MATERIJALI TIVO

Energetske maine pretvaraju jedan oblik energije u drugi tehniki koristan vid energije.
Radne maine se uglavnom bave manipulacijom materijala:
*pomou energije premjetaju materijal sa jednog mjesta na drugo,
*pomou energije mijenjaju oblik i/ili energetsko stanje materijala.

Materijali su vrste materije potrebna za nastanak korisnih konstrukcija.

Izabrani materijal mora imati odreene mehanike osobine:
- mora biti tehnologian to znai da se eljeni element moe proizvesti raspoloivim
proizvodnim tehnologijama,
- mora biti ekonomian dakle, cijena materijala mora biti prihvatljiva tritu,
- mora biti ekologian ne smije zagaivati okolinu i poeljno je da se moe reciklirati.
Pojednostavljeni ciklus inenjerskih materijala (knjiga).

Osnovne grupe materijala koji se koriste u mainstvu su:

*metali elik, eljezo, neeljezni materijali;
*nemetali poluprovodnici, polimeri, staklo;
*prirodni materijali mineralni prirodni materijali, organski prirodni materijali;
*kompoziti mjeavine materijala.

Konstrukcioni materijali za izradu mainskih elemenata:

*metali i legure eljezni metali elici i gvoe (elici: konstrukcioni, visoko, nisko legirani i
drugi, a gvoe: sivo, bijelo...),

*neeljezni metali laki i teki (laki: aluminij, titan, magnezij..., a teki: bakar, olovo, cink i
dr.),

*nemetali prirodni i vjetaki materijali (prirodni: drvo, kamen, glina..., a vjetaki:

polimeri, staklo, keramika i drugi),

*kompoziti mjeavine materijala esticama, vlaknima ojaani kompoziti, laminati i

drugi...).

Konstrukcioni materijali imaju prvenstveno mehaniku funkciju; sekundarno i neku drugu

ulogu (npr. zatitnu, hemijsku,...,termiku funkciju).

Funkcionalni materijali prvenstveno imaju odreenu ulogu, za razliku od konstrukcionih

materijala; dok im je sekundarna sklonost ka vrstoi i mehanikoj funkciji.
Statika optereenja su optereenja uzrokovana konstantnim silama i/ili momentima.

Dinamika optereenja su optereenja uzrokovana promjenjivim silama i/ili momentima.

Osnovne vrste optereenja kojima mogu biti izloeni mainski elementi su:
*mehanika - optereenje koje nastaje pod dejstvom sila i njihovim momentima.
podjela prema vrsti:
zatezanje, uvijanje, pritisak, savijanje i izvijanje.
podjela prema nainu dejstva:
statika, dinamika, udarna, vibraciona.
podjela prema duini trajanja:
kratkotrajna i dugotrajna.

*termika optereenje koje nastaje pod dejstvom toplote.

podjela prema temperaturnom reimu:
normalne, poviene, sniene temperature, termiki okovi.

*koroziona optereenja koja nastaju usljed agresivnog dejstva okoline na mainski

element.
Najee kombinacije optereenja su:
- mehaniko-termika,
- mehaniko.koroziona,
- termiko-koroziona.
Eksploatacioni uslovi su, zapravo, optereenja koja djeluju na mainski element. Najea tri
su zapravo osnovna optereenja, da ih ne nabrajam opet.

Mehanike osobine metala (elika) mijenjaju se obradama:

*termika,
*termo-hemijska,
*termo-mehanika.
Proizvodne tehnologije imaju za cilj iz nekog polaznog materijala dobiti mainski dio na
nain da mijenjaju oblik i zapreminu materijala.
Glavne grupe proizvodnih tehnologija su:
- izvorno oblikovanje,
- oblikovanje deformacijom,
- oblikovanje razdvajanjem,
- oblikovanje spajanjem,
- nanoenje prevlaka,
- promjena osobina.
Atomi su najsitniji dijelovi materije sa svojstvima karakteristinim za element.
Broj protona u jezgru se naziva atomski broj (Z) i on odreuje hemijske osobine elementa.
Stabilni atom nekog elementa je atom kod kojeg je odnos neutrona i protona, N\Z1.
Izotopi su atomi koji imaju vie neutrona nego protona, u jezgru. Radioaktivni izotopi su
atomi kod kojih je odnos neutrona i protona N\Z 1,5; Dakle, jezgro je nestabilno, a
element radioaktivan, tj. podlijee samoraspadanju.
Elektroni su negativno naelektrisane estice. Oni, pogotovo oni spoljni, odreuju veinu
elektrinih, mehanikih, hemijskih i termikih osobina atoma.
Oni osciluju oko jezgra na raznim energetskim nivoima, odnosno na razliitim udaljenostima,
veoma velikom brzinom, reda 1000km/s uz istovremeno obrtanje oko svoje ose.

Postoje 4 kvantna broja: glavni kv. broj (n), sporedni kv. broj (l), magnetni kvantni broj i
kvantni broj elektronskog spina .
Jon je atom kod kojeg je razliit broj elektrona u omotau, od broja protona u jezgru; dajui
atomu time negativno (anion) ili pozitivno naelektrisanje (kation).
Jonska, kovalentna i metalna veza (knjiga, ukratko).
Polimorfija je sposobnost vrste materije (karakteristina za metale) da postoji u dva ili vie
oblika kristalnih reetki, u zavisnosti od pritiska i temperature. Primjer-eljezo
, , faza.
Izotropija je pojava da odreeni metal (ili materija, u optem sluaju) ima identine osobine
u svim pravcima u kojima se one ispituju.
Anizotropija je pojava suprotna izotropiji, odnosno da metal (materija) nema identine
osobine u svim pravcima, nego da one zavise od orijentacije i teksture (usmjerene su na
tano odreen nain).

Najvanije osobine metala:

*Mehanike:
- ilavi, kruti, otporni na habanje;
*Fizikalne:
- velika specifina teina, podloni koroziji, loe priguuju vibracije, ograniena temperatura
primjene (cca 1000C);
*Tehnoloke:
- dobra plastinost i zavarljivost, kao i livkost.
Razlike izmeu metala i nemetala:
*metali imaju malo elektrona na spoljnoj ljusci, 3 ili manje, a nemetali 4 ili vie;
*metali obrazuju katione gubitkom elektrona, a nemetali anione primajui te iste elektrone;
*metali imaju niske elektronegativnosti, a nemetali visoke.
Milerovi indexi: Ako se kristalografska ravan definie sa 3 odsjeka na koordinatnim osama
x,y,z, ali ako se umjesto navedenih odsjeaka uzmu reciprone vrijednosti odsjeaka osa,
onda se ove koordinate nazivaju kristalografski Milerovi indexi. Pomou njih se mogu
oznaavati:
- odreene take u prostoru,
- odreene ravni u prostoru,
- odreeni pravci u prostoru,
- odreene familije kristalografskih ravni.
U prirodi, veina kristalnih tvari su polikristali - nakupine veih ili manjih jedininih kristala
(monokristala) razliitog oblika koje nazivamo kristalna zrna.
Monokristali su kristalini materijali koji se sastoje samo od jednog kristala (zrna). Nastaju iz
samo jedne klice. Interesantni su zbog svojih meh. osobina, jer ne postoje granice zrna niti
sluajno orijentisana zrna.
Kristalizacija je prelaz rastopljenog metala ili legure u vrsto stanje.
Osnovnu kristalnu eliju kristalnog tijela karakteriu veliina, oblik i raspored atoma unutar
te elije.
Parametrom kristalne reetke smatramo najkrae rastojanje izmeu centara 2 susjedna
atoma jedne kristalne reetke. On se izraava u nanometrima.
Faktor slaganja atoma (FSA) predstavlja odnos zapremine atoma u osnovnoj eliji i
zapremine osnovne elije.
Oblik kristalne reetke ima najvei uticaj na plastinost datog metala; to je vei faktor
slaganja atoma, metal ima bolju plastinost.
Najei tipovi kristalnih reetki kod metala su:
*prostorno centrirana kubna kristalna reetka,
*povrinski centrirana kubna kristalna reetka,
*heksagonalna (gusto sloena) kristalna reetka.
Neki metali sa povrinski cen. kubnom reetkom su: aluminij, bakar, zlato, olovo...;

Veliina kristalnog zrna pri kristalizaciji metala zavisi od stepena podhlaivanja, koji utie na
broj klica i brzinu rasta zrna.
Na nju se, dakle, moe uticati podeavanjem stepena podhlaivanja.
Sitnozrnastu strukturu postiemo optimalnim stepenom podhlaivanja. to je zrno sitnije,
bolja je vrstoa, plastinost kao i ilavost.

Sitno zrno nastaje pri veem podhlaivanju kada se stvara vei broj centara za kristalizaciju u
jedinici vremena i zapremine i kada je mala brzina rasta kristala.
Krupna zrna nastaju pri malom stepenu podhlaivanja usljed ega se stvara mali broj
centara za kristalizaciju u jedinici vremena kao i kad je vea brzina rasta kristala.
Za odreivanje veliine metalnih zrna postoji niz metoda:
*metoda poreenja veliine zrna sa etalonima (metoda ASTM)
*metoda brojanja zrna: obuhvaenih povrinom i presjenom linijom.

Greke kristalne reetke se klasifikuju prema njihovoj geometriji i obliku. Tri glavne grupe
su:
*nultodimenzionalne takaste greke,
*jednodimenzionalne ili linijske greke (dislokacije),
*dvodimenzionalne greke obuhvataju spoljne povrine i unutranje granice zrna.

Vakansije predstavljaju takaste greke, odnosno pojavu da neko mjesto u reetki ostaje
upranjeno i poslije uspostavljanja toplotne ravnotee.
Dislokacije predstavljaju linijske greke koje u kristalinim vrstim tijelima prouzrokuju
poremeaj reetke koncentrisan oko linije.

Granice zrna su povrinski poremeaji u polikristalinim metalima koji razdvajaju zrna

(kristale) razliitih orijentacija.
S veim brojem greaka raste vrstoa, a plastinost se smanjuje;
Posljedica gomilanja dislokacija = vea vrstoa,
Posljedica kretanja dislokacija = trajna plastina deformacija.

Zavisno od veliine vektora Burgersa razlikuje se jedinina, sloena i nepotpuna dislokacija.

*Jedinina ostvaruje pomjeranje za 1 parametar reetke,
*Sloena ima vrijednost pomjeranja koje odgovara viestrukom parametru reetke i ona je
nestabilna,
*Nepotpune imaju vrijednost vektora pomjeranja manji od parametra reetke.

Dislokacije nastaju u toku ovravanja kristalinih vrstih tijela; takoer se obrazuju trajnim
ili plastinim deformisanjem tih tijela; okupljanjem praznina, kao i atomskim
nepodudarnostima u vrstim rastvorima.
Dislokacije nestaju kada se susretnu dvije dislokacije suprotnog predznaka (one se, dakle,
ponitavaju), zatim termikim obradama one takoer isezavaju; u sutini prestaju kad
proces klizanja zavri.
Difuzija u vrstim tijelima predstavlja provlaenje atoma jedne komponente kroz kristalnu
reetku druge komponente.

Postoje 2 glavna mehanizma difuzije atoma u kris. reetki:

*mehanizam praznina (supstitucioni),
*intersticijski mehanizam.
Koji od ova dva e biti, zavisi prvenstveno od veliine atoma koji uestvuju u difuziji.

Supstitucijski mehanizmi atomi se mogu kretati u kris. reetkama iz jednog atomskog

mjesta u drugo ako postoji dovoljna aktivaciona energija putem termikih oscilacija atoma i
ako postoje praznine ili druge greke u kris. reetki za atome da se pomjere u njih.
Intersticijski mehanizmi tada se atomi kreu od jednog intersticijskog mjesta u drugo
susjedno intersticijsko mjesto bez trajnog pomjeranja nekog od atoma u osnovnoj kristalnoj
reetki.

Difuzija zavisi od temperature na kojoj se vri, od gustine kristalne reetke, od tipa greaka,
od koncentracije difundujuih atoma.

Fickov Zakon glasi: =
J fluks ili rezultujui protok atoma,
D konstanta proporcionalnosti koja se naziva koeficijent difuzije;

- gradijent koncentracije.

Difuzija pri stacionarnom stanju tj. kad ne postoji promjena u koncentraciji rastvorenih
atoma za sistem u toku vremena (uslovi se, dakle, ne mijenjaju s vremenom) predstavlja
rezultujui protok atoma od vie ka nioj koncentraciji. I taj protok je jednak zapravo desnoj
strani jednaine prvog Fickovog zakona (eno ga gore).

Difuzija pri nestacionarnom stanju difuzija do koje dolazi ako se povea koncentracija
difundujuih atoma u nekoj taki u x-smjeru, u toku vremena.
Supstitucijski vrsti rastvori nastaju pod sljedeim uslovima (uslovima za potpunu
rastvorljivost):
*prenici atoma elemenata ne smiju da se razlikuju vie od oko 15%,
*kristalne strukture 2 elementa moraju biti iste,
*ne treba da postoji primjetna razlika u elektronegativnostima dva elementa tako da se nee
ni obrazovati jedinjenja,
*dva elementa treba da imaju istu valencu.

Intersticijski vrsti rastvori se mogu obrazovati kad je jedan atom mnogo vei od drugog.
Jer, u ovim rastvorima atomi se smjetaju u prostore izmeu atoma rastvaraa ili osnove. Ovi
prostori/rupe se nazivaju intersticije.

Nacrtaj supstitucijski vrsti rastvor koji grade elementi A i B (knjiga, str. 60.,slika 3).

Ovravanjem legure (A+B) moe nastati eutektikum ukoliko su A i B u tano odreenom

omjeru, potrebnom za nastanak eutektikuma.

Legura je sistem koji se sastoji iz 2 ili vie komponenti (elemenata), od kojih je barem jedna
metal, a ostale mogu biti metali, nemetali ili prijelazni elementi (metaloidi).

Hemijska jedinjenja nastaju spajanjem 2 ili vie elemenata, a odlikuju se:

*tano odreenim sastavom, izraenim hemijskom formulom,
*svojom sopstvenom kris. reetkom, razliitom od kris. reetki elemenata koji ulaze u taj spoj,
*izraenim individualnim svojstvima,
*stalnom temperaturom kristalizacije.

Hukov zakon odreuje granicu elastinosti, tj. granicu do koje se smatra da nema trajnih
deformacija i glasi:
0
=
0
gdje je:
(mm) izduenje,
(N) spoljanje optereenje,
0 (mm) poetna mjerna duina probnog tapa,
0 (2 ) - povrina poprenog presjeka,

(2 ) - modul elastinosti.
Modul elastinosti (koeficijent proporcionalnosti u jednaini ( = ), E, Jangov modul;
u direktnoj je vezi sa meuatomskim silama veze, on je i mjera krutosti materijala. Krut
materijal, sa visokom vrijednou Jangovog modula odrava svoje dimenzije i oblik pod
elastinim optereenjem.

- epsilon - zapravo predstavlja jedininu deformaciju ( ), dakle odnos izduenja i poetne
0
mjerne duine.

Modul klizanja, G, predstavlja odnos izmeu napona smicanja i ugla smicanja :

=

- ugao smicanja Ako je kristalna reetka izloena dejstvu smiuih napona , dolazi do
relativnog pomjeranja jedne ravni u odnosu na drugu ravan za neki ugao , tangens tog ugla

jednak je i definie upravo ugao smicanja .

Modul klizanja razlikuje se od modula elastinosti, ali ipak izmeu njih postoji odnos u
oblasti malih deformacija:
= 2(1 + )

gdje je v Poasonov koeficijent = negativna vrijednost odnosa izmeu deformacije u pravcu

upravnom na pravac dejstva sile i deformacije u pravcu dejstva sile:

=

Elastina deformacija deformacija pri kojoj uticaj na oblik, strukturu i svojstva nestaje po
prestanku dejstva spoljnih sila.

Plastina deformacija deformacija usljed koje se metal pod odreenim optereenjem

moe trajno deformisati, to znai da se izmjenjene dimenzije nee u potpunosti vratiti po
prestanku dejstva optereenja. Nastaje prekoraenjem granice elastinosti u metalu.

Plastina deformacija polikristalnih metala izvodi se klizanjem svakog posebno metalnog

zrna, a poto su zrna razliito orijentisana, plas. deformacija se ne izvodi istovremeno i
jednako po cijeloj zapremini.
Oporavljanje je jedna od niza promjena kroz koje prolazi struktura hladno deformisanog
metala, zagrijanog do dovoljno visoke temperature i za dovoljno dugo vremena.
Kod oporavljanja, unutranji naponi nestaju, dolazi, dakle, do oporavka kris. reetke putem
odstranjivanja greaka u njoj. Postepeno se smanjuje i vrstoa.

Rekristalizacija je proces nestajanja deformisano-izduenmih zrna, a ponovnog obrazovanja

poligonalnih zrna u vrstom metalu, nakon to je prethodno bio deformisan.
U sekundarnoj rekristalizaciji dolazi pak do rasta metalnih zrna, ali i blagog pada vrstoe
usljed tog rasta. Rekristalizacija se provodi da bi se dobila sitnozrnasta struktura, a samim
time poboljale osobine obraivanog materijala.

Osnovni faktori koji utiu na rekristalizaciju su: temperatura zagrijavanja, stepen prethodne
hladne deformacije, kao i veliina zrna, stepen istoe metala, odnosno legura, vrijeme
dranja na temperaturi rekristalizacije i dr.;

Na veliinu zrna nakon rekristalizacije utie stepen prethodne hladne deformacije.

Kritini stepen deformacije stepen deformacije za koji dobijamo maksimalnu veliinu zrna
nakon rekristalizacije.

Deformaciono ojaavanje je proces porasta otpornosti materijala. Objanjava se

poveanjem broja greaka kris. reetke.

Topla plastina deformacija je deformacija pri temperaturi rekristalizacije (0,6 temperature

topljenja). Prednost je to pri ovim temperaturama otpornosti materijala znatno opadaju, pa
su za deformisanje potrebne mnogo manje sile i momenti, samim tim itav proces zahtijeva
manje enegije.

Hladna plastina deformacija je deformacija pri temperaturama manjim od temp.

rekristalizacije (0,3 temperature topljenja). Prednost je to se pri ovom deformisanju postiu
vee tanosti dimenzija (nema termikog irenja i skupljanja) te istije i ravnije povrine
(nema procesa oksidacije).

Kod veine metala topla plastina deformacija koristi se kao prethodnica. Pri tome,
zahvaljujui toploj deformaciji, dolazi do razbijanja nepovoljne livene strukture, koja je
obino vrlo malo plastina. Inae, procesi hladne i tople deformacije imaju znaajan uticaj
na osobine materijala: kovnost, mainska obradivost i zavarljivost.
**I za kraj, pjesma za jednu, meni dragu, kolegicu..pronai e se ona, valjda...
https://www.youtube.com/watch?v=sG9djlz-f2M