Professional Documents
Culture Documents
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
90 GIUSEPPE FERRARO, S.l
4 Cf. . Cullmann, Cristo e il tempo. La concezione del tempo e della storia nel
cristianesimo primitivo, Traduzione di Boris Ulianich, Societ editrice II Mulino,
Bologna 1965; Idem, Il mistero della redenzione nella storia. Traduzione di Gino
Conti, Societ editrice II Mulino, Bologna 1966. Sul valore della terminologia tem
porale come espressione dell'escatologia giovannea cf. R. Schnackenburg, Excur
sus quattordicesimo. Il pensiero escatologico nel vangelo di Giovanni, in: Il vangelo di
Giovanni, parte seconda, commento ai capp. 5-12, Paideia, Brescia 1977, 699-717;
G. Ferraro, L'ora di Cristo nel quarto vangelo, Herder, Roma 1974.
3 Iste liber... ut de subiecto est de Verbo increato in se, et in carne assumpta.
...Joannes omnia quae inducit, ad hoc inducit, ut divinitas Verbi manifestetur (1,1;
24 a). Citiamo dall'edizione parigina: Volumen vicesimum quartum, Enarrationes
in Joannem, Parisiis 1899. Nelle citazioni i primi due numeri indicano il capitolo e il
versetto a cui la spiegazione si riferisce, il terzo indica la pagina, la lettera a indica
la prima colonna, la lettera b la seconda.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
LA TERMINOLOGIA TEMPORALE DEL QUARTO VANGELO 91
6 Dividitur autem iste liber totus in duas partes: quarum prima de proprieta
tibus personalibus et essentialibus Verbi increati in se considerati est; secunda au
tem est de proprietatibus Verbi in creaturam rationalem ad sanctificandum eam
procedentis (1,1; 24 a). Prior autem harum partium dividitur in duas partes, ita
quod primo ponit proprietates personales et essentiales, per quas Verbum refertur
ad personas divinas; secundo autem ponit Verbi essentiales proprietates, secundum
quas refertur ad creata per ipsum (Ibid.) Hic incipit, secunda pars libri, quae est
de manifestatione Verbi per proprietates processionis temporalis, qua procedit in
creaturam rationalem ad sanctificandum eam. Et dividitur in duas partes secun
dum duo testimonia quibus manifestatur; quorum primum est testimonium factum
per alium, et secundum est testimonium factum per seipsum (1,6; 39b). Hic inci
pit pars quae est de manifestatione Verbi facta per seipsum, in qua suiipsius manife
stai deitatem. Dividitur autem in tres partes: in quarum prima manifestat se Ver
bum prout est operativum et eruditivum. Sed quia per eruditionem et operationem
intenditur creaturae rationalis sanctificatio, in secunda parte ostenditur qualiter
per Verbum incarnatum creatura rationalis sanctificatur: et incipit in capitulo XII.
Quia autem per sanctificationem venitur ad glorificationem, ideo in tertia ostendi
tur de glorificatione per resurrectionem et ascensionem, et haec incipit in capitulo
XX (2,1; 87 a). Cf. I.M. Vost, Sanctus Albertus Magnus Evangeliorum interpres,
u.c., 266-267.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
92 GIUSEPPE FERRARO, S I.
II. LE INTERPRETAZIONI
DEI TESTI EVANGELICI CON TERMINI TEMPORALI
7 Hoc est ergo quod Augustinus ante dicit quod iste est sensus: 'Quid mihi
bi est mulier?' supple, commune unde miracula facere possum? Quod enim ex
beo mihi et tibi commune, non est nisi infirmitas humana: et ex illa habeo posse
et ad hoc quod hoc ostendam, et te in hoc matrem recognoscant. 'Nondum venit
mea' sed in cruce pendens, et in hoc (quod ex te et tecum habeo moriens) te e
trem sub cruce recognoscam et de discipulo loco mei recommendabo cum ill
venerit. Ex Patre autem habeo unde miracula perficere possum (2,4; 93 b). I
lungo commento a Gv 2,4 sant'Agostino argomenta contro due categorie di av
ri, gli eretici che negano la maternit di Maria nei confronti del Figlio di Dio
astrologi che affermano la dipendenza di Ges dal fato. Contro i primi egli as
la vera identit di Ges; Nostro Signore Ges Cristo era Dio e uomo. Com
non aveva madre, come uomo l'aveva. Maria quindi era madre della carne di lu
dre della sua umanit, madre della debolezza che per noi assunse; ora il miraco
egli stava per compiere era opera della sua divinit, non della sua debolezza; e
rava in quanto era Dio. ... come se dicesse: quel che di me compie il miracol
l'hai generato tu; tu non hai generato la mia divinit, ma siccome hai generato la
debolezza allora ti riconoscer quando questa mia infermit pender dalla cro
questo il senso della frase: Non ancora giunta la mia ora. Sulla croce ricono
madre. La riconobbe nell'ora in cui stava morendo ci che ella aveva parto
Poich Maria non era madre della divinit e il miracolo che ella chiedeva dove
compiersi in virt della divinit, per questo disse: Che c' tra me e te donna
credere per Maria che io voglia rinnegarti come madre; gli che non an
giunta la mia ora, allora quando l'infermit di cui sei madre pender dalla croc
riconoscer (Sant'AGosnNo, Commento al Vangelo di San Giovanni 8, 9; Intro
ne e indici a cura di Agostino Vita, traduzione e note di Emilio Gandolfo, revisio
Vincenzo Tarulli, Citt Nuova Editrice, Roma 1968, 203). A queste spiegazi
Agostino fa riferimento Alberto Magno nel nostro passo.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
LA TERMINOLOGIA TEMPORALE DEL QUARTO VANGELO 93
scorso di Ges sul suo kairs: Il mio tempo non ancora venuto,
il vostro invece sempre pronto. ...Io non vado a questa festa per
ch il mio tempo non ancora compiuto (7,6.8). Per spiegare que
ste parole l'esegeta ricorre alla citazione di un testo su l'ora8.
Ora e kairs convengono nella passione; ad Alberto Magno preme
di mettere in luce e di insistere sulla libert con cui Cristo assume la
propria sofferenza, non per soggezione a una fatalit ma per vo
lontaria elezione. L'illustrazione della piena consapevolezza di
Ges e della sua conformit a ci che Dio Padre ha stabilito su di
lui ricorre a commento dei passi in cui l'ora non giunta manda in
fallimento i tentativi dei nemici di arrestare il Signore.
'Et nemo misit in illum manus' potentia Dei prohibiti... 'Quia
nondum venerai hora eius'. Non quidem fatalis: eo quod, sicut ante
diximus, Christus fato non subiacebat; sed hora dispensationis
quam Deus praefinivit in Scripturae impletionem et ad nostram sa
lutem. ...Io 13,1: 'Sciens Iesus quia venit hora eius, ut transeat ex
hoc mundo ad Patrem' (7,30; 311 b).
'Nemo apprehendit eum' cum tamen ad hoc conarentur...
'Quia necdum venerai hora eius' non fatalis, sed electionis. Io 13,1:
'Sciens Iesus quia venit hora eius ut transeat ex hoc mundo ad Pa
trem' (8,20; 342 a).
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
94 GIUSEPPE FERRARO, S I.
praefinita sunt de eo, adimpleta sunt. Io 7,6: 'Tempus meum nondum advenit, tem
pus autem vestrum semper est paratum' (13,1; 499 b).
11 'Pater salvifica me ex hac hora'. Hoc est salva me, educens ex hac hora an
gustiae. ...'Sed propterea' supple, ut per passionem clarificer, 'veni in hanc horam'
passionis. ...Et in hoc patet quod voluntate passus est, licet sensualitas mortem
abhorruerit. Is 53,7: 'Oblatus est quia ipse voluit'. Ps 53,8: 'Voluntarie sacrificabo
tibi' (12,27; 485 b -
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
LA TERMINOLOGIA TEMPORALE DEL QUARTO VANGELO 95
12 'Venit hora ut clarificetur Filius hominis'. Hoc est ut claritas eius diffun
datur amplius quam diffusa est. Et ideo tali metaphora claritatis usus est in Is 49,6:
'Dedi te in lucem gentium, ut sis salus mea usque ad extremum terrae'. Haec est
enim claritas eius de qua dicitur Sap 7,26: 'Candor est enim lucis aeternae'. Nubes
enim infidelitatis Iudaeorum obstabat, quod in claritate sua sol iste redire non pote
rai. Sed modo exhibentibus se gentibus ad fidem, venit hora ut clarificetur. Mt 5,15
ut lucerna ponatur super candelabrum et non amplius abscondatur sub modio, hoc
est in terminos unius gentis cohibeatur, ut luceat omnibus non Iudaeis tantum, sed
omnibus qui in domo sunt, hoc est in mundo. 2 Mac 1,22: 'Tempus affuit quo sol re
fulsit, qui prius erat in nubilo'. Modo enim me occidendo repellunt verbum, et ideo
tempus est et hora, quod Filius hominis in gentium vocatione clarificetur. Is 60,3:
'Ambulabunt gentes in lumine tuo' (12.23; 481 a).
13 Dupliciter clarificatur Christus, in se et in suis membris. Et de utraque cla
rificatione hic loquitur. Dicit ergo: 'cum exisset' sicut impurum separatum a puro
'dixit Iesus' de suo et de mystico corpore: 'nunc clarificatus est' in se in causa, non in
efTectu, 'Filius hominis' quia modo inchoata est traditio passionis, cuius merito ex
congruo datur ei claritas resurrectionis et ascensions. Similiter et in corpore mysti
co est clarificatus; quia Iudae exitus malorum a bonis significai segregationem. De
primo Io 12,23: 'Venit hora ut clarificetur Filius hominis'. De secundo Le 3,17:
'Cuius ventilabrum in manu eius et purgabit aream suam' (13,32; 517 b).
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
96 GIUSEPPE FERRARO, S I
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
LA TERMINOLOGIA TEMPORALE DEL QUARTO VANGELO 97
Sed quod dictum est (Mt 13,11): 'Vobis datum est nosse', non
dicitur ideo quia tunc perfectionem sensus habuerunt ad intelligen
dum, sed quia intelligere aliqualiter inceperunt. Et hoc in adventu
Spiritus Sancti impletum est. Et ideo hic dicitur 'haec', scilicet
omnia quae dixi vobis 'in proverbiis locutus sum vobis' docens vos
de divinis per humana, sed 'venit hora' hoc est iam in veniendo est,
sive illa hora sit Spiritus Sancti receptio, sive aeterna in beatitudine
visio 'cum iam non in proverbiis loquar' sed per internam Spiritus
acceptionem et beatitudinis in mea resurrectione demonstratio
nem, 'sed palam' per eam qua me Pater clarificat lucem 'de Patre
annuntiabo vobis' (16,25; 597 b).
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
98 GIUSEPPE FERRARO, S.I.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
LA TERMINOLOGIA TEMPORALE DEL QUARTO VANGELO 99
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
100 GIUSEPPE FERRARO, S I
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
LA TERMINOLOGIA TEMPORALE DEL QUARTO VANGELO 101
Hae autem horae etiam in die spirituali quo Sol iustitiae diem
perficit, erunt inter ortum suum et occasum suum, de quo dicitur in
Ps 112,3: solis ortu usque ad occasum laudabile nomen Domini'.
Prima hora, naturae sanctificatio in assumpta natura ...Duodecima
est hora sepulturae. ...Istae ergo sunt duodecim horae diei in quibus
illuminamur, in quibus homo ad opera illuminatur... 'Quia lucem
huius mundi videt' quae eum dirigit. ...Quia ego sum lux et ideo vi
deo gressus meos; nec vos offenditis mecum euntes et me sequentes
(11,9; 440 b-441 a b - 442 a).
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
102 GIUSEPPE FERRARO. S I
24 Vel sexta hora significat sextam aetatem mundi in qua venit Christus in
mundum, ut ipsum et maxime gentilem populum reformaret (4,6; 158 b).
25 Perch nell'ora sesta? Perch era la sesta et del mondo. ...Era l'ora sesta
perch era la sesta et del mondo (Sant'AoosTiNo, o.c., 15,9; 355). Mystica autem
causa assignatur...quia Christus in sexta aetate saeculi in mundum venit carnem
assumens (S. Thomae Aquinatis Doctoris Angelici, Super Evangelium S. Joannis
lectura, cura P. Raphaelis Cai, Editio V revisa. Taurini 1952, IV,I,IX, 565).
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
LA TERMINOLOGIA TEMPORALE DEL QUARTO VANGELO 103
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
104 GIUSEPPE FERRARO. S I
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
LA TERMINOLOGIA TEMPORALE DEL QUARTO VANGELO 105
1. Temporalit e cristologia.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
106 GIUSEPPE FERRARO, S I
2. Temporalit e soteriologia.
30 Nel dare la spiegazione delle parole di Ges: Abramo vostro padre esult
nella speranza di vedere il mio giorno, lo vide e se ne rallegr (8,56) Alberto Ma
gno qualifica il giorno di Ges come luce: 'Diem meum' hoc est lucem quae de me
fulget (8,56; 369 a).
31 Sul senso della storia maturato attraverso l'accostamento, la conoscenza e
familiarit della Sacra Scrittura cf. H. Dt Lubac, o.c., capitolo VII: Il fondamento
della storia, 751-868.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
LA TERMINOLOGIA TEMPORALE DEL QUARTO VANGELO 107
. Osservazioni generali.
32 C. Spicq, o.c., 142-288; in queste pagine che descrivono l'esegesi del secolo
decimoterzo il nome di Alberto Magno ricorre con grande frequenza; frequenti so
no pure le esemplificazioni tratte da lui.
33 Nelle analisi di strutture proposte dall'esegesi contemporanea il criterio di
divisione quello letterario. Spesso tuttavia i risultati dei due metodi convergono e
coincidono. Sulla differenza dei due modi di dividere cf. A. Vanhoye, De struttura
lilteraria Epistulae ad Hehraeos, in: Verbum Domini 40 (1962) 73.
34 Cf. C. Spicq, u.c., 172-173.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
108 GIUSEPPE FERRARO. S I.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
LA TERMINOLOGIA TEMPORALE DEL QUARTO VANGELO 109
31 Cf. I. De La Potterie, La veril dans saint Jean (Analecta Biblica 73), Roma
1977, 442-448; F. Porsch, Pneuma und Worl. Ein exegetischer Beitrag zur Pneuma
tologie des Johannesevangeliums (Frankfurter Theologische Studien 16 Band),
Frankfurt am Main 1974, 295-297; Idem, Anwall der Glaubenden. Das Wirken des
Geistes nach dem Zeugnis des Johannesevangeliums. Stuttgart 1978, 37-96.
38 Cf. R. Bultmann, Das Evangelium des Johannes, Gttingen 1953, 194-197;
il testo 5, 28 a causa del carattere futuro dell'escatologia che esprime viene conside
rato come aggiunto dal redattore ecclesiastico e come estraneo al pensiero giovan
neo. Cf. Idem, l'escatologia del vangelo di Giovanni, in: Credere e comprendere, Qui
riniana, brescia 1977, 147-175. A partire dal Bultmann il dibattito sul tema dell'e
scatologia giovannea si ampiamente sviluppato. Cf. G. StXhlin, Zum Problem der
johanneischen Eschatologie, in: Zeitschrift fiir die neutestamentlische Wissenschaft
33 (1934) 225-259; B. Aebert, Die Eschatologie des Johannesevangeliums, Wiirzburg
1936; M. E. Boismard, L'volution du thme eschatologique dans les traditions johan
niques, in: Revue Biblique 68 (1961) 507-524; P. Ricca, Die Eschatologie des vierten
Evangeliums, Ziirich 1966; G. Ferraro, L'ora di Cristo nel quarto vangelo, o.c.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
1 10 GIUSEPPE FERRARO, S.I.
RSUM
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:48:48 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms