Techniki Wytwarzania

TECHNIKI
WYTWARZANIA
SPAWALNICTWO
LABORATORIUM
Pod redakcj Andrzeja Ambroziaka
WROCAW 2010
AUTORZY ROZDZIAW I WICZE
AMBROZIAK Andrzej (3.1, 4, 6, 10)

BARTNIK Zbigniew (5)
BIAUCKI Piotr (1)
CIELA Micha (11)
DERLUKIEWICZ Wiesaw (4)
KORZENIOWSKI Marcin (2, 11)
KUSTRO Pawe (11)
LANGE Artur (3.1, 10)
ATKA Leszek (3.2)
MIRSKI Zbigniew (7, 8)
MOSISKA Sylwia (3.1, 10)
PIWOWARCZYK Tomasz (2, 8)
SOZASKI Lesaw (11)
SZULC Tomasz (9)
WINNICKI Marcin (6)
Recenzent: Kazimierz GRANAT
Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej

Wybrzee Wyspiaskiego 27, 50-370 Wrocaw
http://www.oficyna.pwr.wroc.pl
e-mail: oficwyd@pwr.wroc.pl
zamawianie.ksiazek@pwr.wroc.pl
ISBN 978-83-7493-592-0
2
Spis treci
Przedmowa ................................................................................................................ 8
Bezpieczestwo i higiena pracy w spawalnictwie ................................................... 9
1. Spawanie gazowe ............................................................................................... 18
Cel wiczenia ..................................................................................................... 18
1.1. Wprowadzenie ......................................................................................... 18
1.2. Gazy stosowane w procesie spawania gazowego ................................... 19
1.2.1. Wytwarzanie i waciwoci acetylenu ............................................. 19
1.2.2. Wytwarzanie i waciwoci tlenu..................................................... 20
1.3. Urzdzenia do spawania gazowego ......................................................... 20
1.3.1. Butle do gazw technicznych .......................................................... 21
1.3.2. Butle acetylenowe ............................................................................ 21
1.3.3. Butle tlenowe ................................................................................... 22
1.3.4. Reduktory ........................................................................................ 22
1.3.5. We spawalnicze ............................................................................ 23
1.3.6. Bezpieczniki .................................................................................... 23
1.3.7. Palniki acetylenowo-tlenowe ........................................................... 23
1.4. Pomie acetylenowo-tlenowy ................................................................ 25
1.5. Metody i techniki spawania gazowego .................................................... 27
1.5.1. Spawanie gazowe metod w lewo ................................................... 27
1.5.2. Spawanie gazowe metod w prawo ................................................. 28
1.5.3. Spawanie gazowe metod w gr .................................................... 29
1.6. Spawanie gazowe stali ............................................................................. 30
1.6.1. Materiay dodatkowe do spawania stali spoiwa............................ 31
1.6.2. Spawanie gazowe innych metali ...................................................... 31
1.7. Przygotowanie czci do spawania.......................................................... 31
1.7.1. Sczepianie lub mocowanie blach ..................................................... 32
1.8. Cz praktyczna ..................................................................................... 32
Uwagi do sprawozdania ..................................................................................... 32
Literatura............................................................................................................ 33
Wykaz norm....................................................................................................... 33
2. Spawanie ukowe elektrodami otulonymi .......................................................... 34
Cel wiczenia ..................................................................................................... 34
2.1. Wprowadzenie ......................................................................................... 34
2.2. Budowa i rodzaje elektrod ....................................................................... 35
2.3. Parametry spawania ................................................................................. 39
2.4. Stanowisko do spawania elektrodami otulonymi .................................... 42
2.5. Zastosowanie spawania elektrodami otulonymi ...................................... 43
2.6. Zalety i wady spawania elektrodami otulonymi ...................................... 43
2.7. Cz praktyczna ..................................................................................... 44
Literatura............................................................................................................ 45
Wykaz norm....................................................................................................... 45
3
3. Spawanie w osonach gazowych ........................................................................ 46
3.1. Spawanie ukowe elektrod topliw w gazach ochronnych .................... 46
Cel wiczenia................................................................................................ 46
3.1.1. Wprowadzenie ................................................................................. 46
3.1.2. Parametry spawania metod MIG/MAG ......................................... 47
3.1.3. Gaz osonowy .................................................................................. 48
3.1.4. Drut elektrodowy ............................................................................. 53
3.1.5. Prd spawania .................................................................................. 54
3.1.6. Napicie uku ................................................................................... 55
3.1.7. Prdko spawania ........................................................................... 56
3.1.8. Pochylenie drutu elektrodowego ..................................................... 56
3.1.9. Zastosowanie metody MIG/MAG ................................................... 57
3.1.10. Cz praktyczna ............................................................................. 57
Uwagi do sprawozdania................................................................................ 58
Literatura ...................................................................................................... 58
Wykaz norm ................................................................................................. 58
3.2. Spawanie ukowe elektrod nietopliw w gazach ochronnych ............... 59
Cel wiczenia................................................................................................ 59
3.2.1. Wprowadzenie ................................................................................. 59
3.2.2. rda zasilania ................................................................................ 60
3.2.3. Parametry spawania ......................................................................... 65
3.2.4. Materiay dodatkowe ....................................................................... 66
3.2.5. Technologia spawania...................................................................... 66
3.2.6. Spawanie prdem pulsujcym ......................................................... 68
3.2.7. Cz praktyczna ............................................................................. 68
Uwagi do sprawozdania................................................................................ 69
Literatura ...................................................................................................... 69
Wykaz norm ................................................................................................. 69
4. Spawanie ukiem krytym ................................................................................... 70
Cel wiczenia ..................................................................................................... 70
4.1. Wprowadzenie ......................................................................................... 70
4.2. Stanowisko do spawania ukiem krytym ................................................. 72
4.3. Spawalnicze materiay dodatkowe .......................................................... 73
4.4. Wpyw parametrw spawania ukiem krytym na ksztat spoiny ............. 75
4.5. Technologia spawania ukiem krytym ..................................................... 77
4.6. Cz praktyczna ..................................................................................... 79
Literatura............................................................................................................ 79
Wykaz norm....................................................................................................... 79
5. Zgrzewanie elektryczne oporowe ...................................................................... 80
Cel wiczenia ..................................................................................................... 80
5.1. Wprowadzenie ......................................................................................... 80
5.2. Zgrzewanie punktowe.............................................................................. 81
4
5.3. Zgrzewanie liniowe ................................................................................. 83
5.4. Zgrzewanie doczoowe ............................................................................ 85
5.5. Zgrzewanie garbowe................................................................................ 88
5.6. Ocena pocze zgrzewanych .................................................................. 89
5.7. Cz praktyczna ..................................................................................... 90
Literatura............................................................................................................ 91
Wykaz norm....................................................................................................... 91
6. Zgrzewanie tarciowe .......................................................................................... 92
Cel wiczenia ..................................................................................................... 92
6.1. Wprowadzenie ......................................................................................... 92
6.2. Odmiany procesu ..................................................................................... 94
6.3. Parametry procesu konwencjonalnego zgrzewania tarciowego .............. 97
6.4. Stanowisko do zgrzewania tarciowego.................................................. 100
6.5. Przykady zastosowania......................................................................... 102
6.6. Cz praktyczna ................................................................................... 104
Uwagi do sprawozdania ................................................................................... 104
Literatura.......................................................................................................... 104
Wykaz norm..................................................................................................... 104
7. Lutowanie ........................................................................................................ 105
Cel wiczenia ................................................................................................... 105
7.1. Wprowadzenie ....................................................................................... 105
7.2. Zjawiska fizykochemiczne wystpujce w procesach lutowania .......... 106
7.3. Budowa i rodzaje zczy lutowanych .................................................... 109
7.4. Topniki i ich rodzaje .............................................................................. 110
7.5. Rodzaje lutw ........................................................................................ 112
7.5.1. Luty mikkie .................................................................................. 112
7.5.2. Luty twarde .................................................................................... 113
7.6. Postacie lutw........................................................................................ 116
7.7. Metody lutowania mikkiego i twardego .............................................. 118
7.7.1. Metody lutowania mikkiego ........................................................ 118
7.7.2. Metody lutowania twardego .......................................................... 119
7.8. Cz praktyczna ................................................................................... 123
Literatura.......................................................................................................... 124
Wykaz norm..................................................................................................... 124
8. Klejenie materiaw ......................................................................................... 125
Cel wiczenia ................................................................................................... 125
8.1. Wprowadzenie ....................................................................................... 125
8.2. Zalety i wady techniki klejenia .............................................................. 126
8.3. Zjawiska fizykochemiczne wystpujce w klejeniu materiaw ........... 126
8.4. Czynniki wpywajce na powstanie pocze klejowych ...................... 129
8.5. Przygotowanie powierzchni elementw czonych do klejenia ............ 131
5
8.6. Podzia klejw ....................................................................................... 135
8.6.1. Kleje reaktywne (utwardzajce si chemicznie) ............................ 136
8.6.2. Kleje utwardzajce si na drodze procesw fizycznych ................ 140
8.7. Wytrzymao na cinanie pocze klejowych .................................... 141
8.8. Cz praktyczna ................................................................................... 142
Literatura.......................................................................................................... 143
Wykaz norm..................................................................................................... 143
9. Cicie termiczne .............................................................................................. 144
Cel wiczenia ................................................................................................... 144
9.1. Wprowadzenie ....................................................................................... 144
9.2. Odmiany cicia termicznego ................................................................. 149
9.2.1. Cicie tlenem ................................................................................. 150
9.2.2. Cicie tlenowo-proszkowe ............................................................. 152
9.2.3. Cicie lanc .................................................................................... 152
9.2.4. Cicie ukowe ................................................................................ 153
9.2.5. Cicie elementw grubociennych ................................................ 155
9.2.6. Cicie o podwyszonej wydajnoci ............................................... 156
9.2.7. Cicie plazmowe ............................................................................ 157
9.2.8. Cicie laserowe .............................................................................. 160
9.2.9. Drenie wizk elektronw .......................................................... 164
9.3. Zastosowania cicia termicznego .......................................................... 165
9.4. Cz praktyczna ................................................................................... 166
Literatura.......................................................................................................... 168
Wykaz norm..................................................................................................... 168
10. Naprenia i odksztacenia spawalnicze .......................................................... 169
Cel wiczenia ................................................................................................... 169
10.1. Wprowadzenie ....................................................................................... 169
10.2. Istota powstawania napre spawalniczych......................................... 171
10.2.1. Wpyw temperatury na zmiany niektrych wasnoci fizycznych
stali................................................................................................. 171
10.2.2. Powstawanie napre w wyniku oddziaywania termicznego ..... 172
10.3. Odksztacenia spawalnicze .................................................................... 175
10.3.1. Klasyfikacja odkszatce spawalniczych ....................................... 176
10.3.2. Odksztacenia poprzeczne.............................................................. 178
10.3.3. Odksztacenia wzdune ................................................................ 179
10.3.4. Odksztacenia ktowe .................................................................... 180
10.3.5. Czynniki wpywajce na warto napre i odksztace
spawalniczych ................................................................................ 181
10.3.6. Moliwoci zapobiegania znieksztaceniom konstrukcji
spawanych...................................................................................... 182
10.3.7. Sposoby usuwania napre spawalniczych .................................. 186
6
10.4. Cz praktyczna ................................................................................... 189
Literatura.......................................................................................................... 189
11. Badania nieniszczce zczy spajanych ........................................................... 190
Cel wiczenia ................................................................................................... 190
11.1. Wprowadzenie ....................................................................................... 190
11.2. Badania wizualne................................................................................... 193
11.3. Badania penetracyjne............................................................................. 195
11.4. Badania magnetyczno proszkowe ...................................................... 196
11.5. Metoda prdw wirowych ..................................................................... 197
11.6. Badania ultradwikowe........................................................................ 198
11.7. Badania radiologiczne ........................................................................... 200
11.8. Techniki radiograficzne w zalenoci od rodzaju zcza....................... 201
11.9. Cz praktyczna ................................................................................... 203
Literatura.......................................................................................................... 203
Wykaz norm..................................................................................................... 203
7
PRZEDMOWA
Skrypt do wicze laboratoryjnych realizowanych w ramach kursu Technik

Wytwarzania Spawalnictwo jest przeznaczony dla studentw pierwszego stopnia
ksztacenia na kierunku Mechanika i Budowa Maszyn, na Wydziale Mechanicznym
Politechniki Wrocawskiej. Moe by take wykorzystywany przez studentw innych
kierunkw na pierwszym stopniu ksztacenia, takich jak Automatyka i Robotyka,
Transport, Zarzdzanie i Inynieria Produkcji, Mechatronika.
Skrypt stanowi uzupenienie treci wykadw z Technik Wytwarzania Obrbka
Bezubytkowa w czci dotyczcej spajania i cicia materiaw.
Skrypt do wicze laboratoryjnych obejmuje 11 tematw przedstawiajcych
podstawowe metody spawania (spawanie: gazowe, elektrodami otulonymi, w osonie
gazw elektrod topliw i nietopliw, ukiem krytym), lutowania, klejenia, zgrzewania
(oporowego i tarciowego), cicia termicznego, okrelenia napre i odksztace
spawalniczych oraz bada nieniszczcych. Cao opisu wicze poprzedzono
rozdziaem pierwszym Bezpieczestwo i Higiena Pracy w Spawalnictwie,
zawierajcym take podstawowe zalecenia i przepisy BHP obowizujce uczestnikw
laboratorium.
Kade wiczenie laboratoryjne, poprzedzone okreleniem jego celu, skada si
z obszernej czci teoretycznej, stanowicej wprowadzenie do czci praktycznej,
realizowanej podczas wiczenia laboratoryjnego, oraz uwag do opracowania
sprawozdania.
Andrzej Ambroziak
8
BEZPIECZESTWO I HIGIENA PRACY
W SPAWALNICTWIE
WPROWADZENIE
Procesom spawania i cicia termicznego towarzyszy wiele czynnikw, ktre mog

stanowi niebezpieczestwo zagraajce obsudze stanowisk spawalniczych oraz ich
otoczeniu.
Do podstawowych zagroe nale:
poraenie prdem elektrycznym,
poraenie wzroku i skry szkodliwym promieniowaniem,
zatrucie szkodliwymi gazami, dymami i pyami,
poparzenie rozpryskami metali i uli,
eksplozja wybuchowych mieszanek gazowych,
zagroenie poarowe,
nadmierny haas,
radioaktywno i pole magnetyczne.
Rodzaj zagroenia i stopie szkodliwoci zaley od rodzaju procesu
spawalniczego, rodzaju spawanego materiau, wielkoci produkcji i organizacji pracy.
Braki i niedocignicia w zakresie zapewnienia bezpiecznych warunkw pracy
prowadz czsto do wystpienia wypadkw oraz s przyczyn chorb zawodowych.
Wrd gwnych przyczyn wypadkw przy pracach spawalniczych wymienia si brak
dowiadczenia zawodowego personelu spawalniczego (20%), niepenosprawno
pracownikw (10%) i nieprzestrzeganie przepisw (70%). Zatem due znaczenie
w przeciwdziaaniu wystpujcym zagroeniom i powstawaniu wypadkw w pracy
ma zatrudnianie pracownikw z wymaganymi uprawnieniami spawalniczymi oraz
odpowiednie szkolenie zag.
Odpowiedzialno za bezpieczne warunki pracy i ochron rodowiska spoczywa
zarwno na pracodawcy jak i na pracownikach. Na pracodawcy ciy obowizek
szkolenia w zakresie BHP, dopuszczanie pracownikw do pracy zgodnie z ich
kwalifikacjami i zapewnienie bezpiecznych warunkw pracy. Pracownicy
s zobowizani do cisego przestrzegania obowizujcych instrukcji obsugi
urzdze, instrukcji bezpieczestwa na stanowisku pracy oraz innych uregulowa
organizacyjnych zwizanych ze stanowiskiem pracy.
ZAGROENIA PORAENIEM PRDEM ELEKTRYCZNYM
rda zagroe poraenia prdem elektrycznym zwizane s zarwno

z bezporednim przebiegiem procesu spawania, jak rwnie z obsug elektrycznych
urzdze pomocniczych wykorzystywanych w procesie spawania. Skutki
oddziaywania prdu na organizm ludzki s bardzo grone dla zdrowia, a czsto
s zagroeniem dla ycia. Jego przepyw przez ciao ludzkie powoduje wydzielanie si
duych iloci ciepa, dziaa poraajco na ukad nerwowy, wywouje zjawisko
9
elektrolizy, a take moe by przyczyn cikich, wtrnych urazw mechanicznych
w wyniku upadku.
Wzrost temperatury ciaa powyej 50 C, spowodowany przepywem prdu,
powoduje zamieranie tkanek wskutek cinania si biaka. Natomiast prd o duym
nateniu moe spowodowa nawet zwglenie czci ciaa, przez ktre przepywa.
Parali ukadu nerwowego, spowodowany przepywem prdu, objawia si
zaburzeniami zmysw wzroku, suchu, rwnowagi, zakceniami pracy serca,
a nawet zatrzymaniem oddechu. Szczeglnie grone dla poraonego s zakcenia
w pracy serca w postaci tzw. migotania komr serca, poniewa w warunkach
gbokiego omdlenia nie wykazuje on oznak ycia i bez natychmiastowej pomocy
medycznej dochodzi do mierci.
Najsilniej na ukad nerwowy oddziauje prd przemienny o czstotliwoci
40-60 Hz, prd stay jest pod tym wzgldem mniej grony. Prd przemienny
o nateniu 0,01-0,025 A powoduje bl i skurcz mini rki trzymajcej przewd
elektryczny uniemoliwiajc jej oderwanie. Prd przemienny wikszy od 0,05 A
prowadzi do utraty przytomnoci, a powyej 0,1 A grozi mierci.
Szczeglnie grone s wypadki zwizane z kontaktem spawacza z obwodem
pierwotnym urzdze spawalniczych, z powodu wystpujcego tam wysokiego
napicia, co skutkuje czsto poraeniem miertelnym. Niebezpieczny te moe by
obwd wtrny tych urzdze, a to z uwagi na napicie biegu jaowego, ktre zalenie
od urzdzenia wynosi 62-100 V.
Warto prdu elektrycznego pyncego przez organizm ludzki zaley od napicia
rda prdu oraz oporu kontaktowego ciaa. Im wikszy jest ten opr tym mniejszy
pynie prd. Sucha skra i sucha odzie ma wiksz oporno elektryczn
od wilgotnych. Natomiast wilgotne rodowisko spawania, mokre i zabrudzone pyem
ubranie, wilgotna podoga zmniejszaj oglny opr elektryczny i zwikszaj przez
to niebezpieczestwo miertelnego poraenia prdem.
Przy uytkowaniu elektrycznych urzdze spawalniczych i osprztu naley
w szczeglnoci przestrzega nastpujcych wymaga bezpieczestwa:
nie dotyka goymi rkami urzdze pracujcych pod napiciem,
dba o stan izolacji przewodw zasilajcych, poniewa uszkodzona izolacja
moe by przyczyn przebicia i poraenia prdem,
unika pracy z urzdzeniami elektrycznymi w wilgotnych pomieszczeniach
lub w wilgotnym ubraniu, a w razie potrzeby nosi such odzie ochronn,
gumowe rkawice oraz stawa na izolacyjnych matach,
nie dotyka elektrody, jeeli wystpuje kontakt z przedmiotem spawanym lub
ziemi, lub innej elektrody od innego urzdzenia,
nigdy nie naley pracowa pojedynczo, zawsze wymagana jest obecno
drugiej osoby,
naley wyczy wszystkie urzdzenia, ktre nie s uywane,
nie przekada spawalniczych przez swoje ciao,
przy pracy wewntrz zbiornikw, kotw i innych metalowych pomieszcze,
stosowa owietlenie elektryczne o napiciu 24 V,
10
uywa tylko urzdze sprawnych technicznie, stosowa si do instrukcji
obsugi urzdzenia,
instalacj, naprawy i przegldy elektrycznych urzdze spawalniczych
powinni wykonywa pracownicy majcy odpowiednie uprawnienia.
ZAGROENIA PROMIENIOWANIEM RDE CIEPA

SPAWANIA
Procesom spawania ukiem elektrycznym oraz pomieniem gazowym a take cicia

termicznego towarzyszy promieniowanie wietlne widzialne i niewidzialne, ktrego
intensywno zaley od metody spawania oraz parametrw procesu. Na jego
szkodliwe skutki naraone s oczy i skra odsonitych czci ciaa spawacza.
Pomieniowanie widzialne dziaa olepiajco, nie pozwalajc na obserwacj miejsca
spawania. Widzialne promieniowanie niebieskie powoduje krtkotrwae olnienie
wzroku, natomiast dugotrwae jego oddziaywanie powoduje podranienie oczu,
trwae osabienie wzroku i ble gowy.
Niewidzialne promieniowanie podczerwone, przenika w gb oka i powoduje
przegrzanie gaki ocznej. Dugotrwae oddziaywanie powoduje uszkodzenie
siatkwki. Skra odsonietych czci ciaa pochania 95% promieniowania
podczerwonego, powodujc silny wzrost tempperatury na jej powierzchni.
Niewidzialne promieniowanie nadfioletowe jest silnie pochaniane przez
soczewk, powoduje zapalenie spojwek, rogwki i powiek. Dziaajc fotochemicznie
na soczewk powoduje powstawanie zamy, a dugotrwae naraanie prowadzi
do utraty wzroku. Skutki dziaania promieniowania nadfioletowego na oczy odczuwa
si ju po kilku godzinach jako przykry bl oka, wiatowstrt i zawienie. Grone
w skutkach moe by oddziaywanie promieniowania nadfioletowego na odsonite
czci ciaa. Powoduje ono oparzenia podobne do oparze sonecznych, a wielokrotna
ekspozycja skry na intensywne promienienie ultrafioletowe wywouje zwknienie
skry i zanik naskrka. Dugotrwae dziaanie tego promieniowania na skr prowadzi
do wystpienia zmian nowotworowych.
Skuteczn ochron przed szkodliwym dziaaniem promieniowania mog zapewni
indywidualne rodki ochrony spawacza takie jak okulary ochronne do spawania
gazowego, przybice spawalnicze do spawania ukowego, rkawice spawalnicze oraz
odzie ochronna. Stanowisko spawania powinno by oddzielone od innych stanowisk
pracy za pomoc parawanw.
ZAGROENIA GAZAMI, DYMAMI I PYAMI

SPAWALNICZYMI
Podczas spawania oraz cicia termicznego wydzielaj si due iloci gazw,

dymw, pyw oraz par metali, ktre maj szkodliwy wpyw na zdrowie spawacza
i osb przebywajcych w pobliu stanowiska spawalniczego. rdami emisji gazw
jest termiczny rozkad i sublimacja zwizkw chemicznych wchodzcych w skad
11
otulin elektrod otulonych, topnikw do spawania ukiem krytym, topnikw
do lutowania, rozpad i jonizacja gazw spawalniczych. Podczas topienia metali
w uku spawalniczym zachodzi take parowanie metali i utlenianie par metali.
W niszej temperaturze lotne substancje kondensuj tworzc czstki o wielkoci
0,1-0,5 m.
Ilo oraz skad chemiczny powstajcych gazw, dymw, pyw oraz par metali
zaley od metody spawania, rodzaju spawanego materiau podstawowego i materiaw
dodatkowych oraz parametrw spawania.
Gazy, ktre powstaj przy spawaniu, ciciu, lutowaniu itp. i stwarzaj zagroenie
dla zdrowia spawacza to najczciej ozon, tlenki azotu, tlenek wgla, fosgen,
fluorowodr, a take produkty rozkadu zwizkw chlorowych.
Szczegln toksycznoci odznaczaj si dymy spawalnicze, ktre s aerozolow
mieszanin bardzo drobnych czstek pyu i gazw. Rwnie pary metali i ich tlenki
stwarzaj due zagroenie dla zdrowia. Do najczciej spotykanych, szczeglnie
niebezpiecznych, zalicza si zwizki cynku, oowiu, kadmu, aluminium i miedzi.
Celem ochrony pracownikw przed skutkami naraenia na dziaanie
niebezpiecznych dla zdrowia substancji naley przestrzega przepisw okrelajcych
wartoci dopuszczalnych ste poszczeglnych zwizkw w powietrzu
na stanowisku pracy. Skutecznym sposobem ochrony w tym przypadku jest sprawnie
dziaajcy system wentylacji oglnej i lokalnej na stanowisku spawalniczym.
Szczeglnym nadzorem naley obj spawaczy pracujcych w ciasnych
pomieszczeniach (zbiornikach), gdzie oprcz wentylacji moe by konieczny rwnie
nawiew wieego powietrza.
ZAGROENIA POPARZENIEM ROZPRYSKAMI METALI

I ULI
Stosowane w procesach spawania rda ciepa o wysokiej temperaturze znajduj

si w bezporedniej bliskoci spawacza. Z tego wzgldu istnieje bezporednie
niebezpieczestwo poparzenia ciepem uku, ciepem pomienia gazowego oraz
odpryskami metalu i ula.
rdem zagroenia poparzeniem w procesach spawania moe by rozgrzana
elektroda, gorca spoina, proces wstpnego podgrzewania przedmiotw jak rwnie
zabiegi obrbki cieplnej zczy po spawaniu. Podczas spawania czci metalowe
nagrzewaj si wskutek przewodnictwa ciepa nawet na znacznej odlegoci
od miejsca pracy spawacza i mog sta si rdem zagroenia poparzeniem.
Niestabilno procesw spawania jest przyczyn wystpujcych gorcych
rozpryskw metalu i uli, ktre mog powodowa poparzenie spawacza, a take
mog wywoa zapalenie si materiaw atwopalnych podczas prowadzenia prac
spawalniczych. Do ochrony przed oparzeniami naley nosi nieuszkodzon ochronn
odzie spawalnicz i rkawice spawalnicze, a w szczeglnych przypadkach take
skrzany fartuch.
12
ZAGROENIE EKSPLOZJ MIESZANEK WYBUCHOWYCH
Niebezpieczestwo wybuchu mieszanek gazowych wystpuje w pracach

spawalniczych, w ktrych stosuje si butle z gazami palnymi lub butle z tlenem. Gazy
palne tworz z powietrzem lub tlenem mieszaniny wybuchowe w bardzo szerokim
zakresie ste. Do zainicjowania wybuchu takiej mieszanki wystarczy niewielka
iskra. Spalaniu wybuchowemu mieszanki towarzyszy niszczca fala detonacyjna
i wysoka temperatura, bdca przyczyn poarw. Do powstania mieszanek
wybuchowych przy pracach spawalniczych przyczyniaj si nastpujce czynniki:
niewaciwa obsuga butli, np. rzucanie, przewracanie mogce uszkodzi
zawr butli,
nieszczelno zaworw butlowych lub reduktorw,
nieszczelno instalacji gazowej,
magazynowanie wsplne gazw palnych z tlenem, chlorem itp.
Wybuchowi mog ulec rwnie butle z gazami spronymi. Dlatego naley
z butlami obchodzi si bardzo ostronie, unika wstrzsw, chroni przed
uderzeniami itp. Naley je rwnie chroni przed nagrzaniem, tzn. nie wystawia na
dziaanie promieni sonecznych, nie stawia w pobliu piecw lub ognisk, aby w ten
sposb nie wywoa nadmiernego cinienia, mogcego spowodowa rozerwanie butli.
Bardzo niebezpieczne jest zanieczyszczenie butli oraz instalacji spronego tlenu
smarami, olejami czy innymi tuszczami.
Zagroenie wybuchem wystpuje rwnie podczas prac spawalniczych przy
zbiornikach, rurocigach i innych obiektach przeznaczonych do przechowywania
i transportu materiaw palnych. Wwczas prace mog by prowadzone pod
szczeglnym nadzorem.
ZAGROENIE HAASEM
Haas naley do najczciej wystpujcych w rodowisku pracy czynnikw

oddziaujcych szkodliwie na organizm ludzki, a procesy spawalnicze s jego
najpowaniejszymi rdami. Szczeglnie niebezpieczne okazuj si procesy cicia
termicznego oraz natryskiwanie cieplne, podczas ktrych poziom haasu przekracza
obowizujce normy bezpieczestwa, w wysokoci 85 dB, a czsto osiga warto
110 dB zbliajc si do progu odczuwalnego blu.
Poziom haasu zaley od metody cicia i spawania oraz od stosowanych
parametrw procesu takich jak parametry prdowe, rodzaj stosowanych gazw itp.
rdami haasu w procesach cicia i spawania s:
urzdzenia elektryczne do spawania i cicia,
wypyw strumienia gazw z dyszy palnika gazowego lub plazmowego,
ukady chodzenia urzdze spawalniczych,
urzdzenia wentylacyjne na stanowiskach pracy.
Praca w haasie, oddziaujcym na narzdy suchu moe powodowa upoledzenie
sprawnoci narzdw suchu i uszkodzenie ucha rodkowego. Ryzyko uszkodzenia
narzdw suchu istotnie zwiksza si wraz ze wzrostem poziomu natenia haasu
13
i dugoci czasu ekspozycji na haas oraz ze wzrostem udziau dwikw o wysokiej
czstotliwoci i dwikw impulsowych. Z tego wzgldu w warunkach zagroenia
haasem, naley zaopatrzy si w oson uszu, stosujc mikkie zatyczki i nauszniki.
ZAGROENIA POAROWE
Najwiksze zagroenie poarowe wystpuje w pracach spawalniczych

nieodpowiednio przygotowanych do wykonywania takich prac. Wysoka temperatura
uku spawalniczego, pomienia gazowego, a take powstajce podczas spawania,
zgrzewania i cicia rozpryski mog sta si przyczyn zapalenia si materiaw
atwopalnych, znajdujcych si w pobliu miejsca spawania. Szczeglnie
niebezpiecznie, poniewa czsto lekcewaone, s rozpryskujce si rozarzone czstki
metalu, ktre rozprzestrzeniaj si niekiedy na kilka metrw od miejsca spawania czy
cicia.
Do gwnych przyczyn, sprzyjajcych powstawaniu i rozprzestrzenianiu si
poarw w pracach spawalniczych, nale:
snop rozarzonych czstek metalu (iskier),
krople ciekego metalu,
arzce si czstki ula,
wysoka temperatura uku elektrycznego i pomienia gazowego,
promieniowanie cieplne,
niesprawna instalacja i urzdzenia spawalnicze,
wykonywanie prac spawalniczych w pobliu obiektw bdcych
niebezpiecznymi pod wzgldem poarowym i nieodpowiednio
zabezpieczonymi,
nieznajomo lub lekcewaenie przepisw przeciwpoarowych,
brak odpowiedniego nadzoru nad przebiegiem prac spawalniczych.
Bardzo wanym dziaaniem zapobiegajcym poarom, jest kontrola miejsc
i obiektw po zakoczeniu prac spawalniczych.
ZAGROENIA RADIOAKTYWNOCI I POLEM

ELEKTROMAGNETYCZNYM
Promienie X oraz gamma mog u czowieka, ktry otrzyma niebezpieczn dawk

promieniowania, spowodowa wiele gronych chorb, takich jak rozpad czerwonych
ciaek krwi, uszkodzenie gruczow i wiele innych.
Potencjalne rdo zagroenia radioaktywnego wystpuje przy spawaniu metod
TIG (z ang. Tungsten Inert Gas) z uyciem elektrod wolframowych zawierajcych
ok. 2% tlenku toru, przy spawaniu wizk elektronw oraz podczas kontroli
radiologicznej zczy spawanych.
Tlenek toru ThO2 jest zwizkiem sabo promieniotwrczym i podczas spawania
wystpuje w niewielkich steniach w dymach spawalniczych. Zagroenie nim
istnieje w przypadku cakowitego braku wentylacji stanowiska spawalniczego.
14
Wiksze zagroenie radioaktywnoci wystpuje w spawaniu wizk elektronw.
Szczeglnie niebezpiecznym rdem promieniowania X s urzdzenia do spawania
WE pracujce pod napiciem wikszym ni 60 kV.
Najwiksze zagroeniem promieniowaniem jonizujcym wystpuje podczas
badania zczy spawanych metodami radiologicznymi, ktre wykorzystuj
promieniowanie rentgenowskie X oraz promieniowanie izotopw
promieniotwrczych.
Z uwagi na due zagroenie radioaktywnoci personel obsugujcy urzdzenia
do spawania wizk elektronw oraz wykonujcy badania radiologiczne, musi mie
indywidualne wskaniki napromieniowania.
W procesach spawalniczych wystpuje rwnie zagroenia polem
elektromagnetycznym, ktrego rdami mog by:
urzdzenia indukcyjne do nagrzewania i topienia metali,
zgrzewarki elektryczne oporowe,
urzdzenia i wyposaenie do spawania elektrycznego, w tym:
a) spawalnicze rda prdu,
b) przewody spawalnicze,
c) uk elektryczny.
Negatywny wpyw dugotrwaego dziaania promieniowania elektro-
magnetycznego na organizm na ludzki przejawia si zwikszon zachorowalnoci
na choroby ukadu nerwowego, a ponadto:
blami gowy,
nerwow draliwoci,
zaburzeniami czynnoci serca i mzgu,
zaburzeniami rytmw biologicznych,
uczuciem mrowienia skry.
Ciao ludzkie wystawione na promieniowanie elektromagnetyczne adsorbuje cze
energii pola i zamienia j na ciepo, co w konsekwencji prowadzi do niebezpiecznego
wzrostu jego temperatury.
PRZEPISY DOTYCZCE BEZPIECZESTWA I HIGIENY

PRACY W PRACACH SPAWALNICZYCH.
Obowizujce przepisy w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy w pracach

spawalniczych, wydane w rozporzdzeniu ministra gospodarki z dnia 27 kwietnia
2000 r. zawarte s w Dz. U. Nr 40 poz. 470. Zarzdzenia oparte na podstawie
Kodeksu pracy, art. 237 2, dotycz uregulowania zasad bezpieczestwa i odnosz si
midzy innymi do:
spawalni i stanowisk spawalniczych,
wyposaenia i materiaw technologicznych,
kwalifikacji personelu spawalniczego,
wykonywania prac spawalniczych.
W ujciu Ustawy spawalnia i stanowiska spawalnicze s rozumiane nastpujco:
Stanowisko spawalnicze jest to stanowisko pracy, na ktrym
15
s wykonywane prace przy zastosowaniu procesw spajania, takich jak
spawanie, napawanie, lutowanie, zgrzewanie i cicia termicznego metali
i tworzyw termoplastycznych.
Stae stanowisko spawalnicze jest to stanowisko pracy przeznaczone
do powtarzalnego wykonywania prac spawalniczych, ktrego wyposaenie
techniczne i instalacje zasilajce s na stae zainstalowane.
Ruchome stanowisko spawalnicze jest to stanowisko pracy przeznaczone
do okresowego wykonywania prac spawalniczych, ktrego wyposaenie
techniczne i instalacje zasilajce s kompletowane doranie na czas
wykonywania okrelonej pracy.
Spawalnia jest to pomieszczenie przystosowane lub wydzielona cz
pomieszczenia, w ktrym s zlokalizowane stae stanowiska spawalnicze.
ZALECENIA I PRZEPISY BHP OBOWIZUJCE

UCZESTNIKW LABORATORIUM
1. Do wicze laboratoryjnych studenci powinni przystpi ubrani w fartuch

ochronny oraz inne rodki ochrony osobistej przewidziane do uycia na danym
stanowisku spawalniczym, takie jak okulary, przybice, rkawice itp.
2. Zabrania si samowolnego uruchomiania urzdze znajdujcych si na spawalni.
Studenci mog uruchamia i obsugiwa urzdzenia laboratoryjne jedynie za zgod
i pod nadzorem prowadzcego wiczenie.
3. W szczeglnoci, ze wzgldu na bezpieczestwo uczestnikw laboratorium,
zabrania si studentom:
obserwacji procesw spawania bez rodkw ochrony wzroku,
dotykania rozgrzanych przedmiotw bezporednio po spawaniu lub ciciu,
dotykania przewodw bdcych pod napiciem,
kierowania pomienia lub innych rde ciepa na butle ze spronymi gazami
lub inne urzdzenia lub osoby,
opierania si o urzdzenia, przewody i inne elementy stanowisk
laboratoryjnych,
samowolnej naprawy urzdze spawalniczych i dokonywania zmian w ich
konstrukcji,
uywania urzdze spawalniczych do innych celw ni to przewidziano
w wiczeniu,
bezmylnego manipulowania przyciskami i pokrtami aparatury badawczej
i innych urzdze pomiarowych,
zdejmowania oson, demontau urzdze oraz usuwania innych elementw
wyposaenia laboratorium majcych wpyw na bezpieczestwo osb
przebywajcych na spawalni,
samowolnego opuszczania stanowiska laboratoryjnego w trakcie odbywania
wicze,
samowolnego przechodzenia do innych stanowisk laboratoryjnych, lub
innych grup wiczeniowych, a take zaatwianie podczas wicze spraw nie
zwizanych z tematem zaj laboratoryjnych,
16
wykonywania jakichkolwiek innych czynnoci majcych wpyw
na zagroenie bezpieczestwa w stosunku do wasnej osoby, jak i naraenie
na niebezpieczestwo innych osb przebywajcych w laboratorium,
4. W zajciach laboratoryjnych studenci powinni uczestniczy w skupieniu,
zachowujc na stanowisku cisz i spokj, aby nie przeszkadza innym.
5. Upewni si, czy rozpoczcie pracy nie spowoduje zagroe dla osb
przebywajcych w bezporednim otoczeniu stanowiska laboratoryjnego.
6. Ponadto, uczestnicy wicze laboratoryjnych zobowizani s do przestrzegania
dodatkowych zalece podawanych przez prowadzcego.
LITERATURA
[1] ROZPORZDZENIE MINISTRA GOSPODARKI z dnia 27 kwietnia 2000 r. w sprawie

bezpieczestwa i higieny pracy przy pracach spawalniczych. Dz. U. nr 40 poz. 470.
[2] ROZPORZDZENIE MINISTRA PRZEMYSU I HANDLU z dnia 31 sierpnia 1993 r. w sprawie
bezpieczestwa i higieny pracy w zakadach produkcji, przesyania i rozprowadzania gazu (paliw
gazowych) oraz prowadzcych roboty budowlano-montaowe sieci gazowych. Dz. U. nr 83 poz. 392
z pniejszymi zmianami.
WYKAZ NORM
PN-EN 175:1999 Ochrona indywidualna -- rodki ochrony oczu i twarzy stosowane podczas spawania
i w procesach pokrewnych.
PN-EN 169:2005 Ochrona indywidualna oczu -- Filtry spawalnicze i filtry dla technik pokrewnych --
Wymagania dotyczce wspczynnika przepuszczania i zalecane stosowanie.
PN-EN 379+A1:2010 Ochrona indywidualna oczu -- Automatyczne filtry spawalnicze.
PN-EN 61140:2005 Ochrona przed poraeniem prdem elektrycznym -- Wsplne aspekty instalacji
i urzdze.
PN-ISO 2919:2007 Ochrona radiologiczna -- Zamknite rda promieniotwrcze -- Wymagania oglne
i klasyfikacja.
PN-N-01256-03:1993/Az1:1997 Znaki bezpieczestwa -- Ochrona i higiena pracy.
PN-IEC 60050-195:2001 Midzynarodowy sownik terminologiczny elektryki Uziemienia i ochrona
przeciwporaeniowa.
PN-EN ISO 11611:2009 Odzie ochronna do stosowania podczas spawania i w procesach pokrewnych.
PN-EN ISO 15011-1:2010 Zdrowie i bezpieczestwo przy spawaniu i procesach pokrewnych -- Metoda
laboratoryjna pobierania prbek dymu i gazw -- Cz 1: Okrelanie wielkoci emisji dymu podczas
spawania ukowego i pobieranie dymu do analizy.
PN-EN 1598:2004 Zdrowie i bezpieczestwo przy spawaniu i procesach pokrewnych -- Przezroczyste
zasony spawalnicze, tamy i ekrany do procesw spawania ukowego.
PN-EN 50444:2010 Norma podstawowa dotyczca oceny ekspozycji czowieka w polach
elektromagnetycznych pochodzcych od sprztu do spawania ukowego i procesw pokrewnych.
17
1. SPAWANIE GAZOWE
CEL WICZENIA
Celem wiczenia jest zapoznanie studentw z:

stanowiskiem do spawania gazowego,
rodzajem i rozmieszczeniem stref w pomieniu acetylenowo-tlenowym,
budow reduktora i palnikw gazowych,
technologi spawania gazowego.
1.1. WPROWADZENIE
Spawanie gazowe polega na czeniu czci przez stapianie krawdzi materiaw

ciepem pomienia gazowego. Proces ten wykonuje si z dodawaniem drutu jako
spoiwa, ktry stapia si w pomieniu jednoczenie z krawdziami czonego metalu
(rys. 1.1). Tylko cienkie blachy mona spawa bez dodatku spoiwa, stapiajc
odpowiednio wywinite krawdzie blach.
Rys. 1.1. Zasada spawania gazowego. 1- palnik spawalniczy, 2 pomie gazowy, 3 - krawd
spawanego materiau, 4 spoiwo, 5 spoina
Pomie gazowy uzyskuje si w wyniku spalania mieszanki gazu palnego i tlenu

w palniku spawalniczym. Podstawowym gazem palnym, stosowanym w spawaniu
gazowym metali, jest acetylen. Najwaniejsze cechy pomienia acetylenowo-
tlenowego, ktre wyrniaj go spord innych pomieni gazowych to przede
wszystkim:
wysoka temperatura pomienia, sigajc 3100 C,
dua szybko spalania,
korzystny rozkad temperatury w pomieniu,
dwustopniowy charakter spalania, dajcy moliwo regulowania charakteru
pomienia od nawglajcego przez neutralny do utleniajcego,
redukujcy charakter oddziaywania powstajcych produktw spalania,
atwa regulacja i wizualna kontrola jakoci pomienia,
najmniejsze zuycie jednostkowe tlenu.
Wysoka temperatura pomienia pozwala na szybkie stapianie krawdzi metali,
i przez to prowadzenie spawania z du prdkoci, a redukujcy charakter pomienia
skutecznie chroni cieky metal przed szkodliwym wpywem powietrza z otoczenia.
18
Inne gazy palne, takie jak metan (CH4), propan (C3H8), butan (C4H10), wodr (H2),
gaz ziemny, daj w mieszaninie z tlenem pomie o niszej temperaturze, a charakter
ich chemicznego oddziaywania na cieky metal jeziorka spawalniczego jest
przewanie utleniajcy. Pomienie tych gazw rzadko s stosowane do spawania,
natomiast z powodzeniem s w innych procesach takich jak lutowanie, podgrzewanie,
cicie i inne. Ponadto gazy te wymagaj wikszych iloci tlenu do spalania ni
acetylen.
Proces spawania gazowego jest trudny do zmechanizowania i dlatego jest
on wykonywany wycznie metod rczn.
Spawanie gazowe naley do najstarszych metod spawania. Jego dynamiczny
rozwj na pocztku XX wieku poprzedziy osignicia, takie jak uruchomienie
przemysowej wytwrni acetylenu w 1892 r. w Kanadzie, skroplenie tlenu w 1902 r.
przez Carla von Linde oraz opracowanie palnika do spawania, jako bezpiecznego
urzdzenia do spalania mieszaniny tych gazw, przez francuza Charles Picarda
w 1901 r. Chocia obecnie metoda ta nie ma istotnego znaczenia dla wytwarzania
konstrukcji spawanych, to ze wzgldu du uniwersalno zastosowania pomienia
gazowego i prostot urzdze naley wci do powszechnie wykorzystywanej.
Do materiaw niezbdnych w procesie spawania gazowego nale gazy
techniczne, spoiwa i topniki.
1.2. GAZY STOSOWANE W PROCESIE SPAWANIA

GAZOWEGO
1.2.1. WYTWARZANIE I WACIWOCI ACETYLENU
Acetylen (C2H2) jest gazem palnym, wytwarzanym w urzdzeniach zwanych

wytwornicami acetylenowymi, podczas reakcji karbidu (wglika wapnia CaC2) i wody
wg reakcji:
CaC2 + 2H2O = C2H2 + Ca(OH)2 + 1842 J/kg (1.1)
Podczas reakcji powstaje acetylen i wapno (wodorotlenek wapnia), ktre jest

wykorzystywane w rolnictwie i budownictwie jako wapno pokarbidowe. Reakcja
karbidu z wod jest egzotermiczna, a powstajce ciepo reakcji musi by odebrane
przez wod chodzc.
Acetylen jest lejszy od powietrza. Jego ciar waciwy w warunkach normalnych
wynosi 1,17 kg/m3. Jest gazem bezbarwnym, nietoksycznym, lecz dziaajcym
usypiajco. Zanieczyszczenia amoniakiem (NH3), fosforowodorem (PH3) oraz
siarkowodorem (H2S), nadaj mu lekki eteryczny zapach. Gaz ten jest bardzo
nietrwaym wglowodorem, ulegajcym atwo wybuchowemu rozkadowi powyej
cinienia 0,18 MPa. Z tego wzgldu spranie gazowego acetylenu powyej 0,15 MPa
jest niebezpieczne i zabronione odpowiednimi przepisami.
Acetylen tworzy z powietrzem oraz tlenem mieszanki wybuchowe w bardzo
szerokich granicach (2,3-82% z powietrzem i 2,3-93% z tlenem). Najwiksz si
19
wybuchu ma mieszanina zawierajca 15% acetylenu, dlatego spawanie gazowe
powinno odbywa si w warunkach dobrej wentylacji. Acetylen wykazuje take due
powinowactwo chemiczne do miedzi, srebra i rtci, tworzc z nimi wybuchowe
zwizki zwane acetylenkami. Z tego wzgldu materiay na instalacje i osprzt
do acetylenu nie mog zawiera wicej ni 65% miedzi oraz 25% srebra. Acetylen
rozpuszcza si bardzo dobrze w niektrych cieczach, np. w wodzie i acetonie
(C3H6O), i w stanie rozpuszczonym nie ulega wybuchowemu rozkadowi. Dobr
rozpuszczalno acetylenu C2H2 w acetonie (w warunkach normalnych w 1 litrze
acetonu rozpuszcza si 23% acetylenu) stosuje si do transportowania
i magazynowania acetylenu w butlach stalowych pod cinieniem do 2 MPa
w warunkach normalnych.
1.2.2. WYTWARZANIE I WACIWOCI TLENU
Tlen (O2) jest gazem podtrzymujcym palenie. Jest bezbarwny, pozbawiony smaku
i zapachu. Tlen jest nieco ciszy od powietrza w warunkach normalnych jego
ciar waciwy wynosi 1,43 kg/m3 (powietrze 1,29 kg/m3).
Na skal techniczn tlen otrzymuje si poprzez skraplanie i destylacj powietrza.
Ozibione do temperatury ok. -200 C i skroplone powietrze wolno ogrzewa si
w celu odparowania azotu (-196 C) i oddzielenia go od tlenu, ktry pozostaje
w stanie ciekym do temperatury -183 C. Tlen, po odparowaniu, jest toczony
sprarkami do butli tlenowych pod cinieniem 15 MPa.
W strumieniu spronego tlenu tuszcze, oleje i smary zapalaj si samoczynnie.
Zaolejenie lub zatuszczenie reduktora lub innych czci armatury stykajcej si
z tlenem pod cinieniem wikszym ni 3 MPa prowadzi do gronego w skutkach
samozaponu i wybuchu butli. Dlatego zabrania si smarowania i konserwacji
urzdze instalacji tlenowych wszelkiego rodzaju smarami, a jedynie wod
destylowan.
1.3. URZDZENIA DO SPAWANIA GAZOWEGO
Typowe stanowisko do spawania gazowego przedstawia rys. 1.2. Stanowisko

skada si z dwch butli ze spronymi gazami, reduktorw, wy spawalniczych,
palnika oraz bezpiecznikw zabezpieczajcych przed cofaniem pomienia do butli.
20
Rys. 1.2. Stanowisko do spawania gazowego: 1 - butle z gazami, 2 reduktory, 3 - bezpieczniki
suche, 4 - we spawalnicze, 5 - palnik, 6 st spawalniczy, 7 - wiadro z wod
1.3.1. BUTLE DO GAZW TECHNICZNYCH
W butlach do gazw technicznych przechowuje si gazy w stanie spronym, gazy

rozpuszczone pod cinieniem oraz gazy skroplone. W butlach na gazy sprone
magazynuje si tlen, azot, argon, powietrze, wodr itp. Butle na gazy rozpuszczone
przeznaczone s przede wszystkim do acetylenu. Natomiast takie gazy jak propan,
butan i ich mieszaniny przechowuje si w butlach w stanie skroplonym.
1.3.2. BUTLE ACETYLENOWE
Butle acetylenowe s malowane na kolor kasztanowy. Wszystkie butle

do przechowywania acetylenu s wypenione wewntrz mas porowat, nasycon
acetonem. Rozpuszczanie C2H2 w acetonie oraz obecno masy porowatej, pozwala
na przechowywanie acetylenu w butlach pod cinieniem do 2 MPa w warunkach
normalnych. Masa porowata zapobiega wybuchowemu rozpadowi acetylenu oraz
przyspiesza rozpuszczanie i odparowanie acetylenu z acetonu.
W typowej butli acetylenowej, o pojemnoci 40 dm3, porowata masa zajmuje
ok. 20% objtoci, aceton w iloci 12 kg zajmuje ok. 40% objtoci, a rozpuszczony
acetylen zajmuje ok. 30% objtoci, reszt stanowi przestrze bezpieczestwa.
Z jednej butli mona pobiera do 1 m3 C2H2 na godzin. Wikszy pobr powoduje
porywanie przez acetylen acetonu, co pogarsza waciwoci pomienia, a tym samym
efekty spawania.
Dopuszczalny przepisami ubytek acetonu z butli wynosi 0,4 kg. Zmniejszajca si
ilo acetonu w butli zwiksza grob jej wybuchu. Z tego te powodu nie wolno
eksploatowa butli acetylenowych w pozycji lecej. Nie naley te oprnia butli
cakowicie z acetylenu, lecz zaleca si pozostawi nadcinienie ok. 0,2 MPa. Podczas
spawania na butli powinien zawsze znajdowa si klucz do zaworu, aby w razie
niebezpieczestwa cofnicia si pomienia mona byo szybko zamkn zawr.
21
1.3.3. BUTLE TLENOWE
Butle tlenowe s malowane na kolor bkitny. Tlen magazynuje si w butlach

stalowych pod cinieniem 15 MPa. W penej 40-litrowej butli pod cinieniem 15 MPa
znajduje si ok. 6 m3 tlenu.
Tlen w butli zawiera niewielkie iloci zanieczyszcze w postaci wody, azotu
i gazw szlachetnych. Przy pobieraniu tlenu z butli, ze wzgldu na obnienie
temperatury przy rozpraniu gazu, moe nastpi skroplenie i zamarzanie pary
wodnej zawartej w tlenie, nie naley wic pobiera go wicej ni 20 m3/h.
Butli tlenowych nie wolno oprnia cakowicie. Pozostawione niewielkie
nadcinienie tlenu ma na celu zabezpieczenie butli przed zapowietrzeniem, wilgoci
z atmosfery lub innymi zanieczyszczeniami z zewntrz.
1.3.4. REDUKTORY
Gazy znajdujce si w butlach nie mog by bezporednio uyte do zasilania

palnika z uwagi bardzo wysokie cinienie. Poza tym, w miar oprniania butli,
cinienie gazu spada, co zmuszaoby spawacza do cigej regulacji pomienia. Dlatego
midzy butl a palnik instaluje si reduktor, ktrego zadaniem jest obnienie cinienia
gazu z butli do cinienia roboczego i utrzymanie staego cinienia gazu w palniku,
niezalenie od cinienia panujcego w butli. Zwykle, za reduktorem, cinienia gazw
zasilajce palnik, zalenie od rodzaju palnika, wynosz:
tlenu 0,2-0,6 MPa,
acetylenu 0,01-0,08 MPa.
Schemat reduktora, przedstawiono na rys. 1.3. Dziaanie reduktora polega
na wsppracy zaworu redukcyjnego z gumow przepon oraz ukadu spryn.
Po ustawieniu danego cinienia roboczego gazu reduktor dziaa automatycznie.
Otwarcie zaworu butlowego powoduje przepyw gazu cznikiem (1) do komory
wysokiego cinienia zamykanej zaworem redukcyjnym (5). Trzpie grzybka zaworu
opiera si o gumow membran (6) w komorze niskiego cinienia. Cinienie robocze
gazu ustala si przez wkrcanie ruby nastawczej (8). Spryna regulacyjna (7)
podnosi wwczas przepon (6), ktra jednoczenie podnosi grzybek zaworu
redukcyjnego otwierajc szczelin w zaworze dla przepywu gazu z komory
wysokiego cinienia do komory niskiego cinienia i dalej do palnika. Gdy spawanie
zostanie na chwil przerwane wzrasta cinienie gazu w komorze niskiego cinienia
i przepona ugina si w d, a sprynka pomocnicza (3), naciskajc na zaworek
redukcyjny, powoduje jego zamknicie i odcicie dopywu gazu z butli.
Manometry wskazuj cinienia gazu w butli i cinienie robocze. Niekiedy zamiast
manometru niskiego cinienia wystpuje rotametr, wskazujcy ilociowy przepyw
gazu np. w l/min.
22
Rys. 1.3. Przekrj reduktora; 1 - cznik wlotowy, 2 manometr wysokiego cinienia,
3 - spryna dociskajca, 4 manometr niskiego cinienia, 5 zaworek redukcyjny,
6 - przepona gumowa, 7 spryna regulacyjna, 8 ruba stawidowa,
9 krciec wylotowy gazu
Reduktory do rnych gazw mog rni si sposobem przyczenia do butli.

Na przykad do butli acetylenowej reduktor mocuje si za pomoc jarzma, natomiast
do butli tlenowej za pomoc krca z nakrtk.
1.3.5. WE SPAWALNICZE
Reduktory czy si z palnikiem acetylenowo-tlenowym za pomoc elastycznych

wy spawalniczych. S to we cinieniowe wykonane ze specjalnej gumy odpornej
na dziaanie wglowodorw i tlenu, zaopatrzone w pcienne przekadki, w celu
zwikszenia ich wytrzymaoci. We te wytrzymuj cinienie robocze do ok. 2 MPa,
a ulegaj rozerwaniu przy ok. 6 MPa. We do tlenu maj kolor bkitny, a do
acetylenu czerwony. rednica wy wynosi 4-20 mm.
1.3.6. BEZPIECZNIKI
Bezpieczniki ceramiczne najczciej montowane s na wylocie reduktora

gazowego. Zawieraj filtr wstpny (dla gazw palnych), zawr zwrotny i zapor
pomieniow. Chroni one reduktory i butle gazowe zasilajce palniki przed skutkiem
cofnicia pomienia i powrotnego przepywu gazu.
1.3.7. PALNIKI ACETYLENOWO-TLENOWE
Palnik do spawania gazowego powinien spenia nastpujce zadania:

zapewni bezpieczne spalanie acetylenu w tlenie,
utrzymywa sta wydajno ciepln pomienia o okrelonych wasnociach
23
fizykochemicznych,
nadawa pomieniowi odpowiedni ksztat,
odpowiednio kierowa pomie w miejsce spawania.
W palniku nastpuje dokadne zmieszanie gazw, po czym mieszanina tych gazw
spala si u wylotu palnika. Zalenie od zasady dziaania palniki gazowe dzieli si
na inektorowe i bezinektorowe.
Do spawania gazowego s stosowane najczciej palniki inektorowe (smoczkowe)
zasilane gazami o rnym cinieniu (rys. 1.4). Maj one atw regulacj pomienia
i s atwe w obsudze.
Rys. 1.4. Przekrj palnika inektorowego; 1 - inektor, 2 - kana rodkowy inektora,

3 - kana piercieniowy, 4 - komora mieszania, 5 - zawr tlenowy, 6 - zawr acetylenowy,
7 - rkoje, 8 wymienna nasadka, 9 - dzib
Najistotniejszym elementem palnika jest tzw. inektor (smoczek), do ktrego

rodkowym przewodem dopywa tlen pod cinieniem 0,2-0,4 MPa, wikszym
od cinienia acetylenu. Inektor suy do zassania odpowiedniej iloci acetylenu
do komory mieszania przez przepywajcy z du prdkoci i pod wikszym
cinieniem tlen.
Wielko palnikw spawalniczych okrela si wydajnoci przepywajcego w nim
acetylenu w jednostce czasu (dm3/h). Wydajno palnika mona regulowa przez
wymian nasadek oraz przez regulacj zaworami na rkojeci palnika. Palniki tego
typu maj wydajno od 40 do 2000 dm3 C2H2/h.
W palnikach bezinektorowych (rys. 1.5) mieszanie gazw nastpuje wewntrz
korpusu palnika lub na zewntrz palnika. Palniki z wewntrznym mieszaniem gazw
s zasilane gazami o jednakowym cinieniu i wymagaj stosowania tzw. reduktorw
rwnoprnych. Palniki takie pracuj bardzo stabilnie w zakresie wydajnoci
1-1000 dm3/h C2H2. S one czsto wykorzystywane do precyzyjnego spawania
drobnych czci, np. w pracach jubilerskich.
24
Rys. 1.5. Schemat palnika bezinektorowego. 1- dzib, 2- nasadka, 3- nakrtka, 4- zawory
odcinajce, 5- korpus palnika, 6- krciec tlenowy, 7- krciec acetylenowy.
1.4. POMIE ACETYLENOWO-TLENOWY
Pomie acetylenowo-tlenowy skada si z trzech charakterystycznych stref

spalania: jdra pomienia, strefy odtleniajcej i kity pomienia (rys. 1.6).
Pierwsza strefa, zwana jdrem pomienia, powstaje z mieszaniny C2H2 + O2
wypywajcej z palnika i ma ksztat ostro zarysowanego, jasno wieccego stoka.
Jaskrawo wiecce jdro pomienia jest wynikiem obecnoci na jego powierzchni
rozarzonych czstek wgla, powstajcych z rozpadu C2H2 w temperaturze wyszej
ni 300 C.
Druga strefa, zwana odtleniajc (redukujca), przylega bezporednio do jdra
pomienia. Na powierzchni wieccego stoka, w bardzo cienkiej warstwie, nastpuje
pierwszy etap spalania acetylenu w tlenie przy ich stosunku objtociowym 1:1 wg
reakcji:
C2H2 + O2 2CO + H2 + Q (1.2)
Towarzyszy tej reakcji wydzielanie duej iloci ciepa, a temperatura gazw

dochodzi do 3100 C. W wyniku reakcji spalania pierwotnego acetylenu powstaj
gazy palne CO, H2 i H o bardzo silnych waciwociach redukujcych, majcych
podstawowe znaczenie metalurgiczne dla procesu spawania. Powstajce produkty
reakcji spalania pierwotnego s wypychane si podmuchu poza jdro, tworzc w ten
sposb drug stref pomienia o dugoci do kilkunastu mm, zwan te stref
redukujc. Strefa ta ma barw bkitn i jest sabo widoczna.
25
Rys. 1.6. Rozmieszczenie stref pomienia oraz rozkad temperatury w pomieniu acetylenowo-
tlenowym; 1 - mieszanina C2H2+ O2 tworzca jdro pomienia, 2 - strefa redukujca, 3 - kita
Trzecia strefa, zwana kit pomienia, powstaje wskutek przenikania powietrza

do pomienia na drodze turbulencji i dyfuzji. W strefie tej zachodzi drugi etap
spalania, w ktrym powstae w reakcji pierwotnej tlenek wgla oraz wodr spalaj si
z tlenem z powietrza, wg reakcji:
2CO + O2 2CO2 + Q (1.3)
2H2 + O2 2H2O + Q (1.4)
Kita pomienia ma kolor lekko rowy. Temperatura panujca w tej strefie jest
o wiele nisza ni w strefie redukujcej. Powstajce w wyniku spalania gazy
dwutlenek wgla oraz para wodna, ktre nie maj ju zdolnoci odtleniajcych. W tej
strefie wystpuje te azot, ktry jest skadnikiem powietrza.
W praktyce spawalniczej rozrnia si trzy rodzaje pomienia acetylenowo-
tlenowego, w zalenoci od stosunku ilociowego obu gazw:
normalny (neutralny, redukujcy),
nawglajcy,
utleniajcy.
Prawidowo wyregulowany pomie normalny nie moe zawiera ani nadmiaru
acetylenu ani tlenu, a objtociowy stosunek tych gazw powinien, wg zaoe
teoretycznych, wynosi 1:1. Praktycznie jednak zuycie tlenu jest nieco wiksze
i stosunek gazw wynosi 1:1,2. O waciwym wyregulowaniu pomienia neutralnego
wiadcz wyrane ostre zarysy jasno wieccego stoka oraz lekkie biae migotanie
na jego wierzchoku. Przedstawiony na rys. 1.6 pomie gazowy jest pomieniem
normalnym, zwanym te neutralnym lub redukujcym. Pomie neutralny stosuje si
do spawania stali niestopowych i niskostopowych, miedzi oraz eliwa.
26
Pomie nawglajcy powstaje z nadmiaru acetylenu podawanego do palnika.
W wyniku reakcji spalania pierwotnego w drugiej strefie pomienia, pozostaje
nadmiar wgla niespalonego w tlenie. Rozarzone czsteczki wolnego wgla
przenikaj do strefy redukujcej, nadajc jest jasny wieccy kolor na wikszej
dugoci ni stoek pomienia. Temperatura w tej czci pomienia jest nieznacznie
nisza ni w pomieniu normalnym. Pomie nawglajcy stosuje si do spawania
aluminium oraz do napawania stellitami.
Pomie utleniajcy powstaje przy nadmiarze podawanego do palnika tlenu.
Odznacza si krtkim jdrem i smuk kit. Ze wzrostem iloci tlenu pomie staje si
coraz bardziej haaliwy. W drugiej strefie pomienia pojawiaj si utleniajce
skadniki gazowe CO2 i H2O, a nawet nadmiar tlenu. Pomie utleniajcy jest
stosowany do spawania mosidzw i lutospawania stali ocynkowanej.
Rodzaje pomienia acetylenowo-tlenowego, w zalenoci od stosunku iloci
acetylenu do tlenu, pokazano na rys. 1.7.
Rys. 1.7. Rodzaje pomienia acetylenowo-tlenowego i reakcje zachodzce w czasie spalania:

a) utleniajcy, b) normalny, e) nawglajcy; 1 jdro pomienia, 2 strefa spalania
pierwotnego, 3 strefa spalania wtrnego kita.
1.5. METODY I TECHNIKI SPAWANIA GAZOWEGO
W spawaniu acetylenowo-tlenowym stosuje si trzy zasadnicze metody:

spawanie w lewo,
spawanie w prawo,
spawanie w gr.
Poszczeglne metody rni si sposobem ustawienia i prowadzenia palnika,
sposobem podawania spoiwa, usytuowaniem spoiny w przestrzeni oraz zakresem
gruboci spawanych czci.
1.5.1. SPAWANIE GAZOWE METOD W LEWO
W spawaniu w lewo pomie skierowany jest w kierunku spawania na krawdzie

jeszcze nie przetopione. Palnik wykonuje ruch od strony prawej w stron lew,
rwnomiernie stapiajc brzegi czonych czci, natomiast spoiwo w postaci drutu
wykonuje w tym czasie niewielkie pionowe ruchy przerywane. Wyjmowanie koca
drutu z jeziorka ciekego metalu ma na celu regulowanie iloci dodawanego spoiwa.
Koniec stopionego drutu powinien cay czas pozosta w obszarze kity pomienia,
27
ze wzgldu na ochron metalu przed tlenem i azotem z powietrza. Schemat spawania
metod w lewo pokazano na rys. 1.8.
Rys. 1.8. Schemat spawania metod w lewo
Metoda spawania w lewo jest atwa do opanowania i mona otrzyma gadkie lico
spoiny o estetycznym wygldzie. Jest stosowana przede wszystkim do czenia
cienkich blach o gruboci nie wikszej ni 4 mm.
Do wad tej metody naley zaliczy niskie waciwoci wytrzymaociowe spoiny
oraz trudno rwnomiernego stapiania brzegw obu elementw, wskutek czego
wystpuje brak przetopu. Spoina wykonana metod w lewo szybko stygnie, co sprzyja
tworzeniu si porw i pcherzy w spoinie. Z tego wzgldu metody tej nie stosuje si
do czenia odpowiedzialnych konstrukcji, np. takich jak poczenia rurowe
przegrzewacza pary.
Podczas spawania w lewo wystpuj znaczne straty ciepa spowodowane tym,
e znaczna cz pomienia ogrzewa powietrze, a niewielka jego cz jest skierowana
na drut i krawdzie czonego materiau.
1.5.2. SPAWANIE GAZOWE METOD W PRAWO
W spawaniu w prawo pomie palnika jest zwrcony w kierunku wykonanej

spoiny. W czasie spawania palnik przesuwa si rwnomiernie ruchem prostoliniowym
od strony lewej ku prawej, stapiajc brzegi czonych blach i tworzc
charakterystyczne dla tej metody jeziorko stopionego metalu z tzw. oczkiem.
28
Rys. 1.9. Schemat spawania metod w prawo
Jdro pomienia znajduje si wewntrz rowka spawalniczego, a spoiwo, w postaci

drutu, dotyka powierzchni tego jeziorka i wykonuje na nim niewielkie ruchy
poprzeczne lub eliptyczne rozprowadzajce metal w taki sposb, aby krople
stopionego spoiwa spyway cigle do jeziorka spawalniczego (rys. 1.9).
Spawanie w prawo jest stosowane zwykle do pocze odpowiedzialnych, a take
do czenia blach o gruboci wikszej ni 4 mm, wymagajcych ukosowania brzegw
oraz do czenia rur niezalenie od ich gruboci.
Do zalet tej metody zalicza si:
moliwo spawania przy dowolnym pooeniu spoiny w przestrzeni,
duy stopie wykorzystania ciepa pomienia,
dobre kontrolowanie przetopu grani dziki cigej obecnoci oczka,
powolne stygnicie spoiny,
lepsze waciwoci wytrzymaociowe zczy ni przy spawaniu w lewo.
Ciepo pomienia nie tylko stapia brzegi czonych elementw, ale rwnie
podgrzewa wykonan ju spoin, dziki czemu spoina wolniej stygnie, co uatwia
wydzielenie si z niej gazw.
Do wad spawania w prawo nale trudnoci w otrzymaniu gadkiego lica spoiny.
1.5.3. SPAWANIE GAZOWE METOD W GR
W tej metodzie spoina ukadana jest w pooeniu pionowym od dou do gry.

Palnik przesuwa si ruchem prostoliniowym, natomiast koniec drutu wykonuje mae
ruchy wahadowe (rys. 1.10).
29
Rys. 1.10. Schemat spawania metod w gr
Rozrnia si spawanie w gr jednostronne i dwustronne. Rni si one

sposobem ukosowania i zakresem gruboci czonych blach. Spawanie jednostronne
w gr stosuje si do czenia blach nieukosowanych o gruboci 2-6 mm lub blach
ukosowanych o gruboci 7-10 mm. Spawanie w gr dwustronne, wykonywane
jednoczenie przez dwch spawaczy, stosuje si do czenia blach nieukosowanych
o gruboci 3-10 mm lub blach ukosowanych o gruboci 12-20 mm.
Do zalet spawania w gr naley zaliczy:
wiksz wydajno spawania ni w poprzednich metodach,
niemal o poow mniejsze zuycie gazw ni w poprzednich metodach,
bardzo dobry przetop na caej gruboci czonych czci,
wykonanie spoiny w jednym przejciu, niezalenie od gruboci czonych
czci.
1.6. SPAWANIE GAZOWE STALI
Obecno w pomieniu acetylenowo-tlenowym redukujcych i osaniajcych

gazw ze spalania pierwotnego CO i H2 jest wystarczajca, aby podczas spawania stali
niestopowych i niskostopowych otrzyma spoiny czyste bez stosowania dodatkowych
topnikw. Jest to moliwe dziki reakcjom (1.5), (1.6) zachodzcym w redukujcej
strefie pomienia:
FeO + CO = Fe + CO2 (1.5)
FeO + 2H = Fe + H2O (1.6)
30
Spawanie gazowe stali stosuje si do czenia czci o gruboci do 12 mm.
Obecnie spawanie gazowe jest stosowane przede wszystkim do prac remontowych,
natomiast w produkcji przemysowej stosuje si spawanie ukowe.
Do spawania stali uywa si pomienia neutralnego.
1.6.1. MATERIAY DODATKOWE DO SPAWANIA STALI

SPOIWA
Gatunek spoiwa naley dobiera w zalenoci od wasnoci spawanego materiau.

Spoiwa wytwarzane s w postaci drutw o rednicy: 0,6-8 mm i dostarczane
w krgach lub prtach o dugoci do 1 m.
1.6.2. SPAWANIE GAZOWE INNYCH METALI
Spawanie gazowe stosuje rwnie do czenia eliwa i mosidzu. Natomiast nie

uywa si do spawania innych metali takich jak aluminium, mied czy stale
wysokostopowe, a to z uwagi na niskie waciwoci zczy. Ewentualne spawanie
gazowe tych metali musi odbywa si przy uyciu topnikw, gdy redukujcy
charakter pomienia nie wystarcza do rozkadu tlenkw tych metali.
1.7. PRZYGOTOWANIE CZCI DO SPAWANIA
Do najwaniejszych operacji poprzedzajcych wykonanie poprawnych zczy

spawanych nale:
ukosowane krawdzi czonych czci,
oczyszczenie brzegw z zanieczyszcze,
ustalenie wzajemnego pooenia czci i wstpny ich monta poprzez
sczepianie.
Czciej spotykane rodzaje zczy spawanych pokazano na rys. 1.11.
Rys. 1.11. Podstawowe rodzaje zczy spawanych gazowo; zcze doczoowe o krawdziach
nieukosowanych (a, b), zcze doczoowe z ukosowanymi krawdziami (c), zcze ktowe (d, g), zcza
przylgowe (e, f), zcze zakadkowe (h)
31
1.7.1. SCZEPIANIE LUB MOCOWANIE BLACH
Sczepianie czci polega na ich poczeniu za pomoc szeregu spoin punktowych

ukadanych wzdu osi spoiny.
Sczepianie krawdzi elementw nie pozwala na rozejcie lub zblienie si
elementw podczas procesu spawania. Sposb wykonania spoin sczepnych pokazano
na rys. 1.12.
Rys. 1.12. Sposb wykonywania punktowych spoin sczepnych
1.8. CZ PRAKTYCZNA
Celem czci praktycznej wiczenia jest zapoznanie studentw:

z typowym stanowiskiem do spawania gazowego,
z budow jego podstawowych elementw skadowych: butli gazowych,
zaworw, reduktorw, bezpiecznikw i palnika,
technologii spawania rnymi metodami.
Rozpoczcie wiczenia zostanie poprzedzone przypomnieniem przepisw BHP
na stanowisku spawania gazowego.
W czci praktycznej studenci uczestnicz w pokazach zapalania pomienia
acetylenowo-tlenowego oraz regulacja charakteru pomienia na redukujcy,
nawglajcy i utleniajcy, a nastpnie wicz zapalanie i gaszenie palnika.
Zadanie: Spawanie blach stalowych:
a) cienkich g=1,5 mm metod w lewo,
b) grubszych g=4 mm metod w prawo.
Po pokazie procesu, studenci samodzielnie spawaj blachy pod nadzorem
prowadzcego.
Po spawaniu naley oceni wykonane zcza. Przez ogldziny zewntrzne naley
oceni wystpujce niezgodnoci w spoinach, a nastpnie wykona prb
technologiczn zginania zczy z blach o gruboci g=4 mm spawanych metod w lewo
i w prawo i oceni ich jako.
UWAGI DO SPRAWOZDANIA
W sprawozdaniu poda:
krtki opis wiczenia,
32
schemat stanowiska,
ocen wizualn i prb technologiczn amania zczy spawanych,
wnioski wasne.
LITERATURA
[1] PILARCZYK J., Poradnik inyniera. Spawalnictwo, Tom 2, WNT, Warszawa 2005.
WYKAZ NORM
PN-EN 13622:2004 Sprzt do spawania gazowego -- Terminologia -- Terminy dotyczce sprztu

do spawania gazowego.
PN-CR 13259:2002 Sprzt do spawania gazowego -- Rczne i maszynowe przemysowe palniki tlen-gazy
palne do podgrzewania pomieniowego i procesw pokrewnych.
PN-EN 12536:2002 Materiay dodatkowe do spawania -- Prty do spawania gazowego stali niestopowych
i stali odpornych na pezanie -- Klasyfikacja.
PN-EN ISO 2503:2009 Sprzt do spawania gazowego -- Reduktory cinienia i reduktory cinienia
z urzdzeniami dozujcymi przepyw do butli gazowych stosowanych w spawaniu, ciciu
i procesach pokrewnych, do 300 bar.
PN-EN ISO 9539:2010 Sprzt do spawania gazowego -- Materiay dla sprztu stosowanego w gazowym
spawaniu, ciciu i procesach pokrewnych.
PN-EN ISO 15609-2:2005 Specyfikacja i kwalifikowanie technologii spawania metali -- Instrukcja
technologiczna spawania -- Cz 2: Spawanie gazowe.
PN-EN ISO 9692-1:2008 Spawanie i procesy pokrewne -- Zalecenia dotyczce przygotowania zczy --
Cz 1: Rczne spawanie ukowe, spawanie ukowe elektrod metalow w osonie gazw, spawanie
gazowe, spawanie metod TIG i spawanie wizk stali.
PN-EN 1327:1999 Sprzt do spawania gazowego -- We termoplastyczne stosowane podczas spawania
oraz procesw pokrewnych.
PN-EN ISO 15615:2005 Sprzt do spawania gazowego -- Instalacje acetylenowe do spawania, cicia
i procesw pokrewnych -- Wymagania bezpieczestwa dotyczce urzdze wysokocinieniowych.
33
2. SPAWANIE UKOWE ELEKTRODAMI
OTULONYMI
CEL WICZENIA

charakterystyk metody spawania rcznego ukowego elektrod otulon,
wyposaeniem stanowiska do spawania elektrod otulon,
budow i rodzajem elektrod otulonych,
parametrami i technikami spawania.
2.1. WPROWADZENIE
Spawanie elektrodami otulonymi naley do metod elektrycznych ukowych,

w ktrych uk spawalniczy jarzy si midzy topliw elektrod pokryt otulin,
a materiaem spawanym (rys. 2.1). Spoin tworz nadtopione krawdzie elementw
czonych, stapiajcy si rdze elektrody oraz skadniki metaliczne otuliny. Udzia
materiau rodzimego w spoinie wynosi zazwyczaj 10-40% [1-4].
Rys. 2.1. Schemat procesu spawania ukowego rcznego elektrod otulon
Krople metalu stapiajcej si elektrody, cieke jeziorko spawalnicze oraz

krystalizujc spoin chroni przed dostpem tlenu i azotu z powietrza osona gazowa,
powstajca w wyniku stapiania si otuliny, zoonej gwnie CO2, CO i H2O wraz
z produktami ich rozpadu. Podczas krystalizacji spoiny gazy ochronne wspomaga
tworzca si powoka ulowa.
Spawanie elektrodami otulonymi zwykle jest procesem rcznym, wymagajcym
od spawacza duych umiejtnoci. Dowiadczony spawacz musi kontrolowa kilka
ruchw: ruch elektrody wzdu linii spawania (1), ruch elektrody w kierunku spoiny
(2) oraz niekiedy nieliniowe ruchy koca elektrody (3), szczeglnie uzasadnione
w przypadku warstw wypeniajcych i licowych, rzadziej przetopowych (rys 2.2).
34
Naley przy tym przez cay czas utrzymywa okrelon odlego koca elektrody
od krawdzi materiau (zalecana 0,51d, gdzie d rednica elektrody) i zachowa jej
odpowiednie pochylenie.
Rys. 2.2. Ruchy wykonywane podczas spawania ukowego rcznego elektrod otulon (a),
przykadowe sposoby prowadzenia kocwki elektrody (b)
2.2. BUDOWA I RODZAJE ELEKTROD
Elektrody otulone s metalowymi prtami otoczonymi sprasowan otulin

(rys. 2.3), sucymi do spawania, napawania oraz rzadziej cicia. Dobierane
s gwnie w zalenoci od skadu chemicznego, waciwoci i gabarytw materiaw
czonych, ale take spodziewanej wytrzymaoci zcza, rodzaju rda prdu czy
pozycji spawania [5].
Rdze elektrody, ktrego rednica d jest podawan rednic elektrody, najczciej
wykonany jest z prta litego. Gdy zachodzi konieczno uzyskania okrelonego skadu
chemicznego stopiwa, np. w przypadku spawania stali wysokostopowych lub
napawania okrelonych warstw, stosuje si rdzenie proszkowe [3-5]. Rzadziej stosuje
si rdzenie z prtw odlewanych, spiekanych czy bimetalowych [7]. Rdze elektrody
w wikszoci przypadkw zbliony jest pod wzgldem skadu chemicznego oraz
struktury do gatunku materiaw czonych. Wyjtkiem s elektrody do napawania
oraz elektrody do spawania materiaw trudno spawalnych (stale ferrytyczno-
martenzytyczne, eliwa, poczenia rnoimienne) [6,7].
Rys. 2.3. Budowa elektrody otulonej
35
Otulina jest sprasowan mieszanin skadnikw gwnie mineralnych, a take
organicznych, i dodatkw stopowych. W celu zwikszenia uzysku stopiwa, a przez
to wydajnoci spawania, niekiedy do otuliny dodaje si proszku elaza. Gwnym
zadaniem otuliny jest osona uku przed dostpem atmosfery. Do pozostaych jej
funkcji nale: wprowadzenie do obszaru spawania pierwiastkw odtleniajcych,
wicych azot i rafinujcych cieky metal spoiny, wytworzenie powoki ulowej nad
ciekym jeziorkiem i krzepncym materiaem spoiny, stabilizacja uku spawalniczego,
regulacja skadu chemicznego spoiny [1-5]. Funkcje te speniaj nastpujce
skadniki [5-7]:
gazotwrcze wytwarzajce odpowiedni oson gazow chronic przed
dostpem tlenu i azotu z powietrza,
ulotwrcze stanowice rwnie barier ochronn dla spoiny, a take
zmniejszajce prdko chodzenia i formujce lico spoiny,
stabilizujce jarzenie si uku pierwiastki o niskim potencjale jonizacyjnym
(Ca, K, Na),
odtleniajce cieky metal, wice azot i rafinujce cieky metal spoiny,
stopowe sproszkowane metale i elazostopy,
wice np. szko wodne i dekstryna.
Otulina powinna by jednorodna i spoista, wsposiowa wzgldem rdzenia,
odporna na uderzenia i wstrzsy, bez porw, pkni, zgrubie i porowatoci. Czoo
elektrody powinno mie ksztat stokowy, kulisty lub poredni. Wskazane jest, aby
zawierao ono specjaln powok, uatwiajc zajarzenie uku. Otulina powinna si
topi rwnomiernie, bez nadmiernego rozprysku.
Wyrnia si rne rodzaje elektrod, podzielone ze wzgldu na nastpujce
kryteria:
Skad chemiczny otuliny [3,4,6,7]:
- kwane A - w otulinie zawartych jest duo skadnikw odtleniajcych
(gwnie elazomangan), ale rwnie tlenkw elaza, manganu, krzemu.
Przeznaczone s zwykle do spawania stali niestopowych o dobrej
spawalnoci, z uwagi na du zawarto wodoru powodujcego pknicia
na zimno. Wykonane za pomoc tych elektrod spoiny wykazuj przecitne
wasnoci wytrzymaociowe i s wraliwe na powstanie pkni
krystalizacyjnych. Kwany uel sprzyja drobnokroplowemu
(natryskowemu) przechodzeniu metalu w uku, co powoduje powstanie
paskiego i gadkiego lica. Tym rodzajem elektrod mona spawa
w pozycji podolnej i nabocznej, natomiast w ograniczonym stopniu nadaj
si one do spawania w pozycjach przymusowych. Stosuje si prd
przemienny lub stay z minusem na elektrodzie. Przed procesem spawania
zaleca si suszenie elektrod przez ok. 1 h w temperaturze 100-150 C.
- zasadowe B - zawieraj duo wglanw wapnia i magnezu oraz fluorytu.
Przeznaczone s do spawania stali o podwyszonej zawartoci wgla, stali
nisko- i wysokostopowych. Ze wzgldu na zwikszon udarno
i odporno na pkanie stosuje si je do spawania odpowiedzialnych
36
konstrukcji. Dua czysto metalurgiczna zapewnia ma skonno
elektrod zasadowych do pkni na gorco, natomiast maa zawarto
wodoru (<15 ml/100 g stopiwa) do pkni na zimno zcza. W celu
utrzymania niewielskiej zawartoci wodoru w spoinie konieczne jest
suszenie elektrod przez okres 1-3 h w temperaturze od 300-350 C [4].
Elektrodami zasadowymi mona spawa we wszystkich pozycjach,
z wyjtkiem pionowej z gry na d. Z uwagi na trudnoci w topieniu
proces spawania odbywa si z biegunowoci dodatni (plus
na elektrodzie) i musi by utrzymywany stosunkowo krtki uk.
- celulozowe C - zawieraj duo substancji palnych (celuloza), ktre
powoduj intensywne jarzenie uku. Elektrodami celulozowymi mona
spawa we wszystkich pozycjach (w tym pozycji pionowej z gry na d).
Najkorzystniejsze waciwoci jarzenia si uku uzyskuje si przy
wilgotnoci otuliny ok. 3% [4], z tego wzgldu elektrody te nie wymagaj
suszenia przed procesem spawania i s mao wraliwe na oddziaywania
warunkw atmosferycznych. To z kolei zwiksza zawarto wodoru
w spoinie, zmniejsza udarno i wasnoci wytrzymaociowe spoiny.
- rutylowe R - zawieraj du ilo rutylu TiO2 oraz odtleniacze, gwnie
elazokrzem i elazomangan. Z uwagi na drobnokroplowy charakter
przenoszenia ciekego metalu w uku znajduj szerokie zastosowanie przy
spawaniu cienkich blach. Elektrodami rutylowymi spawa si prdem
przemiennym lub prdem staym z biegunowoci ujemn. Proces
spawania moe odbywa si we wszystkich pozycjach, za wyjtkiem
pionowej z gry na d. Elektrody rutylowe charakteryzuj si ma iloci
rozpryskw podczas spawania, stabilnym ukiem elektrycznym, dobrze
jarzcym si przy rnych dugociach uku a take przy spawaniu prdem
przemiennym. Przeznaczone s gwnie do spawania stali niskowglowych
dobrze spawalnych, w tym w warunkach montaowych, w przypadku
ktrych trudno zachowa jednakow dugo uku.
- utleniajce O - (wyrnianie przez niektre rda literaturowe) zawieraj
duo tlenkw elaza, a ma ilo skadnikw odtleniajcych, przez
co spoiny maj gorsze wasnoci mechaniczne [4,5].
Kryterium skadu chemicznego otuliny rnicuje dodatkowo elektrody
mieszane: rutylowo kwane RA, rutylowo zasadowe RB, rutylowo
celulozowe RC.
Zastosowanie elektrod otulonych [4,5] do:
- spawania stali niestopowych i drobnoziarnistych,
- spawania stali o wysokiej wytrzymaoci,
- spawania stali nierdzewnych i aroodpornych,
- spawania stali odpornych na pezanie,
- spawania eliwa,
- spawania metali nieelaznych i ich stopw,
- napawania.
37
Grubo otuliny elektrody [3-6]:
- cienko otulone D/d 1,2,
- rednio otulone D/d =1,21,4,
- grubo otulone D/d 1,4.
W tej grupie wyrnia si niekiedy dodatkowo elektrody bardzo grubo otulone
(wysokowydajne) oraz elektrody wielowarstwowe.
Elektrody otulone, szczeglnie zasadowe, powinny by odpowiednio
przechowywane, a w razie koniecznoci suszone przed rozpoczciem procesu
spawania w celu obnienia zawartoci wodoru. Wilgo, nawet ta znajdujca si
w powietrzu moe mie istotny wpyw na obnienie wasnoci spoin i zwikszenie
ich podatnoci na pknicia na zimno. Suszenie elektrod powinno si odbywa
zgodnie z zaleceniami producenta, najczciej umieszczanymi na pudekach
z elektrodami (np. suszy w temp. 250-350 C przez 2 godziny). Jeeli wystpuje
taka konieczno, elektrody kwane i rutylowe suszy si w temperaturze okoo
100-150 C, natomiast elektrod celulozowych zwykle si nie suszy. Od momentu
zakoczenia procesu suszenia do rozpoczcia spawania elektrody powinny by
odpowiednio przechowywane, ewentualnie transportowane. Do tego celu su
suszarki (przenone lub stacjonarne), cieplarki (przenone lub stacjonarne) lub
odpowiednie termosy. Znane s rwnie rozwizania pakowania prniowego
elektrod lub przechowywania w specjalnych szczelnych opakowaniach.
Kady producent elektrod otulonych jest zobowizany do jednolitego oznaczenia
opakowania elektrod otulonych, na ktrym jednoznacznie okrelone zostanie ich
przeznaczenie, rodzaj i wasnoci. W zalenoci od przeznaczenia elektrod otulonych
do spawania ukowego, stosowane s rne rodzaje oznacze, niemniej jednak zawsze
wg cile okrelonych zasad. Na pocztku oznaczenia podawany jest numer normy
z indeksem A lub B klasyfikujcym elektrody na podstawie granicy plastycznoci
i pracy amania 47 J (A) lub na podstawie wytrzymaoci na rozciganie i pracy
amania 27 J (B). Nastpnie umieszczane jest oznaczenie E symbolizujce elektrod
otulon oraz symbole liczbowe i literowe odnoszce si do wasnoci elektrody.
Dokadny opis symboli elektrod (do spawania stali niestopowych
i drobnoziarnistych) na poszczeglnych pozycjach zamieszczony jest w normie
PN-EN ISO 2560:2010.
Oznaczenie elektrod do spawania stali o wysokiej wytrzymaoci, stali
nierdzewnych i aroodpornych, do spawania eliwa i metali nieelaznych objte jest
odrbnymi normami.
Poza wymienionymi oznaczeniami, dotyczcymi przeznaczenia, rodzaju oraz
waciwoci elektrod, na opakowaniach z elektrodami znajduj si rwnie inne
wskazwki dotyczce ich waciwego uytkowania, m.in. symboliczne oznaczenia
waciwych pozycji spawania (rys. 2.4a) oraz rodzaju prdu i biegunowoci
(rys. 2.4b).
38
Rys. 2.4. Oznaczenia pozycji spawania (a) oraz rodzaju prdu i jego biegunowoci (b)
umieszczane na opakowaniach z elektrodami
2.3. PARAMETRY SPAWANIA
Spawanie elektrod otulon, mimo ogromnej popularnoci, jest metod

wymagajc od spawacza znacznych umiejtnoci. Wprawdzie producenci rde
prdu i materiaw dodatkowych, przez cige udoskonalanie swoich produktw, stale
d do poprawy ergonomii spawania, jednak prawidowe przeprowadzenie procesu
spawania wymaga poczenia dowiadczenia spawacza i odpowiednio dobranych
parametrw spawania. Do podstawowych parametrw spawania rcznego elektrod
otulon nale [1-3, 5-7]:
1. Rodzaj i natenie prdu spawania.
Natenie prdu spawania jest parametrem, ktry w najwikszym stopniu
decyduje o iloci ciepa wprowadzonego do spoiny i prdkoci stapiania
elektrody. Proces spawania elektrod otulon moe by przeprowadzony:
- Prdem staym (DC):
biegunowoci dodatni (biegun dodatni podczony do zacisku
elektrody, DC+),
biegunowoci ujemn (biegun ujemny podczony do zacisku
elektrody, DC-),
- Prdem przemiennym (AC).
Rodzaj prdu spawania wypywa na stabilno jarzenia si uku,
przenoszenie w nim kropli ciekego metalu, ksztat ciegu spoiny oraz
gboko wtopienia. Prd stay zapewnia bardziej stabilny uk i rwnomierne
przenoszenie ciekego metalu w uku, ograniczajc liczb rozpryskw nawet
przy niskich nateniach prdu. Ponadto, wiksze jest przetopienie brzegw
czonych materiaw i mniejsze tendencje do zwarcia uku. Niektre gatunki
elektrod (gwnie elektrody zasadowe, przeznaczone do spawania stali
o podwyszonej i wysokiej wytrzymaoci oraz stali stopowych) wymagaj
bardzo dobrej stabilnoci jarzenia si uku, ktre moe zapewni spawanie
z biegunowoci dodatni. W takiej konfiguracji wiksza jest gboko
wtopienia w porwnaniu z procesem spawania z biegunowoci ujemn.
Spawanie prdem zmiennym stosuje si rzadko, raczej w warunkach
domowych z uwagi na may koszt urzdzenia (spawarka transformatorowa).
39
Warto natenia prdu jest dobierana w zalenoci od rodzaju
spawanego materiau, jego gruboci, rednicy zastosowanej elektrody oraz
pozycji spawania. Podczas spawania natenie prdu powinno utrzymywa
sta, stabiln warto, ktra nie zaley od dugoci uku elektrycznego. Z tego
wzgldu zalecana jest stromo opadajca charakterystyka statyczna rda
prdu, ktra zapewnia utrzymanie staej wartoci prdu w funkcji napicia
(rys. 2.5). Im bardziej stroma charakterystyka prdowo-napiciowa rda tym
mniejsze s zmiany natenia prdu (I) przy zmieniajcej si dugoci uku
elektrycznego (powodujcej zmiany napicia U). Do spawania
w pozycjach wymuszonych dopuszcza si uycie rde o agodnie opadajcej
charakterystyce w celu regulacji natenia prdu dugoci uku.
Rys. 2.5. Statyczne charakterystyki prdowo-napiciowe rde do spawania rcznego elektrodami

otulonymi: a - stromo opadajca, b agodnie opadajca [1]
2. Napicie uku.
Podczas spawania rcznego elektrod otulon napicie uku jest wielkoci
proporcjonaln do dugoci uku. Napicie pomidzy elektrod, a materiaem
spawanym, przed zamkniciem obwodu spawania okrelane jest jako tzw.
napicie biegu jaowego (U0), a jego warto dla wikszoci urzdze
do spawania elektrod otulon wynosi od 45-120 V. Warto napicia biegu
jaowego okrela atwo zajarzenia uku im wiksza jego warto tym
atwiej zajarzy uk. Podczas procesu spawania napicie zmniejsza si do ok.
20-40 V, a w sytuacji zwarcia uku spada do zera.
3. Dugo uku.
Dugo uku wpywa na charakter przechodzenia ciekego metalu w uku
(zwarciowy, natryskowy) oraz na prdko i efektywno procesu spawania
[5]. Jego dugo powinna wynosi okoo 0,5-1 rednicy elektrody d. Zbyt
dugi uk daje duy rozprysk i uatwia dostp powietrza do strefy uku,
co powoduje porowato spoin. Krtki uk gwarantuje uzyskanie zcza
40
o lepszych waciwociach, jednak jego nadmierne skrcenie moe
spowodowa zaulenie spoiny, a w skrajnych przypadkach przyklejenie
elektrody.
4. Prdko spawania.
Prdko spawania najczciej rozpatrywana jest jako prdko
przemieszczania si koca elektrody, szczeglnie kiedy wykonuje ona ruch
liniowy. Niekiedy jednak mona j interpretowa jako prdko wykonania
odcinka spoiny, np. jednego metra, uwzgldniajc wtedy wszystkie czasy
pomocnicze (wymiana elektrod, usuwanie ula, itp.). Prdko spawania
zaley od rodzaju prdu, jego biegunowoci i natenia, napicia uku, pozycji
spawania, prdkoci stapiania elektrody, gruboci spawanego materiau
i ksztatu zcza, dokadnoci dopasowania zcza oraz wymaganych ruchw
kocwki elektrody [1-3,5].
5. rednica elektrody.
Elektrody produkowane s w zakresie rednic: 1,6-6,0 mm i dugoci
150-450 mm [1-4, PN-M-69430:1991]. Najczciej stosowane s jednak
rednice 2,5; 3,25; 4,0; 5,0 i 6,0 mm, przy dugociach 350 i 450 mm. Dobr
odpowiedniej rednicy warunkuje przede wszystkim pozycja spawania,
grubo czonych elementw i kolejno ukadania ciegw. Prawidowo
dobrana rednica elektrody pozwala rwnie przy prawidowo dobranych
parametrach spawania, uzyska spoin o wymaganym ksztacie i wymiarach
w moliwie najkrtszym czasie. rednica elektrody otulonej
decyduje o: gstoci prdu spawania, ksztacie ciegu spoiny, gbokoci
wtopienia i moliwoci spawania w pozycjach przymusowych.
6. Pochylenie elektrody.
Pochylenie elektrody pozwala na regulacj ksztatu spoiny, gbokoci
wtopienia, szerokoci lica i wysokoci nadlewu (rys. 2.6) [1-3]. Pochylenie
elektrody w kierunku przeciwnym do kierunku spawania powoduje
zmniejszenie gbokoci wtopienia oraz wzrost wysokoci i szerokoci lica.
Natomiast pochylenie elektrody w kierunku spawania powoduje wzrost
gbokoci wtopienia oraz zmniejszenie szerokoci i wysokoci lica [1,2].
W poradnikach oraz ksikach o tematyce spawalniczej znale mona
zalecenia odnonie wartoci ktw pochylenia elektrody dla wszystkich
pozycji spawania.
Rys. 2.6. Wpyw pochylenia elektrody na ksztat spoiny [2,3]
41
2.4. STANOWISKO DO SPAWANIA ELEKTRODAMI
OTULONYMI
W skad stanowiska do spawania elektrodami otulonymi wchodz elementy

podstawowe oraz akcesoria uatwiajce realizacj procesu spawania (rys. 2.7) [3,4]:
rdo prdu wraz z dwoma przewodami spawalniczymi, z czego jeden
zakoczony jest uchwytem elektrodowym, a drugi zaciskiem na masie. Ciepo
niezbdne do stopienia elektrody oraz krawdzi czonych materiaw jest
generowane przez rda prdu przemiennego tj. transformatory lub prdu
staego - najczciej prostowniki lub inwertory spawalnicze. Nowoczesne
rda prdu charakteryzuj si du stabilnoci prdu, wysok sprawnoci
energetyczn i ma mas. W szczeglnoci rda z ukadem wewntrznej
przemiany czstotliwoci (inwertory spawalnicze) s kilkukrotnie lejsze
i maj wiksz o ok. 20% sprawno ni transformatory o podobnej mocy.
st spawalniczy z zaciskami mocujcymi elementy czone (wskazane, aby
by wyposaony w pojemnik na elektrody i ogarki - pozostaoci elektrod).
wentylacja odcigajca dymy i pyy spawalnicze.
akcesoria: motek do odbijania ula, skrobaki i szczotki do oczyszczania
spoiny, kleszcze do pozycjonowania gorcych przedmiotw, preparaty
antyodpryskowe i akcesoria do oznaczania elementw. Do spawania
niezbdna jest rwnie odpowiednia odzie ochronna spawacza: maska
(przybica) spawalnicza, kombinezon lub fartuch spawalniczy, niekiedy
z osobnymi rkawami spawalniczymi, rkawice spawalnicze oraz obuwie
ochronne.
Rys. 2.7. Wyposaenie stanowiska do spawania elektrodami otulonymi
42
2.5. ZASTOSOWANIE SPAWANIA ELEKTRODAMI
OTULONYMI
Duy wybr elektrod, rne pozycje spawania oraz moliwo ustawiania

parametrw w szerokim zakresie, powoduj, i metoda ta jest najbardziej uniwersalna,
pozwalajc na spajanie caej gamy materiaw inynierskich. W wikszoci
przypadkw jest to metoda rczna, pomimo, e podejmowane s prby mechanizacji
procesu (spawanie grawitacyjne, spawanie pod naciskiem spryny, spawanie
elektrod lec metoda Harfeguta [1,2,5]). Prb mechanizacji spawania elektrod
otulon nie znalazy jednak przemysowego zastosowania na szerok skal.
Rczne spawanie elektrod otulon mona podzieli na nastpujce etapy:
przygotowanie stanowiska, elementw czonych i materiaw dodatkowych
do spawania ukosowanie rowka spawalniczego (niekiedy ju od gruboci
czonych elementw rwnej 3 mm), oczyszczanie mechaniczne blach i ich
mocowanie lub/i sczepianie,
dobr elektrod gwnie gatunku, w zalenoci od rodzaju materiaw
czonych, a rednicy w zalenoci od gruboci, suszenie elektrod,
dobr parametrw spawania rodzaju i natenia prdu spawania, napicia
uku, dugoci uku, prdkoci spawania i pochylenia elektrody,
rozpoczcie procesu spawania zamocowanie elektrody w uchwycie
i zajarzenie uku,
spawanie waciwe kontrola przetopu/gbokoci wtopienia przez
utrzymywanie waciwej prdkoci spawania i dugoci ruchu,
zakoczenie spawania,
odbijanie ula i oczyszczanie spoiny.
Przed rozpoczciem procesu spawania naley bezwzgldnie sprawdzi stanowisko
i urzdzenia pod wzgldem spenienia warunkw Bezpieczestwa i Higieny Pracy.
2.6. ZALETY I WADY SPAWANIA ELEKTRODAMI

OTULONYMI
Spawanie elektrodami otulonymi, jako bardzo uniwersalna metoda, charakteryzuje

si wieloma zaletami, a mianowicie [1-5]:
moliwe jest spawanie rnych rodzajw i gatunkw metali i stopw: stali
niestopowych i stopowych, eliwa, niklu, miedzi i jej stopw,
moliwe jest spawanie w kadej pozycji, w warunkach polowych (przy
sabym wietrze), na wysokociach, a nawet pod wod,
zapewnia ono wysoka jako i dobre wasnoci mechaniczne spoin,
moliwe jest spawanie cienkich (praktycznie od 1,5 mm) i grubych elementw
(spoiny o grubociach powyej 4 mm zaleca si wykonywa
wielowarstwowo),
umoliwia wykorzystywanie prostych w obsudze, przenonych i stosunkowo
tanich urzdze do spawania.
43
Jak kada metoda spawania, take spawanie elektrodami otulonymi wykazuje
wady, do ktrych mona zaliczy [1-5]:
ma wydajno spawania (ok. 1-5 kg stopiwa/h), szczeglnie uciliw przy
spawaniu grubych elementw,
ma prdko spawania (ok. 0,1-0,4 m/min.),
konieczno usuwania ula i wymiany elektrod, co dodatkowo zmniejsza
wydajno procesu,
wikszy wspczynnik strat na rozprysk,
due uzalenienie jakoci spoin od umiejtnoci spawacza,
jest metod spawania z najwiksz skonnoci do powstawania niezgodnoci,
dua wraliwo na wilgo szczeglnie elektrod zasadowych,
dua ilo wydzielanych gazw i dymw spawalniczych,
stosunkowo duy koszt materiaw dodatkowych (elektrod) w porwnaniu
z innymi metodami.
2.7. CZ PRAKTYCZNA
1. Omwienie zagroe i obowizujcych warunkw bezpiecznej pracy.

2. Omwienie budowy i sposobu dziaania rde prdu do spawania elektrod
otulon.
3. Przygotowanie stanowiska, materiaw czonych i dodatkowych do spawania.
4. Przedstawienie sposobw oczyszczania powierzchni elementw czonych,
ukosowania oraz zasad wykonania spoin sczepnych.
5. Omwienie parametrw cyklu cieplnego suszenia elektrod otulonych.
6. Demonstracja sposobw zajarzenia uku spawalniczego, waciwego prowadzenia
elektrody oraz zakoczenia procesu spawania.
7. Zaprezentowanie wpywu zmiany parametrw spawania oraz gatunku elektrody
na waciwoci i wygld spoin.
8. Zaprezentowanie wpywu gatunku elektrod na waciwoci i wygld spoin.
9. Omwienie moliwych zakce procesu spawania elektrod otulona.
opis i schemat stanowiska,
opis elektrod stosowanych do spawania,
przebieg procesu spawania,
ocen zczy,
wnioski wasne.
44
LITERATURA
[1] KLIMPEL A., Spawanie, zgrzewanie i cicie metali. Technologie, WNT, Warszawa 1999.
[2] KLIMPEL A., Technologia spawania i cicia metali, Wydawnictwo Politechniki lskiej, Gliwice
1997.
[3] PILARCZYK J., Poradnik Inyniera. Spawalnictwo, Tom 2, WNT, Warszawa 2005.
[4] WARSZ K., Spawanie ukowe elektrod otulon, Opracowanie Instytutu Spawalnictwa w Gliwicach,
Kurs Europejskiego Inyniera Spawalnika EWE.
[5] KARPISKI S., MOSZUMASKI J., RADWAN-WIATROWSKI K.: Laboratorium z podstaw
spawalnictwa, Wyd. Politechniki Koszaliskiej, Koszalin 2001.
[6] FERENC K., Spawalnictwo, WNT, Warszawa 2007.
[7] PILARCZYK J., Poradnik Inyniera. Spawalnictwo, Tom 1, WNT, Warszawa, 2003.
WYKAZ NORM
PN-EN ISO 2560:2010 Materiay dodatkowe do spawania. Elektrody otulone do rcznego spawania
ukowego elektrod metalow stali niestopowych i drobnoziarnistych. Klasyfikacja.
PN-M-69430:1991 Spawalnictwo. Elektrody stalowe otulone do spawania i napawania. Oglne
wymagania i badania.
45
3. SPAWANIE W OSONACH GAZOWYCH
3.1. SPAWANIE UKOWE ELEKTROD TOPLIW

W GAZACH OCHRONNYCH
CEL WICZENIA
Celem wiczenia laboratoryjnego jest zapoznanie studenta z:

rol ochrony gazowej przy spawaniu ukowym,
metod spawania elektrod topliw, metoda GMA (MIG/MAG),
podstawowymi parametrami spawania.
3.1.1. WPROWADZENIE
Jedn z najczciej stosowanych metod czenia konstrukcji stalowych jest

spawanie ukowe elektrod topliw w osonach gazowych GMA (z ang. Gas Metal
Arc). W praktyce spawalniczej proces ten dzielony jest na; MIG (z ang. Metal Inert
Gas), ktry dotyczy wytwarzania konstrukcji spawanych w obojtnych osonach
gazowych takich jak argon i hel, oraz MAG (z ang. Metal Active Gas), do ktrego
z kolei stosowane s aktywne chemicznie gazy osonowe, takie jak; CO2, O2, H2, N2,
NO stosowane samodzielnie, lub jako dodatki do helu czy argonu. rdem energii
cieplnej, potrzebnej do stopienia spawanego elementu i materiau elektrody topliwej
(drutu), jest ciepo uku elektrycznego jarzcego si pomidzy elektrod a spawanym
przedmiotem, w osonie gazu aktywnego lub obojtnego (rys. 3.1. i 3.2.). Nawinity
na szpul drut elektrodowy jest podawany w sposb cigy, za pomoc podajnika
drutu do obszaru spawania. Doprowadzenie prdu do drutu elektrodowego nastpuje
przez styk prdowy. Proces spawania GMA prowadzony jest gwnie prdem staym
z biegunowoci dodatni i stosowany jest do wykonywania wysokiej jakoci
pocze metali. Roztopiony metal drutu elektrodowego przechodzi do jeziorka
spawalniczego. Metal jeziorka spawalniczego, w miar przemieszczania si uku
w kierunku spawania, krzepnc, tworzy spoin czc brzegi elementu spawanego.
Elektroda topliwa stosowana jest w postaci drutu penego o rednicy 0,5 do 4,0 mm
i jest podawana ze sta prdkoci, rwn prdkoci jej stapiania wynoszcej
od 2,5 do 50 m/min. Z uwagi na moliwo poprawy wydajnoci procesu spawania
od wielu lat wprowadza si do spawania w gazach ochronnych topniki pod postaci
wypenienia drutw proszkowych, dotychczas nazywanych drutami rdzeniowymi.
46
Rys. 3.1. Schemat metody spawania GMA: 1-drut elektrodowy, 2-gaz osonowy, 3-dysza gazowa,
4-styk prdowy (kocwka prdowa), 5-uk spawalniczy, 6-krople metalu elektrody, 7-jeziorko
spawalnicze, 8-zakrzepa spoina, 9-element spawany [1]
Rys. 3.2. Schemat stanowiska do spawania metod GMA; 1-element spawany, 2-uk spawalniczy,
3-drut elektrodowy, 4-gaz osonowy (osona gazowa uku i metalu jeziorka spawalniczego), 5-uchwyt
spawalniczy MIG/MAG (palnik), 6-przewd podajcy drut elektrodowy, 7-przewd uchwytu
spawalniczego (przewd doprowadzajcy gaz osonowy, prd i ewentualnie ciecz chodzc), 8-zacisk
przewodu spawalniczego, 9-przewd spawalniczy (prdowy) przyczony do elementu spawanego,
10-rdo prdu spawania, 11-zesp chodzenia ciecz (opcja wyposaenia), 12-podajnik drutu
elektrodowego, 13-szpula z drutem elektrodowym, 14-w gazu osonowego, 15-reduktor i
przepywomierz gazu osonowego, 16-butla z gazem osonowym, 17-poczenie rda prdu
spawania z sieci elektryczn [1]
3.1.2. PARAMETRY SPAWANIA METOD MIG/MAG
Przy niskim nateniu prdu elektroda w osonie gazw stapia si ze zwarciowym

przejciem kropel do jeziorka (rys. 3.3a). Zwikszenie natenia prdu i napicia uku
powoduje grubokroplowe przejcie materiau, przy czym w osonie gazw obojtnych
stapia si bez rozpryskw (rys. 3.3b), natomiast w osonie gazw aktywnych
chemicznie krople przenoszone s przez uk nieosiowo, co powoduje rozprysk, nawet
przy znacznym zwikszeniu natenia prdu (rys. 3.3c). Przy zastosowaniu osony
gazowej, zawierajcej powyej 80% gazu obojtnego (argonu lub helu), przy
47
nateniu prdu powyej okrelonej wartoci, zwanej wartoci krytyczn, charakter
przenoszenia metalu staje si osiowy wzgldem uku (wzdu osi elektrody)
i drobnokroplowy, zwany natryskowym (rys. 3.3d). Gdy prd spawania przekroczy
drug warto krytyczn, krople metalu przenoszone s ruchem wirowym, po torze
spiralnym do jeziorka ciekego metalu (rys. 3.3e). Jest to spowodowane wysokim
nateniem prdu, powodujcym wyginanie koca drutu przez siy
elektromagnetyczne uku.
Rys. 3.3. Schemat przejcia kropel metalu do jeziorka spawalniczego przy spawaniu metod GMA:
a) zwarciowe, b) grubokroplowe osiowo, c) grubokroplowe nieosiowo, d) natryskowe, e) spiralne
Do podstawowych parametrw spawania metod MIG/MAG zalicza si:

rodzaj i natenie przepywu gazu osonowego [l/min],
rodzaj drutu elektrodowego i dugo wolnego wylotu elektrody [mm],
natenie prdu [A],
napicie uku [V],
prdko spawania [mm/min],
prdko podawania drutu elektrodowego [m/min],
rednica drutu elektrodowego [mm],
pochylenie drutu elektrodowego ().
3.1.3. GAZ OSONOWY
Na efektywno osony gazowej uku wpywaj przede wszystkim chemiczne

i fizyczne waciwoci gazu. Gaz osonowy powinien, z definicji, zapobiega
zachodzeniu niepodanych reakcji midzy ciekym stopiwem, metalem zcza
nagrzanym do wysokiej temperatury i otaczajc atmosfer. W procesach MIG/MAG
48
gaz powinien zapobiega niekorzystnym reakcjom pomidzy materiaem koca drutu,
kroplami metalu oraz otoczeniem uku. Najczciej wystpujcymi gazami
aktywnymi, ktre mog powodowa problemy podczas spawania, s: tlen, azot
i wodr. Tlen i azot pochodz z otaczajcego miejsce spawania powietrza, a wodr
powstaje w wyniku rozkadu pary wodnej lub wglowodorw. Wikszo materiaw
podgrzanych w atmosferze utleniajcej tworzy tlenki, podczas gdy azot moe tworzy
nierozpuszczalne azotki z pierwiastkami bardzo aktywnymi chemicznie, np. Ti,
Ta, V, Nb.
Reakcje metalu zachodzce w jeziorku spawalniczym i wysoka temperatura
ciekego metalu mog w efekcie powodowa rozpuszczanie duych iloci wodoru lub
azotu (rys. 3.4), lecz z uwagi na ma rozpuszczalno tych gazw w stanie staym
nadmiar gazu powinien wydzieli si przed zakrzepniciem spoiwa. Jeeli pcherzyki
gazu nie wydziel si przed zakrzepniciem spoiny, to w efekcie powstan pory,
a w stalach konstrukcyjnych pknicia.
Rys. 3.4. Schemat rozpuszczalnoci gazw w elazie w funkcji temperatury [1]
Wodr stanowi zasadnicz przyczyn porowatoci stopw aluminium, natomiast

azot stali. Gaz ochronny ma za zadanie osania obszar spawania, ale wpywa
rwnie na prdko spawania, ksztat lica spoiny i gboko wtopienia (rys. 3.5).
49
Rys. 3.5. Wpyw skadu osony gazowej na ksztat wtopienia [1]
Klasyfikacja, system oznaczania i skad chemiczny gazw osonowych

do spawania s okrelone w normie PN-EN ISO 14175:2008. Ustala ona podzia
gazw osonowych, w powizaniu z ich waciwociami chemicznymi, jako podstaw
do dopuszczenia dla kombinacji drut - gaz osonowy. Gazem osonowym moe by
gaz pierwiastkowy (atom lub czsteczka), zwizek chemiczny (np. CO2) lub ich
mieszanki.
W zalenoci od sposobu chemicznego reagowania gazu osonowego, stosowanego
w czasie procesu spawania, podzielono je na grupy oznaczone nastpujcymi literami:
I gazy obojtne i mieszanki obojtne,
M mieszanki utleniajce na bazie argonu, zawierajce O2 i/lub CO2,
C dwutlenek wgla i mieszanki na bazie CO2.
W kadej grupie wystpuj podgrupy, oznaczone tzw. liczb charakteryzujc
(tab. 3.1) okrelajc zawarto skadnikw gazu osonowego. Gazy osonowe
oznacza si numerem normy, numerem grupy i liczb charakteryzujc.
50
Tabela 3.1. Klasyfikacja gazw osonowych utleniajcych i obojtnych do ukowego spawania
MIG/MAG (wg PN-EN ISO 14175:2009)
Oznaczenie1) Skadniki [% obj.]
charakteryzujca
Typowe
Liczba
Grupa
zastosowanie,
Utleniajce Obojtne
uwagi
CO2 O2 Ar He
1 100
MIG
I 2 100
(obojtne)
3 Reszta2) 0-95
1 0-5 Reszta2) (sabo
2 0-5 Reszta2) utleniajce)
M1
3 0-3 Reszta2)
4 0-5 0-3 Reszta2)
1 5-25 Reszta2)
2 3-10 Reszta2)
M2
3 3-5 3-10 Reszta2)
4 5-25 3-8 Reszta2)
1 25-50 10-15 Reszta2) MAG
M3 2 10-15 Reszta2)
3 5-50 8-15 Reszta2)
1 100 (silnie
C
2 Reszta 0-30 utleniajce)
1)
Jeeli do mieszanki s dodane inne skadniki nie wyszczeglnione
w tabeli, wwczas mieszanka stanowi gaz specjalny i jest
oznaczana dodatkowo liter S. Szczegy oznaczania liter S
podano w normie
2)
Argon moe by zastpiony helem do zawartoci 95%
Przykady oznaczania:
gaz osonowy PN-EN 14175:2009 I1 (zawiera 100% Ar),
gaz osonowy PN-EN 14175:2009 I3 (zawiera np. 30% He + 70% Ar),
gaz osonowy PN-EN 14175:2009 M24 (zawiera np. 10% CO2 + 3% O2 +
87% Ar).
Gazy osonowe, ktre z uwagi na ich skad chemiczny nie zostay umieszczone
w tabeli 3.1, s oznaczone jako specjalne i otrzymuj dodatkowo liter S na pocztku
oznaczenia.
Efektywno osony uku zaley rwnie od wielu czynnikw technologicznych,
z ktrych najwaniejsze to:
51
Wydatek gazu. Zbyt may wydatek gazu niedostatecznie wypiera powietrze
z obszaru uku, za nadmierna prdko wypywu powoduje turbulencj
strumienia gazu i zasysanie powietrza do osony. W przypadku argonu
i dwutlenku wgla oraz innych mieszanek sprawdzon w praktyce zasad jest
ustalenie wydatku w iloci 1 l/min na kady milimetr wewntrznej rednicy
dyszy gazowej (zwykle ok. 12 l/min). Gazy o mniejszej gstoci,
na przykad hel i jego mieszanki z argonem, wymagaj proporcjonalnie
wikszego wydatku gazu. Stosowanie pochaniacza dymw na uchwycie
palnika wymaga zwikszenia wydatku gazu o okoo 1015%.
Natenie prdu. Zwikszenie natenia prdu spawania wymaga stosowania
wikszego wydatku gazu. Jest to zwizane ze wzrostem prnoci par
topionych metali, z dysocjacj gazw, z wiksz iloci oparw i dynamik
procesu w uku oraz wikszym jeziorkiem spawalniczym.
Pozycja spawania. Wpyw pozycji spawania naley kojarzy z gstoci gazu.
Na przykad, spawane w pozycji podolnej wymaga zwikszonego wydatku
gazu lejszego od powietrza, natomiast w pozycji pionowej w gr nie jest
to konieczne.
Rodzaje zcza. Spawanie w zewntrznych naroach (o kcie rozwartym)
zczy ktowych wymaga zwikszonego wydatku gazu, a spawanie
w wewntrznych naroach zczy jego zmniejszanie w porwnaniu
ze spawaniem zczy doczoowych paskich.
Gazy osonowe wpywaj zarwno na skad chemiczny, struktur, jak
i waciwoci mechaniczne i korozyjne stopiwa oraz spoiny. Rodzaj osony
(utleniajca, redukujca, nawglajca) i poziom jej aktywnoci chemicznej moe
w pewnym stopniu zmieni te waciwoci. Tylko osony cakowicie chemicznie
obojtne (Ar, He) nie oddziaywuj na skad i struktur topionego metalu. Aktywne
gazy osonowe wpywaj na waciwoci stopiwa przez zmian iloci zawartych
w nim pierwiastkw.
W przypadku stali niestopowych i niskostopowych gwne zagadnienie dotyczy
utleniania (wypalania) przede wszystkim Mn, Ni, Si, C tlenem, bdcym skadnikiem
mieszanki gazowej i zawartym w CO2 (w uku nastpuje dysocjacja CO2), moe
wystpi rwnie wzrost zawartoci wgla, gdy spawanie odbywa si w osonie
bogatej w CO2.
Gazy obojtne (Ar, He) doskonale chroni jeziorko spoiny, ale lepiej si spawa
przy dodatku gazw aktywnych chemicznie. Dodatek CO2, O2, NO powoduje wzrost
natenia prdu krytycznego, ale jednoczenie poprawia stabilno jarzenia si uku -
zmniejsza si rozprysk, a zwiksza wydajno spawania oraz znaczco wpywa
na obnienie kosztw spawania. Z gazw aktywnych tylko CO2 by w przeszoci
stosowany samodzielnie do spawania zczy ze stali wglowych i niektrych
niskostopowych. Jednake, z uwagi m. in. na due iloci powstajcych rozpryskw
i wypalanie skadnikw stopowych, obecnie do spawania stali stosuje si gwnie
mieszaniny gazu zawierajce ponad 80% argonu.
52
3.1.4. DRUT ELEKTRODOWY
Najczciej stosuje si druty elektrodowe o rednicy 0,8; 1,0 i 1,2 mm. Drut jest
najczciej pomiedziowany w celu zapewnienia dobrego kontaktu prdowego
z kocwk prdow (rzadziej niklowany) oraz zapobieenia korozji. Skad
chemiczny najczciej stosowanych drutw elektrodowych podano w tab. 3.2. Naley
zwrci uwag na to, e druty do spawania metod MAG zawieraj wiksz ilo, ni
spawane stale, skadnikw odtleniajcych (Si, Mn), wprowadzonych w celu
odtlenienia ciekego metalu w jeziorku spawalniczym i zapobieenia powstawaniu
porowatoci w spoinach. Przy spawaniu metod MIG stosuje si najczciej druty
elektrodowe o skadzie zblionym do spawanych materiaw. Najczciej stosuje si
dwa rodzaje drutw elektrodowych (G2Si1 i G3Si1), rnice si przede wszystkim
zawartoci krzemu i manganu.
Tabela 3.2. Symbol drutu elektrodowego do spawania metod MAG zaley od jego skadu
chemicznego (wg PN-EN ISO 14175:2009)
Skad chemiczny [% wag.]1), 2)

Symbol
C Si Mn P S Ni Mo Al Ti Zr
0,06- 0,50- 0,90-
G2Si1 0,025 0,025 0,15 0,15 0,02 0,15
0,14 0,80 1,30
0,06- 0,70- 1,30-
G3Si1 0,025 0,025 0,15 0,15 0,02 0,15
0,14 1,00 1,60
1)
Pojedyncze wartoci w tabeli s wartociami maksymalnymi.
2)
Jeli nie ustanowiono inaczej: Cr<0,25%; V<0,03%; Cu<0,35% (zawarto
miedzi w stali i w powoce miedzianej prta/drutu)
Oprcz drutw penych coraz czciej stosuje si druty proszkowe (rdzeniowe)

w postaci rurek z rnymi sposobami zamknicia, wypenionych materiaem
proszkowym (rys. 3.6). Umoliwiaj one zwikszenie wydajnoci spawania, lepsze
jarzenie si uku (np. w CO2) oraz popraw waciwoci zczy.
Rys. 3.6. Schemat przekrojw przykadowych drutw spawalniczych: a) drut peny z pokryciem
miedzianym, b) drut proszkowy cigniony, c) szew zamykany bez walcowania,
d) ciga koszulka (osona)
53
Wylot drutu elektrodowego jest odlegoci
odlego od kocaca drutu elektrodowego
do najbliszego
szego punktu kontaktu elektrycznego kocwki
ko prdowej (rys. 3.7).
3 Ma ona
wpyw na intensywno podgrzewania oporowego drutu mi midzy
dzy stykiem pr prdowym
a stapiajcym si kocem
cem elektrody. Wylot drutu dobiera sisi w zalenocici od rodzaju
i rednicy
rednicy drutu elektrodowego, natnatenia prdu
du i pozostaych parametrw spawania.
W przypadku spawania metodmetod MAG ukiem zwarciowymarciowym wynosi on najczciej
najcz
615 mm, a ukiem natryskowym 1825 18 mm. Im wiksza jest dugo wylotu drutu
elektrodowego, przy tym samym nateniu nat prdu
du spawania, tym wiksza
wi jest
wydajno stapiania drutu (wskutek wikszego
wi nagrzewania oporowego drutu). Przy
zbyt duym wylocie drutu elektrodowego obserwuje si si zakcenia stabilnoci
stabilno
jarzenia si uku (strzelanie uku), czemu towarzyszy nadmierna iloilo rozpryskw.
Rys. 3.7.
7. Wylot drutu elektrodowego i odlego
odlego midzy kocwk prdow, a elementem
element
spawany 1- dysza gazowa, 2-kocwka prdowa [2]
spawanym;
3.1.5. PRD SPAWANIA
Natenie prdu
du spawania decyduje o wydajnoci ci stapiania elektrody oraz ksztacie
i gbokocici wtopienia. Spawanie pr prdem staym z biegunowoci ci ujemn
w osonie gazw obojtnych
tnych, czy aktywnych chemicznie, bez wzgldu na natenie
nat
prdu
du powoduje nieosiowe i grubokroplowe przenoszenie metalu przez jarz jarz si uk
jarzcy
elektryczny, z tego wzgldu przy metodzie GMA stosuje si si biegunowo dodatni
(tj. podczenie
czenie uchwytu spawalniczego do + rda prdu). W przypadku
rzypadku maego
natenia prdu (przejcie
cie kropel zwarciowe lub grubokroplowe), przetopienie ma
cie
ksztat owalny, a przy nateniu
nat prdu powyej krytycznego, gdy przejcie
cie kropel jest
natryskowe, przetopienie ma miejscowe zagbienie.
zag Natenie prdu
du dobier
dobiera si, przy
danej rednicy drutu, w zalenoci
zale od gruboci spoiny, a wicc od materiau
spawanego. Zazwyczaj spawa si si maksymalnie duym nateniem prdu, du, gdy
gdy przez
to wzrasta wydajno spawania. Zwikszenie
Zwi natenia prdu
du powoduje zwi zwikszenie
gbokoci wtopienia oraz szerokoci
szeroko spoiny, a take uzyskuje si wysze lico spoiny
(rys. 3.8).
54
Rys. 3.8. Wpyw wielkoci natenia prdu spawania na gboko wtopienia [2]
W obecnie stosowanych urzdzeniach spawalniczych warto natenia prdu jest

najczciej sprzona z regulacj prdkoci podawania drutu elektrycznego,
tj. poprzez zwikszenie prdkoci podawania drutu nastpuje zwikszenie natenia
prdu.
Pewn odmian metody GMA jest spawanie prdem staym pulsacyjnym,
polegajce na nakadaniu krtkotrwaych impulsw prdu na podstawowy prd
jarzcego si w sposb cigy uku z biegunowoci dodatni. Pozwala
to na zmniejszenie natenia prdu krytycznego w porwnaniu do spawania prdem
staym z biegunowoci dodatni oraz na zwikszenie prdkoci topienia elektrody.
Schemat przebiegu prdu w czasie spawania prdem pulsujcym pokazano
na rys. 3.9.
Rys. 3.9. Schemat przebiegu prdu w czasie spawania prdem pulsujcym

(Ir rednie natenie prdu, Ip natenie prdu podstawowego, Ii natenie
prdu w czasie impulsu, ti czas trwania impulsu, tp czas przerwy)
3.1.6. NAPICIE UKU
Napicie uku zaley od rodzaju stosowanej osony gazowej. Wzrost napicia uku
wpywa na zwikszenie szerokoci ciegu spoiny i zmniejszenie gbokoci wtopienia
(rys. 3.10). Zbyt due napicie uku prowadzi do powstawania rozprysku, porowatoci
i podtopie lica spoiny. Zbyt mae napicie uku natomiast powoduje, e spoiny
s porowate i pojawiaj si nacieki na licu. Poprawny dobr napicia zaley od wielu
czynnikw, m.in.: rodzaju i natenia prdu spawania, skadu gazu osonowego,
55
rodzaju i rednicy
rednicy elektrody, skadu spawanego materiau, ggruboci zcza
cza i rodzaju
spoiny oraz od pozycji spawania. NaleyNale pamita, ee obszar optymalnych
parametrw jest stosunkowo wski,
w a zwikszajc natenie prdudu nale
naley nieco
zwikszy napicie uku.
Rys. 3.10. Wpyw napicia

napi uku spawalniczego na geometri powstajcej
cej spoiny [2]
3.1.7. PRDKO SPAWANIA
Prdko spawania zale

zaley w duym stopniu od natenia prdu i napicia
cia uku oraz
od zachowania odpowiedniego ksztatu ciegu spoiny. Zwikszenie kszenie prdkoci
spawania powoduje, e spoina staje sisi wsza i zmniejsza si gboko
wtopienia.
Mae prdkocici spawania powoduj,
powoduj e zwiksza si gboko wtopienia, lico spoiny
znacznie si poszerza i zwiksza
zwi si wysoko nadlewu spoiny.
3.1.8. POCHYLENIE DRUTU ELEKTRODOWEGO

ELEKTRODOWEGO
Pochylenie drutu elektrodowego w kierunku spawania zwiksza

zwi ksza gboko
g
wtopienia (rys. 3.11c),, pochylenie za
za w przeciwnym kierunku zmniejszaj,
zmniejsza
z jednoczesnym zwikszeniem
kszeniem wysoko
wysokoci nadlewu spoiny (rys. 3.11a).
11a). Przy spawaniu
w pozycji pionowej, podczas spawania z gry w d, uzyskuje si mniejsz gboko
wtopienia ni podczas spawania z dou do gry. Przy spawaniu zczcz doczoowych
palnik powinien by zawsze usytuowany w osi spoiny. Przy wykonywaniu natomiast
zczy teowych spoinami pachwinowymi, powinno sisi palnik utrzymywa pod kktem
45, przy skierowaniu wychodzcego
wychodz drutu do krawdzi styku elementw.
56
Rys. 3.11. Wpyw kta pochylenia drutu elektrodowego na ksztat wtopienia [2]
3.1.9. ZASTOSOWANIE METODY MIG/MAG
Spawanie metod MIG/MAG jest obecnie najczciej stosowan metod spawania.

Moe by prowadzone w sposb pautomatyczny i automatyczny, na stanowiskach
zrobotyzowanych, we wszystkich pozycjach spawalniczych. Typowy zakres gruboci
spoin czoowych to okoo 1,520 mm, spoin pachwinowych 312 mm. Moliwe jest
spawanie wieloelektrodowe oraz wskoszczelinowe.
Metoda MIG/MAG stosowana jest do czenia m.in.: stali wglowych
i niskostopowych, stali odpornych na korozj, stali specjalnych oraz aluminium,
magnezu, miedzi, niklu, tytanu i ich stopw. Metoda MIG/MAG stosowana jest
rwnie do lutospawania ukowego drut elektrody jest wwczas lutem),
np. do wykonywania pocze blach ocynkowanych oraz pocze rnoimiennych,
np. miedzi ze stal, stali z aluminium itp.
Do zalet metody MIG/MAG zalicza si:
wysok wydajno procesu,
moliwo spawania szerokiego asortymentu materiaw,
moliwo mechanizacji i robotyzacji procesu,
atwo operowania lutem spawalniczym,
moliwo obserwacji jeziorka i uku spawalniczego.
Natomiast do wad naley zaliczy:
uzalenienie jakoci zcza od manualnych zdolnoci spawacza,
mniejszy asortyment gatunkw drutw elektrodowych ni elektrod otulonych
do rcznego spawania,
moliwo zakcenia osony gazowej przez podmuchy powietrza.
3.1.10. CZ PRAKTYCZNA
1. Przedstawienie i omwienie budowy i dziaania stanowiska spawalniczego.

2. Wykonanie napoin na prbkach stalowych z rnymi parametrami spawania
(zwarciowe, kroplowe, natryskowe).
57
3. Wykonanie zczy doczoowych i pachwinowych.
4. Omwienie powstaych pocze.
5. Dyskusje na temat zastosowania metody.
schemat stanowiska,
parametry technologiczne spawania (rodzaj i ilo gazu, natenie prdu
spawania, napicie uku, prdko spawania, rodzaj drutu elektrodowego,
ocena wygldu spoin i napoin,
wnioski wasne.
LITERATURA
[1] PILARCZYK J., Poradnik Inyniera. Spawalnictwo, Tom 1 i 2, WNT, Warszawa 2003, 2005.
[2] BAUM L., FICHTER V., Der Schutzgasschweier, Teil II: MIG-/MAG- Schweien, DVS, Band 12,
Dsseldorf 1999.
WYKAZ NORM
PN-EN ISO 14341:2008 Spawalnictwo - Materiay dodatkowe do spawania - Druty elektrodowe

i spoiwo do spawania ukowego elektrod topliw w osonie gazw stali niestopowych
i drobnoziarnistych - Oznaczenie.
PN-EN ISO 14175:2009 Spawalnictwo - Materiay dodatkowe do spawania - Gazy osonowe
do ukowego spawania i cicia.
58
3.2. SPAWANIE UKOWE ELEKTROD NIETOPLIW
W GAZACH OCHRONNYCH
CEL WICZENIA
Celem wiczenia laboratoryjnego jest zapoznanie studentw z:

metod spawania TIG,
procesami spawalniczymi zachodzcymi podczas wykonywania poczenia,
wadami oraz zaletami metody.
3.2.1. WPROWADZENIE
Spawanie ukowe elektrod nietopliw w osonie gazw TIG (ang. Tungsten Inert
Gas), to metoda pozwalajca uzyska wysok jako pocze oraz umoliwiajca
czenie prawie wszystkich metali i ich stopw. W procesie spawania metod TIG
(rys. 3.12) ciepo wytworzone zostaje w uku elektrycznym, jarzcym si pomidzy
elektrod wolframow, a materiaem spawanym, powodujc stapianie brzegw
czonych elementw i spoiwa. Spawanie przebiega w osonie gazu obojtnego
(argon, hel lub ich mieszanek), moliwe jest rwnie spawanie w mieszance
redukujcej argonu z wodorem (spawanie stali austenitycznych). Elektroda
wolframowa nie topi si w trakcie spawania. Rowek spawalniczy jest zatem
wypeniany stapianym materiaem dodatkowym (w postaci prta lub drutu). Spoiny
s czyste i maj dobre wasnoci mechaniczne.
Rys. 3.12. Zasada spawania metod TIG [1]
59
Metod TIG mona spawa we wszystkich pozycjach przestrzennych w sposb
rczny, zmechanizowany, pautomatyczny lub automatyczny. Pomimo, i zakres
gruboci spawanych materiaw metod TIG jest bardzo szeroki (od gruboci
mniejszych ni 1mm do kilkudziesiciu milimetrw), to w praktyce uywa si jej
do czenia elementw o grubociach do kilku milimetrw. Natomiast w przypadku
elementw grubociennych, spawania metod TIG uywa si zwykle do wykonania
ciegw graniowych, nastpnie wypeniajc rowek bardziej wydajnymi metodami
spawalniczymi.
3.2.2. RDA ZASILANIA
W metodzie TIG uk spawalniczy moe by zasilany prdem staym, pulsujcym

lub przemiennym. Stosowane rda energii spawalniczej maj opadajc lub
staoprdow charakterystyk zewntrzn (rys. 3.13). Zapewniaj one w przyblieniu
stae natenie prdu spawania, co pociga za sob stabilizacj gbokoci wtopienia
podczas waha napicia uku, wywoanego na przykad zmian dugoci uku midzy
elektrod wolframow, a materiaem podstawowym.
Rys. 3.13. Charakterystyka zewntrzna rde energii do spawania metod TIG [2]
(L1 i L2 dugoci uku przy zmianie odlegoci midzy elektrod wolframow, a materiaem
podstawowym)
W zalenoci od rodzaju czonych elementw rdami zasilania mog by

prostowniki tyrystorowe lub inwertorowe (stosowane do spawania stali, niklu i jego
stopw, miedzi i jej stopw) oraz transformatory spawalnicze lub rda inwertorowe
(stosowane do spawania aluminium i jego stopw, magnezu i jego stopw, brzw
aluminiowych). Uchwyt spawalniczy przewanie jest lekki i atwy w uyciu
(rys. 3.14).
60
Rys. 3.14. Uchwyt spawalniczy do spawania rcznego metod TIG [3]:
1 elektroda wolframowa, 2 dysza formujca strumie gazu, 3 dopyw gazu, 4 dopyw wody,
5 uszczelka, 6 uska zaciskajca elektrod, 7 uszczelki, 8 przycisk sterujcy
Urzdzenia spawalnicze maj ukady chodzenia palnika (gazem lub wod),

sterowania przepywem gazu ochronnego oraz bezstykowego zajarzenia uku. Funkcj
zajarzania uku spenia jonizator, umoliwiajcy inicjacj procesu spawania bez
koniecznoci zwierania elektrody z materiaem spawanym. Jest to moliwe dziki
wytworzeniu impulsw wysokiego napicia (rys. 3.15). Zastosowanie jonizatorw
umoliwia rwnie poprawienie warunkw ponownego zajarzenia uku elektrycznego
przy przejciu prdu przez zero podczas spawania prdem przemiennym.
61
Rys. 3.15. Dziaanie impulsw jonizatora [4]
W metodzie TIG s stosowane elektrody nietopliwe. Mog one by wykonane

z czystego wolframu lub z dodatkiem tlenkw:
elektrody torowane (0,44% ThO2),
elektrody cyrkonowane (0,3-0,8% ZrO2),
elektrody lantanowane (1% LaO2),
elektrody itrowane (13% Y2O3),
elektrody cerowane (2% CeO2).
Tlenki te, dodane do elektrod wolframowych, zwikszaj w znaczcym stopniu ich
trwao (nawet do 50%), wpywaj korzystnie na stabilizacj uku spawalniczego
oraz pozwalaj na stosowanie wikszego obcienia prdowego (do 25%) dla danej
rednicy elektrody.
Rys. 3.16. Ksztat koca elektrody z czystego wolframu (a) i tzw. torowanej
(b) przy spawaniu metod TIG prdem staym z biegunowoci ujemn [5]
62
W przypadku stosowania elektrod z czystego wolframu moliwe jest tworzenia si
pkolistego zakoczenia elektrody, co powoduje powstawanie uku w ksztacie
wachlarza, a to utrudnia przetopienie grani spoiny. Natomiast, gdy elektrody zawieraj
dodatki tlenkowe, wwczas uk jest bardziej skoncentrowany (rys. 3.16).
Proces spawania wikszoci materiaw konstrukcyjnych jest prowadzony przy
zastosowaniu prdu staego. Moliwe jest podczenie elektrody nietopliwej
do bieguna ujemnego, jak i dodatniego. Naley jednak pamita, e biegunowo
prdu ma istotny wpyw na wydzielajc si ilo ciepa (rys. 3.17), a to ma wpyw
na gboko wtopienia oraz szybko zuycia elektrody (rys. 3.18).
Rys. 3.17. Wpyw biegunowoci na gboko wtopienia [4]: a biegunowo ujemna,

b biegunowo dodatnia
W przypadku podczenia elektrody do bieguna ujemnego wydziela si na niej ok.

30% ciepa. Elektroda staje si wwczas katod, ktra emituje strumie elektronw
(rys. 3.19) w kierunku anody (materiau spawanego). W zwizku z tym na anodzie
wydziela si wicej ciepa i materia jest przetopiony na du gboko. Gdy
elektrod podczy si do bieguna dodatniego, to na niej wydzieli si ok. 70% ciepa,
bowiem to ona staje si anod. Natomiast materia spawany jest sabiej nagrzany,
a gboko wtopienia zmniejsza si.
Rys. 3.18. Przykady ksztatw kocwki elektrody przy spawaniu metod TIG [6]:
a przy biegunowoci ujemnej, b przy biegunowoci dodatniej, c dla prdu przemiennego
Podstawow korzyci zastosowania biegunowoci dodatniej jest zjawisko tzw.

katodowego czyszczenia, czyli usuwania warstewki tlenkw z powierzchni jeziorka
kpieli metalowej. Jest to szczeglnie wane przy spawaniu materiaw
63
o trudnotopliwej warstwie tlenkw (aluminium, magnez). Jednak spawanie prdem
o biegunowoci dodatniej powoduje przecienie prdowe elektrody, co prowadzi
do nadtopienia jej kocwki i szybkiego zuycia.
Rys. 3.19. Wpyw biegunowoci prdu staego podczas spawania metod TIG na ilo ciepa Q
wydzielajcego si w materiale podstawowym i elektrodzie wolframowej: a przy biegunowoci
ujemnej, b przy biegunowoci dodatniej, c dla prdu przemiennego [2]
Spawanie przy uyciu prdu przemiennego stosuje si przewanie do czenia

aluminium, magnezu i ich stopw, ze wzgldu na poczenie cech spawania prdem
staym o biegunowoci ujemnej i dodatniej. Czyszczenie katodowe nastpuje
wwczas, gdy elektroda wolframowa jest anod, natomiast po zmianie biegunowoci
staje si katod, a to daje zwikszenie gbokoci wtopienia w materiale spawanym.
Zatem w jednej powce okresu nastpuje odsonicie powierzchni czystego metalu,
a w drugiej zwikszenie przetopu, bez obawy nadmiernego zuycia elektrody. Daje
to rwnie moliwo stosowania wikszych prdw spawania przy tej samej rednicy
elektrody.
Podczas spawania prdem przemiennym pojawia si tzw. staa skadowa prdu.
Jest ona zwizana z faktem, e w rnych powkach okresu przepyw prdu jest
rny. Gdy elektroda jest katod, elektrony emitowane s przez nagrzan do wysokich
temperatur elektrod wolframow, natomiast po zmianie biegunowoci elektrony
emitowane s przez stosunkowo zimny materia, co powoduje zmniejszenie emisji.
Zatem w rnych pokresach przepywajcy prd jest rny, zwiksza si udzia
ujemnej powki sinusoidy prdu przemiennego (rys. 3.20), a to prowadzi
do czciowego prostowania si prdu. Powstaje w ten sposb skadowa staa prdu,
ktra jest niekorzystna, poniewa zmniejsza efekt rozpylania katodowego oraz
powoduje pogorszenie stabilnoci jarzenia si uku. Sta skadow prdu mona
zlikwidowa poprzez wczenie w obwd spawania baterii kondensatorw lub
akumulatorw (dawniej), albo poprzez odpowiednie ukady elektroniczne.
64
Rys. 3.20. Wykres staej skadowej prdu przemiennego w metodzie TIG [3]:
1 wykres symetrycznej sinusoidy prdowej, 2 sinusoida prdowa przesunita
na skutek prostowania prdu w uku spawalniczym
3.2.3. PARAMETRY SPAWANIA
Do podstawowych parametrw spawania metod TIG zalicza si:

rodzaj i natenie prdu spawania [A],
napicie uku spawalniczego [V],
prdko spawania [m/min],
rodzaj i natenie przepywu gazu osonowego [dm3/min],
rednica i rodzaj materiau elektrody nietopliwej [mm],
rednica i rodzaj materiau dodatkowego (spoiwa) [mm].
Wymienione parametry spawania maj decydujcy wpyw na jako i wydajno
procesu.
Natenie prdu spawania ma najwikszy wpyw na gboko wtopienia,
szeroko wykonanej spoiny oraz prdko spawania. Konieczne jest jednak jego
ograniczenie, wynikajce z moliwoci przegrzania elektrody (jej kocwki) oraz jej
nadtopienia.
Napicie uku spawalniczego wynika z dugoci uku (oraz ze stosowanego gazu
osonowego) i wpywa na ksztat spoiny. Jego warto zaley od zastosowanego prdu
spawania i gazu osonowego. Im napicie uku jest wiksze, tym gorsza jego
stabilno, zwiksza si szeroko lica spoiny, a maleje gboko wtopienia.
Prdko spawania jest parametrem, ktry wpywa na energi liniow spawania,
a zatem na ilo ciepa doprowadzanego do miejsca wykonywania poczenia
spawanego.
65
3.2.4. MATERIAY DODATKOWE
W metodzie TIG jako gazy osonowe stosuje si argon, hel i ich mieszaniny.
Do spawania stali austenitycznych i stopw niklu moliwe jest zastosowanie
mieszanki argonu i wodoru. Gaz osonowy podczas inicjacji uku jest jonizowany
i dziaa jak przewodnik dla elektronw. Wpywa take na stabilno jarzenia si uku
podczas spawania oraz zapewnia on oson strefy spawania przed szkodliwym
dziaaniem powietrza.
Argon jest najczciej stosowanym w kraju, obojtnym gazem osonowym.
Zapewnia atwe zajarzenie si i stabilno uku. Dobrze chroni on stref spawania,
a jego zuycie jest mniejsze ni helu (jest od niego 10-krotnie ciszy). Umoliwia
rwnie czyszczenie katodowe podczas spawania aluminium i magnezu.
Hel charakteryzuje si wikszym potencjaem jonizacji ni argon, co utrudnia
zajarzanie uku, ale jednoczenie zwiksza jego moc ciepln wskutek wikszego
napicia uku (korzystne podczas czenia grubych elementw, materiaw o duym
przewodnictwie cieplnym oraz spawania z duymi prdkociami). Jednak uk jarzcy
si w helu jest mniej stabilny, ze wzgldu na to, e ma ma gsto (jest lejszy
od powietrza) jego zuycie jest wiksze ni argonu. Ponadto jest gazem droszym ni
argon.
Mieszanina argonu i helu pozwala na uzyskanie duej gbokoci wtopienia oraz
stabilnego i elastycznego uku. Mieszanina argonu i wodoru uywana jest jedynie
podczas czenia stali nierdzewnych i stopw na bazie niklu. Najczciej stosuje si
j do spawania cienkociennych rur ze stali nierdzewnych. Dodatek wodoru powoduje
wzrost napicia uku, pozwala na spawanie z wikszymi prdkociami oraz zmniejsza
utlenienie spoiny na skutek redukujcego dziaania wodoru.
Metod TIG spawa mona bez spoiwa, jednak wikszo zczy wykonuje si
z uyciem materiau dodatkowego. Podczas spawania rcznego uywa si prtw,
natomiast w przypadku spawania zmechanizowanego spoiwo podaje si w postaci
drutu. rednica i dugo spoiw s ujte w normie PN-EN ISO 544:2008, wg niej
prty maj rednic od 0,6 do 8,0 mm, natomiast druty od 0,5 do 4,0 mm. Dugo
prtw wynosi od 500 do 1000 mm, ale wikszo ma dugo 1000 mm. Prty
krtsze maj przewanie mniejsz rednic i s stosowane do spawania cieszych
blach.
3.2.5. TECHNOLOGIA SPAWANIA
Przygotowanie elementw do spawania zaley od ich gruboci. W przypadku

zczy doczoowych dla gruboci elementw 36 mm moliwe jest spawanie bez
ukosowania, bez spoiwa lub z jego dodatkiem. Natomiast elementy grubsze wymagaj
ukosowania, w sposb podobny jak do spawania rcznego elektrod otulon
(rys. 3.21).
66
Rys. 3.21. Zalecane sposoby przygotowania brzegw zczy doczoowych blach
stalowych do spawania metod TIG [5]
Spawanie metod TIG zapewnia bardzo wysok jako spoin. Stosuje si j przede
wszystkim do spawania metali nieelaznych (aluminium, mied, tytan) oraz stali
wysokostopowych. Ma swoje zastosowania take do spawania stali konstrukcyjnych
niestopowych i niskostopowych w przypadku koniecznoci zapewnienia dokadnego
wtopienia, np. warstwy graniowej w spoinach wielowarstwowych lub w bardzo
odpowiedzialnych spoinach.
Blachy aluminiowe o gruboci do 6 mm zaleca si spawa jednowarstwowo.
Uchwyt powinien by pochylony pod ktem ok. 70, natomiast spoiwo pod ktem ok.
35 (rys. 3.22a). Prowadzenie uchwytu spawalniczego (palnika) odbywa si ruchem
prostoliniowym, spoiwo za podaje si ruchem krokowym, kropla po kropli. Spoiwo,
po wycofaniu, powinno znajdowa si w strefie ochronnej gazu osonowego, ale ju
poza zasigiem najwikszej temperatury uku.
Technika spawania blach o gruboci powyej 6 mm jest trudniejsza, przede
wszystkim spawa si je wielowarstwowo. Stosuje si te wiksze natenia prdu,
co prowadzi do wikszego podmuchu uku i zwikszenia jeziorka ciekego metalu.
Spoiwo podawane jest pod mniejszym ktem, ok. 10, i stapia si w sposb cigy
(rys. 3.22b). Postpuje si tak, aby nie zaburza uku i nie powodowa rozprysku
kpieli metalowej.
W obydwu przypadkach stosuje si prd przemienny.
Rys. 3.22. Schemat spawania aluminium metod TIG [3]: a blachy cienkie, b blachy grube
67
Mied mona spawa przy uyciu prdu przemiennego w przypadku materiaw
o gruboci do 1 mm, co powoduje zmniejszenie prdkoci spawania i uatwia kontrol
procesu. Natomiast blachy o gruboci powyej 1 mm spawane s przy uyciu prdu
staego o biegunowoci ujemnej. Uatwieniem podczas spawania s podkadki
grafitowe, ktre ksztatuj gra spoiny. Prowadzenie palnika i dodawanie spoiwa
odbywa si podobnie jak w przypadku spawania aluminium. Miedziane blachy
o gruboci do 4 mm spawa si technik w lewo, natomiast powyej 4 mm technik
w prawo. Elementy o gruboci powyej 8 mm spawa si odcinkami, w dwu lub
wielu warstwach, przy czym warstwa pierwsza powinna by moliwie najgrubsza.
W innym przypadku moliwe jest pkanie spoin.
Stale chromowo-niklowe spawane metod TIG wykazuj bardzo dobr jako
poczenia, pozbawione s wtrce niemetalicznych oraz charakteryzuj si wysok
jednorodnoci, co skutkuje dobr odpornoci na korozj. Podobnie jak przy
spawaniu miedzi stosuje si prd przemienny dla elementw o gruboci do 1mm oraz
prd stay o biegunowoci ujemnej dla blach o gruboci powyej 1 mm. Elementy
o gruboci powyej 8 mm spawa si wielowarstwowo, przy czym nastpn warstw
ukada si po cakowitym wystygniciu uprzednio wykonanej spoiny.
3.2.6. SPAWANIE PRDEM PULSUJCYM
Jest to odmiana spawania prdem staym, ktra polega na cyklicznej zmianie

natenia prdu spawania (sterowana charakterystyka prdowoczasowa).
Ma to na celu uzyskanie spoiny o korzystnym ksztacie i wymiarach dziki
programowanemu dozowaniu ciepa. uk elektryczny o maej mocy jarzy si
nieprzerwanie pomidzy elektrod a przedmiotem spawanym (rys. 3.9). Jest
on zasilany prdem podstawowym Ip. Na ten prd s nakadane impulsy prdowe
Ii dziaajce w czasie ti. Czas cyklu spawania jest sum czasu impulsu ti i czasu
przerwy tp. Umoliwia to dokadn kontrol jeziorka spawalniczego i gbokoci
wtopienia.
W porwnaniu ze spawaniem ukiem cigym, ta metoda charakteryzuje si
odmiennym sposobem krystalizacji spoiny. Powstaje bowiem ona jako acuch
oddzielnie krzepncych jeziorek, ktre zachodz na siebie. W zwizku z tym strefa
wpywu ciepa (SWC) jest wsza, przy porwnywalnej gbokoci wtopienia.
Powoduje to zmniejszenie poziomu napre i odksztace spawalniczych. Taki
rodzaj spawania pozwala na czenie elementw cienkich lub niedokadnie
zestawionych.
3.2.7. CZ PRAKTYCZNA
1. Przedstawianie i omwienie budowy i dziaania stanowiska spawalniczego.

2. Wykonanie pocze spawanych dla prbek stalowych.
3. Omwienie powstaego poczenia.
4. Wykonanie pocze spawanych dla prbek aluminiowych.
68
5. Omwienie powstaego poczenia.
6. Porwnanie spoin wykonanych metod "w lewo" i "w prawo".
W sprawozdaniu naley poda:

schemat stanowiska,
parametry technologiczne spawania (rodzaj i ilo gazu, ilo, natenie
prdu, biegunowo, prdko spawania, rednice elektrody, rodzaj materiau
dodatkowego),
ocena wygldu spoin i napoin stali i aluminium,
wnioski wasne.
LITERATURA
[1] FERENC K.: Spawalnictwo, WNT, Warszawa 2007.

[2] PILARCZYK J., Poradnik Inyniera. Spawalnictwo, tom 2, WNT, Warszawa 2005.
[3] KACZMAR W., Techniki Wytwarzania. Spawalnictwo, Wydawnictwo Politechniki Wrocawskiej,
Wrocaw 1979.
[4] ADAMIEC P., DZIUBISKI J.: Techniki Wytwarzania. Spawalnictwo, Wydawnictwo Politechniki
lskiej, Gliwice 1996.
[5] KLIMPEL A.: Spawanie, zgrzewanie i cicie metali, WNT, Warszawa 1999.
[6] KARPISKI S., MOSZUMASKI J., RADWAN-WIATROWSKI K.: Laboratorium z podstaw
spawalnictwa, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszaliskiej, Koszalin 2001.
WYKAZ NORM
PN-EN ISO 544:2008 Materiay dodatkowe do spawania - Warunki techniczne dostawy spoiw
do spawania - Typ wyrobu, wymiary, tolerancje i znakowanie.
69
4. SPAWANIE UKIEM KRYTYM
CEL WICZENIA
Celem wiczenia jest praktyczne zapoznanie studentw z :

metod spawania ukiem krytym,
przykadami zastosowania metody,
wpywem podstawowych parametrw spawania na wygld spoiny.
4.1. WPROWADZENIE
Spawanie ukiem krytym jest procesem, w czasie ktrego uk spawalniczy jarzy

si pomidzy podawanym w sposb cigy drutem elektrodowym a przedmiotem
spawanym i jest niewidoczny, gdy jest przykryty warstw ziarnistego topnika (std
te czsto uywana nazwa spawanie pod topnikiem) [1,2,3,4,5]. Wydzielane
podczas spawania ciepo stapia drut elektrodowy i cz materiau rodzimego,
z ktrych powstaje spoina, a take cz topnika, tworzc na jej powierzchni cieky
uel oraz gazow atmosfer ochronn wok uku (rys. 4.1).
Rys. 4.1. Zasada spawania ukiem krytym [1]: 1-topnik w zasobniku, 2 drut elektrodowy,
3 styk prdowy, 4 uk spawalniczy, 5 komora uku, 6 warstwa topnika, 7 jeziorko
spawalnicze, 8 cieky uel, 9 spoina, 10 zakrzepy uel, 11 rdo prdu,
12 przedmiot spawany
Uyty w tej metodzie topnik chroni jeziorko spawalnicze przed oddziaywaniem

atmosfery, stabilizuje uk, steruje skadem chemicznym stopiwa oraz ksztatuje
powierzchni lica spoiny. W zalenoci od parametrw spawania: natenia prdu,
70
napicia uku i prdkoci spawania, metal spoiny pozostaje w stanie pynnym od kilku
do kilkudziesiciu sekund. W tym wyduonym czasie krzepnicia jeziorka
spawalniczego, w porwnaniu z innymi metodami spawania, zachodzi w nim szereg
procesw fizyko-chemicznych, w wyniku ktrych spoina uzyskuje okrelony ksztat,
skad chemiczny i wasnoci mechaniczne. Topnik, ktry nie zosta stopiony
w procesie spawania, jest zbierany i ponownie wykorzystany. Spawanie ukiem
krytym jest metod spawania elektrycznego o automatycznym najczciej przebiegu
procesu, przy czym zmechanizowane jest cige podawanie drutu elektrodowego,
przemieszczanie uku wzdu krawdzi czonych elementw oraz zasypywanie
topnika w miejscu spawania. Proces pautomatyczny nie jest praktycznie obecnie
stosowany, gwnie ze wzgldu na: brak moliwoci dokadnego rcznego
prowadzenia przez spawacza drutu elektrodowego w rowku spawalniczym, utrudnion
obserwacj procesu spawania oraz trudnoci w manewrowaniu uchwytem
ze zbiornikiem topnika. Spawanie ukiem krytym jest gwnie prowadzone w pozycji
podolnej i nabocznej, ze wzgldu na zsypywanie si topnika oraz trudnoci
z utrzymaniem ciekego metalu jeziorka spawalniczego w pozycjach przymusowych.
Metoda spawania ukiem krytym charakteryzuje si:
du wydajnoci spawania, wynikajc z moliwoci stosowania wysokich
energii uku (wydajno jest 3-6 razy wiksza ni przy spawaniu elektrodami
otulonymi),
dobr sprawnoci procesu, w ktrym a 45% energii zuywanej jest
na utworzenie spoiny (przy spawaniu elektrodami otulonymi tylko 10%),
dobr i powtarzaln jakoci zczy, ze wzgldu na skuteczn ochron
ciekego metalu przed dostpem tlenu i azotu z powietrza,
brakiem rozpryskw i gadkim licem spoiny,
popraw warunkw pracy (uk jest niewidoczny, maa ilo wydzielanych
gazw).
Spawanie ukiem krytym stosuje si:
do wykonywania spoin czoowych i pachwinowych w pozycji podolnej,
nabocznej, a niekiedy naciennej,
do wykonywania dugich spoin wzdunych, o dugoci ponad 500 mm oraz
spoin obwodowych o rednicy ponad 150 mm i o gruboci najczciej
5100 mm,
w budowie kotw, zbiornikw, korpusw maszyn, mostw, okrtw,
konstrukcji przemysowych i w produkcji rur spawanych o duej rednicy,
gwnie do spawania stali konstrukcyjnych niskowglowych, niskostopowych
i wysokostopowych, rzadziej do spawania niklu, tytanu, miedzi i aluminium
oraz ich stopw,
oprcz spawania metoda ta jest czsto uywana do napawania.
71
4.2. STANOWISKO DO SPAWANIA UKIEM KRYTYM
W skad stanowiska do spawania ukiem krytym wchodzi rdo prdu staego lub
przemiennego, najczciej o paskiej charakterystyce statycznej, zapewniajcej
samoregulacj dugoci uku oraz automat spawalniczy (rys. 4.2, 4.3). Automat
spawalniczy (rys. 4.3) skada si z gowicy zawieszonej na ramieniu utwierdzonym na
pionowym supie usytuowanym na wzku jezdnym . Po prawej stronie ramienia jest
umieszczony pulpit sterowniczy ze wskanikami pomiarowymi, a po lewej zbiornik
topnika.
Rys. 4.2. Schemat urzdzenia do spawania ukiem krytym [1]: 1- rdo prdu spawania,
2 ukad sterowania, 3 przyrzdy pomiarowe, 4 bben z drutem, 5 podajnik drutu, 6 styk
prdowy, 7 zsypnik topnika, 8 przewody prdowe, 9 zbiornik topnika, 10 zbierak topnika
Rys. 4.3. Automat do spawania ukiem krytym
72
Jednym z waniejszych podzespow automatu jest gowica, ktrej zadaniem jest
prostowanie i podawanie drutu elektrodowego do strefy uku i doprowadzenie prdu.
Przedstawiony na rys. 4.3 automat przeznaczony jest do wykonywania pocze
wzdunych, w ktrych przemieszczanie gowicy wzdu zcza zapewnia tzw.
traktor spawalniczy przesuwajcy si po spawanym elemencie. W innych
rozwizaniach gowica spawalnicza zamocowana jest na supowym wysigniku
przejezdnym lub w przypadku wykonywania pocze obwodowych staym (np.
spawanie dennic zbiornikw).
4.3. SPAWALNICZE MATERIAY DODATKOWE
Materiaami dodatkowymi stosowanymi do spawania ukiem krytym s druty

pene, druty proszkowe, tamy oraz topniki. Topniki speniaj podobne zadanie jak
otulina w elektrodach do spawania ukowego rcznego. Ponadto mog jeszcze
wpywa na ksztatowanie lica spoiny przez odpowiedni dobr lepkoci i napicia
powierzchniowego ula.
W zalenoci od metody wytwarzania topniki dzieli si na:
F topione,
A aglomerowane,
M mieszane.
Topniki topione wytwarza si z surowcw mineralnych przez topienie
i granulacj, natomiast topniki aglomerowane to spiekane ziarniste mieszaniny
skadnikw wyjciowych. Topniki mieszane to mieszaniny dwch lub wicej
pproduktw wytworzonych rnymi metodami. Pod wzgldem metalurgicznym
topniki dziel si na:
kwane,
zasadowe.
Topniki kwane stosuje si do spawania konstrukcyjnych stali niskowglowych,
natomiast topniki zasadowe do stali wysokostopowych. Pod wzgldem chemicznym
(zawarto tlenku manganu MnO) topniki dziel si na:
bezmanganowe,
niskomanganowe,
redniomanganowe,
wysokomanganowe.
Rodzaje topnikw stosowanych do spawania ukiem krytym przedstawiono
w tabeli 4.1.
73
Tab. 4.1. Rodzaje topnikw do spawania ukiem krytym wg PN-EN 760:1998
Druty do spawania i napawania ukiem krytym stali maj rednic 2,56 mm

i s pokryte miedzi w celu zabezpieczenia ich przed korozj oraz dla polepszenia
styku prdowego. Mog by pene, z dodatkiem pierwiastkw stopowych oraz
rdzeniowe, wypenione sproszkowanymi dodatkami. Skad chemiczny drutw
do spawania ukiem krytym zaley zarwno od skadu chemicznego spawanej stali,
jak rwnie od topnika uytego do spawania. Druty do automatycznego spawania
ukiem krytym stali konstrukcyjnych mog zawiera:
ma zawarto manganu: 0,3 0,6% Mn (np. S1, S1Si, S1Mo),
redni zawarto manganu: 0,8 1,2% Mn ( np. S2, S2Si, S2Mo),
zwikszon zawarto manganu: 1,5 2,5% Mn ( np.S3, S4, S3Si, S4Si).
Mangan, zarwno z drutu jak i z topnika, przechodzi do jeziorka spawalniczego
i bierze udzia w reakcji odtleniania. Dlatego te oglny bilans zawartoci manganu
w topniku i drucie powinien by utrzymany na pewnym okrelonym poziomie. Im
mniej manganu zawiera drut, tym wiksz jego ilo powinien zawiera topnik.
Materiay dodatkowe do spawania ukiem krytym to zestaw drutu i topnika, ktry
naley odpowiednio dobra, aby uzyska spoin o wymaganych wasnociach.
Przykady zestaww materiaw dodatkowych do spawania ukiem krytym stali
przedstawiono w tabeli 4.2.
74
Tab. 4.2. Zestawy drut + topnik do spawania ukiem krytym stali [1]
SPW stale o podwyszonej wytrzymaoci
4.4. WPYW PARAMETRW SPAWANIA UKIEM

KRYTYM NA KSZTAT SPOINY
Na ksztat spoiny wpywa zasadniczo natenie prdu spawania i napicie uku

oraz prdko spawania. Oprcz tych parametrw pewien wpyw ma take: rodzaj
prdu i jego biegunowo, rednica drutu elektrodowego, pochylenie drutu wzgldem
zcza, grubo warstwy topnika i jego ziarnisto, dugo wolnego koca elektrody
oraz ksztat rowka spawalniczego.
Natenie prdu spawania, mieszczce si w przedziale 200-1000 A, wpywa na
ilo ciepa wydzielanego w uku elektrycznym oraz na si magnetycznego
podmuchu uku. Wraz ze wzrostem natenia prdu spawania znacznie wzrasta
gboko wtopienia, wzrasta wysoko nadlewu, nieznacznie wzrasta szeroko
ciegu oraz zwiksza si udzia materiau podstawowego w spoinie (rys. 4.4).
Rys. 4.4. Wpyw natenia prdu spawania na ksztat spoiny [1]
Napicie uku wpywa na jego dugo, a tym samym na rozdzia ciepa

zuywanego na topienie materiau spawanego i topnika. Jego warto (24-45 V)
dobiera si w zalenoci od natenia prdu spawania oraz rednicy drutu
elektrodowego. Wzrost napicia uku powoduje zwikszenie jego dugoci, co przy
75
stokowym ksztacie uku powoduje zwikszenie powierzchni jego oddziaywania
na spawany materia, a przez to stapia si wicej topnika, zwiksza si szeroko lica
spoiny, zmniejsza si gboko wtopienia oraz wysoko nadlewu (rys. 4.5).
Rys. 4.5. Schemat wpywu napicia uku na ksztat spoiny [1]
Prdko spawania ukiem krytym moe dochodzi do 200 m/h, ale przewanie
mieci si w przedziale 20 60 m/h. Zwikszenie prdkoci spawania powoduje,
e maleje gboko wtopienia i szeroko spoiny a nieznacznie zwiksza si
wysoko nadlewu lica.
Rodzaj prdu i biegunowo drutu elektrodowego maj duy wpyw na stabilno
uku oraz na ksztat spoiny. Spawajc prdem staym, z podczonym do elektrody
biegunem dodatnim, otrzymuje si wiksz gboko wtopienia i mniejsz szeroko
oraz wysoko nadlewu ni podczas podczenia elektrody do bieguna ujemnego.
W przypadku spawania prdem przemiennym wymienione powyej wielkoci
s porednie.
rednica drutu elektrodowego jest dobierana w zalenoci od gruboci spawanych
elementw. W praktyce przemysowej najczciej s stosowane druty o rednicy
de 2,55,0 mm . Krtki wylot drutu elektrodowego Lw (okrelony na podstawie
zalenoci 4.1) pozwala na stosowanie duych gstoci prdu spawania, co umoliwia
uzyskanie duej wydajnoci stapiania.
Lw = (8-15)de (4.1)
Ustawienie drutu wzgldem zcza najczciej jest prostopadle. Jeeli jednak drut
jest pochylony w kierunku spawania to cieky metal i uel podpywa pod uk,
powodujc zmniejszenie gbokoci wtopienia i zwikszenie szerokoci lica.
Pochylenie drutu elektrodowego w kierunku przeciwnym zwiksza lico i gboko
wtopienia.
Grubo warstwy topnika, wynoszca rednio 2/3 dugoci wolnego koca drutu
elektrodowego, zaley przede wszystkim od natenia prdu spawania i wpywa
na ksztat lica. Zbyt gruba warstwa topnika powoduje duy nacisk na cieky metal
jeziorka spawalniczego, utrudniajc odgazowanie spoiny. Moe to prowadzi
do porowatoci spoin, co uwidacznia si w postaci wgbie w licu spoiny.
Wpyw skadu i wielkoci ziarna topnika na gboko wtopienia jest stosunkowo
may. W miar wzrostu wielkoci ziarna topnika zmniejsza si jego gsto nasypowa,
co powoduje zmniejszenie gbokoci wtopienia i zwikszenie szerokoci spoiny.
Ziarnisto topnikw do spawania ukiem krytym mieci si przewanie w przedziale
0,3-2,5 mm. Topniki przed spawaniem naley suszy przez 2 godziny w temperaturze
200-250 C (topniki topione) i 275-375 C (topniki aglomerowane).
76
4.5. TECHNOLOGIA SPAWANIA UKIEM KRYTYM
Podczas spawania ukiem krytym naley szczeglnie zwrci uwag na sposb

waciwego przygotowania blach do spawania, ktry zaley od gruboci materiau
spawanego, sposobu zabezpieczenia grani spoiny oraz sposobu ukosowania blach.
Stosuje si rne sposoby zabezpieczenia grani przed wyciekaniem stopiwa z rowka
spawalniczego. S to m. in. podkadka miedziana bez ksztatowania grani (rys. 4.6a)
oraz podkadka miedziana z ksztatowaniem grani (rys. 4.6b,c), podkadka stalowa
mocowana do spawanych blach (rys. 4.6d), podkadka topnikowa luna (rys. 4.6e)
oraz dociskana spronym powietrzem (rys. 4.6f), gra podpawana rcznie
(rys. 4.6g), elastyczna tama zabezpieczajca (rys. 4.6h) oraz podkadka ceramiczna
(rys. 4.6i).
Rys. 4.6. Sposoby zabezpieczania grani przed wyciekaniem stopiwa z rowka spawalniczego [4, 5]:
a, b, c podkadki miedziane, d podkadka stalowa, e, f podkadka topnikowa,
g gra podpawana rcznie, h elastyczna tama zabezpieczajca, i podkadka ceramiczna
Podkadki miedziane stosuje si najczciej w seryjnym spawaniu przedmiotw

jednakowej, nieduej dugoci. Stalowe podkadki stosuje si gdy zcze moe
pracowa z dodatkow tam metalow od strony grani. Wykonuje si je z materiau
takiego samego jak materia podstawowy, a ich minimalna grubo wynosi 5 mm lub
0,5 gruboci zcza. Podkadki z wysokotopliwym topnikiem, zwykle do spawania
ukiem krytym, swobodnie zasypanym w stalowej rynnie lub czciej
na poduszce pneumatycznej zasilanej spronym powietrzem, uywane s w produkcji
seryjnej i do spawania dugich elementw. Podobne zastosowanie maj elastyczne
tamy i podkadki ceramiczne zestawione w bloki o dugoci nawet do kilku metrw
na aluminiowej tamie samoprzylepnej. Podpawanie rczne grani inn metod
spawania stosuje si zazwyczaj w produkcji jednostkowej. Oprcz zabezpieczenia
grani, stosuje si rwnie w tej metodzie spawania stalowe pytki dobiegowe
i wybiegowe, przyspawane na pocztku i kocu zcza spawanego. Na pierwszej
z nich zajarza si i stabilizuje uk a na umieszczonej na kocu zcza wyprowadza si
jeziorko spawalnicze.
77
W przypadku spawania ukiem krytym zajarzanie uku odbywa si poprzez tzw.
potarcie. Drut elektrodowy przed rozpoczciem spawania jest dosuwany
do zetknicia z elementem spawanym lub pytk wybiegow, a po zaczeniu prdu
spawania nastpuje podawanie drutu z jednoczesnym przesuwem gowicy w kierunku
spawania, co uatwia zajarzenie uku.
Spawanie ukiem krytym jest stosowane do wykonywania nastpujcych spoin:
jednostronne na blachach nieukosowanych,
jednostronne na blachach ukosowanych (V, U),
dwustronne na blachach nieukosowanych,
dwustronne na blachach ukosowanych (X, 2U),
pachwinowych.
Zalecane ksztaty i wymiary rowkw spawalniczych zczy doczoowych
uzalenione od gruboci materiau s podane w normie PN-EN ISO 9692-2:2002.
Zwikszenie wydajnoci spawania ukiem krytym uzyskiwane jest ostatnio coraz
czciej poprzez zastosowanie spawania dwoma lub kilkoma drutami elektrodowymi.
Najczciej stosowane jest spawanie dwoma lub trzema ukami, ktre moe by
realizowane z oddzielnymi jeziorkami ciekego metalu (rys. 4.7a) lub z jednym
wsplnym (rys. 4.7b). W przypadku spawania dwuukowego pierwszy drut
elektrodowy zapewnia odpowiednio gbokie wtopienie, a drugi wypenia i formuje
lico spoiny.
Rys. 4.7. Zasada spawania dwoma ukami [6]: a z oddzielnymi jeziorkami spawalniczymi,
b z jednym wsplnym jeziorkiem; 1 materia rodzimy, 2, 3 druty elektrodowe, 4 topnik,
5, 6 uk spawalniczy, 7 cieky metal jeziorka, 8 cieky uel, 9 spoina, 10 zakrzepy uel,
L odlego midzy elektrodami
78
4.6. CZ PRAKTYCZNA
1. Omwienie czci skadowych stanowiska do spawania.

2. Przygotowanie stanowiska do spawania (zamocowanie prbek, zasyp topnika,
ustawienie wzka, dobr parametrw spawania).
3. Wykonanie napoin na pytach stalowych przy rnych parametrach spawania.
4. Wykonanie spoiny czoowej bez ukosowania na podkadce miedzianej.
5. Omwienie czci praktycznej i dyskusja o wpywie parametrw spawania
na wygld napoin oraz spoiny.
schemat stanowiska,
parametry technologiczne spawania (rodzaj topnika, natenie prdu, napicie
uku, prdko spawania),
ocen wygldu spoin i napoin,
wnioski wasne.
LITERATURA
[1] PILARCZYK J., Poradnik Inyniera, Spawalnictwo, Tom II, WNT, Warszawa 2005.
[2] PILARCZYK J., Spawanie i napawanie elektryczne metali, Wydawnictwo lsk, Katowice 1996.
[3] KLIMPEL A., Technologia spawania i cicia stali, Wyd. Politechniki lskiej, Gliwice 1996.
[4] KACZMAR W., Technologia maszyn, Spawalnictwo, Skrypt PWr, 1979.
[5] KUNA J., wiczenia laboratoryjne z budowy maszyn cz III spawalnictwo, Skrypt PWr.
[6] MAZUR M., Podstawy Spawalnictwa, Wydawnictwo Politechniki lskiej, Gliwice 1999.
WYKAZ NORM
PN-EN ISO 9692-2:2002 Spawanie i procesy pokrewne Przygotowanie brzegw do spawania. Cz 2:

Spawanie stali ukiem krytym.
PN-EN 756:1999 Spawalnictwo. Materiay dodatkowe do spawania. Druty elektrodowe i kombinacje
drut-topnik do spawania ukiem krytym stali niskostopowych i drobnoziarnistych. Oznaczenia.
PN-EN 760:1998 Materiay dodatkowe do spawania. Topniki do spawania ukiem krytym. Oznaczenia.
79
5. ZGRZEWANIE ELEKTRYCZNE OPOROWE
CEL WICZENIA

oporowym nagrzewaniem materiaw wykorzystywanym w procesach
zgrzewania punktowego, liniowego, garbowego i doczoowego,
metodami oceny pocze zgrzewanych.
5.1. WPROWADZENIE
Poczenia zgrzewane to miejscowe poczenia nierozczne uzyskiwane bez

udziau materiau dodatkowego (bez udziau spoiwa). Najczciej uzyskuje si
je w wyniku miejscowego stopienia i docisku czonych materiaw np.: blach,
ksztatownikw lub czci maszyn zaprojektowanych dla utworzenia okrelonej
konstrukcji. Niezbdne ciepo do nagrzewania lub stopienia materiau w procesie
zgrzewania elektrycznego oporowego powstaje w wyniku przepywu prdu przez
materiay czone, zgodnie z zalenoci Joulea Lenza (5.1).

= (5.1)
gdzie:
Q ilo ciepa [J],
I(t) natenie prdu zgrzewania [A],
R (t) oporno strefy zgrzewania [],
tk czas przepywu prdu zgrzewania [s].
Na jako poczenia zgrzewanego istotny wpyw wywiera ilo wydzielonego

ciepa i sia docisku. Ilo wydzielonego ciepa, przy danym nateniu prdu i czasie
zgrzewania, zaley od opornoci strefy zgrzewania (rys. 5.1), ktra jest sum
opornoci zgrzewanych materiaw (R1, R2) i opornoci stykowej, midzy czonymi
materiaami Rs oraz materiaem a elektrod zgrzewarki Rs (M-E).
80
Rys. 5.1. Schemat zgrzewania oporowego punktowego, z zaznaczonymi skadnikami opornoci
strefy zgrzewania; F docisk zgrzewania; I natenie prdu zgrzewania; R1 i R2 opornoci
materiaw zgrzewanych; Rs oporno styku zgrzewanych materiaw;
Rs (M-E) oporno styku elektroda zgrzewany materia; E elektroda zgrzewarki;
T transformator zgrzewarki (rdo prdu)
Metodami zgrzewania oporowego mona czy metale elazne i nieelazne.

Powszechnie stosuje si je do czenia stali wglowych, a take stopowych
i wysokostopowych. Zgrzewa si take blachy stalowe z powokami ochronnymi
z cynku, aluminium czy kadmu. czy si rwnie t metod aluminium i jego stopy,
nikiel i stopy niklu, mied i stopy miedzi, tytan i jego stopy oraz wybrane materiay
rnoimienne. W zalenoci od rozwiza konstrukcyjnych urzdze wyrnia si
rne metody zgrzewania oporowego, przy czym najszersze zastosowanie znalazo
zgrzewanie: punktowe, liniowe, doczoowe i garbowe.
5.2. ZGRZEWANIE PUNKTOWE
Zgrzewanie punktowe (rys. 5.1) przeprowadza si na urzdzeniach zwanych

zgrzewarkami punktowymi, ktre w zalenoci od wymaga produkcyjnych mog by
stacjonarne lub przenone o maej, redniej i duej mocy zgrzewania. Obok
powszechnie stosowanych zgrzewarek prdu zmiennego stosuje si coraz czciej
take zgrzewarki prdu staego, stosowane szczeglnie do zgrzewania aluminium lub
jego stopw oraz stopw miedzi, a to ze wzgldu na bardzo due prdy zgrzewania.
Uzyskiwanie zgrzein w procesie zgrzewania punktowego odbywa si wedug
okrelonego programu, prostego lub rozszerzonego (rys. 5.2). Program ten uwzgldnia
wartoci siy docisku, natenia prdu oraz przedziay czasu ich oddziaywania,
podczas cyklu zgrzewania. W pierwszym okresie cyklu elementy uoone na zakadk
s dociskane przez elektrody zgrzewarki przez okres czasu, nazywany czasem docisku
pocztkowego (na rys. 5.2 oznaczony jako cDP). W kolejnym etapie cyklu, przez
docinite elementy przepywa prd o nateniu (I) i przez czas cPP, nazywany
czasem zgrzewania, tworzc zgrzein o okrelonych wymiarach. W ostatnim etapie
cyklu, nazywanym czasem docisku kocowego (cDK) wystpuje staa lub zwikszona
sia docisku (FDK), przy braku przepywu prdu, ktra zapobiega utworzeniu jamy
81
skurczowej i ustala ostateczn budow zgrzeiny. Programy rozszerzone zawierajce
moliwo zmian wielkoci w przedziaach FDP, FDK, Ip, Ii, Ioc, umoliwiaj
czenie materiaw o zwikszonej wraliwoci na proces zgrzewania.
Rys. 5.2. Program zgrzewania punktowego. Linie pogrubione przedstawiaj prosty program
zgrzewania, a linie przerywane przedstawiaj programy rozszerzone; F sia docisku, I natenie prdu
zgrzewania, cDP czas docisku pocztkowego, cPP czas przepywu prdu zgrzewania, cDK czas
docisku kocowego, cOC czas obrbki cieplnej, FDP i FDK sia docisku pocztkowego i kocowego,
Ip, Ii i Ioc prd podgrzewania, impulsowy i obrbki cieplnej
Poprawny dobr parametrw zgrzewania, tj. natenia prdu, czasu zgrzewania,

rednicy roboczej elektrody i siy nacisku, pozwala uzyska zgrzein ktra nie tylko
czy trwale zgrzewane materiay ale i przenosi due obcienia (rys. 5.3). Elektrody
zgrzewarek wykonuje si gwnie ze stopw miedzi.
a)
b)
Rys. 5.3. Makrostruktura (a) oraz wymiary zgrzeiny czcej blachy stalowe, utworzonej
w procesie zgrzewania elektrycznego punktowego (b); de rednica zgrzeiny;
g grubo zgrzewanego materiau; H wysoko jdra zgrzeiny;
h1 odstp midzy elementami; h2 gboko wgniotu od elektrod
82
Charakterystyczny w budowie zgrzeiny (rys. 5.3a) jest promieniowy ukad
krysztaw ukierunkowanych podczas krystalizacji zgrzeiny i zgodnych z kierunkiem
odprowadzania ciepa przez elektrody zgrzewarki. W zgrzeinie wystpuje strefa
transkrystalizacji, najpniej krzepnca rodkowa cz zgrzeiny, mogca zawiera
zanieczyszczenia, w obecnoci ktrych strefa transkrystalizacji staje si najsabszym
miejscem zgrzeiny. Wymiarem charakterystycznym zgrzeiny punktowej jest jej
rednica dz, ktrej wielko dobiera si z zalenoci (2).
dz = 5 (5.2)
gdzie:
dz rednica zgrzeiny [mm],
g grubo materiau [mm].
5.3. ZGRZEWANIE LINIOWE
Wprowadzenie do rozwizania konstrukcyjnego zgrzewarki elektrod krkowych

pozwolio uzyskiwa zgrzeiny liniowe, bdce w istocie szeregiem zgrzein
punktowych usytuowanych w okrelonej od siebie odlegoci lub zachodzcych
na siebie, tworzc wwczas poczenie liniowe szczelne, podobne do poczenia
spawanego (schemat zgrzewania liniowego i jego odmiany przedstawiono na rys. 5.4).
Zgrzewanie liniowe zwikszyo zakres pocze moliwych do stosowania
w konstrukcjach, szczeglnie o poczenia szczelne (np.: zbiorniki paliwa, radiatory,
czci silnikw lotniczych oraz pojazdw kosmicznych). Zakres materiaw
zgrzewanych jest podobny jak przy zgrzewaniu punktowym.
83
Rys. 5.4. Schemat i wybrane odmiany zgrzewania liniowego; E elektrody zgrzewarki,
bz blachy zgrzewane, z- zgrzeina, T transformator zgrzewarki,
F sia docisku, I natenie prdu zgrzewania
Odmiany zgrzewania liniowego pozwalaj na uzyskiwanie pocze liniowych

blach przez:
zoenie blach na zakadk (okrelane jako zgrzewanie liniowe na zakadk,
rys. 5.4a),
zoenie blach na zakadk ze zwikszonym dociskiem (zgrzewanie liniowo
zgniotowe rys. 5.4b),
zoenie blach doczoowo z dodatkowymi nakadkami (zgrzewanie liniowo
doczoowe z uyciem tamy, rys. 5.4c),
zoenie blach doczoowo z dodatkowym drutem (zgrzewanie liniowo
doczoowe z uyciem drutu, rys. 5.4d).
Przy zgrzewaniu liniowym obok podstawowych parametrw zgrzewania (natenia
prdu i czasu jego przepywu oraz siy docisku) wystpuje jeszcze prdko
zgrzewania zwizana z prdkoci obrotow elektrod krkowych. Istnieje moliwo
stosowania, podczas wykonywania pocze liniowych cigego przepywu prdu
(okrelane jako zgrzewanie liniowe cige), przepywu prdu z powtarzalnymi
przerwami (zgrzewanie liniowe przerywane) oraz przepywu prdu podczas braku
ruchu czonych elementw (zgrzewanie liniowe krokowe). Sterowanie parametrami
84
zgrzewania pozwala uzyskiwa poczenia liniowe, w ktrych poszczeglne zgrzeiny
mog znajdowa si w okrelonej odlegoci od siebie (nie dotyczy to zgrzewania
liniowego cigego), speniajc zoone wymagania projektantw konstrukcji,
co przyczynia si do zwikszenia obszaru zastosowa tej metody w technikach
wytwarzania. Due prdkoci zgrzewania (wynoszce od okoo 3 do okoo 12 m/min
odpowiednio dla blach o gruboci 2 i 0,25 mm) oraz moliwo czenia blach
pokrytych powokami ochronnymi, przyczyniaj si ponadto do uznania zgrzewania
liniowego jako jednego z najekonomiczniejszych procesw czenia konstrukcji.
5.4. ZGRZEWANIE DOCZOOWE
czenie doczoowo takich elementw jak prty, rury, tamy czy rnego typu
ksztatowniki moliwe jest metod zgrzewania doczoowego zwarciowego lub
doczoowego iskrowego. Proces czenia doczoowego zwarciowego polega
na dociniciu do siebie powierzchni czoowych elementw, a nastpnie nagrzaniu
strefy styku przepywajcym prdem (rys. 5.5). Zwikszona oporno, wystpujca
w doczoowym styku elementw, pozwala w strefie styku uzyska najwysza
temperatur. Uzyskanie wymaganej temperatury (0,8-0,9 bezwzgldnej temperatury
topnienia czonych metali), przy dziaaniu osiowego docisku, pozwala poczy
trwale elementy, ktrym w miejscu poczenia towarzyszy charakterystyczne
spczenie.
Rys. 5.5. Schemat zgrzewania doczoowego zwarciowego; rozpoczcie procesu zgrzewania (a),
zakoczenie procesu zgrzewania (b); F sia docisku, I prd zgrzewania, T transformator zgrzewarki,
a elementy zgrzewane, W wysunicie elementw ze szczk mocujcych, S naddatek na spczenie
elementw, sz/s szczka mocujca staa, sz/r szczka mocujca ruchoma
85
Uzyskanie powtarzalnego skrcenia elementw (o naddatek na spczanie S)
wymaga wyczania prdu nagrzewania po przesuniciu si ruchomej szczki
zgrzewarki o ustalon nastawn wielko. Przebieg zmian parametrw zgrzewania
zwarciowego przedstawiono na rys. 5.6. Parametry wpywajce na jako
uzyskiwanego poczenia to: natenie prdu zgrzewania i czas jego przepywu,
osiowa sia docisku, naddatek na spczenie oraz w przypadku zgrzewania rnicych
si opornoci materiaw, dugo wysunicia poszczeglnych elementw czonych
ze szczk mocujcych.
Rys. 5.6. Zmiana parametrw, natenia prdu I, siy docisku F oraz skrcenie elementw Se
(w programie prostym linia ciga, a w rozszerzonym linia przerywana)
w czasie zgrzewania doczoowego zwarciowego FDK sia docisku kocowego
Powierzchnie czonych elementw musz by metalicznie czyste, bez

zanieczyszcze tlenkowych i organicznych oraz dokadnie dopasowane. W przypadku
czenia elementw rnicych si wymiarami (rednic, gruboci przy elementach
paskich, gruboci cianki przy czeniu rur), naley obrbk ubytkow przygotowa
elementy tak, aby nagrzewanie obu elementw byo podobne. Podobn metod
do zgrzewania zwarciowego wykonuje si take rury, czone wzdunie
z zastosowaniem nagrzewania strefy czenia prdami wysokiej czstotliwoci
(z prdkoci do 90 m/min i wiksz).
W podobny do zgrzewania doczoowego zwarciowego sposb mona te czy
materiay doczoowo iskrowo. Poczenie doczoowe iskrowe uzyskuje si zbliajc
i oddalajc od siebie elementy czone do ktrych jest doprowadzone napicie.
Wyiskrzanie w miejscu czenia nastpuje w skutek duej gstoci prdu
przepywajcego przez nieliczne punkty styku na zblianych powierzchniach
(rys. 5.7).
86
Rys. 5.7. Charakterystyczne wyiskrzanie w procesie zgrzewania iskrowego: a elementy zgrzewane,
nw naddatek na wyiskrzanie, S naddatek na spczanie, T transformator zgrzewarki,
I prd zgrzewania
Miejscowe poczenia stykw zostaj stopione, a znaczna cz pynnego metalu

jest wyrzucana poza stref zgrzewania. Proces stapiania kolejnych stykw rozwija si,
a do czasu, kiedy powierzchnie czonych materiaw pokryj si jednolit
warstewk ciekego metalu. Nastpuje wwczas zwikszony i szybki docisk
zwilonych powierzchni czoowych elementw, umoliwiajcy uzyskanie trwaego
poczenie koczcego charakterystyczne zjawisko wyiskrzania. W czasie etapu
wyiskrzania wystpujce cinienie par metalu chroni tworzc si ciek czoow
powierzchni przed utlenianiem. Na rysunku 5.8 przedstawiono przykadowy program
zgrzewania iskrowego.
Rys. 5.8. Przebieg zmiany parametrw procesu i skrcenia elementw w czasie zgrzewania iskrowego
(z wyiskrzaniem cigym); F sia docisku, I natenie prdu, se skrcenie elementw
Zgrzewanie doczoowe iskrowe z wyiskrzaniem cigym znajduje szerokie

zastosowanie nie tylko do czenia rur, ksztatownikw, elementw ze stali
kwasoodpornych, aroodpornych, miedzi, aluminium i ich stopw, ale take
do czenia obrczy k samochodowych, ogniw acuchw oraz bieni oysk
tocznych, m. in. z uwagi na bardzo dobr jako pocze.
87
5.5. ZGRZEWANIE GARBOWE
Uzyskanie pocze w cile okrelonych miejscach moliwe jest metod

zgrzewania garbowego, po uprzednim wykonaniu specjalnych wystpw zwanych
garbami lub wykorzystaniu fragmentw elementw czonych, jak np. cylindrycznie
zakoczona powierzchnia prta, krawd otworu, krawd blachy czy specjalne
wystpy na powierzchni ba ruby. Przy czeniu elementw uksztatowanych z blach
najczciej wykonuje si celowo kilka garbw okrelajcych miejsca przyszych
zgrzein. Zgrzewanie garbowe jest bardzo szeroko stosowane w technikach
wytwarzania, szczeglnie w produkcji wielkoseryjnej. T metoda czy si elementy
ze stali niestopowych, stali odpornych na korozj, a take prty i blachy z pokryciami
metalicznymi cynku czy aluminium oraz metale nieelazne, w tym mosidze, brzy,
stopy aluminium a take blachy z tytanu i niklu. Rysunek 5.9 przedstawia schemat
zgrzewania garbowego oraz sposoby wykorzystania i przygotowania elementw
do zgrzewania garbowego.
Charakterystyczn cech zgrzewania garbowego jest jednoczesne zgrzewanie
wszystkich garbw, przez co unika si zjawiska bocznikowania prdu wystpujcego
podczas wykonywania zgrzein z odstpem czasowym. W pocztkowym etapie
tworzenia zgrzeiny garbowej przez niewielk powierzchni styku garbu z czonym
elementem przepywa prd o duej gstoci, co przy jednoczenie duym nacisku
jednostkowym powoduje szybkie nagrzanie rodkowej czci garbu i jego plastyczne
odksztacanie przemieszczajce si w stron roboczej powierzchni elektrody.
W dalszym etapie odksztacajcy si garb zwiksza powierzchni styku (w ksztacie
piercienia), ktra przy dalszym przepywie prdu zwiksza jego nagrzewanie,
a do stanu ciekego. Istniejcy docisk powoduje, e cz rodkowa ponownie styka
si z czonym elementem, a po nagrzaniu do stanu ciekego caego obszaru styku
uzyskuje si poczenie okrelane jako zgrzeina garbowa. Projektujc poczenia
garbowe naley zapewni
Rys. 5.9. Poczenia garbowe (I) oraz przykadowe sposoby przygotowania do zgrzewania elementw
z blach, sworzni, kokw i prtw (II): E elektrody zgrzewarki, F sia docisku,
a, b elementy zgrzewane
88
moliwo przenoszenia przez garby, w czasie docisku wstpnego, wartoci
ustalonego nacisku jako parametru zgrzewania oraz rwnowagi cieplnej strefy
nagrzewania dla uzyskania poprawnego poczenia.
Podobnie jak przy zgrzewaniu punktowym, podstawowe parametry zgrzewania
garbowego to natenie prdu i czas jego przepywu oraz sia docisku. Przy doborze
parametrw uwzgldnia si liczb jednoczenie zgrzewanych garbw oraz zaleca si
stopniowe narastanie prdu zgrzewania, do ustalonej wartoci, dla rwnomiernego
nagrzewania garbw i uzyskanie wysokiej jakoci poczenia (rys. 5.10).
Rys. 5.10. Program zgrzewania garbowego z narastaniem prdu; I natenie prdu zgrzewania,
F sia docisku, cnI czas narastania prdu, tz czas zgrzewania, cDP czas docisku pocztkowego,
cDK czas docisku kocowego, FDP i FDK- sia docisku pocztkowego i kocowego
5.6. OCENA POCZE ZGRZEWANYCH
W poczeniach zgrzewanych (podobnie jak spawanych) okrela si tzw.

niezgodnoci spawalnicze, ujmujce w jakim zakresie wykonane zcze zgrzewane
odbiega od poczenia wykazujcego wzorcowy ksztat i struktur wewntrzn.
W ocenie uwzgldnia si niezgodnoci zewntrzne, do ktrych zalicza si np.:
pknicia czy przepalenia zgrzeiny, nadmierny wgniot w materia pozostawiony przez
elektrody zgrzewarki, czy nadtopienie powierzchni zewntrznych czonych blach.
Niezgodnoci wewntrzne przykadowo bd dotyczy waciwych wymiarw jdra
zgrzeiny, wypryskw metalu jdra zgrzeiny, jamy skurczowej oraz pcherzy czy
zgrzania elementw.
Niezgodnoci wewntrzne zgrzein mona okreli za pomoc bada
nieniszczcych (szczeglnie za pomoc bada radiograficznych, magnetycznych,
ultradwikowych, a take bada penetracyjnych) i bada metalograficznych.
Natomiast oglne wasnoci pocze zgrzewanych okrela si podczas prb cinania,
rozcigania, skrcania i zginania, pozwalajcych okreli wskaniki
wytrzymaociowe. Czsto stosowanymi badaniami w kontroli biecej procesu
zgrzewania s prby technologiczne. Nie uzyskuje si w tych prbach wynikw
89
przydatnych do oblicze wytrzymaociowych, ale pozwalaj one szybko oceni
jako uzyskiwanych pocze. Nale do nich prby:
zginania (prtw, rur i blach),
odrywania zgrzein punktowych wzdu linii czenia okrelana jako prba
wyuskiwania, zgrzein liniowych wzdu i prostopadle do osi zgrzein,
(rys. 5.11a,b) oraz zgrzein w zczu krzyowym drutw
skrcania zgrzeiny punktowej poczonych blach w zczu zakadkowym
(rys. 5.11c), czy drutw w zczu krzyowym.
Rys. 5.11. Prby technologiczne. Schemat prby odrywania zgrzein punktowych i liniowych (a, b)
oraz prba skrcania zgrzeiny punktowej w zczu zakadkowym (c)
5.7. CZ PRAKTYCZNA
1) Zgrzewanie doczoowo-zwarciowe
Dobra parametry zgrzewania i wykona poczenia prtw stal - stal, aluminium
aluminium i mied mied. Oceni poczenia wizualnie oraz przeprowadzi
prb zginania pocze. Omwi uzyskane wyniki.
2) Zgrzewanie punktowe
Wykona kilka pocze zgrzewanych punktowo blach stalowych przy kolejno
narastajcym nateniu prdu zgrzewania. Dokona rejestracji parametrw procesu
zgrzewania. Oceni poczenia wizualnie oraz przeprowadzi prb odrywania
(wyuskiwania) wzdu osi zgrzein oraz prb skrcania pocze. Omwi
uzyskane wyniki.
3) Zgrzewanie liniowe
90
Wykona poczenie liniowe o okrelonej podziace zgrzein oraz poczenie
szczelne. Wykona poczenia przy rnych prdkociach zgrzewania i dokona
oceny pocze.
4) Zgrzewanie garbowe
Wykona poczenie garbowe blach stalowych rnicych si gruboci oraz
poczenie nakrtki stalowej posiadajcej garby z blach stalow. Oceni
wizualnie poczenie, a nastpnie przeprowadzi prb niszczc zcza garbowe.
Omwi uzyskane wyniki.

schematy stanowisk do zgrzewania,
parametry technologiczne zgrzewania (natenie prdu, czas, elektrody),
wygld zcza przed i po zgrzewaniu
ocen zczy,
wnioski wasne.
LITERATURA
[1] PILARCZYK J., Poradnik inyniera. Spawalnictwo, tom 2, WNT, Warszawa 2005.
[2] PAPKALA H., Zgrzewanie oporowe metali, Wydawnictwo KaBe, Krosno 2003.
[3] KLIMPEL A., Spawanie, zgrzewanie i cicie metali, WNT , Warszawa 1999.
WYKAZ NORM
PN-74/M-69006:1997 Spawalnictwo Prby technologiczne zczy blach zgrzewanych punktowo lub

garbowo.
PN-74/M-69020 Spawalnictwo Klasyfikacja jakoci zgrzein punktowych.
PN-74/M-69021 Wytyczne projektowania, wykonania i kontroli zczy zgrzewanych liniowo.
91
6. ZGRZEWANIE TARCIOWE
CEL WICZENIA
Celem wiczenia jest:

zapoznanie studentw z ide procesu i jego podstawowymi parametrami,
budow stanowiska do zgrzewania tarciowego,
przedstawienie odmian procesu (m. in. FSW).
6.1. WPROWADZENIE
Zgrzewanie tarciowe jest cigle rozwijanym procesem czenia elementw

i znajduje coraz to nowe zastosowania. Metoda zgrzewania tarciowego zostaa
wprowadzona w przemyle w drugiej poowie XX w., a w chwili obecnej stosowana
jest przede wszystkim w produkcji masowej i wielkoseryjnej. Idea procesu polega
na poczeniu, poprzez spajanie w stanie staym, dwch elementw (A i B,
rys. 6.1a), z ktrych jeden umieszczony jest w uchwycie nieruchomym, a drugiemu
zadaje si ruch obrotowy wzgldem ich wsplnej osi. Elementy s zbliane do siebie,
i w efekcie wystpuje tarcie zalene od siy docisku Pt (rys. 6.1b). W celu jego
pokonania, na trcych si powierzchniach wykonana zostaje energia, ktra nastpnie
zamieniana jest na ciepo. Powierzchnie elementw nagrzewaj si do wysokiej
temperatury, bliskiej temperaturze topnienia metalu, ktrej jednak nie przekraczaj.
Proces prowadzony jest w stanie staym, a poczenie uzyskuje si dziki zjawiskom
pezania i dyfundowania czstek zmikczonego materiau w obszarze styku obu
elementw. Po zatrzymaniu obrotw elementy czone s dociskane si Ps, zwykle
wiksz od siy Pt, a uplastyczniony materia ze strefy tarcia przesuwa si
do wypywki, przy czym nastpuje skrcenie s czonych elementw (rys. 6.1c).
a)
b)
c)
Rys. 6.1. Przebieg procesu zgrzewania tarciowego; a) nadanie elementowi A prdkoci obrotowej n,
b) docinicie elementw powierzchniami czoowymi, c) zwikszenie docisku po zatrzymaniu obrotw
92
W procesie konwencjonalnego zgrzewania tarciowego mona wyrni dwie
podstawowe fazy: tarcia (tt), w ktrej elementy s dociskane si tarcia Pt, oraz
spczania (ts), w ktrej elementy s dociskane si spczania Ps, co przedstawiono
na rys. 6.2. Wykres uwidacznia przebieg poszczeglnych parametrw w wybranym
etapie procesu. Faza tarcia ma kluczowe znaczenie przy uplastycznieniu powierzchni.
W pocztkowym okresie wystpienia zjawiska tarcia wydziela si nieznaczna ilo
ciepa, ktra prowadzi do powstania nieregularnych mostkw sczepnych. Nadana
prdko obrotowa n powoduje regularne ich rozrywanie, czemu towarzyszy
wyrywanie czstek materiau oraz zacieranie nierwnoci powierzchniowych. Tym
sposobem adhezja rozprzestrzenia si na cay obszar styku, a jej rozszerzenie
powoduje wzrost temperatury wierzchniej warstwy materiau. Wskutek tego dochodzi
do wystpienia procesu pezania i dyfuzji obu materiaw, znajdujcych si
w odlegoci parametru sieci. Sczepienia metaliczne obejmuj ca powierzchni
tarcia, temperatura wzrasta do wartoci bliskiej temperaturze topienia elementu, tym
samym zwikszajc uplastycznienie. Etap koczy si zatrzymaniem obracajcego si
elementu th. Uplastyczniony materia, w wyniku zadanego docisku tarcia, zostaje
przemieszczany do tworzcej si wypywki wraz ze wszelkimi powierzchniowymi
zanieczyszczeniami, przy czym wystpuje osiowe skrcenie elementw
st (rys. 6.2c).
W drugiej fazie procesu, tzw. fazie spczania, zwiksza si docisk si osiow Ps,
czego skutkiem jest znaczna wypywka oraz skrcenie materiau (rys. 6.2d).
Zastosowany w tym okresie docisk spczania, zazwyczaj wikszy od docisku
w okresie tarcia, ma na celu uzyskanie odpowiednio wytrzymaego poczenia. Zcze
jest wolne od zanieczyszcze, porw i pcherzy, poniewa wraz z uplastycznionym
materiaem zostaj one przeniesione na zewntrz do wypywki. Bardzo wan rol
odgrywa jednak ksztat elementw. Wymagany jest regularny przekrj powierzchni
zgrzewanych, w przeciwnym wypadku cykliczne odsanianie powierzchni tarcia
doprowadzi do jej utlenienia, a co za tym idzie otrzymane zcze bdzie
charakteryzowa si ma wytrzymaoci [3]. Szczegowe informacje na temat
procesu zgrzewania tarciowego mona znale w normie PN-EN ISO 15620:2005
Zgrzewanie tarciowe metali, w ktrej podano wymagania dotyczce zgrzewania
tarciowego metalowych elementw konstrukcyjnych.
93
Rys. 6.2. Przebieg parametrw w czasie procesu zgrzewania tarciowego; Pt sia docisku w okresie
tarcia, Ps sia docisku w okresie spczania, n prdko obrotowa, st skrcenie w czasie tarcia,
ss skrcenie w czasie spczania, s skrcenie cakowite, tt czas fazy tarcia, ts czas fazy spczania,
th czas hamowania
6.2. ODMIANY PROCESU
Istnieje kilka sposobw umoliwiajcych poczenie dwch elementw metod

zgrzewania tarciowego. Sposoby te mona podzieli ze wzgldu na: przebieg procesu,
wzajemne przemieszczenie czonych elementw (zadanie odpowiedniego ruchu) czy
zastosowanie odpowiedniego narzdzia. Podzia metod zgrzewania tarciowego
przedstawiono na rys. 6.3.
Rys. 6.3. Podzia metod zgrzewania tarciowego
Najczciej spotykane jest zgrzewanie tarciowe doczoowe, w ktrym,

ze wzgldu na przebieg procesu, wyrnia si metod konwencjonaln i inercyjn [2].
Pierwsze z wymienionych, konwencjonalne zgrzewanie tarciowe opiera si
na rozpdzeniu wrzeciona z zamocowanym przedmiotem do okrelonej prdkoci,
zblieniu obu elementw do siebie, a dojdzie do styku, przy czym prdko
utrzymywana jest na staym poziomie, a nastpnie zatrzymaniu wrzeciona
i zwikszeniu docisku (rys. 6.4a). W metodzie tej stosuje si energi pochodzc
z niewyczerpalnego rda (np. napd elektryczny, hydrauliczny), dostarczan przez
94
zaoony okres czasu, std zwyko si nazywa t metod zgrzewaniem z napdem
cigym, gdy prdko obrotowa ma warto sta.
Inercyjne zgrzewanie tarciowe polega na zadaniu maksymalnej prdkoci ju
na pocztku procesu, dziki wyposaeniu urzdzenia w koo zamachowe, a nastpnie
prowadzeniu procesu do chwili, a wrzeciono zatrzyma si samoczynnie i wwczas
zadaje si docisk spczania, czyli prdko spadnie od wartoci maksymalnej do zera.
W tej metodzie energia zgromadzona jest w wirujcych systemach, std nazwa
zgrzewania ze zgromadzon energi. Istotn rnic w budowie urzdze
stosowanych w obu metodach jest sprzgo i hamulec w konwencjonalnej zgrzewarce
tarciowej, ktre s zastpione koem zamachowym w zgrzewarce inercyjnej,
co zobrazowano na rys. 6.4b.
a)
b)
Rys. 6.4. Schemat zgrzewarki tarciowej: a) konwencjonalnej; b) inercyjnej
Jedn z najnowszych metod zgrzewania tarciowego jest metoda FSW (z ang.

Friction Stir Welding zgrzewanie tarciowe z mieszaniem materiau zgrzeiny).
W metodzie tej do wykonania poczenia niezbdne jest wykorzystanie narzdzia,
zwanego trzpieniem mieszajcym, ktre penetruje materia wzdu linii styku
elementw (rys. 6.5). Wprowadzone w ruch narzdzie w chwili styku doprowadza
95
do nagrzania i uplastycznienia materiau. Posiada ono specjalny ksztat, najczciej
stoka gwintowanego, co umoliwia mieszanie materiau i utworzenie zwartej spoiny.
Wieniec opory narzdzia, trcy po powierzchni elementw, zabezpiecza obszar
zgrzeiny przed utlenianiem, jak rwnie nadaje licu zgrzeiny estetyczny wygld.
a) b)
Rys. 6.5. Schemat zgrzewania tarciowego metod FSW (a); 1 strona natarcia, 2 krawd dolna
wieca opory, 3 strona spywu, 4 trzpie mieszajcy, 5 krawd prowadzca wieniec opory,
6 czone krawdzie; powstae pole napre i kt nachylenia wieca (b)
Ze wzgldu na geometri narzdzia, metoda wykorzystywana jest zwykle

do czenia doczoowego blach, przede wszystkim aluminiowych, ale rwnie
ze stopw magnezu, cyrkonu, miedzi, tytanu oraz stali nierdzewnej. Zastosowanie tej
metody do zgrzewania aluminium i jego stopw wynika z waciwoci tych metali
i ich szerokiego stosowania w przemyle. Aluminium posiada niewielk gsto,
wynoszc 2,7 g/cm3 oraz temperatur topnienia 660 C. W wyniku wymieszania,
uplastyczniony materia osiga wysok temperatur, ktra wywouje powstanie pola
napre, a to z kolei rozpoczyna procesy dyfuzji. W efekcie powstaje bardzo dobrej
jakoci zcze, o wysokich waciwociach mechanicznych, a szczeglnie
wytrzymaoci na rozciganie, ktra czsto przewysza wytrzymao materiau
rodzimego (100 MPa). Wynika to z faktu, e mikrostruktura zcza nie jest
dendrytyczna, jak w spoinach wykonanych metodami z przetopem,
a zrekrystalizowana dynamicznie, o ziarnach osigajcych rozmiary rzdu 1-10 m.
Zmniejszenie rozmiarw ziaren zwiksza wytrzymao materiau.
Metoda FSW rni si znacznie od metody konwencjonalnej, std te w procesie
wystpuj inne podstawowe parametry (rys. 6.5), a mianowicie:
prdko obrotowa narzdzia (n) mieci si w przedziale od 300
do 3000 obr/min,
prdko zgrzewania (V) zaley od gruboci i typu materiau, dla stopw
aluminium waha si od 0,3 do 1,5 m/min,
kt nachylenia powierzchni wieca opory do zgrzewanej powierzchni
() od 1,5 do 3 warto optymalna.
96
Metoda ta umoliwia czenie jednostronne blach aluminiowych o gruboci
do 75 mm oraz stali niskostopowych lub nierdzewnych austenitycznych o gruboci
do 20 mm.
6.3. PARAMETRY PROCESU KONWENCJONALNEGO

ZGRZEWANIA TARCIOWEGO
Jak w kadym procesie, tak i w zgrzewaniu tarciowym, gwny wpyw

na waciwoci powstajcego zcza maj jego parametry. Ich dobr jest
zrnicowany, w zalenoci od rodzaju zgrzewanych materiaw, rednicy i ksztatu
czci w obszarze czenia, co ma przede wszystkim zwizek z powierzchni tarcia
oraz rozkadem wydzielanego ciepa.
Podstawowymi parametrami konwencjonalnego procesu zgrzewania tarciowego s:
prdko obrotowa, docisk tarcia, czas tarcia (nagrzewania), docisk spczania, czas
spczania, skrcenie w okresie tarcia, prdko liniowa obwodowa, czas hamowania
oraz opnienie spczania (rys. 6.2). Gwnymi wielkociami, ktre decyduj o pracy
tarcia, przez co maj bezporedni wpyw na ilo wydzielonego ciepa w okresie
tarcia, s [1]:
Prdko obrotowa jest dobierana w zalenoci od rodzaju oraz geometrii
czonych materiaw i mieci si w przedziale 40010000 obr/min. Parametr
ten ma kluczowe znaczenie na wzrost temperatury w zczu. Wiksza
temperatura pozwala otrzyma zcze przy zastosowaniu mniejszych
dociskw. Po przekroczeniu prdkoci okoo 800 obr/min, temperatura
zatrzymuje swj raptowny przyrost i utrzymuje do koca procesu sta
warto, w zalenoci od czonego materiau. Wzrost prdkoci obrotowej
zmniejsza stref wpywu ciepa i jednoczenie sprawia, e nagrzewanie
powierzchni stykowych przebiega bardziej rwnomiernie, natomiast jej
spadek prowadzi do zwikszenia iloci wypywajcego do wypywki
materiau. Dlatego te metale o duej przewodnoci cieplnej powinny by
zgrzewane z duymi prdkociami obrotowymi. Przy czeniu niektrych
materiaw zbyt dua prdko obrotowa moe prowadzi do osignicia
temperatury eutektycznej, a nastpnie wydzielenia kruchych zwizkw
midzymetalicznych w zgrzeinie, co jest bardzo niepodane. Std te
prdko obrotowa powinna by dobierana optymalnie, w zalenoci
od waciwoci czonych elementw. W tym celu zaleca si, aby iloczyn
prdkoci obrotowej n oraz rednicy zewntrznej czonego elementu
d mieci si w przedziale wyznaczanym zgodnie z zalenoci (6.1),
z wyjtkiem tytanu, dla ktrego odpowiednia jest zaleno (6.2).
1,2 10 < < 6,0 10 (6.1)
= 8 10 10 (6.2)
97
Praktycznie przyjmuje si zazwyczaj prdko obrotow procesu w przedziale
od 450 do 3600 obr/min.
Docisk tarcia jest kolejnym parametrem majcym wpyw na nagrzewanie
obszaru styku. Jego optymalny dobr powinien zapewni osignicie
temperatury zgrzewania w moliwie najkrtszym czasie okresu tarcia
i minimalnym skrceniu elementw. Warto tego parametru, w zalenoci
od czonych materiaw, mieci si zazwyczaj w przedziale 10200 MPa.
Zbyt maa warto docisku tarcia znacznie zwiksza czas trwania procesu,
gdy spowalnia nagrzanie czonych powierzchni. Natomiast zbyt dua
warto docisku tarcia moe spowodowa przekroczenie nominalnej mocy
maszyny (zbyt dua warto momentu tarcia). Dlatego te zaleca si
sterowanie dociskiem tarcia, co gwarantuje uzyskanie odpowiednio nagrzanej
powierzchni materiau, a dziki temu otrzymanie prawidowego poczenia
(rys. 6.6).
Rys. 6.6. Przykadowe przebiegi zmian docisku tarcia Pt i spczania Ps, stosowane przy
konwencjonalnym zgrzewaniu tarciowym
Naley podkreli, e zastosowane w miejscu styku obcienie powinno mie

tak warto, by czone powierzchnie mogy zbliy si do siebie
na odlego dziaania si atomowych, co umoliwi powstawanie lokalnych
sczepie materiaw. Prowadzi to do wzrostu momentu tarcia, praca zamienia
si w ciepo i dochodzi do wzrostu temperatury.
Czas tarcia jest parametrem w peni uzalenionym od dwch powyszych.
Zaley rwnie od rednicy czonych elementw oraz powierzchni czenia.
Za jego pomoc najdogodniej jest sterowa cyklem nagrzewania materiau
98
na odpowiedni gboko. Naley jednak zwrci uwag na fakt,
e wydzielanie si ciepa na powierzchni tarcia nie ma charakteru
rwnomiernego. Najwiksza ilo ciepa wydziela si na obwodzie
powierzchni tarcia (tutaj prdko liniowa zyskuje wartoci maksymalne)
i wanie w tym obszarze temperatura siga najwikszych wartoci,
a co za tym idzie osiga si rwnie najwiksz plastyczno. Obszar
rodkowy, w ktrym ciepo wydziela si w nieznacznych ilociach,
ogrzewany jest wskutek przewodzenia ciepa z warstw zewntrznych. Dlatego
im wiksza rednica oraz im mniejszy wspczynnik przewodnoci cieplnej
metalu, tym mniejsza temperatura wydzieli si w czci rodkowej
powierzchni tarcia, podczas gdy na obwodzie materia uzyska temperatur
zgrzania. W zwizku z tym, w celu wyrwnania temperatury w caym
obszarze zgrzewania, naley uwzgldni odpowiednio dugi czas trwania
procesu. Naley jednak zwrci uwag na to, aby czas tarcia nie by zbyt
dugi, co moe doprowadzi do zmniejszenia momentu tarcia i zwikszenia
skrcenia elementw. Jego warto zazwyczaj mieci si w przedziale
od 1 do 120 s.
Nagrzanie powierzchni, poza czasem tarcia, moe by rwnie kontrolowane
poprzez zadanie odpowiedniego skrcenia materiau, co jest korzystne ze wzgldu
na jego oszczdno oraz estetyk zcza, jednak nie zawsze gwarantuje to uzyskanie
dobrej jakoci poczenia. Skrceniu elementw towarzyszy tworzenie si wok
strefy czenia konierza z uplastycznionego materiau, zwanego wypywk.
Po zakoczeniu zgrzewania wypywka moe by usunita, w procesie toczenia,
okrawania, lub pozostawiona.
Powyej opisano parametry wystpujce w etapie tarcia, ktre maj kluczowe
znaczenie w procesie. Naley jeszcze wspomnie o pozostaych, takich jak docisk
spczania i czas spczania, wystpujcych w etapie spczania, czy w czasie
hamowania. Docisk spczania pozwala otrzyma poczenie o podanej
wytrzymaoci, co dzieje si dziki zwikszonemu dociskowi, przy jednoczesnym
zahamowaniu obracajcego si elementu, kiedy materia jest wystarczajco
uplastyczniony. Zazwyczaj przyjmuje si docisk spczania w wielkoci 20400 MPa,
co stanowi wzrost wzgldem docisku tarcia o 20100%, w zalenoci od rodzaju
czonych materiaw. Czas spczania pozwala sterowa dociskiem spczania, dziki
czemu mona zapobiec przedostaniu si zbyt duej iloci materiau do wypywki.
Czas hamowania wystpuje tylko w procesie konwencjonalnego zgrzewania
tarciowego i wyznacza granic midzy etapem tarcia, a spczania.
Optymalne parametry danego procesu zgrzewania tarciowego wyznacza si
zazwyczaj przy wykorzystaniu modelowania metod elementw skoczonych MES.
Wczeniej w tym celu prowadzono badania eksperymentalne lub stosowano metody
matematyczne.
99
6.4. STANOWISKO DO ZGRZEWANIA TARCIOWEGO
Gabarytowo zgrzewarki tarciowe nale do najwikszych urzdze sucych

do czenia dwch elementw, z racji tego ich budowa jest bardzo zoona. Opisu
poszczeglnych podzespow dokonano na podstawie schematu przedstawionego
na rys. 6.7 i tak:
korpus obudowa zgrzewarki w formie skrzynkowej konstrukcji spawanej,
wrzeciennik z uchwytem tulejowym zesp wprowadzajcy w ruch
obrotowy jeden z elementw zgrzewanych,
suport zesp, w ktrym zamocowany jest nieobrotowy element (zaciskany
na przykad pneumatycznie), wykonuje ruchy posuwowe,
cylinder docisku siownik hydrauliczny dwustronnego dziaania
z jednostronnym toczyskiem, przesuwa suport po prowadnicach, wywiera
okrelone dociski,
pulpit sterowniczy umoliwia zadanie wszelkich parametrw oraz
sterowanie procesem.
W laboratorium Zakadu Spawalnictwa na Wydziale Mechanicznym Politechniki
Wrocawskiej prowadzone s badania z wykorzystaniem zgrzewarki tarciowej
wykonanej przez Zakad Budowy Urzdze Spawalniczych w Gliwicach, model
ZTa-10 (rys. 6.8).
Rys. 6.7. Schemat zgrzewarki tarciowej ZTa10: 1 silnik elektryczny napdu wrzeciennika,
2wrzeciennik, 3 wrzeciono, 4 uchwyt, 5 suport, 6zderzak ustalajcy element,
7 prowadnica suportu, 8 siownik hydrauliczny dociskowy, 9 pulpit sterowniczy, 10 korpus,
11dwignia zamykania uchwytu suportu (siownik pneumatyczny), 12 szafa sterownicza
Zgrzewarka ta umoliwia przeprowadzenie konwencjonalnego procesu zgrzewania

tarciowego przy prdkoci obrotowej 1450 obr/min. Analizujc przebieg cyklu
roboczego maszyny, mona wyrni nastpujce etapy:
1. Woenie elementu zgrzewanego w uchwyt.
100
2. Woenie drugiego elementu zgrzewanego midzy szczki uchwytu
na suporcie i jego zamknicie siownikiem pneumatycznym.
3. Uruchomienie automatycznego cyklu pracy zgrzewania poprzez nacinicie
przycisku na pulpicie, na ktry skada si:
a) dosuw suportu,
b) wprowadzenie w ruch wrzeciona,
c) tarcie cz zgrzewanych elementw odmierzane przekanikiem
czasowym bd nastawionym skrceniem,
d) zatrzymanie wrzeciona,
e) wywarcie docisku spczania odmierzone przekanikiem czasowym,
f) automatyczne otworzenie uchwytu i odsunicie suportu.
5. Otwarcie uchwytu imadowego suportu i wyjcie zgrzanych elementw.
Przed przystpieniem do zgrzewania elementw zaleca si przeprowadzenie cyklu
kontrolnego, co ma na celu ustawienie i sprawdzenie prawidowoci doboru
parametrw procesu technologicznego zgrzewania. Cykl kontrolny od cyklu
roboczego rni si jedynie brakiem ruchu obrotowego wrzeciona.
Rys. 6.8. Zgrzewarka ZTa-10 wyprodukowana przez Zakad Budowy Urzdze Spawalniczych
w Gliwicach
Spord zgrzewarek tarciowych mona rwnie wyrni modele o specjalnym

przeznaczeniu, ktre charakteryzuj si moliwoci zgrzewania czci jednego
rodzaju w produkcji masowej (np. samochodowych waw przegubowych, elementw
amortyzatorw). S to zazwyczaj urzdzenia automatyczne, wyposaone w zespoy
do wkadania czonych czci do uchwytw i ich odtransportowania z przestrzeni
roboczej za pomoc manipulatora, po zakoczeniu procesu. Widok takiego stanowiska
pokazano na rys. 6.9.
Najwaniejszym parametrem zgrzewarki jest jej moc, gdy od niej zaley
maksymalna rednica zgrzewanych elementw.
101
a) b)
Rys. 6.9. Zgrzewarka tarciowa ZT4-T specjalizowana do produkcji toczysk amortyzatorw
samochodowych wyprodukowana przez firm ASPA (a); przykad poczonych elementw (b)
6.5. PRZYKADY ZASTOSOWANIA
Przykadowe rodzaje pocze zgrzewanych tarciowo pokazano na rys. 6.10.
a)
b)
Rys. 6.10. Przykady pocze zgrzewanych tarciowo: a) konwencjonalnego, b) metod FSW
Korzystne waciwoci techniczno ekonomiczne zgrzewania tarciowego

sprawiaj, e metoda ta jest szeroko stosowana w przypadkach, w ktrych wymaga si
znacznej wydajnoci przy duych nakadach produkcji. Mona tu wyrni przede
wszystkim przemys samochodowy, lotniczy, ponadto wytwarzanie narzdzi
102
do skrawania (wierta, rozwiertaki, frezy, gwintowniki), narzdzi grniczych
i rzemielniczych, matryc kuniczych, elementw przyrzdw i uchwytw, maszyn
wkienniczych [4].
Zgrzewanie tarciowe, jako jedna z metod spajania, umoliwia czenie szerokiego
zakresu materiaw, chociaby miedzi, aluminium, stali nierdzewnych, stali
konstrukcyjnych o zawartoci wgla poniej 0,59%, a take materiaw
rnoimiennych. Pewne trudnoci mog pojawi si przy czeniu stali o zawartoci
wgla powyej 0,6%, wwczas naley podgrza materia przed rozpoczciem procesu.
Spord materiaw, ktrych nie mona poczy t metod mona wyrni:
materiay zdolne do tworzenia polizgw powierzchniowych, materiay
nieodksztacalne, stale o strukturze z rwnolegymi pasmami zanieczyszcze oraz
stale zawierajce niektre zanieczyszczenia, np. siark.
Przykadami elementw zgrzewanych tarciowo s: zawory ssce i wydechowe
silnikw, cylindry hydrauliczne, armatura do kocwek wy hydraulicznych,
kocwki cigien, kolumna kierownicy, toczyska, czci przekadni zbatych, way
napdowe i way turbin (rys. 6.11.a).
Zgrzewanie tarciowe metod FSW znajduje gwnie zastosowanie
do wykonywania zczy liniowych (doczoowych lub zakadkowych), w tym rwnie
do czenia stopw rnych metali, co jest trudne w przypadku stosowania innych
metod spajania (rys. 6.11.b). Fakt ten zosta wykorzystany przy produkcji felg
aluminiowych, gdzie dwie czci tworzce felg, wykonane z ronych stopw
aluminium i czsto przy uyciu rnych technik (kucie, odlewanie, toczenie, itp.)
s zgrzewane obwodowo przy uyciu metody FSW.
a)
103
b)
Rys. 6.11. Przykady zastosowa zgrzewania tarciowego: a) konwencjonalnego, b) metody FSW
6.6. CZ PRAKTYCZNA
1. Zapoznanie studentw z budow i funkcjonowaniem zgrzewarki tarciowej ZTa-10.

2. Scharakteryzowanie zgrzewanych materiaw (rodzaje, wymiary).
3. Dobr i ustawienie parametrw zgrzewania.
4. Wykonane zgrzewania tarciowego.
5. Ocena zcza.
6. Zapoznanie z innymi przykadowymi prbkami zgrzewanymi tarciowo.
schemat stanowiska,
parametry technologiczne zgrzewania (prdko obrotowa, dociski, czasy,
skrcenia),
opis przed czeniem zcza i po procesie zgrzewania,
ocen wygldu zgrzeiny,
wnioski wasne.
LITERATURA
[1] PILARCZYK J., Poradnik inyniera. Spawalnictwo, tom 2, WNT, Warszawa 2005.
[2] KLIMPEL A., Technologia zgrzewania, Wydawnictwo Politechniki lskiej, Gliwice 1995.
[3] AMBROZIAK A., Zgrzewanie tarciowe metali trudno topliwych w cieczy na tle innych metod
spajania, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 1998.
[4] MICHALSKI R., KAMISKI Z., Zgrzewanie tarciowe, WNT, Warszawa 1975.
WYKAZ NORM
PN-EN ISO 15620:2005 Zgrzewanie tarciowe metali.
104
7. LUTOWANIE
CEL WICZENIA

charakterystyk metod lutowania mikkiego i twardego,
wyposaeniem stanowisk do procesw lutowania,
materiaami dodatkowymi do lutowania mikkiego i twardego,
technik lutowania wybranych elementw i materiaw.
7.1. WPROWADZENIE
Lutowanie, obok klejenia, zaliczane jest do najstarszych technik spajania

materiaw. Znane byo ju 45 tysicy lat p.n.e. [1,2]. Lutowano wtedy ozdoby
i biuteri ze zota i srebra. Dzisiaj lutowanie naley, obok spawania, do najczciej
stosowanych metod spajania. Za pomoc lutowania mona czy metale, a take
niemetale, takie jak: ceramik, szko, grafit, wgliki spiekane, nie tylko midzy sob,
ale rwnie w poczeniach materiaw rnoimiennych [1,3-9].
Lutowanie jest procesem wyranie rnicym si od spawania. Nie wystpuje
tu nadtapianie materiaw czonych, a jedynie stapianie materiaw dodatkowych,
ktrymi s najczciej topnik i lut. Cech charakterystyczn lutowania jest szczelina
lutownicza, tj. odstp o waciwociach kapilarnych, pomidzy elementami
lutowanymi. Jeli stosuje si proces lutowania przy odstpie niekapilarnym
i ukosowaniu elementw czonych, tak jak przy spawaniu, proces taki nosi nazw
lutospawania.
Oglnie, z uwagi na temperatur topnienia lutw, rozrnia si lutowanie mikkie
i twarde. Lutowanie mikkie, jest procesem, w ktrym temperatura likwidus lutu jest
mniejsza od 450 C. Lutowanie twarde jest metod lutowania, ktre zachodzi przy
stosowaniu lutw o temperaturze likwidus powyej 450 C. W literaturze niemieckiej
mona si spotka rwnie z terminem procesu lutowania wysokotemperaturowego,
ktre wystpuje przy stosowaniu lutw o temperaturze topnienia powyej 900 C [1].
Ze wzgldu na znaczne utlenianie nagrzewanych materiaw w wysokich
temperaturach, przeprowadza si je zwykle w piecach w osonie gazowej lub
w prni, bez potrzeby stosowania topnikw.
W technologiach lutowania wymagane jest, jak ju wspomniano, stosowanie
materiau dodatkowego lutu (spoiwa), o niszej temperaturze topnienia
od materiaw lutowanych, ktry po stopieniu stanowi lutowin midzy czonymi
elementami. Materiaami dodatkowymi stosowanymi w technikach lutowania
s rwnie topniki i gazy ochronne, ktre maj za zadanie oson nagrzewanych
elementw przed utlenianiem oraz oczyszczanie i roztwarzanie nowo tworzcych si
tlenkw na powierzchni elementw lutowanych. Umoliwia to wystpienie
podstawowych zjawisk powierzchniowych, zachodzcych podczas kadego procesu
lutowania, takich jak: zwilanie, rozpynicie lutu i jego kapilarno.
105
7.2. ZJAWISKA FIZYKOCHEMICZNE WYSTPUJCE
W PROCESACH LUTOWANIA
Zjawiska powierzchniowe, takie jak: zwilalno, kapilarno i rozpywno

wystpuj w kadym procesie lutowania, niezalenie od temperatury. Ze wzgldu
na temperatur topnienia lutu i temperatur lutowania lutowanie mikkie i twarde
rni si istotnie zjawiskami fizykochemicznymi, w wyniku ktrych powstaje
poczenie lutowane o okrelonej wytrzymaoci mechanicznej. W lutowaniu mikkim
zachodz zjawiska adhezji i kohezji, natomiast w lutowaniu twardym wystpuj
zjawiska dyfuzji.
Zwilalno w procesach lutowania to zdolno lutu do pokrywania powierzchni
elementw czonych cienk, rwnomiern i nieprzerwan warstw. Zwilanie lutem
zwizane jest z napiciem powierzchniowym materiau lutowanego.
Warto napicia powierzchniowego wyznacza si z rwnania Younga,
co wynika z warunku rwnowagi termodynamicznej kropli lutu na powierzchni
materiau lutowanego podczas oddziaywania topnika lub osony gazowej. Graficzn
interpretacj rwnania Younga pokazuje rys. 7.1.
Rys. 7.1. Graficzna interpretacja rwnania Younga
Dla lutu w fazie ciekej mona przyrwna napicie powierzchniowe do energii

powierzchniowych i std:
SV SL
cos = (7.1)
LV
w ktrym:
cos wspczynnik zwilania,
SV energia powierzchniowa pomidzy faz sta i gazow,
SL energia powierzchniowa pomidzy faz sta i ciek,
LV energia powierzchniowa pomidzy faz ciek i gazow.
Warto kta zwilania ciekym lutem suy czsto do okrelania lutownoci
czonych materiaw. Gdy kt jest zawarty midzy 90 a 180, tj. gdy
106
0 cos 1, przyjmuje si, e cieky lut nie zwila ciaa staego [3-6,10]. Dobr
zwilalno materiau okrela si ktem zwilania, najczciej poniej 30.
Poszczeglne przypadki oddziaywania lutu na powierzchni lutowanej pokazano
na rys. 7.2.
Rys. 7.2. Przypadki zwilania lutem materiau lutowanego
Kapilarno w procesie lutowania okrela zdolno do samoczynnego wypeniania

szczelin przez cieky lut, ktra wynika z rnicy midzy cinieniem powstajcym
wewntrz szczeliny, a cinieniem otoczenia.
Najwikszy wpyw na kapilarno, oprcz napicia powierzchniowego oraz
lepkoci i gstoci lutu, ma szeroko szczeliny lutowniczej. Zaleno cinienia
kapilarnego od szerokoci szczeliny lutowniczej pokazano na rys. 7.3.
Rys. 7.3. Zaleno cinienia kapilarnego od szerokoci szczeliny lutowniczej w lutowaniu pod
oson topnika [6]
Najwiksze cinienie kapilarne wystpuje dla szczelin lutowniczych poniej

0,05 mm. S one korzystne w warunkach lutowania beztopnikowego. Zdolno
wypenienia lutem tak wskich szczelin, w warunkach lutowania topnikowego, jest
jednak ograniczona. Szczeliny poniej 0,05 mm w lutowaniu topnikowym nie
107
s zalecane ze wzgldu na wtrcenia uli potopnikowych oraz pory obniajce
waciwoci mechaniczne poczenia lutowanego. Z punktu widzenia kapilarnoci
zaleca si w lutowaniu topnikowym stosowanie szczelin lutowniczych w zakresie
0,05-0,2 mm. Dotyczy to jednak lutowania materiaw jednoimiennych,
o jednakowych waciwociach fizykochemicznych. W przypadku szczelin
o szerokoci powyej 0,3 mm wikszo lutw traci ju waciwoci kapilarne [3-8].
Jeeli wartoci szczeliny przekraczaj 0,5 mm pojcie szczeliny lutowniczej traci
swj sens, a tego rodzaju odstp midzy lutowanymi materiaami wystpuje
w procesach lutospawania [6].
Szeroko szczeliny lutowniczej ma istotny wpyw na wytrzymao poczenia
lutowanego (rys. 7.4). Dla kadego rodzaju lutu wystpuje optymalna szczelina
lutownicza, przy ktrej zcze lutowane uzyskuje najwiksz wytrzymao
mechaniczn. Dla wikszoci lutw optymalna szeroko szczeliny lutowniczej
wynosi 0,10,2 mm.
Rys. 7.4. Zaleno wytrzymaoci na cinanie poczenia lutowanego w funkcji szerokoci szczeliny
lutowniczej
Rozpywno lutu jest cile zwizana ze zwilalnoci i zaley od waciwoci

powierzchni materiau lutowanego, a take od waciwoci fizykochemicznych
spoiwa. Istotne znaczenie maj tu siy adhezji midzy lutem, a materiaem lutowanym,
a take siy kohezji wystpujce w lucie. Miar rozpywnoci lutu jest zwykle
wielko powierzchni materiau lutowanego, na ktrej rozpyn si stopiony lut.
Adhezja (ac. adhesio sczepianie, przyleganie) jest zjawiskiem
powierzchniowego wizania si warstw wierzchnich dwch cia, w tym przypadku
lutu i materiau lutowanego. Adhezj dzieli si na waciw i mechaniczn [4,6].
Adhezja waciwa przedstawia oddziaywanie si midzy czsteczkami lutu
i czonych materiaw. S to siy van der Wallsa, ktre mimo to e s stosunkowo
mae, odgrywaj decydujc rol w procesach lutowania mikkiego.
Adhezja mechaniczna zwizana jest z chropowatoci i rozwiniciem powierzchni
materiaw lutowanych.
Kohezja (ac. cohaesio spjno) jest okrelana siami spjnoci, wystpujcymi
w powstaej lutowinie.
108
Zjawiska dyfuzji maj podstawowe znaczenie w procesach fizykochemicznych
zachodzcych podczas lutowania twardego, w wyszych temperaturach. Dyfuzja jest
procesem aktywowanym termicznie, co wyranie wynika z prawa Arrheniusa,
w ktrym wspczynnik dyfuzji D jest funkcj temperatury T i czasu lutowania t.
7.3. BUDOWA I RODZAJE ZCZY LUTOWANYCH
Schematycznie budow zczy lutowanych pokazano na rys. 7.5. W lutowaniu

mikkim powstaje poczenie lutowane, zwykle bez rozbudowanych stref
reakcyjnych, podobnie jak w procesach klejenia (rys. 7.5a). W lutowaniu twardym,
w wyniku zjawisk dyfuzji, wystpuj zwykle rozbudowane strefy reakcyjne
(dyfuzyjne LM i LL), w ktrych mog wystpowa twarde i kruche fazy
midzymetaliczne (rys. 7.5b). Mog one, w granicznych przypadkach, prowadzi
do erozji i zniszczenia poczenia lutowanego.
Rys. 7.5. Schemat budowy poczenia lutowanego [4,11]: a - bezdyfuzyjnego (adhezyjnego,

charakterystyczne dla lutowania mikkiego), b o rozbudowanych strefach reakcyjnych w wyniku
dyfuzji (charakterystyczne dla lutowania twardego), oznaczenia: M-materia rodzimy, L-lutowina,
LM - strefa dyfuzji wzbogacona w skadniki materiau podstawowy,
LL - strefa dyfuzji wzbogacona w skadniki lutu
Poczenia lutowane na mikko zwykle nie przenosz wikszych obcie

mechanicznych. Najczciej projektuje si tu zcza, ktre powinny zapewnia
szczelno pocze lutowanych lub kontakt elektryczny. W przypadku obcie
mechanicznych powinny one przenosi naprenia cinajce, zwykle w poczeniach
o budowie zakadkowej lub nakadkowej. Wytrzymao na cinanie pocze
lutowanych na mikko nie jest dua i wynosi w granicach 3070 MPa, jest
porwnywalna z wytrzymaoci pocze klejowych. Znacznie wiksz
wytrzymao mechaniczn osigaj poczenia wykonane lutami twardymi. Ich
wytrzymao na cinanie osiga wartoci rzdu 150500 MPa [3,4,9].
109
Najczciej stosowane rozwizania konstrukcyjne pocze lutowanych pokazano
na rys. 7.6. Tam gdzie wystpuje konieczno stosowania zczy doczoowych naley
dy do moliwie najwikszej powierzchni lutowania. W zczach rurowych stosuje
si konstrukcj kielichow, o cile okrelonej dugoci poczenia lutowanego.
W konstrukcji zczy lutowanych dy si, o ile jest to moliwe, do swobodnego
przepynicia topnika i lutu na drug stron poczenia, co uatwia te kontrol
poczenia lutowanego. Nie zaleca si stosowania nierwnolegych szczelin
rozwartych, o ksztacie klinowym.
Rys. 7.6. Przykady konstrukcji pocze lutowanych [4]
7.4. TOPNIKI I ICH RODZAJE
Topnik jest substancj, ktra umoliwia i znacznie uatwia lutowanie, zarwno

mikkie jak i twarde, poprzez chemiczne oczyszczanie powierzchni czonych
materiaw. Temperatura aktywnoci (topnienia) topnika powinna by dostosowana
do temperatury topnienia lutu w taki sposb, aby topnik wczeniej, przed stopieniem
lutu, oczyszcza powierzchnie elementw lutowanych i przygotowywa do zwilania
i kapilarnego wnikania lutu w szczelin. Std zaleca si, aby temperatura topnienia
topnika bya przynajmniej 30-50 C mniejsza od pocztku temperatury topnienia lutu.
Czas oddziaywania stopionego topnika jest rwnie ograniczony i nie powinien
przekracza 2-4 minut. Dusze funkcjonowanie topnika nie tylko ogranicza jego
skuteczno, ale rwnie stwarza wiksze problemy w usuniciu ula
potopnikowego. Pozostaoci topnika zwykle stwarzaj zagroenie korozyjne dla
zcza lutowanego i powinny by usunite po zakoczeniu procesu lutowania.
Opracowywane s i stosowane coraz czciej topniki niekorozyjne, ktre nie
wymagaj usuwania pozostaoci po lutowaniu.
Nie istniej topniki uniwersalne, nadajce si zarwno do lutowania mikkiego jak
i twardego. Stosowanie podobnych spoiw do lutowania rnych materiaw wymaga
uycia rwnie odmiennych topnikw.
Do lutowania mikkiego stosowane s zarwno topniki niekorozyjne jak
i korozyjne. S one klasyfikowane wg normy PN-EN 29454:2000. Topniki
110
niekorozyjne, oparte s na zwizkach organicznych, stanowicych ywice i kwasy
organiczne. Przykadem takich topnikw s: kalafonia (kwas abietynowy), i jej
roztwory alkoholowe uywane przede wszystkim do lutowania miedzi w elektronice.
Do topnikw wywoujcych korozj zczy lutowanych nale: chlorek cynku i wodne
roztwory kwasu solnego, wymagajce starannego usunicia po lutowaniu. S one
stosowane do lutowania stali niepokrywanych i ocynkowanych. Do lutowania stali
nierdzewnych i kwasoodpornych su topniki oparte na roztworach kwasu
ortofosforowego [3]. Topniki do lutowania mikkiego mog wystpowa w postaci
staej, ciekej, tuszczu, proszkw lub past.
Topniki do lutowania twardego s klasyfikowane wedug PN-EN 1045:2001. Ich
skad chemiczny jest oparty na chlorkach i fluorkach metali alkalicznych oraz
zwizkach boru. Te pierwsze stosowane s do lutowania spoiwami srebrnymi. Luty
mosine, o wikszej temperaturze topnienia, stosowane s z topnikami opartymi
na mieszaninach boraksu (Na2B4O7 10H2O) i kwasu borowego (H3BO3) [3,4]. Norma
wyrnia dwie klasy topnikw: FH i FL. Pierwsza grupa topnikw klasy FH jest
stosowana o lutowania metali cikich, tj. rnego rodzaju stali, miedzi, niklu i ich
stopw oraz metali szlachetnych. Topniki klasy FL s stosowane do lutowania
aluminium i jego stopw. W tej grupie wan rol odgrywa topnik niekorozyjny
o nazwie firmowej Nocolok, oparty na solach z ukadu KF - AlF3. Pozostaoci
po procesie lutowania, w postaci ula potopnikowego, s zwykle trudne i kopotliwe
do usunicia. W celu uniknicia problemw z usuwaniem uli potopnikowych,
szczeglnie w metodzie lutowania pomieniowego, stosuje si topniki lotne, ktre
s atwo zmywalne wod. Umoliwiaj one zarwno dobr oson powstajcego
zcza lutowanego, jak i caego obszaru lutowanego. S one aktywne w zakresie
temperatur lutowania twardego 750-950 C, ze wzgldu na skadnik aktywny tj. boran
trimetylu. Nie ma opracowanych topnikw lotnych do lutowania mikkiego. Lotny
topnik jest doprowadzany do obszaru lutowania za porednictwem pomienia
gazowego (rys. 7.7), co stanowi znaczne uatwienie procesu lutowania. Istotn wad
topnikw lotnych, w porwnaniu z tradycyjn postaci topnikw nanoszonych przed
nagrzewaniem na powierzchnie lutowane, jest ograniczone oddziaywanie kapilarne
lutu w szczelinie lutowniczej.
Rys. 7.7. Strefy pomienia acetylenowo-tlenowego z doprowadzonym topnikiem lotnym
111
Lutowanie w osonie gazw osonowych, w porwnaniu z lutowaniem pod oson
topnika, charakteryzuje si uzyskiwaniem pocze lutowanych o wikszej jakoci,
lutowin lepiej odgazowanych i o wikszej czystoci, z powodu braku wtrce uli
potopnikowych. Przeprowadza si je zwykle w wysoko wydajnych tunelowych
piecach przelotowych z rusztem wdrownym oraz w piecach o budowie komorowej.
Lutowanie prniowe stanowi najbardziej zaawansowan metod beztopnikowego
lutowania piecowego. Osona prniowa redukuje istniejce tlenki i chroni
powierzchni czonych materiaw przed ponownym utlenieniem. Lutowanie
prniowe jest procesem charakteryzujcym si uzyskiwaniem pocze lutowanych
o najwikszej jakoci i najlepiej odgazowanych lutowinach [3-6].
7.5. RODZAJE LUTW
7.5.1. LUTY MIKKIE
Luty mikkie znajduj swoje podstawowe zastosowanie w elektronice,

elektrotechnice, w budownictwie i w instalacjach sanitarnych. Jeszcze do niedawna,
szczeglnie w elektronice, stosowane byy powszechnie luty cynowo oowiowe,
a w tym najczciej stosowane luty na osnowie cyny o oznaczeniu LC60 (60% Sn,
reszta Pb) i luty eutektyczne LC63 (o temperaturze topnienia 183 C). Ze wzgldu
na rosnce zagroenie ekosystemu oowiem Unia Europejska wprowadzia od 1 lipca
2006 roku dyrektywy ROHS (on the restriction of the use of certain hazardous
substances in electrical and electronic equipment), zabraniajce stosowania lutw
z oowiem, kadmem, rtci, 6-wartosciowym chromem oraz innymi toksycznymi
i niebezpiecznymi skadnikami lutw, gronymi dla zdrowia czowieka i rodowiska
naturalnego. W zwizku z tym opracowano nowe luty bezoowiowe na bazie cyny,
z dodatkami miedzi, srebra, antymonu i indu. Maj one jednake wysz temperatur
topnienia od lutw cynowo-oowiowych o okoo 3050 C, wiksze napicie
powierzchniowe i gorsz od nich lutowno. Spowodowao to okrelone skutki
w zakresie wzrostu mocy urzdze grzewczych stosowanych przy lutowaniu
i wprowadzenie zabezpiecze przed agresywnym oddziaywaniem lutw cynowych
na elementy maszyn pracujcych w kpielach lutowniczych. Nie wszdzie jednak
udao si zastpi luty i materiay z dodatkiem oowiu, np. w stopach lutowniczych
o zawartoci co najmniej 85% wag. Pb i w zabezpieczeniach przeciwpoarowych.
Luty mikkie do lutowania miedzi i jej stopw s klasyfikowane wedug PN - EN
29453:2000. Skad chemiczny najczciej stosowanych lutw cynowych, ich
temperatura topnienia oraz zastosowanie zamieszczono w tabeli 7.1.
112
Tab. 7.1. Skad chemiczny lutw cynowych, ich temperatura topnienia i zastosowanie
Oznaczenie
Skad Zastosowanie,
Lp. wg Temperatura
chemiczny materiay
PN - EN topnienia [C]
[% wag.] lutowane
29453
Sn Cu Ag
1 S-Sn97Cu1 99 1 - 230-240
Cu i jej stopy,
2 S-Sn96Ag4 96 - 4 221 (eutektyka) lutowanie
S- w elektronice
3 96,4 0,4 3,2 217 (eutektyka)
Sn96Ag3Cu04
Miedziane
4 S-Sn97Cu3 97 3 - 230 - 250 instalacje
sanitarne
Kolejn grup, czsto stosowanych lutw mikkich, stanowi luty cynkowe

przeznaczone do lutowania mikkiego aluminium i jego stopw. Mog by one
rwnie stosowane do wykonywania pocze rnoimiennych, np. typu Al-Cu
i Al-stal ocynkowana. Skad chemiczny najczciej stosowanych lutw cynkowych
zamieszczono w tabeli 7.2.
Tab. 7.2. Skad chemiczny lutw cynkowych, ich temperatury topnienia i zastosowanie
Skad chemiczny
Zastosowanie,
Lp. Oznaczenie wg [% wag.] Temperatura
materiay
PN - EN ISO 3677 topnienia
Zn Al lutowane
[ oC]
1 S-Zn98Al2 98 2 382-407 Al i jego stopy,
lutowanie
2 S-Zn96Al4 96 4 382-387
wymiennikw
3 S-Zn85Al15 85 15 382-450 ciepa
7.5.2. LUTY TWARDE
Spoiwa do lutowania twardego s przedmiotem normy PN-EN ISO 17672:2010

(wczeniej PNEN 1044:2002}, w ktrej podzielono je pod wzgldem skadu
chemicznego na osiem klas: klasa Al (spoiwa aluminiowe i magnezowe), klasa Ag
(spoiwa srebrne), klasa CuP (spoiwa miedziano fosforowe), klasa Cu (spoiwa
miedziane i mosine), klasa Ni (spoiwa niklowe i kobaltowe), klasa Pd (spoiwa
zawierajce pallad) oraz klasa Au (spoiwa zawierajce zoto). Ze spoiw aluminiowych
do lutowania twardego aluminium i jego stopw najwiksze zastosowanie ma lut
siluminowy Al 112, zawierajcy w % wag.: 88 % Al i 12 % Si, o temperaturze
113
topnienia 575-585 C. Najczciej stosowane luty na osnowie srebra zestawiono
w tabeli 7.3.
Tab. 7.3. Skad chemiczny lutw srebrnych, temperatura topnienia i zastosowanie
Oznaczenie
Skad chemiczny [% wag.]
wg
Temperatura Zastosowanie,
Lp. PN-EN ISO
topnienia materiay
17672 M
Ag Cu Zn Ni Inne [C] lutowane
(wg starej n
PN)
Ag 156
1 56 22 17 - - 5 Sn 620-655
(LS 56Sn)
Mied i jej
Ag 145
2 45 25,5 - - 2,5 Sn 620-635 stopy, stale
(LS 45Sn)
wysokostopowe
Ag 244
3 44 30 26 - - - 675-735
(LS45)
Stale
szybkotnce,
Ag 340 wgliki
4 40 19 21 - - 20 Cd 595-630
(LS40K) spiekane,
segmenty
diamentowe
Ag 272 Lutowanie
5 72 28 - - - - 780
(LS72) prniowe
Ag 449
6 49 16 23 7,5 4,5 - 680-705
(LS49MN)
Wgliki
Przekadka
spiekane
7 LAg49MN/ 49 27,5 20,5 2,5 0,5 - 670-690
Cu
Spoiwa miedziano-fosforowe s szeroko stosowane do lutowania beztopnikowego

miedzi. Rol topnika spenia fosfor, stanowicy podstawowy skadnik lutu. Luty klasy
CuP mog suy rwnie do lutowania stopw miedzi, ale w tym przypadku musz
by stosowane z topnikiem. Luty miedzianofosforowe nie mog by stosowane
do lutowania stali i niklu, ze wzgldu na powstawanie kruchych fosforkw elaza
i niklu. Skad chemiczny najczciej stosowanych lutw miedziano-fosforowych
Do lutw miedzianych, klasy Cu, zaliczane s luty mosine. S one najczciej
stosowane, spord lutw twardych, do lutowania twardego stali niestopowych.
Oprcz podstawowych skadnikw, miedzi i cynku, zawieraj one dodatki krzemu,
cyny i srebra poprawiajce waciwoci lutownicze spoiw i waciwoci mechaniczne
pocze lutowanych. Do lutowania wglikw spiekanych, stosowanych do zbrojenia
narzdzi, najczciej uywane s luty mosine, zawierajce mangan i nikiel dla
114
poprawienia zwilalnoci i zwikszenia waciwoci wytrzymaociowych pocze
lutowanych. Skad chemiczny najczciej stosowanych lutw miedzianych
Tab. 7.4. Skad chemiczny lutw miedziano-fosforowych, temperatura topnienia i zastosowanie
Oznaczenie wg Skad chemiczny

Temperatura
Lp. PN-EN ISO [% wag.] Zastosowanie,
topnienia
17672 materiay lutowane
Ag Cu P Sn [C]
(wg starej PN)
CuP 284 8
1 15 5 - 645-800
(LS15F) 0
Mied i jej stopy,
CuP 281
2 5 89 6 - 645-815 wymienniki ciepa
(LS5F)
Instalacje
CuP 279
3 2 91,7 6,3 - 645-825 sanitarne,
(LS2F)
Instalacje gazowe,
CuP 182
4 - 92 8 - 710 - 770 (nie wolno lutowa
(LMF8)
stali oraz niklu i jego
5 CuP 180 - 93 7 - 710-820 stopw!)
6 CuP 386 - 86,2 6,8 7 650-700
Tab. 7.5. Skad chemiczny lutw na osnowie miedzi, temperatura topnienia i zastosowanie
Oznaczenie
Skad chemiczny [% wag.]
wg PN-EN Temperatura Zastosowanie,
Lp.
ISO 17672 topnienia materiay
(wg starej Cu Zn Si Mn Ni Inne [C] lutowane
PN)
Lutowanie
prniowe, stale
1 Cu 110 100 - - - - - 1083
niestopowe,
wgliki spiekane
Cu 470
2 60 reszta 0,3 - - 0,1 Sn 875-895 Stale niestopowe
(LM60K)
Stale niestopowe,
3 Cu 773 48 reszta 0,3 0,1 10 - 890-920
wgliki spiekane
Stale niestopowe,
4 SMKM reszta - 0,3 0,3 - - 1060 lutowanie
w osonie gazowej
Lutospawanie,
5 CuSi reszta 3 1 - 965-1035
stale ocynkowane
6 LMN3M 63 reszta 0,3 2 3 - 890-920
Wgliki spiekane
7 Cu 595 reszta - - 14 2 - 965-1000
115
7.6. POSTACIE LUTW
Najczciej stosowane luty w tradycyjnej postaci, tj. drutw, prtw i tam oraz
wykonanych z nich ksztatek, pokazano na rys. 7.8.
Rys. 7.8. Standardowe postacie lutw i przykadowe ksztatki
Do lutowania stosuje si rwnie spoiwa zespolone z topnikiem, pokazane

na rys. 7.9. Uatwia to dozowanie topnika, szczeglnie w trudnych warunkach
montaowych.
Rys. 7.9. Rne postacie lutw zespolonych z topnikiem: otulone (a), Drilldraht (b), proszkowe (c,d),
z czciowym wypenieniem (e,f)
W wielu przypadkach stosowane s pasty lutownicze, ktre uatwiaj lutowanie,

szczeglnie przy czeniu drobnych i precyzyjnych elementw oraz w miejscach
trudnodostpnych. Po ich naoeniu w obszar lutowania, naley je tylko odpowiednio
podgrzewa do temperatury lutowania. Pasta lutownicza stanowi mieszanin
116
sproszkowanego lutu z topnikiem, poczon skadnikami wicymi. Na rysunku
7.10 pokazano przykadowo ziarna lutu miedzianego LCuNiB (w % wag.: 3% Ni,
0,05% B, reszta Cu) w postaci sferoidalnej, najbardziej nadajcych si do past
dozowanych automatycznie. Luty w postaci past lutowniczych stosuje si szczeglnie
czsto przy lutowaniu gazowym ze wzgldu na ma koncentracj pomienia
gazowego i moliwo spokojnego odparowania skadnikw lotnych. Nie wyklucza
to rwnie stosowania past lutowniczych w innych metodach lutowania,
np. w lutowaniu indukcyjnym, czy te lutowaniu w prni. Wymaga
to jednak w wielu przypadkach wstpnego podsuszenia pasty lutowniczej.
Rys. 7.10. Ksztat ziaren lutu miedzianego L-CuNiB (a,b) [6]
W lutowaniu materiaw o zrnicowanych waciwociach fizykochemicznych

zachodzi konieczno stosowania lutw przekadkowych, w celu kompensacji
napre skurczowych powstajcych podczas studzenia poczenia lutowanego.
Dotyczy to np. lutowania ksztatek z wglikw spiekanych ze stalowym korpusem
narzdzia. Do tego celu suy lut trzywarstwowy, pokazany na rys. 7.11. Warstw
rodkow stanowi tama miedziana platerowana z obu stron warstw lutu srebrnego
L-Ag49MN. Mied nie ulega ona stopieniu podczas lutowania, kompensujc
naprenia wynikajce ze zrnicowanego skurczu czonych materiaw.
Rys. 7.11. Srebrny lut przekadkowy L-Ag49MN/Cu, o gruboci 0,4 mm [6]
117
7.7. METODY LUTOWANIA MIKKIEGO I TWARDEGO
7.7.1. METODY LUTOWANIA MIKKIEGO
W zalenoci od stosowanego rda ciepa lutowanie mikkie moe by

przeprowadzone nastpujcymi sposobami:
kolb miedzian,
lutownic transformatorow,
kpielowe (zanurzeniowe),
w stopionych solach,
ultradwikowe,
pomieniowe.
Lutowanie kolb miedzian charakteryzuje si niewielkim, miejscowym
doprowadzeniem ciepa do elementw lutowanych, std wystpuje tu nieznaczne
odksztacenie pocze lutowanych. Kolby mog by nagrzewane rnymi sposobami,
najczciej oporowo lub pomieniowo.
Lutowanie lutownic transformatorow stosowane jest do lutowania rcznego
w procesie montau elektronicznego. Stosowane jest wszdzie tam, gdzie z rnych
przyczyn nie moe by stosowane lutowanie zmechanizowane.
Lutowanie kpielowe (zanurzeniowe) polega na lutowaniu elementw zanurzonych
do ciekego lutu, pokrytego warstw topnika. Stosowane jest przy lutowaniu
w przemyle elektronicznym i elektrotechnicznym, wymiennikw ciepa (chodnic
samochodowych) i drobnej galanterii. Odmian lutowania kpielowego jest lutowanie
metod fali stojcej (rys. 7.12). Cieky lut jest toczony pomp do wskiej szczeliny,
tworzc stojc fal. Metoda ta stosowana jest przede wszystkim do lutowania
obwodw drukowanych w elektronice.
Rys. 7.12. Schemat procesu lutowania mikkiego na podwjnej fali [12], podzespoy SMD (ang.
Surface Mount Device) elementy elektroniczne przystosowane do montau powierzchniowego
Lutowanie w stopionych solach jest odmian lutowania kpielowego. Moe by

stosowane zarwno w lutowaniu mikkim jak i twardym. Elementy lutowane zanurza
118
si w ciekych solach, stanowicych rdo ciepa i oson topnikow. Lut nakadany
jest w miejscu majcym stanowi poczenie lutowane. Metoda ta ma due znaczenie
w lutowaniu aluminium i jego stopw.
Lutowanie ultradwikowe polega na zastosowaniu fal ultradwikowych (drga
mechanicznych) o duej czstotliwoci, najczciej w zakresie 18-60 kHz.
W metodzie tej wystpuje zjawisko kawitacji, w wyniku ktrego nastpuje rozbicie
i usunicie warstwy tlenkw poprzez oddziaywanie sonotrody lutownicy
ultradwikowej. Lutowanie ultradwikowe moe odbywa si rwnie
w wannach wyposaonych w magnetostrykcyjne generatory ultradwikw.
Stosowane jest najczciej do lutowania metali lekkich, przede wszystkim aluminium
oraz magnezu i ich stopw, w elektrotechnice, elektronice, telekomunikacji,
w przemyle motoryzacyjnym, lotniczym i kosmicznym.
Lutowanie pomieniowe przeprowadzane jest zwykle przy uyciu pomieni
gazowych, o niewielkiej mocy, gwnie stosujc palniki na propan, przy pobieraniu
powietrza z atmosfery oraz na propan-tlen. W przemyle stosowane s czsto
stanowiska ze zmechanizowanym procesem lutowania pomieniowego.
7.7.2. METODY LUTOWANIA TWARDEGO
Spord metod lutowania twardego, z uwagi na rdo nagrzewania

i doprowadzenie ciepa, stosuje si najczciej lutowanie:
pomieniowe,
indukcyjne,
oporowe,
lutozgrzewanie,
w osonach gazowych,
prniowe.
Naley rwnie zaznaczy, e w ostatnim okresie nastpi znaczny rozwj
lutowania z zastosowaniem rde ciepa, ktre wczeniej nie byy wykorzystywane
w lutowaniu, tj.: uku elektrycznego i promienia lasera.
W lutowaniu pomieniowym mog by stosowane nastpujce mieszaniny
gazowe:
propan powietrze,
propan tlen,
gaz ziemny tlen,
acetylen powietrze,
acetylen tlen,
wodr tlen.
Mieszaniny gazw, stosowane w procesach lutowania mikkiego i twardego,
charakteryzuje maksymalna temperatura wystpujca w pomieniu. W zalenoci
od skadu gazw w mieszaninie, temperatura pomienia gazowego moe wynosi
w zakresie 1880-3150 C (tab. 7.6).
119
Tab. 7.6. Maksymalna temperatura wystpujca w pomieniach gazowych, uszeregowana
od wartoci maksymalnej
Maksymalna
Lp. Mieszanina gazw temperatura
pomienia [C]
1 acetylen tlen 3150
2 propan tlen 2800
3 metan tlen 2765
4 acetylen powietrze 2325
5 propan powietrze 1925
6 metan powietrze 1880
Spord gazw palnych do lutowania pomieniowego wglikw spiekanych

ze stal najczciej stosowany jest acetylen. Acetylen jest jedynym gazem palnym
ze stref redukujc tlen w pomieniu. Inne gazy palne pobieraj w pierwotnym
spalaniu wicej tlenu z otaczajcego powietrza, anieli potrzebuj do zupenego
spalania.
Stanowisko do lutowania lotnym topnikiem pokazano na rys. 7.13. Gaz palny
(acetylen, propan) jest doprowadzany do dozownika z ciecz lotnego topnika, gdzie
nasycany jest jego parami. Nastpnie lotny topnik jest przekazywany do pomienia
gazowego, zabarwiajc go na charakterystyczny kolor zielony.
Rys. 7.13. Stanowisko do lutowania pomieniowego, wyposaone w dozownik topnika lotnego
Lutowanie indukcyjne materiaw zachodzi przez indukowanie prdw wirowych

w nagrzewanych elementach i wytworzenie ciepa, zgodnie z prawem Joulea Lenza.
Gboko wnikania prdw wirowych w materia lutowany zaley od waciwoci
materiau i czstotliwoci nagrzewania indukcyjnego. Moe by ono przeprowadzone
przez nagrzewanie prdami o redniej i wysokiej czstotliwoci. Prdy redniej
czstotliwoci, w zakresie 8-15 kHz s bardziej przydatne w procesach lutowania,
szczeglnie elementw o wikszych przekrojach, a to ze wzgldu na gbsze wnikanie
prdw wirowych w nagrzewane elementy i wiksz prdko nagrzewania.
Lutowane indukcyjne najczciej przeprowadza si na otwartym powietrzu, pod
oson topnika. Coraz czciej znajduje zastosowanie lutowanie indukcyjne w osonie
120
gazw obojtnych lub redukujcych. Na rysunku 7.14 pokazano konstrukcj
specjalnie wykonanego wzbudnika do lutowania w osonie gazowej, ktry skada si
z dwch piercieni. Jeden piercie suy do konwencjonalnego obiegu wody
chodzcej, a drugi doprowadza gaz osonowy.
Rys. 7.14. Konstrukcja wzbudnika piercieniowego z doprowadzeniem gazu osonowego [6]:

podstawa mocujca (1), piercie miedziany z chodzeniem wodnym (2),
piercie doprowadzajcy gaz osonowy (3), paszcz miedziany (4)
W lutowaniu oporowym zcze lutowane powstaje w wyniku przepywu prdu

elektrycznego midzy czonymi materiaami i wydzielania si duej iloci ciepa
na powierzchni styku. Proces lutowania oporowego najczciej jest wykonywany przy
uyciu zgrzewarek doczoowo-zwarciowych (rys. 7.15).
Lutozgrzewanie jest procesem stanowicym modyfikacj lutowania oporowego,
wykonywanym na urzdzeniach do zgrzewania, przy wykorzystaniu ich zdolnoci
do wywierania docisku na czone elementy [6]. Moe by wykonywane
na zgrzewarkach kleszczowych, punktowych, garbowych i doczoowo-zwarciowych
(rys. 7.16a-c).
Rys. 7.15. Lutowanie oporowe narzdzia: pytka wglikowa (1), korpus stalowy (2), warstwa topnika
(3), ksztatka lutownicza (4), elektroda nieruchoma (5), elektroda ruchoma (6), dociskacz rczny (7)
121
Rys. 7.16. Lutozgrzewanie stali z wglikami spiekanymi za pomoc: zgrzewarki kleszczowej (a),
zgrzewarki punktowej (b), zgrzewarki doczoowo-zwarciowej (c): pytka wglikowa (1),
korpus stalowy (2), topnik (3), lut (4), elektroda staa (5), elektroda ruchoma (6)
Lutowanie twarde pod oson topnika, zwaszcza w temperaturze lutowania

powyej 1000 C, nie stanowi ju tak skutecznej ochrony powstajcego zcza
lutowanego jak w niszej temperaturze. Szczeglnie dotyczy to obszaru, obok zcza
lutowanego, nagrzewanego do wysokiej temperatury, i niechronionego przed
intensywnym utlenianiem. Aby tego unikn stosowane s technologie piecowe
lutowania w osonie gazowej. Uywane s do tego celu piece komorowe i piece
tunelowe z rusztem wdrownym, nazywane tez piecami tamowymi. Schemat pieca
tunelowego, z jego charakterystycznymi strefami, pokazano na rys. 7.17.
Rys. 7.17. Schemat pieca tunelowego z rusztem wdrownym
Lutowanie w prni, przeprowadzane jest, bez potrzeby stosowania topnikw,

zwykle w piecach o konstrukcji jedno lub dwukomorowej (rys. 7.18). Piece
prniowe maj moliwo uzyskiwania prni w zakresie 10-1-10-7 mbar
i temperatury roboczej do 1600 C. Luty przeznaczone do lutowania prniowego nie
mog zawiera skadnikw atwo parujcych, takich jak: cynk, kadm, fosfor, czy te
mangan. Nowoczesne piece prniowe umoliwiaj rwnie, obok procesu lutowania,
122
obrbk ciepln stali narzdziowych, poprzez du prdko schodzenia azotem,
argonem, helem lub gazem formujcym wprowadzonym do komory roboczej.
Rys. 7.18. Piec prniowy jednokomorowy
7.8. CZ PRAKTYCZNA
1. Omwienie zagroe i obowizujcych warunkw bezpiecznej pracy.

2. Przedstawienie stanowisk do lutowania mikkiego i twardego.
3. Przygotowanie i omwienie materiaw podstawowych i dodatkowych
do lutowania. Przedstawienie sposobw oczyszczania powierzchni elementw
czonych.
4. Pokaz lutowania mikkiego rurek miedzianych past lutownicz S-Sn97Cu3, przy
uyciu pomienia na propan-powietrze.
5. Pokaz lutowania twardego lutem siluminowym AlSi12 blaszek aluminiowych dla
uzyskania zcza ktowego, przy uyciu pomienia na propan-powietrze.
6. Pokaz zwilania beztopnikowego lutem twardym miedziano-fosforowym blaszki
miedzianej, przy uyciu pomienia acetylenowo-tlenowego.
7. Pokaz lutowania twardego lutem mosinym elementw stalowych, przy uyciu
pomienia acetylenowo-tlenowego.
8. Ocena i omwienie uzyskanych pocze lutowanych.

schemat stanowiska do lutowania metodami zaprezentowanymi podczas zaj
laboratoryjnych,
sposoby przygotowania elementw do lutowania,
technologi lutowania (rodzaj lutu, sposb nagrzewania, topnik),
ocena wykonanych zczy lutowanych,
wnioski wasne.
123
LITERATURA
[1] LISON R., Lutowanie i jego miejsce wrd metod spajania, Przegld Spawalnictwa, nr 8-10/2002.
[2] PETER H.-J., Prastara technika czenia-lutowanie, Przegld Spawalnictwa, nr 4/2006.
[3] RADOMSKI T., CISZEWSKI A., Lutowanie, WNT ,Warszawa 1985.
[4] PILARCZYK J., Poradnik Inyniera. Spawalnictwo, Tom 2, WNT, Warszawa 2005.
[5] WOSISKI W., Podstawy technologii spajania materiaw zaawansowanych, Oficyna Wyd.
Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1997.
[6] MIRSKI Z., Sterowanie szerokoci szczeliny lutowniczej w procesach spajania materiaw
rnoimiennych, Prace Naukowe Instytutu Technologii Maszyn i Automatyzacji Politechniki
Wrocawskiej, nr 73, seria: Monografie nr 22, Oficyna Wyd. Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw
2000.
[7] TASAK E., Obrbka ubytkowa i spajanie, Uczelniane Wyd. Naukowo-Dydaktyczne, Krakw 2001.
[8] NOWACKI J., CHUDZISKI M., ZMITROWICZ P., Lutowanie w budowie maszyn, WNT,
Warszawa 2008.
[9] SOBIESZCZASKI J., Spajanie, Oficyna Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2004.
[10] SENKARA J., WINDYGA A., Podstawy teorii procesw spajania, Wyd. Politechniki
Warszawskiej, Warszawa 1990.
[11] CZUCHRYJ J., PAPKALA H., WINIOWSKI A., Niezgodnoci w zczach spajanych, Wyd.
Instytutu Spawalnictwa, Gliwice 2005.
[12] BUKAT K., HACKIEWICZ K., Lutowanie bezoowiowe, Wyd. BTC, Warszawa 2007.
WYKAZ NORM
PN-EN 29453:2000. Luty mikkie. Skad chemiczny i posta.

PN-EN 29454:2000. Topniki do lutowania mikkiego. Oznaczenia i wymagania.
PN-EN 1044:2002. Lutowanie twarde. Spoiwa (ju nieaktualna).
PN-EN ISO 17672:2010. Lutowanie twarde. Spoiwa.
PN-EN 1045:2001. Lutowanie twarde. Topniki do lutowania twardego. Techniczne warunki dostawy.
PN-EN ISO 3677:2001. Spoiwa do lutowania mikkiego, twardego i lutospawania. Oznaczenie.
124
8. KLEJENIE MATERIAW
CEL WICZENIA

podstawowymi zjawiskami fizykochemicznymi wystpujcymi w klejeniu
materiaw,
czynnikami wpywajcymi na powstanie pocze klejowych,
podstawowymi kryteriami podziau klejw,
metodami przygotowania powierzchni elementw czonych do klejenia,
zasadami projektowania i wykonywania pocze klejowych,
procedurami przeprowadzania bada wytrzymaociowych pocze
klejowych,
zaletami i wadami technologii klejenia w porwnaniu z innymi metodami
czenia.
8.1. WPROWADZENIE
Klejenie materiaw uwaane jest na podstawie odkry archeologicznych

za najstarsz technik spajania. Jej pocztki, sigajce czasw prehistorycznych,
datowane s nawet na 80 tys. lat p.n.e.
Dzisiaj klejenie materiaw jest nowoczesn technologi czenia. Jej
problematyka czy w wielu aspektach elementy z rnych dziedzin naukowych:
mechaniki, fizyki, termodynamiki i chemii. Stosowana jest szczeglnie w przypadku
czenia materiaw rnoimiennych, ktrych spajanie stwarza problemy wynikajce
z ich zrnicowanych waciwoci fizykochemicznych oraz mechanicznych. Polska
norma PN-EN 923:2008, definiuje klejenie jako technik czenia materiaw przy
uyciu substancji niemetalicznej kleju, przez zespolenie ich powierzchni (adhezja),
przy zachowaniu odpowiedniej wytrzymaoci wewntrznej zcza (kohezja).
Odkrycie na pocztku XX wieku makromolekularnej budowy substancji
spowodowao dynamiczny rozwj klejw syntetycznych na bazie ywic sztucznych,
ktre wypary spoiwa oparte na bazie skadnikw pochodzenia naturalnego.
Umoliwio to otrzymywanie pocze spajanych, jednak nakadem mniejszych
kosztw i pracy. Klejenie stao si realn alternatyw tych technik, oferujc szereg
zalet, niemoliwych do uzyskania metodami spawania, lutowania czy zgrzewania.
Dua rnorodno spoiw przeznaczonych do klejenia oraz wynikajca z niej
moliwo uzyskiwania penej gamy waciwoci w zalenoci od potrzeb, stawia
t technologi w czowce najbardziej przyszociowych metod spajania. Poczenia
klejowe, obok swojej podstawowej roli czenia elementw, czsto peni te funkcje
wspomagajce takie jak uszczelnianie, mocowanie czy zabezpieczanie, mog by
rwnie stosowane jako hybrydowe, czone z innymi technikami spajania.
125
8.2. ZALETY I WADY TECHNIKI KLEJENIA
Inynierskie podejcie do problemu klejenia wymaga szczegowego poznania

wszelkich zagadnie zwizanych z t techniki jeszcze przed rozpoczciem wstpnych
czynnoci wykonywania pocze. Gruntowne opanowanie problematyki klejenia,
ze szczeglnym zwrceniem uwagi na jej zalety oraz wady, pozwala na projektowanie
funkcjonalnych zczy przy wzgldnie maych nakadach finansowych.
Poprawnie zaprojektowane i wykonane poczenia klejowe wykazuj wiele zalet.
W wielu przypadkach technologia ta oferuje nam zcza o waciwociach
o wiele przewyszajcych moliwoci konwencjonalnych technologii. Zastosowanie
jej nie tylko zmniejsza do minimum naprenia i odksztacenia w poczeniach, ale
take je uszczelnia oraz chroni przed wnikaniem wilgoci i powstawaniem korozji.
Rwnomiernie obcione zcze klejowe nie wykazuje strefy wpywu ciepa, a dziki
duej elastycznoci kleju moe przejmowa niekorzystne zmiany wspczynnika
rozszerzalnoci liniowej spajanych materiaw. Istotn cech klejenia jest moliwo
czenia materiaw o bardzo zrnicowanych waciwociach, dziki czemu,
moliwe jest m.in. uzyskiwanie lekkich konstrukcji. Bardzo wan zalet tej techniki
jest atwo automatyzacji oraz eliminacja dodatkowych obrbek powierzchniowych
po procesie klejenia. Dodatkowo stosunkowo atwo jest przyuczy pracownikw
do operacji zwizanych z klejeniem.
Podstawowe wady klejenia to gwnie ograniczona odporno na dziaanie
wysokiej temperatury, szczeglnie powyej 150 C, maa wytrzymao mechaniczna
pocze, zazwyczaj nie przekraczajca 35 MPa. Poczenia klejowe zwykle nie
wykazuj bezporednio po klejeniu 100% wytrzymaoci mechanicznej, a czas
skadowania klejw jest ograniczony. Dodatkowo wykazuj one skonno
do elowania, rozwarstwiania i sedymentacji. Podczas procesu klejenia bezwzgldnie
naley przestrzega przepisw BHP, gdy skadniki klejw czsto zawieraj zwizki
niebezpieczne dla zdrowia uytkownikw.
Jak wynika z analizy literatury [1-4], autorzy wielokrotnie prbowali dokona
syntezy porwnawczej podstawowych technik czenia. W wielu przypadkach
technologia klejenia wykazuje przewag zalet, w porwnaniu z lutowaniem,
spawaniem, zgrzewaniem czy czeniem mechanicznym. Nie oznacza to jednak,
e klejenie jest w stanie zastpi konwencjonalne techniki czenia w ich aktualnych
zastosowaniach. Ewentualne wdroenia tej techniki dotycz jedynie wybranych
elementw czy konstrukcji i tylko wwczas, gdy bdzie to uzasadnione ekonomicznie
i bdzie speniao wymogi eksploatacyjne.
8.3. ZJAWISKA FIZYKOCHEMICZNE WYSTPUJCE

W KLEJENIU MATERIAW
Moliwo uzyskania trwaego i funkcjonalnego poczenia klejowego wymaga

spenienia dwch podstawowych warunkw: odpowiedniego zwizania spoiny
klejowej z powierzchni materiau czonego (adhezja) oraz osignicia odpowiedniej
126
wytrzymaoci w samej spoinie klejowej (kohezja). W prawidowo zaprojektowanym
i wykonanym poczeniu klejowym siy adhezji powinny by w przyblieniu rwne
co do wartoci siom kohezji. Zjawiska odpowiedzialne za powstanie pocze
klejowych pokazano na rys. 8.1 [1,2,4,5].
Rys. 8.1. Oddziaywania adhezyjne i kohezyjne w poczeniu klejowym [1,2,4,5]
Adhezja (ac. adhesio sczepianie, przyleganie) jest zjawiskiem

powierzchniowego wizania si warstw wierzchnich dwch cia, zazwyczaj cieczy
i ciaa staego. Wyodrbnia si podzia adhezji na waciw i mechaniczn [1-8].
Istnieje wiele teorii prbujcych wyjani zjawisko adhezji waciwej, a take okreli
warunki, w jakich mona uzyska du wytrzymao zczy adhezyjnych: teoria
oddziaywa czsteczkowych (fizyczno chemiczna), teoria elektrostatyczna, teoria
dyfuzyjna, teoria chemiczna i pozostae teorie [1,2,4,8,9].
W przypadku adhezji mechanicznej o wytrzymaoci zcza decyduje
wytrzymao kleju lub czonych materiaw, a nie zjawiska zachodzce na granicy
obu tych faz. Rzadkopynny klej o maej lepkoci penetruje nierwnoci powierzchni,
zakotwiczajc si mocno we wgbieniach materiau majcego chropowat
powierzchni i jest absorbowany przez porowate podoe podczas nanoszenia
(rys. 8.2) [1,2,4,6,7]. Stopie penetracji zaley gwnie od lepkoci kleju, temperatury,
cinienia, czasu wnikania, a take od przekroju i gbokoci wgbie [1,2,8]. Istotne
z punktu widzenia funkcjonalnoci pocze s oddziaywania w skali mikro [1,2,10].
Kleje o duej lepkoci, np. w postaci pasty, nie wykazuj zdolnoci zarwno
do zwilania, jak i rozpywania si na powierzchni klejonej, co prowadzi
do zmniejszenia wytrzymaoci pocze w wyniku niedokadnego wniknicia masy
klejowej w nierwnoci [1,11]. Podstawowe rnice w zwilaniu powierzchni przez
kleje o maej i duej lepkoci pokazano na rys. 8.3a i b [1,2,4,6,7].
127
Rys. 8.2. Adhezja mechaniczna [1,2,4,6,7]
Rys. 8.3. Zwilanie powierzchni klejami o maej lepkoci (a) i duej lepkoci (b) [1,2,4,6,7]
Kohezja (ac. cohaesio spjno) definiowana jest jako stan cia fizycznych,
w ktrym oddziaywania midzyczsteczkowe przeciwstawiaj si rozdzieleniu ich
na czci [1,2,8]. Miar kohezji jest praca potrzebna do rozdzielenia okrelonego ciaa
na czci, podzielona przez powierzchni powsta wskutek tego rozdzielenia.
Analiza waciwoci adhezyjnych warstwy wierzchniej wymaga uwzgldnienia
rwnie aspektw energetycznych. Zgodnie z norm PN-EN 923:2008 zwilalno
jest to zdolno cieczy (kleju) do rozpywania si na powierzchni ciaa staego.
Zwilanie jest zjawiskiem fizycznym, ktre polega na rozpywaniu si osadzonej
kropli cieczy i przyjmowaniu przez ni ksztatw rwnowagowych na powierzchni
granicy fazy staej i gazowej lub rozprzestrzeniania si cieczy wzdu granic fazy
staej. W pierwszym przypadku, stopie zwilania powierzchni mona wyznaczy
na podstawie kta zwilania, bdcego bardzo istotn wielkoci charakteryzujc
oddziaywania na granicy faz ciao stae ciecz. Jest to kt zawarty midzy styczn
do powierzchni cieczy w punkcie zetknicia faz: ciao stae ciecz
powietrze, a powierzchni ciaa staego. Dla uzyskania jednoznacznoci interpretacji
otrzymanych wynikw, do wyznaczania kta zwilania stosuje si ciecze, z uwagi
na ich tendencje do przyjmowania ksztatw odpowiadajcych najmniejszej objtoci.
Podczas zwilania fazy staej przez faz ciek nie powinny zachodzi adne reakcje
chemiczne ani wzajemna rozpuszczalno faz.
128
Podstaw metod obliczania waciwoci energetycznych warstwy wierzchniej jest
sformuowane w 1805 roku rwnanie Younga:
= + (8.1)
gdzie:
SV napicie powierzchniowe ciaa staego,
SL midzyfazowe napicie powierzchniowe ciaa staego i cieczy,
LV napicie powierzchniowe cieczy,
- rwnowagowy kt zwilania.
Graficzn interpretacj rwnania Younga pokazano w rozdziale 7 Lutowanie

na rys. 7.1. Dobra zwilalno w klejeniu wystpuje, gdy kt zwilania, okrelany
midzy styczn do zarysu kropli kleju, a podoem klejonym, wynosi poniej
30 [1-7,11]. Poszczeglne przypadki oddziaywania zwilajcego kleju na klejonej
powierzchni (analogiczne jak w przypadku lutowania) pokazano w rozdziale
7 Lutowanie na rys. 7.2 [1,2,4-7,11].
Teoretycznie, w przypadku wartoci kta zwilania = 180 ciecz charakteryzuje
si nieskoczenie du prac kohezji i zerow prac adhezji do powierzchni staej.
W rzeczywistoci najczciej spotyka si stany porednie, zatem przyjto umownie,
e jeli kt zwilania ma warto wiksz od 90 uwaa si, e ciecz nie zwila ciaa
staego.
Zwilalno oraz zdolno do rozpywnoci na powierzchni ciaa staego zale nie
tylko od redniego napicia powierzchniowego caej warstwy wierzchniej, ale rwnie
od ukadu czsteczek znajdujcych si najbliej cieczy zwilajcej [1,2]. Bezporedni
wpyw na warto kta zwilania ma stereometria powierzchni, gwnie jej
chropowato (rys. 8.4a) oraz homogeniczno podoa (rys. 8.4b) na granicy trzech
faz [1,2].
Rys. 8.4 Zaleno kta zwilania od topografii (a) oraz homogenicznoci (b) podoa na granicy
trzech faz [1,2]
8.4. CZYNNIKI WPYWAJCE NA POWSTANIE POCZE

KLEJOWYCH
Uzyskanie poprawnego poczenia klejowego wymaga uwzgldnienia czynnikw

materiaowych, technologicznych, konstrukcyjnych oraz warunkw eksploatacyjnych
129
pracy zczy [1,2,4,9,12]. Wpyw poszczeglnych czynnikw na uzyskanie
poprawnego poczenia klejowego pokazano na rys. 8.5 [1,2].
Rys. 8.5. Wpyw poszczeglnych czynnikw na uzyskanie poprawnego poczenia klejowego [1,2]
Spord czynnikw technologicznych szczeglnie wanym problemem,

decydujcym o funkcjonalnoci zcza, jest odpowiedni dobr kleju [1,2,4,12]. Zaley
od niego przede wszystkim wytrzymao mechaniczna poczenia, ale take
odporno na dziaanie wysokiej temperatury, zdolno do odksztace sprystych,
moliwo pracy w niekorzystnych warunkach rodowiskowych (wilgo,
promieniowanie soneczne, bezporedni kontakt z substancjami chemicznymi). Coraz
wiksza rnorodno klejw dostpnych na rynku sprawia, e dobr waciwego
spoiwa staje si prawdziwym wyzwaniem. Podstawow czynnoci, poprzedzajc ten
wybr, jest zdefiniowanie wartoci i sposobu dziaania obcie oraz waciwoci
czonych materiaw. Nastpnie okrela si ograniczenia zwizane z metodami
i warunkami przygotowania powierzchni oraz utwardzania kleju, wymiarami
i geometrycznym uksztatowaniem elementw czonych, warunkami
atmosferycznymi i mechanicznymi pracy zcza. Szczeglnie istotne jest
uwzgldnienie obcie dynamicznych, potraficych obniy wytrzymao pocze
klejowych 2-5 krotnie w porwnaniu z obcieniami statycznymi [1,4].
Dodatkowym kryterium jest wymagana elastyczno zcza oraz jego trwao.
Dla klejw dwuskadnikowych istotne jest odpowiednie przygotowanie mieszaniny
klejowej. Naley bezwzgldnie przestrzega zalece producenta dotyczcych
wagowego lub objtociowego stosunku mieszania poszczeglnych skadnikw.
Niedopuszczalne s wszelkie odstpstwa z uwagi na stechiometri reakcji nadmiar
utwardzacza pozostaje nieprzereagowany, natomiast jego niedobr prowadzi
do niewaciwego usieciowania kleju. Przygotowanie masy klejowej przeprowadza si
rcznie lub w specjalnych mieszalnikach mechanicznych albo gowicach
przepywowych [1,2]. Proces ten jest cile zwizany z tzw. czasem ycia
mieszaniny klejowej (ywotno, czas roboczy), czyli czasem od momentu dodania
do ywicy utwardzacza, do chwili osignicia przez mieszanin tak duej lepkoci,
130
ktra uniemoliwia jej nanoszenie na powierzchnie klejone i ich zwilenie
(wg PN-EN 14022:2010). Podczas sporzdzania masy klejowej naley wyeliminowa
lub ograniczy do minimum wprowadzanie pcherzy powietrza, ktre mog
zmniejszy wytrzymao poczenia o 5-15% [1,2].
Kolejnym wanym etapem jest nanoszenie kleju, ktre moe by wykonywane
rcznie lub w procesie zautomatyzowanym. Wane jest, aby warstwa kleju
wykazywaa odpowiedni grubo i bya rwnomiernie rozoona na powierzchni.
Sposb nanoszenia klejw zaley od ich waciwoci, przede wszystkim od lepkoci
i zwizanej z ni konsystencji, a take od czasu ycia mieszaniny klejowej.
W zalenoci od rodzaju spoiwa istnieje moliwo nanoszenia go na jedn lub obie
powierzchnie elementw czonych, ktre skada si bezporednio po naniesieniu
kleju lub po okrelonym czasie (kleje wymagajce odparowania rozpuszczalnika).
Kleje, w zalenoci od zastosowania, mog by nanoszone punktowo, liniowo,
specjalnymi ciegami lub powierzchniowo.
Utwardzanie, w zalenoci od rodzaju kleju, moe by efektem procesu
fizycznego, reakcji chemicznej, oddziaywania podwyszonej temperatury,
promieniowania ultrafioletowego lub reakcji anaerobowej [1,2,4]. Gwnymi
parametrami utwardzania s czas, temperatura i docisk. Wanym jest, aby
bezporednio po zoeniu elementw czonych odpowiednio je ustali, zapewniajc
niezmienno pooenia podczas utwardzania [1,2,4].
8.5. PRZYGOTOWANIE POWIERZCHNI ELEMENTW

CZONYCH DO KLEJENIA
Waciwy proces technologiczny klejenia rozpoczyna si od przygotowania

powierzchni materiaw czonych. Etap ten w znacznym stopniu decyduje
o prawidowej pracy zcza. Zgodnie z PN-EN 13887:2005, przygotowanie warstwy
wierzchniej wymaga uycia odpowiednich metod, zarwno czyszczenia, jak
i modyfikacji powierzchni elementw, za pomoc powok organicznych,
nieorganicznych lub ich kombinacji.
Warstwa wierzchnia jest zewntrzn warstw materiau ograniczon rzeczywist
powierzchni, wykazujc zmienione cechy fizyczne i niekiedy chemiczne w stosunku
do cech materiau rdzenia (wg PN-M-04250:1987). Jej waciwoci zale od skadu
i budowy chemicznej, struktury geometrycznej oraz rodzaju wiza atomowych, ktre
s wynikiem oddziaywa si i temperatury wystpujcych w procesach obrbki.
Zdolnoci adhezyjne warstwy wierzchniej znaczco wzrastaj przez usunicie
organicznych i nieorganicznych zanieczyszcze w postaci osadw, pyw, tlenkw,
spolaryzowanych moleku (tuszczw, smarw i olejw), zaadsorbowanej wody
i gazw oraz warstw reakcyjnych [1,2,4].
Metody przygotowania powierzchni elementw do procesu klejenia powinny
zapewnia osiganie najkorzystniejszych waciwoci pocze adhezyjnych,
uwzgldniajc rodzaj materiaw czonych i stosowanych klejw. W przypadku
lutowania czy spawania przygotowanie powierzchni czenia nie odgrywa tak
131
szczeglnej roli jak przy klejeniu. W technologiach tych stosowane s topniki,
ochrona gazowa oraz prnia, ktre osaniaj obszar czenia oraz pomagaj
we waciwym zwilaniu lub te stapianiu czonych materiaw. Pominicie
oczyszczenia powierzchni w klejeniu prowadzi do wielokrotnego zmniejszenia i tak
stosunkowo maej jednostkowej wytrzymaoci mechanicznej.
Istotn kwesti, poza trwaoci warstwy wierzchniej, jest jej powtarzalno. Przez
uzyskanie maksymalnych si adhezji na granicy klej materia czony, mona nawet
4 krotnie zwikszy wytrzymao mechaniczn pocze klejowych [1,2,4].
Prawidowo przygotowana do procesu klejenia powierzchnia powinna
charakteryzowa si [1,2]:
brakiem zanieczyszcze redukujcych adhezj,
dobr zwilalnoci klejem,
zdolnoci do wytwarzania wiza midzyfazowych,
stabilnoci dla zaoonych warunkw i czasu eksploatacji zcza,
powtarzalnoci uzyskiwanych waciwoci,
obecnoci podkadw lub aktywatorw (jeli s wymagane).
Przygotowanie powierzchni materiaw klejonych ma zasadniczy wpyw
na waciwoci mechaniczne pocze, a przez to na niezawodno ich pracy.
W praktyce, w zalenoci od waciwoci czonych elementw oraz wymaga
przyczepnoci klejw, stosuje si rne metody przygotowania powierzchni, w celu
jej rozwinicia oraz zapewnienia spjnoci i zwilalnoci, takie jak: mechaniczne,
chemiczne, termiczne (lub czenie tych metod: chemiczno-termiczne) oraz
elektrochemiczne [1,2,4]. Przygotowanie powierzchni elementw czonych
do procesu klejenia powinno obejmowa trzy podstawowe etapy [1,2,8,11]:
oczyszczanie i odtuszczanie powierzchni z zanieczyszcze,
modyfikacja warstwy wierzchniej rnymi metodami mechanicznymi,
termicznymi, chemicznymi lub elektrochemicznymi,
czynnoci bezporednio poprzedzajce utworzenie zcza (np. naniesienie
podkadw, aktywatorw).
Czynniki wpywajce na proces obrbki powierzchni elementw klejonych
pokazano schematycznie na rys. 8.6 [1,2,4]. Obejmuj one zasadniczo przygotowanie
powierzchni oraz podstawow i dodatkow jej obrbk.
132
Rys. 8.6. Sposoby obrbki powierzchni elementw klejonych [1,2,4]
Metody przygotowania powierzchni elementw czonych do klejenia,

z punktu widzenia ingerencji w struktur materiau rodzimego, dzieli si na pasywne
i aktywne [1,11]. Metody pasywne maj na celu jedynie usunicie wikszoci
zanieczyszcze (organicznych i nieorganicznych) oraz zewntrznych sabych warstw
granicznych, pozostawiajc czyst i chemicznie aktywn powierzchni. Aktywne
formy przygotowania warstwy wierzchniej do procesu klejenia, oprcz wymienionych
zabiegw, powoduje rwnie czciow ingerencj w struktur materiau rodzimego.
Pozwala to na poprawienie zwilalnoci, chropowatoci powierzchni (w mikroskali)
oraz zdolnoci adhezyjnych warstw bezporednio odpowiedzialnych za powstanie
pocze. W efekcie prowadzi to do zwikszenia wytrzymaoci mechanicznej oraz
trwaoci zczy klejowych. W niektrych przypadkach aktywne metody
przygotowania elementw przeznaczonych do klejenia polegaj na uzyskaniu nowej
powierzchni, korzystnej z punktu widzenia waciwoci adhezyjnych.
Zazwyczaj pierwszym i kocowym etapem przygotowania powierzchni jest jej
odtuszczenie, zwykle za pomoc rozpuszczalnikw organicznych lub roztworw
substancji powierzchniowo czynnych. Nie zaleca si stosowania benzyny
ekstrakcyjnej oraz wodnych rodkw myjcych na bazie zasadowej lub kwanej,
poniewa zawieraj odpowiednio kilka procent frakcji tuszczowych oraz dodatki
antykorozyjne, np. niewielkie iloci silikonw, niekorzystnie wpywajcych na siy
adhezji w poczeniach klejowych [1-4]. Dobre rezultaty oczyszczania mona uzyska
stosujc rodki zalecane przez producentw klejw, dobranych odpowiednio
do waciwoci spoiwa. Najskuteczniejsze odtuszczanie, umoliwiajce uzyskanie
duej aktywnoci fizykochemicznej powierzchni dla stosowanego kleju, przeprowadza
si w parach rozpuszczalnikw, myjkach elektrolitycznych, ultradwikowych
i komorowych oraz natryskowo [1,2,4]. Elementy szczeglnie zanieczyszczone mona
wstpne podda ekspozycji w rozpuszczalniku, a nastpnie oczyci wspomagajc si
innymi metodami. Dla powierzchni chropowatych szczeglnie uzasadnione wydaje si
wykorzystanie ultradwikw, ktre w wyniku zjawiska kawitacji, tworz
133
w roztworze mikroskopijne pcherzyki powietrza o oczyszczajcym adunku
energetycznym [1,2]. Naley pamita, e odtuszczanie warstwy wierzchniej jest
warunkiem koniecznym, ale czsto niewystarczajcym do uzyskania duej
wytrzymaoci poczenia klejowego [1,12]. Dodatkowo powinno si je poprzedza
rozwijajcymi i aktywujcymi obrbkami powierzchniowymi. Bardzo istotnym
etapem jest ostateczne pukanie wod lub rozpuszczalnikami w celu usunicia
z powierzchni pozostaoci rodkw chemicznych, zakoczone dokadnym suszeniem.
Metody mechaniczne usuwaj wikszo zanieczyszcze organicznych
i nieorganicznych, zmieniajc dodatkowo topografi powierzchni oraz jej
reaktywno. W zalenoci od rodzaju czonych materiaw realizuje si
je najczciej poprzez szlifowanie, obrbk strumieniowo ciern, chropowacenie
materiaami ciernymi (papier, wkna, wena metalowa), szczotkowanie,
motkowanie, rutowanie, kulkowanie czy skrobanie [1,2,11]. Metody te przyczyniaj
si do rozwinicia powierzchni rzeczywistej materiaw czonych, co zwiksza
powierzchni styku czsteczek kleju z podoem i jest przyczyn wikszych
oddziaywa midzyczsteczkowych, a przez to wzrostu waciwoci adhezyjnych.
Metody mechaniczne umoliwiaj ukonstytuowanie struktury geometrycznej
warstwy wierzchniej, zapewniajc maksymalne jej rozwinicie, lecz nie gwarantuj
dobrego uaktywnienia powierzchni, std powinny by poczone z pniejsz obrbk
chemiczn. Naley zwrci uwag, aby podczas obrbki mechanicznej nie
wprowadzi w warstw wierzchni elementw czonych nadmiernych napre
wasnych ciskajcych, powodujcych jej odksztacenia. Mog one by przyczyn
niekorzystnych napre oddzierajcych, zmniejszajcych wytrzymao pocze
klejowych nawet o 10-50% [1,2].
Obrbka chemiczna polega na poddawaniu powierzchni elementw klejonych
oddziaywaniu kpieli o odpowiednim skadzie oraz temperaturze [1,2,11,12].
Najczciej stosowane metody chemiczne to: trawienie roztworami kwasw, trawienie
alkaliczne, utlenianie, anodowanie, fosforowanie [1,11]. Umoliwiaj one uzyskanie
wymaganego rozwinicia powierzchni, ale rwnie zapewniaj du aktywno
fizykochemiczn oraz odporno korozyjn. Oprcz usuwania zanieczyszcze
organicznych znacznie redukuj grubo warstw tlenkowych oraz zmieniaj ich
morfologi. Prawidowy wybr kpieli moe zwikszy wytrzymao na cinanie
pocze klejowych nawet o 40% [1,9].
Termiczne metody przygotowania powierzchni do procesu klejenia stosuje si
stosunkowo rzadko, gwnie do tworzyw sztucznych. Wykorzystuje si oczyszczanie
pomieniowe przy uyciu palnikw gazowych, jonowych lub plazmowych albo
dugotrwae wygrzewanie, czsto w prni.
Elektrochemiczne metody przygotowania powierzchni elementw czonych
do klejenia, mimo i zapewniaj bardzo korzystne waciwoci adhezyjne, z uwagi
na dugotrway i skomplikowany proces, stosowane s jedynie w przypadku bardzo
duych wymaga wytrzymaociowych. Obrbka elektrochemiczna polega
na roztwarzaniu anodowym powierzchni materiau klejonego w warunkach elektrolizy
[1,2,13]. Reakcje chemiczne zachodzce podczas obrbki s odwrotne do tych, ktre
134
wystpuj w galwanotechnice, przy pokrywaniu wyrobw warstwami metalu.
Roztwarzanie umoliwia ciecz przewodzca prd elektryczny elektrolit. Proces
polega na przechodzeniu roztwarzanych jonw do elektrolitu i wydzielaniu si
produktw reakcji w elektrolicie [1,2].
Dla zwikszenia przyczepnoci kleju i wytrzymaoci poczenia, po ostatecznym
odtuszczeniu powierzchni elementw klejonych mona je podda gruntowaniu
podkadem [1,2,4]. Podkady (primery, promotory adhezji, rodki sprzgajce)
to materiay chemicznie podobne do klejw, bazujce na rozpuszczalnikach
organicznych, roztworach polimerw i reaktywnych monomerw, z niewielkim
(do 10%) udziaem cia staych, zawierajce chemicznie czynne grupy funkcyjne
[1,2,4,12]. Mog by rozpylane lub nanoszone wakiem bd pdzlem
na powierzchni elementw czonych, pozostawiajc warstw nie wiksz ni
5 g/m2. Nonik odparowuje pozostawiajc na powierzchni skadniki aktywne, ktre
wchodz w reakcj z warstw wierzchni, jednoczenie oddziaywujc z klejem [1,5].
Stanowi one swoiste mostki midzy warstw kleju a powierzchni, poprawiajc
adhezj oraz trwao pocze, a niekiedy przyczyniajc si do poprawy waciwoci
mechanicznych [1,2,12]. Dodatkowo zwikszaj rwnie odporno pocze
na oddziaywanie wilgoci i korozji [1,4]. Nakadanie podkadu powinno nastpi
bezporednio po zakoczeniu przygotowania powierzchni materiaw czonych,
co pozwala zapobiec zmianom stanu warstwy wierzchniej spowodowanym
oddziaywaniem rodowiska, zwaszcza tlenu, oraz przypadkowemu zabrudzeniu
powierzchni [1,12].
Aktywatory (przyspieszacze) s substancjami przyspieszajcymi, a niekiedy
niezbdnymi do utwardzenia klejw. W przeciwiestwie do podkadw nie wpywaj
one na adhezj, poprawiajc jedynie siy spjnoci kleju i gwarantujc prawidowy
proces wizania [1,2].
8.6. PODZIA KLEJW
Podstawowymi skadnikami klejw s substancje wice (spoiwo, lepiszcze),

rozpuszczalniki, rodki zwikszajce przylepno (plastyfikatory, koalescenty), rodki
sieciujce, modyfikatory i stabilizatory. Istnieje wiele kryteriw podziau klejw
uwzgldniajcych ich waciwoci i przeznaczenie, z czego zasadniczego podziau
dokonuje si wedug ich bazy chemicznej oraz sposobu utwardzania. W praktyce
najczciej stosowane kryteria podziau klejw dotycz [1,2,4,11]:
postaci (konsystencji),
prdkoci wizania,
metody i dziedziny zastosowania,
waciwoci zczy,
iloci skadnikw,
waciwoci cieplnych warstwy klejowej.
135
Wan grup klejw utwardzajcych si chemicznie stanowi kleje reaktywne,
dzielce si wedug sposobu utwardzania przez: poliaddycj, polimeryzacj,
polikondensacj.
8.6.1. KLEJE REAKTYWNE

(UTWARDZAJCE SI CHEMICZNIE)
Kleje na bazie ywic epoksydowych ywice epoksydowe nale do grupy ywic

chemoutwardzalnych. Kleje na bazie ywic epoksydowych to klasyczne kleje
do czenia metali [1,4]. Kleje te mog wystpowa jako jedno i dwuskadnikowe.
Kleje jednoskadnikowe utwardzane s pod wpywem temperatury, zwykle powyej
120 C. W przypadku klejw 2-skadnikowych miesza si dwa monomery ywic
i utwardzacz. W klejach dwuskadnikowych, utwardzajcych si przez poliaddycj,
wizanie nastpuje w zalenoci od utwardzacza po kilku, kilkunastu minutach lub
2 godzinach (dla duych powierzchni). Elementy klejone powinny by jednoznacznie
ustalone wzgldem siebie, docinite i zabezpieczone przed zmian pooenia.
W przypadku klejw dwuskadnikowych, wygodne jest uywanie klejw
o jednakowym udziale objtociowym skadnikw A i B. Niewaciwa proporcja
obydwu skadnikw ma wpyw na zmniejszenie wytrzymaoci mechanicznej
poczenia klejowego. Czsto pen wytrzymao mechaniczn poczenia klejowe
uzyskuj nawet dopiero po siedmiu dniach. Dla skrcenia tego czasu stosuje si
dogrzewanie zczy w zakresie temperatur 60-180 C. Wzrost temperatury umoliwia
skrcenie czasu utwardzania kleju. Wysza temperatura utwardzania kleju sprzyja
rwnie uzyskiwaniu wikszej wytrzymaoci na cinanie poczenia klejowego,
nawet 2,5 krotnie w odniesieniu do zczy utwardzanych w temperaturze pokojowej.
Zbyt wysoka temperatura utwardzania kleju, powyej 180 C, powoduje zbyt du
gsto sieciowania co prowadzi do uzyskania duej wytrzymaoci mechanicznej
zcza, ale o zmniejszonej elastycznoci i udarnoci. Natomiast przyspieszenie
wizania klejw na bazie ywic epoksydowych przez aktywatory chemiczne
znajdujce si zwykle w utwardzaczu prowadzi do obnienia wytrzymaoci
mechanicznej zczy. Utwardzone spoiny klejowe s odporne na dziaanie wody,
benzyny, olejw mineralnych, wodnych roztworw soli i kwasw. Nie s odporne
natomiast na dziaanie substancji utleniajcych i takich rozpuszczalnikw jak: ketony,
estry, roztwory chloropochodne.
Kleje poliuretanowe mog wystpowa jako kleje jedno i dwuskadnikowe, bez
rozpuszczalnika lub z rozpuszczalnikiem. Dla klejw jednoskadnikowych bez
rozpuszczalnika decydujc rol przy utwardzaniu odgrywa woda, ktra zwykle
znajduje si w wystarczajcej iloci w otaczajcym powietrzu. W okrelonych
przypadkach dla przyspieszenia utwardzania kleju mona zastosowa natrysk wodny.
S one stosowane tam gdzie elementy musz by szybko sklejone, uszczelnione
i polakierowane. Kleje dwuskadnikowe bez rozpuszczalnika skadaj si
z niskomolekularnego poliizocyjanianu i niskomolekularnego poliolu [1,4].
Wymieszanie obydwu skadnikw w temperaturze pokojowej rozpoczyna reakcj
136
utwardzania. Kleje jednoskadnikowe z rozpuszczalnikiem zawieraj ju usieciowane
makromolekuy poliuretanowo hydroksylowe, ktre s rozpuszczone
w rozpuszczalnikach organicznych. Przed sklejeniem rozpuszczalnik powinien
cakowicie lub w przewaajcej czci odparowa. Kleje dwuskadnikowe
z rozpuszczalnikiem skadaj si ze skadnika A stanowicego rozpuszczony
poliuretan hydroksyl i skadnika B stanowicego poliizocyjanian. Kleje te wykazuj
wiksze siy kohezji w porwnaniu do klejw jednoskadnikowych. Kleje
poliuretanowe dyspersyjne stanowi wysokomolekularne poliuretany hydroksyle,
ktre s zdyspergowane w wodzie. Wystpuj jako jedno lub dwuskadnikowe.
Kleje te znajduj zastosowanie w przemyle opakowa i przemyle samochodowym.
Nie nadaj si do klejenia mikkiego polichlorku winylu (PCV).
Kleje metakrylowe baz tych klejw jest ywica metakrylowa, z ktrej
wytwarzany jest polimetakrylan metylu (plexi) [1,4,5]. Do ywicy dodawany jest
w fazie produkcyjnej rwnie katalizator (przyspieszacz reakcji). Jako utwardzacze
stosowane s nadtlenki o waciwociach nadtlenku wodoru, wody utlenionej.
Utwardzacz moe by dodawany do ywicy w rnej postaci: proszku, pasty lub
lakieru. Lakier nanoszony jest na jedn z powierzchni czonych. Po wyschniciu
lakieru elementy te mog by magazynowane i nastpnie klejone po naniesieniu
ywicy na powierzchnie elementw. Proszek dodawany jest zwykle w iloci 1-3%
wag., a pasta w iloci 3-5% wag. Kleje oparte na ywicach metakrylowych wykazuj
du wytrzymao na cinanie, dochodzc do 40 MPa. Zcza klejowe mog
pracowa w zakresie temperatur -40 do 130 C. Kleje metakrylowe nadaj si
do klejenia metali, duroplastw (tworzyw termoutwardzalnych), ceramiki i szkie.
Kleje cyjanoakrylowe wytwarzane s bez rozpuszczalnika. Znane s pod nazw
klejw sekundowych, poniewa utwardzaj si w cigu kilku, kilkunastu sekund.
Z tego wzgldu nadaj si tylko do klejenia maych powierzchni, nie przekraczajcych
1 cm2. Pobieraj przy utwardzaniu chemicznym wilgo z powietrza, co doprowadza
do ich polimeryzacji. Zwykle wystarcza do tego powietrze o wilgotnoci wzgldnej
w granicach 40-60 %. Klej nanosi si na jeden z elementw czonych. Zetknicie
obydwu elementw, zaraz po naniesieniu kleju, musi przebiega ostronie, poniewa
przy wadliwym usytuowaniu elementw klejonych pierwotnie wykonane poczenie
wymaga zniszczenia. S produkowane od konsystencji ciekej o maej lepkoci
do konsystencji elu. Su do klejenia metali, wielu tworzyw sztucznych (ABS,
twardy polichlorek winylu PCV, polistyren PS), szka, skry i drewna. Poczenia
klejowe osigaj wytrzymao na cinanie w zakresie 7-20 MPa i s zwykle
nieodporne na dziaanie wody [1,4]. Szybka reakcja kleju z wilgoci powoduje,
i kleje powinny by przechowywane w zamknitym pojemniku, w chodziarce.
Naley wykaza du ostrono podczas klejenia, gdy atwo mona sklei palce rk.
W takim przypadku naley szybko zanurzy rce w gorcej wodzie z mydem
i ostronie rozwiera palce rk. Przy kontakcie z oczami, ktre s naturalne wilgotne,
dostanie si kropli kleju powoduje jego byskawiczne utwardzenie. Z tych wzgldw
naley pracowa w okularach i rkawicach ochronnych.
137
Kleje anaerobowe nazwa kleju pochodzi z greckiego sowa anaeroby
tj. organizmw mogcych y bez dostpu tlenu [1,4]. S to kleje jednoskadnikowe
o rnym stopniu lepkoci. Nie ulegaj polimeryzacji dopki maj kontakt z tlenem
z otaczajcego powietrza. Dopiero po odciciu dostpu tlenu z powietrza oraz
w kontakcie z metalow powierzchni czonych elementw dochodzi do ich
utwardzania. Jony metalu w obecnoci kleju dziaaj katalizujco. Stosuje si
je do klejenia stali niestopowych oraz miedzi i jej stopw, bez dodatkowych
aktywatorw. Do materiaw pasywnych, ktre nieznacznie lub wcale nie dziaaj
katalizajco zalicza si: stale wysokostopowe, aluminium, nikiel, zoto, srebro, cyn,
cynk, tworzywa sztuczne, ceramik, a take warstwy tlenkowe, powoki chromianowe
i anodowe. Aby klei materiay pasywne, naley przed naoeniem kleju, nanie
na jedn lub dwie klejone powierzchnie cieke aktywatory. Dla przyspieszenia
wizania kleju, zaleca si rwnie dotwardzanie spoiny klejowej przez nagrzanie jej
do temperatury 120 C i wytrzymanie w tej temperaturze ok. 30 minut. Zcza klejowe
uzyskuj wytrzymao na cinanie w zakresie 10-35 MPa i mog pracowa
w zakresie temperatur od -60 do 150 C (niektre nawet do 220 C). Po przekroczeniu
grnej wartoci temperatury wytrzymao zczy zmniejsza si przynajmniej
2 krotnie. Maksymalna szczelina przy klejeniu nie powinna przekracza 0,15 mm,
dla niektrych klejw 0,25 mm. Stosowane s powszechnie do klejenia pocze
gwintowych, kokowych i wielowypustowych, typu piasta wa lub osadzania oysk.
Speniaj funkcj uszczelnienia pocze, eliminuj podkadki spryste zapobiegajc
przed luzowaniem i odkrcaniem si rub. W zalenoci od rodzaju kleju uzyskuje si
poczenia rozczne lub nierozczne. Podstawowe funkcje klejw anaerobowych
pokazano na rys. 8.7 [1,3,4,6,7].
Rys. 8.7. Podstawowe zadania klejw anaerobowych: zabezpieczanie przed odkrcaniem (a),
uszczelnianie (b), mocowanie (c) [1,4,6,7]
Polimery MS stanowi grup od niedawna stosowanych jednoskadnikowych

materiaw uszczelniajcych o zdolnociach klejenia elastycznego [1,4,14].
S modyfikowane silanami (krzemowodorem) i nie zawieraj rozpuszczalnikw,
szkodliwych izocyjanianw oraz polichlorku winylu. Utwardzaj si przez pobieranie
wilgoci z powietrza i nie maj zapachu. cz one zalety silikonw i poliuretanw.
Polimery MS charakteryzuj si doskona adhezj, bez koniecznoci uycia gruntu
(primeru), do metali, szka i tworzyw sztucznych. Su do klejenia materiaw
o rnych waciwociach fizykochemicznych jak np.: metal szko, metal drewno.
Maj waciwoci wypenienia szczelin niekapilarnych i odstpw dochodzcych
138
do 40 mm. Wytrzymao na cinanie i rozciganie zczy klejowych jest niewielka
i nie przekracza 2 MPa. Std wskazane jest tu klejenie duych powierzchni. Polimery
MS daj poczenia odporne na drgania i wibracj, ograniczaj skutki haasu,
wykazuj bardzo dobr odporno na promieniowanie ultrafioletowe i starzenie,
mona je malowa i lakierowa. Polimery MS znalazy szerokie zastosowanie
w budowie pojazdw samochodowych, w uszczelnianiu pocze konierzowych,
nitowanych, rubowych i zgrzewanych punktowo.
Kleje utwardzane przez promieniowanie UV istot ich stosowania jest
wykorzystanie promieniowania ultrafioletowego. Szybko utwardzania klejw zaley
od natenia i dugoci fali promieni UV. Gbokie utwardzanie kleju powoduj fale
wietlne o dugoci 300 400 nm. Kleje te charakteryzuj si bardzo krtkimi czasami
utwardzania (do kilku sekund) dla uzyskania penego poczenia. Proces klejenia
wymaga, aby przynajmniej przez jeden element klejony przechodzio promieniowanie
wietlne. Std zastosowanie tych klejw do czenia takich par materiaowych jak:
szko szko, szko metal, pleksi metal. Kleje te maj due znaczenie przy
wytwarzaniu tam samoprzylepnych. Z powodu duej czuoci na oddziaywanie
wiata, szczeglnie sonecznego, kleje utwardzane przez promieniowane powinny
by przechowywane w ciemnych pomieszczeniach, w szczelnych opakowaniach.
Kleje na bazie ywic fenolowych w klejach tych centralna molekua
formaldehyd reaguje z innymi molekuami np. fenolu, melaminy, mocznika,
a powstajca w wyniku kondensacji woda prowadzi do utwardzenia kleju. Kleje
oparte na ywicach fenolowych uywane s przewanie do klejenia drewna
i materiaw warstwowych na bazie drewna, poniewa s one w stanie wchon wod
powsta w wyniku reakcji polikondensacji. Kleje te uywane s take do czenia
materiaw nieporowatych jak np. blach ze stopw aluminium w budowie samolotw.
Z tego wzgldu s one utwardzane w autoklawach w wysokiej temperaturze i pod
duym cinieniem, aby unikn wzrostu objtoci warstwy kleju przez tworzenie
pcherzy gazowych.
Silikony znajduj przede wszystkim zastosowanie w masach uszczelniajcych.
S to kleje jednoskadnikowe, ktre utwardzaj si przez pobieranie wilgoci
z otaczajcego powietrza. W reakcji polikondensacji wydziela si kwas octowy,
rozpoznawalny po charakterystycznym zapachu. Przy utwardzaniu powstaje
stosunkowo szybko naskrek, a dalsze utwardzanie przebiega przez powolne
pobieranie wilgoci. Silikony wykazuj bardzo du elastyczno, nawet w niskiej
temperaturze, do -70 C, ale s czue na dziaanie karbu. S odporne na oddziaywanie
czynnikw atmosferycznych i znajduj szerokie zastosowane w budownictwie, przy
uszczelnianiu obiektw sanitarnych oraz do klejenia szka. Szczegln rol odgrywaj
silikony odporne na temperatur do 300 C, zwykle o kolorze czerwonym lub szarym.
Uywane s wtedy do uszczelniania grzaek w czajnikach, w suszarniach, w budowie
piecw oraz w przemyle samochodowym. Silikony nie wykazuj zdolnoci zwilania
ich farbami i lakierami, std produkowane s w szerokiej gamie kolorw.
S powszechnie dostarczane w opakowaniach (tubach, kartuszach) lub w foliowych
139
opakowaniach elastycznych. Pozwala to na ich atwe wyciskanie i dozowanie przy
uyciu pistoletw rcznych lub pneumatycznych.
8.6.2. KLEJE UTWARDZAJCE SI NA DRODZE PROCESW

FIZYCZNYCH
Kleje topliwe nazywane s klejami termoplastycznymi, ktre po doprowadzeniu

ciepa, wystpuj w postaci ciekej i tak s nanoszone na elementy czone.
Po naniesieniu stygn i osigaj natychmiast swoj wytrzymao mechaniczn. Czas
utwardzania klejw w wyniku ochodzenia jest krtki i zaley od przewodnoci
cieplnej czonych materiaw. Dla uzyskania ciekego stanu klejw temperatura ich
nagrzewania wynosi zwykle 120-240 C. Zaley to od rodzaju i budowy kleju (ywicy
poliamidowej, poliestru nasyconego, kopolimerw etylenu octanu winylu EVA).
S to kleje jednoskadnikowe nie zawierajce rozpuszczalnikw. Do ich produkcji,
gwnie w celu obnienia ceny, uywa si woskw syntetycznych, najczciej
parafinowego i mikrokrystalicznego. Do dozowania stopionych klejw su m. in.
rczne pistolety nagrzewane elektrycznie (rys. 8.8). Kleje te dobrze nadaj si
do dozowania automatycznego, przy klejeniu tekstyliw. Gwne zastosowanie
to klejenie wszelkiego rodzaju opakowa, grzbietw ksiek, w przemyle meblowym
i obuwniczym oraz w elektronice [1,4].
Rys. 8.8. Pistolet do dozowania kleju topliwego [1,4]
Kleje rozpuszczalnikowe rozpuszczalnik w tych klejach suy jedynie jako

rodek pomocniczy do regulacji konsystencji i waciwoci kleju i po jego naniesieniu
powinien odparowa. Rozpuszczalniki, pochodzenia organicznego, s atwopalne,
dlatego naley zwrci uwag na zagroenie poarowe i zastosowanie wycigw.
Kleje rozpuszczalnikowe nadaj si szczeglnie do klejenia materiaw porowatych
takich jak: skra, tekstylia, papier, drewno, korek, twardy polichlorek winylu
(winidur) lub tworzywa piankowe. Klej naley naoy cienk warstw na obydwie
powierzchnie czonych elementw i dopiero po odparowaniu rozpuszczalnika mona
140
je docisn. Nie powinno si zmienia pocztkowego pooenia elementw wzgldem
siebie, poniewa zcze w bardzo krtkim czasie zyskuje ok. 70% cakowitej
wytrzymaoci mechanicznej [1,4].
Kleje kontaktowe s szczegln postaci klejw rozpuszczalnikowych. Kleje
kontaktowe wystpuj jako jedno i dwuskadnikowe. Te drugie skadaj si
z naturalnego lub sztucznego kauczuku oraz utwardzacza. Szczeglnie nadaj si
do klejenia gumy, skry, tkanin i drewna. Kleje kontaktowe nanoszone s na obydwie
powierzchnie elementw klejonych. Po pozornym wyschniciu i zastosowaniu
silnego, ale krtkotrwaego docisku powstaje natychmiast mocne poczenie.
Kleje dyspersyjne w ktrych czstki polimerowe (akrylany, kauczuki,
poliuretany, polichloropreny) s zdyspergowane w wodzie. Mechanizm utwardzania
kleju polega na odparowaniu lub wnikniciu wody w czone elementy. Odparowanie
wody mona przyspieszy przed oddziaywanie ciepa i nadmuchu powietrza.
Najczciej wystpuj w kolorze biaym, po utwardzeniu s przezroczyste. Elementy
klejone, po naniesieniu kleju, czy si ze sob na mokro. Ustalanie elementw
wzgldem siebie wystpuje pod dociskiem, a do ich pozycjonowania czsto uywane
s prasy. S to kleje ekologiczne, nie zawierajce rozpuszczalnikw organicznych.
Kleje dyspersyjne nadaj si szczeglnie do klejenia materiaw porowatych. Su
do klejenia skry, papieru, drewna i materiaw drewnopodobnych.
Kleje samoprzylepne naniesione jako warstwa polimeru na nonik elastyczny
(tkanina, folia, papier) wykazuj bardzo dug ywotno klejenia. W ciekej formie
s nanoszone przez walce na podoe i poddawane promieniowaniu ultrafioletowemu.
To doprowadza w cigu kilku sekund do utwardzenia warstwy polimerowej.
Tamy i folie klejce w tamach klejcych klej naniesiony jest na nonik
elastyczny. Uaktywnienie kleju nastpuje przez doprowadzenie wody lub ciepa.
Podstaw dla folii klejcych s dwuskadnikowe kleje reaktywne. S one naoone
na nonik nieprzyczepny (antyadhezyjny). Przed uyciem nonik (papier transferowy)
jest usuwany, a folie klejce s umieszczane midzy materiaami klejonymi
i utwardzane przez docisk i doprowadzenie ciepa [1,4].
8.7. WYTRZYMAO NA CINANIE POCZE

KLEJOWYCH
Istnieje wiele metod okrelania wytrzymaoci mechanicznej pocze klejowych.

Podstawow prb jest oznaczenie wytrzymaoci na cinanie. Do pozostaych metod
oceny wytrzymaoci zczy klejowych nale: statyczne prby wytrzymaoci
na odrywanie, oddzieranie oraz zginanie ze cinaniem, prby niszczenia klinem, jak
rwnie metody bada waciwoci zmczeniowych klejw dla pocze
konstrukcyjnych przy cinaniu przez rozciganie prbek.
Prawidowo zaprojektowane poczenia klejowe powinny przenosi gwnie
naprenia styczne, czyli pracowa na cinanie w rnych postaciach konstrukcyjnych
pocze zakadkowych [1,2,4,12]. Z zalenoci opisujcej rozkad napre
stycznych w spoinie klejowej poczenia zakadkowego wynika jednoznacznie,
141
e wystpuje w nim nierwnomierny rozkad napre stycznych, charakteryzujcy
si wystpowaniem maksymalnych napre na brzegach spoiny [1,12]. Gdy
przekrocz one warto napre niszczcych spoina klejowa ulega zniszczeniu.
W celu poprawy wytrzymaoci mechanicznej oraz wybranych waciwoci
pocze klejowych naley zwikszy zasig i si oddziaywa adhezyjnych
na granicy materia czony klej, jak rwnie oddziaywa kohezyjnych w kleju.
Wytrzymao zakadkowego poczenia klejowego nie zaley jednak jedynie
od waciwoci mechanicznych kleju, ale rwnie od temperatury, wymiarw
poczenia: szerokoci, dugoci i gruboci spoiny klejowej, gruboci elementw
klejonych ich moduu sprystoci wzdunej [12]. Nie jest ona natomiast
proporcjonalna do dugoci zakadki, a wic i do pola powierzchni spoiny. Istnieje
tzw. graniczna dugo zakadki spoiny klejowej, ktrej przekroczenie nie powoduje
wzrostu wytrzymaoci poczenia [12]. Niekorzystnym czynnikiem jest
mimorodowo dziaania obcienia, powodujca zginanie elementw czonych
[12]. Zginanie to powoduje powstawanie napre normalnych, ktre istotnie
wpywaj na stopie wytenia spoin, std wystpuje zaleno wytrzymaoci
pocze od sztywnoci czonych elementw [1,9,12].
Obok wytrzymaoci na rozciganie zczy klejowych naley rwnie okreli
rodzaj zniszczenia (charakter zomu) dla kadej z badanych prbek. Rodzaje
zniszczenia pocze klejowych okrelone s w normie PN-EN ISO 10365:1998,
a podstawowe z nich pocze klejowych pokazano na rys. 8.9 [1,2,4,6].
Rys. 8.9. Podstawowe rodzaje zniszcze pocze klejowych [1,2,4,6]
8.8. CZ PRAKTYCZNA
1. Omwienie obowizujcych warunkw bezpiecznej pracy.

2. Zapoznanie si z kart technologiczn i instrukcj prawidowego uytkowania
wybranych klejw.
3. Przygotowanie elementw czonych do klejenia metodami mechanicznymi
i chemicznymi.
4. Przygotowanie mieszaniny klejowej i wybr metody nanoszenia kleju.
5. Wykonanie pocze klejowych.
6. Badania waciwoci wytrzymaociowych pocze klejowych, okrelenie
charakteru zniszcze zczy.

sposb przygotowania elementw czonych do klejenia,
142
sposb przygotowania i nanoszenia masy klejowej,
sposb ustalania szczeliny klejowej,
technologi klejenia,
sposb utwardzania spoiny klejowej,
parametry wykonywanych bada i prb wytrzymaociowych,
ocen charakteru zniszczenia wykonanych zczy klejowych,
wnioski wasne.
LITERATURA
[1] Mirski Z., Piwowarczyk T., Podstawy klejenia, kleje i ich waciwoci. Przegld Spawalnictwa,
nr 8/2008.
[2] Piwowarczyk T., Zwikszanie oddziaywa adhezyjnych i kohezyjnych w poczeniach klejowych
wglikw spiekanych ze stal C45, Rozprawa doktorska, Politechnika Wrocawska, Wrocaw 2008.
[3] Mirski Z., Piwowarczyk T., Klejenie metali, Przegld Spawalnictwa, nr 6/2003.
[4] Pilarczyk J., Procesy spajania, Poradnik Inyniera Spawalnika, tom II, WNT, Mirski Z.: Klejenie
materiaw, Warszawa 2005.
[5] Grundmller P., Loctite Worldwide Design Handbook, Wyd. Loctite Europa Group, Mnchen 1998.
[6] Habenicht G., Kleben. Leitfaden fr die praktische Anwendung und Ausbildung, Vieweg Verlag,
Wiesbaden 1995.
[7] Brandenburg A., Kleben metallischer Werkstoffe, Fachbuchreihe Schweisstechnik, Bd. 144,
DVS-Verlag GmbH, Dsseldorf 2001.
[8] enkiewicz M., Adhezja i modyfikowanie warstwy wierzchniej tworzyw wielkoczsteczkowych,
WNT, Warszawa 2000.
[9] Kuczmaszewski J., Podstawy konstrukcyjne i technologiczne oceny wytrzymaoci adhezyjnych
pocze metali, Wyd. Politechniki Lubelskiej, Lublin 1995.
[10] Packham D. E., Handbook of Adhesion, Second Edition, John Wiley and Sons Ltd., West Sussex
2005.
[11] Petrie E., M., Handbook of adhesives and sealants, McGraw-Hill, New York 2000.
[12] Godzimirski J., Wytrzymao dorana konstrukcyjnych pocze klejowych, WNT, Fundacja
Ksika Naukowo Techniczna, Warszawa 2002.
[13] Nowacki J., Chudziski M., Zmitrowicz P., Lutowanie w budowie maszyn, WNT, Warszawa 2007.
[14] Teroson Henkel GmbH, MS Dichtstoffe von Teroson zum Dichten und Kleben, Heidelberg 1995.
WYKAZ NORM
PN-EN 923+A1:2008 Kleje. Terminy i definicje.

PN-EN 14022:2010 Kleje do pocze konstrukcyjnych. Oznaczanie ywotnoci (czasu roboczego) klejw
wieloskadnikowych.
PN-EN 13887:2005 Kleje do pocze konstrukcyjnych. Wytyczne przygotowania powierzchni metali
i tworzyw sztucznych przed klejeniem.
PN-M-04250:1987 Warstwa wierzchnia Terminologia.
PN-EN ISO 10365:1998 Kleje. Oznaczenie gwnych wzorcw zniszczenia pocze klejowych.
143
9. CICIE TERMICZNE
CEL WICZENIA

wybranymi urzdzeniami do cicia termicznego,
przebiegiem cicia,
wynikami cicia, czyli stanem i jakoci krawdzi materiaw citych rnymi
metodami.
9.1. WPROWADZENIE
Cicie termiczne to rozdzielanie materiau za pomoc strumienia ciepa.

W zalenoci od metody, proces rozdzielenia jest albo skutkiem spalenia w tlenie
metalu w szczelinie cicia i wydmuchnicia tlenkw, albo stopienia, ewentualnie
odparowania metalu, a nastpnie usunicia frakcji ciekej i gazowej przez strumie
gazu.
Wszystkie metale, poza szlachetnymi, relatywnie atwo ulegaj utlenianiu.
Szczeglnie szybko proces ten przebiega w obecnoci czystego tlenu
i w podwyszonej temperaturze. Intensywne utlenianie, bdce wynikiem reakcji
egzotermicznej, czyli przebiegajcej z wydzieleniem ciepa, to spalanie. Zjawisko
to dotyczy szeregu metali i te mona ci poprzez lokalne spalanie.
Aby cicie przez spalanie, nazywane czsto ciciem tlenem, byo moliwe, metal
musi speni dwa warunki:
temperatura zaponu metalu w tlenie musi by nisza od jego temperatury
topnienia,
temperatura topnienia powstajcych tlenkw musi by nisza od temperatury
zaponu.
Podane jest, aby byy spenione dwa kolejne warunki:
reakcja spalania powinna by silnie egzotermiczna,
przewodno cieplna metalu powinna by jak najnisza.
Spord wszystkich metali technicznych warunki te speniaj: elazo, tytan
i wolfram. Reakcja egzotermiczna spalania elaza w tlenie daje ciepo ok.
270 kJ/mol, tytanu a 900 kJ/mol. Wikszo dodatkw stopowych wprowadzanych
do metali utrudnia cicie, w przypadku stali od pewnego poziomu ich zawartoci
cicie staje si niemoliwe. Utrudnienia te s gwnie skutkiem wzrostu
gstopynnoci stopionego metalu i ula, ograniczenia wymiany ciepa w materiale
oraz spadku aktywnoci utleniania.
Jedynym typowym dodatkiem stopowym, ktry uatwia cicie stali przez lokalne
spalanie, jest mangan, jego dua zawarto kompensuje niekorzystny wpyw innych
dodatkw stopowych. Nikiel nie ma zdecydowanie negatywnego wpywu a do
zawartoci 35%, wolfram do 15%. Maksymalna zawarto chromu i krzemu, przy
ktrej moliwe jest cicie, to ok. 4%, Mo i V ok. 5%, a wgla do 1,6%. Bardziej
144
szczegowe dane zestawiono w tab. 9.1. Negatywny wpyw dodatkw ma charakter
czny, czyli w praktyce zawarto wgla musi by znaczco mniejsza
od dopuszczalnej, gdy w stalach zawsze wystpuj inne dodatki stopowe. Sposobem
na cicie stali o nieco wikszej od granicznej zawartoci dodatkw stopowych jest
wstpne podgrzanie (tab. 9.2). Do okrelania rwnowanika wgla przy ciciu bywa
stosowany wzr oglny (9.1). Do obliczania temperatury wstpnego podgrzewania
stali wykorzystywana jest bardziej dokadna zaleno (9.2). Temperatura podgrzania
okrelana jest wzorem (9.3).
Ce = C + Mn/6 + (Cr + Mo + V)/5 + (Ni + Cu)/15 [%] (9.1)

Ce = C + 0,155(Cr + Mo) + 0,14(Mn + V) + 0,11Si + 0,045(Ni + Cu) [%] (9.2)
Tp = 500 x [Ce x (1 + 0,0002g) 0,45 ] 0,5 [C] (9.3)
gdzie: g grubo materiau [mm].
Znaczcy wpyw na wydajno cicia ma take czysto tlenu stosowanego

do cicia. Jeli przyj, e uycie tlenu o czystoci 99,5% jest norm, to obnienie
czystoci do 98,5% wymaga zwikszenia cinienia o 25%, wydatku gazu o 20%,
a prdko cicia spada o 20%. Tlen o czystoci 97,5% wymaga wzrostu cinienia
i wydatku tlenu o 50%, a prdko cicia spada o poow. Dane dotycz stali
o gruboci ok. 30mm, dla wikszej gruboci rnice s bardziej znaczce, a stali
o gruboci 300 mm i wikszej tlen o czystoci 97,5% nie przecina w ogle.
Tab. 9.1. Wpyw dodatkw stopowych na moliwo cicia stali przez lokalne spalanie
zawarto [% wag.]
pierwiastek
brak wpywu utrudnia cicie
wgiel do 0,45 0,45 1,6
krzem do 0,5 0,5 4,0
aluminium do 0,5 0,5 10,0
molibden do 2,0 2,0 5,0
chrom do 2,0 2,0 4,0
wolfram do 2,0 2,0 15,0
nikiel do 15,0 15,0 35,0
Wielkoci podane w tablicy 9.1. naley traktowa orientacyjnie, rda istotnie
je rnicuj, maksymalne zawartoci w ostatniej kolumnie dotycz zwykle moliwoci
cicia po znacznym podgrzaniu.
145
Tab. 9.2. Zalecenia dotyczce obrbki cieplnej przy ciciu stali z rn zawartoci skadnikw
stopowych
Zawarto skadnikw stopowych Ce

Zalecenia
[% wag.]
do 0,54 Bez ogranicze
0,54 0,7* Podgrza wstpnie do 150 250 C
0,7 0,94* Podgrza wstpnie do 250 350 C, po
ciciu powoli chodzi
Ponad 0,94* Podgrza wstpnie powyej 350 C po
ciciu chodzi powoli z piecem
* brak podgrzania spowoduje zahartowanie SWC i ewentualne pknicia
Gazy palne, stosowane do podgrzewania metalu przy ciciu przez spalanie,

to zwykle acetylen lub propan, rzadziej wodr, gaz ziemny lub koksowniczy.
W przypadku cicia w bardzo niskich temperaturach otoczenia bywaj stosowane
paliwa pynne, np. benzyna. Acetylen zapewnia szybkie i silne nagrzanie materiau,
przez co proces cicia moe rozpocz si szybko, co zapewnia oszczdno gazu.
Jest to szczeglnie istotne w przypadku potrzeby dokonywania krtkich ci
(wielokrotnego rozpoczynania procesu). Propan korzystnie wpywa na jako
krawdzi cicia, ale nagrzanie materiau do temperatury zaponu wymaga niemal
trzykrotnie wicej czasu w porwnaniu z acetylenem, przez co ten gaz bywa uywany
do wykonywania dugich ci. Waciwoci wymienionych gazw palnych
zestawiono w tab. 9.3.
Tab. 10.3. Waciwoci gazw palnych
Temperatura Ciepo Wydatek Wspczynnik

Gaz 1 3
pomienia [C] spalania [kJ/m ] tlenu efektywnoci2
acetylen 3350 53000 1,1 1
wodr 2100 11000 0,4 5,2
propan 2600 87000 3,6 0,6
gaz ziemny 2100 34000 1,0 1,6
gaz koksowniczy 2000 17000 0,6 3,0
Uwagi : 1 podczas spalania w tlenie, 2 czyli ilo gazu potrzebna do wykonania
tego samego zadania w porwnaniu do acetylenu, wszystkie wielkoci przyblione
Cicie termiczne powoduje charakterystyczne odchylenia rzeczywistego ksztatu

krawdzi citej od teoretycznego. Od strony, z ktrej dziaa rdo ciepa, wzdu
krawdzi pojawia si zaokrglenie, a gbiej w materiale nastpuje stopniowe
rozpranie strumienia gazu, przez co szczelina si rozszerza. Linia cicia jest take
falista na swej dugoci. Na powierzchni cicia pojawiaj si charakterystyczne wery,
ktre s w przyblieniu prostopade do krawdzi przy optymalnej prdkoci cicia,
odchylaj si w gbi materiau do tyu przy zbyt szybkim ciciu, albo do przodu przy
ciciu zbyt powolnym (rys. 9.1).
146
W celu okrelenia jakoci powierzchni citej lub sprecyzowania wymaga wobec
niej, stosuje si nastpujce wskaniki (rys. 9.2):
odchyka prostopadoci i pochylenia U, czyli maksymalne odchylenie
rzeczywistej krawdzi cicia od teoretycznej, mierzone na gruboci materiau
rednia wysoko chropowatoci Rz mierzona na piciu odcinkach
pomiarowych na dugoci linii cicia,
promie nadtopienia grnej krawdzi cicia r,
prg cicia n, wystpujcy wyranie przy nadmiernej prdkoci cicia,
wery na powierzchni cicia.
Rys. 9.1. Wery na powierzchni citego materiau; A zbyt maa prdko cicia, B prawidowa
prdko cicia, C - zbyt dua prdko cicia, K kierunek cicia
Rys. 9.2. Rzeczywista geometria krawdzi cicia (przekrj poprzeczny do kierunku cicia):
a - grubo materiau, U odchyka prostopadoci, r promie zaokrglenia krawdzi, a obszar przy
powierzchniach pomijany w ocenie.
W normie PN-EN ISO 9013:2003 zostao pominite zagadnienie falistoci linii

cicia, czyli rozbienoci midzy teoretycznym, a praktycznym jej przebiegiem
na dugoci cicia, chocia podano dwie klasy tolerancji wymiarw wycinanych
elementw w odniesieniu do wymiarw nominalnych.
147
Z praktycznego punktu widzenia istotn rol odgrywa take szeroko linii cicia,
gdy w przypadku wycinania wielu elementw, np. z arkusza blachy, ich wzajemna
odlego musi by co najmniej rwna szerokoci linii cicia. Dla duej liczby
elementw o maych wymiarach moe to by wielko znaczca przekraczajca
istotnie 10% powierzchni materiau. Dlatego dy si do stosowania technologii,
w ktrych szczelina cicia jest jak najwsza, a jako obu krawdzi identyczna,
co pozwala na zastosowanie wsplnej linii cicia dla dwch ssiednich elementw
na arkuszu.
Zwykle minimalna szeroko linii cicia wynosi ok. 1,5 rednicy dyszy tlenu
tncego, jest znacznie wiksza przy ciciu plazmowym i mniejsza przy ciciu
laserowym. Istniej sposoby dalszego jej zmniejszenia, co zostanie omwione niej.
Podczas cicia pojawia si strefa wpywu ciepa (SWC), ale jej znaczenie jest
mniejsze, ni podczas spawania, gdy rozdzielanie materiau sprzyja uwolnieniu
czci napre. Mimo tego przy ciciu precyzyjnym planuje si jego przebieg w taki
sposb, aby naprenia i odksztacenia skupiy si w tych czciach materiau, ktre
stanowi odpady. Zmiany strukturalne w SWC mog stanowi problem, gdy
w przypadku stali skonnych do hartowania moe nastpi utwardzenie krawdzi
cicia, co utrudnia jej pniejsz obrbk mechaniczn. Zmiany skadu chemicznego
materiau wystpuj zwykle w jeszcze mniejszej objtoci na powierzchni cicia,
gdzie metal zosta nadtopiony. Mog one obejmowa czciowe wypalenie niektrych
skadnikw, oraz, w przypadku niektrych technologii cicia, nasycenie innymi
pierwiastkami wglem z gazu palnego, azotem z gazu tncego itd. Moe to rwnie
prowadzi do utwardzenia materiau lub zmian jego waciwoci korozyjnych.
W SWC zdarzaj si take mikropknicia, podobne do pkni hartowniczych, ktre
mog sta si ogniskami korozji oraz karbami, koncentrujcymi naprenia.
Ze wzgldu na wystpowanie SWC oraz odchyle geometrycznych
na krawdziach cicia czsto zaleca si ich finaln obrbk mechaniczn przez
skrawanie lub szlifowanie. Operacje takie podnosz koszt wykonania, ale nawet
czny koszt cicia termicznego i wykaczajcej obrbki mechanicznej jest niemal
zawsze znacznie niszy od cicia mechanicznego (ktre te nierzadko wymaga
obrbki wykaczajcej). W przypadku przygotowywania elementw do spawania
zwykle nie przewiduje si obrbki mechanicznej po ciciu. Szczeglnym przypadkiem
jest ukosowanie do spawania. Gdy wymagane jest ukosowanie jednostronne, stosuje
si czsto dwa palniki, gdy dwustronne trzy (rys. 9.3). Przyjmuje si przy tym
zasad najmniejszej powierzchni pojedynczego cicia, a wic najpierw dzieli materia,
a pniej odcina naroa (chyba, e dwustronne ukosowanie dotyczy dwch elementw
o wsplnej krawdzi cicia). Poczenie cicia i ukosowania ma przyczyny
ekonomiczne drugie cicie odbywa si po podgrzaniu materiau przez pierwszy
palnik tncy, a wic z mniejszym wydatkiem gazu palnego.
148
Rys. 9.3. Ukosowanie blach do spawania z uyciem dwu lub trzech gowic tncych;
1, 2, 3 kolejno ustawienia gowic wzdu linii cicia
9.2. ODMIANY CICIA TERMICZNEGO
Cicie termiczne ma wiele odmian, dziki temu mona wybra optymaln metod
dla konkretnej aplikacji. Oglna tendencja polega na zwikszaniu wydajnoci cicia
(prdkoci i gruboci rozdzielanego materiau) oraz dokadnoci (precyzji
odwzorowania linii cicia i geometrii krawdzi). Znaczc rol odgrywa aspekt
ekonomiczny i tam, gdzie nie jest konieczna wysoka jako, stosuje si metody
najwydajniejsze, czsto nie najnowoczeniejsze.
Metody cicia termicznego mona podzieli na dwie grupy:
1. Cicie przez spalanie, ktre wymaga zastosowania w procesie strumienia
czystego tlenu i jest ograniczone do metali, ktre speniaj okrelone warunki
(patrz rozdz. 9.1). Poniewa jednak obecnie ponad 80% konstrukcji
metalowych wykonuje si ze stali, a spord nich ok. 80% stanowi stale
niestopowe, to zakres zastosowania cicia tlenem obejmuje potencjalnie
ponad poow moliwych aplikacji. Wyrni tu mona:
a) cicie tlenem,
b) cicie tlenowo proszkowe,
149
c) cicie lanc,
d) cicie ukowe,
e) cicie elementw grubociennych,
f) cicie o podwyszonej wydajnoci.
2. Cicie przez topienie, stosowane w przypadku metali, ktre nie speniaj
wymaga umoliwiajcych cicie tlenem. Wwczas zamiast spalania
metalu w tlenie naley go podgrza do temperatury topnienia lub
odparowa i usun stopiony metal oraz jego pary ze szczeliny cicia.
Konieczna jest do tego nadzwyczaj wysoka koncentracja ciepa,
niemoliwa do osignicia przy zastosowaniu klasycznych palnikw,
spalajcych mieszanki gazowe. Do tej grupy zaliczy mona:
a) cicie plazmowe,
b) cicie laserowe,
c) drenie wizk elektronw.
9.2.1. CICIE TLENEM
Do cicia tlenem stosuje si zarwno palniki koncentryczne, jak i posobne

(tandemowe) rys. 9.4. Te pierwsze s stosowane zwykle do cicia rcznego oraz
ksztatowego, te drugie do cicia zmechanizowanego, prostoliniowego. Jako gaz
podgrzewajcy do cicia rcznego najczciej stosuje si acetylen, do cicia
zmechanizowanego propan. Korzystny wpyw na jako cicia ma optymalnie
dobrana i niezmienna odlego wylotu dyszy palnika od powierzchni citego
materiau. Dlatego palniki rczne (rys. 9.5) czsto zaopatruje si w proste rolki
prowadzce. Innym czynnikiem, korzystnie wpywajcym na jako cicia, jest
utrzymywanie staej, optymalnej prdkoci palnika. Dlatego zastosowanie cicia
zmechanizowanego (rys. 9.6), w ktrym mona precyzyjnie ustali zarwno odlego
dyszy od materiau, jak i prdko posuwu, prowadzi do znacznego wzrostu jakoci
krawdzi citej, np. dokadno odwzorowania, w porwnaniu z ciciem rcznym,
zwiksza si nawet ponad dziesiciokrotnie. Dalszy wzrost jakoci uzyskuje si
po zastosowaniu precyzyjnych ukadw sterowania gowic w dwch, a nawet trzech
osiach. Do sterowania dwuosiowego byy stosowane pocztkowo ukady nadne
z metalowymi wzorcami i rolkami magnetycznymi (rys. 9.7), pniej ukady
optyczne, ledzce kontrastowe linie specjalnych rysunkw. Obecnie powszechnie
stosuje si metody programowania cyfrowego, umoliwiajce take zmian prdkoci
ruchu palnika podczas cicia. Zastosowanie termicznych i optycznych czujnikw
umoliwia kontrol procesu cicia w czasie rzeczywistym. Tak wyposaone
stanowiska do cicia tlenem umoliwiaj uzyskiwanie jakoci i dokadnoci
wykonania porwnywalnej z ciciem plazmowym.
150
Rys. 9.4. Widok od czoa na gowice Wissa (a) i Jottranda (b); 1 dysza tlenu tncego,
2 dysza mieszanki podgrzewajcej, 3 kierunek cicia palnikiem z gowic b
Rys. 9.5. Rczny palnik do cicia pomieniowego; 1 zawr tlenu tncego, 2 zawr tlenu mieszanki
podgrzewajcej (widok), 3 doprowadzenie tlenu tncego, 4 dysza tlenu tncego, 5 dysza mieszanki
podgrzewajcej, 6 inektor, 7 zawr acetylenu, 8 rkoje, 9 doprowadzenie acetylenu,
10 doprowadzenie tlenu mieszanki podgrzewajcej
Rys. 9.6. Zmechanizowana gowica do cicia pomieniowego z palnikiem posobnym;

1,2 ruchy dostawcze, 3 kierunek cicia
151
Rys. 9.7. Palnik do cicia z kopiaem rolkowym (rolk magnetyczn)
9.2.2. CICIE TLENOWO-PROSZKOWE
Pierwszym sposobem na zwikszenie wydajnoci cicia stali o wikszej zawartoci

skadnikw stopowych stao si zastosowanie dodatkowo proszku czystego elaza,
wdmuchiwanego przez specjaln dysz do strefy cicia. Metod zastosowano po raz
pierwszy w USA w 1944 r. elazo spalajce si w tlenie wytwarza dodatkowe ciepo
oraz zwiksza nieco rzadkopynno ula. Zamiast proszku do strefy cicia moe by
take podawany cienki drut elazny.
Odmian cicia tlenowo-proszkowego jest cicie z zastosowaniem
sproszkowanych topnikw. Zwykle s one mieszane z proszkiem elaznym, a ich
zadaniem jest wizanie skadnikw stopowych citej stali (gwnie chromu)
w zwizki o niszej temperaturze topnienia ni proste tlenki.
Dziki zastosowaniu proszku elaznego mona zwikszy wydajno cicia oraz
ci stale o nieco wikszej zawartoci skadnikw stopowych. Zastosowanie topnikw
pozwala jeszcze bardziej przesun granic dopuszczalnej zawartoci niektrych
pierwiastkw w stali przeznaczonej do cicia.
9.2.3. CICIE LANC
W sytuacjach, gdy nie jest wymagana dua dokadno cicia elementw

wielkowymiarowych i grubociennych mona stosowa lance tlenowe, ktrych
koncepcja zostaa opatentowana w USA w 1922 r. Lanca, to cienkocienna rurka
ze stali niskowglowej, zwykle o rednicy od 15 do 30 mm i dugoci ok. 3 m,
152
mocowana w uchwycie z tarcz ochronn. Wewntrz rurki znajduj si prty elazne
o rednicy 3-4 mm, zajmujce najczciej ok. 60% jej przekroju (rys. 9.8). Aby
rozpocz cicie, koniec lancy nagrzewa si za pomoc palnika acetylenowo-
tlenowego do temperatury biaego aru, a nastpnie od strony uchwytu przepuszcza
strumie tlenu pod cinieniem 0,6-1,4 MPa. Nastpuje wtedy zapon rozgrzanego
elaza w tlenie, palnik podgrzewajcy zostaje wyczony i proces spalania odbywa si
wycznie za spraw silnej reakcji egzotermicznej. Lanc mona ci nie tylko metale
z eliwem wcznie, ale i materiay niemetalowe, np. skay. Ogromnie efektywne jest
uycie lanc do cicia zbrojonego betonu, np. po katastrofach budowlanych.
Rys. 9.8. Lanca tlenowa; 1 prty elazne, 2 rurka stalowa, 3 zacisk do mocowania rurki,
4 tarcza ochronna, 5 zawr tlenu, 6 rkoje, 7 tlen z butli
Dla zwikszenia wydajnoci stosuje si czasem lance wypenione prtami

tytanowymi. Odmian lancy tlenowej jest rurka stalowa, do ktrej jest podawany
strumie proszku elaznego i tlenu. Stapianie lancy jest wtedy wolniejsze. Czasami
stosuje si w takim procesie mieszanin proszku elaznego i aluminiowego.
9.2.4. CICIE UKOWE
uk elektryczny wytwarza znaczne iloci ciepa i pozwala na utrzymanie

temperatury przekraczajcej 6000 C, czyli dwukrotnie wikszej ni pomie
acetylenowo-tlenowy. Cinienie uku moe take przyczynia si do usuwania
stopionego materiau ze szczeliny cicia. W praktyce jest jednak konieczne dodatkowe
oddziaywanie medium gazowego na stopiony metal i uel.
Najprostszym sposobem wykorzystania ciepa uku do cicia jest zastosowanie
specjalnych elektrod otulonych, w ktrych otulinie znajduje si duo skadnikw
gazotwrczych. Jest to metoda rczna, niedokadna, mao wydajna i tworzca bardzo
szerok szczelin cicia.
153
Rys. 9.9. Przebieg cicia ukowo-powietrznego; 1 uchwyt elektrody, 2 doprowadzenie spronego
powietrza, 3 elektroda grafitowa, 4 city materia
Lepsze wyniki daje zastosowanie litej elektrody grafitowej o rednicy

od 3 do 20 mm, umieszczonej w specjalnym uchwycie do ktrego jest doprowadzone
powietrze pod cinieniem 0,5-0,7 MPa. Dysza znajduje si w uchwycie pod elektrod
(rys. 9.9). Dla zwikszenia trwaoci elektrod pokrywa si je czsto cienk warstw
miedzi. Taka metoda jest nazywana ciciem ukowo-powietrznym.
Jeszcze lepsze wyniki daje zastosowanie elektrod rurkowych, przez ktre
przepuszcza si tlen (cicie ukowo-tlenowe, zastosowane po raz pierwszy przez
Colemana w 1900 r.). Pocztkowo byy to rurki grafitowe, ale z racji ich wielkiej
amliwoci zastpiono je rurkowymi, stalowymi elektrodami otulonymi (rys. 9.10).
Zwykle stosuje si otulin rutylow (patrz rozdz. 2. Spawanie elektrodami otulonymi).
rednica elektrod wynosi od 5 do 8 mm, a najmniejsza rednica kanau tlenowego
1,6 mm. Stosuje si je do cicia stali o gruboci nie przekraczajcej 75 mm i metali
kolorowych do 15 mm.
Rzadko stosowan w praktyce technologi jest cicie metod GTA (inaczej TIG,
patrz rozdz. 3. Spawanie w osonach gazowych). W porwnaniu ze spawaniem stosuje
si wiksze natenia przepywu gazu ochronnego i dysze o zmodyfikowanej
geometrii.
Procesy ukowe z uyciem elektrody grafitowej s czsto stosowane
do obienia, czyli wykonywania w materiale rowkw o gbokoci od kilku
do kilkudziesiciu mm. Jest to czsto praktykowane w celu usuwania wad
powierzchniowych odleww oraz niezgodnoci spawalniczych (brak przetopu grani,
podtopienie lica itd.). W takim przypadku elektrody s ustawiane nad materiaem nie
pionowo, jak do cicia, a pod ktem ok. 35.
154
Rys. 9.10. Przebieg cicia ukowo-tlenowego; 1 tlen tncy, 2 city materia, 3 uchwyt,
4 zacisk mocujcy z uszczelk, 5 styk prdowy, 6 rdze elektrody (rurka stalowa), 7 otulina
9.2.5. CICIE ELEMENTW GRUBOCIENNYCH
Moliwo cicia elementw grubociennych (dla stali ponad 300 mm)

to szczeglny atut cicia termicznego i jedyna praktyczna moliwo cicia
elementw o gruboci ponad 500 mm. Na dodatek wydajno cicia niewiele ustpuje
wielkociom osiganym dla materiaw o mniejszej gruboci, a relacja midzy
szerokoci szczeliny i gruboci citego materiau jest tym bardziej korzystna, im jest
on grubszy.
Cicie elementw grubociennych wymaga specjalnego podejcia, np. ze wzrostem
gruboci stali obnia si cinienie tlenu (tab. 9.4). Pod przedmiotem musi by wolna
przestrze dla nieograniczonego wyrzutu ula rwna co najmniej 60% gruboci
cicia. Przy ciciu stali o gruboci ponad 1000 mm stosuje si drug dysz gazu
podgrzewajcego, przemieszczajc si za dysz tnc, przy gruboci materiau ponad
2000 mm przechodzi przez ni nawet 65% gazu palnego. Za wzgldu na wielkie iloci
wydzielanego ciepa konieczna jest lepsza ochrona elementw konstrukcji palnika,
znaczco zwiksza si np. z tego powodu odlego midzy dysz tnc a materiaem.
Tab. 9.4. Przykadowe parametry cicia elementw grubociennych ze stali niestopowych
Grubo mm 300 2500

Cinienie tlenu MPa 0,3 0,09
Wydatek tlenu m3/h 30 500
Wydatek propanu m3/h 3 80
Prdko cicia m/h 9 0,9
Odlego dyszy mm 30 100
155
9.2.6. CICIE O PODWYSZONEJ WYDAJNOCI
Zwikszenie wydajnoci cicia suy przede wszystkim poprawie wskanikw

ekonomicznych, czsto pod tym pojciem rozumie si czne nakady
na przygotowanie elementu, a wic cicie o podwyszonej dokadnoci, dziki
ktremu nie ma koniecznoci kocowej obrbki mechanicznej krawdzi, rwnie
znaczco zwiksza wydajno procesu.
Oczywistymi sposobami podwyszenia wydajnoci jest zwikszanie koncentracji
ciepa na materiale citym, ale znaczce wyniki w tym obszarze zapewnio dopiero
stosowanie metod cicia przez topienie. W przypadku cicia przez spalanie mona
zwikszy wydajno zmniejszajc szeroko szczeliny cicia. Uzyskuje si
to stosujc tzw. dysze stokowe o specjalnej geometrii (rys. 9.11) oraz zwikszajc
cinienie tlenu ponad 0,7 MPa. Przykadowo cicie tym sposobem pyty stalowej
o gruboci 100 mm tlenem pod cinieniem 4,2 MPa zapewnia prdko ponad 15 m/h
i szeroko szczeliny cicia 2,1 mm.
Spore efekty daje zastosowanie dysz z wymuszonym zawirowaniem tlenu tncego.
Ot stwierdzono, e w procesie spalania metalu uczestniczy tylko wierzchnia
warstwa strumienia tlenu i znaczna cz tego gazu przechodzi na drug stron
materiau w stanie niezmienionym. Po zawirowaniu wykorzystanie tlenu ronie nawet
o 50%. Take zastpienie pojedynczej dyszy tncej dwiema, z ktrych druga jest
przesunita o ok. 10 mm do tyu i ok. 1mm w bok, zwiksza wydajno cicia przy nie
zmienionym wydatku tlenu i minimalnie szerszej szczelinie cicia.
W przypadku cicia blach cienkich celowe jest zastosowanie palnikw posobnych,
w ktrych dysza tlenowa znajduje si bliej materiau, ni dysza mieszanki
podgrzewajcej. Maleje przez to nieco przegrzanie materiau i skonno
do rozlewania si ula po jego spodniej powierzchni. W ukadach trzydyszowych jest
stosowana druga dysza tlenowa, ktra suy do oczyszczania powierzchni szczeliny
cicia.
Doskonae efekty zapewnia pakietowanie blach cienkich, dziki czemu
rwnoczenie wycina si kilka identycznych elementw. czna grubo pakietw nie
przekracza zwykle 60 mm, a grubo pojedynczych blach 12 mm. Zalet takiego
rozwizania jest tworzenie zaokrglonej krawdzi cicia tylko na najwyszej blasze.
Aby i tego unikn stosuje si technologi cicia pakietowego z blach zomow.
Grna blacha jest w niej przeznaczona na zom i bywa, e jest to rzeczywicie
materia wczeniej wybrakowany. Zastosowanie takiej wierzchniej blachy ze stali
niskowglowej umoliwia take cicie pakietu blach stopowych, wierzchnia blacha
dziaa wtedy jak proszek czy drut elazny stosowane w opisanych wyej metodach.
156
Rys. 9.11. Schemat gowicy do cicia z dysz klasyczn (z lewej) i stokow (z prawej);
1 mieszanka palna, 2 tlen tncy, 3 korpus dyszy, 4 pomie podgrzewajcy,
5 strumie tlenu tncego, 6 materia city
9.2.7. CICIE PLAZMOWE
W przypadku cicia plazmowego rdem ciepa oddziaywujcego na materia jest

kontrolowany strumie plazmy. Plazma, to czciowo lub cakowicie zjonizowany
gaz. Stan ten bywa osigany w wysokiej temperaturze, wynoszcej w przypadku
czciowej jonizacji kilkanacie do kilkudziesiciu tysicy C. Tak temperatur
osiga si oddziaujc na gaz ciepem uku elektrycznego, a jednoczenie gwatownie
sprajc go np. w dyszy o odpowiedniej geometrii. Plazma dla potrzeb cicia jest
generowana w specjalnych gowicach (rys. 9.12), ktre konstrukcyjnie bardzo
przypominaj gowice do spawania metod GTA (patrz rozdz. 3). Zasadnicza rnica,
to konstrukcja dyszy gazowej, ktra dla potrzeb tworzenia plazmy musi powodowa
gwatowny wzrost cinienia przepywajcego gazu. Dysza bardzo silnie si nagrzewa,
tote wykonuje si j z miedzi jako konstrukcj masywn, chodzon przez
wbudowany obieg wodny. Klasyczne elektrody (dla gazw obojtnych)
s wykonywane najczciej z wolframu z dodatkiem toru lub lantanu i maj trwao
do 20 h pracy. Ich rednica wynosi 2-5 mm, a rednica otworu dyszy od 1,2 do 7 mm.
Cicie prowadzi si prdem staym o normalnej polaryzacji (minus na elektrodzie,
dziki czemu wydziela si na niej tylko 30% ciepa uku). Napicie uku wynosi
50200 V, natenie 1000 A i wicej. Przepyw gazu plazmotwrczego moe by
znaczcy i wynosi nawet ponad 100 dm3/min. Podczas cicia, w celu optymalizacji
przebiegu procesu, zmieniane bywaj trzy parametry: natenie prdu, prdko ruchu
gowicy oraz odlego wylotu dyszy od materiau.
157
Rys. 9.12. Schemat gowicy do cicia plazm z dodatkow oson gazow; 1 katoda,
2 piercie izolujcy, 3 gaz plazmotwrczy, 4 medium chodzce, 5 metalowa dysza plazmowa,
6 gaz ochronny, 7 ceramiczna dysza gazu ochronnego, 8 strumie plazmy, 9 gaz ochronny,
10 materia city
Istniej dwie podstawowe odmiany cicia plazmowego: ukiem zalenym, ktry

jarzy si midzy elektrod, a citym materiaem oraz ukiem niezalenym,
nazywanym te wewntrznym, jarzcym si midzy elektrod, a dysz (rys. 9.13).
Pierwsza z odmian jest znacznie popularniejsza, gdy zapewnia dodatkowe
podgrzewanie materiau citego ciepem uku. Ci mona w ten sposb tylko
materiay przewodzce prd. uk niezaleny jest stosowany do cicia materiaw
nieprzewodzcych, a czasem take do precyzyjnego cicia materiaw metalicznych
o maej gruboci. Wad tej metody jest przyspieszone zuycie dysz. uk wewntrzny
jest te czsto stosowany podczas rozpoczynania procesu cicia ukiem zalenym
i suy do wstpnej jonizacji gazu plazmotwrczego. Do jego krtkotrwaego
zajarzenia su specjalne bloki zasilacza, nazywane jonizatorami.
158
Rys. 9.13. Schemat gowicy z ukiem zalenym (z lewej) i niezalenym (z prawej); 1 katoda,
2 gaz plazmotwrczy, 3 dysza, 4 medium chodzce, 5 strumie plazmy, 6 city materia,
7 anoda
Wysza temperatura procesu cicia, ni w przypadku cicia pomieniowego

i ukowego, umoliwia topienie i odparowanie praktycznie wszystkich metali
technicznych, a strumie gazu o wysokim cinieniu i duej prdkoci przepywu
uatwia usuwanie stopionego metalu ze szczeliny cicia. Take koncentracja ciepa
jest wysoka, wynosi od 107 do 108 W/cm2 dla uku wewntrznego i 108109 W/cm2 dla
uku zewntrznego.
W porwnaniu z ciciem tlenowym, cicie plazmowe powoduje powstanie szerszej
szczeliny, natomiast SWC jest zwykle wsza. Dodatkowy problem stwarza haas
przekraczajcy 110 dB, powodowany przez osigajcy prdko naddwikow
strumie gazu. Oznacza to konieczno otaczania stanowisk do cicia plazmowego
ekranami akustycznymi. Korzystne jest zastosowanie gowic z dodatkow zewntrzn
koncentryczn dysz, doprowadzajc strumie wody, penicy funkcj kurtyny
(rys. 9.14). Zawa ona strumie gazu ochronnego, chodzi materia rodzimy
i obnia poziom haasu do 95 dB. Znaczne obnienie poziomu haasu, do mniej ni
75 dB, mona uzyska prowadzc cicie plazmowe pod wod, w specjalnie
skonstruowanych basenach. Rozwizuje to take inny problem, a mianowicie
intensywnego pylenia, towarzyszcego ciciu plazmowemu. Pyy to ziarenka
stopionego i powtrnie zestalonego metalu, czsto czciowo lub cakowicie
utlenione. W przypadku cicia pod wod s one zatrzymywane i tworz zawiesin,
a nastpnie osad, ktry musi by systematycznie usuwany ze zbiornika. Zastosowanie
kurtyny wodnej lub cicia pod wod radykalnie rozwizuje problem intensywnej
emisji promieniowania ultrafioletowego, ktre moe by grone dla pracownikw
obsugi.
Gazy plazmotwrcze to: argon, azot, wodr i, coraz czciej, powietrze. Powietrze
jest najtaszym z nich, a zawarty w nim tlen czciowo spala podgrzany metal,
zwikszajc wydajno procesu. Powietrze powoduje jednak przyspieszone zuycie
elektrod i dysz. Argon stosuje si do cicia stali stopowych, stopw aluminium
159
i miedzi, azot do cicia cienkich blach, powietrze do stali niestopowych, dodatek
tlenu korzystnie wpywa na jako krawdzi cicia.
W przypadku zastosowania gazw aktywnych konieczne jest zastpienie katod
wolframowych z dodatkiem toru i lantanu elektrodami cyrkonowymi lub hafnowymi.
Ich trwao pozostaje jednak niewielka, rzdu 5 h pracy.
Zwikszenie efektywnoci cicia plazmowego osignito dziki zastosowaniu
w latach 90-tych ubiegego wieku mieszanek bogatych w tlen i skonstruowaniu dysz,
zapewniajcych stworzenie zawirowanego strumienia gazu, podobnie jak przy ciciu
pomieniowym. Do zawirowania strumienia suy dysza o specjalnej konstrukcji
(metoda hydefinition) lub pole magnetyczne (fineplasma).
Rys. 9.14. Schemat gowicy do cicia plazmowego z kurtyn wodn. 1- gaz plazmotwrczy,
2 woda, 3 katoda, 4 -metalowa dysza gazowa, 5 ceramiczna dysza wodna,
6 strumie plazmy, 7 piercieniowy strumie wody, 8 city materia
9.2.8. CICIE LASEROWE
Lasery (rys. 9.15) su do generowania koherentnej wizki wiata, dziki

wzbudzeniu okrelonego medium (ciaa staego, gazu) za pomoc doprowadzonej
z zewntrz energii. Najistotniejsz cech lasera jest moliwo koncentrowania energii
na bardzo niewielkiej powierzchni, nawet do gstoci 1010 W/cm2. Najwiksz wad
jest natomiast nadzwyczaj niekorzystna relacja midzy moc, niezbdn do zasilania
urzdzenia, a moc generowan pocztkowo nie przekraczaa ona 1 procenta!
W zalenoci od przeznaczenia w technice stosuje si rnorodne lasery, ich
konstrukcja i specyfika s nastpujce:
1. Lasery rubinowe orodek czynny, to rubin. Wzbudzony, generuje wizk
o dugoci fali 0,6943 m. Lasery te maj ma sprawno i niewielk moc.
2. Lasery neodymowe Nd:YAG orodkiem czynnym jest granat itrowo-
aluminiowy z domieszk neodymu. Emituje promieniowanie w zakresie
bliskiej podczerwieni. Granat ma niski prg wzbudzenia, co uatwia cig
160
emisj promieniowania. Lasery tego typu maj sprawno do 2%. Dopiero
domieszkowanie granatu holmem powoduje wzrost sprawnoci do 5%.
3. Lasery neodymowe Nd-glass, w ktrych orodkiem czynnym s prty ze szka
optycznego z domieszk Nd2O3. Emituj wizk o takiej samej dugoci jak
Nd-YAG. Orodek czynny jest taszy i atwiej wykonywa z niego elementy
o duych wymiarach. Zasadnicza wada, to mae przewodnictwo cieplne prta
i konieczno jego intensywnego chodzenia.
4. Lasery diodowe HDPL wykorzystuj zjawisko emisji promieniowania przez
diody wiecce, gwnie z GaAs domieszkowanego Al, In lub P, emitujce
fale dugoci 900-990 nm. Dioda emituje wiato o mocy kilku mW - czy si
je w prty, a te w pakiety. Moc laserw HDPL nie przekracza 4 kW, ale ich
sprawno jest rekordowo wysoka do 50%. Lasery tego typu umoliwiaj
obecnie tworzenie ognisk o gstoci mocy mniejszej ni 105 W/cm2
i praktycznie nie nadaj si do cicia termicznego.
5. Lasery pompowane diodowo lasery Nd:YAG pompowane laserami
diodowymi. Daje to wzrost sprawnoci energetycznej nawet o 35%.
Wszystkie wyej wymienione typy laserw mog uywa wiatowodw
(nawet o dugoci 100 m) do przekazywania wizki od generatora do gowicy.
6. Lasery CO2 (molekularne) wykorzystuj jako orodek czynny mieszank CO2
+ N2 + He w proporcjach 3:3:20, pod cinieniem kilku do kilkudziesiciu kPa
(lasery maej mocy) lub do 5 MPa (lasery duej mocy), przepywajc przez
rur wyadowcz. Emitowane promieniowanie mieci si w zakresie redniej
podczerwieni z dominujc lini fali 10 m. Sprawno energetyczna
dochodzi do 14%. Produkowane s lasery:
- z podunym przepywem medium gaz jest chodzony na zewntrz rury
wyadowczej, co pozwala na osiganie mocy do 7 kW,
- z przepywem poprzecznym o duym nateniu. Gdy cinienie wynosi
kilka MPa, a elektrody s zabezpieczone przed wyadowaniem ukowym,
osigalna jest moc do 45 kW,
- bezprzepywowe SLAB. Wyadowanie zachodzi w szczelinie midzy
dwiema paskimi elektrodami, orodek jest wzbudzany przez generator
wysokiej czstotliwoci. Osigaj moc do 5 kW, ale wyrniaj si
maymi wymiarami i minimalnym zuyciem medium czynnego jedna
butla wystarcza na rok pracy.
7. Lasery ekscymerowe, dziaaj i s skonstruowane podobnie do laserw CO2,
lecz orodkiem aktywnym jest mieszanka gazw CO2+N2+He+O2+CO+Xe.
Istniej trzy typy konstrukcji ukadu optycznego: nieruchoma gowica sprzona
mechanicznie z laserem i ruchomy st z przedmiotem obrabianym, gowica z laserem
umieszczona na ruchomym ramieniu i nieruchomy st oraz nieruchomy laser i st,
a ruchoma gowica (tzw. latajca optyka). Ostatnie z tych rozwiza jest stosowane
najczciej.
W przypadku cicia laserowego znajduj zastosowanie trzy mechanizmy cicia.
Przy najwikszej koncentracji energii proces odbywa si przez odparowanie materiau,
161
przy mniejszej gstoci nastpuje cicie przez topienie i wydmuchiwanie stopionego
metalu strumieniem gazu. Do metali speniajcych warunki cicia termicznego tlenem
(gwnie stale niskostopowe) stosuje si cicie przez wypalanie, w ktrym metal
wzdu linii cicia jest spalany w strumieniu czystego tlenu. Dodatkowym medium
w pierwszej metodzie jest gaz obojtny (argon, azot), w drugiej azot lub powietrze,
w trzeciej tlen o duej czystoci.
Cicie przez odparowanie jest stosunkowo mao wydajne, cicie przez topienie
zapewnia wiksz wydajno, ale jest mniej dokadne. Najwiksze prdkoci cicia,
bo nawet trzykrotnie wiksze, ni przy ciciu przez topienie, osiga si przy ciciu
przez wypalanie, ale linia cicia jest szersza i wystpuje ryzyko utlenienia krawdzi
citego materiau. Do wykonywania otworw stosuje si najczciej lasery
z generatorem staym (rubinowe), a ostatnio lasery ekscymerowe.
Rys. 9.15. Schemat przecinarki laserowej; 1 zwierciado tylne, 2 zasilacz, 3 pompa medium
chodzcego 4 ukad tumienia wizki, 5 lampa pompujca, 6 prt laserowy, 7 ukad chodzenia,
8 zwierciado przednie (pprzepuszczalne), 9 zwierciado ruchome, 10 teleskop (poszerza wizk),
11 zwierciado, 12 soczewka ogniskujca, 13 materia city
Przebieg cicia laserowego determinuje szereg czynnikw, zwizanych

z konstrukcj urzdzenia, parametrami lasera, wybranymi parametrami procesu,
rodzajem materiau citego, geometri i rozmieszczeniem przestrzennym wycinanych
elementw.
Pierwszym czynnikiem jest moc urzdze. Wraz ze wzrostem mocy zwiksza si
maksymalna moliwa grubo citego materiau i maksymalna prdko cicia.
Najbardziej masowo produkowane lasery do cicia maj moc nie przekraczajc
5 kW. Wraz ze wzrostem mocy narastaj trudnoci z uzyskaniem wizki wysokiej
jakoci, ronie take koszt urzdzenia.
Drugim czynnikiem jest rozkad energii w wizce, wynikajcy z jej drga
poprzecznych. Rozkad energii wizki na jej przekroju poprzecznym okrela si
skrtem TEM (Transverse Electromagnetic Mode poprzeczna fala
elektromagnetyczna). Najwiksze skupienie wizki i najmniejsz rozbieno
zapewnia rozkad jednomodowy, podstawowy - TEM00. Charakteryzuje j gaussowski
rozkad natenia promieniowania i amplitudy pola elektrycznego. Wymuszanie pracy
162
lasera w modzie podstawowym wie si jednak ze znacznym zmniejszeniem energii
promieniowania, od 2 razy w laserach CO2 do 5-6 razy w laserach ciaa staego,
w porwnaniu z wizk wielomodow. Zastosowanie wizki wielomodowej wie si
z mniejszymi stratami energii, ale moliwo jej ogniskowania jest bardziej
ograniczona, lasery generujce takie wizki lepiej nadaj si do spawania, ni
do cicia.
rednica ogniska jest kolejnym czynnikiem, wpywajcym na proces cicia. Dla
zapewnienia moliwoci znacznego skupienia wizki przez soczewki podane jest
tworzenie wizki pierwotnej o maksymalnie duej rednicy, co zapewnia
zastosowanie w ukadzie optycznym tzw. teleskopu. Potem rednica wizki zaley
tylko od ogniskowej soczewki lub zwierciada. Im jest ona mniejsza, tym silniejsze
skupienie. Dlatego do wiercenia zaleca si krtkie ogniskowe, pozwalajce
na stworzenie plamki o rednicy od 0,0025 do 1,5 mm, co zapewnia moc powyej
109 W/cm2. Do cicia wystarczy wizka o rednicy ogniska od 0,5 do 1,5 mm,
zapewniajca moc 106-107 W/cm2. Dla laserw CO2 zaleca si ogniskow 125 mm
i ognisko o rednicy 0,25 mm (gboko ogniska 0,5 mm).
O jakoci cicia decyduje take pooenie ogniska wizki. Pooenie ogniska jest
okrelane wzgldem grnej powierzchni materiau. Gdy ognisko znajduje si
dokadnie na jego powierzchni, przyjmuje si, e f = 0, gdy jest poniej, to f < 0, gdy
znajduje si ponad materiaem f > 0.
Kolejnym czynnikiem jest dobr gazu towarzyszcego i sposobu jego
doprowadzenia. Uywa si w tym celu: azotu, argonu, tlenu i spronego powietrza.
Zastosowanie powietrza moe by uzasadnione tylko jego nisk cen, gdy jako
powierzchni citych jest wtedy najgorsza. Tlen zapewnia wysok wydajno procesu
w przypadku cicia metali spalajcych si w tlenie z wydzielaniem ciepa. Jako
powierzchni citych jest wtedy wysoka (przede wszystkim niewielka chropowato).
Zastosowanie azotu jest szczeglnie uzasadnione do cicia stali wysokostopowych,
aluminium i innych metali nieelaznych, ogranicza jednak prdko cicia oraz
wymusza bardzo precyzyjn regulacj parametrw cicia. Powierzchnie cite
z zastosowaniem azotu s rwnie utwardzone. Argon, zalecany do cicia niobu,
tantalu, molibdenu i wanadu, wymaga zastosowania wizki wikszej mocy ze wzgldu
na straty energetyczne powodowane jego niskim potencjaem jonizacji.
Cinienie gazu towarzyszcego waha si w bardzo szerokich granicach od kilku
do 800 kPa. Co ciekawe, przy ciciu cienkich blach tlenem jego cinienie musi by
znacznie wiksze, ni w przypadku przecinania znacznie grubszych blach
o analogicznym skadzie.
Podana jest minimalizacja szerokoci szczeliny, powstajcej podczas cicia.
W zalenoci od gruboci materiau wynosi ona od 0,1-1,0 mm. Zmniejszeniu jej
szerokoci sprzyja zastosowanie dysz gazowych maej rednicy i precyzyjne
regulowanie odlegoci dyszy od citego materiau, ktra powinna by zbliona
do rednicy dyszy gazowej - czyli wynosi 0,5-2,0 mm. Wane jest, aby dysza bya
dokadnie wsposiowa z wizk lasera i zapewniaa laminarny wypyw gazu.
Dopuszczalny bd wsposiowoci wynosi 0,05 mm.
163
Prdko cicia zaley nie tylko od mocy lasera i moliwoci ukadu napdowego
gowicy, musi by ona cile dobrana do skadu chemicznego i stanu materiau
citego.
Dla danej mocy wizki (tu: laser CO2 moc 3 kW) i rodzaju citego materiau
prdko cicia jest odwrotnie proporcjonalna do gruboci, np. dla stali niskostopowej
gruboci 1 mm prdko cicia wynosi 10 m/min, dla gruboci 5 mm 3 m/min,
gruboci 10 mm 1,6 m/min, a 20 mm 0,7 m/min. Dla tego samego lasera prdko
cicia aluminium zmienia si od 11 m/min dla gruboci 1 mm, przez 2,4 m/min dla
gruboci 3 mm, do 0,9 m/min dla gruboci 6 mm. Przyjmuje si przy tym zwykle,
e maksymalna prdko cicia, osigalna w danych warunkach, zapewnia najlepsz
jako powierzchni citych.
Duy wpyw na cicie ma skad chemiczny i stan materiau citego. Nawet
niewielkie zmiany skadu wywouj konieczno dokonywania zmian w parametrach
cicia. W krajach wysoko rozwinitych pojawiy si ostatnio stale przyjazne obrbce
laserowej (laser friendly). W przypadku metali nieelaznych wyranie trudniej jest
ci metale czyste ni stopy. Inaczej, ni w przypadku klasycznych metod cicia
termicznego, ogromny wpyw na proces cicia ma stan powierzchni materiau, nawet
niewielkie zabrudzenia mog doprowadzi do niepenego przetopu.
Cicie laserowe bywa rozpatrywane jako alternatywa dla cicia plazmowego.
Bezdyskusyjna jest przewaga urzdze laserowych, jeli chodzi o dokadno
odwzorowania wycinanych ksztatw moe by lepsza ni 0,1 mm, gdy dla cicia
plazmowego wynosi co najwyej 0,15 mm. Take szeroko linii cicia plazmowego
jest znacznie wiksza np. dla stali gruboci 6 mm wynosi odpowiednio
3,2 i 0,3 mm. Strefa wpywu ciepa przy ciciu laserowym jest co najmniej dwukrotnie
wsza, ni przy ciciu plazmowym (w praktyce rnica moe by nawet
piciokrotna). Take utwardzenie powierzchni citych jest w przypadku cicia
laserowego mniejsze ni przy ciciu plazmowym.
9.2.9. DRENIE WIZK ELEKTRONW
Wizka elektronw zostaa po raz pierwszy wykorzystana do topienia metalu

w 1910 r. Stwierdzono, e w przypadku zastosowania bardzo duego napicia
przyspieszajcego mona nada elektronom niemal nieograniczon energi
kinetyczn. Same elektrony s natomiast tak mae, e uderzajc w dowoln
przeszkod oddaj jej energi na bardzo maej powierzchni, nagrzewajc
j byskawicznie. Na dodatek sterowanie wizk jest relatywnie proste dziki
zastosowaniu soczewek magnetycznych (rys. 9.16).
164
Rys. 9.16. Schemat drarki elektronowej; 1 katoda, 2 elektroda sterujca, 3 anoda,
4 soczewki elektromagnetyczne (ogniskujce i sterujce), 5 wizka elektronw, 6 materia city
Generowana wizka ma jako narzdzie dwie wady: elektrony oddaj energi

kadej napotkanej przeszkodzie, np. atomom gazu, jakie napotykaj na swej drodze.
Dlatego wizka elektronw zachowuje sw energi jedynie w prni i cicie z jej
uyciem powinno odbywa si w komorach prniowych. Po drugie, hamowane
elektrony wyzwalaj kwanty promieniowania przenikliwego, zwanego
promieniowaniem X lub rentgenowskim. Dlatego obszary obrbki wizk naley
ekranowa dla ochrony personelu.
W praktyce cicie wizk elektronw bywa stosowane do wykonywania
precyzyjnych elementw z cienkich blach, np. do produkcji elementw lamp
elektronowych duej mocy. Znacznie czciej wizki elektronw uywa si
do drenia precyzyjnych otworw o maej rednicy. Przykadowo w blachach,
tworzcych elementy konstrukcji turbin gazowych nowej generacji, jest takich
otworw po kilka milionw.
9.3. ZASTOSOWANIA CICIA TERMICZNEGO
Cicie termiczne zastosowa po raz pierwszy E. Menne w 1901 r. Do wypalania

korkw w otworach spustowych wielkich piecw. Gaz palny wodr oraz tlen
doprowadzano koncentrycznymi, stalowymi rurami do prostych dysz, skierowanych
na korek.
W 1904 r. Niemiec E. Wiss opatentowa acetylenowo-tlenowy, koncentryczny
palnik do cicia, a Belg H. Jottrand, w 1905 r. palnik posobny. Palniki obydwu
typw byskawicznie znalazy licznych uytkownikw, a cicie zyskao powszechne
165
uznanie po zastosowaniu go do demontau mostu na Elbie w Barby, co zajo ok.
5 dni, podczas gdy zastosowanie metod klasycznych wymagaoby piciu tygodni
pracy.
Bardzo szybko skonstatowano, e za pomoc palnika Wissa mona prowadzi
cicie ksztatowe, trudne bd niemoliwe do wykonania metodami mechanicznymi.
Konkurencyjno cicia termicznego wobec mechanicznego bya tym wiksza,
im grubszy materia mia by city. Ju w 1913 r. po raz pierwszy przecito blok
stalowy o gruboci 1 m. Niemono cicia tlenem metali nieelaznych i wikszoci
stali wysokostopowych nie stanowia pocztkowo istotnego mankamentu, gdy
nieczsto wykonywano z tych metali konstrukcje grubocienne, a cienkie elementy
mona byo ci mechanicznie.
Zastosowanie w 1957 r. cicia plazmowego umoliwio take cicie termiczne
metali nie speniajcych warunkw cicia przez wypalanie tlenem. Zastosowanie
po 1960 r. cicia laserowego stworzyo moliwo cicia wszystkich materiaw
z du dokadnoci i niewielkimi stratami.
Cicie termiczne jest uznawane za podstawowy sposb przygotowywania
elementw konstrukcji metalowych o grubociach przekraczajcych 30 mm,
a w szczeglnoci konstrukcji spawanych. Dokadno cicia stale zwiksza si i jest
moliwe precyzyjne wycinanie elementw, ktre nie wymagaj dalszych operacji
technologicznych w odniesieniu do krawdzi cicia, bez obrbki mechanicznej mog
nawet tworzy pary kinematyczne.
W przypadku elementw metalowych o maej gruboci, czyli do 30 mm, zalety
cicia termicznego, to wysoka wydajno (prdko cicia blach o gruboci ok. 1 mm
wynosi nawet powyej 1 m/s), dokadno i rekordowo niski koszt jednostkowy.
Na coraz szersz skal stosuje si cicie termiczne materiaw niemetalowych
tworzyw sztucznych, tkanin, cho ograniczenie stanowi czsto ryzyko zapalenia
citego materiau. Wdraane s technologie cicia materiaw kompozytowych, blach
pokrywanych tworzywami sztucznymi i innych, zaawansowanych materiaw.
9.4. CZ PRAKTYCZNA
1. Zapoznanie z konstrukcj i obsug najpowszechniej stosowanych urzdze

do cicia termicznego, metodami cicia, jego przebiegiem oraz rezultatami cicia
w postaci wycitych elementw, z uwzgldnieniem jakoci krawdzi.
2. Omwienie i przedstawienie rcznego palnika inektorowego z koncentryczn
dysz, zmechanizowanego palnika z ukadem posobnym dysz, palnika
do ksztatowego cicia z wykorzystaniem wzorcw i rolki magnetycznej, palnika
do rcznego cicia plazm powietrzn.
3. Pokaz zapalania i regulacji pomienia palnikw, sposb nagrzewania materiau
przed rozpoczciem cicia oraz cicia rcznego tlenem i zmechanizowanego cicia
tlenem blach stalowych o gruboci od 3 do 15 mm oraz blachy aluminiowej
gruboci 3mm plazm powietrzn.
166
4. Omwienie szczeglnych cech krawdzi citych elementw oraz porwnanie ich
jakoci. Wyniki cicia naley porwna z wynikami cicia plazmowego
i laserowego materiaw o podobnej gruboci i skadzie.
5. Prezentacja oglnych zasad rozmieszczania elementw do cicia na arkuszach
blach (tzw. rozkrj rys. 9.17) oraz sposobw cicia elementw z ostrymi
krawdziami (rys. 9.18).
6. Opisanie zasady przebijania materiau przed ciciem oraz omwienie typowych
niezgodnoci i zaburze procesu cicia termicznego.
Rys. 9.17. Przykadowe rozmieszczenie detali do wycicia na arkuszu blach
Rys. 9.18. Przykadowe geometryczne ograniczenia dokadnoci odwzorowania konturu citego

elementu o ostrych krawdziach (1) wynikajce z bezwadnoci gowicy (2) i rednicy strumienia tncego
(3). Rozwizaniem moe by zastosowanie trajektorii z ptl (4)
Sprawozdanie z wiczenia powinno obejmowa:

opis prezentowanych urzdze,
obserwacje dotyczce przebiegu cicia,
porwnanie jakoci krawdzi citych w kontekcie obowizujcych norm.
167
LITERATURA
[1] PILARCZYK J., Poradnik Inyniera. Spawalnictwo. Tom 2, WNT, Warszawa 2005.
[2] KLIMPEL A. Technologia spawania i cicia metali, Wyd. Politechniki lskiej. Gliwice 1997.
[3] POLEWOJ G. SUCHININ G. Gazoplamennaja obrabotka metallow, Akademia. Moskwa 2005.
[4] JWICKI R. Technika laserowa i jej zastosowania, Oficyna Wyd. Politechniki Warszawskiej.
Warszawa 2009.
[5] SCHELLHASE M. Der Schweisslichtbogen ein technologisches Werkzeug, Verlag Technik. Berlin
1985.
[6] Schweissen. G- E- MAG-Schweissen. Thermisches Trennen. Verlag Technik. Berlin 1985.
WYKAZ NORM
PN-EN ISO 9013:2003 Cicie termiczne Klasyfikacja cicia termicznego Specyfikacja geometrii
wyrobu i tolerancje jakoci.
PN EN 2820:1997 Badania odbiorcze przecinarek do cicia tlenowego. Dokadno odwzorowania.
Charakterystyki dziaania.
PN-74/M-69103 Spawalnictwo. Przecinarki pautomatyczne do cicia tlenem. Wymagania i budowa.
168
10. NAPRENIA I ODKSZTACENIA SPAWALNICZE
CEL WICZENIA
Celem wiczenia jest zapoznanie studenta z:

przyczyn powstawania napre podczas spajania,
rodzajem powstajcych napre,
skutkami, jakie wywouj naprenia spawalnicze w konstrukcjach spajanych,
sposobami zapobiegania powstawania napre.
10.1. WPROWADZENIE
Najbardziej niepodanymi zjawiskami towarzyszcymi procesowi spawania

s naprenia i odksztacenia w zczach spajanych. Obydwa te zjawiska wystpuj
rwnoczenie i s trudne do opanowania. Odksztacenie zcza wypacza konstrukcj
spawan, naprenia s grone dla caoci konstrukcji (mog doprowadzi
do jej zniszczenia). Podoem obydwu zjawisk jest skurcz spoiny stygncej
od temperatury plastycznoci, okoo 650 C, do temperatury otoczenia, w ktrej
konstrukcja ma by uywana. Procesy spawania zawsze wywouj w zczu znaczne
naprenia, ktre powstaj na skutek nierwnomiernej rozszerzalnoci cieplnej oraz
skurczu spoiny, wywoanych miejscowym nagrzewaniem elementw czonych.
Wielko ich siga granicy plastycznoci spawanego materiau. Naprenia
spawalnicze mog powodowa powstawanie znacznych deformacji konstrukcji,
niekiedy prowadzcych do ich pkni. Wypywa wic std wniosek, e materiay
przeznaczone na konstrukcje spawane powinny mie odpowiednio du plastyczno.
Naley podkreli, e naprenia spawalnicze powstaj nie tylko w jaki
skomplikowanych konstrukcjach, ale nawet w dwch zespawanych, swobodnie
lecych blachach. Zagadnienie napre spawalniczych jest wic bardzo wane,
a zwykle nie doceniane i nie uwzgldnione w obliczeniach wytrzymaociowych
konstrukcji.
Naprenia powstajce w materiale w wyniku jego obrbki mechanicznej lub
cieplnej, np. gicia, odlewania, walcowania, kucia, spawania, zgrzewania, hartowania
i pozostajce w nim po zakoczeniu procesu technologicznego, s nazywane
napreniami wasnymi lub resztkowymi.
Naprenia wasne mona zdefiniowa take jako naprenia, ktre rwnowa si
wzajemnie wewntrz pewnego obszaru bez obcienia zewntrznego. Oznacza
to, e musz by wtedy spenione nastpujce warunki :
a) suma rzutw wszystkich si wewntrznych w dowolnym przekroju elementu
powinna by rwna zeru, tzn. P = 0,
b) suma momentw wywoanych dziaaniem si wewntrznych w dowolnym
przekroju elementu powinna by rwna zeru, tzn. M = 0.
W zalenoci od procesu technologicznego, ktry je wywoa, okrela si rwnie
naprenia wasne mianem danego procesu, np.
169
odlewnicze,
hartownicze,
spawalnicze, itp.
W zalenoci od obszaru oddziaywania naprenia wasne, w tym i spawalnicze,
dzieli si na:
I rzdu naprenia te wystpuj w duych objtociach metalu, a wic w caej
konstrukcji lub w poszczeglnych elementach (wzach, zczach). Tego
rodzaju naprenia wystpuj m.in. w konstrukcjach spawanych. Dziaaj one
w kierunkach poprzecznych i podunych do wykonywanych spoin oraz wzdu
lub w poprzek osi poszczeglnych elementw konstrukcji.
II rzdu obszar oddziaywania obejmuje jedno lub kilka ziaren metalu.
Naprenia te nie wykazuj okrelonej orientacji w stosunku do osi elementu,
w ktrym wystpuj.
III rzdu obszar oddziaywania obejmuje sie krystalograficzn metalu, a wic
wystpuj midzy elementami w objtoci sieci przestrzennej metalu.
W zalenoci od liczby wystpujcych skadowych naprenia I rzdu okrela si
jako:
jednoosiowe (wystpujce w prtach),
dwuosiowe (stan paski, wystpuj w cienkich blachach),
trjosiowe (stan przestrzenny, wystpuj w grubych pytach, maj praktyczne
znaczenie przy grubociach powyej 20 mm).
Dla pocze spawanych istotne s przede wszystkim naprenia pierwszego
rodzaju, a przy spawaniu stali stopowych, gdzie przemiany zachodz w temperaturach
znacznie niszych w porwnaniu ze stalami niskostopowymi, rwnie naprenia
drugiego rodzaju.
Ze wzgldu na kierunek dziaania wzgldem spoiny, naprenia dzieli si na:
wzdune (x) wzgldem osi x spoiny,
poprzeczne (y) do osi y spoiny,
prostopade (z) do powierzchni czonych elementw.
Podzia napre ze wzgldu na czas w jakim dziaaj:
naprenia chwilowe, ktrych wielko i kierunek zale od chwilowego
rozkadu temperatury (zmieniaj si w czasie trwajcego cyklu),
naprenia ostateczne (wasne, resztkowe), powstajce w poszczeglnych
elementach lub w caej konstrukcji po ukoczeniu danego zabiegu
technologicznego i ostygniciu przedmiotu.
170
10.2. ISTOTA POWSTAWANIA NAPRE
SPAWALNICZYCH
10.2.1. WPYW TEMPERATURY NA ZMIANY NIEKTRYCH

WASNOCI FIZYCZNYCH STALI
Ze zmian temperatury zmieniaj si wasnoci wytrzymaociowe stali, przy czym

przebieg tych zmian jest rny dla rnych gatunkw w poszczeglnych zakresach
temperatur. Zmiany niektrych wasnoci stali niskowglowych: moduu sprystoci
E (moduu Younga), granicy plastycznoci Re oraz wspczynnika rozszerzalnoci
liniowej podano na rys. 10.1. oraz w tabeli 10.1.
Rys. 10.1. Zmiana moduu sprystoci E, granicy plastycznoci Re i wspczynnika rozszerzalnoci

dla stali niskowglowej w zalenoci od temperatury
Tab. 10.1. Zmiany niektrych wasnoci stali niskowglowych w zalenoci od temperatury
Temperatura [C] E102 [GPa] Re [MPa] 10-6 [1/K]

0 2,10 240 11,5
100 1,96 222 11,9
200 1,88 226 12,5
300 1,75 165 13,0
400 1,59 152 13,6
500 1,20 125 14,2
600 0,60 63 14,8
Zmiany tych wasnoci wywieraj istotny wpyw na powstawanie napre

wasnych w elementach spawanych. Jak wynika z wykresu i z tabeli, wasnoci
spryste stali zanikaj w temperaturze nieco powyej 600-650 C praktycznie
do zera, a zatem w zakresie temperatur powyej 600 C naprenia wasne nie mog
171
ju powstawa. Zakres temperatur, istotny ze wzgldu na powstawanie napre
wasnych, znajduje si poniej tej temperatury.
Dla uproszczenia oblicze procesu powstawania napre wasnych mona
przyj, e wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej oraz modu sprystoci
E s stae, a zmienia si tylko naprenie plastyczne pl. Przyjmujc, e w zakresie
temperatur 20-500 C,
E = 210 GPa,
= 12 10-6 1/K,
pl = 240 MPa,
mona obliczy jednostkowe wyduenie spryste, przy ktrym osiga si naprenie
plastyczne wedug zalenoci:
l = /E = t(T1-To) (10.1)
W temperaturze 600 C zanikaj prawie zupenie odksztacenia spryste,

w zakresie za temperatur 500-600 C, w celu uproszczenia, przyjmuje si liniowy
spadek naprenia plastycznego zgodnie z wykresem przedstawionym na rys. 10.2.
Rys. 10.2. Uproszczony wykres zalenoci pl i od temperatury
10.2.2. POWSTAWANIE NAPRE W WYNIKU

ODDZIAYWANIA TERMICZNEGO
Aby atwiej zrozumie powstawanie napre spawalniczych mona przyj,

z duym uproszczeniem, e nagrzewane w danej chwili miejsce zcza spawanego
stanowi belk obustronnie utwierdzon o pocztkowej dugoci l0 (rys. 10.3)
Zaoenie takie mona uczyni, poniewa w rzeczywistoci proces spawania polega
na miejscowym nagrzewaniu niewielkiego odcinka zcza, ktry na skutek grzania
usiuje rozszerzy si, a ssiadujce z nim zimniejsze partie materiau przeciwdziaaj
temu procesowi, tworzc jak gdyby sztywne utwierdzenia.
172
Rys. 11.3. Wycinek nagrzewanego zcza jako belka dwustronnie utwierdzona
Warto napre powstajcych w takiej belce na skutek nagrzewania mona

obliczy w przyblieniu z zalenoci (10.2).

==
(10.2)
Z tego rwnania mona okreli temperatur, do jakiej naley ogrza belk

utwierdzon obustronnie, aby wywoa w niej odksztacenie plastyczne pl.
Wykorzystujc zalenoci (10.3) i (10.4) mona wyznaczy temperatur (10.5):
l = lo t T (10.3)
pl = t T E (10.4)
pl Re (10.5)
T = =
t E t E
gdzie:
t wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej [1/K],
lo odlego midzy czonymi brzegami elementw [mm],
l zmiana odlegoci midzy czonymi brzegami elementw [mm].
Podstawiajc do wzoru odpowiednie wartoci liczbowe, zaczerpnite z tab. 10.1.

otrzymuje si wynik przedstawiony rwnaniem:
T = 100 K (10.6)
Wynika z powyszego, e ju niewielki wzrost temperatury, o 100 C, powoduje

powstanie napre plastycznych w belce dwustronnie utwierdzonej wykonanej
173
ze stali mikkiej. Dalsze nagrzewanie do wyszej temperatury bdzie powodowa
jedynie wzrost odksztace plastycznych, naprenia natomiast nie bd wzrastay,
a nawet zaczn male, poniewa zgodnie z wykresem (rys. 10.1.) w miar wzrostu
temperatury maleje granica plastycznoci Re. Przebieg zmian napre, zalenie
od temperatury, w dwustronnie utwierdzonym prcie pokazano na rys. 10.4. Podczas
nagrzewania prta dwustronnie utwierdzonego pojawiaj si w nim naprenia
ciskajce, wzrastajce liniowo, a do osignicia granicy plastycznoci
w temperaturze T1. Przebieg tych napre przedstawia prosta 0-1. Dalszy wzrost
temperatury powoduje spcznienie materiau i zmniejszenie napre w prcie
na skutek zmniejszania si wartoci granicy plastycznoci Re, zgodnie z jego
przebiegiem na odcinku 1-2. W punkcie 2 przerwano nagrzewanie. Odksztacenie,
jakie wystpuje w prcie w tym punkcie, jest sum odksztacenia plastycznego
i sprystego, z tym e dugo prta, na skutek utwierdzenia, jest cigle rwna lo.
Z chwil rozpoczcia chodzenia odksztacenie spryste zacznie zmniejsza si,
zaczn wic take male naprenia wedug prostej 2-3. W punkcie 3 zarwno
odksztacenie, jak i naprenie osign warto zerow, poniewa prt nie ostyg
jeszcze cakowicie dlatego w miar spadku temperatury bdzie dy do dalszego
skracania si, czemu przeciwdziaa jego utwierdzenie. W wyniku tego w pocztkowej
fazie pojawi si naprenia spryste rozcigajce, rosnce wedug prostej 3-4, ktre
w punkcie 4 osigaj granic plastycznoci. Dalszy spadek temperatury wywoa
pojawienie si napre plastycznych, ktre bd rosn zgodnie z przebiegiem
Re = f(t) na odcinku 4-5.
Rys. 10.4. Przebieg napre powstajcych w czasie grzania i stygnicia belki obustronnie
utwierdzonej
Wida wic, e w punkcie 5, odpowiadajcemu zupenemu ostygniciu prta,

pozostan w nim naprenia rozcigajce rwne granicy plastycznoci. Podobny
174
przebieg maj naprenia wywoane nagrzewaniem w procesach spawania, z tym
e w przypadku spawania, gdzie nastpuje nadtopienie materiau, przebieg napre
jest w caym zakresie zgodny z przebiegiem funkcji Re = f(T), std te w spoinie,
podobnie jak w belce (rys. 10.4), po ostygniciu pojawiaj si naprenia rozcigajce
rwne granicy plastycznoci.
10.3. ODKSZTACENIA SPAWALNICZE
Odksztacenia spawalnicze zachodzce we wszystkich kierunkach na skutek

oddziaywania trjosiowego stanu napre, jaki panuje podczas wykonywania
poczenia, mona sklasyfikowa nastpujco:
a) odksztacenia wzdune w kierunku osi X,
b) odksztacenia poprzeczne w kierunku osi Y,
c) odksztacenia normalne (gruboci blachy) w kierunku osi Z.
Rys. 10.5. Kierunki dziaania napre w spoinie x- naprenia wzdune, y- naprenia

poprzeczne, z- naprenia normalne
Wielko dziaajcych napre, a zarazem moliwych odksztace w danym

punkcie mona okreli analitycznie na podstawie rozchodzenia si ciepa
w elementach spawanych lub te dowiadczalnie (tensometria oporowa). Typowy
przebieg napre spawalniczych, a co za tym idzie moliwy przebieg odksztace,
wystpujcy w dwu zespawanych swobodnie lecych blachach, pokazano
na rys. 10.6.
175
Rys. 10.6. Schemat przebiegu spawalniczych napre podunych i poprzecznych w zczu
spawanym
Na rysunku 10.6. nie umieszczono przebiegu napre normalnych, poniewa

s one zwykle niewielkie i pomijalne w rozwaaniach dotyczcych cienkich blach. Jak
wynika z rysunku, najwiksze proporcjonalnie wartoci osigaj naprenia podune
w obszarze spoiny. One to wanie s najgroniejsze dla konstrukcji spawanej.
10.3.1. KLASYFIKACJA ODKSZATCE SPAWALNICZYCH
Istnieje podzia odksztace ze wzgldu na przyczyny ich powstawania i kierunki

ich dziaania wzgldem spoiny. Odksztacenia mog by wywoane :
odksztaceniem spoiny i przylegego do niej materiau w kierunku zgodnym
z osi spoiny (skurczem wzdunym),
odksztaceniem spoiny i przylegego do niej materiau w kierunku
prostopadym do dugoci spoiny (skurczem poprzecznym).
Odksztacenie wzdune moe spowodowa wygicie elementu, a odksztacenie
prostopade do osi spoiny prowadzi do odksztacenia poprzecznego i ktowego.
Postacie odksztace spawalniczych mona zdefiniowa nastpujco:
odksztacenie wzdune jest to zmiana wymiarw liniowych w elementach
lecych w paszczynie elementu, mierzona wzdu osi spoiny.
176
wygicie jest to zmiana ksztatu elementu, wywoana odksztaceniem
wzdunym i poprzecznym, zachodzca w paszczynie rwnowanej
elementu. Miar wygicia moe by promie krzywizny, strzaka ugicia
lub kt.
odksztacenie poprzeczne jest to zmiana wymiarw liniowych elementw
w kierunku poprzecznym do osi spoiny, zachodzca w paszczynie elementu
(blachy).
odksztacenia ktowe jest to zmiana ksztatu elementu wywoana
odksztaceniem poprzecznym, deformujcym jego powierzchni. Miar
odksztacenia ktowego jest kt odchylenia rozwaanych paszczyzn.
utrata statecznoci (falisto, zwichrzenie) jest to odksztacenie elementw
powokowych o maej sztywnoci poprzecznej, zachodzce w kierunku
prostopadym do ich powierzchni.
skrcenie jest zmian ksztatu dugich elementw, z prostych na spiralne
wywoane spoinami wzdunymi. Miar skrcenia jest kt obrotu wzgldem
siebie dwch przekrojw poprzecznych.
W konstrukcjach spawanych wystpuje kilka odksztace jednoczenie. Przykady
odksztace spawalniczych przedstawiono na rys. 10.7 a-d.
177
Rys. 10.7. Odksztacenia spawalnicze: a) wzdune, b) wygicie, c) poprzeczne, d) ktowe
10.3.2. ODKSZTACENIA POPRZECZNE
Przyczyna powstania odksztacenia poprzecznego jest nierwnomierny,

zmieniajcy si w czasie spawania rozkad temperatury w spawanych elementach.
Strefa o wysokiej temperaturze, otoczona przez zimne partie materiau, doznaje
znacznego odksztacenia plastycznego (spczenia), poniewa w pewnej odlegoci
za rdem ciepa elementy s ju ze sob poczone i temperatura jest na tyle niska,
e powstae zcze hamuje swobodny skurcz poprzeczny, wic zaistniae spcznienie
w niewielkim stopniu zostaje zmniejszone.
Odksztacenie poprzeczne wystpuje nie tylko w elementach spawanych
z odstpem, lecz take bez odstpu i w elementach z napoin. Mechanizm jego
powstawania jest zawsze taki sam, rne tylko bd wartoci odksztacenia. Gdyby
spoina bya wykonana na caej dugoci jednoczenie wwczas odksztacenie
poprzeczne te by wystpio, lecz jego wartoci wynikayby gwnie ze skurczu
pochodzcego z krzepnicia i stygnicia spoiny. W normalnych warunkach
178
spawania udzia skurczu spoiny wynosi ok. 20%, a reszta przypada na stref
przyspoinow.
Rys. 10.8. Schemat powstawania napre poprzecznych w zczu spawanym: a) wygicie blach
nagrzanych na krawdzi, b) odksztacenie blach zespawanych, c) obraz napre poprzecznych
w blachach zespawanych
Obraz napre poprzecznych, przedstawiony na rys. 10.8, mona wyjani

w nastpujcy sposb: gdyby spawane blachy zostay nieco odsunite od siebie, tak
aby po przejciu rda ciepa nie nastpio poczenie, wwczas przy odpowiedniej
ich smukoci wygiyby si jak na rys. 10.8a. Powodem takiego wygicia jest skurcz
wewntrznych krawdzi blach, wywoany pojawieniem si w nich napre
poprzecznych. W rzeczywistoci jednak zespawane blachy nie mog si tak
odksztaca, poniewa s poczone szwem spawalniczym. Spoina wic doznaje
napre ciskajcych w miejscach, gdzie blachy zachodziy na siebie oraz napre
rozcigajcych w rodku blach, gdzie spoina jakby ciga odksztacajce si blachy.
Na charakter rozkadu i warto odksztace wpywaj nastpujce czynniki:
sztywno spawanych elementw,
niejednoczesno nagrzewania i chodzenia na dugoci blach,
energia liniowa odniesiona do gruboci spawanych blach,
waciwoci fizyczne materiau,
usztywnienie elementw w czasie spawania, gwnie spoinami sczepnymi.
10.3.3. ODKSZTACENIA WZDUNE
Przy spawaniu dwu szerokich paskownikw rozkad temperatury w spawanym

zczu, w kierunku prostopadym do spoiny, jest nierwnomierny (rys. 10.9a).
Najwiksza temperatura wystpuje w rodku zcza spawanego i jest wysza
od temperatury topnienia metalu, w miar oddalania si od osi spoiny temperatura
gwatownie spada, a w przypadku duej szerokoci blach temperatura na krawdziach
179
moe zmniejszy si do temperatury otoczenia. Jeeli spawane blachy skadayby si
z warstewek metalu uoonych rwnolegle do osi spoiny i majcych moliwo
swobodnego przemieszczania si po sobie, to kada z nich wyduyaby si o warto
l zgodnie z zalenoci (10.3).
Wyduenie kadej warstewki byoby wic proporcjonalne do temperatury jej
nagrzania (rys. 10.9a). Nie jest to moliwe poniewa w rzeczywistoci spawane
blachy stanowi lity materia, w ktrym poszczeglne warstwy metalu oddziauj
na siebie. Skutkiem tego, warstwy mniej nagrzane hamuj rozszerzanie si warstw
nagrzanych do wyszej temperatury. Oznacza to, e spoina i SWC nie mog si
swobodnie rozszerza, doznaj napre ciskajcych (rys. 10.9b), a pozostay
materia jest rozcigany. Pod wpywem napre ciskajcych obszary te ulegaj
spczeniu. Jest ono form wyzwolenia napre, std te po stopieniu materiau,
w spoinie naprenia osigaj warto zerow. W czasie chodzenia zcza nastpuje
skurcz materiau i wystpuje sytuacja odwrotna, skutkiem czego jest powstanie
duych napre rozcigajcych oraz powstanie deformacji (odksztacenie wzdune).
Rys. 10.9. Rozkad temperatury i napre podunych w zczu spawanym: a), b) podczas grzania,
c) po ostygniciu
10.3.4. ODKSZTACENIA KTOWE
Odksztacenia ktowe wywoane s poprzecznym skurczem spoiny. Zale one

od wielu czynnikw. Szczegln rol jednak odgrywa tu ksztat rowka zukosowania.
Zukosowanie brzegw blach na ksztat litery X lub 2U pozwala na znaczce
zmniejszenie, a nawet na cakowite wyeliminowanie odksztacenia ktowego, gdy
ukadanie poszczeglnych warstw i ciegw przeprowadzane jest wedug
odpowiedniej kolejnoci. O wiele wiksze odksztacenie ktowe wykazuj zcza
wykonane spoinami na ksztat litery V. Due odksztacenie ktowe obserwuje si
w przypadku spoin pachwinowych, znaczny wpyw na wielko kta odksztacenia
ma ilo ciegw spoiny pachwinowej.
180
10.3.5. CZYNNIKI WPYWAJCE NA WARTO NAPRE
I ODKSZTACE SPAWALNICZYCH
Odksztacenia spawalnicze zale od wielu czynnikw, z ktrych najwaniejszymi

s:
metoda spawania ,
natenie prdu,
prdko spawania,
rodzaj elektrod i ich rednica,
ksztat rowka,
sposb ukadania ciegw,
wykoczenie spoiny,
pozycja spawania.
Warto napre pojawiajcych si w konstrukcji spawanej zaley od:
a) wasnoci fizycznych spawanego materiau, tj. jego wspczynnika
rozszerzalnoci liniowej, skurczu i wartoci granicy plastycznoci,
b) sztywnoci konstrukcji,
c) technologii spawania (sposb ukadania spoin, liczba warstw, temperatura
wstpnego podgrzania).
Przy wikszych wartociach wspczynnika rozszerzalnoci, wikszym skurczu
i wikszej granicy plastycznoci wystpuj wiksze naprenia spawalnicze.
Zwikszenie sztywnoci konstrukcji powoduje rwnie zwikszenie napre.
Podgrzanie materiau, zwikszenie liczby warstw oraz zastosowanie specjalnego
sposobu ich ukadania prowadzi natomiast do zmniejszenia napre spawalniczych.
Pole dziaania napre zaley od wielkoci SWC (Strefa Wpywu Ciepa). Jak
to wykazano wczeniej istnieje zwizek midzy wartoci napre, a miejscowym
nagrzaniem materiau. Dla prostych spoin pole dziaania napre jest okrelone
dugoci spoiny i szerokoci SWC. Poniewa dugo spoiny jest z gry zadana,
zatem pole dziaania napre zwizane jest z szerokoci tej strefy, ktra zaley od:
koncentracji mocy rda ciepa,
przewodnoci cieplnej materiau,
prdkoci przesuwania si rda ciepa, czyli prdkoci spawania.
W materiaach o duej przewodnoci cieplnej, SWC jest szersza. Zmniejsza si ona
natomiast w miar wzrostu prdkoci spawania. Prdko spawania zaley
od koncentracji rda ciepa, itp. i jest inna w przypadku spawania gazowego,
w porwnaniu ze spawaniem skoncentrowanym promieniem lasera. Przy maej
prdkoci spawania szeroko SWC jest dua i proporcjonalnie do niej wystpuje
due pole dziaania napre. W rezultacie, pole napre zaley od iloci ciepa
wprowadzonego na jednostk dugoci zcza, czyli na warto tzw. energii liniowej
spawania. Tak wic to rdo ciepa umoliwia spawanie z mniejsz energi liniow,
ktre przy tej samej mocy pozwala osign wiksze prdkoci spawania. Na rysunku
11.10. przedstawiono porwnanie energii liniowej dla rnych metod spawania
podczas czenia blachy, o gruboci 4 mm.
181
Rys. 10.10. Porwnanie energii liniowej rnych metod spawania blachy stalowej o gruboci 4mm
Najwiksza energia liniowa wystpuje podczas spawania gazowego, o przeszo

poow jest mniejsza energia liniowa podczas spawania elektrodami otulonymi.
Spawajc metod MIG osiga si czterokrotnie mniejsz energi liniow ni podczas
spawania gazowego. Jeszcze mniejsz warto osiga si w przypadku spawania
plazm, wizk elektronw lub laserowo. Energia liniowa tych metod jest od okoo
7 do przeszo 100 razy mniejsza, dziki czemu pole napre jest najmniejsze.
Naprenia spawalnicze powstae podczas spawania deformuj ca konstrukcj
lub te wywouj miejscowe odksztacenie materiau w obrbie spoiny. Deformacja
zachodzi w przypadku spawania konstrukcji o maej sztywnoci. Podczas spawania
konstrukcji bardziej sztywnych dochodzi do miejscowego odksztacenia materiau
w obrbie spoiny, w postaci odksztacenia plastycznego lub pkni. Pkanie
wystpuje podczas spawania materiaw o niedostatecznej plastycznoci. Ze wzgldu
na moliwo wystpienia pkni w wyniku dziaania napre spawalniczych,
materiay takie jak stale o wikszej zawartoci wgla, lub eliwo, s uwaane
za trudno spawalne.
10.3.6. MOLIWOCI ZAPOBIEGANIA ZNIEKSZTACENIOM

KONSTRUKCJI SPAWANYCH
Zmniejszenie odksztace spawalniczych moliwe jest przy uwzgldnieniu

nastpujcych zalece, wskazwek, czynnikw i sposobw postpowania:
naley wykonywa spoiny o wymiarach nie wikszych od przewidywanych
w dokumentacji technicznej,
konieczne jest dobre skadanie i dopasowanie czci czonych,
naley wykonywa spoiny przerywane,
najmniejsze dopuszczalne spoiny pachwinowe,
182
minimalne odstpy w grani, minimalne kty ukosowania rowka i mae
nadlewy lica,
ksztaty rowka wymagajce jak najmniejszej iloci spoiwa, itp. X, 2U,
spawanie na przemian z obu stron osi obojtnej przekroju, jeeli moliwe
za pomoc spoin wielowarstwowych,
spawanie ciegami o maych przekrojach,
metody spawania o duej wydajnoci stapiania,
metody spawania o duych prdkociach spawania,
metody z gbokim wtopieniem,
zrwnowaenie rozmieszcze spoin wok osi obojtnej spawanego
przekroju,
zrwnowaone rozmieszczenie ciepa spawania przez odpowiedni dobr
kolejnoci spawania,
stosowanie zaciskw, mocowa i podkadek dla zagwarantowania
dopasowania i przylegania,
spawanie w kierunku nie utwierdzonej czci zespou,
wygicie wstpne lub odchylenie zespou w celu doprowadzenia ich przez
skurcz do podanego ksztatu,
wykonywanie zcz w pierwszej kolejnoci wykazujcych najwiksze
skrcenia,
spawanie najmniej sztywnych sekcji w pierwszej kolejnoci, jeeli zachodzi
potrzeba mona je wyprostowa przed dalszym skadaniem i spawaniem,
taka kolejno skadania podzespow i zespow, aby siy skurczu
od wykonanych spoin cigle si rwnowayy wok osi obojtnej przekroju
sekcji.
Odksztacenia wybranych typw zczy, wystpujce w wyniku dziaania napre
spawalniczych i sposoby zabezpieczania si przed nimi, pokazano
na rys. 10.11-10.13.
W celu zmniejszenia odksztacenia ktowego zczy przygotowanych na X, K oraz
2U naley, w miar moliwoci, spawa jednoczenie z dwch stron z tak sam
prdkoci. Przy dugich szwach wygicie mona zmniejszy przez podzia spoiny
na odcinki przy pomocy spoin sczepnych, a nastpnie spawa ciegiem krokowym,
skokowym, krokowo-skokowym lub skokowo-krokowym. Oglna zasada tych
sposobw polega na tym, aby spawa kolejne odcinki po ostygniciu ssiednich
(rys. 10.14).
183
Rys. 10.11. Ktowa deformacja wybranych typw zczy oraz sposoby uoenia zapobiegajce
deformacji
Rys. 10.12. Zachodzenie blach na siebie oraz sposb ustawienia blach zapobiegajcy takiej
deformacji
184
Rys. 10.13. Wpyw kolejnoci ukadania ciegw na odksztacenia zcza
Rys. 10.14. Rodzaje ciegw zmniejszajcych odksztacenia zczy spawanych
Podczas wykonywania spoin wielowarstwowych ukadanie kadej nastpnej

warstwy powoduje wyarzenie, a tym samym odprenie warstwy poprzedniej.
Najbardziej skuteczne w takich przypadkach jest ukadanie kolejnych warstw
ciegiem schodkowym (rys. 10.15).
185
Rys. 10.15. cieg schodkowy, zmniejszajcy naprenia spawalnicze podczas spawania
wielowarstwowego
10.3.7. SPOSOBY USUWANIA NAPRE SPAWALNICZYCH
Powstae w wyniku spawania naprenia spawalnicze mona usun cakowicie

jedynie przez obrbk ciepln spawanych elementw (rys. 10.16). Mona to osign
przez wyarzenie odprajce lub normalizujce.
Wyarzenie odprajce powoduje usunicie napre bez zmian strukturalnych.
W celu odprenia konstrukcji nagrzewa si j powoli do temperatury wyarzania
odprajcego, wytrzymuje si w tej temperaturze, a nastpnie powoli studzi,
najczciej razem z piecem. Dla stali i eliwa temperatura ta wynosi 650-660 C.
W tej temperaturze granica plastycznoci stali jest tak niska (poniej 60 MPa),
e naprenia wewntrzne spowoduj odksztacenie materiau i ulegn relaksacji.
Wyarzanie normalizujce konstrukcji stalowych przeprowadza si
w temperaturze nieco wyszej ni 910 C. W procesie tym, oprcz relaksacji napre
nastpuje ujednolicenie i rozdrobnienie struktury. Normalizowanie jest wskazane dla
grubych spoin jednowarstwowych.
186
Rys. 10.16. Zakres temperatur poszczeglnych rodzajw wyarzania naniesionych na ukad elazo-
wgiel
W spoinach wielowarstwowych wystpuje samoistne wyarzanie poprzednich

warstw przez ich nagrzewanie podczas ukadania nastpnego ciegu.
Skutecznym sposobem zmniejszania napre spawalniczych jest wstpne
podgrzewanie konstrukcji. W zczach wstpnie podgrzewanych powstaj znacznie
mniejsze naprenia spawalnicze, poniewa po spawaniu razem ze spoin kurczy si
rwnie caa konstrukcja. Temperatura wstpnego nagrzania dla stali waha si
w granicach 200-370 C. W przypadkach, w ktrych ze wzgldu na wielko
spawanej konstrukcji nie jest moliwe podgrzanie jej w caoci, wystarczy j podgrza
jedynie w wybranych miejscach. Przy ich wyborze naley posugiwa si tzw.
metod klina. Metoda ta polega na tym, e grzeje si te miejsca konstrukcji, ktre
ulegyby pkniciu przy wbijaniu klina w miejscu spawania. Przedmiot podgrzany
187
w odpowiednich oznaczonych miejscach, stygnc kurczy si w takim samym kierunku
jak spoina, co powoduje zmniejszenie napre spawalniczych.
Innym sposobem zmniejszania napre spawalniczych w obszarze spoiny jest
tzw. odpranie niskotemperaturowe nazywane inaczej wyarzaniem miejscowym.
W procesie tym wykorzystywane jest zjawisko nakadania napre spawalniczych
z napreniami wywoanymi dodatkowym podgrzewaniem konstrukcji. Proces ten,
mimo zmniejszania napre w spoinie, oglnie wpywa na zwikszenie si
wewntrznych w zczu spawanym. Moe to prowadzi do wzrostu oglnych
odksztace konstrukcji, w przypadku spawania bardziej elastycznych konstrukcji.
Odprenie niskotemperaturowe stosowane jest w przypadku konstrukcji spawanych
o duych wymiarach, takich jak zbiorniki, poszycia kadubw itp.
Oprcz obrbki cieplnej do odprenia konstrukcji spawanych jest stosowane
odpranie mechaniczne. W metodzie tej stosuje si zjawisko sumowania si napre
zewntrznych z i napre spawalniczych s, ktrych suma nie moe osign
w adnym miejscu konstrukcji wikszych wartoci od granicy plastycznoci Re :
z + s < Re (10.7)
W granicznym przypadku mona przyj zaleno (10.8), a po obcieniu

konstrukcji obowizuje zaleno (10.9).
z + s = Re (10.8)
s = Re - z (10.9)
Zakadajc, e naprenie zewntrzne z osiga warto Re, otrzymuje si

po odcieniu konstrukcji s=0. Zupene usunicie napre spawalniczych
za pomoc odprenia mechanicznego nie jest moliwe ze wzgldu na jednorodno
wasnoci plastycznych spawanego materiau w SWC oraz nierwnomierny rozkad
napre. Ten sposb odprania nadaje si zwaszcza do zbiornikw i rurocigw.
Praktycznie realizuje si go w ten sposb, e zbiorniki lub rurocigi napenia si
wod, a nastpnie podnosi cinienie do wartoci bliskich granicy plastycznoci
i wytrzymuje przez krtki czas.
Pewn odmian odprenia mechanicznego jest odpranie wibracyjne, polegajce
na wprowadzeniu konstrukcji w drgania o czstotliwoci 60-100 Hz przy uyciu
przymocowanego do niej wibratora. W czasie drga wibratora w materiale konstrukcji
pojawiaj si niewielkie odksztacenia, w wyniku ktrych nastpuje stabilizacja
wymiarw. Proces stabilizacji wibracyjnej polega wic na sprowokowaniu
pojawienia si odksztace w konstrukcji obcionej siami zmiennymi,
tj. po wprowadzeniu jej w drgania. Podobne zjawiska, tzn. samoistne odksztacenie,
obserwuje si w czasie sezonowania naturalnego. Mona wic stabilizacj wibracyjn
nazwa szybkim sezonowaniem. Obrbka ta nie powinna by stosowana
w przypadkach, gdy jest wymagany znaczny stopie relaksacji napre.
W porwnaniu z klasycznym i bardzo skutecznym odpraniem cieplnym jest
to metoda o wiele tasza i mniej skomplikowana technicznie. Jednak, ze wzgldu
188
na niski poziom napre wywoanych wibrowaniem (do ok. 50 MPa), nie jest ona tak
skuteczna w usuwaniu napre jak metody cieplne.
Poprzez obrbk ciepln lub mechaniczn mona si jedynie pozby si napre
spawalniczych. Nieumiejtne jej przeprowadzenie natomiast moe doprowadzi nie
tylko do powikszenia napre spawalniczych, ale rwnie, w drastycznych
przypadkach, spowodowa powstanie dodatkowych odksztace.
10.4. CZ PRAKTYCZNA
W ramach wiczenia bd zaprezentowane nastpujce prby:

Podgrzanie ktownika wzdu linii prostopadej do jego dugoci,
zamocowanego jednostronnie w imadle i odczyt wychylenia na swobodnym
kocu, w zalenoci od miejsca przyoenia naprenia. Naley zwrci
uwag na zmian kierunku wyginania ktownika po przekroczeniu przez
palnik osi obojtnej.
Spawanie czoowe dwch paskich prbek bez sczepiania i ze sczepianiem.
Obserwacja zmian pooenia krawdzi blach.
Napawanie punktowe w rodku kwadratowej prbki o gruboci 3-4 mm,
a po jej ostygniciu przecinanie pik rczn od krawdzi do centrum
nagrzania. Obserwacje wielkoci szczeliny przy rnej odlegoci od punktu
nagrzania.
W sprawozdaniu naley:
naszkicowa przebieg poszczeglnych eksperymentw,
wyjani przebieg odksztacenia,
opracowa wnioski,
LITERATURA
[1] PILARCZYK J., Poradnik inyniera. Spawalnictwo, Tom 1, WNT, Warszawa 2003.
[2] KACZMAR W., Techniki Wytwarzania. Spawalnictwo, Wydawnictwo Politechniki Wrocawskiej,
Wrocaw 1979.
[3] FERENC K., FERENC J., Konstrukcje spawane poczenia, WNT, Warszawa 2006.
[4] FERENC K., Spawalnictwo, WNT, Warszawa 2010.
[5] MISTUR L., Spawanie ukowe w osonach gazowych wedug wytycznych krajowych
i midzynarodowych, Wydawnictwo KaBe, Krosno 2010.
189
11. BADANIA NIENISZCZCE ZCZY SPAJANYCH
CEL WICZENIA

podstawowymi metodami bada nieniszczcych zczy spawanych,
stosowanymi urzdzeniami,
zakresem zastosowania.
11.1. WPROWADZENIE
Badania nieniszczce prowadzone s na rnych etapach wykonywania zczy

spawanych: przed procesem spawania, bezporednio po procesie, jak rwnie
cyklicznie, podczas eksploatacji. Badania nieniszczce nie powoduj pogorszenia
wasnoci materiaowych, uytkowych i funkcjonalnych badanego zcza spawanego.
Do podstawowych metod bada nieniszczcych nale metody: wizualna,
penetracyjna, magnetyczna (w tym magnetyczno-proszkowa), prdw wirowych,
ultradwikowa i radiograficzna. W tabeli 11.1. przedstawiono symbole metod bada
nieniszczcych stosowane w nomenklaturze technicznej. Poszczeglne metody bada
pozwalaj na wykrywanie rnych niezgodnoci, dlatego czsto do oceny zczy
spawanych stosowana jest wicej ni jedna z metod. Badania nieniszczce musz by
prowadzone przez wykwalifikowany, poddany procedurze certyfikacji i posiadajcy
aktualne uprawnienia personel.
Niezgodno spawalnicza to niecigo w spoinie lub odchylenie od zamierzonej
geometrii, natomiast pojcie wada to niedopuszczalna niezgodno spawalnicza, ktra
z punktu widzenia jakoci dyskwalifikuje zcze spawane.
Tab. 11.1. Symbole metod bada nieniszczcych wg PN-EN ISO 17635:2010
Metoda bada Symbol

Badania prdami wirowymi ET
Badania magnetyczno-proszkowe MT
Badania penetracyjne PT
Badania radiograficzne RT
Badania ultradwikowe UT
Badania wizualne VT
W celu wybrania optymalnych dla okrelonego przypadku metod bada

nieniszczcych naley uwzgldni nastpujce czynniki:
metod spawania,
materia podstawowy (stan jego obrbki) i materia dodatkowy,
rodzaj zcza i jego wymiary,
dostpno i stan powierzchni badanego elementu,
poziomy jakoci poczenia,
190
rodzaje spodziewanych niezgodnoci spawalniczych i ich usytuowanie.
Wszystkie niezgodnoci mona oglnie podzieli na niezgodnoci powierzchniowe
i wewntrzne. Norma PN-EN ISO 6520:2009 klasyfikuje niezgodnoci w zczach
spawanych na 6 grup: pknicia, pustki, wtrcenia stae, przyklejenia i braki przetopu,
niezgodnoci ksztatu i wymiaru oraz niezgodnoci spawalnicze rnorodne
(rys. 11.1).
Rys. 11.1. Przykady niezgodnoci zczy spawanych
W tabeli 11.2 zamieszczono metody badania zczy spawanych do wykrywania

powierzchniowych niezgodnoci spawalniczych, natomiast w tabeli 11.3 metody
objtociowe do wykrywania niezgodnoci wewntrznych.
Tab. 11.2. Oglnie przyjte metody wykrywania dostpnych powierzchniowych niezgodnoci

spawalniczych (wg PN-EN ISO 17635:2010)
Materia Metoda badania

Stale ferrytyczne VT
VT oraz MT
VT oraz PT
VT oraz ET*
Stale austenityczne, aluminium, nikiel, VT
mied, tytan VT oraz PT
VT oraz ET*
* metoda stosowana w ograniczonym zakresie
Dla zczy z czciowym przetopem i spoin pachwinowych nieprzetopiona gra

moe utrudni zastosowanie metody objtociowej tj. metody ultradwikowej lub
bada radiologicznych (tab. 11.3). W takim przypadku jako wykonanej spoiny
naley zapewni poprzez kontrol procesu spawania.
191
Tab. 11.3. Przyjte metody wykrywania wewntrznych niezgodnoci spawalniczych
(wg PN-EN ISO 17635:2010)
Rodzaj materiau Grubo [mm]

i zcza T8 8< T 40 T > 40
Zcza doczoowe ze
RT lub UT* RT lub UT UT lub RT*
stali ferrytycznej
Zcza teowe ze stali
UT* lub RT* UT lub RT* UT lub RT*
ferrytycznej
Zcza doczoowe ze
RT RT lub UT* RT lub UT*
stali austenitycznej
Zcza teowe ze stali
UT* lub RT* UT* i / lub RT* UT* lub RT*
austenitycznej
Zcza doczoowe
RT UT lub RT RT lub UT
z aluminium
Zcza teowe
UT* lub RT* UT lub RT* UT lub RT*
z aluminium
Zcza doczoowe ze
stopw niklu RT RT lub UT* RT lub UT*
i miedzi
Zcza teowe ze
stopw niklu UT* lub RT* UT* lub RT* UT* lub RT*
i miedzi
Zcza doczoowe
RT RT lub UT*
z tytanu
Zcza teowe
UT* lub RT* UT lub RT*
z tytanu
* metoda stosowana w ograniczonym zakresie
Klasyfikacja wskaza wynikw badania uzaleniona jest od wielkoci wskazania,

od ktrego z kolei zaley poziom badania i dziaania przeprowadzajcego badanie.
Zalenoci pomidzy wielkoci wskazania, poziomem badania i konkretnym
dziaaniem przedstawione na rys. 11.2, s okrelone przez norm PN-EN ISO
17635:2010, przy czym poziom badania odpowiada rnemu prawdopodobiestwu
wykrycia niezgodnoci.
192
Wielko
POZIOM BADANIA DZIAANIA
wskazania
Poziom akceptacji Odrzucenie lub naprawa

(przydatno do stosowania) Odrzucenie lub naprawa
Dalsza ocena oparta na kryteriach
przydatnoci
Poziom akceptacji Do stosowania
(zapewnienie jakoci)
Rejestracja wskaza
Poziom rejestracji
Ocena wskaza pod wzgldem
wymiaru, rodzaju i innych danych
Poziom oceny charakterystycznych
Nie wymaga si dziaa
Rys. 11.2. Klasyfikacja wskaza w badaniach nieniszczcych (wg PN-EN ISO 17635:2010)
11.2. BADANIA WIZUALNE
Badania wizualne, ze wzgldu na zastosowanie stosunkowo mao

skomplikowanego wyposaenia dodatkowego, s podstawow metod oceny pocze
spawanych. Istnieje nieformalny podzia bada wizualnych na bezporednie
i porednie. Badania bezporednie polegaj na wzrokowej ocenie okiem
nieuzbrojonym lub za pomoc przyrzdw optycznych o powikszeniu
nieprzekraczajcym 20x, czy badane zcza speniaj okrelone norm wymagania.
Powierzchnie poddawane badaniom wizualnym powinny by wolne
od zanieczyszcze, tj.: produktw korozji, smarw, olejw, pozostaoci ula
po procesie spawania. Oczyszczenie miejsca badania moe odbywa si w sposb
mechaniczny (szczotkowanie, szlifowanie tarcz lub papierem ciernym) lub
chemicznie poprzez uycie rozpuszczalnikw. Badania te mog zosta
przeprowadzone na rnych etapach procesu spawania.
Owietlenie badanej powierzchni powinno zapewni dostateczn luminacj
i kontrast ta. Natenie owietlenia powinno wynosi minimalnie 350 lx (zalecane
500 lx).
W celu zapewnienia odpowiedniego kontrastu wizka wiata powinna by
skierowana na badany obiekt pod ktem od 45 do 85. Obserwacja badanego obiektu
powinna by przeprowadzona z odlegoci nieprzekraczajcej 600 mm.
Badania wizualne pozwalaj na wykrywanie niezgodnoci zewntrznych takich
jak: pknicia, pcherze powierzchniowe, braki przetopu, nadlewy lica, podtopienia,
niedostateczne wypenienie rowka spawalniczego, nadmierne rozpryski. Umoliwiaj
one pomiary geometryczne spoin: kta rozwarcia w spoinach pachwinowych,
wysokoci nadlewu lica, szerokoci rowka spawalniczego.
193
Podstawowymi przyrzdami, majcymi zastosowanie podczas bada wizualnych
spoin, s: sprawdziany, spoinomierze, lusterka typu dentystycznego, lupy, szka
powikszajce.
Na rysunku 11.3 przedstawiono wyposaenie do wizualnych bada bezporednich
tj. spoinomierz prosty o dokadnoci 0.5 mm do pomiaru gruboci spoin
pachwinowych (a), zestaw spoinomierzy skadajcy si z zestawu 12 blaszek
do pomiaru zczy pachwinowych o grubociach od 3 do 15 mm (b), spoinomierz
spawalniczy z noniuszem (c) do pomiaru nadlewu lica zczy doczoowych, spoin
pachwinowych i kta rozwarcia spoin pachwinowych oraz szczelinomierz do pomiaru
odstpu rowka spawalniczego (d).
a) b)
c)
d)
Rys. 11.3. Podstawowe wyposaenie do bada wizualnych spoin (za zgod producenta Firmy Horex),
wg PN-EN 970:1999
Ponadto, podczas wykonywania bada wizualnych stosuje si materiay dodatkowe

w postaci luster, przyrzdw do pomiaru promienia, materiau plastycznego
do sporzdzania odcisku spoiny i innych.
W przypadku badania pocze niedostpnych (np. spoiny w rurocigach) znajduj
zastosowanie badania porednie z wykorzystaniem endoskopw: fiberoskopw
(z sond elastyczn), boroskopw (z sond sztywn) oraz kamer telewizyjnych.
Badania wizualne spoin maj na celu sprawdzenie wymiarw geometrycznych
spoin i stwierdzenia czy:
dla spoin czoowych ewentualne wycieki, wklnicia grani, przepalenia lub
podtopienia grani mieszcz si w granicach ustalonych w normie,
wszelkie podtopienia mieszcz si w granicach ustalonych w normie,
wszelkie wady spawalnicze, takie jak pknicia, porowatoci, ktre zostay
wykryte, na powierzchni spoiny czy w strefie wpywu ciepa mieszcz
w zakresie ustalonych kryteriw odbiorczych,
194
ewentualne elementy mocujce (bdce elementami oprzyrzdowania lub
pyty rozbiegowe, dobiegowe) nie spowodoway pkni w miejscach,
w ktrych byy przytwierdzone.
11.3. BADANIA PENETRACYJNE
Badania penetracyjne umoliwiaj wykrycie zewntrznych niezgodnoci

powierzchniowych spoin takich jak pknicia, przyklejenia i porowatoci.
W przeciwiestwie do metody magnetyczno-proszkowej badany obiekt moe by
wykonany z materiau nie bdcego ferromagnetykiem. Metoda ta stosuje wnikanie
penetrantu (barwnej cieczy o bardzo maym napiciu powierzchniowym i maej
lepkoci) w wskie niezgodnoci powierzchniowe (rys. 11.4). Stosunkowo mae
koszty materiaw do bada (penetranty, zmywacze oraz wywoywacze) oraz
moliwo badania wielu materiaw metalicznych sprawiaj, e metoda ta jest
chtnie stosowana w praktyce.
Rys. 11.4. Schemat badania metod penetracyjn: a) powierzchnia obiektu po oczyszczeniu,

b) nasycenie penetrantem, c) obiekt po usuniciu nadmiaru penetrantu, d) wskazanie niecigoci
po naniesieniu wywoywacza
Penetranty mog by barwne (czerwone lub niebieskie) lub fluoroscencyjne

(widoczne pod wiatem UV). Ze wzgldu na sposb usuwania nadmiaru penetrantu,
dziel si one na: zmywalne wod (samoemulgujce), zmywalne emulgatorem
(hydrofilowe na bazie wody i lipofidowe na bazie oleju) oraz zmywalne
rozpuszczalnikiem.
195
Niezgodnoci spawalnicze wykrywane metod penetracyjn dziel si na liniowe,
dla ktrych dugo wskazania jest co najmniej trzy razy wiksza ni jego szeroko
i nieliniowe gdy jest ona rwna lub mniejsza.
Badana powierzchnia zcza spawanego powinna uwzgldnia szeroko spoiny
oraz po minimum 10 mm obszaru z kadej jej strony.
11.4. BADANIA MAGNETYCZNO PROSZKOWE
Schemat badania pokazano na rys. 11.5. Badana powierzchnia powinna obejmowa

spoin i przylegajcy materia podstawowy (10 mm obustronnie). Uzyskane
defektogramy proszkowe okrela si jako wskazania liniowe i nieliniowe (rys. 11.6).
Badania magnetyczno proszkowe pozwalaj na wykrywanie niezgodnoci
powierzchniowych w materiaach ferromagnetycznych. Jest to szybka i wiarygodna
metoda wykrywania oraz bezporedniej wizualizacji np. pkni czy przykleje
spawalniczych. W trakcie bada naley pamita, e wykrywalno niecigoci
zaley od ich pooenia wzgldem kierunku linii si pola magnetycznego.
Rys. 11.5. Schemat badania zczy spawanych metod magnetyczno proszkow z wykorzystaniem
elektromagnesu lub magnesu staego; d odlego midzy biegunami elektromagnesu,
a szeroko badanego obszaru, d/2 skok przesuwu elektromagnesu,
a) b)
Rys. 11.6. Okrelenie defektogramu proszkowego (a) oraz defektogram proszkowy

pknicia spoiny (b)
196
11.5. METODA PRDW
PR WIROWYCH
Podstaw bada metod

metod prdw dw wirowych jest zjawisko indukowania pr prdu
elektrycznego, ktry powstaje w wyniku zjawiska indukcji magnetycznej w materiale
przewodzcym (rys. 11.7).7). W obiekcie znajdujcym si w zewntrznym,
trznym, zmiennym
polu magnetycznym powstaj
powstaj prdy wirowe, ktre rwnoczenie nie oddziauj
oddziauj
na przetwornik wiroprdowy
dowy (zjawisko indukcji wzajemnej). Parametrami, maj
dowy majcymi
wpyw na wykrywanie niezgodnoci,
niezgodno s: przewodno elektryczna materiau, jego
przenikalno magnetyczna, wielko
wiel i geometria badanego wyrobu oraz pooenie
poo
przetwornika wiroprdowego
dowego (sondy) wzgl wzgldem
dem badanej spoiny. W praktyce
gboko wnikania pr prdw wirowych generowanych przez defektoskopy
wiroprdowe
dowe nie przekracza 6 mm.
Przetwornik wiroprdowy
dowy zasilany jest przez przepywaj
przepywajcycy przez niego pr prd
przemienny i rwnoczenie
nie wytwarza prdy
pr dy wirowe w badanej spoinie, ktre dzi dziki
zjawisku indukcji wzajemnej oddziaywaj
oddziaywaj na pierwotne
rwotne pole magnetyczne cewki
zasilajcej
cej przetwornik, zmieniajc
zmieniaj jej charakterystyk impedancyjn. . Niezgodno
Niezgodnoci
powierzchniowe i podpowierzchniowe takie jak pknicia,
p cia, rozwarstwienia, ppcherze
zmieniaj lokaln rezystancj
rezystancj materiau i rozkad przepywajcych ych przez niego
prdw
dw wirowych. Podczas badania materiaw metod metod prdw dw wirowych
dokonywany jest pomiar impedancji cewki (amplitudy i kta k przesunicia
cia fazowego)
w stosunku do pierwotnej impedancji cewki (ktr (ktr mierzy si podczas operacji
wzorcowania).
W zalenoci ci od przeznaczenia przetwornika wiropr
wiroprdowego
dowego wyrnia
wyr si
przetworniki przelotowe (np. do badania rur i prtw rys. 11.7a) 7a) i przetworniki
stykowe, (do badania pkni
kni w obiektach paskich rys. 11.7b).
7b). Inne konstrukcje
przetwornikw, np. siodekowe
iodekowe i widekowe,
widekowe przeznaczone s do kontroli wybranych
czci obiektw (np. spoin
poin szyn kolejowych). Typowy przyrzd
przyrz d do wykonywania
bada posiada ekran z rejestratorem
rejestrator fazy i amplitudy i powinien pracowa w zakresie
czstotliwoci od 1-100000 kHz, przy czym dla typowych warunkw pomiarowych
czstotliwo sondy wynosi 100 kHz.
a) b)
Rys. 11.7. Schemat przetwornikw wiroprdowych,

wiropr a) przelotowy, b) stykowy
(1 uzwojenie wejciowe,
ciowe, 2 uzwojenia wyjciowe, 3 linie si pola magnetycznego,
4 niecigo
w obiekcie, 5 cieki przepywu prdw wirowych) [1]
197
11.6. BADANIA ULTRADWIKOWE
Badania ultradwikowe coraz czciej stanowi podstawow technik kontroli

jakoci wykonanych pocze spawanych. Badania ultradwikowe zczy spawanych
moemy przeprowadzi zgodnie z normami lub te, w szczeglnych przypadkach,
wedug sporzdzonych procedur badawczych, uwzgldniajcych specyfik
kontrolowanych pocze (materia, ksztat zcza i rodzaj spoin, grubo elementw,
moliwo dostpu). Przystpujc do badania naley rwnie zwrci uwag
na rodzaj niezgodnoci, ktre mog wystpi w badanym zczu oraz moliwoci ich
wykrycia z zastosowaniem wybranej metody. Przykady wpywu geometrii
i usytuowania niezgodnoci w materiale badanym na wskazania defektoskopu
pokazano na rysunku 11.8.
a) b)
c) d)
Rys. 11.8. Przykadowe obrazy defektoskopowe otrzymywane w badaniu materiaw metod echa:
a) brak niezgodnoci, b) niezgodno prostopada do kierunku propagacji fali,
c) niezgodno uoona pod ktem 45 do kierunku propagacji fali, d) pustka/pcherz
Badana objto zcza obejmuje spoin i materia podstawowy po obu stronach

spoiny, na szerokoci co najmniej 10 mm lub na szerokoci strefy wpywu ciepa
naley przyj szeroko wiksz. Naley zaznaczy, e w badaniach
ultradwikowych spoin najczciej stosuje si gowice skone, w ktrych
przetwornica jest usytuowana pod ktem np. 70 do badanej powierzchni,
co umoliwia penetracj wewntrznych obszarw spoiny (rys. 11.9a,c).
Przy ocenie wskaza dla celw akceptacji bierze si pod uwag przede wszystkim
dugo wskaza i ich wysoko lub ocen opart na charakterystyce wskaza
198
i okreleniu ich wielkoci za pomoc obwiedni, na przykad zaoenie, e poziom
odniesienia jest krzyw odlego-amplituda (krzywa DAC z ang. Distance
Amplitude Curve) dla otworu poprzecznego o rednicy 3 mm (rys. 11.9). Na rysunku
11.9c-e pokazano przykad oceny wykrytej niezgodnoci zgodnie z metod DAC
w doczoowym zczu spawanym blach o gruboci t = 10 mm. Po wyznaczeniu
krzywej poziomu odniesienia (impulsy ultradwikowe odbite od tworzcej otworu
przelotowego o rednicy 3 mm, obserwowane z rnych odlegoci) zbadano zcze
i wykryto niezgodno o dugoci 12 mm oraz maksymalnej wysokoci wskazania
3 dB w stosunku do poziomu odniesienia (rys. 11.10).
Rys. 11.9. Skalowanie (a, b) i okrelenie wykrytej niezgodnoci (c, d, e) metod DAC zgodnie
z PN EN 1714:2002 oraz PN EN 1712:2001 (opis w tekcie)
Wykorzystujc diagram (rys. 11.10) z normy PN EN 1712:2001 stwierdzono,

e wykryta niezgodno jest nieakceptowalna, poniewa jej wskazanie o 3 dB
przekracza poziom akceptacji przewidziany dla wyznaczonej dugoci niezgodnoci.
Rys. 11.10. Ocena wskazania wykrytej niezgodnoci z metod DAC zgodnie z PN EN 1712:2001
199
11.7. BADANIA RADIOLOGICZNE
Badania radiologiczne nale do najbardziej rozpowszechnionych oraz

wiarygodnych metod bada nieniszczcych zczy spawanych. Metoda ta pozwala
na uzyskanie informacji o stanie rzeczywistym obiektu (rys. 11.11).
rdem promieniowania, ktre przechodzi przez badany materia mog by
lampy rentgenowskie (promieniowanie X) lub izotopy promieniotwrcze
(promieniowanie ).
rdo
promieniowania
Wizka
promieniowania
Badana spoina
Materia
spawany
Bona
radiograficzna
a b c
Rys. 11.11. Schemat stanowiska oraz przykady radiogramw,

a) spoina bez przetopionej grani, b) miejscowy brak przetopu, c) wtrcenia o duej gstoci [1]
Jako detektory promieniowania stosowane s najczciej bony radiograficzne,

ekrany fluoryzujce, liczniki scyntylacyjne, komory jonizujce, krysztay
pprzewodzce itp.
W zalenoci od zaplanowanego celu kontroli, gruboci materiau oraz wymaganej
czuoci badania dobiera si odpowiednie rdo promieniowania.
Sama ocena wykrytych niezgodnoci spawalniczych polega na analizie obrazu
uzyskanego na radiogramie w postaci miejsc o rnym stopniu zaciemnienia. Stopie
zaciemnienia jest wynikiem zmiany natenia promieniowania, ktry zosta
w zalenoci od gruboci niecigoci pochonity przez materia. Silniejsze
zaciemnienie radiogramu wskazuje na ubytek gruboci materiau przewietlanego
200
i odwrotnie, oraz dodatkowo zawiera informacj o wysokoci niecigoci
w paszczynie rwnolegej do kierunku rozchodzenia si promieniowania.
Omawiana metoda bada nieniszczcych obejmuje szeroki zakres gruboci
czonych elementw, poczwszy od 1 mm wzwy, przy czym na moliwo
wykrycia wady ma wpyw jej usytuowanie wzgldem kierunku promieniowania
(rys. 11.12).
Rys. 11.12. Wpyw kierunku promieniowania na moliwo wykrycia wady
Metoda radiograficzna, z powodu szerokiego zastosowania w wykrywaniu

niezgodnoci spawalniczych, zostaa opisana w rnego rodzaju przepisach i normach
europejskich dotyczcych techniki wykonania bada, oceny badanych zczy
spawanych, nazewnictwa jak i oprzyrzdowania.
Wybr techniki badania zaley od ksztatu badanych obiektw (paskie,
zakrzywione), gruboci cianki, jak i dostpu do zcza. Moliwo wykonania bada
okrelon metod zaley take od posiadanej aparatury.
11.8. TECHNIKI RADIOGRAFICZNE W ZALENOCI

OD RODZAJU ZCZA
Techniki radiograficzne wg PN-EN 1435:2001 i PN-EN 444:1998 dziel si

na dwie klasy:
a) klas A techniki podstawowe (o normalnej czuoci),
b) klas B techniki ulepszone (o podwyszonej czuoci).
Techniki klasy B s stosowane wtedy, gdy niewystarczajca jest czuo techniki
klasy A (np. przy badaniu bardzo odpowiedzialnych konstrukcji). Klasa badania jest
cile zwizana z rodzajem konstrukcji oraz warunkami, w jakich jest eksploatowana.
Niektre badane konstrukcje, jak np. zbiorniki cinieniowe maj z gry ustalon klas
badania.
W normie EN 5817:2007 okrelono trzy poziomy jakoci zczy spawanych,
wedug ktrych dokonuje si oceny jakoci zcza (tab. 11.4). Sama ocena zcza
spawanego opiera si na zaklasyfikowaniu do jednego z trzech poziomw jakoci
badanego zcza oraz porwnaniu tego poziomu z poziomem wymaganym. Dziki
takiemu porwnaniu jest moliwe podjcie decyzji o poprawnoci wykonania danego
zcza lub te o koniecznoci jego naprawy.
201
Tab. 11.4. Poziomy jakoci zczy spawanych
Oznaczenie Poziom jakoci

D Wymagania agodne
C Wymagania rednie
B Wymagania ostre
Spord bada nieniszczcych metoda radiograficzna zajmuje czoow pozycj

przy ocenie zczy spawanych. Do zalet badania metod radiograficzn moemy
zaliczy:
a) brak ingerencji w materia (podobnie jak i przy uyciu metody
ultradwikowej),
b) moliwo kontroli obiektw o rnorodnych ksztatach,
o nieskomplikowanej i do skomplikowanej geometrii, od maych i cienkich
do stosunkowo duych (grubych), w szczeglnoci odleww
o skomplikowanym ksztacie, o rnych grubociach, w rnych miejscach,
c) moliwo przyspieszenia procesu bada poprzez wprowadzenie
automatyzacji procedur dokumentowania i analizy wynikw bada przy
uyciu systemu radiografii czasu rzeczywistego,
d) jednoznaczn i pewn interpretacj wynikw bada,
e) uzyskanie trwaego obrazu jakoci zcza na bonie fotograficznej z badania,
ktry moe podlega ponownej ocenie.
Do wad bada metod radiograficzn nale:
a) wysoki koszt bada. Jest on najwyszy ze wszystkich bada nieniszczcych
ze wzgldu na wysok cen sprztu wykorzystywanego do tych bada
(np. aparatu rentgenowskiego), jak i samych materiaw pomocniczych
(np. okadek wzmacniajcych, rodkw chemicznych),
b) trudnoci w jednoznacznej interpretacji uzyskanych wynikw przy pomiarach
materiaw o nieregularnych ksztatach jak i zrnicowanej gruboci,
c) znaczna masa i wymiary aparatu rentgenowskiego,
d) szkodliwy wpyw oddziaywania promieniowania jonizujcego na organizm
ludzki dziaanie mutagenne. Skutkiem tego jest wprowadzenie systemu
ochrony radiologicznej, ktry zmusza do przestrzegania przepisw
dotyczcych ochrony radiologicznej w nawizaniu do personelu
wykonywajcego badania radiograficzne, postpowania podczas
przeprowadzania bada, transportu, pomieszcze, w ktrych s wykonywane
przewietlenia, przechowywania aparatury, jak i gromadzenia odpadw
radiograficznych.
202
11.9. CZ PRAKTYCZNA
W ramach wiczenia, po zapoznaniu si z procedur prowadzenia bada,

bd zaprezentowane nastpujce prby:
wizualne wykonanie analizy wybranego zcza spawanego (doczoowego
lub ktowego) w zakresie wystpowania niezgodnoci powierzchniowych
oraz sporzdzenie wnioskw z przeprowadzonych obserwacji,
penetracyjne analiza wskaza defektografw uzyskanych dla prbek
niemagnetycznych, posiadajcych niezgodnoci powierzchniowe oraz opis
wynikw bada,
magnetyczno-proszkowe wykonanie badania dla prbki po obrbce cieplnej
(wykazujcej pknicia hartownicze), okrelenie wpywu kierunku linii pola
magnetycznego na wykrywalno szukanych niezgodnoci,
prdw wirowych przeprowadzenie bada wybranych zczy spawanych dla
wybranych materiaw metod wiroprdow, opis wynikw pomiarw,
ultradwikowe zapoznanie si z wykorzystaniem wzorcw oraz kalibracja
urzdzenia dla materiau o okrelonej prdkoci rozchodzenia si dwiku
(np. stal lub aluminium), badanie obecnoci oraz gbokoci wystpowania
sztucznych niezgodnoci (np. otworw) w prbkach wzorcowych, analiza
wskaza defektoskopu oraz ich interpretacja, badanie jakoci zgrzein
punktowych za pomoc nowoczesnego systemu pomiarowego (RSWA),
radiograficzne analiza radiogramw dla wybranych przypadkw
niezgodnoci spoin, ocena wykrywalnoci niezgodnoci pod ktem ich
rodzaju i geometrii.
W sprawozdaniu naley:
opracowa raport zawierajcy cel, zakres bada,
opisa wykonane badania,
przedstawi wyniki,
opracowa wnioski.
LITERATURA
[1] LEWISKA-ROMICKA A., Badania nieniszczce. Podstawy defektoskopii, WNT, Warszawa 2001.
[2] CZUCHRYJ J., DBSKI E., Badania zczy spawanych wedug norm europejskich. Kontrola
radiograficzna, Wydawnictwo Biuro Gamma, Warszawa 2000.
WYKAZ NORM
PN-EN ISO 6520:2009 Spawanie i procesy pokrewne. Klasyfikacja geometrycznych niezgodnoci

spawalniczych w metalach.
PN-EN ISO 17635:2010 Spawalnictwo. Badania nieniszczce zczy spawanych. Zasady oglne
dotyczce metali.
203
PN-EN ISO 5817:2007 Spawanie. Zcza spawane ze stali, niklu, tytanu i ich stopw (z wyjtkiem
spawanych wizk). Poziomy jakoci wedug niezgodnoci spawalniczych.
PN-EN 970:1999 Spawalnictwo. Badania nieniszczce zczy spawanych. Badania wizualne.
PN-EN 571-1:1999 Badania nieniszczce. Badania penetracyjne. Zasady oglne.
PN-EN ISO 3059:2005 Badania nieniszczce. Badania penetracyjne i badania magnetyczno proszkowe.
Warunki obserwacji.
PN-EN ISO 23277:2010. Badanie nieniszczce spoin. Badanie penetracyjne spoin. Poziomy akceptacji.
PN-EN ISO 17638:2010 Badania nieniszczce zczy spawanych. Badania magnetyczno-proszkowe
zczy spawanych.
PN-EN 1712:2001 Badanie nieniszczce zczy spawanych. Badania ultradwikowe zczy spawanych.
Poziomy akceptacji.
PN-EN 1714:2002 Badania nieniszczce zczy spawanych. Badanie ultradwikowe zczy spawanych.
PN-EN 1435:2001 Badania nieniszczce zczy spawanych. Badania radiograficzne zczy spawanych.
PN-EN 444:1998 Badania nieniszczce - Oglne zasady radiograficznych bada materiaw metalowych
za pomoc promieniowania X i gamma.
204

Techniki Wytwarzania

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Techniki Wytwarzania

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TECHNIKI

Pod redakcj Andrzeja Ambroziaka

AMBROZIAK Andrzej (3.1, 4, 6, 10)

Recenzent: Kazimierz GRANAT

Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej

Skrypt do wicze laboratoryjnych realizowanych w ramach kursu Technik

Procesom spawania i cicia termicznego towarzyszy wiele czynnikw, ktre mog

ZAGROENIA PORAENIEM PRDEM ELEKTRYCZNYM

rda zagroe poraenia prdem elektrycznym zwizane s zarwno

ZAGROENIA PROMIENIOWANIEM RDE CIEPA

Procesom spawania ukiem elektrycznym oraz pomieniem gazowym a take cicia

ZAGROENIA GAZAMI, DYMAMI I PYAMI

Podczas spawania oraz cicia termicznego wydzielaj si due iloci gazw,

ZAGROENIA POPARZENIEM ROZPRYSKAMI METALI

Stosowane w procesach spawania rda ciepa o wysokiej temperaturze znajduj

Niebezpieczestwo wybuchu mieszanek gazowych wystpuje w pracach

Haas naley do najczciej wystpujcych w rodowisku pracy czynnikw

Najwiksze zagroenie poarowe wystpuje w pracach spawalniczych

ZAGROENIA RADIOAKTYWNOCI I POLEM

Promienie X oraz gamma mog u czowieka, ktry otrzyma niebezpieczn dawk

PRZEPISY DOTYCZCE BEZPIECZESTWA I HIGIENY

Obowizujce przepisy w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy w pracach

ZALECENIA I PRZEPISY BHP OBOWIZUJCE

1. Do wicze laboratoryjnych studenci powinni przystpi ubrani w fartuch

[1] ROZPORZDZENIE MINISTRA GOSPODARKI z dnia 27 kwietnia 2000 r. w sprawie

Celem wiczenia jest zapoznanie studentw z:

Spawanie gazowe polega na czeniu czci przez stapianie krawdzi materiaw

Pomie gazowy uzyskuje si w wyniku spalania mieszanki gazu palnego i tlenu

1.2. GAZY STOSOWANE W PROCESIE SPAWANIA

1.2.1. WYTWARZANIE I WACIWOCI ACETYLENU

Acetylen (C2H2) jest gazem palnym, wytwarzanym w urzdzeniach zwanych

CaC2 + 2H2O = C2H2 + Ca(OH)2 + 1842 J/kg (1.1)

Podczas reakcji powstaje acetylen i wapno (wodorotlenek wapnia), ktre jest

1.2.2. WYTWARZANIE I WACIWOCI TLENU

1.3. URZDZENIA DO SPAWANIA GAZOWEGO

Typowe stanowisko do spawania gazowego przedstawia rys. 1.2. Stanowisko

1.3.1. BUTLE DO GAZW TECHNICZNYCH

W butlach do gazw technicznych przechowuje si gazy w stanie spronym, gazy

1.3.2. BUTLE ACETYLENOWE

Butle acetylenowe s malowane na kolor kasztanowy. Wszystkie butle

Butle tlenowe s malowane na kolor bkitny. Tlen magazynuje si w butlach

Gazy znajdujce si w butlach nie mog by bezporednio uyte do zasilania

Reduktory do rnych gazw mog rni si sposobem przyczenia do butli.

Reduktory czy si z palnikiem acetylenowo-tlenowym za pomoc elastycznych

Bezpieczniki ceramiczne najczciej montowane s na wylocie reduktora

1.3.7. PALNIKI ACETYLENOWO-TLENOWE

Palnik do spawania gazowego powinien spenia nastpujce zadania:

Rys. 1.4. Przekrj palnika inektorowego; 1 - inektor, 2 - kana rodkowy inektora,

Najistotniejszym elementem palnika jest tzw. inektor (smoczek), do ktrego

1.4. POMIE ACETYLENOWO-TLENOWY

Pomie acetylenowo-tlenowy skada si z trzech charakterystycznych stref

C2H2 + O2 2CO + H2 + Q (1.2)

Towarzyszy tej reakcji wydzielanie duej iloci ciepa, a temperatura gazw

Trzecia strefa, zwana kit pomienia, powstaje wskutek przenikania powietrza

2CO + O2 2CO2 + Q (1.3)

2H2 + O2 2H2O + Q (1.4)

Rys. 1.7. Rodzaje pomienia acetylenowo-tlenowego i reakcje zachodzce w czasie spalania:

1.5. METODY I TECHNIKI SPAWANIA GAZOWEGO

W spawaniu acetylenowo-tlenowym stosuje si trzy zasadnicze metody:

1.5.1. SPAWANIE GAZOWE METOD W LEWO

W spawaniu w lewo pomie skierowany jest w kierunku spawania na krawdzie

Rys. 1.8. Schemat spawania metod w lewo

1.5.2. SPAWANIE GAZOWE METOD W PRAWO