ATATRKN LDERLK SIRLARI

Prof.Dr. Hikmet ZDEMR

Her birimizin zihinlerimize kazmamz gereken bu Trk Sz

udur:
Gz odur ki, dan arkasn gre, akl odur ki, baa gelecei
bile.
Sanyorum bu anlatm evrenseldir ve tarihin btn alarnda
lider kimdir, sorusunun tartmasz karldr.
Lider, gz, dan arkasn gren, akl, baa gelecei bilendir.
Burada baa gelecei bilen ve nlemini de alan demektir
(=kurtarc).
Lider, kriz dnemiyle ilgili olarak vardr; bir kriz dnemi ve
koullar yoksa kurtarc lider olunmaz.
Eski dilde bunun ad tecelli zeminidir.
Bir dier syleyile lider, kriz dneminde tarihin rahmindedir.
Ve bir rastlantsal uyumluluk iinde yeniden dou sreci
tamamlanr.
Ne var ki bu uyumluluk rktc ve belki ayn lde grkemli bir
zeminde sren bir yolculuktur.
te o rktc ve grkemli zeminde tarihin akn, ulusunun
kaderini deitiren kii, liderdir.
Trk tarihinde 22 Haziran 1919 tarihli Amasya Genelgesi ile
ulusun iradesini en yce olarak tanmlayan ve onun
yetkilendirmesiyle erk dediimiz kar konulamaz gc yaratan
kiidir, lider.
Biliyorsunuz Trk tarihimizin efsanev destannda lider, ulusun
babuu, ordunun bakomutandr.
Atatrk rneinde lider, az nce ortaya koyduum sreten yani
yalnzca kriz dneminde ulusunun yeniden diriliine nderlik eden
babu veya bakomutan olmaktan baka bir nemli rol daha vardr
liderin:
Onun en byk eserimdir dedii ve ken bir imparatorluun
kllerinden diriltilen bir yeni devlet, Trkiye Cumhuriyeti ve onunla
-1-
birlikte sonsuza kadar yaatma azim ve kararllnda olduumuz
Atatrk Devrimi vardr.
te bu ulus devlet ve Atatrk Devrimi dediimiz byk tarih
dirilitir ki, bizi Atatrkn liderlik zelliklerini hangi erevede ve
srete dnmek gerektiini anlatr.
1918-1938 arasndaki yirmi yllk dnemde Atatrkn bir kurucu
lider ve ina eden (yapc=mimar) olarak Trk Ulusunun kaderinde
hangi lde etkili olduunu elbette biliyoruz.
Ancak bir o kadar da nemlisi, kurucu liderin lmnden sonra
da devletinin ve ulusunun zerinde sren etkisidir.
stelik, birazdan anlatacam liderlik zelliklerinin hibiri yoktur
ki, bugn bizim ideal bir liderden (devlet adamndan) beklediimiz
deerlerin olmazsa olmaz bir zellii diye kabul edilemesin.
Peki bu etkiyi, evrensellii ve uzak grll nasl
aklayacaz?
Bunun iin nce bir baka corafyada ve tarihte cereyan eden
bir byk ahsiyetle ilgili bir anekdotu sizlere aktarmak isterim.1
Voltaire, ngilizler zerine Mektuplar adl kitabnda, 1726da
ngilteredeyken baz bilge insanlarn bir sorunu tarttklarna kulak
misafiri olduunu kaydeder.
Tarihte en byk kimdir? Sezar m, skender mi, Cromwel mi?
Ne var ki konumaclardan biri, Sir Isaac Newtonun hi
kukusuz en byk insan olduu inancndadr.
Voltaire de onun bu kararn dorulamaktadr ve eserinde unlar
yazmtr:
Biz saygmz, zihinlerimize gerein gc ile hkim olanlara
yneltmeliyiz, onu iddetle tutsak alanlara deil.
Voltairein, Sir Isaac Newtonun gelmi gemi en byk insan
olduuna gerekten inanp inanmadn, ya da sadece felsefi bir
kansn dile getirip getirmediini bilmiyoruz.
Ama bu anekdot ortaya ilgin bir soru karmaktadr: Yeryznde
yaam milyarlarca insan iinde tarihin akn en ok etkilemi
olanlar kimlerdir?
1
Michael H. Hart, En Etkin 100, (ev. Mehmet Harmanc), (stanbul, Sabah
K., 1994), s. XXIII.
-2-
 imdi bu temel soruyu kendi tarihimiz iin soralm ve
yantlayalm.
Bu anlamda bizim tarihimizin akn deitiren en byk
ahsiyet kimdir?
Atatrktr, nk ulusunun tarihinin akn deitirmitir.
O, yeni bir eser ina etmitir.
Sevresden Lozana zerinde bulunduumuz bu corafya ve
btn dnya buna tank olmutur.
Atatrk, Onun hakknda en gzel monografiyi yazan Andrew
Mangonun syledii gibi rnek bir lider olarak doru hedefi semitir
ve bu hedefe ulamak iin en etkili yollar bularak uygulamtr.2
Kald ki, Atatrk rneinde karmzda bir deha ve dhi vardr.
Prof. Hikmet Bayur, deha ve dhi kavramlarnn zelliklerini yle
sralamtr:
(a) Doutan olaanst iler grmek ve eserler yaratmak
kabiliyetinde olmak, yani olaanst yaratc bir dima tamak.
(b) Herkesten ok nce anlamak ve grmek, sezmek,
kavramak, duymak ve duygulanmak.
(c) Anlalmas ve anlatlmas imknsz olan doutan byklk
ve ululuk.
(d) nsanln gelimesi srasnda ulaabilecei en yksek
zirveleri grp gstermek ve topluluu oraya gtrecek olaanst
yaratlta olmak.
(e) Bazlarna gre uzun bir sabr.
Prof. M. Fuad Kprl, bundan 62 yl nce, 16 Mart 1934 gn
stanbuldaki konferansnda; kahramanlarn evrenin birer rn
olduklarn fakat asl kahramann, asl byk adamn hadiselerden
doan deil, hadiseleri douran olduunu ve buna Gazi nklbnn
byk bir kahramann eseri olarak rnek oluturduunu sylemitir.
2
Andrew Mango, rnek Ynetici ve Lider Atatrk, SAREM nc
Uluslararas Sempozyum Bildirileri, stanbul, 1213 Mays 2005, (Ankara,
Genelkurmay ATASE Y. 2005), s. 218.

-3-
nk onun szleriyle Gazi, hadiselerin yaratt deil, hadiseleri
yaratan bir batr.3
Deerli Arkadalarm;
Tarihte kahramanlarn rol hayli ilgin bir konudur.
1903 ylnda, ngiliz Tarihi Stanley Lane-Poole ise Turkey adl
eserinde u deerlendirmeyi yapmtr:
Baz kimseler var ki, Trklerin aslanlar gibi dven, ayn
zamanda, drst, hikmet, basiret ve fazilet sahibi insanlar olduklarna
parlak devrin tekrar geri geleceine inanyorlar. Trk halknda bu
cevher hl bol bol vardr. Fakat lideri nerede? Carlylenin byk
adam, bir milleti yksek deere ve doru yola getirebilen kahraman
gelinceye kadar, Trkiyenin yeniden doacan hayal etmek
temelsiz bir speklsyondur.4
Bir yabanc gzlemci tarafndan yaplan bu saptamadan yirmi yl
sonra Trkler, Atatrk liderliinde bamsz cumhuriyetlerini
kurmular ve ada uygarlk yarna kendilerini hazrlayacak
devrimlerini birbiri ardna inanlmaz bir hzla gerekletirmilerdir.
Trklerin tarihinde en byk onarm ve dnm olan Trk
stiklal Sava ve Trk Devrimi mucizesinin liderliini yapan bu
kahraman kii bir byk insandr.
Tarihte bir kahraman anlatrken sk bavurulan bir yol, onu
bakalaryla karlatrmaktr. Bu yoldan kyaslamalar, o ahsiyetin
adalaryla olduu kadar, ondan nce ve sonra yaayanlarla da
yaplmaktadr. Bu tr kyaslamalar, zellikle tarih ahsiyetler
arasnda benzerlikler ve farkllklar aranmasnn, yabanc uzmanlarn
ilgi gsterdikleri alma konular arasndadr. rnek olarak;
Trkiyenin mimar Kemal Atatrk ile Amerika Birleik Devletlerinin
kurucularndan Thomas Jefferson arasnda siyas felsefeleri
asndan benzerlik olduu dncesi akademik bir inceleme konusu
yaplmtr. Bu incelemenin sahibi Prof. Garrett Ward Sheldon unlar
yazmaktadr:
3
M. Fuad Kprl, Esiz Bir Kahramann Douu, Trk Kltr, Say 109,
(1971), s. 9 ve 10.
4
Aktaran: Hasan Cemil ambel, Makaleler Hatralar, (Ankara, TTK Y., 1987),
s. 103.

-4-
 lk bakta Thomas Jefferson ve Kemal Atatrk olaand
meslektalar gibi grnyorlar. 18. Yzyl Kuzey Amerika felsefecisi
ve Birleik Devletlerin kurucularndan Jefferson ve 20. Yzyln
Osmanl mparatorluundan asker ve modern Trkiye
Cumhuriyetinin kurucusu Atatrk; birbirlerinden tarih, kltr ve
mizalar ynnden ayryor grnyorlar. Fakat daha yakndan
incelendiinde, bu iki tarih siyas figrn yetitirilileri, ilgi alanlar ve
ideallerinde arpc benzerlikler ortaya kyor. Devasa fakat
rmekte olan imparatorluklarda bymelerinden, ulusal
bamszlk hareketlerine nderlik etmelerine, paylatklar temsil
demokrasi, ekonomik eitlik ve ilerleme, din zgrlk ve serbestlik
ideallerinden krsala olan tutkularna, Thomas Jefferson (Amerikan
kltrnn sembol) ve Kemal Atatrk (modern Trkiyenin
kahraman) kltrel ve tarih corafyalarn tesinde dikkate deer bir
akranlk sergiliyor.(...)5
Atatrkn bizzat kendisi de, bu tr kyaslamalar yapmtr.
Atatrkn tarihte iz brakm devlet adamlarn ne ekilde
deerlendirdii hakknda u bilgiler bulunmaktadr.
Onun byk hayranlkla sz ettii iki kahraman vardr:
Emir Timur (13361405) ve Sultan Fatih (14281481).
Atatrk, Timur iin bir keresinde; O muhakkak ki dnyann en
byk askeridir.6 Ben, Timur zamannda olsaydm, onun yaptn
yapabilir mi idim, onu syleyemem; fakat o benim zamanmda
olsayd, belki daha fazlasn yapabilirdi,7 diye konumutur. Fatih
iin de benzer eyleri sylemitir: ok kereler Fatihin karsnda
kald meseleleri dndm zaman ben de ayn hal arelerine
varmmdr. Yalnz, Fatih benim karsnda kaldm hadiseleri nasl
halledebilirdi? Bunun merak ederim. Fatih Mehmet byk adamd,
byk!8
5
Garrett Ward Sheldon, Atatrk ve Jefferson, (ev. Balam Kenter),
(stanbul, Nokta K., 2005), s. 13.
6
Atatrkten Dnceler, (der. Enver Ziya Karal), (Ankara, Bankas Y.,
1969), s. 174.
7
Mahmut Esat Bozkurt, Yaknlarndan Hatralar, (stanbul, Sel Y., 1955), s.
96.
8
[Mnir Hayri Egeli ], Atatrkten Bilinmeyen Hatralar, s. 68.

-5-
 ABDnden Prof. Dankwart Rustow; Atatrkn ykseliinin
ksmen hkim koullardan, ksmen bakalarnn kusurlar, ksmen de
kiisel olumlu ihtiraslar sayesinde olduu grndedir.9
Yine Rustowa gre; Atatrkn srr, Nutukun verdii izlenimin
aksine, amaz ileri grll deil, tkenmez fikr icat
kabiliyetidir. Herhangi bir plan baarsz olduunda baka bir tasar
ortaya karmtr. Beklenmeyen frsatlar ortaya ktnda onlar
yakalamasn bilmitir.10
Kahramanmzn liderlik srlar konusunda anlatacaklarm merak
ettiinizi biliyorum.
Ama imdi de, kk bir anm aktarmama izin veriniz.
Kiisel yaammda -zel bir yeri olan- o an yledir:
2005 yl Kasm ayna birka hafta vard. Ankarada daha nce
Genelkurmay ATASE Bakanlndaki akademik almalarmzdan
tandm bir Kurmay Albay telefonla arad ve Kara Kuvvetleri Eitim
ve Doktrin Komutanlnda bir konferans vermemi nerdi. Ben
kendisine, 10 Kasmn yaklatn ve uygun bulunursa Atatrk
zerine bir konferans vermek istediimi syledim. Ve EDOK
Komutanlnda 2005 yl 10 Kasm Atatrk Anma Treninde Sn.
Orgeneral smail Koman ve Yardmcs (o zaman Korgeneral) Sn.
Orgeneral Necdet zel ve silah arkadalarnn nnde yaptm
konumaya esas olan notlarm hazrladm. Bu notlar daha sonra
hibir ekleme ve karma olmakszn kitap olarak da yaynlanmtr.11
yl sonra, 6 Ekim 2008 gn, bu defa Harp Akademilerimizde
Atatrkn liderlik srlar nelerdir, sorusunu bir al dersi olarak
sunmak iin karnzdaym.
Bir akademisyen ve bir Trk bilim adam olarak bu dersin meslek
yaammn hi kukusuz en byk onuru olduunu sylemeliyim.
Evet, Atatrkn liderlik srlar nelerdir?
9
Dankwart A. Rustow, Devlet Kurucusu Atatrk, Prof. Dr. Yavuz Abadana
Armaan, (Ankara Siyasal Bilgiler Fakltesi Y., 1969), s. 579.
10
Dankwart A. Rustow, Devlet Kurucusu Atatrk, s. 592.
11
Atatrkn Liderlik Srlar (stanbul, Remzi Kitabevi, 6. bask, 2007). Bu
eserin btn basmlarnn telif geliri, TSK Elele Vakfna balanmtr.

-6-
 Atatrkn liderlik srlarn kefetmek iin size nermek istediim
aamal bir okuma plan vardr.
Bir: Hi kukusuz ana kaynak, Atatrkn yazdklardr; Ona ait
olan btn kitaplar ve belgelerdir.
kinci aama, Atatrkn yaamna ve mcadelesine dorudan
tanklk eden, Onunla eitli ortamlarda birlikte olan yerli ve yabanc
ahsiyetlerin anlatmlardr.
nc aama, yerli ve yabanc gzlemciler tarafndan yaplan
yorumlar, deerlendirmelerdir.
Bu aamal okuma etkinliinde saptayabildiim ve Onun
liderlik srlarna beni ulatran zellikleri kendi aralarnda
snflandrdm.
imdi o almamn sonularn aktaryorum:
ALIKAN, AKILCI VE CESUR OLMAK
Liderlerin mcadeleleri incelendiinde (sanrm herkes kabul
edecektir) alkan, aklc ve cesur olmak vazgeilemez bir temel
zellik olarak karmza kmaktadr.
Yalnz burada nemli iki nokta var:
Akll deil aklc szn kullanyorum.
Ayn ekilde cesur diyorum, lgn deil!
1950 ylnda Prof. Afet nan, Atatrkn baz karakter zelliklerini
u ekilde sralamtr:
1. Felket karsnda soukkanllk.
2. Okuma ve alma kudreti.
3. Bir insanla onun hakknda bilgi edinmi olarak konumak.
4. Yaptklaryla vnmekten ziyade yapacaklarn dnmek.
5. Muvaffak olmak.
Yine Prof. Afet nan, Atatrkn baar formln Onun szleriyle
aklamtr:
Bir insan, hayatnda, byk bir muvaffakiyet gsterebilir. Fakat
yalnz onunla vnerek kalmak isterse, o muvaffakiyet de

-7-
unutulmaya mahkm olur. Onun iin almak ve daima muvaffakiyet
aramak, herkes iin esas olmaldr.12
Atatrkn btn zorluklara ramen daima baarl bir insan
olduunu syleyen Prof. Afet nan, bu durumu Atatrkn eitimi,
yetenei, cesareti, sorumluluk al ve mill ve meden duygularla
hareket etmesi ve alkanl ile aklamtr.13
alkanlk konusuna gelince;
Atatrk, stiklal Savann sona ermesinden hemen sonra bizim
millet olarak bir zaafmz stnde nemli bir saptamada bulunmutur:
Denebilir ki, hibir eye muhta deiliz, yalnz tek bir eye
ihtiyacmz vardr; alkan olmak. Sosyal hastalklarmz aratrrsak
asl olarak bundan baka, bundan mhim bir maraz kefedemeyiz. O
halde ilk iimiz bu maraz esasl surette tedavi etmektir. Milleti
alkan yapmaktr. Servet ve onun doal sonucu olan refah ve
saadet yalnz ve ancak alkanlarn hakkdr.14
Yeniden Prof. Afet nann tanklna bavuracam, 6 Mart 1963
gn Mill Savunma Bakanl Aratrma ve Gelitirme Bakanlnda
verdii konferansta Atatrkn ok nemli bir zelliini anlatmtr:
Bence Atatrk bizlere idealler gstermitir. O diyor ki,
Mesudum, nk muvaffak oldum (21 Haziran 1930). Muvaffakiyeti
mesut olmaya balayan Atatrkten iittiim bir cmle de udur: Bir
insan hayatnda byk bir muvaffakiyet kazanabilir, fakat yalnz
onunla vnerek kalmak isterse, o muvaffakiyet de unutulmaya
mahkmdur. Onun iin almak ve daima muvaffakiyet aramak
herkes iin esas olmaldr. Bunu iki Amerikal tayyareci subayn
Atlantiki aarak Trkiyeye geldii zaman (1930) sylediinde not
etmitim.15
Atatrkn aklcl, pragmatik oluuyla da ilgilidir.
13 Kasm 1970 gnl Milliyette, Yakup Kadri Karaosmanolu,
Atatrk ile arasnda geen bir konumay yle aktarmtr:
12
Afet nan, Atatrkten Hatralar, (Ankara, TTK B. 1950), ss. 177180.
13
Afet nan, Kemal Atatrk Anarken, (Ankara, Gzel Sanatlar M., 2. bask,
1956), ss. 185187.
14
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt II, s. 59.
15
Afet nan, Atatrk ve lim, (Ankara, MSB ARGE Y., 1963), s. 2.

-8-
 Bir gn Cumhuriyet Halk Partisinin ilkeleri gzden geiriliyordu.
O srada ukallk edip demitim ki; Paam, bu her bakmdan bir
inklp partisidir. nklp partisi ise bir ideolojiye, bir doktrine
dayanmadan yryemez. Yzme bir masumun yzne bakar gibi
bakm ve glmseyerek; O zaman donar kalrz, demiti.
Atatrkn ne demek istediini imdi her vakitten daha iyi anlyorum.
Ak konuaym, Atatrk demek istemiti ki; Ben hr dncemi ve
hr irademi, paslanm demir kafesler iine hapsedemem. Bu hatay
ilersem, milletime ve kendime ileriye gitme ve yaratma gcn
kaybetmi olurum. 16
Onun aklcl ayn zamanda bilime ve insana gvenmektir:
Her iin esas hedefine ksa ve kestirme yoldan varmak arzuya
deer olmakla beraber, yolun makul, mantk ve bilhassa ilm olmas
lazmdr.17
Prof. Afet nan, Atatrkn insanla ilgili nemli bir szn
aktarmtr:
nsan, hareket ve faaliyetin, yani dinamizmin ifadesidir.18
Bir dier nemli tank Celal Bayarn aktardna gre; Atatrk,
Yahya Kemale unu sylemitir:

Atatrk, Yahya Kemal ile konumasnda; Her olay kendi

kanunlar iinde incelerim ama bunu yaparken de hibir zaman
insan ve evreni gzden karmam, diyor.19
Peki, bu nasl bir insan?
Atatrk, Gerei konumaktan korkmaynz, derken o insan da
tanmlyor.20
16
Yakup Kadri Karaosmanolu, Atatrk, s. 137.
17
Ulu demir, Yllarn inden, (Ankara, TTK Y., 1976), s. 26.
18
Afet nan, M. Kemal Atatrkten Yazdklarm, (Ankara, Kltr Bakanl Y.,
1971), s. 123.
19
Celal Bayar, Atatrkn Metodolojisi ve Gnmz, (der. smet Bozda),
(stanbul, Kervan Y., 1978), s. 28.
20
Atatrkn Sylev ve Demeleri, (Ankara, TTE Y., 1945), s. 110.

-9-
 Demek ki Atatrk, sorgulama yetenei ile akl kirliliine tmyle
meydan okurken, cesurdur.
Genelkurmay Bakanmz Orgeneral lker Babu, Atatrkn bu
zelliini, bundan iki yl nce Ankarada Kara Harp Okulu al
treninde; Atatrk iin okumak, sorgulamak demektir szleriyle
vurgulamtr.21
Atatrk dneminin nemli tanklardan Falih Rfk Atayn
aktardna gre bir Amerikal gazeteci:
lerinizde nasl muvaffak oluyorsunuz? diye sormutur.
Atatrk u yant vermitir:
Ben, bir ite nasl muvaffak olacam dnmem. O ii
baarmama neler engel olabilir diye dnrm. Engeller ortadan
kalktktan sonra i kendiliinden olur.22
te, cesur olmaktan kastm budur.
imdi ikinci nemli srrna geliyorum Atatrkn.
VATANINA VE ULUSUNA KENDN ADAMAK (=DEALST
OLMAK)
alkan, akll ve cesur olabilirsiniz; ancak Atatrk gibi bir lider
olmanz iin bu yeterli midir?
Hayr, bir vatan ve bir ulus var ve kendinizi onlara
adayacaksnz.
Atatrk, Ben gerektii zaman en byk hediyem olmak zere
Trk milletine canm vereceim, demektedir.23
Lider, 24 Nisan 1920 gn Ankarada toplanan Byk Millet
Meclisi tarafndan bakanla seildikten sonra yle konumutur:
(...) Hayatmn btn safhalarnda olduu gibi, son zamanlarn
buhranlar ve felketleri arasnda da bir dakika gememitir ki, her
21
Orgeneral lker Babuun Kara Harp Okulu Al Treni Konumas (25
Eyll 2006), s. 6.
22
Falih Rfk Atay, Babanz Atatrk, (stanbul, 1980), s. 120den: nder
Ggn, Edebiyat Dnyas ve Atatrk, (Ankara, AKM Y., 1999), s. 198.
23
Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, Cilt IV, (Ankara, TTE Y.,
1964), s. 590.

-10-
trl huzur ve istirahatm, her nevi ahs duygularm milletin
selmetine ve saadeti namna feda etmekten zevk alm olmayaym.
Gerek asker hayatmda ve gerekse siyasi hayatmn btn devir ve
safhalarn igal eden mcadelelerimde daima rehberim olarak mill
iradeye dayanarak milletin ve vatann muhta olduu gayelere
yrmek olmutur. (...)24
27 Ekim 1922 gn, Trk Ordusunun Zaferini kutlamak iin
stanbuldan gelen retmen grubu ile Bursa retmenlerine ocuk
ve genlere verilmesi gerekli olan ulus ve lke sevgisini u ekilde
vurgulamtr:
Kesinlikle bilmeliyiz ki, iki para halinde yaayan milletler
zayftr, hastadr. ocuklarmza ve genlerimize vereceimiz tahsilin
hududu ne olursa olsun, onlara esasl olarak unlar reteceiz:
1. Milletine,
2. Trkiye Devletine,
3. Trkiye Byk Millet Meclisine dman olanlarla mcadele
vastalaryla donanmayan milletler iin yaama hakk yoktur.25
Atatrk, sorumluluk almann neminin farkndadr:
Mesuliyet yk, her eyden, lmden de ardr.26
O, milletle zdelemitir:
Eer mensup olduum milletin an, erefi varsa ben de anl ve
erefliyim. Aksi takdirde iinizden herhangi bir adam kar da an ve
eref arkasndan koar ve sivrilmek isterse biliniz ki, o banza
beladr, beladr, beladr. Millet bu gibilerine asla msaade
etmemelidir.27
Deerli Arkadalarm,
24
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt I, (Ankara, TTE Y., 1961), s. 64.
25
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt II, s. 45.
26
Aktaran: Selahattin Demirkan, Bir Milletin Yaratt Lider: Mustafa Kemal
Atatrk, (stanbul, Belge Y., 1972), s. 597.
27
Aktaran: Selahattin Demirkan, Bir Milletin Yaratt Lider: Mustafa Kemal
Atatrk, s. 578.

-11-
 Atatrk rneinde Lider, ulusun ortak iradesinin addr.
Atatrkn liderlik srlarndan ncsn yle tanmlayacam:
GCN ULUSTAN VE ONUN TEMSLCSNDEN ALMAK
Burada kastm, hukuki anlamda meruluk kavramdr.
Peki, Atatrkn liderlik anlaynda hukuki meruluk ilkesinin
nemi bilinirken Amasya Genelgesindeki istisna durum nasl
aklanabilir?
nk, oradaki davrannda bir istisnalik vardr; ki bunun
ayrntlarna girmeyeceim. Ancak konuyla geni olarak ilgilenmek
isteyenler benim Amasya Belgelerini Yeniden Okumak adl kitabma
bakabilirler.
Yalnz u kesindir:
Ben milletimin vicdannda ve istikbalinde sezdiim byk
tekml istidadn bir mill sr gibi vicdanmda tayarak peyderpey
(art arda) btn itima heyetimize tatbik ettirmek mecburiyetinde
idim, diyen byk komutan askerlik ve siyaset yaam boyunca
hukuk meruluk ilkesini her zaman nemsemitir.
20. Yzyl banda Bat Trklerinin efsanev kahraman, btn
davranlarn bu kavram etrafnda toplamaya zen gstermitir. Bu
nedenledir ki, Amasya Genelgesindeki stratejik tercihin hukuki
meruluk temeli, siyasal bilim literatrndeki zaruret hali nazariyesi
ile aklanmak durumundadr.28

Liderin yaklam u ekildedir:

Ben zannediyorum ki, millet fertlerinden hibirinden fazla
ykseklie sahip deilim. Bende fazla bir giriim grldyse bu
benden deil, milletin bilekesinden kan bir giriimdir. Sizler
olmasaydnz, sizlerin vicdan eilimleriniz bana dayanak noktas
olmasayd; bendeki giriimlerin hibiri olmazd.(...)29
Atatrk, ulus ve vatan iin duygularn yle ifade etmitir:
28
Hikmet zdemir, Amasya Belgelerini Yeniden Okumak, (Amasya Valilii Y.,
2004), ss. 6465.
29
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt II, (Ankara, TTE Y., 1959), s. 159.

-12-
 Memleket ve milletin kurtuluu ve saadeti iin almaktan
baka bir maksadm yoktur. Bu, insan iin kfi bir sevin ve haz
temin eder. ahs, ailev huzur ve saadet milletin huzur ve saadetiyle
kaimdir.30
Vatan mutlaka selamet bulacak, millet mutlaka mesut olacaktr.
nk kendi selametini kendi saadetini memleketin milletin saadet
ve selameti iin feda edebilen vatan evlatlar oktur. 31
Atatrk, 26 Mart 1937 gn, Ankara Halkevinde, sava
gnlerine dair bir ansn yle aktarmtr:
Ben 1919 senesi Mays aynn iinde Samsuna ktm gn
elimde hibir kuvvet yoktu. Yalnz byk Trk milletinin asaletinden
doan ve benim vicdanm dolduran yksek ve manev bir kuvvet
vard. te ben bu ulusal kuvvete gvenerek ie baladm.
Samsundan Anadolu ilerine krk bir otomobille gidiyordum. (...) O
krk otomobil, Anadolu yollarnda ilerlerken ben daima dnr ve
yaverime imdi sizin terennm ettiiniz arky syletirdim. Ben Trk
ufuklarndan bir gn derhal bir gne doacana, bunun hareket ve
kuvvetinin bizi stacana, bundan bize bir g karacana o kadar
emindim ki, bunu adeta gzlerimle gryordum. O arky okutup
tekrar ettirmekten maksadm Trkn bu gnei dounca muvaffak
olacan anlamakt. (...)32
Sayn Komutanm, Sekin Konuklar ve Deerli Arkadalarm;
Atatrkn baarl liderliinde drdnc zelliin u ekilde
olduunu dnyorum:
DORU ZAMANDA DORU KARAR ALMAK VE
UYGULAMAK
Biliyorsunuz vizyon, bir gelecek anlaydr. Bugnn yeteneinin
tesine geen, bugn ile yarn arasnda entelektel bir kpr kuran,
gemii ya da statkoyu onaylamaya deil, ileriye bakmaya temel
olan, tasavvur edilmi bir olanaktr. Vizyonun gc; lidere, pozitif
eylem, gelime ve dnm iin bir temel salamasndan
kaynaklanr. Karanlkta fener olabilmek iin vizyon, gelecei
insanlarn kolayca kavrayabilecei ekilde tasvir etmelidir. nsanlarn
operasyonel anlamda kolayca anlayabilecei basitlikte bir baar
30
Ocak 1925 tarihli Vakitten: Atatrkten Dnceler, s. 132.
31
10 Kasm 1929 tarihli Vakitten: Atatrkten Dnceler, s. 132.
32
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt II, (Ankara, TTE Y., 1959), s. 284.

-13-
konsepti iermeli; insanlar da bunu rgt iindeki rollerine ve ilerine
uygulayabilmelidir. Bu baar konseptinin nicel olarak llebilir
olmas gerekmez. llebilir olsa da, insanlarn onu baarmann ne
anlama geldiini anlayaca ekilde ifade edilmelidir.33
Atatrk, miza ve yetime bakmndan soyut bir dnrden ok
bir eylem adamdr. Fakat eylemlerini uzun boylu dnm ve
dncelerini de harikulade bir ekilde ifade etmeyi becermitir.34
Atatrk, Mtareke Trkiyesinde, sertlik yanls politikann
szcs ve uygulaycs konumundadr; bu dorudur. Fakat
unutulmamaldr ki, Atatrk ve Onunla birlikte olanlar, bata ngiltere
olmak zere igalci devletlerin Trkiyeye zorla dayattklar bir sertlik
politikasna karlk olmak zere tek seenek olarak sertlik
izgisinde bir ulusun lm-kalm savan rgtlemek ve kazanmak
zorunda kalmlardr.35
Sakarya Meydan Sava ncesindeki Teklif-i Milliye Emirleri,
Liderin vizyon gcn gsteren bir uzak grllktr.36
Trk stikll Savann Bakomutan ve Trkiye Devletinin
kurucusu Mustafa Kemal Paann, uygun zaman ve en iyi
pozisyonla Anadoluda bir greve tayin edilmesi ve vakit
geirmeksizin, ulusuna sonsuz bir gven duyarak ihtill
hazrlna balamas ve nihayet zaferden sonra srdrd
kararllk esi asl belirleyici yann oluturmutur. Onun liderlik
tarznda en nemli vasf olarak temayz eden kararllk esi,
lmnden sonra ve bugn de bir yeryz efsanesi olarak
dncelerinin ve yaptlarnn yaatlmasna katkda bulunmaktadr.37
Tarihte toplumdaki bireylere kimi zaman olaan ve olaanst
olaylarn arkasnda, bunlar yneten birtakm g, ilke ve erkleri
arama eilimi grlr ki, bu eilim onlar, her zaman koullarna uyup
33
Gordon R. Sullivan ve Michael V. Harper, Umut Bir Yntem Olamaz, s.
103.
34
Dankwart A. Rustow, Devlet Kurucusu Atatrk, s. 586.
35
Hikmet zdemir, Ulusun Direniinde niversitenin Rol, (Kocaeli
niversitesi Y., 2003), s. 155.
36
Hikmet zdemir, Atatrkn Kriz Ynetimi: Teklif-i Milliye, (stanbul,
Cumhuriyet Y., 2001), ss. 3347.
37
Hikmet zdemir, Amasya Belgelerini Yeniden Okumak, s. 127.

-14-
izledikleri stn bir ortamn iine itmektedir. Genellikle zen ve
sayg kendisini, doa ya da toplum dzeni ile bireysel eyleme biim
verici kural kalplarnda belli eden bu stn glere gsterilir.
Kurumlarn, orunlarn, kiilerin, kural ve simgelerin (sembollerin) sz
konusu stn glere balanarak anlald ya da inan beslendii
durumlar, karizmatik zellikler tayan bir olguyu betimlemektedir.38
Prof. Dankwart Rustowa gre, Osmanl mparatorluundan
Trkiye Cumhuriyetine gei srecinde Mustafa Kemalin oynad
rol, Max Weberin terimi ile karizmatik niteliktedir. Max Weber,
karizmatik liderin taraftarlarnn gznde ortalama insanlarn stnde
yer alan, onlarn yararna mucizeler yaratmaya muktedir kii
olduunu sylemitir. Karizma, geni bir duygululuk, aktif bir enerji ve
herkese kar mesafeli davran gibi kiisel niteliklerin meydana
getirdii senteze ksmen dayanmaktadr. Karizma her eyden nce
nderle taraftarlarn birbirine yaklatran bir iliki, bir bekleyiler
balantsdr. Nasl ki gzellik, onu grenin gzlerinde sakl ise onun
gibi karizma, bu sihrin etkisi altnda kalanlarn alglanmasnda
yatmaktadr. Dolaysyla karizmann politik tahlili liderin kiilii ile
deil, fakat onun doldurduu bolukla balamaldr. Nasl ki fizikte bir
boluk onu kapsayacak bir kap gerektiriyorsa, siyasal bir boluk
sadece liderlik, kurum ya da meru otoritenin yokluu deil, aksine bu
unsurlara en fazla ihtiya duyulan bir devirde bunlarn kusurlu ileyii
anlamna gelmektedir. Dolaysyla tipik karizmatik durumlar, kurulu bir
otoritenin aniden k ya da bir insan grubunun refahna kar
yneltilen derin, fakat mulk bir tehdidinden gelmektedir. Karizmatik
liderlik bir eit kriz nderliidir.39
Falih Rfk Atay, ankayada unlar yazmaktadr:
Atatrkn askerlikte ve inklplkta baar srlarndan birincisi
tam zamann beklemek, ikincisi frsat karmamakt[r]. lk defa
Erzuruma gittii vakit halka mukaddes saltanat ve hilafet
makamlarn yabanclarn basks altndan kurtarmay balca
hedefleri arasnda gstermiti[r]. nklplk davalarndan hibirini
zafere kadar kimseye sezdirmemitir.
38
Edward Shils, Charisma, (ed.) David L. Silis, International Encyclopedia of
the Social Sciences, (New York, Macmillan Co., 1968), Cilt 2, s. 386dan: nal
Cem Akun, Karizma ve Atatrkn nderliindeki Geliimi, Atatrk Yolu,
Say 2 (Kasm 1988), s. 201.
39
Dankwart A. Rustow, Devlet Kurucusu Atatrk, ss. 574575.

-15-
 Fakat Vahdettin bir dman zrhls ile stanbuldan kanca
padiahl kaldrmak iin eline geen bu frsat bir gn bile
karma[mtr].40
Zaman gelmi midir, gelmemi midir, bu hibir tehis hatasna
gelmez. Baarm devrimcilerin deha srr bu tehisi iyi koymaktr.
Sonra da hemen yapmak yolu dnlmez klmaktr.41
Bir dier nemli tank Mazhar Mfit Kansunun Atatrkten
aktardna gre; Bir ii zamansz yapmak, o ii baarszla
uratmak olur.42
Herhangi bir zorluk nnde kaldm zaman benim yaptm i
udur: Vaziyeti iyice belirlemek, sonra bu vaziyet karsnda alnacak
tedbirin ne olduuna karar vermek. Bu karar bir kere verdikten sonra
artk acaba yapaym m, yapmayaym m diye tereddt etmemek,
tereddtsz karar uygulamak! Ve baaracama inanarak
uygulamak!43
Atatrkn son Babakan ve Trkiyenin 3. Cumhurbakan
Celal Bayarn anlatmna gre;
Atatrk metodolojisinde duyguya yer yoktur. Laboratuvara
girmi bir ilim adam, tpteki oksijenle, hidrojen arasnda nasl bir
ayrm yapmaz, birinden birini kendisine daha yakn grmezse,
sosyal bilimin laboratuarna giren bir devlet adam da doru bir
sonuca varabilmek iin, tm duygularndan syrlmak zorundadr.
Atatrk, ite bunu baarabiliyordu. (...)44
Atatrk, gerek bir liderdir:
[Gerek lider] herkesin hareketsizlik iinde ne yapacan
bilmedii anda, en uygun zamanda, en aklc ve gereki areyi
bularak, sratle hareket edebilen insandr.45
40
Falih Rfk Atay, ankaya, (stanbul, Doan Karde M., 1969), s. 562.
41
Falih Rfk Atay, ankaya, s. 564.
42
Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Cilt
II, (Ankara, TTK Y., 1966), s. 235.
43
Asm Us, Grdklerim Duyduklarm Duygularm, (stanbul, 1964), s. 109.
44
Celal Bayar, Atatrkn Metodolojisi ve Gnmz, s. 46.
45
Bekir Tnay, Atatrk ve Liderlik, Atatrk Dnce El Kitab, (Ankara,
AAM Y., 1995), s. 381.

-16-
 Askerlik meslei asndan ok ilgin bulduum bir saptamay da
sizlerle paylamak isterim:
Yakup Kadri Karaosmanolu, Atatrkn derin bir muhakeme,
isabetli bir gr ve cretli bir karar verme kabiliyeti diye ifade
ettii vasflarn yzde 80 askerlik mesleine borlu olduunu
yazmtr.46
Atatrk, doutan gelen nitelik ve yeteneklerini yaam boyunca
srekli gelitirmitir:
Atatrkn doutan getirdii eriilmez nitelik ve yeteneklerini
kendi amac ynnde, devaml ve sistemli olarak besleyip gelitirdii
de bir gerektir. Bu sayede de, bir insann sahip olabilecei en stn
ve en sekin yeteneklere sahip olmutur. Bu da Onun liderliini
abideletiren byk bir faktrdr.47
13 Eyll 1974 gn TRT Televizyonunda Her Hafta Bir Konuk
adl programn ilk konuu Yakup Kadri Karaosmanolu, Atatrk ile
en yakn silh ve dava arkada smet Paa arasndaki fark
anlatmtr:
(...) smet Paa muntazam alrd. Kimse Onun kadar hizmet
edemezdi. smet Paann bence kusuru ok tereddtl oluu idi. (...)
Atatrk karar verir icra ettirirdi. smet Paann karar vermesi iin,
uzun bir mddet gemesi lzmd. nn daima byk bir
kumandann yannda almaya alm adamd. nn, Atatrkn
erkn harbiyesi idi yani, emir adam deildi. Emir adam olmak iin,
ne bileyim, tereddtsz adam olmak lzmdr. nn tereddt iinde
bir adamd.48
Sayn Komutanm, Sekin Konuklar, Deerli Arkadalarm,
Biraz nce tecelli zemini diye kavramlatrmadan sz etmitim.
Lider, byk bir alt-st olu ve acmasz bir kriz koullarnda
ortaya kmtr.
Yani esas itibariyle bir kriz yneticisi olarak tarih sahnesindedir.
te bu noktada beinci ve ok nemli bir zellik karmza
kmaktadr:
46
Yakup Kadri Karaosmanolu, Atatrk, s. 111.
47
Bekir Tnay, Atatrk ve Liderlik, s. 381 ve 389.
48
Hfz Topuz, Konuklar Geiyor, (stanbul, ada Y., [1975]), s. 17.

-17-
 SAVAI VE BARII PLANLAMAK, YNETMEK (=KRZ
YNETM)
Eski Yunan filozofu Aristoteles, Bir harbi kazanmaktan ok ve
daha g ey bar tekilatlandrmaktr. Eer bar iyi
tekilatlandrlmazsa, harpte kazanlan zaferin meyveleri
49
kaybolacaktr, diye yazmtr.
Atatrk, hibir konuyu rastlantlara brakmam, savata ve
barta her eyi planlamak ve ynetmek abasnda olmutur.
Onun Nutukta anlatt 8/9 Temmuz 1919 gecesi50 ve ordudan
istifa etmek zorunda kal; ardndan yaananlar bu ekilde
deerlendirilebilir.51
Atatrkn liderlik zelliklerinden biri, adam semeyi iyi
bilmesidir.
nemli tanklardan Orgeneral Kzm zalpin anlatmna gre;
Atatrk, nemli bir greve getirilmesi dnlen kimseyi, nceden
deiik grevlerde grmemi ve onun hakknda nceden bir fikir
edinmemi ise, mutlaka birka kere grerek, bilgisini, zeksn ve
tutumunu incelemektedir. lk grmelerden sonra, imkn olursa
yapt gezilere de gtrmekte ve kii hakknda kesin bir kanaate
varmaktadr.52
Lider olarak iyi bilmektedir ki; mill g iin yaplmas gereken
hazrlklarn tamamlanmas, sreklilii ve mill g unsurlarnn
stratejik ynetimi, ancak kriz ynetimi teknikleri ile mmkndr.53
Ekip almas ise kriz ynetiminin anahtardr.
49
Aktaran: Hasan Cemil ambel, Makaleler Hatralar, s. 104.
50
Mustafa Kemal Palaolu En Uzun Gn diyor. Bkz: Mdafaa-i Hukuk
Saati, (Ankara, Bilgi Y., 1998), ss. 135141.
51
Kemal Atatrk, Nutuk, Cilt I, ss. 4345.
52
Kazm zalp-Teoman zalp, Atatrkten Anlar, (Ankara, Bankas Y.,
1992), s. 72.
53
Hikmet zdemir, Mill G, Politik G ve Asker G zerine Baz
Gzlemler, Genelkurmay Stratejik Aratrmalar Dergisi, Say 1, (ubat
2003), ss. 120.

-18-
 Atatrk, Meden Bilgiler kitabnda ekip almasn yle
aklamtr:
Yolunda yalnz olmayacaksn. Orada ayn hedefi takip eden
bakalar ile beraber yryeceksin. Bu hayat yarnda, dierleri
kabiliyetleri itibariyle sizi geebilirler. Bir baar elinizden kaabilir.
Bundan dolay onlara kzmaynz ve elinizden geleni yapmsanz,
kendi kendinize de kzmaynz. Asl mhim olan baar deil,
gayrettir. nsann elinde olan ve onu memnun eden ancak
gayrettir.54
Atatrk, Nutukta, Felaket baa gelmeden evvel, onu nleyecek
ve ona kar savunulacak gerekleri dnmek lazmdr. Geldikten
sonra dvnmenin faydas yoktur, demektedir.55
Atatrk, 30 Austos 1922de asker zaferin kazanlmasyla
birlikte, ulusun adalamas iin ngrd stratejik devrimleri
gerekletirirken gen liderler yetitirmeye byk zen gstermitir.
Lider, adam semesini bilendir.
Etkin liderler, ittifaklar oluturur ve ekip kurar. Liderlii rgt
apnda datarak, duvarlar, tabanlar ve tavanlar yok eder. Ekip
oluturmak, insanlar yle bir sorumluluk duygusuyla donatr ki,
geliim ve dnm ivmesi yalnzca tepeden deil, btn rgtten
kaynaklanr, etkin liderlik, yukardan kontrol deil, insan gcn
ortaya karmaktr.56
Andrew Mangonun deerlendirmesine gre; Mustafa Kemalin
yurttalar arasnda az bulunur bir nitelii vard. ncelikleri ak seik
kavrama yeteneine sahip, olaanst bir rgtyd. 1920 Mart ve
Nisannda Ankaraya akn eden milliyetiler, tilaf glerinin igali ve
mdahalesinin yaratt kaosun ortasnda gidecei yolu bilen bir lider
buldular.(...)57
Atatrk kendisinin liderlik srlarndan, nceden planlamak ve
ynetmekle ilgili bir rnei Nutukta yle anlatmtr:
54
Afet nan, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, (Ankara, TTK
Y., 1969), s. 78 ve 542.
55
Nutuk, Cilt II, (Ankara, TTE Y., 1961), s. 463.
56
Gordon R. Sullivan ve Michael V. Harper, Umut Bir Yntem Olamaz, s.
140.
57
Andrew Mango, Atatrk, (stanbul, Sabah K., 1999), s. 268.

-19-
 Burada zihinlerde var olma ihtimali bulunan baz tereddt
dmlerinin zlmesini kolaylatrmak iin bir gerei hep birlikte
gzden geirmeliyiz. Yaklaan mill mcadelenin tek amac yurdu d
saldrdan kurtarmak olduu halde, bu mcadele baarya ulatka,
mill iradeye dayanan ynetimin btn ilkelerini ve ekillerini evre
evre bugnk dneme kadar gerekletirmesi olaan ve kanlmaz
bir tarih ak idi. Bu kanlmaz tarih akn gelenekten gelen
alkanl ile hemen sezinleyen hkmdarlk ailesi, ilk andan
balayarak Mill Mcadelenin amansz bir dman oldu. Bu
kanlmaz tarih akn ilk anda ben de sezinledim ve grdm. Ama
batan sona btn evreleri kapsayan sezgilerimizi ilk anda btnyle
aa vurmadk ve sylemedik. Gelecekte olabilecekler zerine ok
konumak, giritiimiz gerek ve madd mcadeleye bo kuruntular
nitelii verebilirdi; d tehlikenin yakn etkileri karsnda znt
duyanlar ise, geleneklerine, dnme yeteneklerine, ruhsal
durumlarna uymayan olas deiikliklerden rkeceklerin ilk anda
direnmelerine yol aabilirdi. Baar iin pratik ve gvenilir yol, her
evreyi zaman geldike uygulamakt. Milletin gelimesi ve ykselmesi
iin selamet yolu bu idi. Ben de yle yaptm. (...)
Diyebilirim ki ben, milletin vicdannda ve geleceinde sezdiim
byk gelime yeteneini bir mill sr gibi vicdanmda tayarak yava
yava btn toplumumuza uygulatmak zorundaydm.58
Atatrkn Kazm Karabekir Paaya bir mektubundaki yaklam,
almalarn olaylarn akna brakmayan bir lider olarak nceden
sezme ve planlama yapma kabiliyetini gstermektedir:
(...) Ben yalnz bir noktaya iaret etmekle yetineceim. O nokta,
zuhurata tbi olmak tevekkldr [olaylarn akna bal kalma gibi
bir yazgya boyun eitir]. Biz elbette kendimizi byle bir boyun eie
brakamazdk. Tersine olaylarn nasl geliebileceini, nceden
geree yakn olarak kestirip kar nlemlerini dnmek ve
zamannda duraksamadan uygulamak istiyorduk.59
Lider, 22 Temmuz 1919 gn Erzurum Kongresinin alnda
unlar sylemektedir:
Efendiler; bilinen gereklerdendir ki, tarih bir milletin kann,
hakkn, varln hibir zaman inkr edemez. Dolaysyla byle bir
yalan yz rtsnn arkasndan yurdumuz ve milletimiz aleyhine
58
Kemal Atatrk, Nutuk-Sylev, Cilt I, (Ankara, TTK Y., 1999), s. 21 ve 23.
59
Kemal Atatrk, Sylev, Cilt II, (Ankara, TDK Y., 1978), ss. 282283.

-20-
verilen hkmler, kanaatler kesinlikle iflasa mahkmdur. Ve ite
btn bu iren zulmlerden ve bu mutsuz beceriksizliklerden
etkilenen milli vicdan sonunda uyan ln ykseltmi ve milli
haklarn korunmasn ve yurt savunmas gibi eitli adlarla ve ancak
ayn kutsal kavramlarn korunmasn salamak iin beliren milli akm
btn yurdumuzda artk bir elektrik a haline girmi bulunuyor.
te bu kesin kararl an oluturduu yiitlik ruhudur ki, kutsal
yurt ve milletin ve yce hilafet makamnn mukaddesatn kurtarma
ve korumaya dayal son sz syleyecek ve hkmn
uygulattracaktr.60
Gerek, ayrntlarda gizlidir.
Onun liderlik performansnda Bakomutanl ve Teklif-i Milliye
Emirlerinin uygulanmas nemli bir ayrntdr ve mutlaka titiz bir
ekilde incelenmek durumundadr.61
6 Mays 1922 gnl Byk Millet Meclisinde yaplan gizli
oturumda Bakumandanlk konusu tartlmaktadr. Atatrk, gizli
oturumdan nce, meclis tutanaklarn getirtmi ve Bakumandanla
kar sylenmi szleri tek tek incelemitir ve onlara yant
vermektedir. Nutukta, bu gizli oturumda Teklif-i Milliye emirleriyle
ilgili olarak sylediklerini yle aktarmtr:
Birtakm efendiler de; Bakumandan, millete angarya yaptryor,
oysa kanunlar lkede parasz zorla i yaptrmay yasaklamlardr,
demilerdir. Bu dorudur efendiler; ama ihtiya, tehlike bize her eyi
gstermektedir. Ordunun ihtiyalar millete parasz zorla i
yaptrmay gerektiriyorsa, bunu yapyoruz ve en doru kanun, budur.
Milletin ve ordunun yenilmemesi iin, kanun buna manidir diye
lzumlu grdm tedbiri almakta tereddt etmeyeceim.62
Deerli Arkadalarm,
60
ATASE Arivi, Klasr 3, Dosya 1335/42, Fihrist 9, 91,8den: Muzaffer
Erendil, ok Ynl Lider Atatrk, (Ankara, Genelkurmay Y., 1986), ss. 292
293.
61
Bu konuda bkz: Hikmet zdemir, Atatrkn Kriz Ynetimi: Teklifi Milliye,
(stanbul, Cumhuriyet Kitaplar, 2001).
62
Nutuk, Cilt II, (Ankara, TTK Y., 1999), s. 879.

-21-
 Atatrkn liderlik zelliklerinden bir tanesi vardr ki; bugn
lmnden 70 yl sonra Onu ekiciliinden bir ey kaybetmeden
aramzda yaayan biri olarak grmemizin tek nedenidir:
DNCELERN ULUSLA PAYLAMAK, ULUSU DNLEMEK
VE POPLZMDEN UZAK DURMAK
ABDli yorumcu Prof. Dankwart Rustowun aktardna gre;
mercii muhaberat en uygun terim Onun bu zelliini tanmlayan
terimdir. Sivas Kongresini ziyaret eden bir Amerikal gazeteci yle
haykrmtr: mrmde daha etkili bir haberleme ebekesi
grmedim Yarm saat zarfnda Erzurum, Erzincan, Musul,
Diyarbakr, Trabzon, Ankara, Malatya, Harput, Konya, Bursa
haberleme hlinde idi. nemli olaylar srasnda Mustafa Kemal
bizzat telgraf ileten operatrle birlikte birka saat boyunca
karsndaki ile telgraf yoluyla diyaloga girimektedir. 1922 ylnda bir
gazeteci ona sormutur: Bu sava nasl kazandnz? Mustafa
Kemal glmseyerek yant vermitir: Telgraf telleri ile63
Lider, 27 Aralk 1919 tarihinde, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i
Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi ile birlikte Ankaraya geldikten
sonra hareketin organ olarak 10 Ocak 1920 tarihinden itibaren yayn
yaamna atlan gazetenin ad, rade-i Milliyedir.64
Atatrk, bir lider ve yneticide bulunmas gereken temel zellik
olan st dzey bir iletiim yeteneine sahiptir. Devrimlerin acil
olduunu aklamak iin btn lkeyi dolamtr. Kendini son derece
dzgn, dikkatli ve ikna edici bir ekilde anlatmtr. Trk Genliine
Hitabesi ve Cumhuriyetin lannn Onuncu Yl Konumas etkili
sylevlerinin klasiklemi rnekleridir. Liderlik iin ak bir ama
yeterli deildir. Lider, bu hedefini kendisini takip edenlere de
iletebilmelidir. Atatrk bunu kalc bir baaryla gerekletirmitir.65
Genelkurmay Bakanmz Sayn Orgeneral lker Babu
tarafndan bundan yl nce, 2005te yine Harp Akademilerinde
dzenlenen bir uluslararas sempozyum a konumasnda verilen
istatistiklere gre;
63
Lord Kinross, s. 193ten: Dankwart A. Rustow, Devlet Kurucusu Atatrk,
s. 594.
64
Aytl Tamer, rade-i Milliye, (stanbul, Tstav Y., 2004), s. 33.
65
Andrew Mango, rnek Ynetici ve Lider Atatrk, ss. 221222.

-22-
 Atatrk, 19231938 yllarnda, yani 15 ylda, o gnk ulam
koullarnda 448 seyahat (ylda ortalama 30 yurt ii gezi) yapmtr.66
1923 ylnda;
Milleti aldatmayacaz! Millete, daima ve daima gerei
syleyeceiz. Belki hata ederiz, yanl eyleri gerek zannederiz.
Fakat millet onu dzeltsin.67
1925 ylnda;
Birbirimize daima gerei syleyeceiz. Felket ve saadet
getirsin, iyi ve fena olsun, daima gerekten ayrlmayacaz.68
Bir dier nemli tank Falih Rfk Atayn aktard bilgi yledir:
Cumhuriyetin ilnnn on ikinci yldnm iin byk dvizler
hazrlanmt: Atatrk bizim en bymzdr, Atatrk bu milletin
en ykseidir, Trk Milleti asrlardan beri barndan bir Mustafa
Kemal kard gibi

Dvizler listesini gzden geiren Atatrk, hepsini izdi, unu

yazd: Atatrk, bizden biridir. 69
Bir dnem Cumhurbakan Atatrkn Genel Sekreteri, Prof.
Hikmet Bayurun aktard bir gerek ise Onun yaamnn berrakl
ile ilgilidir:
Atatrkn nemli bir zellii de yaaynn hibir ksmnn gizli
kalmasn istememesidir. Aka ier ve aka her trl elencelere
dalard. Doutan akl sevmekte olmasndan baka bu yolu
tutmasnn iki etkeni vard: (1) Gizlilik Onun elencelerine
katlanlardan veya onlar bilenlerden bu konular zerinde kimseye bir
ey sylememelerini istemeye varrd ki, bu Atatrkn bir nevi
minnet altna girmesi demekti. O ise hibir minneti kabul edecek
66
Orgeneral lker Babuun A Konumas, SAREM nc Uluslararas
Sempozyum Bildirileri, stanbul, 1213 Mays 2005, (Ankara, Genelkurmay
ATASE Y. 2005), s. XXIV.
67
Mahmut Soydan, Gazi ve nklp, Milliyet, (13 Ocak 1930).
68
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt II, (Ankara, TTE Y., 1959), s. 118.
69
Falih Rfk Atay, Babanz Atatrk, (stanbul, 1980), s. 113ten: nder
Ggn, Edebiyat Dnyas ve Atatrk, s. 196.

-23-
huyda deildi. (2) O, u inanta idi ki, aklk aleyhteki
propagandalar etkisiz brakmak iin en iyi aredir. Eer halk
kendisini ierken grrse ondan sonra dman propagandaclar ona
ayya deseler halk onu biliyoruz grdk, baka yeni bir ey syle
karlnda bulunur ve propaganda suya der.70
Dncelerini ulusla paylamak ve ulusu dinlemek; Onun liderlik
srlarnn vazgeilemez zelliklerindendir, eklindeki
deerlendirmeme inanyorum ki sizler de katlyorsunuz.
Atatrk, 17 Mart 1937 gn Romanya Dileri Bakan
Antonescu ile grmesinde de bu konuya deinmitir:
(...) Ben dndklerimi sevdiklerime olduu gibi sylerim. Ayn
zamanda lzumlu olmayan bir srr kalbimde tamak iktidarnda
olmayan bir adamm. nk ben bir halk adamym. Ben
dndklerimi daima halkn nnde sylemeliyim. Yanlm varsa
halk beni tekzip eder. Fakat imdiye kadar bu ak konumada halkn
beni tekzip ettiini grmedim.71
Atatrkteki bu iletiim yetenei devrimlerin yaygnlamasnda
har ilevi grmtr.72
1939 ylnda smet nn, Atatrkn bu zelliini Financial
Times gazetesinde yle anlatmtr:
Atatrkn cemiyet ile sylemek ve onunla i grmek hevesi
memlekette pahas llmez iyilikler yapmtr. 1919 htilaline
girdiinden itibaren, fikirlerini kongrelere, heyetlere ve fertlere
anlatmaya alyor. Nihayet, etin silah hareketleri ile hallolunacak
mulk davalar iin, her eyden evvel cemiyeti ikna etmeye, yani
kamuoyu oluturmaya teebbs ediyor. Bu zihniyetin en byk eseri,
1920de Trkiye Byk Millet Meclisinin meydana gelmesi olmutur.
Harp ve ihtill iinde bulunan bir milletin meselelerini Meclis ile
idare etmek kolay bir i deildi. Atatrkn cemiyet iinde yer tutmak
70
Yusuf Hikmet Bayur, Atatrk Hayat ve Eseri, s. 347.
71
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt II, s. 283.
72
Ahmet Halk Yksel, Atatrk Dnce Sisteminin adalama
Boyutunda Ynetsel ve Toplumsal letiim, Atatrk Yolu, Say 1 (Mays
1988), s. 97.

-24-
ve almak hassasdr ki, bu temiz ve etin idareyi bize temin
etmitir.73
Atatrk, kamuoyu oluturur ve buna nem verir, halka inanr.
Atatrk, Padiahln kaldrl ve Hilafet makamnn yetkisiz
brakl zerine; Halk ile yakndan grmek, ruh durumunu ve
dnce eilimini bir daha incelemek nemliydi.
Bundan baka, Meclis, son ylna girmi bulunuyordu. Yeni
seim dolaysyla Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini bir
siyasal parti durumuna getirmeye karar vermitim. Bar salanacak
olursa, cemiyetimiz tekilatlarnn siyasal partiye evrilmesini gerekli
gryordum. Bu konuda da halkla kar karya gelip grmeyi
uygun ve yararl buluyordum. Zaferden sonra, eitimle uramaya
balam olan ordumuzu da yakndan grmek istiyordum. te bu
amalarla Bat Anadoluda bir gezi yapmak zere 14 Ocak 1923
gn Ankaradan ayrldm. Eskiehirden balayarak zmit, Bursa,
zmir, Balkesirde halk uygun yerlerde toplayarak uzun syleiler
yaptm. Bana diledikleri gibi serbest sorular sormalarn halktan
istedim. Sorulan sorulara yant olmak zere, alt saat, yedi saat
sren uzun konumalar yaptm.74
1 Kasm 1922 gn, Byk Millet Meclisinde Padiahlk konusu
tartlmaktadr. nergeler komisyonun ortak topland bir karma
komisyonda incelenmektedir. Atatrk, Hoca Mfit Efendinin
bakanlnda toplanan karma komisyonu bizzat izlemektedir.
Komisyonda yeler, padiahlk ile halifeliin birbirinden
ayrlamayacan ne srmektedirler.
Atatrk anlatyor:
(...) Biz ok kalabalk olan bu odann bir kesinde tartmalar
dinliyorduk. Bu tarz grmelerin, istenilen sonuca varmasn
beklemek bounayd. Bunu anladk. Nihayet, Karma Komisyon
Bakanndan sz istedim. nmdeki srann stne ktm. Yksek
sesle unlar syledim: Efendim, dedim, egemenlii hi kimse, hi
kimseye, bilim gereidir diye, grmeyle tartmayla veremez.
Egemenlik, gle, iktidarla, zorla alnr. Osmanoullar, zorla Trk
Ulusunun egemenliine ve saltanatna el koymulard. Bu tutumlarn
73
Ulus, (10 Kasm 1939)dan: Atatrk Hakknda Konferanslar, (Ankara, TTK
B., 1946), ss. 910.
74
Nutuk, Cilt II, (Ankara, TTK Y., 1999), ss. 937 ve 939.

-25-
alt yz yldan beri srdrmlerdi. imdi de Trk Ulusu bu
saldrganlara, artk yeter diyerek ve bunlara kar ayaklanarak
egemenliini ve saltanatn, kendi eline fiil olarak alm bulunuyor.
Bu bir olup-bittidir. Sz konusu olan, ulusa saltanatn, egemenliini
brakacak myz brakmayacak myz sorunu deildir. Sorun zaten
gereklemi olan bir olay kanunla saptamaktr. Bu, ne olursa olsun
yaplacaktr. Burada toplananlar, Meclis ve herkes meseleyi doal
karlarsa, benim fikrime gre uygun olacaktr. Aksi takdirde, bu
gerek, usulne gre kabul edilecektir. Ama belki birtakm kafalar
kesilecektir.
in ilm ynne gelince, hoca efendilerin hi merak ve
endielenmelerine gerek yoktur; bu hususta ilm izahat vereyim,
dedim ve uzun uzadya birtakm aklamalarda bulundum. (...)
Mesele Karma Komisyonda zmlenmiti.75
Deerli Arkadalarm;
Lider, tarih koullarn rndr.
Ancak lider, baarl olmak iin zamann nnde komaldr.
Ltfen en bata sylediim Trk Szn bir kez daha
anmsaynz:
Gz odur ki, dan arkasn gre, akl odur ki, baa gelecei
bile.
Lider, zengin ve pek grkemli bir tarih bilgisine sahiptir.
Atatrkn stn tarih bilgisi karsnda hayranlk duymayacak
bir tek kii bulabiliri misiniz?
Onun liderlik deneyiminde yedinci zellik hi tartmasz
yledir:
SALAM BR TARH BLGSYLE ZAMANIN NNDE
KOMAK
Atatrk, Leon Caetaninin dokuz ciltlik slm Tarihi (stanbul,
1924) adl eserini okurken (Cilt 5, s. 68)deki Tarih, ilerisini
gremeyenler iin acmaszdr, sznn altn mavi kalemle izmi
75
Nutuk, Cilt II, s. 921.

-26-
ve yanna ok mhim olduunu belirtmek iin iki defa arp iareti
koymutur.76
Dnya Sava srerken ngiltere Babakan Lloyd George,
tarihin kendisine acmasz davrann hak etmek istercesine yle
konumaktadr:
(...) Sulh eraiti ilan edilince zaten Trklerin deliliklerinden,
krlklerinden, cinayetlerinden dolay ne kadar ar cezalara duar
olduklar grlecektir. mparatorluun yar mlknden fazlasnn
ellerinden alnmas, memleketlerinin mttefik toplar altnda
bulundurulmas, ordusundan, bahriyesinden, nfusundan mahrum
braklmas, cezalar, onlarn en byk dmanlarn bile tatmin
edecek kadar mthitir.(...)77
Bir baka lider Fransa lideri Clemenceau da Pariste, byk
devletler adna u deerlendirmeyi yaparken tarihin acmaszln
hak eden liderler listesinde yer alacann farknda deildir:
(...) Kurul, Trklerin yksek erdemleri arasnda yabanc
milletleri ynetme yeteneinin bulunduu kansnda deildir. (...)
Tarih bize Trklerin birok baarlar yannda, birok kusurlarn da
gstermektedir: stilya uram milletler ve kurtulmu milletler.
Btn bu deiimler iinde bir tek rnek yoktur ki, Avrupada,
Asyada, Afrikada Trklerin tahakkm (sert basks) altna gemi
bir memleketin madd bayndrl ve kltr dzeyi dm olmasn.
Ve hibir rnek gsterilemez ki, Trk egemenliinin kalkmas ile
madd bayndrlk artmam, kltr dzeyi de ykselmemi olsun.
ster Avrupa Hristiyanlar, ister Suriye, Arabistan ve Afrika
Mslmanlar arasnda olsun, Trk fethettii her yere ykm getirmi,
savata kazandn bar dnemlerinde gelitirme yeteneini
gsterememitir.78
Atatrk, Clemenceaunun bu talihsiz ve insafsz yaklamn
yle yantlamtr:
(...) Yabanclar kendi ekonomik ve siyasal karlarn tatmin
etmek iin, aleyhimizde icat ettikleri iki gr yrtmeye baladlar.
76
Grbz D. Tfeki, Atatrkn Dnce Yaps, (Ankara, Turhan K., 1986),
s. 47.
77
Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Say 48 (Haziran 1964), Vesika No 1120.
78
Tark Zafer Tunaya, Tarihin Yolu Nasl Kefedilir? Atatrk ve Osmanl
Miras, ss. 1011.
-27-
(...) Sanki milletimizin btnyle yetenekten yoksun bulunduundan
bahe halinde bulunan yerlere girmi ve oralar viranelie evirmi.
Birincisi ile millete zalimlik atf ve isnat ediyorlar. kincisi ile
yeteneksizlik. Eer bu iki gr cidden doru olsayd, milletimizin
yaamaya hakk iddia olunamazd.79
Tarih kltr, Atatrkn toplumsal olaylar deerlendirmesinde
ve dnya grnde nemli bir yer tutmutur. Onun tarih bilgisi,
olaylar tarihsel geliimi ierisinde grecek ve deerlendirebilecek bir
tarih kltrne dnt gibi, Trk tarihini gerek boyutlar ve ierii
ilke ortaya karmay ama edinen tarih almalarna yol amtr.80
Prof. Sadi Irmak, Atatrkn gemii (tarihi) iyi bildii iin, bir
kehanete lzum kalmakszn gelecein gelimelerini kestirebildiini
sylemi ve Onun bu yeteneini tarihin sesini almak diye
tanmlamtr. 81
Atatrk, 1930 yl Ocak aynda bir gn Prof. Afet nana unlar
yazdrtmtr:
Tabiatta, bilirsiniz ki hibir ey yok olmaz. Ne bir ses, ne bir
sz, ne bir hareket Olduu a ne kadar eski veya yeni olursa
olsun, btn bu olular olduklar anda gibi tabiat iindedir. Bu
dalgalanmada, zaman ve mesafe mefhumu yoktur. Bugn dnyann
drt bir kesinde sylenen sz veya akis yapan hareketleri, yine
dnyann herhangi bir kesinde ayn anda iitmek, dinlemek, zapt
etmek mmkn olduunu gryoruz.
Yarn bizi saran tabiat unsurlar iinde, binlerce ve binlerce
sene evvel sylenmi szleri, olduu gibi toplayp tespit etmek
imknna elbette varlacaktr. Tabiatn bugn iin esrar dolu sinesine
girecei muhakkak grlen insan zeks, beklenilen hakikatleri
ortaya koyacaktr. 82
Atatrkn devletin i rgtn, uluslararas ilikilerde g
siyasetinin dayana olarak kabul etmesi son derece anlamldr:
79
Atatrkn Sylev ve Demeleri II, (Ankara, 1952), s. 7, 8 ve 9.
80
erafettin Turan, Atatrkn Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar,
Dnrler, Kitaplar, s. 25.
81
Sadi Irmak, Atatrk Bir an Al, (stanbul, nklp Y., 1984), s. 16.
82
Afet nan, Atatrk ve lim, ss. 1112.

-28-
 Efendiler, d siyasetin en ok ilgili bulunduu ve dayand
temel, devletin i rgtdr. D siyaset, i rgtle uyumlu olmak
zorundadr. Batda ve Douda, yaratl, kltr ve lks baka
baka olan ve birbirleriyle badaamayan topluluklar tek snr iine
alm bir devletin i rgt, elbette temelsiz ve rk olur. Bu
durumda d siyaseti de kkl ve salam olamaz. Byle bir devletin,
i rgt zellikle mill olmaktan uzak olduu gibi, siyas yntemi de
mill olamaz. Buna gre Osmanl Devletinin siyaseti mill deil;
ancak, kiisel, bulank ve kararsz idi.83
Prof. Ali Canip Yntem, Liderin yaklaan sava tehlikesi ile ilgili
ngrsnn tanklarndandr. Atatrk, Hitler tarafndan kendisine
yollanan bir filmi yanndakilerle birlikte sofraya oturmadan nce
izlemitir. Bu, Hitler ve Partisinin bir propaganda filmidir. Salon
aydnlannca Atatrk ve arkadalar sofraya gemilerdir ve det
olduu zere, Nasl buldunuz? diye sormutur. Etrafndakilerin
yantlarn dinledikten sonra unlar sylemitir:
Efendim, bu adam, filmde grdnz gibi rol icab bir hamle
ile ie balad. (...) Bugn Almanyann btn asker gc onun
elinde. Yarn harbe giriecektir. O ve onun mukallidi Mussolini harbe
hazrlkla meguller. Evet, yakn bir gelecekte harbe dalacaklardr.

Dalacaklardr, nk asker deillerdir, harp ne demek

bilmezler Harp bir felakettir ve hele bu iki mttefik iin mutlaka
lmdr. Talih Almanyaya yle bir toprak vermitir ki, o, daima iki
ate arasnda kalmaya mahkmdur.
Kr krne hesapsz, kitapsz bir nefis itimad, tamamen
otomatik bir ordu sistemi, ilk hamlede korkun bir kuvvet tesiri
yapacak, fakat bir kere bir taraf sakatland m, tarumar olacak, o
alkan millet yere serilecektir. Ortada ne Hitler, ne tekilat
kalacaktr. Mussoliniden hi bahse hacet yoktur, o, efendisinin
ortadan kalkt gn yok olacaktr84
Atatrk Trkiyesi tanklarndan Avusturyann Ankara Elilii
Mstear Norbert von Bischoff unlar yazmtr:
83
Kemal Atatrk, Nutuk, Cilt II, (Ankara, TDTE Y., 1973), s. 435.
84
Prof. Ali Canip Yntemin Yeni Trk Edebiyat zerine Makaleleri, ss. 816
817.

-29-
 Sevk ve idarenin tamamen hayata gre yaplmas, inklb ve
devlet ve cemiyetin inas iini nceden kabul edilmi bir idealle
karlatrmak klfetinden kurtarmtr. nk byle bir karlatrma
nasl olsa ac neticeler ve hayal krklklar douracakt. Zira
hakikatler dnyasnn idealler dnyasna tamamen uymas
imknszdr. Trk inklbnda ise ideal, yeni devlet yaratlr yaratlmaz
ortaya kmtr ve bu, yeni Trk dnyasnn inasdr. Bu suretle
hakikatle ideal birbirini bulmutur. Byle olmakla beraber stnlk
hakikatindir. Ve ideale bir yer verilmesi hakikate yer verilmekte
olmasndan dolaydr. deal, tek bana bir hayata malik olamaz ki,
eskiyi devirip gelen yeni, hakikatin nne bir mani gibi dikilsin..
Burada eski slm sinfonyasnn ilk zamanlarnda kulaa
arpan fakat sonralar unutulan bir motifi ile yeniden karlam
oluyoruz. Hayat, doktrinden stndr. Kanunlar koyan da, deitiren
de cemiyettir. te bu motif, pragmatik Trk demokrasisinin esas
prensibi olmutur.85
Deerli Arkadalarm,
Baka pek ok lider iin zorunlu olmayabilir; fakat devlet kuran,
ulus ina eden bir lider olarak Atatrkn vazgeilemez bir zellii
vardr:

EKONOMDE NCLK
Lider, 1923 ylnda zmir ktisat Kongresinin alnda ekonomi
alannda seferberlik ilan etmitir:
Fatihler Trk Ulusunu pelerine takarak klla lkeler alrken,
kl sallayp dururken ele geen lkelerin halk kazandklarn
balar ve ayrcalklarla sapana yapp toprak zerinde
alyorlard. Klla toprak alanlar sapanla toprak ileyenlere
yenilmek ve sonunda yerlerini onlara brakmak zorundadrlar.
Osmanllarn bana gelen de budur ite! Bulgarlar, Srplar, Macarlar,
Romenler sapanlarna yapmlar, varlklarn korumular,
glenmiler, bizim ulusumuz da byle fetihlerin arkasnda
sergerdelik etmi ve kendi yenik ve bitik dmtr. Bu bir gerektir
ki, tarihin her dneminde ve dnyann her yerinde byle olagelmitir.
Nitekim Franszlar, Kanadada kl sallarken oraya ngiliz iftisi
85
Norbert von Bischoff, Ankara, (ev. Burhan Belge), (Ankara, Ulus B.,
1936), ss. 212213.

-30-
yerleivermitir. Bu uygar sapanla dv kl savamasnda en
son kazanan sapan olmutur. Sapan, Kanaday klcn elinden
almtr. Kl, kullanan kol yorulur, er ge klc knna koyar ve kl
da knnda paslanr gider, ama sapan kullanan kol gn getike daha
da glenir, glendike de daha ok topra alr ve iler.86
Atatrk, makroekonomik siyasette serbest piyasann ve serbest
ticaretin 1929 Krizinin etkisiyle yaramayaca anlaldnda,
byk apl bir devlet mdahalesine karar vermitir. Fakat mrnn
son be ylnda koullar rahatladnda serbest giriim iin frsatlar
geniletmitir.87
1935 ylnda zmir Fuar alna gnderdii deme tam olarak
ne yaptn ortaya koymaktadr:
Trkiyenin tatbik ettii Devletilik sistemi, 19. Asrdan beri
Sosyalizm nazariyecilerinin ileri srdkleri fikirlerden alnarak
tercme edilmi bir sistem deildir. Bu, Trkiyenin ihtiyalarndan
domu, Trkiyeye has bir sistemdir.
Devletiliin bizce mans udur:
Fertlerin husus teebbslerini ve ahs faaliyetlerini esas
tutmak, fakat byk bir milletin ve geni bir memleketin btn
ihtiyalarn ve birok ilerin yaplmadn gz nnde bulundurarak
memleket iktisadiyatn devletin eline almak. Trkiye Cumhuriyeti
devleti, Trkiye vatannda asrlardan beri ferd ve husus teebbsle
yaplmam olan eyleri bir an evvel yapmak istedi ve ksa bir
zamanda yapmaya muvaffak oldu. Bizim takip ettiimiz bu yol,
grld gibi, liberalizmden de baka bir sistemdir. 88
Falih Rfk Atay da benzer grtedir:
Bizim devletiliimiz bir sol teoriden deil, Osmanlca deyimi
ile zaruret-i eyadan domutur. Geri partide ve Atatrkn
evresinde liberal de, yar sosyalist de, komnist de vard. Her biri
Atatrk kendi eilimi iine almak istemitir. Ama hrriyeti Atatrk
86
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt 2, (Ankara, TTE Y., 1959), s. 102.
87
Andrew Mango, rnek Ynetici ve Lider Atatrk, ss. 220221.
88
Ulus, 23 Austos 1935, s. 5 ve Peyami Safa, Trk nklbna Baklar, s.
201. Atatrkn ktisat Vekili Celal Bayara gnderdii bu deme, Nurullah
Esat Smer tarafndan Smerbank Dergisi, 10 Kasm zel Saysnda (1963),
s. 138-139da da baz yazm farkllklar ile yaynlanmtr.

-31-
devletiliin ister istemez yarataca Rus tipi bir diktatoryay asla
aklna getirmemiti. O hibir zaman bir Nasra bir Bumedyene
klecek karakterde deildi. O insan deercisi idi. Kamu yararcl
ile zel sektr gelimelerini uzlatrc karma ekonomi Onun tuttuu
ekonomi sistemi olmutur. zel sektr daima korumutur.89
Devletilik, modern sanayinin nasl altn bilen teknik
igcn yetitirmitir.90
Atatrk, 1937 ylnda; Mill ekonominin temeli ziraattr. Bunun
iindir ki, ziraatta kalknmaya byk nem vermekteyiz. Kylere
kadar yaylacak programl ve pratik almalar, bu maksada erimeyi
kolaylatracaktr, diye alma yaplacak temel alan iaret
etmitir.91
Demiryolu seferberlii, yurdun demir alarla rlecei eklinde
ifade edilen stratejik tercih, gerekte Birinci Dnya Savandaki hak
edilmemi sefalete, ala, lme duyulan tepkidir.

Sayn Komutanm, Sekin Konuklar, Deerli Arkadalarm,

Atatrkn liderlik srlar arasnda belki en ilginci, (Trkiyede
ordunun zel konumuna iaret etmesi bakmndan da hi kukusuz
ayrca nemlidir) ordunun toplum kalknmasndaki zel roldr.
ORDUYU YURTTALARIN ETM SRECNE KATMAK
Trk Ordusu, 19141918 savanda yenilmi olmasna ramen,
dayanma ve disiplinini muhafaza etmi, dolaysyla sessizce
padiahn ibirliki siyasetine kar koymay baarmtr.92
3 Nisan 1922 gn, Konya Asker Nalbant Okulu diploma
treninde yapt konumasnda Mustafa Kemal, bunun srrn yle
aklamtr:
89
Falih Rfk Atay, Atatrklk Nedir? (stanbul, Ak Y., 1966), ss. 5758.
90
William Hale, [Sylei], zer Ozankaya, Dnya Dnrleri Gzyle
Atatrk ve Cumhuriyeti, s. 211.
91
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt I, (Ankara, TTE Y., 1945), s. 379.
92
Dankwart A. Rustow, Devlet Kurucusu Atatrk, s. 581.

-32-
 Trk Milleti, asl kkeninde ve ondan sonraki hareket ve
faaliyetlerle dolu mal devreleri incelenirse grlr ki, milletimizin
gnlk ve toplumsal hayatyla askerlik sanat kaynam bir halde
bulunmutur. Millet, bu sanatn btn icaplarn, hayat ve emellerinin
icaplar olarak kabul ederek tabii bir surette icra ederdi. Denilebilir ki,
milletin toplumsal heyeti, ordu heyeti hlinde idi.
phe edilmez ki, bu ordunun her trl levazmat, tehizat,
nal, mh yine bu ordunun, bu heyetin efrad eliyle, efrad emei ile
yaplrd. Elbette yabanc fabrikalarna, yabanc sanatkrlarna
sipari edilmezdi. Fakat Osmanl Trkleri, stanbulu, Rumeliyi
fethettikten sonra hayatlarnn toplumsal ihtiyalar levazmn bizzat
temin ile megul olmann kendileri iin gereksiz olduunu kabul
ettiler. Bu hususu, ili dl temasa geldikleri yabanc unsurlarn
menfaati eline terk ettiler. (...)
te bu zihniyetin hkimiyeti ahane ve yaygnldr ki,
neticede Osmanl ordusunu ve milletini ineden iplie kadar, naldan
mha kadar her trl ihtiyalarn teminden cahil ve aciz brakt.
htiyalarnn temini iin milleti yabanclara hara verici kld.
Bu zihniyetle sanatn lzumu, sanatkrln ehemmiyet ve
erefi elbette takdir olunamazd.
Efendiler! Bu zihniyetin ne kadar yanl, yalnz yanl deil, ne
kadar tehlikeli olduunu asrlarn verdii tecrbe ile anlamam,
acsn hissetmemi bir millet ferdi kalmamtr.93
Atatrk, 30 Austos 1925 gn Kastamonuda 131. Alayda
yle konumutur:
Ordumuz, milletin ilerleme ve ykselme admlarna nc
olmutur. Milletimizin btn inklplarnda birinci adm igal etmitir.
Milleti sevk ve idare edenlerin en byk dayana ordu olmutur.
Dier milletlerde ordu ile millet daima yekdieriyle kar karyadr.
Hlbuki bizde tamamyla i tersinedir. Merutiyeti kahraman
subaylarmz ilan ettirdii gibi, bu inklb da yine onlarn
fedakrlna borluyuz. Bundan sonraki ykselme ve ilerleme de
sizin uurlu kuvvetinizle olacaktr.94
93
Atatrkn Btn Eserleri, Cilt 12, (stanbul, Kaynak Y., 2003), ss. 366
367.
94
Atatrkn Btn Eserleri, Cilt 17, (stanbul, Kaynak Y., 2005), s. 290.

-33-
 Atatrk, 22 ubat 1931 gn Konyada ordunun ulus
yaamndaki yerini yle anlatmtr:
Btn tarih bize gsteriyor ki, milletler yksek hedeflere
ulamak istedii zaman, bu galeyanlar karsnda niformal
ocuklarn bulmulardr. Tarihin bu umumiyeti iinde yksek bir
istisna bizim tarihimizde, Trk tarihinde grlr. Bilirsiniz ki, Trk
Milleti, ne vakit ykselmek iin adm atmak istemise, bu admlarn
nnde daima rehber olarak, daima yksek ideali gerekletiren
hareketlerin ncs olarak kendi kahraman ocuklarndan mrekkep
ordusunu grmtr.95
Prof. Afet nann Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El
Yazlar adl eserindeki Ordu Mekteptir balkl ksm da ayn
dorultudadr:
Ordu Mekteptir
Milleti okutmak ve terbiye etmek iin Maarif Vekletimiz
uhdesine terettp eden vazifeyi byk gayret, dikkat ve alkanlkla
ifa etmektedir. Memleketin her tarafnda nur ocaklar, memleket
evladnn dimalarn aydnlatmaa almaktadr. Btn bu
ocaklarn yannda asker oca da ayn vazifeyi grmektedir. Asker
oca, tekilatyla, millet ve hkmetin itimadn haiz, ilim ve ahlaka
yksek, fedakrlk fikirleri ve hassalar ile mmtaz, vazife akyla
bal zabit heyetlerinden teekkl eden talim heyetleriyle, milletin
yetimi genlerini yalnz askerlik noktai nazarndan deil irfan noktai
nazarndan da tedris ve talim eden bir mektep, bir terbiye ocadr.
Bu ocakta vatandalar msavat renirler; cesaret ve teebbs
fikirlerini inkiaf ettirirler. Bu ocakta btn vatandalar hep ayn
topran evlad olduklarn en iyi duyarlar. Btn vatandalarn millet
ve memlekete nfi ve hdim olmak lzumu orada daha iyi
anlalr.(...)96
1928 Kasm aynda balatlan alfabe deiikliinin kendi bana
pek ok glkleri beraberinde getirdii bir gerektir. Atatrk
zorluklar gze almtr. Btn lke batanbaa byk bir
dershaneye dntrlmtr. Lider, ehir ehir dolamaktadr,
okullarda, kahvelerde, meydanlarda kara tahtann banda
yurttalara yeni alfabeyi retmektedir. Millet Mektepleri projesi
95
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt II, (Ankara, TTE Y., 1959), s. 269.
96
Afet nan, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, (Ankara, TTK
Y., 1969), s. 122.

-34-
balatlmtr. Asker birlikler bata olmak zere, btn resm
kurumlarda, yetikinler iin yeni alfabeyi reten kurslar almtr.97
Asker birliklerdeki kurslarda lkenin vatan hizmetine alnan
gen erkek nfusuna yeni alfabenin yannda yurttalk bilgisi eitimi
de verilmektedir. 19261937 yllarnda terhis edilen askerlerin iinde
bu kurslardan mezun olanlarn oran yzde 20lerden yzde 70lere
doru inanlmaz bir hzla ykselmitir.98
1936 ylnda Atatrkn, Kltr Bakan Saffet Arkana verdii
bir t, Ordunun sivil halkn eitimi konusunda yapabilecei
katklardan yalnzca bir tanesinin yolunu amtr. Ordudan terhis
edilmi onba ve avulardan eitim-retim alannda
yararlanlmas mmkndr, diyen Atatrkn nerisi zerine
yetkililer, yllk ky okullarna retmen yetitirmek amacyla
projeyi derhal yrrle koymulardr. Bu erevede askerliini
onba veya avu olarak tamamlayan Trk genleri, sekiz ay sren
ve i eitimine esas alan bir kurstan sonra yllk ky okullarna
eitmen olarak atanmlardr.99
Deerli Arkadalarm,
Atatrkn liderlik vizyonunda onuncu zellik, Onun siyasi
hedefi olarak sylyorum kesin ve ak bir ekilde demokrasi
ynetimidir.
LAK, CUMHURYET VE KATILIMCI YNETM ARAMAK
1931-1943 arasnda aralksz 12 yl boyunca Harp Akademileri
Komutanl grevinde bulunan Orgeneral Ali Fuat Erdenin
deerlendirmesine gre; Atatrkn nnde drt tarih grev
bulunmaktadr.
Liderin nndeki bu drt tarih grev srasyla unlardr:
Yenilmi, silhlar alnm bir orduyu zafere ulatrmak;
97
Hikmet zdemir, Bir Cumhuriyet retmeni, G BFD, Cilt 2, Say 2,
(Gz 2000), s. 39.
98
Server R. skit, Trkiyede Neriyat Hareketleri Tarihine Bir Bak,
(stanbul, Devlet M., 1939), s. 188.
99
Cavit Binbaolu, Trkiyede Eitim Bilimleri Tarihi, (Ankara, MEB Y.,
1995), s. 228.

-35-
 Son yzyllarda hep alalan ve can ekien bir devletten mill
snrlar iinde tam bamsz bir vatan kurmak;
Bu vatan, yabanc istilasndan kurtardktan sonra hasta
adamn yerine tmyle yeni anlaya gre, canl ve yaama
kabiliyetini haiz bir mill devlete ikame etmek;
Ortaa detlerini kaldrarak modern bir cemiyet binas
kurmak;100
Lider, daha 27 Ekim 1922 gn Bursada Setbanda stanbul
retmenlerine yakn gelecekle ilgili dncesini yle aklamtr:
Hibir mantki delile dayanmayan birtakm ananelerin,
akidelerin muhafazasnda srar eden milletlerin ilerlemesi ok g,
ok ge olur; belki de hi olmaz. lerlemede kayt ve artlar
aamayan milletler hayat makul ve pratik dnemez. Hayat
felsefesini geni gren milletlerin hkimiyeti ve esareti altna girmeye
mahkmdur.101
Lider, 30 Austos 1924 gn byk asker zaferin ikinci
yldnmnde yle konumutur:
Ulusal egemenlik yle bir nurdur ki, onun karsnda zincirler
erir, ta ve tahtlar yanar, mahvolur. Uluslarn tutsakl zerine
kurulmu kurumlar her yanda yklmaya mahkmdurlar.102
22 Kasm 1922 gn Trkiye Byk Millet Meclisinin
hkmsz kld 600 yl sren hanedanlk idaresinin yerini, 29 Ekim
1923 gn ilan edilen ve ulus egemenliine dayal anayasal
cumhuriyetin kurumlar almtr.
Onun silah arkada smet nnnn szleriyle, Aslnda
Cumhuriyetin iln, dn yollarn esasndan kapamtr.103
Cumhuriyetilik, bir zgrlk ve ynetim teorisidir.104
100
Ali Fuat Erden, Mustafa Kemal Atatrk, Belleten, Cilt 20, Say 80, (Ekim
1956), ss. 543544.
101
Atatrkn Btn Eserleri, Cilt 14, (stanbul, Kaynak Y., 2004), s. 45.
102
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt II, (Ankara, TTE Y., 1959), s. 179.
103
smet nn, Devlet Kurucusu Atatrk, Belleten, Cilt 23, Say 129,
(1969), s. 17.

-36-
 Lider, bir zgrlk ve ynetim teorisi olarak cumhuriyetiliin
ok ksa srede uygulanmasn planlam, ynetmi ve
kurumlatrmtr.
Atatrk, Trkiyenin modern tarihinde, orduyu siyaset alanndan
uzaklatran ilk liderdir.
Liderin snf arkada Orgeneral Ali Fuat Cebesoyun
aktardna gre; 1908 htillinden sonra Ordu kurum olarak
siyasetin iinde yer aldndan subaylar arasnda blnme
balamtr. ttihat liderler, Ordunun gcne dayandklar iin
subaylarn siyasi faaliyetlerini zellikle desteklemilerdir. Atatrk,
askerlerin orduya dnmelerini ve siyaset kurumuyla ilikilerini
tmyle kesmelerini savunarak yle sylemitir:
Ordu muhakkak ve derhal siyasetten ekilmelidir. Aksi takdirde
bir kudret olma vasfn kaybedecektir. Bu ise memleket iin bir
felket olacaktr.105
Tek Adam adl ant eserin yazar, evket Sreyya Aydemire
gre; Atatrk, sivil idareye inanm bir askerdir. Ordunun siyasete
karmasn, Ordunun haysiyet ve vakarna aykr kabul etmitir.106
Yabanc yorumcu Lord Kinrossun szleriyle; Kemal Atatrk,
yeni bir Trkiye yaratmt[r].107
Lider, 25 Ekim 1919 gn Tasvir-i Efkr gazetesinden Ruen
Eref (naydn) ile mlkatnda muhalefet hakknda grn
aklamtr:
(...) Bence muhalefet hrmete deerdir. nk o da bir
almann rndr. Fakat edilecek itirazlar makul ve mutedil ve
meru sebeplere dayanmazsa deersiz olur.108
104
Philip Pettit, Cumhuriyetilik, (ev. Abdullah Ylmaz), (stanbul, Ayrnt Y.,
1997).
105
Ali Fuat Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, (stanbul, Baha M. 1967), s.
135.
106
evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, Cilt III, (stanbul, Remzi K., 1965),
510.
107
Lord Kinross, Atatrk, s. 575.
108
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt III, (Ankara, TTE Y., 1961), s. 7.

-37-
 Atatrk, 11 Aralk 1924 tarihli Times gazetesine siyas partilerle
ilgili grn yle aklamtr:
Mill hkimiyet esasna dayanan ve bilhassa cumhuriyet
idaresine sahip bulunan memleketlerde siyas partilerin varl
tabiidir. Trkiye Cumhuriyetinde de, birbirine rakip partiler meydana
geleceine phem yoktur.(...)109
Atatrk, Prof. Blent Dverin iaret ettii zere; Baz liderlerin
yapt gibi, demokrasiyi hibir zaman reddetmemi, bilakis
genliinin lkc, hrriyeti fikirlerine daima ve sadk ve k
kalmtr. Yapt denemeler, ok partili hayata gei tecrbeleri
bunu ispatlamaktadr.110
29 Kasm 1930 gn Trabzonda Cumhuriyet Halk Partisi
merkezinde konuurken muhalefet konusunda nemli bir
deerlendirme yapmtr:
(Reisicumhur Hz. Birinci Millet Meclisi zamanndan beri
memleketimizde teekkl eden muhalif hizip ve frkalarn faaliyet ve
akbetlerini hatrlatmlar, arzu edilen fikir mnakaas yerine
birtakm basit hissiyatn arpmasna ahit olduumuzu zntyle
kaydetmilerdir ve unlar eklemilerdir:)
Karmzda birok partiler varm gibi her gn daha fazla
faaliyetle almak, fikirlerimizi halk kitlelerinin iine yaymak ve
kylere kadar gtrmek mecburiyetindeyiz. Her an tarihe kar
hareketlerimizin hesabn verebilecek bir vaziyette bulunmak
lazmdr. Tasavvur ve faaliyetimizde bu kadar hassas ve mteyakkz
bulunmak suretiyle muhalifsiz bir frkann [ynetimin] mahzurlarn
ortadan kaldrm oluruz.111
phesiz fikirlerin, inanlarn baka baka olmasndan ikyet
etmemek lzmdr. nk btn fikirler ve inanlar, bir noktada
birletii takdirde, bu hareketsizlik almetidir, lm iaretidir. Byle
109
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt III, s. 77.
110
Blent Dver, Atatrk Gerei, Smerbank Dergisi 10 Kasm zel
Says, (1964), s. 167.
111
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt II, (Ankara, TTE Y., 1961), ss. 256
257.

-38-
bir hl elbette arzu edilmez. Bunun iindir ki gerek hrriyetiler,
taassupsuzluun umumi bir huy olmasn temenni ederler.112
Alman tarihi Dr. Ernest Jckh, Atatrkle aralarndaki bir
konumay yle anlatmtr:
1937de, Atatrkle diktatrlk hakknda mnakaa yaparken
bana, diktatr Hitleri neden istemediimi, fakat diktatr dedikleri
hlde kendisiyle neden dost olduumu sordu. Cevabmn bir ksm
uydu: Sizin diktatrlnz esir bir milleti hrriyete kavuturuyor,
hlbuki Hitlerin zulm hr bir milleti esarete gtryor. 113
ABDli tannm siyaset bilimci Prof. Dankwart Rustow, btn
meslek hayat boyunca Mustafa Kemal hukuk ve kanunilie kar
titiz bir sayg gsterdii saptamasnda bulunmutur.114
Atatrk meruiyetidir. Her eyin yasalardan yana
yrtlmesini ister. Meruiyet snrlarn zorlamaz. Engelleri kendine
has ve stn liderliinin verdii yetenekle ustaca aar. mkn ile
imknszln snrlarn son derece dikkatle, doru ve kesin olarak
izer.115
Atatrk, cumhurbakanl grevine mr boyu seilmesi
yolundaki bir neriyi reddetmi; her yeni yasama dneminde
cumhurbakan seimi yenilenmitir.
En fazla merak edilen ve tartlan soru udur:
Atatrk, siyasal bilimler anlamnda bir diktatr mdr, yoksa bir
(hrriyeti) zgrlk mdr?
Falih Rfk Atay ki harf devriminin en yakn tan-
anlatmaktadr:
Atatrk bir diktac m, bir hrriyeti mi idi? Bir akamst
birlikte Sarayburnu Parkna gitmitik. Bir aralk: Kimde kk bir
defter var? dedi. Sanrm garsonlardan biri kendisine bir kk cep
defteri uzatt. Bir eyler yazdn gryorduk. Biraz getikten sonra:
Bunlar sana okutacam, gzden geir! diye karalad sayfalar
112
Afet nan, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, s. 512.
113
Ernest Jckh, Ykselen Hill, (ev. Perihan Kuturman), (Uur K., 1946),
s. 223.
114
Dankwart A. Rustow, Devlet Kurucusu Atatrk, s. 605.
115
Bekir Tnay, Atatrk ve Liderlik, s. 389.

-39-
bana uzatt. Baktm, yaz benim Ankaradaki komisyondan getirdiim
yeni Latin alfabesi ile! Binlerce kiiye Atatrkn Trk yazsn
temelden deitiren szlerini okudum. Cokunca bir alktr, koptu.
ki gn sonra da Anadolu yolculuuna karak halka yeni yaz
dersleri verdi. Bu tepeden inme bir olupbitti idi. Byk Millet
Meclisinin bile haberi yoktu. Metodun diktatrce olduuna phe
edilemez.(...)
Diktatr sznden tiksindiini hep bilirdik. Devrinin diktatrleri,
Mussolini ve Hitler, demokrasiye kar idiler. Doktrinleri bu idi.
Atatrk karakterce demokrat ve inan bakmndan hrriyet rejimcisi
idi.
mr hrriyet artlarn hazrlamakla geti.116
Yine Falih Rfk Atay bir baka ansn yle anlatmtr:
Bir Avrupa yolculuundan dnen Recep Peker, Atatrke, tam
bir faist partisi tz tasla vermiti. Atatrk: Peker bunu nnye
okutmadan vermi olmal. Beylerin millete diktatrlk edecekler.
Kimin adna ve ne hakla? diye fkelenerek bir yana att.117

Siyas bir nder olarak anayasal demokratik ynetimi

yerletiren Atatrk, muhalefet partilerinin lkenin
modernletirilmesine kar glerin oda haline dntklerinin
anlalmas zerine planlarn ertelemek zorunda kalmtr.118
19231938 arasnda devrim hamlelerinin lideri Atatrkn
tutumu otoriter bir tek parti diktatrl olarak nitelenmektedir. Baz
gzlemciler Onu, iki dnya sava arasnda boy gsteren diktatrlerle
birlikte anmak yanlgsna dmlerdir. Atatrk, Hitler ve
116
Falih Rfk Atay, Atatrk Ne di?, (stanbul, Doan Karde M., 1968), ss.
56.
117
Falih Rfk Atay, Atatrk Ne di?, s. 8.
118
Andrew Mango, rnek Ynetici ve Lider Atatrk, s. 220.

-40-
Mussolininin aksine, ulusunu demokrasiye tayan dnm
hazrlamtr.119
Atatrke gre, Hrriyet olmayan bir memlekette lm ve
izmihll (yok olma) vardr; her terakkinin (ilerlemenin) ve kurtuluun
anas hrriyettir.120
Prof. Hikmet Bayurun aktardna gre;
Atatrk, yalnz bir konuda genel serbest tartmaya izin
vermemitir. O da dinin riyakrane smrlmesi konusudur. Bir
tedbirin yurt ve ulusun yarar veya zararna olduu tartlrken
herhangi bir kimse veya parti bunu, bilim, siyasa, hukuk vesaire
bakmndan inceleyeceine o ynleri brakp halka aka ve el
altndan bu yaplrsa cehennemde cayr cayr yanarsn, cinsinden
telkinlerde bulunursa, bu gibileriyle akl ve mantk yolundan giderek
hak kazanmak doal olarak kabil olamazd. (...)
Atatrkn diktatrl ancak ve ancak bu ynde kendini
gstermi ve tek parti usul, fiil bakmdan, ancak ve ancak bu
yzden kurulup yaamtr.121
Atatrkn laiklik anlay kendi szleriyle yledir:
Trkiye Cumhuriyetinde herkes Allaha istedii gibi ibadet
eder. Hi kimseye din fikirlerinden dolay bir ey yaplamaz. Trkiye
Cumhuriyetinin resm dini yoktur. Trkiyede kimsenin fikirlerini zorla
bakalarna kabul ettirme hakk yoktur. Artk samimi inananlar din
zgrlnn gereklerini renmilerdir. Buna ramen din
zgrlne kar, taassubun kk kurumu mudur? Din tolerans o
kimsede vardr ki, vatandann veya herhangi bir kimsenin vicdan
inanna kar kin duymaz. Ona sayg duyar. Bunu yapamasa bile
kendisininkine uymayan inanlar bilmezlikten gelebilir. Tolerans
budur. Ama sylemeliyim ki, bunu anlayanlar btn dnyada azdr.
Herkesin bizim gibi dndne inanmak zordur. Bugn grnen
tolerans deil, derman zayflam olan taassuptur. Herhalde
119
Hikmet zdemir, The Political Dimension of Kemalist Turkey, (the paper
presented to Symposium on the Occasion of the 80th Anniversary of the
Republic of Turkey, in the Diplomatic Academy, Vienna, 29 October 2003,).
120
Atatrklk I, (Ankara, Genelkurmay Y., 1988), s. 181.
121
Hikmet Bayur, Atatrk Hayat ve Eseri, s. 345.

-41-
toleransn arzu ettiimiz seviyeye gelmesi fikr terbiyenin yksek
olmasna balanr.122
Orgeneral Kazm zalpin tankl yledir:
[Atatrk] Meden Kanun karlmas iin yaplan almalar
sresinde, Artk Trkiye din ve eriat oyunlarna sahne olmaktan ok
yksektedir. Bu gibi oyuncular varsa, kendilerine baka tarafta sahne
arasnlar. Birtakm eyhlerin, dedelerin, seyitlerin, elebilerin,
babalarn, dervilerin arkasndan srklenen ve falclara, byclere,
frklere, muskaclara talih ve hayatlarn emniyet eden
insanlardan meydana gelmi bir ktleye, meden bir millet gzyle
baklabilir mi? Milletimizin gerek zelliini yanl anlamda
gsterebilen ve yzyllarca gstermi olan bu gibi kurulular, yeni
Trkiye Devletinde, Trkiye Cumhuriyetinde varlklarn
srdrebilirler mi? Her sarkly hoca sanmaynz, hoca olmak sarkla
deil, beyinledir. Efendiler ve Trk Milleti, iyi biliniz ki, Trkiye
Cumhuriyeti, eyhler, derviler, mritler, mensuplar lkesi olamaz.
En doru ve gerek tarikat, medeniyet yoludur. Medeniyetin
emrettiini yapmak, insan olmak iin yeterlidir, gibi szlerle
grlerini aklam[tr].123
Sayn Komutanm, Sekin Konuklar ve Deerli Arkadalarm,
imdi, Liderin zel bir nem verdii bir konuya geldik:
GEREK VE BLGYE DAYALI MLLYETLK (=MLL
SYASET)
Prof. Cavit Orhan Ttengile gre, Atatrkn milliyetilik
anlay kltr milliyetilii olarak nitelendirilebilir. Balca zellikleri,
mistik deil realist, romantik deil rasyonalist oluu ve
irredentismee yer vermeyiidir. te yandan, Atatrk retisinin
temel ta olan laiklikle btnleme halinde bulunduu iin de, yaygn
milliyetilik anlayna aykr olarak din faktr, Atatrk
milliyetiliinin dnda braklmtr. Ayrca rk faktr de bu
milliyetilik anlaynn dnda kalmtr.124
Literatrde milliyeti ideolojileri ekillendirenlerin genellikle snr
blgelerinden geldikleri ya da yetime yllarn yurt dnda
122
Sadi Irmak, Atatrk Bir an Al, (stanbul, nklp Y., 1984), s. 388.
123
Kazm zalp-Teoman zalp, Atatrkten Anlar, s. 69.
124
Cavit Orhan Ttengil, Atatrk Anlamak ve Tamamlamak, (stanbul,
Varlk Y., 1975), ss. 5455.
-42-
geirdikleri saptanmtr. Bu Fremdheitserlebniss (yabanclar
arasndaki yaant) sebebiyle ulusal kimlik meselesi, olaan bir sorun
olarak ele alnmamakta, aksine bilinli bazen de etin abalar
sonunda varlmas gereken bir tercih olarak grnmektedir.
Avrupada bu alanda pek ok rnek gsterilebilir. Atatrk ve
Makedonya asll Trk akranlar olduu kadar arlk Rusyasndan
gelen Trk milliyetileri bu rnee uymaktadr.125
Lider, bu ulus devleti mill siyaset zerine gerekletirmitir:
Farkl milletleri, ortak ve genel bir unvan altnda birletirmek ve
bu farkl ulus topluluklarn ayn hukuk ve koullar altnda
bulundurarak gl bir devlet oluturmak, parlak ve ekici bir siyasi
grtr. Fakat aldatcdr. Hatta hibir snr tanmayarak, dnyada
mevcut btn Trkleri dahi bir devlet hlinde birletirmek,
gereklemesi mmkn olmayan bir hedeftir. Bu, yzyllarn ve
yzyllarca yaamakta olan insanlarn ok ac, ok kanl olaylar ile
ortaya koyduu bir gerektir.
slmclk.. Turanclk siyasetinin baar kazandna ve
dnyay uygulama alan yapabildiine tarihte rastlanmamaktadr. Irk
ayrm gzetmeksizin, btn insanl kapsayan tek bir dnya devleti
kurma hrslarnn sonular da tarihte yazldr. stilc olmak
hevesleri konumuzun dndadr.(...)
Bizim ak ve uygulanabilirlik grdmz siyas yntem, mill
siyasettir. Dnyann bugnk genel koullar ve yzyllarn kafalarda
ve karakterlerde yerletirdii gerekler karsnda hayalperest olmak
kadar byk yanlg olamaz. Tarihin dedii budur; bilimin, akln,
mantn dedii byledir.
Ulusumuzun, gl, mutlu ve salam bir dzen iinde
yaayabilmesi iin, devletin btnyle mill bir siyaset gtmesi ve
siyasetin i rgtlerimize tam uyumlu ve dayal olmas gereklidir. Mill
siyaset demekle anlatmak istediim udur: Mill snrlarmz iinde,
her eyden nce kendi gcmze dayanarak varlmz koruyup
ulusun ve lkenin gerek mutluluuna ve bayndrlna almak;
geliigzel, ulalmayacak istekler peinde ulusu uratrmamak ve
125
Karl W. Deutsch, Nationalism and Social Communication, (New York,
1953), s. 85 ve Hans Kohn, The Idea of Nationalism, (New York, 1948), s.
5-6dan: Dankwart Rustow, Devlet Kurucusu Atatrk, ss. 613614.

-43-
zarara sokmamak; uygarlk dnyasnn uygarca ve insanca
davrann ve karlkl dostluunu beklemektir.126
Prof. Zeki Hafzoullarna gre ulus, bir yerde yerleik bir
halkn bir siyasal kimlik kazanmasdr. Trkiye ahalisi, Anadolu
topraklarnda, kendi bamsz iradesiyle bir kurtulu sava vererek,
siyasal bir kimlik kazanmtr. Bu kimlik Trk Ulusudur.127
Burada ulus sznn banda yer verilen Trk sz Osmanl
sznn devam olarak anlalmaldr. Herkes Osmanl, herkes
Trktr. Yani, bu topraklarda yaadnz ve ihanet etmediiniz
srece sizi Trk Ulusundan kabul ediyoruz demektir.
Ne mutlu Trkm diyene! sz bu adan son derece
anlamldr.
Lider, Onuncu Yl Nutkunda bu tarih gerei bir kez daha
vurgulamtr:
Trk milleti!
Kurtulu Savana baladmzn on beinci ylndayz.
Bugn Cumhuriyetimizin onuncu yln doldurduu en byk
bayramdr. Kutlu olsun!
Bu anda Trk milletinin bir ferdi olarak bu kutlulua
kavumann en derin sevinci ve heyecan iindeyim.
Yurttalarm!
Az zamanda ok byk iler yaptk: Bu ilerin en by,
temeli, Trk kahramanl ve yksek Trk kltr olan Trkiye
Cumhuriyetidir.
Bundaki muvaffakiyeti Trk milletinin ve onun deerli
ordusunun bir ve beraber olarak azimkrane beraber yrmesine
borluyuz. Fakat yaptklarmz asla kfi grmeyiz. nk daha ok
ve daha byk iler yapmak mecburiyetinde ve azmindeyiz.
Yurdumuzu dnyann en mamur ve en meden memleketleri
seviyesine karacaz. Milletimizi en geni refah vasta kaynaklarna
sahip klacaz. Mill kltrmz muasr medeniyet seviyesinin
stne karacaz. Bunun iin bizce zaman ls gemi asrlarn
gevetici zihniyetine gre deil, asrmzn srat ve hareket
mefhumuna gre dnlmelidir. Geen zamana nispetle daha ok
126
Kemal Atatrk, Nutuk, Cilt II, (Ankara, TDTE Y., 1973), ss. 436437.
127
Zeki Hafzoullar, Trk Ceza Hukukunun Ulusall Meselesi, s. 127.

-44-
alacaz. Daha az zamanda, daha byk iler yapacaz. Bunda
da muvaffak olacamza phe yoktur. nk Trk milletinin
karakteri yksektir. Trk milleti alkandr. Trk milleti zekidir. nk
Trk milleti birlik ve beraberlikle glkleri yenmesini bilmitir. Ve
nk Trk milletinin yrmekte olduu terakki ve medeniyet
yolunda, elinde ve kafasnda tuttuu meale, mspet ilimdir. unu da
ehemmiyetle tebarz ettirmeliyim ki, yksek bir insan cemiyeti olan
Trk milletinin tarih bir vasf da, gzel sanatlar sevmek ve onda
ykselmektir. Bunun iindir ki, milletimizin yksek karakterini,
yorulmaz alkanln, ftr zeksn, ilme balln, gzel sanatlara
sevgisini, mill birlik duygusunu mtemadiyen ve her trl vasta ve
tedbirlerle besleyerek inkiaf ettirmek mill lkmzdr.128
Atatrk, Trk milliyetiliinin hedefini ada uygarlk dzeyine
ulamak eklinde gstermitir:
Lider, milliyetilik ve adalama hedefi arasndaki kopmaz
ilikiyi yle vurgulamtr:
Artk duramayz, behemehal ileri gideceiz. Geriye ise hi
gidemeyiz. nk ileri gitmeye mecburuz. Millet aka bilmelidir.
Medeniyet yle bir atetir ki, ona bigne olanlar yakar ve mahveder.
inde bulunduumuz medeniyet ailesinde lyk olduumuz yeri
bulacak ve onu muhafaza ve iln edeceiz. Refah, saadet ve
insanlar buradadr.129
Atatrk, 14 Austos 1920 gn Erzurum Mebusu Durak Bey ve
arkadalarnn Kazm Karabekir Paann ynetiminde ark Cephesi
Kuvvetlerinin saldrgan Ermenilere karlk vermeyii iddiasyla ilgili
bir soru nergesi zerine unlar sylemitir:
(...) Vaka bize milliyeti derler, fakat biz yle milliyetileriz ki,
bizimle ibirlii iindeki btn milletlere hrmet ve riayet ederiz.
Onlarn btn milliyetlerinin icabetini tanrz. Bizim milliyetiliimiz
her halde hodbinane ve marurane bir milliyetilik deildir(...)130
Atatrk, ulusuna bir t olarak yle seslenmitir:
Millete unu da ihtar ettim ki, kendimizi cihann hkimi
zannetmek gafleti, artk devam etmemelidir. Hakik mevkiimizi,
128
Atatrkn Sylev ve Demeleri, I-III, (Ankara, AAM Y., 1989), s. 318.
129
Mjgn Cunbur, Atatrk ve Mill Kltr, (Ankara, Babakanlk B., 1973), s.
36.
130
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt I, (Ankara, TTE Y., 1961), s. 101.
-45-
dnyann vaziyetini tanmamaktaki gafletle, gafillere uymakla
milletimizi srklediimiz felaketler yetiir! Bile bile ayn faciay
devam ettiremeyiz!131
Lider, 17 ubat 1923 gn zmir ktisat Kongresi alnda
unlar sylemitir:
(...) D politika, i tekilt ve i politikaya dayandrlmak
mecburiyetindedir, yani i tekilatn tahamml edemeyecei
genilikte olmamaldr. Yoksa hayal d politikalar peinde
dolaanlar, dayanak noktalarn kaybederler.(...)132
Lider, 17 Mart 1937 gn Romanya Dileri Bakan Antonescu
ile grmesinde de milliyetilik ve blgesel ve uluslararas bar
arasndaki kopmaz ba vurgulamtr:
(...) Bugn btn dnya milletleri aa yukar akraba
olmulardr ve olmakla meguldrler. Bu itibarla insan mensup
olduu milletin varln ve saadetini dnd kadar, btn dnya
milletlerinin huzur ve refahn dnmeli ve kendi milletinin saadetine
ne kadar kymet veriyorsa, btn dnya milletlerinin saadetine
hizmet etmeye elinden geldii kadar almaldr. Btn akll
adamlar takdir ederler ki, bu uurda almakla hibir ey
kaybedilmez. nk dnya milletlerinin saadetine almak, dier bir
yoldan kendi huzur ve saadetini temine almak demektir. Dnyada
ve dnya milletleri arasnda skn, aklk ve iyi geim olmazsa, bir
millet kendi kendisi iin ne yaparsa yapsn huzurdan mahrumdur.
Onun iin ben sevdiklerime unu tavsiye ederim:
Milletleri sevk ve idare eden adamlar, tabi evvela ve evvel
kendi milletinin mevcudiyet ve saadetinin mili olmak isterler. Fakat
ayn zamanda btn milletler iin ayn eyi istemek lazmdr.
Btn dnya hadiseleri bize bunu aktan aa ispat eder. En
uzakta zannettiimiz bir hadisenin bize bir gn temas etmeyeceini
bilemeyiz
Bunun iin insanln hepsini bir vcut ve bir milleti bunun uzvu
addetmek icap eder. Bir vcudun parmann ucundaki acdan dier
btn aza mteessir olur.133
131
Kemal Atatrk, Nutuk, Cilt II, (Ankara, TDTE Y., 1973), s. 712.
132
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt II, (Ankara, TTE Y., 1959), s. 101.
133
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt II, ss. 281282.

-46-
 Atatrk, uluslararas ilikilerde bakalarnn i ilerine
karmama ilkesini gereki ve bilgiye dayal bir milliyetilik
anlayyla uygulamtr.
Lider, silahszlanma sznn btn dillerde kural d bir fiil
olduunu ok iyi bilmektedir. nk silahszlanma fiili, birinci ahslar
tarafndan kullanlmaz; imdiki zamanda ve gemi zamanda da
kullanlmaz. En ok gelecek zaman iin ve ikinci ahsta kullanlr.
Birinci Dnya Savandan sonra Fransa Meclis Bakan Herriotun
Cenevrede bir konferansta vurgulad gibi, silahszlanyorum veya
silahszlandm denilmez, silahszlanacaksn denilir.134
Deerli Arkadalarm,
Liderin, ulusuna stratejik vasiyeti nedir?
HER ALANDA UYGAR DNYADA YARIMAK (MLL LK)
2630 Austos 1922 gnlerindeki Bakomutanlk Zaferi
ardndan Mustafa Kemal Paayla bulumak iin zmire giden Falih
Rfk Atay ve arkadalar beklenmedik bir durumla karlamlardr:
zmire gittiimiz zaman iini bitiren deil, henz iine
balayacak olan bir liderle bulutuk.
Erzurumdan zmire bir dmanla dverek gelmiti. Onun
denize dkldn gryorduk. Rahattk. Kurtulmutuk. O ise bu
defa zmirden Erzuruma doru i dmanla, medeniyet dman ile
dvmeye hazrlanyordu.135

Gazi, bir gn Meclis krssnde asrilemekten sz ederken, bir

mebus biraz da itiraz anlamna gelecek ekilde, Paam asri olmak
ne demektir? diye sorduunda, derhal, Asri olmak demek, adam
olmak demektir! cevabn vermitir.136
(...) Derler ki: Biz adam deiliz ve olamayz! Kendi kendimize
adam olmamza imkn yoktur. Biz kaytsz artsz mevcudiyetimizi
bir ecnebiye tevdi edelim. Balkan muharebesinden sonra milletin,
134
Gaston Bouthoul, Politika Sanat, (ev. S. Eybolu-V. Gnyol), (stanbul,
an Y., 1976), s. 289.
135
Falih Rfk Atay, Niin Kurtulmamak? (stanbul, Varlk Y., 1953), s. 6.
136
Kazm zalp-Teoman zalp, Atatrkten Anlar, s. 69.

-47-
bilhassa ordunun banda bulunanlar da, baka tarzda fakat ayn
zihniyeti takip etmilerdir.
Trkiyeyi byle hastalkl yollarla tkeni ve yok olu vadisine
sevk edenlerin elinden kurtarmak lazmdr. Bunun iin, kefolunmu
bir hakikat vardr, ona itaat edeceiz. O hakikat udur: Trkiyenin
khne dncesini bsbtn yeni bir imanla donatmak. Btn millete
taze bir maneviyat vermek.137
nklbn temellerini her gn derinletirmek, desteklemek
lazmdr. Birbirimizi aldatmayalm. Uygar dnya ok ilerdedir. Buna
yetimek, o uygarlk dairesine dhil olmak mecburiyetindeyiz.138
Atatrk, uygarlk konusunda unu dnmektedir:
lkeler eitlidir. Fakat uygarlk birdir ve bir ulusun ykselmesi
iin de bu biricik uygarla katlmas gereklidir.139
Atatrke gre, ada uygarlk bat uygarldr. Fakat bu
batllarn veya Hristiyanln deil, btn insanln ortak
rndr.140
Biz bat uygarln bir taklitilik yapalm diye almyoruz. Onda
iyi olarak grdklerimizi, kendi bnyemize uygun bulduumuz iin,
dnya uygarlk seviyesi iinde benimsiyoruz.141
Atatrk, 27 Eyll 1923 gn Neue Freie Presse muhabirine
yle konumutur:
(...) Dou ve Batdan, birbirine dman iki lke ve birbirine zt
iki dnce biimi olarak sz edilecekse, bu dmanln
kaynaklarn Avrupada aramak yerinde olur. Trk halkna daha iyi
hkmetmek ve her trl hr iradenin basks altna almak istedikleri
iin, imparatorluk dneminde padiahlarn, halkn Avrupa ile olan en
ufak temasn gayretli bir biimde engellemeye altklar dorudur.
Ama biz Trk milliyetileri evremize bulank olmayan gzlerle
137
Kemal Atatrk, Nutuk, (Ankara, AAM Y., 1989), ss. 424425.
138
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt II, s. 223.
139
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt III, s. 14.
140
smet Giritli, Atatrklk-Kemalizm Neden Demokratik ve Pragmatik Bir
Dnce Sistemidir?, s. 46.
141
Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, (Ankara, Bankas Y.,
1959), s. 176.

-48-
bakyor, yurt iinde dndaki tm olaylar ve gelimeleri dikkatle
izliyoruz. Halkmzn dier kltr toplumlaryla olan ban mmkn
olduunca salamann kendi lehine olacann bilincindeyiz. Biz
Avrupa ile olan karlkl ilikilerimizi hibir ekilde engellemek
niyetinde deiliz, aksine bu ilikilerin hzl ve zamannda gelimesini
salamak iin elimizden gelen her eyi yapmak istiyoruz. Bizim bu
tutumumuz Trk eksenofobisinin byk bir yanlg olduunu ak
seik ortaya koyuyor.142
Gzlerimizi kapayp herkesten ayr ve dnyadan uzak
yaadmz dnemeyiz. lkemizi bir snr iine alp dnya ile
ilgisiz yaayamayz. leri ve uygar bir ulus olarak ada uygarlk
alan iinde yaayacaz. Bu yaama da ancak bilgi ile teknik ile olur.
Bilgi ve teknik nerede ise orada olacaz ve ulusun her bir insannn
kafasna koyacaz. (...)143
Lider, 29 Ekim 1923 gn Fransz Gazeteci Maurice Pernotya
da unlar sylemitir:
(...) Yabanc dmanl noktasna gelince; u bilinsin ki, biz
ecnebilere kar herhangi dmanca bir his beslemediimiz gibi
onlarla dosta ilikide bulunmak arzusundayz. Trkler, btn
medeni milletlerin dostlardr. Yabanclar memleketimize gelsinler,
bize zarar vermemek, hrriyetlerimize mklat karlmasna
almamak artyla burada daima hsn kabul greceklerdir.
Maksadmz yeniden dostluk kurmak, bizi baka milletlere balayan
balar glendirmektir. Memleketler muhteliftir, fakat medeniyet
birdir ve bir milletin terakkisi iin de yegne medeniyete itirak etmesi
lzmdr. Osmanl mparatorluunun sktu, Batya kar elde ettii
zaferlerden ok marur olarak, kendisini Avrupa milletlerine balayan
ilikileri kestii gn balamtr. Bu bir hata idi, bunu tekrar
etmeyeceiz.
(...) Biz daima doudan batya doru yrdk. Eer bu son
senelerde yolumuzu deitirdikse, itiraf etmelisiniz ki, bu bizim
hatamz deildir. Bizi siz mecbur ettiniz. Ricat arz ve gayr ihtiyar
oldu. (...) Vcutlarmz douda ise fikirlerimiz batya doru ynelik
kalmtr.
142
Hans-Jrgen Kornrumpf, Mustafa Kemal Paa ile Yaplan Sylei,
Mustafa Kemal Atatrk, 18811981, (Ankara AAM Y., 1997), s. 23.
143
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt III, s. 45.

-49-
 Memleketimizi asriletirmek istiyoruz. Btn mesaimiz
Trkiyede asri, binaenaleyh batl bir hkmet vcuda getirmektir.
Medeniyete girmeyi arzu edip de, Batya ynelmemi millet
hangisidir? Bir istikamette yrmek azminde olan ve hareketinin
ayanda bal zincirlerle ikl edildiini gren insan ne yapar?
Zincirleri krar, yrr. Fakat ortaya kan hadise, Trkiyenin kaytsz
artsz mill egemenliine sahip olmas neticesidir.(...)144
Sayn Komutanm, Sekin Konuklar ve Deerli Arkadalarm;
Trk Ulusunun Kahraman Evlad ve Trk Ordularnn Ebedi
Bakomutan Kemal Atatrkn liderlik srlarn bir kez daha
sralamak istiyorum:
ALIKAN, AKILCI VE CESUR OLMAK
VATANINA VE ULUSUNA KENDN ADAMAK (=DEALST
OLMAK)
GCN ULUSTAN VE ONU TEMSLCSNDEN ALMAK
DORU ZAMANDA DORU KARAR ALMAK VE UYGULAMAK
SAVAI VE BARII PLANLAMAK VE YNETMEK (=KRZ
YNETM)
DNCELERN ULUSLA PAYLAMAK, ULUSU DNLEMEK
VE POPULZMDEN UZAK DURMAK
SALAM BR TARH BLGSYLE ZAMANIN NNDE
KOMAK (=MLL VZYON)
EKONOMDE NCLK
ORDUYU YURTTALARIN ETM SRECNE KATMAK
LAK, CUMHURYET VE KATILIMCI YNETM ARAMAK
GEREK VE BLGYE DAYALI MLLYETLK (=MLL
SYASET)
HER ALANDA UYGAR DNYA LE YARIMAK (=MLL LK)
Harp Akademilerimizin 2008-2009 retim Yl Al Dersini
bitirirken; sizlere son olarak; Gney Amerika'da, ili'nin baehri
Santiago'da Atatrk iin dikilmi bir anttan sz etmek istiyorum. Bu,
Santiago ehrinin gzel bir meydannda ve ok gzel bir yeilliin
banda bir anttr. Bu antta, spanyolca bir kitabe vardr.
144
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt I-III, ss. 9091.

-50-
 Size, bu kitabede yazlanlarn Trkesini syleyeceim.
yle diyor kitabede:
Mustafa Kemal Atatrk
Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu ve vatann fedakr, sadk
hizmetkr, ei bulunmaz kahraman ve insanlk idealinin canl
simgesi.
Tm hayatn Trk Halkna adad ve ruhunun atei, halkna esin
kayna tekil etti. Hatras, halknn ruhunu alevler iinde brakan
ebed bir meale olarak kalacaktr.

-51-