1.

Morfologija psenice

Korenov sistem je zilicastog tipa sa glavnom korenovom masom koja se nalazi

u ornicnom sloju zemljista. Samo pojedini korenovi prodiru u zemljiste do
dubine 1,5-2m. Psenica obrazuje 2 vrste korenova i to primarne ili klicine kojih
ima 3 u prolecnih sorti, odnosno oko 5 u ozimih. Primarni korenovi se
pojavljuju u fazi klijanja sjemena gradeci u pocetnim fazama primarni korenov
sistem.
U fazi ukorenjavanja (20-ak dana posle nicanja) iz kolenca najblizeg povrsini
zemljista koje nazivamo cvor bokorenja razvijaju se adventivni ili dekundarni
korenovi koji cine sekundarni korenov sistem.
Intenzitet razvijanja korenova zavisi od T zemljista, tako da se pri 10 0C
razvijaju snazni korenovi bele boje, a sa povecanjem T povecava se
razgranatost korenovog sistema. Optimalna vlaznost za razvoj korenova je 60-
70% od max vodnog kapaciteta. Vazdusni rezim zemljista trebalo bi da bude
takav da je odnos vode i vazduha 75:25. Treci cinilac koji ima veliki uticaj na
razvoj korenovogo sistema jeste prisustvo hranljivih elemenata u zemljistu, kao
i njihov dobro izbalansiran odnos. Prema gradji korenovog sistema nema
znacajnih razlika izmeu obicne i tvrde psenice (seme ozime sorte tvrde
psenice klija sa 3 primarna korena). Ukoliko poredimo dinamiku razvoja
korenovog sistema, uocavamo da je intenzivniji kod obicne psenice. Stoga i
razvoj sekundarnih korenova kod obicne psenice u istim agroekoloskim
uslovima pocinje nekoliko dana ranije.
Stablo psenice je cilindricno, clankovito, sastavljeno od 4-6 clanaka
(internodije) koji su omeeni kolencima (nodusi). Donji clanci su kraci i deblji
od gornjih, a najduzi i najtanji je vrsni clanak koji nosi cvast.
Stablo je zelene boje, kod meke psenice u sredini prazno i graeno iz:
epidermisa, asimilacionog, sprovodnog i mehanickog tkiva.
U tvrde psenice unutrasnji deo vrsnih internodija je ispunjen parenhimom.
Pored primarnog, psenica obrazuje i sekundarna stabla koja izbijaju iz cvora
bokorenja, mogu da nose cvasti i da razvijaju svoje adventivne korenove.
Visina stabla 50-120cm.
List jednostavne grae, sacinjavaju ga: lisni rukavac (usmina) i liska (lamina).
Rukavac ima zastitnu ulogu, obuhvata stablo i stiti donji njezni deo clanka od
nepovoljnih uslova spoljne sredine. Rukavac je pricvrscen za donji deo clanka
lisnim kolencem i zajedno sa njim daje cvrstinu stablu i povecava njegovu
otpornost na poleganje. Na prelazu lisnog rukavca u lisku nalaze se vezica ili
jeziak i 2 maljava roia. Liska je duga, linearne grae sa srednje izrazenim
centralnim nervom. Broj listova odgovara broju clanaka.

1
Cvetovi skupljeni u slozenu cvast- klas koja se sastoji iz clankovitog vretena na
cijim se usecima ili kolencima nalaze jednostavne cvasti klasici.
Klas je, u zavisnosti od duzine clanaka,rastresit ili zbijen. Na svakom useku
vretena klasa nalazi se po 1 jednostavna cvast- klasic. Svaki klasic ima 2 pleve
i vretence na kome se nalaze cvetovi. Broj cvetova od 1-7.
Cvetovi psenice su dvopolni i sastoje se iz 2 plevice gornje ili unutrasnje i
donje ili spoljasnje. Unutar plevica nalaze se 3 prasnika i tucak sa plodnikom i
dvoperim zigom. Pri osnovi plodnika nalaze se 2 plevice koje bubrenjem vrse
pritisak na plevice i tako otvaraju cvetove.
Kod obicne (meke) psenice klas je rastresit sa neravnim bocnim stranama, dok
je kod tvrde zbijen sa ravnim bocnim stranama.
Plod- krupa ili zrno. To je jednosjemeni suvi plod koji je u obicne psenice
loptastog oblika, a kod tvrde izduzenog. Boja ploda je crvenkasta ili belozuta.
Apsolutna masa 20 g (sitni), do 50 g (krupni), 35-40g (srednje krupni plodovi).
Zapreminska masa 60-84kg.
Plod se sastoji iz omotaca, endosperma i klice. Omotac se sastoji od
dvoslojnog spoljasnjeg omotaca (perikarpa) i dvoslojnog unutrasnjeg omotaca
(perisperm ili omotac sjemena). Endosperm zauzima oko 86% ukupne mase
ploda i predstavlja njegov najveci deo. U njemu se nalaze rezervne hranljive
materije.
Periferni deo endosperma je aleuronski sloj koji se sastoji iz 1 ili 2 reda
krupnih celija pravilnog cetvorouglastog oblika zadebljalih membrana-
Unutrasnji deo endosperma naziva se pravi endosperm i njega cine izduzene
celije osnovnog tkiva parenhima koje su ispunjene skrobom i kristalima
bjelancevina. Na presjeku pravi endosperm moze biti staklast ili brasnast.
Staklasti se javlja kod onih plodova u kojih su u celijama osnovnog tkiva
skribna zrnca kompaktna, a meuprostori ispunjeni kristalima bjelancevina.
Plodovi sa prevolaujucim staklastim endospermom daju veci otpor pri
presecanju zrna pa sorte takve psenice nazivamo tvrdozrne.
Kod mekozrnih sorti preovlauje brasnasti endosperm u kome su skrobna zrnca
rastresita, sa veliim i praznim meuprostoima. Tvrdozrne sorte iamju vise
proteina, daju vise brasna i boljeg kvaliteta nego mekozrne sorte.
Klica je najmanji deo ploda smjesten u donjem dijelu sa lene strane. Cini 1,5-
3% ukupne mase ploda, a sastoji se id: korencica (radicula) i stabaoceta
(plumula). Iz korencica se razcijaju primarni korenovi.
Na stabaocetu se nalaze 3 listica: stitic (scutellum), klicin listic ili kotiledon
(coleoptila) i prvi pravi list.

Znacaj heljde

2
Heljda se gaji radi plodova orasica koje oljustene imaji veliki hranjivu vrednost
kao I plodovi zita. Oljusteni plodovi koriste se u ishrani na vise nacina.Zbog
poboljnih hemijskog sastava heljda je pogodna za proizvodnju bioloski
vrednije hrane I kao takva proglasili su je zdravstveno korisnom
namirnicom.Utice na smanjenje koncentravije secera I masnoce u krvi sto
doprinosi smanjenju holesterola.Plod heljde sadrzi veliku kolicinu EAK pre
svega lizina I metionina kao I veliku kolicinu dijetalnih bjelancevina.Zrno
heljde ima znacajnu ulogi u ishrani stanovnika sjeverne I sjevetoistocne evrope
istocne azije I SA. Zetveni ostaci imaju veliki sadrzaj proteina ali manju
kolicinu svarljivih UH nego slama zita. Koriste se kao stocna hrana. U
nadzemnoj biomasi heljde nalazi se odredjeni procenat bioflavonoida
rutina.Koristi se u proizvodnji lekova za snizavanje pritiska zaustavljanje
kapilarnog krvarenja smanjenje holesterola. Nadzemna biomasa moze se
koristitu za ishranu domacih zivotinja u svezem stanju silazi ili susena.Najbolji
kvalitez biomase dobija se kosidbom biljaka posle cvetanja.Medonosna
bilja.Cvetanje traje dugo tako da pcele u povoljnim meteoroloskim uslovima
mohu sa ha sakupiti I proizvesti do 300 kg meda koji je nesto tamnije
boje.Moze se koristiti I za suderaciju.Heljda ima I veliki agrotehnicki znacaj
jer kao usjev guste sjetve dobro pokriva zemljiste I suzbija korove. Moze
usvajati P iz teze pristupacnih oblika I spreciti njegovo izapiranje u dublje
slojeve I u podzemne vodotokove.Ima kratku vegetaciju pa se moze gajiti kao
naknadni ili postrni usjev I veoma razlicitim klimatskim I zemljisnim uslovima

Sorte soje-napisano

1. Razlika izmedju pravih i prosolikih zita+Napisano

3
 Prava zita Prosolika zita

- klijaju sa vecim brojem - klijaju samo jednim

korjencica ( psenica i ovas korjencicem
sa 3, raz sa 4, jecam 5-8) - Stablo ispunjeno
Morfoloske osobine - Stablo suplje, manji broj parenhimskim tkivom,
internodija i jako izrazena veci broj internodija i
koljenca koljenca nisu jako
- List pravilan, manji i uzi izrazena
nego kod prosolikih - Cvast metlica
- Cvast klas (ovas- metlica) - Cvjetovi u gornjem
- Cvjetovi u donjem dijelu dijelu klasa razvijeniji i
klasa razvijeniji i plodniji plodniji nego u donjem
nego u gornjem - Plod nema brazdicu niti
- Plod sa trbusne strane bradicu
ima izrazenu brazdicu, a
kod nekih na vrhu i
bradicu

- Umjereno klimatske zone - Tople klimatske zone

- Mogu se gajiti kao ozimi i - Gaje se samo kao jari
Bioloske osobine jari usevi - Imaju vece potrebe za
- Klijaju pri znati nizim toplotom
tem. i imaju vecu - Manji zahtjevi za vodom
otpornost prema niskim (otporniji prema susi)
tem.

U prvim fazama rasta i razvica posle nicanja (od klijanja do

Razlike u brzini bokorenja) prava zita brze rastu nego prosolika.
razvoja
- Usjevi guste sjetve - Usjevi periodske (rijetke)
Nacini gajenja sjetve i gaje se kao
okopavine (izuzev
prinica i prosoa)

Privredni znacaj mahunarki

4
Sjeme zrnenih mahunarki ima veliku hranjivu vrednost I ljudi ga koriate u
ishrani direktno ili preko mnogobrojnih proizvoda prehrambene industrije.
Uloga zrnenih mahunarki u stocarskoj proizvodnji izvanredno je velika jer
sjeme ima visok sadrzaj svarljivih proteina I predstavlja najvazniju komponetu
koncentrovane atocne hrane za ishranu svih vrsta I kategorija stoke. Zelena
biomasa vecine mahunarki daje visokokvalitetnu voluminoznu stovnu hranu
visoko proteinske I vitaminske vrednosti pogodnu za smjesu sa zelenom
biomasom zita.Zetveni ostavi mahunarki mogu se iskoristiti u ishrani prezivara
ili kao prostirka za domace zivotinja.Imaju vaznu ulogu u raznim granama
industrijske prerade.Ima I veliki agrotehnicki znacaj,jer kao azozofiksatori
obogacuju zemljiste bioloski aktivnim N a snazan korjen prozima zemljiste I
povoljno utice na njegov mehanicki sastav I predstavlja izvanredne predusjeve
za vecinu gajenih biljaka.

Obrada kukuruza-napisano

2. Mjere njege psenice+ napisano

Morfologija pasulja

Korjenov sistem je vretenastog osovinskog tipa. Dobro je razvijen a u plicem

oranicnom sloju obrazuje se nekoliko snaznih bocnih zila tako da se tesko
uocava glavni korjen. Razgranatost korjena pocinje vrlo rano vec dan dva
nakon klijanja kada iz korenka izbija nekoliko korjena.U povrsinskom sloju
zemljiata na korenovima se razvijaju kvrzice I na njima se nalaze bakterije
azotofiksatoti.U odnosu na druge mahunarke imaju slabije razvijen korjenov
sistem za koji je karakteristican sporiji pocetni porast.
Stablo je tokom vegetacionog perioda zeljasto na poprecnom presjeku
okruglo.Sazdrevanjem biljke ono promjeni boji ogrubi I djelimicno
odrvenjava.Prema visini stabla podjeljen je na cucavac koji ima uspravno-
polupolegljivo stablo ogranicenog rasta I pritkas sa povijusenim stablom
neogranicenog rasta. Stabla cucavca 30-60 ,pritkas 150-300 I sorte medju
kojima dominiraju boranija gaje se uz cvrsti oslonac pritku ili u zdruzenoj
sjetvi sa kukuruzom.
List je slozene gradje troper sa krupnom srcolikim ili ovalnim liskama.Sa
nalicja obrasle su finim sitnim dlacicama.Po povrsini liske mogu biti glatke ili
blago naborane. Na mjestu izbijanja lista iz stabla razvijaju se dva sitna zaliska.
Zalisci se razvijaju I na lisnoj drsci na mjestu formiranja liski. Boja je zelena u
razlicitim nijansama. U fazi nicanja iznosi na povrsinu kotiledone a prvi pravi
listovi su jednostavne gradje. Sazdrevanjem gube zelenu boju suse se I
opadaju.

5
Cvetovi su dvopolni petodjelne leptiraste gradje.Krupni su upadljivi a boja
krunicnih listica je najcesce bjele boje zute U cucavca cvetovi se javljaju na
vrhovima stabla I bocnim granama skupljeni u metlicaste cvasti. Cvetanje traje
30 dana. U pasulju pritkasu cvetovi se javljaju u pazusima listova na kratkim
cvetnim drskama skupljeni u grozdolike cvasti I cvetanje traje sukcesivno I
traje 90 dana. Pasulj je pretezno samooplodna biljka a malim %
stranooplodnje.
Plod je visesjemena mahuna. Po obliku moze biti prava srpasta ili sabljasto
povijena.Na poprecnem presjeku je okrugla ovalna ili plosnata a na vrhu
zasiljena. Duzina varira 8-20 cm.Mahune u fazi pune zdrelosti poseduju
zadovoljavajucu otpornost na pucanje tako da je osipanje sjemena slabo
izrazeno. Prema krupnoci :sitnosjemene srednjesjemene I krupnosjemene.Po
anatomskoj gradji sjeme se sastoji iz sjemenjace koja je cvrsta glatka I sjajna
po povrsini. Na pupcanom djelu sjemenjace nalaze se dva otvora mikropila I
halaza kroz koje se odvija promet materija izmedju unutrasnosti sjemena I
spoljasnje sredine . Unutranjost ispunjavaju dva krupna kotiledona medjusobno
povezana klicom. U kotiledonima se nalaze rezervne hranjive materije.

Porijeklo kukuruza

Kukuruz je jedino zito koje vodi porijeklo iz Amerike.Prema teoriji

Mangeldorffa vodi porijeklo iz forme samoniklog kukuruza ciji su praroditelji
izmrli u dalekoj istoriji.Ukrstanjem najprimitivnih formi argentiskog kokicara I
forme plecicastog zrna naucnik je dobio razlicite forme kukuruza sa
atavistickim karakteristikama bokorenja,dvopolni cvetovi djelimicno I na tome
zasnovao svoju teoriju o postanku gajenog kukuruza.Istorija gajenog kukuruza
je vrlo duga I vezana je za narod Maju koji su ovu biljkukoristili u ishrani pre
vise od 7000 god..Ovu predpostavku potvrdjuju I najstariji nalazi klipova
pronadjenih u pecinama juznog Meksika koji su upavo toliko stari.Spanci su
kukuruz prenijeli u evropu.30 god.sejali su ga u vrtovima spanije I drugim
juznoevropskim zemljama vise kao dekorativnu I atraktivnu biljku.Kao
ratarska biljka pogodna za ishranu d a zatim I ljudi,kukuruz je na vecim
povrsinama prvi put posejan u spaniji posle 1525 god..Prema pirinejskom
poluostrvu proizvodnja kukuruza se sirila prema Francuskoj I Italiji,pa dalje
preko centrale Azije,do Indije I Kine.Neki smatraju da se sjeme ove biljke
doneli spanski sa jonskog ostrva oko 1525,a odatle preko Soluna dospjeo I do
Srbije I to 1576.Nesto kasnije se pojavio I na podruciju Srema.Po drugom
misljenu kukuruz su u nasa podrucija doneli su iz Italije preko Dalmacije.Jedan
vijek kasnije gajene je na vecim povrsimama u Srbiji,dok je veci privredni
znacaj dobio pocetkom 19 vijeka.Gaji se na 137 000 000 ha.Prosjecan svetski

6
prinos je 4 395 kg/ha.Oko polovine svetske proizvodnje kukuruza ostvaruje se
u 3 drzave:SAD,Kina I Brazil.U Srbiji kukuruz se gaji na oko 1,342 000 000,sa
prosjecnim prinosom 4.028 kg/ha.

3. Privredni znacaj soje

Veliki privredni znacaj soje ogleda se u velikoj hranjivoj , energeckoj i

vitaminskoj vrednosti sjemena koje ima vrlo znacajnu ulogu u ishrani ljudi,
domacih zivotinja, kao i u industrijskoj preradi. Sjeme soje zbog svoje
izvanredne svarljivoti i nutricione vrijednosti, koje se koristi u ishrani posredno
ili neposredno. U fazi mlecno - vostane zrelosti ili pune zrelosti, koristi se za
spravljane raznih variva ili kao hranjivi dodatak jelima. Sjeme se iskoristava u
industrijskoj preradi iz koga se izdvaja ulje koje se dalje koristi za izradu
visokokvalitetnih prehrambenihproizvoda. Ulje dobiveno tehnickim
postupkom prestavlja vaznu sirovinu u kozmetickoji idustriji za spravljanje
proiz zza licnu higijenu. U hemiskoj industriji i stamparstvu koristi se za
pravljenje boja i lakova. Bjelancevine izdvojerne iz sjemena koriste se u
prehrambenoj industriji, za isradu mesnih preradjevina. Svi proiz od soje kao
sto su brasno, krupica,, komadici koriste se u domacinstvu raznih jela. Za
ishranu domacih zivotinj koristi se ostaci posle prerade sjemena ili nadzemna
vio masa. Nadzemna masa se koristi za ishranu prezivara. Zemljiste posle
gajenja sopje ostaje cisto, nezakorovljeno i povoljnih fizickih osobina.. Seme
soje sadrzi i stetne materije koje su stetne za ljude i domace zivotinje.

Sjetva kukuruza

Pod pojmom sjetve podrazumjeva se niz slozenih agrotehnickim mjera koje

obuhvataju sledeca pitanja:
Izbor hibrida
Priprema sjemena
Vreme I nacin sjetve
Gustina I dubina sjetve
Uspjeh u proizvodnji kukuruza u znacajnom stepenu zavisi od pavilnog izbora
hibrida.Izbor treba prilagoditi klimatskim I zemljisnim ulovima,intenzitetu
agrotehnike koji ce biti primjenjen,sistemu plodoreda koji se sprovodi cilju
gajenja.
Kvalitet sjemena takodje ima vaznu ulogu u proizvodnji tako da se za sjetva
treba koristiti fizioloski zdrelo I zdravo hibridno sjeme klijavost najmanje
90%,cistoca 99%,vlaznost do 15%,bez primjesa oboljenog sjemena I sjemena

7
drugih biljaka.Dalje,sjeme treba da bude ujednaceno po krupnoci I obliku,po
mogucnosti kalabrinisano.Najcenjenija su sjeme srdisnjeg djela klipa,jer su
ujednacene po krupnoci.Sjeme se prije sjetve obavezno dezinfikuje protiv
patogenih gliva koje mogu izazvati oboljenja prasnu I gukastu gar I pepeljastu
pljegavost na mladim tek poniklim biljkama ili kasnije.Postoje 3 osnovna
postupka za dezinfekciju sjemena:termicko,biofizicko I hemijsko.Prvi nacin
dezinfekcije u proizvodnoj praksi je zbog velikuh kolicina sjemena neprakticno
I neprimjenju je se.U komercionalnoj proizvodnji,sjeme se moze tretirati
biofizickom metodom rezonantno implusne elektromagnetne stimulacije.
Za dezinfekciju hemijskom metodom mogu se koristiti nesistemicni ili
sistemicni fungicidi protiv patogenih gljiva,uzrocnika biljnih bolesti.U tu svrhu
se upotrebljavaju sledeci fungicidi:benomil,kaptan,karboksin,tiram..Pored
dezinfekcije sjeme kukuruza treba zastiti insekticidima kako mlade tek iznikle
biljke ne bi unistile zemljisne stetocine.Protiv ovih stetocina,odnosno larvi
insekata skocibuba,gudelj,kukuruzna zlatica I podgrizajuce sovice ,postoje
razliciti insekticidi:bifentrin,forat,lindanAko postoji opasnost od ptica sjeme
treba tretirati repelentima,npr.metiokarb 500 koji neprijatnim mirisom odbija I
drugu plemenitu divljac.
Kukuruz je usjev prolecne sjetve koji se moze sejati kao glavni,naknadni I
postrni usjev.Kao glavni usjev kukuruz se seje u plolece kada je zemljiste na
dubini do 10 cm,odnosno u sjetvenom slolu zagrijano na 10-12.U nasim
ravnicarskim podrucijima ovi toplotni uslovi pocinju sredinom 4.Kukuruz se
moze sejati I kasnije,u 5 kao naknadni usjev posle ozimih strnih smjesa ili
krajem 6 kao postrni usjev.Gajenjem kukuruza kao naknadnog usjeva ili
postrnog usjeva u uslovima prirodnog rezima vlazenja nije sigurno I ima
ekonomsko opravdanja samo u uslovima navodnjavanja.
Po nacinu sjetve kukuruz se ubraja u sirokorede usjeve,u nasoj zemlji kukuruz
se seje na medjuredno rastojanje 65-75,najcesce na 70 cm.Zeljana gustina
sjetve moze se ostvariti promjenom velicine medjurednog rastojanja ili
odstijanja izmedju biljaka u redu.Broj biljaka po jedinici povrsine ispoljava
veliki varijete I zavisi od vise cinilaca,npr.od habitusa biljaka,inteziteta
agrotehnike,cilja proizvodnja,kolicine I rasporeda padavina,da li se kukuruz
gaji kao cist usjev ili u razlicitim konsocijacijama.
Kukuruz se seje sejalicom za sirokorede usjeve koje mogu imati razlita
konstrukciona resenja.Najcesce se koriste sejalice koje imaju klasicni ili
pneumatski aparat za zahvatanje I izbacivanje sjemena u brazdicu.Sejalice sa
klasicnim sjetvenim aparatom su manje precizne I da bi se postigao sto bolji
raspored sjemena po prostoru potrebno je imati ujednacen,kalibrisan sadni
materijal.Sejalice sa pneumatskim sadnim materijalom mnogu su savrsenijeg
konstrukcionog resenja tako da se ovim masinama postize ravnomjeran raspore

8
sjemena po prostoru I dubini bez obzira na njihovu krupnocu I oblik.Za sjetvu
treba obezbediti 15-40 kg/ha kvalitetnog sjemena visokog valiteta,zavisno od
gustine usjeva,krupnoce sjemena,kvaliteta predsjetvene pripreme zemljista I
sejalice.Dubinu sjetve treba odrediti na na osnovu mehanickog sastava,vodno-
vazdusnog rezima I zagrijanosti zemljista.Optimalna dubina sjetve 5-9.Na
vlaznim zemljistima tezeg mehanickog sastava sjetva treba da je plica za 1-2
cm u odnosu na navedene vrednosti kakobi klicino stabaoce probijajuci se kroz
zemljiste ka povrsini potrosilo sto manje rezervih HM.Ukoliko se sa sjetvom
kukuruza kasni trebalo bi je obaviti plice kako bi biljke sto pre nikle.Dublju
sjetvu treba izvesti na suvljim zemljistima lakseg mehanickog sastava I u
uslovima gdje postoji opasnot da ptice izvade sjeme iz zemljista.U povoljnim
uslovima vlaznosti I optimalnom roku na boljim tipovima zemljista koji su
prethodno dobro pripremljeni kukuruz se seje na dubinu 6-7 cm.

Plodored psenice

POljop.proizvoaci psenicu gaje najcesce u dvopoljnom plodored, i to u

plodosmeni sa kukuruzom.Za kukuruz mozemo reci da je za psenicu uglavnom
prosecan ili slab predusjev. Razlozi su zajednicke stetocine, uzrocnici bolesti ili
kasno stasavanje tako da posle berbe ostaje malo vremena za kvalitetnu
pripremu zemljista za setvu. Nedostaci gajenja psenice u dvopoljnom
plodoredu sa kukuruzom mogu se otkloniti uvoenjem tropoljnog plodoreda
(gajenje mahunarke ili biljke za tehnicku preradu kojima bi vremenski
razdvojili psenica i kukuruz. Dobri predusjevi za psenicu su: zrnene
mahunarke, suncokret, krompir, konoplja,a manje povoljni: secerna repa,
kukuruz, sirak i visegodisnje leptirnjace. Psenica kao predusjev veoma je
pogodna za veliki broj njivskih biljaka.

4. Agrotehnika graska-napisano
Razlika izmedju pravih i proslikih zita+ napisano
Bioloske osobine kukuruza-NAPISANO
5. Mjere zastite kukuruza
U perodu od sjetve do nicanja biljaka na povrsinama zasejanim kukuruzom
moze se obrazovati jaka pokorica posle obilnih I pljuskoitih kisa.Pokorica
sprecava normalan proces nicanja biljaka.Suzbijanje pokorice izvodi se lakim
drljacama,rebrastim valjcima ili rotokopacicama,a indirektno
orasivacima.Radne masine treba li bi da se krecu popreko na redove sjetve ili
pod uglom u odnosu na pravac sjetve kako bi se ostetilo sto manje
klijanaca.Posle nicanja kukuruza,izvodi se 1 ili vise medjurednih
kultiviranja.Cilj prve medjuredne obrade plitkog povrsinskog sloja zemljista

9
uzmedju redova koja se obavlja cim biljka kazvije 2-3 lista,jeste da taj sloj
bude rastresit kako bi se brze zagrevao.Kultivacijom se suzbijaju I korovi koji
poniklu na medjurednom prostoru.Medjuredna kutivacija se izvodi
kultivatorima sa fiksnim ili rotacionom kopacicom.Broj medjurednih
kultiviranja odredjuje se na osnovu stanja povrsinskog sloja zemljista.Sa ovom
agrotehnickom mjerom kombinuje se I prihranjivanje usjeva ako na
kultivatorima postoji depozitori za mineralnim hranjivima.Da se pri
kultiviranju ne bi ostetila biljka u redovima treba odrediti zastitni pojas koji je
najmanji kod prvog I iznosi 12 cm.Posle prvog medjurednog kultiviranja,usjev
kukuruza se okopava ksako bi se korigovao broj biljaka u redu I ujedno
uklonili korovi koji nisu suzbijeni kultiviranjem.neki proizvodjeci,nakon
posledjeg medjurednog kultiviranja zagrcu usjev kultivatorima ogrtacima
kojima sloj rastresite zemlje izmedju redova nabacuje na biljke s ciljem da
pospese razvoj vazdusnih korjena kukuruza.Ovom mjerom njege utice se na
povecanje otponosti biljaka na poleganje a plitke brazde izmedju redova mogu
posluziti kao kanaliti za navodnjavanje.Navodnjevanje je agrotehicka mjera
koaj ima izvanredno veliki utica na prinos kuk. .Vreme I broj zalivanja kao I
zalivna norma prilagodjavaju se stanju voe u zemljistu,tako da je pogresno
misljenje da kukuruz treba zalivati samo u kriticnom periodu za vodu.U praksi
biljke se zalivaju u brazdama ili orosavanjem.Kukuruz se od korova stiti
agritehnickim,fizickim I hemijskim,a u najnovije vreme I bioloskim
mjerama.Vreme Vreme I nacin upotrebe herbicida,kao I kombinacija
herbicidnih preparata za hemijsko suzbijanje korova zavisi od brojnosti I vrste
korovskih biljaka,klimatskih I zemljisnih uslova.Herbicidi I njihove
kombinacije mogu se upotrebiti:pre sjetve,posle sjetve,a prije nicanja kukuruza
I dopunski,tokom vegetacionog perioda.Ukoliko izvrsena analiza sjetvenog
sloja zemljista pokazu da je brojnost zemljisnih stetocina velika I da mogu
nanijeti vece stete biljkama,treba primjeniti hemijske mjere zastite
usjeva.Mjere borbe protiv stetocina treba zapoceti vec u vreme predsjetvene
pripreme I sjetve kada se u redove setve unose granulovani insekticidi za
zastitu usjeva od zemljisnih stetocina.Za zastitu biljaka u pocetnom periodu
razvoja koriste se granulovani zemljisni
insekticidi:forat,karbaril,lindan..Najefikasnija zastita se postize kada se u
vreme sjetve sejalicom koja ima depozitore za pesticide,u redove sjetve oko
sjmena kukuruza rasporedi neki od navedenih insekticida.
U proteklih nekoliko god.,velike stete usjevima kukuruza na nasim poljima
nanosi kukuruzna zlatica.Larva zivi plitko u povrsinskom sloju
zemlj.napadajuci podzemne organe kukuruza I djelove stabla dok se odrasli
insekti hrane svilicom I djelovima metlice.Najefikasnije se suzbija indirektnim

10
mjerama,odnosno smanjenjem broja larvi u zemlj. Gajenjem kuk. U
visegodisnjoj plodosmjeni.
Kukuruzni plamenac je sa ekonomske tacke u svetu najznecajnija stetocina
kukuruza.Suzbijanje 2 gen. plamenca tehnicki je izvodljivo jedino
poljoprivrednom avijacom jer u toj fazi kukuruz vec dostigao svoj max
porast.Osim hemijski mjera u zastiti od kukuruznog plamenca mogu se koristiti
I bioloski preprati dobijeni na bazi spora bakterije Bacillus thuringiensis.
U nasim agroekoloskim uslovima na biljkama kukuruza parazitira manji broj
patogenih gljiva tako da se sporadiscno pojavljuju na klipovima oboljenja
glukaste gar a metlici metlicasta prasna gar.Najefikasnija mjera borbe protiv
uzrocnika gljivicnih bolesti su sjetva zdravog I dezinfikovanog sjemena,kao I
odstranjivanje I unistavanje obolelih biljaka kukuruza.Protiv bakterijskih
oboljenja najefikasnija je posredna zastita koja podrazumjeva pravilan
plodored I gajenja hibrida kukuruza koji poseduju geneticku otpornost na ove
patogene.

Sorte pasulja
Postoji veliki br sorti pasulja u svetu je registvovano vise od 14.000.Sorte koje
se gaje zbog zrelog sjemena: krupnosemeni crveni pasulj-bubrezastog sjemena,
srednje sjemeni crvenkasto -smedji, krupno semesni salatni pasulj i
sitnosemeni mornarski pasulj. Prema visini stabla djele se na: pritkasi sa puno
izduzenih internodija , cucavci sa malo skracenom internodijom i
determinantni cucavci sa malo skracenih internodija.

Obrada jecma
Osnovnu, dopunsku i finu predsetvenu obradu zemljista treba obaviti na isti
nacin kao i za psenicu. Sve radne operacije vezane za pripremu zemljisza za
setvu ozimog jecma izvode se 10-15 dana ranije, jer se seje pre nego psenica.
Ukoliko se seju prolecne sorte jecma, predsetvena priprema se izvodi jos
krajem zime. U ravnicarskim podrucjima to je treca dekada februara, a sa
povecanjem nadmorske visine vreme predsetvena priprema zemljista pomera
se na prvu polovinu marta.

6. Obrada soje
Dobra I kvalitetno izvodenom obradom aktiviraju se bioloski procesi
razlaganja zetvenih ostataka I njihove mineracije u dublim slojevima
zemljista,ono se obogacuje biljnim asimilativima I poboljsava vodno-vazdusni
rezim.Sve to ce pozitivno uticati na stvaranje veceg prehrambenog prostora u
kome ce se razvijati mocniji korjenov sistem sa vecim brojem kvrzica.Klasicna
obrada raonicnim plugovima sa prevrtanjem plastice.Drugi nacin obrade ne bi

11
trebalo primjenjivati.Obavezno se izvodi u jesen.Vreme I nacin oranja zavisi I
od predusjeva.Kada se soja seje posle usjeva rane ljetnje berbe osnovna obrada
izvodi se u nekoliko poteza:plitko zaoravanje zetvenih ostataka predusjeva
tokom 7,plitko oranje,drljanje ili tanjiranje tokom ljete I oranje na pune dubinu
u 9-10.Jesenje oranje treba izvesti na dubini 25-30 cm.na istu dubinu ore se
zemljiste I posle usjeva jesenje berbe.Ponekad dubina oranja moze se
smanjiti ,npr.posle vadjenja repe.Jos tokom zime ili rano u prolece u okviru
dopunske obrade zemljista pristupamo grubom ravnanju poorane povrsine
odnosno popunjavanju mikrodepresija I zatvaranja brazdi I razora.Ova
agrotehnicka mjera izvodi se ravnacima ili teskim tanjiracama.Fina
predsjetvena priprema izvodi se na 5-7 dana pre sjetve soje kako bi se
obrazovao sjetveni sloj koji je po povrsini paravnat,rastresit I sa povoljnim
vodno-vazdusnim I toplotnim rezimom,a u sloju ispod 5 cm umjereno zbijen I
sa uspostavljenim kapilarnim sistemom sa dubljim slojem.Sa finom
pripremom u zemljiste se mogu uneti mineralna hraniva,herbicidi I insekticidi
koji su prethodno rasporedjeni po povrsini.Na zemljistima tezeg mehanickog
sastva kao I tokom blage I vlazne zime povrsinski sloj moze biti veoma zbijen
tako da sjetvospremacima nece biti moguce obrazovati sjetveni sloj.
Obrada zemljista za soju koja se seje kao postrni usjev razlikuje se po
nacinu,vremenu I dubini od klasicne obrade,odnosno obrade koja se
primjenjuje kada se soja gaji kao glavni usjev.Prva operacija koja se redukuje
jeste oranje teskim tanjiracama ili diskosnim plugovima na dubini od 15
cm.Ukoliko se soja gaji kao postrni usjev povremeno se moze izvesti
redukovana obrada uglavnom posle predusjeva za koje je ova izvedena dublje.

Morfologija kukuruza

Kukuruz pripada u prosolike itarice.

Korjen-napisan

Stabljika je uspravno,clankovito I sastavljeno iz kolenaca I clanaka.Broj

clanaka I kolenaca veci je nego kod pravih zita I varira u granici od 8 do
30.Oblik je cilindrican,a boja zelena.Visina zavisi od ekotipa,sorte-hibrida I
uslova uspjevanja,tako da na krajnjem sjevernim I juznim granicama gajenja
stablo je visko 50-60 cm,a u tropskim I do 7.U nasim uslovima 1m do 3,5
m.Na kolencetu se nalez tacke porasta iz kojih se razvijaju bocni izdanci.
Listovi je jednostavne gradje I sastoji se iz lisnog rukavca,vezice I duge
liske.Rukavac ima zastitnu ulogu I cvsto obavija internodiju povecavajuci

12
ukupnu otpornost stabla na poleganje.Liska je linearne gradje sa izduzenim
centralnim nervom,sa lica maljava a nalicja glatka.Na stablu zavisno genotipa I
uslova upjevanja,obrazuje 8-25 listovakoji su rasporedjeni naizmenicnoU
povoljnim uslovima se razvijaju relativno brzo prosjecno na svaka 3 dana
pojavljuje se novi list.Sve listove dijelimo u 3 grupe: Klicini listovi, Pravi
listovi ili listovi stabljike, Listovi omotaa klipa ili listovi komuine.

Cvastovi su skupljeni u cvast I to musku-metlicu a zensku-klas.Kukuruz je

jednodomna biljka, dvoplona sa odvojenim polovima.iji su enski i muki
cvjetovi razdvojeni u posebne cvati. Muki cvjetovi su skupljeni u cvat
metlicu, koja se nalazi na vrhu stabljike pojavljuju se nedelju dana prije klipa a
satoji se iz glavne ose zelene,crvenkaste ililjubicaste boje.Celom duzinom
bocnih grada jednostavne cvasti klasica rasporedjeni su u 2 reda,dok na vrsnom
djelu glavne ose rasporedjeni u 4-6 redova.U cvetu se nalaze 2 funkcionalne
plevice I 3 prasnika.Prasnicka nit je duga I na vrhu nose 2 prasnicke kesice u
kojima se nalazi I do 2000 polenovih zrna.Cvetovi u klasicima su
neravnomerno razvijeni tako da je gornji cvet razvijeni od donjeg.Zenski
cvjetovi u grupisani u cvat, koja se naziva klip i nalazi se u
pazuhulistova.Ukoliko se na sredisnjem djelu stabla razvija vise klipova
najrazvijeni je vrsni klip.Bocni izdanak predstavlja skracenu granu koja ima 5-
10 vrlo skracenih clanaka tako da su kolenca blizu jedno drugom kao
pstenovi.Klip je spolja pokriven ovojnim listima,komusinom koji imaju
zastitnu ulogu I cine ko 15 % ukupne mase.Spoljasni listovi su zelene boje I
fotosintetski aktivni,dok unutrasnji etiolirani.U sastav klipa ulazi zadebljalo
vreteno bele ilicrvene boje na kome su rasporedjeni klasici sa zenskim
cvetovima ucesce u ukupnoj masi 15-20%.Klasici se satoji iz 2 slabo razvijene
pleve I 2 cveta od kojih je potpuno razvijen samo gornji.Jednopolni cvet u
klasicu ima tucak sa plodnikom I dugim stubicem koji zavrsava dvodelim
zigom.
Plod je jednosjemen,cvrst I suv I nazivamo ga krupa(zrno).Plod se sastoji iz 3
osnovna djela:

Dvoslojni omotac koji ima zastitnu ulogu I regulise razmjenu gasova I

vode sjemena sa spoljasnom sredinom

Pravi endosperm sa spoljasnjim aleuronskim slojem.Pravi ili unutrsnji

endosprem ispunjava unutrasnjost ploda.Moze biti brasnjast I rozast.

Klica je u donjem djelu s prednje strane ploda.Sastoji se od:korenka I

nekoliko zaperaka koji su omotani korenovim omotacem.U vrsnem djelu

13
 osovine nalazi se stabaoce.U sredisnjem djelu stabaoceta su 2 listica:stitic I
kotiledon.
Oblik,krupnoca I boja ploda najvise zavisi od podvrste genotipa I djelom od
uslova uspjevanja I primjene agrotehnike.

Sorte psenice

Bosanka ozima sorta, srednje rana, vrlo dobre otpornosti na niske T.

Visina stabljike do 90cm. Odlicne otpornosti na osipanje i klijanje u klasu.
Masa 1000 zrna 34-38g. Zapreminska masa 80kg.
Granada ozima sorta, srednja kasna, odlicne otpornosti na poleganje i niske
T. Visina stabljike oko 75cm. Tolerantna na vaznije bolesti strnih zita. Zrno
staklavo, krupno. Masa 1000 sjemena oko 46g, zapreminska masa oko 80kg.
Vrlo rodna sorta, optimalni rok setve druga dekada oktobra. Optimalan sklop
biljaka postize se setvom 650 klijavih zrna/m. Zahtjeva intenzivnu agrotehniku.
Kristina ozima sorta, visina stabljike oko 85cm, odlicne otpornosti na niske T
i poleganje. Tolerantna na vaznije bolesti strnih zita. Zrno polustaklasto.
Masa 1000 sjemena oko 42g, zapreminska masa oko 80kg. Po kvalitetu brasna
spada u grupu hljebnih sorti. Optimalan rok setve je druga dekada oktobra.
Prijedoranka ozima sorta, visina stabljike oko 80cm, odlicne otpornosti na
niske T i poleganje, srednje kasna sorta. Masa 1000 semena oko 43g,
zapreminska masa 82kg. Optimalan rok setve druga dekada oktobra, optimalan
sklop biljaka postize se setvom 650 klijavih zrna/m.
Nova bosanka sorta ozime psenice, visine oko 75cm. Vreme zrelosti
srednje rana sorta, adaptibilna, zrno krupno, staklasto. Masa 1000 semena oko
42g, zapreminska tezina oko 80-82kg. Otpornost prema niskim T i poleganje.
Banjalucke sorte: Sarajka, Vrbas, Kristina, Jelena, Stojanka, Orion, Ukrina
Novosadske sorte:
- Simonida (adaptibilna, najprosirenija sorta psenice u Srbiji, ozima)
- Rapsodija (siroka adaptibilnost, odlican kvalitet, tolerantnost na susu,
ozima sorta)
- Zvezdana (otporna na poleganje, odlican kvalitet, ozima sorta)
- NS futura (odlicna otpornost na niske T, ozima)
- Pobeda (visoka adaptibilnost, dobre otpornosti na poleganje, ozima
sorta)
- Renesansa ( stabilni prinosi, odlicne otpornosti na niske T, ozima sorta)

7. Morfologija ovasa

14
Korenov sistem je dobro razvijen. U fazi klijanja ovas obrazuje 3 primarna
korena koji cine primarni korenov sistem. Sekundarni korenovi, koji izbijaju iz
cvora bokorenja u fenofazi ukorenjivanja, cine mnostvo isprepletenih tankih
zilica cija dubina prodiranja zavisi od plodnosti i fizickih osobina zemljista.
Ovas ima jace razvijen korenov sistem nego psenica i vece je usisne moci.
Stablo je uspravno, clankovito sa 4-6 clanaka. Poseduje vecu cvrstinu nego
stabla ostalih zita, tako da je vrlo otporno na poleganje. Boja stabla otvoreno
zelena, a prosecna visina 80-120cm.
List jednostavne grae, sastoji se iz lisnog rukavca (usmina) i duge i siroke
svetlozelene liske (lamina) sa slabo izrazenim centralnim nervom. Na prelazu
lamine u usminu nalazi se snazno razvijena nazubljena vezica, ali nema
roia. Tako je ovas jedino pravo zito koje nema razvijene roie.
Cvetovi skupljeni u cvast metlicu. Svaka bocna grana zavrsava jednostavnom
cvasti klasicem. Svaki klasic je obavijen dvema sirokim kozastim plevama. U
kloadicu se nalazi nekoliko cvetova (2-4). Cvetovi su dvopolni, obavijeni
dvema dobro razvijenim plevicama. Iz donje plevice u nekih varijeteta razvija
se osje. Osim plevica u potpuno razvijenim cvetovima su: 3 prasnika, tucak sa
plodnikom i dvoperim zigom i 2 kozaste plevicice. Broj plodnih cvetova varira
od 1-3. Ovas je tipicna samooplodna biljka.
Plod je jednosjemena krupa. Kod najveceg broja formi plod je maljav, izduzen,
sa slabo izrazenom trbusnom brazdicom ali bez bradice. Prema boliku ploda
sorte ovsa se dijele na 4 tipa: lejtevicki, ruski (iglicasti), atilovski i svedski.
Plodovi su po krupnoci veoma neujednaceni usled razlicitosti krupnoce u
klasicu. Graa ploda: dvoslojni omotac (perikarp, perisperm), dvoslojni
endosperm (aleuronski sloj i pravi endosperm) i klica.

Zetva i sjetva psenice

Izbor i priprema semena za setvu- za setvu koristi se sortno seme koje potice
iz prve semenske reprodukcije. Mehanickih necistoca u semenu ne sme biti
najvise do 1%. Seme treba da je krupno, odnosno ujednaceno po masi i
krupnoci i dobre klijavosti. Seme prve klase treba da ima klijavost iznad 95%,
a seme druge klase iznad 90%. Pre setve seme zastititi od patogenih gljiva
uzrocnika biljih bolesti. Dezinfekcija se moze izvesti na nakoliko nacina:
upotrebom hemijskih preparata fungicida, biofickom metodom ili termickom
obradom. Za dezinfekciju hemijskom metodom koriste se preventivni ili
sistemicni fungicidi: benomil, difenokonazol, dinikonazol, kaptan, karboksin,
mankozeb, tiram.

15
Biofizicka metoda- sustina dezinfekcije ovom metodom jeste da se seme izlaze
snopu niskoenergetskih elektrona koji se krecu sa katode ka anodi i pri tom
svojom kinetickom energijom ubijaju egzogene parazite.
Seme se od patogena moze zastititi i tretiranjem vodenom parom ili ako se
odreeno vrijeme drzi u zagrejanoj vodi.
Vrijeme setve- optimalno vrijeme setve ozime psenice u klimatskim uslovima
nase zemlje varira i zavisi od agroekoloskih osobina proizvodnog regiona,
vremena i kvaliteta obrade zemljista i bioloskih osobina sorte koju gajimo.
Optimalno vrijeme za setvu ozime psenice je oktobar i to period od 5. do kraja
mjeseca. Prolecne sorte obisne i tvrde psenice seju se u prvoj nedelji poljskih
radova (kraj februara, kao i tokom marta iduci ka brdsko-planinskom
podrucju).
U povoljnim uslovima setva se moze produziti sve do 10. novembra.
Za predzimski razvoj psenice potrebna kolicina aktivnih temperatura iznosi
oko 5800C, ili po fenofazama 1200C setva nicanje, 2400C nicanje pocetak
bokorenja i 2200C bokorenje.
Kolicina semena treba da bude tolika da obezbedi optimalan broj biljaka po
jedinici povrsine. Optimalna gustina useva za ove sorte ostvaruje setvom 500-
600 klijavih sjemena po 1m2. Ukoliko kasnimo sa setvom, kolicinu semena
treba povecati za onoliko % koliko iznosi zakasnjenje (priblizno za 0,5% na
dan).
Kolicinu semena za setvu iznad optimalne vrednosti treba povecati, priblizno
za oko 10% i ukoliko je predsetvena priprema zemljista izvedena slabije i na
suvom zemljistu.
Nacin setve- psenica se seje kao usev guste setve na razlicita meuredna
rastojanja, od 6-12cm, zatim unakrsno sa razmakom izmeu redova i biljaka u
redovima od 6-8cm, u pantljike na meuredno rastojanje 15-20cm, na bankove,
u brazde ili u kucice. U nasoj zemlji, psenica se gaji kao usev guste omaske
setve ili sa meurednim rastojanjem od 12cm i gusto u redu.
Dubina setve zavisi od sorte, fizickih osobina zemljista, kao i njegove
vlaznosti.
Na laksim, peskovitim i suvljim zemljistima seje se na dubini do 5cm, dok je
na vlaznim i zemljistima tezeg mehanickog sastava setva plica (3-4cm).

Psenica se moze eti na vise nacina: jednofazno, dvo i visefazno.

Jednofazna zetva se izvodi kombinovanim etelicama vrsalicama, tj.
univerzalnim kobajnima. Ova zetva ima niz prednosri u odnosu na visefaznu,
jer se obavlja brzo i efikasno, uz najmanje gubitke semena. Kvalitetan rad
kombajna od velikog je znacaja, ne samo zbog smanjenja gubitaka semena, vec
i da bi se poznjeveno seme sto bolje ocistilo od nepozeljnih primesa.

16
Jednofazna zetva pocinje kada je psenica na prelazu iz vostane u punu zrelost,
tj. kada u semenu ima 25-20% vode.
Dvofazna zetva se izvodi tako sto se prvo pokosi psenica, rucno ili kosilicama,
i ostavi u otkosima da se dosusi, a zatim se vrse kombajnima. Ovakva zetva
ima prednost nad jednofaznom, jer moze poceti ranije. Posle jedno ili dvofazne
zetve slama ostaje u polju u trakamai, ukoliko je dobro prosusena, skuplja se
rucno u rasutom stanju ili specijalnim masinama presama za kabastu hranu.
Visefazna zetva podrazumjeva niz radnih operacija: kosidbu (rucno, kosilicama
odlagaicama), skupljanje i vezivanje snopova, slaganje u krstine, dosusivanje,
prevoz do mesta vrsidbe i vrsidbu vrsilicama ili kombajnima.

Obrada zemljista za kukuruz

Sistem obrade zemljista podrazumjeva osnovnu ,dopunsku I finu predsjetvenu

obradu. Redukovana obrada podrazumjeva razlicite varijante agregatiranja
radnih tjela kako bi se smanji broj prohoda masina ili izostavile pojedine radne
operacije. Glavni zadatak osnovne obrade jeste unosenje organskih I
mineralnih hraniva u zemlju zajedno sa zetvenim ostacima prethodnih usjeva I
stvaranje povoljnog opsteg stanja oranicnog sloja zatim smanjenje brojnosti
korova,stetocina I parazita uzrovnika bolesti
Posle zita izvodi se u dva poteza.Plitko zaoravanje zetvenih ostataka
neposredno posle zetve predusjeva.Dubina prvog oranja je 12-15 cm a ova
operacija moze se izvesti teskim tanjiracama raonicnim ili diskosnim
plugovima. Zadatak ljetnjeg plitkog oranja jeste da spreci isparavanje vode iz
zemljista da se zaoru zetveni ostaci predusjeva ali I korovsko sjeme kako bi se
stvorili povoljni uslovi da u sto vecem % proklija I da jednogodisnji I veci dio
visegodisnjih rizomskih korova ponika

8. Obrada zemljista za jecam

Osnovnu, dopunsku i finu predsetvenu obradu zemljista treba obaviti na isti

nacin kao i za psenicu. Sve radne operacije vezane za pripremu zemljisza za
setvu ozimog jecma izvode se 10-15 dana ranije, jer se seje pre nego psenica.
Ukoliko se seju prolecne sorte jecma, predsetvena priprema se izvodi jos
krajem zime. U ravnicarskim podrucjima to je treca dekada februara, a sa
povecanjem nadmorske visine vreme predsetvena priprema zemljista pomera
se na prvu polovinu marta.

Sorte pasulja-napisano
Mjere njege kukuruza-napisano

17
 9. Privredni znacaj pasulja

Pasulj je najvaznija mahunarka koja se gaji u prehrambene svrhe, kao sjemena ili
kao povrce boranija. Sjeme pasulja najvise se koristi neposredno u ishrani jer ima
veliku hranjivu i svarljivu vrednost.Pasulj ima veleiku nutritivnu vrednost zbog
veoma povoljnog odnosa prehrambenih UH i visokokvalitetnih bjelancevina ,
2:1.Sjeme pasulja bogato je gvozdjem, magnezijumom, kalijumom, vitaminom B.
Pored neposredne upotrebe u ishrani za spremanje razlicitih variva,pasulj je
veoma cenjen i za konzerviranje,za izradu gotovih jela.Pored zrelog ili nezdrelog
sjemena u ishrani koriste se i cjele mahune,u tom slucaju za ishranu se koriste
mahune u tehnoloskoj zdrelosti i to sorte u kojih su mesnate,socne i bez grubih
likinih vezanih tkiva.Grupa ovih sorti naziva se boranija.Neki narodi u ishrani
koriste i sveze,mlade listove pasulja kao vazan izvor vitamina.Sjeme pasulja za
nas kao i za veliki broj ljudi na planeti predstavlja najvazniju izvor bjelancevina
na planeti,predstavlja najvazniji izvor bjelancevinske hrane biljnog
porijekla.Medjutim,treba istaci da i ono,kao i sjeme svih mahunarkih,sadrze male
kolicine antihranivih materija,tripsin i hemotripsin inhibitora koje mogu imati
stetne posledice po organizam pri neadekvatnoj upotrebi cak i najmanja kolicina
sjemena.Zato sirovo,zdrelo ili nezdrelo sjeme pasulja ne treba koristiti u idrani,a ni
kao stocna hrana,vec se prethodno termicki obraditi.Kuvanjem toksicni albumin
fazin se potpuno razgradjuje na bezopasna jedinjenja.U narodnoj medicini pasulj
se koristi protiv bubulja, opekotina, jacanja rada srca,dijabetesa, diareje, za svrab,
bolove, stucanje, za lijecenje bubrega... Pogodne su neke vrste u zdruzenoj sjetvi
sa zitima, pa se koristi i u ishrani domacih zivotina, i to pretezno kao silaza kao
voluminozna stocna hrana.Osim toga ,zetveni ostaci,slama i mahune,mogu se
pored male hranjive i svarljive vrednosti upoterbiti za ishranu domacih zivotinja
prezivra,ovaca i koza.Vrste pasulja koje obrazuju veliku vegetativnu biomasu
pogodne su i kao siderati za poboljsavanje kvaliteta zemljista,stoga pasulj ima
veliki agrotehnicki znacaj.. Zemljiste posle pasulja ostaje cisto i nezakorovljeno sa
dobrim fizickim osobinama.

Porijeklo tritikala

Tritikale ili psenicno -razeni hibrid je biljna vrsta dobijena ukrstanjem psenice
i razi pa je njen strucan naziv izveden iz naziva ishodnih vrsta.Ukrstanje
psenice i razi prvi put je uspeo Wilson 1875 u Skotskoj.Buduci da ishode
roditeljske vrste imaju razlicit broj hromozoma ukrstanjem su dobijani hibridi
koji nisu davali potomstvo.Prvi plodan poliploidbi hibrid psenice kao majka i
raz kao otac dobio je 1888 Rimpau.Daljim osavremenjivanjem metode

18
ukrstanja dobijani su sve kvalitetniji hibridi pred koje su selekcionari postavili
zadatak da imaju ujedinene osobine:visok prinos i kvalitet ploda i tolerantnost
prema uzrocnicima bolesti kao psenice i s druge strane veliku zivotnu
sposobnost i cvrstinu kao raz.Prvi hibridi su bili manje produktivne
vrednosti.Oko 3 decenije gajenja tritikalea potvrdjuje da ova biljks posedujie
geneticki potenvijal rodnosti kao psenica i cvrstinu razi.Povrsine na kojima se
gaji iznose 3223000000ha.Najveci proizvodjaci su Poljaci.U nasoj zemlji
tritikale postaje vrlo interesantna biljla posebno posle pojave prvih domacih
visokorodnih genotipova pogodnih za proizvodnju vegetativne biomade ili
zrna.Najvise se koristi u ishrani d.z. Nase sorte visokog potencijala rodnosti i
dobre otpornosti na susu i uzrocnike hljivicnih oboljenja postepeno potiskuju
raz i ovas iz proizvodnje.Zasejane povrsine iznose 75-80.000 ha.

Podvrste kukuruza

Zuban (Zea mays indentata Sturt.)-ima snazno,uspravno stablo visine

180-300 cm,vrlo retko obrazuje zaperke.Zrna su klinastog oblika.Boja
kocanke je bela ili crvena.U zrnu preovladjuje brasnast endosperm koji se
nalazi u sredinjem djelu,dok je rozast endosperm rasporedjen sa obe strene
ploda.Gaji se radi zrna iz kojeg se dobija skrob I ulje ili u ishrani d za
spravljenje koncentrovane stocne hrane.Najpogodniji su I za proizvodnji
zelene stocne hrane I silaze.

Tvrdunac (Zea mays L. indurata Sturt.) se odlikuje velikom

raznovsnoscu prema duzini vegetacije.Plod je okrugao,spljostenog
oblika.Boja kocanke je bela ili crvena.Ima vise ukupnih proteina I vecu
hranjivu vrednost I gaji se najvise kao sirovina za prehrambenu
industriju.Dok se u ishrani d najvise koristi za spravljanje koncentrovane
hrane za zivinu.
eerac (Zea mays L. saccharata Sturt.) obrazuje stablo visine 1,5-2
m.Zrno je zute ili bjele boje,izduzenog klinolikog oblika,jako smezurano po
povrsini I poluprovidno.U plodu ima dvostruko manje skroba nego u
zubana.Koristi se iskljucivo u ishrani ljudi,direktno kao kuvan ili pecen
kukuruz ili u konzervnoj industriji.Zrno ovog kukuruza predstavlja vrlo
znacajnu sirovinu za spravljenje razlicitih ukusnih jela velike nutritivne
vrednosti.
Kokiar (Zea mays L. everta Sturt.) ima tanko stablo visine 1-2 m na
kojem se obrazuje 2-3 klipa.Broj redova 14-16 I bela kocanka.Plod zrna je
veoma tvrdo,AM 40-130 g.Po obliku zrna moze biti loptasto takve sorte I
hibridi imaju veci privredni znacaj,dok sorte koje imaju izduzeno zrno

19
 zasiljenog vrha ne daju krupne I bele kokice.Boja zrna moze biti
bela,zuta,narandzasta,crvena,ljubicasta ili crna.Kada se zrna zagreju voda iz
brasnjastog endosperma pretvara se u vodenu paru I ona puca povecavajuci
zapreminu za 20-30 puta.Pri tome se endosperm pretvara u belu rastresitu I
poroznu masu.Kokice kukuruza kokicara koriste se u ishrani kao ukusna I
hranjiva poslastica.
Mekunac (Zea mays L. amylacea Sturt.) se po orfoloskim
karakteristikama odlikuje velikom raznovrsnoscu jer ga gaje na vrlo sirom
geografskom podruciju.Stablo je razlicite visine I razvija zaperke.Plod je
bjele ili plave boje specificnog loptastog-pljosnatog oblika I unutrasnje
gradje. Najvise se koristi u industrijskoj preradi za dobijanje skroba I
alkohola.
Voskovac (Zea mays L. ceratina Kulesk) po morfoloskim osobinama
stabla I zrna slican tvrduncu.Razlika u odnosu na ostale podvrste je u tome
sto je njegov plod mutne povrsine,u spoljasnjem djlu ne proziravn I
podsjeca na vosak.Najvise se gaji u Americi,nesto manje u Aziji.Treba istaci
da I mi imamo hibride ove podvrste koji se najvise koriste za dobijanje
skroba.
Pleviar (Zea mays L. tunicata Sturt.) po morfoloskim osobinama
stabla I ploda slican je zubanu,a razlikuje se po tome po tome sto mu svako
zrno obavijeno plevicom.Pored plevice koja ima zastitnu ulogu,na
klipovima se razvijaju I ovojni listovi komusina.Nema privredni znacaj I
nije zastupljen u proizvodnji.
Poluzuban (Zea mays L. semindentata Kulesk) po morfoloskim
osobinama na prelazu je izmedju zubana I tvrdunca.Nastao je spntanim
ukrstanjam zubana I tvrdunca.
Meki eerac (Zea mays L. amylosaccharata Sturt.) je podvrsta koju
karakterise specificna gradja ploda koji je u gornjem djelu rozast I smezuran
kao I plod secerca dok je u donjem djelu ispunjen brasnastim
endospermom.Ovaj kukuruz ima mali privredni znacaj I gaji se na
ogranicenom prostoru Juzne Amerike.

10. Privredni znacaj heljde-napisano

Sorte soja

Sve sorte soje podjeljene su u 13 grupa zrenja koje su oznacene brojevima

000,00,0, I-X. Sorte grupe 000 su najkraceg vegetacionog perioda i mogu se
gajiti u uslovima najduze dnevne osvetljenosti, dok sorte X imaju najduzi veg
period i po fotoperioskoj reakciji pripadaju biljkama kratkog dana. Kod nas se
gaje navise sorte 00 ( veg period do 105 dana),,0 (110-120 dana), I (120-135

20
dana), II (135-145 dana). Kod nas soja na vecim povrsinama pocela se gajiti 70
i u pocetku su dominirale americke visokoprinosne sorte.

Morfologija psenice+napisano
11. Porijeklo i rasprostranjenost pasulja
Morfologija sirka

Sirak je znaajna ugljikohidratna krmna kultura koji sa prinosom, kvalitetom i

dugim vremenskim periodom koritenja u toku godine, istie se u ishrani
preivaa.

Korijen je zilicastog tipa I vrlo dobro razvijen,razvijeni u odnosu na druga

prosolika zita.Dubina prodiranja korjena u zemlju zavisi od osobina
zemljista.Vrlo znacajno ucesce korjena na dubini 1m a pojedine zile prodiru na
1,5 m pa su sposobni upijati vodu iz dubljih slojeva nego druga zita.U precniku
sekundarni korjen se siri 1,5 m.Korjenovi se jako granaju u horizontalnom I
vertikalnom pravcu tako da odlicno prozimaju zemljiste gradeci cvrst
busen.Primarni korjen koji se razvija iz 1 primarnog korencica,odlikuje se vrlo
brzim pocetnim porastom I velikim razgranjavanjem,a vec 5-8 dan pojavljuju
se sekundarni koreni iz svih kolenaca na podzemnom djelu stabla.U fazi
ukorenjavanja zapocinje najintezivniji porast sekundarnog korjenovog sistema
kada korenovi u povoljnim uslovima rastu I do 3 cm dnevno.

Stabljika je uspravna,elasticna I sastoji se iz clanaka koji su omedjeni

kolencima.Broj clanaka zavisi od tipa sirka,kao I duzine vegetacionog
perioda,Duzina clanaka povecava se od osnove ka vrhu stabla pa su donji
duzine 2 cm,a vrsni mogu biti dugi I do pola m.Visina stabla varira 80 do 600
cm.Anatomska gradja je kao I ostalih zita-epidermis,asimilativno,mehanicko
tkivo,rastresito sprovodno tkivo I sredisnji deo izgradjen iz osnovnog
tkiva.Boja stabla je plavo-zelena.Otporno na polaganja cemu u velikoj mjeri
doprinose njegovi vezdusni korjeni.

List jednostavne gradje.Rukavac je dobro razvijen I cvrsto obavija clanak.Na

prelazu u lisku nalazi se dobro razvijena vezica.Liska je prosjecne duzine 10-
135 cm,sirine 2-15 cm,po povrsini je talasata usled neravnomernog rasta
srdnjeg djela I kraja.Boja listova je usled prisustva pepeljka,plavozelena ili
djelimicno obojena u varijeteta koje imaju antocijan u asimilacionom tkivu.

Cvjetovi su skupljeni u slozenu cvast metlici.Metlica se sastoji iz clankovite

glavne se iz cijih kolenaca se razvijaju bocne grane 1 reda a iz ovih bocnih

21
grane 2 reda,sve bocne grane se zavrsavaju sa po dve jednostavne
cvasti,odnosno klasica.Jedan klasic je potpuno razvijen,sjedeci I nalazi se na
kratkoj drsci.Drugi je nepotpuno razvijen I nalazi se na gugoj drsci.Razvijeni
klasic ima 2 tvrde kozaste pleve razlicite boje koje dobro pokrivaju unutrasnost
djelova.U razvijenom klasicu nalazi se 1 potpuno razvijen cvet.On je dvoploan
I obavijen neznim I tankim plevicama.Dominira samooplodnja.

Plod je jednosjemena krupa,u vecini varijeteta plevicasta.Moze biti

beli,zut,crvenkast,smedj,siv.Po obliku,loptast ili ovalno
pljosnat.Gradje:omotac,endosperm I klica.Razlikujemo:krupnosjemeni-iznad
30AM,sredjesjemeni 30AM I sitnosjemeni ispod 20AM.

Morfologija pasulja-napisano
12. Agroekloske razlike izmedju pavih i prosolikih zita+napisano

Korijen kukuruza

- je iliast. Kod kukuruza imamo pet vrsta korenova:

Klicin ili primarni koren-Cini jedan razgranati kilicin korjen I 3-13
hipokotilnih korjenova koji izbijaju iz stabla neporedno iznad
klicinog stitica.Imaju osnovnu ulogu u snabdjevanju biljke vodom I
mineralnim solima iz zemljista,ali posle razvoja drugih korenova
njegova funkcija se postepeno smanjuje.
Na djelu stabla I to na epikotilu odnosno na kolencu koje nije
pokriveno klicinim listicem razvija se nekoliko manjih korencica koji
nemaju znacajnu ulogu u ishrani biljka.Nazivaju se epikotilni ili
mezokotilni korenovi.
Najvazniji korjenovi su sekundarni I to oni koji se razvijaju iz svih
kolenaca podzemnog djela stabla.Kako podzemnih kolenaca ima vise
ceo sekundarni korjenov sistem ima spratovit izgled.Sekundarni
korjenovi pocinju svoj razvoj kada biljka obrazuje 3-4 lista.U pocetku
rastu horizontalno,a zatim se usmjeravaju ka dubljim slojevima
zemlje dostizuci max dubinu I preko 2 m.Osim podzemnih kukuruz
razvija I nadzemni adventivni korjen koji izbija iz 1 I 2 nadzemnog
kolenca.Ovi vazdusni korjenovi ili pandze imaju znacajnu ulogu da
obezbede vecu stabilnost stabla,ali I snabdjevanju biljke vodom I
biljnim asimilativima ako se zagrnju zemljom.Kukuruz imajako
razvija k.s. snazne suisne moci,tako da pojedine zile proditu I do
2,5m.Razvijenost k.s. zavisi I od hemijskih I fizickih osobina

22
zemljista,meteoroloskih uslova tokom vegetacionog perioda I vrlo
znacajno od genotipa.

Sjetva psenice

Izbor i priprema semena za setvu- za setvu koristi se sortno seme koje potice
iz prve semenske reprodukcije. Mehanickih necistoca u semenu ne sme biti
najvise do 1%. Seme treba da je krupno, odnosno ujednaceno po masi i
krupnoci i dobre klijavosti. Seme prve klase treba da ima klijavost iznad 95%,
a seme druge klase iznad 90%. Pre setve seme zastititi od patogenih gljiva
uzrocnika biljih bolesti. Dezinfekcija se moze izvesti na nakoliko nacina:
upotrebom hemijskih preparata fungicida, biofickom metodom ili termickom
obradom. Za dezinfekciju hemijskom metodom koriste se preventivni ili
sistemicni fungicidi: benomil, difenokonazol, dinikonazol, kaptan, karboksin,
mankozeb, tiram.
Biofizicka metoda- sustina dezinfekcije ovom metodom jeste da se seme izlaze
snopu niskoenergetskih elektrona koji se krecu sa katode ka anodi i pri tom
svojom kinetickom energijom ubijaju egzogene parazite.
Seme se od patogena moze zastititi i tretiranjem vodenom parom ili ako se
odreeno vrijeme drzi u zagrejanoj vodi.
Vrijeme setve- optimalno vrijeme setve ozime psenice u klimatskim uslovima
nase zemlje varira i zavisi od agroekoloskih osobina proizvodnog regiona,
vremena i kvaliteta obrade zemljista i bioloskih osobina sorte koju gajimo.
Optimalno vrijeme za setvu ozime psenice je oktobar i to period od 5. do kraja
mjeseca. Prolecne sorte obisne i tvrde psenice seju se u prvoj nedelji poljskih
radova (kraj februara, kao i tokom marta iduci ka brdsko-planinskom
podrucju).
U povoljnim uslovima setva se moze produziti sve do 10. novembra.
Za predzimski razvoj psenice potrebna kolicina aktivnih temperatura iznosi
oko 5800C, ili po fenofazama 1200C setva nicanje, 2400C nicanje pocetak
bokorenja i 2200C bokorenje.
Kolicina semena treba da bude tolika da obezbedi optimalan broj biljaka po
jedinici povrsine. Optimalna gustina useva za ove sorte ostvaruje setvom 500-
600 klijavih sjemena po 1m2. Ukoliko kasnimo sa setvom, kolicinu semena
treba povecati za onoliko % koliko iznosi zakasnjenje (priblizno za 0,5% na
dan).
Kolicinu semena za setvu iznad optimalne vrednosti treba povecati, priblizno
za oko 10% i ukoliko je predsetvena priprema zemljista izvedena slabije i na
suvom zemljistu.

23
Nacin setve- psenica se seje kao usev guste setve na razlicita meuredna
rastojanja, od 6-12cm, zatim unakrsno sa razmakom izmeu redova i biljaka u
redovima od 6-8cm, u pantljike na meuredno rastojanje 15-20cm, na bankove,
u brazde ili u kucice. U nasoj zemlji, psenica se gaji kao usev guste omaske
setve ili sa meurednim rastojanjem od 12cm i gusto u redu.
Dubina setve zavisi od sorte, fizickih osobina zemljista, kao i njegove
vlaznosti.
Na laksim, peskovitim i suvljim zemljistima seje se na dubini do 5cm, dok je
na vlaznim i zemljistima tezeg mehanickog sastava setva plica (3-4cm).

13. Znacaj mahune-napisano

Razlika izmedju pravih proslikih zita-napisano
Hibrdi i sorte kukuruza
Hibridi selekcionisani za posebne namjene imaju odgovarajuce oznake u
obliku skracenice koja ukazujr na njihove karakteristike.Tako hibridi sa
povecanim sadrzajem ulja nose oznaku U,sa povecanim sadrzajem voskastog
endosperma,odnosno amilopektina WX,hibridi belog zrna B,tvrdinci-
T,kokicar-K.Prema porijeklu:
Dvolinijski
Trolinijski
Cetvorolinijski
U nasoj zemlji u komercionalnoj proizvodnji su najzastupljeni dvolinijski
hibridi,a iz skupine najranostasnih najvise je trolinijski.Prema upotrebi:
Hibridi koji se gaje radi zrna za direktno koriscenje u ishrani ljudi
Skupina hibrida koji razvijaju veliku biomasu I gaje se radi spravljenja
voluminozne stocne hrane
Prema vremenu stasanja:100-najranostasniji do 1000-najkasnijestasniji
Prema svrsi:radi zelene biomase ili spravljenje silaze.
Radi proizvodnje zrna podrazumjevamo 2 osnovna nacina iskoriscavanja I to
suvog zrna u stocarstvu ili daljom industrijskom preradom ili vlaznog zrna za
spravljenje koncentrovane silaze od klipa.Posebnu grupu cine hibridi kratog
veg. perioda koje u ravnicarskim podrucijima uz navodnjavanje mozemo gajiti
kao naknadni ili postni usjev,a u brdskoplaniskim kao glavni za proizvodnje
zrna.Ukoliko se posle kukuruza seje ozima prava zita treba se opredeliti za
hibride kraceg vegetacionog parioda kako bi se zita posijala u uslovima
optimalnom roku.

14.Agroekoloski znacaj soje-Napisano

Gradja klasa jecma

24
Vreteno klasa je clankovito,izuvijano,zilavo ili lomljivo.Na kolencima vretena
nalaze po 3 klasica.Potpuno razvijeni klasici imaju 2 pleve koje su u odnosu na
pleve psenice slabo razvijene.Pleve su srednje duzine,krace su od plevice,a u
gornjem djelu su u vidu tankog,maljavog osja.Dalje,klasici ima vretence sa
najmanje 2 cvetaDonji cvet je potpuno razvijen,dvopolan I obavije 2
plevicama.Donja razvijena plevica je ispupcena sa 5 uzduznih nerava a gornji
djelovi prelaze u donji.Gornja plevica je prava sa 2 izrazena nerva,zavrsava sa
2 zupca,a u svojoj osnovi nosi rudimentalne ostatke drugi cvetova.U cvetu se
naze 3 prasnika I maljavi tucak na cijem su plodniku 2 kozaste I
nefunkcionalne plevice buduci da je I u jecmu izrazena samooplodnja u
zatvorenim cvetovima.Drugi,nerazvijeni cvetovi formiraju se iznad razvijenog
cveta I nazivamo ih bazalna cetkica.U viserednih jecmova bazalna cetkica je
kratkodlaka,testerasta,a u dvorednih jecmova dugodlaka sa finim,dugim ili
razrgranatim dlacicama.

Proizvodna podrucja pravih i prosolikih zita

Prava zita biljke su umjereno-kontinetalne klime,porjeklom sa vecih
geografskih sirina I gaje se kao ozimi ili prolecni usjevi guste sjetve.Proslokila
su biljke toplijeg klimata I gaje se samo kao usjevi prolecne sjetve.
15. Porijeklo pasulja-napisano
Razlika izmedju dvorednih i viserednih jecmova

Mahunarke-sistematika

Sve mahunarke jednogodianje su biljne vrste koje pripadaju porofivi

leptirnjaca.Podjeljene su u 2 grupe prema karaktetu nicanja:
Zrnene mahunarke koje iznose kotiledone na povrsinu :soja ,pasulj,vigna
Zrnene mahune koje ne iznose kotiledone na
povrsinu:grasak,bob,grahorica
Mahune iz prve grupe su biljke sa troperim ili prstasto slozenim listovima dok
mahune druge podgrupe imaju parno odnosno neparno petaste listove

16.Agroekoloski uslovi uspjevanja ovasa

Voda- ovas ima vece potrebe u vodi nego ostala prava zita. Vece potrebe prema
vodi obrazuje veliku lisnu biomasu. Seme ovsa vec u fazi klijanja treba da
upije vise vode, oko 65% u odnosu na ukupnu masu. Kasnije, tokom
vegetativnog porasta potrebe u vodi su manje. U tom periodu suvisna vlaznost
sredine biljkama nije pozeljna, jer postoje uslovi za pojavu gljivicnih oboljenja.

25
Najvece potrebe za vodom su u periodu od porasta u stablo (vlatanje) do
metlicenja. To je ujedno i kritican period za vodu.
Toplota- ovas kao biljka severnih prohladnih podrucja, nema velike zahteve
prema toploti. Minimalne T za klijanje semena 1-20C, za obrazovanje
vegetativnih organa 5-60C, a za obrazovanje generativnih organa 120C.
Sa porastom biljaka zahtevi za toplotom se povecavaju i smanjuje im se
otpornost na mrazeve. Visoke T u toku leta ovas ne podnosi. Tako se na T od
400C potpuno prekidaju fotosintetski procesi u listu, dok biljke stradaju od
toplotnog udara vec na T od 380C i to za 4-5h.
Zemljiste- zahvaljujuci dobro razvijenom korenovom sistemu koji snaznije
usvaja biljne asimilative ovas ima manje zahteve prema zemljistu nego ostala
prava zita. Raspored korenovog sistema ovsa u zemljistu je takav da se u
ornicnom sloju razvija oko 90% korenova, u podornicnom sloju oko 4% i u
maticnom supstratu oko 6%. To pokazuje da se sa uspehom moze gajiti i na
zemljistima manje priordne plodnosti i slabijih fizickih osobina. Stoga
proizvoai cesto seju ovas i na peskovitim, ritskim, novoosvojenim
zemljistima, krcevinama i razoranim prirodnim i sejanim travnjacima samo ako
su povoljnog rezima vlaznosti i ne suvise kisele reakcije zemljisnog rastvora
(pH do 5).

Bioloske osobine soje

Jednogodisnje biljka.Po fotoperioskoj reakciji to je biljka kratkog dana.Prolazi

kroz sledece faze:
klijanje zapocinje bubrenjem sjemen kada ono upije 95-150% vode u odnosu
na svoju masu I pri minimalnoj T 10-12. U procesu klijanja vec nakon 12-24h
pojavljuje se glavni korjen koji se pocinje izduzavati u dubinu.
Nicanje pojava kotiledinib listica na povsini zemlje predstavlja pocetak nicanja
soje.Na povrsini kotiledoni zauzimaju vodoravan polozaj dobijaju zelenu boju
I biljka zapocinje fotosintezu organskih jedinjenja.U optimalnim uslovima nice
za 3-6 dana posle sjetvs.Brzina nicanja zavisi od vlaznosi zemljista ,T,dubine
sjetve,sorte I zivotne sposobnosti sjemsna.Kraj ove faze obiljezava pojava para
pravih listova jednostavne gradje.
Ukorenjavanje je obrazovanje korjenovog sistema koji ima brz pocetni porast
Uskoro na korjenima zapocinje obrazivanje kvrzica u kojima zive baktrije
azotofiksatori.Sa formiranjem korjena sukcesivno se odvija I faza usporenog
porasta stabla.

26
Ubrzani porast I grananje stabla je sledeca fenofaza koja nastupa kada je vec
glavna masa korjena razvijena I na korjenovima blizim povrsini zemlje su
obrazovane kvrzice.
Cvetanje zapocinje otvaranjem prvog pravig potpuno razvijenig dvopolnog
cveta I ove fenofaza odvija se sukcesivno sa porastom stabla.20-50 dana.
Zametanje plodova naatupa posle oplodnje .Cvetovi se otvaraju u ranim
jutarnjim casovima I oprasivanje nastupa brzo posle njihobog otvaranja a
oplodnja 12h posle oprasivanja.Prema tome soja je samooplodna biljka sa
malim % stranooplodnje. U ovoj faui sjeme prolazi kroz mlecnu voatanu
testastu I punu zdreloat zapovinje od osnove ka vrhu stabla. Sazdrevanje se
zavrsava kada se nadzemni djelovi iz zelene u tamnosibu do smedju mjenja.

Morfologije heljda

Korjenov sistem je srednje do dobro razvijen jake usisne moci vretenastog je

tipa. Iz klicinig korenka razvija se glavni korjen ali ubrzi posle nicanja iz njega
izbij mnostvo bocnih korjena.Svi korjeni su obrasli dugim korenskim
dlacicama koje se odlikuju velikom upijacom moci biljnih asimilativa iz
zemljisnig adsoptivnig kompleksa.Dostize dubinu 50-120cm.
Stablo je uspravno na poprecnem presjeku rebrasto elastivno golo I sastoji se
iz veceg broja kolenaca iz kojih izbija 10-15 bocnih grana.Razgranatoat zavisi
od vrste sorte ,uslova uspjevanja I gustine usjeva.30-300 kod gigantskih
formi.Cela biljka je zelena sa pojedinim ljubicastim mjestima.
List je kao I u druguh zita jednostavne gradje ali se razlikuje po tome sto se
sastoji iz lisne drske razlicite duzine I sirokih srcoliko trouglastih ili kopljastih
liski.Donji listovi na stabli imaju duze drske dok su gornji sa skracenom
peteljkama ili sedeci.Po povrsini liske su glatke zelele boje I njezne gradje.
Sazdrevanjem listovi opadaju.
Cvetovi su skupljeni u slozenu cvast koja izbija iz pazuha bocnih
grana.Nazivamo je grancica ili grozdolika cvast po morfologiji podsece na
metlicu. Na biljci se razvija 10-15 grancica I ukupno 2000 cvetova.Cvetovi su
dvopolni petodelne gradje sa obojenim casicnim listicima. Heljda je izrazito
stranooplodna biljka cvetovi su hetetostilni odnosno imaju duze prasnike I
krace stubice tuckova I obrnuto.Cvetanje traje 30 dana
Prvo se razvijaju cvetovi u donjim grancicama.
Plod orasica nastaje posle legitimnog oprasivanja. Orasica je trouglastog
oblika ,tamne boje u nekih sorti na krajevima perikarpa nalaze se krilca ili bez
ovih izrastaja. U sastav ploda ulazi omotac ploda ispod njega se nalazi tanka
providna sjemenaca koja obavija klicu sa dva kotiledona I endosperm sa
rezervnim hranjivim materijama.Krupnoca ploda varira zavisno od vrste .

27
 17.Mjere njege i zastite jecma

Tokom zimskog perioda usevu u polju treba posvetiti punu paznju kako bi se
biljkama omogucilo da sto bolje prezime. Vec krajem zime obavezno treba
pregledati stanje useva i pristupiti prvoj meri nege, a to je prihranjivanje
azotom. Jecam ima brzi prolecni porast od psenice, ali se, i pored toga, na jace
zakorovljenim zemljistima moraju primeniti hemijske mere suzbijanja korova.

Plodored kukuruza
Kukuruz najcesce se gaji u dvopoljnom ratarskom plodoredu ili
monokulturi.Povecanjem povsina pod kod industrijskim I krmnim
biljkamamogao bi se uspostaviti tropoljni ili cak cetvoropoljni plodored koji bi
odnosu na dvopoljni plodored I monokulturu imao sledece prednosti:efikasnija
borba protiv korova,stetocina I uzrocnika bolesti;bolje iskoriscavanje biljnih
asimilativa iz zemljista;Znacajnije obezbedjivanje sirovina za prehrambenu
industriju I hrane za donace zivotinje I racionalnije iskoriscavanje
poljoprivredne mehanizacije I dr.Najbolji predusjevi za kukuruz su zrnene
mahunarke,prava zita,travno-leguminozne smjese,krompir,crvena djetelia I u
povoljnim uslovima vodnog rezima lucerka.Posle ovih usjeva zemljiste je
bogato organskim materijama,dobrih fizickih osobina,I po pravilu
nezakorevljeno.Za kukuruz dobri predusjevi su konoplja,suncokret, I S.R.
odnosno usjevi kasnijeg roka berbe.To su biljke za koje se izvodi duboka
osnovna obrada primjenom pojacana dopunska ishrana organskim I mineralnim
hranjivima I intezivnije mjere borbe protiv korova.U aridnim podrucijima
lucerka,suncokret I s.r. mogu biti I manje povoljni predusjevi jer crpe vodu iz
dubljih slojeva zemljista tako da kukuruz kao naredni usjev u susnijoj god.
Moze patiti usled nedostatka vode iz dubokih zem. Rezervi.Veoma cesto se gaji
u monokulturi na takav nacin gajenja razlicito reaguje a to zavisi od primenjene
agrotehnike,tipa zemljista I genotipa.Treba istaci da kukuruz bolje od svih
pravih zita bolje podnosi ovakav nacin gajenja.
U nasoj zemlji kukuruz se gaji s pasuljem,stocnim graskom,stocnom
repom,dok na vecim povsinama cesta konsocijacija kukuruza I soje za
spravljenje silaze.

Agrotehnika soje

Plodored - treba gajiti u plodoredusa sirokom plodosmjenom.U pogledu predusjeva soja

nije izbirljiva ali je ne treba gajiti posle zrnenih mahunarki,UR I suncokreta jer
imaju zajednicke uzrocnike bolesti.Medju najboljw predusjeve za soju ubrajaju se

28
 prava zita,zatim krompir I SR,odnosno biljke iza kojih zemljiste ostaje ne
kaorovljeno dobrih fizickih osobina I obogaceno biljnim asimilativima.Gajenjem
soje na sve vecim povsinama,nas tradicionalni dvopoljni plodored kukuruz-
psenica usavrsen je tropoljnim u kome se soja seje pre psenice a posle
kukuruz.Soju ne treba gajiti u monokulturi jer se takvim gajenjem bez dodatnih
ulaganja u proizvodnju,ukupan prinos znatno smanjuju iz god. U god. .Da bi se
smanjilo nepovoljno dejstvo monokulture dovoljno je da se uciti jednogodisnji
prekid gajenjem nekog drugog usjeva.Madjutim,da bi se zastitio nepovoljan uticaj
repice I suncokreta potrebno je najmanje 5 period.Kao preusjev soja je veoma
cjenjen predusjev za najveci broj ratarskih I povrtarskih usjeva.

Obrada zemljita-napisana
ubrenje
Potrebe za hranivima se poveavaju od poetka cvetanja do mahunanja i
nalivanja zrna. Maksimalne doze azota i kalijuma potrebne su u fazi cvetanja i
formiranja mahuna, a fosfora i sumpora u vreme formiranja i nalivanja zrna.
Biljka soje za izgradnju 100 kg suve materije treba 6 - 9 kg azota, 4 kg fosfora i
4 kg kalijuma. Na plodnijim zemljitima ubrenje se obavlja sa 30 - 60 kg/ha
azota, 60 - 90 kg/ha fosfora i 40 - 60 kg/ha kalijuma, uz napomenu da se 2/3
azota osiguravaju pravilnom bakterizacijom. Cjelokupna kolicina hranjiva
unosi se u zemljiste pre sjetve-pri osnovnoj obradi zemljista jedna polovina a
pri predsjetvenoj obradi ili sa sjetvom druga polovina.Ukoliko se na biljkama u
pocetnim fenofazama zapaza znakovi hloroze usled neadekvatne ishrane
N,usjev treba prihraniti.U tu svrhu najbolje je koristiti amonijum-nitrat.Biljke
se mogu prihranjivati folijarno.

18.Porijeklo pasulja

Neke vrste roda Phaseolus poticu iz jugoistocnoe Azije I centralnog podrucija

Afrike.Kao najstarija gajena vrsta naucnici isticu Phaseolus angularis za koju
se pretpostavlja da je gajena na podruciju Indije,Burme I Indokine jos prije
5000 god. Na sirokom podrucije J.A. gajena je vrsta Phaseolus
vulgaris.Meksiko I Gvatemala su rodonacelnici Phaseolus aborigenus koja se I
danas moze naci u spontanoj flori centralne Amerike.Ovu gajenu vrstu preneli
su u Evropu I ostale djelove sveta spanski I portugalski moreplovci.Dans se
pasulj gaji na velikom geografskom prostoru zahvaljujuci velikom broju
gajenih vrsta I velikom privrednom znacaju.Areal rasprostranjenosti pasulja
veoma je sirok od 50 juzne do 60 sjevernegeografske sirine.Po ikupnim
povrsinama medju mahunarkama zauzima drugo mjesto u svetu,ali po ukupnoj

29
svetskoj proizvodnji od oko 17.500.000 t.Najveca proizvodnja ,oko 80 %
pripada zemljama u razvoju.Najvece povrsine na kojima se gaji pasulj na
aziskom 56% a zatim americkom kontinentu 19%.Najveci prosjecan prinos je u
S I C.A. oko 1000 kg/ha.U Evropi najveci proizvodjaci su Portugal,Bjelorusija
I Rumunija.

Morfologija ovsa

Korenov sistem je dobro razvijen. U fazi klijanja ovas obrazuje 3 primarna

korena koji cine primarni korenov sistem. Sekundarni korenovi, koji izbijaju iz
cvora bokorenja u fenofazi ukorenjivanja, cine mnostvo isprepletenih tankih
zilica cija dubina prodiranja zavisi od plodnosti i fizickih osobina zemljista.
Ovas ima jace razvijen korenov sistem nego psenica i vece je usisne moci.
Stablo je uspravno, clankovito sa 4-6 clanaka. Poseduje vecu cvrstinu nego
stabla ostalih zita, tako da je vrlo otporno na poleganje. Boja stabla otvoreno
zelena, a prosecna visina 80-120cm.
List jednostavne grae, sastoji se iz lisnog rukavca (usmina) i duge i siroke
svetlozelene liske (lamina) sa slabo izrazenim centralnim nervom. Na prelazu
lamine u usminu nalazi se snazno razvijena nazubljena vezica, ali nema
roia. Tako je ovas jedino pravo zito koje nema razvijene roie.
Cvetovi skupljeni u cvast metlicu. Svaka bocna grana zavrsava jednostavnom
cvasti klasicem. Svaki klasic je obavijen dvema sirokim kozastim plevama. U
kloadicu se nalazi nekoliko cvetova (2-4). Cvetovi su dvopolni, obavijeni
dvema dobro razvijenim plevicama. Iz donje plevice u nekih varijeteta razvija
se osje. Osim plevica u potpuno razvijenim cvetovima su: 3 prasnika, tucak sa
plodnikom i dvoperim zigom i 2 kozaste plevicice. Broj plodnih cvetova varira
od 1-3. Ovas je tipicna samooplodna biljka.
Plod je jednosjemena krupa. Kod najveceg broja formi plod je maljav, izduzen,
sa slabo izrazenom trbusnom brazdicom ali bez bradice. Prema boliku ploda
sorte ovsa se dijele na 4 tipa: lejtevicki, ruski (iglicasti), atilovski i svedski.
Plodovi su po krupnoci veoma neujednaceni usled razlicitosti krupnoce u
klasicu. Graa ploda: dvoslojni omotac (perikarp, perisperm), dvoslojni
endosperm (aleuronski sloj i pravi endosperm) i klica.

Bioloske osobine psenice

Psenica je jednogodisnja monokarpna biljka koja se prema vremenu setve deli

na 2 forme ozime i prolecne. Biljka dugog dana. U toku vegetacionog
perioda, koji u ozimih sorti traje 250-280 dana, a u prolecnih 120 dana, biljke
prolaze kroz 2 stadijuma:

30
1.Toplotni ili stadijum jarovizacije- odvija se pri srednjim T 0-70C. U toku
ovog stadijuma biljke prolaze kroz 4 faze rastenja: klijanje, nicanje,
ukorenjavanje i bokorenje;
2.Svetlosni ili fotoperiodski stadijum-odvija se na dnevnoj svetlosti duzoj od
12h. Tokom ovog stadijuma biljke prolaze kroz sledece faze: vlatanje, klasanje,
cvetanje, oplodnja i zametanje ploda i faza zrelosti.
Klijanje je prva faza rastenja koja se manifestuje pojavim klicinih korencica.
Klijanje prestavlja aeroban proces za koji su, pored kiseonika, neophodni voda
i toplota. Ovaj proces pocinje kada seme upije 25-50% vode od svoje ukupne
mase i pri min.T od 10C. Proizvodni optimum za klijanje je 6-120C. Opt.T za
klijanje sjemena je 250C, a maksimalna 30.
Nicanje je faza u kojoj se na povrsini zemljista pojavljuje prvi pravi list. Ovaj
list izbija iz otvorenog klicinog listica porast epikotilom.
Ukorenjavanje obrazovanje sekundarnog (adventivnog) korenovogo sistema.
Ovi korenovi se razvijaju iz cvora bokorenja. Uporedo sa rastenjem
sek.korenova razvijaju se i primarni korenovi. Na jacinu ukorenjavanja uticu
brojni cinioci: vodno-vazdusni rezim zemljista, ishrana biljaka i T zemljista.
U zemljistima povoljnog vodno-vazdusnog rezima korenovi se intenzivnije
razvijaju i dublje prodiru. Intenzivniji rast korenova odvija se na nizim uslovno
optimalnim T.
Bokorenje podzemno grananje stabla psenice i obrazovanje izdanaka ili
sekundarnih stabala iz cvora bokorenja. Ovaj proces se odvija u predzimskom
periodu pri T izmeu 6 i 200C, pocinje 2-3 nedelje posle setve psenice i
nastavlja se i posle zimskog perioda. Na intenzitet bokorenja uticu: ishrana
biljaka, gustina useva, vreme setve, krupnoca semena, sklonost sorte ka
obrazovanju sekundarnih izdanaka. Razlikujemo ukupno i produktivno
bokorenje.
Opste bokorenje podrazumjeva ukupan broj razvijenih sekundarnih stabala po
jednoj biljci, dok produktivno predstavlja sekundarna stabla koja nose klas.
Vlatanje- faza rstenja biljaka u stablo, koje je formirano jos u fazi bokorenja,
ali sa veoma skracenim clancima. Tako se clanak najblizi povrsini zemlji
rastenjem povecava dostizuci duzinu 4-10cm, potom se izduzuju sledeci clanci,
svaki duzi i tanji od prethodnog, do vrsnog clanka koji je najduzi i najtanji.
Rastenje poslednjeg clanka nastavlja se i posle klasanja psenice. U ovoj fazi
nadzemni deo biljke uvecava svoju masu i lisnu povrsinu.
Za nesmetano odvijanja ove faze neophodno je ispuniti sl.uslove: T vazduha
iznad 150C, duzina dnevne osvetljenosti veca od 14h, opt.vlaznost zemljista
(70% od MVK) i opt.snabdevenost biljaka glavnim elementima ishrane.
Klasanje nastupa kada biljke dostignu max visinu, a ispoljava se pojavom
klasova u pazusima vrsnih listova. Ukoliko su uslovi spoljne sredine, kao i

31
ishrane biljaka povoljniji u proteklim fazama rastenja, obrazovace se duzi
klasovi sa vecim brojem klasica.
Cvetanje se manifestuje rasprskavanjem prasnih kesica i prosipanjem polena
po zigovima tucka, a zatim se cvetovi otvaraju. Ova fenofaza traje kratko(u
kolasu 3-5), a u celom usevu do 7 dana.
Oplodnja i zametanje ploda pocinju 6-7h posto polenova zrnca oprase zigove
tucka. Posle oplodnje, prvo se obrazuje klica, a zatim endosperm i omotaci
ploda. Pri opt. uslovima spoljne sredine za ovu fenofazu, a to su T vazduha 20-
250C i umerena relativna vlaznost, klica je potpuno obrazovana za 4-5 dana i
sposobna je da se reprodukuje novu biljku.
Faze zrelosti: mlecna, testasta, vostana i puna zrelost. Potpuno formiran plod u
prvom potperiodu zrelosti jos je neispunjen i sadrzi 65-80% vode.
Usled belicasto mlecne konzistencije plodova ovaj prvi potperiod zrelosti
nazivamo faza mlecne zrelosti.Po proteku ove faze u plodovima se naglo
smanjuje kolicina slobodne vode (65-50%) i ovaj drugi potperiod, kada je plod
dostigao svoj konacni oblik i dimenzije, a stabla su joj uvijek delimicno
fotosintetski aktivna, nazivamo kao fazu testa. U ovoj fazi sadrzaj endosperma
vise nije tecan, vec je testaste ili siraste konzistencije, kolicina vode se na kraju
smanjuje na 40%. Ovaj potperiod u nalivanju ploda traje 5-10 dana u
povoljnim uslovima. Treci deo potperioda zrelosti je faza vostane zrelosti koja
nastupa 16-20 dana posle oplodnje i nalivanja ploda. Plodovi dobijaju
karakteristicnu boju i sjaj, imaju oko 30% vode, ali se njen sadrzaj postepeno
smanjuje.

19. Porijeklo soje

Prvi pisani podaci o gajenju soje pronadjeni su u zapisima kineskog cara Ceng
Nunga iz 2838 god.p.n.e..Buduci da nema starijih pisanih podataka,tacno
poreklo ove biljke je nepoznato.Soja Glycina max je najverovatnije nastala
ukrstanjem samoniklih biljaka vrste usurijske soje Glycine ussuriensis koju I
danas u podrucijima sjeveroistocne Kine mozemo naci u spntanoj
flori.Danasnji materijalni dokazi ukazuju da je soja prvi put gajena na
podruciju sjeveroistocne Kine u 11 vjeku pre n.e.Kasnije je proizvodnja soje
prosirena u Vijetnam I Indiju,gdje se pod uticajem izmjenjenih klimatskih
uslova razvile drugacije populacije,pa podrucije juzne azije predstavlja 2
ishodni centar ove biljke.U ostale djelove sveta donijeta je u 18 I 19 vijeku.U
evropi prvi pu je gejena u Holandiji pre 1737,francuskoj 1739,engleskoj
1790.Na americkom kontinentu prvi put je gajena 1765.U Srbiji je prvi put
gajena na pocetku 20 vijeka na podruciju Vojvodine,ali tada nije uvedena u
ratasku proizvodnju sve do 2 svetskog rata.Znacajno povecanje povrsina

32
zasejanih sojom pocelo je 70 godina u pocetku u ravnicarskim podrucijima
Vojvodine ,a kasnije u brdskim podrucijima I u dolinama vecih rijeka u cen.
Podruciju Srbije.Povrsine na koji gaji soja u svetu beleze trend znacajnog
povecanja.Prema podacima FAO vec su premasile 70 milion ha,sa prosjecnim
prinosom od 2,240 kg/ha.To predstavlja vise od polovine ukupne povrsine na
kojima se gaje zrnene mahunarke.Zemlje najveci proizvodjaci soje su SAD
28,800,000 ha,Brazil 13,300,000,Kina 8,200,000.U Evropi Rusija 404,000.

Sorte jecma

Nonius ozimi sestoredi jecam, srednje rana sorta, dobre otpornosti na niske
T, dobre otpornosti na poleganje i bolesti zita. Sadrzaj proteina 13%.
Masa 1000 zrna 47g, zapreminska masa 76-78kg. Sorta namenjena iskljucivo
za ishranu stoke i preporucuje se za gajenje na svim tipovima zemljista.
Novosadski 525 ozimi dvoredi pivski jecam, srednje rana, odlicna otpornost
na poleganje, srednje otpornosti na prezetveno proklijavanje. Visok potencijal
za prinos, visok intenzitet za nalivanja zrna. Masa 1000 zrna 42g, zapreminska
masa 74kg. Sadrzaj proteina 10-11,5%, sadrzaj finog ekstrakta 80%.
Dobar kvalitet se ostvaruje u primjeni tehnologije za proizvodnju pivskog
jecma.
Novosadski 565 ozimi pivski jecam, srednje rana sorta, odlican na poleganje,
visoka tolerantnost na susu. Masa 1000 zrna 45g, zapreminska masa 77kg.
Udio zrna prve klase preko 95%, sadrzaj proteina 11%, sadrzaj finog ekstrakta
u sladu 78-81%. Dobar kvalitet ostvaruje se na zemljistima umjerene plodnosti
i manjeg sadrzaja humusa. Kada se gaji na bogatijim zemljistima i uz psenicu
vece kolicine azota povecava se sadrzaj proteina u zrnu.
Oziris sorta ozimog jecma, povija klas, zlatnozute boje, biljka visine 75cm,
srednje rana sorta, adaptibilna. Masa 1000 zrna 54g, zapreminska masa 72kg.
Kvalitete klasa pripada grupi pinskih jecmova, sadrzaj proteina 10-11%.
Kosta sorta ozimog jecma, visina 65cm, izuzetno rana sorta, adaptibilna.
Masa 1000 zrna 42g, zapreminska tezina 75kg. Otporna na niske T i poleganje.
Atlas, Ozren, Javor,Viktor, Novosadski (589, 593, 595, 583, 737, 449, 456).

Agroekoloski uslovi uspjevanja heljde

Voda-ima velike potrebe u vodi cija dinamika pokazuje da su najvece u dugom

periodu cvetanja-obrazovanja plodova.I pored dobro razvijenog korjenovog
sistema heljda slaobo podnosi susu,kritican period za vodu je u vreme njene
najvece potrosnje.S druge strana heljda ima veliki transpiracioni koeficijent,sto
znaci da ne racionalno troski usvojenu vodu.Osjetljiva je I na veliku kolicinu

33
vode tako da kisni period u vreme nalivanja plodova nepovoljno utice na ove
procese,kao I na sazdrevanje biljaka.
Toplota- heljda je biljka umjereno tople kontinentalne klime kojoj za razvoj
nije potrebno pno toplote.Sjeme klija vec na 4,min. T za razvoj biljke je
13.Neke sorte heljde poreklom iz istocne Azije mogu uspjesno rasti I na T
iznad 7,5. tako da su pogodne za proizvodnju na visokim planinskim
zaravnima.Na T iznad 25 vecina sorti slabo se razvija . Heljda slabo podnosi
mrazeve.
Zemljiste-Zahvaljujuci snazno razvijenom korjenovom sistemu velike usisne
moci,moze se uspjesno gajiti I na manje plodnim I acidnim tipovima
zemljista,koji imaju povoljan vodno-vazdusni rezim.Njavise joj pogoduju
plodna strukturna zemljista ili blago-kisele reakcije.Nagle promjene veoma
nepovoljno uticu na biljke .

20.Razlike izmedju pravih i prosolikih zita+napisano

Bioloske osobine kukuruza

Kukuruz je monokarpna jednogodisnja biljka koja u somatskim celijama ima

20 hromozoma.Po fetoperioskoj reakciji to je biljka kratkog dana koji zavisno
od sortetraje 65 do 230 dana.Tokom ontogeneze kukuruz prolazi kroz
vegetativne I reproduktivne faze rastenja koje se mogu podjeliti na 4
perioda:sjetveni period,vegetativni period,cvetenja I oplodnje I nalivanja I
sazdrevanja ploda.
Za razvoj usjeva u polju karakterictican je dosta ujednacen razvoj svih
biljaka,tako da je slabo izrazena sukcesivnost prolazenja kroz pojedine
fenofaze.
Klijanje- Cim sjeme upije vodu oko 30% od svoje ukupne mase u njemu
zapocinje biohemijski procesi.Enzimi iz aleuronskog sloja razlazu skrob I
ostala slozena organska jedinjenja iz rezervi pravog endosperma I preko stitica
ih transportuju u klicu.Pri tome se klicina osa izduzuje tako da se prvo probija
korenak kroz omotac iz njega se razvija primaran koren I 4-13
pseudoprimarnih korjena.Posle korenka razrasta odnosno izduzuje se I prvi
clanak stabaoceta koje se probija ka povrsini omotano koleoptilom.Iz
stabaoceta na povrsini ce se obrazovati primarno stablo.Probijajuci se ka
povrsini zemlje stabaoce ne povlaci sjeme tako da ovo ostaje u zemlji.Za
zivotne procese nove biljke trose rezervne hranjive materije endosperma I
hrane se heterotrofno.Prema tome,prva faza rastenja predstavlja pojavu I
razrastanje klicinog korenka I stabaoceta.Za klijanje min. T je 8-10,optimalna
20-25,max. 30.

34
Nicanje-je faza u kojo se na povrsini pojavljuje prvi pravi list.Ovaj list je u
kukuruza zelene boje,a izbija iz otvorenog klicinog listica.Otvaranje koleoptile
I probijanje prvog pravog lista ka povrsini zemljista stimulise sunceva
svetlost.Duzina perioda klijanja-nicanja zavisi u prvom redu od toplotnih I
svetlosnih uslova dok su potrebe biljaka u vodi manje.Sa pojavom prvog lista
biljka prelazi na autotrofni nacin ishrane,tako da primarni korjenov sistem koji
je vec obrazovan,ima vrlo vaznu ulogu u snabdjevanju biljke vodom I
mineralnim solima iz zemljista.Pri povoljnim toplotnim uslovima nicanje
kukuruza nastupa za 6-10 dana.Kraj ove faze 1 biljka definisan je pojavom
potpuno razvijanog prvog pravog lista,a celini kada se pojavi vise od 50%
biljaka sa razvijenim prvim pravim listom.Posle razvoja prvog pravog lista
razvija se I 2.Uskoro pocinje razvoj sekundarnog korenova iz kolenceta na
podzemnom djelu stabla,tako da kukuruz vec u najranijem periodu uzrasta ima
snazan korjenov sistem kako po obimu tako I po usisnoj moci.Ovu fenofazu
definisemo kao ukorenjavanje kukuruza.U pocetku bokorenja,odnosno u fazi 3
lista,kukuruz pokazuje najvecu otpornost na nepovoljne toplotne uslove tako da
biljka bez vecih ostecenja mogu podneti kratkotrajne prolecne mrazeve I do
-3.Medjutim,treba istaci da u ovoj fenofazi biljka ne podnosi dugotrajne
periode niskih ni jako visokih T vazduha.Min T vazduha za pocetak bokorenja
su 8-10 a optimalna 20.U ovom periodu pored listova ponika,kukuruz nastavlja
sa razvojem sekundarnog korjenovog sistema ciji kornei iz horizontalnog
prelaze u vertikalan porst u dubinu.Od uslova spoljasne sredine I ishrane
glavnim elementima zavisice I kasniji razvoj biljaka,posebno vegetativnih
organa.Potrebe biljaka prema toploti I vodi povecavaju se u drugom potperiodu
I bokorenju odnosno u fazi razvoja od 3 do 5 lista ,pa su optimalne T 22-23
.Ovo je period kada biljka iz zemljista usvaja vece kolicine N I K neophodnih
za dalje rastenje I razvice.
Vlatanje je faza koja nastupa kada bilje dostignu visinu od 50 cm.Ovu fazu
karakterise ubrzan vegetativni porast biljaka kada one dostizu max visinu.Za
optimalno rastenje,neohodni su povoljna vlaznost zemljista,srednje dnevne T
vazduha 23-25 I optimalna snabdjevenost zemljista biljnim asimilativima
dostupnim korjenovom sistemu kukuruza.
Metlicenje a potom cvetanje metlice su naredne fenofaze.Prvo zapocinje kada
biljka dostigne potpunu visinu I obrazuju cjelokupnu lisnu masu,a manifestuje
se pojavom metlice u pazuhu vrsnog lista stabla.Posle pojave metlice u
spoljnoj atmosferi u klasicu se obrazuju po 2 muska cveta.Cvetanje metlice u
kukuruzu kao stranooplodne bilje traje duze nego u samooplodnih pravih
zita.Optimalni uslovi spoljasnje sredine su umjerena vlaznost vazduha,povoljna
vazdusna strujanja I T oko 25.Pri takvim uslovima poden dugo zadrzava

35
fertilnost I sa muskih cvetova raznosi vetar na zenske.Ovakav nacin prenosenja
polena nazivamo anemofilija.
Cvetanje klipa I svilanje na biljci nastupa 7-10 dana posle cvetanja metlice I
najintenzivnije se odvija u ranim jutarnim casovima pri vecoj RVV.Zenski
cvetovi su sposobni za oplodnju 12-20 dana od pojave svilice.Kukuruz je
tipicna stranooplodna biljka I polen se sa plasnika do tucka prenosi vjetrom na
veliku udaljenost cak I do 400 m.Kako polenovo zrno drugih biljaka kukuzu
dospe na bilo koji deo lepljive svilice pocinje njegovo klijanje I prodiranje do
plodnika.Ovu fenofazu nazivamo oplodnja.Za oplodnju optimalni uslovi su
umerena RVV I T 25.U nepovoljnim uslovima vazdusnih strujanja oprasivanje
I oplodnja zenskih cvetova mogu se poboljsati prevlacenje kanapa preko nekih
manjih povrsina sa kukuruzom kako bi % oplodjenih cvetova bio veci.
Prva faza zdrelosti je vostana zrelost I oan pocinje destak adana posle
oplodnje.Odlikuje se zavrsetkom obrazovanja oklaska na kome se pojavljuje
zametnuti plodovi najprije omotaci klica,potom I endosperm u koji se
intenzivno premestaju hranjive materije iz nadzemnih vegetativnih organa.
U mlecnoj zdrelosti obrazovani su svi djelovi ploda I u endospermu se iz
jednostavnih organski jedinjenja sintetisu slozena koja se odlazu u celijama
endosperma kao rezevne HM.Plod je sa velikom kolicinom tecnosti koja ima
belicastu boju.Vegetativni organi su u punoj fotosintetskoj aktivnosti.
10 dana kasnije kukuruz ulazi u fazu testaste zdrelosti koju karakterise
intezivno punjenje endosperma skrobom. I smanjenje kolicine vode u plodu.U
ovoj fenofazi gotovo polovinu ploda cini klica.
U vostanoj zdrelosti u plodovima kukuruza odvija se slozena sinteza I ostalih
slozenih organski jedinjenja tako da se pored skroba nagomilavaju I
proteini,ulja I vitamini uz istovremeno oslobanje fizicki vezane vode ciji
sadrzaj opada sa 45 na 35%.Procesi fotosinteze su zavrseni tako da su u ovoj
fazi biljke izgubile hlorofil iz zelene prelaze u tamnozelenu boju.
Proces daljeg odavanje slobodne vode iz celijkog soka endosprema nastavlja se
u fazi pune zdrelosti,gdje se njena kolicina smanjuje sa 35 na 15%.Brzina
kojom ce plodovi gubiti vodu zavisi od uslova spoljasnje sredine I
genotipa.Ovu fenofazu prepoznajemo po potpunoj promjeni boje nadzemnog
djela biljke kao I listova komusine koji su vec dobili tamnosibu boje.Traje 45-
60 dana.Uporedno sa rastenjem u biljkama se odvija I proces razvoja
genetativnih organa.Kukuruz u toku ontogeneze prolazi kroz 2 stadijuma
razvica I 12 etapa organogeneze.
Razvoj metlice .prve 2 etape organogeneze vezane su za razvoj vegetativnih
organa,stabla I listova.U 2 etapi obrazuje se metlica,u 4 se razvijaju klasici u
metlici,5 razvijaju se cvetovi u klasicu.6 je obrazovanje polenaa u cvetovima.7
porast svih djelova cvasti,8 metlicenje,9 cvetanje metlice.

36
Razvice zenskih cvetova klipa zapocinje kasnije,a u 1 I 2 etapi organogeneze
obrazuju se bocne grane I listovi klipa.U 3 obrazuje se klip,4 klasici u klipu,5
cvetovi u klsicima,6 obrazovanje tucka u cvetovima I porast svilice.7 ubrzani
porast svih djelova cvasti,8pojava svilice u spoljasnoj atmosferi,9 cvetanje I
oplodnja posle cega tucak odumire,a svila se pocinje susiti.10 posle oplodnje
pocinje obrazovanje djelova ploda klice,omotaca I endosperma,kao I pocetak
nalivanje HM.U plodova I zapocinje testasta zrelost,a u 12 kukuruz ulazi u
vostanu zdrelost koja zavrsava punom zdreloscu plodova u klipu.

Kaljenje

Kaljenje je sloen fizioloko-biokemijski proces koji rezultira staninim

promjenama, a odvija se samo kada je smanjen intenzitet rasta, odnosno ako
je nastupio period mirovanja. Biljke se aklimatiziraju na hladnou (kaljenje)
postupnim sniavanjem temperature kroz vie dana te tako mogu podnjeti
nisku temperaturu. Proces kaljenja odvija se u dvije faze, a prva protjee pri
~0C (0 do 5C) u uvjetima osvjetljenosti uz nakupljanje eera fotosintezom
koji poveavaju osmotski tlak biljnih stanica to sniava ledite protoplazme,
a njihovo nakupljanje mogue je i u mraku kao rezultat hidrolize kroba. Druga
faza kaljenja jo uvijek nije detaljno istraena zbog metodolokih problema
uslijed pojave leda u biljkama. Nakon kaljenja biljke sadre vie vezane, a
manje ukupne vode, posjeduju vei osmotski tlak staninog soka i veu
viskoznost protoplazme, a zakaljena ozima penica.

21.Agrotehnika graska

Plodored
Grasak ne treba gajiti u monokulturi,kao ni posle mahunarki,suncokreta I
repice zbog zajednickih bolesti.Najbolji predusjevi su biljke iza kojih zemljiste
ostaje nezakorevljeno I povoljnih fizickih osobina,npr. Prava zita.Kao
predusjev,cjenjen je kao I ostale mahunarke,posebno za prava zita,jer prekida
zivotni ciklus patogena na ovim biljkama I obogacuje zemljiste.Cjenjen je kao
predusjev za povrtlarske usjeve,secernu repu I kukuruz.
Obrada zemljita
Sistem osnovne obrade zemljista zavisi od predusjeva I vremena sjetva
graska.Bez obzira na to da li se gaji ozimi ili prolecni grasak osnovna obrada
treba izvesti ranije u jesen,na dubini 20-25 cm,a predsjetvenu pripremu
nekoliko dana pre sjetve,odnosno u momentu optimalne vlaznosti povrsinskog
sloja.U proizvodnji ozimog graska izvodnje osnovne I predsjtvene obrade vrsi
se u suzenom roku.U pro. Prolecnog graska,koji usjev ranije sjetve u toku zime

37
ili krajem zime treba zatvoriti preostale brazde I razore I sto bolje poravnjanje
povresinskog sloja zemljista.Posle ove,dopunske obrade,pristupa se finoj
predsjetvenoj pripremi zemljista kojom ce se formirati ravan I rastresit sjetveni
sloj dubine do 8 cm.Istovremeno trebe unijeti presticide I predsjtevene
mineralna hranjiva.
ubrenje
Grasak do fazi cvetanja iz zemljista usvaja 40%,a u fazi cvetanja I
gametogenezi preostalih 60%.U dopunskoj ishrani :15-20 t/ha
stajnjaka.Prosjecna kolicina glavnih elemenata ishrane za grasak koji se gaji
kao cist usjev su sledeca:30-50 N,40-60P,30-60K.Gajenje graska u
konsocijaciji sa zitima ove kolicine treba povecati za onoliko asimilativa
koliko je potrebno za razvoj medjuusjeva.Povecanje kolicine mineralnih
hranjiva iznad navedenih vrednosti nece znacajno uticati na povecanje prinosa
sjemna graska vec samo na bujnost biljaka I produzenije vegetacionog perioda.
Radi smanjenja kiselosti moze se upotrebljavati saturacioni mulj ili drugi oblici
krecnih mineralnih hranjiva.Sistem ishrane prolecnog graska podrazumjeva
unosenje cjelokupne kolikcine mineralnih hranjiva pre sjetve,dok se u ozimih
sorti,odosno ozimih krmnih sjesa,polovina N ostavlja za rano prolecno
prihranjivanje.

38