Professional Documents
Culture Documents
wmerm
^V>f /
^x
l
.1
A R T E DE F U R T A R ,
ESPELHO DE ENGANOS,
THEATRO DE VERDADES,
D- JOA IV:
PARA QUE A EMENDE.
Compola pelo
PADRE ANTNIO VIEYRA
Zeloso da Ptria.
AMSTERDAM,
N A OPHCINA ELVIZERIANA icSu
f.L Vrl-nt **-* VERA. EFFIGIES CELEBERRIMI
P.ANTONII VIEYRA, .
c roact Jejus Lusttanicontm Rcgum(hncionatrLS,ctConcicnatc _
mmPttncipi^gutmJcditL^il^ mundo V/y^npc L.urtaniar
.fgr.QuiCscam rcgto Clh$ii Bahycrurur templo. bt sepultar frequen--
tirmo urUr concunru, oeterno orbf dcsidcno .
s N H O R.
AO
AO S E R E N S S I M O SENHOR
D O M T H E O D O S I O
Principe de Portugal.
DEPRECAC, AM,
S E N H O R.
PRO-
P R O f E S T A C / A M
D O A U T O R
A quem ler efie Tratado.
r fperao,
pelas ruas, e de trs pos groos, que vos ^ ^
fena tomardes meus avifos. Entre tanto
o Credo , e efpertay a f para o que te b
IN,
INDEX
D O S C A P T U L O S
D E S T E T R A T A D O .
C A P. I.
TRA-
(I)
T R A T A D O
(
U NI C O
C A P I T U L O I.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O II.
CA-
'(I?)
C A P I T U L O III.
A P.. I T u I o IV-
C A P I T U L O V.
C A P I T U L O VI.
C iv CA-
(4o)
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O VIL
'r'K'i^5K'1^'K'K'K^K***************** * * * * * *
C A P I T U L O VIII.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O IX.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O X.
CA-
(63)
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XI.
CA-
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XII.
C A P I T U o XIII.
* * * * * * * * * * * * * * * * ; * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XIV.
mor
(79)
mr o N o v o , vi huma tropa de padeiras irem gri-
tando atrz de dous meirinhos, que levava s
colas de quatro negros outros tantos cos de
pa amaTado: perguntey, que briga era aquel-
la ? Reipondera-me, que as incoimara, por fa-
zerem o pa menos de marca, que mandava ua
Magelade que o fizefem de arratel, e achou-e
em hum meya ona menos. Mas bida a hiloria
mais de raiz, era que na queria dr pa fia-
do a alguns nhores da governana, porque nun-
ca lhes pagava ; e afim as eninava a erem cor-
tezes. Mais humano portou hum meirinho nef
ta Corte de Lisboa, que com hum dobra, que
lhe ervio de negaa , caou mais de hum anno
tudo, o que lhe foy neceTario para o julento
de fua caa. Hia o criado por efa Ribeira com
a moeda de ouro de trs mil e duzentos, com-
prava aqui a perdiz, acol o cabrito , e o lei-
to no dia de carne; e no dia de peixe a peca-
da, ofavel , o linguado, ealagota; compra-
va at a couve, o nabo, a alface, o queijo, o
figo, e a pal, e todo o gnero de fruta , e
nunca devinha no preo, e mpre offerecia
o dobra: e como todas as regateiras havia me-
do do amo, por na oaggravarern, faziadane-
celidade cortezia, e dizia , que ne. tini ao
troco,
(8c)
troco, que outro dia fariao contas, como o nvef-
fcm; e ele dia nunca chegava, porque nao era
do Calendrio. Mas tomaria a bulla da compo-
iia na Quarcfm , que he de temer lhe nao va-
lefe , vito ferem vivos, e conhecidos os acre-
dores.
Em Portalegrc conheci hum mercador da
leycanada , que\endia na f pannos, mas tam-
bm todo o gnero de doces: mandou pedir a
cite hum Vereador quatorze mil reis emprclados:
temeo o trapeiro, que havia de ler o emprcllimo
a cobrar nas trs pagas orduianas de tarde, mal,
e nunca , e mandou-lhe dizer que na tinha di-
nheiro. Baxou logo hum decreto da Camera com
pena de quinhentos cruzados para o Fico Real,
que- na vendel coutas de comer, porque era
ufpeito ao povo em todas eilas. Outras unhas ha
mais Reaes que eilas : o contrato das Almadra-
vas do Algarve paga de dez atuns ete para a Co-
roa , que obriga porillo a defender a coita aos
armadores com gals, e armada; e todos os an-
nos os desbarata os Mouros levando-lhes as n-
coras, rompendo-lhes as redes, queimando-lhes
os barcos : mas os ete atuns mpre e pagao.
E porilTo na ha efcrupulo no muito, que e fur-
ta nos direitos. Que direy das obras pias r Me-
lhor
(8i)
lhor he na dizer nada. Inventou-as ElRey Dom
Manoel de glorio memria , tirando hum real,
ou dous de cada cento no Confulado,' que vem
a fundir cinco mil cruzados cada anno, quando
muito, para os elropeados de frica, para viu-
vas de Portuguezes, que fervira, para occa-
fioens de Mifericordia fortuitos : e carreo-a fo-
bre eilas mais de dez mil cruzados de tenas, e
donativos, <me na pertencem intituia das
pias obras: e quando va as partes cobrar, o que
fe lhes configna nellas , acha-fe em branco; e
quem anda mais diligente, cobra hum quartel,
da graas a Deos, e os mais de barato. Tam-
bm o Emoler mor fe queixa, que felheremet-
tem petioens aos milhares, na tendo cabedal,
que fe conte por centos. O certo he que muitas
cous na fe emenda, porque fe na bem,
e na fe bem , porque ha unhas, que as efcon-
dem, porque vivem dellas fobcapa de fcrvirem a
fua Magelade, e aTim fe fazem Reaes.
CA-
(82)
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XV.
********************************
C A p i r u L o XVI.
Razo-
(95)
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
G iv Repofi
(io4)
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
Repofi
(i4o)
Repofia delRey Filippe contra as razoens da
Senhora Dona Catharina com feu
dezengano.
K iii CA-
(i5)
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XVII.
C A P I T U L O XVIII.
> C A P I T U L O XIX.
%Af ^ ^ ^ ^ ' 4 y > X ' - 4 / ' J > - J > > i / -J- -Jf ~ls~ ~4s ~J" -TC -^ *^f -J^ -NU->-JLS -Jr- ~4f -4s -J" -J' ^Jtf ~^ -4V -^ "-t"
^p ^p- .^ ^s j^p. ^p. ^p^ >^^ ^p* ^p- J^> '^^^^ ^*' 'T* ^"" 'T" "T*" "^n* ^r* ^i ^^ 'T** ^ ^ ^*" ^v* "^r* ^r* ^ ^ ^r* *^^ ^ ^
L
C A P I T U L O XX.
C A P I T U L O XXI.
C A P I T U L O XXII. '.;.!
i>
N iv CA-
(2C4J
********************************
C A P I T U L O XXIII.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XXIV.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XXV.
CA-
(221)
vL- ^L- -J^ --L' -JLr -JL* -JL- *X* -^- -J^ >X^ >^> .J-.J^->^'-^' *Ss "*& -4'"^ *^f " ^ " ^ *^'* *J' >4<"^* "4<"J^- >A^ -Jf"* -X'
^ ^ ^ ^ ^ T ^ ^ ^ r "^T1 "^^^^*^n^n 1 'n*^p*^r* , ^P'^^^^^t ^^"^*"^v*^P"^K*"^H""^^^\~'^^^^^^^^^^^*^^ , ^^
C A P I T U L O XXVI.
C A P I T U L O XXVII.
C A P I T U L O XXVIII. . ..'
C A P I T U L O XXIX.
***************************^*^l^t^
C A P I T U L O XXX.
e
(249)
Que taes devem fer os Confelheiros.
mo;
(26l)
Voto, e parecer de cada hum.
Refolua do Concelho.
C A P I T U L O XXXI.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XXXII.
;..'.' i-r-r: m h
S ii CA-
(28o)
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XXXIII.
C A P I T U L O XXXIV.
C A P I T U L O XXXV.
T ii CA-
(2 9 6)
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XXXVI.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XXXVIII.
V CA-
(3io)
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XXXVIII.
^^^ ^^^ ^^^ ^^^ ^^^ ^^^ ^^^ ^^^ ^^^ ^^^ ^ ^ ^ ^^^ ^^^ ^ ^ ^ ^^^ ^^^ ^^^ ^^^ ^^^ ^v^ ^\^ ^%^ ^i* ^^^ ^i* -^r^ ^^^ ^^^ ^^^ ^^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^
C A P I T U L O XXXIX.
CA-
(3^5)
C A P I T U L O XL.
X iv CA-
2
(>3 )
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XLI.
CA-
(338)
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XLII.
^ ^ ^ ^ | ^ ^^^ ^t^ ^%* ^%^ ^\^ ^T^ ^T^ ^M^ ^T^ ^^^ ^ T ^ ^1^ ^Y^ ^T^ ^\* ^%^ ^T^ ^T^ ^1^ ^T^ ^ ^ ^ ^W^ ^ ^ ^ ^t^ ^T^ ^T^ ^T^ ^^^ ^^^ ^ N
C A P I T U L O XLIII.
C A P I T U L O XLIV.
j(
' \ r !*~<UO J-.rjtA Ti / .': . IO". ;*hu:~' j
U
'J:^-' C AV i T >.LmL o t X L V / < 'j .q
;' i ' : ' "' - !
r '-'-; h f - ; oa. . t...:.
DOJ fe Jurtao cem mihasj domefiicas. .
CA-
(356)
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XLVI.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L o XLVII.
********************************
C A P I T U L O XLVIII.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O XLIX.
CA-
(383)
, * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
*
C A P I T U L O L.
1
^ p "T* ^* *T" "T* ^ * " ^ nT" " ^ "nP* ^* *T* - ^ M * ^r~ -T" T ^ * ^p- *T* 'T* ^ " "T* "r*" "T** "T* 'T* * i ^ *T^ '^T" "T^ * i ^
!, C A P I T U L O LI.
CA-
(395)
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O LIL
C A P I T U L O LIIL
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O LIV.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C AP I T U L Q LV.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O LVI.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O LVII.
3(C , ^ , Js. JIC. >K. JIC, sl> ^p- >^ ?(* ? | ^ 3^- |*- >tv >lt, 3 ^ . >^t >Jt ^ < ^ , ^. ^^ J^- ^ ^ ^ ^ ^^ ^f* i^* .*p> ^^- ^r- ^^
C A P I T U L O LVIII.
CA-
)
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O LIX.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O LX.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O LXI.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * ^ * *
C A P I T U L O LXII.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
v C A P I T U L O LXIIL
C A VM T U L O LXIV.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O LXV.
C A P 1 T u L o LX VI.
QUARTETOS.
;/ C A P I T U L O LXVIL
u , . '"- cr ,
r Tifoura primeira para cortar unhas, chamafe ,.
Vigia.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O LXVIII.
*^^* i ^ < > t * f " w ' * * l f ""^K "W" ~^f -Jf" ""J^ ^ K 'Af* ~Jl" * ^ ^ * -ir" "LM.- " ^ ^ *^U^ , ^ L f " ^ r ' W f ' ^ K 'Jf* - I r * - I-* -)lr" ~ j j * * Jj" "lAj"* - l i - - ir- -ilr*
,^p ^ p ^ * <^- -^p ^p^ ^ * ^p ^ p ^p- ^p ^p ^ ^ p ^ p ^ p ^ p ^p ^ p ^ p ^ p ^ p ^R ^ p <^p> ^ p ^p ^ p ^p ^ p ^pa ^p
, r.< C A P I T U L O LXIX.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
C A P I T U L O LXX.
DESENGANO PRIMEIRO.
/.
. (5oi)
dar, e fer temido, e refpekado de todos, e me-
recer ervindo a Sua Magelade, que me faa ma-
yores mercs. Se o na haveis mais, que por hu-
ma gineta , dou-vos hum bala; e dou-vos, que
fervites j com gineta, e bala,^at vos enfa-
dardes, e praza a Deos na vos enfadeis mais cedo
do que convm. Ao depois defl Capitania , e
creneralato, tomara faber, o que fe vos fegue pa-
ra appetecer ? Segue-fe huma Comenda fmof,
para ter renda, que gaitar, e com que viver na-
Corte, livre dos perigos da guerra , e das baixas da
chatinara. Se o na haveis por mais , dou-vos
duas Comendas, e que feja embora as mais grofe
fas do Melrdo de Chrilo ; e fao-vos Fidalgo
nos livros delRey , para que em honra , e pro-
veito fiqueis mais tisfeito. Ao depois de tanta
comenda , e fidalguia tomara ber, que he o
que rela a v. m. Hum titulo de Conde para ma-
yor credito meu, e lulre de minha gerao. Ti-
tulo de Conde ? Com pouco fe contenta v. m.
Senhor Comendador; eu lho dou logo de Mar-
quez : e diga-me por vida fua, Senhor Marquez,
diga-me VoTa Senhoria , ou Vola Excellencia
{ que j fe na contenta com Senhoria ) ao de-
pois deite titulo, que he o que fe lhe fegue? Se-
gue-fe pafar huma velhice muito defeanada , e
li lulro.
(5^2)
lulrofi. Embora, feja afim; ainda que lho po-
cfera negar j porque nele mundo na ha velhice
defcanada, nem lulrofe : Seneclus ipfa efi mor-
lus. A mefma velhice em hc doena cheya de
mil delinhos. El velhice ha de ter o fim : e ao
depois delia tomara fiber, que he o que fegue
a VoTa Excellencia, meu Senhor Marquez ? Se-
guirfeme-ha huma morte muito bem afombrada;
porque farey hum tetamento cheyo de mandas
para meus parentes, c que me faa humas Ex-
quias , cm que fe gaitem duzentos mil reis , e
dous trmtarios de Mifls pela minha alma : Erc-
quiefiat in pace j que reprefentey meu dito. Bem
cita, mas ainda na tem dito tudo Vofa Excellencia.
Dcmaneira meu Senhor , que deixa quinhentos
cruzados para Exquias , e trinta toloens para
Miflsi Fois eu tomara-lhe antes os quinhentos
cm Minas, e os trinta em Exquias. E as mandas,
que deixa a feus parentes, quem lhe dife, que
na feria demandas ? E a morte bem afombrada,
que e promettc, quem lhe pafou carta de fecnaro
para cila ? Na iabe que os velhos , quai todos,
morrem tontos, e que toda a morte no mundo
fempre foy muito fea, e mal afombrada ? Mas
dou-lhe que a teve aflim como a pinta, muito
formoia, contra o que nos molra us retratos h
edou-
(50?)
e dou-lhe, que lhe fizera us parentes as Ex-
quias j ainda mais magelos. Ao depois de tudo
ifo, que he o que fe lhe fegue ? Que he o que
rela ? Na me reponde ? Encolhe os hmbros ?
Diz que na be ? Pois ele ponto, e ete ao de-
pois, tomara eu , que o trouxera eludado. eles
de o primeiro defpacho da gineta, e dede o pri-
meiro dia, em que entrou mi nelle mundo, pa-
ra prova, de que afim havia de hir delle , em
levar nada de quanto ajuntou na vida: e fe o na
be, porque nunca cuidou niflo, eu lho direy,
elleja-me attento.
Ao depois da morte, e das Exquias fegue-
fe hir para baixo , ou para cirna , voar para o
Ceo, ou deeer para o inferno. Quem fervio o
mundo, e fe carregou do alheyo, efl pezo mefi
mo p leva para o profundo: Quem fugio do mun-
do , e defprezou tudo ifo, fica ligeiro para voar
ao Ceo. E ele he o ponto mais eflncial, e a m-
xima d nofo r, q devemos trazer fempre diante
dos olhos , para defengano, de qe tudo dipara
em nada: e defl nada refulta hum muito , que
eternas penas, as quaes cambiadas com o
golo, que lograles, ou comprales, nceflria-
mentevos haveis de achar enganado , em muito
mais d ametade do juto preo. Epar que na
li duvi-
(504)
duvideis dilo, ouvi a S. Paulo: Raptores Regnum
Dei non pojfidebunt. Que a ladroens na fe deve
gloria, fena penas. Mas direis , o que j diTe
hum grande de Calella em Madnd : Efio dei in-
ferno parece-me patranha 5 y lo dei Limbo ninhcria $
que lo dei Purgatrio no hay duda, que es invencion de
Clrigos , y Frades , para facareai dineros por Mifisas.
Na ey, como na diTe tambem, que na ha-
via gloria, nem Ceo ! Mastemco, que lho mo-
traflm com o dedo at os cegos : e na diria
mais hum orate, nem Machavelo, nem Mafo-
ma. E j que vos pondes em termos ta alcantila-
dos, que vem a fer , que na ha mais que ete
mundo , clendey os olhos por. todo elle, e acha-
rcis que tudo he corruptvel. Conlideray, os que
mayores bens, e glorias lograro, Salamoens, Ale-
xandres , Crefos , Midas, Ccres, Pompeos.
Nem deles, nem de uas riquezas , e mandos
acharcis ralo , mais que alguns rafeunhos de me-
mrias contufs, que fora , que acabaro, que
diflra feu dito no dieatro deite mundo. E
bis ta A'theo,que nada dilto vos move para crer,
ue ha outro mundo melhor, e que fe na deve
S zer cafo dcle, confefo que ele defengano para
Chriflos o dava, que o devem crer ; mas para
Atheos fera o defengano ultimo, que fegue.
PE-
(505)
DESENGANO TERCEIRO.
iYl
CONCLUSA M FINAL,
e remate do defengano verdadeiro.
F I M.
>
' / >
BJ4
WS
RlrnSf
L
- I I
mm M
BRASILIANA DIGITAL