tabloya biraz daha yakndan bakldnda
yeni okur yazar Arnavut vatandalannn ancak snrlanm ve
dzenlenmi eyleri okumasna ya da zerinde almasna izin
verildii ve fiziksel hastalklara ait salgmlann yerini bir zihinsel
zehirlenme salgnnn ald grlyordu.559 Gerekten de, Ho-
cann teknikleri, Stalini -kskanarak bile olsa- ululamaktayd.

En nemlisi o, sadakatli olarak alglanan aileleri iyi yaam

yksne sahip, eitli biimlerde cezalandnlm aileleri ise
kt yaam yksne sahip olarak adlandrma yoluyla, kkten
bir blnme yaratmt. Hoca, nceden var olan, fakat imdi kes
kinlemi olan bu toplumsal ayrlklar zerine, bu mutlak bln
meyi yerletirdi; tm dller ve cezalar buradan temel alyordu.
Arnavutluk, etnik ynden grece homojen bir yapya sahiptir ve
Amavutlar nfusun yzde doksann oluturur, fakat Arnavut
halk iinde iki byk alt grup bulunur: ou kuzeyde yaayan
Gegler ve genelde gneyde yaayan Tosklar. Her iki alt grubun
da kendi diyalektleri vardr ve aralannda yz yllk bir blnme
mevcuttur. Hoca, ilkin Tosk ve Mslman kkenli kiilere yasal
ncelik vermitir; daha nce Arnavut nfusunun yansndan bi
raz fazlasn oluturan Gegler, Arnavutluk politikasna egemen
idiler. Hoca, ardndan Tosk diyalektine dayal standart bir yaz
l Arnavut dilini benimsemitir.
Toplumdaki din blnmeler de, Hocann ve partisinin ba
latt toplumsal blnmelerin srdrlmesine yardmc olmu
tur. Arnavutlukta yaayan Amavutlann %70i Mslman, geri
ye kalan %30u ise Hristiyan Ortodoks ya da Katolik idi. Hoca,
1946da Roma Katolik Kilisesine bal tm papazlan, keileri
ve rahibeleri Arnavutluktan srm ve Katolik Amavutlann
ok kk bir blm talyan igali srasnda ibirlii yapt
halde Katolikleri faist olarak damgalamtr. Fakat aslnda Ho
ca, tm din kuramlara karyd ve 1949da onlar resmen dev
let yasalanna tabi kld. Hocann din kart kampanyas, onun
indeki Kltr Devriminden etkilendii 1960larda doruk
noktasna ulat; grnd kadanyla dnyadaki gerek anlam
da tanntanmaz ilk ulusu yaratm olmakla vnyordu. Pal (Pa
ul) gibi din adlann konmas engellendi (fakat politbrodaki bi
risi bu ad tayorsa deitirmeyebiliyordu). Marenglen gibi,
Marx, Engels ve Lenin adlannn birletirilmesinden oluan yeni
ideolojik adlar ortaya kt; Flamur (Bayrak), Yll (Yldz) ve
Kongres/e, daha az doktriner ulusalc ya da komnist anm-
lar ieriyorlard. Dolaysyla, Hoca yzeysel olarak din aynm-
lan ortadan kaldrmt. Fakat dinlere ve bunlann Tannlanna
kar kmakla -ve Adolf Hitlerin yapt gibi, kendisini bir tr
tann yerine koymakla- insanlan gizli bir dzeyde, nceden var
olan din aynmlann daha da farknda olur bir hale getirmiti. Ti
randa grtm bir kadn, kaynvalidesinin baka bir kitabn
kapa altnda nasl Kuran sakladn ve genlerin bunu nasl
deerlendirdiklerini anmsyordu. Onlara gre bu, cesur bir tu
tum idi ve byk gizlilik isteyen bir tutumdu. Byle bir ortamda
gizli simge, g ifade ediyor ve gen kuak tarafndan tam anla
lmadan duyumsanyordu. Eski din ve kltrel inanlar birer
yasak meyve olarak, gizliden gizliye hem rktc, hem de
arzulanr bir nitelik kazanmt. Hocann ve komnist rejimin
sahneden ekilmesinden hemen sonra, ou insan din ritelleri-
ni ve formel olarak nasl ibadet edileceini bilmemesine ramen,
yzeyde dinlerine ve detlerine hibir yatrmda bulunmayan
halk, dinlerine geri dnmt. Dinini sorduum bir adam,
Mslmanm demi, ardndan da eklemiti: yle olduumu
dnyorum. Pek ok insan, bilgisizliklerine ramen ocukla
rnn Mslman, Ortodoks ya da Katolik olarak yetimesini isti
yordu. Demokrasinin geliiyle birlikte, her yerde camiler, ki
liseler ve din okullar tremiti.560

Hoca, Arnavut halkyla rfler, detler ve gemiteki kahra

manlar arasnda da bir uurum yaratmt. Tarihsel ulusal kahra
manlarn hemen hepsi resm bellekten silinmi,561 Amavutlar
zellikle tarihlerinden koparlm, bylelikle ortak kimlikleri ka
rarsz bir hale sokulmutu. Hoca, bu uurumu, tmgl bir li
der olarak kendi imgesiyle doldurmutu. Birbirine balanm
olan bu imge ve yapay tarih ve kltr, o derece iselletirilmiti
ki cezalandrlmayan ya da ikence grmeyen kimselerin onun
rejiminin rkln grmesi ok zordu. Tiran niversite
sinden bir psikiyatr olan Afrim Dangellia, bir yazsnda 1974-
1975 yllarndaki olaylara kadar Hocada ruhsal ynden baz
eylerin yolunda gidip gitmedii konusunda bir merak duymad
n belirtmektedir. O yl Dangellia, partideki, hkmetteki ve
ordudaki baz kimselerin saf d brakldklarna tank olmu ve
Hocann dman olarak grlen yzlerce ailenin ortadan kay
bolduunu fark etmitir. Hocann kitaplarndaki ve konumala-
nndaki belirli rntler dikkatini ekmeye balamtr: Kendisi
ni eletirememe, sonu gelmez stnlk iddialar, srekli olarak
dmanlara, hilekrlara, ve sosyalizmi sabote edenlere
gnderimde bulunma. Dangellia, balangta byk liderin e
ker hastalnn bir sonucu olarak stres altnda olduunu dn
mt; ancak gitgide liderinde paranoid kiilik bozukluu bulun
duunu anlamaya balad. Dangellia, ortadan kaybolma sras
nn kime geldiini dnmeye baladka, ekoslovakyadaki
Michael Sebekden562 farksz bir biimde kendi bireyselliini
kefetti. ok az insan, Dangelliann yapt gibi Hocann by
snden kurtulabildi, Hoca ld zaman pek ok Arnavut sami
mi gzyalar dkt. Bununla birlikte, yaad dnemlerde in
sanlarn onun rejimine kar duyduklar ikircikli duygular, za
man zaman kendini belli ediyordu. rnein ona taklan Dulla la
kab irkin, karsna verilen Sorra lakab ise karga anlamna
geliyordu. Kukusuz insanlar bu lakaplar gven duyduklar
kimselerin yannda kullanyorlard. Sokaklarda ve i yerlerinde,
hi kimse iin rejimin bir casusu olmad konusunda garanti ve
rilemezdi.

Dolaysyla Hoca, iyilik ve ktlk, sadakat ve sadakatsizlik

konusunda oluturduu kat ayrmlar, bu temel zerine ina et
miti. Birisinin Hocann ve onun komnizm anlaynn aley
hinde olarak alglanmas, yeni domu bir akrabasnn vaftiz
edilmesi isteini dile getirmesi, hatta belli bir gnde frnda ek
mek bulamamaktan yaknmas ya da tavla oynarken yakalanma
s (tavla, Osmanl dneminde popler bir oyundu ve dolaysyla
Hocann krmay amalad, gemie ait miras ve kltrle bir
balant kuruyordu) lekelenme durumuyla kar karya kal
mas ya da olaslkla bir sre hapiste kalmas sonucunu doura
biliyordu. Tavla gibi kumar ve talyan televizyonu (rejimin pro
pagandas, bunu pornografiyle kyaslyordu) yasaklanmt.563 l
gin olan u ki, iyilik ve ktlk zellikleri, bulac bir hastalk
gibi tm aileye yaylyordu. Lekeli bir aileye mensup birisiyle
evlenmek isteyen bir kiinin akrabalar bile cezalandrlyordu.
ou kez bir e, lekelenmi eini bouyor ve velayetinde ka
lan ocuk, iyi olarak kalyordu. Bununla birlikte, kt bir
ebeveynin ocuuysanz iyi olarak kalmaya gayret etseniz bi
le, zaman geldiinde niversiteye kabul edilmeyebiliyordunuz.

Sistem, ayn zamanda ocuklarn ebeveynlerindeki ktl

ifa etmelerini de yreklendiriyordu. Genlere ynelik ola
rak srekli yaplan bir propaganda bombardmannn bir paras
olarak564 okul ocuklarndan unlar ezbere okumalar isteniyor
du: Enver Hocay seviyorum, Komnist Partisini seviyorum,
Amavutluku seviyorum, ebeveynimi ve ailemi seviyorum. Bu
anttaki sevgi nesnelerinin srasna dikkatinizi ekmek isterim:
Ebeveyn ve aile, uygulamada drdnc sradayd ve bir ocuk
ilk n sevmek ve onlara sadk kalmak iin drdnc nesne
den vazgeebilirdi -ve rejime gre de, vazgemeliydi. ocuklar
la grerek, ebeveynlerinin ev yaamnn mahremiyeti iinde
Enver Hoca aleyhinde konuup konumadklarn renmek
amacyla okullara dzenli bir biimde devlet grevlileri gnde
riliyor ve retmenler de, casus olarak alyorlard. Bize bil
gi veren kiilerden birisinin aktardna gre, imdi yetikin olan
iki erkek karde, ocukken babalarnn rejim iin istenmeyen bir
adam olmasna yol amlar, babalan da ldrlmt. Ben, bu
iki kardein, bilincinde olsunlar ya da olmasnlar, sululuk duy
gulan iinde yaamalan dnda baka bir olasl aklma geti
remiyorum.

Anne ve babalar, Enver Hoca hakkndaki gerek duygulann

ocuklarnn duymamas iin gece yans birbirlerine fsldyor
lard; bu nedenle de ebeveynlerle ocuklar arasndaki temel g
ven duygusu srekli bir saldnya uruyordu. ocuklar, ebeveyn
leriyle zdeim kurarak iyi i denetim sistemleri (stbenlikler)
gelitiremiyorlard, nk ebeveynlerinin birtakm srlarnn ol
duunu, kank mesajlar verdiklerini ve korku ve bunalt iinde
olduklann biliyorlard. ocuklarn gelitirdii, allm i
denetim sistemlerinin yerini d denetimler almt. Hoca ve y
netiminin salad d denetimlere uyulduu takdirde gven
duygusu yaanyor ve bunaltdan uzak kalmyordu.yi aileye
mensup olmak iin Hocann tann benzeri, sevilen ve korkulan
bir baba figr, Komnist Partisinin de koruyan ve bakm veren
bir anne figr olduuna inanmak gerekiyordu. Bu tr inanlar
gelitirilirse Arnavutluk ve Arnavut olmak, ortak, lkletirilmi
bir zbenlik imgesi salard. Yine aileye ve ebeveynlere kar
duyulan sevgi, her zaman iin potansiyel bir rme kayna ol
ma niteliini koruyordu. Bir insan iyi olarak kalmaya gayret
edebilirdi, fakat ailede kt olan birisinin varl sizi de mah
vederdi. Daha da kts, Fazla Godo rneinde olduu gibi bir
birey, yaam boyunca kendisiyle birlikte varln srdrecek
bir ktlk duygusunu iselletirebilirdi.

Norman Itzkowitz ile birlikte, 1998 ubatnda Fazla ile g

rtmzde, bir Avrupa organizasyonunda resepsiyon grev
lisi olarak alyordu. Yaamnn ilk yllanndan bu yana tand
dier insanlardan faikl biri olduuna inanmt. Kendisinde
bir ktlkn bulunduunu hissediyor, onun aa kmasna
izin verdii takdirde dier insanlan, hatta en ok sevdii kimse
leri mahvedeceini dnyordu. Ondaki isel ktlk kendi
sini zel klsa da, bundan tr ac ekmeye yazgl olduunu
biliyordu. Benzer bir isel ktlk duygusuna sahip olduunu
bildii tek kii annesiydi. Fakat onlar ortak srlan konusunda
hi konumuyorlard ve de Fazla, kocasnn ya da ocuklarnn
bunu bilmesine asla izin vermemiti. Bize bunu anlatabileceini,
zira bizim yabanc olduumuzu ve de dolaysz bir biimde onun
ruhsal dnyasyla ilgilendiimizi syledi ve aile yksn bir
olgu olarak aktard, bizde sempati uyandrmamak konusunda
zen gsterdi.565

Aslnda ykc ve korkun olaylar yaayan ocuklarla olan a

lmalardan hareketle, Fazlann rselenmeye kar tepkisinin
btnyle atipik olmadn biliyorduk: rselenmi ocuklar,
ebeveynlerinin ya da kendilerine bakm veren kimselerin aresiz
olabileceini ya da onlann kt olabileceini kavrayamadk-
lan iin, ou kez trajediyi kendilerinin ortaya kard konu
sunda fanteziler retirler. Bana gre Fazlann (ailesinin urad
trajediden olduu kadar kara lekeleriyle zdeleen, halk
dmanlan olan ebeveynlerin ocuu olmaktan da kaynakla
nan) isel ktlk duygusu, ebeveynlerini rseleme gcn
tamann sululuuyla birleiyordu. Gerekten, grm oldu
um dier Amavutlardan da benzer ykler dinlemitim. Bu
gen insanlar, ebeveynlerini ldrebilme ( ya da baka trl, id
detli bir zarara uratma) olaslndan kaynaklanan sululuk
duygulanyla ykl olduklan iin, Fazlann da zbenlik imge
sinde iki kimlike ya da iki yze sahip olmas gibi, i dnya-
lannda bir blnme yaratmlard. O, bir yzyle ermi babasn
ve annesini koruyan iyi kzd. Dier yz ise, eer dikkatli ol
mazsa ebeveynini mahvedecek olan ktlk yanstyordu.
Dier ocuklar gibi o da, okula gittii gnlerde Hocann tm-
gl ve en ok sevilen kii olduunu tekrar tekrar sylyordu.
Ebeveynin rol, byk bir saygy beraberinde getiremiyordu;
nk lidere tapndklan srece tm insanlann eit olduu ve
onlara zen gsterilecei yolunda srekli bir propaganda gele
neksel aile balarnn yerini almaya alyordu. Bir aile yesine
deil, lidere ve partiye gvenmek gerekiyordu. Fazla, ocuklu
unda kendine ynelik pek ok yasak gelitirerek ve edilgenlik
yoluyla, sevdiklerini tehlikeye atabilecek herhangi bir konuda
sesiz kalma yoluyla bu isel blnmeyi karal bir hale getirebil
miti. O, hem ebeveynine sayg gsterebiliyor, hem de kt
olarak kalabiliyor ve bu zellii srdrebiliyordu.

Ergenlik dneminde Fazlann srgit devam eden isel b

lnmesi, gn boyu onun ayakta kalmasna ve normal bir ya
am srdrmesine byk lde yardm ediyor, fakat geceleri
tekrarlayc, korku verici yaantlar iine giriyordu. On be ya
na dek kurtlarla ilgili kbuslar grmt; hayvanlarn gzleri
alev alev yanyordu. Totaliter rejimle ilgili gereklerin farkna
vardka, kurtlarn alev saan gzleri gittike daha fazla bir bi
imde, onun rktc d dnyasnn bir paras haline gelmiti.
Tm dnyay kurtlarn izleyen gzleri gibi hissetmeye balayn
ca kbuslar ortadan kalkm, kbusu gerek yaamnda grme
ye balamt.

Fazla, sonunda tannm bir doktorun oluna k olmu, ev

lenmi ve bir olu, bir de kz olmutu. ocuklar ok kkken,
65 yandaki babas bir kez daha tutuklanm ve hapsedilmiti.
Bu olayla birlikte Fazlann ocukluk ve ergenlik dnemlerinde
yaad tm duygular bir kez daha canlanm, bir kez daha ken
disini kt hissetmiti: Kocam, benim ktlm yznden
strap ekiyordu. Daha da sessizlie brnmek, babamla ve
iimdeki dehetlerle ilgili bilgileri kendime saklamak zorunday
dm. ocuklar byd zaman, daha nce de belirttiim gibi
lekelenmi ailelerin ocuklarnn yksek renim grmesine
izin verilmedii iin, niversiteye kaydolmalarna izin verilme
miti. Fazlanm ailesinde eitim grene byk sayg gsterili
yordu, bu nedenle o, kocasna kendisini boamas iin yalvar
mt. Eer o aileden dlanrsa, kocas ve ocuklar onu knaya
bilir ve temiz bir aile haline gelebilirlerdi. Bylelikle, ocuk
lar niversite eitimi yapma olanan bulabilirdi. Fakat kocas
boanmay reddetmi, o da giderek artan bir biimde, isel kt
lk duygusunu tartma konusunda engellenme yaamt.

Hocann lm Fazlay sevindirmi, fakat ayn zamanda

onunla ilgili duygulannn ok karmak olduunun farkna var
mt. Fazla, Hocann bykl konusundaki propagandann
zerinde brakt etkiyi tam olarak silemiyordu. Komnizm
sonras dnemin ilk balannda, politik davalarda sahte kantlar
sunan, insanla kar su ileyen ya da Devlet Temerkz Ko
misyonuna katlan eski Sigurimi ajanlannn, eski komnist dev
let grevlilerinin, Sigurimi ile ibirlii yapanlann devlet grevi
almalann yasaklayan bir kanun kabul edilmiti. Fakat bu kanun
gerekte uygulanmamt. Fazlay en ok rahatsz eden ey, i
kence edenlerle edilenlerden (ve onlann miraslanndan) sanki
gemite kayda deer hibir ey olmamasna bir arada yaa
malarnn istenmesi olmutu. Kiisel bir yaant, durumu daha da
zc bir hale getirmiti. Artk Fazlann ocuklan yksek
renim grmekte serbestti ve kz niversiteye gitmi, olu ise bir
teknik okula devam etmiti. Fazla, olunun okuluna gittiinde
okul mdrnn, babasnn ikencesine katlanlardan birisinin
olu olduunu anlamt. ok arm ve fkelenmiti, fakat
karlat duruma paradoks bir biimde -fakat psikolojik yn
den tahmin edebileceimiz gibi- isel ktlk duygusu, fke
siyle bakalanna zarar verebilecei hissi baskn gelmiti. 1998
ylnn balannda o, hl kendisindeki isel ktlkn ailesine
 Amavutlukun son komnist lideri olan Ramiz Aliya, Ho-
cann Tirandaki ehitler Mezarlnda gsterili bir mezara
gmlmesini salamt. Fakat 1992de, komnist ynetimin ta
mamen iktidardan uzaklamasn takiben Hocann cenazesi,
1998de ziyaret ettiimiz,566 Tirann kenar mahallerinden birin
deki sradan bir halk mezarlna tanmt. Buradaki tm me
zarlar ve mezar talan birbirlerine benziyordu. Hocann mezar,
temelde herhangi baka birisininkinden farkl deildi: lmyle
birlikte gerek bir komnist olduu, dier insanlann tmyle
eit bir biimde gmld sylenebilirdi. Yine dikkate deer
olduunu dndmz bir aynnt olarak, Hocann mezan
renkli yapay ieklerle donatlmt; grnd kadanyla baz
Amavutlann akl ve yrei hl diktatre sadakatle doluydu.
Aslnda Fazlann yks, Hocann lmnden hibir biimde
znt duymayanlann bile, onun rejimini, yaamdaki varlnn
sona eriinden ok sonra, hl ilerinde tadklarn bize gster
mektedir. nceden inceye dzenlenmi ktcl bir toplumsal ge
rilemenin srp giden etkisi, rejimin kmesinden sonraki kar
gaal toplumsal gerilemeye tmyle uymaktadr.

Grm olduumuz gibi, Enver Hoca paranoid bir toplum

yaratmt. O hayattayken gerek ve imgesel dmanlara ilikin
alglan, yasa gcn belirliyordu ve insanlar, dman olarak
bellenen kimselere kar nasl tepki gstermelerinin beklendii
ni biliyorlard. Kitlelere yn veren bir ba liderin yokluunda
ynlendirme ve propaganda araclyla, ortak duygulann ifade
edilmesi denetim altna alnmakta ve (ktcl bile olsa) toplum
sal dzen salanmaktadr, fakat bu ekilde yaratlan toplumsal
paranoya, zlmeye neden olmaktadr. Kimin dman olduu
na ilikin eski kat tanmlamalar olmaynca toplumun yeleri
herkesten ve her durumdan kukulanmaktadrlar. Bakalaryla
duygusal ve anlaml bir iliki kurma konusunda tutuklama ya
da herhangi birisinin masum olup olmadna bakmakszn,
umarszca drtsel davranma eilimi gstermektedirler. Byk
ve kk gruplarda bir diktatrlk rejiminin ykln takiben
ortaya kan toplumsal paralanma ve liderlik iin rekabet etme
durumu, bireysel gvenlik iin gerekten yeni birtakm tehditler
yaratmakta ve paranoid dnceyi glendirmektedir.

1998 ylnda, komnizm sonras Arnavutlukta grm oldu

umuz ey, tam olarak buydu. Fatosun Sosyalist Partisi 1997
seimlerinde Kuvend Popullve'de (Halk Meclisi) rahat bir o
unlua ulam olsa da, Arnavutlarn yllar boyu alt gibi,
evresinde toplanabilecei (mutlak bir ahlkla birlikte) bir ba
lider yoktu. Bunun sonucu, toplumsal rgtlenmenin en st d
zeyinden en gndelik olaylara dek, su orannn art olmutur.
lk bakta gzlemlediimiz ey, lkeye demokrasinin geldii
varsaylmasma karn lkenin hl silahlanm bir kamp grn
mnde olmas ve hkmetin toplumun baz kesimleri zerinde
denetim kuramay olmutu.567 Berisha liderliindeki muhale
fet, oturmu demokrasilerde det olduu biimde hkmetle i
birlii yapmay reddediyordu. Muhalefet ile hkmet arasndaki
iliki, cinayete kadar varan iddet eylemleriyle harmanlanmt.
Tirann d kesimindeki bir restorann giriinde yerde yzlerce
mermi kovan grmtk; bize baz kiilerin bir gece nce hava
ya ate ederek bir olay kutladklar sylenmiti. Bir baka gece,
kaldmz otelde gen bir adam yanma yaklam ve ngilizce
olarak birisini ldrtmek isteyip istemediimi sormutu; syle
diine gre cret, vuru bana 500 dolard, fakat iki dman iin
de 600 dolara alrd. te yandan, pek ok gen Arnavut kz ka
rlarak dier Avrupa lkelerine gnderilmekte ve fahie olarak
altrlmaktayd. Tiran yaknlarndaki bir kyde ana babalar bi
ze ergenlik yandaki kzlarnn tek bana ya da kk gruplar
iinde okula gitmesine izin vermediklerini, nk onlann fuhu
iin karlmasndan korktuklarn sylemilerdi. Bizim Tirana
varmzdan iki gn sonra polisin direni gsteren silahl grup
lara uyanda bulunmakszn ate amasna izin veren daha sert
bir sula mcadele yasa tasans, Arnavutluk Halk Meclisinde
kabul edilmiti.568 Bu yasa tasans, aynca ileri Bakanl, Sa
vunma Bakanl alanlann, gmrk grevlilerini, belediye
grevlilerini ve mal polisi silahla donatyordu. Bu durum birok
Amavutun zihninde iddet kltrn yalnzca alevlendirmeye
yanyordu, nk yeni yasayla silahlandnlan kiiler, grnd
kadanyla gvenilir kiiler deildi.

Adi su eylemlerindeki artn yannda Hakmarrje-Akma-

ria, yani cinayetleri fenomeni de, komnizm sonras d
nemde yeniden bir canlan gstermiti. Amavutlukun cina
yetlerine ilikin kural ve dzenlemeleri, gizli Lek Dukagjini Ka-
wwnda bulunabilir.569 Kanun szc Trkede yasa kitab
demektir ve Osmanl mparatorluunun farkl blgelerinde pek
ok kanun var olmutur. Fakat Arnavutluktaki Osmanl yneti
minden ok nce Lek Dukagjini Kanunu -ya da halk diliyle ifa
de edilecek olursa Lek Yasas-, ldrmeye izin verildiinde ya
da ldrmek yasaklandnda kan davasnn nasl ele alnacan
tanmlamakta ve Kuzey Amavutlukun sarp dalannda ortaya
kan anariye bir dzen getirmekteydi. Lek Yasas ile dzenlen
mi olan cinayetleri, komnistlerin iktidara geldii 1944 yl
na dek devam etti. Hoca dneminde bu uygulama, sert bir biim
de yasakland. Fakat 1990lann ortasnda yaklak 2000 adet kan
davas yrrlkteydi; 1998de Arnavut Psikologlar Birliinin
bakan ve Tiran niversitesinde Sosyal Hizmet ve Uygulama
l Psikoloji Blmnn bakan olan Dr. Edmont Dragotinin
bana verdii bilgiye gre, kendi yapt istatistikler komnizm
sonras Arnavutlukta her yl tahminen 100 adet kan davas cina
yetinin ilendiini gsteriyordu.570 Dragotinin gzlemlerine g
re artk, Ne yazk ki kan davas, yalnzca yaban blgelerde de
il, Arnavutluk kentlerinde de toplumsal ynden kabul gren bir
ey haline gelmitir.571 Bir boanma, araba kazas ya da iskam
bil oyunu ile ilgili sarholarn yapt bir kavga, on yl ya da da
ha fazla bir srede belirgin lm oranlarna yol aan bir iddet
dngsn yaratabilmektedir.572

Fakat kan davalarnn tekrar canlanmas, Arnavut halknn

iinde yllarca bastrlm olarak duran iddetin yeniden su yz
ne knn bir kant deildir; bu gelimenin maddi ve psikolo
jik temelleri vardr. 1994de, 1944 ncesinin toprak sahiplerine,
komnist kolektifletirme kampanyalarnn bir sonucu olarak el
lerinden alnm mlkleri geri verilmiti. Toprakszlatrma (ve
Hoca rejiminin ardnda brakt dier maddi yoksullamalar)
kan davalarnn yeniden canlanmasnda nemli bir rol oynam
tr. Bir aile, bir dier aileyi kendisine ait olan bir topraktan kar
dnda, srlen ailede bu ilemi onuruna ynelik bir hakaret
olarak alglama eilimi vard. Emin Spahia, Arnavutluktaki kan
davalarna bar zmler getirmek iin kurulmu olan Tm
Ulusun Bantrlmas Misyonunun genel sekreteriydi ve birok
kan davasnn kkeninde toprak kavgalarnn olduunu ve de bu
fenomenin kylerden kentlere yayldn dorulamaktayd.573
Aratrmac gazeteci Scott Andersonn gzlemine gre: Dev
letin ve ulusal ekonominin k, birok Amavutun treleri ve
krsal kesime ynelik ballklar bir kez daha, ak bir biimde
benimsemesine yol amtr; birinci planda balanlan kurum
devlet deil, klan ve topluluktur.574 Dolaysyla Dragoti, bu uy
gulamann yeniden canlann daha byk ve anlaml sosyal ya
plarn ve politik otoritenin olmay nedeniyle tarihsel belle
in bir tr yeniden canlan olarak nitelerken, doru bir be
timleme yapmaktadr.575

Komnizm sonras Arnavut toplumunun dzenini yitirmesin

de bir baka etken daha rol oynamtr; bu ekonomik bir etken
dir. 1991de seyahat zgrlnn kazanlmasndan sonraki bir
ka yl iinde, bir milyondan fazla Arnavut, yani nfusun
%12sinden fazlas, i bulmak zere lkeyi terk etmi, bu du
rum, toplum dzeni ynnden bir baka tehdit oluturmutur. Bu
Arnavutlarn ou Yunanistann kuzeyine g ederek yasa d
bir biimde alm ve Yunanllar arasnda kt bir n salm
lardr. nk Yunanllar bu gmen Arnavutlar (ister gereki
ister sadece bir fantezi olsun) sua eilimli kiiler olarak alg
lamlardr. Bu arada komu lke Yugoslavyada komnist reji
min kmesiyle birlikte, Kosovadaki Arnavut kkenliler ba
mszlktan sz etmeye balamlardr. Kosoval Arnavutlarn
kar karya geldii ikilem ve Srplarla olan mcadeleleri, Ar
navutlukta yaayanlar arasnda yank bulmutur.

Fakat 1998de ekonomik k ve Amavutlukun alt yaps

nn ypranmas nedeniyle, pek ok kii Kosovadaki soydalan
hakknda endielenmenin tesinde birtakm sorunlar yaamak
tayd. rnein Tiran yaknlanndaki bir kyde kanalizasyon pat
lamt ve bunu tamir edecek ne para ne de organizasyon vard.
Patlayan lamlar, insanlann evlerinin arka bahelerinde, sokak
larda ya da tarlalarda pis kokulu, mikrop dolu glckler olutur
mutu. 1997de kyde yaayan kk ocuk, bu glcklere
derek boulmutu. Bu nedenle kyllerin ne eski Yugoslav
yada yaayan ne de Amavutlukun baka bir yresinde yaayan
soydalan iin kayglanacak zamanlan vard. Onlar, Tirandan
hi kimsenin kendileri iin yardma gelmemesinin ve de din ya
da ulusal otoritelerin aresizliinin acsn yayorlard. Yine Ti
randa yaayan ou insan, sadece 40 km uzaklktaki bir kyde
olup bitenler konusunda pek az bilgiye sahipti. Bu da toplumda
ki paralanmann derecesi konusunda bir baka gstergeydi.

2. Blmde Sovyet dneminde Rusyann Vladimir kentin

de evrenin ne hale drldn anlatmtm. Orada bir ba li
derin evresinde toplanan gerilemi bir toplumda, komnizm
ideolojisine ve endstrinin ve ii snfnn yceltilmesine uy
gun, sradan bir biemle evrenin deeri drlmt. Bu b
lmde de grm olduumuz gibi, Enver Hocann ynetimi al
tnda, liderin paranoid beklentilerine uygun ve sradan bir bi
imde Amavutlukun gzel krsal alanlannn mahvedilmesi sz
konusu olmutu. Bununla birlikte, 1998 yl balannda gzlem
lediim ndersiz, gerilemi Arnavutlukta, mahvetme ii ta
mamen geliigzel gerekletiriliyordu. Grnd kadanyla
insanlar, yalnzca kentlerin sokaklannda deil, krsal alanlann
gzel tarla ve ormanlannda berbat, tepeleme p ynlan yarat
ma konusunda birbirleriyle yan ediyorlard. nsanlann gzel
olan herhangi bir eye saldn biimlerini grmek, olduka ar
tc ve zc idi. rnein bir gece Tirann skender Bey Mey
danndaki Arnavutluk Ulusal Tiyatrosunda bir ngiliz klasik
mzik lsn dinlemeye gitmitik. Fakat grdmz kada
ryla dinleyiciler, dinleti srasnda konumak ya da yrmek gi
bi gzel mzii sabote edebilecekleri eitli yollar anyorlard.
Kadnlann, konserin gzelliini irkin seslerle bozmak iin
zellikle yksek topuklu ayakkablar giydiine yemin edebilir
dim!

Bu zaman diliminde Arnavut toplumunda niin byle bir

rnt sz konusuydu? Anayurda, Amavutluka ynelik bir kz
gnlk sezdim. Baz Arnavut entelektelleri, bana Amavutlann
kendilerini Enver Hoca gibi birinin ynetmesine izin vermi ol
maktan tr duyduklan utan duygusundan sz etmilerdi. Ba
na gre p ynlan isel, bileik sululuk ve fke duygulannm
bir dsal temsili idi. Gerilemi toplum, grnd kadanyla a
resiz ve fkeli bir ocuk gibi, simgesel bir fke ve simgesel be
den atklan ile evresini kirletme eilimindeydi.576

Fakat 1998 ylnn balannda Arnavutluktaki tm haberler

kt deildi: Totaliter liderin ve ardndan gelen lidersiz gerileme
dneminin sat zehirleri ele alan, balang niteliinde baz
giriimler vard. Sali Berisha hkmetinde D Ticaret ve Eko
nomi bakan olan Artan Hoca (diktatr ile bir akrabal yoktu)
ve Gene Ruli bir tr dnce kulb olan Arnavutluk ada n
celemeler Enstitsn kurmak zere, Berishadan ve eytan
iktidar hrs olarak adlandrdklan eyden kopmulard. Carter
Merkezinden yrtlen abalann aksine, yerel ynetim gibi bir
takm konularda konferanslar dzenlemekteydiler ve en azndan
baz Amavutlar arasnda bir dnenler otoritesi yaratma ko
nusunda, grnd kadanyla baanl olmulard. Bununla bir
likte, kendilerini dinleyince yrttkleri tartmalann hl ente
lektel bir nitelik tadn fark ettim. Kurduklan dnce kul
bnn Arnavut toplumunda daha derin katmanlarda yatan ruhsal
ve duygusal blnmeleri iyiletirmede bir rolnn olup ola
mayacan deerlendirmek, benim iin kolay deildi. Beni
zellikle etkileyen nokta, Rulinin ailesinin komnist, Artan Ho-
canm ise sulanm, lekelenmi bir aileye mensup olmas idi.
Birlikte alrken giderek unun farkna varmlard ki, Arna
vutluk, kendi deyileriyle normal bir lke haline gelebilirdi.
Hoca ve Ruli, ayrca Enver Hoca dnemindeki bastrmann Ar
navut toplumunda nasl iselletirildiini de anlamlard; bu i
selletirme, demokrasinin gelmesiyle birlikte, balama ola
rak, yanl anlalmt. Onlann gzlemine gre Arnavutlukta,
rk aynm rejimi sonrasndaki Gney Afrikada olduu gibi
doruluk ve uzlatrma abalan olmamt. Bana gre, onlar
asndan iyi gemie sahip bir ailenin oluyla kt gemie
sahip bir ailenin olunun, birlikte bir onanm modeli yaratma
frsat domutu. Hoca ve Ruli aynca unun da farkndaydlar:
Eski lanetleyici politikalan yeniden sahneye koyan yalnzca
partiler deildi, kendileri de eski liderleri Berishaya (hakl ya da
haksz) bir iblis imgesi yerletirmekle meguldler, nk onlar
da parti iinde Berisha yandalanyla Berishaya kar olanlar
arasndaki keskin blnmenin bir parasydlar.

1998deki ziyaretimiz srasnda bir ara Sali Berishann ken

disiyle de tanma olanan bulduk ve grnd kadanyla bu
ziyaret, Arnavutluktaki toplumsal gerilemenin dzelmekte ol
duunun bir gstergesi oldu. Neu, Itzkovvitz ve ben, onunla ve
parti kurmaylanyla grrken kendisinin birtakm politik et
kinliklerini hibir biimde beenmememe ramen, ksa srede
ondan holanmtm. Kendisi gibi bir hekim olduumu belirtti
imde, Berisha Amavutlukun hekimlere gereksinimi olan has
ta bir toplum olduunu sylemiti. Kendisine yle dedim: Sa
yn bakan, ben bir ziyaretiyim; lkenizden sz ederken byle
bir terim kullanmyorum. Bununla birlikte bir ak-kara aynmn-
dan sz edebiliriz, bunu Arnavut politikaclar arasnda, sizin par
tinizin yelerinde de, iktidar partisinde olanlarda da gzledim.
Ak ve kara metaforunu kolayca benimsemiti. Ona daha hu
zurlu olabilmek iin gri tonlar kullanmada partisinin, iktidar
partisinin yelerine yardmc olup olamayacan sordum. G
rnd kadanyla o, kartlaryla ibirlii yapmay hi dn
memiti; kendisi derinden derine mutlak bir aynlktan yanayd.
Yorumlanm ilgisini ekti ve sylediklerim zerinde dnecei
ni belirtti. Hemen ardndan, kendisi ve partisine mensup parla
menterler tekrar parlamento oturumlarna gelmeye ve politik sis
teme katlmaya baladlar. Fakat ne yazk ki bu gerilemeden
uzaklama tavn, grece olarak ksa bir sre devam etti.

Neu, Itzkovvitz ve ben, ilk ziyaretimizden bir yl sonra yeni

den Arnavutluka gitmeyi planlamtk ama bunu yapamadk,
nk ABD Devlet Bakanl byle bir gezinin ok tehlikeli ola
ca konusunda bizi uyard. ABD Bykelisi Marisa Lino bile,
Amerika kart terrist Usame bin Ladinin Arnavutlukta terr
eylemleri dzenlemeyi planlad yolundaki bilgiler nedeniyle
lkeden aynlmt. Hemen sonra Kosovadaki Amavutlardan
bazlanna Srp saldrlan balad; ardndan Srbistana ynelik
NATO bombardman oldu ve 1999 yaznda 450.000 Kosoval
Arnavut, Amavutluka snmak istedi. Bu mlteciler akn akn
Amavutlukun bo fabrikalanna, spor stadyumlanna ve kent
parklarna geldiinde, kargaa doruk noktasna ulam gibiydi.
Fakat Arnavutluktan gelen haberleri izledike unu fark etmeye
baladm ki, Srplarn ahsnda bir d dman edinmi olmak,
Arnavutluktaki blnmeleri iyiletirmeye ve ktcl gerile
meyi ortadan kaldrmaya balam gibi grnyordu.

Sonunda, 2000 ylnn Aralk aynda bir kez daha Amavut

luka gittim.577 Bindiim uak gneli bir k gn Tiran havali
manna doru alaldka, havalimann kuatan alanlardaki s-
naklan grebiliyordum: Onlar hl varlklarn koruyorlard, fa
kat her naslsa sayca ok azalmlard. Arnavut halknn bunla
r ykmaya balayp balamadn merak ettim. Bununla birlik
te, havaliman ve bakente giden ukurlu yol iki yl ncesiyle ay
n gibi gzkyordu. 1998de kadnlarn yksek topuklu ayak
kab giyerek orkestra yeleriyle ses yar yapt, gzel ile ir
kinin st ste bindii Arnavutluk Ulusal Tiyatrosu yaknndaki
otele yerletim. Tiyatroya giden merdivenleri plere basmadan
trmanmak, hl olanakszd.

Bununla birlikte, Tiranda kayda deer deiiklikler de vard.

1998de gerekten de hi dkkn yoktu; yalnzca skender Bey
Meydannn evresindeki barakalarda sigara, iklet ve eker gi
bi eyler satlyordu. imdi ise barakalar ve onlarn yksek sesli
mzii ortadan kalkmt ve elbiseden elektronik eyaya kadar
farkl eyler satan dkknlar grebiliyordum. skender Bey hey
kelinin gerisine, kahramann stne bindii atn arkasn aydn
latan bir neon lambas yerletirilmiti. Bana anlatlanlara greA,
Arnavut mafyas bazs yapm halinde olan yeni otellere yatnm
yapmt ve Katolik Kilisesi byk ve gzel bir yap oluturmak
la meguld.

Anne Lindhart, Kopenhag niversitesi Hastanesi Psikiyatri

Klinii bakan ve benim gibi Dnya Salk rgt (WHO)nn
geici bir danmanyd. O ve ben, bir Birlemi Milletler cipiy
le Hocann byk bir elik endstrisi kurduu Elbasana hare
ket ettik. ofrmz bize Elbasann Hoca dnemindeki duru
munu anlatt. Anlattktan, bana Sovyetler Birliinin Vladimir
kentinde grdklerimi anmsatt. Elbasan, imdi ban alm gi
den bir frtnay andmyordu. Bir Trk firmas, kentte sanayi et
kinliklerini yeniden balatmaya alyordu ve kentin giriinde
ve knda Arnavut bayraklarnn yannda dalgalanan Trk
bayraklar grdm.

Srpriz bir biimde, Kosovadaki karklklar srasnda Ar

navut mltecilerin kabul edilmesi, gazetecilerin ve baka kay
naklarn bildirdiine gre hkmeti ve zel gvenlik sanayisini
kamlayarak, ekonomide bir iyileme salamt (resm rakam
lara gre %8). Arnavutluktaki Usame bin Ladin tehlikesi orta
dan kalkmt. Kosova Savandan ve mltecilerin yurtlarna
dnmesinden sonra Avrupallar ve Amerikallar, Arnavutlarn
mltecilere kar tutumlarn da gz nne alarak, Amavutluka
kar daha fazla ilgi gstermeye balamlard. Yeni bir lider, Ilir
Meta ortaya km ve deneme nitelii tayan demokrasi otur
maya balamt. Krsal kesimdeki yollar daha gvenli bir hale
gelmiti ve insanlar, kt yol koullarndan tr, yolculuk fi
ziksel ynden rahatsz edici olsa da Tirana grece olarak gven
li bir yolculuk yapabilmekteydiler. Benim 200 kadar Arnavut
psikiyatr, psikologu ve dier akl sal alanlaryla birlikte,
bir toplant iin Arnavutlukta bulunuyor oluum bile, toplumda
ki olanaklarn gelitiinin bir kant idi.

Dnya Salk rgtnn Tirandaki brosuna bal sveli

psikiyatr Birgitta Johansson, Arnavutluktaki akl sal hiz
metlerinin topluma yaygnlatrlmas iinin bir paras olarak,
bu toplanty dzenlemiti. Akl hastaneleri acil ilgi bekliyordu;
koullar olduka ktyd ve aslna baklacak olursa, baz hasta
lar hl yataklarna kelepelenmekteydiler. Toplantdaki akl
sal alanlarndan birounun mlteciler hakknda olsun,
ac eken Kosoval Arnavutlarn Arnavutluktaki Arnavutlar
duygusal ynden nasl etkiledii konusunda olsun, anlataca
ok ey vard. Mltecilere bakm verilmesi, onlarn ulusal duy-
gulann ve zbenlik sayglarn ykseltmiti. Bununla birlikte
ykselen ulusallk duygulan, nerede yaarsa yaasn tm Ama-
vutlar birletirmiti.

Kosova snn yaknndaki Gjakovada Joshua Travma Mer-

kezinin yneticisi olan Majlinda Treska ile tanmtm. Treska
ve Joshua Travma Merkezinin dier alanlan, Kosova snrla-
n iinde yer alan ama Gjakovaya yalnzca yirmi dakika uzak
lkta olan tanm ky Krusha e Madhedeki sava kurbanlanyla
ilgileniyorlard. Kosova Sava srasnda Srplar, 740 aileden
(5200 kii) kurulu bu kye saldrmt. Yaklak 200 kii ld
rlm ve arkalannda 138 dul ve 400 ksz ocuk brakmlar
d. Pek ou sakat ve engelli durumdayd. Kyde katliam kur-
banlannn cesetlerinin yakld ocaklar vard ve dullarla ocuk
lar, her sabah uyanr uyanmaz ldrlm kocalannn, babalan-
nn ve dier akrabalannm bedenlerinin yaklarak kle dnt
rld bu yaplan gryorlard. Fakat Treskann meslek ei
timi, bu denli ar bir ykmla baa kmay salayacak becerile
ri kapsamamaktayd. Bu kyle ilgilenme gcn yalnzca kiili
inden deil, ayn zamanda ykselmi olan Arnavut ulusulu
undan almaktayd. Treska hemen hemen olanaksz bir grev
stlenmi gibiydi, fakat esneklii devreye girmiti ve anlatt
eyler ve yaptklan, Kosovada yaanan aclann, btn Amavut-
lan duygusal ynden birbirine yaklatrdn vurguluyordu.

nceki gezimde tantm iki kiiyle de, tekrar temas kurma

olanan bulmutum. Edmont Dragoti, Dnya Salk rg-
tnn konferans srasnda beni grmeye gelmi ve Kosova Sa
vann Arnavut toplumu tarafndan zel bir biimde karlan
dn dorulamt: Kapal toplumumuz, ak bir toplum hali
ne geldi diye de eklemiti. Dragoti, kargaann ortadan kalk
ile yasa ve dzenin kk salmasnn ilk iaretlerini de grmektey
di. Bununla birlikte, bana ortalama bir Amavutun kazancnn
ayda yalnzca 100 dolar olduunu ve fuhun giderek arttn
syledi. Amavutlar, lkelerine yabanc sermaye yatrm yapl
mad ve kendilerine hi ilgi gsterilmedii grndeydiler.
Dragoti, Arnavutlarn Kosova Sava srasnda yaptklar NA-
TOnun ve dier rgtlerin bize daha ok yardm etmelerini ge
rektiriyor, demiti. Bu, zaman alacak.

Halen ayn uluslararas rgtte almakta olan Fazla Godo

ile de cokulu bir bulumam oldu. Kendisi, benim kentte oldu
umu renince aceleyle beni grmeye gelmiti. Miniri Ote-
linin ikinci katndaki ve opera binasnn bitiiindeki yemek sa
lonunda kk bir masann evresine oturmu ve maden sular
mz ierek aadaki caddeden nlkleri, srt antalar ile bisik
letlerine binmi olarak gemekte olan okul ocuklarn seyret
mitik. Beni en ok etkileyen ey, Fazlanm benim Itzkowitzle
birlikte 1998 ylnda kendisiyle gerekletirdiimiz grmeye
ilikin yorumlan oldu; onun i dnyasnda gerekten de kkl
bir deiim gereklemiti. Bana i dnyasndaki kt ekir
dei anlatmann ve yksn paylam olmann kendisi iin te
davi edici bir etkisinin olduunu sylemiti; kt parasn da
ha fazla denetleyebilir bir duruma gelmiti.578 Fazla, ayrca ba
na seksen sekiz yandaki babasnda gerekleen ruhsal deiim
lerden bahsetmiti; babas, yerel bir gazeteye Hoca dneminde
ki olaylarla ilgili makaleler yazmaktayd. O dnemin entelekt
elleri ya ldrlm ya da doal nedenlerle lm olduu iin o,
gemite kalm olaylan tekrar gzden geirmeyi ve Hocann
yaratt tarihsel boluu gereklerle doldurmay kendisi iin
bir grev saymt. Fazla: Herkes, tarih konusundaki grleri
ni iitmek iin babam ziyarete geliyor demiti.
 Fazlann babas, grnd kadanyla tarihsel yaralanmala-
n iyiletirmeye alan, tek kiilik bir grev gc haline gel
miti. 2000 ylnn balannda Arnavutluktaki iyilemenin, as
lnda yaralan usul usul ve uygun bir biimde aan yava bir s
recin sonucu olmadn fark etmitim. Pek ok Arnavut iin bu,
umarsz fke, utan ve sululuk duygulannn tartlmas ve ta
rih insan, saygnlk ve para kayplannn yasn tutma anlamna
gelmekteydi. Arnavutluktaki koullar, Gney Afrikada rk ay-
nm rejimini izleyen dnemde olduu gibi, bir gereklik ve uz
lama etkinliine sahne olacak kadar olgunlam deildi. Faz-
lann babas, ancak toplumun geneli zerinde bir etkisi olmayan
bir Desmond Tutu olabilirdi. Arnavutlukta, bu geride brak
lan gerilemi elerin yalnzca stnn rtld hissine kapl
dm. Bu elerin gerekten ortadan kaybolup kaybolmayaca
n, sadece zaman gsterecekti.

Arnavutluk parlamentosunda demokrasinin ksmen gelime

sinden baka bir ey ifade etmeyen bu gelimelere579 ek olarak,
dnyann bu blgesinde geni grup gerilemesinin yava yava
ortadan kalkmasn engelleyebilecek, hatta bir baka trn ba
latabilecek baka tr sorunlar da, derinden derine kk salmakta
dr. Diplomatik evrelerde bunu dile getirmek, politik bir tavr
olmasa da, bir tr Byk Arnavutluk ideali, hlihazrda mev
cuttur. Arnavutlukta yaayan Amavutlar, imdi Kosovada ve
Makedonyada yaayanlara daha fazla ulusal duygularla bal
drlar. u an iin her grubun zel ekonomik ve sosyal glkle
ri, onlan kendi sorunlanyla uramaya itmektedir; yine de Arna
vutluktaki, Kosova ve Makedonya smrlanndaki Amavutlan
tek bir bayrak altnda toplama ynndeki dile getirilmi ya da
getirilmemi arzulan iitmek ya da hissetmek olanakldr. Avru
palIlar, bu tr olas gelimelerin farkndadrlar ve bu tr duyar-
lklann gelecek iin bir sorun kayna oluturabileceini de fark
etmektedirler.

Arnavut kkenliler, Makedonyann bat blgesinde yaa

maktadrlar. Aslnda Amavutlar Makedonya halknn %23n
oluturmaktadrlar; Slav-Makedonlarn oran %66dr, nfusun
geri kalann Trkler, Ulahlar, Srplar, ingeneler ve dier et
nik gruplar oluturmaktadr. Makedonya Amavutlannn, yaam
larn karartan Enver Hoca gibi bir liderleri olmad iin tarih
lerinde de bir gedik yoktur. Bu nedenle gerileme gsterebilseler
bile, Arnavutluktaki Amavutlar gibi kargaa dolu bir gerileme
gstermeleri sz konusu deildir. ki Arnavut etnik grubu birbi
rinden farkllk gsterse de, tm Arnavutlar birletirmeye y
nelik olarak ulusal duygulan, propaganday ve maniplasyonu
bir araya getiren politik hareketler gerekleebilir ve ykc so
nulara yol aabilir.

Makedonya, 1992de eski Komnist Yugoslavyann k

nden sonra yeniden domutur. Bamszlm yeni kazan
m olan Makedonyada Ortodoks Dou Kilisesine mensup Ma-
kedon-Slav ounluk, doal olarak bylesine keskin bir politik
deiimden sonra, lkenin ortak kimliini yeniden tanmlama
iine girimitir. Komu lke Yunanistan, balangta Makedon-
yallann Makedonya adn kullanmasna ve yeni Makedonya
bayra gibi belirli birtakm ulusal simgelere kar kmtr.
nk Yunanllar, eski Makedonyann Yunanistann iinde
olmasndan hareketle, yeni devletin ve ona ait simgelerin kay
bettikleri topraklan geri isteme anlamna geldiini dnmler
di. Yunanllann tavn, Makedonyallann kendilerine ait yeni
kimlii tanmlama konusunda daha saplantl bir tutum iine gir
melerine yol am, MakedonyalI ve Slav kkenli simgeler, her
yerde grlebilir bir hale gelmitir. rnein Makedonya paras
zerinde Ortodoks mezhebine ve Slav tarihine ait karakterler ve
nianlar grlebilmektedir. Nfusun te birini oluturan ve o
unluu Mslman olan Arnavutlar temsil eden ok az iaret
vardr, fakat onlarn varl pek ok Slav MakedonyalI arasnda
belirgin bir kaygya yol amaktadr.

Lindhart ile yaptm gezi srasnda, snrda Birlemi Millet

ler arabalarndan aktarma yaptk ve Makedonyaya getik. Bir
Slav-Makedon olan yeni ofrmz -dolayl ve dolaysz bir bi
imde* bize Makedonlann Amavutlara olan stnlnden sz
etmeye balad. Anlattna gre, iki lke yol koullarnn birbi
rinden gndz ve gece kadar farkl olduu doruydu: Amavut-
lukun yollarnda araba kullanmak, frtnal bir denizde bir ge
miyle gitmeye benziyordu, fakat Makedonyaya geildii anda
yolculuun nitelii, dramatik bir biimde dzeliyordu. Fakat o
frn belirttiine gre, yalnzca fiziksel bir karlatrma yap
makla kalmamalydk; geni grup kimlikleriyle ve iki etnik grup
arasndaki ilikilerle ilgili duygusal bir farkllk da vard. Bu du
rum, yalnzca alan snflarla da ilgili deildi. Makedonyann
bakenti skpteki ilk gecemde baz Slav-Makedon akademis
yenlerle birlikte bir akam yemei yedim. Ortak kimliklerini
tekrar tekrar tarttklarn ve gvenlikleriyle ilgili endielerini
dile getirdiklerini fark ettim. rnein, ortak kimliklerine ynelik
bir tehdit olarak snr blgelerinde yaayan Mslman Arnavut
larn daha ok ocuk sahibi olduundan sz ettiler -bu savn ger
eki bir temelinin olup olmadn bilmiyorum.

2001 Hazirannm ilk gnlerinde, Makedon gvenlik gle

riyle milliyeti Arnavut gerillalar arasnda yaanan silahl at
madan sonra Makedonya Bilimler ve Sanatlar Akademisinin
bakan Georgi Efremov, Makedon ounlukla Arnavut aznlk
arasndaki ekimeleri sonlandrmann en uygun yolunun, Ma
kedonyay etnik snrlar arasnda blmek olduunu ne srd.
Efremovun planna gre, MakedonyalI Amavutlara Gostivar,
Tetovo ve Debar blgeleri verilmeli, bunlar da daha sonra Arna
vutluk ile birlemeliydi. Arnavutluk da, Progradec kasabasn ve
Prespa Gl evresindeki blgeyi Makedonyaya vermeliydi.
Makedonyadaki heyecan zaten yksekti ve Arnavutluktaki ve
Kosovadaki Amavutlar arasnda dalga dalga yaylmt; Efre
movun nerisi, politikaclar ve halkn byk ounluu arasn
da byk bir fke yaratt. O, olaslkla byle bir blnmenin a
bucak ve bar yollardan gerekletirilebileceini ve kanl ve
ykc sonularn engellenebileceini, lkedeki blnmeyi u ve
ya bu ekilde sona erdirebileceini dnyordu. Bylesi bir
neri, kukusuz ki Realpolitik'e aykr idi: Bir devlet, bir kez e
killendii zaman onun bar yollarla blnmesi olduka zor
dur. Dahas, alternatif nerileri incelemeden, daha da nemlisi
kimlik sorunlarnn, bilind korkularn, geni grup gerilemesi
nin ve ritellerinin iaret ve belirtilerinin aratrlmasn ve ince
lenmesini de kapsayan ciddi bir hazrlk almas olmakszn,
gerilemeyi gidermeden ve grup ritellerini bar ynlere evir
meden hibir yere varlamaz.

Zihin ve nsan Etkileimleri Merkezinin (CSMH1) 1991 y

lnn balannda Estonyada yapt da, tam olarak budur: nsan
ilikilerinin psikanalitik olarak anlalmasna dayal, uzun sreli
bir hazrlk almas. Estonya, 1991 ylnda Sovyetler Birli-
inden bamszln kazandktan sonra yeni devlet, tpk nfu
sunun te biri Arnavut olan Makedonya gibi, nfusun te bi
rini oluturan Rus kkenlilerle kar karya kalmt. Estonyal-
lann Rus aznla kar ok hassastlar ve onlann Estonya toplu
mu ile btnletirilmesi ciddi bir sorundu. Orada be yldan faz
la bir alma yrterek taraflar arasnda bir diyalog ortam kur
mu, gereki tartmalarn yrtlmesine kar olan direnci or
tadan kaldrm, bar iinde bir arada yaama modelleri yarat
m ve verilecek kararlan katlmclara brakmtk: Estonyallar,
Estonyann Rusa konuan halk ve Rus temsilciler.580

Kanmca Makedonyada da, CSMHInn Estonyada gerek

letirmi olduu gibi birka yl srecek bir projeye iddetle ge
reksinim vard. 2001 yl yaznda Makedonya hkmetinin ken
di bana krizin stesinden gelemeyecei netlemiti. 2001 baha
rnda Arnavut gerillalara kar yrtlen baansz asker hare
kat, aslnda Arnavut milliyetilerine g ve meruiyet kazandr
mt. Haziran 2001de Makedonya hkmetiyle Arnavut lider
ler arasnda yrtlen ve alt gn sren grmeler baanszlk-
la sonulanm ve Makedonya cumhurbakan Boris Trajkovski
u demeci vermiti: Onlar [Arnavut liderler] bak alann
kkl bir biimde deitirdiler ve artk uygulamada iki uluslu bir
devlet istiyorlar. Diyalogu srdrmek, etkin ve kabul edilebilir
sonulara ulamak ynnde samimi bir niyet tamyorlar.581
Austos ay balannda NATO Genel Sekreteri General Javier
Solana, gle bir yzle Makedonyadaki kart hiziplerin bir so
nu aamasna geldiklerini bildirdi. Fakat sadece bir gn sonra,
atmalar yeniden balad. Bununla birlikte, uluslararas toplu
luun basklan sonucunda iine girilen kmaz zmlendi ve
Arnavut milliyetileri ellerindeki silahlan NATO ban gc as
kerlerine teslim ettiler. Bu arada Avrupa hkmetleri ve Bush
ynetimi, Makedonya anayasasnda Arnavut aznln Slavlarla
eit yasal ve politik dzeye getirilmesini salayacak deiiklik
ler yaplmas ynnde youn bir bask uygulamaya baladlar.
Bu asker ve realpolitik giriimlerin ve anayasada yaplan dei
ikliklerin uzun erimli zmlere yol ap amayacan zaman
gsterecektir. Slav ve Arnavut kkenli MakedonyalIlar ve kom
u lkelerde yaayan Amavutlar, olaslkla propagandalardan ve
politik liderlerin ihtiraslarndan etkilenebilir durumda olacaklar
dr. Bana gre Makedonyada Makedonlarla Arnavutlarn bir
arada yaamalar olsun, MakedonyalIlarla Makedonya dnda
yaayan Amavutlar arasndaki bar ilikiler olsun iddet pat
lamalara kar sistematik bir alama ilemine, tm hizipleri
tatmin edecek bir srece ihtiya gstermektedir ve de psikolojik
adan donanml birtakm stratejileri de kapsad takdirde, da
ha uzun sreli bir zm niteliini tayacaktr.
S o n Sz

Psikanalistler olarak bizler, eer kendimizi sadece tbb ve

klinik konuma snrlarsak, szgelimi kolektif davranlarla, sa
va psikolojisiyle ilgili aratrmalar bizim katlmmz olmadan
ilerleyecektir. Analistlerin aratrmann gidi biimine etkin
herhangi bir katksnn olmamas ve de bu gidiata etkin bir bi
imde itirazda bulunmamalar durumunda, bunun analitik bul
gularn ve kuramlarn daha da istismar edilmesi sonucunu do
uraca tahmin edilebilir.

Alexander Mitscherlich, Psikanaliz ve geni grup saldrgan

l

Bu kitabn kendisine ithaf edildii Norman Itzkovvitz, kendisinin

11 Eyll trajedisine ynelik kiisel tepkisi konusunda ksa fakat
dokunakl bir yaz yazmtr. O, bize kiz Kulelere uaklarn
arpmasn tekrar tekrar izlemenin yaratt dehete ramen ve
uranlan yaam kayplarndan tr duyduu keder ve znt
ye karn, yas tutamadn anlatmaktadr:

Yas, benim iin son derece kiisel bir eydir. Yas tutmam
iin leni kiisel olarak tanmam gerekir. Szlkler keder
lenmeyi ve yas tutmay e anlaml olarak verseler bile, be
nim iin onlar duygusal ynden ayn ey deildir. Keder
lenmek ve buna elik eden bir znt yaamak, yastan ok
daha geici bir durumu oluturmaktadrlar. Yas bir sre
tir ve bu srece tam anlamyla girmek zorundasnzdr,
lenin gidiini kabul etmeniz gerekir. Tabii ki, bu zaman
 almaktadr. Szlkler ne kederlenir ne de yas tutarlar, do
laysyla da ikisini ayrt edemezler.582

Itzkowitz yas tutamyordu, nk 11 Eyll felaketi srasnda

lenlerin hibirini kiisel olarak tanmyordu. Fakat Princeton
Alumni Weekly gazetesinin 7 Kasm tarihli says eline getiin
de 11 Eyll trajedisi srasnda len on mezunun ansna bir
Amerikan bayrayla niversite armasnn bir araya getirildiini
grd. Itzkowitz, listedeki beinci ad olan, 1980 mezunlarndan
Robert J. Deraneyi yakndan tanyordu. Itzkovvitzin de belirtti
i gibi, Deraney bir Arap-Amerikal da olsa, kendisi bir Yahudi-
Amerikal olarak, artk yas tutabiliyordu.

Itzkovvitzin yks, insan doasna ilikin bir gereklii

yanstmaktadr: nsanlar kiisel olarak tanmyorsanz, onlarn
lm iin yas tutmanz zordur.583 nsan doasm son derece
dehetli koullarda incelemi olan Gney Afrika st Mahkeme
si yargc Richard Goldstone da ayn fikirdeydi. Onun bakanl
nda alan Goldstone Komisyonu, Inkatha zgrlk Partisi
ve Afrika Ulusal Kongresi yeleri arasnda gerekleen iddet
olaylarnn kkrtlmasnda ve rgtlenmesinde polisin roln
ortaya karm ve Gney Afrika Doruluk ve Uzlama Komis-
yonunun kuruluunu biimlendirmiti. Goldstone, daha sonra
Birlemi Milletlerin eski Yugoslavya ve Ruanda iin kurdur
duu uluslararas sular mahkemelerinin basavcln yapm
ve ayn zamanda Kosovada sergilenen vaheti aratrmtr.
Yarg Goldstone, 11 Eyll olaylarndan iki hafta sonra Lond
radaki Britanya Psikanaliz Topluluunun konuu olarak 2001
yl Emest Jones konferansn vermitir. Yarg Goldstone, Itz-
kowitzin yazdklarn da yanstacak ekilde, unlar kaydetmi
tir:
 uras bir gerektir ki, insan olarak zen gsterdiimiz ve
kendileri iin kayg duyduumuz en yaknlarmz ve en
kymetlilerimiz, bizden ok uzak olmayan insanlardr.
Kendi kk toplumumuzda, kendi lkemizde, kendi kta
mzda vb. olsunlar ya da olmasnlar ya da onlarla bizi bir
araya getiren ey ister din, ister renk, isterse dil olsun, ken
dimize yakn hissettiklerimize olan eyler hakknda doal
bir yaknlk, eduyum ve duyarllk gsteririz.584

Yarg Goldstone, bize General Mladic komutasndaki Bos

nalI Srp ordusunun, Srebrenica kentinin dnda 8000 masum
Mslman gencini soukkanl bir biimde boazlamas olayn
da Londrada, Washingtonda ya da Pariste elenk koymak ya
da yas tutmak iin bekleyen byk kalabalklarn hi de sz ko
nusu olmadm585 anmsatmaktadr. Onun gzlemlerine gre,
kurbanlarla ilgili bir seicilik sz konusudur -bu, nerede olduk
larna, neye benzediklerine ve byk glere ne lde yakn ol
duklarna baldr:586

undan kesinlikle emin olabilirsiniz ki, Ruanda olaylar

Yugoslavyadaki olaylardan nce olsayd, Ruanda iin
uluslararas sular mahkemesi oluturulmazd. Yugoslav
ya Mahkemesi rnei, Gvenlik Konseyini harekete ge
irmitir -evet, ite burada bir rnek var; Ruanda iin bir
uluslararas mahkeme kurulmas gerekiyor, hadi kuralm,
demilerdir.587

Yarg Goldstoneun szlerini aklmzda tutarsak, ben bu ki

tapta zgllkten uzaklamamamz ve insan doasnn evren
sel elerine odaklanmamz salamaya altm. 11 Eyll
olaylarndan ve Irak savandan sonra bile dnyay kolayca
biz ve onlar diye ikiye blmemeli ve uygarlklarn nasl a
taca konusunda bir ey sylememeliyiz. Bunun yerine ancak
yalnzca insann baz gruplan mttefik, dier gruplan da dman
olarak belirleme gereksinimine gnderme yapabiliriz.588 Bu ge
reksinim, bireylerin etnisite, ulusallk, din ve dier zdeim ko-
ullanna ilikin olarak yaadklanyla i ie geen kiisel kimlik
lerini koruma abalan sonucunda olumaktadr. atma, geni
gruplan tehdit ettii zaman grup yeleri, zbenlik duygulann ve
bir geni gruba ait olma duygulann srdrme ve dzenleme a
bas iinde, her zaman bu koullara inatla bal kalmaktadrlar.
Byle zamanlarda geni grup sreleri baskn bir hale gemekte
ve geni grup kimliine ilikin sorunlar ve riteller, politik pro
pagandaya ve ynlendirmeye daha ak bir hale gelmektedir.

Geni grup atmalann idare etme ve zmlemeye ynelik

herhangi bir giriimde politik, ekonomik, hukuk, asker ve ta
rihsel etkenler genellikle baskm birer edir. Fakat insan psiko
lojisinin derin etkilerini, zellikle de stres altnda gelien ve n
derler tarafndan ynlendirilen zel geni grup srelerini de gz
nne almak gerekir. Bu kitapta ben, bu alana ilikin psikanali-
tik gzlemleri ve geni grup atmalannn incelenmesinde ve
ban bir dnya yaratma stratejilerinin gelitirilmesinde nem
li bir rol oynamas gereken psikopolitik aklamalan rnekleme
ye altm.
T e e k k r le r

Bu kitabn editrln yaparak bana sunduu yardmdan tr

Virginia niversitesi ngilizce Blmnden Danielle Pelfrey
Duryeaya teekkr ederim; kendisi aratrmam srasnda bana
ok deerli katklarda bulunmutur. Kurduumuz ibirlii olma
sayd, bu kitabn yazlmas sz konusu olamazd.

zellikle olum Kurt Volkana, kitabn hazrlanmasnda ba

na yardmc olan, Virginia niversitesi Tp Fakltesi Zihin ve
nsan Etkileimleri Aratrma Merkezinden (CSMHI) Cindalee
Allan, Bruce Edvvards ve Shelley Staplesa ve CSMHInin prog
ram mdr ve Zihin ve nsan Etkileimlerinin dar editr Joy
Boissevaine teekkr ederim.
 N o t la r

G ir i

1. Dman ve mttefiklere sahip olma gereksiniminin eksiksiz bir

incelemesi iin bkz: Vamk D. Volkan, The Need to Have Ene-
mies and Allies: From Clinical Practice to International Rela-
tionships.

2. Erik H. Erikson, r ac almas Childhood and Society 'de

temel gven kavramn gelitirmitir.

3. ou kez yanllkla birbirleriyle kartrlan alann alan

lar olan psikiyatrlar, psikologlar ve psikanalistler arasndaki
ayrmlar ksaca gzden geirmek, faydal olabilir. Psikiyatrlar,
zihinsel hastal inceleyen ve tedavi eden hekimlerdir (M.D.).
Ph. D. ya da M.A. derecesine sahip olabilen psikologlar, zihni,
duygulan ve davranlar ve de farkl d koullarn bunlar na
sl etkilediini incelerler; btn psikologlar klinisyen deildir.
Eitimli psikanalistler -bunlar hekim, Ph.D. ya da M.A. derece
sine sahip psikolog, sosyal hizmet uzman ya da baka bir uz
manlk alanndan olabilirler- Sigmund Freudun almalarnn
trevi olan bir sre iinde hastalarla tedaviye ynelik olarak
alr ve de zihinsel sorunlarn gizli kaynaklarn kefetmeye
alrlar. Psikanaliz, temel alan kapsamaktadr: 1) insan
zihninin nasl bir evrim geirdiine ve ilev gsterdiine ilikin
kapsaml bir kuram; 2) bu anlay duygusal alanda yaanan s-
kntlan hafifletmeye ynelik, tedavi edici bir ara olarak kul
lanmak; 3) bu kuram insan anlay ile ilikili aratrmalar y
rtmede kullanmak.

4. Bkz. Vamk Volkan, Psychological concepts useful in the bu-

ilding o f political foundations between nations (Track II diplo-
macy) ; Bloodlines: From Ethnic Pride to Ethnic Terrorism.
Aynca bkz. Demetrios A. Julius, The practice o f Track Two
diplomacy in the Arab-Israeli conferences.

5. Sigmund Freud, Why War?, s. 207.

6. Bkz. Claudia Tate, Freud and his N egro: Psychoanalysis as

7. rnein, bkz. Sigmund Foulkes and E. James Anthony, Group
Psychotherapy; W ilfred Bion, Experierces in Groups; D. Wilf-
red Abse, Clinical Notes on Group-Analytic Psychotherapy; ve
Malcolm Pines (Ed.), The Evolution o f Group Analysis. Ayrca
bkz. Vamk D. Volkan and David R. Hawkins, The leaming
group.

8. rnein, bkz. M anfred F. R. Kets de Vries, The Irrational Exe-

cutive, rgtlere ilikin psikanalitik inceleme iin. Ayrca bkz.
Hovvard F. Stein, Euphemism, Spin, and the Crisis in Organiza-
tional Life.

9. Vamk Volkan, Psychoanalysis and Diplomacy: Potentials for

and obstacles against collaboration.

10. rnein Didier Anzieu ( The Group and Unconscious), Janine

Chasseguet-Smirgel ( The Ego ideal) ve Otto F. Kemberg (In-
ternal World and External Reality) gibi ada psikanalitik ku
ramclarn nemli almalarm gz nne alalm. Onlar, geni
grubun, yaamn ilk dnemlerinin lkletirilmi, her anlamda
doyurucu ve tm narsisistik yaralan onaran annesini (meme-
annesi) temsil ettiini gzlemlemilerdir. Bu kuramclara gre
bu doyum yanlsam alann daha da ileriye gtren kiiler lider
seilmekte ve grubun tehdit altnda olduunu alglamas halin
de, bu tr fantezileri savunma ve koruma adna kitlesel gerile
m eler yaanabilmektedir.

11. Bu abaya katkda bulunan baka kiiler de vardr. rnein bir

tarihi ve Los A ngelesta alan bir uygulayc psikanalist olan
Peter Loewenberg, baz geni grup olaylarna ilikin psikanali
tik aratrmalar yapmtr (Loewenberg, Fantasy and Reality in
History). Bir baka tarihi ve psikanalist olan, Princeton ni
versitesinden Norman Itzkowitz benzeri bir alma gerekle
tirmitir. rnein Itzkovvitz ve ben, birlikte Trk-Yunan iliki
lerinin tarihini psikanalitik bir bak asyla incelemitik (bkz.
Vamk Volkan and Itzkowitz, Turks and Greeks: Neighbors in
Conflict). Michigan niversitesinden bir psikolog ve psikana
list olan ve Remebrance and Reconciliation, Inc. kurumunun
mdr olan John J. Hartman da iki psikanalitik kavram -kim
lie ynelik tehditler ve yas tutmada baanszlk- geni grup di-
nam iklerine uygulam tr (Hartm an, Polish-Jewish ethnic
conflict: Threats to identity and the failure to m oum ).

Dierleri de psikanalistleri diplomatik kurulular ile daha yakn

bir ilikiye sokmaya almtr. W ashingtondan psikanalist
A faf Mahfouz bir sre psikanalistlerle Birlemi M illetler ara
sndaki iletiimi gelitirmeye almtr. M assachusettste Aus-
ten Riggs Erik Erikson Enstitsnn eski mdr Stuart
Twemlow psikanalitik bak alarm yalnzca uluslararas ili
kilere deil, A B D deki okullarda yaanan iddete de uygula
maktadr. Philadelphiada alan bir psikanalist olan Carroll
Weinberg, psikanalitik bir bak asyla terrizmi incelemitir
(Weinberg, Terrorist and terrorism: Have we reached a cross-
road?). 1998de ve 2001 de Gney Amerikal psikanalistler
Moises Lemlij ve Max Hemandez Perunun Lima kentinde b
yk ve baanl toplantlar dzenleyerek psikanalistleri st d
zey diplomatlar ve politikaclarla bir araya getirmilerdir. Hin
distanda psikanalist Sudhir Kakar, 1990 yl Aralk aynda
Haydarabadda gerekleen Hindu-Mslman atmasn psi
kanalitik bir bak asyla incelemitir (bkz. Kakar, The Colors
o f Violence). srailde Rena Moses-Hrushovski ve merhum ei
psikanalist Rafael Moses psikanalizin diplomatik srelere uy
gulanmasnda birer nc konumundaydlar. A B D nin eski d
ileri bakan yardmcs ve Kettering Foundationda Uluslarara
s likiler Blmnn imdiki mdr Harold Saunders ve es
ki bir diplomat olan ve eskiden enter for Strategic Studiesde
alan Joseph V. M ontville de diplomatik alanda psikanalitik
kavram lan alm alanyla btnletirenler arasnda yer almakta
drlar (bkz. Saunders, Public Peace Process; Montville, The
arrow and olive branch: A case for track two diplomacy;
Psychoanalytic enlightment and the greeting o f diplomacy; ve
Complicated m oum ing and mobilization for nationalism).
Buna daha birka m ek eklenebilirdi, fakat psikanaliz ile poli
tik uygulama arasndaki ibirlii sorunlu niteliini korumakta
dr.

11 Eyll 2001 tarihinden sonra Uluslararas Psikanaliz Birlii,

Norveli psikanalist Sverre V arvinin bakanlnda bir Terr
ve Terrizm zerine alma Grubu kurmutur. Komisyon ye
leri Salman Akhtar (ABD), Simn Brainsky (Kolombiya), Wer-
ner Bohleber (Almanya), Abigail Golomb (srail), Leopold No-
sek (Brezilya), Genevieve W elsh (Fransa) ve Vamk Volkan
 (ABD)dan olumaktadr. Bu alma grubu, terrizm zerine
bir psikanalitik inceleme yaynlamtr [Sverre Varvin and Va-
mk D. Volkan (Eds.), Violence or Dialogue? Psychoanalytic
Insights on Terror and Terrorism].

12. Bireysel kimliin psikanalitik ynden tanm iin bkz. Erik H.

Erikson, The problem o f ego identity, ve Salman Akhtar, Bro-
ken Structures: Severe Personality Disorders and Their Treat-
ment. Bir bireyin ekirdek kimliiyle geni grup kimliinin i
ie geiinin psikodinamiini u yaptlarmda ayrntlaryla ile
mitim: Bloodlines: From Ethnic Pride to Ethnic Terrorism,
Das Versagen der Diplomatie ve Psychoanalysis and diplo-
macy, part I: Individual and large-group identity.

13. Irk konusunda, pek ok inceleme arasnda unlar sayabilirim:

Nancy Stephan, The Idea o f Race in Science: Great Britain
1800-1960 ve Noel Ignatieff, How the Irish Became White; mil
liyetilik zerine bkz. Benedict Anderson, Invented Communi-
ties: Rejlections on the Origin and Spread o f Nationalism.

14. Roger Scruton, A Dictionary o f Political Thought.

15. George DeVos, Ethnic pluralism.

16. Howard F. Stein, International and group milieu o f ethnicity.

17. Janine-Chasseguet-Smirgel, Blood and nation.

18. Scruton, a.g.y., s. 399.

19. Michael Barkun, Religion, militias, and Oklahoma City: The

mind o f conspiratorialists ve The Christian identity move-
ment: Constructing millenialism on the racist Right.

20. W. Nathaniel Howell, The evil that men do...: Social effects o f
the Iraqi occupation o f Kuwait.

21. Peter Loewenberg, Fantasy and Reality in History.

22. Loewenberg, The psychological reality o f nationalism; Otto
Bauer, Die Natonalitatenfrage und Socialdemokratie.

23. Rena Moses-Hrushovski, Grief and Grievance: The Assasinati-

on o f Yitzhak Rabin.

24. Bundan baka, yapay uluslara ait insanlar, bakalarnn atma

larn zmede farkl alglan, hedefleri ve beklentileri bir araya
getirmektedirler. ABD gibi yapay uluslardan gelen delegelerin
etnik atma iin en iyi zm birbirine m uhalif partileri or
tak bir birliktelik iin bir araya getirmek olarak grdn, ho
mojen uluslardan gelenlerin ise, grnd kadanyla atma
iinde olan partilerin isteklerini birbirinden ayn tutarak daha iyi
anladklarn gzlemlemitim. Yani her bir delege, arabuluculuk
yapt atmann koullanna kendi ulusunun modelini uygula
mak istemektedir. Kukusuz, pek ok politik, ekonomik, huku
ki ve askeri deerlendirme, delegelerin bu kolaylatrc roln
karmaklatrabilmektedir.

Szgelimi, tanmn yaptm bu yapay/yapay olmayan ayrm,

sz konusu ulusun emperyalizm tarihindeki rol ile karmakla
abilir. mparatorluklar kuran uluslardan gelen delegeler, -bu
imparatorluklar uzun zaman nce km olsalar bile- bir tr
gurur, ayn zamanda gl rolnde olmaktan tr belli bir ra
hatlk sergilemektedirler; te yandan -yine gl konumun ver
dii rahatlktan tr- cmert ve balayc bir tavr sergi
lemeleri olasdr. te yandan atalar, imparatorluklann etnik
aznlklarndan gelenler, abucak bir kurban edilme duygusuna
kaplmaktadrlar; unutmamak ve balamamak, sz konusu a
tmaya ilikin grlerine egemen olmaktadr. Bir delegenin
etnik grubu bir imparatorluu tam, sonradan bir baka impa
ratorluk iinde aznlk statsne indirilmi olsa bile, kurban ko
numunda kalma eilimi gstermektedir. Bununla birlikte, ortak
smrge sonras tarihin birbirine balad uluslar oaldka
bu imparatorluk yksnn etkileri hafifleme ve deime eili
mi gstermektedir. Atalan smrgeletirilmi bir grupla atalar
smrgeci olan bir grubun paylat ulusuluk biimleri -bir
grubun yelerinin kendi ulusuna kar hissettii ortak ballk
lar kmesi- arasnda anlaml bir aynm yapmak, g olabilir.

25. Rita R. Rogers, Nationalism: A state o f mind, s. 19.

26. William Petersen, Concepts o f ethnicity, s. 235. Petersenm
gzlemlerine gre herhangi bir bireyin milliyetiliinin nitelii
ve younluu, kendine zg bir nitelik gsterebilir ve zamana,
yere ve koullara gre deiim gsterebilir ve de o, bazen buna
bir ulustan daha kk bir birim olan alt-ulus kavramn ekleye
bilir; bunun da bazen snrlar koruyan koulun tam karl
olan etnik gruplara uygulanmas yararl olabilir (a.g.y., s. 235).

27. Hans Kohn, Idea o f Nationalism.

28. George Onvell, Notes on nationalism. Her ne kadar Orwelln

baka insanlara zel bir yaam biimini dayatma (s. 362) yo
lundaki emperyal projeye kar elikili baz duygulan varsa da
yurtseverlik ve ulusuluk konusunda yapt snflandrmalar
yerindedir.

29. Onvell, a.g.y., s. 367.

30. Bkz. Dusan Kecmanovic, The Mass Psychology o f Ethnonati-

onalism. Ayrca bkz. Majid Tehranian, Global Communication
and World Politics; Charles A. Kupchan (Ed.), Nationalism and
Nationalities in the New Europe.

31. Aslnda Yunanistan 1821de bamszln kazand zaman

nfusunun yalnzca % 40n Hristiyan Ortodoks Yunanllar,
% 60m daha sonra lkeyi terk eden Am avutlar oluturuyordu.
Bu ulusun resm etnik ve din homojenitesi ile ulusla tam olarak
btnlememi etnik ve din aznlklar (Katolikler ve ou Trk
olan Mslmanlar) arasnda, bugn dahi devam eden bir gerilim
vardr.

32. Joseph B. Gittler, Tovvard defning an ethnic minority.

33. Norman Itzkovvitz and Vamk Volkan, The demonization o f

the other.

34. Itzkovvitz ve Volkan, a.g.y.

35. Vilho Harle, The Enemy with a ThousandFaces: The Tradition

o f the Other in Western Political Thought and History.

36. Itzkovvitz ve Volkan, a.g.y.

37. Encyclopedia Britanrica, Macropedia, 1985, c. 15, s. 360-366.

38. Commission on Human Rights Sub-Commission on Prevention

o f Discrimination and Protection o f Minorities, United Nations,
1992.

39. Kemalizm, Mustafa Kemal Aatrkn liderliinde yeni Trk

devletini cumhuriyetilik, milliyetilik, halklk, devletilik
(zel giriime geici devlet yardm), laiklik ve devrimcilik (s
rekli reform) eklinde alt ilke altnda birletirmeye almtr.
Kemalizmin psikolojik boyutlar hakknda ayrntl bir inceleme
iin bkz. Vamk Volkan ve Norman Itzkovvitz, The Immortal
Atatrk: A Psychobiography.

40. Metinler iinde ksaca yer almasna ve pek ilenmemesine ra

men, Freudun kimlik zerine olan baz yorumlarnn, bireysel
psikolojiyi geni grup kimliine balamas ilgintir. B nai
B rith toplantsndaki bir konumasnda kendisi hibir zaman
geleneksel Yahudi etnik ulusal gururuna kaplmam ve dini
inancna balanmam olsa bile kendini dier Yahudilere ba
l hissetmesi zerinde durmutur. Bir inansz olmasna karn
bir Yahudi olarak genel bir zihinsel yapnn tekil gvenliini
ve i kimliin ak bilincini duyumsamtr (Sigmund Freud,
Address to the Society o f B nai B rith, s. 274). Benim geen
yirmibe yl iinde yaptm almalar, Freudun bireysel zi
hinsel yapy geni grup kimliine balamakta son derece hak
l olduunu dorulamtr. Her bireyde bu ban dzeneklerinin
nasl gelitiinin ayrntlarna bu blmde, daha sonra dnece
iz.

41. Erik H. Erikson, The problem o f ego identity, s. 12. Kimlik

zerine dier psikanalitik yazlar iin bkz: Otto Fenichel, Early
stages o f ego development ; Phyllis Greenacre, Early determi-
nants in the development o f the sense o f identity; Edith Jacob-
son, The Self and the Object World; Otto F. Kemberg, Object
Relations Theory and Clinical Psychoanalysis; ve Margaret
Mahler, On Human Symbiosis and the Vicissitudes o f Individu-
ation.

42. Erikson, her bireyin kendi kimliini ergenlik dneminde krista-

lize etmesini vurgulayarak kimlik biimlenmesinin kendini ilk
tanma zamannda balamasna karn aslnda yaam boyu sren
 bir geliim sreci olduunu savunmaktayd. Kiilik zerine bir
tartma iin 6. Blm e baknz.

43. Salman Akhtar, Broken Structures: Severe Personality Disor-

ders and Their Treatment, s. 32.

44. Sigmund Freud, Inhibitions, symptoms, and anxiety.

45. James Glass, Private Terror, Public Life.

46. Bkz. L. Bryce Boyer, Regression and Countertransference;

Ping-Nie Pao, Schizophrenic Disorders; ve Vamk Volkan, The
Infantile Psychotic Self.

47. Kukusuz, bizler yetikin olarak duygusal, bilisel kafa kark

ln dile yansyan ifadelerde hibir biimde yakalayamayz ve
tasarlayanlayz.

48. rnein, bkz. Robert Emde, Development terminable and in-

terminable I: Innate and motivational factors from infancy ve
Development terminable and interminable II: Recent psycho-
analytic theory and therapeutic considerations; Stanley Gre-
enspan, The Development o f the Ego: Implications for Persona
lity Theory, Psychopathology and the Psychotherapeutic Pro-
cess; ve Daniel Stren, The Interpersonal World o f the Infant.

49. Burada tanmlam olduum sre, geliimin nesne ilikileri

kuram olarak bilinmektedir. Bkz. Otto F. Kemberg, Object Re-
lations Theory and Clinical Psychoanalysis ve Aggression in
Personality Disorders and Perversions.

50. Bir ocuk, zbenlii evresinde keskin bir snr gelitirmeden

nce bile bakalaryla zdeim kurabilmektedir; buna kayna
trc ya da birletirici zdeim ad verilmektedir. zdeimin
ilkel bir biimidir, fazla srmez ve bu nedenle, iddetli bir ge
rilemeye uram yetikinler zaman zaman kaynama hali ya
arlarsa da buradaki amalarmzla fazla ilgili bir zdeim tr
deildir. rnein izofrenik bir kii, amcas gibi by olan bi
risine Amca diyebilir; izofrenik kii, iki nesnenin/kiinin im
gesini kaynatrmaktadr.

51. Burada yalnzca uyumsal, zihin geliimine ynelik zdeimleri

 kastediyorum. Ykc ve uyumsuz zdeimlerin yaplmas da
olanakldr, fakat bu blmdeki amalarmz ynnden temel
bir nitelik tamamaktadrlar. Burada anlan zihinsel srelerle
birlikte bir btn olarak ocuun zihnini oluturan dier baz zi
hinsel sreleri de tartmayacam.

52. Ayrntlar iin bkz: Vamk Volkan, The Need to Have Enemies
and Allies. Ak ilikileri, evlilik, ebeveynlik, g, srgn ya da
yetikinliin iddetli rseleyici yaantlar, bilind olarak er
genlie geie benzer bir isel ii balatabilir: eitli zdeim
eleri yeniden incelenir ve bireyin kendilik duygusunda yeni
den biimlenmi eler olarak yeniden kurulurlar. Genel olarak
yetikinlik anda bilind olarak elden geirilen ocukluk
a zdeimleri, yeniden elden geirme srecine yol aan stres
ya da rselenme allmn dnda bir iddette olmad srece
ekirdek kimlii deitirmez.

53. Sigmund Freud, Group psychology and the analysis o f the

ego.

54. Bkz. Vamk Volkan, Das Versagen der Diplomatie.

55. Edith Jacobson, The Self and the Object World; Margaret S.
Mahler, On Human Symbiosis and the Vicissitudes o f Individu-
ation; Otto F. Kemberg, A psychoanalytic classifcation o f
character pathology.

56. rnein, bir ocuk saldrgan duygularla karm, -babasn ce

zalandrc bir figr olarak alglamaya kar bir tepki olarak, ona
kar ldresiye bir fke duymak gibi- btnlememi bir k
t imgesini bastrma dzeneiyle bilindna itebilir. Aka
s bu, elinizdeki kitabn kapsamn aan, geni bir konudur. Ay
rntlar iin bkz. Otto Kemberg, Object Relations Theory and
Clinical Psychoanalysis ve H. G. Van der Waals, Discussions
o f the mutual influences in the development o f ego and id.

57. Ayrntlar iin bkz. Jack Novick and Kerry Kelly, Projection
and extemalization.

58. Erik H. Erikson, Ontology o f ritualization.

59. Vamk Volkan, Bloodlines: From Ethnic Pride to Ethnic Terro-

60. Fin psikanalist Veikko Thk, Kale Achte ve Eero Rechardt
(Psychoanalyyttisi nkkohtie saunasta ja saunomista) ve di
er Fin psikiyatrlar (O. Ihalainen, R. Hirvenoja ve M. Tuovinen,
Psychic factors in sauna bath habits) Finlerin sauna banyosu
erevesinde yaadklar bilinli ve bilind ortak fanteziler
hakknda yazmlardr.

61. ocuun bakclar, onun btnlememi iyi kendilik imgele

rini ve bakalarna ilikin imgelerini evredeki belirli elere
doru dsallatrmalann, bilinli ya da bilind olarak yn
lendirmektedirler, nk bu eler, bakclar tarafndan kendi
kltrel, etnik ya da ulusal duyarllklarnn gelitiricileri olarak
zaten kabul grmtr. Btnletirilmemi kt imgeler, di
er elere, ou kez de dierlerine ya da dman gruplara
doru dsallatrlma eilimindedir. (Ayrntlar iin bkz. Va-
mk Volkan, Bloodlines: From Ethnic Pride to Ethnic Terro-
rism.

62. Didier Anzieu ( The Group and the Unconscious), Janine Chas-
seguet-Smirgel (a.g.y.) ve Otto Kemberg (Mass psychology
through the analytic lense) geni gruplarn, yeleri asndan
meme-annesini ya da ilkel anne benlik-idealini temsil etti
ini ne srmlerdir. Rusya Ana, zgrlk Heykeli, Ingilte
redeki Boadicea ve geni gruplara ait dier pek ok nemli di
il simge, bir ulusun annenin belirli zelliklerini temsil ettii
fikrini kesinlikle desteklemektedir; ben, geni grup kimlii a
sndan bu tekil eden ok daha fazlasnn geerli olduu inan
cndaym. Yaptm almalarda geni bir gruba balanan
iyi-anne imgesinin, her zaman iin ocuun btnlememi
iyi zbenlik-imgeleriyle younlatrldn vurgulamakta
ym.

63. Robert Emde, Positive emotions for psychoanalytic theory:

Surprises from infancy research and new directions.

64. Peter Blos, The Adolescent Passage.

65. Sudhir Kakar, The Color o f Violence: Cultural Identities, Reli-

gion, and Conflict.
66. Vamk Volkan, Cyprus: War and Adaptation.

67. Edith Jacobson, The Self and Object World, s. 197.

68. Wayne C. Booth, Pluralism in the classroom.

69. Analize tabi tutulan bu kiilerin i dnyalanna ilikin ayrntl

bilgiler iin bkz. Vamk Volkan and Gabriele Ast, Eine Border-
line Therapie.

70. Bir ocuk, ebeveynin belirli ynleriyle zdeim kurarken onun

ocuk imgesiyle de zdeim kurmaktadr. Dolaysyla, bu erken
zdeimleri biimlendiren etken yalnzca ebeveynin ne gibi ol
duunun deil, ayn zamanda gerekte ya da bilind fantezi
lerde ebeveynin ocua nasl davrandnn zmsenmesidir.
Bkz. Hans Leowald, On the therapeutic action o f psychoanaly-
sis.

71. Itzkowitz and Volkan, a.g.y.

72. John Lind, The dream as a simple wish-fulfllment in the Neg-

ro. Beyaz psikiyatr Lind, yaad zaman ve meknn etkisi al
tnda Afrikal-Amerikallar birer kk ocuk olarak deer
lendirmi ve psikolojik bir dille ifade edilecek olursa, onlarn
dlerini isteklerinin dolaysz giderilileri olarak yorumlamtr.

73. Bkz. H. J. Myers and Leon Yochelson, Color denial in the

Negro ve M.M. Vitols, H.G. Walters, and Martin H. Keeler,
Hallucinations and delusions in white and Negro schizophre-
nics.

74. S. W. Manning, Cultural and value factors affecting the Neg-

roes use o f agency services.

75. Charles Pinderhughes, The origins o f racism, ve Charles Wil-

kerson, Destructiveness o f myths.

76. Bu rnein ayrntl bir incelemesi iin bkz. Volkan, Bloodlines.

77. Itzkovvitz and Volkan, a.g.y.

78. Dntrc lider kavram iin bkz. M cGregor Bums, Le-

adership. B um sn dntrc lider konusuna getirdii ak
 lamada Max W eberin karizmatik liderler iin yapt tanm
lamann bir yanksn bulabiliriz. Weber, Wirtschaft und Ge-
sellschaft'ta karizmatik liderlerin kendi gruplarnn kriz halinde
olduu dnemlerde g kazandklarm savunmaktadr; bu ko
ullar altnda karizmasna olan inan sarslmad srece, ken
disine ve aa vurduu eylere olan gvenden, kahramanln
dan ya da rnek niteliklerinden dolay karizmatik lidere itaat
edilmektedir (s. 328). Abraham Zaleznik (Karizmatik ve uz-
latc liderler) unlar eklemektedir: Karizma, bir bireyde bu
lunan, bakalarna ekici gelen ve liderliine kar -kendini ada-
may olmasa bile- zel bir ball beraberinde getiren, all
mn dndaki niteliklerin bir bileimini ifade etmektedir
(s. 114). D. W ilfred Abse ve Lucie Jessner (nderliin psiko-
dinamik yn), Abse ve Richard Ulman (Karizmatik politik li
derlik ve kolektif gerileme) ve Vamk Volkan ve Norman Itz-
kovvitz (The Immortal Atatrk: A Psychobiografy) karizmatik
liderin hem anneye, hem de babaya ait birtakm zelliklere sa
hip olduunu ne srmlerdir; karizmatik liderler, yandalan
iin btncl bir ebeveyn imgesi sunmaktadrlar. Karizmatik
lider, ayrca hem sevgi hem de korkuyla kark sayg duygula
r uyandrmakta ve zaman zaman gaddarlk gsterilerine de izin
vermektedir. Abse ve U lm anm gzlemine gre: uras kesin
dir ki, hem cesaretlendirici, hem de yldrc olan karizmatik li
der, bakalaryla iletiim srasnda bu iki davran arasnda hz
la gidip gelebilmektedir (s. 4 1).

79. Volkan ve Itzkovvitz, a.g.y.

80. Ayrca bkz. Volkan, On chosen traum a; Bloodlines\ ve

Psychoanalysis and diplomacy, part 1: Individual and large-
group identity ; Vamk Volkan and Norman Itzkovvitz, Turks
and Greeks: Neighbours in Conflict.

81. Bkz. Judith Kestenberg and Ira Brenner, The Last Witness;
Ilany Kogan, The Cry o f Mute Children: A Psychoanalytic
Perspective o f the Second Generation o f the Holocaust; ve Va-
mk Volkan, Gabriele Ast, and William Greer, The Third Reich
in the Unconscious: Transgenerational Transmission and its
Consequences, bu konudaki dier katklar arasnda saylabilir.

82. im gelerin yatrm kavramn anlamak iin u senaryoya baka

lm: Bir anne, ocuunun lmnden sonra yeniden hamile ka-
lir ve ikinci bir ocuk sahibi olur. Anne, ikinci ocuu ile olan
ilikisinde, lm ocuuna ait zihinsel tasarmm ikinci ocu
unun, yerine konan ocuun gelimekte olan kimliine ya
trmaktadr. Bazen anne, yapt eyin ksmen bilincinde olabi
lir; rnein ikinci ocua ilkinin adn koyabilir. Yksek uyum
kapasitesi olan bir ocuk, eer etkinlikleri ve zihinsel retimle
ri ebeveyninin ve/veya bakm veren dier kii(ler)in yeni, lk
letirilmi, yatnm yaplm imgeden beklentileri ile dengelene-
bilirse, lm kardeinin yatrm yaplm imgesinden tr in
cinmez. Bununla birlikte, daha az uyumlu, yerine konmu bir
ocuk asndan yatnm imgesi onun zbenlik temsili iinde ra
hatsz edici bir yabanc nesne roln oynayabilir. Ayrntlar
iin bkz. A.C.Cain and B.S. Cain, On replacing child; E. D.
Poznanski, The replacement child: A saga o f unresolved pa-
rental g rie f; ve Vamk Volkan and Gabriele Ast, Siblings in the
Unconscious.

Yatnlm tasanm kavramn, daha yaygn bir terim olan z-

deimden aynyorum. zdeim kavram, bir znenin dier bir
kiiyle olan etkileimleri araclyla onun zbenlik imgelerini
ve bunlarla ilgili zihinsel ilevlerini zmsemesini ifade eder.
Gerek zdeim, ancak ocuun i dnyasnda zbenlik tasan-
mm dier insanlarn tasanm lanndan ayrmasndan sonra ola
nak kazanmaktadr. Bu koullar altnda, dardan yaplan d
zenlemeler bir dereceye kadar ocuun zbenlik tasanm ol
maktadr. zdeim srecinde ocuk, etkileimin aktif partneri
dir.

Yatnlm tasanm kavram ise, bunun tersine, ebeveynin ya da

nemli baka bir kiinin, kendisine ya da iselletirilmi nesne
imgelerine ilikin ynleri bilind -ve hatta bazen bilinli- ola
rak ocuun zbenlik tasanm na yerlemeye zorlamasn vurgu
layan bir kavramdr. Y atnlm imge ve tasanm lann ocuun
gelimekte olan zbenlik tasanm na yerletirilmesiyle nesne,
ocuun zbenlik duygusunu etkilemekte ve ona, yerine getiril
mesi gereken birtakm devler yklemektedir. Aslnda dier ki
i, ocuun kendi ruhsal snrlann dierlerininkinden ayrmay
baarmasndan nce bile kendi imgelerini ve bunlarla ilikili
duygulanm lann ocua geirebilir. Yatnlm tasanm olgu
sunda daha aktif olan partner, zbenlik tasanm ilevleri birer
depo haline getirilmi ocuk deil, ocuk iin nem tayan te
ki kiidir. A ynntlar iin bkz. Vamk Volkan, Six Steps in the
 Treatmert o f Borderline Personality Organization.

83. Gerard J. Libaridian (Ed.), Armeria at the Crossroads: Democ-

racy and Nationhood in the Post-Soviet Era.

84. Loewenberg, The Uses o f Anxiety, s. 515.

85. Ben, bu seilmi rselenmeyi Bloodlines ve Das Versagen der

Diplomatie'de ayrntl bir biimde ilemitim. Norman Itzko-
witz ve ben, Yunanllar iin, benzer biimde eskiye dayanan bir
seilmi rselenmeyi (1453de stanbulun Osmanllar tarafn
dan fethi) Turks and Greeks: Neighbours in Conflict kitabnda
ayrntl bir biimde ilemitik.

86. Peter Loevvenberg, a.g.y., s. 515.

87. Bu projenin aynntlan iin bkz. Vamk Volkan, Bloodlines.

88. Sigmund Freud, Interpretation o f Dreams.

89. Bem ard E. Moore and B. F. Fine, Psychoanalytic Terms and

Concepts, s. 192.

90. Hans Biederman, Dictionary o f Symbolism: Cultural Icons and

Meaning Behind Them.

91. Robert D. Kaplan, Balkan Ghosts: A Journey Through History,

s. 39.

92. Barbara Ehrenreich, Blood Rites: Origin and History o f the Pas-
sionsofW ar, s. 212.

93. Robert G. L. Waite, The Psychopatic God: Adolf Hitler, s. 26.

94. Bkz. Heinz W em er and Bem ard Kaplan, Symbol Formation.

95. Politik propagandann basit bir tanm, (Latince retmek, to

hum ekmekten gelir) bir politik otoritenin dolaysz bir biimde
destekilerine, lkedeki ve/veya dardaki muhalefete ve de
tarafsz olarak nitelendirilebilecek kiilere ynelik herhangi
bir iletiim ve ynlendirme abasn kapsar. Hi kukusuz pro
pagandann amac, propaganda yapann istekleri ve lkleri
dorultusundadr. Princeton niversitesinden emeritus tarih
profesr Bemard Lewis, Fransz Devrim ine dek ada poli
tik propagandann sz konusu olmadn ne srmektedir (Ber-
nard Lewis, Propaganda in the Middle East). Ona gre Fran
sz Devriminden nce hkmdar ile sradan insanlar arasnda
temelde anlaml bir temas yoktu, iktidarda olanlar, halkla ileti
im kurma ya da onu ynlendirme gereksinimi duymuyor, sade
ce hkmediyorlard. Fakat Fransz Devrim inin yaratt sarsc
deiimle birlikte hkmedenler, gvenlik gerekesiyle, hkmet
tiklerinin en azndan grnte rzasn almak iin politik pro
pagandaya gereksinim duymaya baladlar.

Kukusuz, daha nceki dnemlerde de propaganda vard. rne

in Garth S. Jowett ve Victoria O Donnell (Propaganda and
Persuasion,' s. 2) propagandas yaplan fikirler kavramnn
yanszln nasl yitirdiini anlatmaktadrlar: 1622 ylnda Va
tikanda Sacra Congregatio de Propaganda Fide ( Roma Kato
lik Kilisesinin inan propagandasn yapan kutsal cemaati)
kurulmutur; propaganda terimi, reforme edilmi inanlara
kar Yeni Dnyada Katolik mezhebini yayma projesi ile ili
kili olduu iin Protestan Bat Avrupada ktleyici bir anlam
kazanmtr.

Psikososyal sava incelemelerinde bir nc olan Harold D.

Lasswell ada propagandann douunu daha da sonraki bir
tarihe yerletirmektedir; Birinci Dnya Sava (1914-1918) s
rasnda sokaktaki adamn da, aratrmac insann da propagan
day kefettiini 1938de ne srmtr (Harold D. Lasswell,
nsz, Allied Propaganda and Collapse o f the German Em-
pire in 1918, G. G. Bruntz (Ed.) (s.v.). Lasswell, bir baka yer
de Dnya Sava srasndaki propaganda teknikleri zerinde du
rurken propagandann sivil toplumun pek ok yn zerine olan
etkisinden duyduu korkuyu dile getirmektedir:

Daha yeni ve daha incelikli bir ara, binlerce, hatta milyonlarca

insan kaynam bir nefret, istek ve umut bileimi iine soksa
gerek. Aykrlk yarasnda yeni bir ate yansa ve cokunluun
eliine su verse gerek. Toplumsal dayanmann bu yeni eki
cinin ve rsnn ad propagandadr (s. 220-221).
Lassvvellin fikirleri, uyanc-yant modeline dayanan renme
kuramm temel almtr.

Byk Sava balad zaman mazlum uluslar ya da dinler

iin bir aykr ses ya da gizli diplomasi evrelerinde herhangi bir
ilgi sz konusu deildi; sava, niin dvtklerini bilmesi pek
gerekmeyen profesyonel askerler tarafndan yrtlmekteydi.
Gallipoli (Gelibolu) gibi Birinci Dnya Sava filmlerinde de
gsterildii gibi, askerler dm anlanna kar herhangi bir nef
ret, hatta hor grme duygusu yaamakszn vuruyor ve ldr
yorlard. Fakat sava uzadka ve insanlarn yaamlarn daha
yakndan etkilemeye baladka, lkede kendini gsteren skn
tya bir aklama getirilmesi ve askerlerin savamaya tevik
edilmesi bir gereklilik haline geldi. Operasyonlara hakllk ka
zandrmak iin zaferin getirdiklerinin abartlmas ve kendi ka
derini belirleme ve tm savalar sona erdirecek sava gibi
mphem fakat kulaa ok ulvf gelen sylemlerin kullanlmas
gerekiyordu (James A. C. Brown, Techniques o f Persuasion, s.
91). Dolaysyla, Lasswell propagandann, daha da rktc bir
biimde, alan insan tarafndan deil, sokaktaki adam tarafn
dan kefedildiini ne srmektedir: Sradan insanlar, eski
den ynlendirici szckleri (ya da szcklerin yerine geen ey
leri) incelikli bir biime sokma iini adlandracak genel bir adn
bulunmad bir dnyada yayorlard (Lassvvell, nsz,
s.v.).

Birinci Dnya Sava ile birlikte iletiim teknikleri, korkun bir

gelime gstererek toplumla olan temas, daha nce grlmedik
lde kolaylatrd. 1917de Woodrow Wilson hkmeti, Bir
leik Devletler Toplumsal Enformasyon Kom itesini kurdu. Er
tesi yl Amerikal, Ingiliz, Fransz ve Italyan uzmanlardan olu
an uluslararas bir komite, hem lkedeki vatandalara, hem de
dmana ynelik politik propaganda ve ynlendirme teknikleri
ni daha iyi bir hale getirmek iin zaten yeterince gelitirilmi
olan ticar reklam uygulamalarn incelediler. Birinci Dnya Sa
va srasndaki Alman propagandasnn zafer kazanan mtte
fiklerin propaganda abalanna gre daha zayf ve etkisiz oldu
una genel olarak inanlmaktadr (L eif Furhammer and Folke
Isaksson, Politics and Film, s. 11). Kukusuz, ikinci Dnya Sa-
vayla birlikte Alman devleti bir propaganda stad haline gel
mitir. Bilindii gibi, bizzat A dolf Hitler, Mein Kampf n iki
blmn propagandann uygun bir biimde hazrlanmas ve
uygulanmasna ayrmtr. Hitlere gre propaganda, yalnzca
bir dereceye kadar zek denen eye hitap etm elidir... Propagan
da sanat, geni kitlelerin duygusal fikirlerinin anlalmasna,
psikolojik ynden doru bir tarzda dikkat ekilmesine ve bu e
kilde kitlelerin kalbine ynelmeye dayanr (A dolf Hitler, Mein
Kampf, s. 180).

Hitlerin iktidarda olduu sralarda Sigmund Freud tarafndan

gelitirilmi olan psikanaliz, kuruluunu tamamlamt. Nazizm
ve sava, psikanalistlere, atma iindeki geni gruplar ve kit
lesel ykmlarn nedenleri zerine ve de liderlerin binlerce ve
milyonlarca kiinin zihnini nasl ynlendirdii konusunda yaz
ma ilhamn vermitir. Freudun geni grup psikolojisi zerine
yazdklarndan baka, Em st Kris (The danger o f propagan
da, Some problems o f war propaganda: A note on propagan
da new and old; Radio Propaganda: Report on Home Broad-
casts During the War), Roger E. Money-Kyrle (The psycho-
logy o f propaganda) ve Edward Glover ( War, Sadism and Pa-
cijsm: Further Essays on Group Psychology and War) gibi psi
kanalistler propagandann ileyiindeki psikodinamii aratr
mlardr. Fakat ikinci Dnya Savandan sonra psikanaliz
(zellikle A B D de) bir medikal bilim olma abasna girince psi
kanalistlerin ynelimi klinik konularla snrlanmtr. Becerile
rini tedaviye ynelik ortamn tesinde kullanma olanaklarn
aratranlarn says, pek fazla olmamtr. Dierlerinin de n
cellerinin ktmserlii nedeniyle cesareti krlmtr. Freud,
1932de Einsteina yazd bir mektupta, kendisi geni gruplar
anlamak iin byk bir gayret sarfettii halde, savan ve vah
etin bitmesi ve psikanalizin, bireysel izginin tesinde insan
davrannn deitirilmesindeki rol konusunda fazla bir umut
tamadn belirtmitir (Bkz. Sigmund Freud, Why war?).

Jacob Arlow (Motivations for Peace) gibi baz psikanalistler,

Freudun bu konu zerine yazdklarnda bir miktar, ihtiyatl bir
iyimserlik saptamlardr. Freudun genel ktmserlii, izleyici
lerinden ouna yansm, bence bu olgu, psikanalistlerin diplo
masiye olan katklarnn snrl bir dzeyde kalmasnda anahtar
bir rol oynamtr. Ben, getiimiz on-yirmi yl iinde dnyann
pek ok blgesinde insanlarn hemcinslerine yaptklarn gr
dke Freudun bu ktmserliine katlmaktan baka bir are
gremiyorum, insan gruplan iddet, kitlesel kym ve gaddarlk
eylemlerine girimekten, btnyle vazgeememektedirler. Psi-
 kanalistler olarak bizler iin daha iyi bir seim, uluslararas ili
kilerde daha az idealist ve daha pratik bir tutumu benimsemek
tir.

Dolaysyla psikanalistler politik karar verme, bir geni grupta

kaynamlk duygusu yaratma ya da kitleleri iyiletirme ya da
zehirleme amac gden propaganda konularnda ok da fazla bir
ey yazmamlardr. 1971 ylnda Alman psikanalist Alexander
Mitscherlich, psikanalistlerin geni grup dinamiklerini anlama
lar iin siyaset bilimcileri ve sosyal bilimciler gibi dier uz
manlk alanlaryla ibirlii yapmalar gerektiini belirtmitir
(Alexander Mitscherlich, Psychoanalysis and aggression of
large groups). Fakat bu rotay ok az kii izlemi ve politik
alandaki kolektif insan davranlarn, lider-yanda ilikilerini,
politik karar alma dzeneklerini ve propaganday anlamak iin
divann tesine geerek ruhsal sreler zerine olan uzman
lklarn kullanmaya cesaret etmitir. Sonunda bu rotay izleyen
psikanalistlerden biri de benim.

2,

96. Sakalann sululuu, ayrca burada ayrntlarna girmeyece

im baka ruhsal sorunlarn da kayna olmaktadr. William Ni-
ederlandn Soykrmdan sa kurtulan Yahudilere ilikin ince
lemesi, sakalann sululuunun ilk ayrntl betimlemelerinden
birini oluturmaktadr (Niederland, Clinical observations on
the survivor syndrom e).

97. rnein, Robert Lifton Hiroim aya atom bombas atlmasn

dan sonra sa kalanlar arasnda sanat ve edebiyat etkinliklerinin
uyumsal etkilerini incelemitir. Bkz. Lifton, Death in Life: Sur-
vivors o f Hiroshima.

98. Ie-atm, yalnzca iine almak anlamna gelmektedir. rnein

bir ocuk, ebeveyninin ya da toplumun deer ve tutumlarn al
makta ve onlarla zdeim kurmaktadr. Yanstma ise, bunun ter
sine yalnzca iteki eytanlar dar atma anlamna gelmek
tedir; szgelimi kaba olmak ve kendi fkesinin sorumluluunu
stlenmek yerine bakasn sulamak. Gnlk yaamda hepimiz
bu dzenekleri az ok kullanmaktayz; fakat gerilemi bir kii,
gerekliin yerini fanteziden iyice ayramama pahasna, bunla-
 n an ve bilind olarak kullanmaktadr. Bir geni grup dze
yinde artm kolektif ie-atm, yeni toplumsal, politik ya da di
n fikir ya da retilerin harfiyen ie alnmas sonucunu dour
maktadr; sanki gerilemi geni grubun kimliinin yaamas iin
bu tr fikir ve retilerle beslenmesi gerekmektedir. te yandan
paylalm yanstma da, bakalanndan kaynaklanan tehlike
lerin boyutunu bytmektedir. Boyutu bytlen tehlikeler de,
yelerin kendileri iin tehlike oluturan imrenme, kskanlk ve
fke duygulan iin birer depo ilevini grmektedir.

99. Sigmund Freud, Group psychology and analysis o f ego.

100. rnein bkz. Robert Waelder, The principle o f multiple func-

tion: Observation on over-determination.

101. Michael ebek, The fate o f totalitarian objects. A ynca bkz.

Nancy Hollander, Love in Time o f Hate: Liberation Psychology
in Latin America ve The legacy o f state terror and the new so-
cial violence in Latin America; Mind and Human Interacti-
on'da zel konu Defning Evil, vol. 11, no. 2.

102. Sayed Askar Mousavi, The Hazaras o f Afghanistan: An Histo-

rical, Cultural, Economic, and Political Study.

103. Mousavi, a.g.y. Sayca en fazla (halen nfisn % 38i) ve en

gl olan etnik grup, Petu dilini konuan Petunlardr. Tacik-
ler % 25ini, Hazarlar % 19unu oluturmaktadr; halkn geri ka
lan blmn zbekler, aharlar, Aymaklar, Trkmenler, Be-
luciler ve dierleri oluturur.

104. ABD ve koalisyon gleri Taliban rejimi sonras Afganis

tann dndkleri zaman otuz yldr lkesine dnmeyen ve
geri dnmeyi dnen srgndeki kral Zahir ile grmeye ba
ladlar. Muhammed Zahir ah, geici lider Muhammed Kar-
zainin refakatinde, 2002 N isanmda talyadan Afganistana
dnd.

105. Anthony Hyman, Afghanistan Under Soviet Domination; Peter

Marsden, The Taliban: War, Religion, and the New Order in
Afghanistan; Ahmad Rashid, Taliban: slam, Oil and the New
106. Patricia Pearson In the balance: Afghan kids, USA Today,
October 24, 2001, s. 15A.

107. Taliban rejimi, 2000 ylna dek afyon ve eroin retiminden pa

ra kazanmaktayd. slam dini bu maddelerin kullanmn yasak-
lasa da, Taliban rejimi satn yasak olmadn savunmaktayd.
Taliban rejimi, uluslararas alanda kabul grmek iin yakn yl
larda afyon tarmn yasaklam ve bunun karlnda da
ABDden milyonlarca dolar yardm almt.

108. Rashid, a.g.y.

109. Rashid, a.g.y.

110. Robert Marquand, The reclusive ruler who runs the Taliban,
The Christian Science Monitor, October 10, 2001. Bu balk,
evrensel savlar ierse de Afganistan dndaki M slmanlar ta
rafndan kabul grmemektedir.

111. Rashid, a.g.y. Molla mer, kutsal yerlere tipik olarak sayg gs
terilen bir kltrde yetimitir. Kutsal Sandk, Afganistandaki
kutsal yerlerin en nemlisidir, fakat insanlan ifa ve uur adna
eken daha pek ok kutsal yer vardr.

112. Norimitsu Onishi, A tale o f the Mullah and M uhammads ama-

zing cloak, The New York Times, December 9, 2001, s. B1 ve
B3. Dnyann pek ok yerinde aileleri kutsal yerlerin devaml
koruyucular olarak atayan bir det vardr; avali de bu grevi
babasndan devralmt.

113. Onishi, a.g.y.

114. Onishiden alnt, a.g.y., s. B3.

115. Onishiden alnt, a.g.y.

116. Onishi, a.g.y.

117. Jeffrey Goldberg, The education o f a holly warrior, The New

York Times Magazine, June 25, 2000.
118. Goldberg, a.g.y., s. 32-27, 53, 63, 70.

119. Marta Cullberg-Weston, When words lose their meaning:

From societal crises to ethnic cleansing, s. 25.

120. Bkz. Robert S. Robins and Jerrold M. Post, Political Paranoia:

The Psychopolitics o f Hatred. Ayrca bkz. Joseph H. Berke,
Stella Pierides, Andrea Sabbadini, and Stanley Schneider, Even
Paranoids Have Enemies.

121. Marie Bonaparte, Myths o f War.

122. Vamk Volkan, Symptom formations and character changes

due to upheavals o f war: Examples from Cyprus.

123. Bu korkunun gereki baz temelleri varsa da, kltrel normlar

daki deiimler, bu gereki korkuyu ok daha telere gtr
mtr.

124. Kurt Volkan, slam and identity in CentralAsia.Ayrca bkz.

S. E. Wimbush, The politics o f the identity change in Soviet
Central Asia; Alexandre Bennigsen and Marie Broxup, The Is-
lamic Threat to the Soviet Union.

125. K. Volkan, a.g.y., s. 166

126. K. Volkan, a.g.y., s. 167-168.

127. Psikanalitik dncede bu hayal silah, byk bir fallus ya da

anal patlama olarak grlebilir.

128. A. De Swaan, Widening circle o f disidentifcation: On the psy-

cho- and socio-genesis o f the hatred o f distant strangers; reflec-
tions on Rwanda.

129. Claudia Koonz, Mothers in the Fatherland: Women, the Family

and Nazi Politics, s. 196.

130. Koonz, a.g.y., s. 196

131. Koonzdan alnt, s. 388

132. Hitler, Mein Kampf, s. 356-358.

133. Koonz, a.g.y., s. 388.

134. Jill Stephenson, Propaganda, autarky, and the German house-

wife, s. 121-122.

135. Betram Schaffner, Fatherland: A Study o f Authoritarianism in

the German Family, s. 35.

136. Stephenson. a. g.y., s. 136.

137. Stephenson. a. g.y., s. 137. Buradaki Volkswirtschaft/Haus-

wirtschaft A B D deki rural extention servicesden ok farkl
deildir, ama bu kincisinin fark, zel yaama karma gibi bir
amacnn olmamasdr.

138. Sigrid Cham berlainin, Haarerin Adolf Hitler, die deutsche

Mutter und ihr erstes Kind (A dolf Hitler, Alman Anne ve ilk
ocuu) adl kitab zerine 1977 ylnda yapt incelemede,
onlarn pratie ynelik uyarlarnn aslnda politik propaganda
olduu belirtilmitir (s.8). Bununla birlikte, onun aile dinamik
lerine karlmasnn Nazi propagandasnda tad anahtar ro
l daha genel anlamda aratrma gerekesi, o zamandan beri
akademik aratrmalarda yantsz kalmtr. Bu blmde onun:
Nasyonal sosyalist eitim, her zaman iin ball (ocuk-ebe-
veyn balln) ve ilikiler kurma yetisini engellemeye yne
lik bir eitimdi(s. 11) eklindeki sav geniletilmeye ve nans
lar ortaya konmaya allmaktadr. Ayrca bkz. Johanna Ha
arerin dier yaptlar: Mutterschaft und Familienpflege im ne-
uen Reich ("Yeni Reich da Annelik ve Aile Bakm ) ve Mut
ter, erzaehl von Adolf Hitler (Anne, Bana Adolf Hitleri Anlat).

139. The German Mother and First Child 20. yzyldaki Alman o
cuk bakm sistemi zerine artc bir biimde glge dr
mektedir. Franz Anton M esm erin srgit devam eden, tam bilin
cinde olunmayan etkisine benzer bir biimde, 1980lerin sonu
na dek, aresiz ocua, talihsizliklerle baa kmada ar b-
yklenmeci bir tutumu kullanmas ynnde yaplan t, kk
bir isim deiikliiyle -The Mother and Her First-Born Child-
ve ayn ierikle varln srdrmtr.
140. Koonz, a.g.y., s.210.

141. Norman H. Baynes, ed., The Speeches o f Adolf Hitler,Volme

1 (April 1922-August 1939), s. 547.

142. Harry W. Flannery, Assignment to Berlin, s. 84.

143. Flannery, a.g.y.

144. Welch, Propaganda and the German Cinema, s. 66.

145. Alnt: Wallace R. Deuel, People Under Hitler, s. 146 (SA Fr

tna Svariler, SS ise Sekin M uhafzlar anlamna gelmektedir.)

146. Bir ocuk, ergenlik dnemine kadar yalnzca karakter zellikle

rine sahiptir, ancak ergenlik dneminde karakter (ya da kiilik)
oturmaktadr (Peter Blos, Adolescent Passage). Ayrca ergenlik
dneminde geni grup (etnik, din, ulusal, vb.) kimliinin nasl
btnletii konusunda bkz. Vamk D. Volkan, The Need to Ha-
ve Enemies and Allies.

147. Nazi ynetiminin getirdii ilke ve dzenlemeler, genel olarak

tm Almanlar asndan yas tutmay ve vicdan azab duymay
zorlatrmtr. Birisi lmse, artk o Volksgemeinschaft (top
lum; .n.)m yaatlmas iin gerekli deil demekti. Parti, ailele
rin sevdikleri iin yersiz keder gsterilerinde bulunmasn ya
saklamt. Ve siviller ya da askerler ld zaman parti, cena
ze rtlerini ve mezar talarn belirleme yetkisini stlenmiti
(Deuel, a.g.y.). Askerler hzl bir biimde gmlmekteydi ve
ulusal bir asker mezarlk yoktu. Pirmasens belediye bakan, 18
Mays 1937 tarihinde aada okuyacanz szleri sylemiti:
llerin pahal malzemelerle gmldklerini tekrar tekrar ifa
de ettik. llerin pahal malzemelerle gmlmeyeceini anla
mann her vatandan grevi olduuna dikkatinizi ekerim
(Deuel, a.g.y., s. 152). Joseph Gbbelsin ynetimi altndaki
ulusal Kultur ( Kltr) Odasnm bir blm olan Nazi Sanat
Odas, Ocak 1938de her mezarln belirli bir grnmde ol
masna ve mezar talarnn da yaklak olarak ayn renk ve b
yklkte olmasna karar vermiti.

Rus cephesindeki Nazi asker cenaze trenleri ok ksa idi: Bir

lik komutan ksa bir konuma yapar ve yle derdi: O, Fh-
 reri, halk ve V atan iin gurur duyard. lm kahramanla
rn imgesi kolektif kimlie katlmt, fakat Parti bireysel keder
gsterilerine mdahale etmiti ve bu da, genlerin yaad ge
liimsel glkleri artrmt.

148. Bu, yalnzca belirli alardan dorudur; kukusuz ki onlar, Nazi

rk kuramm retmek zere eitilmilerdi.

149. Peter Loewenberg, Decoding the Past: The Psychohistorical

Approach, s. 240-283. Biz klinik uygulamalar iinde, ocuklu
u fiziksel/psikolojik alk iinde gemi ve ergenlik dnemin
de byklenmeci din kltlere ya da ideolojilere ynelmi kim
seleri tedavi ederken bu tr olgular grmekteyiz.

150. Welch, a.g.y., s. 65.

151. Welch, a.g.y., s. 77.

152. Ayrcalkl durumlar iin bkz. Edith Jacobson, The Self and the
Object World ve Otto F. Kemberg, Intemal World and External
Reality: Object Relations Theory Applied.

153. Daha sonraki dnemde, yetikin bir Nazi erkei, kamplardaki

bir Yahudi kadn mahkumu cinsel nesne olarak kullanabilmek
teydi, fakat o, uygun bir sevgi nesnesi deildi. Bir Yahudi ile
cinsel birliktelik yasaklanmt, fakat Nazi subaylarnn Yahudi
kadn mahkmlar birer cinsel nesne olarak kullanmas eklinde
baz olaylan biliyoruz.

154. Michael ebek, Anality in the totalitarian system and psycho-

logy o f post-totalitarian society, s. 54.

155. Zam annn tannm psikanalisti W. Ronald D. Fairbaim ,

1935te komnist ideolojinin bir toplumsal birim olarak deilse
de, psikolojik bir birim olarak aileyi ortadan kaldrdn yaz
mt. Michael ebek, daha yakn zamanlarda Sovyet tipi kom
nist rejim altnda ailenin ykln betimlemitir. Bkz. Fairbaim,
The sociological implications o f communism considered in the
light o f psychoanalysis, ve ebek, a.g.y.

156. Bu ekip, Virginia niversitesinin Zihin ve nsan Davranlar

nceleme M erkezinin (CSMHI) himayesinde oluturulmutur.
 Bykeli W. Nathaniel Howell (emekli), CSMHI bnyesinde
alan bir diplomattr. Ekip yeleri iinde aynca psikiyatr J.
Anderson Thomson ve Gregory Saathoff ve psikiyatri hemire
si ve arabulucu Margie Howell bulunmaktadr.

157. Gregory Saathoff, In the halis o f mirrors: One Kuvvaitis cap-

tive memories ve Kuwaits children: Identity in the shadow o f
the storm.

158. Anna Freud, The ego and the mechanism o f defense.

159. Peter Blos, The Adolescent Passage.

160. CMHI ekibi, aratrmalarmza dayanarak Kuveytli yneticile

re, toplumun urad kayp ve deiimlerin yasn tutabilmesi
ve igalin yaratt umarszlk ve aalanma duygularn, ku
aklar ve alt gruplar-mein, Irakllara kar savaanlarla lke
den kap igalden sonra geri dnenler- arasndaki blnmeyi
giderecek ekilde aka konuabilmesi iin yardmc olacak bir
dizi politik ve eitimsel strateji nermitir. Bununla birlikte, o
cuklara ve ergenlere ilikin bulgularmz incelikli bir biimde
yneticilere sunduumuzda Kuveytliler, bu projeye yaptklar
parasal yardm aniden kestiler. Grnd kadaryla, Kuveyt-
lilerin psikolojik yaralarnn, daha uyumsal bir biimde iyile-
tirebilmeleri iin deilmesindense ortak bir yadsmann srd
rlmesi, politik nedenlerle daha tercih edilebilir bir eydi. Ne
yazk ki, pek ok alanda bu tr ar direnlerle karlatk.

161. Janine Chasseguet-Smirgel, Blood and Nation.

162. ebek, a.g.y., s. 54. Chasseguet-Smirgel (Creativitiy and Per-

version) gibi ebek de, oral, anal ve fallik evrelerden geen Fre-
udcu psikoseksel geliim kuramndan hareket etmekte ve bir
totaliter rejim altndaki yaam geliimsel olarak ilkel bir anal
dnyaya gerileme olarak grmektedir.

163. Kukusuz, grubun kendisinin anal sadizm sergilediini syle

mek, doru deildir; her eyden nce bir toplum, hibir zaman
bir bireyin yaad gibi bir bebeklik a yaamamaktadr. Ger
ekte olan ey, bir geni grubun kendisinin deil, yelerinin
anal sadizme gerilemesidir. Fakat analoji yaparak bir geni gru
bun, yeleri anal gerilemeyi paylatklar zaman anal zellikler
164. Erik H. Erikson, Toys and Reasons: Stages o f Ritualization of
Experience.

165. Erikson, a.g.y., s. 82.

166. Erikson, a.g.y., s. 69.

167. W ashingtonda psikanalist olan John Kafka (Multiple Realities

in Clinical Practice) ritelin ve trensel tutumlarn hem mekn
sal hem de psikolojik zamansal snrlarla -bunun iinde birey ile
grup, iteki ile dtaki ve somut ile somutlatrlm arasndaki
snrlar yer almaktadr- ilgili bir kaygyla ilikili olduuna inan
maktadr. Ben buna unu da eklemek istiyorum: Ritelletirme,
grubun yeleri ritelleri paylatklar zaman, iki geni grubu
ayran snrla da ilgilidirler.

168. Bloodlines: From Ethnic Pride to Ethnic Terrorism kitabnda

Filistinli kszlerle yaptm grmeleri ayrntlaryla aktar
maktaym. (Ayrca bkz. A sad Masri and Vamk Volkan,
Children o f Biet Atfal Al-Sommoud.)

169. Bkz. Children ofWar, Mind and Human Interaction'da zel bir
say, Vol. 2, No. 2, October, 1990. 1989-1990 yllan arasnda
Simon, Hebrew niversitesinde Sigmund Freud Profesr,
Apfel ise Hadassah Hastanesinde gezici profesr idi.

170. K udsteki Kutsal Mezar Kilisesinin anahtarlarn muhafaza

eden iki Mslman aile, iki eski Mslman Arap ailesi olan Nu-
seybehler ile Cavdehler idi. Filistindeki Britanya Uluslar Top
luluu m andasnn (1920-1948) ilk dnem lerinde Nusey-
behlerden birisi Kuds belediye bakan idi; ayn ailenin bir
baka yesi olan Enver Nuseybeh, kral Hseyin dneminde r
dn Kraliyet Hkmetinin bir yesiydi.

171. Bu, 1960larda Kbrs Trkleri arasnda gzlemlediime benzer

bir fenomendir. Dmanlaryla evrilmi yerleim blgelerinde,
korkun koullar altnda yaamaya zorlandklar dnemde Kb-
 n s Trkleri, hapsedilmi olan kendilerini temsil eden bir simge
olarak kafeste bir papaan simgesi yaratmlard. Kendilerini
mutlulukla ten, dourgan kularla zdeletirebildikleri srece
gnn birinde zgrlklerine kavuma umudunu koruyorlard.

172. Yahudi takviminde N isanm yirmi yedisi -Gregoriyen takvimde

2 Mays- srailde Soykrm Gn olarak kabul edilmektedir.

173. George Pollock, The Mournirg-Liberation Process (2 cilt), vol.

1, s. 231. (Ayrca bkz. Vamk Volkan, The Linking Objects and
Linking Phenomenon ve Vamk Volkan and Elizabeth Zintl, Li
fe After Loss.)

174. Pollock, a.g.y., vol. 1, s. 229.

175. Klasik psikanalitik inceleme iin bkz. Marie Bonaparte, Time

and the Unconscious.

176. I. L. Mintz, The anniversary reaction: A response to the un

conscious sense o f time. S. 731.

177. E. Verissimo, Mexico.

178. Pollock, a.g.y., s. 255.

179. rnein, bkz. Barbara Heimannsberg and Christoph Schmidt,

The Collective Silence: German Identity and the Legacy o f Sha-
me; Vamk Volkan, Gabriele Ast and William Greer, The Third
Reich in the Unconscious.

180. Gabriele Rothental, Der Holocaust in Leben von drei Generati-

onen (Holocaust in the Life o f Three Generations) ve Annette
Streeck-Fischer, Naziskins in Germany: How traumatization
deals with the past.

181. Vamk Volkan , Bloodlines.

182. Vamk Volkan, a.g.y. A ynca bkz. Volkan, The Need to Have
Enemies and Allies; Das Versagen der Diplomatie; ve Psycho-
analysis and diplomacy, Part II.

183. Freud, kk farkllklarn psikolojisini bireysel psikolojiye g

 re tantm ve ilemitir: Her birey dierlerinden bir tabu ya da
kiisel yaltm la ayrlmtr ve ... uras kesindir ki, insanlar
arasndaki kk farkllklar da, ayn ekilde aralarndaki ya
banclk ve dmanlktan kken almaktadr (Taboo o f Virgi-
nity, s. 199). Daha sonra Ispanyollar ve Portekizliler, Ingilizler
ve Iskolar ve Kuzey ve Gney Almanlarn srekli bir biimde
kyaslamalarla ve karlkl alaylarla megl olduklarn belirte
rek geni gruplar arasnda kk farkllklarn rolnden ksaca
sz etmitir (Civilization and its Discontents), ayrca bkz.
Group psychology and the analysis o f the ego).
Kukusuz bu, ada bir fenomen deildir: Bunun lmcl so
nularn, tngiliz-trlandal yazar Jonathan Swift, 1726 gibi er
ken bir tarihte, keskin bir biimde gzlemlemiti. Swift, Glli-
verin Gezileri'nde kurgusal Liliput ve Blefuscud halklarnn
bir yumurtann nasl krlaca konusundan kan savan anla
tr. Onun bu yergisel anlatsnda yumurtann sivri ucundan krl
masna boyun emektense 11.000 kii lr.

184. srailli psikolog Avner Faik, bu kesin olarak izilmi politik s

nrlarn birey iin tad nemi aratrmtr: Dnyann eit
li blgelerinde snrlar konusunda tartmalar kmakta, silahl
atmalara, hatta savaa yol amaktadr. Aktr ki, bir kimse
nin lkesinin snrlan bilind olarak onun kendi smrlanyla
birlemektedir (Border symbolism revisited, s. 218.) Faik,
gen bir sraillinin kendisini Israil-rdn snnn geerken gr
d d zmlemekte ve uluslararas bir snn gemenin, bi
lind olarak anne ile yasaksevi (ensest) snnn geme anla
mn tayor olabilecei sonucuna varmaktadr. Byle bir gei,
aynca ezamanl olarak drtlerle (psikanalitik dille sylenirse
altbenlik drtleriile) bu drtlere kair duran zihinsel ilev
ler (benlik, stbenlik) arasndaki i bariyeleri simgeliyor olabi
lir.

185. Donald W. Winnicott, Berlin Walls, s. 224. ABD ile Kanada

arasndaki fiziksel snr esnek ve geiken iken belirli koullar
altnda A B D de M eksika ile daha az geiken bir snr olutur
ma istei domaktadr. Fin tarihi Jouni Suistola (Border and
identity: The Finnish army at the Russian border in 1941) Fin-
Rus snr psikolojisini betimlemi ve Fin halknn mekn ve s
nrlarla ilikisini incelemitir.

186. irene Misselvvitz, German reunifcation: A quasi-ethnic conf-

187. Faik, a.g.y.
188. Bkz. Voila Bemard, Perry Ottenberg and Fritz Redlich, Dehu-
manization: A composite psychological defense in relation to
modem war, Rafael Moses, On dehumanizing the enemy, ve
Salman Akhtar Dehumanization: Origins, manifestations, and
remedies.

189. Geni grup annm a ritelleri, bir biimlenme srecinin parala

rdr ve bireysel psikolojideki ergenlik geiini andnrlar. Er
genlik andaki bir gen, nceki nesne ilikilerini ve psikosek-
sel atm alann yeniden gzden geirmekte ve yeni i ve
d dnyalanyla ilikili yeni nesne ilikileri ve uyumlanmalar
yaratmaktadr. Peter Blos (Adolescent Passage) bu sreci ikin
ci bireyleme olarak adlandrmaktadr; bu terim, zellikle s
mrgecilerden ya da merkez imparatorluklardan bamszln
kazanlmas durumunda geni gruplara da uygulanabilir.

Geni grup da, birey gibi annm a ritelleriyle eski kimliini tam
anlamyla elimine etmemekte, fakat yeniden biimlendirmeler
ve eklemeler yaparak onu yeniden kurmaktadr. Riteller, kay
nama halini ve aynlk duygusunu artrabilirler, fakat geni
grup kimliinin ekirdek eleri ve karmak ynleri varln
srdrecektir.

190. Vamk Volkan , Bloodlines.

4
191. Oklahoma C itydeki bombalama eylemi konusunda antropolo
jik/psikolojik bir inceleme iin bkz. Hovvard Stein, Beneath the
Crust o f Culture: Psychoanalytic Anthropology and the Cultu-
ral Unconscious in American Life.

192. ABDde bir poplasyonun tmnn ya da ou bireyinin Ms

lman olmas durumunda geni ya da alt gruplar din ilgi ile z
deletirme ynnde belirli bir eilimin var olduunu belirtmek
gerekir. rnein Bosnadaki Hrvatlar etnik kimliklerine gre
adlandrlmakta ve onlardan Bosnal Hrvatlar diye sz edil
mektedir. Bununla birlikte, Bosnada yaayan Mslmanlardan
 sz ettiimizde, baz Bonaklann dindar, dierlerinin ise laik
olmas gereine ramen onlar Bonaklar olarak deil de
Bosnal M slmanlar olarak adlandrmaktayz. 1998-1999
yllarnda Srp, Hrvat ve Bonak ruh sal alanlar arasn
da alma gruplarn ynetirken laik Bonaklarn Mslman
olarak adlandrlmaktan rahatsz olduklarn, nk insanlarn
zihninde terristlerle ilikilendirildiklerini gzlemlemitim.
Bununla birlikte, Hristiyan szcnn iddete bavurmu
alt gruplan tanmlamada kullanlmas tipik bir ey deildir; on
lar genellikle etnik ya da ulusal balantlanna gre a d la n d r
maktadrlar.

193. Martin E. Marty and R. Scott Appleby, Fundamentalism Comp-

rehended, s. 1.

194. Bu komisyonun dier yeleri unlard: Syracuse niversite-

sinden bir siyaset bilimcisi olan Prof. Michael Barkun, Yarrow
ve O rtaklanndan bir hekim olan Joseph Krofcheck, UCLAdan
bir konumac ve politika danman olan Elizabeth W. Mar-
vick, Virginia niversitesinden bir psikiyatr ve Zihin ve nsan
Etkileimleri nceleme M erkezinin bir yesi olan Gregory Sa-
athoff, Georgia Blge Hastanesi Psikoloji Blm Bakan ve
Georgia Devlet niversitesi retim yesi Stephen Sampson,
Central Missouri Devlet niversitesinden ceza hukuku profe
sr Alan Sapp ve Bryn M awr Collegeden sosyoloji profesr
Robert Washington.

195. Baskn, balangta drt ATF ajanyla be Branch David yesi

nin lmne yol amt. Yirmi ATF ajan ve aralannda Ko
reshin de bulunduu drt Branch David yesi yaralandlar. Er
tesi gn, Mount Carm elde elli bir gn sren FBI kuatmas ba
ladnda, manzara FBI ajanlarnn gzleri nne serilmiti.

196. Bkz. Gershon Gorenberg, The End o f Days: Fundamentalism

and the Sruggle for the Temple Mount; Emest R. Sandeem, The
Roots o f Fundamentalism: British and American Millennari-
anism, 1800-1930; ve Charles B. Stozier, Apocalypse: On the
Psychology o f Fundamentalism in America.

Kktendinci tarikatlar ve temel metinlerle ilgili bu genel ger

ekliin birtakm istisnalar da vardr. rnein Gne Tapna-
nn (53 yesi 4 Ekim 1994deki yangnda len, svire ve
 Kanadada bulunan bir apokaliptik din klt) dzeninde bir kut
sal metin yer almamaktadr. Fakat liderlerinden biri olan Luc
Jouretnin yazd ve yandalannca kutsal m etin gibi kullanlan
kitaplar ve bant kaytlan vardr.
197. Bu rakamlar, Michael Barkun tarafndan, 2000 ylnn Nisan
aynda Uluslararas Psikiyatride ilerlem e Grubu Komitesi ye
lerine verilmitir. Ayrca bkz. Michael Barkun, Christian iden-
tity movement: constructing millenialism on the racist right;
End-time paranoia: Conspiracy thinking at the m illenium s
close.

198. 1920li yllarn sonlannda Kaliforniyadaki Union O ilin iki

patronu, Lyman ve Milton Stewart, Ortodoksluk iin temel ni
telikte be maddeyi sralayan, The Fundamentals adl bir bror
dizisinin yaynlanmasn finanse etmilerdi: Kutsal kitabn yan-
lszl, M eryem in bekreti, Isann kefareti ve dirilii, muci
zelerin doruluu ve kadercilik. Stewartlara gre, kktendin-
ciler yalnzca bu be retinin savunuculardr. Bkz. Randall
Balmer, Mine Eyes Have Seen the Glory: A Journey into the
Evangelical Subculture in America.

199. Edward J. Larsondan alnt, Summerfor the Gods: The Scopes

Trial and America s Continuing Debate ver Science and Reli-
gion, s. 50. Alnt, 1925 Tennessee House Bili 185'tendir.

200. En sonunda Tennessee st Mahkemesi, durumann teknik ha

talar nedeniyle karan bozmu, st Mahkeme, 1968de Arkan-
sasda benzer bir yasay deitirinceye dek, anayasal sorunlar
gerek anlamda ele alnmamtr.

201. George Roche, A World Without Heroes: A Modern Tragedy, s.

244.

202. Sigmund Freud, The future o f an illusion, s. 43-44. Freuddan

sonraki psikanalistler, din inanlann temelinin, ocuun di-
pal konularla ilgilenmesinden ok daha nce atldn ne sr
mektedirler. rnein bkz. Donald W. Winnicott, Transitional
objects and transitional phenomena.

203. Roche, a.g.y., s. 171-172. Roche burada psikanalizi ve evrimi

yanl yorumlayarak bunlann ikisinin insanlan biyo-psikolojik
birimlere indirgendiini belirtmekte ve grnd kadanyla
 bunun komnist ideolojinin yanl e tutmalaryla uyumlu oldu
unu ima etmektedir. Aslnda psikanaliz, her birey ayn temel
cinsel ve saldrgan drtlere sahip olsa da psikolojik evrimin
her bir bireyi ayr ayr nasl biimlendirdiine bir aklama ge
tirmektedir; aslnda mevcut komnist sistemler, hibir zaman
psikanalize sempati duymam ve ou kez onun uygulanmas
n yasaklamtr.

204. Barkun, a.g.y.

205. Hristiyan binylc hareketlerinin ayrntl ve akademik bir do

kman iin bkz. Phillip Lamy, Millenial Rage: Survivalists,
White Supremacists, and the Doomsday Prophecy. Lamy, bin-
ylclk, youn toplumsal deiim zamanlannda kendini gster
me eilimindedir (a.g.y., s. 61) sonucuna varmaktadr. Tarih
profesr ve Bostondaki Binyl ncelemeleri Merkezi ynetici
si Richard Landes, ilgin bir gzlemde bulunmaktadr; tarihi
ler, K ristof Kolomb ve Isaac Nevvton gibi, baka alanlarda ken
dini gstermi ve hibir zaman ykc lider olmam baz kiiler
deki binylc inanlar ou kez grmezden gelmilerdir: Buna
uygun olarak, dindar tarihiler olsun, laik tarihiler olsun Ba-
tnn byk lde binyldan bamsz bir tarihini yazm, bin-
ylcl stnde durulmayan bir yk haline getirmiler, onu
ciddi akademisyenlerin es getii, anlalmaz, konu d bir ay
rnt haline getirmilerdir (Landes, The fruitful error: Recon-
sidering millennial enthusiasm, s. 89). Bununla birlikte, binyl-
clk tarihisi Eugene W eberin de belirttii gibi, Hristiyanlarn
arasnda olsun, dier din gruplar arasnda olsun binylc inan
larn, onlar grmezden gelemeyeceimiz lde devamllk
iinde olduklar kantlanmtr (Weber, Apocalypses: Propheci-
es, Cults and Millennial Beliefs Throughout the Ages). Hristi
yan olmayan binylcla bir sonraki blmde eileceiz.

206. ou ilhiyat, ilk dnem kilise pederleri arasnda var olan bu

grn, Aziz Augustinusun amillenialism olarak bilinen
retiyi ortaya att zamana kadar devam ettii grndedir.
Yllar sonra, amillenialism yava yava silinirken binylclk ge
ri dnmtr.

207. sa dnyaya dnd zaman Mslmanlara, Budistlere ve ne

Hristiyan ne de Musevi olan dier kiilere ne olmaktadr? ncil,
kukusuz ki onlardan sz etmemektedir, Hristiyan binylcl-
 nn bugnk literatrnde baka inanlardan insanlara ilikin
fazla bir kayg yoktur. Ana ilgi, Arm ageddondan sa kacak
ve say Efendi ve Kurtarc olarak kabul edecek Yahudiler
zerinedir. Mslmanlar, Budistler ve dierleri iin yalnzca tek
tk ve genel ierikli yorumlar vardr; grnd kadanyla on-
lann da Isay kabul edecekleri varsaylmaktadr.

208. Baz binylclar, ister l isterse sa olsunlar, ruhlar kurtarl

m olanlarn, ac Skntya uramayacaklanna inanmaktadr
lar; Sknt mn kargaas balamadan nce kendilerinden ge
mi bir halde C ennetteki Isaya katlacaklardr. Genel olarak
kimin kurtarlm olacana ancak T annnn karar verdiine
ve cennete kabul edilecek bireylerin saysnn snrl olduuna
inanlmaktadr. Binylclm bu versiyonuna inananlar, sknt
dan nceciler olarak adlandrlmaktadr. A B D deki ou kk
tendinci kilise, skntdan nceci gre baldr. Kurtarlm
kiilerin Skntnn ilk dneminde ac ekeceine, fakat iman
edenlerin Deccalin ynetimine katlmayacana inanan binyl-
clar da vardr. Onlar, Sknt dneminin ortasnda Isaya katla
caklardr. Bir baka varyasyon olan binyl sonraclka gre
mkemmel geen bir 1000 yln ardndan Isa geri dnecektir.

209. Bkz. Stephen O Leary, Arguing the Apocalyse: A Theory o f

Millenial Rhetoric.

210. FBI, tanklara komn binasnn yklmas ve duvar deliklerine

CS gaz sklmasn emretmitir. Bombaclar da, bileiminde ay
n gaz ieren el bom balan atmlardr. Ayn gnn, yani 19 Ni
san 1993n le vakti Branch David yelerinin ounun l
mne neden olan yangn balamtr; yangnn nasl balad,
hl tartma konusudur.

211. Olssonun gzlemine gre, Koreshin Narsisistik Kiilik Bo

zukluu (NK B)nun tan ltlerini karlamayan tek zellii,
zaman zaman gl bir eduyum sergiliyor gibi gzkmesidir;
NKB olan bir kiinin bunu yapamay tipik bir zelliktir. Bu
nunla birlikte, Olsson, Koreshin eduyumunun eninde sonunda
liderin zel narsisistik amacna uygun den, kendine yontu
cu bir eduyum olduunu savunmaktadr. Aslnda [Koresh]
NKBnin tm ltlerini karlamaktadr (Peter A. Olsson, In
search o f their fathers-themselves: Jim Jones and David Ko
resh, s.92).
212. Bkz. Amerikan Psikiyatri Birliinin Diagnostic and Statistical
Manual o f Mental Disorders adl rehberi.

213. Salman Akhtar, Broken Structures; Vamk Volkan and Gabriele

Ast, Spekrum des Narzissmus.

214. Alnt: Marc Breault and Martin King, inside the Cult: A Mem-
ber s Chilling Account o f Madness and Depravity in David Ko-
resh s Compound, s. 24.

215. Breault and King, a.g.y., s. 28.

216. Catherine Wessinger, How the Millenium Comes Violently:

From Jonestown to Heaven s Gate, s. 82.

217. Wessinger, a.g.y., s. 82.

218. Wessinger, a.g.y., s. 82.

219. M ount Carmel Kom nnde, zellikle George Roden ile Ver-
non Howell arasnda geen liderlik mcadeleleri, burada ileye
bileceimden ok daha karmak zellikler gstermektedir.
Bkz. Wessinger, a.g.y.

220. Bkz. Dick J. Reavis, The Asheso f Waco; James D: Tabor and
Eugene V. Gallagher, WhyWaco? Cults and the Battle for Re-
ligious Freedom in America ve Wessinger, a.g.y.

221. Wessinger, a.g.y., s. 84. Ayrca bkz. Tabor and Gallagher, a.g.y.

222. Wessinger, a.g.y.

223. Klinik ortamlarda, altyaps Koreshe benzeyen bireylerde an-

ne/baba-ocuk rolnn tersine dnmesini ou kez grmekte
yiz.

224. Grnd kadanyla Koreshin kendisi, eylemlerinin simgesel

anlamlarnn farknda deildi. Bu tr simgesel eylemleri, ancak
dardan gzlemle yorumlayabilmekteyiz.

225. Kukusuz Koresh, kktendinci liderler iinde bu ebeveyn imge

sini gelitiren tek kii deildir: rnein, 18 Kasm 1978de G
 ney Am erikadaki Guyanada 918 kiinin toplu olarak intihar
ettii komnal Halkn Tapma yerleiminin lideri Jim Jones,
gerekten de yandalan arasnda Baba namyla anlmaktayd
(Olsson, a.g.y.).

Olsson (a.g.y.), Jonesun, Koreshin ve 1994de Tokyo metro

suna dzenlenen ve on iki kiinin lmne ve 5000 kiinin ya
ralanmasna yol aan zehirli gaz saldnsm dzenleyen Japon
klt Aum Shinrikyonun lideri Shoko Asahara (gerek ad
Chizuo M atsumoto)nn kiilik yaplar arasnda belli baz nok
talarda benzerlikler saptamaktadr. nn de ocukluk ala-
nnda zihinsel zorluklar (ebeveyn reddi, ayrl ya da ihmali ile
gemi yalnz ocukluk) ve/veya fiziksel sorunlar (Asahara bir
gz tamamen, dieri de ksmen kr olarak domutu; Koresh
disleksi tans almt) yaanmt. ocukluklannn erken dne
minde anneleri tarafndan reddedildikleri iin yetikinlik ala-
nnda kadnlara kar denetleyici, ayartc ya da incitici bir tavr
iine girmilerdi. Kendi baba figrlerinin bulunmamas ya da
zayf bir figr oluu nedeniyle gl baba figrleri haline gel
milerdi; bakalan iin iyi baba figr ilevi grmlerdi;
nk kendileri iin olgunlamam ebeveynler olmak zorunda
kalmlard. Ve bilindnda tadklan ekirdek zellikler, yal
nzlk ve nemsizlik korkusu idi (Olsson, Shoko Asahara:
The malignant pied piper o f Japan s. 57).

226. Kktendinci gruplann liderliini yrten ya da stlenmeye a

lan kiilerle ilgili psikanalitik incelemelerin says, doal ola
rak azdr; bunun da tek nedeni, bu tr liderlerin tedavi olmak
iin bir psikanalistin divanna yatmamalandr. Bu nedenle, bu
tr liderlerle ilgili olarak yaplan az saydaki aratrma terapi
kurum lannn dndan gelen verilere yaslanmak zorundadr ve
ruhsal ynden nem tayan verilerin ie yararl, aratrmac
nn hibir zaman kiisel bir etkileimde bulunmad bir kiinin
zihnine ilikin olarak ne lde akla uygun deerlendirmeler
yapabildiiyle belirlenir. 3. Blm de daha geni bir biimde
anlatacam gibi, bir liderle ilgili birincil ve ikincil bilgi kay
naklan, onunla kiisel bir yaantmz olmasa da, onun kiiliine
ilikin birtakm akl yrtmelerde bulunabilmemize olanak tan
maktadr.

227. Wessinger, a.g.y.

228. 1986da bir Branch David yesi olan Marc Breault, Koreshin
cinsel etkinliklerinden tedirgin olmu ve karsyla birlikte
1989da Mount Carm eli terk ederek Avustralyaya gitmitir.
Srekli bir biimde geni bir dinleyici topluluuna Koreshin
yalanc bir peygamber olduunu duyurmu ve onun kk
yataki kzlarla olan cinsel ilikilerini anlatmtr. Hatta Ko
reshin ocuk kurban etmeyi ve toplu intihar eylemini planlad
n ne srmtr. Bkz. Wessinger, a.g.y.

229. Wessinger, a.g.y.

230. Ben, Kom isyonun raporunu imzaladktan sonra FBI ile daha
fazla temasm olmad; bro iin yaptm tek i, Komisyona
bakanlk etmek oldu.

231. FBI, gerekli durumlarda kritik olaylarla ilgili olarak dardan

uzmanlarn grne bavurmaktadr. Komisyon, bir Kaynak
Analisti fikri ne srerek bu tr dana hizmetlerinin daha ve
rimli klnabileceini belirtmitir.

232. Gregory Saathoff ile kiisel grme, 1996. Freemen atmas

nn ayrntlar iin bkz. Wessinger, a.g.y.

233. Estonyal nl bir air ve yazar olan ve yakn yllarda Nobel

dlne aday gsterilen Jaan Kaplinski, 2002 N isanmda bana
yazd bir mektupta Estonyallann, Eski Rus Mminlerini, bu
ilgin aznl yeni kefettiklerini belirtmiti. Kaplinski, 2001
yl sonbaharnda M ustveeye fazla uzak olmayan V am jadan
bir davet alm, burada bir kilise, bir mze ve gerek, gelenek
sel Rus yemeklerinin yenebilecei bir restoran grmt. Bun
lar onun Estonyada karlat en ilgin eyler iinde yer al
yordu. Fakat Kaplinski unu da ekliyordu: Hava, ok hzn
lyd: Eski yaam biimi silinmekteydi, genler kiliseye gitmi
yorlard, papazlar yoktu. Fakat yine de kimliklerinin farknday
dlar, yeniden canlanmak hl olanaklyd.

234. Wessinger, a.g.y.

235. Derek Hopvvood, A movement in renewal in slam, s. 109;

Gregory Jaynes, At Least 1000 People Are Killed As Nigeria
Crushes Islamic Sect, The New York Times, January 12, 1981;
Leon Dash, Army Halts Moslem Feuding; Army Quells Orgy
 o f Violence Among Nigerias Feuding Moslems; Nigerias Vi-
olent Spasm, The Washirgton Post, February 21, 1981.

236. Barkun, a.g.y.

237. Bkz. Olsson, a.g.y.

238. Arapa gayret anlamna gelen Hamas, bu grubun takma addr.

Tam ad Harakatu l-Mujawamati l-islamiya (slm Direni
Hareketi)dr. Hamas, yelerinin ilgisini canl tutabilmek iin
salk ve eitim sorunlaryla ilgilenmekte ve yelerine i sala
maktadr.

239. Hopwood, a.g.y., s. 109.

240. Wessinger, a.g.y., s. 56.

241. Boston Globe'un 28 Ocak 1995 tarihli saysnda bildirilmitir.

242. Wessinger, a.g.y. W essingern bu kategorilerini tam olarak ay-

nm lam ak bazen zor olmakta, bir grup belirli bir zaman dilimin
de bu kategorilerin birinden dierine geebilmektedir. Onun
yapm olduu bu blmlemeleri kategorilerden ok durumlar
olarak grmek, belki de daha yararl olacaktr.

243. Bkz. Jean-Franois Mayer, Apocalyptic millenialism in the

West: The case o f Solar Temple.

244. rnein, bkz. Sigmund Freud, Totem and taboo; Moses and
monotheism, ve The future o f an illusion.

245. Sigmund Freud, The psychopathology o f every day, s. 19-20.

246. Phyllis Greenacre, The transitional object and the fetish: With
special reference to the role o f illusion; Am old Modeli, Tran
sitional objects and the Creative art; ve Vamk Volkan, Primi-
tive Internalized Object Relations.

247. Eer bir ocuk, allmn tesinde sert ya da souk bir nesne
yi, szgelimi bir ta ya da bir kavanozu seer, kontrol eder ve
evresinde tutarsa klinisyenler bunu erken dnem anne-ocuk
ilikisindeki ve normal gei etkinliklerindeki baz bozuklukla-
248. Psikanalistler, her birey iin bu metaforik fenerin yerletii za-
mansal-geliimsel alana o bireyin gei alan adn vermek
tedirler.

249. Winnicott, ayrca oyuncak aylar gibi somut nesnelerle benzer

bir ilev gren fokurdama sesleri -ve sonra baz arklar- ya da
dokunma duyular gibi, gei fenomenlerini belirlemitir.

250. Bilimdeki ilerlemelerin bu dinlenme anlan zerinde bask ya

ratp yaratmadn ou kez merak etmiimdir. Kukusuz, bi
limsel bilgiler arttka bysel inanlann azalaca beklenti
sini tarihsel olaylar dorulamamtr. Bir bilim anda bile in
san doas znde ayn kalmaktadr; toplumlar, kitlesel sadistik
ya da mazohistik eylemlere yol aabilen bysel din inanlarla
doludur.

251. Winnicott, a.g.y., s. 16.

252. Bununla birlikte, klinik ortamnda ocukluk andaki gei

nesnesi kullanm bozuk olmu pek ok erikinin, yetikin tipi
gei nesnelerini yeniden etkinletirdiklerini gryoruz. Bu
erikinler iin belirli nesneler bysel bir nitelik tamaktadr ve
de bu nesneleri ilerinde tamakta ya da bunlan kendileriyle
bakalar arasnda bir tampon olarak kullanmaktadrlar. Aynn-
tl klinik rnekler iin bkz. Vamk Volkan, a.g.y.

253. Marty and Appleby, a.g.y.

254. Rena Moses-Hrushovski, Grief and Grievance: The Assasinati-

on o f Yitzhak Rabin, s. 133. Akenazik Haredim, sraildeki bir
Ortodoks din alt grup olup ondokuzuncu yzyln sonlannda
kurulmutur. Siyonist, milliyeti ya da demokratik ideolojiye
bal deildirler, Haredi hahamlannn yorumlad kutsal me
tinleri incelemekle megldrler. O nlann inancna gre insan
saduyusuna, zekasna ve btnlne gvenemeyecei iin
kendi adna dnmemeli, karar vermemeli ve Haredi hahamla
rnn uygun bulduklan dnda grlere ve doruluklara itibar
etmemelidir (Moses-Hrushovski, a.g.y., s. 133).

255. Moses-Hrushovski, a.g.y.

256. Jeannie Mills, Six Years with God: Life inside Reverend Jim Jo-
nes's People Temple, s. 13.

257. Olsson, a.g.y., s. 57.

258. Emmanuel Sivan, Tel Aviv, Yitzhak Rabin M erkezinde Rabin

Aratrmaclar arasnda tartma, ubat-Mays 2000. Ayrca
bkz. Gabriele A. Almond, Emmanuel Sivan, and R. Scott App-
leby, Fundamentalism: genus and species.

259. W essingerda alnt, s. 51-52.

260. Moses-Hrushovski, a.g.y. 5-10 Haziran 1967 tarihleri arasnda,

imdi Alt Gn Sava olarak bilinen srete srailliler M sr ha
va kuvvetlerini yok etmi ve Eski Kuds K entini, Sina Yarma-
dasn, Gazze eridini, Bat Sahilini ve Golan Tepelerini al
mlard.

261. Moses-Hrushovski (a.g.y.) sraildeki ar dinci topluluun e

itli hiziplerinin aralarndaki farkllklar abarttklarn savun
maktadr; onlar, genel olarak dnyann, insanlarn din yasa
olan Halaka'ya iman etmesini salayacak ekilde dnme
uratlmas gerektii inancn paylamaktadrlar. M esihin geli
inin dnyann Halaka tarafndan ynetilmesine yol aaca d
nlmektedir.

262. Moses-Hrushovski, a.g.y., s. 94.

263. 6 Ekim 1973de, Yahudilerin kutsal gn olan Yom Kippurda

M sr ve Suriye gleri, sraile kar ortaklaa bir saldn dzen
lediler; M srllar Svey Kanalm geerken Suriyeliler Golan
Tepelerinde dtler. srailliler ar kayplar vermekle bir
likte Svey Kanalm geerek M sr nc Ordusunu kuat
may ve yollann Suriye topraklanna doru amay baardlar.
18 Ocak 1974de atekes imzaland, fakat ancak 26 Mart
1979da gerek anlamda ban antlamasnn (gnmzde Camp
David Dzenlemeleri olarak bilinmektedir) imzalanmasyla s
rail ile M sr arasndaki otuz yllk sava hali sona erdi. srail,
Sina Y anm adasnn tmn M sra geri verirken M sr da s
railin varln kabul etti. ki lke arasnda normal diplomatik
ilikilerin kurulmasnn yolu almt.
264. Ordu protestocular pskrtmek iin mermi deil, beyaz kpk
kullanmt.

265. Her ikisi de mevcut sra iinde M esihe ait mesajlar gelitirme
ye alsalar da, Gush Em unim in bir nceki blmde szn
ettiim Harediden nemli bir farkll vardr. Filistinlilere y
nelik iki terrist rgt olan Yeraltndaki Yahudi ve Tapnak
Da Plannn liderleri, bunun (Gush Em unim in; .n.) yeleri
arasndadr. Haredi ise bunun tersine, insanlarn M esihle ilgili
sreci etkileme ya da biimlendirme giriiminde bulunmamas
gerektiine inanmaktadr. Bu nedenle Haredi, Yahudi devletini
tanmaktan bile kanmaktadr. Yine de, dier Yahudileri kut
sal yasalar ihll etmekten korumay amalayan, -yasal ya da
yasad- eylemlere girimilerdir. (Bkz. Menachem Friedman,
Jewish zealots: Conservative versus innovative.)

266. Moses-Hrushovski, a.g.y., s. 96.

267. Bunun kart bir rnek olarak, sraillilerin Sharm-El-Sheikhi

-onlar, 1967de oraya yerletiklerinde Ophira adm vermilerdi-
eski sahipleri olan Msrllara terk edi ykleri aynca ilgintir.
Sharm-El-Sheikh/Ophira sakinleri, blgelerinden g etmek zo
runda olduklarn rendikleri zaman nfuslar 1000 kiiye yk
selmiti. Fakat Israillilerin Ophiradan ekilmesi, Yamitin ak
sine ve kentin stratejik nemine ramen bar bir biimde ger
eklemiti. Buras, Akabe (ya da Ellat) K rfezine geii kont
rol etmektedir.

sraillilerin O phiradan ekili yks, bana Israilli mteveffa

psikanalist ve deerli dostum Rafael Moses ile kendisi de bir
psikanalist ve yine benim deerli bir dostum olan ei Rena Mo
ses-Hrushovskinin, A PA nn desteiyle srdrlen Arap-Israil
grmeleri srasnda bana anlattklarm anmsatt. Bu sre s
rasnda M oseslara, psikolog Yona Rosenfelde ve bir sosyal
hizmet uzman olan Reuven Beum ele evlerini terk etmeleri ge
reken yerleimcilerin akbeti ile ilgilenen Ophira Sakinleri Ko-
m itesinin bakan tarafndan danma hizmeti verilmiti. Drt
profesyonelden oluan ekip, grevlerinin bir kriz mdahalesi ol
duunu dnerek O phiraya gitmi, 120 kiiyle grm ve
Kom itenin toplantlarna katlmt. Ophira sakinleri, balan
gta Rafael Moses ve ekibinden kukulanm ve nerede otura
caklarn bilmediklerini syleyerek yeni bir yerleim yerine git-
En sonunda ekip, tahliye fikrinin blge sakinleri arasnda eski
srgnlerle ilgili anlan ve duygulan yeniden canlandrdn
renmeyi baarmt. Tahliye fikrinin, ayn zamanda Soyk-
n m dan kurtulmu olan Ophira sakinleri arasndaki insanlar iin
katlanlmas zellikle zor bir fikir oluu, belki de srpriz deil
di. Blge sakinleri, ocuklannm geleceinden endielenme ve
yeni yerleim blgelerine uyum lan konusunda birtakm kayg
lar duyma eklinde endie belirtileri sergiliyorlard. Korkulan
ou kez bedenlerine yansm durumdayd; uyku bozukluklar
ve bedensel arlar yayorlard. Ekip, onlarn korkularn ifade
etmelerine ve duygularn incelemelerine yardmc oldu. Mo-
seslar, bu sre iinde blge sakinlerinin oraya gelecek olan
M srllarla ilgili tutumlarnn birtakm deiimlere uradn
gzlemlemilerdi:

Son tahliyeden yaklak alt hafta nce, bir generalin balarnda

bulunduu krk kiilik nc bir Msrl grubu gelmiti. Toplulu
un nde gelen kiilerinden birisi olan baarl bir iadam, M
srllara nasl davranacandan emin olamadn fark etmiti.
Kart ynelimler iine itildiini hissediyordu -lkesini temsil
etmek, topluluunun ve bir kii olarak kendisinin ilgilerini do
yurmak. lk bata elindeki tehizat yok etmeyi ve hibir ey
teslim etmemeyi semi, en sonunda da kar grubun yneticisi
ni kilometrelerce uzaktan gelen srail mutfana ait yiyecekler
le verilecek grkemli bir kahvaltya davet etmiti. inde yok et
meyi dnd eylerin de bulunduu mlkn teslim ettii
gn, M srlnm ekinerek kendisine evlerini terk etmenin ve
bakalanna teslim etmenin ne derece ac veren bir ey olduu
nu anladn sylemesi, onu ok duygulandrmt. srailli, ha
yatnda ilk kez acsn ve gzyalann anlayan M srlnn kolla-
nnda alamt.

Ophirann tahliye edilmesi srecine baanl bir biimde uyum

gsterilmesinde liderliin, halk tabakasnn ve ikisi arasndaki
etkileimin nemli bir rol oynadn renmitik. Halk, edilgin
ve mahrem bir tutum taknma eiliminde olsa bile, refah konu
sunda samimi kayglar tayordu; liderler anlayl ve eletiriye
aktlar ve de halkn iyiliini dnyorlard. Liderlerle lider
lik edilenler arasndaki ilikinin ne denli uyumlu, iyi ve de ger
ek anlamda demokratik olduunu grmek etkileyiciydi.
 Biz, bu deneyimi kiisel olarak da deerlendirdik ve bu sre
iinde bizde de birtakm deiimler oldu. Bu sreten kartabi
lecek birtakm genel sonulan, dnyann herhangi bir yerinde
evlerinden ayrlmas gereken baka gruplar iin kullanlabilece
i umuduyla, daha sonra yaynlamay planladk.

uras da akt ki, Ophirada ykc ruhsal drtler sz konusu

olsa da -amal, profesyonel yardmla- bunlardan kanlmt.
Ophiradan ekiliin ban bir biimde olmas, Bat S ahilinde
ki dier srail yerleimlerinin de gelecekte boaltlmas iin bir
model oluturabilirdi. Tarihsel olaylar, bu modelin heba edildi
ini ortaya koymaktadr.

268. Cinsiyet ideolojileri, kktendincilikleri karlatran literatrde

yeni bir ilgi oda haline gelmektedir; rnein, bkz. John Strat-
ton Hawley and Wayne Proudfoot, Introduction to Fundamen-
talism and Gender. Kktendinciler, tipik bir biimde kadnlar
st konumlardan dlamaktadrlar (bu blmn balarnda anla
tlan Lois Roden olgusu, bir istisnadr). Japonyadaki pek ok
Yeni Din kadnlar tarafndan ynetiliyor olsa da, Hawley ve
Proudfoot unlar yazmaktadrlar:

Bu dinlerin ayrt edici zellikleri, kadnn erkein hizmetinde

olmas yolundaki grleridir ve de bu zellik, kuaklar boyu
erkek egemenliindeki ev yaantsnda kurumsallatrlm ve
Mttefik Kuvvetler 1947de Japon hukuk sisteminin temelini
deitirdiinde bir yana braklmaya zorlanmtr. Japonyadaki
Yeni Dinler, bir btn olarak kadnlarn tam anlamyla erkekle
re bal olduu ve konum lanna uygun bir tevazuyu ve fedakr
l alkanlk haline getirdikleri bu altn aa dnlmesi ge
rektiini savunmaktadrlar. (Hawley and Proudfoot, a.g.y., s.7)

269. Molly Moore, Taliban: Most Statues Destroyed, The Was-

hington Post, March 4, 2001, s. A22.

270. Pamela Constable, Buddhas Rubble Marks a Tum for Tali

ban, The Washington Post, March 20, 2001, s. A l.

271. Kendisi de Srp asll bir Amerikal olan Michael A. Selis Bos-
na-Hersekteki etnik ve kltrel/tarihi temizlik hareketini aynn-
tlanyla betimlemektedir (bkz. Michael A. Selis, Bridge Betra-
yed: Religion and Genocide in Bosnia; ayrca bkz. Vamk Vol-
272. Thomas Buttler, Yugoslavia mon amour.

273. David Freedberg, The power o f wood and stone: The Taliban
is not the frst to fear the mysterious lure o f art, The Washing-
ton Post, March 25, 2001. Freedberg, sz konusu olay psikana-
litik grn bu tr saldrgan eylemlere ilikin olarak getirdii
aklamalara benzer bir biimde aklamaktadr. A ynca bkz.
David Freedberg, The Power o f Images.

Freedbergin de anmsatt gibi, Peygamber M uham m edin 9

yandaki ei A yenin yalnzca insana benzemeyen bebeklerle
oynamasna izin verilmiti; slam dininide, hadislerden kaynak
lanan bir grle, sanatsal imgeler bir ekilde kfr olarak g
rlmektedir. Yaam veren yalnzca A lahtr, sanatnn onu tak
lit etmesi, cezalandrlmas gereken bir eydir: En sonunda sa
nat cennete ulatnda Allah onun yaratt eye yaam ver
mesini buyurur. Sanat bunu yapamad takdirde ona cehen
nem azab verilecektir (The power o f wood and stone: The Ta
liban is not the frst to fear the mysterious lure o f art, s. 82).

274. Freedberg, a.g.y.

5
275. Virginia niversitesinde Zihin ve insan Etkileimleri inceleme
M ekezinin (CSMHI) mdr yardmcs olan J. Anderson
Thomson, 11 Eyll 2001 de uak karma eylemlerini gerek
letiren terristleri anlamak iin kaytl tarihsel zamanlardan n
ce mevcut olan ortaklaa erkeksi iddeti incelemektedir (Kil
ler apes on American Airlines, or: How religion was the main
hijacker on September 11, s. 74). O, yazsna unlar ekliyor:
11 Eyll gerekten de en temel dzeyde anlamak istiyorsak
evrim tarihimizin dehetiyle, tm insanlarda baki kalan lmcl
mirasla ve dinin znde yatan iddetle yzlemek zorundayz.
Seim hakk bizimdir. (s. 84)

276. Howell, Irakn K uveyti igali srasnda bu lkede ABD By

kelisi olarak bulunuyordu.
277. W. Nathaniel Howell, Islamic Revivalism: A cult phenome-
non? s. 100.

278. Hovvell, a.g.y.

279. Kesinlikle tek tannl bir din olmasna karn iyi ve kt ara
sndaki atma, slam da da mevcuttur. Hristiyanlk ve Muse-
vilikte olduu gibi slam dininde de ktlkn faili -eytan
ya da iblis adn alr- Allahn yaratt varlklardan biridir. Bu
nunla birlikte Allah ile bu yaratn atm alannda Zerdt
lk gibi ikici dinlerin yansmalarn grebiliyoruz. eytan, iyili
in spergc olan Allaha kar mcadele eden bamsz bir
gtr. Bem ard Lew isin gzlemlerine gre slam n eitli ev
relerinde, zellikle randa iyi ve kt, aydnlk ve karanlk,
dzen ve kaos, doruluk ve yanllk arasndaki evrensel at
ma eklindeki ikici fkirden etkilenme sz konusudur. Bkz.
Bemard Lewis, The roots o f Mslim rage, s. 49.

280. Christopher Hitchens, Why the suicide killers chose Septem-

ber 11, The Guardian (London), October 3, 2001, s. 5.

281. Saptam olduum ey, bylesine akl almaz bir grup rselen-
mesinin kalcl deildir; Srbistandaki 14. yzyla ait payla
lm rselenmenin yeniden etkin bir hale getirilmesiyle ilgili
olarak yaptm tartma iin 8. Blm e baknz. Bin Ladin gi
bi bir Arap, 17. yzylda Trklerin askeri yaamnda yer alm
nemli bir olayla bu denli ilgilenmi olamaz, nk Araplar za
ten Osmanl Imparatorluuna bal idiler. Grnd kadary
la bin Ladin, Mslmanlara ait ok daha genel planda bir kayp
la, 20. yzyln balannda Osmanl mparatorluunun k
yle birlikte halifelik kurumunun kaybedilmesiyle daha fazla
ilgilidir.

282. Trkler, Anadoluya 11. yzyl balannda gelmi ve Seluklu

Devletini kurmulardr, ikinci Trk imparatorluu olan Os-
manl imparatorluu, M oollarn Seluklular 1243te yenil
giye uratmasndan sonra kurulmutur. Hal Seferleri Osmanl
im paratorluu zamannda deil, Seluklu Devleti zamannda
olmutur.

283. Aslnda slam dini hibir zaman Katoliklik gibi birlemi olma
m, Peygam berin 632 ylndaki lmnden yzyl kadar sonra
 byk blnmeler yaanm, tarikatlar tarafndan paralanm
ve tm tarihi boyunca din iktidar mcadeleleri gereklemitir.
Yine de halife, 8. yzyldan 20. yzyln balarna kadar en
azndan (gnmzde tm Mslman nfusunun %88-90n
oluturan) Snni Mslmanlarn bakan unvann tamtr.
1517den sonra Osmanl padiah imparator ve din lider rolle
rini birletirmi, Trkiye C um huriyetinin laiklik yanls kuru
cusu ise bunu kaldracak gc bulabilmitir.

284. Siyaset bilimcisi Elie Kedourienin The Chantham House Ver

sion and Other Middle-Eastern Studies adl yapt ngiliz hk
metinin (ve ajanlarnn) Orta D ouya ynelik, felakete yol aan
yaklamlarn zmlemektedir. Kedourieye gre ngiliz ta
rihi Am old Toynbee ve takipileri tarafndan yazlan The
Chantham House Version o f Middle-Eastern History gerei
yanstmamaktadr ve Araplara ynelik aalamalar iermekte
dir. Avrupal akademisyenler, gnmzde bile bir dereceye ka
dar The Chantham House Version of Middle-Eastern History' yi
izlemektedirler.

Bkz. Elie Kedourie, The Chantham House Version and Other

Middle-Eastern Studies, zellikle de Egypt and Caliphate:
1915-52, chapter 7. Ayrca bkz. A. J. Toynbee, The Study of
History, (12 volumes), ve Britain and The Arabs: The Need for
a New Start.

285. M. Hakan Yavuz, The pattem s o f political Islamic identity:

dynamics o f national and transnational loyalties and identities,
s. 356.

286. Yavuz, a.g.y., s. 357.

287. Yavuz, a.g.y., s. 357.

288. Lewis, 11 eyll 2001tarihiniizleyen haftalar veaylar iinde

ok aranan bir yorumcu olmusa da, slam dinine ilikin anlay
-mteveffa edebiyat aratrmacs ve kltr eletirmeni Ed-
ward W. Saidin de gzlemlemi olduu gibi- snrl bir nitelik
tamaktadr. Said, slam dinini slam dnyasna ait insanlarn
ekonomisinden, sosyolojisinden ve politikasndan ayr olarak
incelenebilecek kltrel bir bireim olarak gren Lew ise kar
kmtr. ...Bemard Levvise gre Filistinli Araplar srailli
 yerleimcilere ve lkelerinin igaline kar kyorlarsa bu, yal
nzca slam a dn ya da Mslman olmayan insanlara kar
slm kar ktr (s. 105). Trk siyaset bilimcisi M. Hakan
Yavuz da ayn grtedir:

Levvisin argmanna gre M slmanlann davran biimini be

lirleyen etken, slam dinidir. M alezyadan Am avutluka kadar
uzanan slam dnyasnn blnml, Levvisin savn des
teklememekte, fakat ulusal, etnik, lkeyle ilikili ve dille iliki
li kimliklerin kendi i ballk dinamiklerine sahip olduklarn
gstermektedir. Levvisin savyla ilgili ikinci sorun, birey olarak
M slmanlara kar Islamn bir etken olduunu ne srmesidir.
Gerekte kimlikler ve ballklar arasndaki farkllklar kuran
ve tertip eden M slmanlann kendileridir. Levvisle ilgili n
c sorun, Mslman davrann slm normlarn uygulanmas
na indirgemesidir. Levvise gre Mslmanlar, etkin bir davra
n iinde olmayp sabit slm kurallara gre hareket etmekte
dirler. (a.g.y., s. 346-47)

Fakat Levvisin anlay, burada konumuz olan -Bat deerleri

nin saldrs altnda olduklar duygusunu paylaan- an slm
kktendinciler iin geerliliini korumaktadr.

289. Lewis, a.g.y., s. 59. Suudi psikolog Hanan Al-Mutlag, ac ve

aalanmaya kar bir tepki olarak slm kktendinciliin yk
seliine ilikin bu anlay desteklemek iin kktendinci dn
celere derinden balanmam insanlara ekici gelebilen eleri,
kktendinci slm Diriliin ruhan olmayan dlleri olarak
belirlemitir (Al-Mutlag Aspects o f non-spiritual revvards o f
tslamic fundamentalism). Al-Mutlag, slm Uyann aidi
yet ve gvenlik duygusu, bireysel saldrganl denetleme, h
ret ve gnah keisi olma ynndeki istekleri doyurma gibi al
lm, ruhan olmayan dlleri dnda Arap kltr ve zellik
le de Suudi kltr asndan zgl birtakm dller salad
n gzlemlemektedir. rnein, akademik evrelerde kktendin
ci davranlara katlmann baz akademik grevleri dine ayk-
n olmakla sulayarak bunlardan m uaf olmay saladn ne
srmektedir. Kktendinci olacak kadnlar iin zellikle ilgin
nitelikte bir ruhani olmayan gereke belirlemektedir:

Bu, ilk bakta mantksal gzkebilir, fakat slm retinin ka

t bir biimde takip edilmesi durumunda kadnlann camiye git-
 meinde bir azalma olmas gerekir. Peygamber Muhammed, ka
dnlarn evde ibadet etmesinin daha iyi olacan ak bir dille
belirtmitir, fakat kocann eer kars camide ibadet etmeyi ye
liyorsa onu engellememesi gerektiini de belirtmitir (Al-Mut-
lag, a.g.y., s. 95).
Bu camiye gidi eylemi iin verilen dl, grnd kadary
la din olmaktan ok toplumsal bir dldr, tslam dirili, para
doks bir biimde Suudi kadnlarn kltrel bir gereklilik olarak
eve bal olmaktan kurtarmtr. Bununla birlikte, kadn alal
tan ya da baka tr iddet hareketlerine yol aan, ktcl bir bi
imde gerilemi u rejimlerde Al-M utlagn tanmlad biim
de zgrleme olanaklar sz konusu olmamaktadr.

290. Yavuz, a.g.y., s. 346.

291. Hadislerin her biri ...den iittiim kadaryla, onun da ...den,

...in de ... dan iittii kadaryla Hazret Peygamber demi ki...
eklinde bir otorite zincirine gnderimde bulunursa da, bunlarn
dikkatle deerlendirilmesi gerektii kuku gtrmez, nk
bunlar Peygam berin salnda ve lmnden sonra birka ku
ak boyunca toplanm ve kaydedilmitir; fakat yine de Mu
hammedin yaamna ilikin olarak genel kabul gren bir bilgi
kaynadrlar (Subhash C. Inamdar, Muhammad and the Rise of
slam: The Creation o f Group Identity, s. 101).

Dier birincil kaynaklar arasnda Abbasi Halifelii zamannda

yaayan M uhammed ibni Carir Ebu Cafer el-Tabari (839-923)
(The History o f al-Tabari, 9 cilt) ve 761 de len Ibni Ishak (The
Life o f Muhammad: A Translation o f Ishaq s Sirat Rasul Allah,
by A. Guillaume) saylabilir. Subhash C. Inamdar, M uham
m edin yaamna ilikin gncel ve kapsaml bir yapt hazrla
mtr (Inamdar, a.g.y.).

Onun fiziksel zelliklerine ilikin betimlemeler bile vardr. O,

orta boyluydu, kntl bir aln ve gaga burnu vard. Beyaz ten
li, siyah gzlyd; ho bir glmseyii vard. (Bkz. W. Montgo-
mery Watt, Muhammad: Prophet and Statesman). 63 yanday
ken bile ok daha gen bir insann endamna ve ekiciliine sa
hipti (Martin Lings, Muhammad: His Life Based on the Earli-
est Sources).

292. Inamdar, a.g.y, s. 102.

294. Inamdarn gzlemlerine gre, kendi kltrel balam iinde
bunun sapkn bir davran olmas zorunlu deildi:
Asetik (ileci) geleneklerin ok az olduu ya da hi olmad,
kat bir monogaminin sz konusu olmad bir kltrde yeti
miti. Poligam ilikilere izin veren bir kltr, cinsellie kar da
daha serbest bir tutuma olanak verir; cinsellikten uzak durmak,
hemen hemen akl almaz bir eydir (Inamdar, a.g.y., s. 216).

Inamdar, ayrca bize slam ncesi dnemde Arabistann pek

ok yerinde toplumsal sistemin matrilineal olduunu sylemek
tedir (fakat Mekke byle deildi), bu tr yerlerde kadnlarn bir
den fazla kocasnn olmasna izin verilmekteydi. slam dini ev
lilii patrilineal bir izgide tanmlayan bir yap getiriyordu, fa
kat snrl bir poligamiye olanak tanyarak matrilineal gelenein
de baz zelliklerini muhafaza ediyordu (a.g.y., s. 216-217).
Aile, klan ve kabileden daha nemli bir hale gelmiti.

295. Mminler, bu tr elikilerin, eitli vahiylerin farkl tarihsel

koullara ait olmalarndan kaynaklandn dnrler.

296. Cihadn aslnda slam n be artndan ya da temel ilkelerin

den birisi olmadn belirtmek yerinde olur. Mslmanlarn ya
amndaki bu be temel ilke unlardr: ehadet (Allahtan baka
tanr yoktur ve M uhammed de O nun elisidir), namaz, zekt
(malnn bir ksmn ihtiyac olanlara vermek. Yoksullara yar
dmda bulunmann, bitkilerin bymeleri iin budanmalanna
benzedii sylenir), Ramazan ay boyunca oru tutmak ve M ek
keyi ziyaret (hac). Bununla birlikte, baz M slmanlar cihad
altnc art olarak grmektedirler.

297. Inamdar, a.g.y, s. 221. Peygamberin lmnden sonra dier s

lam gleri, Araplar ve daha sonra Osmanllar, geni imparator
luklar biimlendirmek iin ayn propaganday kullanmlar
dr.

298. M uhammedin M ekkeyi fethetmesinden sonra slam n sr

la rn n koruyucusunun Kureyliler olduu yolunda bir sylen
ce yaratlmtr. Bu sylenceye gre birok Kureyli sr sakla-
yc Afganistana g etmitir, bu da bu lkede slm mistisiz
min (Suflik) niin bu kadar yaygn olduunu aklayabilir. Su-
 filer bakasna beddua etmezler, fakat imann tesindeki en
yksek isel anlay yanstmay amalarlar. Sufliin mistik
ve bysel ynlerinden kaynaklanan poplerlii, paradoks bir
biimde Talibanm ktcl kktendinciliinin Afganistandaki
sava yaralarn saracak bir din olma yolundaki savnn inan
drclk kazanmasna yardm etmitir (Bkz. Louis Palmer, Ad-
ventures in Afghanistan, s. 5-6).

299. Sandra Mackey, Passion and Politics: The Turbulent World o f

Arabs, s. 37.

300. Inamdar, a.g.y.

301. Norman Itzkowitz, The Otoman Empire and Islamic Tradition,

s. 33.

302. Deni MacEoin, The Shiite establishment in modem Iran.

303. Emmanuel Sivan, Radical slam: Medieval Theology and Mo

dem Politics, s. 2.

304. slm Propaganda Enstits, rann Kum kentinde Ayetullah

Muhammed Kazm eriatamdari bakanlnda kurulmutur.
1943te randa Ata Allah ihabpur tarafndan, muhafazakr ii
propaganday yaymak ve tebli etmek zere Anjuman-i Tablig-
hat-i Islami (slm Propaganda Birlii) kurulmutur.

305. MacEoin, a.g.y., s. 99.

306. Richard Landes, Apocalyptic slam and bin Laden.

307. Sivan, a.g.y., s. 207.

308. Kukusuz, slam dininin demokratik ynlerini vurgulayanlar da

vardr. rnein Virginia niversitesinde dini aratrmalar pro
fesr olan Abdulaziz Sachedina, 21. yzyla girilirken slam
dinindeki geleneksel yorumlarn gzden geirilmesi ve zamann
gerisinde kalm yasalann yerine baka yasalann konmas ge
rektiini ne srmektedir (Sachedina, The Islamic Roots o f De-
mocratic Pluralism). Ayrca bkz. Bem ard Lewis, slam and li
beral democracy: A historical overvievv.
309. Mslman terrist rgtler, tarih boyu Peygamber Muham-
m edin Bedir Savanda vermi olduu lmszlk szn
kullanarak, yetitirdikleri kimselere lmszlk kart vermi
lerdir. 11. yzyln sonlaryla 12. yzylda Nizariler ya da Ha-
hainler ad verilen bir grup ii Mslman egemen Snni y
netimlere kar muhalefet etmilerdi. Hahainlerin lideri
olan Haan Sabbah, 11. yzyln ortalarnda, gnmz rannn
Kum kentinde domutu. Dalarn Yal Adam olarak da ad
landrlan Haan Sabbah, efsaneye gre arap itii iin kendi
olunu ldren, acmasz bir fanatikti. Haan Sabbah, dman
larn etkilemek iin yandalarna beyaz giysiler giymeleri ve
uurumdan atlamalar emrini verirdi; bu tr eylemleri gren
kartlarnn tir tir titreyecek kadar korkacaklarn varsayard.
Haan Sabbah dneminde ve onun lmnden sonra Hahain-
ler, aralarnda baka Mslmanlarn ve Hallarn da bulundu
u eitli dmanlarn terrize ettiler; bu durum 13. yzylda
Mool istilas onlar ezinceye kadar, 200 yl boyunca srd.
Ksmen gereklere, ksmen de efsanelere dayanan ykleri, s
lam dnyasnda hl anlatlmakta, yandalarna lmden sonra
daha iyi bir yaam vaat eden gelecein acmasz liderleri iin bir
model oluturmaktadr.

310. Landes, a.g.y.

311. rnein, bkz. Vamk Volkann Bloodlines'ta Krdistan i

Partisi (PKK) lideri Abdullah calana ilikin olarak yapt in
celeme.

312. Volkan, a.g.y., s. 162. Kimlik ekillenmesinin erken dnemle

rinde incinmeler yaayan herkesin liderlik peinde komad
ya da geni grup kimliiyle megl olmad aktr. Psikana
listler, zel bir kiinin ocukluk anda yaad ayrlklara, a
resizliklere, utanca, aalanmaya ve fkeye kar belirli bir tip
te zm getirdiini belli bir kesinlikte sylerken, zorunlu bir
takm veriler elde etmek durumunda olacaklardr. Kktendinci
ya da etnik terr liderlerinden bahsederken yalnzca gzlemle
nebilir genel zelliklere gnderme yapyorum.

313. ilk kez 1999da yaynlanan Bin Laden: The Man who Declared
War on America sonradan ABD vatanda olan ve bir ara Cong-
ressional Task Force on Terrorism e bakanlk eden bir Israilli
olan Y ossef Bodansky tarafndan kaleme alnmtr. Dieri olan
 A Warrior From Mecca: The FullStoryo f Osama bin Laden
2000 ylnda bir Suudi gazeteci vekraliyet ailesinin yanda
olan Esat Halid Halil tarafndan yazlmtr. A ynca bkz. Adam
Robinson, Bin Laden: Behind the Mask o f the Terrorist.

314. El Correro'nun 19 Ekim 2001 tarihli saysnda yer alan, bir ka

dn bin Ladinin de iinde yer ald bir grup genle birlikte
gsteren fotorafa yapt referans nedeniyle Avner Falka te
ekkr ederim.

315. Ayrca bkz. Avner Faik Osama bin Laden and America: A
psychobiographical sketch.

316. Robinson, a.g.y.; Faik, a.g.y.

317. Robinson, a.g.y.; s. 39

318. Robinson, a.g.y.; s. 39

319. Dier kaynaklar, onun yan 11 olarak vermektedir (rnein,

Jason Burke, The making o f the w orlds most vvanted man,
The Observer, October 28, 2001).

320. Bu olayn nasl olduuna ilikin baz tartmalar vardr: Robin

son, a.g.y., onun babasnn kendi uan kullanrken ld sk
sk belirtilse de, aslnda baba bin Ladinin bir helikopter kaza
snda ldn belirtmektedir.

321. rnein, bkz. Burke, a.g.y.

322. Azzam ve iki olu 1989 ylnda camiye giderken bombann

patlamas sonucu lmlerdir. Katiller hibir zaman bulunama
m ve eitli sylentiler yaylmtr; bunlarn iinde zellikle
Filistinliler arasnda yaygn olan, olaslkla Usam enin de kabul
ettii (Faik, a.g.y.), Azzam C IA nn ldrd sylentisi de
yer almaktadr (Halid Esad, A fVarrior From Mecca). Halile
gre, bin Ladinin kendisinin de bu saldn darolnn olabilece
i konusunda birtakm sylentiler vard.

323. Charles Socarides, On vengeance: The desire to get even, s.

405.
324. Socarides, a.g.y.

325. Socarides, a.g.y., s. 425.

326. Landes, a.g.y. Landes, bin Ladinin grleriyle Amerikan kl

tr rencileri iin tandk bir ey olan kktendinci yeniden di
rilii, gzel bir biimde karlatrmaktadr.

327. Landes, a.g.y.

328. Alnt: Religion: bin Laden acknovvledges support from Nige-

rian Moslems. A/rica News Service, November 5, 2001. Bin
Ladin, aynca dman Baty karakterize etmek iin sk sk Or-
taam Hristiyan Hallar imajn kullanmtr.

329. Azam da, bin Ladin de Muhammed el-Kutub ve Sefer el-Hala-

vi gibi slamc dnrlerden etkilenmilerdir.

330. Bkz. Uta Raschle, Cologne Caliph tied to terrorist links,

Frankfurter Allegmenie Zeitung (ngilizce edisyon), October 6,
2000. Trk yneticiler K aplann Trkiyeye getirilmesini iste
miler, fakat Alman hkmeti bu istei geri evirmitir. Kaplan,
rakip bir dini liderin B erlinde ldrlmesinde oynad rol ne
deniyle 2001 yl Kasm aynda A lm anyada hapsedilmitir. Al
man Anayasasm Koruma Federal Brosu, Kaplann yanda
larnn saysnn 2000in altna indiini tahmin etmektedir. Al
man yneticiler, 12 Aralk 2001 tarihinde lke apnda ICCB
hcrelerine basknlar dzenlemi ve bu din rgt yasaklam
tr. Trkler ve Alm anlar arasndaki, Kaplann Trkiyeye gn
derilmesi konusundaki tartmalar devam etmektedir.

331. Landes, a.g.y. Landesn bin Ladinin apokaliptik grlerine

ilikin zmlemesi ksmen bin Ladinin eski akl hocas ve El-
Kaidenin ncs M A K n (bin Ladinle birlikte) kurucusu olan
Abdullah Azzam adna oluturulmu web sitesine ve de Suudi
ilhiyat Sefer el Halavinin yazlarna dayanmaktadr. Web si
tesi: www.azzam.com, zellikle bkz. w w w . azzam.com/da-
yofwrath.

332. Landes, a.g.y. Landese gre slamc apokaliptik dnceye

inananlar Deccalin Kudsteki El Haram l e rifi ayaklar al
tna almak iin Hristiyan ve Yahudilerden oluan bir birleik
 gce liderlik yapacana, bunun da son evrensel sava tetikle-
yeceine inanmaktadrlar. (Landesin gzlemlerine gre Afri
kadan Endonezyaya, oradan Am erikaya uzanan kuak iinde
ii ve Snni evrelerde geen slm apokaliptik tartmalar son
yirmi yln Arap-Israil atmas balamnda pek ok Batl/In
cile dayal apokaliptik tem alan zmsemitir.) Landes, bura
dan hareketle Ariel Sharonun 2000 yl gznde bu blgeyi zi
yaret etmesinin Filistinliler arasndaki binylc arlar tarafn
dan saygszlk olarak algland sonucuna varmaktadr. Lan-
desa gre Ortadou basnndaki baz yazarlar:

...[Sharonun] her eylemini abartarak Deccalin eylemleriyle bir

tuttular, iki yz askerle birlikte yaplan bir gezi, El Aksa Ca-
m iinin iki bin kiilik bir grup tarafndan igali haline sokuldu.
Bu yorum, Mslman glerin apokaliptik dman sraile
kar saldrsnn atelenmesine katkda bulundu. (Landes,
a.g.y.)

333. Landes, a.g.y. Bu trde, apokaliptik bir iddet, yeni bir fenomen
deildir. Joseph Montville, eskiden Stratejik ve Uluslararas
Aratrmalar M erkezinde alrken yle yazmt: Tm din
ler, var olduklanndan itibaren zaman zaman kktendinci, oto
riter din adamlarnn ban ektii, nefret dolu basklama ve
iddet dnemleri yaamlardr. Roma Katolik K ilisesinin
Mslmanlara kar yrtt Hal Seferleri ve Ispanyadaki
Yahudilere kar yrtt Engizisyon Mahkemeleri vardr. In
giliz egemenliindeki Am erikada New England Hristiyan P
riten liderleri, kilise retisinden sapanlara kar ok sert dav
ranmlardr. Q uakerlan asmlar, isyanc uaklar yakm, po
litik kartlarn sakat brakmlardr. srailde politik tavrl ba
z hahamlar, Filistinlileri kltc ve aalayc bir dil kullan
mlar, hatta gen ve fanatik bir Yahudinin bar babakan
Yitzhak Rabini ldrmesine yol aan psikolojik ortama esin
vermilerdir. (Bkz. Joseph Motville, A disturbing presence:
September 11 s. 2).

334. Palmer, a.g.y., s. 229.

335. 1997de (ABD istediinde) ve hatta 1999da (Birlemi M illet

ler Gvenlik Konseyi istedii zaman) bin Ladin teslim edilsey
di, Taliban, ok arzuland gibi uluslararas planda tannabilir
ve Afganistan, uluslararas rgtler iinde yer alabilirdi.
336. Ahmed Rashid, Taliban: slam, OU, and New Great Game in
Central Asia. Rashid, 2000 ylnda kayda girmemi 25.000
medresenin bulunduunu tahmin etmektedir. Pakistan gazetesi
The Dawn'n 21 Nisan 2002 tarihli saysndaki bir yazda, ba
mszln kazanld srada Pakistanda yalnzca 138 medre
senin bulunduu ve 2002 baharnda bu saynn 7000i bulduu
belirtilmektedir.

337. Tahminler ok deiiktir. Jeffrey Goldberg, The education o f a

holy warrior, The New York Times Magazine, June 25, 2000de
bir milyon gibi bir saydan sz edilmektedir.

338. Tark Ali, Former U.S. policies allovved the Taliban to thrive,
Turkish Daily News, September 25, 2001, s. 16.

339. Rashid, a.g.y.

340. Rashid, a.g.y.

341. V ahabilik terim i, gnm zde R iyad rejim inin dayand,

1740da Arabistanda ultra-geleneksel bir slm klt kurmu
olan M uhammed Abdl Vahabdan (1703-1792) gelmektedir.
Vahabilik cinsel sular, iki ime ve hatta (davul sesi dnda)
mzik dinleme gibi eylemlere kar, idamn da iinde yer ald
ar cezalar veren bir klttr. Vahabiler, 18. yzyldan itibaren
tarikatlarna kar olanlar ldrmeleriyle tanndlar. rnein
Vahabiler 1801 ylnda Karbaba kentinde yaklak 2000 sade
vatanda, herhangi bir kar k yok etme gerekesiyle ldr
mlerdir. Vahabilik, 19. yzylda ulusulukla kaynam ve In-
gilizler, Vahabi Araplar, Osmanl devletine kar giritikleri is
yanda desteklemilerdir. En sonunda Suudi krallnn kurucu
su olan bn Suud, Vahabilikin yeni devletin resm slm dini
olduunu iln etmitir. Bu nedenle Suudi Arabistan, Vahabi
likin dier Mslman lkelerde yaygnlamasn desteklemi
tir. Suudi Arabistanda domu olan bin Ladin de bir Vaha-
b idir. Bkz. Albert Hourani, A History o f the Arab Peoples;
Mackey, a.g.y.

342. Rashid Ahmad Ganguhi (1829-1905) 19. yzylda Hindis

tandaki Deoband kasabasnda bir medrese kurmu, bir baka
Hintli Mslman, Muhammed Kasm Nanevtavi (1877-1933)
de onun ideolojisini takip etmitir. Deoband hareketinin amac,
 ngiliz ynetimine kar bir slam reformunu balatmakt. Pakis
tanda ilk Deobandi okulu 1947de almtr; 1960larda Pakis
tanda Deobandi ideolojisini takip eden 900 kadar mederese
vard. Bkz: Rashid, a.g.y.

343. Ali, a.g.y., s. 16.

344. Goldberg, a.g.y.

345. Rashid, a.g.y.

346. Goldberg, a.g.y., s. 34.

347. Goldberg, a.g.y., s. 36. Pakistann halen nkleer silahlara sahip

olduu da unutulmamaldr. Pakistann 28 Mays 1998de bir
nkleer bomba patlatnn yldnm, halen Pakistanda oldu
u kadar Tacikistan, zbekistan ve eenistanda da Youm-e-
Takbeer (A llahn Ululuu gn) olarak, byk bir cokuyla
kutlanmaktadr. Goldbergin belirttikleri de artc deildir:
Pentagondaki tatbikatlarda Amerikal sava senaryocular Ta-
liban benzeri an ulann, byk bir altst olu srasnda Pakis
tann atom santrallerini ele geirmesi zerine senaryolar yaz
maktadrlar (a.g.y.).

348. Goldberg, a.g.y., s. 34.

349. Alnt: Bin Laden, Osama Encyclopedia Britannica Online,

h ttp ://w w w .b r i t a n n i c a .c o m / e b c / a r t ic l e - 9 3 8 4 2 4 6 7 q u -
ery=Bin% 20Laden% 2C% 200sama&ct=

350. 3. Blm de tantlm olan Nur, kszler yurdunda Dr.

A sad M asriye, Dr. Nuha Abudabbehe ve bana elik etmiti.

351. imdi yirmili yalannn banda olmas gereken bu ocuklara

ne olduunu, ne yazk ki bilmiyorum.

352. Vamk Volkan, Bloodlines: From Ethnic Pride to Ethnic Terro

rism.

353. Sabra ve atila ocuklanndan beine (ayn zamanda kurban

edilmi Filistinli ocuklan temsil eden) Arafat adnn veril
mesi, bireysel kimliklerinin geni grup kimlikleriyle kaynama-
354. Bireysel kimliin ekirdeinin nasl biimlendiinin ayrntl
bir tartmas iin 2. Blm e baknz.

355. Ortadouda gnmzde var olan intihar saldrlan fenomeni,

Iran-Irak sava srasnda iiler arasnda balam, daha sonra
Lbnanl ii bir rgt olan Hizbullah tarafndan benimsenerek
Beyruta sramtr. 1994 ylndan itibaren Hamas da ayn tr
eylemleri gerekletirmeye balamtr.

356. David Van Biema, Why do bombers keep coming Time, De-
cember 17, 2001, s. 54.

357. Volkan, a.g.y. Ergenlik ann sonlann yaayan rencilere

Kamikaze pilotu olmann retildii ve onlara her zaman Impa-
ratorlan (Tann) iin lmekten tr mutluluk duym alan gerek
tiinin sylendii de anmsanmaldr.

358. Levvis, a.g.y. Lew ise gre M slman fkesi yalnz iddete
ynelmi olanlan deil, tm ada kktendinci slm hareket
leri glendiren genel bir atmosferdir.

359. Kukusuz ergenin ebeveyn sevgisi ve ilgisine ynelik gereksi

nimi, tam olarak ortadan kalkmamaktadr.

360. rnein 2001 ylnda Ben Yehuda yaya yolunda kendini hava
ya uuran Filistinli Usame Bahar Ham asla balantsndan t
r bir srail hapishanesinde drt yl yatmt. lmnden nce
bir arkadana aka sylediine gre, hapisteyken Israilli sor-
gucular kendisini kollanndan tavana asm, yzne tkrm
ve slam diniyle alay etmilerdi (Israilli yneticiler bu konuda
yorum yapmamlard) (Van Biema, a.g.y., s. 54).

361. Alnt: imzasz editoryal Reaping the Whirlwind, The Nation,

December 24, 2001, s. 3-5.

362. intihar bom baclanna ve eylemcilerine baka ortamlarda da

rastlamak olanakldr: rnein ikinci Dnya Savann Japon
Kamikaze pilotlan, 1987deki ilk saldnlarndan bu yana bom
bal intihar eylemlerini sahneye koyan, Sri Lankadaki Tamil
Kaplanlan. Trk gvenlik gleriyle Krdistan ii Partisi
 (PKK) arasndaki mcadele, zellikle 1995-1999 yllan arasn
da bombal intihar eylemlerine sahne olmutur, daha yakn za
manlarda een isyanclar da bir bombal intihar eylemleri
kampanyas iine girmilerdir. Bu gruplardan herhangi birinde
intihar eylemcilerinin eitimini aratrmadm, fakat tm bomba
l intihar eylemcilerindeki (ve de Kuzey rlandada lm orucu
eylemlerini gerekletirenlerdeki) ruhsal dzenek kanmca ay
ndr: basklanm ya da paralanm bir kiisel kimlie stn
kan, ykselmi bir geni grup kimlii duygusu ve T an n nn
ve/veya ortak grup kimliinin uzants ya da szcs olarak al
glanan mutlak bir lidere boyun ei.

363. Bu nedenle terr savafnm belki de en etkili yn, ABD ve

mttefiklerinin El K aidenin ekonomik kararllna mdahale
etmesidir.

364. Fransz gizli servisi yetkililerine gre, pek ok lkeden on bin

kadar an Islam cnn Afganistandaki kamplara gittiine ina
nlmaktadr (Bildiren: Peter Finn, Hijackers depicted as elite
group, The Washington Post, s. 1, 10, November 5, 2001).

365. El Kaide, kurulduu 1988 ylndan beri, 1993teki Dnya Tica

ret M erkezinin bombalanmas eyleminden, 1998de Kenya ve
Tanzanyada, ilerinde 12 tane Am erikalnn da bulunduu 224
kiinin lmyle ve 5000in stnde kiinin yaralanmasyla so
nulanan Amerikan Elilii bombalamalarndan, 2000 ylnda
Yemende Aden Lim am ndaki USS C olea dzenlenen ve 17
Amerikal denizcinin lmyle sonulanan saldndan ve tabii ki
11 Eyll 2001de olan olaylardan sorumlu tutulmutur.

366. Bu sekiler 28 Eyll 2001de yaynlanmtr.

367. Toni Locy, Ashcroft: Critics aid enemy, The Washington

Post, December 7, 2001, s. 7A.

368. Bakan Bushun Kaliforniyann Ontario kentinde yapt ko

numadan, 5 Ocak 2002.

369. rnein bkz: The Davvn (Karai, Pakistan), December 30,

2001.

370. ok kr ki baz senatrler, Ashcrofta insan haklannn kst

 lanmasnn lke iinde ve dnda A B D yi rencide edebilecei
ni anm satm alardr. Wisconsin senatr Russ Feingoldun gz
lemine gre: [Adalet Bakanlmn gcn artracak olan anti
terr yasa tasars] dnyaya korkun bir mesaj gndermektedir
... bu kurallar ve ilemler, hem sava, hem de bar zamanlarn
da uygulanmak durumundadr (Alnt: Locy, a.g.y.).

371. ABD ynetimi, Am erikallar olduu kadar dier dnya vatan

dalarn da etkilemeye ynelik bir propaganda program balat
mtr. Dileri Bakanl, Ogilvy&M ather reklam irketinin
eski efi Charlotte Beers Kamu Diplomasisi ve kamu Olay lan
konusunda bakanlk danman olarak atamtr-onun grevi, te-
rrism konusundaki resmi ABD grn denizar lkelere
benimsetmektir (bkz. Michael McCarthy, Ad experts take fght
to a new front, USA Today, s. B l, November 9, 2001.

6
372. Ben bu anekdotu sraildeki Beer-Sheva niversitesinde tarih
profesr olan Tuvia Frillingten aldm, o da bunu brani dili
kaynaklarndan tretmektedir: Erad Malkin and Zeev Ahahor,
Leaders and Leadership: Collected Essays; Yehoshua Arieli,
National Consciousness, Judaism and Zionism in a violent
world. Frilling, tartma: Inaugural Rabin Fellovvs, The Yitz-
hak Rabin enter for Israel Studies, Tel Aviv, March 2, 2000.

373. Frilling, a.g.y.

374. Douglas G. Hartle and Morton H. Halperin, Rational and inc-

remental decision-making, s. 126.

375. Bkz. Vamk Volkan, Salman Akhtar, Robert M. Dorh, John S.

Kafka, Otto F. Kemberg, Peter A. Olsson, Rita R. Rogers, and
Stephen B. Shanfeld, Leaders and decision-making.

376. Robert C. Tucker, Stalin as a Revolutionary, 1879-1929: A

Study in History and Personality, s. xvi, vurgulama orijinaldir.

377. Bkz. August L. Von Rochau, Grundsatze der Realpolitik. Res

m diplomasi devletler arasndaki ilikilerin olduu kadar dev
letlerle, Filistin rneinde olduu gibi politik gce sahip, fakat
yasal olarak tannm bir devlet nitelii tamayan dier rgt
ler arasndaki ilikilerin idare edilmesidir.

ada diplomasiyi yneten kural ve dzenlemelerin tarihi, y

netimler arasnda deimez heyetlerin ilk kez kurulduu 15.
yzyla kadar uzanmaktadr. Fakat ilk insan topluluklar arasn
daki atm alann her zaman dorudan g kullanmyla zm
lenmediini, insanlk ilk toplumsal gruplamalar yarattka
diplomasinin baz nclerinin de gelitiini dnmek zor de
ildir. Diplomasi szcnn Yunanca kk olan diplomata,
katlanm belgeler anlamna gelmekte ve ilk diplomatlarn
resm mzakere belgelerini sunan eliler olabileceini dn
drmektedir.

ada diplomasinin ilkelerinden birou Viyana K ongresinde

(1814-1815) bir sisteme balanmtr. Bu kongrede imtiyaz
talebine dayal olarak diplomatik stat dereceleri ve diplomatik
dokunulmazlk kavram oluturulmutur: Droit de chapelle,
kendi lkesindeki din uygulamalar yerine getirme hakk; dro
it de quartier, bulunduu lkenin polisi tarafndan tutuklanma
ma hakk; ve droit de l htel, bulunduu lkedeki yarg ve ver
gi sisteminden m uaf tutulma hakk.

ada resm diplomasinin grevleri, kabaca alt tip olarak s

nflandrlabilir (Ronald Peter Barston, Modern Diplomacy):
1) Biimsel temsili salama: Bir lke eliliinin birincil ve en
nemli grevi, lkenin politikalarn aklamak ve savunmak,
ev sahibi lkenin politikasn yorumlamak ve mzakere etmek
tir.
2) Dinleyici bir posta olarak i grme: Bir elilik, bulunduu l
kedeki rntlerden ya da uluslararas olaylardan gelen anahtar
konulan belirler ve bu bilgiyi kendi hkmetine iletir.
3) Yeni diplomatik giriimler iin zemin hazrlama.
4) atmal olgularda, uygun grld zaman, srtmeleri
azaltma.
5) atmann yaratt deiimleri idare etme.
6) Uluslararas sisteme yap kazandran uluslararas norm ve
dzenlemeleri oluturma, tasarlama ve iyiletirme.

Resm diplomasi, lkeler ve dier aktrler arasndaki atmala-

n n silahl gce bavurmadan zlmesi abalannda, kurulu ri-
tellere ve yerel detlere gre i grmektedir. Biimsel diplo-
 masi kuramnda gerekten de belli bir katlk vardr: Niccolo
Machiavelli, Thomas Hobbes, John Locke, Kari Marx, Fried-
rich Engels, Mao e-Tung ve Herbert Marcuse gibi dnrle
rin bu konuda yapt almalarn trevleri, varln srdr
mektedir. Eski kuramlar, ada kuramlara renk vermektedir-
m ein Tukididese dek uzanan g dengesi kavram, Souk
Savan caydrma kuramlarnda aka kendini gstermektedir.

378. John A. Vasquez, Morality and politics, s. 2-3.

379. Yedi evreli bir Aklsal Kapsayc Modelin zetini, Carol Bar-
ner-Barry ve Robert Rosemvein (Psychological Perspectives on
Politics) yedi evreli bir biimde sunmulardr:

1. zlecek sorunu belirleme.

2. Hedefleri zglletirme ve belirginletirme.
3. Hedefleri greli ncelik srasna sokma.
4. Alternatif zmler belirleme.
5. Her bir alternatifin avantaj ve dezavantaj lann deerlendir
me.
6. Alternatif zmlerin karlatrmal analizini yapma.
7. zglletirilmi ve sraya sokulmu hedefler asndan en iyi
alternatifi seme.

380. Christopher H. Achen and Duncan Snidal, Rational deterrence

theory and comparative case studies.

381. Charles Lindblom, The Science o f muddling through. Bamer-

Barry ve Rosemvein (a.g.y.) oalan Modelin be aamasn
u ekilde belirlemektedirler:

1) Sorunu belirleyin, fakat karar verme srecinde sorunun for-

mlasyonunda deiiklikler yaplmasna olanak tanyn.
2) Hedefleri zglletirin, fakat bu evreye Aklsal Kapsayc
M odelden daha az zen gsterin.
3) M evcut yntemlerden yalnzca oalma ynnde farkllk
gsteren alternatif zmleri gz nne aln.
4) Son zm niteliini tamayan, fakat sz konusu soruna y
nelik bir dizi atlm niteliini tayan alternatifleri gz nne
aln.
5) Umut veren eitli zmleri deneyin, ok zorunluysa 1.
Adm yeniden balatn ve ileme koyun.
 oalan M odele ynelik eletiriler, onun yalnzca belirtilere
ynelik zmleri tevik ettii, olanakl tm zmlere frsat ta
nmad yolundadr.

382. Amitai Etzioni, Mixed scanning: A third approach to decisi-

on-making.

383. Graham T. Allison, The Essence o f Decision: Explairing the

Cuban Missile Crisis.

384. Graham T. Allison and Morton H. Halperin, Bureaucratic po-

litics: A paradigm and some policy implications, s. 145.

385. Souk Sava srasnda caydrma kuram, zellikle ABD ile

SSCB arasndaki nkleer silahlanma yarna gndermede bulu
nuyordu.

386. Janice Stein and Raymond Tanter, Rational Decision-Making:

Israel s Security Choices.

387. Harold D. Lassvvell, Psychopathology and Politics.

388. Milton Rokeach bir kiinin fiziksel dnyas, toplumsal dnya

s ve zbenliine ilikin inanlarnn btncl evreni biimin
de bir inan sistemi tanmlamas yaplmtr (Rokeach, belief
system theory o f stability and change, s. 123-124); te yandan
Alexander George politik inan sistemleriyle ilgili dncesini
snrl tutmutur (George, The operational code: A neglected
approach to the study o f political leaders and decision-ma-
king).

389. Bu kavakta siyaset biliminde bir dizi yeni ve nemli kavram

ortaya kmtr. Bilisel psikolojinin temel atf hatalan adn
verdii ey, dman gruplara ve onlarn liderlerine olanakl en
kt gdlenimleri yaktrma ynnde, nsan bir eilimi tem
sil etmektedir. rnein Souk Sava srasnda ABD, SSCBnin
lkedeki nkleer donanmdan korkmasnn gerekmediini, bun
larn asla ilk kullanlacak silahlar olmayacaklarn ne sryor
du. Fakat ABDdeki pek ok kimse, ayn eyin Sovyetler iin
doru olmadndan ve onlarn nkleer silah kapasitelerinin
A B D deki nkleer silah kapasitesine yakn olduundan, hatta
baz alardan tesine getiinden endieleniyordu. Bili ku-
ramclan, ayn zamanda benmerkezci nyargdan sz ederler;
bu, bir grubun kart bir grubun eylemlerini deerlendirirken
kendisini merkez referans noktas olarak grmesine yol amak
tadr; bununla yakndan ilikili an gven nyargsnm da
eklenmesiyle, yarglama sreci daha da karmak bir hale gel
mektedir. rnein Vietnam Sava srasnda, Amerikan kuvvet
lerinin yaylmn incelikli bir biimde ayrt etmi Amerikal
taktisyenler, dier tarafta da edeer kayglann yaandndan
emindiler. Bununla birlikte Hanoidaki liderler, aslnda Ameri
kal askeri liderlerin hazrlklanndan habersizdiler ve kendi ya
ylma etkinlikleri asndan onlan hesaba katmamlard (Janice
Gross Stein, Building politics into psychology: The mispercep-
tion o f threat). Orantllk nyargs, karar alc kiilerde kar
tlarnn kendi hedefleriyle orantl olma ynnde abalar har
cadklar beklentisine yol amakta, (Robert Jervis, Richard Le-
bow, and Janice Gross Stein, Psychology o f Deterrence) bu da
tehdit algsn bytmektedir. Szgelimi, Sovyetler Afganis
tan igal ettii zaman Amerikal stratejistler SSCBye mal ola
cak ekonomik ve kiisel kayplar nedeniyle bu igalin politik ve
asker sonulannm kritik nitelikte olacan deerlendirmiler
di. Buna paralel olarak Afganistann igalinin SALT II anla
masnn ve yumuama srecinin yrrlkten kalkmasna yol
aaca kamsndaydlar, fakat yine de bu rktc sonular or
taya kmad.

Bilisel modeller, gncel koullan gemiteki olaylarla kyasla

yan karar alc kiilerin, bu benzeimleri bilinli ve aklsal bir
biimde yapt kansn srdrm, fakat Irving Janis ve Leon
Mann gibi akademisyenler bu varsaymdan kukulanmaya ba
lamlardr. Janis ve Mann 1977de karar atmasn [birey
de ayn anda belli bir eylem akn kabul ya da reddetme y
nnde kart eilimlerin bulunmas (Irving Janis and Leon
Mann, Decision-mafdng: A psychological analysis o f conflict, s.
46)] duraksama, bocalama [ve] belirsizlik duygulan gibi elik
eden belirtilerle birlikte duygusal stresin bir kayna olarak
ele almlardr (a.g.y., s.45). Janis ve M anna gre, bir bireyin
karlat engel ya da riskler nemsiz ise, o birey belirli bir ka
rar alma srecini devam ettirme eilimini gstermektedir. Fakat
engel ya da risk, ciddi bir hal aldnda bir ikilem ortaya k
makta ve bireyin orijinal karar alma srecini srdrme ya da
onu yeniden biimlendirme konusunu ayrntl bir biimde de
erlendirmesini gerektirmektedir. Eer zm grece olarak ba-
 sit bir nitelik tayorsa, karar alc kii herhangi bir stres belirti
si gstermeyecektir. Fakat zm karmaksa ve de karar alma
sreciyle birlikte olan ya da ona engel yaratan riskler bykse,
stres belirtileri ortaya kmaktadr.

insanlarn riskli kararlar almann stresine kar verdii tepki,

tr baa kma rntsyle birliktedir. Uyanklk (vigilance) ka
rar alc kiiyi, olaanst dikkatli ve ilikili enformasyonu
aratrma ve zenli bir biimde sonulan tartma gibi, salam
karar alma srelerine kar son derece gdlenmi bir duruma
getirmektedir. Uyankln olumlu bir deeri vardr. te yandan
ar uyanklk (hipervigilance) (Robert Jervis, Representative-
ness in foreign policy judgem ent) sknt yaratan ikilemi gider
me yollann, lgnca ve etkisiz bir biimde aratrma davran-
lann kapsamaktadr. A n uyank durumdaki karar alc kimse,
an tepki yaratacak bir durumun sz konusu olmamas halinde
bile bir kriz yaayabilmektedir. Etkisiz bir nitelik tayan n
c bir baa kma rnts ise, savunmac kanmadr; bunda
karar alc kimse istek dolu dncelere dalmakta ve yanlsama
lara ve aklsallatrmalara bel balamaktadr. Savunmac kan
ma durumlannda, tipik bir biimde tr davran kendini gs
termektedir: 1) Srncemede brakma -karan ertelemenin ak
bir cezas yoksa, karar alc kimse sorunu ele almaktan kana
bilir; 2) Sorumluluu atma -srncemede brakmann riskleri
varsa ve deimez bir son tarih sz konusuysa, karar alc kim
se dier kiileri ieren aklsallatrmalara bavurabilir ve hatta
bir zm bulunamamasndan tr bakalann sulayabilir; ve
3) Destekleme taktikleri -karar verici kii, uygun sonular abar
tp uygun olm ayanlan nemsizletirebilir ve hatta uygun olma
yan sonular iin mevcut potansiyeli yadsyabilir.

390. Janis and Marn, a.g.y. Janis ve M annn inceledii psikanalitik

olgulardan biri, Freudun Dora olgusudur (bkz. Sigmund Freud
Fragment o f an analysis o f a case in hysteria); burada Janis ve
M annn terminolojisini kullanacak olursak karar atmas
yaayan on sekiz yanda (Dora olarak adlandnlan; .n.) bir kz
vard ve ailesinin dostlanndan biri olan, Bay K. adl evli bir
adamla yasak bir ak ilikisine girip girmeme konusunda kayg
lar yaamaktayd. Dora, ilikiye girmeme karanna vardktan
sonra da, ok fazla bir karar sonras pimanl yaam ve bir
karar sonras atmas iinde kalmt. (Janis ve M annn;
.n.) gzden geirmeleri, Freudun, D oranm karar sonras a
 tmay normal bir biimde ilemeyi ve zmlemeyi baara
mamasnn bilind nedenlerine ilikin bulgulan zerinedir
(Janis and Mann, a.g.y., s. 100). (Kukusuz ki bu, sz konusu
olgu yksn kavrayan herkesin D orann durumuna ilikin
olarak benimseyecei tek yorum deildir; bazlan da Dorann
belirtilerini Bay K .nn istenmeyen adm lan nedeniyle yaanan
rselenmenin bir trevi olarak yorumlamlardr.)

391. 1974de K b n sn Trk ve Rum blgelerine aynlmasndan son

ra Trk babakan Blent Ecevit (Ecevit 1977, 1978-1979 ve
1999-2002 tarihlerinde de tekrar babakanlk yapmtr) iki
komu ulus arasnda uzun sredir devam eden atmada psiko
lojinin roln vurgulamtr. Bu yerinde gzleme yant olarak
ben de, Kbrs sorununu incelemeye baladm ve daha sonra
Princetonl tarihi Norman Itzkowitz ile birlikte 1000 yllk
Trk-Yunan ilikilerini psikanalitik bir bak asyla inceledim
(bkz. Vamk Volkan, Cyprus-fVar and Adaptation; Vamk Vo-
lakn and Norman Itzkovvitz, Turks and Greeks: Neighbors in
Conflict).

392. Amerikan Psikiyatri Birlii (APA) Komitesi psikiyatrlar De-

metrios Julius ve Rita Rogers ile diplomatlar Harold Saunders
ve Joseph M ontvilleden olumaktayd ve Virginia niversite-
sinde Zihin ve nsan Etkileimleri Aratrm alanm kurmak
zere 1987de benimle bir araya gelmilerdi.

393. Bu, gerekten de zor bir itir: Hibir zaman bir psikanalistin di
vanna yatmam bir liderin bilindm tam olarak incelemek
ve herhangi bir biyografi yazannn elindeki blk prk kay
naklardan hareketle, onun baat bilind fantezilerini yeniden
yaplandrmak, ou kez epey gtr. Bir politik liderin zihin
sel yapsn tam anlamyla anlamak, analistin insan psikolojisi
konusunda bir uzman olmas durumunda bile, her zaman ola
nakl olmaz. Kukusuz, eitli akademik evrelerden gelen ve
liderin eitli dnce ya da eylem rntlerine belirli nedenler
atfeden kiilerin yazd pek ok szde psikobiyograf vardr.
Baz psikobiyografiler yetkin, bazlan ise deildir.

Bununla birlikte, psikobiyograf yazma konusunda tek bir do

ru yaklam yoktur. Avner Falkn da, Aspects o f political
psychobiographyde belirttii gibi, Sigmund Freudun kendisi
de Leonardo da Vinci ve M usaya ilikin biyografik almala-
rnda olduka farkl yntemler izlemitir (Leonardo da Vinci
ve ocukluk ama ilikin bir an; M usa ve tektannclk).
nl sanatlarn ve tarihsel kiilerin yaamlarna ynelik ilk
psikanalitik yazlarda onlann kulland simgeler zerine odak
lanlm, fakat yaratclk ynelimleri zerine bir aklama getir
me abasna girmemitir. Daha sonra Martin Bergm annm da
gzlemlemi olduu gibi simgelerin an belirlenmi olmas ve
anlamlannn Freudun varsaydndan daha az sabit ve daha az
evrensel oluundan tr (Bergmann, Limitations o f method
in psychoanalytic biography: An historical inquiry, s. 835)
simgeleri temel alan yaklam konusunda baz sorunlar ortaya
kmtr. ocuk geliimi incelemelerinin ve benlik psikolojisi
nin evrimi, biyografisi yazlan kiinin gerek yaam yksne
ve zellikle ocukluk anda ve ergenlikte yaad rselenme-
lere daha fazla odaklanlmasna yol amtr. Bununla birlikte,
psikanalitik bir yaklamn indirgeyici olduunu ne sren ve
bilind igdsel glerin yzeyde gzlenen eyleri tek ba
na aklayamayacan savunan eletiriler varln srdrm
tr. ocuk geliimi zerine olan daha ileri aratrmalar, ocu
un zbenlik duygusunun geliiminde anne ile ocuk arasnda
ki ikili ilikinin nemine aklk getirmi ve nesne ilikileri ku
ramlarna elik etmi, aynca bir kiinin tutarl bir zbenlik duy
gusunu ve bakalannn zihinsel temsillerini nasl oluturduu
nun incelenmesi, kiiliklerin nasl biimlendirildiine ilikin
anlaymz geniletmitir -bu da bir biyografi yazannn, ince
ledii kiinin i dnyasn anlama abalanna yardm sunan b
yk bir potansiyeli oluturmutur (Edith Jacobson, The Self and
the Object World; Otto F. Kemberg, Structural derivatives o f
object relations). Robert W aelderin, bir kiinin kararlannn,
eylemlerinin ve retimlerinin pek ok bilinli ve bilind anla
mnn ve kaynann bulunduunu ne sren oklu ilev ilke
siyle birlikte, psikanalitik yazarlar bir bireyin sanat yaptm, po
litik ideolojisini ve an ya da ykc eylemlerini incelerken, bir
tek nedensel etkenden daha fazlasn gz nne almaya bala
mlardr (bkz. Waelder, Principle o f multiple functions: Ob-
servations on over-determination). Erik Erikson, biyografi ya-
zannn, bir kiinin ufkunu ailesi ve kom ulanndan daha geni
bir toplumsal varla amlad ergenlik yllanna odaklanmas
nn gerektiini ne srmtr (Erikson, Growth and crisis in
the healthy personality; Young Man Luther).

Benlik psikolojisinden rendiklerimizle nesne ilikileri kura-

minin iimize yarayan ynlerini bir araya getirerek geliimsel
bir yaklama dayal bir psikobiyografinin yazlabileceine ina
nyorum. Norman Itzkovvitz ve ben, Kemal Atatrkn ve Ric-
hard N ixonn psikobiyograflerini yazarken byle bir yaklam
uygulamtk (Vamk Volkan and Norman Itzkovvitz, The Im-
mortal Atatrk: A Psychobiography; Vamk Volkan, Norman
Itzkovvitz, and Andrew Dod, Richard Nixon: A Psychobiog
raphy). Bloodlines: From Ethnic Pride to Ethnic Terrorism ad
l yaptmda Krdistan ii Partisi (PKK) lideri Abdullah ca-
lann (Apo olarak da tannmaktadr) yaamna eilirken de, ay
n yaklam temel almtm.

Bu yntem, kiinin bebeklik ve erken ocukluk ana ilikin,

ocukla ebeveyn arasndaki ikili ilikiyi, kiinin zbenlik duy
gusunun biimlenmesinde etkili olmu bilind fantezilerinin
ve ebeveynlerin ocuklarna ilikin bilind fantezilerinin bi
imleniini de iine alan bilgileri incelemektedir. Kiinin o
cukluk ve ergenlik ana ilikin olarak bildirilenlerden hare
ketle, onun dipal atmalar, erken dnemdeki rselenmeleri
ya da geliimi destekleyen yaantlar, geliim duraklamalan,
ilk belirti biimlenmeleri ve evreye uyum lanm alan ve ergenlik
geii srasnda kiilik rgtlenmesinin oturmas hakknda ka
rmlarda bulunulabilir. Aratrmac, ayrca birinci elden kay
naklarn elverdii lde kiinin d olaylara kar isel tepkile
rini, evresini isel gerekliliklere uyacak bir biimde deitirme
abalarn, zsaygsn srdrme, duygulanmlar davurma ya
da denetleme ynndeki etkinliklerini, arkada seimlerini ve
ebeveynlie ynelik tepkilerini derinlikli bir biimde aratrr.
Psikobiyograf yazan, son olarak kimlik dnmlerini, gerile
meleri ve ardndan kimliin yeniden oturmasyla gerekleen
ilerlemeleri, orta ya sorunlann, yalanmaya kar tepkileri ve
lm karsndaki tutumu gz nne alr. Bylelikle kiinin tm
yaamna, psikanalitik bir bak asyla, geliimsel ynden gz
atlm olunur. Aratrmac -inceledii kiinin imgesiyle bu de
rece megl olduundan tr- kendi aktaranna da dikkat et
mek durumundadr; biyografi yazannm kendi fantezi ve istekle
ri, inceledii kiinin imgesine yansmtr.

Ama, bireyin tam bir yksn yazmaktr: Onun ruhsal ger

ekliinin ve d dnyayla etkileiminin tm karmaklyla
aydnlatlmasdr. Aktr ki, tam bir psikobiyograf kaleme
alma iinin baanlm as, bu geliimsel yaklamn, kiiyle ilgili
 olarak elde edilen bilgilere dayal olmasna ve yazarn inceledi
i kiiyle ilgili arptmalara yol aan kendi aktarmn dizginle
yebilmesine baldr.

394. Kukusuz toplumun gz nnde (ya da dnda) olan kimseler,

kendilerine ait olmayan duygusunu yaadklar nevrozlar
gizlemeye alabilirler. Fakat kiilii srekli gizlemek, genelde
pek olas deildir.

395. Tucker, a.g.y., s. xvi.

396. Ksaca gzden geirecek olursak: Freudun listesindeki ncelik

li tehlike, nemli bir kiinin kaybedilmesi tehlikesidir: Biyolo
jik annenin ya da birincil bakm veren baka birinin kaybedil
mesi. kincisi ise annenin ya da onun yerine geen bir kimsenin
verdii sevginin kaybedilmesini ierir. ncs yaklak drt-
alt ya grubundaki ocuklarda ortaya kar ve de byk yatrm
yaplm bir beden blmnn kaybedilmesi fantezisinin yarat
t korkuyla ilikilidir. Drdnc tehlike, daha byk ocukla
rn ebeveynlerinin ya da retmenler gibi dier nemli kiilerin
gerek ya da imgesel beklentilerine uygun bir yaam srdrme
diklerine inandklar zaman yaayabilecekleri zsayg kaybn
kapsar. Freudun tanmlad ocukluk ana ilikin tehlikeli
durumlarn tmnn de kayp kavramyla ilikili olduunu ko
layca grebiliyoruz. Bunlardan birincisi gerek bir kayb -anne
nin ya da anne roln stlenen kimsenin lmn- iermekte
dir; dierleri psikolojik kayplarla ilikilidir. Besleyici bir ev
rede yetien ocuklar, an bir aresizlik, endie (anksiyete)
ve/veya aalanma duygusu yaamakszn kayplar yaama
eilimi gstermektedirler ve bir kayp yaantsndan hareketle,
yitirilen nesnenin yararl baz ilevleri olduu kans gibi, yeni
birtakm eyler edinebilmektedirler. Bu kimseler, besleyici bir
evrede yetimeyen kimselere gre yetikin yaamlarnda orta
ya kan durumlara daha az kt tepkiler verme ve ocukluk
alarndaki gerek ya da fantezi rn kayplan (ou kez bi
lind olmak zere) daha az anmsama eiliminde olacaklar
dr.

Ben, yakn zamanlarda Freudun listesine bir baka beylik o

cukluk a tehlikesini, bir baka psikolojik kayp tehdidini ek
lemitim. 1. B lm de aklamasn yapm olduum gibi, nor
mal bir geliim gsteren bir ocuk, yaamn nc ylnda en-
gellenen ya da sevgiyle martlan kiinin, ayn kii, yani kendi
si olduunu bilmeye balar. ocuk, iyi ve ktnn gerek
i zbenlik imgesiyle btnlemesi srecinde iyi zbenlik im
gelerini kaybedecei fantezisini yaad zaman, kayp tehdidi
ortaya kmaktadr. ocuk kendisinin kara ve ak paralar
n bir araya getirerek griyi nasl oluturacan rendike, en
sonunda gerek anlamda bir gri yerine tmyle kara bir ka
raktere sahip olma tehlikesi yaayabilir. Bu kayp tehdidinin ye
tikin yaamda nasl bir yank bulabildiine, tarihsel ve politik
arenadan bir rnek vermek gerekirse: Alm anyann 1990da ye
niden btnlemesinden sonra Alman psikanalist Gabriele Ast
ve ben, Alm anlarm bu btnlemeye ynelik tepkilerini ara
trmaya balamtk. Yzden fazla A lm anla grmek ynn
deki planmz, aratrma fonunun yetersizlii yznden gerek
lemese de yirmibe kiiyle olduka derinlikli grmeler yr-
tebilmitik ve saptadmz ey, baz Alm anlarn Dou ve Bat
Alm anyann yeniden birlemesini isel bir tehlike sinyali ola
rak alglad eklindeydi. O nlann yaam yklerini, fantezile
rini, gndz dlerini ve ryalarn dinlediimizde vardmz
sonu uydu ki, d dnyadaki bir tarihsel olay -eski komnist
devletin demokratik bir devletle birlemesi- onlara ocukluk
alarndaki atan zbenlik imgelerini btnletirme abalar
n ve bunlann beraberinde olan kt ve saldrgan yanlarnn,
iyi ve seven yanlarna baskn kmas tehlikesini anmsatmak
tayd (Gabriele Ast, Intervievv with Germans about reunifcati-
on; ayrca bkz. Vamk Volkan, Gabriele Ast, and William Gre-
er, The Third Reich in the Unconscious: Transgenerational
Transmission and its Consequences).

Tm yetikinler, tamamen farknda olmasalar da, ocukluk a

ma ait be telikeyi imdi ve gelecekte yaamaktadrlar. rne
in, bir kadn en iyi arkadann annesinin lm haberine, zn
t yerine anksiyete ile tepki verebilir. Bu tepkiye biraz daha ya
kndan eildiimizde, arkadann annesinin lmnn bu kad
na ocukluk andaki, kendi annesini (ya da annesinin sevgisi
ni) kaybetme tehlikesini anmsattn renebiliriz. Bununla
birlikte, sradan bilinli yaamlarmzda, dnyadaki olaylara
ilikin yaantlarmzn geliim yllarmzdaki, grnte iliki
siz psikolojik srelerle balantl olabileceini ou kez fark
etmeyiz, bunun temel nedeni insanlarn bunaltdan kanmak
iin belirli psikolojik dzenekleri harekete geirme alkanln
da olmalardr. Bu dzenekler -duygulan denetlemeye almak
 ve yakndan ilgili olduumuz olaylarn nedenlerine aklama
getirmekte dnselletirme dzeneini kullanmak gibi- ne ka
dar allm nitelikteyseler, bireyin btnlkl kiilik tablosuna
o lde katkda bulunurlar. u halde bir bireyin kiiliini anla
mann bir yolu, onun hangi durumlar tehlikeli olarak alglad
n, bu tr durumlarla ba etmek iin tipik bir biimde hangi
psikolojik dzenekleri kullandn ve bilinli ya da bilind
olarak hangi hedeflerin stesinden gelmeyi dndn belir
lemektir (Volkan, Akhtar, Dom, Kafka, Kemberg, Olsson, Ro-
gers ve Shanfeld, a.g.y.). Bir kiinin umutsuz bir biimde ka
nd ve stesinden gelmeyi hedefledii eyler, onun gndelik
yaamda verdii karar biimlerini derinden derine etkilemekte
dir.

397. Kiilik bozukluu olanlar pratik amalarla iki kategoriye ayra

biliriz. lki (daha fazla ilevsel ve daha az patolojik olma anla
mnda) st dzey olarak deerlendirilir ve otorite, cinsellik,
rekabetilik, denetim ve g asndan bilind zihinsel at
malarla karakterizedir. Normal kiilik zelliklerine sahip ola
rak deerlendirilenler gibi, bu tipte kiilik bozukluu olan kim
seler de salam bir kimlie sahiptir ve ilgi, eduyum, kart de
erlilik (ambivalence) ve sevgi kapasitesini muhafaza ederler.
Stres altndayken bunalt ve sululuk duygulan sergilerler. Bkz.
Otto F. Kemberg, A psychoanalytic classifcation o f character
pathology.

kinci tipte kiilik bozukluu ise kimlik dalmas sergile

mektedir; bu tipte kiilik bozukluu olan bireyler zbenlik kav-
ramlannda ve bakalanyla ilikilerinde belirgin tutarszlklar
sergilerler. lgi, eduyum (empati), kart deerlilik, sevgi ve
yas kapasitelerinde kusurlar vardr. Yksek zsayg ile kendile
rini kk ve sevilmez insanlar olarak grme arasnda gidip ge
lirler. Bkz. Otto F. Kemberg, Object Relations Theory and Cli-
nical Psychoanalysis, ve Salman Akhtar, The syndrome o f
identity diffusion.

398. Arthur S. Link, Wilson: The Road to the White House, s. 36-37.

399. Link, a.g.y. Wilson hakknda bir kiilik aratrmas gerekle

tiren Alexander L. George ve Juliette L. George (Presidental
Personality and Performance), W ilsonn ocukluu ve bir
Presbiteryen rahibi olan babas Dr. Joseph Ruggles W ilsonla
 ilikisi konusunda birtakm ayrntlar ortaya koymaktadrlar.
Yararlandklar kaynaklara gre Dr. Wilson, W oodrowun er
ken dnem eitimini tmyle ele alm ve son derece sert re
tim yntemleri uygulamt. Eletirici-otoriter, talepkr, alayc
bir yaps vard ve Woodrow ona byk bir sayg gsteriyordu.
Babann ineli konuma tarz, zalimce akalar ve keskin dili
zerine yorum yapan akrabalar, bunlar kendi olu zerinde ne
kadar sert bir biimde uyguladndan sz ediyorlard. George
ve George, Woodrow W ilsonn deersizlik ve yetersizlik duy
gularyla yaam boyu sren mcadelesinin ve bunun sonucu
olarak tekrar tekrar zsaygsn kazanma yolunda aba harcay
nn altn izmektedirler. Edilgin isyan ve kzgnln bask-
lanmas varsaymlarndan hareketle, W ilsonm ocukluk an
da babasnn sevgi ve onayn kazanma abas iinde olduunu
ve ona hayranlk duymaya devam ettiini, onu memnun etmek
istediini ne srmektedirler. Biz ayrca yle bir varsaymda
bulunabiliriz: W ilsonn ald kararlarla (bilinli ya da bilin
d olarak) baarlan bozma alkanl, kendisinin stn olma
sn isteyen bir babayla kurduu zdeimle ilikili olabilir -Wil-
sonn daha sonra isyan ettii bir zdeim.

400. Volkan ve ark., a.g.y. A ynca bkz. Robert C. Tucker, Stalin as a

Revolutionary, 1979-1929: A Study in History and Personality;
Robert R. Robins, Paranoid ideation and charismatic leaders-
hip; Robert R. Robins and Jerrold M. Post, Political Paranoia:
The Psychopolitics o f Hatred; ve Salman Akhtar Paranoid per
sonality disorder: A synthesis o f developmental, dynamic and
descriptive features. Genel olarak paranoid kiilik bozukluu
zerine ek aynntlar iin bkz. David Shapiro, Neurotic Styles.

401. Tucker, a.g.y. Psikanalitik bilgilerle Stalinin biyografisini ya

zan Daniel Rancour-Laferriere ( The Mind o f Stalin: A Psycho-
analytic Study) ve Robert Tucker (a.g.y.) gibi yazarlar, kk
Stalinin ar bir alkolik olan babas tarafndan vahice dvl
melerini, onun kiisel geliiminde nemli bir ge olarak deer
lendirmektedirler.

402. Nikita Sergeyevich Krushchev, The secret speech, delivered

to the closed session o f the Tvventieth Congress o f the Commu-
nist Party o f the Soviet Union (Bkz. Khrushchev, Khrushchev
Remembers.)
403. Valentin Berezhkov ile 1990 yl Kasm aynda yaptm iki g
rmenin blmleri iin bkz. Vamk Volkan, An intervievv
with Valentin Berezhkov: Stalins interpreter.

404. Bu tr patolojik kiilerin bir tahtn mirass olmalar durumun

da liderlik makamna ykselmeleri olasdr, fakat ada dnya
da bu tr durumlar ok sk olmamaktadr.

405. Matthew Holden, Bargaining and command by heads o f the U.

S. govemment department.

406. ABDde -uzun sre iktidarda kalan liderlere yakn bir sre ikti
darda kalan- Franklin Delano Rooseveltin rol, bu tr, uzun s
reli devlet bakanlklaryla kyaslanabilir.

407. Shimon Shamir, 2000 yl Mays aynda Tel A vivdeki Yitzhak

Rabin srail Aratrmalar M erkezinin sponsorluunda yrt
len toplantlarda kiisel iletiim. amir, srailin M sr bykel
ilii grevinden sonra rdne bykeli olarak gnderildi.
Halen Tel Aviv niversitesinde ders vermektedir.

408. Shamir, a.g.y.

409. Peter Finn, Settlement reported in Kohl scandal, The Was-

hington Post, p. A22, February 9, 2001.

410. Psikanalistler bilind fantezileri eitli tiplere ayrmaktadr

lar. rnein Sigmund Freud yle demitir: Bilind fantezi
ler tmyle bilinddrlar ve bilindnda biimlenirler ya da
-ou olguda olduu gibi- nceden bilinli fantezi ve gndz
d niteliindeyken bastrm a yoluyla bilind hale gelmi
lerdir. Bkz. Freud, Hysterical phantesies and their relation to
bisexuality (s. 161).

411. Bkz. Susan Isaacs, The nature and finction o f fantasy; Jacob
A. Arlow, Unconscious fantasy and disturbances o f conscious
experience; Lavvrence B. Inderbitzin and Steven T. Levy, Un
conscious fantasy: A reconsideration o f the concept; ve Vamk
Volkan and Gabriele Ast, Siblings in the Unconscious.

412. US Military Sales to Iran, alnt: Marvin Zonis, Majestic Failu-

re: The Fail o f the Shah, s. 8.
413. Zonis, a.g.y.

414. 7. ve 8. Blmlerde Kemal Atatrk zerine olan tartmada bu

nu ayrntlaryla gstereceim.

7
415. Edith Wiegert, Narcissism: Benign and malignant forms; Va-
mk Volkan and Gabriele Ast, Spektrum des Narcissmus.

416. Bkz. Otto F. Kemberg, Borderline Conditions and Pathological

Narcissism; Vamk Volkan, Primitive Internalized Object Rela-
tions; Vamk Volkan and Gabriele Ast, a.g.y; Salman Akhtar,
Broken Structures; Akhtar and J. Anderson Thomson, Overvi-
ew: Narcissistic personality disorder.

417. Narsisistik bireyler, tipik bir biimde anneleri ya da ncelikli

bakm veren dier kiiler tarafndan duygusal ynden a, utan
m ve aresiz bir durumda braklm ocuklar olarak kalmak
tadrlar. Bakm veren kii, ocua scaklk gsteremezken ona
baakalanna gsterilecek gzel bir oyuncak muamelesi yap
m olabilir. Ya da nemli birtakm kayplarn yasn tutan, ba
km veren kii kendine ait ruhsal nedenlerden tr geri ekil
mi ya da kk dm olabilir ve bu nedenle ocuun ruhsal
gereksinimlerini karlayamayabilir. ocuk, bakm veren kiiyi
souk ve ilgisiz biri olarak alglasa bile o, ocuu zel biri,
gelecekteki kurtarcs, yasn ya da kk dme duygusunu
onaracak ya da aileye eski itibarn kazandracak biri olarak gr
mektedir. rnein yasl bir anne, olunu lmsz ve tmgl
olarak imgeledii lm kardeiyle bir balant esi olarak
grmekteydi. Yas, anneyi ikinci ocuun gznde uzak ve veri
ci olmayan bir konuma soksa da, o yine de ocuuyla youn bir
iliki iine girmi, onu lm kardein lkletirilmi imgesiy
le denk olmaya itmiti. kinci ocuk annesinin gznde bir nu
mara olmak adna narsisistik olsa bile o, annesinden iselletir-
dii lm mkemmel kardeinin imgesini bozguna uratmak
adna, zaman zaman aptalca eyler yapmaktayd. Bir baka
rnekte Katolik bir annenin, annelik adna gerekletirdii her
gnk ilevler, ocuuna sradan bir sevecenlik sunmaktan ve
onun ortalama bir ocuk olmasn onaylamaktan uzakt; te
yandan o, olunun byynce Papa (yani ocukken kendisinin
 yaad kt baba imgesinin yerine konacak lkletirilmi bir
baba) olaca yolunda fanteziler kurmaktayd. ocuuna ilikin
bu esizlik algs, kk ocuun gelimekte olan zbenliine
aktarlm ve onun gelecekteki byklenme duygusunun teme
lini oluturmutu. ocuk, bu ekildeki zel olma imgesi ev
resinde bakalarnn lkletirilmi imgelerini toplamakta ve
byk ve iyi pasta paras olarak gzmzde canlandrdmz
eyi yaratmaktadr. Daha sonra da souk bakcnn (ya da ba
kalarnn) deersizletirilmi imgeleriyle birlikte, a ve engel
lenmi zbenlik imgesini uzaklatrmakta -teknik terimlerle ifa
de edilirse, blmekte- kk ve bozuk pasta parasn yarat
maktadr.

418. Narsisistik bireyler, kendilerini (aka) tmgl grdkleri ve

bir psikanalist de dahil, bakalarndan herhangi bir yardm al
maya gereksinim duymadklar iin ou kez tedaviye gelme
konusunda istekli deillerdir. Byle bir birey, genellikle baz
engellemeler yaadktan, utan duyduktan ya da ksa bir depres
yon yaadktan sonra yardm aray iine girmektedir. rnein
narsisistik bir birey, kendisini niversiteye girecek en zeki kii
olarak deerlendirdii, fakat bunun iin yeterli puan alamad
zaman yardm aray iine girebilir. Bununla birlikte, kriz
zld zaman, kii ou kez yeniden pastann bozulmam
parasn kullanmaya ynelmektedir. Hasta, analiz edilmekte ve
analist bu tr bireyleri tedavi eden biri olarak grlmekte ise,
analisti aptal birisi olarak grse bile kendi isteiyle tedaviyi
srdrmeye devam edecektir; hasta artk analistle kyasland
nda muhteem biridir. Ya da hasta analisti harika birisi
olarak grebilir, fakat bu, yalnzca hastann grkemli varlnn
bir uzantsdr. Bu tr aktarmlar, hastann analizi srecinde i
lenmektedir.

419. Vamk Volkan, The glass bubble o f a narcissistic patient ;

Volkan and Ast, a.g.y. A ynca bkz. Am old Modeli, The hol
ding environment and the therapeutic action o f psychoanalysis,
koza fantezisi olarak bu tr fantezilere gnderme yapmaktadr.
Bu kavrama hibir itirazm yoksa da, cam fanus benzeiminin
daha yararl olduunu dnyorum, nk ancak saydam bir
duvar, iinde bulunan kiinin d dnyaya gemeden onu deer
lendirmesine ve de tmgllk ve kendine yeterlik duygusunu
glendirmesine olanak tanr.
420. Cam fanus fantezileri genellikle narsisistik kiinin zihnine
uykuya dalarken gelmektedir. Bu tiir insanlar, bir anlamda ko
ruyucu bir emsiyenin altnda, yalnz bir kralln iinde kendi
lerini uykuya brakmadan nce, iyi paralann koruma ve tm-
gllk duygularn yeniden tesis etme gereksinimini duymak
tadrlar.

421. Dsallatrma ve bununla ilintili yanstma srecinin daha ayrn

tl bir tartmas iin 1. Blm e baknz.

422. Anladm kadanyla, kskanlk duygusu gizli bir nitelikte ola

bilirse de, narsisistik kii iin sreen bir nitelik tamakta,
alevlendii zaman ise ivegen bir hale geebilmektedir. Fakat
narsisistik kiiler ou kez iddetli kskanlk duygulanna izin
vermemekte, kskanlk nesnesinin birtakm kayda deer baa-
n la n olsa da, kendilerinin ok daha nemli alanlarda stn ol
may srdrdkleri sonucuna vararak kk dme duygulanna
meydan vermemektedirler. Bu balamdaki dnce, karar ve
eylemler narsisistik kiiler iin ok hzl gelimektedir. rnein
narsisistik bir kadn, erkeklerin hayranln kazanmak iin haf
tada birka gn bir country klbne gidiyor, fakat yaplan poh
pohlamalara ramen onlara kar bir ilgi, sevecenlik ya da edu
yum sergilemiyordu. Kendisine benzer bir biimde giyinmi bir
kadn klbe geldiinde kskanlktan deliye dnyor, fakat tipik
stnlk konumunu yeniden kazanabileceine ilikin bir lt
olarak rakibesinin ayak bileklerinin kaln olduuna karar
veriyor, bylece durumu idare ediyordu. Narsisistik kiilerin te
mel ii, bu tmgllk ve byklk duygusunu korumaktr.

423. Volkan ve Ast, a.g.y. Pratikte iddetli ktcl narsisizmi olan

birinin analistin divanna yatmaya gelmeyeceini dnmek zor
deildir. Bununla birlikte, ok istisnai durumlarda bir analist,
bakalarn sakatlama ya da ldrme ile ilgisi olmayan, lml
dzeyde ktcl narsisizmi olan bir kiiyi tedavi edebilir. Gab-
riele Ast ve ben, ne zaman kt para ile tehdit edildii hissi
ne kaplsa makineli tfekle hayvanlan vurarak saldrgan zafer
ler kazanan, ktcl narsisistik bir bireyin tm analiz ve iyile
me srecini betimlemitik. O bir avcyd, fakat sporcu deildi.

424. Michael H. Stone, Murder.

425. Volkan ve Ast, a.g.y., s. 9-10.

426. Lloyd Etheridge (Hardball politics: A model) narsisistik y
nelimli kiilerin belirli birtakm kurumlara ya da ilere youn
bir ballk gelitirdiklerini, fakat bu ball yadsdklarn be
lirtmektedir. Eer byle bir kurumun lideri olmazlarsa ya da
byle bir ie kavuamazlarsa byklenmeci paralarnn saldr
ya urayacana inanmaktadrlar.

427. Max Weber, Wirtschaft und Gesellschaft. Ayrca bkz. D. Wilf-

red Abse and Lucie Jessner, The psychodynamic aspect o f le-
adership; D. W ilfred Abse and Richard Ulman, Charismatic
political leadership and collective leadership; Robert C. Tuc-
ker, The theory o f charismatic leadership.

428. Bir M ehm eti ya da M ustafay dierinden ayrt etmek ou kez

g olsa da, 1934 ylna kadar Trklerin soyad yoktu. Soyad-
lannn benisenmesi gerektiine karar veren kii Mustafa Kemal
idi ve yasal olarak Atatrk soyadn benimsemek suretiyle bu
konuda bir rnek oluturmutu.

429. zellikle 11 Eyll 2001 tarihinden bu yana slam da din ile po

litikann kaynamas zerine pek ok tartma yaplmtr. Ata
trk Trkiyesi yeni bir nem kazanmtr: Bu, bir slam lke
sinde dinin devlet erkinden ayrlmasna bir rnektir.

430. ada Trkiye, Isvireden alnma bir medeni yasa, talyada

alnma bir ceza yasas ve Alm anyadan alnma bir ticaret yasa
s kabul etmitir.

431. Kemal Atatrk, Atatrkn Sylev ve Demeleri, 2. Cilt, s. 183.

432. A ynca New York Kent niversitesinden siyaset bilimi profe

sr Dankwart A. Rustowun gzlemi de yledir:

Bir kuan okurlar bir H itlerin, bir Stalinin kitle kymlarna

almlard...bu rejimlerin Kemalist rejimin yirmi ylda ldr
dklerinden ok daha fazlasn herhangi bir gn iinde ldrd
unutulmamaldr....Tam bir aritmetik hesap yapmak gse
de, uras aktr ki yirmili ve otuzlu yllarda Trkiyede politik
nedenlerle yaamn yitirenlerin says birka dzine ya da ok
ok birka yz kiidir.

433. Alnt: evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, 3. Cilt, s. 484.

435. Aydemir, a.g.y.

436. Atatrk, Latife Uaklgil ile olan ksa evliliinin (1923-1925)

baarszla uramasndan sonra pek ok kz evlat edinmitir.
Gken, evlat edinildii zaman on iki yanda ksz bir kz idi.
Devrinin en nl havaclarndan biri olmu ve 2001 ylnda l
mtr.

437. Atatrke ait ilk an, Vakit gazetesinin 10 Ocak 1922 tarihli sa
ysnda Ahmet Emin Yalm anla yapt grmede aktarlm
tr.

438. Bu olaylar iin katlm kaytlan muhafaza edilmitir.

439. A tatrkn iicilik yks uzun bir gemie dayanr. Fakat cep
hedeyken ya da belirli birtakm toplumsal etkinliklere hazrla
nrken alkol yerine kahve ierdi. Toplu bir ortama ikili olarak
asla kmamtr.

440. Atatrk, a.g.y., s. 183.

441. Volkan, Itzkovvitz, and Dod, Richard Nixon. Ehrlichman refe

rans iin bkz. s. 94.

442. Volkan, Itzkowitz, and Dod, a.g.y.

443. Theodore H. White, The Making o f the President, 1968, s. 53.

444. Blema Steinberg, Shame and Humiliation: PresidentialDecisi-

on-making on Vietnam: A Psychoanalytic Interpretation.

445. Volkan, Itzkovvitz, and Dod, a.g.y. N ixonn kiiliini ve i dn

yasn anlamak iin yldan fazla zaman harcamtk.

446. Steinberg, a.g.y., s. 170.

447. Steinberg, a.g.y., s. 172.

448. Ted Szulc, The Illusion ofPeace, s. 62.

449. Seymour M. Hersh, The Price of Power: Kissinger in the Nixon
fVhite House.

450. Richard Nixon, RN: The Memoirs o f Richard Nixon, s. 380.

451. Steinberg, a.g.y.

452. Henry Kissinger, The White House Years, s. 242.

453. Kissinger, a.g.y.

454. Alnt: Stephen E. Ambrose, Nixon: The Triumph o f a Politici-

an, 1962-1972, s. 258.

455. Kissinger, a.g.y., s. 247.

456. Steinberg, a.g.y., s. 177.

457. Steinberg, a.g.y.; Volkan, Itzkovvitz, and Dod, a.g.y.; Bruce

Mazlish, In Search o f Richard Nixon: A Psychohistorical lnqu-
iry\ Ambrose, a.g.y.

458. James D. Barber, The Presidential Character: Predicting Per-

formance in the White House, s. 429.

459. Ambrose, a.g.y., s. 185.

460. Alnt: Ambrose, a.g.y., s. 345.

461. Alnt: Steinberg, a.g.y., s. 191.

462. Kissinger, a.g.y., s. 492-493. N ixonn psikolojisine ilikin ola

rak Kissm gerdan ok ey reniyoruz, fakat Steinberg bize u
nu anmsatyor: Nixon olgusunda Kissingern sergiledii dav
ran tarz, gerek ya da fantezideki dmanlara kar zafer ka
zanma gereksinimi iindeki narsisistik bir liderin yandalna
tipik bir rnektir. Kissinger, kendisine kar klmamasn iste
yen bir lidere boyun emiti ve gzlemleri de bu balamda
deerlendirilmelidir.

463. Kissinger, a.g.y., s. 498. Levvis Beale, N ixonn 1970de Kam

boyann bombalanmas yolundaki gizli emri vermeden nce
 haftada iki kez Patton filmini izlediini belirtmektedir (Los An
geles Times, August 4, 2003, s. E5).

464. Steinberg, a.g.y., s. 206.

465. Steinberg, a.g.y., s. 205.

466. H. Robert Haldeman, The Haldeman Diaries: inside the Nixon

White House.

461. N ixonn eitli utanma ve kk dme tehlikeleri karsnda

ki tepkilerini anlamak iin onun ideal olmaktan bir hayli uzak
ocukluk an dikkatli bir biimde aratmak gerekmektedir.
Kayplarla, skntlarla ve yoksunluklarla dolu olan ilk dnem
yaantlar onun bakanlk dnemindeki davran biiminin bu
dnemdeki kiilik rgtlenmesinin bir uzants olduunu dn
drmektedir -onun iin utan ve kk dme, katlanlamaz
eylerdi. Konuyla ilgilenen okuyucu, N ixonn kiiliinin nasl
gelitiinin ayrntl bir biimde inceleniine gz atabilir (bkz.
Volkan, Itzkovvitz, and Dod, a.g.y.).

468. Abse and Ulman, Charismatic leaderships and collective reg-

ression.

469. Bu eitli olas etkiler, geni bir alan kaplamaktadr: H itlerin

doumundan nce byk kardeinin lmlerinin annesinin
zihinsel durumu zerine etkileri, babasnn evlilik d bir ocuk
olmas ve ev ortamnda vahi fke patlam alanna maruz kalma
s (babas, muhtemelen alkolikti de), kk kardelerinin do
umlar, kk erkek kardeinin, kendisi 11 yandayken lme
si, yl sonra babasnn lm, annesinin kanser olmas ve bir
Yahudi doktor tarafndan tedavi edilmesi ve Hitler 18 yanday
ken lmesi (rnein, T. G. Waite, The Psychopatic God: Adolf
Hitler; Norbert Bromberg ve Vem a V. Small, Hitler s Psycho-
pathology; Helm Steirlin, Adolf Hitler: A Family Perspective).
Psikolojik elerin yannda birtakm d etkenlerin de, Hitlerin
ykc dnce yaps zerinde etkili olmu olabilecei dn
lebilir. rnein Leonard L. Heston ve Renate Heston, Hitlerin
doktoru Theodore M orrellin nerisiyle amfetamin kulland
n, bunun da bamlla ve paranoid psikoza yol atm savun
maktadrlar. Yani Hestonlara gre Hitlerin antisemitizmine ve
kitlesel kymlar yasallatrmasna, bir hekim neden olmutur
(Leonard L. Heston and Renate Heston, The Medical Casebook
o f Adolf Hitler: His Illness, Doctors, and Drugs).

Aslnda Hitlere ilikin ilk psikobiyografk inceleme, ikinci

Dnya Sava srasnda A B D nin Stratejik Hizmetler Bro-
sunun kurduu bir komisyon tarafndan yaplm ve Massachu-
settsin Cambridge kentinden psikiyatr W alter C. Langer tara
fndan kaleme alnmtr (W alter C. Langer, The Mind o f Adolf
Hitler: The Secret Wartime Report) ve de baz eksikliklerine
ramen Hitlerin psikolojisi zerine yazlm pek ok kitap iin
de en incelikli olandr. Gizli bir rapor olduu iin savan sonu
na kadar yaynlanmamt. Ayrca Langer, Fritz Redlich gibi da
ha sonraki aratrmaclarn sahip olaca baz verilere de sahip
deildi (Redlich, Yale niversitesi Psikiyatri Blm nn eski
bakan olup 1998de yaynlanan zenli almas, Hitlerin ya
amna ilikin kapsaml kitaplar arasnda en gncel olanlanndan
biridir). Langern incelemesi, Hitler fenomeninin psikolojik bir
bak asyla incelenmesine yneliktir, te yandan Redlichin
yapt incelemede ama, H itlerin deerlendirilmesinde en
nemli etkenlerin psikolojik etkenler olduunu gstermek de
ildir (Fritz Redlich, Hitler: Diagnosis o f a Destructive Prop-
het, s. xv). Fakat Redlich, Hitlerin yaamna ilikin yeni ve de
erli baz veriler sunmakta ve eski verilerden gelen bilgileri de
aydnlatmakta ve geniletmektedir. H itlerin beden ve zihin sa
l zerine gerekletirdii sistematik aratrma sonunda, Mor-
rellin verdii ilalarn Fhrerin eskiden beri var olan bedensel
ve zihinsel sorunlarn arlatrd, fakat bunlarn nedeni ol
madklar sonucuna varmaktadr. Ayrca, Hitlerin beden sal
zerine yapt aratrma, Redlichi Hitlerin iki tane doum
sal eksiklikle dnyaya geldii sonucuna vardrmaktadr: Spina
bifida occulta (bir omurga kusuru; .n.) ve hypospadius (bir pe
nis kusuru). Bu tbb durumlar, Hitlerin zihinsel geliimindeki
dier anahtar etkenleri alevlendirmi olabilirler.

Her ne olursa olsun, Hitlerin i dnyasnn geliimi ve onun bir

diktatre dnmesi ile ilgili kesin veri says ok azdr. Soyk
rm n sonraki kuaklar zerine psikolojik etkisi konusunda n
de gelen bir uzman olan Ira Brennerin gzlemine gre, Red
lichin Hitleri aklamada psikanalizin snrll olarak gr
d ey, analitik kuramn kendisini deersizletirmesi deil
dir, srad yetileri olan ya da srad koullar altnda bulunan
kimselerin kapsaml bir formlasyonunu yapmada yaanan ge-
 nel bir gl yanstmaktadr (Ira Brenner, Review o f Hit
ler: Diagnosis o f a Destructive Prophet, by Fritz Redlich).
Brennerin bunun devamnda yazdklar, bana gre psikanalitik
biyografilerin Hitlerin zihinsel yaps ve bunun geliimi konu
sunda syleyebileceklerine ilikin en iyi zet niteliini tamak
tadr:

O [Hitler] ve kk kz kardei Clara, ebeveyninin alt ocuun

dan geriye kalanlar olduklar iin hem gerek, hem de mecazi
anlamda bir pi olan babasnn tehlikeli bir kaynak [frengi kay
na] olduu yolunda bilind fanteziler kurmu olabilir (Hit
ler, frengiyi bir Yahudi hastal olarak deerlendiriyor ve on
dan lesiye korkuyordu). O, ayn zamanda doumsal eksiklikle
rini ve annesinin kansere yakalann da, babasndan bilmi
olabilir. Duyumsam olabilecei isel ktlk duygusu her ne
ise, onu yer deitirme dzeneiyle babasndan alp Yahudiler,
ingeneler, ecinseller, akl hastal olanlar ve bedensel engel
liler gibi dejenere ve aa gruplara yanstma yoluyla, baka
larna dsallatrm ve onlar sulam olabilir. Byle yaparak
atalarna, cinselliine, beden ve akl salna ilikin tm ku
kularn reddetmi ve bakalarna yaktrmtr. ocuk sahibi
olmamasnn bir nedeninin de, kaltmsal kusurlarn bakasna
geirme konusunda derinden derine yaad korku olduu d
nlebilir (Brenner, a.g.y. s. 103-104).

470. Emest K. Bramsted, Gbbels and National Socialist Propagan

da 1925-1945. Bir ara Gbbelsin bakanlna bol miktarda pa
ra aktarlyordu: 1934 ylnda bakanlk btesi iki milyon ster
lin olup o zaman iin bir bakanla bu kadar para ayrlmas a
rtcyd. Sonraki yllarda yllk bte ikiye katlanmtr.

471. Victor Reimann, Gbbels: The Man Who Created Hitler, s. 2.

472. a.g.y., s. 6.

473. Kukusuz Kavgam kitab, resm trenlerde askerlere de datl

maktayd.

474. a.g.y., s. 4. Heil Hitler eklindeki selamn H itlere ifa ver

Hitleri tedavi et ve onu iyiletir olarak da evrilebilmesi
artcdr.
475. Langer, a.g.y., s. 64.

476. Hermann Rauschning, Revolutior o f Nihilism, aktaran: Langer,

a.g.y., s. 64.

477. William Teeling, Know Thy Enemy, s.2.

478. Langer, a.g.y., s. 64

479. Bu ifade, Israilli bir psikolog olup nc Reich ynetimi altn

daki Alman halkn youn bir biimde inceleyen Judith Stem e
aittir (kiisel iletiim, M art 2001, Tel Aviv).

Hitlerin dnce ve eylemlerinde bir paradoks vard: Kukusuz

ki o, Aryan rkndan st insann bir somutlamasn temsil etmi
yordu.

480. Stem, a.g.y.

481. Aktaran: Reimann, a.g.y., s. 40.

482. a.g.y., s. 44.

483. Amo Gruen, Der Frende In Uns (The Stranger Within Us). Ay
rca bkz. Gruen, Surrendering identity: Herman Goering and
Rudolf Hess.

484. Alnt: Joachim C. Fest, The Face ofThird Reich, s. 190. Ayr
ca bkz. Gruen, a.g.y.

485. Alnt: Fest, a.g.y., s. 189.

486. Peter Loewenberg, The uses o f anxiety, s. 521. Propaganda

aygt, Hitleri kt niyetli birisi olarak tantmasa da, Fhrer za
man zaman acmaszlm sergileme ihtiyac duymutur.

487. Judith Stem, a.g.y. Ayrca bkz. Judith Stem, Deviance in Nazi
Society.

488. Vamk Volkan, An interview with Valentin Berezhkov: Sta-

lins interpreter.
489. Zarubina meslek anlarn u kitapta aktarmtr: inside Russia:
The Life and Times o f Zoya Zarubina, Inez Cope Jeffrey.

490. Bu, daha sonra dier Politbro yelerinin B eriann herhangi bir
anda Krem lini kapatmasndan korkmasna yol amtr.

491. Volkan, a.g.y., s. 78.

492. Bkz. Daniel Rancour-Laferriere, The Mind o f Stalin: A Psycho-

analytic Sudy; burada Sovyet medyasnn, Staline yaam bo
yunca bahettii 22 lakap sralanmaktadr.

8
493. Onun ardl olan Bakan Abdurrahman Wahid dneminde de
Endonezyann skntlar devam etmitir. Wahid, 2001 ylnda
iktidar brakmaya zorlanm ve yerini smrge dnemi sonras
bamsz Endonezyann babas Sukam onun kz Megavvati
Sukamoputri almtr.

494. The Wall Street Journal, August 6, 1998, p. 6.

495. K. B. Richburg, Indonesians debate truth o f rape reports. The

Washington Post, September 24, 1998, p. A32. Gerek saldr
says, byk glkler iinde aratrlmaya devam etmitir.

496. Trkedeki ve Tanzanya dilindeki bu eski szckler, ortak bir

Arapa kkenden gelmektedir. Trkiyede daha sonra gerekle
en dilde anlam a hareketi srasnda Arapa kkenden gelen
muallim szcnn yerini retmen szc almtr.

497. Vamk Volkan and Norm an Itzkowitz, The Immortal Atatrk: A

Psychobiography.

498. Gazi, savalara katlm eski askerlere verilen bir unvandr.

499. Arap yaz sistemi nl ses ve bunlann uzatlm alanyla temsil

edilebilir. Trk sisteminde ise sekiz nl ses vardr. Bu da belli
bir yazl szcn tek birden fazla syleyi ve anlam ierdii
anlamna geliyordu.
500. Trkiyede alkol yasa, temelde kamuya ak olarak alkol t
ketiminin yasaklanmas eklinde ilev grmtr.

501. Kemal Atatrk, Atatrkn Sylev ve Demeleri, s. 256.

502. Volkan and Itzkowitz, a.g.y., s. 285-286. A tatrkn ocukluu

ve onarm fantezileri iin nceki blme baknz.

503. Eski smrgeler olan Tanganika ve Zanzibar, 1964 yl Nisan

aynda tek bir egemen devlet eklinde btnlemilerdir: Tan
zanya Birleik Cumhuriyeti. Gnmzde Tanzanyada 35 mil
yondan fazla insan yaamaktadr ve en iyi tannan zellii, ulu
sal simge olan Kilimanjaro Dadr (bu n byk oranda Er-
nest Hemingwayn Kilimanjaro nun Karlar adl kitabna bor
ludur). Tanzanyallarn byk bir blm Bantu kabilesine
mensuptur, fakat lke halk 130dan fazla baka kabile ve kk
etnik aznlk gruplarndan olumutur. TanzanyalIlarn ou
Hristiyan (%45) ve M slmandr (%35).

504. Atatrke ilikin psikobiyograf bilgim olmasna ramen Nyere

renin i dnyas, bilind gdlenimleri ve kiilik geliimiyle
ilgili bilgim yok. Bu nedenle burada yalnzca N yererenin bir
politik lider olarak toplumsal arenada bir retmen gibi olan ey
lemlerinden sz edebiliyorum.

505. Bkz. Willard Wolfe, From Radicalism to Socialism: Men and

Ideas in the Formation o f Fabian Socialist Doctrine, 1881-
1889.

506. Y usef Kassam, The Adult Education Revolution in Tanzania.

Ayrca bkz. H. Hinzen and V. H. Hundsdorfer, The Tanzanian
Experience: Education for Liberation and Development.

507. Budd L. Hail and J. Roby Kidd (eds.). Adult Education for Ac-
tion.

508. Nyerereye 1998de lsemi tans konmu ve 14 Ekim 1999da,

Londradaki bir hastanede tedavisi srerken lmtr.

509. Ekonomik gelime, kararsz bir nitelik gstermeyi srdrm

tr: Nyerere grevden ekildii srada, Tanzanya hl dnyann
en yoksul lkelerinden biriydi.
510. retme ve renme srelerinin psikanalitik bir bak asyla
aratrlmas konusunda pek kayda deer bir gelime olmam
tr: M. L. J. Abercrombie adnda bir zooloji retmeni bilim a
lmann rencilerinin dnme alkanlklarnda yaratt etki
karsnda d krklna uramtr. rencilerinden bir hay
vana anatomik kesi (diseksiyon) uyguladklarnda ya da bir
mikroskoba baktklarnda ne grdklerini tanmlamalarm iste
diinde rencileri gerekte olanla orada olduunu sylemele
rinin gerektii ey arasnda ou kez net bir ayrm yapama
mlardr (Abercrombie, The Anatomy o f Judgement). Gemi
yaantnn oynad rol ile grdmz eyi belirlemede imdi
ki tutumumuz konusundaki grsel alg almalarn bilen
Abercrombie, Sigmund Heinrich Foulkes ve James Anthony ad
l psikanalistlerin kk terapi gruplarnda yaptklar aratrma
dan (Foulkes and Anthony, Group Psychotherapy) etkilenen
zel bir retim teknii projesi gelitirmitir. On iki kiilik
gruplarda yer alan tp rencileri, her biri bir buuk saat sren
sekiz oturuma katlmlardr. Foulkes ve Anthonynin gelitir
dikleri tekniklere uygun bir biimde, serbest arm yntemi
kullanlarak, kk grup etkinliklerinin yannda grme, dil, s
nflandrma, kant deerlendirmesi ve nedensellik gibi keif
kavramlar konusunda dnsel tartmalar gerekletirilmitir.
Abercrom bienin hipotezinde olduu gibi, bu yaklam renci
lerin geerli yarglara varma yetisini glendirmitir.

1968den 1973e kadar be yl boyunca psikiyatri asistanlarna

klinik psikiyatriyi ve psikodinam ik kavram lar retirken
Abercrom bienin almasna dayanan ve Alan almas Yn
temi ad verilen bir yntem uygulamtm (Bkz. Vamk Volkan
and David R. Havvkins, The Field Work Method o f teaching
and leaming clinical psychiatry ve The leaming group). 7-10
kiilik bir ilk yl asistan grubu, akademik yl boyunca haftada
iki kez ayn retim yesiyle bir araya gelmi ve bu srada bir
asistann yatan bir hastay tedavi edii aynal odada izlenmiti.
Her tedavi saatinden sonra gzlenen eylere ilikin olarak d
nsel bir altrma yntemi, grup tartmas gerekletirilmiti.

Alan almas programnda yer alan her bir asistan grubu, aka
demik yl boyunca ilgili retim yesiyle yaklak 225 saat g
rmt, bu Abercrom bienin gruplarna gre (12 saat) ok
fazla bir rakamd. Alan almas gruplar, bylelikle benim
yardmmla ok daha youn kk grup dinamikleri olutur-
mulard ve asistanlarn deneyim daarcklarn yeniden rgt
lemelerine ve gelecekte daha geerli klinik yarglarda bulunma
larna yardmc olabiliyorlard.

Alan almas Yntemi, rencilerin gerek gzlemlerini ve i

yaantlarn dnsel aklamalarla birletirmekteydi. O, ret
menle renci arasnda bir tr gsterme ve anlatma etkilei
mine dayalyd ve asistanlan kavramlar renmeye, reticiy
le zdeim konusunda mcadele etmeye ve dnsel ve duygu
sal zerklik kazanmaya itmekteydi.

Nispeten yakn zamanlarda yaynlanm iki kitap da, bire-bir ve

kk gruptaki retme-renme srelerini konu edinmekte
dir. Bu kitaplardan ilki psikanalist Robert Gardner tarafndan
kaleme alnmtr ( On Trying to Teach: The Mind in Correspon-
dence) ve gndelik yaamdaki retme ve renme ile ilgili ki
isel anekdotlar, psikanalitik bir bak asyla ilemektedir,
ikinci kitap ise psikanalitik kuram hakknda bilgi sahibi ngiliz
ce profesr Jeffrey Berman tarafndan yazlmtr (Diaries to
an English Professor: Pain and Growth in the Classroom) ve de
Berman bu kitapta Psikanaliz ve ngilizce adn verdii bir
kursu yrtrken, gelitirdii yntemi anlatmaktadr.

Gardner da, Berman da insan ilikilerindeki duygusal inceliin

ve karlklln derslik ortamnda, retim srecinde oynad
roller zerinde durmaktadrlar. O nlann kitaplann okurken
1960l yllarda Hanna Perkins O kulunda retimin temeli ola
rak alnan bir kavramn yansm alann fark ettim. Bu anaokulu
nun yneticisi olan Anne Katan, dillendirmenin duygulanmlar
ve drtler zerinde benlik egemenliinin salanmasna yol a
tn gzlemlemiti (Katan, Some thoughts on the role o f ver-
balization in early childhood,): Gen ocuklara psikosomatik
olarak da vurduklar duygulan adlandrmalan retildiinde,
bunun kendileri zerinde tedavi edici bir etkisi olmaktayd.

Bir retmenin, rencilerin (ancak bir retmen tarafndan ya

ntlanabilecek) istekli olma hallerini, ilgilerini ve duygusal du-
rum lann grmezden gelmesi halinde, derslik ortamndaki re
tim baanszla uramaktadr. retim, dnme ile duygulan
btnletirdii zaman daha baanl bir nitelik kazanmaktadr.
rnein, Berman niversite rencilerini gnlk tutmaya sevk
ederek etkileim kurm alann salamtr. rencilerin olurunu
 alarak, haftada bir kez yirmi dakika sreyle kime ait olduu bi
linmeyen gnlk yazlarn okumutur. rencilerin sklkla ka
leme ald sorunlar, boanm ebeveynin ocuu olmak, yeme
bozukluu ve depresyon idi. retici, ayn zamanda onlara gn
lklerinde yazdklar eylerle ilgili geribildirim verdii iin s
nftakiler arasnda gerekleen eduyum dolu tartmalar, onla
n n kendilerini dnsel ynden gelitirmelerini salamtr.
Berm ann ynteminde ve Gardnerm akaclk ve bilind ile
tiim konusuna vurgu yapmasnda, Abercrom bienin abalan-
nn ve Alan almas ynteminin yansm alan vardr.

511. Margaret S. Mahler, On Human Symbiosis and the Vicissitudes

o f Indviduation.

512. Berman, a.g.y., s. 227.

513. Psikanalizde bu tr beklentiler ve arptmalar teknik olarak ak-

tanm adn almaktadr.

514. Kukusuz, Nazi propaganda sisteminin yapt gibi, grup yele

rinin zihniyetlerini deitirmeye ya da etkilemeye ynelik, aa
mal ve sistemli abalar gerekletirilmedii takdirde.

515. James M cGregor Bums, Leadership.

516. Kemalizm, 20 Nisan 1931 de yaynlanan bir manifestodaki

belirli ideolojik ilkelere gnderme yapan bir kavramdr. Bunlar,
daha sonra yap iinde kutsanarak korunmutur. Bu ideoloji Os-
manl hanedannn devreden kanlm asm ve egemenliin ulusa
verilmesini, tm vatandalara eit haklar verilmesini, Trki
y enin ekonomik geleceini kurtarmak adna zel giriime dev
let yardmn ve en nemlisi, laikliin yerletirilmesini iermek
tedir.

517. Kemalizm in baz ynleri, Turgut zaln cumhurbakanl

dneminde (1989-1993) yeniden biimlendirilmitir. 2002 y
lnda Trkiyede slm kkenleri olan yeni bir siyasi parti,
Adalet ve Kalknma Partisi iktidara gelmitir. ktidar partisi, la
ik yasalan desteklemeyi srdrm ve hemen Trkiyenin Av
rupa B irliine katlma abalanna dahil olmutur.

518. M andelamn otobiyografisini ve onun hakknda yazlm dier

 yetkin kitaplar (Nelson Mandela, Long Walk to Freedom: The
Autobiography o f Nelson Mandela; James Gregory, Goodbye
Bafana: Nelson Mandela, My Prisoner, My Friend...; Brian
Frost, Struggling to Forgive: Nelson Mandela and South Afri-
ca s Search far Reconciliation; Martin Meredith, Nelson Man
dela: A Biography; Anthony Sampson, Mandela: The Authori-
zed Biography) okumu olsam da, onun tm bunlar nasl baar
m olduu hakknda psikanalitik incelemeler sunmaya hazr
deilim, nk M andelanm iinde yetitii kltr, onun aile
yks, kltrel ve tarihsel balam arasndaki etkileimleri an
layacak ekilde yeterince incelemi deilim.

519. Mandela, a.g.y., s. 495.

520. Alnt: Frost, a.g.y., s. 6.

521. Frost, a.g.y.

522. Bu olayn yks u yazdan alnmtr:John Carlin, M aster o f

his Fate,Wew York TimesBook Review, s. 9, September 19,
1999. Carlin, ngiliz gazetesi The Independentm 1989-1995
yllar arasndaki temsilcisiydi. Alnt: Carlin, a.g.y., s. 10.

523. Alnt: Carlin, a.g.y.

524. Alnt: Carlin, a.g.y.

525. Alnt: Carlin, a.g.y.

526. E. M. Swift, Book to the Future, Sports Illustrated, s. 32, July

3, 1995.

527. Swift, a.g.y.

528. Alnt: Swift, a.g.y.

529. Swift, a.g.y.

530. Nelson M andelayla hi tanmadm, fakat Desmond Tutu ile,

Atlantadaki Carter M erkezinde, ikimizin de yesi olduu ve
eski ABD bakan Jimmy Cartern bakanlk ettii Uluslarara
s Grmeler A nda birka kez bir araya geldik.
531. E. Vulliamy, Season in Hell: Understanding Bosnias War, s.
157.

532. Bu olaylarn ayrntl tartmas iin bkz. Vamk Volkan: Blood-

lines. Dier hedefler ise Hrvatlar ve Slovenler idi.

533. Norman Mailer, Milosevic and Clinton. The Washington

Post, May 24, 1999, s. A25.

534. Osmanl ordusu.

535. Roy Gutman, Witness to Genocide, s. x.

536. Burada Nazi propagandasnn olduu kadar Usame bin Ladinin

ideolojisinin izlerini de grmekteyiz. M ilosevicin rettikleri
ne benzer bir baka ideoloji de seilmi reselenmenin yeniden
etkinlemesiyle balantl olan Megali dea'dr (Byk lk)
(bkz. Michael Herzfeld, Ours Once More: Folklore, Ideology,
and the Making o f the Modem Greece; Kenneth Young, The
Greek Passion: A Study in People and Politics). Yunan Megali
Ideasyla balantl olan seilmi rselenme, 1453te Konstan-
tinopolisin (stanbul) Osmanllar tarafndan zaptdr. Bizans
mparatorluunun, daha byk bir Yunan lkesi kapsamnda
yeniden btnletirilmesini ifade eden Megali dea, 19. yzyln
ortalarna kadar politik bir ideoloji olarak ifade edilmemiti, fa
kat alttan alta varln srdrmekteydi. K ibns doumlu Yunan
l sosyolog Kyriakos Markides, Kbrs atmalarnda Megali
tdeann yansmalarn tanmlamaktadr. Mteveffa Bapisko
pos Makarios gibi, adann Yunanistanla birlemesi iin mca
dele eden K bnsl Rum liderler Megali deann yeniden etkin
letirilmesi ve glendirilmesiyle megldler. Markides yle
yazyor: Byk lknn bir i mantnn olduu, yabanc
bir ynetimin egemenlii altnda varln srdren Rum dnya
snn her kesiminde [bu lknn] geree dntrlmesini
vurgulad kabul edilebilir. K ibns Rum lan kendilerini tarihsel
ve kltrel adan Yunanl kabul ettikleri iin, Byk l
knn byk bir ekicilii vardr. Bu nedenle kilisedeki peder
ler K bnsllan [Rumlan] Yunanistanla birlemek iin mcade
leye davet ettikleri zaman, duygulan kztrmak iin fazla bir
aba harcam alan gerekmemitir. (Kyriakos Markides, The Ri-
se and Fail o f the Cyprus Republic, s. 10-11.)
 Megali dea, pek ok Yunan aydn iin artk politik ynden
doru bir terim deildir. Yunanistann Avrupa Birliine ye
oluu ve Trkiye ile olan yaknlamalar, bu kavramn ve bunun
la ilikili dncelerin etkisinin azalmasn salamtr.

537. Zihin ve nsan Etkileimleri Aratrma M erkezinde, psikana

listlerin baka disiplinlerle ibirlii yapmasn gerektiren bir
strateji gelitirmitik (Bkz. Volkan, Tree M odel). Srecin a
lmnn bir aacn yava yava byyerek dallanmasn antr
mas nedeniyle ksaca aa modeli olarak adlandrlan bu
yntemin temel bileeni ya da evresi vardr:

1) Mevcut duruma psikopolitik bir tan konmas

2) Kart gruplarn yeleri arasnda psikopolitik diyaloglar
3) Diyalog srecini gelitirecek, ibirlii iindeki eylem ve ku
rum lan oluturma

ilgili grup yelerinin byk bir blmyle derinlikli grmele

ri kapsayan ilk evrede klinisyenlerden, tarihilerden, siyaset bi
limcilerinden vb. oluan interdisipliner bir ekip, iki grup arasn
daki ilikilerin ve bunu evreleyen durumun ana zelliklerini
anlamaya balar. Psikopolitik diyaloglar -birka yl boyunca,
pek ok gnde gerekletirilen bir dizi toplantdan oluur- sra
snda direnler aa kmakta, ifade edilmekte ve yorumlan
makta, bylelikle daha gereki bir iletiim, olanakl hale gel
mektedir. Kazanlan igrlerin toplumsal ve politik tavra oldu
u kadar, geni halk kitlelerine de etki edebilmesi iin son evre
somut eylem, program ve kurum lann ibirlii iinde gelitiril
mesine dnk olmaldr. Bu yntem, birka disiplinin, gerilim-
lerin altnda yatan psikolojik ve tarihsel elerin ifade edilmesi
ve zmlenmesi iin birlikte almasna ve de renilen ey
lerin, ban iinde bir arada yaamay olanakl klacak ekilde,
ilerlik kazanmasna olanak vermektedir.

538. Hak kazanma ideolojisinin geliimine benzer bir sre de, r-

vanlktr. Rvanlar, tam anlamyla leri alnncaya ka
dar tm kayplan, kendileri asndan altst olmu dnyay
onarmaya alan, bunun skntsn yaayan kiilerdir (Roger
Scruton, A Dictionary o f Political Thought, s. 405). ada po
litik hareketler iinde rvanln rnekleri olarak tsrail-Filis-
tin atmas ve Kuzey rlandadaki atma rnek verilebilir.
Bu gruplarda yeniden etkinlik kazanm kurban edilme duygu
 lan ve artm bir hakl duygusu vardr. Byle bir durumda,
atma iindeki iki grup asndan temel sorunlarda kalc uz
lamalara vanlm as olanaksz bir hale gelmektedir.

9
539. Gabriele Ast, yaants Fazlamnkine benzeyen ve psikanalize
tabi tuttuu bir erkek Alman hasta ile ilgili gzlemlerini kaleme
almtr. Bu adam drt yandayken ailesi Dou Berlinden Ba
t Berline kama plan kurmutu. ocuun bunu bakalanna
sylemesinden korktuklan iin, ocuklannn yannda bundan
aka sz etmemilerdi. Alman olduklan halde Macaristan k
kenliydiler ve planlan hakknda yalnzca M acarca konumu
lard. Fakat kk olan, olup bitenleri yine de anlamt. Daha
s, bard ya da ka polise anlatt zaman ebeveynini l
drebileceini biliyordu. Ailenin Bat Berline ka baanyla
gereklemi, fakat kk olan, ykc gc iselletirmi ve
muhafaza etmiti. Bu adam, yetikin bir kii olarak Dr. A stla
grmeye geldii zaman, hl ebeveynine zarar verme ya da
onlan ldrme erkine sahip olmann sululuunu yaamaktay
d. Gn denetim altnda tutmak iin kat, takntl bir kii
lik rgtlenmesi gelitirmiti. Bkz. Gabriele Ast, A crocodile
in a pouch.

540. Tulane niversitesinde siyaset bilimi profesr olan Robert S.

Robins ve George Washington niversitesinde psikiyatri pro
fesr olan Jerrold M. Post paranoyadaki ktcl gc eitli
balamlarda incelemilerdir ve de paranoid dinamiin bu yz
yldaki her toplumsal ykmda bir rolnn olduunu ne sr
mektedirler. Bir liderin yapsndaki kukuculuun ve yandala
rn teki tehlikeli kimselerden koruma isteinin, iyi niyetli
amalar aarak felaket getirici sonulara nasl olup da yol at
n rneklerle gstermektedirler (bkz. Robert S. Robins and
Jerrold M. Post, Political Paranoia: The Psychopolitics o f Hat-
red).

541. Bu dnemde Naim ve Sami Frasheri adl iki kardein yer alt fa
aliyetleri iinde yer alan yazlan Amavutlar arasnda bir yurtse
verlik duygusunun yaratlmasnda rol oynamtr.

542. Srplar, Kosovay grup ruhlannm bir blgesi olarak deer

 lendirmektedirler. Prizren de Kosovada yer ald iin, Ama-
vutlar da bu eyaleti kendileri iin kutsal kabul etmektedirler. Bu
durum, sraillilerle Filistinliler arasnda, her iki hizbin de kutsal
kabul ettii Kuds konusunda var olan tartmalara, ksmen
benzemektedir.
543. 1913 ylnda Srplar, Yunanllar ve Bulgarlar, A m avutluku ha
len kontrol altnda tutan eski egemenleri Osm anllan yenilgiye
uratmlardr. Savan k nedeni, bu uluslarn kendi haklan
olarak grdkleri Osmanl topraklarna yaylmak istemeleriydi.

544. Bu dnemde, baz Am avutlar da Trkiyeye kamlardr. G

nmzde Kosovada yaayan Amavutlara ek olarak M akedon
ya halknn da % 23n Am avutlar oluturmaktadr; Monteneg-
roda ok daha az Arnavut vardr.

545. I. Dnya Sava srasnda AvusturyalI, Fransz, talyan, Yunan,

Montenegrolu ve Srp ordulan Arnavut topraklanna girmiler
dir.

546. Robert Frank: Jungle accounting: Auditors in Albania pick

through rubble o f pyramid schemes, The Wall Street Journal
Europe, August 6, 1998, s. 1,7.

547. Frank, a.g.y., s. 1.

548. Carter Merkezi, Dnya Bankasnn ortaklk terimine ilikin

tanmn benimsemektedir: Ortaklk, katlm clann kendilerini
etkileyen geliim inisiyatifleri, kararlar ve kaynaklar konusunda
denetimi etkiledii ve paylat bir sretir ( The World Bank
Sourcebook, Washington: IBRD/The World Bank, s. xi.). Bu ta
nmda katlmclarn -bu olguda Am avutlann- geliim inisi
yatiflerinden etkilenen kimseler olduklan, dolayl olarak belir
tilmektedir.

549. Arnavutlukta, ekonomik gelime iin nemli fikirler reten

zel kiiler ve rgtler vard. Bunlardan birisi de Makedonya
kkenli, sekin bir sanayici olan Vebi Velija idi (bkz. Vebi Ve-
lija, Quo Vadis Albania?). O, ekonomik geliim stratejisi konu
sunda vizyon sahibi biriydi, fakat 1998de lks ofisinde kendi
siyle yaptm grme srasnda iktidardakilerin kiisel ve po
litik nedenlerden tr abalann baltalam alanndan yaknmt.
550. Dr. Neu, 2000 ylnda Kaliforniyadaki San Diego niversite
s in d e Joan B. Kroc Bar ve Adalet E nstitsnn mdr ol
mutur.

551. Joyce Neu, Norman Itzkovvitz ve ben, yllardr birlikte al

maktayz. Dr. Neu ve ben, eski bakan Jimmy Carter, Rosalynn
Carter ve Uluslararas Grmeler A nn (INN) dier yele
rinden oluan bir ekibin eitli Afrika devletlerindeki politik ko
ullan tartmak ve deerlendirmek zere, 1995 ylnda Sene-
gale yaptklan bir geziye katlmtk. mz de Zihin ve in
san Etkileimleri Aratrma Merkezi ve Carter M erkezinin Es-
tonyada gerekletirdii ortak projenin elem anlan arasnday
dk; bu proje kapsamnda Estonyal parlamenterler ve nde ge
len baz Estonya yurttalan, Estonyadaki Rus bykelisiyle,
Rus parlamenterlerle ve Estonyada yaayan Rus toplumunun
liderleri ve aydm lanyla bir dizi gayriresmi psikopolitik diya
log iine girmek zere bir araya getirilmilerdi (Vamk D. Vol
kan, Bloodlines', Joyce Neu and Vamk Volkan, Developing
methodology for conflict prevention: The case o f Estonia).

552. Psikolojik temel gven kavramna ilikin bir tartma iin 2. B-

lm e baknz.

553. Bkz. Nikita Khruschev, Khruschev Remembers.

554. Bu terimi bulduu iin Joyce N eua teekkr borluyum.

555. Nicolas C. Pano, Albania.

556. William E. Griffth, Albania and Sino-Soviet Rift; aynca bkz.

Elez Biberaj, Albania and China: A Study o f an Unequal Alli-
ance.

557. Bu acmaszlk -ya da belki kapris- Hocann kiisel yaamnda

da yansmasn bulmaktayd. Hocann en yakn dostu, Ulusal
zgrlk Sava srasnda Partizan direniinin komutan ve En
ver Hoca ynetimi srasndaki ikinci adam olan Mehmet e-
hul981 ylnda lmt ve pek ok Arnavut, ehunun intihar
ettiine inanmt. Fakat ehunun arkada tarafndan vurul
duuna inananlar da vard; nk ehu o gnlerde rejimin yal
nzlk politikalanna kar km ve Yugoslav casusu olmakla
sulanmt.
 Arnavut psikolog Edmont Dragoti 1998de bana ehunun l
mnden ksa bir sre nce Hocaya yazd bir mektubu okudu
undan sz etmiti. Anlald kadanyla bu mektup, H ocaya
yakn konumda olan ve halen Danim arkada yaayan bir Arna
vut hekimde bulunuyordu. Dragotiye gre ehu, diktatrn ar
tk kendisini istemediini bildiini belirtmekte ve kendisine (in
tihar eden bir baka sekin komnist olan) Nacho Spiro gibi
davrandndan yaknmaktayd. ehu, mektubunda aynca (e
hunun) ocuklann cezalandrmamas iin H ocaya yalvarmak
tayd. Hoca rejimi altnda intiharlar lmden sonra cezaland-
nld ve bunlar devlet dman iln edildikleri, dolaysyla ai
leleri de lekelenmi kabul edildikleri iin bu ifade, ehunun
gerekten de intihar ettii konusunda Dragotiyi ikna etmiti.

Dragoti, H ocann, sa kolu olan adamn aleyhine dnmesinin

bir baka nedeninin de kara leke tayan bir baka aile ile do
layl bir ilikisinin bulunmas olduunu sylemiti. ehunun
byk olu, gen bir kadnla nianlanmt ve bu gen kadnn
ABDde yaayan ve Hocaya m uhalif akrabalannm olduu bili
niyordu. ehunun lmnden birka hafta sonra da yirmi
yanda olan bu olan kendini ldrmt. ehunun kars hap
sedilmi, teki olu ve kz ise lke iinde srgne gnderilmi
ti.

Dragoti, genliinde ehunun kk olu skender ehunun

arkada idi. Arkadann dalk bir yreye srgn edilmesinden
sonra Dragoti ve bir baka renci, bu gen adamn yaad k
ye baz iler yapmaya gnderilmilerdi. Bir gn, leden sonra
ki saatlerde iki gen, ky yolunda skenderle karlamlar,
gen Dragoti, babas devlet dman olsa da yanma koarak ar
kadan selamlamak istemiti. Dragoti yaklamaya altka
skender gzyalan iinde: Yaklama, bu senin iin tehlikeli
olur! diye haykrmt. Dragoti, birka ay sonra skenderin de
intihar ettiini renmiti. Daha sonra tek oluna, kaybettii ar
kadann adn vermiti.

558. Bana sylendiine gre, Hoca rejimi srerken ayda on sent gibi
ok ucuz bir fiyata bir apartman kiralanabiliyordu.

559. Bkz. Amnesty Internationalin 1984 raporu: Albania: Political

lmprisonment and the Law; Anton Logoreci, The Albanians:
Forgotten Survivors; Arshi Pipa, Party ideology and purges in
 Albania ; Gjon Sinishta, The Fulfilled Promise: A Documen-
tary Account o f Religious Persecution in Albania; ve Berhard
Tonnes, Religious Persecution in Albania.

560. ounlukla zengin Arap lkelerinden gelen ekonomik yardm

la, pek ok ky camisi ina edilmitir. mamlar, ocuklarn ca
miye gelmeleri iin ellerinden geleni her eyi yapyorlard. 1998
ylnn balarnda Tirandaki Mslman topluluun lideri Hafz
Sabri Koci idi ve Osmanl dneminde var olan slam detlerini
yeniden yerletirmeye alyordu. Enver Hoca, kendisini yirmi
be yl hapsetmiti. Bana gre o, sessiz ve derinden giderek Ho
ca rejiminin tanrszlm ortadan kaldrmay kafasna koy
mutu. Arnavut Katolik lider Rvok Mirdita ise komnist rejimin
sona ermesine dek A B D de yaamt ve Tirandaki Katolik Ka
ted ralin i onarmak ve ada bir duruma getirmek iin yeterli
ekonomik katky salayacak durumdayd. 1998 ylnda Kated
ral, kentteki khne binalarn arasnda tek bakml bina alan ola
rak durmaktayd. stanbuldaki Ortodoks Patrikhanesi, Arnavut
Mstakil Ortodoks Kilisesinin yeniden kuruluuyla ilgili ola
rak, dandan bir Rum bapiskoposunu atamt. Bu tayin olay,
1998 ylnda Arnavut Ortodoks topluluu iinde bir tartma ko
nusu olmaya devam ediyordu.

561. Hoca rejimi srasnda tasvirine izin verilen tek tarihi kahraman,
skender Bey idi. O, 1405 ylnda George Castriotes adyla do
mu, slam dinini benimsemi, fakat 1443te Osmanllar N ii
Srplara kaptrnca yanna 12.000 kii toplayarak Arnavut
luktaki Trkleri katletmi ve tekrar Hristiyanlka dnmt.
Papa V. Nicholas onu Hristiyanlk leminin kahraman iln et
miti. Kendisi 1467de lm ve 1502 ylnda tm Arnavutluk,
Osmanl denetimi altna girmiti. Tiran yaknlarndaki Krujeste
bulunan skender Bey M zesini gezerken edindiim izlenime
gre Hoca, kendisini bu tarihsel kahramann bir uzants olarak
grm olabilirdi. Dinsel balantlar grmezden gelinse de, s
kender Bey Hocann mevcut otoriteye bakaldrs ynnden
bir simge ilevini grmt.

562. Afrim Dangellia, kiisel grme, Haziran 2001. Sebekle ilgili

tartma iin 2. Blm e baknz.

563. Alkoll ikilerin tketilmesi, baz nedenlerle yasaklanmamtr.

1998 ylnda grtm baz Amavutlar, dier tm hazlar
 yasa d iln edilirken byle bir uygulamay garip bulduklarn
sylemilerdir.

564. retmenler, okullarda nceki blmde tartm olduum Na

zi propagandasnn bir yansmasn oluturacak biimde, Ho-
cann muhteem gelecei grme yetisiyle tanr benzeri bir kii
lik olduu fikrini boyuna vaaz edip durmulard. Okullara yay
lan propaganda, ayn zamanda Hocay ulus ile e tutuyor, onun
imajn tehlike ve dmanlkla dolu dnyadan ayryor, onu iyi
lik, g ve bilgi asndan tm insanlk iinde esiz bir konuma
sokuyordu. Nazi dnemi okullarnda olduu gibi, Hoca dnemi
Arnavut okullar da rejimin, ocuklarn temel gven duygusu
nun altn oyan aralarndan biriydi.

565. Arnavutlukta komnizm kt zaman Fazla, Enver Hoca

rejimi srasnda kendisinden daha az ac eken pek ok insann,
aclarn dnleme yoluna gittiklerinin farkndayd. Bununla
birlikte, kendisi iin ekonomik bir yardm aray iine gireme
miti. Buradan anlayabileceimiz gibi, dnleme aray, onun
benzersiz, isel ktlk duygusunu bozacakt.

566. Batllar, eski komnist lkelerde bu arpc, simgesel yerin

den indirme eyleminin benzer rneklerini anmsayabilirler.
Hoca saken Tirandaki merkezi skender Bey M eydanna ege
men olan, kocaman yaldzl bir heykeli vard. alma arkada
larm ve ben, 1998 yl balannda Tirana geldiimizde H ocaya
ait tm iaretler silinmiti, dolaysyla 1991de yklm olan
heykeli grme olanam olmad. Fakat bu heykelin fotoraflar
n grdmde bunun bir ikizini de Joseph Stalinin doum
yeri olan Grcistann Gori kentinde grdm anmsadm.
Gorideki Stalin heykeli hl orada duruyor.

567. Arnavutluktaki ilk gnmzde, lkenin kuzeyindeki Ikodra

kentinde karklklar olduunu rendik. Ertesi gn ABD B
ykelisi M arisa Lino T irandan 40-45 km den daha fazla uzak
lamamamz yapmamamz nerdi. Geceleyin silah sesleri iit
tik. Bu nedenle gzlemlerimiz, Tiran, Tirann dndaki kyler
ve Kruje, Durres ve Kavaje gibi kasabalarla snrl kald.

568. Berisha ve partisine bal parlamenterler oylamada bulunmad

lar.
569. Bu ad, Kuzey Arnavutlukta Dukagjinideki gl kabile efle
rine gndermede bulunmaktadr ve de 1216 gibi eski bir tarihe
ait Vatikan kaytlarnda ad gemektedir. Osmanllar geldiinde
Dukagjini efleri Mslman olmular ve eski Arnavut inan ve
detleri, slam yasalaryla kaynamt. Kyn yallar Lek Ya
sasn yorumlam ve kan akt zaman onurun yaralanacana
karar vermilerdi.

570. 1994 ylnda bu durumla ilgili olarak Kuzey Arnavutluktaki t-

kodra kentinde Kan Davas Uzlam acentesi kurulmu, fakat
bu konudaki abalar pek baanl olamamt.

571. Edmont Dragoti, kiisel grme.

572. Bkz. Scott Anderson, The curse o f blood and vengeance, The
New York Times Magazine, pp. 28-35. 44. 54-57, December 26,
1999.

573. Anderson, a.g.y., pp. 55-56. ilgintir ki, Spahiann rgt her
iki ailenin tm yelerini iine alan, biimsel bir trenle gerek
letirilen baarl arabuluculuklar bir araya getirmekteydi; Ak
si halde barn bir balaycl olmadna karar verilebilir ve
kan davas yeniden balayabilirdi (alnt: Anderson, a.g.y., p.
55).

574. Anderson, a.g.y., p. 3 1.

575. Dragoti, Blood revenge: Ancient crimes retum to haunt Alba-

nia.

576. 1998 yl balarnda Am avutluka ilikin gzlemlerim, Nancy

Caro Hollanderin Latin Am erikada devlet terrnn miras
zerine yazdklarn byk lde andrmaktayd (Love in Time
o f Hate: Liberation Psychology in Latin America; The legacy
o f state terror and the new social violence in Latin America;
The secret behind the uniform: An evil partnership). Kalifor
niya Psikanaliz M erkezinden gelen Hollander, Latin Ameri
k ada 1960lardan 1980lere kadar zorbaca bir egemenlik kuran
terrist devletleri derinlikli bir biimde aratrmtr. Latin
Am erikada terrist ya da Stalinist rejimler kurulduunda yne
timler, vatandalar ortadan kaldrma, ikenceden geirme ve
ldrme politikalarn uygulayarak topluma edilgin bir uzlam
 alamay amalamlardr. Dolaysyla terrist devletlerde ya
ayan bireylerin davranlar sessizlik, ifadesizlik, engellenim,
kendine sansr uygulama, (yanstma, blme, bysel dnce
ve iteki bunalt duygusuyla d kaynakl korkuyu ayrt edeme
me gibi) ilkel savunma dzeneklerinin kullanlmas, yas tut
ma gl ya da yas tutamama ile karakterizedir. Hollanderin
de belirttii gibi, terrist devlet toplumu kurban ediciler, kur
banlar ve bekleyenlere ayrmaktadr; bu sonuncular srekli bir
tehdit ve her an kurban pozisyonuna sokulmann beklenti bunal
ts altnda yaamaktadrlar. Terrist devlet son bulduunda bu
duygular, uzun zamandr iselletirildikleri iin btnyle orta
dan kalkmamaktadr. Devlet terrn takip eden dnemdeki si
yasi liderlik yeterince gl bir nitelik tamazsa kafa karkl
devam etmekte ve temel gven sorunlar ilikileri zedelemek
te, bu da daha ileri dzeyde toplumsal gerilemelere yol amak
tadr.

577. Dostlanmdan Fin psikiyatr Henrik Wahlberg, komu M akedon

y ada Dnya Salk rgt (WHO) adna almt. WHO iin
geici danmanlk grevini stlenmemde ve 2000 yl sonlarn
da Arnavutluk ve M akedonyaya yaptm gezilerde Dr. Wahl-
berg arac olmutur.

578. Genellikle insanlar, bir psikanalistle yaplan birka teraptik

grmenin ardndan bylesine iddetli deiimler yaamazlar.
Bununla birlikte, rselenmi toplumlara yaptm ziyaretler s
rasnda birka kez, -Fazlann yllarca sren sessizlii ve Itzko-
witzle bana duyduu gven gibi- belirli durumlarda, rselen
mi bireylerin ksa sreli birtakm giriimleri takiben dramatik
isel deiimler yaayabildiklerine tank oldum.

579. 2000 ylndaki ziyaretim srasnda bir gece Sali Berishann par
tisine mensup kiiler skender Bey M eydannda bir miting d
zenlediler ve eski Komnistlerin bir uzants olarak deerlendir
dikleri mevcut Arnavut hkmeti aleyhine sloganlar attlar. Ba
na bizzat Berishann konuaca sylendi ve ben de onu yeni
den grme umuduyla kalabaln arasndan geerek meydana
doru yrmeye baladm. Fakat o ortada gzkmedi ve -ayn
sn paylamadm- ortak bir duygu iindeki bu kadar ok insa
nn ortasnda kalmak, beni anszn korkuttuu iin hzla meyda
n terk ettim.
580. Ayrca bkz. Joyce Neu and Vamk Volkan, Developing a met-
hodology for conflict prevention: The case o f Estonia ve Va-
mk Volkan, Bloodlines.

581. Bkz. W illiam Drozdiak, NATO Set to Send Troops to Mace-

donia, The Washington Post, June 21, 2001, p. A 19.

S o n Sz

582. Norman Itzkowitz, Unity out o f diversity, pp. 173-174.

583. Aktr ki, bir birey iin bir baba figr olarak ilev gren bir li
der rneinde olduu gibi, tanmadmz baz kimseler, bize
yakn olan kimseleri simgesel olarak temsil etmektedirler. By
le bir olguda tanmadmz bir insann yasn tutmamz olanak
ldr.

584. Richard Goldstone, Crimes against humanity-forgetting the

victims. The 2001 Em est Jones Lecture, The British Psycho-
analytical Society, September 25, 2001.

585. Goldstone, a.g.y.

586. Goldstone, a.g.y.

587. Goldstone, a.g.y.

588. Vamk Volkan, The Need to Have Enemies and Allies.

Abercrombie, M.L.J. (1960). The Anatomy o f Judgement.. London, Hutchin-
son.

Abse, D. Wilfired (1974). Clinical Notes on Group-Analytic Psychotherapy.

Charlottesville, VA: University Press of Virginia.

Abse, D. Wilfred and Lucie Jessner (1961). The psychodinamic aspect of le-
adership. Daedalus, 90: 693-710.

Abse, D. Wilfred and Richard Ulman (1977). Charismatic political leadership

and collective regression. In Robert S. Robins (Ed.), Psychopathology and Po
litical Leadership (pp. 35-52). New Orleans: Tulane University Press.

Achen Christopher H. and Duncan Jane Snidal (1989). Rational deterrence

theory and comparative case studies. World Politics, 41: 143-169.

Akhtar, Salman (1984). The syndrome of identity diffusion. American Jour

nal o f Psychiatry, 141: 1381-1385.

(1990). Paranoid personality disorder: A synthesis of developmental, dyna-

mic, and descriptive features. American Journal o f Psychiatry, 44. 5-25.

(1992). Broken Structures: Severe Personality Disorders and Their Treat-

ment. Northvale, NJ: Jason Aronson.

(2003). Dehumanization: Origins, manifestations, and remedies. In Sver-

re Varvin and Vamk D. Volkan (Eds.) Violence or Dialogue? Psychoanaly-
tic Insights on Terror and Terrorism. (pp. 131-145). London: Intemaitonal
Psychoanalysis Library.

Akhtar, Salman and J. Anderson Thomson (1982). Overview: Narcissistic per

sonality disorder. American Journal o f Psychiatry, 139: 12-20.

Allison, Graham T. (1971) The essence o f Decision: Explaning the Cuban

Missile Crisis. Boston: Little Brown.

Allison, Graham T. and Morton H. Halpem (1972). Bureaucratic politics: A

paradigm and some policy implications. World Politics, 24: 40-79.

Almond Gabriel A., Sivan, Emmanuel, and Appleby, R. Scott(1995). Funda-

mentalism: genus and species. In Martin E. Marty and R. Scott Appleby
(Eds.), Fundamentalism Comprehended (pp. 339-424). Chicago: The Univer
sity of Chicago press.
Ambrose, Stephen E. (1989). Nixon: The Triumph o f a Politician, 1962-1972.
New York: Simon and Schuster.

Anderson, Benedict (1990). Imagined Communities: Reflections on the Origin

and Spread o f Afa?/oafem.Philadelphia: Routledge.

Anderson, Scott. The curse of blood and vengeance. The Newe York Times
Magazine (December 26, 1999): 28-35, 44, 54-57
Anzieu, Didier (1984). The Group and the Unconscious. London: Routledge
& Kegan Paul.

Arieli, Yehoshua (1977). National consciousness. Judaism, and Zionism in a

violent vvorld. Mifne, 16: 4-11.

Arlow, Jacob (1969). Unconscious fantasy and disturbances of cOnscious ex-

perience. Psychoanalytic Quarterly, 38: 1-27.

(1973). Motivations for peace. In H. Z. Winnik, Rafael Moses, and M. Os-

tow (Eds.). Psychological Basis oftVar (pp. 193-204). Jerusalem: Jerusalem
Academic Press.

Aasad, Khaled K. (2000). A fVarrior from Mecca: The Full Story o f Osama
bin Laden, (in Arabic). London: PD.

Ast, Gabriele (1991). Interview with Germans about reunification, Mind and
Human Interaction, 2: 100-104.

Ast Gabriele (1997). A crocodile in a pouch. In Vamk Volkan and Salman

Akhtar (Eds.). The Seed o f Madness: Constitution, Environment, and Fantasy
in the Organization o f the Psychotic Core (pp. 133-154). Madison, CT: Inter
national Universities Press.

Atatrk, Kemal (1952). Atatrkn Sylev ve Demeleri (Speeches andStates-

ments o f Atatrk) (Vols 1-2). stanbul: Trk inklap Tarihi Enstits.

Aydemir, evket Sreyya (1969). Tek Adam (Teh Singular Man). (Vols. 1-3).
stanbul: Remzi Kitabevi.

Balmer, Randall (1989). Mine Eyes Have Seen the Glory: A Joumey into the
Evangelical Subculture in America. New York: Oxford University Press.

Barber, James D. (1977). The Presidential Character: Predicting Performan-

ce in the fVhite House. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Bauer, Otto (1907). Die Nationalitatenfrage und die Sozialdemokratie, Rep-

rint, Vienna: Europaverlag, 1975.
Barkm, Michael (1996). Religion, militias, and Oklahoma City: The mind of
conspiratorialists. Terrorism and Political Violence, 8: 50-64.

(1997). The Christian identity movement: Constructing millenialism on the

racist right. In Thomas Robbins and Susan Palmer (Eds.), Millenium, Messi-
ahs and Mayhem (pp. 247-260). Philadelphia: Routledge.

(1999). End-time paranoia: Conspiracy thinking at the milleniums close.

In Christopher Kleinhenz and Fanny LeMoine (Eds.) Fearjul Hope: Approac-
hing the New Millenium (pp. 170-181). Wisconsin: University of Wisconsin
Press.

Bamer-Barry, Carol and Robert Rosenvvein (1985). Psychological Perspecti-

ves on Politics. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Barston, Ronald P. (1988). Modern Diplomacy. New York: Longman.

Baynes, Norman H. (1942). The Speeches o f Adolf Hitler, April 1922-August

1939 (two volumes). New York: Oxford University Press.

Bennigsen, Alexandre and Marie Broxup (1983). The Islamic threat to the So-
viet Union. Beckenham: Croom Helm.

Bergmann, Martin S. (1973). Limitations of method in psychoanalytic biog-

raphy: A Historical inquiry. Journal o f Psychoanalytic Association, 21: 833-
850.

Berke, Joseph H, Stella Pierides, Andrea Sabbadini, and Stanley Schneider

(1998). Even Paranoids Have Enemies. London: Routledge.

Berman, Jefirey (1994). Diaries to an English Professor: Pain and Growth in

the Classroom. Amherst: University of Massachusetts Press.

Bemard, Viola W., Perry Ottenberg, and Fritz Redlich (1973). Dehumanizati-
on: A composite psychological defense in relation to modem vvar. In N. San-
ford and C. Comstock (Eds.), Sanctions o f Evl: Sources o f Soc'al Destructi-
veness (pp. 102-124). San Fransisco: Jossey-Bass.

Biberaj, Elez (1986). Albania and China: A Study ofUnequal Alliance. Boul-
der, CO. Westview Press.

Biedermann, Hans (1992). Dictionary o f Symbolism: Cultural Icns and the

Meaning Behind Them (J. Hulbert, Trans.). New York: Facts on File.

Bion, Wilfred R. (1961). Experiences in Groups. London: Tavistock Publica-

tions.
Blos, Peter (1979). The Adolescent Passage: Developmental Issues. New
York: International Universities Press.

Bodansky, Yossef (1999). Bin Laden: The Man Who Declared War on Ame
rica. New York: Random House.

Bonaparte, Marie (1940). Time and unconscious. International Journal o f

Psycho-Analysis, 21: 427-468.

(1947). Myths ofWar. London: Imago.

Booth, Wayne C. (1986). Pluralism in the classroom. Critical Inguiry, 12:

468-479.

Boyer, L. Bryce (1998). Regression and Countertransference. Northvale, NJ:

Jason Aronson.

Bramsted, Emest K. (1965). Goebbels and National Socialist Propaganda.

East Lansing, MI: Michigan State University Press.

Breault, Marc and King, Martin (1993). inside the Cult:A Members Chilling
Account o f Madness and Depravity in David Koresh s Compourd. New York:
Signet Books.

Brenner, Ira (2002). Book revievv and commentary: Hitler: Diagnosis o f a

Destructive Prophet, by Fritz Redlich. Journal o f Applied Psychoanalytic Stu-
dies, 4: 99-105.

Broomberg, Norbert and Vema V. Small (1983). Hitlers Psychopathology.

New York: International Universities Press.

Brown, James A. C. (1963). Techniques o f Persuasion: From Propaganda to

Brain-washing. Middlesex, England: Penguin Books.

Bums, James M. (1978). Leadership. New York: Harper Torchbooks.

Butler, Thomas (1993). Yugoslavia Mon Amour. Mind and Human Interacti-
on, 4: 120-128.

Cain, A.C. and B. S. Cain (1964). On replacing a child. Journal o f American

Academy o f Child Psychiatry, 3: 443-456.

Chamberlain, Sigrid (1997). Adolf Hitler, die deutsche Mutter und ihr erstes
Kind Uber zwei NS-Erziehungsbucher (Adolf Hitler, the German Mother, and
her First Child: About two National Socialist Education Books). Giessen
Psychosozial Verlag.
Chasseguet-Smirgel, Janine (1984). The Ego ideal. New York: W. W. Norton.

(1990). Creativity and Perversion. New York: W. W. Norton

(1996). Blood and nation. Mind and Human Interaction, 7: 31-36.

Cullberg-Weston, Marta (1997). When words lose their meaning: From soci-
etal crisis to ethnic cleansing. Mind and Human Interaction, 8: 20-32.

de Swaan, Abram (1996). Widening circle of disidentification: On the psycho-

socio-genesis of the hatred of distant strangers; Reflections on Rwanda. Ci-
viliztion and its Enduring Discontents konferansnda sunulmu makale; Bel-
lagio, Italy, September.

Deuel, Wallace (1942). People Under Hitler. New York: Hartcourt, Brace,
and Company.

De Vos, George (1975). Ethnic pluralism: Conflict and accomodation. In Ge-

orge De Vos and L, and Komanucci-Ross (Eds.), Ethnic identity: Cultural
Continuities and Change (pp. 5-41). Palo Alto, CA: Mayfeld.

Dragoti, Edmond (1996). Blood revenge: Ancient crimes retum to haunt Al-
bania. Psychology International, 7:4:1 -3. Washington: American Psychologi-
cal Association Office of International Affairs.

Ehrenreich, Barbara (1997). Blood Rites: Origins and History o f the Passions
o f fVar. New York: Metropolitan Books.
Emde, Robert N. (1988a). Development terminable and interminable I: Inna-
te and motivational factors from infancy. International Journal o f Psycho-
analysis, 69: 23-41.

(1988b). Development terminable and interminable II: Recent psycho-

analytic theory and therapeutic considerations. International Journal o f
Psychoatalysis, 69: 283-296.

(1991). Positive emotions for psychoanalytic theory: Surprises from in

fancy research and new directions. Journal o f American Psychoanalytic Asso
ciation (Supplement), 39: 5-44.

Erikson, Erik H. (1950). Growth and crisis in the healthy personality. In: Iden-
tity and the Life Cycle. New York: International Universities Press.

(1956). The problem ego identity. Journal o f American Psychoanalytic As

sociation, 4: 56-121.

(1958). Young Man Luther. New York: W. W Horton.

 (1966). Ontogeny of ritualization. In Rudolph Loewenstein (Ed.), Psycho-
analysis: A General Psychology (pp. 601-621). New York: International Uni-
versities Press.

(1977). Toys and Reasons: Stages in the Ritualization o f Experience. New

York: W. W. Norton.

(1985). Childhood and Society. New York: W. W. Norton.

Etheredge, Lloyd (1979). Hardball politics: A model. Political Psychology, 1:

3-26.

Etzioni, Amitai (1967). Mixed scanning: A third approach to decision-ma-

king. Public Administration Review, 27: 385-392.

Fairbaim, W. Ronald (1935). The sociological significance of communism

cpnsidered in the light of psychoanalysis. In Ronal Fairbaim (Ed.), Psycho-
analytic Studies o f the Personality (pp. 233-246). New York: Routledge,
1986.

Faik, Avner (1974). Border symbolism. Psychoanalytic uarterly, 43: 650-

660.

(1983). Border symbolism revisited. International Review o f Psycho-

Analysis, 10: 215-220.

(1985). Aspects of political psychobiography. Political Psychology, 6:

605-619.

(2001). Osama bin Laden and America: A Psychobiographical study. Mind

and Human Interaction, 12: 161-172.

Fenichel, Otto (1937). Early stages of ego development. In The Collected Pa-
pers o f Otto Fenichel, Vol 2 (pp. 25-48). New York: Norton.

Fest, Joachim C. (1970). The Face o f Third Reich. New York: Pantheon.

Falannery, Harry W. Assignment to Berlin. New York: A. A. Knopf.

Foulkes, Sigmund H. And E. James Anthony (1957). Group Psychotherapy.

London: Penguin Books.

Freud, Anna (1936). The ego and mechanisms of defense. In The Writings o f
Anna Freud (Vol. 2). New York: International Universities Press.

Freud, Sigmund (1900). The interpretation of dreams. The Standard Edition o f

the Complete Psychological tVorks o f Sigmund Freud (James Strachey,
Trans.), 4-5: ix-xxxii, 1-267. London: Hogarth Press, 1953.

(1901). Fragments of an analysis of a case of hysteria. The Standard Edi-

tion o f the Complete Psychological tVorks o f Sigmund Freud (James Strachey,
Trans.), 7: 3-122. London: Hogarth Press, 1955.

(1901). The psychopathology of everyday life. The Standard Edition o f the

Complete Psychological Works o f Sigmund Freud (James Strachey, Trans.), 6:
London: Hogarth Press, 1955.

(1908). Hysterical phantasies and their relations to bisexuality. The Stan

dard Edition o f the Complete Psychological Works o f Sigmund Freud (James
Strachey, Trans.), 9:155-166. London: Hogarth Press, 1959.

(1910). Leonardo da Vinci and a memory of his childhood. The Standard

Edition o f the Complete Psychological Works o f Sigmund Freud (James Strac
hey, Trans.), 7: 3-122. London: Hogarth Press, 1955.

(1913). Totem and taboo. The Standard Edition o f the Complete Psycholo
gical Works o f Sigmund Freud (James Strachey, Trans.), 13: 1-162. London:
Hogarth Press, 1955.

(1917). Taboo of virginity. The Standard Edition o f the Complete Psycho

logical Works o f Sigmund Freud (James Strachey, Trans.), 11: 191-208. Lon
don: Hogarth Press, 1961.

(1921). Group psychology and analysis of the ego. The Standard Edition
o f the Complete Psychological Works o f Sigmund Freud (James Strachey,
Trans.), 18: 63-143. London: Hogarth Press, 1955.

(1926). Inhibitions, symptoms and anxiety. The Standard Edition o f the

Complete Psychological Works o f Sigmund Freud (James Strachey, Trans.),
20: 77-175. London: Hogarth Press, 1959.

(1927). The future an illusion. The Standard Edition o f the Complete

Psychological Works o f Sigmund Freud (James Strachey, Trans.), 21: 5-56.
London: Hogarth Press, 1961.

(1930). Civilization and its discontetnts. The Standard Edition o f the

Complete Psychological Works o f Sigmund Freud (James Strachey, Trans.),
21: 59-145. London: Hogarth Press, 1961.

(1932). Why war? The Standard Edition o f the Complete Psychological

Works o f Sigmund Freud (James Strachey, Trans.), 22: 194-215. London: Ho
garth Press, 1964.

(1939). Moses and monotheism. The Standard Edition o f the Complete

Psychological Works o f Sigmund Freud (James Strachey, Trans.), 23:TK.
London: Hogarth Press, 1964.

(1941). Address to the society of Bnai Brith. The Standard Edition o f the
Complete Psychological Works o f Sigmund Freud (James Strachey, Trans.),
20: 271-274. London: Hogarth Press, 1961.

Friedman, Menachem (1990). Jewish zealots: Conservative versus innovative.

In Religious Radicalism and Politics in the Middle East, Emmanuel Sivan and
Menachem Friedman (Eds.), (pp. 120-152). Albany, NY: SUNY Press.

Frost, Brian (1998). Struggling to Forgive: Nelson Mandela and South Afri-
ca 's Search for Reconciliation. London: Harper Collins.

Furhammer, Leif and Folke Isaksson (1971). Politics and Film. New York:
Praeger.

Gardner, M. Robert (1994). On Trying to Teach: The Mind in Corresponden-

ce. Hillsdale, NJ: The Analytic Press, Inc.

Gedo, John E. (1972). The methodology of psychoanalytic biography. Jour

nal o f the American Psychoanalytic Association, 20: 638-649.

George, Alexander L. (1969). The operational code: A neglected approach

to the study of political leaders and decision-making. International Studies
uarterly, 23: 190-222.

George, Alexander L. And Juliette L. George (Eds.) (1998). Presidential Per

sonality and Performance. Boulder, CO: Westview.

Gittler, Joseph B. (1977). Toward defining an ethnic minority. International

Journal o f Group Tensions, 7: 4-19.

Glass, James (1989). Private Terror/Public Life: Psychosis and Politics of

Community. Ithaca, NY: Comell University Press.

Glover, Edvvard (1947). War, Sadism, and Pacifism: Further Essays on Gro
up psychology and fVar. London: Ailen and Unwin.

Goldberg, Jeffrey (2001). The education of a holy warrior. The New York
Times Magazine.

Gorenberg, Gershom (2000). The End o f Days: Fundamentalism and the

Struggle for the Temple Mount. Nevv York: Free Press.

Greenacre, Phyllis (1958). Early physical determinants in the development of

the sense of identity. Journal o f American Psychoanalytic Association, 6: 612-
 (1970). The transitional object and the fetish: With special reference to the
role of illusion. International Journal o f Psycho-Analysis, 51: 447-456.

Greenspan, Stanley (1989). The Development o f the Ego: Implications for

Personality Theory, Psychopathology and the Psychotherapeutic Process.
Madison, CT: International Universities Press.

Gregory, James (1995). Goodbye Bafana: Nelson Mandela, My Prisoner, My

Friend. London: Headline Book Publishing.

GrifFth, William E. (1963). Albania and Sino-Soviet Rift. Cambridge, MA:

MIT Press.

Gruen, Amo (2000) Der Fremde in uns (Stranger Within Us). Frankfurt:
Klett-Corta.

(2001). Surrendering identity: Herman Gring and Rudolf Hess. Mind and
Human Interaction, 12: 35-51.

Guttman, Roy (1993). A Wittness to Genocide. New York: MacMillan.

Haarer, Johanna (1937). Mutterschaft und Familienpflege imneuen Reich

(Motherhood and Family Care in the New Reich) in Beitrage zur Volkslehr
und Gemeinschaftsplege (Essays on Ethnology and Community Care). Mu-
nich: Herausgegeben von der Volksbildungs Kanzlei.

(1942). Die Deutche Mutter und ihr erstes Kind. (The German Mother and
Her First Child.) Munich: J. F. Lehmann.

(1943). Mutter, erzahl von Adolf Hitler (Mother, Teli about Adolf Hitler).
J. F. Lehmanns Verlag.

Haldeman, H. Robert (1994). Haldeman Diaries: inside the Nixon White Ho-
use. New York: G..P. Putnam and Sons.

Hail, Budd L. and J. Robby Kidd (Eds.) (1978). Adult Education. A Design for
Action. Oxford: Pergamon.

Harle, Vilho (2000). The enemy with a Thousand Faces: The Tradition o f the
Other in Western Political Thought and History. Westport, CT: Praeger.

Hartle, T. W. And M. J. Halperin (1980). Rational and incremental decision-

making: An exposition and critique with illustrations. In M. J. White (Ed.),
Managing Public Systems: Analytic Techniques fo r Public Administration..
North Scituate, MA: Duxbury Press.
Hartman, John J. (2000). Polish-Jewish ethnic conflict: Threats to identity and
the failure to moum. Mind and Human Interaction, 11: 27-41.
Hawley, John S. and Proudfoot, Wayne (1994). Introduction. In Furdamenta-
lism and Gender, John S. Hawley (Ed.), (pp. 5-44). New York: Oxford Uni
versities Press.

Heimannsberg, Barbara and Christoph J. Schmidt (1993). The Collective Si

lence: German identity and the Legacy ofShame. Hillsdale, NJ: The Analytic
Press, Inc.

Hemingway, Emest (1938). The Fifth Column and First Forty-Nine Stories.
New York: Charles Scribners Sons.

Hersh, Seymour M. (1983). The Price o f Power: Kissinger in the Nixon Whi-
te House. New York: Summit Books.

Herzfeld, Michael (1986). Ours Once More: Folklore, Ideology, and the Ma-
king o f Modern Greece. New York: Pella.

Heston, Leonard and Renate Heston (1980). The Medical Casebook o f Adolf
Hitler: His Illnesses, Doctors, and Drugs. New York: Stein and Day Publis-
hing.

Hinzen, H. and V. H. Hundsdorfer (1979). The Tanzanian Experience: Edu-

cation fa r Liberation and Development. Hamburg: UNESCO Institute for
Education.

Hitler, Adolf (1925, 1927). Mein Kampf (My Struggle). Boston: Houghton
Mifflin Company, 1962.

Holden, Matthevv (1988). Bargaining and command by heads of U.S. govem-

ment departments. The Social Science Journal, 25: 255-276.

Hollander, Nancy (1997). Love in Time ofHate: Liberation Psychology in La

tin America. New Jersey: Rutgers University Press.

(1999). The legacy of state terror and the new social violence in Latin
America. Uluslararas Konferansta sunulmu makale: At the Treshold of the
Millenium, Lima, Peru, April 14-21.

(2000). The secret behind the uniform: An evil partnership. Mind and Hu
man Interaction, 11: 108-118.

Hopwood, Derek (1983). A movement in renewal in slam. In Deni MacEoin

and ahmed Al-Shahi (Eds.) slam in the Modern World, (pp. 109-118). New
York: St. Martin Press.
Hourani, Albert (1991). A History o f Arab Peoples. Cambridge, MA: Belknap
Press.
Hovvell, W. Nathaniel (1995). The evil men that do....: Societal effects of
the Iraqi occupation of Kuwait. Mind and Human Interaction, 6:150-169.

(1997). Islamic revivalism: A cult phenomenon? Mind and Human Interac-

tion, 5: 97-103.

Hyman, Anthony (1984). Afghanistan Under Soviet Domination. London:

McMillan Books.

Ignatiev, Noel (1995). How the Irish Became White. London: Routledge.

Ihalainen, O., R. Hirvenoja, and M. Tuovinen (1972). Psychic factors in sauna

bath habits. Psychiatria Fennica, 3: 207-212.

Inamdar, Subhash C. (2001). Muhammad and the Rise o f slam: The Creation
o f Group identity. Madison, CT: Psychosocial Press.

Ishaq, Ibn (1955). The Life o f Muhammad: A Translation o f Ishaq s Sirat Ra-
sulAllah, (A. Guillaume, Trans.) with introduction and notes. London: Oxford
University Press.

Inderbitzin, Lawrence B. and T. Levy Steven (1990). Unconscious fantasy: A

reconsideration of the concept. Journal o f American Psychoanalytic Associ-
ation, 38: 113-130.

Isaacs, Susan (1948). The nature and function of fantasy. In Melanie Klein,
Paula Heimann, Susan Isaacs and Joan Riviere (Eds.), Development o f
Psychoanalysis (pp. 67-121). London: Hogarth Press, 1973.

Itzkowitz, Norman (1972). The Ottoman Empire and Islamic Tradition. New
york: Alfred A. Knopf.

(2001). Unity out of diversity. Mind and Human Interaction, 12: 173-175.

Itzkovvitz, Norman and Vamk D. Volkan, The demonization of the other. Ya

ynlanmam makale.

Jacobson, Edith (1964). The Self and the Object World. New York: Internati
onal Universities Press.

Janis, Irving L. and Leon Mann (1977). Decision Making: A Psychological

Analysis o f Conflict, Choice, and Commitment. New York: Free Press.

Jeffery, Inez Cope (1999). inside Russia: The Life and Times ofZoya Zarubi
na. Austin: Eakin press.
Jervis, Robert N. (1986). Representativeness in foreign policy judgment. Po-
litical Psychology 7: 483-505.

Jervis, Robert N., Richard N. Lebow and Janice G. Stein (1985). Pschology o f
Deterrence. Baltimore: The John Hopkins University Press.

Jowett, Garth S. and Victoria ODonnell (1992). Propaganda and Persuasion.

New York: Sage Publications.

Julius, Demetrios (1991). The practice of Track Two Diplomacy in the Arab-
Israeli Conferences. In Vamk Volkan, Joseph Montville, and Demetrios Juli
us (Eds.), Unofficial Diplomacy At Work, vol. 2 of The Psychodynamics o f
International Relationships (pp. 193-205). Lexington, MA: Lexington Books.

Kafka, John (1989). Multiple Realities in Clinical Practice. New Haven: Ya-
le University Press.

Kakar, Sudhir (1996). The Colors o f Violence: Cultural Identities, Religion

and Conjlict. Chicago: The University of Chicago Press.

Kaplan, Robert D. (1993). Balkan Ghosts: A Journey through History. New

York: Vintage Books.

Kassam, Yusef (1978). The Adult Education Revolution in Tanzania. Nairobi:

Shungvvaya Publishers Ltd.

Katan, Annie (1961). Some thoughts about role of verbalization in early child-
hood. The Psychoanalytic Study o f Child, 16: 184-188. New York: Internati
onal Universities Press.

Kecmanovic, Dusan (1996). The Mass Psychology o f Ethnonationalism. New

York: Plenum.

Kedourie, Elie (1970). The Chantham House Version and Other Middle Eas-
tern Studies. London: Weidenfeld and Nicholson.

Kemberg, Otto F. (1966). Structural derivatives of object relationships. Inter

national Journal o f Psychoanalysis, 47: 236-253.

(1970). A psychoanalytic classification of character pathology. Journal o f

the American Psychoanalytic Association, 18: 800-822.

(1975). Borderline Conditions and Pathological Narcissism. New York:

Jason Aronson.

(1976). Object Relations Theory and Clinical Psychoanalysis. New York:

Jason Aronson.
 (1980). Internal World and External Reality .Object Relations Theory App
lied. New York: Jason Aronson.

(1989). Mass psychology through the analytic lens. Toplantda sunulmu

makale: Through the Looking Glass: Freuds Impact on Contemporary Cul-
ture, Philadelphia, September 23.

(1992). Aggression in Personality disorders and Perversion. New Haven:

Yale University Press.

Kestenberg, Judith and Brenner, Ira (1996). The Last W'7fness.Washington,

DC. American Psychiatric Press.

Kets de Vries, Manfred (Ed.) (1984). The Irrational Executive: Psychoanaly-

tic Explorations in Management. New York: International Universities Press.

Khalil, Asad K. (2000). A Warrior from Mecca: The Full Story o f Osama bin
Laden, (in Arabic). London: PD.

Kissinger, Henry A. (1979). The White House Years. Boston: Little, Brown.

Kogan, Ilany (1995). The Cry o f Mute Children: A Psychoanalytic Perspec-

tive o f the Second Generation o f the Holocaust. London: Free Association Bo-
oks.

Kohn, Hans (1944). Idea o f Nationalism. New York: MacMillan.

Koonz, Claudia (1987). Mothers in the Fatherland: Women, the Family and
Nazi Politics. New York: St. Martins Press.

Kris, Emst (1941). The danger of propaganda. In Selected Papers o f Ernst

Kris, pp. 409-432. New Haven: Yale University Press.

(1943). Some problems of war propaganda: A note on propaganda new and

old. Psychoanalytic Quarterly, 12: 381-399.

(1944). Radio Propaganda: Report on Home Broadcasts during the War.

New York: Oxford University Press.

Khruschev, Nikita (1970). Khruschev Remembers. Boston: Little, Brown.

Kupchan, Charles A. (ed.) (1995). Nationalism and Nationalities in the New

Europe. Ithaca, NY: Comell University Press.

Lamy, Phillip (1996). Millenial Rage: Survivalists, White Supremacists, and

the Doomsday Prophesy. New York: Plenum.
Landes, Richard (2001). Apocalyptic slam and bin Laden. Konferansta sunul
mu makale: Committee of International Relations, Group for the Advance-
ment of Psychiatry (GAP) conference. November 8-10, 2001. White Plains,
NY.

(2001). The fruitful error: Reconsidering millenial enthusiasm. Journal o f

Interdisciplinary History, 22: 89-98.

Larson, Edvvard J. (1997). Summer for the Gods: the Scopes Trial and Ameri
ca s Continuing Debate ver Science and Religion. New York: Basic Books.

Langer, Walter C. (1972). The Mind o f Adolf Hitler. New York: Basic Books.

Lasswell, Harold D. (1927). Propaganda Technique in the fVorld War. New

York: Knopf.

(1930). Psychopathology and Politics Chicago: University of Chicago

Press.

(1935). Propaganda and Promotional Activities. Minneapolis: University

of Minnesota Press.

(1935). World Politics and Personal Insecurity. New York: McGraw-Hill

Book Co.

(1938). Foreword. In G. G. Bruntz (Ed.), Allied Propaganda and the Col-

lapse o f the German Empire in 1918 (pp. v-viii). Stanford: Stanford Univer
sity Press.

Lewis, Bemard (1990). The roots of Mslim rage. The Atlantic Monthly, Sep-
tember 20, pp. 47-60.

(1996). slam and liberal democracy: A historical overview. Journal o f De-

mocracy, 7: 52-63.

(2000). Propaganda in the Middle East. Konferansta sunulmu makale: In

ternational Conference in Commemoration of the 78th Birthday of Yitzhak
Rabin: Pattems of Political Discourse: Propaganda, Incitement, and Freedom
of Speech. Sponsored by The Yitzhak Rabin enter for Israel Studies, Tel
Aviv, February 28- March 1.

Libaridian, Gerard Jinair (Ed.) (1991). Armenia at the Crossroads: Democ

racy and Nationhood in the Post-Soviet Era. Watertown, MA: Blue Cross Bo
oks.

Lifton, Robert (1968). Death in Life: Survivors o f Hiroshima. New York:

Random House.
Lind, John E. (1914). The dream as a simple wish-filfillment in the Negro.
Psychoanalytic Review, 1: 295-300.

Lindblom, Charles (1959). The Science of muddling through. Public Administ-

ration Review, 19: 79-88.

Lings, Martin (1983). Muhammad: His Life Based on the Earliest Sources.
Rochester, VT: Inner Traditions.

Link, Arthur S. (1974). Wilson: The Road to the White House. Princeton: Prin-
ceton University Press.

Loewald, Hans (1960). On the therapeutic action of psychoanalysis. Interna

tional Journal o f Psycho-Analysis, 41: 16-33.

Loewenberg, Peter (1991). Uses of anxiety. Partisan Review, 3: 514-525.

(1994). The psychological reality of nationalism: Between community and

fantasy. Mind and Human Interaction, 5: 6-18.

(1995). Fantasy and Reality in History. New York: Oxford University

Press.

(1996). Decoding the Past: The Psychopolitical Approach. New Bruns-

wick: Transaction Publishers.

Logoreci, Anton (1977). The Albanians: Europe's Forgotten Survivors. Boul-

der, CO: Westview Press.
MacEoin, Deni (1983). The Shii establishment in modem Iran. In Deni Ma-
cEoin and Ahmad Al-Shahi (Ed.) slam in the Modern World, (pp. 88-108).
New York: St. Martin Press.

Mackey, Sandra (1992). Passion and Politics: The Turbulent World of Arabs.
New York: Dutton Press.

Mahler, Margaret S. (1968). On Human Symbiosis and the Vicissitudes ofln-

dividuation. New York: International Universities Press.

Malkin, Erad and Zeev Zhahor (1992). Leaders and Leaership: Collected Es-
says (in Hebrew). Jerusalem: Zlaman Shezar enter and Israeli Historical so-
ciety.

Mandela, Nelson (1994). Long Walk to Freedom: The Autobiography o f Nel-

son Mandela. New York: Little, Brown and Company.

Manning, S. W. (1960). Cultural and value factors affecting the Negroes use
of agency services. Journal ofSocial Work, 5: 3-13.
Markides, Kyriakos (1977). The Rise and Fail o f Cyprus Republic. New Ha-
ven, CT: Yale University Press.

Marquand, Robert (2001). The reclusive ruler who runs the Taliban. The
Christian Science Monitor (nevvspaper), October 10.

Marsden, Peter (1998). The Taliban: War, Religion, and the New Order in
Afghanistan. London: Zed Books.

Marty, Martin E. and Appleby, R. Scott, eds. (1995). Fundamentalism Comp-

rehended. Chicago: University of Chicago Press.

Masri, Asad and Vamk D. Volkan (1990). The children of Biet Atfal Al-
Sommoud. Mind and Human Interaction, 2: 51-53.

Mayer, Jean-Franois (1998). Apocalyptic millenialism in the West: The case

of the Solar Temple. Okunmu makale: University of Virginia, The Critical
Incident Analysis Group, November 13.

Mazlish, Bruce (1972). In Search ofRichard Nixon: A Psychohistorical Inqu-

iry. New York: Basic Books.

Meredith, Martin (1998). Nelson Mandela: A Biography. New York: St. Mar-
tins Press.
Mills, Jeannie (1979). Six Years with God: Life inside Rev. Jim Jones s Peop-
le Temple. New York: A & W Publishers.

Mintz, I. L. (1971). The anniversary reaction: A response to the unconscious

sense of time. Journal o f the American Psychoanalytic Association, 19: 720-
735.

Misselwitz, irene (2003). German reunification: A quasi-ethnic conflict.

Mind and Human Interaction, 13: 77-86.

Mitscherlich, Alexander (1971). Psychoanalysis and aggression of large gro-

ups. International Journal o f Psycho-Analysis, 52: 161-167.

Money-Kyrle, Roger E. (1941). The psychology of propaganda. British Jour

nal ofMedical Psychology, 19: 82-94.

Modeli, Amold H. (1970). The transitional objects and Creative art. Psycho
analytic Quarterly, 39: 240-250.

(1976). The holding environment and the therapeutic action of psycho

analysis. Journal o f the American Psychoanalytic Association, 24: 255-307.

Montville, Joseph V. (1987). The arrow and the olive branch: A case for Track
Two Diplomacy. In John McDonald and D. B. Bendahmane (Eds.), Conjlict
Resolution: Track Two Diplomacy. (pp. 5-20). Washington, DC: U.S. Govern
ment Printing Office.

(1989). Psychoanalytic enlightenment and the greening of diplomacy. Jo

urnal o f the American Psychoanalytic Association, 37: 297-318.

(1995). Complicated mouming and mobilization for nationalism. In Jero-

me Braun (Ed.), Social Pathology in Comaparative Perspective: The Nature
and Psychology o f Civil Society. (pp. 159-174). New York: Praeger.

(2001). A disturbing presence: September 11 and the Islamic roots of de-

mocratic pluralism. Preventive Diplomacy News, p. 2. Washington: enter for
Strategic and International Studies.

Moore, Bumes E. and Bemard D. Fine (1990). Psychoanalytic Terms and

Concepts. New Haven: American Psychoanalytic Association and Yale Uni-
versity Press.

Morgenthau, Hans J. (1948). Politics Among Nations: The Struggle for Power
and Peace. New York: Alfred A. Knopf.

Moses, Rafael (1990). On dehumanizing the enemy. In Vamk D. Volkan, De-

metrios A. Julius and Joseph V. Montville (Eds.), The Psychodynamics o f In
ternational Relationships (Vol. 1) (pp. 111-118). Lexington, MA: Lexington
Books.

Moses-Hrushovski, Rena (2000). Grief and Grievance: The Assasination o f

Yitzhak Rabin. London: Minerva Press.

Mousavi, Sayed Askar (1998). The Hazaras o f Afghanistan: An Historical,

Cultural, Economic, and Political Study. London: Curzon.

al-Mutlaq, Haman (1996). Aspects of non-spiritual rewards of Islamic funda-

mentalism. Mind and Human Interaction, 7: 91-96.

Myers, H. J. and Leon Yochelson (1948). Color denial in the Negro. Psychi-
atry, 11: 39-46.

Neu, Joyce and Volkan, Vamk (1999). Developing a methodology for conf-
lict prevention: The case o f Estonia. Atlanta, GA: The Carter enter Special
Report Series. Winter.

Niederland, William (1968). Clinical observation on the survivor syndrome.

International Journal o f Psycho-analysis, 49: 313-315.

Nixon, Richard M. (1978). RN: The Memoirs o f Richard Nixon.. Nevv York:
Novick, Jack and Kerry Kelly (1970). Projection and extemalization. Psycho-
analytic Study o f the Child, 25: 69-95.

OLeary, Stephen (1994). Arguing the Apocalypse: A Theory o f Millenial Rhe-

toric. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Olsson, Peter A. (1994). In search of their fathers-themselves: Jim Jones and

David (Coresh.

(1996). Shoko Ashara: The malignant pied piper of Japan. Mind and Hu-
man Interaction, 7: 54-57.

Onvell, George (1945). Notes on nationalism. In S. Orwell and L. Angus

(Eds.) The Collected Essays, Joumalism, and Letters o f George Onvell (Vol.
3) (pp. 361-380). New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1971.

Palmer, Louis (1990). Adventures in Afghanistan. London: Octagon Press.

Pano, Nicholas C. (1982). Albania. In Milorad M. Drachovitsh (Ed.) The Last

Bastion o f Stalinism in East Central Europe: Yesterday, Today, Tomorrow,
pp. 187-218. Stanford: Califomia Hoover Institution Press.

Pao, Ping Nie (1979). Schizophrenic Disorders: Theory and Treatmentfrom a

Psychodynamimc Point ofView. New York: International Universities Press.

Petersen, William (1980). Concepts of ethnicity. In S. Thermstorm (Ed.), Har

vard Encyclopedia o f Ethnic Groups (pp. 234-242). Cambridge, MA: Harvard
University Press.

Pinderhughes, Charles A. (1969). The origins of racism. International Journal

o f Psychiatry, 8: 934-941.

Pines, Malcolm (Ed.) (1983). The Evolution o f Group Analysis. London; Ro-
utledge & Kegan Paul.

Pipa, Arshi (1984). Party ideology and purges in Albania. Telos, 59: 69-100.

Pollock, George H. (1989). The Mourning-Liberation Process (Vols. 1-2).

Madison, CT: International Universities Press.

Poznanski, E. O. (1972). The replacement child: A saga of unresolved pa-

rental grief. Behavioral Pediatrics, 81: 1190-1193.

Rancour-Laferriere, Daniel (1988). The Mind o f Stalin: A Psychoanalytic

Study. Ann Arbor, MI: Ardis.
Rashid, Ahmad (2000). Talibar: slam, Oil, and the New Great Game in Cent
ral Asia. London: I. B. Tauris.

Rauschning, Hermann (1939). The Revolution ofNihilism. New York: Allian-

ce Book Corporation.

Reavis, Dick J. (1995). The Ashes ofWaco: An Investigation. New York: Si-
mon and Schuster.

Redlich, Fritz (1998). Hitler: Diagnosis o f a Destructive Prophet. New York:

Oxford University Press.

Reimann, Victor (1976). Goebbels: The Man Who Created Hitler (Stephen
Wendt, Trans.). New York: Doubleday.

Robins, Robert S. (1986). Paranoid ideation and charismatic leadership.

Psychohistory Review, 5: 15-55.

Robins, Robert S. and Jerrold M. Post (1997). Political Paranoia: The

Psychopolitics o f Hatred. New Haven: Yale University Press.

Robinson, Adam (2002). Bin Laden: Behind the Mask o f the Terrorist. New
York: Arcade Publishing Inc.

Roche, George (1987). A World without Heroes: The Modern Tragedy. Hills-
dale, MI: The Hillsdale College Press.

Rogers, Rita R. (1994). Nationalism: A state of mind. Mind and Human Inte-
raction, 5: 19-21.

Rokeach, Milton (1984). Belief system theory of stability and change. In S. J.

Ball-Rokeach, M. Rokeach, and J. W. Grube (Eds.), The Greta American Va-
lues Test: Influencing Behavior and Belief through Television (pp. 17-38).
New York: Free Press.

Rosenthal, Gabriele (Ed.) (1988). The Holocaust in Three Generations: Fami-

lies ofVictims and Perpetrators o f the Nazi Regime. London: Cassell Acade-
mic.

Rustovv, Dankvvart A. (1970). Atatrk as founder of a state. In Dankwart A.

Rustovv (Ed.), Philosophers and Kings. Studies in leadership (pp. 208-247).
New York: George Braziller.

Saathoff, Gregory B. (1995). In the halis of mirrors: One Kuwaitis captive

memories. Mind and Human Interaction, 6: 170-178.

(1996). Kuvvaits children: Identity in the shadow of the storm. Mind and
Sachedina, Abdulaziz (2001). The Islamic Roots o f Democratic Pluralism.
Washington DC: CSIS Press.

Said, Edward (1979). Orientalism. New York: Vintage Books.

Sampson, Anthony (1999). Mandela: The Authorized Biography. New York:

Alfred A. Knopf.

Sandeem, Emest R. (1970). The Roots o f Fundamentalism: British and Ame

rican Millenarianism, 1800-1930. Chicago: University of Chicago Press.

Saunders, Harold H. (1999). Public Peace Process: Sustained Dialogue to

Transform Racial and Ethnic Conflicts. New York: St. Martins Press.

Schaffner, Bertram (1948). Father Land: A Study o f Authoritarianism in the

German Family. New York: Columbia University Press.

Scruton, Roger (1982). A Dictionary o f Political Thought. New York: Harper

and Row.

ebek, Michael (1992). Anality in the totalitarian system and the psychology
of post-totalitarian society. Mind and Human Interaction, 4: 52-59.

(1996). The fate of the totalitarian object. International Forum o f Psycho

analysis, 5: 289-294.

Selis, Michael A. (1996). Bridge Betrayed: Religion and Genocide in Bosnia.

Berkeley, CA: University of Califomia Press.

Shapiro, David (1972). Neurotic Styles. New York: Basic Books.

Sinishta, Gjon (1976). The Promise: A Documentary Account o f Religious

Persecution in Albania. Santa Clara, CA: H and F Composing Service Prin-
ting.

Sivan, Emmanuel (1985). Radical slam: Medieval Theology and Modern Po

litics. New Haven, CT: Yale University Press.

Socarides, Charles (1977). On vengeance: The desire to get even. In Char

les Socarides (Ed.), The World o f Emotions: Clinical Studies o f Affects and
Their Expressions. (pp. 403-425). New York: International Universities Press.

Stein, Howard F. (1990). International and group milieu of ethnicity: Identif-

ying generic group dynamic issues. Canadian Review o f Studies in Nationa
lism, 17: 107-130.
 (1998). Euphemism, Spin, and the Crisis in Organizational Life. Westport,
CT: Greenwood Publishing Group.

(2004). Beneath the Crust o f Culture: Psychoanalytic Anthropology and

the Cultural Unconscious in American Life. Amsterdam, Holland: Rodopi.

Stein, Janice (1988). Building politics into psychology: The misperception of

threat. Political Psychology, 9: 245-271.

Stein, Janice and Raymond Tanter (1980). Rational Decision-Making: Isra-

e ls Security Choices, 1967. Columbus, OH: Ohio State University Press.

Steinberg, Blema (1996). Shame and Humiliation: Presidential Decision-Ma-

king on Vietnam. Montreal: McGill-Queens University Press.

Stepan, Nancy (1982). The dea ofRace in Science: Greta Britain 1800-1960.
Hamden, CT: Archon Books.

Stephenson, Jill (1983). Propaganda, autarky and the German housevvife. In

D. Welch (Ed.), Nazi Propaganda: The Pov/er and the Limitations. (pp. 117-
142). London: Croom Helm.

Stem, Daniel N. (1985). The Interpersonal World o f the Infant. New York:
Basic Books.

Stem, Judith (2001). Deviance in Nazi Society. Mind and Human Interaction,
12: 218-237.

Stierlin, Helm (1976). Adolf Hitler: A Family Perspective. New York:

Psychohistory Press.

Stone, Michael H. (1989). Murder. In Otto F. Kemberg (Ed.) Narcissistic Per-

sonality Disorder, The Psychiatric Clinics o f North America, 12: 643-651.
Philadelphia: W. B. Saunders.

Streeck-Fischer, Annette (1999). Naziskins in germany: Traumatization in the

past and present. Mind and Human Interaction, 10: 84-97.

Strozier, Charles B. (1994). Apocalypse: On the Psychology o f Fundamenta-

lism in America. Boston: Beacon Press.

Suistola, Jouni (2001). Border and identity: The Finnish Army at the Russian
border in 1941. Mind and Human Interaction, 12: 133-141.

Swift, E.M. (1995, July 3). Book to the future. Sports Illustrated, 83(1):
32.
Swift, Jonathan (1726). Gullivers TraVels. Paul Tumer (Ed.). London: Ox-
ford University Press (1998).

Szulc, Ted (1978). The Illusion o f Peace. New York: Viking Press.

al-Tabari (1988). The History o f al-Tabari, ( 9 volumes). Albany, NY: State

University of New York Press.

Tabor, James D. And Gallagher, Eugene V. (1995). Vhy Waco? Cults and the
Battle for Religious Freedom in America. Berkeley: University of Califomia
Press.

Tahka, Veikko, Erro Rechart, and Kaile A. Achte (1971). Psychoanalytic as-
pects of the Finnish sauna bath. Psychiatrica Fennica, 2: 63-72.

Tate, Claudia (1996). Freud and his Negro: Psychoanalysis as ally and
enemy of African-Americans. Journal for the Psychoanalysis o f Culture and
Society, 1: 53-62.

Teeling, William (1939). Know Thy Enemy. London: Nicholson.

Tehranian, Majid (1999). Global Communication and World Politics: Domi-

nation, Development, and Discourse. New York: Lynne Rienner.

Thomson, J. Anderson (2003). Killer apes on American Airlines, or: How re-
ligion was the main hijacker on September 11. In Sverre Varvin and Vamk
Volkan (Eds.) Violence or Dialogue? Psychoanalytic Insights on Terror and
Terrorism, (pp. 73-84). London: International Psychoanalysis Library.

Tonnes, B. (1982). Religious persecution in Albania. Religion in Communist

Lands, 10: 242-55.

Toynbee, Amold J. (1933-1948). A Study o f History (10 vols.) London: Ox-

ford University Press.

Tucker, Robert C. (1970). The theory of charismatic leadership. In Dankwart

A. Rustow (Ed.), Philosophers and Kings: Studies in Leadership (pp. 69-94).
New York: Geoge Braziller.

(1973). Stalin as a Revolutionary, 1879-1929: A Study in History and Per-

sonality. New York: Norton.

Van der Waals, H. G. (1952). Discussions of the mutual influences in the de

velopment of the ego and id. Psychoanalytic Study o f the Child, 7: 18-19.

Varvin, Sverre and Volkan, Vamk D. (Eds.) (2003). Violence or Dialogue?

Psychoanalytic Insights on Terror and Terrorism. London: International
Psychoanalysis Library.

Vasquez, John A. (1986). Morality and politics. In John A. Vasquez (Ed.),

Classics o f International Relations (pp. 1-8). Englewood Cliffs, NJ: Prentice-
Hall.

Velija, Vebi (1996). Quo Vadis Albania? A Version o f the Economic Recovery
Program o f Albania. Tirana: Onufri.

Verissimo, E. (1962). Mexico. Garden City, NY: Dolphin Books.

Vitols, M. M., H. G. Walters, and Martin H. Keeler (1963). Hallucinations and

delusions in white and Negro schizophrenics. American Journal o f Psychi
atry, 120: 472-476.

Volkan, Kurt (1992). slam and identity in Central Asia. Mind and Human In-
teraction, 4: 165-168.

Volkan, Vamk D. (1976). Primitive Internalized Object Relations. New

York: International Universities Press.

(1979a). Cyprus-War and adaptation: A Psychoanalytic History o f Two

Ethnic Groups in Cpnflict. Charlottesville, VA: University Press of Virginia.

(1979b). Synptom formations and character changes associated with the

upheavals of war: Examples from Cyprus. American Journal Psychotherapy,
33: 239-262.

(1979c). The glass bubble of a narcissistic patient. In Joseph Le Boit and

Attilio Capponi (Ed.), Advances in Psychotherapy o f the Borderline Patient
(pp. 405-431). New York: Jason Aronson.

(1981). Linking Objects and Linking Phenomena: A Study o f the Forms,

Symptoms, Metapsychology and Therapy o f Complicated Mourning. New
York: International Universities Press.

(1987a). Psychological concepts usefil in building the political foundati-

ons between nations. (Track II diplomacy). Journal o f the American Psycho
analytic Association, 35: 903-935.

(1987b). Six Steps in the Treatment o f Borderline Personality Organizati-

on. Northvale, NJ: Jason Aronson.

(1988). The Need to Have Enemies and Allies: From Clinical Practice to
International Relationships. Northvale, NJ: Jason Aronson.

(1991a). An interview with Valentin Berezhkov, Stalins interpreter. Mind

 (1991b). On chosen trauma. Mind and Human Interaction, 3:13.

(1995). The Infantile Psychotic Self: Understanding and Treating Schizop-

renics and Other Diffcult Patients. Northvale, NJ: Jason Aronson.

(1997). Bloodlines: From Ethnic Pride to Ethnic Terrorism. New York:

Farrar, Straus and Giroux.

(1999a). Das versagen der Diplomatie: zur Psychoanalyse nationaler, et-

niser und religiser Konflikte (The Failure o f Diplomacy: The Psychoanaly-
sis o f National, Ethnic and Religious Conflicts). Giessen: Psychosozial-Ver-
lag.

(1999b). Nostalgia as a linking phenomenon. Journal o f Applied Psycho-

analysis, 1: 169-179.

(1999c). Psychoanalysis and diplomacy: Part I: Individual and large group

identity. Journal o f Applied Psychoanalytic Studies, 1: 29-55.

(1999d). Psychoanalysis and diplomacy: Part II: Large-group rituals. Jour

nal o f Applied Psychoanalytic Studies, 1: 223-247.

(1999e). Psychoanalysis and diplomacy: Part III: Potentials for and obstac-
les against collaboration. Journal o f Applied Psychoanalytic Studies, 1: 305-
318.

(1999f). The Tree Model: A Comprehensive psychopolitical approach to

unofficial diplomacy and the reduction of ethnic tension. Mind and Human In-
teraction, 10: 142-210.

Volkan, Vamk D., Salman Akhtar, Robert M. Dom, John S. Kafka, Otto F.
Kemberg, Peter A. Olsson, Rita R. Rogers, and Stephen B. Shanfeld (1998).
The psychodynamics of leaders and decision-makers. Mind and Human Inte-
raction, 9: 130-181.

Volkan, Vamk D. And Gabriele Ast (1992). Eine Borderline Therapie. Gt-
tingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

(1994). Spektrum des Narzissmus (Spectrum o f Narcissism). Gttingen:

Vandenhoeck & Ruprecht.

(1997). Siblings in the Unconscious. Madison, CT: International Universi

ties Press.

Volkan, Vamk D., Gabriele Ast, and William Greer (2002). The Third Reich
in the Unconscious: Transgenerational Transmission and its Consequences.
New York: Brunner-Routledge.

Volkan, Vamk D. And David R. Hawkins (1971). The Fieldwork method

of teaching and leaming clinical psychiatry. Comprehensive Psychiatry, 12:
103-115.

(1972). The leaming group. American Journal o f Psychiatry, 128: 1121-

1126.

Volkan, Vamk D. and Norman Itzkovvitz (1984). The Immortal Atatrk: A

Psychobiography. Chicago: Chicago University Press.

(1994). Turks and Greeks: Neighbours in Conflict. Cambridgeshire, Eng-

land: Eothen press.

Volkan, Vamk D., Norman Itzkovvitz, and Andrew Dod (1997). Richard Ni-
xon: A Psychobiography. New York: Columbia University Press.

Volkan, Vamk D. and Elizabeth Zintl (1993). Life after Loss: The Lessons o f
Grief. New York: Charles Scribners & Sons.

von Rochau, August L. (1853). Grundstze der Realpolitik.. Frankfurt, Ger-

many: Ullstein (1972).

Vulliamy, Ed. (1994). Season in Hell: Understanding Bosnias War. New

York: St. Martins Press.

Waelder, Robert (1930). The principle of multiple function: Observations on

over-determination. Psychoanalytic Quarterly, 5: 45-62 (1936).

Waite, Robert G. L. (1977). The Psychopathic God: Adolf Hitler. New York:
Basic Books.

Watt, W. Montgomery (1961). Muhammad: Prophet and Statesman. New

York: Oxford University Press.

Weber, Eugene (1999). Apocalypses: Prophesies, Cults, and Millenial Beliefs

Through the ages. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Weber, Max (1925). Wirtshaft und Gessellshaft (Economy and Society) (Vols.
1-2). Tbingen: J. C. B. Mohr.

Weigert, Edith (1967). Narcisisism: Benign and malignant forms. In Robert

W. Gibson (Ed.), Crosscurrents in Psychiatry and Psychoanalysis (pp. 222-
238). Philadelphia: Lippincott.
Weinberg, Carroll (1992). Terrorists and terrorism: Have we reached a cross-
road? Mind and Human Interaction, 3: 77-82.

Welch, David (1983). Propaganda and german Cinema, 1933-J945. New

York: Oxford University Press.

Wemer, Heinz and Bemard Kaplan (1963). Symbol Formation. New York:
Wiley.

Wessinger, Catherine (1997). Millennialism with and without mayhem. In

Thomse Robbins and Susan Palmer (Ed.), Millennium, Messiahs, and May
hem, (pp. 47-60). New York: Routledge.

(1999). How the Millennium Comes Violently: From Jonestown to He-

aven 's Gate. New York: Seven Bridges Press.

White, Theodore H. (1969). The Making o f the president, 1968. New York:
Pocket Books.

Wilkerson, Charles B. (1970). Destructiveness of myths. American Journal of

Psychiatry, 126: 1087-1092.

Wimbush, S. Enders (1984) The politics of idendity change in Soviet Central

Asia. Central Asian Survey, 3: 69-79.

Winnicott. Donald W. (1969). Berlin Walls. Inc.Winnicott, R. Sheperd and M.

Davis (Eds.), D. W. Winnicott: Home Is Where We Start From (pp. 221-227).
New York: W. W. Norton, 1986.

Wolfe, Willard (1975). From Radicalism to Socialism: Men and Ideas in the
Formation ofFabian Socialist Doctrine, 1881-1889. New Heaven: Yale Uni
versity Press.

Yavuz, M. Hakan (1995). The pattems of political Islamic identity: dynamics

of national and transnational loyalties. Central Asian Survey, 14: 342-372.

Young, Kenneth (1969). The Greek Passion: A Study in People and Politics.
London: J.M. Dent and a Sons.

Zaleznik, Abraham (1984). Charismatic and consensus leaders: A psychologi

cal comparison.In M. F. R. Kets de Vries (Ed.). The Irrational Executive (pp
112-132). New York: International University Press.

Zonis, Marvin (1991). Majestic Failure: The Fail o f the Shah. Chicago: Uni
versity of Chicago Press.
okuyanBus
Yaynlanan Kitaplar:

SANAT

1- Desen m i D em esen m? Cem Mumcu, Yldrm B. Doan Desenler: Seluk Demirel

2- A r tr it ve Sanat, Kolektif
3- ocuk ve S a n a t Kolektif

ROMAN
1- Planm z K atliam , Haldun Aydngn
2- 7, Cem Aka
3- A ltn , Blaise Cendrars - eviren: Nuriye Yiitler
4- B ir K uzgun Yaz, M ehm et nver
5- M ariella, Max Gallo - eviren: Asena Sarvan
6- M a th ild e , Max Gallo - eviren: Il Bircan
7- Sarah, Max Gallo - eviren: Asena Sarvan
8- Ziyaretiler, Giovanni Scognamillo
9- Salta Dur, Semra Topal
10- Pus, Mehm et nver
11- K en tlerin Kraliesi, Hakan Senbir
12- Covvrie, Cathie Dunsford - eviren: Funda Tatar
13- Selkie'lerin arks, Cathie Dunsford - eviren: Funda Tatar
14- stifa, Aka Zeynep
15- Acayip Hisli, Kate Atkinson - eviren: Devrim Kler Yarangmeli
16- M a kb er, Cem Mumcu (7 Bask)
17- K t l, Erkut Deral (2 Bask)
18- Bolukta Sallanan A dam , Saul Bellow - eviren: Nee Olcaytu

PSKYATR
1- M a j r D ep resif B ozukluk H astalarnn Tedavileri in Uygulam a K lavuzu -
eviren: Ayla Yazc
2- iir ve Psikiyatri Kavanda, Yusuf Alper
3- Terapi eysi, Cem Mumcu, Yldrm B. Doan Desenler: Mehmet Ulusel
4- D uygudurum B ozukluklarnda A tip ik A ntip siko tik Kullanm , Editr: Simavi Vahip
5- te k i Peygam berler, Anthony Storr - eviren: Asl Day
6- Biz - R om an tik Akn Psikolojisi, Robert A. Johnson - eviren: Ilar Kr
7- B uradan Byle / H ayatn Psikososyopolitii, Erol Gka
8- Bahe, Betl Yalner, Ltf Hanolu (2Bask)
9- Psikiyatri ve Sinema, Krin O. Gabbard, Glen Gabbard (2 Bask)
evirenler: Yusuf Eradam, Haan Satlmolu
10- Psikiyatri Tarihi, Ali Babaolu (2 Bask)
11- Yallk ve Depresyon - Cem Mumcu, ar Yazgan (Tkendi)
12- K adn ve Depresyon - Cem Mumcu, Suzan Saner, Peykan G. Gkalp (Tkendi)
13- A z Rastlanr Psikiyatrik S endrom lar - David Enoch, Hadrian BalI
eviren: Banu Bykkal (Tkendi)
14- N ro lo ji ve Psikiyatrinin rten Yzleri - Betl Atabey Yalner,
Ltf Hanolu (Tkendi)
15- iyan'daki Khin - Tevfik Fikret'in M e la n k o lik Dnyas, Serol Teber
16- Ak ve Kskanlk, Ayala Malach Pines - eviren: Canan Ynsel
17- K ozm ik K ahkaha, Vamk D. Volkan - eviren: Banu Bykkal
18- Cesur Yeni Beyin, Nancy C. Andreasen - eviren: Yldrm B. Doan
19- A tla rla Yaayan K adn, Vamk D. Volkan - eviren: Banu Bykkal
20- Bilimsel Bir Peri M a sa l"- Sigm und Freud'un Aile-ve Tarihsel
R om an", Serol Teber
21- Kusursuz Kadnn Peinde, Vamk D. Volkan eviren: Banu Bykkal
22- izofreni: Sesler, Yzler, ykler, Editr: Haldun Soygr
23- Depresyon Atlas, Andrevv Solomon - evirenler: Berna apolu,
Glderen Dedeaa, Funda Tatar
24- izofreni H astal A n la m a k ve O nunla Yaamay renm ek, Dr. Mustafa Yldz
EDEBYAT
1- K ahram anlar Kitab, Kolektif Editrler: Cem Mumcu, Nida Nevra Savclolu

YK
1- Beyolu Kbuslar ve D i e r ykler, Giovanni Scognamillo
2- Bir Gam ze-Bir Kuty Yastk, Glseren Tucu Karabulut
3- nc Sayfa Gzeli / B inbir nsan M asallar-I, Cem Mumcu (4 Bask)
4- Cinsel ykler, Kolektif - Editr: Cem Mumcu
5- H ep im iz G ogol'un Palto'sundan ktk, Sreyyya Evren
6- M u a llk ta , A ra f'ta ve Dlerde / B inbir nsan M asallar-ll, Cem Mumcu (4 Bask)
7- r, Cem Aka
8- k ykler, Kolektif - Editr: Sevengl Snmez
9- D eli ykler, Kolektif - Editr: Cem Mumcu
10- Sulu ykler, Kolektif - Editr: Halil Gkhan
11- Gelecek ykler, Kolektif - Editr: Deniz Ko
12- Erotik ykler, Kolektif - Editr: Halil Gkhan
13- Sahici A klar K lliyat / Binbir nsan M asallar-lll, Cem Mumcu (7 Bask)
14- Absrd ykler, Kolektif, Editr: Nida Nevra Savclolu
15- Sidre, Berrin Karaka
16- Ak ve b r Duygular, Trkay Demir
17- Hassas R uhlar Terazisi / B inbir nsan M asallar-IV, Cem Mumcu (2 Bask)

MZAH
1- Yam yam n Yem ek Kitab, Yusuf Eradam
2- Kafadanbacakllar, M ehm et Ulusel
3- F, Izel Rozental
4- Ge Kadir Doruer
5- B, Izel Rozental

GEZ / MZAH
1- D ik k a t! Buda, Izel Rozental

R
1- A h k m V a k ti Tohum lar, Yusuf Eradam
2- Enel Ak, Yelda Karata;

FELSEFE
1- Bir Sevd Yorum u K itab, Ahmet nam

TARH
1- M edya Tarihi / D id e ro t'd a n n te rn e te Frederic Barbier, Catherine
Bertho Lavenir eviren: Kerem Eksen
2- Trkiye'nin plak Tarihi, Kolektif Editr: Cem Mumcu
3- Labirentin Tarihi, Jacques Attali

MNERVA
1- M e d e n iy e tle r atmas ve D nya D zenin in Yeniden Kurulmas
Samuel P. Huntington - (3 Bask) evirenler: Cem Soydemir.Mehmet Turhan
2- Hz. M uham 'm ed'in Yolunda / G nm z Dnyasnda Islm iyeti
Yeniden Dnm ek, Cari W . Ernst- eviren: Cangzel Gner Zlfikar
3- Kr Krne nan, Vamk D. Volkan - eviren: Dr. zgr Karaam

EROTK US
1- K ad nlar in Erotik Astroloji, Olivia - eviren: Ilar Kr
2- Yatanda Yalnz msn ? Eski Japon O zanlarn dan Ak ve zlem
iirleri - eviren: Cell ster
3- Kimsenin K onum ad Dil, Eugene Mirabelli eviren: Ahu Antmen
4- ifte A le v / Ak ve Erotizm , Octavio Paz - eviren: Tomris Uyar
5- Ezgiler Ezgisi 'Neideler Neidesi' - eviren: Samih Rifat
6- Bahar Noktas, VVilliam Shakespeare - Can Ycel
7- Sevd Lgati, Mehmed Cell - Gnmz Diline Aktaran: Sevengl Snmez
8- Sam uraylar Arasnda Ak, Ihara Saikaku - eviren: Fatih zgven
ANI
1- ansl A dam , Michael J. Fox - eviren: Oytun Sng

ZEL DZ
1- M a zru f, Enis Batur

NCELEME
1- topya: H ayali A h a li Projesi, Akn Sevin

FOTORAF
1- Bedava G ergedan, Orhan Cem etin

AFORZMALAR
1- Bu Kalem U n(ufak), Enis Batur

DEN YAZI
1- Koarak G eldim orab D eldim , Kornet

... EYS
1- Terapi eysi, Cem Mumcu, Yldrm B. Doan Desenler: M ehm et Ulusel
2- H ukuk eysi, Kadir inas

PENDULUM
1- Paama M e ktu p la r, Aye Nil

OCUK
1- Film im in Hikyesi (1-2), Kolektif

SNEMA
1- Orson VVelles, Andre Bazin - eviren: Senem Deniz
SATI DII

DERGLER

1- A rtim e n to , 1-12 (Sat D)

2- izofreni ve Sanat, (Sat D)
3- D erm oA rt, 1-6 (Sat D)
4- D rt Mevsim, 1-3 (Sat D)
5- Pendulum , 1-3 (Sat D)
5- D enizyldz, (Sat D)

KTAPLAR

1- ocuk ve Sinema, Kolektif (Sat D)

2- ocuk ve M zik, Kolektif (Sat D)
3- ocuk ve Edebiyat, Kolektif (Sat D)
4- Edebiyat Psikiyatristler, Kolektif (Sat D)
5- air Psikiyatristler, Kolektif (Sat D)
6- Fotoraf Psikiyatristler, Kolektif (Sat D)
7- izer Psikiyatristler, Kolektif (Sat D)
8- Film im in Hikyesi, 1-2 Kolektif (Sat D)

Yayna Hazrlanan Kitaplar:

TARH
n tih a r Tarihi, Georges Minois - eviren: Nermin Acar
A m m a Tarih, Bernard Chambaz - eviren: Ik Ergden

PSKYATR
nsan ve Sembolleri, Cari G. Jung - eviren: Ali N. Babaolu
Ak ve rade, Rollo May - eviren: aban Deniz
ROMAN
Tu h a f Bir Kadn, Leyl Erbil
Bal Ejder, Leyl Erbil
YK
Tl, Berrin Karaka

AFORZMA
Aforistika, Hulki Aktun
Yaynlanan Kitaplar:

SALIK/YAAM

1- Fark Etm eden Diyet, Selahattin Dnmez (2 Bask)

KLTR

1- Z "Son nsan" m?, Hakan Senbir (2 Bask)

2- Poplisans, B. Volkan Ycel

ROMAN

1- Gllerim A t Seni Grnce, Hande zcan

2- Evden Uzakta, Cathie Dunsford
3- Ak Bir Varm Bir Yokmu, Tom Perrotta (2 Bask)
4- Beni K albim den V uranlar Var Ya, Reat allar
5- Krm z Fener Soka, Mehm et nver (3 Bask)
6- Konum ayan Tavus Kuu Camio, Berrak Yurdakul

EDEBYAT

1- Sallam a Klasikler, Greg Nagan

KADIN

1- m d a t! Bir A dam la/ocukla Yayorum, Betty McLellan

2- Yatm adan nce 100 Fra Darbesi, Melissa P. (8 Bask)

ETM

1- A B D 'de Eitim in ABC'si, Aye Kora

ANI

1- H e r eyin B itti i Yerden, Sami Dndar (4 Bask)

 KR KRNE
NAN
Vamk D. Volkan

V am k D. V olkan bu k itapta Bosna S a v a 'n d a n srail-

Fiiistin atm asn a, kktendinci terrden 11 Eyll'e ve
in tih a r b o m b a c la rn a d e k a rtk h ep im izi y a k n d a n
ilgilendiren so ru n la r ele a ly o r ve liderleri inceliyor.

A ta t rk te n S ta lin e, M a n d e la d a n M ilo se v ic e, Bin

L a d in 'd en B u sh a to p lu m lar y n le n d ire n lid erler ve
kiilikleri zerine esiz bir incelem e. V am k D. Volkan

D nyann politik psikiyatri konusunda

Volkan, Birlemi M ille tle rden, Am erika P sikiyatri kom isyonlarna
ilk .kla gelen sim lerinden hiri olan
kadar a ra b u lu cu lu k ve danm anlk yapt kom isyonlarda, sava
Prof. Dr. V am k D. V olkan, K brs'ta
sonras B erlin'de ve Sovyetler B irli inde, Yugoslavya, Kosova,
dodu ve tp eitim ini A nkara'da
K uveyt ve s ra ilden M sra ka da r her b iri sorunlu b alkla r olan
lkeler zerine a nla m l alm alar yapm tr. tam am ladktan sonra ABD'ye yerleti.
... D etayl ve akadem ik almasnda, geni g ru p la r iinde k im lik Yllardr d n y a n n ok eitli yerinde
sorununa, gerileyen ve ilerleyen g le r bakm ndan eit mesafede atan gruplar arasn d a arabuluculuk
d ura ra k bakm tr. Freudun o rijin a l kndan sonra bu alma grevini srdryor.
P sik a n a litik K itle P sikolojisi ala n n d a ya p la n b elki de en arpc
ve kapsam l aratrm adr. Kitaplar ve makaleleri 12 dile evrildi.
Leo Rangell, U lu slararas P sik an aliz Dernei ok sayda dl ald. D nya
O n u rsal B akan P sikoterapi K onseyince Sigm und
1 reud d u lu 'n c lyk grld.
Profesr Volkan, bizlere kriz dnem lerinde baz kitlele rin ykc
sonular dourarak gericiletiini, bazlarnn ise nasl ilerleyip O rtaya koyduu psikopolitik teoriler
g eli ti in i retiyor. .. .B u kita b okum ak, y e n i y o ru m la r ve bak ve d n y a n n ata n birok yerinde
alar kazanm ak iin birebir.
bar iin yapt alm alar nedeniyle
Sverre Varvin, Terr ve Terrizm alma G rubu Bakan,
2005 ylnda N obel Bar d l 'n e
U lu slararas Psikanaliz Dernei
a d ay gsterildi.

G nm zde sklaan terr faaliye tle ri a rtk siv ille ri de hedef

a lm aktadr. H km etlerin bu ko nu d a ki alm alar da genellikle
yetersiz kalm aktadr. Bu kark ve endie verici dnemde Volkan'n
almasnn zamanlamas daha doru olamazd. Anlalmas kolay
b ir d ille yazlm , bu deerli ve e itici kita b elinizden
brakamayacaksnz.
Yarg R ichard Goldstone, U luslararas Terrizm Grev G c
B akan, U luslararas Baro Dernei

V o lk a n n kitle d in a m ikle ri zerine alm alar, etn ik iddetin ve

terrizm in snrlarn ve sebeplerini anlam a konusunda b ir y o l
haritas oluturuyor. N arsisist liderlerin z a y f k i ilik le r zerindeki
e tkile ri ve o nla r harekete geirebilm e yetenekleri zerine ve
kitlelerdeki masum insanlara kar iddet ile ilg ili alm alarndan
ok ey reniyoruz. Psikolo/i tanm lamalar hemen aklm za tntihar
bom baclarn getiriyor. Bu kitab, alma a la n her ne olursa
olsun; gelien dnyam zda trm anan terr ve iddet ola yla rn
anlam landrm aya alan herkese neriyorum .
Edw ard R. S hapiro, A usten Riggs M erkezi C EO su
ve M edikal D irektr

Fiyat: 25 YTL (2 5 .0 0 0 .0 0 0 TL)