www.çizgiliforum.

com

Alfa Yayınları 1 5 2 2
Aytımç Altındal Kitapları 8
LAİKLİK
Enigma'ya Dönüşen Paradigma
Aytunç Altındal
1. Basım : 1986 (Yeni Avrasya)
4. Basım : Kasım 2004
ISBN : 975-297-538-0
Yayma ve Genel Yayın Yönetmeni M. Faruk Bayrak
Yayın Koordinatörü ve Editör Rana Gürtuna
Pazarlama ve Satış Müdürü Vedat Bayrak
Kapak Tasarımı Işıl Tekdal
© 2004, ALFA Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti.
Kitabın tüm yayın hakları Alfa Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti.'ne aittir.
Yayınevinden yazılı izin alınmadan kısmen ya da tamamen alıntı
yapılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz.
Alfa Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti.
Ticarethane Sokak No: 53 Cağaloğlu 34410 İstanbul, Turkey
Tel: (212) 511 53 03 - 513 87 51 - 512 30 46 Faks: (212) 519 33 00
www.alfakitap.com
info@alfakitap.com
Baskı ve Cilt
Melisa Matbaacılık
Çiftehavuzlar Yolu Acar Sanayi Sitesi No: 8 Bayrampaşa - İstanbul
Tel: (212) 674 97 23 Faks: (212) 674 97 29
AYTUNÇ ALTINDAL'IN T Ü M KİTAPLARI
Yayınevimizden Çıkanlar
Gül ve Haç Kardeşliği, Eylül 2 0 0 4 (3. Baskı)
Vatikan ve Tapınak Şövalyeleri, Eylül 2 0 0 4 (6. Baskı)
Üç İsa, Eylül 2 0 0 4 (6. Baskı)
Bilinmeyen Hitler, Eylül 2 0 0 4 (11. Baskı)
Türkiye ve Ortodokslar, Eylül 2 0 0 4 (4. Baskı)
Haşhaş ve Emperyalizm, Ekim 2 0 0 4 (3. Baskı)
Türkiye'de Kadın, Ekim 2 0 0 4 (8. Baskı)
D i ğ e r Kitapları
Uyuşturucu Maddeler Sorunu (Toplu Çalışma), Hastürk Yay. (Tükendi)
Partizan (Şiirler), Yücel Yay., 1975 (Yasaklandı)
Dinmeyen (Şiirler), 1. Baskı Paris, 2. Baskı Havass Yay.,1978 (Yasaklandı)
Siyasal Kültür ve Yöntem, H a v a s s Yay.,1982
Anılan (Şiirler), H a v a s s Yay., 1 9 8 2 (Yasaklandı)
Niçin Eşit İşe Eşit Ücret Değil?, Süreç Yay., 1984
İhanet Şiirleri, Süreç Yay., 1 9 8 4
Elvedasız, Kendi Sesinden Şiirler, 1992, İsviçre
Three Faces of Jesus, Sussex, 1 9 9 2
Elvedasız, Sarmal Yay., 1 9 9 6 (3. Baskı)
Çeviriler
Çinli Papağan, ES. Gardner, Akba Yay., 1 9 7 2 (Tükendi)
Parababaları, Ferdinand Lundberg, E Yay., 1973 (2 Cilt) (Tükendi)
Kertenkele, Moris West, E Yay., 1 9 7 4 (8. Baskı)
Kapitalizmden Sosyalizme Geçiş Süreci Üzerine, P. Sweezy-C. Bettelheim,
M a y Yay., 1974 (Beraat etti)
Ermiş, Halil Cibran, E Yay., 1 9 7 4 (14. Baskı)
Gece Ana, Kurt Vonnegut Jr., E Yay., 1975 (3. Baskı)
Savaş ve İşçiler, Lenin, Yücel Yay., 1 9 7 6 (Yasaklandı)
Barbarlık Kıyısı, N o r m a n Mailer, H a v a s s Yay., 1 9 8 0 (3. Baskı)
Sözler, Halil Cibran, Süreç Yay.,1984 (7. Baskı)
 İÇİNDEKİLER

Başlarken ix
Beni yeniden hayata bağlayan ve yaşama Yeni Baskıya Önsöz xxi
sevinci veren evlatlarım, Zeyno, Emine ve
Ahmet Mustafa'ya armağanımdır. BİRİNCİ BÖLÜM

1.1. Giriş 1
1.2. Sekülarizm 5
1.3. Lâiklik 12

İKİNCİ BÖLÜM

2.1. İslamiyet ve Sekülarizm 17

2.2. O s m a n l ı Devleti ve Sekülarizm 27

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3.1. C u m h u r i y e t ve Laisizm 45
3.2. Devlet Laisizm'i ve Şeriat Devleti 50
3.3. S o n s ö z 64

Açıklamalar, Tanımlar ve Notlar 69

Ek 1: Genel Olarak Çeşitli Dinlerde Hoşgörü ve

İnsan'a Tanınan Haklar 75
Ek 2: M u h a m m e d Peygamber'in Hıristiyanlarla
Yaptığı M u k a v e l e n i n T a m Metni 91

Laiklik Üzerine G ü n c e l Yazılar 97

Cumhurbaşkanı'na Açık M e k t u p 97
Sahte Tarih, S a h t e Kimlik D e m e k t i r 101
T ü r k C a s u s u n u n Gizli Mektupları 105
Şeytan Ayetleri ve Aziz N e s i n 109

www.çizgiliforum.com
viii Lâiklik

BAŞLARKEN
Avrupa M ü s l ü m a n Toplulukları
İşbirliği Toplantısı 113
Arafat M ü s l ü m a n mı? 117
Ortadoğu'da Roller Değişiyor 121
İsrail Laik mi? 125
Edward Said Yazıyor 129
D ü n d e n B u g ü n e Türkiye-İsrail İlişkileri 133
ABD-İsrail İlişkileri Değişiyor 137
Belediye Seçimleri Yaklaşırken 141
Türkiye'de Laikler Ne K a d a r Laikler? 145
Türkiye'de Laikler ve Laiklik 149
Laiklik ve Koalisyon 157
Laiklik Buzdolabında 161
Diyanet mi, Hilafet mi? 165
Yunanistan Laik mi? 169
Ayasofya'ya U N E S C O Gözetimi 173
Altı Soruda Demokrasi 177
"Santa Maria Magdalena xe sora le dona del mondo."
Laiklik Elden Gitmedi 181
"Mecdelli M e r y e m yeryüzündeki tüm evli kadınların koruyu-
Tri-Lateral K o m i s y o n ve İslam 185
cusudur."
İnsan Hakları Tarikatı mı? 189
Laik misiniz? O da Ne? 193 Katolik Kilisesi'nin Azizler Dizini, Venedik, 14. yüzyıl
İsrail'de Dinsel Gericilik 197
Türkler ve Ortodokslar 201 Bu kitabın başlığı 'Laiklik'. Altında bir başlık daha var: Enig-

Türkiye-İsrail İlişkileri 205 ma'ya Dönüşen Paradigma.

Demokrat, Laik ve A N A P ' l ı 209 Bu ikinci başlığı okuyunca herhalde sıkılmışsmızdır. Öyle ya,

Refah'ın Geliri 213 Laiklik de, Enigma da, Paradigma da Türkçe değildir. Ne anlatmak

Laiklik ve İrtica 217 istiyorsan şunu T ü r k ç e sözcüklerle anlatamaz miydin, diye sordu­

Eleştiriler ve Yanıtlar 225 ğ u n u z u duyar gibiyim.

Refah Partisi Genel Başkanı Necmettin Erbakan: ^ Bu soruya olumlu yanıt v e r m e m m ü m k ü n değil.

" O r d u Bize Karşı Darbe Y a p m a z " 229 Anlatamazdım!

'İktidar'a Gelip de 'Muktedir' Olamamak... Ç ü n k ü Türkçe yeterli değildir. Ç ü n k ü Türkiye, son 70 yılda

"Refah'ı Bekleyen En Büyük T e h l i k e " 233 hem Tarihsizleştirilmiş h e m de Dilsizleştirilmiş'tir. Bunun ceremesini

"Ya Kendisinde ya da Çevresindekilerde Bir bugün bizler çekiyorz.

Bozukluk Var": "Çiller'in İlanı Devletin İflası" . .237 Bu kitapta daha birçok Yabana kavram, deyim ve terim çıkacak

İslam ve Avrupa Kültürü (1-6) 241 karşısınıza, hazırlıklı olun!

ix
X Laiklik Aytunç Altındal xi

Bu yabancı sözcüklerin başında da Seküler kavramı gelmektedir. yan, içinden çıkılmaz (muğlak), bazıları için cezbedici, diğerleri için
Bu kitapta Laiklik, Sekülerlik ve Ateistlik anlatılıyor. Aralarındaki de korkutucu ve ürkütücü bir E n i g m a ' y a dönüşmüştür. Bir tür Bul­
farklara işaret ediliyor. Seküler'i ister istemez, Dünyevi/Cismani/Bu maca sorusu gibi havada asılı durmaktadır bu Laiklik anlayışı.
Dünyaya Ait Olmaktık gibi sözcüklerle açıklamak gerekiyor. A m a Bu kitap işte Enigmatize edilmiş olan bir P a r a d i g m a ' n m (Laik­
bu sözcük Çağdaşlaşma anlamında, b u n u n karşılığı olarak kullamla- lik ve Sekülerlik) incelemesi amacını taşımaktadır.
geldi. Bu kitapta Seküler olmanın Çağdaşlaşmacılık (Modernizm) ol­
***
madığı vurgulanıyor; Dünyevi ile Zamansal (Çağ) olanın özdeşliği
anlatılıyor.
Laiklik kavramı T.C. Devleti'nin Anayasası'na 1937 yılında so­
Enigma'ya Dönüşen Paradigma ne d e m e k ?
kuldu. Ve o g ü n d e n bu yana bazen gizli b a z e n açık a m a çoğunluk­
Paradigma, en kestirme açıklamasıyla bir tasarımlar ve görüşler
la yasaklı olarak tartışma k o n u s u yapıldı. Laiklik kavramının ne
sistematiğindeki (bütünlüğündeki) modelleştirilmiş bir veçhe'dir
olup olmadığı son 60-70 yıldır tartışılmaktadır ama Seküleflik he­
(pattern). Örneğin Hıristiyanlık'ta İsa'nın yanındaki kadınlardan
m e n hiç tartışılmamıştır. Bazı araştırmacılar Seküler ile Laik kav­
eski fahişe Mecdelli M e r y e m , modelleştirilerek bir Paradigma ha­
ramlarının bir ve aynı olduklarını sanmakta ve bu anlayışla kullan­
linde insanlara sunulmuştur. Tanzimat'tan bu yana Osmanlı-Müs-
maktadırlar. Bu nedenle de T ü r k i y e ' d e sürmekte olan kavram ve
lüman-Türkiye t o p l u m u n a sunulmuş olan Paradigma, Sekülarizm
anlamsallık tartışması bir türlü açıklık kazanamamaktadır.
ve Laisizm'in eklektik bileşiminden oluşan Devlet-Laisizmi''dir.
Örneğin, "Devlet Laiktir, yurttaş Laik olamaz," diyen bu çevre­
Enigma ise, kasıtlı olarak esrarengiz, anlaşılması zor, m u ğ l a k
ler, Sekülerliği (dünyeviliği) atlayarak, Laiklik tanımını D i n ve Dev-
hale getirilmiş olan sözlü ya da yazılı metinlerdir. E n i g m a , insan­
let'in ayrılması olarak yapmaktadırlar. İşte metodolojik yanılgı ve
lar için de kullanılır. Karizmatik lider denildiği gibi, Enigmatik Dü­
yanlış buradadır. Ç ü n k ü Din ve Devlet ayrımına dayandırılarak
şünür vb. gibi nitelendirmeler de yapılabilir. Ö r n e ğ i n Mustafa K e ­
yapılacak Laiklik tanımlarında daimi bir temel unsur dıştalanmak-
m a l için karizmatik lider denilebilirken, o n a m u h a l i f olanlar ara­
tadır. Bu temel unsur, Dünya'dır. Diğer bir anlatımla Laiklik olgu­
sında Dr. Rıza N u r enigmatik bir şahsiyete d ö n ü ş m ü ş t ü r . H e r h a n ­
su Din ile Devlet'in ayrıştırılması olarak değil, Din-Devlet-Dünya
gi bir fikir, tasarım ya da m o d e l E n i g m a ' y a dönüşünce, o n u orta­
üçlüsünün tek tek ve birbirleriyle bağlantılı olarak ele alınmasıyla
ya atmış olan şahıs(lar)ı aşar ve çoğunlukla gizemli, hatta metafi-
anlaşılırlık kazanır. Laisizm'den ayrı olarak Sekülarizm Din, Devlet
ziksel a m a yine de cazibesi olan bir v e ç h e ve anlamsallık kazanır.
ve D ü n y a ' d a n kurulu üç alanlı bir tezin seslendiricisidir.
İdeolojilerin ve dinlerin bazı veçheleri E n i g m a ' y a dönüşürler. Ör­
Batı'dan Türkiye'ye Laiklik anlayışını getirenlerin bu nedenle
neğin Stalinizm bir E n i g m a olmuş ve o n u ortaya atmış olanları bi­
gözlerinden kaçırdıkları bazı başka hususlar daha vardır. Bunlara
le aşarak içinden çıkamadıkları, korkutucu, ürkütücü bir anlam­
da kısaca d e ğ i n m e k gerekiyor.
sallık ve işlevsellik kazanmıştır. D i n l e r d e ise, b a z ı sözler, d o g m a ­
Türkiye'deki Sofu Laikler, dediğim gibi, Laikliği Din ile Dev­
lar, işaretler ve hikmetli deyişler E n i g m a ' y a dönüşmüşlerdir. Ör­
let'in ayrılması olarak tanımlamaktadırlar. Oysa Batı'da Din ile
neğin Yahudilik'fe (Erkek) Tanrı Y a h v e h ' n i n K a b a l a ' d a (Dişi) Şe-
Devlet'in değil, çok önemlidir ki, Kilise ile Devlet'in ayrılması esa­
kina'ya dönüşmesi; Hıristiyanlık'ta H a ç ' ı n Kurtarıcı'ya d ö n ü ş m e ­
sı vardır. Kilise ile Devlet'in ayrılması başka, D i n ile Devlet'in ay­
si ve fahişeyken tövbekar olan M e r y e m ' i n evli kadınlara ö r n e k ol­
rılması başkadır. Ayrıca D i n ile İdeoloji'nin ayrılması vardır ve bu
m a s ı gibi...
da temel esastır. Yine Batı'da Kilise ile siyasetin ayrılması ilkesi var­
Cumhuriyet d ö n e m i Türkiye'sinde Laiklik, bir Paradigma ola­ dır ki bu da Din ile İdeoloji'nin ayrılmasından farklı bir olgudur.
rak Fransa'dan getirilmiş ve zamanla, ne olduğu t a m anlaşılama- Kısacası T ü r k i y e ' d e anlaşıldığı ve kullanıldığı şekliyle D i n ve Dev-

www.çizgiliforum.com
xii Laiklik
let ayrımı Batı'da yoktur. Dolayısıyla buna binaen yürürlüğe sokul­
m u ş bir Laiklik de yoktur.
Devlet Laik olur mu, sorusu da ç o k önemlidir. Bu sorunun ya­
nıtı kesinlikle O L A M A Z şeklindedir. Devlet'in Dini olamayacağı
gibi, Laikliği de olamaz. N e d e n ? Çünkü Seküler olan (Laik değil) yer­
yüzündeki KENT'tir, ŞEHİR'dir, Devlet değil de ondan. Geçmişte Kut­
sal sayılan Kentler, zamanla Sekülarize olmuşlar, Dünyevileşmişler-
dir. Halen de kutsal kentler vardır. Örneğin R o m a 115 yıl öncesine
kadar Kutsal Kent'ti, artık değildir. Geçmişte çeşitli yollar, mekân­
lar, hatta Ateşler de Kutsal sayılıyorlardı. Bunlara çeşmeler, nehir­
ler, ormanlar da eklenmişti. Bunlar da artık Kutsal değildirler.
Türkiye'deki Sofu Laiklerin görmedikleri başka bir husus da
Devlet'in değil, gerçekte A N A Y A S A ' n m S E K Ü L E R olduğu husu­
sudur. Gerçekten de tüm A N A Y A S A L A R , Seküler kimliktedirler.
Ç ü n k ü bunlar Tanrı yapımı değil, Kul-İnsan yapımı metinlerdir.
Anayasaların kaynağı K E N T ' t i r . Anayasalar Seküler olan Kentle­
rin, Seküler nitelikteki belgeleridirler. G e ç m i ş t e her K E N T ' i n biri
esas olmak üzere birçok Tanrısı vardı. Bu zamanla yıkıldı. Hıristi­
yanlık, Kent Tanrısı'ran yerine bir K e n t ' e bir Patron Aziz tayin etti.
B u g ü n Bati'da her Hıristiyan şehrinin bir esas, Koruyucu Aziz'i
vardır. Benzer şekilde her iş ve ticaret kolunun da -örneğin balıkçı­
lık, ayakkabıcılık vs - bir Aziz'i vardır. Antik Yunan'da Kent Tan­
rıları vardı. Antik Mısır'da ise Devlet Tanrıları vardı. Firavunlar
ölünce Devlet Tanrısı yapılırlardı.
T a n r ı ' n ı n yasası Şeriat ile K e n t ' i n Yasası A N A Y A S A Tek-Tanrı-
lı dinlerde d a i m a bir arada bulunmuşlardır. Ç ü n k ü ikisinin de öz­
nesi, İ N S A N ve o n u n cemaatsel-toplumsal faaliyetleridir. Tanrı
Yasası, Şeriat, Tek-Tanrılı dinlere Yahudilik'le girmiştir. Yahudi­
lik'te Şeriat, Y a h u d i ile -gerçekte İbrahim ve M u s a Peygamberler­
l e - Tanrısı arasında yapılmış bir S ö z l e ş m e ' d e n (Covenant) kaynak­
lanır. K e n t ' t e k i i n s a n ı n -özellikle de A r i s t o k r a t l a r ı n - yaptığı
A N A Y A S A ise, Yurttaş ile Devlet arasında varılmış olan bir Ege­
menlimin tasarrufu Sözleşmesi'dir. Dolayısıyla, tarafların öngör­
dükleri önermeler farklıdır. Örneğin İslamiyet'te, Şeriat'a göre Al­
lah'a Kulluk esastır ( M u a z İbni C e b e l / H z . M u h a m m e d ) . Yine aynı
kaynağa göre, Kulların da Allah üzerinde hakkı vardır. Bu, Allah'ın
Aytunç Altındal xiii
onlara azap etmemesi hakkıdır. Seküler bir sözleşme metni olan
Anayasa(lar) da ise, Kulluk değil, Devlet'le yurttaşlık bağı kurabil­
me H A K K I vardır. Herkesin b ö y l e bir hakkı yoktu geçmişte. Al­
lah'a Kulluk etmek H A K K I ile D E V L E T ' e Y U R T T A Ş o l m a k H A K ­
KI, Dinsel ile Dünyevi olanın birlikteliğidir. Allah'a Kulluk e t m e k
isteyen inanmış bireyler Devlet'in Yurttaşı o l a m a z demek, Sekü-
lerliğe aykırı, despotik bir tavırdır.*
Şeriat, Allah'ın açıklanmış iradesidir. Allah'ın kendisi değildir.
Anayasa da Devlet'in açıklanmış iradesidir, kendisi değildir. Allah-
Devlet-Yasalar üçgeni her bireyin hayatını belirleyen üç köşe taşı­
dır. Tanrı'yı reddeden Ateist de, Devlet'i reddeden anarşist de olsa
Allah-Devlet ve Yasaları'ndan etkilenirler. Ç ü n k ü içinde yaşadıkla­
rı toplumda tüm reddiyelerine r a ğ m e n Kulluk v e / v e y a Yurttaşlık
H A K K I yine de bu unsurların Y A S A L A R I Y L A belirlenmiştir.
Türkiye'deki Laiklik tartışmalarında dikkat edilmemiş olan bir
diğer önemli husus da Seküler öğelerin Tek-Tanrılı dinlerde, özel­
likle de Yahudilik'te, Habitat ve Autochtony ile olan bağlantısıdır. Bu
iki kavram Türkiye'de çok incelenmemiş ve araştırılmamıştır. Bun­
lardan Habitat bitkisiyle, hava şartlarıyla, iklimiyle ve canlılarıyla
t ü m y e r l e ş i m / d o ğ a l yaşama alanı anlamına gelir. Yahudilik'te Ha­
bitat kavramı özellikle buhurdan, adak, y e m e k yasağı vb. gibi alan­
larda Helal ve Haram olanı belirler. Örneğin Yahudilik'te Habitat
T a k v i m i ' n e göre bazı hayvanlar ve otlar Tanrı'ya Adak olarak sunu­
labilirler, bazıları sunulamazlar. Autochtony ise, belirli bir Habi­
tat'ta daimi olarak yaşayan insan kümelerinin o Habitat'ta edindik­
leri kültürel yapılanma anlamına gelir. Özellikle Yahudilik'te ve İs­
lamiyet'te Autochtony çok ö n e m l i bir yer tutar. Yahudilik tarafından
Sekülarize edilmiş olan bazı Habitat öğeleri Hıristiyanlık tarafından
Autochtony nedeniyle y e n i d e n Dinselleştirilmişlerdir.
Türkiye'deki Sofu Laiklerin, İslamiyet'i, bilgisizce kötülemeleri
ve k ü ç ü k düşürücü şekilde lanse etmeleri de Laiklik'ten hiçbir şey
anlamadıklarını gösteren başka bir husustur. Ö r t ü n m e konusu bu
* Katolik Kilisesi'ne göre de İnsana Değil, Tanrı'ya İtaat Şarttır'. Vatikan za­
man zaman Piskoposlar Konferansı düzenleyerek Dogmatik diye bilinen bu
hususu Katoliklere hatırlatır. Yakın zamanlarda bu önemli çağrı yeniden ya­
pılmıştır (Bkz: January 25, The Catholic Bishops Conference, Doc. 1986: 'We
Must Obey God, Rather Than Men').
xiv Laiklik
alanda en çok örneklendirilen veçhelerden biridir. Tıpkı Cinsellik
ve Aile-içi ilişkilerde olduğu gibi.
Örneğin İslamiyet'te iki kadın tanık bir erkek tanığa değer bu­
lunmuştur. Hıristiyanlık'ta ise, Aristoteles'ten alınarak Aziz Aqu-
inohThomas tarafından konulan kaziyeyle kadının tanıklığı hiç KA­
B U L edilmemişti! Aziz T h o m a s ' ı n koyduğu bu kural, gerçekte
İsa'da ve Yeni Ahit'te yoktu.
T a m a m e n Hıristiyan Şeriatı'na aykırı, dışsal ve Seküler (Dünye­
vi) bir olguydu. Ç ü n k ü kendisi Tek-Tanrıcı olmayan Aristoteles'in
fikirlerinin Hıristiyanlığa bir Din-Buyruğu gibi sokulmuş olmasıy­
dı. Aziz T h o m a s , gerçekte Seküler bir Kült olan Hıristiyanlığa, böy­
lesine bir kaziyeyi sokmakta bir beis görmemişti.*
Dışsal-Seküler öğeler Yahudilik'te de, İslamiyet'te de vardırlar.
Örneğin H i k m e t (İbranicesi H o k m a h ) Yahudiliğe H e l e n i z m ' d e n
geçmiştir. Ö z g ü n Yahudi Şeriatı'nda (f 0 Emir) yoktur. Benzer şekil­
de İslamiyet'te de Seküler (Dışsal) olgular vardır. Örneğin günü­
m ü z d e İslam dinini T A M yetkiyle temsil ettiklerini ö n e süren bazı
çevreler M ü s l ü m a n l a r a ne kadar çok çocuk sahibi olurlarsa o kadar
sevaba gireceklerini söylemekte ve b u n u n Şeriat'a uygun olduğunu
vaaz etmektedirler. Oysa K u r a n ' d a b u n u n tam tersi yazılıdır:
Kuran'da Tekasür Suresi'nde (102) şöyle açıklanmıştır Allah'ın ira­
desi: "1-2. Ç o ğ u n l u k olmak iddianız sizi o kadar meşgul etti ki, me­
zarları ziyaretle oradakileri de sayacak kadar oldunuz. 3. Hayır;
Ö y l e olmayın; yakında bileceksiniz..." (Diyanet, 1983)
M ü m k ü n olduğu kadar çoğalın diyen ve b u n u n İslami Şeriat'a
uygun olduğunu söyleyen, vaaz eden ve kendisinin katışıksız Müs­
l ü m a n olduğunu öne süren birisi gerçekte, bilmeden, İslamiyet'e
Seküler-Dışsal bir olguyu sokmaktadır. Ç ü n k ü 'Çoğalırı' emri, ger­
çekte Müslümanlara değil Yahudilere verilmişti - İsrail'in Tanrısı
tarafından! Yahudi Şeriatı'na göre Yahudi'nin Tanrısı'na ö z e n m e
ve ö y k ü n m e (Jmitatio Dei) hakkı vardı. Tanrı'ya atfedilen güzel
huylara ö z e n m e k ve bunları yaygınlaştırabilmek için Çoğalmak zo­
runluluğu vardı. Yahudi, çoğalmayı Bu Dünya'da y a p m a k zorun-
* İsa ve Sekülerliği konusunu ayrıntılarıyla okumak isteyenler benim Üç İsa
adıyla Türkçe'ye çevrilmiş olan kitabıma başvurmalıdırlar. (Alfa, Eylül
2004, 6. Basım)
www.çizgiliforum.com
Aytunç AlUndal XV
daydı; ç ü n k ü Yahudilik'te Öbür Dünya-Ahiret'e inanç yoktur; Yahu­
diler, Öbür Dünya'yı değil, Gelecekte Tanrı'nın Kuracağı Dünya'yı
beklerler. İslamiyet'teki Ahiret fikri, Yahudilik'te birebir yoktur. Bu
nedenledir ki Yahudiler, İsrail'in Tanrısı'na Şükranlarını bu dünya­
da kazandıkları, edindikleri mülkleriyle (Çocuk ve Aile de mülk­
tür) s u n m a k zorundadırlar, öbür dünyaya inançla değil (adak yo­
luyla). Buradan çıkan ve Hıristiyanlığa ve İslamiyet'e giren bir hu­
sus da yine Dışsal bir olgu olan Zekât'tır. İbranice tz'daaa diye yazı­
lan Sadaka kavramıyla bağlantılı olan zekât, İÖ 2. yüzyılda yazımı
tamamlanan Eski Ahit'e, Çok-Tanrılı olan Mısır'dan edinilen bilgi­
lerden geçilerek girmiştir. Benzer şekilde Tanrı'nın Rahman olması
keyfiyeti de (ibranicesi haRahman) aslen Aramice'dir ve önce Yahu­
diliğe, sonra da Hıristiyanlık ve İslamiyet'e geçmiştir. Yine Dışsal-
Seküler olan bir kavram da Egemenlik'tir. Hâkim-i Mutlak olan Fi-
ravun'a karşı, o n u n gazabından kaçan Yahudiler, egemenlik kavra­
mını, kendilerinin Kralı olmadığı için İsrail'in Tanrısı Y a h v e h ' y e
yakışhrmışlardır. Buna göre Tanrı, egemenliğini hiç kimseye dev­
retmez (Shabbat 55 a). Şunu da eklemek gerekiyor ki, Yahudilik'te
Tanrı'nın Kabala dışında iki değişik veçhesi vardır. Birincisi Baba sa­
yılan Elohim'dir (Allah kelimesi buradan gelir). Elohim, bağışlayıcı,
şefkatli, acıyan, koruyan, seven Tanrı'nın adıdır. Bu özellikler, gö­
rülebileceği üzere Dişice'dir. Tanrı'nın diğer veçhesi ise Yahveh'dir.
Yahveh E l o h i m karşısında Analığı temsil eder. A m a tüm Erkekçe
özellikleri ortaya koyar. Yargılayan, cezalandıran, acımasızca aza­
ba uğratan, kıskanç ve öfkeli olan vb. odur. Bu nedenle de Yahudi
ailesinde K a d ı n / A n a kendi alanında tam e g e m e n sayılmıştır.
Yahudi Şeriatı'na göre egemenlik işte bu Tanrı anlayışı, Yah-
veh'nin özelliğidir; Baba, R a h m a n ve R a h i m olan Elohim'in böyle
bir veçhesi yoktur. Ç ü n k ü Egemenliğe-Hâkimiyet'e ihtiyacı olmaz,
olamaz. E l o h i m ' i n gücü egemenliğin ç o k üstündedir; çünkü O, ege­
menlik dahil her şeyin yaratıcısıdır. Egemenlik, bu dünyanın işleri
için vardır.
Burada ilahiyat açısından bir hususu açıklamak gerekiyor. Tan­
rı'nın Varlığı'nı kabul etmek, buna i m a n etmek, kesin inanç besle­
m e k T a n r ı ' n ı n Ne olduğunun bilindiği anlamına gelmez. Diğer bir
anlatımla, T a n r ı ' n ı n Varlığı'nı kabul etmek, aynı z a m a n d a O ' n u n
xvi Laiklik
ne olduğunu bilmek d e m e k değildir. İşte bu husustur ki, Ateizm'in
(Tanrıtanımazlığın) ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bir Ateist, Sekü-
lerliği ve Laisizm'i savunanlardan ayrı olarak, belirli bir Tek-Tann-
lı dinin kendisine vaaz ettiği Tanrı'nın Varlığı'ru Önce kesin kabul
edip, Sonra kesin reddeden bireydir. Ateist'in tartışması Tanrı'nın
Varlığı-Yokluğu tartışmasıyla sınırlıdır. Bu nedenle de Anlamsız'm
(Absürd) tartışılmasıdır. İlahiyat açısından Ateist, henüz olgunlaş­
m a m ı ş -ilkel d e n i l i r - fikirleri, çok önemliymiş gibi tartışmak iste­
yen protagonist (kavgacı) olmaktan öte değer taşımamaktadır; cid­
diye alınmamaktadır.
İslamiyet'e Dışsal-Seküler olarak girmiş olan bir diğer h ü k ü m
de El-Kesme cezasıdır. G ü n ü m ü z d e Şeriat'm, yani Allah'ın açıklan­
mış iradesinin bir tecellisiymiş gibi bazı İslami rejimlerde ender de
olsa uygulanan bu ceza tipi, gerçekte Bizans İmparatoru Jüstinyen
tarafından yasalaştmlmıştı. Jüstinyen, kendi yaptırdığı Anayasa'da
(corpus juris civilis) el k e s m e cezasına resmen yer vermişti. İslami­
yet'in d o ğ u ş u n d a n yaklaşık yüz yıl ö n c e k o n u l m u ş olan bu ceza, il­
ginçtir ki Bizans'ta hırsızlara değil, fikir suçlularına uygulanmak­
taydı! (6. yüzyıl) Özellikle 11. yüzyıldan itibaren Yahudilik, bu kez
Araplardan ve İslamiyet'ten etkilenerek bir d ö n e m Seküler-Dışsal
kabul ettiği bazı İslami değerleri kendi bünyesine almıştır. Örneğin
12. yüzyılın önemli Yahudi düşünürü Bahya İbn-i Vakada, tez olarak
Hidayet kavramını ele almıştı ve b u n u Y a h u d i l i k l e bütünleştirmiş-
ti. 16. yüzyılda ilkin İstanbul'a, oradan da Sultan'ın iradesiyle Filis­
tin'e yerleşmesine izin verilen en ünlü Yahudi Fıkıhçısı J o s e p h C a r o
(1488-1575) g ü n ü m ü z d e Yahudi Şeriatı'nm temel kitaplarından bi­
ri olan Shulhan Aruzda bazı verilerin ışığında, Sefarad ve Eşkenaz
Yahudileri için g ü n ü m ü z d e de geçerli olan yeni bir y o r u m u Yahu­
di Şeriatı'na - H a l a k a denilir- entegre etmişti.
Bir de kısaca Örtünme konusuna d e ğ i n m e k gerekiyor. Ö r t ü n m e
ve Çıplaklık, değişik yorumlamalarla g ü n ü m ü z e kadar tartışılarak
gelmiştir. Yahudilik'te ve İslamiyet'te Örtünme çok önemli bir yer
ve rol oynamaktaydı. Bu iki sistematikte Örtünme bir haktır. Hıris­
tiyanlık'ta ise Ö r t ü n m e değil, belki şaşırtıcı olacak a m a Çıplaklık in­
sanın Tanrı karşısındaki Masumiyeti'nin bir nişanesidir. G ü n ü m ü z ­
de Batı'nm t ü m Hıristiyanca değerlerinde Çıplaklık temel bir işleve
Aytunç Altındal xvii
sahiptir. Şunu ekleyebilirim: Cinsiyeti İnsan'm Örtüşüdür. Bu neden­
le Çıplaklık Hıristiyanlık'ta temel bir sorunsal değildir. İsa'nın çivi­
lendiği H a ç ' t a İsa, sadece genital kısmı örtülü olarak sunulmakta­
dır. Yine Hıristiyanlık'ta Madonna (İsa'nın annesi M e r y e m ) ile Mag-
dalena (fahişe M e r y e m ) rekabeti vardır. Hıristiyanlık kadınlığı dört
kategoride algılamıştır. K a d m önce günahkâr kılınmış (peccatrix);
sonra kutsanmış günahkâr (beata peccatrix=bajfn'x) yapılmıştır. Hı­
ristiyanlık'ta bu iki özelliği çoğunlukla M e r y e m Ana (Bakire Mer­
yem) temsil eder. A m a kadının iki özelliği daha vardır. Kadın aynı
z a m a n d a ruhen baştan çıkarıcı (Kadının R u h ' u Cinselliği, cazibesi-
dir ilkesi gereği), yani meretrix'dir. Kadın cazibesiyle erkeği baştan
çıkarabildiği için de llluminatrix (Işık-taşıyan, aydınlatan) duru­
mundadır. Bu son iki özelliği de fahişeyken nadim olup İsa'nın ha­
varileri arasına katılan ve Havarilere havarilik yapan kadın olarak
tanınan Marin Magdalena, yani Mecdelli M e r y e m temsil eder. Hı­
ristiyan Batı'nın dinsel, toplumsal, kültürel ve aile-içi yapısında ka­
dınlığın bu dört özelliği yaklaşık iki bin yıldır yer etmiştir. Ortado­
ğu'da böyle bir gelenek 9. yüzyıla kadar vardı. Örneğin Göre-
me'deki Tokalı Kilisesi'nde Kutsal Kadın Mecdelli M e r y e m çıplak
olarak (saçlarıyla örtülü) verilmekteydi.
Bu iki kadın paradigmasının dört özelliğine tekabül eden dört
ayrı çıplaklık anlayışı ve bunlara dayandırılarak oluşturulmuş çıp­
laklık kültürü, estetiği ve ahlakı vardır. Hıristiyanlık'ta Çıplak ol­
makla kendi isteğiyle örtünmeyi dıştalamak iki ayrı yorumdur. Çıp­
lak olmak nuditas naturalisttir, ki insanın dünyaya gelişi ve gidişi
(ölümü) arasındaki d u r u m u n u verir. Bu anlamında Çıplaklık, İlahi
Hakikat (gerçek değil) demektir. İkinci çıplaklık nuditas tempora-
/ı's'tir. Buradaki çıplaklık dünya nimetlerine itibar e t m e m e keyfiye­
tidir ve İsa ve Havarileri işte bu anlamında Çıplak1 tırlar, yoksuldur­
lar. Ü ç ü n c ü çıplaklık tipi nuditas virtualis'tiı. Burada kastedilen,
A d e m ile Havva'nın temsil ettikleri Tanrısal Masumiyet'tir. Bu ne­
denledir ki t ü m A d e m ile Havva tasvirleri Çıplak olarak resmedil­
mişlerdir. D ö r d ü n c ü s ü nuditas criminalis''tir. Bu çıplaklık Faziletsiz
çıplaklıktır. Bu çıplaklığı uygulayan kadın ya da erkek, doğal ol­
m a k amacıyla değil, (dikkat) Hedonizm ve Lechery (şehvetperest) ol­
m a k amacıyla bedenini kullanmaktadır. İşte bu nedenle Hıristiyan-
xviii
lık'ta kabul edilemez davranış olarak değerlendirilmiş olan tek çıp­
laklık budur.
Bu çıplaklık tipi, inanışa göre N u h Peygamber'le başlamıştır.
N u h Peygamber, Şeytan'a uyarak o n u n hazırladığı şarabı içmiş ve
sarhoş olarak kabilesinin önünde soyunup bedenini kullanmak
amacıyla teşhircilik yapmıştır. D u r u m u gören oğullarından Ham
ise, bir ip bağlayarak babasının cinsel organını çekip koparmış, o n u
cinsiyetsizleştirdikten sonra da ona Sodomy uygulamıştır. İşte bu
dehşet verici sahne, ünlü Tufan olayında rol oynamıştır. Yahudi­
lik' te N u h ' u n başına gelenler bu tip çıplaklaşmanın Tanrı'nın mut­
lak gazabına yol açacağı şeklinde anlaşılmaktadır ve bu nedenle
çıplaklıktan korkulmaktadır. İslamiyet için de her tip çıplaklık sa­
kıncalı kabul edilmiştir.
Kısacası kadın çıplaklığı Hıristiyan Batı kültürünün vazgeçil­
m e z dinsel öğesidir. Hatta şu bile söylenebilir: Batılı kadın kendini
nuditas virtualis (Havva gibi) anlamında çıplaklaştırdıkça daha Ma­
sum olabileceğine inanır. Çıplaklaşması onu H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n d a n
uzaklaştırmaz, tersine özgün şekliyle Hıristiyanlığa yaklaştırır.
Ç ü n k ü İkinci A d e m sayılan İsa ile o n u n 'eşi, sevgilisi' sayılan Mec-
delli M e r y e m (pişman olmuş Havva) çıplaktırlar. Çıplaklık Hıristi­
yanlık geleneğinin Nesnel Gerçeği'nin bir parçasıdır.
S ö z ü başörtüsüne getirmek istiyorum. Türkiye'de başörtüsü so­
fu Laikler açısından 'Uygarlığa, Çağdaşlığa' aykırı bulunmaktadır.
Hatta 'İnsan Hakları' ile Köktenci Feminist literatürün de teması ya­
pılmaktadır. İki bin yıldır Çıplaklığı kendi dinlerinin vazgeçilmez
gerçeği sanan Hıristiyanların koydukları standartları, Çağdaş (mo­
dern) olacağız diye, 1400 yıldır Çıplaklığı sadece yukarıda belirtilen
dördüncü anlamıyla algılamış ve yaşamış olan insanlara e m p o z e
etmek, kanımca Uygarlığa aykırıdır. Hıristiyanlar bir Kült olarak
(din değil) çıplaklık geleneğine sahiptirler diye, M ü s l ü m a n l a r d a n
ve Yahudilerden de aynı geleneğe uymalarını istemek ne insan
haklarıyla, ne İnanç'la, ne de Sekülarizm'le bağdaşır.
A m a Türkiye'de belirli çevreler kendi çarpık Laiklik anlayışları­
nı her yola başvurarak e m p o z e etmeyi Laikliğin ön-şartı saymakta­
dırlar. Bir örnek olayı aktararak bitireceğim. A m a ö n c e küçük bir
hatırlatma.
Laiklik
Aytunç AHındal xix
T ü r k i y e ' d e uygulamaya sokulmuş olan Laiklik anlayışı temelin­
de tıpkı Fransa'daki gibi Anti-Klerikalizm'e (Din a d a m ı düşmanlığı)
dayandırılmıştır. Avrupa'da, Hıristiyanlık gereği din adamları bir
Sınıf tırlar. Hıristiyanlık'ta insanla Tanrı arasında işte bu sınıf var­
dır. Bu sınıf başlıca iki grup din a d a m ı n d a n oluşur. Bunlar papaz­
lar (priests) ve keşişlerdir. Papazlar Kiliselerde, keşişler (monks)
Manastırlarda görevlidirler. Avrupa'da 11. yüzyıldan itibaren Ma­
nastır keşişleri, papazların yönetimindeki Kiliselere, Papazlara ve
Prenslere karşı halkı (köylüleri) defalarca isyana teşvik etmişlerdir.
Avrupa'da köylü ve işçi ayaklanmalarından ö n c e keşişlerin ayak­
lanmaları ve isyanları vardır. Avrupa'da Anti-Klerikalizm işte bu
nedenle çok güçlüydü. İslamiyet'te ise bu R u h b a n sınıfı yoktur.
C u m h u r i y e t sonrasında yaşanan Kubilay olayı, din adamlarının
kışkırtmasıyla olduğu öne sürülerek toplu cezalandırmayla sonuç­
landırılmıştır - tıpkı Fransa'da Laiklerin 1789 İhtilali'nden sonra
keşişlere yaptıkları gibi!
Ş i m d i örneğe bakalım. 1989 yılında ( T e m m u z ) Anayasa M a h k e ­
mesi, başörtüsü konusunda gerekçeli bir karar yayınladı. Bu kara­
ra göre aynen Türkiye'de Dini ve mezhep bağının yerini Türk ulusçulu­
ğu bağı almıştır, denilmekteydi. Bu d u r u m d a Türkiye'de m ü m i n l e r
Anayasa M a h k e m e s i ' n e göre T ü r k ulusçuluğu bağının gereği olarak
n a m a z kılmakta, oruç tutmakta, Hacca gitmekte, kurban kesmekte,
zekât v e r m e k t e vb. idiler; bağlılık duydukları İslamiyet (din ve
mezhepsel bağ) gereği olarak değil! Böylesi bir zırva Anayasa M a h -
k e m e s i ' n d e n çıktığına göre s o r m a k gerekir: N a m a z kılmayan, oruç
tutmayan, c a m i y e ve H a c c a gitmeyen vb. Laikler, Türk ulusçuluğu
bağı ile T.C. Devleti'ne bağlılık d u y m u y o r l a r mı? Öyle ya, namaz- •
oruç-zekât T ü r k i y e ' d e din ve m e z h e p yerine konulmuş olan T ü r k
ulusçuluğunun gereği olarak yapılıyorsa, bunları yerine getirmek­
ten nefret eden sofu Laikler, örneğin Anayasa M a h k e m e s i Başkanı
Yekta G ü n g ö r Özden, T ü r k ulusçuluğu bağını ihlal ediyorlar de­
mektir.
K a n ı m c a b u n d a n daha v a h i m olan ise şuydu: Kararda Türk
Ulusçuluğu denilmişti. Ve bu ibareyi bizzat Anayasa M a h k e m e s i
kullanmıştı. 1982 Anayasası'nın dibacesinde Türk Ulusçuluğu diye
bir m a d d e ya da ibare yoktur. T ü r k Devleti bile denilmekten özel-
www.çizgiliforum.com
XX
likle kaçınılmış ve Türkiye Devleti denilmiştir. Anayasa'da olmayan,
olması da sakıncaları dikkate alınarak engellenmiş olan Türk Ulus­
çuluğu ibaresi, bizzat Anayasa M a h k e m e s i tarafından kendi çarpık
Laik anlayışını savunmak, e m p o z e etmek ve manipüle etmek ama­
cıyla bir Anayasa M a h k e m e s i kararma sokuluvermiştir.
Türkiye'de Laiklik paradigmasının nasıl içinden çıkılmaz hale
getirildiğinin, Enigmatize edildiğini, bundan daha iyi örneği yok­
tur, kanısındayım.
***
Kitapta, 1986'da yayınlanmış olan Laiklik kitabımı, bu konuda
yazdığım çeşitli yazılardaki Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslami­
yet'teki Hoşgörü, Sekülarizm ve Laiklik'i okuyacaksınız. Amaç,
T ü r k i y e ' d e nasıl bir Din-Devlet-Dünya ilişkileri dengesi (Equilibri­
um) kurulabilir, b u n u araştırmaktır.
Aytunç
İstanbul / Ağustos 1994
Laiklik
YENİ BASKIYA ÖNSÖZ
Laiklik: Enigmaya Dönüşen Paradigma adlı bu kitabım en çok tar­
Alttndal tışılmış, en çok alıntı yapılmış ve en çok yergiye ve övgüye layık
görülmüş çalışmamdır. Özellikle kendilerine İslamcı, hatta giderek
de Şeriatçı denilmiş olan çevrelerde b ü y ü k ilgi görmüş, onların yer­
leşik, bazen de Bağnaz denilen bakış açılarını değiştirmiş, şekillen­
dirmiş ve yönlendirmiş bir kitaptır. G e ç m i ş t e bu kitapla ilgili köşe
yazıları yazan bazı İslam(cı) İlahiyatçılar, "Eğer Laiklik Altındal'ın
anlattığı gibi ise biz buna dünden razıyız," şeklinde fikirler beyan etmiş­
lerdi. 2000'li yıllara gelindiğinde Türkiye bu kitap aracılığıyla
"Dünyada bir ve tek, değişmez bir Laiklik bulunmadığını, çeşitli Laiklik­
ler olduğunu öğrendi." Bunları tartışmayı ve en önemlisi araştırmayı,
sorgulamayı öğrendi. Bu az bir başarı değildir. Büyük bir seçmen
kitlesine sahip olan İslamcı bir partinin lideri, Başbakan olunca bu
kitabın yazarından "Nasıl Bir Laiklik Olmalıdır?" başlıklı bir rapor is­
tedi ve daha sonra b u n u "Batı Tipi Laiklik, Türkiye için en hayırlı ola­
nıdır," diyerek k a m u o y u n a açıklamalar yaptı. İşte bu kitapta anla­
tılan da bu "Batı Tipi Laiklik, yani Sekülerliktir."
***
Laisizm ve Sekülerlik iki farklı olgudur. Bu kitapta bu farklılığı
ayrıntılarıyla okuyacaksınız. A n c a k g ü n ü m ü z d e çok yaygın olan
xxi
 xxii Laiklik
Kavram Karıştırma oyununun bir tezahürü olarak, Sekülerlik, biraz
bilgisizlik, biraz da kasıtlı çarpıtmalar (manipülasyon) sonucunda
Hümanizm ve Modernizm ile özdeşleştirilerek d ü ş m a n ilan edilme­
ye çalışılmaktadır. Kimileri Sekülarizm'i Sorguluyor / Yargılıyor, ki­
mileri de aklına ve çıkarlarına nasıl uygun geliyorsa o nedenlerle
Sekülarizm'i yalan yanlış verilerle lanetliyor ve Yok saydırmaya uğ­
raşıyor. Bunları ciddiye a l m a m a k gerekiyor. N e d e n m i ? Ç ü n k ü
bunları yapanlar Eyyamcı İkbal Avcıları'dır (Arrivistler). G e ç m i ş t e
"Sekülerleşme Altındal'ın Türkiye'yi Protestanlaştırmakd) için gündeme
soktuğu bir Komplo Teorisidir. Biz İslam'ın Şeriatı'na bağlıyız ve ölün­
ceye kadar da öyle kalacağız," D İ Y E N D Ö N E K L E R , B U G Ü N K U R ­
D U K L A R I B İ R P A R T İ Y E N A M L I (!), Ç A Ğ D A Ş K A D I N L A R I V E
M A S O N L A R I A L A B İ L İ Y O R L A R . . . Herhalde İslam'ın v e Şeriat'ın
R E F E R A N S olması da böyle oluyor? Keskin Şeriatçılar'dan kork­
m a k gerekiyor!!! (İlginçtir, bu çevreler inanılmaz bir hız ve dönüş­
le 2000'li yıllarda Seküler yaşamı, belki de en uç şekliyle benimse­
diler ve bir süre sonra da, arkalarından itilerek, İktidar'a taşındı­
lar.)
* * *
Özellikle A B D ' d e Sekülerlik değil, SEKÜLER HÜMANİZM bazı
Protestan ilahiyatçılar tarafından sorgulanmaktadır. Sekülerlik baş­
ka, Seküler Hümanizm başkadır. Seküler Hümanizm, Protestan mez­
hebinin içinden çıkmış olan Din Düşmanı bir'Siyasi Proje'dir. Sekü­
lerlik ile ' D O Ğ R U D A N AD B E N Z E R L İ Ğ İ D I Ş I N D A H İ Ç B İ R İLGİSİ
Y O K T U R ' . Dinlerine bağlı Protestan ilahiyatçılar bu akımı (SH) ne­
redeyse Diabolizm/Şeytan'a Tapıcılık olarak görmekte ve yorumla­
maktadırlar. Örneğin geçmişte T i m o t h y Dwight, Amerika'yı bizzat
Tanrı'nın kurduğunu ve/fakat Seküler Hümanistlerin bu Tanrısal
Devleti y ı k m a k istediklerini vurguluyordu. S o n kırk yıl içinde ise
bu tartışma çok alevlendi. 1961'de Yüksek M a h k e m e Torcaso versus
Watkins tartışması diye bilinen davayı karara bağlarken, Seküler
H ü m a n i z m ' i yeni bir ' D İ N ' olarak tasvir eden bir dipnot yazmıştı.
Bu da American Hümanist Society adlı bir kuruluşun 1933'te yayın­
ladığı bir 'manifesto'ya binaen yapılmıştı. Bu kuruluş 1973'te de ay­
nı görüşü manifestolaştırmıştı.
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal xxiii
Seküler Hümanizm terimi A B D ' d e k i Protestan Fundamentalistler
için, örneğin Tim La H a y e ' e göre Anti-Tann, Anti-Ahlaki ve Anti-
Amerikan bir Sahte Din''dir. Benzer şekilde son derece bağnaz bir ku­
rum olan Rutherford Enstitüsü'nün kurucusu ve sözcüsü J o h n Whi­
tehead için de Seküler Hümanizm, İncil esas alınarak kurulmuş olan
ABD'de İncil-Düşmanı bir akımdır. Bu örnekleri onlarca çoğaltmak
m ü m k ü n d ü r a m a u z a t m a m a k için kısa kesiyorum.
G e r ç e k şudur ki, bu kitabın yazarını 'Türkiye'yi Protestanlaşhr-
m a k için k o m p l o kurmakla' suçlayanlar gerçekte en yobaz Protes­
tan İlahiyatçılardan kendi 'İslamcı/Şeriatçı' (sözde tabii) eleştirile­
rine payandalar aramaktaydılar!!! Laisizm olsun, Sekülerleşme ol­
sun, ikisi de son tahlilde Judeo-Christian Avrupa'sında ortaya çık­
mış akımlardır. Laisizm, Fransız İhtilali'nden sonra (1789) yaygın­
laşırken, Sekülerleşme 30 Yıl Savaşları'ndan sonra (1648) Anglo­
s a k s o n H u k u k ' t a yerini almıştır. G ü n ü m ü z d e bu ayrımdan kay­
naklanan İngiliz, Amerikan, İsrail, Alman, İsveç, Fransız ve İtalyan
ile eski komünist ülkelerin şimdilerde uyguladıkları Rus ve Avras­
ya modeli Laiklikler ve Sekülerlikler de (bunların uygulamadaki
farklılıkları esas alınarak) mevcuttur. Kısacası, 'Seküler H ü m a -
n i z m ' i n uygulamalarını gösterip, Sekülerliğe küfür ettirmek, Devlet­
çiliği gösterip Devlet'e küfür ettirmekle eşdeğerlidir...
***
Sekülerliğin bir boyutu da doğrudan doğruya Din ile Bilim ara­
sında Uzlaşmacı bir ç ö z ü m önermesidir. 1990'lı yıllarda bu anlayış
özellikle A B D ' d e Beyin araştırmalarını yönlendiren kurumlarla, üst
düzey Tannbilimciler* arasında sürdürülmektedir. Nöroteoloji diye
bilinen bu anlayışa göre 'Beyin ve Sinir Sistemleri' konusunda uzman­
laşmış bazı bilim adamları Beynin kendiliğinden Tanrı kavramını
ürettiğini, dolayısıyla hiçbir insanın b u n u n dışında kalamayacağını,
Evrimciliğin bir sonucu olarak görmekte ve yorumlamaktadırlar. Ör­
neğin Nörofizyolojist Paul D. M a c L e a n ' a göre "Beyindeki Üçlü yapı
-sağ, sol ve ön loplar- Tanrı'nın Üçlü Yapısını -Trinity/Teslis- anlama­
mızda yardımcı olmaktadır." T a n n b i l i m c i G o r d o n Kaufman'a göre
* Tanrıbilim (Teoloji) ile İlahiyat (Divinity) farkını öğrenmek için bkz: Üç tsa,
Önsöz.
xxiv Laiklik
BİRİNCİ BÖLÜM
de "İnsan beyninin Tanrıyı algılayabilmesi için mutlaka paradigmatik bir
imaja sahip olması gerekir ki, bu paradigmatik imaj da İsa Mesih'tir."
Bu ve benzeri tartışmalarla 2000'li yıllarda Bilim ve Din karşıtlı­
ğı Sekülarize edilmeye (Dünyevileştirilmeye) çalışılmaktadır. Avru­
pa'da özellikle 16. yüzyılın sonunda başlatılmış olan sahte ve ide­
olojik amaçlı D i n / B i l i m Karşıtlığı, özellikle U z a y araştırmaları ve 1.1. GİRİŞ
İnsanın G e n e t i k / N ö r o p s i ş i k yapısının çözümlenmesiyle birlikte or­
T.C. Devleti'nin Anayasası değiştirilemez ve değiştirilmesi
tadan kalkacaktır. Bu sahte sorunsalın çözülmesiyle Din ve Bilim
teklif e d i l e m e z nitelikte ş u d ö r t m a d d e y l e b a ş l a r :
birbirlerinin Zıtları olarak değil, birbirlerinin Bütünleyicileri olarak
" 1 . Kısım
görüleceklerdir.
Genel Esaslar
S o n söz: Laiklik: Enigmaya Dönüşen Paradigma, Seküler bakış açı­
sıyla yazılmış bir kitaptır. Bu tez ilk kez 20 yıl önce yayınlanmıştı. I. D e v l e t i n Ş e k l i
Bazı kasıtlı çevrelerin zihinsel yönlendiriciliğine, karalamalarına ve M a d d e 1. Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir.
tuzaklarına düşmeksizin okunursa, Türkiye için ne denli yeni bir II. C u m h u r i y e t i n nitelikleri
T E Z olduğu umarım anlaşılır.
M a d d e 2 . T ü r k i y e C u m h u r i y e t i , t o p l u m u n h u z u r u , milli da­
Aytunç Altındal y a n ı ş m a ve a d a l e t anlayışı içinde, insan h a k l a r ı n a saygılı, Ata­
Eylül 2002 türk m i l l i y e t ç i l i ğ i n e bağlı, b a ş l a n g ı ç t a belirtilen t e m e l i l k e l e r e
d a y a n a n , d e m o k r a t i k , laik v e sosyal bir h u k u k devletidir.

I I I . D e v l e t i n b ü t ü n l ü ğ ü , r e s m i dili, b a y r a ğ ı , milli m a r ş ı v e
başkenti
M a d d e 3 . T ü r k i y e D e v l e t i , ü l k e s i v e milletiyle b ö l ü n m e z bir
b ü t ü n d ü r . Dili T ü r k ç e ' d i r .
B a y r a ğ ı , şekli k a n u n d a belirtilen b e y a z ayyıldızlı a l b a y r a k ­
tır.
Milli Marşı İstiklal Marşı'dır.
Başkenti Ankara'dır.

IV. Değiştirilemeyecek hükümler

M a d d e 4. Anayasanın l ' i n c i maddesindeki Devlet'in şeklinin
C u m h u r i y e t o l d u ğ u h a k k ı n d a k i h ü k ü m ile ikinci m a d d e s i n d e k i
C u m h u r i y e t ' i n nitelikleri v e ü ç ü n c ü m a d d e s i h ü k ü m l e r i değiş­
t i r i l e m e z v e d e ğ i ş t i r i l m e s i teklif e d i l e m e z . ' "
B u d u r u m d a h e r T ü r k yurttaşı, T . C . A n a y a s a s ı ' n ı n ö n g ö r d ü ­
ğ ü '... d e m o k r a t i k , laik v e s o s y a l b i r h u k u k d e v l e t i n i n ' ü y e s i d i r .

1
2 Laiklik
A ç ı k ç a s ı , h e r T ü r k , T . C . A n a y a s a s ı ' n a g ö r e 'Laik bir Cumhuriyet
Devletinin' yurttaşıdır.
N e d i r ki, T . C . A n a y a s a s ı ' n a g ö r e h e r T ü r k laik b i r C u m h u r i ­
y e t D e v l e t i ' n i n yurttaşı o l m a s ı n a r a ğ m e n , ilginçtir k i y i n e a y n ı
D e v l e t t a r a f ı n d a n ' M ü s l ü m a n / İ s l a m ' o l a r a k k a b u l v e tescil edil­
m i ş d u r u m d a d ı r . N a s ı l m ı ? N ü f u s k â ğ ı t l a r ı n a b a k ı l s ı n yeter.
T . C . A n a y a s a s ı ' n a g ö r e laik bir C u m h u r i y e t D e v l e t i ' n i n yurttaşı
o l a n T ü r k l e r , a y n ı d e v l e t tarafından v e r i l e n n ü f u s k â ğ ı t l a r ı n d a
- p a s a p o r t l a r d a v e diğer r e s m i e v r a k l a r ı n t ü m ü n d e - ' M ü s l ü ­
m a n ' kabul edilmektedirler. Diğer bir anlatımla her Türk aynı
a n d a h e m ' L a i k ' h e m d e ' M ü s l ü m a n ' o l m a k z o r u n d a d ı r - azın­
lıklar h a r i ç . T ü r k i y e ' d e , 1 9 8 6 y ı l ı n d a C u m h u r i y e t D e v l e t i ' L a i k ' ,
a y n ı C u m h u r i y e t D e v l e t i ' n i n yurttaşı ' M ü s l ü m a n ' d ı r . V e o n u n
M ü s l ü m a n o l d u ğ u n a k a r a r v e r e n de, o n u n M ü s l ü m a n l ı ğ ı n ı
o n a y l a y a n v e o n a y l a t a n d a laik T . C . D e v l e t i ' d i r . D a h a s ı , T . C .
Anayasası'na söz konusu maddeleri yazarak T.C. Devleti'nin
niteliğini v e k i m l i ğ i n i ' L a i k ' ilân e d e n l e r d e , y i n e a y n ı d e v l e t i n
v e r d i ğ i nüfus k â ğ ı t l a r ı n a g ö r e ' M ü s l ü m a n ' d ı r l a r . Y a n i T . C . D e v -
l e t i ' n i ' L a i k ' y a p a n l a r da, ilginçtir k i nüfus k â ğ ı t l a r ı n a g ö r e
M ü s l ü m a n s a y ı l a n b i r t a k ı m yetkililerdir!
T ü r k i y e ' n i n k e n d i n e ö z g ü b i r ç o k g a r i p l i k l e r i n d e n biri o l a n
b u d u r u m u iki t a s a r ı m s a l ö r n e k l e b i r a z d a h a a ç a l ı m .
S ı r a d a n b i r T ü r k yurttaşını a l a l ı m ele. B u y u r t t a ş y u r d u n a ,
m i l l e t i n e v e o r d u s u n a y ü r e k t e n bağlı, k e n d i s i n e ö ğ r e t i l d i ğ i v e
istenildiği k a d a r a n t i - k o m ü n i s t , t a m d ü z e n i n istediği, ağzı v a r
dili y o k , ' b ü y ü k l e r i m i z h e r şeyi b i z d e n iyi bilirler'ci b i r yurttaş
olsun. B u ö r n e k yurttaş, g ü n ü n b i r i n d e T . C . D e v l e t i ' n i n d o ğ u ­
m u y l a b i r l i k t e k e n d i s i n e v e r d i ğ i nüfus k â ğ ı d ı n a b a k ı p d a , o r a d a
k e n d i s i n i n b i z z a t T . C . D e v l e t i tarafından ' M ü s l ü m a n ' o l a r a k ka­
b u l v e tescil e d i l d i ğ i n i g ö r s e v e b u n u c i d d i y e a l a r a k "Mademki
benim T.C. devletim beni Müslüman olarak görüyor ve kabul ediyor,
öyleyse ben de T A M B İ R M Ü S L Ü M A N gibi, yani İslamiyet'in koy­
duğu yasa ve hükümlere F İ İ L E N uyarak yaşayayım" d e r s e ne o l u r ?
B a k ı n n e olur: T . C . D e v l e t i ' n i n b i z z a t v e r d i ğ i n ü f u s k â ğ ı d m d a k i
s e n ' M ü s l ü m a n ' s ı n i b a r e s i n i c i d d i y e alıp o n a g ö r e - İ s l a m i esas­
lara g ö r e - h a y a t ı n ı v e ç e v r e s i n i d ü z e n l e y e r e k y a ş a m a y a başla-
www.çizgiliforum.com
Aytunç Allindai 3
yan yurttaş, ona sen 'Müslüman'sın diyen ve/fakat kendisi 'La­
ik' o l a n C u m h u r i y e t D e v l e t i t a r a f ı n d a n C u m h u r i y e t ' i n C e z a Y a ­
s a l a r ı n ı i h l a l d e n y a r g ı l a n ı r v e ş a h ı s ısrar ettiği t a k d i r d e d e m a h ­
k û m i y e t i c i h e t i n e gidebilir.
B u y u r t t a ş ı n b a ş ı n a g e l e n l e r e ü z ü l ü p o n u s a v u n m a y a kalkı­
ş a c a k o l a n b i r b a ş k a ş a h ı s - v e y a m a a z a l l a h b i r ö r g ü t - ise y i n e
a y n ı T . C . A n a y a s a s ı ' n ı n B A Ş L A N G I Ç b ö l ü m ü n d e y e r a l a n aşa­
ğ ı d a k i şu i b a r e y l e s a f dışı bırakılır. D i r e n i r s e o da a y n ı a k ı b e t i
paylaşır, o l u r biter:
" H i ç b i r d ü ş ü n c e ve mülahazanın T ü r k milli menfaatlerini,
T ü r k varlığının, Devleti ve ülkesiyle bölünmezliği esasının,
T ü r k l ü ğ ü n t a r i h i v e m a n e v i d e ğ e r l e r i n i n , A t a t ü r k milliyetçiliği,
ilke v e i n k ı l a p l a r ı v e m e d e n i y e t ç i l i ğ i n i n k a r ş ı s ı n d a k o r u n m a gö­
r e m e y e c e ğ i v e laiklik i l k e s i n i n g e r e ğ i k u t s a l d i n d u y g u l a r ı n ı n
D e v l e t işlerine v e p o l i t i k a y a k e s i n l i k l e k a n ş t ı r ı l m a y a c a ğ ı . . . " 2
Ç ı k a n s o n u ç ş u d u r ki, T ü r k i y e ' d e i n s a n l a r r e s m i a n l a m d a
k e n d i ö z g ü r s e ç i m l e r i y l e y a d a g e l e n e k l e r i g e r e ğ i o l a r a k değil,
T . C . A n a y a s a s ı ' n ı n B A Ş L A N G I Ç b ö l ü m ü n d e y e r a l a n '... laiklik
ilkesinin gereği' o l a r a k k u t s a l d i n d u y g u l a r ı n a s a h i p o l a b i l m e k t e ­
dirler. L a i k l i k i l k e s i n i n g e r e ğ i o l m a y a n k u t s a l d i n duygularına
i s e asla s a h i p o l a m a z l a r ! K ı s a c a s ı T ü r k i y e ' d e i n s a n l a r C u m h u r i ­
yet D e v l e t i ' n i n i n d i n d e 'laiklik i l k e s i n i n g e r e ğ i ' k a d a r ' M ü s l ü ­
m a n ' d ı r l a r . B u n d a n n e fazla n e d e d a h a a z ' M ü s l ü m a n ' o l a m a z ­
lar! T a b i a t ı y l a '... laiklik i l k e s i n i n g e r e ğ i ' o l a r a k k u t s a l d i n duy­
gularına sahip olmadan 'Laik' de olamazlar! Ölçü budur. Budur
a m a T.C. Anayasası'nda sözü edilen 'kutsal din duygularının'
n e l e r o l d u ğ u n a ş a h ı s l a r değil, T . C . D e v l e t i k a r a r verir.
Ş i m d i d e b u n u n tersi d u r u m u g ö r e l i m . B u k e z d e ' ç a ğ d a ş ' ol­
m a k hevesiyle yanan, İslamiyet'i küçümseyen, bir an ö n c e Batı­
lılaşmak isteyen, Amerikalılara gönülden ve göbekten hayran
b i r T ü r k y u r t t a ş ı n ı e l e a l a l ı m . B u ö r n e k y u r t t a ş d a , g ü n ü n birin­
d e n ü f u s k â ğ ı d ı n ı d e ğ i l d e , T . C . A n a y a s a s ı ' n ı n s ö z k o n u s u hü­
kümlerini ciddiye almış olsun. Ve kendisini 'Müslüman' olarak
d e ğ i l de 'Laik Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin Laik Türk Yurttaşı'
o l a r a k tescil e t t i r m e k istesin. Ö r n e k y u r t t a ş b u n d a n b ö y l e nüfus
k â ğ ı d m d a M ü s l ü m a n o l a r a k d e ğ i l d e ' L a i k ' o l a r a k g ö r ü l m e k is-
4 Laiklik
t e m e k t e d i r , o l a m a z m ı ? O l a m a z . İlginçtir ki, ' L a i k ' T ü r k i y e
Cumhuriyeti Devleti, yurttaşının nüfus kâğıdına 'Sen Laiksin'
diye yazamaz. Yurttaş ısrar ederse, ö n c e bir başvuru formuyla
m a h a l l i m a k a m l a r a b a ş v u r m a s ı istenir k e n d i s i n d e n v e yurttaşın
h e v e s i d a h a g i d e c e ğ i ilk k a r a k o l d a k u r s a ğ ı n d a kalır. S ö z k o n u ­
s u A m e r i k a n h a y r a n ı yurttaş, T . C . D e v l e t i ' n i n k a r a k o l l a r ı n d a n
b i r i n d e , g a y e t bilgili v e t e c r ü b e l i b e k ç i v e p o l i s l e r c e k u l l a n ı l a n
' m ü n a s i p d i l l e ' M ü s l ü m a n o l m a s ı n ı n v e b ö y l e k a l m a s ı n ı n ken­
disi i ç i n n e k a d a r hayırlı v e u ğ u r l u o l d u ğ u n u v e o l a c a ğ ı n ı ö ğ r e ­
niverir. T ü r k p o l i s i n e d u y a c a ğ ı ş ü k r a n v e m i n n e t d u y g u l a r ı y l a
' s a p ı k ideolojilere k a p ı l m a k t a n ' v a z g e ç e r , e v i n e d ö n e r . I s r a r
e d e r s e n e m i o l u r ? D e n e y e n görür.
K ı s a c a s ı T ü r k i y e ' d e y a ş a y a n i n s a n l a r , d o ğ u m v e ö l ü m safha­
l a r ı n d a M ü s l ü m a n , y a ş a m l a r ı s ü r e s i n c e ise 'laik' o l m a k z o r u n ­
dadırlar. D o ğ u m ve ö l ü m safhalarında dedim, ç ü n k ü şimdiye
d e k T . C . D e v l e t i ' n d e n e ' M ü s l ü m a n ' d o ğ u p laik y a ş a m a k z o ­
r u n d a k a l a c a k b i r b e b e k için, n e d e M ü s l ü m a n d o ğ m u ş , laik ya­
ş a m ı ş v e ö l ü n c e t e k r a r (!) M ü s l ü m a n o l m u ş b i r y u r t t a ş için na­
sıl b i r d i n i c e n a z e t ö r e n i y a p ı l a b i l e c e ğ i keşfedilebilmiştir. T . C .
D e v l e t i , b u karışıklığı ö n l e m e k için o l m a l ı , ö l ü m l e r d e 'laik c e n a ­
z e t ö r e n i ' değil, ' İ s l a m i c e n a z e t ö r e n l e r i ' y a p t ı r m a k t a d ı r .
N e a c ı d ı r ki, ş a k a gibi g e l e n b u d u r u m l a r T ü r k i y e t o p l u m u ­
n u n g e r ç e k l e r i d i r l e r . Y ü r ü r l ü k t e k i ' L a i k l i k ' a n l a y ı ş ı değiştiril­
m e d i k ç e d e s ü r ü p g i d e c e k t i r b u traji-komik d u r u m . T . C . D e v l e ­
ti, çeşitli m ü l a h a z a l a r l a , T ü r k i y e ' d e t a m b i r ' M ü s l ü m a n ' gibi ya­
ş a m a k i s t e y e n ( l e r ) i n d e b a ş ı n a çeşitli s o r u n l a r çıkartabilir, h e r
d i l e d i ğ i y a d a g e r e k l i g ö r d ü ğ ü a n d a . Ç ü n k ü T ü r k i y e ' d e yurt­
t a ş / b i r e y ' D e v l e t i ç i n ' vardır; y u r t t a ş / b i r e y i ç i n D e v l e t ilkesi
y o k t u r . O l m a d ı ğ ı için d e , T ü r k i y e ' d e y u r t t a ş l a r D e v l e t ' i n izin
verdiği kadarıyla bireyselleşmektedirler.
T . C . D e v l e t i h a y â t ı n h e r a l a n ı n d a , h e r smıftan i n s a n ü z e r i n ­
d e etkili b i r r o l o y n a m a k t a , onları y ö n l e n d i r m e k t e v e C I V I C an­
lamında bağımsız-birey olarak kararlar alabilmelerini engelle­
m e k t e d i r . T ü r k i y e ' d e ' L a i k l i k ' d e v l e t i n d e n e t i m v e k o r u m a s ı al­
tındadır. K e n d i l i ğ i n d e n g e l i ş m i ş değildir. B u , ' R e s m i / D e v l e t
L a i s i z m i ' ile, T ü r k i y e ' d e ç o k ö z e n i l e n Batılı t o p l u m l a r d a k i ' L a -
Aytıınç Altındal 5
isizm'e ulaşılacağı varsayımı bir hayalden öteye a n l a m taşıma­
maktadır.
B u k i t a b ı n k o n u s u işte b u ' R e s m i / D e v l e t L a i s i z m i ' n i n eleşti­
risi ile T ü r k i y e ' d e nasıl b i r laiklik o l m a l ı d ı r s o r u s u n a y a k l a ş ı m ı
kapsamaktadır.
Türkiye'de 'Laiklik' denildiğinde, t ü m resmi açıklamalarda
' L a i k l i ğ i n D i n ile D e v l e t işlerinin a y r ı l m a s ı ' o l d u ğ u v u r g u l a n ı r .
Y i n e a y n ı r e s m i d e m e ç , a ç ı k l a m a ve b e l g e l e r e g ö r e 'Laiklik, din­
siz olmak değil, Tanrı ve Kul arasına hiçbir kişi, kuruluş ve/veya ara­
cı sokmamaktadır'. Y i n e a y n ı b e l g e l e r e g ö r e 'Laiklik tam bir vicdan
özgürlüğüdür ve her yurttaşın inancının tamamen kendisine ait olma­
sı keyfiyetidir'.
Laiklik, dinsizlik olmadığına göre, her T ü r k yurttaşının bir
dini olacaktır. A M A B U S A D E C E K E N D İ S İ N E A İ T O L A C A K ­
T I R . T ü r k i y e ' d e y ü r ü r l ü k t e o l a n v e y e r y ü z ü n d e eşi b u l u n m a ­
y a n b u ' D e v l e t - L a i s i z m i ' ile ö z e l l i k l e B a t ı A v r u p a ' d a y ü r ü r l ü k ­
t e o l a n ' S e k ü l a r i z m ile L a i s i z m ' a r a s ı n d a b ü y ü k farklar vardır.
B a t ı ' d a k i ' D i n v e D e v l e t ' a y r ı m ı g ö r ü ş ü n ü / z i h n i y e t i n i d a h a ya­
k ı n d a n a n l a y a b i l m e k için, L a i s i z m ' d e n ö n c e , T ü r k i y e i ç i n göre­
celi o l a r a k y e n i s a y ı l a n b i r b a ş k a k a v r a m ı a ç m a k t a y a r a r vardır.
Bu, Sekülarizm'dir.
1.2. SEKÜLARİZM
D i ğ e r b i r ç o k k a v r a m , d e y i m v e t e r i m gibi ' S e k ü l a r i z m ' kav­
ramı da Türkiye toplumuna dışarıdan gelmiş/getirilmiştir. Tür­
k i y e t o p l u m u n d a ö z e l l i k l e T a n z i m a t ' t a n b u y a n a , e g e m e n sınıf
içinde var olan 'Aktarmacılık' ilke ve zihniyetinin kaçınılmaz
sonuçlarından biridir bu. N e d i r ki 'Sekülarizm' kavramı örne­
ğin bir Laisizm, bir Kapitalizm, bir S o s y a l i z m vb. bazı kavram­
lar gibi o n y d l a r d ı r tartışılan, b i l i n e n a r a ş t ı r ı l m ı ş b i r k a v r a m d e ­
ğildir. Belirli v e ç o k d a r b i r ç e v r e n i n d ı ş ı n d a k a l a n g e n i ş h a l k yı-
ğmlarınca hiç d u y u l m a m ı ş - d u y u l m u ş olması gerekli mi, değil
mi ayrıdır- bilinmemiştir.
6 Laiklik
Aytıınç Altındal 7

Nedir Sekülarizm?
Secularism k a v r a m ı L a t i n c e k ö k e n l i d i r . B a t ı d ü n y a s ı n d a k i di­
ğer birçok k a v r a m gibi bu da Latince'den alınmıştır (L. Saecula-
ris). Ö z e l l i k l e P r o t e s t a n v e A n g l i k a n i n a n ç s i s t e m l e r i n d e v e İ n ­
gilizce ve Almanca'da kullanılmakta ve/fakat Katolik ve Orto­
d o k s i n a n ç s i s t e m l e r i n e v e F r a n s ı z c a ' y a b a ğ l ı k i t l e l e r c e kullanıl­
m a m a k t a d ı r . L a t i n c e a n l a m ı itibariyle ' S e k ü l a r i z m ' ç o k geniş
k a p s a m l ı d ı r v e e n ö n e m l i s i , o r t a y a çıkışı i t i b a r i y l e tek-tanrılı
d i n l e r i n - M u s e v i l i k , H ı r i s t i y a n l ı k v e İ s l a m i y e t - d e ğ i l , çok-tanrı-
l ı P a g a n t o p l u m l a r ı n ı n ü r ü n ü d ü r . D i ğ e r b i r a n l a t ı m l a tek-tanrı­
lı dinlerden ö n c e ortaya çıkmış, kitlelerce b e n i m s e n m i ş ve gün­
d e l i k h a y a t ı b e l i r l e m i ş b i r d ü ş ü n c e ve y a ş a m a t a r z ı , modus viven-
di olarak g ü n ü m ü z e d e k u z a n m ı ş bir kavrayıştır. Dolayısıyladır
ki, İ n g i l i z c e ' d e v e A l m a n c a ' d a b u g ö r ü ş ü b e n i m s e y e n l e r e ' S e c u ­
lar' denilir, 'Laik' denilmez.
Latince a n l a m ı itibariyle 'Sekülarizm'i, P a g a n c a olan, yeryü­
z ü n e ait o l a n , i ç i n d e y a ş a n ı l a n ç a ğ a ait o l a n , ö m ü r b o y u (life-ti­
m e ) olan, dine ve kiliseye bağlı/bağımlı olmayan, ruhbanlara
( c l e r g y ) ait o l m a y a n , t o p l u m s a l a h l a k s t a n d a r t l a r ı n ı n d i n e v e
dinlere göre değil, güncel hayata göre d ü z e n l e n m e s i n d e n ve
a y a r l a n m a s ı n d a n y a n a o l m a k v e g ü n c e l - d ü n y e v i h a y a t ı ilgilen­
d i r e n h e r k o n u d a v e / v e y a h e r ö z e l k o n u d a d i n s e l y a r g ı l a r ı dış-
talamak veya kasten dıştalamak şeklinde özetleyebiliriz.3
S e k ü l a r i z m anlayışı, özellikle R o m a İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a yüz­
yıllarca e g e m e n olmuştu. Şu resmi tarih kitaplarında okutulan
ünlü ' R o m a o y u n l a r ı , sirkleri, arenaları' vb. tümü 'Seküler
O y u n l a r ' d ı . H e r t ü r l ü s i y a s a l faaliyet b u o y u n l a r d a t ö r e n l e r ara­
cılığıyla k i t l e l e r e iletilirdi. B u o y u n l a r s ı r a s ı n d a P a g a n t a n r ı v e
t a n r ı ç a l a n n a a d a k l a r , a r m a ğ a n l a r s u n u l u r v e taraflara a y r ı l a n
g r u p l a r s i y a s a l e y l e m l e r i n i b u o y u n l a r s ı r a s ı n d a o r t a y a getirir­
l e r d i . S e k ü l a r i z m , ' s i y a s a l k ü l t ü r ' ü n v a z g e ç i l m e z b i r t e m e l ta­
şıydı. B u t ö r e n l e r s ı r a s ı n d a o k u n a n i l a h i l e r e , a ğ ı t l a r a v e şarkıla­
ra da - k i birçoğunda erotizm işleniyordu- 'Secular H y m n s ' de­
niliyordu.
'Sekülarizm' özellikle R o m a İmparatorluğu'nda h e m doruk
n o k t a s ı n ı h e m d e iniş v e y a s a k l a n ı ş d ö n e m l e r i n i y a ş a d ı . R o m a -
lılar, i n a n ç l a r ı i t i b a r i y l e P a g a n i z m ' e b a ğ l ı y d ı l a r . P a g a n i z m ' ç o k -
tanrıcılık'tı ve kesin ve b u y u r g a n 'dini' sistemlerden ayrı olarak,
' M e r k e z i ' değil, ' A d e m i m e r k e z i y e t ç i ' ve mutlakiyetçi-olmayan
bir t a p ı n m a / t a p m ı ş sistematiğiydi. Paganların bu inançları, N o ­
m a d ve Barbarlarda yoktu. Nitekim Pagan R o m a İmparatorlu-
ğ u ' n u B a r b a r a k ı n l a r ı yıktı. D o l a y ı s ı y l a d ı r k i P a g a n l a r ı y e r l e ş i k
a n l a m d a k u l l a n ı l a n N o m a d i k v e B a r b a r t o p l u l u k l a r l a karıştır­
m a m a k gerekir.
P a g a n l a r - k i k e l i m e anlamıyla şehirli (cidydweller) demek­
tir- Secular olmak zorundaydılar, çünkü çok-tannlı olabilmenin
önkoşulu diğer tanrılara saygı göstermekten ve 'vicdan özgür­
l ü ğ ü ' n d e n g e ç i y o r d u . O g ü n l e r i n R o m a İ m p a r a t o r l u ğ u sınırları
içinde birçok tanrı vardı ve her Pagan dilediği kadarına tapıyor
ya da adakta bulunabiliyordu. En önemlisi, hiçbir tanrı diğerle­
r i n i t a m v e m u t l a k e g e m e n l i ğ i a l t ı n a a l m ı ş v e k e n d i s i n d e n baş­
kasına var o l m a k izni v e r m e m i ş değildi. İlk Hıristiyanlar (Kato­
likler) R o m a ' d a kendi dinlerini y a y m a y a başladıklarında diğer
t ü m tanrıları yadsıdılar ve k e n d i tanrılarından başka bir tanrıyı
k a b u l e t m e d i k l e r i n i v e e t m e y e c e k l e r i n i a ç ı k ç a belirttiler. A m a
Paganların 'Sekülarizmi'ne sığınmazlık da etmediler ve bundan
s o n u n a k a d a r y a r a r l a n m a n ı n - h a t t a b i r ç o k h a l d e b u a n l a y ı ş ı is­
tismar ve sabote e d e r e k - yollarını da buldular, kullandılar. R o ­
m a İ m p a r a t o r l a r ı ise b u asi v e t a n r ı t a n ı m a z ' A t e i s t ' 4 a z ı n l ı ğ a di­
ğer inançlarla aynı toplumsal statüler tanımayı bazı siyasal ve
iktisadi nedenlerle kabullendiler. Ki bunların başında R o m a İm­
p a r a t o r l u ğ u ' n u n b ö l ü n m e s i n i ö n l e m e k v e i k t i s a d i g ü c ü n ü artır­
m a k fikri y a t ı y o r d u . ( N O T : R o m a ' d a K a t o l i k l e r a s k e r l i k y a p m a ­
yı reddetmişlerdi. Bizim dinimizde a d a m öldürmek yasaktır ve
yoktur diyorlardı. Ayrıca bazı vergileri de vermiyorlar ve tören­
lere katılmıyorlardı. B u n a karşılık ö l ü m cezasına bile katlanı­
yorlardı. Şu ü n l ü H o l l y w o o d filmlerinde aslanların ö n ü n e atılan
ilk H ı r i s t i y a n l a r ı n ç o ğ u , g e r ç e k t e R o m a ' n ı n İ s a ' y a v e H ı r i s t i y a n ­
lığa d u y d u ğ u ö f k e d e n değil, v e r g i v e r m e m e k , a s k e r e g i t m e m e k
v e siyasal k i m l i k l i o y u n l a r a k a t ı l m a m a k t a d i r e n m e k t e n d o l a y ı
ö l d ü r ü l ü y o r l a r d ı . İsa v e H ı r i s t i y a n l ı k ' P o n t i f e x m a x i m u s ' (baş-
rahip) pozisyonundaki R o m a imparatorlarının umurunda bile

www.çizgiliforum.com
8 Laiklik
değildi, hatta belki böyle birinin adını ve dinin özelliklerini
d u y m u ş b i l e d e ğ i l l e r d i . ) B u fikre b i n a e n , ' S e k ü l a r i z m ' i n i l k ya­
zılı m e t i n l e r i v e b e y a n n a m e l e r i ö z b e ö z P a g a n o l a n R o m a İ m p a ­
r a t o r l a r ı t a r a f ı n d a n k a l e m e aldırıldılar. B u n l a r d a n İ m p a r a t o r
G a l e r , N i k o m e d i ' d e 3 1 1 y ı l ı n ı n N i s a n a y ı n d a y a y ı n l a d ı ğ ı bildi­
ride vergi vermeyen, askere gitmeyen, törenlere katılmayan Hı-
r i s t i y a n l a r a artık c e z a v e r i l m e y e c e ğ i n i , b u n a k a r ş ı l ı k o n l a r ı n d a
İmparatorluğun içine sürüklendiği m a d d i ve siyasi bunalımlar­
d a n k u r t a r ı l m a s ı n a k o ş m a k z o r u n d a o l d u k l a r ı n ı v e d e v l e t i n se­
lameti için kendi tanrılarına yakarmaları gerektiğini bildirdi.
3 1 3 y ı l ı n ı n Ş u b a t ı ' n d a ise İ m p a r a t o r K o n s t a n t i n ü n l ü M i l a n F e r -
m a n ı ' n ı y a y ı n l a d ı . F e r m a n d a P a g a n l a r ı n v e H ı r i s t i y a n l a r ı n dile­
dikleri tanrıya müdahalesiz bağlılık duyabileceklerini vurgulu­
yordu. Bu gelişmelere rağmen içeride Yahudi ve Hıristiyanların
çıkarları doğrultusunda yürürlükteki faaliyetler ve dışarıdan
gelen Barbar saldırıları s o n u c u n d a B ü y ü k R o m a İ m p a r a t o r l u ğ u
çöktü (Bizans ayrıldı). D a h a sonra İmparatorluğa sahip ç ı k m a k
i ç i n P a g a n S e k ü l a r i z m i ' n e k a r ş ı o l a n iki d i n c e m a a t i , K a t o l i k l e r
ve Yahudiler - k i Paganlar Sekülarizm gereği bunlara yedi yılda
bir Sabbath adına vergi muafiyeti uyguluyorlar, para veya mal
a l m ı y o r l a r d ı - m ü c a d e l e ettiler. Y a h u d i l i k , e t h o s a n t r i k , Atavis-
t i k e s a s l a r a d a y a l ı i l k v e t e k d i n o l d u ğ u v e k e n d i s o y u n d a n gel­
m e y e n l e r i n Y a h u d i o l a m a y ı ş l a r ı n e d e n i y l e E v r e n s e l l i k iddiasın­
daki Katoliklik önünde tutunamadı. R o m a ' d a Hıristiyan İmpa­
r a t o r l a r d ö n e m i a ç ı l d ı v e ç o k i l g i n ç t i r ki, b u g ü n T o l e r a n s / H o ş -
g ö r ü ' y ü İ s a b a ş l a t t ı d i y e n K a t o l i k l e r i n i l k işi P a g a n S e k ü l a r i z -
mi'ni ortadan kaldırmak oldu. D a h a sonra korkunç Engizisyon
Mahkemeleri'ni kurdu.
U z u n bir baskı döneminden sonra 'Sekülarizm'in yeniden
o r t a y a çıkışı, İ s l a m ' ı n H ı r i s t i y a n l ı k k a r ş ı s ı n d a z o r l a y ı c ı e t k e n
d u r u m u n a gelmesi ve üretim tarzlarında değişikliklere yol aç­
ması sonucunda gerçekleşti. 13. ve 14. yüzyılda Batı Avrupa'da
Sekülarizm yeniden güçlenmeye başladı. 11. yüzyılda gerçek­
leştirilen b ü y ü k B e g u i n v e B e g u a r d s o y k ı r ı m l a r ı n ı n e r t e s i n d e
bu gelişme rastlantı değildi. 15. ve 16. yüzyıllara ulaşıldığında
A v r u p a ' d a S e k ü l a r i z m artık g ü ç l ü b i r a k ı m h a l i n e g e l m i ş t i . B u
Aytunç Altındal 9
5
d ö n e m d e , 13. yüzyılda ağırlığını d u y u r a n N o m i n a l i z m akımı­
nın etkisiyle 'Birey' ağırlık k a z a n m a y a başladı. T a n r ı ' n m değil
a m a K a t o l i k K i l i s e s i ' n i n k a r ş ı s ı n d a ' B i r e y ' g ü ç l e n d i . B u n u n so­
n u c u o l a r a k ilkin P r o t e s t a n l a r S e k ü l a r i z m ' i s a v u n m a y a b a ş l a d ı ­
lar. A m a ç l a n K a t o l i k K i l i s e s i ' n d e n a y r ı l m a k t ı - ayrıldılar. S o n r a
İ n g i l t e r e - k i R o m a K i l i s e s i , İ n g i l t e r e ' y i fief-tımar k a b u l e d e r e k
kendi m ü l k ü s a y ı y o r d u - ünlü 8. H e n r y önderliğinde başkaldır­
dı. 6 E ş l e r i n i b o ş a m a k l a ü n l e n d i r i l e n 8 . H e n r y g e r ç e k t e İ n g i l t e r e
topraklarını R o m a ' d a k i Kilise'nin elinden kurtarıp Krallığa mal
e t m e k istiyordu; eşlerini b o ş a m a s ı -Katoliklik'te b o ş a n m a yok­
t u r - R o m a ' y l a arasını a ç m a k için başvurduğu bir bahaneydi. 8.
H e n r y ' n i n c e s u r g i r i ş i m i s o n u c u n d a İ n g i l t e r e R o m a ' d a n ayrıldı.
15. yüzyılın sonlarından itibaren Milli M o n a r ş i ' n i n çıkarlarını
s a v u n a n ilk ' M i l l i K i l i s e ' d e ( N a t i o n a l C h u r c h ) b ö y l e l i k l e ilk k e z
İngiltere'de bağımsızca örgütlenebilme ve kendini ulusal dü­
z e y d e onaylatabilme olanağına kavuştu. İşte Sekülarizm olayın­
da dikkat edilmesi gereken en ö n e m l i özelliklerden biri budur.
B u g ü n Batı'da, özellikle de İngiltere'de 'Milli Kilise'siz (Nati­
onal C h u r c h of England) bir Sekülarizm düşünülemez. D a h a
sonra Polonya ve R u s y a ' d a da Milli Kiliseler doğdular ve halen
de varlar. Ç ü n k ü o günlerde Sekülarizm denildiğinde, Ro­
ma'daki Papa Devleti'nden bağımsızlaşmış, Kral'dan (Devlet)
ayrı ve t a m a m e n özerk Kilise sahibi o l m a k anlaşılıyordu. Milli
Kiliseler, bu başarılarını Sekülarizm'e ve Seküler güçlere borç­
luydular. Nitekim bu kiliselerde o günlerden beri dinsel yöneti­
c i l e r i n y a n ı sıra S e k ü l e r y ö n e t i c i l e r d e - K i l i s e h i y e r a r ş i s i i ç i n d e -
r e s m e n görevlidirler, Kilise'nin çalışmalarına 'Seküler' mütevel­
li heyetlerinin üyeleri olarak tek tek veya topluca katılmaktadır­
lar. D a h a s o n r a b u ' y e n i ' g e l i ş m e V a t i k a n t a r a f ı n d a n d a b e n i m ­
senmiştir ve bugün Vatikan'da da 'Ruhban/Clergy' olmayan
'Lay' K o n s e y üyeleri görev almaktadırlar. Diğer bir anlatımla
g ü n ü m ü z d e ' R u h b a n ' o l m a y a n b i r ç o k m e s l e k s a h i b i e r k e k , Va­
t i k a n ' d a ü s t k a d e m e l e r d e g ö r e v l i d i r l e r . ( K a d m l a r d a n ise s a d e c e
hizmet alanında yararlanılmaktadır.)
Bu kısa a ç ı k l a m a l a r d a n sonra 'Sekülarizm'in özelliklerini
şöylece sayabiliriz:
10 Laiklik
Aytıtnç Altında! 11

1 3 . y ü z y ı l d a n i t i b a r e n S e k ü l a r i s t l e r k e n d i tezlerini s a v u n u r ­
ristler E n t e r n a s y o n a l i z m e karşı, Burjuva H ü m a n i z m i ' n i n savu­
larken asla inanç düşmanlığı yapmamışlardı ve Tanrıtanımazlık
nucularıydılar, g) Felsefe bağlamında 'Kuşkuculuk'u ve 'Rasyo­
( A t e i z m ) ç i z g i s i n e g e ç m e m i ş l e r d i . T a n r ı ile D i n ' i , D i n ' l e D e v l e t ' i
n a l i z m e savunuyorlardı, h) Sekülaristler için önemli olan 'Bi­
ve Kral'ı ayrı ayrı birimler ve güçler olarak görmüşler ve değer­
r e y ' d i v e o n u n d a v r a n ı ş l a r ı y d ı , ' H a l k ' değildi.
lendirmişlerdi. Bu dördünden, koşullar gereği bazen Devlet'le
Buraya kadar anlatılanları özetlersek, Sekülaristler 'Birey'in
v e b a z e n d e K r a l T a b i r l i k t e o l m u ş l a r d ı . S e k ü l a r i s t l e r için e n
üstünlüğünün ve 'Bireycilik'in ve onun düşünsel ve ahlaksal ve
ö n e m l i iki h u s u s ' B i r e y s e l K a t ı l ı m ' v e ' B i l i m ' d i . H a t t a ' B i l i m ' i e n
davranışsal bağımsızlığının -Dinsel dogmalardan Arka-
yüce güç olarak görmüş oldukları söylenebilir. ( N O T : Tabiatıy­
izm'den, Obskurantizm'den, Klerikalizm'den ve Sacerdota-
la k a s t e d i l e n o ç a ğ l a r ı n k o ş u l l a r ı ç e r ç e v e s i n d e k i B i l i m ve anlayı­
l i z m ' d e n * b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı n - s a v u n u c u l a r ı y d ı l a r , diyebiliriz ( 1 3 .
şıdır.) ' K a t ı l ı m ' ( P a r t i c i p a t i o n ) ise S e k ü l a r i s t l e r e g ö r e z o r u n l u
yüzyıldan itibaren).
bir toplumsal gelişmeydi. Din ve Devlet konusunda ise
N e d i r ki, y u k a r ı d a k i ş u kısa t a n ı m , 1 9 7 1 ' d e n b u y a n a T ü r k i ­
' D i n / D i n l e r K a l d ı r ı l s ı n ' gibi b i r t e z v e y a istekleri o l m a m ı ş t ı . B u
ye'de yaygınlaşmış olan 'Sekülarizm eşittir Çağdaşlaşma' görü­
k o n u d a k i t ü m i s t e k l e r i D i n ile D e v l e t ' i n b i r b i r l e r i n i n faaliyet v e
şüyle çelişmektedir. Ç ü n k ü 'Sekülarizm' kavramının yakın dö­
alanlarına m ü d a h a l e etmemesiydi. O yüzyıllara d e k D i n ' i n (Ki­
n e m T ü r k i y e ' s i n d e k i ilk i z d ü ş ü m ü b u yıllara r a s t l a m ı ş t ı v e K e ­
lise v e S i n a g o g ' u n ) d e n e t i m i n d e o l a n evlilik, m i r a s , ö l ü m , k a ­
m a l i s t Y e n i K a d r o ' d a y e r alan b i r b i l i m a d a m ı b u k a v r a m ı ' Ç a ğ ­
d a s t r o , vergi, e ğ i t i m , d o ğ u m gibi k u r u m s a l i ş l e m l e r i n yürütül­
daşlaşma' olarak Türkçeleştirmişti.7 Yazara göre 'Laiklik' ve 'Se­
m e s i n d e d e v l e t i n d e s ö z h a k k ı s a h i b i o l m a s ı n ı istiyorlar, a m a
k ü l a r i z m ' farklı k a v r a m l a r d ı a m a 'ayrı s ö z c ü k k ö k e n l e r i n d e n
a y n ı kayıtları K i l i s e ' n i n t u t m a s ı n a d a k a r ş ı ç ı k m ı y o r l a r d ı . S e k ü -
geldikleri halde birbirlerine uyuyorlardı'.8 O yıllardan bu yana
l a r i z m için m ü c a d e l e D e v l e t ' e e g e m e n o l m a u ğ r a ş ı n d a k i y e n i
Türkiye'de 'Sekülarizm' kavramı h e m e n hiç kullanılmadı, a m a
b i r sınıfın, b u r j u v a z i n i n - t e ş b i h t e h a t a o l m a z , b u n l a r a N e o - P a -
' Ç a ğ d a ş l a ş m a ' k a v r a m ı h e m ç o k k u l l a n ı l d ı h e m d e b a ş tacı edil­
g a n l a r d i y e b i l i r i z - e g e m e n l i ğ i n i k o r u y a b i l i r v e o n u r a k i p burju­
di. A t a t ü r k ' ü n ' ç a ğ d a ş u y g a r l ı k d ü z e y i ' h e d e f i sürekli v u r g u ­
v a l a r k a r ş ı s ı n d a savunabilir. ' S e k ü l a r i z m ' , t a r i h t e burjuva sını­
landı, a m a b u n u n ne olduğu bir türlü tanımlanamadı.
fıyla b a ş l a y a n ' U l u s l a ş m a ' o l g u s u n u n d a b i r ö n k o ş u l u y d u , ç ü n ­
' S e k ü l a r i z m ' g e r ç e k t e n d e ' Ç a ğ d a ş l a ş m a ' k a v r a m ı y l a karşı­
kü Dinsel Özerklik sağlanmadıkça Ulusal bütünlük de sağlana-
l a n a b i l i r m i ? K a n ı m c a hayır, k a r ş ı l a n a m a z . 9 N e d e n karşılana­
mıyordu.
m a z , k ı s a c a g ö r e l i m . Birincisi, B a t ı d i l l e r i n d e v e d ü ş ü n c e s i n d e
T o p a r l a r s a k , a ) S e k ü l a r i z m ' i n g e n e l d e İ n g i l t e r e ' d e 'Cleri-
' Ç a ğ d a ş l a ş m a ' k a v r a m ı n ı n karşılığı ' M o d e r n i s m v e M o d e r n i s a -
c u s / R u h b a n ' d i y e b i r karşıtı o l m a m ı ş t ı , ç ü n k ü S e k ü l a r i s t l e r
tion'dır. Bu da kelimenin tam anlamıyla 'Yeni T a r z ' edinmedir.
D i n ' e karşı d e ğ i l l e r d i , D i n ' i n D e v l e t ' d e n a y r ı v e ' Ö z e r k ' o l a r a k
E ğ e r i ç i n d e y a ş a n ı l a n d ö n e m k a s t e d i l i y o r i s e b u n u n karşılığı d a
var olması gerektiğini vurguluyorlardı, b) Sekülaristler 'Milli
İngilizce'den 'Contemporary'dir, yine 'Secularism' değildir.
K i l i s e l e r i n o r t a y a ç ı k m a s ı n d a etkili o l d u l a r , K i l i s e ' n i n o r t a d a n
' M o d e r n i s a t i o n ' k a v r a m ı A v r u p a ' d a 17. y ü z y ı l ı n b a ş l a r ı n d a ün­
k a l d ı r ı l m a s ı n ı y a d a k a p a t ı l m a s ı n ı i s t e m e d i l e r , c ) Sekülaristler,
l ü 3 0 Y ı l S a v a ş l a r ı s ı r a s m d a o r t a y a çıktı v e o g ü n l e r d e m ü n h a s ı ­
M o n a r ş i l e r l e g e n e l d e anlaştılar, H a n e d a n l a r a k a r ş ı ç ı k m a d ı l a r ,
ran 'Modern Ordu ve Askeriyenin Modernizasyonu' a n l a m ı n d a kul­
d ) S e k ü l a r i z m , t o p l u m d a ' K a t ı l ı m ' ı ö n g ö r d ü ğ ü için D e m o k r a ­
lanılıyordu. Avrupa devletlerinin amacı, 'modern orduya' ve
tikleşme ve Liberalizm eylemleriyle iç içeydi, e) Sekülaristler,
' m o d e r n silahlara' sahip olmaktı, halkı, özellikle de köylüyü
M i l l i y e t ç i l i ğ i n ısrarlı v e k a r a r l ı s a v u n u c u l a r ı y d ı l a r a m a h i ç b i r
z a m a n İ r k ç ı l ı k v e Ş o v e n i z m ' e ağırlık t a n ı m a m ı ş l a r d ı , f ) S e k ü l a -
* Bu kavramlar kitabın 3. Bölümü'nde ele alınmaktadır.

www.çizgiliforum.com
12 Laiklik
' m o d e r n i z e ' e t m e k gibi safdil b i r g a y r e t l e r i y o k t u . Ü r e t i m i ' m o ­
dernize' e t m e k değil, teknoloji aracılığıyla R a s y o n a l i z e etmekti
hedefleri. T o p l u m i ç i n ö n e s ü r d ü k l e r i k a v r a m ise ' R e n o v a t i o n '
y a n i ' Y e n i l e ş t i r m e c i l i k ' t i . B ü t ü n b u k a v r a m l a r ilk b a k ı ş t a a y n ı
kapıya çıkıyor gibi gözükseler de öyle değildirler.
İ k i n c i s i , ' S e k ü l a r i z m ' R o m a ' d a k i P a g a n (şehirli) t o p l u m d a
ortaya çıkmıştı ve benimsenmişti. R o m a bir imparatorluktu, mi­
n i k b i r G r e k site d e v l e t i d e ğ i l ! B u r a d a k i ü r e t i m tarzı v e o n a te­
kabül eden kavramlarla, Atina'dan ve Grekçe'den gelen 'Laik'
kavramını birebir özdeş s a y m a k m ü m k ü n değildir. Atinalılar
P a g a n değil, 'Politikon'dular (şehirde yaşayan ve siyaset yapa­
b i l m e , s e ç m e v e s e ç i l m e h a k k ı n a s a h i p t o p r a k v e m ü l k s a h i b i ki­
ş i ) . 1 0 P a g a n v e P o l i t i k o n a r a s ı n d a p e k ç o k fark v a r d ı r . K ı s a c a
i k i n c i s i n e d e ğ i n e l i m : A t i n a ' d a A r i s t o t e l e s ' i n a n l a t t ı ğ ı n a g ö r e sa­
dece Politikon, tanrılara ' Ş e r e f sunabiliyordu, diğerleri, yani
k a d ı n l a r , yaşlılar, h a s t a l a r , ç o c u k l a r , y a b a n c ı l a r , e s i r l e r v e k ö l e ­
ler t a n r ı l a r ı n y a n m a b i l e y a k l a ş a m a z l a r d ı . P a g a n l a r d a b ö y l e b i r
gelenek yoktu. K i m hangi tanrıya tapıyorsa ona 'Şeref'(î) suna­
bilirdi, h i ç b i r ş e k i l d e i n a n ç , dil, c i n s i y e t , r e n k v d . a y r ı m l a r y o k ­
tu. P a g a n t a n r ı l a r ı h i y e r a r ş i k b i r d ü z e n i ç i n d e d e ğ i l d i l e r A M A
E Ş İ T D E Ğ İ L D İ L E R . A t i n a ' d a i n a n ç s a h i b i o l a b i l m e k h a k k ı belir­
l i b i r elitin e l i n d e v e y ö n l e n d i r i c i l i ğ i n d e y k e n , P a g a n l a r a r a s ı n d a
şu klasik deyişle, t a m bir 'vicdan özgürlüğü' vardı.
Bu kısa açıklamalardan sonra 'Sekülarizm', 'Çağdaşlaşma'
ve 'Laiklik' kavramlarının bu kitapta niçin birbirlerinin yerine
kullanılmadıkları, u m a r ı m açıklık kazanmıştır. Ş i m d i de 'Laik-
lik'in özelliklerini görelim, kısaca.
1.3. LAİKLİK
'Laiklik' C u m h u r i y e t d ö n e m i Türkiye'sinde en belirleyici ve
ö n e m l i k a v r a m l a r d a n biridir. S o n altmış yılın ( g ü n ü m ü z d e 70
y ı l ı n ) , h e m e n h e r g ü n ü , b a z e n y a s a l b a z e n gizli ' L a i k l i k ' tartış­
malarıyla geçmiştir, denebilir.
Aytunç Allindai 13
N e d i r 'Laiklik' ve özellikleri nasıl sıralanabilir?
'Laik' kavramı G r e k ç e 'Laos' kelimesinden türetilmiştir (L.
L a i c u s ) . B u k a v r a m T ü r k ç e ' y e ' H a l k ' o l a r a k ç e v r i l m i ş s e d e , ger­
ç e k t e ' A v a m ' y a d a ' A h a l i ' , h a t t a ' R e a y a ' v e y a ' L a l e t t a y i n ' kav­
ramlarına daha yakındır. A n l a m itibariyle dinsel olmayan, dine
ait o l m a y a n , din-dışı u n s u r l a r a ait o l a n d ı r . O s m a n l ı c a ' d a 'La-di-
n f (Dinsiz) kavramıyla d a karşılanmıştır ( N O T : Tanrısız değil).
'Laik(lik)' özellikle Katolik Hıristiyanlığın etkili ya da ege­
m e n olduğu ülke ve dillerde kullanılmış bir kavramdır. Protes­
tan d i n i i ç i n g e ç e r l i l i ğ i y o k d e n e c e k k a d a r a z d ı r , k u l l a n ı m ı s o n
d e r e c e sınırlıdır. ' L a i k o s ' u n k a r ş ı t ı ' C l e r i c u s ' , y a n i K a t o l i k dini­
nin hiyerarşik bir yapı çerçevesinde Papa'ya kadar uzanan ve
t a m anlamıyla dinsel 'emir-komuta' zinciri içinde yer alan 'Ruh­
b a n d a n d ı r , Kilise babalarıdır.
İngilizce ve Almanca'da 'Laie', 'Lay' ve 'Laity7 kavramları
a y n ı G r e k ç e k ö k e n d e n türetilmiştir. ' L a y ' v e ' L a i t y ' İ n g i l i z c e ' n i n
e n k a r ı ş ı k k a v r a m l a r ı a r a s ı n d a d ı r . T a m ç e v i r i l e r i y l e , m e s l e k sa­
hibi olmayan, okuma-yazma bilmeyen, dinsel öğrenimi ve po­
z i s y o n u o l m a y a n ( c a h i l ) kişi v e kişiler a n l a m ı n a g e l i r ( N O T : K a ­
tolik Kilisesi'nin egemenliğinin sürdüğü d ö n e m l e r d e eğitim bu
k u r u m u n tekelinde olduğu için sadece din adamları ve onlarır.
yetiştirdikleri seçilmiş kişiler o k u m a - y a z m a biliyorlardı, b ü y ü k
k i t l e , O s m a n l ı c a d e y i ş l e ' Ü m m i ' i d i ) . ' L a i k ' k a v r a m ı ağırlıklı
olarak ilkin 1970'lerden sonra Fransa'da başlamış ve özellikle
K a t o l i k v e F r a n s ı z c a k o n u ş u l a n ü l k e l e r d e v e t o p l u l u k l a r d a etki­
li olmuştur. 'Laik' kavramı M ü s l ü m a n Araplar arasmda da 'Se­
külarizm' kavramından daha çok kullanılmıştır. Örneğin Libya,
Cezayir, Tunus, Lübnan, Ü r d ü n ve Filistin'de bu kavram daha
yaygın olarak tanınmakta ve kullanılmaktadır (en yoğun olarak
Tunus ve Suriye'de).
D i n ve Devlet'in (Kral'ın) ayrı ayrı özerk ve bağımsız ku­
rumlar olmalarını savunan 'Sekülarizm'den ayrı olarak 'Laiklik'
D i n ' i n D e v l e t ' i n k e s i n d e n e t i m i a l t m d a o l m a s ı g ö r ü ş ü n ü savu­
n u r (özellikle 19. yüzyıldan bu yana). K a n ı m ı z c a , bu anlayışın
k a y n a ğ ı ilk k e z B i z a n s ' t a o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r . B i z a n s ' t a K i l i s e İ m p a ­
ratorluğun kesin denetimi altındaydı. O y s a Batı R o m a İmpara-
14 Laiklik
torluğu'nda Kilise, Devlet'i denetlemekte ve yönlendirmektey­
di. B i z a n s ' t a k i b u s i s t e m i n o g ü n k ü - v e ş i m d i k i - a d ı ' C a e s a r o -
p a p i s m ' d i r . L a i k l e r , tarihleri b o y u n c a p a p a l a r l a v e o n l a r ı n d e v ­
letleriyle m ü c a d e l e e d e r e k , t o p l u m l a r ı n d a k e n d i l e r i n e b i r y e r
a ç m a y ı b a ş a r d ı l a r . K ı s a c a ş u n l a r ı d a b e l i r t m e k g e r e k i r ki, ' L a i k -
ler'in d ü n y a görüşü, özellikle Pozitivizm'in ve D a r w i n i z m ' i n
' E v r i m c i l i k ' k u r a m ı n ı n b i r e r felsefi a k ı m o l a r a k o r t a y a ç ı k m a l a ­
rıyla b i r l i k t e g ü ç l e n m i ş v e y a y g ı n l a ş m ı ş t ı r .
L a i k l i ğ i n d i ğ e r ö z e l l i k l e r i n i ş ö y l e c e sıralayabiliriz: a ) L a i k l i k ,
özellikle Cumhuriyetçilik anlayışıyla bağlantılıdır; b) Laiklik,
J a c o b e n c e Radikal'dir/Devrimciliktir; c) Laiklik, D e m o k r a -
tizm'in değil, Devletçiliğin ü s t ü n l ü ğ ü ilkesinin savunucusudur;
d) Laiklik, Asker-Sivil-Aydm kesimlerin Elitizm'ini savunur,
Devlet'e bunların katılımını destekler; e) Laiklik, ' H a n e d a n ' a
k a r ş ı d ı r ; f) L a i k l i k , 'eşitlikçilik'tir. Primus inter pares (eşitler ara­
s ı ilk) i l k e s i n i s a v u n u r ; g ) L a i k l i k , D i n s e l - D o ğ u ş D o g m a s ı n a
karşı (Şeriat ve C a n o n i c L a w ) 'Evrim'i savunur; h) Laiklik, D i n
y e r i n e E ğ i t i m ' i , M o n a r ş i y e r i n e d e M e r k e z i D e v l e t ' i e n y ü c e de­
ğerler olarak savunur; Kilise'nin (Vatikan) hiyerarşik-bürokra-
tik y a p ı s ı n a k a r ş ı ' P a r l a m e n t a r i z m ' i s a v u n u r , T a n r ı k o n u s u n d a
t o p l u m i ç i n d e tarafsız v e A g n o s t i k kalır; b a z ı ' ö z e l ' d u r u m l a r ­
daysa 'Teizm'i değil, 'Deizm'i savunur (örneğin Laik-Masonlar
b u tavrı s e r g i l e r l e r ) .
Görülebileceği üzere 'Sekülarizm'den ayrı olarak 'Laisizm'
başlı başına bir akımdır. K a b a gözlemle bakıldığında aralarında
benzerlikler olduğu, hatta bir ve aynı oldukları varsayılabilir.
A n c a k ' L a i s i z m ' i n v e ' S e k ü l a r i z m ' i n sınıfsal n i t e l i k l e r i n e b a k ı l ­
d ı ğ ı n d a b u n l a r ı n a y n ı t o p l u m s a l - s m ı f t a n , y a n i b u r j u v a v e kü­
çük burjuvadan kaynaklanmış olmalarına rağmen AYRI YAPI­
L A N M A L A R I ö n g ö r d ü k l e r i anlaşılır. B u n a b a ğ l ı o l a r a k s a v u n ­
dukları dünya görüşleri de genel hatlarıyla Liberalizm ve Radi-
kalizm'dir. 'Sekülarizm' Liberal akımlar aracılığıyla hedeflerine
v a r m a y ı öngörürken, 'Laisizm' radikal d ö n ü ş ü m l e r ve reform­
ları ö n e r i r . S e k ü l a r i z m , t o p l u m s a l y a ş a m d a ' F a i r ' ( a d i l / a d a l e t l i )
kavramını vurgularken, Laisizm bütün ağırlığıyla Equality
(eşitlik) k a v r a m ı n ı y e r l e ş t i r m e y e çalışır. S e k ü l a r i z m , s i y a s a l iliş-
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altmdal 15
kilerde 'Dialog ve Consensus' (uzlaşma) yollarını sonuna kadar
s a v u n u r k e n , L a i s i z m ' A n t a g o n i s t ' ( d e d i ğ i m d e d i k ç i tavır) g ö r ü ­
ş ü n d e ısrar e d e r . T a r i h i y o r u m l a y ı ş l a r ı i t i b a r i y l e S e k ü l a r i z m , ta­
rihi b i r e y l e r i n y a r a t t ı ğ ı g ö r ü ş ü n ü s a v u n u r k e n - g e n e l d e - L a ­
i s i z m , tarihi, p o z i v i s t ç e y o r u m l a r , d o l a y ı s ı y l a d a tarihi e s a s iti­
b a r i y l e i n s a n l a r değil, i n s a n l a r ı n d a çeşitli r o l l e r ü s t l e n m i ş ol­
dukları 'olaylar' yaratmıştır görüşündedir ( N O T : Laisizm dev­
rimleri savunur, ancak Marksist-Leninist terminolojide yerini
v e a n l a m ı n ı b u l a n ' D e v r i m ' [ihtilal] o l a y ı y l a , L a i s i z m i n t e r m i n o -
lojisindeki 'Devrim' [inkılap] birbirlerine karıştırılmamalıdır­
l a r ) . S i y a s a l ö r g ü t l e n m e l e r i t i b a r i y l e S e k ü l a r i s t l e r ç o ğ u n l u k l a li­
b e r a l v e s o s y a l d e m o k r a t p a r t i l e r d e t o p l a n ı r l a r k e n , l a i k l e r ise
r a d i k a l v e s o s y a l i s t p a r t i l e r d e t o p l a n ı r l a r , b u n l a r ı tercih e d e r l e r .
İki a k ı m ı n o r t a k y a n l a r ı n d a n biri esasları i t i b a r i y l e ' P r o l e t a r y a
D i k t a t ö r l ü ğ ü ' n e karşı o l u ş l a r ı d ı r . Ö t e y a n d a n S e k ü l a r i s t l e r h e r
t ü r l ü d i k t a t ö r l ü ğ e karşı ç ı k a r l a r k e n , L a i k l e r i n b a z ı ö z e l D i k t a ­
törlük tiplerine -örneğin Da G a u l l e g i b i - o l u m l u yaklaşımlarda
b u l u n d u k l a r ı g ö r ü l m ü ş t ü r . B i r b a ş k a o r t a k h u s u s d a , iki a k ı m ı n
d a ' A t e i z m ' e karşı o l u ş l a r ı d ı r . S e k ü l a r i z m ile L a i s i z m a r a s ı n d a ­
k i b i r b a ş k a b e n z e r l i k d e iki a k ı m ı n d a ' H ü m a n i z m ' i v e ' F i l a n t -
ropizm'i savunmalarıdır.
Toparlarsak, Türkiye'de sanıldığının tersine 'Sekülarizm',
' L a i s i z m ' d e ğ i l d i r , d i y o r u z . * B u bir. A r a l a r ı n d a k i y ü z e y s e l b e n ­
zerlikler, aralarındaki esas 'Fark'ı ortadan kaldırmaz, diyoruz.
B u iki. Bunlardan 'Sekülarizm'in Osmanlı döneminde, 'La­
isizm'in de C u m h u r i y e t d ö n e m i n d e etkili olduklarını, söylüyo­
ruz. B u ü ç . "
Bu genel açıklamalardan sonra şimdi zorunlu olarak kısaca
Islamiyet-Şeriat ve Sekülarizm ilişkilerine girebiliriz. İslami­
yet'i ele almaksızın O s m a n l ı D e v l e t i ' n e b a k a b i l m e k olası de-
* İştar B. Tarhanh, Müslüman Toplum, Laik Devlet adlı kitabında (Afa, 1993) be­
nim, Milliyet gazetesinde Özcan Ercan'ın yaptığı bir görüşmede, artık Sekü­
larizm ile Laisizm'in arasında fark göremediğimi ve eski görüşümden vaz­
geçtiğimi belirttiğimi yazıyor (s. 152, n. 481). Bunun bir yanlış okumadan
kaynaklandığını sanıyorum. İki kavramın birbirlerinden işlevsel olarak
farklı oldukları şeklindeki görüşümden hiç vazgeçmedim.
16 Laiklik

İKİNCİ BÖLÜM
ğildir. Çünkü İslamiyetsiz bir Osmanlı yoktur ve zaten olma­
mıştır - Türkiye'de bu sözlerin tersini düşünen birçok 'Laik' ol­
sa bile!

2.1. İSLAMİYET VE SEKÜLARİZM

"Yeryüzünde yerleşip dolaşanlar melek olsalardı, biz de onlara

gökten p e y g a m b e r olarak bir melek gönderirdik."

Kuran

İslam dininin ve kurucusu Muhammed'in ortaya çıkışları İS

7. yüzyılın başlarına rastlar. Bu çağda Arap aşiretleri bir bütün­
lük halinde değil, yerleşik ve/fakat dağınık topluluklar olarak
yaşamaktaydılar. Her birinin kendine özgü yaşama tarzı ve an­
layışı vardı. Aralarında çatışmalar ve savaşlar eksik değildi. An­
cak hiçbir aşiret, diğerleri üzerinde tam bir egemenlik sağlamış
ve 'merkezi otoriteyi' -Devlet'i- kurabilmiş değildi. Merkezi
otorite boşluğu nedeniyle ortada bir 'Yasatanımazlık' hali vardı.
Ama bu tam ve mutlak 'Yasasızlık' anlamına gelmemektedir.
Tam tersine, aynı soydan gelmelerine karşı, her aşiretin kendine
özgü yasaları, töreleri, âdetleri ve gelenekleri vardı. İşte bu 'ba­
şına buyrukluk' nedeniyle -bir anlamda her kafadan bir ses çık­
ması hali- Arap aşiretleri arasında uzlaşma sağlanamıyordu.
Muhammed'in bir peygamber olarak ortaya çıkışı, bu çatışma­
ların doruk noktasında olduğu yıllara rastlamıştır.
İlkin hemen şunu belirtelim ki, Arapların 'Cahiliyye' dedik­
leri bu dönemde gerçekte bir 'üretim' ve 'kavramlar' kargaşası
yaşanıyordu. Muhammed'in, belki de en büyük başarısı bu
'üretim ve kavramlar' kargaşasına son vermesidir. Muhammed,
Araplar arasındaki bu kargaşaya karşı, o günkü koşullar çerçe­
vesinde 'rasyonel' bir çözüm önermiştir. Bu: 'Kitap'tır. O çağa
kadar, Yahudi ve Hıristiyanlar 'kitaplı' dinlerin temsilcileriy­
ken, Arapların onlarınki gibi bağlayıcı bir 'Kitabı' yoktu. Müs­
lüman-Arapların Kitabı, Kuran, bu nedenledir ki, iktisadi ve si-

17
18
yasi koşulların ortaya çıkardığı bir toplumsal-tarihsel 'Bağıntı­
lar/İlişkiler Manzumesi'dir. Kuran'da esas itibariyle dört tip
'ilişki' birbirlerinden soyutlanamayacak ve tecrit edilemeyecek
tarzda ele alınmışlardır. Bunlar; a) Birey'in üretim faaliyetleriy­
le ilgili ilişkiler, b) Birey'in düşünsel-inançsal faaliyetleriyle ilgi­
li ilişkiler, c) Birey-Toplum (cemaat) ilişkileri ve d) Birey-Tarih
ilişkileridir. Kuran, işte bireyin bu ilişkilerinin 'düzenleyici-
si'dir, bazılarınca sanıldığı gibi sert bir 'Emirler ve Cezalar Kita­
bı' değildir. Anakronik olmayan bir değerlendirmeyle ele alınır­
sa, o çağın 'Akılcı' girişimidir.* O çağda Hıristiyan dünyasında,
Felsefe Dinin emrindedir (St. Augustine) dogması nedeniyle, Ki-
lise-Realizm'i egemendi ve buna göre de 'Akıl' değil, 'Tanrısal-
İrade' Gerçek'ti. O günlerin Hıristiyanlığına göre 'İnsan' sadece
bir 'Suret'ten ibaretti, o kadar. Oysa Kuran'da, dikkat edilirse,
kendilerine hitap edilen hep somut bireylerdir, yani Muham-
med'dir ve/veya inanmış -ya da inanmamış- 'İnsanlar/Birey-
ler'dir. Hıristiyanlık'ta bilindiği üzere Tanrı'nm biricik oğlu -ya
da bazı yorumlara göre ta kendisi- 'zavallı' insanları 'Doğru
Yol'a davet etmektedir; sonra da onlar adına acı ve işkence çe­
kerek ölmektedir. Bu düşsel orientasyona karşı Muhammed, ha­
yatın bilfiil içindedir. Ticaret yapmaktadır, savaşmaktadır, ev­
lenmekte, çocuk sahibi olmakta, düşünmekte ve eylemlerde bu­
lunmaktadır. Tıpkı tüm insanlar -özel olarak da tüm Araplar-
gibidir. Bu nedenledir ki, M. Watt, İslam dininin çöl Araplarmın
değil, gerçekte ayaklan dünyaya basan tüccarların dini olduğu
görüşündedir. 12
İslam dini, Hıristiyanlığın tersine 'Monastisizm'e karşıdır.
Bu nedenle de Kilise Babaları tarafından 'Anti-Christ' olarak gö­
rülmüş ve gösterilmiştir. Gerçekten de İslam dini Manastır iba­
detinden değil, 'Zühd'den yanadır. İslam'da birey, son tahlilde
'Takva'dan yargılanır/değerlendirilir, ibadetinden değil.
* Sosyalist düşünür Auguste Bebel, 1883'te yayınlanan Hz. Muhammed ve is­
lam Kültürü (Türkçesi: Veysel Atayman, Süreç Yay., 1987) adlı kitabında bu
akılcılığı derinlemesine incelemiş ve İslami Kültürün, Hıristiyan Kültü­
rü'nden çok daha insanlığın yararına olduğunu belirtmiştir. Özellikle bkz.
s. 99-103.
Laiklik Aytunç Allindai 19
Kuran'da bireyin şimdiki zamanı soyut ve tecrit edilmiş ola­
rak değil, geçmiş ve geleceğin bir ÖZDEŞLİĞİ halinde ele alın­
mıştır. Buna da Arapça'da -o günlerin- şimdiki zaman ve gele­
cek zaman kiplerinin olmayışı neden olarak gösterilmiştir. Bun­
da gerçeklik payı vardır ama Muhammed'in asıl hedefi de buy­
du denilebilir. Çünkü 'şimdiki zamanda' yaşayan Araplar, "Biz
atalarımızdan ne gördüysek BUGÜN de onu yaparız, başka ya­
sa tanımayız," diyorlardı (NOT: Bu anlayış tarzı Yahudi 'Ata­
vizmi'nden kaynaklanmaktaydı. Yahudiler o çağda 'Atavizm'in
[Atacılık] savunucularıydılar. Araplar aynı soydan gelen ve/fa­
kat 'seçkin' oldukları kendi tanrılarınca onaylanmış olan Yahu­
dilerden etkilenmişlerdi). Muhammed ise BUGÜN'ü değiştir­
meye uğraşıyordu; yeni bir 'düzen' kurmak istiyordu. Kuran'da
aynen şöyle yazılmıştır:
"Ey insanlar! Yeryüzündeki temiz ve helal şeylerden yiyin, şeytana
ayak uydurmayın, zira o sizin için apaçık bir düşmandır. Muhakkak size
kötülüğü, hayasızlığı, Allah'a karşı da bilmediğiniz şeyi söylemenizi emre­
der. Onlara; 'Allah'ın indirdiğine uyun' denilince, 'Hayır, atalarımızı ya­
par bulduğumuz şeye uyarız derler; ya alaları bir şey akledemeyen ve doğ­
ru yoldan olmayan kimseler idiyseler."14 "Böylece sizi insanlara şahid ve
örnek olmanız için tam ortada bulunan bir ümmet kıldık. Peygamber de si­
ze şahid ve örnektir."15
Yüzyıllardır 'ata'larını taklitle yetinen, bu nedenle de diğer
inanç topluluklarıyla hiçbir alanda rekabet edemez duruma
düşmüş olan Arapları, daima düşmanca karşıladıkları özgün ve
13
yeni fikirlere çağırmak ve onlardan bu 'yeni'ye kesin itaat ve
iman göstermelerini istemek pek kolay bir girişim değildir, sa­
nırım. Muhammed bunu başarmıştı. Öylesine başarmıştır ki,
çok kısa bir süre içinde aynı İnanç Birliği içinde toplanan Arap­
lar bir yandan etki alanlarını, diğer yandan da egemenlik alan­
larını İspanya'dan Hazar Denizi kıyılarına kadar yayabilmişler-
dir. Muhammed öldüğü sırada (632) sadece Mekke, Medine,
Neşed, Taif, Okaş, Bedr, Ceber bölgelerinde etkili ve egemen
olan İslamiyet, Ebu Bekir (634) döneminde İran sınırlarına da­
yanmıştı. 656'da ise Tunus ve Hazar kıyılarına uzanmış, 661-750
www.çizgiliforum.com
20 Laiklik
yıllanndaysa İspanya'dan Fransa'ya geçerek Rhöne (Arles) kıyı­
16
sına dayanmıştır. Bu dönemde Arap dünyasının ticaret haya­
tında da büyük bir gelişme olmuş ve Araplar göz kamaştırıcı
zenginlikleriyle Hıristiyan Batı dünyasının husumet ve garezini
üstlerinde toplamışlardır. Nedir ki, bununla kalınmamıştır.
Araplar, felsefe, sanat, edebiyat ve bilimde -özellikle astronomi
ve matematikte- Hıristiyan dünyasını geçmişler ve yoğun tarz­
17
da etkilemişlerdir.
Özetlersek, İslamiyet, getirdiği yeni unsurlarla değerlendiril­
diği takdirde devrimci (inkılapçı anlammda) niteliği olan bir
inanç olarak ele alınabilir. Şöyle ki, esas itibariyle İslam, Anaya­
sası olan bir inanç sistemidir. İslam'ın Anayasası Şeriat'tır ve bu
da bireyin yaşam tarzını düzenler ve yönlendirir. Dolayısıyladır
ki, Şeriat'ın üstünlüğüne bağlı olan Ortodoks Müslümanlarca
-örneğin Hanefi, Hanbeli- İslamiyet diğer dinler gibi bir 'Tek-
tanrılı' din değil, ve/fakat aynı zamanda bir yaşama tarzıdır. İs­
lamiyet'te Şeriat'ın Devlet üstündeki etkisi tartışılmaz. Bu ne­
denledir ki, İslami Devlet, esas itibariyle Şeriat Devleti'dir. Ve
bu Devlet'in Anayasası da bizzat Allah tarafından yazdırılmış-
tır! Siyasi/ideolojik düzeyde İslam kesinlikle Radikal'dir. Top­
lumsal olarak ise Gelenekçi'dir. Yeni -ilerici- görüşleri sadece
kendi toplumsal geleneğine uyduğu takdirde benimser, aksi
halde 'yeni' ne denli kâr ve kazanç getirici olursa olsun redde­
dilmeye mahkûmdur; Şeriat'a aykırı olduğu için kabul edile­
mez. Çünkü Şeriat Allah'ın açıklanmış iradesidir. Müslüman
cemaati denetler ama kendisi denetlenmez.' 1 8 Ve klasik gelene­
ğe göre Şeriat, her zaman ve her yerde geçerli olan her devlet ve
toplumla çakışan (örtüşen) ebedi standartlar manzumesidir. 1 9
Dolayısıyladır ki Kuran ve Şeriat, birbirlerinden koparılamaz
bir bütünlük ve uyum içindedirler.
Bu kısa açıklamalardan sonra sorumuzu sorabiliriz:
Kuran'da 'Seküler' öğeler var mıdır?
Eğer 'Sekülarizm', 'Çağdaşlaşmak'a indirgenmişse ve çağ-
daşlaşmacılıktan da son iki yüz yılın Batı Avrupa'sındaki -son
65 yılın SSCB'si ve son 40 yılın sosyalist ülkeleri hariç tutula­
rak- Yahudi-Hıristiyan geleneğinin ortaya çıkardığı ve adına
Aytunç Altmdal 21
'Çağdaş uygarlık düzeyi' denilen etik, estetik, düşünsel vd.
standartlar anlaşılıyorsa -ve sadece bunlarla smırlandırılıyor-
sa-, kuşkusuz Kuran'da 'Seküler' öğeler yoktur. Ama eğer 'Se-
külarizm'i bireyin önemsenişi ve kendisi hakkında özgür ira­
desiyle ÖZEL KARARLAR ALABİLMESİ VE DİNSEL DOG­
MALARDAN AYRI OLARAK cismani/dünyevi yaşamını ör-
gütleyebilmesi ve sürdürebilmesi olarak anlıyorsak, o zaman
Kuran'da, çok şaşırtıcı gelecek ama tıpkı T.C. Anayasası'nm
BAŞLANGIÇ bölümüne benzer tarzda, ama '... Şeriat'ın gereği
olarak' Sekülarizm vardır. Nasıl mı? Görelim.
1) Kuran'da insan(lar)dan öncelikle kendi kendilerine 'dü­
şünmeleri ve akıl etmeleri' istenmektedir (NOT:
Kuran'daki surelerin hemen hepsinde bu tema işlenmiş­
tir, onun için örnek vermiyorum). Allah'ın tekliğine ve
varlığına inanmalarının istenişi bundan sonra gelmekte­
dir. Diğer bir anlatımla insan(Iar)dan 'Önce İnan, Sonra
Öğren' değil, 'Önce Düşün/Akıl et, Sonra İnan' isten­
mektedir. Dolayısıyladır ki Kuran'da insan(lar)dan akıl­
larının ve vicdanlarının -yani bilinçlerinin- yol gösterici­
liğine güvenmeleri istenmektedir. İnsanları doğru yola
getirmek/çağırmak için onların akıllarına hitap eden sa­
yısız örnek ve kıyas olanağı verilmiştir. İnsan(lar)dan
bunlara bakarak sonuçlar çıkarmaları istenmektedir.
2) Kuran'da her insan -Muhammed dahil- inancında sade­
ce kendisinden sorumludur. Allah'tan başka hiçbir kişi
-Allah kişi değil, tabii- veya kuruma 'kulluk' etmek zo­
runluluğu yoktur - Muhammed'e bile. Hatta insan diler­
se, Allah'a dua ve ibadet de etmeyebilir. Çünkü Allah hiç­
bir şeye muhtaç değildir - tabiatıyla bir insanın dua ve
ibadetine de. Allah'a kulluk eden insanın dua ve ibadet
etmesi sadece hayırlı bir uğraştır ve 'ecri' vardır, o kadar.
İnsanın asıl ereği çalışmasıdır, o olmalıdır.
3) İsİam dininde zorlama yoktur. Başta Muhammed olmak
üzere hiç kimse diğer bir kimseyi Müslüman olmaya zor­
layamaz. İslamiyet'i seçiş tamamen bireyin özgür iradesi-
22 Laiklik
ne bırakılmıştır - Kuran'da. Muhammed ise sadece bir
'tebliğci'dir, o kadar. O da hiç kimseyi zorlayamaz Müs­
lüman olmaya.
. 4) Kuran'da insan(lar)dan Doğa'ya ve Evren'e bakarak
dersler çıkartmaları istenmektedir. Doğa'yı ve Evren'i
inceleyen insan, Allah'ın yarattığı her varlığın diğerin­
den 'Farklı' olduğunu, ancak (Akıl edecek) kendisinin
de 'Farklı' olduğunun (en şerefli mahlûk) bilincine ere­
cektir. Dolayısıyladır ki, Kuran'da istenilen insan tipi,
'kendi varoluş bilincinin farkına varabilmiş' insan tipi­
dir. Bu da İnsan'm bir 'Şey' (kendi-içinde-şey) olmaktan
çıkıp bir 'Birey' (kendi-için-şey) haline geçebilmesi key­
fiyetidir (NOT: Yahudilik'te ise tüm Yahudiler 'eşit' ama
diğer insanlardan farklı ve üstündürler. Çünkü onlar in­
sanlar arasında KENDİ Tanrıları tarafından 'seçilmiş' in­
sanlardır. Kuran bu tür 'seçilmişlik, eşitlik ve üstünlük'
inanışlarına KESİN karşıdır, tıpkı kavmiyetçiliğe karşı
olduğu gibi).
Şimdi saydığımız bu hususları aşağıya sadece on iki tanesini
alabildiğimiz örneklerden izleyelim. Tabiatıyla örnekleri en az
yirmi misli çoğullaştırmak mümkündür.
1) "Bizim yaptıklarımız kendimize, sizin yaptıklarınız da
kendinize aittir (...) Onlar geçmiş birer ümmettir. Kazan­
dıkları kendilerine, sizin kazandıklarınız da sizedir. On­
ların yapmış olduklarından sorumlu değilsiniz." 2 0
2) "Herkesin yöneldiği bir yön vardır. Hayırlı işlerde birbi-
rinizle yarışın." 21
3) "Ey inananlar! Sizi rızıklandırdığımızın temizlerinden
yiyin; yalnız Allah'a kulluk ediyorsunuz, O'na şükre­
din." 2 2
4) "Dinde zorlama yoktur." 2 3
5) "Ey Muhammed! Eğer seninle tartışmaya girişilirse,
'Ben bana uyanlarla birlikte kendimi Allah'a verdim' de.
Kendilerine Kitap verenlere ve Kitapsızlara: 'Siz de İs-
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 23
lam oldunuz mu?' de, şayet İslam oldularsa doğru yola
girmişlerdir, yüz çevirirlerse sana yalnız tebliğ etmek
düşer. Allah Kullarını görür." 24
6) "Sizden önce neler gelip geçmiştir. Yeryüzünde gezin
de, yalancıların sonunun ne olduğuna bir bakın. Bu
Kuran, inananlara bir açıklama, sakmanlara yol göster­
me ve bir öğüttür."
25
7) "Ey Muhammed! Allah yolunda savaş; sen ancak ken­
dinden sorumlusun."
26
8) "Her biriniz için bir yol ve yöntem kıldık; eğer Allah di­
kseydi sizi bir tek ümmet yapardı, fakat bu, verdikleriy-
le sizi denemesi içindir."
27
9) "İnsanlara doğruluk rehberi geldiği zaman inanmaları­
na engel olan sadece 'Allah peygamber olarak bir insan
mı gönderdi?' demiş olmalarıdır. De ki, 'yeryüzünde
yerleşip dolaşanlar melek olsalardı, biz de onlara gökten
peygamber olarak bir melek gönderirdik'. De ki, 'Be­
nimle sizin aranızda şahit olarak Allah yeter'." 2 8
10) "İnsan ancak çalıştığına erişir." 29
11) "Allah hiçbir şeye muhtaç olmadığını ortaya koymuş­
tur. Doğrusu mallarınız ve çocuklarınız sizin için bir im­
tihandır." 3 0
12) "Ey inanmış kullarım! Benim yarattığım yeryüzü geniş­
tir. O halde güven içinde olacağınız yere gidip Bana kul­
luk ediniz." 3 1
İslamiyet'in kitabı Kuran'da, bir kez daha vurgulayalım ki,
somut insanlar vardır ve onlardan düşünmeleri istenmektedir.
Kuran'm hemen her suretinde birkaç kez bu insanlara hitap edi­
lerek, "Düşünmez misin(iz)?" ya da "Akıl etmez misin(iz)?" di­
ye sorulur. Düşüncenin sınırları ise 'Şeriat gereği olarak' Al­
lah'la sınırlı ve tanımlıdır. Ama Allah, her yerde ve her şeyde­
dir. Öyleyse insanoğlu her şeyi düşünebilir; buna Allah'ın var­
lığı ve yokluğu dahildir - bunun için hiçbir kul ya da kurumdan
icazet alması ya da emir alması gerekmez. Dahası, Muhammed
sadece bir 'tebliğci'dir. İslamiyet'te sadece Allah'a kulluk var-
24 Laiklik
dır, Hıristiyanlık'ta olduğu gibi Kilise'ye ve Ruhbanlara kulluk
yoktur. Zaten bu nedenledir ki İslamiyet'te 'Ruhban/Clergy'
yoktur, olamaz da.
Öte yandan İslami inanca göre, her yerde ve her şeyde olan
Allah, 'HAKK'tır. Müslüman da zaten 'Hakk'a kesin teslim ol­
muş şahıs demektir. Burada dikkat edilmesi gereken husus,
Müslüman'ın herhangi bir kişiye ya da put'a ya da Tanrı'ya de­
ğil, sadece Allah'a (Hakk) teslimiyeti keyfiyetidir. O'na ulaşmak
için de her şahısa AYRI bir YOL ve YÖNTEM sunulmuştur; yo­
lunu ve yöntemini seçmekte Muhammed dahil her Müslüman
sadece KENDİSİNDEN sorumludur. Her şahıs, malları -bunla­
rı ediniş tarzı- ve çocukları -onların rızkını temin- aracılığıyla
bir imtihana tabidir. Her şahıs ancak çalıştığına erişebilmekte,
zorla din edinmemektedir. Kendi yaptıkları kendine, başkasının
yaptıkları da başkasmadır, vs. vs.
Tabiatıyla bu anlatılanların tümü Kuran'a göre böyledir.
Muhammed ve dört halifesi döneminde bu kurallara en yakın
gelebilecek uygulamalarda bulunulmuştur. Ama daha sonra,
özellikle de Emeviler döneminde bu hükümlerin yerlerini
'despotik' ve keyfi uygulamalar almıştır. Ancak bunlar Mu-
hammed'i ve Kuran'ı bağlamazlar. Nitekim öylesine bağla­
mazlar ki, Muhammed, Medine'ye Hicret'in dördüncü yılının
dördüncü ayının son gününde Hıristiyanlarla bir 'mukavele'
kaleme almıştır. Ebu Bekir, Ömer, Osman ve Ali'nin tanıklık­
ları ile Hıristiyanlar ve Müslümanların önünde Muaviye tara­
fından yazılan bu 'mukavele' Karmel Dağı'ndaki Fryars Ma-
' nastırı'nda imzalanmıştır. Daha sonraki yıllarda Fransa'ya gö­
türülerek Kraliyet Arşivi'nde saklanmıştır (NOT: İlginçtir ki,
Araplar bu 'mukavele'nin varlığını kabul ederlerken, Osman­
lılar özellikle de 15. yüzyıldan itibaren Muhammed ile Hıristi­
yanlar arasında böyle bir anlaşma olduğunu kabul etmemiş­
lerdir).
Bu mukavelede Muhammed kendi dininin temsilcisi oldu­
ğunu ama Hıristiyanların da kendi inançlarına 'tam' bir özgür­
lükle sahip olabileceklerini ve onları ve onlara ait her tür mülk
ve emtianın kendisinin ve tüm Müslümanların koruması altm-
Aytunç Altmdal 25
da olacağını vurguladıktan sonra 'Kişi Hak ve Özgürlüklerine'
gelerek ezcümle şöyle demektedir:
"Papaz ve Keşişlerden vergi alınmayacaktır; kendi istekle­
riyle bir ödeme yapmaları dışında. Vergi zengin tüccardan ve
balıkçının incisinden, madencinin değerli taşlarından, altının­
dan ve gümüşünden ve diğer varlıklı ve zengin Hıristiyan-
lardan alınacaktır ve yıllık 12 şilini geçmeyecektir. (...) şahıslar­
dan güçleri ve yeteneklerinin üstünde vergi taleb edilmeyecek­
tir. Müslümanlarla birlikte düşmana karşı savaşa gitmeleri -Hı-
ristiyanlardan- istenmeyecektir. Ama Müslümanlar onları ko­
rumak ve kollamakla yükümlü olacaklardır. Hıristiyanlar ve
Müslümanlar tasada ve kıvançta ortaktırlar. Hıristiyanlar kızla­
rını Müslümanlarla evlendirmek zorunda değildirler. Damat
adayı olmaları halinde sırf Hıristiyan oldukları için reddedilme­
yecekler ve taraflar kararlarını tamamen özgürce (on their free-
vvell and pleasure) vereceklerdir. En önemlisi, eğer bir Hıristi­
yan kadın bir Müslüman'la evlenirse, kocası kendisine, dinine
dilediği ve bildiği gibi ibadet edebilme serbestiyesini vermekle
yükümlüdür. Müslüman koca bu yüzden Hıristiyan eşini boşa­
makla tehdit edemez, susturamaz." 3 2 (NOT: Bu mukavelenin ta­
mamı kitabın sonuna eklenmiştir. Dileyenler ayrıntıları izleye­
bilirler.)
Bunlara karşılık Muhammed'in isteği de Hıristiyanlardan İs­
lam'ın düşmanlarına yardımcı olmamaları, onlara evlerini ve
kucaklarını açmamalarıdır. Muhammed, Müslümanlara tanın­
mış olan hak ve ödevleri, Müslümanların denetimindeki Hıris-
tiyanlara da tanımaktan çekinmemiştir. Kısacası Muhammed'e
göre onlar da '... Şeriat'ın gereği olarak' Hıristiyan'dırlar (NOT:
Yukarıdaki 8 numaralı ayet anımsansın).
Nedir ki, Muhammed'in kurduğu bu düzen ve getirdiği bu
anlayış, çok değil, elli yıl sonra büyük değişikliklere uğramıştır.
Daha sonraları Hıristiyan Batı'dan önce İslam'da bir tür Engi­
zisyon Mahkemesi kurulmuş ve en ünlü din bilginleri, başta İb-
ni Hambel, buralarda yargılanmışlar, acı ve işkence çekmişler­
dir. Ama bu düzmece mahkemelerin İslamiyet'te yeri olmadığı
da kısa zamanda ortaya çıkarılmış ve egemenler tarafmdan yön-
 Laiklik
26
lendirilen bu mahkemeler yok edilmişler ve sorumluları da ağır
33
cezalara çarptırılmışlardır. (NOT: İslami Engizisyon Mahke­
mesi'ne 'Minha' deniliyordu. Bu, hicri 218-234 yılları arasındaki
sorgu dönemidir.) \ N
İslam'da 'Minha'nm kurulabilmesi, Sedat'tan değil, 'Örfi
Hukuk'tan kaynaklanmıştı. Bu ise Allah'ın Yasası değil, egemen
kulların koydukları kurallar ve yasalar toplamıydı. Örfi Hukuk,
İslam'da Batılı gözlemcilerin de belirttikleri gibi 34 'Lay' kadrola­
rın elindeki ve uygulamasındaki hukuktu, Kuran'ın bizatihi ön­
gördüğü bir kurum değildi. Şeriat'a göre önce kitap (Kuran),
ondan sonra Sünnet (Gelenek), sonra İcma (Sehabe), sonra da
Kıyas geliyordu. Kıyas, tamamen 'Akla' dayanmaktaydı ve yar­
gıç ya da yöneticinin konu/sorun hakkında akli bir sonuca var­
ması gerekmekteydi. 35
Kısaca, şu son yılların ünlü kavramı 'Cihat' üzerinde de dur­
mak gerekiyor. Bu kavrama, Batılı Basın'ın ya da Orientalistlerin
'Bizlere' öğrettikleri tarzda bakarsak, bu kanlı bir Hıristiyan soy­
kırımı gibi gelir. Canavar, gerici ve ortaçağcı -çağdışı- Müslü­
manlar kana susadıkları için, zavallı ve uygar Hıristiyanları kes­
mektedirler vb. 'Cihat' kavramını dış ve iç anlamlarıyla ele alır­
sak; a) Dış anlamı itibariyle 'Cihat' İslam'ın savunulması anlamı­
na gelir. İslam, ölüm pahasına da olsa düşmana karşı savunula­
caktır, b) 'Cihat', iç anlamı -esas anlamı- itibariyle kişinin nefsiy-
le yaptığı ve yapacağı mücadeledir. Her Müslüman kendisiyle
'Cihat' halindedir. Ve Muhammed'e göre 'İslami Cihat'm önemi
bundandır. Muhammed'e göre dış anlamıyla 'Cihat' az kutsal
bir savaştır; asıl büyük ve kutsal olan iç anlamındaki 'Cihat'tır. 36
'Cihat'ı dış anlamıyla mutlaklaştıran ilk devlet Emeviler olmuş­
tur, ondan sonra ise en geniş çapta Osmanlılar yaymışlardır.
Çıkan sonuç şudur ki, Kuran'a ve Şeriat'a göre, bireye, o çağ­
ların Hıristiyanlığında ve Yahudiliği'nde olmayan bir serbesti
alanı tanınmıştır. Prof. Bahri Savcı'nm da belirttiği gibi, "İslami­
yet, önce hayat tarzını hırsızlıktan, intikamdan alıkoyucu, uzak­
laştırıcı; hırsızlığı, intikamı, gasbı reddedici; başkasının hakkı­
na, mülkiyetine riayet ettirici bir hukuk telakkisi getirmiştir ki,
bunlar bugün anayasalarda ve haklar beyannamelerinde gördü-
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 27
ğümüz bazı özel kişi haklarına benzemektedirler." (Şahsi masu­
37
niyet hakkı dahil)
Prof. Bahri Savcı'nın sözünü ettiği anayasalar ve insan hak­
ları beyannameleri çağımızda tam anlamıyla 'Seküler' nitelikte­
ki belge ve anlaşmalardır. Günümüzden yaklaşık 1400 yıl önce
'bireylere' çağımızın anayasalarmdaki ve insan hakları beyan­
namelerindeki 'Seküler' hüküm ve kararlara BENZER ÖZEL
HAKLAR sağlamış/getirmiş olan inanç sistemi de İslamiyet'tir
ve onun kutsal kitabı Kuran'dır. Günümüzden 1400 yıl önce
Ku ran'da Allah, insanlardan 'Düşünmelerini ve Akıl etmeleri­
ni' istemişti; 1986 yılında Türkiye'de 'Düşünce Suçu' gerekçe­
siyle on yıllarca -hatta yüzyıllarca- hapis cezasına çarptırılan­
lar bulunduğu ve bu insanların acı ve işkence çektikleri anımsa-
nırsa ve 'Kıyaslanırsa', T.C. Devleti'ndeki bireysel-laik özgür­
lüklerle, İslam'ın KENDİNE ÖZGÜ -yani Şeriat'm gereği olan-
'Sekülarizm'i arasındaki 'fark' çok daha iyi anlaşılır, kanısında­
yım.*
Şimdi de Osmanlı Devleti'ndeki uygulamalara kısaca deği­
nelim:
2.2. OSMANLI DEVLETİ VE SEKÜLARİZM
Hıristiyanlık öncesi Roma 'Pagan'dı, Grekler ise 'Politi-
kon'dular. Bu iki 'şehirli' tipe karşılık, İslamiyet-öncesinde
Türkler (Türkik kavimler) 'Nomadik', Normanlar, Hunlar, Got-
lar, Vandallar, Tötonlar, Saxonlar vd. 'Barbarik' topluluklardı.
Bu dört değişik kategori, aynı zamanda dört değişik yaşama tar­
zını ve anlayışını temsil ederler. Bir 'Pagan' için 'özel mülkiyet'
ne denli önemliyse, bir 'Politikon'için özel mülkiyetin kendisinden
çok onun iktidarla olan bağlantısı, yani ideolojik/siyasal yansımaları o
kadar önemlidir. Roma'da bir Pagan, özel mülkiyetini yitirse bi-
* Şimdi 1994'teyiz. 24 Temmuz'da Lozan'ın 71. ve basından sansürün kaldırı­
lışının 86. yıldönümleri kutlandı! Yapılan açıklamalara göre T.C. cezaevle­
rinde tam 91 gazeteci ve yazar düşünce suçluları olarak günlerini doldur­
maktaydılar. Osmanlı'nın hiçbir döneminde bu kadar çok sayıda düşünce
ve fikir suçlusu hapishaneye düşmemişti.
28 Laiklik
le yine Tagan'dı (şehirliydi); Grekler'de ise özel mülkiyetini yi­
tiren Politikon, toplumsal statüsünü de -yani iktidarmı- yitiri-
yordu. Paganlar için 'Res-Publica', yani 'kamuya-ait-oluş'
(Cumhuriyet) fikri önemliyken, siyasal düzeyde Politikon için
'demokrasi' (temsili hükümet) fikri önemliydi. Bir 'Barbar' için­
se, bunların ikisi de son tahlilde 'bir anlam' ifade etmemektey­
diler. Onun için en önemli değer 'şiddet'ti. Barbar 'şiddet'e tapı­
yordu ve onları bir arada tutan 'şiddet dengesi'ydi. Bir Nomad
ise diğerlerinden şu hususlarda ayrılıyordu. 1) Nomad, Şiddet'e
değil, 'güç'e bağlılık duyuyordu, daima onu elde etmek çaba-
smdaydı. 2) Nomad, esas itibariyle barbar gibi 'yağmacı' (plun­
der) değil, 'toplayıcı-avcı' idi. 3) Nomad, Politikon gibi 'köle sa­
hibi' değil, yerine ve zamanına göre kendisi 'köle' olabilen şa­
hıstı. 4) Nomad, Pagan gibi 'Politeist' değil, 'Panteist'ti (evreni
üstün bir İradi Güç'ün yarattığı ve yönettiği fikri). 5) Askeri ya­
pısı itibariyle Barbar, .'Para-Militer' bünyedeyken; Nomad, her
zaman 'Düzenli-Ordu' özlemindeydi. 6) Pagan ve Politikon için
'servet ve zenginlik' ne denli önemliyse, Nomad için 'töre ve
yurt' o denli önemliydi.
Türkler İslamiyet'e bağlanıncaya kadar -ki bu 11. yüzyılın
sonlarıyla 12. yüzyılın başlarma rastlar, İslamiyet'in çıkışından
yaklaşık 500-550 yıl sonra- Nomadik karakterlerini korudular. 38
İslamiyet'i benimseyişlerinden sonraki yüz yıl boyunca da
Araplara, Acemlere ve İslami güçlere paralı askerler ve köleler
olarak hizmet verdiler.
13. yüzyıla gelindiğinde Anadolu'da tam bir 'Fetret' (belki
düzensizlik, anarşik denebilir) dönemi yaşanıyordu. Bir yandan
Moğollarm önlerine katıp sürdükleri Türkmen boyları, diğer
yandan Bizans'm kendilerini güvence altında tutabilme çabala­
rı, 4. Haçlı Seferi sırasında çöküşü ve 1261'de Paleólogos tarafın­
dan yeniden zaptı, Selçukluların çözülüşü ile çeşitli din, dil, soy
ve renkten insanların özellikle Anadolu'ya ve Anadolu içlerine
dağılan göçleri bu dönemin en belirgin özellikleridir. Bu büyük
ve kanlı göç eylemleri
39
sırasında Anadolu'da çeşitli beylikler
kurulmuştu. Sakarya dolaylarındaki minik Osmanlı Beyliği de
bunlardan biriydi.
Aytunç Altındal 29
Özellikle son kırk yılın en çok sorulan sorularından biri, na­
sıl olup da bu küçük beyliğin yüzyıllar sürecek bir imparatorlu­
ğu kurabilmiş olmasıdır. Gerçekten de son derece önemli bir so­
rudur bu. Ve bu soruya verilmiş çeşitli yanıtlar vardır. Bunların
ayrıntılarına girmeden doğrudan doğruya şu söylenebilir: O dö­
nemde Osmanlılar, çok önemlidir ki, NESNEL AMAÇLARI
olan belki de TEK BEYLİK durumundaydılar. Diğer beylikler
için, önce EGEMENLİK VE SALTANAT mücadelesi geliyordu.
1299'dan itibaren OSMANLI için bu sorunun kalmadığı ve bu­
nun yerini İslam'ı YAYMA ARACI'nın aldığı bellidir. Bu amaç,
Nomadik-Panteist yapıya ve geçmişe de uyuyordu. Osmanlılar
kendilerinin Selçuklu Devleti'nin bir ve tek vârisi ve temsilcisi
olamayacaklarının bilincindeydiler. Dağılan bir devletin güçsüz
üyeleri olup, yeniden başkalarının buyruğu altına girmektense
göreceli olarak uzak, küçük bir beylikte özerk bir yönetim kur­
mak çok daha tutarlı bir davranıştı. Bu nedenledir ki, Osmanlı­
lar diğer beylikler gibi EGEMENLİK VE SALTANAT mücade­
lesine girmediler - giremediler. Buna karşılık Anadolu'da İsla­
mi güçlerin birliğini sağlamak için esas hedefin bu olması gerek­
tiğini açıkladılar. Bu sayede de Anadolu'daki yozlaşmamış tüm
GAZİLERİ bünyelerinde toplamayı başardılar çok kısa bir süre­
de. Söz konusu GAZİLER için 'kâfirlerin' tutsak edilmeleri çok
büyük 'sevap'tı. Ama Halil İnalcık'm da belirttiği gibi, birçokla­
rı için bu tutsakların satılarak 'para' getirmeleri de çok önemliy­
di. 40 'Fetret' döneminin anarşisinden, diğer bir anlatımla
AMAÇSIZLIĞINDAN kendisini kurtarıp, NESNEL bir AMAÇ
uğruna cihat etmek, İslamiyet'in esası ve Allah'ın 'açıklanmış
iradesi, Şeriat'm önkoşuluydu. Müslüman olduğunu beyan
eden her 'Er' önce bu amaca hizmetle yükümlüydü. Yeryüzü ni­
metleri -bu arada EGEMENLİK ve MÜLK edinmecilik- geçici
bir hevesti, aslolan, kalıcı olan Allah'tı ve ona Kulluk'tu. Osman
Gazi'nin ve Osmanlı Beyliği'nin İslami öğretiye sahip çıkmaları
onların İslami öğretiyi çok iyi bilmelerinden ileri gelmiyordu.
Hatta şu bile söylenebilir, Osmanlılar İslamiyet'in ne olup olma­
dığını diğer köklü beyliklere ve devletlere oranla belki de en az
bilenlerdi. Ancak diğerlerinden ayrıldıkları husus 'egemen-
30 Laiklik
lik/iktidar' sorunuydu. Diğerleri 'saltanat ve iktidar' mücadele­
si vererek hem kendilerini hem de Anadolu'daki İslamiyet'i za­
yıflatıyorlardı. Osmanlı kendini bunlardan uzak tuttu. Askeri
eylemlerini, kendini en güçlü hissettiği döneme kadar Batı'ya
yöneltti. Osmanlı İstanbul'u zapt ettiği sırada bile Anadolu'ya
tam ve mutlak anlamda sahip ve egemen olmamıştı. Osmanlı'yı
diğerlerinden ayıran bir özellik de, İslami gelenek gereği olarak,
tıpkı Muhammed'in döneminde olduğu gibi Beyliği -bir anlam­
da Cemaati- ilgilendiren her konuda 'Aşiret'in tüm üyelerinin
alınacak kararlara doğrudan katılmalarını öngörmesiydi. Diğer
beyliklerde ise bu 'çoktan' terk edilmiş bir yöntemdi ve Selçuk­
lu -daha önce de Emevi ve Abbasi örnek alınarak- sultanlarının
'merkeziyetçi, mutlakiyetçi' yönetim tarzını benimsemişti. Os­
manlı küçük olmasına rağmen, Muhammed'in yöntemini izledi.
Aşiret'in her bireyini kararlara katılmaya çağırdı, gerekli gördü­
ğü alanlarda Hıristiyanlık'la diyalog kurdu, hatta onları düş­
manlarına karşı korudu, somut anlaşmalar yaptı. Bunlardan
hiçbiri Acem, Emevi ve Abbasi geleneğine bağlı Müslümanlar-
ca onaylanmadı - ama sonunda tümü Osmanlı'ya boyun eğdi.
İslamiyet'i yaymak ve Allah'ın açıklanmış iradesini yeryüzünde
egemen kılmak AMACIYLA savaşan -cihat eden- Müslüman­
lar, Osmanlı sancağıyla başarıya ulaştılar; diğerleri hizip ve ik­
tidar kavgalarıyla bölünüp yok olurken, Osmanlı dünya tarihi­
nin en güçlü ve çokuluslu imparatorluğunu kuruyordu. Mu­
hammed'in Arapların 'Cahiliye' döneminden evrensel bir din
çıkartısı gibi, Osmanlılar da Anadolu'daki 'Fetret' döneminden
evrensel bir devlet çıkarttılar. Çünkü çöken, yozlaşan ve çürü­
yen 'üretim ve kavramlar'm yerini, daima bir üst düzeydeki ik­
tisadi, siyasal, toplumsal, tarihsel -dolayısıyla dinsel ve kültü­
rel- örgütlenmelerin alması/alışı bir kural gereğidir, rastlantı
değil.
Kuruluş dönemindeki Osmanlı Devleti'nin diğer beylikler­
den ve geçmişteki diğer Türkik Devletlerden ve İslami Devlet­
lerden ayıran iki önemli husus daha vardır. Bunlardan biri
'Kültürel Asimilasyon' sorunu, diğeri de 'Yönetim Anlayı­
şı/Zihniyeti' sorunudur. 13. yüzyıla kadar kurulmuş olan Tür-
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altmdal 31
kik Devletler bu iki konuda Çin modelini uygulamışlardı. Zapt
edilen topraklarda yaşayan insanları kültürel asimilasyona tabi
tutmak ve bunları 'merkeziyetçi, mutlakiyetçi' bir anlayışla yö­
netmek fikri ve bunun bir devlet ideolojisi olarak kabulü, ilkin
İÖ 3. yüzyılda Çin'de ortaya çıkmıştı. Orta Asya kökenli devlet­
lerin hemen hepsi bu kurala uymuşlardı, denilebilir. Emevi ve
Abbasi gibi güçlü İslam devletleri ise bunu İslami Cihat anlayı­
şına uygun bir dış politika olarak yorumlamış ve uygulamışlar­
dı. Osmanlılar ise, başlangıçta 'Kültürel Asimilasyon' tezine de­
ğil, ilginçtir, 'Kültürel Katılım/Participation' tezine dayandılar.
Ele geçirdikleri topraklarda yaşayan, özellikle Hıristiyan cema­
ati ve onların gelenek ve göreneklerine sahip çıktılar, koruma­
ları altına aldılar ve onları yönetime 'katılmaya' çağırdılar; sa­
dece dinsel nedenlerle dıştalamadılar. Bu tavır Osmanlılara
kendileri için yeni kültürleri ve anlayışları edinebilme olanağı
sağladı (NOT: Selçuklular da özellikle evlilik ve ticari ilişkile­
rinde benzer yolu izlemişlerdi. Osmanlı bunu Selçuklulardan
tevarüs etmişti, denilebilir). Yönetim anlayışı itibariyle de Os­
manlılar, Fatih dönemine kadar 'merkeziyetçi, mutlakiyetçi' an­
layışı değil, bir anlamda 'çoğulculuğu' uyguladılar. Çeşitli ko­
nularda Hıristiyanlarla işbirliği yapmaktan ve onlarca öne sü­
rülen fikirleri benimseyerek birlikte eylemlere girmekten çekin­
mediler, kaçınmadılar. Kısacası, yabancı kültürlere, deneylere
ve fikirlere açık olmaları ile yönetimde çoğulculuğu uygulama­
ları Osmanlı'yı başarıya götüren etkenlerin başında gelirler. Öte
yandan Osmanlı toplumu gelip geçmiş tüm devletleşmiş top­
lumlar gibi sınıflı bir toplumdur. Çünkü Devlet'in olduğu yer­
de sınıf(lar) vardır. Dolayısıyla Osmanlı toplumunun bu bakım­
dan atipik bir yönü yoktur. Gelmiş geçmiş devletlerin iktisadi-
siyasi örgütlenişlerine ve toplumsal-tarihlerine uygun bir yapı­
dadır Osmanlı. Ancak bir toplumda 'sınıflar'ın varlığı, o toplu­
mun mutlaka ve kesinlikle diğer toplumlarla aynı gelişmeleri
yaşayacağının belirtisi değildir. Bu da bir kuraldır. Diğer bir an­
latımla, devletleşmiş toplumların tümünde 'sınıflar' vardır
ve/fakat bunların arasmdaki mücadele -ve yapısallık mutlaka
birbirinin aynısı veya eşi değildir- 'farklı'dır. Yani sınıflar var-
32 Laiklik
dır, ama bunların ortaya çıkışları, toplumsal bünyeleri farklıdır.
Örneğin Hindistan'da, Türkiye'de ve İngiltere'de sınıflar var­
dır. Ancak bunların yapıları son tahlilde farklıdır. Tabiatıyla
söz konusu ülkelerdeki sınıfsal bilinç yerleşmiştir. Türkiye'de
ise, Kıvılcımlı'nm da belirttiği gibi, "Sınıflar vardır ama sınıfsal
bilinç henüz yoktur." 4 1 Hindistan'da ise, sınıflar, özellikle 'din­
sel inançlar'm gereği olarak vardırlar. Kısacası, İngiltere'de bi­
reyler, toplumlarındaki iktisadi ve siyasal yerlerinin ve rolleri­
nin bilincinde olarak belirli sınıfların üyeleri olurlarken, Hin­
distan'da, egemen dinsel inançlara ve geleneklere göre sınıfla­
rın üyeleri olmuşlardır - üretim faaliyeti içindeki yerlerine ve
rollerine göre değil.
Osmanlıların 'merkezi, mutlakiyetçi devlet' anlayışı düzeyi­
ne ulaşmaları, Fatih Sultan Mehmet döneminde olmuştur. Diğer
bir deyişle, Osmanlılar ilk kez onun saltanatı döneminde mo-
narşik anlamında Devletleşmişlerdir. İlk kez onun döneminde,
Allah'ın 'açıklanmış iradesi Şeriat'a koşut olarak 'Egemen Sul-
tan'ın açıklanmış iradesi' diye nitelendirebileceğimiz 'Kanunna­
me' yayınlanmıştır. Fatih'in Kanunnamesi 'özü', 'görünüşü'
(manifestation), 'içeriği' ve 'biçimi' itibariyle, daha önceki İsla-
mi devletlerdeki 'örfi' Hukuk'tan farklı bir yapıdadır. Şöyle ki,
Kanunname'de 'öz' itibariyle 'kalıcı' olan hususlar ele alınmış­
tır; bunlar üretim -yani iktisadi altyapı- ilişkileridir. Kanunna­
me, bu 'öz'ün -üretim ilişkilerinin- siyasal üst yapı tarafından
düzenlenişini yansıtır, manifeste eder. Kanunname, 'içerik'i iti­
bariyle yeniden-düzenlenmiş olan üretim ilişkilerinin toplumda
nasıl 'uygulanacağı'nı ortaya koyar. Kanunname, 'biçim'i itiba­
riyle, siyasal yapı tarafından yeniden-düzenlenmiş olan üretim
ilişkilerinin -alt yapısının- toplumda uygulanışıyla birlikte edi­
nilecek olan 'tarihsel biçimlenişi /formation' çizer.
Bu özelliklerinden dolayıdır ki, Fatih'in Kanunnamesi İs­
lam'daki benzeri örfi hukuk gibi 'keyfi' ve 'karakuşi' değil,
'akılcı'dır. Deneyimselliği ve yönetimi vardır. Uzun ömürlü ve
bağlayıcı oluşu bundandır.
Nedir ki, 'Kanunname', 'Şeriat' üstünde, ona egemen veya
faik bir güç değildir. Fatih, kendi gücünün sınırlarının bilincin-
Aytunç Altmdal 33
de olan bir devlet adamıydı. Kendi gücünü denetleyen, gerçek­
te 'Şeriat' tı. Genellikle Despotik olarak nitelendirilen Osmanlı
padişahları, dolayısıyladır ki Amerikalı bir bilim adamı A. H.
Lybyer'in de belirttiği gibi, 'sınırlı despotizm'in uygulayıcıları
olabiliyorlardı en fazla'. 42 Aynı araştırmacıya göre, bu üstün ya­
sa -Şeriat- gereği olarak Padişah, Hıristiyan kullarını din de­
ğiştirmeye zorlayamamakta, fazla vergi alamamakta, kendi ba­
şına kati kararları verememekte ya da savaş çıkartamamaktay-
dı. 43 Diğer bir deyişle, Padişah istese dahi, kuramsal olarak, Hı-
ristiyanları ve diğer dinlerden olanları korumakta olan İslami
'Şeriat'a aykırı davranışlar sergilememekteydi (NOT: Batı'da
ise, örneğin Fransa'da ve İspanya'da, Katolisizm, kendinden
başka dine ve inanca hiçbir şekilde cevaz vermemişti yüzyıllar
boyunca).
Bu ilginç Despotizm'den çıkan sonuç şudur ki, Padişah
(despot diyelim) ne yaparsa yapsın, kuruluşunda 'çoğulcu'luk
ve 'katılımcı'lık yatan bir imparatorluğu yönetmekle yükümlü
ve sorumluydu. Karışık ve değişik kültürlerden ve kökenler­
den gelen milyonlarca insanı 'birlik' halinde tutmaktı asıl gö­
revi. Ancak bu görevi yerine getirdiği takdirde 'Şeriat'a, dola­
yısıyla Allah'a kulluk görevini ifa etmiş sayılıyordu. Her Padi­
şah karışık kültürleri ve onların temsilcilerini -hangi inançtan
olurlarsa olsunlar- dinlemek ve korumak zorundaydı. Hatta
bazen durum aleyhine bile olsa, Osmanlı padişahları Osman
Gazi'den bu yana bir geleneği sürdürmüşlerdir. Şöyle ki, daha
önce de belirttiğimiz gibi, Osman Gazi'nin başarıya ulaşma­
sında, sadece Müslümanların değil, Hıristiyanların da payı
vardı. Çeşitli iktisadi ve siyasal mülahazalarla Osman Gazi'yi
destekleyen Bizans tekfurları ve diğer Hıristiyan cemaatleri
vardı. Osman Gazi, bunlarla istişare etmeden önemli kararlar
veremezdi. Osmanlı padişahları, esasları itibariyle, değişik
kültürlerin ve inançların koruyucuları olduklarını hiçbir za­
man unutmadılar. Osmanlı toplumunda, her dönemde değişik
fikirler 'bir arada' bulunabilmişti. Bazı İslami Rafızi hareketler
dışındaki fikir ve eylem akımlarına Osmanlı padişahları 'ce-
berrut' davranmadılar. Hatta bunların temsilcilerine korunma
34 Laiklik
ve kolaylıklar da sağladılar. Daha da önemlisi, görüşlerini ya-
yabilmeleri için olanaklar bile verdiler. Örneğin, Avrupa'da
Katoliklere karşı dinsel özgürlüğü savunan Protestanları des­
teklediler.
Öte yandan, bilindiği gibi Osmanlı ordusunda ve yönetimin­
de de 'çoğulculuk' ilkesi geçerliydi. Özellikle de 'Devşirme' sis­
teminde değişik kültürlerden gelen insanlar yer almaktaydılar.
Bunlar Osmanlı İmparatörluğu'nun yönetiminde ve saltanatın­
da da etkili olmuşlardı (Örneğin Sokollu, Mimar Sinan vd.). Kı­
sacası, Osmanlılar, Lybyer'in de gösterdiği gibi sadece kılıçla
başarıya ulaşmış değillerdi, onları başarıya ulaştıran tüm Akde­
niz'in gelmiş geçmiş tüm kültürüne ve yaşama tarzlarına sahip
44
çıkmış -buna vâris olmuş- olmalarıydı.
Gerçekten de, Osmanlılar Latin-Grek kültürünün doğrudan
temsilcileriydiler - İslamiyet aracılığıyla. İslamiyet, ünlü Latin-
Grek ve Aramanik kültürlerin içinden çıkmış yeni bir sentezdi.
Onların inkârı durumundaydı. Örneğin 17. yüzyılın Osmanlı
toplumunda yönetici kadrolar, Latin-Grek kültürünü belki bu­
günkü (2000'li yıllar) yönetici kadrolardan çok daha derinleme­
sine biliyorlardı. Tanzimat'a kadar da bu böyle oldu. Tanzimat
Dönemi'nde ise tartışma değişik bir boyut kazandı. Buna az
sonra değineceğiz. Şimdi 'Tanzimat'a kadar olan dönemlerdeki
uygulamalı 'Sekülarizm'i sezinleyebilmemiz hususunda bize
ışık tutacaklardır.
1) Osmanlı toplumunda bir Ruhban sınıfı yoktu. Dolayısıy­
la Müslüman bireylerin Ruhbanlara kulluk etmek gibi bir
yükümlülükleri de yoktu.
2) Osmanlı toplumunda 'Ticaret Helal' kabul edilmişti.
'Hisba' gereği 45
hakkaniyete uygun olan değeri İmam ta­
yin ediyordu. 'Hisba' tüccara değil, loncalara uygulan­
maktaydı. Tüccar, 'Riba'ya (öldürücü faiz) giremezdi, o
kadar. Bunun dışında her türlü alışverişte kendi adına,
dinsel zorlamalardan bağımsızca kararlar alabilmekte,
ortaklıklar kurabilmekteydi. Örneğin ünlü İspanyol Ya-
hudisi Dona Garcia adlı kadın, tüm ticari işlerini kendi
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altmdal 35
yönettiği gibi, alacaklarını tahsil edemediği için Padişa-
h'a başvurarak Hıristiyanlara ticari boykot uygulatmıştı.
Ayrıca 1555'te II. Henry'nin - F r a n s a ' d a - faizleri
%12'den %16'ya çıkarması üzerine, tüccarlara özenen
birçok Osmanlı paşası da bunlara yatırım yapmışlardı.
Aynı dönemdeki bir başka Yahudi kadın tüccarın, Ester
Kyra'nm da, ticaret aracılığıyla edindiği çok büyük bir
serveti vardı (NOT: 1990'lar Türkiye'sinde değil, Avru­
pa'sında bile bu iki Yahudi kadın kadar, kendi başlarına
kararlar alarak, o denli büyük çapta ticaret yapabilen ka­
dın tüccar yoktur. Osmanlı Devleti bunları sadece koru­
makla kalmamış, aynı zamanda ticaretlerini artırabilme­
leri için her türlü olanağı da sağlamıştı. Osmanlı'da bu
anlayış, Fatih döneminde yerleşmiş ve sürdürülmüştür.
Osmanlı, tüccarları ve ticareti EN ÇOK KORUMUŞ, on­
lara bir anlamda sınırsız hareket alanı sağlamış olan bir
devletti ve İnalcık'ın da belirttiği gibi, çıkarlarının bun­
da olduğunu ÇOK İYİ biliyordu). Kısacası Osmanlı'da
tüccarlar, Şeriat'a değil, 'Seküler' nitelikteki 'Lay' kadro­
larca yönlendirilen yasalara, hükümlere ve kurallara ta-
biydiler. Bunlar ise, tüccarı korumak amacıyla kaleme
alınmış hükümlerdi. Çünkü Şeriat'a göre haram sayılan
'faiz' olmadığı takdirde tüccar da olamazdı. Şeriat ise,
'faizcilik' ve 'tefecilik' yapanlara uygulanıyordu. Buna
rağmen Osmanlı toplumunda 'faizcilik' de 'tefecilik' de
vardı. Özellikle düşük ayarlı paralar, ticaret ve siyaset
hayatında önemli rol oynuyordu (NOT: 12. ve 13. yüz­
yılda özellikle İngiltere'de sahte para ve düşük ayarlı pa­
ra basımı yaygındı. Çünkü ülkede 40'tan fazla darphane
ve yüzlerce 'paracı' (moneyer) vardı. Düşük ayarlı para
basmanın cezası İngiltere'de, şaşırtıcı gelecek ama sağ
elin kesilmesi şeklinde tecelli ediyordu! Tıpkı İslam Şeri­
atı'nda olduğu gibi!!! Örneğin I. Henry, düşük ayarlı pa­
ra basanları VVinchester'da toplayıp 1125 yılının yılba­
şında tam on iki gün süren törenlerle sağ ellerini kestir­
mişti). 4 6
 Laiklik
3) Osmanlı toplumunda, diğer dinlere ve inançlara AVKU-
pa'da -örneğin İngiltere'de, Fransa'da, İspanya'da- ol­
madığı kadar bağımsızlık ve özerklik tanınmıştı. Çeşitli
inançlar, hatta padişahın huzurunda dile getirilebiliyor-
lardı. İlginç bir örnek aktaralım. Mary Fisher, Yorkshirelı
bir İngiliz kadınıydı. 17. yüzyılın başlarında ortaya çıkan
yeni bir Hıristiyan mezhebine, Quaker inancasına bağlan­
mıştı. Bu yüzden işkence görmüş, hapse atılmıştı ve taş­
lanmıştı (aynen). Daha sonra hapisten çıkınca 1657 yılın­
da Kudüs'e gitmek için yola koyulmuşken, İzmir'de ge­
miden ayrılmış ve 'Türklerin Sultanını Quaker inancasına
kazanmak isteğiyle' soluğu Padişah IV. Mehmed'in huzu­
runda almıştı. Antonia Fraser'in belirttiğine göre Mary
Fisher -35 yaşındaydı-, Sultan'a görüşlerini hiçbir baskı
altında kalmadan açıklamış ve onu dinine davet etmişti!
Fraser, asıl şaşırtıcı olanın, Sultan'm bir kadın ve Hıristi­
yan olmasma rağmen Mary Fisher'i dinlemesi, ona ko­
runması için emrine adamlar vermesi ve dinini yayabil­
mesi için İstanbul'a göndermesiydi, diyor. İstanbul'da
ise, İngiltere Büyükelçisi Sir Thomas Bendish, Quakerleri
Tanrının lanetli kulları' olarak değerlendiriyordu. Daha
sonraki Büyükelçi Earl of Winchilsea ise İstanbul'u mer­
kez edinen Quakerler için yazdığı bir raporda "Ulusumu­
zu Türklerin arasında gülünç ve rezil eden bu tip insan­
lar derhal uzaklaştırılmalıdırlar," diyordu. 47 Bu soylu İn­
giliz, İstanbul'a geldikten sonra dört kez evlilik yapmıştı
ve yirmi dört çocuğu olmuştu! Onun sekreteri Paul Ryca-
ut Esq ise Osmanlı toplumu üzerine en ayrıntılı kitaplar­
dan birini yazmıştır. 1668'de İngiltere'de yayınlanan bu
kitap kısa zamanda tüm Avrupa'da ilgi çekmişti. Rycaut,
kitabında çok şaşırdığını 'itiraf etmek zorunda kaldığını
belirttiği iki de olay anlatmıştır. Bunlardan biri, Osmanlı
toplumunda ne kadar çok birbirine zıt fikrin bir arada bu­
lunabildiği, diğeri de 'Ateizm'dir. Rycaut'nun anlattığına
göre, 1660'larda İstanbul'da en güçlü mezhep, 'Ateizmi
ve her Müslüman'm Allah olduğunu vaz eden Musr-
Aytunç Altındal 37
rin'dir.' Bunlar, diyor Rycaut, Saray'da ve Harem'de bile
taraftarlar edinmişlerdi. Ve -dikkat, en önemlisi geliyor-
tekil varlıklar, gördüğümüz ve hayranlık duyduğumuz
semavi düzenin yönlendiricileridir; Gökler (Heavens),
Güneş, Ay ve Yıldızlar hep böyledirler ve HAREKET ha­
lindedirler, şeklindeki mantıkdışı(î) bir görüşle taraftarlar
toplamışlardı, diyor Rycaut. 4 8 "Yeryüzünde böyle resmi
bir Ateizm bulunabileceğine hiç inanmazdım (I never co­
uld believe that there was a formal Atheism in the world,
concluding that the principle [of the being a God]...) diye
yazmış Rycaut - Müslüman Osmanlı başkenti İstan­
bul'dan, 1660'larda.
4) Osmanlı toplumundaki 'sınıfsal' ayrım Hıristiyan Batı
dünyasındaki gibi değildi. Soyluluk ve aile sınıf edin­
mekte etkili olmuyordu. Şöyle ki, Batı'da bir soylunun ço­
cuğu mutlaka soylu olurken, Osmanlı'da böyle bir kural
yoktu. Toplumda en alt tabakalardan gelen insanlar bile,
Lybyer'in de belirttiği gibi, "Kişisel başarısını kanıtlaya­
bildiği takdirde toplumun yönetici sınıfı arasında kendi­
sine bir yer edinebiliyordu." 4 9 Kısacası, Osmanlı toplu­
munda 'başarı' geleneksel olarak 'birey'indi. Yine
Lybyer'in belirttiğine göre, "Osmanlı Devleti'nde İslami­
yet kurumu temelde demokratikti." (The Moslem Institu­
tion was fundamentally democratic.) Allah'ın huzurunda
tüm müminler eşittiler, dolayısıyla her birinin yükselme
ve şan ve şöhret edinebilme şansları eşit olarak vardı.
Lybyer, bunun Muhammed'in doktrinine bağlı bir daya­
nışma ve mükemmel bir uyumdan doğduğunu belirti­
yor. 50
5) Osmanlı toplumu, diğer devletleşmiş toplumlar gibi 'ver­
gilerle ayakta duruyordu. Ama ilginç olan, Osmanlı
Devleti'nde yürürlükte olan vergilerin hemen hiçbiri Os­
manlılar tarafından (özgün olarak) keşfedilmiş değildi.
Osmanlı Devleti'nde yürürlükte olan vergilerin tamamı­
na yalanı, daha önce ve başka dinsel inanç sistemleri ta­
rafından konulmuşlardı. Osmanlı bunları AYNEN koru-
 Laiklik
muş, sadece adlarını değiştirmekle yetinmişti. Dolayısıy-
ladır ki, Osmanlı Devleti'nde vergi sistematiği, gerçekte
ve Ortodoks anlamında, İslam Şeriat'ı tarafından konul­
muş değildi. Benzer şekilde, ağırlık ölçüleri ve takvim de
Osmanlıların özgün keşifleri değildiler. Bunlar da başka
kültürlerden alınmışlar, geliştirilerek kullanılmışlardı.
Çoğu İslami Şeriat'a uygun değildi - ama gündelik haya­
tı belirleyen unsurlardı bunlar. Şimdi, takvimin, dirhe­
min, verginin 'SekülarizmTe ilgisi ne, diye soranlar çıka­
bilir. Bu hususların tümü de, 'Tektanrüı' dinlerden önce
Sektiler toplumlarca keşfedilmiş değerlerdirler. Diğer bir
deyişle, ilk kez Seküler ortamlarda ortaya çıkmış ve top­
lumlarca 'uygarlaşmanın' araçları olarak kullanılmış, be­
nimsenmiş standartlardır.
6) Osmanlı toplumunda, özellikle Katolik mezhebinden
olan Hıristiyan devletlerinden farklı bir SİVİLLEŞME
vardı. 19. yüzyıldaki Tanzimat'a kadar Osmanlı toprakla­
rı başlıca iki yönetime bölünmüşlerdi, a) Sivil ve yasal
bölgeler, b) Askeri bölgeler. 51 Dolayısıyladır ki, SİVİL­
LEŞME, temelinde TOPRAK'a ve en önemlisi dindışı
MESLEK'e bağlı bir kurum olarak gelişti. Osmanlı toplu­
munda Ahilik ve Loncalar, 14. yüzyılda Anadolu'daki CI-
VIC kuruluşlardı. 52 Askeri bölgelerde değil, ama sivil ve
yasal bölgelerde gündelik yaşam, çoğunlukla bu kurum­
sal geleneğe bağlı unsur larca denetlenebiliyor ve/veya
yönlendirilebiliyordu. Bu nedenledir ki, Osmanlı toplu­
mu, bazılarınca öne sürüldüğü gibi tam bir ASKER
DEVLETİ ile yönetilmiyordu; kılıca dayalı (militarist) bir
toplum değildi. Loncalarda her türlü fikir rahatlıkla ko­
nuşulup tartışılabiliyordu. Diğer bir anlatımla bu kurum­
larda 'düşünce ve vicdan özgürlüğü' kendi koşulları çer­
çevesinde vardır, ilginçtir ki, 'düşünce suçu' diye karaku­
şi bir 'yasaklama ve ceza' tehdidi de yoktu.
7) Osmanlı toplumu ÇOK-DİLLİ bir toplumdu. İmparator­
luğun sınırları içinde on üç dil ve elliden fazla lehçe ko­
nuşuluyordu. Osmanlı egemen sınıfı 'dilleri' yasakla-
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altmdal 39'
maktan, dolayısıyla 'düşünsel gelişmeyi' engellemekten
yana olmamıştı hiçbir zaman. Osmanlı padişahları da en
az üç-dört yabancı dil bilirlerdi. Fatih döneminde devle­
tin resmi yazışmalarmda Bizansça ve Uygurca da kullanı­
lıyordu. II. Beyazıd döneminde ise resmi yazışmalarda en
çok Bizansc'a kullanılmıştı. Bir toplumun ÇOK-DİLLİ,
dolayısıyla ÇOK-FOLKLORLU, ÇOK SANATLI olmayı
kendine esas tesis etmiş olması, o toplumda SEKÜLA-
RIZM'in bulunduğunun en belirgin göstergesidir. Os­
manlı toplumunda şiirde, sanatta ve gündelik yaşamda
çeşitli dillerden türemiş olan kavramlar iç içe yaşamışlar­
dı. Osmanlı toplumunda insanlar ANADİLLERİ'ni kul­
lanmaktan korkmadan konuşup, düşünebiliyorlardı. Kı­
sacası, Osmanlı toplumunda bugünün T.C. Devleti'nde
olmayan bir DİL ÖZGÜRLÜĞÜ, dolayısıyla DÜŞÜNCE
ÖZGÜRLÜĞÜ ve YAZİ ÖZGÜRLÜĞÜ vardı.
8) Osmanlı toplumunda egemen sınıf SAF bir IRKIN temsil­
cilerinden oluşmuyordu. Değişik toplumlardan gelen yö­
neticiler bir mozaik oluşturuyorlardı. Bu mozaikten bazı
adlar sayalım: Thomas Katavolinos, Rum (Müslim Yu­
nus), II. Mehmed'in .sekreteri; Sigismund Tomasevic,
Kral Stjepan Tomasevic'in yeğeni, II. Mehmed'in Bos-
na'daki yöneticisi; Amcazade Hüseyin Paşa, İranlı,
1663'te Osmanlı maliyesini yönetiyordu; Abaza 'Kör'
Hüseyin Paşa, 1672'de Kethüda; Yörük Hasan Paşa,
1691'de Rumeli Beylerbeyi; Abdülhamid-i-Lari, İranlı, II.
Mehmed'in hekimbaşı -İstanbul Laleli Camii onun adı-
nadır-; Arnavut Cafer Paşa, 1691'de Beylerbeyi; Sırbis­
tanlı Gedik Ahmed Paşa, 1461'de Anadolu Beylerbeyi;
Stjepan Vukcic (Despotoğlu - Hersek Ahmed Paşa), II.
Beyazıd'ın damadı; Gürcü Mehmed Paşa, 1663'te Kıbrıs
Sancakbeyi; Boşnak Salih Paşa, 1664'te Şam Beylerbeyi;
Bosnalı Hadım Yakup Paşa; 1505'te Anadolu ve Rumeli
53
Beylerbeyi. Bu adlara daha birçokları eklenebilir. Bütün
bu insanlar Osmanlı toplumunda kişisel gayretleriyle
yükselmiş, egemen sınıfa katılabilmiş kişilerdi. Hiçbiri
 Laiklik
Aytunç Allindai 41

özbeöz Türkmen ve/veya Arap değildi. Daha önemlisi,

çok teşkilat vardı. Örneğin Voynuk teşkilatında Çeribaşı
İslami bir geçmişleri yoktu.
Müslüman, Pirimkür ve Likatör(ler) Hıristiyan zabitler­
9) Osmanlı Devleti, ne Emeviler gibi Ortodoks bir Şeriat
den seçilirlerdi.
devleti, ne de Abbasiler gibi bir Halife devletiydi. Os­
10) Osmanlı toplumunda Sekülarizm, ilk kez Tanzimat'la
manlı'da Şeriat'a uygun hale getirilmiş bir Hanedan Dev­
birlikte 'resmiyet' kazandı. Osmanlı tarihinde kısaca Tan­
leti vardı denilebilir. Türkler, Arap olmadıkları için Orta
zimat adıyla anılan bu reformasyon dönemi, 3 Kasım
Asya ve Çin modellerinden etkilenerek Hanedan'a çok
1839'da İstanbul'da halka açık olarak okunan Sultan'ıh
önem vermişlerdi. Bu ise son tahlilde İslami esaslarla
fermanıyla başlatılmıştı. Alman sosyalist tarihçilerinden
(Arap değil) tam çakışmayan bir gelişmeydi ve Araplar
Ernst Werner ve Walker Markov bu gelişimi şöyle açıkla­
ve Acemler tarafından her zaman eleştiri konusu yapıl­
maktadırlar:
mıştı. Ancak Osmanlılardaki bu gelenek onlara özellikle
Hıristiyanlarla çok yönlü ilişkiler kurmalarında çok ya­
"Bu 'kutsal el yazması' bir iyi niyet açıklamasaydı. Din, halk
rarlı olmuştur. Hıristiyanlığı her bakımdan dıştalayan ve
ve sosyal sınıf ayrımı yapılmaksızın, herkesin şahsiyetinin, ma­
monolitik bir karşı cephe oluşturan, örneğin Emevilerden
lının ve miras hakkının olduğu gibi, 'şan ve onurunun' doku­
farklı olarak Osmanlılar, Kanuni döneminde gerçekte
nulmazlığının da korunacağını garanti ediyordu. Ayrıca ilti-
Müslümanlardan çok gayrimüslimlerin Padişah'ı duru­
zam'm kaldırılacağını, vergilerin yeniden düzenlenecek olan
mundaydılar. Bu nedenledir ki, Padişah'm -Osman Ga-
yasalar çerçevesinde saptanacağını, mahkemelerde bakılan da­
zi'den beri- bayrağı DİRLİK'i simgeleyen beyaz renkli
vaların kamuoyuna açıklanacağını ve neferlerin hizmet süresini
bayraktı. Osmanlı toplumunun mozaiğini belirleyen ve
indirmek suretiyle düzenli bir şekilde silah altına alınacaklarını
simgeleyen üç bayrak daha vardı. Bunlar da alaca, kızıl
vurguluyordu. Bu kararname, çok geniş kapsamlıydı. Bu tamim
ve sarı bayraklardı. Kanuni bunlara yeşil ve siyah bayrak­
'hayırlı talimatlar' (Tanzimat-ı Hayriye, kısaca Tanzimat) devri­
ları da ekleyerek bayrakların sayısını altıya çıkarmıştı.
ni açmıştır ve meydana gelmesinde etkili olan Fransızlarca, ken­
Aynı dönemde İstanbul'da evler ve resmi binalarda sarı,
di Büyük İhtilallerinin İnsan ve Vatandaşlık Hakları Beyanna­
kırmızı ve yeşil olarak ayrılmışlardı. Gayrimüslimlerin
mesi ile kıyaslanmıştır. Bu kıyaslamaları yaparken (Fransızlar)
evleri ise koyu ve açık gri olarak boyanırdı. Osmanlı top­
biraz aşırı duygusal davranmışlardır. Buna karşılık Hatt-ı Şerif
lumundaki ÇOK-UYGARLIK'ın beraberinde getirdiği ol­
gerçekte sivil yurttaşlık haklarının yeniden düzenlenmesi için
gulardan biriydi bu. Osmanlı toplumunda Araplarda ya
gereken unsurları içermekteydi; ilke olarak -ve Müslüman bir
da Katolik Fransa, Portekiz, İspanya ve İtalya'da olduğu
ülkede ilk kez- ruhani ve dünyevi güçlerin birbirlerinden ayrıl­
gibi TEK-DİNLİ, TEK-DİLLİ, TEK-UYGARLIKLI olmak
ması anlayışına, yani devlet ile toplumun Sekülerleştirilmesi an­
gibi ZORLAMA bir yapı yoktu. Öylesine yoktu ki, Os­
layışına dayanmaktaydı. (... auf Auffasungen von der Trennung
man Gazi öldüğü zaman yakınları onu eski bir kiliseye
54 zwischen geistlicher und weltlicher Gewalt der Säkularisierung
gömmekten ürkmemişler, çekinmemişlerdi. Bu kilise
von Stat und Gesellschaft.)" 5 5
daha sonra onun oğlu Orhan tarafından türbeye dönüştü­
rülmüştür. Benzer şekilde Osmanlılar birçok kiliseyi cami İlginçtir ki, bizzat İslam'ın halifesi tarafından başlatılmış ol­
olarak kullanmaktan da çekinmemişlerdi. Ayrıca Müslü­ masına rağmen 'Sekülarizm'in resmileştirilmesi ne emekçi halk
man ve Hıristiyan zabitlerin bir arada görev aldıkları bir- tarafından -Hıristiyanların çoğu da dahil- ne de onlara dinsel
eğitimi veren din adamlarınca tam anlamıyla onaylanmıştır.
42 Laiklik
Stanford Shaw'un da gösterdiği gibi Tanzimat, egemen sınıfın
içindeki çıkar çelişkilerini keskinleştirmiştir. 56 Nedir ki, egemen
sınıf içinde yer alan Ulema'nm önde gelenleri, Tanzimat'ın Ba­
tı Avrupa'dan empoze ediliş şekline karşıydılar, bunun Os­
manlı Devleti'ni ve onun dinsel AMACI'nı ortadan kaldıracağı­
nı düşünüyorlardı. Ama Tanzimatçılık fikrine karşı değildiler.
Osmanlı toplumunda bazı köklü değişiklikler (ıslahat) yapıl­
masından yanaydılar. Eldeki dinsel yasalarla gelişen dünya ko­
şullarına ayak uydurulamadığınm bilincindeydiler. Zamana
uygun yeni düzenlemeler yapılmasından yanaydılar. Diğer bir
anlatımla, Şeriat'ta değil, örfi hukukta yapılan değişikliklerin
İslami esaslara ve yönteme -yani nehyi anil münker, emr-i-bil ma­
rufa- uymadıkları kanısmdaydılar. Örneğin, 1850'de kabul
edilen Ticaret Yasası, Fransız Ticaret Yasası'ydı, bunun çeviri­
şiydi. Osmanlı Hanedanı bunu aynen aktarmakta bir beis gör­
memişti, çünkü böyle bir gelenek vardı. Ama bu yasaya FAİZ
eklenmişti. Ulema, yasanın aktarılmasına değil, buna Şeriat'a
aykırı olan FAİZ'in eklenmesine karşıydı. Ceza Yasası da
(1858) Fransızca'dan çevrilmişti ve bunda da Hadd (Şeriat'm
koyduğu hüküm) kaldırılmıştı. Yine, Deniz Ticaret Yasası ve
diğer ticaret yönetmelikleri (1861 ve 1863) Fransızca'dan çevril­
mişlerdi. En büyük değişiklik ise, Coulson'un deyimiyle Sekti­
57
ler nitelikteki Nizamiye mahkemelerinin kurulmasıydı. Bunlar
Osmanlı toplumundaki ilk resmi SİVİL ve SEKÜLER yargı ku­
ruluşları oldular.
Özellikle II. MahmudTa birlikte Osmanlı toplumunda 'Sekü-
larizm' resmen ağırlığım duyurmaya başladı. Ama tabiidir ki,
bazı tepkiler de gelmeye başladı. Örneğin 1837'de darphane
58
emini Ayasofya'da namaz kılarken öldürüldü. Galata'da, Pa-
dişah'm yolunu kesen bir derviş ona 'Gâvur Padişah' 5 9 diyerek
saldırdı. II. Mahmud bu dervişi hapsettirmedi, öldürtmedi. Bu­
na karşılık bir hatt-ı şerif yayınlandı. Bunda 'cehaletin İslami­
60
yet'te yeri olmadığı' vurgulanıyordu. II. Mahmud'un Seküler
girişimlerinden biri de Haydarpaşa'da Karantina Müdürlü-
ğü'nü kurdurmasıdır. Bu olayın (1838) önemi, sadece bu kurum
için bir Divan kurulması ve İslamiyet açısından bunun uygun-
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 43
luğunun tüm divan üyelerince -Ulema başta olmak üzere- oy­
birliğiyle onaylanmasıdır. Ayrıca II. Mahmud döneminde ilk
Başvekil atanması da yapılmıştır. Hacı Akif Paşa 30 Mart'ta gö­
revinden alınmış ve yerine Rauf Paşa vekillerin başı olarak atan­
mıştır. Bir ilginç gelişme de, 1839'da Pera'da ilk operanın sahne-
lenmesidir. Gaetano Mele adlı bir İtalyan tarafından gerçekleş­
tirilmiştir. Yine bu dönemde seçilmiş bazı Osmanlı gençleri eği­
tim amacıyla Avrupa'ya gönderilmişlerdir. 1865'te yayınlanan
kitabında Prof. L. Gardey, "Türkiye sosyal, sivil, dinsel ve poli­
tik alanlarda son yirmi beş yılda göz kamaştırıcı bir yenileşme­
yi gerçekleştirmiştir," diye yazmış. Yine aynı yazara göre, bun­
da Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi ayrımı yapılmaksızın her­
kesin el ele çalışmış olmasının payı vardır. 61
Sultan Abdülaziz ise, "Dinde zorlama yoktur," şeklindeki
Kuran hükmüne dayanarak II. Mahmut'un başlattığı 'Seküla-
rizm'i Osmanlı toplumunun hemen her alanında resmileştir­
miştir (10 Mayıs 1868). Abdülaziz'in Mısır gezisini yazan Prof.
L. Gardey onun ne denli 'liberal' ve 'insancıl' bir padişah oldu­
ğunu anlata anlata bitiremez.
Osmanlı toplumunda 'Seküler' girişimler bazılarına göre Kı­
zıl Sultan, bazılarına göre Ulu Hakan sayılan Abdülhamid'in
döneminde de sürdü. İlk kız okulları onun döneminde açıldı. İlk
seçim sistemi, 1876 Kanuni Esasi'si ile başlatılmıştı. Osmanlı
millet meclisine ilk 'sosyalist' milletvekilleri Osmanlı padişahla­
rının döneminde girmişlerdir (NOT: 1980'ler Türkiye'sinde bı­
rakın sosyalist milletvekilliğini, sosyalizmden söz etmek bile ya­
saktı, sakıncalıydı). Toplumsal yaşamı yeniden düzenleyen da­
ha birçok 'ilk', Osmanlı padişahları döneminde gerçekleşmiştir.
Osmanlı'nın son dönemlerinde ise -savaş sırasında- 'Seküler'
nitelikte sayılabilecek bir 'Evlilik Yasası' çıkartılmış ve evlilikte
Devlet devreye sokulmuştur. İlginçtir ki bu yasa, İstanbul işgal
edilince Katolik ve Yahudi cemaatlerinin baskısıyla İşgal Kuv-
vetleri'nce kaldırılmıştır (NOT: Katolik ve Yahudilerde boşan­
ma yoktur; yeni Osmanlı yasasmdaysa kadmlara boşanma hak­
kı kısmen tanınmıştı). 1916'da hazırlanan bir muhtırayla Şeyhü­
lislamlık müessesesi yerleşik anlam ve önemini yitirdi. Şeyhü-
44 Laiklik

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
uslamlar hükümette yer almaz oldular. Seri Mahkemeler de ar­
tık Şeyhülislamların fetva alanları olmaktan çıkartıldılar. Evka­
fın yönetimi de dindışı 'Seküler' kurumlara aktarıldı. Kısacası,
Cumhuriyet'in ilanına kadar geçen dönem içinde Osmanlı top­
lumunda ÜST YAPIDA SİVİLLEŞME ve SEKÜLARİZM alanla­
rında son derece köklü değişmeler olmuştu. Ve bir Amerikalı 3.1. CUMHURİYET VE LAİSİZM
yazarın belirttiği gibi, "19. yüzyılda Batı'da Sanayi Devrimi'nin
Resmi ideolojinin yönlendirdiği 'Resmi Tarih'e göre, Türkler
getirdiği acımasız yaşam şekline tepki olarak, özellikle Fransız
tam tamma on altı devlet kurmuşlardır ve günümüzdeki T.C.
romantikleri Osmanlı'yı ve Doğu'yu tüm erdemleriyle yücelt-
Devleti de bunlarm sonuncusudur. Konumuz gereği, ilk on beş
mişlerdi. 19. yüzyılda Batı'da bir Osmanlı hayranlığı olmuştu,
devleti bir kenara bırakıp, on altıncı ve sonuncu sayılan devlet
ama Osmanlı yöneticileri ne yazık ki ülkeyi Batılılaştırmaya ka­
62 üzerinde durmakta yarar vardır. Çünkü bu (sonuncu) devleti
rar verdiler."
diğerlerinden ayıran son derece önemli iki husus vardır. Dola-
yısıyladır ki, kanımızca sonuncu denilen T.C. Devleti, gerçekte
esas itibariyle diğerlerinden ayrı olduğu için İLK DEVLET du­
rumundadır. Bunun nedenlerini kısaca görelim.
T.C. Devleti; a) Ortaya çıkışı, oluşumu (nesnelliği) itibariyle
diğerlerinden farklıdır, b) Varlığı, konumu (gerçekliği) itibariy­
le diğerleriyle çelişkilidir. İlkin (a) bendi üzerinde kısaca dura­
lım.

a) T.C. Devleti; Leninist anlamıyla değil, Batılı bilim ve dev­

let adamlarınca anlaşıldığı ve kullanıldığı tarzdaki 'Anti-
Emperyalist', yani 'Yurtseverlik-Patriotist' bilincinde ve
kimliğinde bir 'Milli Mücadele' sonucunda kurulmuş­
tur. 63 Tarihsel olarak, bu tip bir savaş aracılığıyla kurul­
muş İLK ve TEK CUMHURİYET'tir. Bu nedenle de ör­
nektir. Diğer bir anlatımla Türkiye'de CUMHURİYET,
klasik oluşumu itibariyle örneğin Fransa'da ve Rusya'da
olduğu gibi İHTİLALLER ve/veya DARBELER aracılı­
ğıyla değil, MİLLİ -milliyetçi değil- mücadele sonucun­
da kurulmuştur. Dolayısıyladır ki, T.C. Devleti, diğer on
beş devlet gibi 'Hanedan Devleti' değildir. Diğer on beş
Devlet ise, daima belirli 'Beyler'in girişimleriyle kurul­
muşlardı ve onlardan gelen kan bağı, Hanedan tarafm-

45
46 Laiklik
Aytunç Altmdal 47

dan yönetilmişlerdi. Tabiatıyla Hanedan'm çökmesiyle

le de benimsenmişti ve bu nedenle de M. Kemal, Kurtuluş Sava-
birlikte Devlet de dağılmıştı. T.C. Devleti için böyle bir
şı'nı Hilafet'i kurtarmak amacıyla başlattığını söylemek zorun­
durum bahis konusu olamaz, olmaz. Kısacası Türkler, ka­
da kalmıştı.
nımca CumhuriyetTe birlikte 'dinsel ya da monarşik' an­
'Yeni'ye gelince... Gerçekte 'Yeni/Yenileşme' özgün ve do­
lamında değil, 'bilimsel ve sosyolojik' anlamlarda İLK
ğal bir SÜREÇ'tir. Cumhuriyet döneminde doğal bir 'Yenileş­
kez devletleşmişlerdir.
me' yaşanmadı, yaşanamadı. Acıdır ki, 'Yeni' değil, 'Gelenek'
b) Daha önemlisi, T.C. Devleti, kendilerine Türk denilen in­
belirleyici oldu. Neydi bu Gelenek? İki kelimeyle özetlenirse,
sanların tarihlerinde kurdukları, kurabildikleri İLK ve
'Tepeden inmecilik ve taklitçilik'tir. Cumhuriyet döneminde
TEK CUMHURİYET'tir. Bu, Türk için, iktisadi, siyasi, top­
'Avrupa'yı taklit etmek 'yenileşmek' sanıldı. Bu garip tavra, on­
lumsal, tarihsel, dinsel ve kültürel alanlarda bir SIÇRA-
dan daha garip olan bir tez de kendilerine 'Mukaddesatçı' nite­
MA'yı (kantitatif olandan kalitatif olana geçişi) gösterir.
lemesini uygun gören çevrelerden geldi. Bunlar da -ne biçim
Toplumun yeni bir nitelik edişini vurgular. T.C. Devle-
Mukaddesatçılıksa b u - 'Batı'dan ilimi ve tekniği (irfan) alalım,
ti'nde bireyler, toplumsal olarak YENİ BİR İKTİSADİ-Sİ-
gerisini almayalım' demeyi 'Yenileşme'nin koşulu olarak gör­
YASİ KİMLİKTe (identity) YENİ BİR TOPLUMSAL-TA-
düler. Özetlersek, (b) bendinde sözünü ettiğimiz kuramsal YE­
RIHSEL ŞAHSİYET (personality) olmak durumundadır­
Nİ, pratikte özgün ve doğal bir süreç'in 'yeni'si olarak ortaya
lar - ki böylesi bir oluşum Türkler açısından İLK kez de­
çıkmadı. Benzetmeyle söylersek bu 'Second Hand' bir YE-
nenmiş ve denenmektedir. Bu özellikleri itibariyle de şu
Nİ'ydi. Taklitten öte anlam taşımıyordu. Dolayısıyladır ki Tür­
on altmcı ve sonuncu denilen Cumhuriyet Devleti'nin ön­
kiye toplumunda uzun yıllar sürecek YAPAY çelişkilere yol aç­
cekilerle hiçbir bağı, yani 'sürekliliği' olmaması gerekir.
tı. Daima gerçekliğin bozuk bir belirişi (distorted image of the
reality) olarak bulundu, hâlâ da bulunuyor. 'Milli' kavramı ise,
Ek olarak (a) bendindeki 'MİLLİ' ile (b) bendindeki 'YENİ'
özellikle 1960 sonrasında kurulan Kurucu Meclis'te en çok tartı­
konseptleri üzerinde de durmak gerekiyor.
şılan kavram oldu. Sonunda yeni Anayasa'ya 'Milliyetçilik' ke­
Bilindiği üzere M. Kemal için 'Milli' anlamı ve kapsamı itiba­
limesi konuldu, ama Bakanlıkların adları 'Milli' olarak tescil
riyle 'Milli MisakTa tanımlı ve sınırlıydı. Yaklaşık bugünkü Tür­
edildi. 'Milli' kavramı ve 'Millicilik' zamanla unutturuldu, yeri­
kiye topraklarının coğrafi alanını kapsıyordu. Oysa Kurtuluş 64
ne 'milliyetçilik' kavramı yerleştirildi. 'Milli' kavramı, böylece
Savaşı'na katılan İslamcı güçler için ve özellikle de son Osman­
İslami bağlamından kopartılmış, tecrit edilmiş oldu, yerini İsla­
lı Meclisi Mebusanı'nda 'Milli Misak' ilkelerini kabul ederek
miyet'in esastan karşı çıktığı 'Kavmiyetçilik' karşılığı olan 'Mil­
dünyaya ilan eden 'Felah-ı Vatan' grubu için 'milli' konsepti, sa­
liyetçilik' aldı.
dece coğrafi sınırlarla tanımlı değildi. Bu çevreler 'milli' kelime­
sini 'İslami' anlamıyla kullanıyorlardı. Onlara göre Dar-ül İslam Bu kısa açıklamalardan sonra T.C. Devleti'ndeki 'Laiklik' an­
ve Dar-ül Harb ayrımı çerçevesindeki 'Milli' Müslümanların ya­ layışının niteliğini irdelemeye geçebiliriz. Ama önce bazı geliş­
şadıkları tüm topraklar olarak nitelendiriliyordu. Ve bu neden­ meleri, kronolojik sıralarıyla anımsatmakta yarar vardır.
le de Kurtuluş Savaşı'na katılmışlardı. Bu gruptan olanların "25 Şubat 1924'te Meclis'te din ve devlet ayrımı teklifi tartı­
amacı İslamiyet'i ve Hilafet'i kurtarmaktı; hemen hiçbiri Cum- şılmaya başlandı. Önergede Hilafet'in kaldırılması, Şeriyye ve
huriyet'i kurmak düşünde ya da düşüncesinde değildi. Bu yay­ Evkaf bakanlıklarının, medreselerin kaldırılması maddeleri de
gın görüş Kurtuluş Savaşı'na katılan tüm Müslüman emekçiler- vardı. 25 Şubat'tan 3 M a r f a kadar süren tartışmalardan ve Ad­
liye Bakanı Seyit Bey'in Hilafet hakkında bilgi veren söylevin-

www.çizgiliforum.com

48 Laiklik
den sonra teklifler Meclis'te kabul edildi.
65
Bu, 1922'de Salta-
nat'm ilgasıyla başlayan gelişmelerin bir uzantısıydı. M. Kemal
ve arkadaşları için sıra Şeriat Mahkemelerine ve Hilafet'e gel­
mişti. Bunlar da 1924'te kaldırıldılar. Ayrıca ünlü Tevhid-i Ted­
risat Kanunu (1924) ile eğitim 'Laikleştirildi'. 17 Şubat 1926'da
İsviçre Medeni Kanunu kabul edildi. 1926'da Ceza Kanunu'nun
163. maddesiyle dini siyaset aracı olarak kullanma eylemi ya­
saklandı. Aynı kanunun 241. maddesi din görevlilerinin görev­
lerini yaparken devlet kanunları ve kurallarına karşı söylev ya
da dinsel öğreti konuşmaları yapmaları cezalandırma konusu
66
olmuştur. (NOT: Daha sonra (1949), Ceza Kanunu'nda yapılan
değişikliklerle din esasları güden eylemler suç kapsamına alın­
dılar.) 1928'de devletin bir dini olduğu maddesi anayasadan çı­
kartıldı. Aynı yıl, Kuran dili olan yazı kaldırıldı, yerine, gerçek­
te Kilise Yazısı olan Latin Alfabesi alındı.
Diyanet İşleri'ne gelince... Bu kavramın (Diyanet) mucidi Zi­
ya Gökalp'tir. İlk kez de o böyle bir kurumun kurulması gerek­
tiği fikrini işlemiştir. Onun bu arzusu 1924'te gerçekleşti. Ber-
kes'in tespitiyle söylersek, "1924'te çıkan bu kanun anayasada­
ki devlet dini maddesinin kaldırılmasından ve Medeni Ka-
nun'dan eskidir. Bu kanunun birinci maddesi 'Müslümanlık'
kurallarını eylemler (muamelat) ile inançlar ve ibadetler olarak
ikiye ayırır. Birinci alanı tüm olarak BMM'nin yasama yetkisi al­
tına ayırmakla şeriatı hukuk olarak kaldırıyor demektir. Buna
karşılık inanç ve ibadetlerle ilgili işlemlerin yönetimi Diyanet İş­
leri Başkanlığı'na özgü alan olmuştur." 67
Türkiye'de Cumhuriyet'in ilanıyla (29 Ekim 1923) başlayan
'Laikleşme' çabaları işte bu beş yıllık dönemde bir 'resmi' kim­
liğini bulmuştur denilebilir. 1937'de Laiklik kavramı, T.C. Ana-
yasası'na sokularak 'Resmi/Devlet İdeolojisi' haline getirilmiş­
tir. Günümüzde 'Laiklik' ilkesi Anayasa ve T.C. Ceza Kanu­
nu'nun -ki bu kanun da 1926'da İtalyan Ceza Kanunu'ndan
alınmıştı ve iki yıl sonra (1928), bu kez de Alman Ceza Yasa-
sı'ndan esinlenilerek bazı değişiklikler yapılmıştı- doğrudan
doğruya koruması altındadır. Günümüzde Batı Avrupa'daki
kapitalist ülkelerde, 'Sekülarizm ve Laisizm' bu şekilde bir ko-
Aytunç Allindai 49
runma altmda değildir. Bu uygulamayı yapan tek ülke Türki­
ye'dir.
Cumhuriyet dönemine özgü 'Milli' ve T e n i ' Türk tipi insa­
nın bu aktarma yasalarla forme edilebileceği varsayımı, son alt­
mış yıllık dönemin tüm siyasal ve ideolojik çalkantılarına dam­
gasını vurmuştur. Bunun kaçınılmaz sonucu olarak Türkiye
toplumunda 'Laisizm'i çeşitli veçheleriyle savunan 'Laikler' ve
bunlara karşı olan güçler oluşmuşlardır. Şimdi kısaca bu grup­
laşmaları görelim.
Cumhuriyet döneminde 'Laikliği' savunan esas itibariyle
dört değişik tip ortaya çıkmıştır. Bunları şöylece sıralamak ola­
sıdır:
1) "Laiklik, din ile devletin ayrılmasıdır," diyenler. Bu gru­
ba girenlerin çoğu SİVİL kadrolara mensupturlar (örne­
ğin bilim adamları, sanatçılar, üniversite Öğrencileri, ba­
sın mensupları, vd.).
2) "Laiklik, dinsizlik değildir," diyenler. Bu gruba çoğu çı­
karlarını düşünen siyasiler girmektedirler.
3) "Laiklik vicdan özgürlüğüdür," diyenler. Bu gruba özel­
likle aydınlar girmektedirler (NOT: Solcu aydın vardır,
sağcı aydın yoktur gibi 'deli saçması' bir ayırım yapıl­
maksızın).
4) "Laiklik, çağdaşlaşmacılık ve Atatürkçülüktür," diyenler.
Bu gruba büyük çoğunluğu, şu ünlü 'Emir Komuta Zinci­
rinde' yer almış faal ya da emekli subaylar ve bazı eğitim­
ciler girmektedirler. Tabiatıyla bunlardan birini ya da bir­
kaçını, ya da tamamını savunanlar da vardır.
Bunlara karşı ise çok karmaşık isteklerle bir tür cephe kur­
muş olan büyük bir kitle vardır. Bunların arasında kendilerine
milliyetçi diyenler, maneviyatçı diyenler, mukaddesatçı diyen­
ler en ağırlıklı etki alanlarını oluşturmaktadırlar. Nedir ki, bu
kimseler Anayasa'daki 'Laiklik' ilkesini savunmazlık etmemek­
tedirler. Tam tersine yerine ve zamanına göre buna sahip de çık­
maktadırlar. Onlardan ayrı olarak, kendi başlarına ağırlıklı
50 Laiklik
Aytunç Altmdal 51

gruplar oluşturanlar da vardır. Bu gibilere, gündelik basında

kir ve vicdan (ibadet) hürriyeti' vardır. Yine aynı yazara
olayına göre yobaz, gerici, softa, çağdışı, ortaçağcı vs. gibi sıfat­
göre, örneğin Mont Athos (Aynaroz) gibi bir ibadet mer­
lar yakıştırılmaktadır ve tamamı 'gerici' damgasıyla boyanmak­
kezine bunca yüzyıldır tanınmış olan otonomi başlı başı­
tadırlar. Çeşitli görüş ve inançtaki çevrelerce Türkiye toplumu­ 69
na bir 'hoşgörü ve anlayış' nişanesidir.
na bir anlamda umacı gibi tanıtılan ve kendilerinden 'Şeriat
Aynı Abdülhamid döneminde Osmanlı Levanten ve koz­
Devleti Taraftarları' ya da 'Şeriatçı Müslümanlar' diye söz edi­
mopolit çevrelerinin, Müslüman dostlarıyla birlikte kur­
len bu gruptakileri diğerlerinden ayıran bazı asli özellikler var­
dukları özel kulüpler -örneğin mason locaları, İzmir'de
dır. Bu nedenledir ki, kısaca 'Şeriat Devleti ve Düzeni' konusu­
'Sporting Club' gibi- egemen sınıf üyelerine tam bir
na değinmeden geçemeyiz. Bu bölümde sorularımız şunlardır: 7
'Hürriyet ortamı sağlamaktaydılar. Bizzat Padişah'ın da­
Türkiye'de gerçek anlamıyla bir Şeriat Devleti kurulabilir mi?
vetlileri olarak sayısız 'eğlence ve tiyatro' topluluğu Av­
Bu soruya bağlı olarak soracağımız ikinci soru da şudur: Yoksa
rupa'dan İstanbul'a, İzmir'e ve Selanik'e akm etmişlerdi.
'Şeriat Devleti Tasarımı', bizzat egemen sınıf tarafından, kendi
En ünlü tiyatro oyuncuları defalarca İstanbul turnesine
çıkarlarını korumak ve 'Devlet Laisizmini' pekiştirmek amacıy­
çıkmışlardı. Örneğin Sarah Bernhardt - üç kez İstanbul
la kullanılan bir şaşırtmaca aracı mıdır?
turnesi yapmıştı, 1888, 1893 ve 1904 tarihlerinde Rejane,
Janne Harding, Marguerito Moreno, Cecile Sorel, Suzan­
ne Despres, Marthe Brandes, Bartet, Robine, Vera Korene
3.2. DEVLET LAİSİZM'İ VE ŞERİAT DEVLETİ Coquelin, Alexandre, Sylvain, Gemier, Lucien Quitry, de
Reraudy, Le Bargy, Galipaux vd. İstanbul'da gösterilerini
İngilizlerin Türk düşmanı devlet adamı Gladstone'un 'Yüce
sergilemişlerdi. 70 Hıristiyan Batı dünyasının 'Seküler ve
Katil' (le Grand assasin), Albert Vandal'ın 'Kızıl Sultan' ve Ana-
Laik' ortamlarında, bu düşüncelere göre yazılmış ve sah­
tole France'ın da 'Despot' dediği -ve o günlerden bu yana 'ileri­
nelenmiş yüzden fazla tiyatro eseri, opera ve operet -bu
ci' diye tanınan çevrelerce bu sıfatlarla anılan- II. Abdülha-
arada illüzyonist, cambaz, hokkabaz vd - İstanbul'da ser­
mid'in dönemindeki Osmanlı toplumunda sanat, kültür ve fikir
gilenmişlerdi. İlginçtir ki, fotoğraf sanatının Osmanlı'da-
alanlarında 'Hürriyet' (liberty) var mıydı? 'Vicdan özgürlüğü'
ki en ünlü koruyucusu ve geliştiricisi de yine şu 'çağdışı'
var mıydı? 'Devlet ve din ayrışması' ve bunların 'özerkliği' (Se-
denilen II. Abdülhamid olmuştu. 71
külarizm, Laisizm değil) var mıydı? İlkin çok kısaca ve sadece
2) Şu hiç akıldan çıkartılmamalıdır ki, Tanzimat'tan sonra
Batılı kaynaklardan bunları görelim.
Batılı Hıristiyan güçler Osmanlı toplumunda, Türk Müs-
lüman-Osmanlı'nın değil, Hıristiyan-Osmanlı'nm 'uygar­
1) "Avrupa'daki özgür-düşünceciler özgürlük hakkında iyi
laşmasından' yana olmuşlardır. Onlarm bir ve tek hedefi
şeyler söyleyip, pratikte kötüdürler. Bu gibilerin Türkler­
Osmanlı tebası Hıristiyanlan korumak ve kollamaktı;
den ve onlardaki hoşgörüden (tolerance) öğrenecekleri
Müslüman-Osmanlı'nın uygarlaşma yönünde yaptığı ve
çok şey vardır." 6 8
yapacağı girişimler, 'Devlet Politikası' olarak onlar için
Bu satırları, ünlü 'Ermeni Tarihi'nin yazarı P. Baudin
sadece uzak bir tehlikeydi, o kadar. Bu nedenledir ki,
D'Allauch, 1896'da yaymlanan kitabında yazmış! Yazara
özellikle Hıristiyanlar için sayısız okul açılmıştı. Bazı ra­
göre özellikle 19. yüzyılın sonlarına yaklaşırken Osmanlı
kamlar aktaralım. I. Dünya Savaşı'nın başladığı 1914 yılı­
toplumunda neredeyse 'mükemmel' denebilecek bir 'fi-
na kadar Osmanlı topraklarında 600'den fazla Fransız,

www.çizgiliforum.com
 Ayhınç
Laiklik
500 Amerikan ve İngiliz, 200 İtalyan, 60 Rus ve 25 Alman
72
mektebi vardı. Fransızlar ve onların 'Dinsel ve Laik' öğ­
retim kurumları neredeyse tüm Anadolu'yu sarmışlardı.
'Alliance française' ve 'Mission Laique' ile 'Office noti-
onoale des unversités et des grandes écoles françaises'
tüm Müslüman topraklarında cirit atıyorlardı. Lüb­
nan'daki 'Frères de St. Joseph' Üniversitesi'ne bağlı ola­
rak çalışan sayısız misyoner Anadolu'yu âdeta parselle-
mişlerdi. İlginçtir ki, o yıllarda Müslümanlarla bunlar
arasında değil, örneğin Fransız ile İngiliz, İtalyan ile
Amerikalı misyonerler arasında koyu ve korkunç bir re­
kabet yaşanıyordu. Fransızlar, bu rekabette başta gidiyor­
lardı. Bir Alman eğitimcisinin sözleriyle söylersek o yıl­
larda, "Fransızlar Roma Katolik Kilisesi'nin kadim sloga­
nını, rex christianissimus, tüm Türkiye topraklarına yayma
çabasındaydılar. Ve bu ilkenin gereği olarak da, Doğu'da
'Ateist Cumhuriyetler' kurdurarak bunlarda Katolikliği
yaygınlaştırmayı hedefliyorlardı." 73 Benzer şekilde Fran­
sızların desteğindeki 'Alliance Israelite Universelle' de
Bağdat'ta, Musul'da, Halep'te merkezler açmıştı. Bu çev­
relerce seçilmiş bazı Müslüman ailelerinin çocukları da
bu okullarda eğitilmişlerdi. Daha sonra Cumhuriyet dö­
neminde 'Kemalist/Devletçi Laisizm'in en kararlı savu­
nucuları işte bu çocuklar olmuşlardır. Kısacası, Osman­
lı'da Devlet'in dini olamayacağı fikri ilk kez bu kurum­
larda işlenmişti. Ek olarak, Devlet'in 'Laik' olması gerek­
tiği fikri de... Eşitçilik de... Kadınların özgürlüğü (Femi­
nizm) de... Şaşırtıcı olan, Osmanlı egemen sınıfından bir
yotkilir.in çıkıp da, özellikle 'Eşitlikçiliğin Şampiyonu'
Fransızlara, "Bu nasıl iş! 'Herkes Eşit Olmalıdır' diyorsu­
nuz, ama siz bizden imtiyazlar (kapitülasyon) istiyorsu­
nuz," diye sormamış olmasıdır. Gerçekten de Osmanlı'yı
'Eşitlikçi' olmamakla suçlayan Batı'nın Hıristiyan-kapita-
list ve emperyalist çevreleri, konu 'ticaret ve kâr'a gelince
çeşitli ve ağır 'imtiyazlar' edinmek için zor kullanmak da­
hil her yola başvurmuşlardır.
Altmdal 53
3) Osmanlı toplumunda 'Devlet ve Din' ayrışması yaşanmış
mıydı? Bilindiği üzere Osmanlı toplumunda 'Din'i de
Devlet'i de Yavuz Sultan Selim'den sonra Padişah-Halife
temsil etmiştir. Nedir ki, Osmanlı toplumunda Seküla-
rizm'e resmiyet kazandıranlar da onlardırlar. Osmanlı
toplumunda İslamiyet, gerçekte, özellikle ordu içinde et­
kiliydi. Katoliklik'te olduğu gibi İslamiyet'te sacerdotalism
(Tanrı ile Kul arasında mutlaka otoriter ve yetkili bir açık­
lama gücü bulunmalıdır dogması) yoktu. Buna bağlı ola­
rak 'Ruhban/Clergy de yoktu. Padişahlar Sekülarist uy­
gulamalara geçtiklerinde, Ulema'dan hiç kimse, sacerdo-
talistçe bir gerekçeyle karşı çıkmamıştı, çıkamamıştı. Ule­
ma -dikkat-, genel eğilimi itibariyle 'Asker'in De-İslami-
zasyon'a tabi tutulmasına karşı çıkıyordu. Onlara göre
Osmanlı ordusu 'Batıhlaşırsa' (İslamsızlaştırılırsa) impa­
ratorluk çökerdi! Ulema'nın padişahlara ve onlara akıl
veren çevrelere karşı çıkışı gerçekte bu nedene dayanı­
yordu. Bu mücadelede Ulema, dış destekli 'Batıcı' çevre­
ye yenildi. Ordu da, bu öngörüyü doğru çıkarttı: İttihat
ve Terakki'yle birlikte çöktü. Daha sonra M. Kemal Pa-
şa'nm 'Padişah'ı ve Hilafet'i kurtarmak tezi ile ortaya çı­
kışı, gerçekte İslamiyet'e içtenlikle bağlı bazı çevrelerce
Ordu'nun yeniden 'İslam Ordusu' haline getirildiği inan­
cıyla benimsendi ve desteklendi. Bu, III. Selim'den bu ya­
na ilk kez ve yeniden -tıpkı Osman Gazi'nin günlerinde­
ki gibi, nitekim M. Kemal'e Gazi unvanının verilişi de te­
amül itibariyle bundandır- gündeme getirilmiş oluyor­
du. Kurtuluş Savaşı'nın 'manevi' cephesinde bu 'inanç'
vardır. Din ile Devlet'in ayrılması ise, tam olarak değilse
de büyük ölçüde gerçekleşmişti. Özellikle 1860'tan sonra
padişahlar, Batılı bir bilim adamının saptayışıyla, "Her
toplumu Sekülarize eden Laik güç, hem de dinsel lider
durumundaydılar." 7 4 Nitekim tamamen 'faiz'e dayalı ilk
yerli ve yabancı kurumları, örneğin Osmanlı Bankası'nı
ve evkafı bunlar kurdurmuşlar ya da yeniden 'Seküler'
görüşlerle organize ettirmişlerdi. İslami esaslara göre yö-
54 Laiklik
netilmesi gereken Osmanlı Maliyesi'nin, Hıristiyanlarca
yönetilmeye başlanışı da yine Osmanlı Padişah-Halifele-
rinin dönemine rastlar. Örneğin, adı Osmanlı olan banka­
nın yönetim kurulu 15 gayrimüslim Avrupalı 'Asil'den
75
oluşturulmuştu.
CumhuriyetTe birlikte M. Kemal'in 'Laiklik' anlayışı ile Os­
76
manlı padişahlarının 'Sekülarizm' anlayışları arasmda başlıca
iki fark ortaya çıkmıştır. Bunlardan birincisi, Friedrich-Wilhelm
Fernau'nun açıklamasıyla "Kemalist Laisizm, Batı-Avrupa'dan,
özellikle Fransız Pozitivizmi'nden ve 19. yüzyıl Anti-Klerikaliz-
77
mi'nden kaynaklanmaktaydı." Osmanlı Sekülarizmi'nde ise
'Anti-Klerikalizm' ve 'Anti-Sacerdotalizm' eşyanın tabiatına ay­
kırı olduğu için yoktular. İkincisi, Kemalist/Devletçi Laisizm,
elitisttir. Osmanlı Sekülarizm'nde ise "Anti-Klerikazilm" ve An­
ti-Sacerdotalizm" eşyanın tabiatına aykırı olduğu için yoktular.
İkincisi, Kemalist/Devletçi Laisizm, elitisttir. Osmanlı Seküla-
rizmi ise özellikle katılımı öngörmekteydi. Kemalist/Devletçi
Laisizm, Türkiye Cumhuriyeti'nde CIVIC ve Demokratik bir
SÜREÇ'ten gelişmedi, tepeden inmeci Laisizm, Liberal değil,
otoriteryendir. Dikkat edilirse, önce Kemalizm'in, sonra da
Cumhuriyet Halk Partisi'nin şu ünlü altı ilkesinin arasmda De­
mokrasi ve 'Liberalizm' yoktur. Gerçekte bunların koruyucusu
ve garantörü olarak 'Laiklik' ilkesi konmuştur. 1908'in ünlü slo­
ganı 'Yaşasın Hürriyet!' altı ilke araşma alınmamıştır. Bu neden­
ledir ki, Cumhuriyet dönemi Türkiye'sinde 'Laiklik' ilkesi elden
gider korkusuyla önce İslamiyet'e karşı (1926'da), sonra da Sos-
yalizm'e karşı (1936'da) çok ağır yasalar konulmuştur. (1926'da
163. madde, 1936'da 141 ve 142.)
İlginçtir ki, Türkiye'de özellikle de 1961 sonrasında 141. ve
142. maddelerin TCK'ndan çıkartılmasını savunan ve kendileri­
ne 'İlerici/Devrimci' denilen çevreler, gerçekte 'Düşünce Öz-
gürlüğü'nün/Hürriyeti'nin' Devletçi Laisizm'le smırlandınlmış
olduğunu sezememişlerdir. Sezemedikleri için de var güçleriy­
le 'Kemalist/Devletçi Laisizm'i savunmayı 'İlericilik, Devrimci­
lik, Solculuk' sanmışlardır. Bu indirgemeci tavır -ki Türkiye'de-
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 55
ki entelektüeller arasındaki çocukluk hastalıklarından biri de
budur- beraberinde, İslamiyet'e bağlılık duyan büyük emekçi
kitleyi 'Karşı-Devrimci', 'Gerici' vs. diye tanımlamak yanılgısını
getirmiştir. Batı'daki Hıristiyan-Kapitalist çevrenin gerçek arzu­
su da zaten buydu. Türkiye'de özgür bir ortamda geniş emekçi
kitlesinin özgürce politize olmasını ve örgütlenmesini Kapita-
list-Batı hiçbir zaman istememiştir.
'Kemalist-Laisizm' düşünce ve vicdan özgürlüğünü
1928'den itibaren tamamen 'Devlet'in, sonra da onun bütünleş­
tirilmiş olan Cumhuriyet Halk Partisi'nin Bürokratik-Otoriter-
yen siyasetinin denetimine soktu. Robert Bianchi'nin saptayışıy-
la, "1908-24 arasında güçsüz de olsa çoğulculuk yaşanmıştı.
Amaç yerli orta sınıfı geliştirmek ve güçlendirmekti. Bilinçli de­
ğilse de bir işçi sınıfı hareketi başlamıştı. Kurumlara yönelik si­
yaset temelinde Pluralistic'ti (çoğulcuydu). 'Modest Liberalizm'
diye tanımlanabilecek bir ekonomik yapı vardı."
78
Aynı bilim
adamına göre, 1925-46 arasında siyasal-katılım korkutucu
(Drastic) bir tarzda daraltılmış, güçlü bir korumacılık ve tarım
sektöründe de ilkel birikime dayalı Yarı-Merkantilist devlet de­
netimi yaratılmıştı... Devletçilik (Etatism) nedeniyle var olan
'Hür Teşebbüs' kurumları ani ve kesin (Abrupt) bir yıkıma sü­
rüklenmişler, zamanla da parti denetimini şemsiye olarak kulla­
nan grupların ellerine terk edilmişlerdir. 79
Bu dönemde Kemalist kadronun Türkiye'de 'Laisizm'i yer­
leştirmek için başvurduğu yollar birçok Batılı bilim ve devlet
adamı tarafmdan şaşkınlıkla izlenmiştir. Örneğin bu girişimler,
Coulson'a göre 'Aşırı' 80 , Dodd'a göre de 'Kötü şöhretli' (Notori­
ous) 8 1 niteliktedir. Gerçekten de Kemalist/Devrimci Laisizm'in
boyutları ve 'Fikir, Sanat, Kültür ve Vicdan'a yönelik Kontrol
Mekanizması o boyutlara ulaşmıştı ki, 1930'larm Türkiye'sinde
Devlet'in radyosunda sadece Batı müziği, özellikle de senfoni
ve konçertoların çalınmasına izin veriliyordu.
Ne var ki, Atatürk'ün ölümünden sonra Anadolu'dan gelen
baskılar sonucunda yönetici kadrolar bazı değişiklikler yapmak
gereğini hissettiler. İsviçreli bir gazetecinin sözleriyle: "Atatürk
dine karşı açık bir düşmanlık benimsemişti, ama Ankara hükü-
56 Laiklik
meti baskılar karşısında bazı geri adımlar atmak zorunda kaldı.
Kemalist-Laisizm'in kapattığı din okulları 1947'den itibaren
açılmaya başlandı. Bir de İlahiyat Fakültesi kuruldu." 82
Türkiye'de, Osmanlı'nın tersine, Cumhuriyet yönetimi 'Din'i
Devlet'in yönetimine ve baskısına soktu. Osmanlı Devleti'nde
'özerk' olan İslamiyet, Cumhuriyet Devleti'nde bu özelliğini yi­
tirdi. Osmanlı Sekülaristler ülkenin iktisadi, siyasi, toplumsal, ta­
rihsel ve kültürel yapısında İslami normları (Gelenek) göz önün­
de tutarak reformlar yapmışlardı. Cumhuriyetçi Kemalist kadro
ise, Batı'dan empoze edilmiş olan 'Laiklik' ilkelerini, Batı'da ol­
madığı şekilde Türkiye toplumuna dayattı. 'Devletin Din'i ol­
maz' ilkesi -ki bu da bir dogmaya dönüştürülmüştür- gereğince
Devlet'in 'Laik' olduğu görüşü yerleştirildi. Kimse çıkıp da Dev­
let gerçek değil, tüzel kişiliktir, 'Dini olmayacağı gibi Laik de ola­
maz' demedi! Gerçekten de Devlet, asla ve hiçbir zaman Dinli ya
da Dinsiz ya da 'Laik' olamaz. Din Devleti olduğunu ya da Laik
Devlet olduğunu ne denli iddia ederse etsin, bu gerçeği değişti­
remez. Dindar ya da Laik ya da Ateist olmak sadece gerçek İN­
SANLARA özgüdür. ÇÜNKÜ HER DİN ANCAK GERÇEK İN­
SANLARLA VARDIR. İNANANLARI OLMAYAN BİR DİN
OLAMAZ AMA DEVLETİ OLMAYAN BİR DİN OLUR. ÖR­
NEK, YAHUDİLİK 1880 YIL DEVLETSİZ DİN'Dİ. LAİK OL­
MAK YA DA OLMAMAK BİREY-TOPLUM-SINIF İLİŞKİSİN­
DE ORTAYA ÇIKAR. BİREY-DEVLET İLİŞKİSİNDE DEĞİL.
ÇÜNKÜ TOPLUMSUZ VE SINIFSIZ BİR DEVLET YOKTUR.
Kemalist/Devletçi Laisizm, Türkiye toplumunda Din'i (İsla­
miyet'i) 'Vicdan Özgürlüğü' başlığı altında TAMAMEN KİŞİYE
ÖZEL bir inanca indirgedi. Oysa Yahudilik, Hıristiyanlık ve İs­
lamiyet gerçekte -dikkat çok önemli- 'Cemaat Dinleriydiler'.
Yeryüzünde 'Cemaatsiz', Yahudi, Hıristiyan ve Müslüman yok­
tur. KİŞİ ANCAK CEMAATİ ARACILIĞIYLA MÜSLÜMAN
OLUR. BU TAMAMEN KİŞİSELDİR. Yani bireyin İslamiyet'i
seçip seçmeme keyfiyeti kişiseldir. Yoksa bireyin Cemaatinden
soyutlanması, izole edilmesi ya da tamamen KENDİNE ÖZGÜ
DİNSEL İNANÇ edinebilmesi söz konusu bu üç din için geçer­
li değildir. Bu görüş, temelde bu üç dinin ortaya çıkış gerekçele-
Aytunç Altında! 57
rine, raison d'etre, aykırıdır. İslamiyet'te -dikkat- Kuran'm temel
amaçlarından biri de Kul ile Allah arasındaki ilişkiyi bir nizama
bağlamaktır. Kişinin İslamiyet'i seçip seçmeme kararı, hiçbir
maddi ve manevi baskı altında kalmaksızın tamamen kendine
aittir. Ama 'İslamiyet'i öğrenebilmesi' ancak ve ancak 'Müslü­
man cemaatin' (toplumun) arasında bulunmakla mümkündür.
Dolayısıyladır ki, 'Kişiye özel dinsel inanç' sözü ve önermesi­
nin, Hıristiyan âleminde ve Yahudi-Zionist İsrail'de hiçbir kıy­
meti harbiyesi yoktur - bu sadece Türkiye'de vardır.
Kemalist /Devletçi Laisizm, Türkiye'de 'fikir ve düşünce'
alanında da son derece etkili bir denetim mekanizması kurmuş­
tu. Şu ünlü 141. ve 142. maddelerle, 'düşünce suçu' kavramının
-ki böylesi bir suç kavramı Osmanlı'da yoktu, bugünün Hıristi-
yan-kapitalist Batı Avrupa'sında da yoktur- ortaya çıkışları hep
'Laik Devlet' döneminde olmuştur. Bugün Türkiye'de 'Laikliği'
savunmak ve propagandasını yapmak serbest, eleştirmek suç­
tur - ya da suç kabul edilmektedir (kasta göre). Oysa 'suç' kavra­
mının kendisi, bizatihi 'düşünce'nin bir ürünüdür. Düşünceyi 'suç'a
indirgeyen bu görüş, Ceza Yasaları'nda izdüşümünü bulduğu
için, binlerce insan cezaya çarptırılmış, soruşturmalara uğramış
ve/veya mimlenmiştir. Düşüncenin 'suç'a indirgenmesi halin­
de 141. ve 142. maddelerin kapsamına giren 'sosyal bir sınıfın
diğer sosyal smıf(lar) üzerinde egemenlik kurması vs. vs. keyfi­
yeti' ile 163. maddede ifadesini bulan, 'Din'i siyasete alet etme­
yi' DÜŞÜNMEK son tahlilde birbirinden pek farklı değillerdir.
Çünkü düşünceyi inançtan soyutlayabilmek, tecrit edebilmek
mümkün değildir. Devlet-Laisizm'i, dikkat edilirse, Türkiye'de
Sosyalizm'in ve İslamiyet'in 'örgütlü' olmasını istememektedir.
Çünkü Devlet-Laisizm'i KİŞİYE Ö Z G Ü İNANÇ istemektedir,
TOPLUMA özgü değil. Günümüzde T.C. Devleti'nde KİŞİNİN
KENDİ BAŞINA SOSYALİZME YA DA İSLAMİYET'E BAĞLI­
LIK DUYMASI SUÇ DEĞİL'dir. Buna rağmen kişinin Anayasal
haklarını kullanıp bu düşünceler doğrultusunda örgüt kurması
ya da kurulmuş örgüte girmesi SUÇTUR.
Türkiye'de Devlet-Laisizm'i hayatın her alanında vardır ve
etkilidir. Tapu ve Kadastro'dan vergi sistemine, dirhem ve tar-
58 Laiklik
tılardan aile adlarına kadar her alanda STANDART ÖLÇÜ 'La-
iklik'tir. Türkiye'de hiçbir yurttaş bu ÇAĞDAŞ DOGMA'nm dı­
şında kalamamaktadır. Şöyle ki, Türkiye'de İslami anlam ve de­
ğeri olan adların çocuklara konulması yasak, ama Hıristiyanca
adların konulması -ne hikmetse- serbesttir. Garip ama gerçek
olan bu yasaklan koyduranların çoğunun da kendini yerine gö­
re 'Laik', yerine göre de 'Müslüman' olarak tanımlamasıdır.
Özellikle Batı Avrupa'yla ilişkiler Türkiye'nin en yetkili ağızla­
rı, Türkiye'nin temel direğinin 'Laiklik' olduğunu ve bundan
asla vazgeçilemeyeceğini defalarca vurgulamaktadırlar.
83
İlginçtir ki, 'Laiklik' T.C. Devleti'nde toplumsal hayatın her
alanında etkili olmasına rağmen, Liberal anlamında kendisi top-
lumsallaşmış değildir. Çünkü LAİKLİK KİŞİYE DEĞİL
DEVLETE AİT BİR ÖZELLİK OLARAK SUNULMUŞTUR. Oy­
sa Laisizm'i toplumsallaştıracak olan BİREY(LER)'dir. Yine ga­
rip ama gerçektir ki, bu kitabın başlarmda da gösterdiğimiz gi­
bi, Türkiye'de BİREY'in LAİKLİĞİNİ tescil ettirmeye kalkışma­
sı da olası değildir. Yine LAİK olduğuna inanan biri de gerçek­
te DEVLET'e ait olan bir özelliği kendisinde topluyor demektir
ki - T.C. Devleti buna da izin vermemektedir. Kısacası, Türki­
ye'de 'Devlet Laisizm'i, bazen açıkça ama çoğunlukla gizliden
gizliye 'siyasal teoloji'nin bir varyantı olarak işlev görmektedir
ve Türkiye'nin bununla 'çağdaşlaşacağı' varsayılmaktadır. Os­
manlı'da Devlet İslamiyet'i (Din'i) empoze ediyordu diyenler,
günümüzde de Devlet'in 'Cebren ve Hileyle' Laikliği empoze
etmesini görmemezlikten gelmektedirler.
Türkiye'de 'Laisizm'den geri dönüş -nereye(?)- olur mu ve
Türkiye'de Şeriat Devleti kurulabilir mi?
Sonda söylenecekleri başta söyleyelim. Türkiye'de 'Kema­
list/Devletçi Laisizm'in geleceği YOKTUR. Bunun nedenlerini
az sonra göstereceğiz. Ama bu 'Laisizm'den vazgeçilmesi anla­
mına gelmez. Türkiye için, gerçekten de 'Laisizm'den başka yol
yoktur. Ancak bu nasıl bir 'Laisizm' olmalıdır sorusu ayrıdır.
Şeriat Devleti sorusuna gelince. Bu, kanımızca bir aldatmacadan
ibarettir. Neden mi? Az sonra göreceğiz. Önce birinci soru üze­
rinde duralım.
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 59
Türkiye'de 'Kemalist/Devletçi Laisizm'in geleceği yoktur,
kanısındayım. Bunun nedenleri şöylece sıralanabilir:
a) Türkiye toplumunda 'Kemalist/Devletçi-Laisizm' ku­
rumsal olarak ne denli özgürlükçü olduğunu ileri sürerse
sürsün, uygulamada hiçbir zaman Hıristiyan-Kapitalist
Batı standartlarına göre 'Liberal' olmamış, olamamıştır.
Uygulamada Jakobence Radikal ve dediğim dedikçi çiz­
giyi izlemiştir. Türkiye toplumu uzun yıllar Parti-Bürok-
rasi-Devlet özdeşliğinin, tek kişide (Milli Şef) sembolize
edilmesini yaşamıştır. Bunun kaçınılmaz sonucu olarak
da 'kişilerin' yüceltilmesi dönemi başlamıştır. Hatta bu
yüceleştirme öyle boyutlara ulaştırılmıştır ki, bazı kasıtlı
yabancılar, örneğin Donald E. Webster, 'Atatürk'ü Laik
84
Peygamber' ilan etmekten kaçınmamışlardır. Aynı ya­
zara göre, Atatürk'ün başkanlığında yapılan CHP'nin
1931 ve 1935 kurultayları eski Hıristiyan Kilise Meclisle-
ri'nde -İznik ve Kadıköy- yapılan görüşmelere benze­
mektedir ve Köy Enstitüleri de gerçekte 'Manastırlar'dı. 8 5
Türkiye toplumunun 1980'lerde (şimdi 1990'larda) ulaştı­
ğı Politizasyon, Anadolu'da artık yeniden bir 'Milli Şef
Laisizmi'ne ya da 'tepeden inmeci Laisizm'e geçit ver­
mez. Anadolu'da Otokratik Laisizm'i baskı zoruyla yü­
rürlükte tutmak mümkün değildir. Bu deneyin tutmadığı
açıkça belli olmuştur.
b) 'Kemalist/Devletçi Laisizm' Türkiye toplumunu, De/İs-
lamizasyon'a tabi tutmuş ve bunu gerçekleştirebilmek
için de toplumu 'tarihsizleştirmiş' ve 'dilsizleştirmiş'tir.
Nedir ki, bu çabalar da olumlu sonuç vermemiştir. Örne­
ğin Kuran, biraz da bozuk bir Türkçe'yle tercüme edil­
miş, ama çok kısa bir süre sonra bu uygulamadan geri
adım atılması gerekmiştir. Çünkü yeryüzünde Tarih-siz
ve Dil-siz toplum olmamıştır, olamamaktadır. Her top­
lum, er geç Tarihi'ni ve Dili'ni aramakta, korumakta ve
tanımaktadır; bu ihtiyacı duymaktadır. Bugünkü aşama­
da Türkiye toplumunu artık yeniden 'Resmi TarihTe oya-
 Laiklik
layabilmek ya da yönetebilmek olası değildir. 'Kema­
list/Devlet Laisizm'i ise 'Resmi Tarih'in belkemiğidir.
Nedir ki, NESNEL KOŞULLAR artık bunun yeniden can­
landırılmasına müsait değildir. Somut deney, 12 Eylül
1980 sonrasındaki yoğun beyin yıkama faaliyetlerinin so­
nuç vermeyişidir.
c) Türkiye'de ordu gerçekte 'Devlet Laisizm'inin daimi ko­
ruyucusu ve kollayıcısı olmuştur. Nedir ki, sivil kadrolar
'Laisizm'in Atatürkçü yorumundan yoksun oldukları
için, her müdahale döneminde belirli çevreler 'sağ'a da
'sol'a da karşıyız teranesiyle ordu'yu 'Laisizm'i kurtar­
maya çağırmışlardır. Bunun kaçınılmaz sonucu olarak
da, ister istemez ordu ile İslami güçler arasında bir polime-
rization oluşmuştur. Bu, tehlikeli bir gelişmedir. Kanımız­
ca tutarsız ve sakıncalıdır. Ordu, bazı çevrelere göre 'siya­
setin' dışında kalması gereken bir kurumdur, Türkiye'de
'Devlet-Laisizm'i son tahlilde siyasal ve ideolojik bir ol­
gudur. Ordu, 'Laiklik' tartışmalarının da dışında kalmalı­
dır. Eğer Laiklik 'Vicdan Özgürlüğü' ise, bu konuda do­
ğan ve doğacak tartışmalara ordu ve devlet KURUM ola­
rak TARAF olamazlar - Liberal ve Demokrat bir ortam­
da. Tabiidir ki, BİREYSEL olarak bir Devlet memuru ya
da ordu mensubu bu tartışmalara katılabilir. Hatta katıl­
ması gereklidir de. Son beş-altı yıllık deneye bakıldığın­
da, TSK'nin artık bu konuda çığırtkanlık yapan çevreleri
kullanımına girmeyeceği, giremeyeceği anlaşılmaktadır.
d) 'Kemalist/Devletçi Laisizm', bir zamanların şu ünlü bel­
gisinde dile getirilen 'İmtiyazsız, sınıfsız kaynaşmış kit­
le'sini yaratamamış, tam tersine imtiyazlı, sınıflı bir kitle­
nin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Bu anlamda da
toplayıcı ve birleştirici olamamıştır. Çünkü bunu içtenlik­
le benimsemiş bir kitle tabanı olmamıştır. Bugünün Tür­
kiye'sinde 'Kemalist/Devletçi Laisizm'in, çok önemlidir
ki NE SINIFSAL NE DE KİTLESEL TABANI VARDIR.
Bu durumda da çok yakın bir gelecekte, devlet baskısına
dayalı, elitist, otokratik tepeden inmeci ve otoriteryen bir
Aytunç Altındal 61
'Milli Şef Laisizmi'ni savunacak hiç kimse kalmayacaktır.
Türkiye'nin Cumhuriyet döneminde ulaştığı bugünkü
aşamada bu tip bir Laisizm'in NESNEL GERÇEKLİĞİ
yoktur.
Şimdi de kısaca 'Şeriat Devleti', 'Şeriat Düzeni' görüşü üze­
rinde duralım.
Türkiye'de 'Şeriat Devleti' de kurulamaz. Bu savın ya da gö­
rüşün de T.C. Devleti'nde hiçbir şekilde gerçekliği yoktur. Bu­
nun belirli bir işbirlikçi çevrenin çıkarlarının korunması ve ge­
niş emekçi kitlenin 'örgütsüz' bırakılabilmesi için kullanılmakta
olan bir manipülasyon/aldatmacadan öte bir anlam ve değeri
bulunmamaktadır.
Niçin 'Şeriat Devleti' kurulamaz? Çünkü;
a) T.C. Devleti'nde, diyelim ki başta Cumhurbaşkanı olmak
üzere tüm parlamenterler ve partiler 'Şeriat Devleti'ni
kurmak isteseler, bu sadece bir İSTEK olarak kalır, asla
gerçekleşemez. Çünkü T.C. Devleti, A'dan Z'ye 'La­
isizm'in ilkelerine göre örgütlenmiştir. Örneğin, Türk Si­
lahlı Kuvvetleri'ni yeniden 'İslam'ın Ordusu' haline geti­
rebilmek olası değildir - meğer ki yerleşik (established)
Emir-Komuta zinciri dağıtıla! Kaldı ki, bu 'rasyonel' de
değildir. Yeryüzünde -İran dahil- İslami esaslara -ya da
Hıristiyanca esaslara- göre örgütlenmiş tek ordu yoktur.
Yeryüzünde ordular 17. yüzyıldan bu yana 'moder-
nizm/çağdaşlaşmacılık' ilkesine göre örgütlenmişlerdir.
Yaklaşık son iki yüz yıllık Osmanlı-Türk Ordusu da esas­
ta bu ilkeye göre kurulmuştur. Günümüzde Emir-Komu-
ta'ya yön veren 'din' değil, 'çağdaşlık ve teknoloji'dir.
b) T.C. Devleti'nde, gündelik hayatı belirleyen STANDART-
LAR'm tümü 'Laik' ilkelere göre hazırlanmışlardır. Tapu
Kadastro'dan tutun da memurların maaşına, banka faiz­
lerinden işçi ücretlerine kadar gündelik hayatı belirleyen
neler varsa bunların tümü 'laiklik' ölçü alarak hazırlan­
mışlardır. Hatta şu bile öne sürülebilir: Kendilerini saf ve
 Aytunç
Laiklik
koyu Müslüman olarak sunan -ya da buna içtenlikle ina­
nan- insanların tamamına yakını gerçekte 'Laik Dindar­
lar'dır. Çünkü 'Faiz haram kâr helal' gibi bir ilkeyle çalış­
salar bile, 'kâr'ın kaçta kaçının 'faiz' parası olduğunu -ya
da faiz parasından kâr'a dönüştüğünü- hesaplayabilmek
olası değildir. Pöstekide kıl saymaktan zor olan bu hesa­
bı yapabilecek computer bile yoktur. Kaldı ki bu sorunu
Osmanlı başta olmak üzere, bugüne değin Müslüman yö­
neticiler tarafından kurulmuş olan devletlerin hiçbiri çö­
zememiştir. 'Faiz'i İslamiyet de, Hıristiyanlık da yasakla­
mıştır. Ama iki büyük din de bunu ortadan kaldırama­
mışlardır. İşte bu bağlamda denilebilir ki, Peygamber'in
döneminde bile TAM, S A F VE MUTLAK ŞERİAT
DEVLETİ yoktu, olmamıştı. Olmayan bir devlet tipini,
bazı saf ve imanlı insanların önlerine bir ÜTOPYA olarak
koyduranlar bir taşla birçok kuş birden vurmaktadırlar, o
kadar.
c) T.C. Devleti ekonomi-politiğiyle dışa bağımlı bir ülkedir.
Sürekli borçlanmakta, sürekli olarak sömürülmektedir.
Türkiye'de yurttaşların giyecekleri fanilanm fiyatından
içecekleri suyun fiyatına kadar her ne varsa uluslararası
sermayenin denetimindedir. Dahası, Türk Silahlı Kuvvet­
leri de dışa bağımlıdır. Türkiye'nin tüm gelir kaynakları
kapitalist-emperyalist sisteme ve onların yönlendiriciliği­
ne tabi kılınmıştır. Türkiye'nin gelir kaynaklarının rasyo-
nalize edilerek 'bağımsızlaştırılması' gerekirken, insanla­
rı bir ÜTOPYA'nm peşinden koşturmak kimlerin çıkarla­
rı doğrultusundadır bir düşünülsün.
d) T.C. Devleti'nde sadece vergi sistemi değil, seçim sistemi
de 'Laik'tir. Üstelik Müslüman Türkler tarafından gelişti­
rilmiş değil, Hıristiyan Batı'dan alınmıştır. Ünlü D'Hont
sistemini Türkiye'ye getirenler aynı zamanda 'İslami
Sağ'm da uzun yıllar temsilciliğini yapmış 'Laik Müslü-
manlar'dır! Benzer şekilde anayasa, cumhuriyet, parla-
mentarizm, milliyetçilik gibi oluşumlar da Hıristiyan Ba­
tı'dan aktarılmışlardır. Dahası, Türk Dili, Türk Tarih an-
www.çizgiliforum.com
Altındal 63
layışı, Türk eğitimi vd. diye 'Milli/Ulusal' sayılan ne var­
sa gerçekte YABANCILAR'dan, en iyimser deyişle 'teklif
ve terkib' yoluyla alınmış ve topluma adapte edilmişler­
dir. Bu koşullara rağmen heterojen Türkiye toplumunda
SAF ve MUTLAK 'Şeriat Devleti'ni kurabileceğini düşle­
yenler varsa, onlara önce 'Şeriat nedir ve bundan ne anlı­
yorsunuz?' diye sorulmalıdır. Bu soruya verilecek yanıt­
lar Türkiye'de hayaller peşinde koşturulan saf ve iyi ni­
yetli birçok insanın akimi başına getirmeye yeterli olur.
e) T.C. Devleti'nde kendilerine 'İslamcı' denilen çevreler
ARTIK ŞERİATA AYKIRI TARZDA BİR OLUŞUM İÇİN­
DEDİRLER.* Neden mi? Çünkü gündelik siyasetin içine
'partileşmiş' olarak girmişlerdir. Üstelik partileşmek fikri
aralarında uzun yıllar tartışılmış ve sonuçta bunun 'emr-
i bil maruf olduğuna karar verilmiştir. Hakk'ı temsilen
Batıl'ı zail etmek amacıyla tamamen Batılıca ve 'Laik' ni­
telikte olan 'Siyasi Parti' deneyine girilmiştir. Kendilerine
bağlılık duyan kitleler 'siyasete' çekilmişlerdir. Ama Tür­
kiye'deki işbirlikçi çevreler önce önlemlerini almışlar,
sonra bu oluşuma -çıkarlarını düşünerek- olurlarını ver­
mişlerdir. 'İslamcı Parti' bu çevrelerin çıkarlarını zedele­
diği anda engellenmiştir. Türkiye'deki egemen sınıf, 'İs­
lamcı Parti'nin 'Batı tipi ve Laik' olmasını istemektedir.
Bunun dışında bu partiye yaşam hakkı tanımaz. Bu parti­
den beklenen ise 'Milli/Türk İslamiyet'i' fikrini savun­
ması ve adına ulusal denilen gerçekte İşbirlikçi-Egemen
çevrenin çıkarlarından başkası olmayan, ÇIKARLARI ge-
liştirmesidir. Bu görevi yerine getiremezse 'İslamcı Parti'
yine TCK'yi karşısında buluverir.
f) T.C. Devleti'nde 'Şeriat Devleti' kurulamaz, çünkü buna
Türkiye'deki üretim tarzı ve üretim ilişkileri izin vermez­
ler. Örneğin, Türkiye'de TOPRAK artık padişah-halife-
nin şahsında Allah'a ait değil, KULLARA aittir. TOP-
Eski görüşlerinden vazgeçtiklerini gururla açıklayan bir grup Refah Partili,
Adalet ve Kalkınma Partisi adıyla yeni bir parti kurdu ve Şeriat'ı "Red" ede­
rek 2002 yılında iktidara geldi.
64 Laiklik
Aytunç
RAK'ı kullardan alıp yeniden Allah'a verebilmek olası
mıdır? Kaldı ki T.C. Devleti'ni yönetenler toprağı (Tapu
ve Kadastro'yu) özellikle ve kasten tam anlamıyla bölüş-
türmemektedirler. Bu bağlamda şunu öne sürebiliriz:
Türkler, gerçek mülkiyet anlamında Türkiye topraklarına he­
nüz yeni yerleşmektedirler. Bu oluşum kendilerine Türk deni­
len insanların tarihinde ilk kez yaşanmaktadır. Düşünün ki,
bu aşamaya ulaşmak için bin küsur yıl geçmiştir. Ve bu
doğal SÜREÇ'in sonucunda bu TOPLUMSAL BAĞLAM
(context) doğmuştur. Bundan geri dönüş yoktur ve ola­
maz. Kaldı ki Müslüman emekçi kitle bu oluşumun doğ­
rudan doğruya CUMHURİYET'e bağlı olduğunun bilin­
cindedir.
Kısacası, 'faiz'i yok edemeyecek, 'Toprakta Özel Mülkiyeti'
kaldıramayacak, Şeriat'a uygun 'kâr'ı sağlayamayacak, haram­
sız cinsel yaşamı ve Islami Ordu'yu kuramayacak vd. olduktan
sonra 'Hangi Şeriat Devleti' diye sormaz mısınız?
3.3. SONSÖZ
Bu küçük kitaptaki eleştiri ve açıklamaları özetleyerek konu­
yu noktalayalım.
1) Sekülarizm, Çağdaşlaşmacılık (Modernizm) ve Laisizm
birbirleriyle karıştırılmamalıdırlar. Bunlar birbirleriyle
bağlantılı ve/fakat kendi başlarına bütünlük ifade eden
ayrı ve özerk anlayışlardır.
2) Türkiye toplumunun NESNEL yapısında İslamiyet'in
tecrit edilmesi olası değildir. Bu durumda İslamiyet'in
'cebren ve hile' ile Batı'nın kapitalist-emperyalist mihrak­
ları öyle istiyorlar diye baskı altında tutulmasına karşı
çıkmalıdır. Bu inanca bağlı kitleleri 'gerici' olarak nitelen­
dirme alafrangalığına da artık bir son verilmelidir. 'Sut­
yen takmayan kadın ilerici, başını örten kadın gerici' ay­
rımının ne bilimsel ne de etik bir değeri vardır. Türki-
Altındal 65
ye'de gerçek 'gericiler' en kaim çizgilerle, 'Biz adam ol­
mayız' diyenlerle, 'Bir Türk dünyaya bedeldir' diyenler­
dir.
3) Osmanlı toplumunda 'Seküler' öğeler vardır. Ancak hiç
unutulmamalıdır ki, bunlar tüm topluma değil, belirli bir
egemen çevreye aitti. Tüm toplumda geçerli olan
Kuran/Şeriat'm 'izin verdiği ölçüdeki' hoşgörü ve Sekü-
larizm'di. Bu koşullar altında değişik inanç sistemlerin­
den gelmiş insanlar, belirli amaçlar uğruna birlikte ey­
lemler koyabilmişlerdi. Örneğin Şeyh Bedreddin Rum
asıllıydı. Onunla kader birliği yapan Torlak Kemal Yahu­
di, Börklüce Mustafa Müslüman kökenliydi.
4) Türkiye toplumunda 'Cumhuriyet'in anlam ve önemi ile
'Cumhuriyetçilik' tam anlamıyla anlatılamamıştır. Dola-
yısıyladır ki 'Laisizm' de Devlet'i ellerinde tutan gençle­
rin elinde bir manipülasyon aracı yapılmıştır. Laisizm'in
Anadolu'nun Hıristiyanlaştırılmasını engellediği, ne hik­
metse hiç vurgulanmamıştır. Eğer Türkiye 1920'lerde bu
inanılmaz atılımı (Cumhuriyet ve Laisizm) yapmamış,
yapamamış olsaydı, bugün hiç kuşkusuz Anadolu'da
%99'luk bir Müslüman kitleden söz edilemezdi. Laisizm
sayesindedir ki, Anadolu emperyalizmin yoğun dinsel
saldırısından kendini kurtarabilmiştir. Bu hususlara ne­
dense hiç dikkat çekilmemekte ve/fakat durmaksızın eli­
tist bir yaklaşımla genç emekçi Müslüman kitle ve din
adamları 'gericilikle, yobazlıkla, softalıkla' vd. suçlan­
maktadırlar. Türkiye'de artık 'din adamlarını' suçlamaya
bir son verilmelidir. Çünkü İslamiyet'te Ruhbanlık ve Sa-
cerdotalizm yoktur. Son tahlilde din adamının hiçbir kıy­
meti harbiyesi yoktur. Hıristiyan dünyasında papa gün­
delik politikanın tam göbeğinde yer alırken, Türkiye'de
din adamının siyasi fikir belirtmesi suç kabul edilmekte­
dir. Böyle bir uygulama o çok özenilen Batı 'demokrasile­
rinde' yoktur, Laisizm'i, din adamlarına düşmanlığa in­
dirgeyen dar kalıpçı, dar Devletçi anlayış terk edilmeli­
dir.
 Aytunç Altındal 67
66 Laiklik

'fark'ı (Sekülerizm'i) esas alan bir 'özdeşlik' kurmalıdır. İslami­

5) Türkiye'de kanımızca 'Devlet Laisizmi'ne değil, CFvTC
yet dışındaki dünya ile de 'çelişki'yi esas alan bir 'birlik' halin­
ve TOPLUMSAL LAİSİZM'e ihtiyaç vardır. Türkiye top­
de olmalıdır.
lumunda öncelikle LAİSİZM, TOPLUMSALLAŞTIRIL-
Kaldı ki Türkiye'nin 'İslam Birliği' içinde yer alabileceği
MALIDIR. Laisizm Devlet'in elindeki baskı aracı olmak­
1920'lerde bizzat M. Kemal tarafından da işaret edilmişti. Nu­
tan çıkartılmalı ve eğer 'Vicdan ve Fikir Özgürlüğü' ola­
tuk1ta şöyle yazılıdır:
rak yorumlanacaksa, Devlet'in 'Vicdan'ı olamayacağı
"Ortaya atılan kuram şu idi: Avrupa'da, Asya'da, Afrika'da
dikkate alınarak bu SİVİL BİREYLERİN VİCDANI'NA
ve dünyanın başka yerlerinde yaşayan Müslüman toplulukları,
MAL edilmelidir. Ancak böylelikledir ki Türkiye'de özle­
gelecekte herhangi bir gün, kendi başlarına buyruk bir duruma
nen ve istenen anlamında 'Din ve Devlet' ayrımı gerçek­
gelebilirlerse ve o zaman gerekli ve yararlı görülürse, çağın ko­
leşir. Türkiye'de 'Devlet Laisizmi'nden vazgeçip, bir an
şullarına uygun nitelikte birtakım uzlaşma ve birleşme ilkeleri
önce Laisizm'in yeniden yorumlanarak SİVİLLEŞTİRİL-
bulabilirler. Elbette her devletin, her topluluğun birbirinden
MESİNE (toplumlaştırılmasına) bakılmalıdır. T.C. Devle-
alacağı ve sağlayacağı şeyler bulunacaktır. Karşılıklı çıkarları
ti'nde Laisizm'in sivilleştirilebilmesi için nesnel temel
olacaktır. Tasarlanan bu bağımsız Müslüman devletlerin yetkili
vardır. Bu, Osmanlı Sekülarizmi'dir. Bu temelden çıkıla­
delegeleri bir araya gelip bir kongre yapacaklar, böylece falan
rak yeni bir Laiklik (Seculer mahiyette) tanımına gidilme­
falan falan Müslüman devletler arasında şu ya da bu ilişkiler
lidir.
kurulacaktır. Bu ortak ilişkileri korumak ve bu ilişkilerin gerek­
6) Türkiye toplumunda 'Şeriat Devleti' belirli çevrelerin
tirdiği koşullar içinde birlikte iş görmeyi sağlamak için, ilgili
elinde kullanılan bir UMACI gibidir. Tıpkı Komünist Par­
Müslüman devletlerin delegelerinden bir meclis kurulacaktır.
tisi UMACISI gibi, Türkiye'de gerçekte 'Şeriat'a bağlı bir
'Bu meclisin başkanı, birleşmiş Müslüman devletleri temsil ede­
Devlet düzeni kurabilmek hayalden de öte bir halüsinas-
cektir' diye bir karar alınırsa, işte o zaman istenirse, o Birleşik
yondur. Din'i Devlet işlerine alet edebilmek ise öncekin­
Müslüman Devletleri'ne 'Halifelik' adı verilir. Yoksa herhangi
den daha zırva bir iddiadır. Siz 1990'lar Türkiye'sinde,
bir Müslüman devletin bir kişiye bütün Müslümanlık dünyası­
bir yetkilinin -örneğin baştan aşağı zemzem suyuyla yı­
nın işlerini yönetip yürütme yetkisini vermesi us ve mantığın
kanmış, namazında niyazında 'Tam' Müslüman bir dev­ 86
hiçbir zaman kabul edemeyeceği bir şeydir."
let yetkilisi- IMF ile, Dünya Bankasıyla, AET ile, NATO
vd. ile İslami Şeriat'a uygun anlaşmalar imzalayabileceği- Kanımızca uygarlık, sabit bir olgu değildir, sürekli bir top­
ni düşünebiliyor musunuz? Sadece Türkiye'de değil, lumsal gelişmedir. Ama tarihten tecrit edilmiş bir uygarlık dü­
dünyanın hiçbir ülkesinde -İran dahil- taraflardan biri, şünülemez. Türkiye uygarlaşma SÜRECİNİ, Devlet'i, Birey'in
dinsel esaslara göre hazırlanmış bir 'petrol' ya da 'tekno­ (yurttaş) tepesindeki Demokles'in kılıcı olarak kullanmaktan
loji' ya da 'ticaret' anlaşması imzalatmayı isteyemez. Bu vazgeçtiği ve Devlet'i SİVİL yurttaşın EMRİNE verebildiği tak­
koşullar altında 'Şeriat Devleti' bir aldatmaca ve umacı iş­ dirde sürdürebilir. Bunun önkoşulu da Ö Z G Ü R ve UYGAR
levini görmektedir, o kadar. Bu tip bir abesle iştigale artık YURTTAŞLAR (CIVIC) yetiştirmektir. Yoksa Türkiye'de Orta­
bir son verilmelidir. çağ Simyacıları'nın şu ünlü formülü, bir bilinmeyeni daha çok bi­
linmeyenle açıkla, yürürlükte kaldıkça ne olması gerektiği kadar
Öte yandan Laik T.C. Devlçti'nin İslam Birliği içinde yer al­ MÜSLÜMAN ne de LAİK olunabilecektir.
masının hiçbir sakıncası yoktur. Türkiye, 'İslam Birliği' ile

www.çizgiliforum.com
AÇIKLAMALAR, TANIMLAR VE NOTLAR

1) T.C. Anayasası 1982, Barış Dağ, 19.10.1982, ss. 11-12.

2) a.g.k.,s. 8.
3) Webster, 1976, s. 2053.
4) Roma İmparatorluğu'nda ilk Hıristiyanlara mevcut tannlar
panteonu içindeki hiçbir tanrıya bağlılık duymayışlarından ötü­
rü 'Ateist/Tanrıtanımaz' deniliyordu. İlginçtir ki, bir zamanlar
kendileri için bulunmuş olan bu kavramı, yüzyıllardır egemen­
liğini sürdüren Hıristiyan (Katolik, Protestan vd.) dünyası, bu­
gün sosyalist ve komünistler için kullanmaktadır.
5) Nominalizm için bkz. Süreç, Cilt I, Sayı 4.
6) 8. Henry'nin girişimleri Hıristiyanlık âleminde büyük çalkantı­
lara yol açmıştır. Papa Devleti'nden bağımsızlaşarak Monarşik
Devlet'i kurmak yolunda gösterdiği sert çabalardan ötürü 8.
7
Henry 'Gaddar bir kral olarak tanınır. Thomas More'u önce
şansölye yapıp, daha sonra idam ettiren 8. Henry, bu nedenle de
kötü bir şöhret edinmiştir. Ancak tarafsız gözle değerlendirildi­
ğinde 8. Henry'nin 'Milli Kilise'den yana oluşu ve Roma'ya kar­
şı çıkışı o dönemin en önemli siyasal-diplomatik girişimidir. Ka-
tolisizme yürekten bağlı olan Thomas More ise, İngiltere'de
'Anglikanizm'in gelişmesine karşıydı, Katoliklik'ten ve Pa-

69
70 Laiklik Aytunç Altındal 71

pa'dan b^şka kuruma bağlılık duyulmaması gerektiği inanan­ 34) An Abstract of Muhammedan Law, Vans Kennedy, Journal Royal
daydı. Mvore bu amaçla bazı şahısların işkenceyle öldürülmele­ Asian Survey, II (1835).
rini emredecek kadar sofu Katolik'ti. 35) Ayrıntılı bilgi için bkz. Remarks upon the Authorities of Musulman
7) Türkiye'de* Çağdaşlaşma (Secularism in Turkey), Niyazi Berkes, Law. By J.H. Harington Esq. Asiatic Researches Vol. X. London,
Bilgi, 1973. 1811.
8) a.g.k., s. 1 7. 36) Sufism, William Stoddart, Aquarian Press, 1984, p. 33.
9) Bu konucJa bkz. 'Secularism'den Laicisme'e'. A. Altındal, Süreç, 37) Türkiye'de Kadın, A. Altındal, Alfa Yay., sayfa 35.
Cilt II, Say x 5,1981. 38) La Religion des Turcs et des Mongols, Jean-Paul Roux, Payot, 1984.
10) Bu konucia ayrıntılı bilgi için bkz. Siyasal Kültür ve Yöntem, A. (Bu kitapta Türklerin din ve dil anlayışıyla, bu ikisi arasındaki
Altındal, HAVASS, 1982. koparılmaz bağ işlenmektedir. Özellikle dil konusunda son de­
11) 'Secularism'den Laicisme'e'. A. Altındal, Süreç, Cilt II, Sayı 5. rece ilginç bulgular vardır.)
12) Islamic Surveys, The Influence of Islam on Medieval Europe, by M. 39) Economic History, Halil İnalcık, Variorum Reprints, London,
Watt, Edinburg University Press, 1972, p. 15 1985, p. 1-11.
40) Ayrıntılı bilgi için bkz. a.g.k. I.
13) a.g.k.,s.77
41) Türkiye'de Kapitalizmin Gelişimi, Dr. Hikmet Kıvılcımlı, Tarih ve
14) Kuranı Kerim ve Türkçe Meali, Diyanet, 1983, Bakara, 168-169-
Devrim Yay., 1974.
170.
42) The Goverment of the Ottoman Empire in the Time of Suleiman The
15) a.g.k. Bakara, 143. Ayrıca İbrahim, 9-10. Ayrıca Şuara, 69-78.
Magnificent, A. Howe Iybyer, Ph. D. Harvard University Press,
16) Ayrıntılı bilgi için bkz. Allans Neues Weltreich, Gerhard Konzel-
1913, p. 26-7.
mann, H^rbig, 1986.
43) ibid.
17> Bkz. M. Watt, a.g.k.
44) Lybyer, p. 8.
18) Islamic Surveys, A History of Islamic Law, N.J. Coulson, Edinburg 45) İnalcık, XII-106.
University Press, 1964, p. 1 46) English Society in the Early Middle Ages, D. Mary Stenton, Pelican,
19) a.g.k., s. 6 1962, p. 162.
20) Kuran, Bakara 139-141. 47) The Weaker Vessel, Antonia Fräser, Methuen, 1985, p. 412-417.
21) Bakara, H8. 48) Rycaut, pp. 128-131.
22) Bakara, 1>2. 49) Lybyer, p. 224.
23) Bakara, 256. 50) Lybyer, p. 225.
24) Al-i İmran, 24. 51) A Historical-Geography of the Ottoman Empire, by D.E. Pitcher, Le­
25) Al-i İmrah, 137-138. iden E.J. Brill, 1972, p. 124.
26) Nisa, 84. 52) a.g.k., s. 30.
27) Maide,48. 53) Die Osmanen in Europa, Styria, 1985 (Ayrıntılı bilgi için).
28) Isra, 94-95-96. 54) The Lands of the Eastern Caliphate, Guy Le Strange. Frank CASS,
29) Necm,39. 1905/1966, p. 156.
30) Tegabun ç ve 15. 55) Geschichte der Türken, Ernst Werner/Walter Markv. Akademie
31) Ankebut, 56. Verlag, Berlin, 1978, p. 196.
32) The Present State of Ottoman Empire, by Paul Rycaut Esq. London, 56) Ottoman Empire and Modern Turkey, by Stanford Shaw, Cambrid­
1668, p. 101-102. ge University Press, Vol. 1,1976, pp. 255-6-7. (Aynı konuyla ilgi­
33) Ayrıntılı bilgi için bkz. Ahmed Ibn Hanbal and The Mihna Walter li bir başka yazımız için bkz. Vorwärts, 8. Juni 1985. 'Hat der Is­
Patton, E.J. Brill, Leide 1897. lam in der Türkei Macht?' Aytunç Altındal)

www.çizgiliforum.com
72 Laiklik
57) Coulson, p. 151.
58) Turquie, par M.J.M. Jouannin, Firmin Didot Frères, Paris, 1840,
p. 429.
59) ibid.
60) Bkz. Montieur Ottoman, cit. Jouannin, p. 430.
61) Voyage du Sultan Abd-ul-Aziz, par L. Gardey, Paris, 1865, p. XIV-
XV.
62) The Image of the Turk in Europe. Metropolitan Museum of Art,
NY. By Alexandrine N. St. Clair, 1973, p. 22
63) Kemalist Anti-Emperyalizm konusunda bkz. Süreç, Cilt I, Sayı
4.
64) Bu tartışmalarla ilgili olarak başta merhum Abdi İpekçi olmak
üzere birçok yazarın görüşleri yayınlanmıştır. Örneğin Doğan
Avcıoğlu, kendisini 'aşırının aşırısı bir Milliyetçi' olarak tanım­
lamıştı.
65) Berkes, a.g.k., s. 456.
66) Berkes, a.g.k., s. 473.
67) ibid.
68) La Turquie et Les Ottomans, par P. Baudin D'Allauch, Paris, 1986,
p. 15.
69) a.g.k., s. 129.
70) Turcs d'hier et d'aujourd'hui, Willy Sperco, 1962, NEL., p. 157.
71) Bu konuda Sayın Engin Çizgen'e teşekkür ederim.
72) Die zukunftsarbeit der Deutschen Sanile in der Turkei, W. Blanken-
burg, Hft I., Leipzig, 1915, p. 15.
73) « M . , ss. 15/16.
74) Les Finances de la Turquie, par Charles Morawitz. Guillaumin,
Paris, 1902, p. 427.
75) a.b.k. s. 41. Listede şu adlar vardı: Sir William Clay, Baronet,
MM. Pascoe du Pré Grenfell, Lachlan Macinton Rate, William
Drake, Hippolyte Biesta, Ernest Ad. Fould duc de Galliera, Phi­
lippe Hottinguer, Charles Mallet, Jean-Charles Mussard, Isaac
et Eugene Pereire, Casimir Salvador, Baron Seilère, Jacob Stern,
Pillet Will.
76) Genç bir bilim adamı Atatürk için 'Sekülerdi' diyordu. Bunu an­
lamak mümkün değildir. Atatürk daima 'Laiklik' konseptiyle
düşünmüştü ve bunu hayata geçirmeye uğraşmıştı. 'Seküla-
rizm' kavramı Atatürk'e yabancıydı. Bazı hatalarına rağmen,
Ali Yaşar Sarıbay tarafından yazılan ve 1985'te yayınlanan bu
Aytunç Altmdal 73
tez çalışması özellikle istatiksel bilgiler için okunmaya değer.
(Türkiye'de Modernleşme, Din ve Parti Politikası MSP Örnek Olayı)
77) Patriarchen am Goldenen horn Gegenwart und Tradition des Ortho-
dexen Orients. Friedrich-Wilhelm Fernau, Leske, 1967, p. 98/99.
78) Interest Groups and Political Development in Turkey, by Robert Bi­
anchi, Princeton University, Pres, 1984, p. 139/140.
79) a.b.k., s. 140.
80) Coulson, p. 151.
81) Democracy and Development in Turkey, by C.H. Dodd, The Eothen
Press, 1979, p. 5.
82) Peter Schmid, Die Weltwoche, Zürich, 27. Mai 1949.
83) Örneğin Turgut Özal, Fransızların tutucu çevrelerinin yayın or­
ganı Figaro'ya verdiği demeçte, "Türkiye'de Devlet Laiktir, laik­
lik, Türkiye'yi taşıyan en güçlü direktir," diyor. Figaro, 24. Avril
1986. Tabii sadece Özal değil, Cumhuriyet yönetiminin tüm
devlet başkanları ve/veya yöneticileri aynı demeçleri vermiş­
lerdir. Ama sanırım hiçbiri, kendisine Laisizm konusunda soru
soran bir Avrupalı gazeteciye "Sizde de Laiklik Anayasa ve Ce­
za Yasalarıyla korunma altında mıdır?" diye sormayı akıl etme­
miştir.
84) "Atatürk, Laik Peygamber." Donald Webster. Söz konusu
ABD'li uzman bu adı taşıyan tebliğini 12 Eylül sonrasının orta­
mında Atatürk'ün ölüm yıldönümünde yüzlerce dinleyiciye
-ve subaya- okumuştur. (Yazılı olarak izlemek isteyenler, İngi­
lizce özetiyle birlikte Süreç, Cilt II, Sayı 5'e bakılabilir.)
85) ibid.
86) Söylev, Atatürk, 1963, Ankara Üniversitesi Basımevi, s. 490.
 EKİ
GENEL OLARAK ÇEŞİTLİ DİNLERDE HOŞGÖRÜ
VE İNSAN'A TANINAN HAKLAR

Osmanlı'da İnsani (beşeri) Değerler ve İnsan Hakları'na tari­

hi bir yaklaşım konuyla yakından ilgilenmemiş olanlar için ilk
bakışta alışılagelmiş kalıpçı düşünme tarzları yüzünden tuhaf
görünebilir. Ne var ki tarihi planda ele alındığında diğer çağda­
şı toplumlarda olduğu gibi Osmanlı toplumunda da İnsan Hak­
ları kavramını toplum ve kültürel perspektif çevresinde bir te­
mele bağlayabilmek mümkündür. Tarihin doğduğu her coğrafi
alanda çeşitli toplumsal ve geleneksel değerlerin yanı sıra genel ,
kültür çerçevesinde insana verilen değer ile yine insana tanın­
mış haklardan söz edilebilir ve/fakat kurumsallaşmış tarzıyla
İnsan Hakları'ndan ya da İnsani Değerler sistematiklerinden ve­
ya sosyolojik matrbderden söz edilemez, çünkü en basit anlatı­
mıyla 10. yüzyılda böylesi bir gelişme dünyanın hiçbir yerinde
henüz kurumsallaştırılmış değildi.
Tarihte İnsani Değerler ve İnsan Hakları, ilkin dini bir tema
olarak gündeme gelmiştir. Nedir ki gerçekte İnsani Değerler ya

75

www.çizgiliforum.com
76 Laiklik
da İnsan Haklan olarak değil, tolerans=hoşgörü (ya da daha tu­
tarlı bir deyişle müsamaha olarak) başlığı altında ele alınabilir.
Şimdi kısaca Monoteizm ve öncesindeki Pagan toplumların­
da hoşgörü anlayışları üzerinde kısaca duralım.
1. Din ve Din-Oncesi
Konuya Mısır'dan ve Firavunlardan girebiliriz. Antik Mı­
sır'da sadece bir Firavun Tek-tanrı tapıcı olarak yaşamıştır. Ak-
heneton (İÖ ). Bu Firavun tarihte Solar Monoteizm diye anılan
tektanrıcılığm ilk temsilcisi sayılır. Akheneton, Aton ya da Aten
adını verdiği Güneş'i tek-tanrı olarak tanımış ve Mısır'da ege­
men olduğu bölgelerdeki diğer bütün tanrıları yok ettirmişti.
Güneş'ten başka tanrıya tapılmasmı yasaklayan Akheneton, da­
ha sonra kendisini devirerek Firavun olan damadı tarafından
tarihin ilk Ateist'i olarak belgelendirildi. Bu dönemde Mısır'da
yeniden devletin kabul ettiği bütün tanrılara saygı gösterilmeye
başlandı. Firavunlar döneminde Mısır'da Devlet-Tanrıları ege­
mendiler. Ayrıca bazı Firavunların tanrılaştırıldıkları da oluyor­
du. Halktan bunlara saygı duymaları, adaklarda bulunmaları
ve tapınmaları isteniyordu. Böylelikle çok-tanrıcılığın gereği
olarak halkın birden fazla tanrıya bağlılık duyması, bağlılık
duymadıklarına da saygı göstermesi sağlanmıştı. Antroposantrik
anlamında tolerans işte ilkin burada, Mısır'da ortaya çıkmıştı.
Daha sonra bütün Akdeniz bölgesine ve ülkelerine yayılmıştı.
Mısır'da hiçbir Firavun-Tanrı diğerini dıştalamadığı için, uzun
süren haneden egemenliklerinde Mısır'da dengeli bir çok-tanrı-
cılık yerleşmişti.
Romalı Paganlar, İonyalılar ve Grekler (Gentile) arasında ise
çok-tanrıcılığın çeşitli biçimleri yaşanmıştı. Kendini mutlaklaş-
tırma eğilimi içinde olan Paganlar ve Gentile sadece çok-tanrılı
değillerdi, aralarında Epiküryenler, (Hedonistler), Kathenoteist-
ler (tanrılardan bazılarına bağlananlar), Henoteistler (zaman za­
man bir tanrıya bağlananlar) ve ateistlerle bazı marjinal toplu­
luklarda tam anlamıyla sayılmasa da Platoncu anlamında tek-
tanrıya bağlılık duyanlar da vardı.
Aytunç Altındal 77
Roma'nm tanrılarla bireyler arasında oluşturduğu modus vi-
vendi (birlikte var olma tarzı, yaşama ilkesi) bir tek tanrının bü­
tün diğer tanrılar üzerinde, onların varlıklarını ortadan kaldıra­
rak baskı kurmasını yasakladığı için, son tahlilde bütün dünye­
vi ve uhrevi konularda Pontifex Maximus sıfatını taşıyan impara­
tor nihai kararı veriyordu. Diğer bir deyişle insanlar bir tanrı is­
tedi diye diğer bütün tanrıları tanımazlık edemiyorlardı. Ro-
ma'mn modus vivendi'si antik dünyada çok geniş bir tartışma,
düşünme ve davranıma serbestisi alanı yaratmıştı. İmparatorlu­
ğun sınırlarını çoğunlukla savaşmaksızm geniş topraklara yaya-
bilmesinin sebebi buydu. Tolerans, Roma'da civic bir kurumdu.
Senato bunun koruyucusu, imparator ise uygulayıcısıydı. Tabi­
idir ki bugünkü anlamıyla İnsan Hakları yoktu, ama Roma va­
tandaşı olabilmek hakkı vardı. Roma yurttaşı olmayanların ise
kendi cemaatlerini ilgilendiren konularda iç anlaşmaya varıla-
mazsa dünyevi otoriteyi temsil eden Romalı yöneticilere başvu­
rarak buradan nihai kararı elde edebilme hakkı bulunuyordu.
Roma'daki 'günah' kavramıyla din kavramının da üzerinde
kısaca durmak gerekiyor. Romalılar ve Gentile için ilk günah di­
ye bir kavram yoktu. Dolayısıyla bunu zorlayan bir tek-tanrı da
yoktu. Gentile bir Şeriat yasasına değil, vicdanı esas alan bir
Moral Yasa'ya bağlıydı. Bütün insanlık, bu yasa gereği sadece
Fortuna=Kader'de ortaktılar, günahta değil. Roma'ya göre Fortu-
na dilediğine dilediği gibi davranırdı. Bazen tanrılar bile Fortu-
na'nın isteklerine uyarlardı. Paganlar arasında Fflifh=İman sa­
dece Batıl=Supertition karşısındaki bir kavramdı ve okumamış
sınıflara özgü bir değer olarak tanınmaktaydı. Zengin ve eği­
timli sınıflar ise 'iman'a değil, religio'ya bağlıydılar. İşte bu reli-
gio kavramı daha sonra Hıristiyanlık'la birlikte bugünkü anla­
mıyla din denilen (religion) olguya dönüştü. Roma'da religio
tanrılarla yurttaşlar arasındaki rasyonel bağlar anlamında kul­
lanılan siyasal bir düzenlemeydi. Hıristiyanlık'la birlikte Bizim
Dinimiz (Our religion) anlamında kullanılmak üzere önce Religi­
on yapıldı, daha sonra da Hıristiyanlığın Devlet-Dini haline ge­
lişiyle birlikte de Dogma'ya kayıtsız şartsız boyun eğmek ve
inanç beslemek zorunluluğuna dönüştürüldü. Hıristiyanlığın
78 Laiklik
bu döneminde anladığı religion 451 yılında İstanbul'un Kadıkö-
yü'nde toplanan Synod'la kesinleşen Trinite kavramıyla nihai
şekline geldi. Daha önceki Hıristiyanlar Tanrı-Baba, Kutsal Ruh
ve Oğul şeklindeki bir dogmayı duymamışlardı. 1. yüzyılda
aralarından birileri çıkıp da bu görüşü öne sürseydi, hiç şüphe­
siz hâlâ eski Yahudi Şeriatı'na bağlılık duyan ilk Hıristiyanlar
tarafından bu Şeriat'ın öngördüğü şekilde taşlanarak öldürülür­
dü!
2. Roma ve Yahudilik'te Hoşgörü
Roma'nm tolerans anlayışına karşı direnen tek dini cemaat
Yahudilerdi. Yahudiler yasal olarak esir ulus değil, imparatorun
dostu olan ulus statüsündeydiler. Buna rağmen Yahudiler ta­
mamen kendi dini yasalarına uygun bir kapalı cemaat statüsüy­
le yönetiliyorlardı. Kendi dini sorunları için Roma'ya ve Sezar'a
başvuru hakları vardı ama bu sık kullanılan bir hak değildi. An­
cak Herod sülalesinden gelen Semitik (Ebonit) asıllı Yahudi
kralları, Roma tarafından tayin ediliyorlardı. Yahudiler ise Tan­
rıları Yahveh tarafından gönderilmiş (Anointed) olmadıkları ve
insan tarafından (İmparator) tayin edilmiş (Appointed) krallar ol­
dukları için Herod sülalesine Romalılardan daha çok nefret du­
yuyorlardı.
Yahudi cemaati urbanic (kentçi) ve civic (sivilleştirici) değil
pastoral (tarıma dayalı, kırsal) kökenliydi. Dolayısıyla da Yahu­
di, bir Pagan ya da Gentile gibi 'Kentli' değildi ve onlar gibi
kentte yapılmış -kentin normlarına ve ihtiyaçlarına göre düzen­
lenmiş- yasalarla değil, kendi Tanrısı tarafından doğrudan doğ­
ruya konulmuş yasalarla yönetiliyordu. Roma'nm Senatosu'na
karşı Yahudilerin Sanhedrin'i (Yaşlı Bilgeler Meclisi) vardı. Ro­
ma'nm lex başlığıyla sıralanan sayısız yasasına karşı tek yasası
vardı: Şeriat (Halaka).
Yahudi Şeriatı'na göre Yahudi'nin bütün hayatı Tanrı'nm
denetimi altındaydı. Tanrı, keskin diliyle (sözleri ve buyrukla-
rıyla) Yahudi'nin hayatını iki âleme ayırmıştı. Bir yanda helal
(kutsal), diğer yanda da haram (profane) vardı. Bunun dışında
www.çizgiliforum.com
Aytunç Alhndal 79
üçüncü bir yol yoktu, olamazdı. Haram hayatın her alanında
olabilirdi, ama Mabed'in kapısı önünde dururdu.
Yahudilerin Tanrısı Yahveh, kendi deyişiyle son derece kıs­
kanç bir tanrıydı ve Kayırıcılığı (Favoritism) kendisinden başka
kimseye tanımamıştı. Yahudileri öfkeli bir yargıç gibi yöneten
bu tanrı Yahudilerle bir antlaşma (covenant) yapmıştı. Bu anlaş­
ma çerçevesinde Yahudi'nin Tann'ya tapması gerekmiyordu,
onun üstün gücünü tanıması ve bundan korkmak gerektiğini
ANLAMASI gerekiyordu ve bu yetiyordu. Yahudilik bu yüz­
dendir ki, İslam dini gibi Allah'a tam ve mutlak bağlılığı (sub­
mission) öngörmez, Yahudi Tanrı'sının gücünden ve gazabın­
dan kaçış olamayacağını ve bunu bilerek de Tanrı'nm istekleri­
ni yerine getirmekten başka seçenek olmadığını ve sadece bu se­
beple sadakat'i öngörür. Dolayısıyla Yahudi, Tanrı'nm kendisin­
den değil, O'nun gücünden ve gazabından korkmakla yüküm­
lüdür (subjection). Dahası Yahudi, İslamiyet'teki ya da Hıristi­
yanlık'taki gibi bir DİN'e de bağlı olmak yükümlülüğü altında
değildir. Yahudi sadece Tanrı'sıyla birlikte yürüyen bireydir, din'le
değil. Tanrı'sıyla bütünleşmek hakkı ve geleneği yoktur. Yahu­
di, yürüyebildiği sürece Tanrı'sıyla olmak zorundadır. İMAN'a
gerek duymaz, çünkü Tanrısı onu diğer kavimlerden ayırmış ve
seçerek kutsal yapmıştır. Yahudi bunun nişanını taşır (sünnet).
Dolayısıyladır ki Yahudi, İMAN'ın ta kendisidir. Bu yüzden de
istese de imansızmış gibi davranarak İMAN'a 'sıçrama' yapa­
maz. Din ise imanla başlar. Yahudi bu anlamda dindar değil,
Tanrı tarafından seçilmiş rahman olmakta Tann'ya öykünen bi­
reydir. Yahudilik anlayışına göre Tanrı sadece Evren'i ve İnsan'ı
yaratmış ondan, sonra Yaratıcı faaliyetini durdurmuştur. Dola­
yısıyla Eski Ahit'in Genesis bölümünde anlatılan altı gün içinde
Tanrı insan için bir de DİN yaratmış değildir.
Yahudilik bilindiği üzere Kitaplı dinlerin ilkidir. Ne var ki
Yahudi Kitap okuyarak 'öğrenim' yapan bireydir; Müslüman ya
da Hıristiyan gibi dua etmek için Kitap okuyan birey değildir.
Yahudi kitabını sadece evrenin dolayısıyla kendi tarihinin geçir­
diği evreleri öğrenmek ve Yahudi Tanrı'sının gücünü ve gaza­
bını tanıyabilmek amacıyla okur. Bir Müslüman ya da Hıristi-
 Aytunç Altmial 81
80 Laiklik

Yahudilik kendi içine kapalı bir sistem olarak kendinden ol­

yan gibi Tanrı'ya ve Allah'a yakarmak ya da dua etmek için
mayan her kültürel, civic ve urbanic oluşuma ve kavrama ve
okumaz. Kitabını okur ve Tanrı'smın gücüne sadakat göster­
bunlarla şekillendirilmiş bütün duyuş, davranış ve düşünüş
mekten başka hiçbir seçeneği ve hakkı olmadığını anlar.
tarzlarına karşı ve kapalı bir yapıdadır. Öyle ki, Musevi dilinde
Yahudi'yle Tanrısı arasındaki ilişki alegorik olarak keskin ni­
(Hebrew) bugün kullanılan KÜLTÜR kelimesinin bu dile girişi
şancı avcı ile ondan kurtulmaya çalışan kurnaz tilki arasındaki
19. yüzyılın sonlarına rastlar. Dil açısından elektrik kelimesi ne
ilişki gibidir. Yahudi kaçar, Tanrısı kovalar.
kadar yeniyse Musevilik için kültür kavramı da o kadar yeni bir
Ne var ki Yahveh, Yahudi'ye bir de armağan vermiştir. Bu
kelimedir. Kelimeyle yüklenilen anlam ise Avrupalı Yahudi-
Wfsdom=Zekâ'dır. Yahudi Tanrısı ondan kendisine karşı bütün
ler'in dili olan Yiddish tarafından belirlenmiştir. Bu nedenle İb­
insanlığın avukatı olmasını istemiştir - ya da Yahudi bunu böy­
rani/İsrailoğlu ve Yahudi ayrımı vardır.
le anlamak zorunda kalmıştır. Dolayısıyla Yahudi kendisini her­
Yahudilik'te 'resim' yapmak da tıpkı İslamiyet'te olduğu gi­
kesten farklı olarak algılamak özelliğini edinmiştir. Diğer dinlere
bi yasaktır. Çünkü resim sanatı kültürel ve Seküler bir olgudur.
ve kültürlere mensup olanlar gibi davranamaz ve düşünemez.
Tann'nm istediklerinin dışında O'nun yarattıklarını birebir res­
Bu yüzden de tolerans konusunda bir Romalı'nın anlayışına sa­
metmek Tanrılaşmaya özenmek demektir. Dahası, bütün diğer
hip değildir, sadece kendi manevi dünyasının ve Tanrı'sının
dinler resimler yapıp (idol ve putlar) onlara tapınışlardır. Oysa
koyduğu sınırlarla tanımlıdır. Yahveh, Yahudi'den adını aşağıla­
Yahudi Tann'sının bırakın resminin yapılmasını, adını doğru
yan herkesi, kadın, çocuk, yaşlı aynım yapmaksızın öldürmesini
dürüst bilecek Yahudi sayısı bile birkaç kişiyi geçmemektedir.
istemiştir. Yahudi böylesi bir emir karşısında istese de hoşgörü
Bir Deus Absconditus (gizli/gizlenmiş/görülemeyen Tanrı) du­
gösteremez. Çünkü Tanrı'nm isteğine karşı çıkarsa kendisinin
rumundaki Yahveh'nin idollere ve putlara 'resim' olarak duy­
yok edileceğini düşünür, ona göre davranır. Yahudi ancak Tan­
duğu öfke Eski Ahit'te defalarca tekrarlanmıştır.
rısı isterse başkalarına hoşgörü gösterebilir, insanlar istiyorlar di­
Yine de Avrupa'da bu kültürlerle yüzyıllardır iç içe yaşayan
ye gösteremez. Bu da onun Tann'yı ikna etmesine bağlıdır. Me­
Yahudi cemaatleri 18. yüzyılın ortalarından başlayarak o günle­
sela Musa Peygamber, kendisini kurtaran ve büyüten ablası Mer­
rin Avrupa'smdaki çok zengin Hıristiyan ailelerin yaptıkları gi­
yem'i, kendisini eleştirdi diye Tanrı'ya şikâyet etmiştir. Tanrı da
bi kendi portrelerini yaptırmaya başlamışlardır. İlk kez bir Eş-
Meryem'i cezalandırmış ve onu vebaya yakalatmıştır. Musa da­
kenazi ailesi bütün bireylerinin portrelerini yaptırmış, ama bu
ha sonra kardeşi Harun'un (Aaron) yakarışı üzerine Tann'dan
Yahudiler arasmda duyulunca şiddetle kınanmıştır. Daha sonra
ablasını vebadan kurtarmasını istemiştir. Tanrı da Musa'nm iste­
bu aile Yahudilik'le bağlarını koparmış ve evlilikler aracılığıyla
ğini kabul etmiş ve Meryem hastalığmdan kurtulmuştur. Tole­
Hıristiyanlaşmıştır. 15. yüzyılda Osmanlı'ya sığman Sefardim-
rans kavramı Yahudilik'te işte ilk kez bu olayda, bir insanın ken­
lerle, daha sonra 17. yüzyılda ortaya çıkan Sabetaycılar (Dön­
di sülalesinden gelen bir başka insana gösterdiği tolerans olarak
meler) Zvi hareketleriyle Yahudiliğin dış kültürlere açılmasında
değerlendirilebilir. Diğer bir örnek de yine Yahudi kavmiyle sı­
etkili roller üstlenmişlerdir. Bu etkileşimlerin eklektik bir bütü­
nırlı olmak kaydıyla Yahudi Kralı David'in (Davut Peygamber)
nü olan Siyonizm gerçekte Ortodoks Yahudi inanış esası itiba­
kendisinden önceki kralı mağarada kıstırmasına rağmen öldür-
riyle ters düşen bir 'kültürel' akımdır. Günümüzde Ortodokslar,
meyip serbest bırakmasıdır. Kayırmacılık ve hoşgörü, Yahudi-
Siyonistleri 'Laik' kabul ederler.
lik'te daima belirli bir karşılıkla, bir şükran bedeli olarak vardır.
Toplumda düşüncelerin serbestçe açıklanabilmesi keyfiyeti ola­ Özetlersek, Tarih boyunca Yahudilik'te İnsan Hakları Tan­
rak ya da İnsan Hakları çerçevesinde mevcut değildir. rı'nın Mutlak Hakkı'run çizdiği sınırlarla tanımlıydılar, diyebili-
82 Laiklik
riz. Her şey Tann'nındı - İnsan'a kalmış tek Hak ise, Tanrı'yı ta­
nımak ve onun gücüne bağlılık duymak hakkından ibaretti. Di­
ğer bir deyişle Yahudi cemaatinde İnsan'a bırakılmış tek hak,
Yahudi Tanrı'sının koyduğu Şeriat'a uymak hakkıydı, bunun
dışında hiçbir hakkı yoktu. Tolerans Tann'nındı, ancak O ister­
se Yahudi Tolerans sahibi olabilir ve bunu uygulayabilirdi.
Sonuç: Yahudilik sui generis kapalı devre işleyen bir sistem­
dir ve kelimenin Ortodoks anlamıyla bir 'din' de değildir. İnsan
Haklan Yahudi Tann'smın koyduğu ve yazdırdığı anayasayla
(On Emir) sınırlı ve tanımlıdır. Örneklersek, Yahudi yalan söyle­
memek, komşusunun malına ve karısına göz koymamak vb.
haklara sahiptir. Günümüzdeki kullanımıyla İnsan Hakları kav­
ramı, tarihi planda, Yahudi Şeriatı'na aykırı dini değil, dışa dö­
nük (civic) ve kültürel bir öğedir. Tolerans ise kendi içinde sınır­
lıdır. Yalnızca günah kavramıyla bağlantılı olarak vardır. Yahu­
di günahının bedelini ferdi olarak ödemek hakkına sahip olan
insandır, başkalarının günahlarına müteselsilen kefil olamaz.
Bu husus önemlidir, çünkü ilkin Yahudi cemaati içinde günah
ya da suç uğruna söz konusu kimseyi ailesi ile birlikte topluca
cezalandırma geleneği, en azından kendi cemaati içinde yürür­
lükten kaldırılmıştır.
İnsan Haklan kavramına, dini mantic (bağlanış tarzı) bakı­
mından en yabancı olan sistem Yahudilik'tir denilebilir. Çünkü
bireyin seçim hakkı annesinin Yahudi olup olmayışıyla sınırlan­
dırılmıştır. Dolayısıyladır ki, İnsan Hakları kavramının özünü
oluşturan bireyin serbestçe seçim yapabilme hakkı, bireyin doğu­
mundan önce belirlenmiş, kadere bağlanmış durumdadır. Bire­
yin annesi Yahudi ise, onun yapabileceği hiçbir seçim yoktur -
meğer ki cemaat bir karar alarak bireyi dışlasın. Günümüzde İs­
rail'de Şeriat'm ve Medeni Kanun'un iç içeliği, esası itibariyle
Seküler (dünyevi) nitelikte olan İnsan Hakları kavramını henüz
özümseyebilmiş değildir. En kestirme deyişle, Yahudi Tanrısı
insanlara uymaları için On Emir vermiştir, On Hak değil. İnsan­
ların bu emirlere uyma haklan vardır, bunun ötesine geçen is­
tekler bu verilmiş haklann ihlaline yol açabilir.
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 83
3. İsa'nın Getirdiği Yenilikler
İsa insanoğlu olduğu halde, Tanrı'nın biricik oğlu olduğunu
öne sürmüştür. Yahudi olmasına rağmen Yahudi Şeriatı'nı de­
ğiştirerek yeni yasalar ve kurumlar koymuştur. Tanrı'nın Hakkı
Tanrı'ya, Sezar'ın Hakkı Sezar'a diyerek o güne kadar duyulma­
dık bir yenilik ortaya koymuş, Tanrı'nın Hakkı'yla Sezar'ın (İn­
san) Hakkı'nı eşit düzeye getirmiştir. Yahudilik'te böylesi bir
eşitlik kurmayı bırakın, bunu düşünmek bile 'şirk'tir. Son tahlil­
de Tanrısız sayılan imparatorun hakları olduğunu kabul etmek
ve bununla da yetinmeyip bu hakkı Tanrı'nın Hakkı'yla aynı se­
viyede kabul etmek Yahudi Tanrı'sına yöneltilmiş en ağır haka­
rettir. İsa'nın öğretisinde Yahudi Tanrısı ve onun koyduğu Şeri­
at köktenci bir değişime uğramıştır.
Şu kesinlikle söylenebilir ki, İnsan Hakları teması, monolitik
ve kendine-dönük Yahudi Monoteizmi'ne ilkin İsa 'Mesih' ile
girmiştir. Ancak hemen belirtmek gerekiyor ki, İnsan'a Bireysel-
leşebilmesi için tanınmış olan bu hak, sadece İnsan'm İsa'ya du­
yacağı İman sayesinde Tanrı Baba'nın rahmetine ulaşabileceği
anlayışla tanımlı ve sınırlıydı. Bu iman duyulamıyorsa ve birey
kendisini İsa'nın Çan'ı (sembolik olarak ekmek) ve Kan'ı (sem­
bolik olarak şarap) ile özdeşleştiremiyorsa, gelmiş geçmiş ve ge­
lecek bütün insanlar için kendi canını kurban etmiş olan ve böy­
lelikle de insanları günahlarından arındırmış olan İsa'nın bağış-
layıcılığmdan yararlanamayacaktı. Dolayısıyladır ki Hıristiyan­
lık'ta İnsan'a tanınmış olan Hak, günümüzde anlaşıldığı şekliy­
le, bireyin vicdanına ve bilincine emanet edilmiş sosyal bir Hak
değildir. Tamamen iman sorunuyla bağlantılı bir Hak'tı. Ancak
Yahudilik'te bireye bu kadarlık bir hak dahi tanınmış değildi.
Bir Hıristiyan yazarın belirttiği gibi, "Gündelik hayatında Yahu­
di, bu sistemin öngördüğü yasaklarla tıpkı örümcek tarafından
sarılıp sarmalanmış bir sinek gibiydi."
İsa'nın bireyin lehine olarak değerlendirilebilecek ve İnsan
Hakları'na hazırlık sayılabilecek üç asli girişimi vardır.
Birincisi: İsa, Yahudi Monoteizmi'nde bulunmayan yeni bir
kurumsallaşmayı ortaya çıkarmıştı. Apostolat=Havarilik Kuru-
84 Laiklik
mu. Bu kurum Yahudilik'teki Sanhedrin ile Levilik kurumları­
nın bir üst aşamasıydı. Şöyle ki, önceleri Yeni Nazerenciler, son­
ra da Hıristiyanlar diye bilinen inanmışlar topluluğuna ve baş­
ta Yahudiler ve Aziz Paul aracılığıyla da Gentile'ye İsa'nın öğ­
retisini iletmekle görevli kılman -İsa tarafından- bu on iki kişi­
lik kurumun, Paul (gerçek adı Saul) hariç bütün üyeleri az eği­
timli ya da eğitimsiz, kendi toplumlarında dini konularda söz
söyleme yetkileri olmayan şahıslardı. Bu anlamda tamamen di­
ni öğreti dışı (Lay, Secular) çerçevelerden toplanmış bireylerdi.
Kimisi balıkçı, kimisi vergi memuru, kimisi de mesleksizdi. Üç
büyük ve yetkili Yahudi hizbinde (Farisi, Sadıki, Kâtibi) üye de­
ğillerdi (Paul hariç). Yahudilik'te bu örgütlerin yöneticileri Tan-
rı'ya ve onun peygamberlerine dayandırılarak başa geçiriliyor-
lardı, oysa havariler, doğrudan doğruya kendisi bu cemaat ör­
gütlerine üye yapılmamış olan İsa tarafından atanmışlardı. İsa,
açıkça Yahveh'ye özenmiş ve O'nun yaptığı gibi -Yahudilere
Kutsal bir yurt vaadi- ve Yahudilere ölümden sonra hayat vaat
edebilmesi Yahudi Şeriatı'nı temelinden sarsmaya yeterli bir
günah ve suçtu. İsa, hiç çekinmeden Tanrı'ya ait olan Müeyyide
Gücü'nü (otoriteyi) onu aslen değil, vekâleten tasarruf etmekle
görev kılınmış olan Sanhedrin'in elinden alıp, Şeriat'ı da yok sa­
yarak kendi kullanmıştı. Böylesi bir tasarrufu insan olmasına
rağmen kendisi için bir HAK olarak görmüştü ve havarilerine
de kendisine ait olduğunu söylediği bu hakkı vekâleten kulla­
nabilme yetkisini vermişti. Böylelikle İsa, sadece Yahudilere de­
ğil, insanlara Tanrı katına ulaşabilmede eşit bir Katılım Hakkı
tanımış oluyordu. Papalar da bu vekâleti havarilerden almışlar­
dı.
İkincisi: İsa yepyeni bir kurum olan Kilise kurmak fikrini or­
taya attı. İlk Kilise, İsa'nın aklındaki şekliyle, içi yeni imanla dol­
durulmuş eski Yahudi sinagogu idi. Bugünkü Kilise'yle ne yapı,
ne tören, ne de mimari olarak en ufak bir benzerliği vardı. Belki
İslamiyet'te öngörülen Cem olma (cami) kavramına en yakın
gelebilecek tasarımdı. İsa, Kilisesi'ni kendisine İman'ı temsil
eden Kaya (Rock-Petrus-Petra) üzerine inşa etmeyi tasarlamıştı.
Daha sonra bu tasarım (kaya gibi imanlı olduğunu ilk söyleyen
Aytunç Altındal 85
Yahudi), Petrus'a (Peter) İsa'nın Kaya lakabını verişi gerekçe
gösterilerek Aziz Peter adına tescil edildi. İsa'nın sadece tasa-
rımsal olarak söz ettiği ve Kaya gibi imanlı bireylerin bir arada
bulundukları mekân olarak düşündüğü Kilisesi, Aziz Peter ve
onunla kavgalı olan Aziz Paul'un iki ayrı yönde gösterdikleri
gayretlerle sabit, değişmez bir 'yer' ve 'bina' ile özdeşleştirildi.
İsa'ya göre kilise kendisine iman besleyen ve ölümsüzlüğe ula­
şacaklarına inanan kişilerin -en fazla üç kişinin- bir araya gelip
kendi adını anmalarıydı. Kilise, sabit, müstebit ve tantanalı ve
hiyerarşik bürokrasiye sahip bir Devlet-Dairesi değildi. Dahası,
başta fahişeler ve Romalı Subaylar -Centurion'la konuşması iyi
bir örnektir- olmak üzere, her sınıftan -ama önce yoksullann-
her renkten ve inançtan insanların serbestçe bir araya gelebile­
cekleri buluşma mahalleriydiler. Kilise, İsa'nın önerdiği şekliy­
le Yahudi Tanrısı Yahveh'nin bulunmaktan hoşnut olacağı bir
mekân değildi. Çünkü Tanrı'nm Çadırı'nın ve muştulanmış ye­
rinin yazılı Nizam'ı (Tabarnakl) Yahudilere göre sadece Tanrı ta­
rafından yazılırdı ve seçilirdi. İsa ise insan olmasına rağmen, ye­
ni bir Tabarnakl icat etmeyi en tabii Hakkı olarak görmüştü.
Üçüncüsü: İsa hiç tereddüt etmeden Tanrı tarafından konul­
duğuna inanılan yasakların hemen hemen tamamını ilga etmiş­
ti. Yahudilere kendisinin yasaları ilgaya değil, tamamlamaya
geldiğini söyleyen İsa'nın başta Sebat olmak üzere bütün Yahu­
di yasaklarını İNSAN'ı esas olarak değiştirmesi, Yahudi Şeri­
atı'nı yıkmak demekti. Şöyle ki: İsa, açıkça İnsanların yasalar için
değil, yasaların insanlar için olduklarını ve onların emrinde oldukları­
nı vaaz etmişti. Tanrı'nm yaratıcılığını durdurup dinlenmeye çe­
kildiği günü temsil eden Şebat'a -Cumartesi günleri Yahudiler-
karşı çıkışı, Yahudilere İsa'dan yaklaşık 200 yıl önce Roma'nm
Sebat'ı ilgasını hatırlattı ve İsa'yı Sebat-Yıkıcısı ilan ettirdi.
İsa bu davranışıyla önce Şebat'ı değil, İnsan'ı ele aldığını
göstermeyi istemişti: İsa'ya göre İnsan Sebat için değil, tam ter­
sine Sebat İnsan içindi. Tanrı yasaları karşısında -ki Şebat'a uy­
mak Tann yasaları arasında en üst müeyyidelerden biriydi- İn­
san'a tanınan böylesi bir HAK o günlerin toleransa en açık Pa­
gan ve Gentile toplumlarında dahi yoktu.
 Aytunç Altındal 87
86 Laiklik

rı'nm Krallığı'nda bir yer edinebileceği mesajı -başkalarınm

Özetlersek, İsa, Yahudi Monoteizmi'ne birey olarak İNSAN'ı
inayeti ile değil, kendilerinin seçimiyle bu mertebeye ulaşabile­
ve onun her zaman için geçerli sayılabilecek Yeni Haklarını so­
cekleri varsayımı- ki bu, toleransın açık kanıtıdır. Ne var ki, da­
kabilmeye çalışmıştı, denilebilir. Yanlış anlaşılmayı önlemek
ha sonra Hıristiyanların kaderini yönlendirmeye başlayan Kili­
için bir kez daha belirtmek gerekiyor ki, söz konusu Haklar in­
se, bu hakkı tam anlamıyla bir Din Bürokrasisi'ne dönüştürmüş
sanoğlunun sadece Tanrı katma ulaşabilmesi nihai hedefi göz
ve özellikle de Aziz Augustin'in (5. yüzyıldan sonra) kaziyeleri­
önünde tutularak ona sunulmuştu. Birey'e Tanrısızlaşma Hak­
ne dayandırarak toleransı askıya almıştır. Katolikliğin en önde
kını vermeyi içermiyordu.
gelen kurucularından sayılan Aziz Augustin, 'bir Kent'te tole­
Dolayısıyladır ki, İnsan Hakları kavramı, esas itibariyle Hı-
rans egemen olursa o Kent'te Şeytan'ın (İblis) egemen olacağını'
ristiyanlara ait bir kavramdır, yapı olarak Yahudi ve İslam Şeri­
öne sürecek kadar dini toleransa karşıydı. Nitekim bu anlayışla
atları'nda benzer algılanış tarzıyla yeri yoktur. İslamiyet'te ina­
yönlendirilen ve şartlandırılan Hıristiyanlar ve özelikle de Kato­
nanların Allah'ın varlığı ve tanımlarını kabul etmeme ya da red­
lik âlemi, çağlar boyunca sayısız katliamlar yapmışlardır.
detme hakkı yoktur. Oysa Hıristiyanlık'ta İsa'nın kim olduğu
Hıristiyanlık öncesi İnsan Hakları'na ve Düşünce ve İnanç
ya da olmadığı, Tanrı mı yoksa O'nun Oğlu mu olduğu, göster­
özgürlüğüne esas olan Tolerans Fermanı'nı ise İmparator Kons­
diği mucizeler ve onunla bağlantılı her söz ve kurum, kendileri­
tantin 313 yılında yazdırmış ve ilan etmişti. Ünlü Milan Ferma­
ni tam inanmış Hıristiyanlar olarak tanıtan çeşitli çevrelerce
nı, Hıristiyan dinine tam bir özgürlük tanımıştı. Her inanca bağ­
eleştirebilmekte, kısmen kabul edilip kısmen reddedilebilmek-
lı müminin dilediği gibi tanrısına tapabileceği öngörülmüştü.
tedir. İslam'da Allah'ın varlığı ve sözleri konusunda insanın
Bu ferman, adından da anlaşılabileceği üzere Tolerans=Hoşgö-
şüphe duyabilmesi mümkün değildir. İslam'ı Yahudilik'ten ve
rü akdiydi ve günümüzdeki İnsan Hakları kavramının ortaya
Hıristiyanlık'tan daha gelişmiş ve DİN kavramına en uygun
çıkışındaki ilk yasal düzenlemeydi. Hıristiyanlar bu belgeye sı­
inanç sistemi yapan da bu özelliğidir. İslam'da insanoğlunun
ğınarak dogmayı devlet dini haline getirdiler ve ondan sonra bu
havsalasının Allah'ın gücünü ve niteliklerini kavrayamayacak
akdi fiilen yürürlükten kaldırdılar. Bunun yerine Tek Kral (im­
ve sorgulayamayacak kadar tabiatla sınırlı olduğu gerçeği var­
parator), Tek Dil ve Tek Tanrı şiarmı yerleştirdiler. Uymayanla­
dır. Dolayısıyladır ki, Yahudilik bir varoluş tarzı, Hıristiyanlık
ra verilecek olan ceza da tabiidir ki tekti: Yakılmak (auto da fe).
bir dogma, ama İslamiyet kelimenin tam anlamıyla bir DİN'dir.
Ortaçağ'da egemen olan Nominalist=Realist tartışmaları
Burada sözünü ettiğimiz din olgusu, sosyolojik kavramlar çer­
(12.-13. yüzyıllar) ile Tolerans ve Seküler Düşünce yeniden Hı­
çevesinde kavramın felsefi ve etimolojik nitelikleriyle ele alın­
ristiyanlığın gündemine girdi ve giderek onu belirler hale geldi.
mış olan şeklidir; hermeneotic anlamı değildir. Diğer bir anlatım­
Din savaşları sonrasında imzalanan Westfalya Antlaşması'na
la, Latince religio''dan türetilerek kurulmuş olan religion karşılığı
(1648) ilk kez Sekülarizm başlığıyla bir madde konuldu. Ulusal
değil, İbranice'de ve Hıristiyanlık'ta doğrudan doğruya D-I-N
kiliselerin Roma'dan ayrılma hakkı tanındı. Bireylere ise hangi
şeklinde yazılarak kullanılan DİN'dir.
Hıristiyan inancına bağlanacaklarsa ona serbestçe bağlanabilme
hakkı verildi. Böylece eskiden olduğu gibi, mesela Katolik bir
4. Hıristiyanlık ve Hoşgörü prensin tebasınm da tamamen Katolik olması gerektiği şeklin­
deki uygulama ortadan kaldırılmış oldu. Avrupa'da ilk defa
Yahudilik'te tolerans İsa'nın kendisine bile gösterilmemişti. karşılıklı hoşgörü içinde yaşama ilkesi doğdu. Bu gelişmelerin
Ama İsa'nın öğretisinde İnsan'a tolerans tanınmıştır. Özellikle belirli bir sabiteye kavuşabilmesi yaklaşık 200 yıl sürdü. Halen
de sadece seçilmişlerin değil, her insanın imanı aracılığıyla Tan-

www.çizgiliforum.com
88 Laiklik
Aytunç Altındal 89

de Avrupa'da tam anlamıyla yerine oturabilmiş değildir. Mese­ mek için zenginler Osmanlılardan giysiler getirtiyorlardı. Ben­
la Yunanistan'da, Yunan Kilisesi'nin bastığı İncil'den başkasmı zer şekilde 15. ve 16. yüzyıllarda İtalya'da, İngiliz, Fransız tüc­
okumak ve okutmak hâlâ yasaktır. İrlanda'da Katolikler Protes­ carları gibi Türk tüccarların da saygın bir loncası vardı. Fondaco
tanları hâlâ kabul edememektedirler ve Belçika'da da din, dil dei Turchi adıyla tanınan bu lonca sadece Osmanlı ve Müslü­
tartışmaları altında sürmektedir. man tüccarlara açıktı.
Osmanlı'nın ünlü İslam alimi Gazali'yi izleyerek toplumda
5. Osmanlı İmparatorluğu ve Batı her tartışmayı önlediği, çünkü Gazali'nin tartışma kapısını (içti­
hat) kapatmış olduğu söylenmiştir. Gazali'nin Allah'ın varlığı
Öncelikle bir hususu vurgulamak gerekiyor. Osmanlı İmpa­
konusunda tartışmayı -dolayısıyla şirk'i ve sorgulamayı- önle­
ratorluğu, çok-uluslu, çok-dilli ve çok-dinli bir toplumdu. Tek
diği doğrudur. Gazali, mantık aracılığıyla, bütün insanlığın
bir Dil'in ve tek bir Din'in insanlara zor kullanılarak öğretilme-
şüphe duymasının ve inanmazlık etmesinin mümkün olmadığı­
diği ve ibadet sistemi olarak da serbestliğin bulunduğu bir halk­
nı göstermiştir. Bu bir mantık yasasıdır, dini bir dogma değildir.
lar ve milletler mozaiğiydi.
Gazali, bilinenin tersine, gerçekte abesle iştigale kapıyı kapat­
Osmanlı'nın bir dünya devleti ve süper güç olarak ortaya çı­
mıştır. Çünkü bütün insanlığın fevkinde olan bir gücün varlığı
kışı sadece silah gücüne bağlı kalmıştır, diye söylenegelmiştir.
ya da yokluğu konusunda TEK TEK insanların kuşku duyabil-
Türklerin evrensel kültüre ve sanata hiçbir katkıları olmadığı
mesi mümkün değildir. Gazali'de tartışması yapılamayacak
şeklindeki propaganda da çok güçlüdür. Nedir ki Osmanlı bay­
olan husus işte budur. Hıristiyanlık'ta ise sürekli olarak tartışı­
rağı altında toplanmış olan Müslüman, Hıristiyan ve Yahudiler
lan husus Hıristiyan Tanrı'sının kim ve ne olduğu keyfiyetidir.
dengeli bir siyasi yapının kurulmasını sağlamışlardı. Buna ila­
Gazali tarafından İslam Dini'nin dışına konulmuş olan budur.
veten o günler için ileri sayılabilecek bazı sanat ve kültürel ge­
Yoksa Gazali, gündelik ve Seküler haklara gözlerini kapatmış
lişmelere de somut katkılarda bulunmuşlardı. Mesela, 1400 yıl­
değildi. Burada ayrıntılara girmeden belirtmek gerekiyor ki Ga­
larının başlarmda birçok Müslüman cilt ve ebru ustası İtal­
zali, İslam'daki Seküler öğeleri en iyi yorumlayabilmiş din bil­
ya'dan (Venedik) kendilerine yapılan davete uyarak buralara
ginlerinden biridir. Gazali yorumda Seküler Haklara başvur­
gitmişlerdi. Avrupa'da özellikle de kitap basımı ve yapımı
mak gerektiğini İslamiyet'te kurumsallaştırabilmiş olan bir bil­
alanlarında söz sahibi olan birçok Türk usta vardı. Avrupa'da
gindir.
cilt işlerinin neredeyse tamamı bu ustaların katkılarıyla yoğun­
Bu kural Osmanlı Müslüman toplumu için de geçerli olmuş­
laşmıştı. Bu sebepledir ki, Osmanlı Devleti'nin hayat tarzını Av­
tur. Özetlersek, Osmanlı toplumunda, belirtmek gerekiyor ki
rupalılara tanıtan ilk resimli kitap da, İtalya'da 1486'da basılmış­
hoşgörü ve İNSAN'a verilen değerler ve haklar açısından Ba-
tı. Bernard von Breydenbach'ın ünlü Sanctae Peregrinatones adlı
tı'da aynı dönemlerde ne nereye kadar var idiyse, daha fazlası
kitabı Erhard Reuwich tarafından resimlendirilmişti. Türk kıya­
vardı, azı değil diyebiliriz.
fetlerinin Avrupalılar arasında ilgi toplayışı da bu kitabm ya­
yınlanmasından sonra olmuştur. Mesela 1510 yılında VIII.
Henry'ye itimadını sunmaya gelen Essex Dükü (Earl), Kral'm
Notlar
Pazar Ayini'ne tam bir Türk gibi giyinmiş olarak katılmıştı.
Fransa Kralı II. Henry döneminde Fransa'yı saran branle de Mal­ 1) M i c h a e l J. Buckley, At the origins of Modern Atheism, Y a l e , 1 9 8 7 .
te dansı Türk giysileriyle yapılmaktaydı ve bu dansı yapabil- 2) A d i n Steinsaltz, The Essential Tabnud, B a n t a m , 1 9 7 7 .
90 Laiklik

3) Rolf Rendtorff, Israels Glaube in der Geschichte, Die Juden, Münc­

hen, 1990. EK 2
4) Ignaz Maybum (Rabbi), Trialogue Between Jew, Christian and MUHAMMED PEYGAMBERİN HIRİSTİYANLARLA
Muslim, London, 1973. YAPTIĞI MUKAVELENİN TAM METNİ
5) The Image of the Turk in Europe, Alexandrine N. St. Clair New
York, 1973.
6) The Present State of Ottoman Empire, by Paul Rycaut Esq. London,
1668.
7) Le Voyage D'Italie et Du Levant, Fermanel-Fauvel, Jean Viret, Paris,
1670.
8) An Account of Divers Choice Remarks etc. E. Veryard, Exon, 1701.
9) Ninian Smart, The World Religions, Cambridge, 1989.
10) Liber Pontificalis (The Book of Pontiffs), Liverpool University
Pres, 1989.
11) John R.W. Scott, Basic Christianity, Inter-Varsity Pres, 1983.
12) David E. Jenkins, Bishop of Durham, God, Politics and Future,
SCM Pres, London, 1988.
13) Holy Bible, Hodder and Stoughton, London, 1988. CHAP. II.
14) Deuterocanonical Books/Apocrypha, Bible Society, Catholic Editi­ T»c Joltrttion that Mahometanifm in tit Infancy frowtftd to
on, 1979. cthtr Ktltgiont; and in what manner that agrtemtnt mat af$tr-
wards ibjcrvtd.
NOT: Bu yazı Türklerde İnsani Değerler ve İnsan Hakları/Osmanlı İm­
paratorluğu Dönemi (2. Kitap, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, 1992) adlı Hrn Matomtlaaifm was fir ft weak, and therefore put oo a n o -

kitaptaki Aytunç Altındal'm 'Genel Olarak Çeşitli Dinlerde Hoşgörü
ve Osmanlı Anlayışı' başlıklı yazısından özetlenmiştir.
W deft Countenance and plaudble Afpett to deceire mankind, it
found a great part of the World illuminated with Christianity, endued^
with a&We Graces, Zeal and Devotion, and efrablifhed within it felt*
with purity of Do&rine, Union, and firmprofeflionof the Fatth,though
greatly fnaken by the Heretics of Arrim and titfitrim ; yet it began t o
be guarded not only with its patience, Jong-fu Bering and hope, bnt alio
with the Fortifications, Arms and Protection of Emperors and K i n g s : f»

www.çizgiliforum.com
 that M*k»mtt**ifm coining then uo the difad vintage, and having a hard
panic to play, either by the luftre of grace*, and good example* of a
Itrict life to out-fcioe ChriftiaaUy \ or by a ioofcncfi and indulgence to
corrupt manner!, to pervert men dedicated to G o d s fervicc* or by
cruelty or menaces to gain tbofe who accounted Martyrdom their
great eft g l o r y , , aod were oow alfo defended by the power of their
own Princes » judges it beft policy to make proffers of truce aad peace
between die Cbtiftiaa ami iti own profcflioo ; and therefore in t i l
place* where iti arms were prevalent and profperous, proclaimed a free
toleration to all Religion* > but efpeciilly in outward appearance,
courted and favoured the Chriftian, drawing it* Teneot«and OoAriaec
in fome conformity to that rule, coofetuog Chrifr to be a Prophet, and
grearer then Mtfti \ that he was bora of a Virgin s that Mt>y concei-
ved by the fmeli of a Rofcttbat the bleiTed Virgin wai free from ortgi-
uil tin, and the temptations of the Devil i that Chrift watrhe Word of
C o d , and is fo fcylcd in the AUk»r**, and cured difeafet, raifed the
dead, and worked many miracles \ and by hit power, hts Difciplet did
the l i k e : and 1 have heard iome fpeakof him with much reverence,iod
w i t h h e a t t o deny Chriftt paflion j fayinp.ic were an impiety to believe
that C o d who loved, and had conferred fu much power, and To many
graces on Cbrtfr, ihouldfo far dishonour turn, a s t o d e l i v c r him into the
hands of the Jews.who were the woritand mod fcorned of men 5 or to
• he death of the Croft, which was taemoft infamous and vile of all
punifhmeots.
In this manner they feemed to make a league with Christianity, to
oe charitable, modeft, and well withers to its profeffors ; and i/jif
mtl himfelf fays in his Althntm t h u s : O infidels, 1 d o not adore whsc
you adore, and you do not adore what 1 worfbip5 oblerve you your
law, and 1 will oblerve mine : And for a faither aiTurance of his to-
leration of Chriftianity, and evidence to the world, that hi. intention
was neither to perfecute nor extirpate their Religion s he made this
following Compact, the original of which was found in the Monificry
o f Fryars on Mount drift, ncer Mount tiitmut ( which it within one
days journey o f Utcht, and i. the place where the M*himtt*u Pil-
grims make their Ctrl** or Sacrifice before rhey enter that C i t y , at
we (hall hereafter have occalion to fpeak of more at Urge) and, as it ii
fa id, was tra o f ported to the Kings Library in ft*»(t > which becaufe
it is ancient, and of curiosity, it will sot be impertinent to be inferred
here.
"bUhtmu Seat from C o d to teach mankind, and declare the Divine
" Commifiion in truth, wrote thefe things. That the caufe of Chriili-
" an Religion determined by C o d , might remain in all pans of the
" Eeft, and of the W e f t , as well amongft, the inhabitants, as ftrangert,
" neer and remote, known, and uokoown -. to all thefe people I leave
" this prefeot writing, as an inviolable league, as a decifion of all far-
" ther controvcrfirs, and a law whereby juftice is declared, and ftricr
" obfervance enjoyoed. Therefore,whofoever o f the M*ftlm*u F a i t h * >
"fhall neglect to perform thefe things, arid violatetbis league, and after EJJ!"£i
" t h e m a n n e r of Infidels break it, and tranfjerefs what I command here-«««j« i?mu
, l w W w k
" i n , he breaks tne C o m pa c~f of C o d , rcfiftt his agreement, and c o n -
"tenuis his Tcftamcm, whether hebe a King, or any other of the faith-
O J ful.
" f u l l . By this agreement, whereby 1 have obliged my felf, and which
" t h e Christians have required of me, and in my Name, aod in the tunic
" o f all my Difciples, to cater into a Covenant of C o d with them, and
" L e a g u e and Teframetst of the Prophets, Apoftles e l e c t , aod faith-
" f u l Saints, and bletTed of times paft and to come. By this Covenant,
• ' I f a y , andTeftamenr of mine (which I will have maintained with as
" m u c h R e l i g i o n , a s a Prophet MilTtonary, or as an Angel oext to the
" Divine Majefty, it ftria in hit obedience towards C o d , aod to o b -
s e r v a n c e to his L a w and C o v e n a n t ) 1 promife to defend their
" J u d g e s in my Provinces, with my H o n e and Foot, Auxiliaries, and
" o t h e r my faithful followers) and to preferve them from their enc-
o m i a , whether remote or neer, and frcure them both in peace and
«• w a r : and to protect their Churches, Temples, Oratories, Moaafte-
'«ries, and places of Pilgrimage, whercfoevcr fcituated, whether in
n Mountain or V a l l e y , Cavern or Houfe, a Plain, or upon the Sand, or
• < in what fort of edifice foever : alfo to preferve their Religion and
« t h e i r goods to what part foever thev are, whether at Land or Sea,
<< Eaft or Wefr, even as I keep my felf'and my Sccptcr,and the faithful
« believers of my own people. Likewife, to receive them into my
*< protection from all harm, vexation, offence and hurt. Moreover, to
•< repel thofc enemies which are orTenfive to tbem and me, and ftoutty
<• to oppnfc them both in my ownperfon, by myfervaots, andalt others
« of my people and Nation. Forllnce I am fet over them, 1 ought to.
« preferve and defend them fiom at! adverfiry, and that on evil touch
•« them before it fir ft atflifi mine, who labnur in the fame work. 1
promife fartberto free them from thofe burthens which confederates
" luffer, cither by lonesof mony or impolirion. > fo that they (hall be
" o b l i g e d *° pay nothing but what they pleafe, and no moleftatiou ui
" injury fhall be offered them herein. A f&ifhop Uialt not fa: removed
" f r o m his D i o c e f s , or a Chrifrian compelled to renounce bis faith,
« or a Monk his profefiion, or a Pilgtim dtfturbed in his Pilgrimage,
" or a Religious man in hit C e l l : Nor (hall their Churches be deftroy-
" e d , or converted into Mofques : for w h o l o e m r doth fu break t h i s
« Covenant of G o d , oppofes the M e O n g e r of C o d , and fruftrates t h e
J
> Divine Teftament. No impoiition fnail be b i d upon Frvars or B i -
•« (hops, nor any of them who are not Ivable to Taxc»,unlefsitbe with
" tbetr own eonfem. And the T a x which fhall be required from rich
11
M e r c h a n t s , and from Fifbermen of their Pearl, from Miners of t h e i r
« Precious Stones, C o l d aod Silver 1 and all other rich aod opulenc
« Chriftians, (ball not exceed above 11 (hillings yearly j and i: ( h a l l
" a l i o be from them whn are conltant inhabitants of the p l a c e , and
" not from T r a v e l l e r s , and Men of an uncertain aboad •> for they fhall
" not be fubjeft to impofitions or contributions, unlefs they are pof-
" feflors of inheritance of Land or Eftate* for be which is lawfully
" fubjelr to pay mony to the Emperour, fhall pay as much as another,
" and not more 5 nor more required from him, above his facuiry and
" ftreogtb. In like manner, he that it taxed for his Land, Honfei or
fc " Revenue, (hall not be burthened immoderately, nor opprefTed w i t h
" greater T a x e s then any others rbat pay contribution ; Nor (hall t h e
" confederates be obliged to go to War with the MtJTelmtmi artainft
" their enemies, either to fight or dii'cover their Armies, becaufe it i.
" not
" ."U of duty to « confederate, to be employed in Military attain *
" but rather this Compact is made wire them, that they m a y be the l e d
«' oppreiTed > but rather the M«£tlmtmt (ball w a t c h , a n d ward.and de-
f e n d t h e m : And therefore, that the}' b e s o t compelled t o g o forth t o
«* right, or encounter the enemy., or rind Hon'e or Arm*, unlefs they
voluntarily furnifh them t,*»nd he who (hall thui willingly contri-
»• b u i e , fuall be recompenfed and rewarded. No MtffkHmam (hall infeil
the Chtiftiam, nor contend with t h e n in any thing but in kindnefi,
" bur treat them with all courtcfie, and abftain from all oppreffion or
" violence towards them. If any Cfariftian commit a crime or fault, it
<• mall be the part of the M*§tlmt* to affift him, intercede and give
«' caution for him, and compound fur hi. mifcartiage \ liberty (hall al-
«' fu be g i v e n him to redeem hi* lifc,nor (hall he be forfaken, nor b e d e -
«• rtiiuie ot help, b e c a u f e o f the Divine Covenant which it with them,
•'"that thev w o u l d enjoy what the Utjjtlmtmi enjoy, and fuller what
•' they fuller : and on the other fide, that the UfJJtlmtmi enjoy what
«« they e n j o y , and fuller what they i'ufter. And according tothii C o -
« r c n a o t , which is by the Chriftians julr requeft, and according to that
• * e n d e a v o u r which u fo required for confirmation of its Authority ,
«' y o u ate obliged to ptotecr them from ail calamity, and perforin alt
" o f t e n of g o o d will towardt them.fo that the Mtfitlmsmt m a y b e (ba-
" reri w i t h them ro profperity and adverfity. Moreover, all care ought
" to be had, that no violence be offered t o t h t m , at to matters relating
" to marriage, viz. T h a t they compel not the Parent* to match their
" D a u g b t e r i with MtJJtlmtmi: Nor (hall they be molefred for refufal,
»' cither to g i v e a Bitdcgroomor a Bride* for this is an a£r wholly v o -
" luntarv,depending on their free-well and plcafure. But if it happen
" that a Chriftian W o m a n lhall joyn with a Mtjftlmtu, he i> obliged to
•« g i v e her liberrv of conscience in her Religion, that (he may obey her
4
• Ghoftly Father, and be inftrutSed in the Doctrines of her Faith witb-
" out impediment >, therefore hefnall not di quiet her, either by threat-
•* ning divorce, or by follicitattons to forfake her Faiths but if he
" w a l l be contrary hereunto, and moleft her herein, he defpifei the
•' C o v e n a r r of C o d , rebels agaiofr the Compact of the Mcfienger of
" C o d , and it en t red into the number of Ivan. Moreovet.whenChri-
" ftiaiis w o u l d tepair their Churciiei or Convents, ot any rhiag elfeap-
•« pertaining unto their Worthip, and have need ot the liberality and
" afliltaoceof the Mtfftlmamt hereunto, they ought to contribute, and
" freeiv to beftowaccordingtotbeir ability not with intention to re-
c e i v e it again, burgr-.it* \ and at a good wilitowards their Faith, and
*« to tnlrll the Covenant of the MelTenger of C o d , confidering the obli-
•• gatton thev have to perform the Covenant of C o d . a n d the compact of
" the Mefleoger of C o d . Nor (hall they opprefs any of them l i v w g
" amoogft the Mtfttmswi, nor hate them, nor compel them to carry
* L e t ret i, or (hew the w a y , or anv other manner force them : for be
w h i c h exercifes anv maotier of thi» Tvraonvagainft them,itanopptef-
« f o r , and an » d v f a r y to the MeiTeoger of G o d , and refractory to his
er
" Precepti. T h e f e are the Covenanti agreed between Mthtmti the
" M c f i e n g e r of C o d , and Chriftians. Eut the conditions on which J
" b i n d thefe C o v e n s on on their Consciences,arethefe: T h a t ooCnr:-
" f t i a o g i v e any entertainment to a Souldier, enemy tothe M*ftlm*w.;
www.çizgiliforum.com
" or receive htm in his boufe publickly or privately t, that tbey re-
" ceive none of the enemies of the Mt£tlm*mt as fojouroers into their
t
" Houfes, Churches or religious C o n v e r t \ nor under-hand funifb the
*' C a m p of their enemies with Arms, Horfe, Men.or ma in tain any inter-
" courfe or correfpeadencc with t h e m , by contracts or writing j but
*• betaking themfelves to fome certain place of abode, (ball attend to
" the p r e t e n t i o n of themfelves, and to the defence of their Religion.
" T o any Mitftlmtm and bis Beads, they (ball give three dayseorcr-
,:
tainment with variety of Meat i and moreover, (ball endeavour to
" defend them from all misfortune and trouble \ fo that if any M*fftl-
" araafhall be defirout, or be compelled to conceal bimfclf in anv of
" their hottfet or habitations, they (hall friendly hide him, and delivet
" him from the daogcr he is in, and not betray him to hit enemy : and
'< in this manner the Chriftians performing Faith on their l i d e , w h o -
" fnever violates any of thefe conditions, aud doth coutrarily, (hall be
" deprived of the benefits contained in the Covenant of C o d and his
" Mcfienger > nor (hall be deferveto enjoy thefe priviledges indulged
" to Biflinpi and Chriftian Monks, and to the believers of the content*
" o f the Mtb*t*n. Wherefore I do conjure my people by C o d and
" h i s Prophet to maintain thefe things faithfully, and fulfil them, in
** what part foever of the world they are. A n a the Meffengerof C o d
" (ball recommence them for the fame \ the perpetual obfervation of
" which he feriouQy recommends to them, until the day of judgement,
" and diflolution of the w o t l d . Of thefe conditions which Utitmtt
" the Mcfienger ot C o d hath agreed with the Chriftians, and hath en-
" i o y o e d , the witnetTes were
Ain-Stttt Ajftdiqu, Omar htm'tltbtrti.
" Ubm*u ttm Af*m, Alt htm dH-itltt,
" with a number of others ; the Secretary war Muni* ttm aki S»f<$m,
" a Souldier of the MeiTeoger of C o d , the lift day of the Moon of the
" fourth Month, the fourth year of Htgirj in Mtdimt. Mar Cod
" r e m u n e r a t e thofe w h o are wimefTes to this writing. Praife'be to
" C o d the Lord of all creatures.
T h i s Covenant or Articles with Chriftians (howfoever denyed by
the r<"4' to have been the act and agreement of M*b*mtt) is yet by
very good Authors taken for real, and ro have been a: that time con-
firmed when bis Kingdom was weak, and in its infancy, and when he
W a r r e d with the Arttttmi: and feaiing likewife theenmity of the C h r i -
ftians (not to be affaulted by t w o enemies at once) fecured himfelf
by this religious L e a g u e , made in the Monafrery of frjtrt, in Mount
Ctrmtl, from whence that ftrict O r d e r have their denomination. But
mark now w e l l tdtbtmtt in the fequel obferved this L a w ; As loon as
bit Government increafed, and that by Arms and bad Arts he bad fecu-
red bis Kingdom, he writes his Chapter of toe S w o t d , called fo perhaps
becaufe the firft words of it are often engraved 00 the T*r{, Cymeterr
made at Dtmtftm, and on their Bucklers and other forts of A r m s : And
another C h a p t e r in the Altktrtm, called the Chapter of Battel (which is
always read by the Twt*/ before they go to f i g h t ) and therein his mo-
defts words ( i f y o u adore not what I adore, let your Keligioo be to
y o u , and mine to me) and other promifes of toleration and indulgence
to the Chriftian R e l i g i o n , were changed to a harder nptei and hi*
Edicts

Edicts w e r e ılıca for bloud aud ruine, »ad eaOavcmem of Christians:
W h e n y o u inert with Inâdcls, faith he, cut off their heads, kill them,
t a k e them prifooers, bind them, uatil either you think fit to five them
liberty, or pay their ranfom > and forbear not to perfecute thedi, until
they have laid d o w n their Arms aod Submitted. A n d thi< it that fort
ot toleration the Turkj {(ive to the Chriftian Religion i they know they
caonot force mem Willi,nor captivate their Conlciencei,ai well at their
bodies * but what meant may b e u f e d to reader them contemptible, 10
m a k e them poor, their lives uncomfortable, aod the iotereft of their R e ­
ligion w e a k and defpicable, arcpracrifed with divers Arts and T y r a n ­
n y , that their toleration of Christianity it rather to affliâ and perfecute
it, then any grant of favour or difpenfatian.
T h e Unlumu** R e l i g i o n tolerates Chriftian Churches and Houfes
of D e v o t i o n , in placet where they have been anciently founded, but
a'dutits not of holy Buildings on new foundations} they may repair
the old C o v e r i n g s and Roofs, but cannot lay a ft one in a new place
Cunl'ccratcd to D i v i n e S e r v i c e ) nor if Fire, or any accident d e (troy the
Supc-rfiruâure, may a n e w ftrength be added to the foundation, where­
with founder prop it for another Building { fo that ac la ft the Chriftian
C h u r c h e s in thofe Dominions muft ncccfİariiy come to ruine, at many
alreadv have Submitted to the common fate of rime. And as it hap­
pened in t h e great and notable Fires of G*Ut* firft, and then of Ctmfi*m-
timtfU, in the year i$iot that many of the Chriftian Churches and
Chappi-U were brought to Afhes i a n d afterwards by the Piery and
Z e a l of Chriftians fcarce re-edified, before by publick order they were
thrown d o w n again into their former heaps, being adjudged contrary
to t h e T u r k i f h L a w , t o permit Churches again to be reftored, of which
no more remained then the meet foundation.
LAİKLİK ÜZERİNE G Ü N C E L YAZILAR
Cumhurbaşkanına Açık Mektup
Sayın Cumhurbaşkanı,
Son iki hafta içinde yaptığını açıklamalarla geçmişte olduğu
gibi günümüzde de gündemi belirlediniz. Birbirinden önemli
üç konuda üç yorumunuzu ilgiyle izledi Türkiye.
Neydi bu konular?
İlkin, 'Anayasal Vatandaşlık' üzerinde durdunuz.
ikinci olarak, devlet ve laiklik konusuna değindiniz. Bir TV
programında 'Devlet laik olur, kişiler laik olamaz' dediniz.
Üçüncü olarak da TSK ve iktidar ilişkisi hakkındaki görüşle­
rinizi açıkladınız.
Devlet-Din ve Ordu, sadece Türkiye'nin değil tüm ülkelerin
ortak paydasıdır. Bu konularda görüşlerinizi net ve açık olarak
belirtmiş olmanız, Türkiye'nin siyasetine dinamizm katmıştır.
Bir tartışma ortamını başlatmış olmanız Türkiye'nin 'düşünce
ve fikir' üretmeye duyduğu acil ihtiyacının göstergesi olduğu
kanısındayım.
Yanlış veya doğru fikirlerimizi tartışabilir olmamız, hiç tar­
tışmamaktan iyidir. Meseleye bu açıdan bakılırsa bir cumhur­
başkanının asli görevlerinden birinin de ülkesindeki hür 'fikir'
tartışmalarına doğrudan katılım sağlanması olduğu açıkça gö­
rülür. Nitekim cumhurbaşkanının bu özelliği T.C. Devleti'nin
Anayasası'nın 103. maddesinde yer alan Cumhurbaşkanlığı An­
dı' nda vurgulanmıştır (temel hürriyetlerle ilgili ibare).
Bu nedenle yukarıda belirtilmiş olan üç konuda, kanımca ek­
sik ve hatalı bulduğum bazı hususlara dikkatinizi çekmeyi bir
yurttaşlık görevi ve aydın sorumluluğu olarak görüyorum. Bu
eksik ve hataların, sizden çok, çevrenizden size iletilen bilgi ve
enformasyon düzensizliğinden kaynaklandığını düşünüyorum.
97

98 Laiklik
Anayasal Vatandaşlık Olur mu?
Sayın Cumhurbaşkanı,
T.C. Devleti Anayasası'nın 1. Kısım/Genel Esaslar I. Devle­
tin Şekli/Madde 1 aynen şöyledir:
"Türkiye Devleti bir Cumhuriyet'tir."
Açıkça görülebileceği üzere Türkiye Devleti, bir 'İslam' Cum­
huriyeti ya da 'Demokratik' Cumhuriyet olarak değil, sadece bir
Cumhuriyet olarak tanımlanmıştır. Aynı zamanda da bu tanım­
lamayla Devlet, Cumhuriyet'in anlam, önem ve kapsamıyla 'sı­
nırlandırılmıştır'. Ve yine açıkça görülebileceği üzere Türkiye
Devleti bir 'Anayasal' Cumhuriyet olarak da tanımlanmamıştır.
Bu durumda Türkiye'de yaşayan ve T.C. Devleti tarafından
'Vatandaş' olarak kabul edilmiş olan herkes sadece Cumhuriyet
Devleti'nin vatandaşı statüsündedir. Anayasal Vatandaş değil­
dir. Anayasal vatandaşlık, eski ve 'eyfl/eflerden kurulu birleşik
ya da federe sistemlerde vardır; Uniter Devlet sisteminde sayı­
sız sakıncaları beraberinde taşır. Türkiye'de 'bölgecilik' ve 'eyalet'
sistemi olmadığı için Anayasal vatandaşlık da düşünülemez ka­
nısındayım.
İkinci itirazımı izninizle Milli Egemenlik'e dayandırarak
açıklamak istiyorum.
T.C. Anayasası'nın 5. maddesi Devlet'in temel amaç ve gö­
revlerini düzenlemektedir. Türk milletinin bağımsızlığı, bütün­
lüğü ve bölünmezliği bu maddede belirtilmiştir. 6. maddede
Egemenlik açıklanmıştır. Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir.
Egemenliğin kullanılması hiçbir surette hiçbir kişiye, zümreye
veya sınıfa bırakılamaz. Hiçbir kimse veya organ kaynağmı
Anayasa'dan almayan bir devlet yetkisini kullanamaz.
Bu iki maddede açıkça belirtildiği üzere Türk milleti ege­
menliğini 'Anayasa'nın koyduğu esaslara' göre, yetkili organları
eliyle kullanır.
Burada dikkatffhizi çekmesi gereken iki husus vardır.
a) Türk milletinin egemenliğinin T.C. Anayasası aracılığıyla
kullanma 'hakkı nın kayıtsız şartsız kendisinde olması keyfiyeti­
dir. Egemenliği kullanma hakkı ve yetkisi kişilerde değil, Mil-
lef in kendisindedir.
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altmdal 99
b) Egemenliğin kaynağı Millet'tir, kişi, zümre veya sınıf de­
1
ğildir. Anayasa'ya önceliği (priorité) olan Milli Egemenlik tir.
Egemenlik Anayasa'ya değil, tersine Anayasa Egemenliğe tabidir. Oy­
sa birleşik bir devlette başkanlık sistemi uygulanıyorsa bu önce­
lik 'Anayasa'ya geçer. Tıpkı ABD'de olduğu gibi. Türkiye'de
başkanlık sistemi olmadığına göre, Egemenlik henüz Anaya­
sa'ya olan önceliğini korumaktadır. Egemenlik bir milletin
'Meşruiyeti' için olmazsa olmaz önkoşul (sine qua non) olduğu
için Uniter Türkiye Devleti'nde Anayasa'ya tabi kılınmaz.
Üçüncü ve son husus, vatandaşlıkta dikkatten kaçan bir hu­
sustur. Anayasa'nın I. maddesinde 'Türk' Devleti değil, 'Türki­
ye' Devleti denilmiştir. Dolayısıyla Türkiye Vatandaşlığı kabul
edilmiştir, herkesin mutlaka Türk olması zorunluluğu ortadan
kaldırılmış ve ırkçı bir zihniyetle değil, uygarcı bir bakış açısıy­
la değerlendirilmiştir. Türkiye vatandaşı olan herkes, Türk so­
yundan olmak mecburiyeti altında değildir.
Devlet mi Laik, Kişi mi?
Sayın Cumhurbaşkanı,
Hayatımın son 21 yılını fiilen Din-Devlet ve Laiklik ilişkileri­
ni dünyanın çeşitli ülkelerinde araştırmakla geçirdim. Bu konu­
da kitaplar yazdım, sayısız makale yayınladım ve konferans
verdim. Devlet mi Laik, kişi mi Laik tartışmasını da 1986'da ya­
yınlanan Laiklik (Süreç Yay.) adlı kitabımda tartışmaya açtım.
Vaktinizi almamak için hemen belirteyim ki, Avrupa'da
özellikle de Fransa'da ve Katolik âleminde size aktarılan bilgi­
nin tersine 'Kişiler Laik Olurlar'. Ve yine size aktarılan bilginin
tersine Avrupa'da 'Devlet Laik olamaz'. Devlet, tüzel bir 'kişilik­
tir', ne Dini olur ne de Laikliği... Laik ve/veya Seküler olan Ana-
yasa'dır, Devlet değil.
Yine Avrupa'da ve Katolik âleminde örneğin Papa, aynı an­
da hem 'Seküler/Laik' hem de 'Ruhani' olmaklığı bir arada taşır.
Papa Vatikan Devleti'nin Cumhurbaşkanı olarak 'Seküler'air.
Ve aynı Papa, aynı anda Katolik âleminin de 'Ruhani' önderidir.
 Laiklik
100
Papa, örneğin Kudüs'e 'Sektiler' devlet başkanı sıfatıyla gider,
Ruhani önder olarak gidemezU).
Bu konu Türkiye için tahminlerden de ötede önem taşır. Tür­
kiye'de 'Laiklik ve Sekülarizm' tartışmaları henüz yenidir. Kanım­
ca sürdürülmesinde yarar vardır. Türkiye'de 'Laisizm' yeniden
tanımlanmalı ve 'Seküler' olanla arasındaki farklılıklar açıkça
gösterilmelidir. Ayrıca Laisizm, Sekülarizm ve Ateizm'in birbi­
rinden 'esasta' ayrıldıkları hususlar da gösterilmelidir kanısın­
dayım.
Ordu ve İktidar
Sayın Cumhurbaşkanı,
Hiçbir politikacı Ordu'ya dayanarak siyaset yapmamalıdır,
diyorsunuz. Bu görüşünüze katılmayacak 'sivil' çıkmaz herhal­
de. Ama sivil siyasetçiler de ister istemez TSK'ne 'Siyaset' üret­
mek zorundadırlar. Siz böylesi bir 'Siyaset'm üretilmekte oldu­
ğuna kani misiniz? Kanımca siviller, askerler için üst düzeyde
siyaset üretememektedirler. Ve Türkiye'nin en önemli sorunla­
rından biri de budur. Türkiye'de sivil kadrolar ve partiler, özel­
likle günümüzde kendi taraftarlarına artık bir İdeal ve Umut'
aşılayamaz duruma düşmüşlerdir. 'İdeal ve Umut'tan yoksun bı­
rakılan geniş kitleler bir 'Doğruluk ve Dürüstlük' sembolü olarak
TSK'ni 'İdealize' etmeye başlamışlardır. Bu keyfiyet, TSK'nin is­
teğiyle değil, çaresiz bırakılan kitlelerin duydukları 'Güvensiz­
likleri doğmaktadır. Saygılarımla...
(Yeni Günaydın, 26 Mayıs 1994, Perşembe)
SAHTE TARİH, SAHTE KİMLİK DEMEKTİR
İstikrar (=Stability) kavramına ülkemizde çok değinilmesine
rağmen, ilginçtir ki gereken bilimsel önem verilmemiştir. Oysa
istikrar Batı Avrupa'nın iktisadi ve siyasi literatüründe yer alan
temel kavramlardan biridir. Söz konusu kavram Batılı diploma­
tik çevrelerde olmazsa olmaz önkoşulu kabul edilen bir başka
kavramla, Dengelilik (=Equilibrium) kavramıyla ele alınır. Den-
gelilik, klasik ve yerleşik eşitlik anlayışından çok farklı bir kav­
ramdır. Diğer bir anlatımla dengelilik, sadece zihinsel bağlam­
da var olan, ama doğasal gerçeklikte var olmayan soyut eşitlik
fikrinden ayrı olarak olayların ve nesnelerin birebir özdeşlikle­
rini öngörmez. Dengelilik, doğada ve evrende değişimin kalıcı
olduğu gerçeğini göz önünde tutarak geliştirilmiş bir fikirdi.
Buna göre olaylar ve nesneler kendi içlerinde kalıcı olan ilişkile­
rinde de bu değişimselliğin yönlendiriciliğine göre 'etki-teyki'
gösterirler. Kısacası olaylar ve nesneler, dengelilik ilkesine göre
hem kendi içlerinde değişimler yaşarlar hem de bu değişimlerin
yönlerine göre yeni ilişkilere girerler. 19. yüzyılın sonunda, 20.
yüzyılın başlarında Batı Avrupa'da Dengelilik ilkesi üzerine in­
şa edilmiş felsefi ve siyasi akımlar çok revaçta olmuşlardı. O za­
manların Rusya'sında ise Ekilibrist denilen sanat ve kültür akımı
oldukça etkili bir akımdı.
Bu kısa açıklamalardan sonra şu söylenebilir: Değişimin
dengesi (dengeli değişim) istikrarın esasıdır. Değişimin denge-
selliğinde meydana gelecek olan kırılmalar istikrarı bozarlar. Bu
kaziye siyasetçiler tarafmdan bilinmesine rağmen ne yazık ki
uygulamada daima sorunlar yaratır. Bu nedenle de ülkedeki
hassas dengeler bazı yetkisiz ve sorumsuz unsurlarca tek yanlı
olarak kullanılırlarsa bundan en çok dış ve düşman güçler ya­
rarlanırlar. Çünkü değişimin dengesini 'kıran' en önemli unsur,
mevcut dengeleri tek yönlü, tek çıkara hizmet etmesi gereken
101
102 Laiklik
tek taraflı bir araç olarak görmektir. Son on yıldır Türkiye'de
olan da budur.
Son on yıldır Türkiye'nin hassas dengeleriyle sorumsuzca
oynanması, bunların tek taraflı olarak kullanılması neredeyse
yeni bir kural olmuştur. Bu istismardan çıkarlar uman bazı çev­
reler türemişler ve bunlar günümüzdeki bazı köprü başlarına
yerleşmişlerdir. Kategorik olarak dört alanda etkili olmaya çalı­
şan bu çevrelerin ilkini ülkenin ekonomik hayatında gözlemle­
mek mümkündür. Türkiye'nin bugünkü ekonomik bünyesi bir
değişim sürecindedir. Bu değişim modelinin esasları anlaşıldığı
kadarıyla ABD'de çizilmiştir. Büyük ölçüde Meksika örneği
üzerinde temellendirilmiş olan bu model ABDTi Türkiye masa­
sı uzmanları tarafmdan Türkiye'nin en üst düzeyde gündemine
sokulmuştur. Ancak çok yüksek riskleri göze alarak gerçekleşti­
rilebilecek olan Meksika modelinin toplumsal patlamalara çok
açık bir örnek oluşturduğu bilinmektedir. Türkiye'nin bunca so­
runları varken böylesine yüksek riskli bir modelin benimsenme­
si, kanımızca bir kumardır. Bu kumardan yarar umanlar, sonuç­
ta sadece kumarhane sahiplerinin kazançlı çıktıklarını asla
unutmamalıdırlar!
DEĞİŞİMSELLİĞİN dengesini ve istikrarını bozabilecek
ikinci etken siyasal alanda ortaya çıkan istikrarsızlaşmadır. De­
mokrasilerde özgürlüğün sınırlarının olamayacağını savunan
bazı çevreler bu sahte varsayımın ardına sığınarak ülkeyi bir si­
yasal kaosa doğru sürüklemektedirler. Tek taraflı olarak kulla­
nılan siyasal değerler sadece çok dar çevrelere yarar sağlamak­
ta, ama ülke bütünlüğü açısından zararlı olmaktadır.
Üçüncü etmen toplumsal alanda ortaya çıkan istikrarsızlaş-
hrma eylemidir. Son yıllarda Türkiye'de hızlı bir toplumsal de­
ğerler erozyonu yaşanmaktadır. Rüşvet, iltimas ve adam kayır­
macılık vb. gibi her devirde ve her ülkede rastlanabilen olgular,
hazindir ki Türkiye'de artık sınır tanımayan boyutlara ulaşmış­
tır. Bu yozlaşmanın kaçınılmaz sonuçlarından biri de devletin
en çok sorumluluk getiren makamlarına bazı bilgisiz ve yete­
neksiz kimselerin atanmaları olmaktadır.
Dördüncü etmen tarihsellik alanında ortaya çıkmaktadır.
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 103
Türkiye'de nasıl bir tarih bilinci olmalıdır, sorusundan hareket­
le ortaya atılan tezler giderek tez olmaktan çıkmışlar ve tarih bi­
lincini yenileştirmek şöyle dursun, istikrarsızlık ve dekadans
için zemin hazırlamaktadırlar. Türkiye'de belirli bir çevre yeni
bir tarih bilinci oluşturmaktan çok, mevcut tarih anlayışlarını
yönlendiren dinamikleri saptırarak yanlış bilgilendirmeye (de-
zenformasyon) dayalı bir sahte tarih kuramını yerleştirmeye ça­
lışmaktadır. Buna göre ne Anadolu tarihi, ne Osmanlı tarihi ne
de Cumhuriyet tarihi özgün dinamiklere sahiptir; bunların tü­
mü en azından çalıntıdır ya da yalandır. Resmi tarihe yöneltilen
eleştirilerin de bu çevrenin gözünde bir anlamı yoktur. Onlara
göre, mealen söylenirse, barbar Türkler ve 'çağdışı' Müslüman­
lık Anadolu'nun tüm özgün uygarlıklarını yok etmişlerdir!
Bu dört alanda ortaya çıkan istikrarsızlık, giderek Türki­
ye'nin yöneldiği değişim programının hassas dengelerini boz­
maya başlayacaktır. Sahte tarih yaratma çabası içinde olanlarm
Türkiye'de sahte tarih anlayışına uygun 'sahte kimlikli' bireyler
oluşturmak istedikleri bellidir. Bu tip girişimler sonucunda Tür­
kiye'deki hassas dengeler sismik sarsıntılara uğrayabilirler.
Bundan da en büyük zararı da başta Anadolu'da yaşayan insan­
lar çekerler. Türkiye'yi istikrarsızlaştırmayı umut edenlerin bu
olası istikrarsızlaşmanm etki alanının da çok geniş olduğunu
unutmamaları gerekir. Türkiye'deki fay kırılmasının sarsıntıları
Adriyatik'ten Çin Şeddi'ne kadar uzanır. Bizden hatırlatması.
(Yeni Günaydın, 12 Ekim 1993, Salı)
 TÜRK CASUSUNUN GİZLİ MEKTUPLARI

1699'da Osmanlı Padişahı Sultan II. Mustafa ile Habsburg-

Avusturya İmparatoru I. Leopold arasında imzalanan Karlofça
Antlaşması'nm Türkler için yüz kızartıcı bir yenilginin ve faci­
anın belgesi olduğu çok yazılmış ve söylenmiştir. Batılı tarihçi­
lerin bu görüşü Türkiye'de de kabul görmüştür. Ancak böyle
düşünmeyen bazı Batılı tarihçiler de vardırlar.
İngiliz tarihçi Alan Palmer de bunlardan biridir. Palmer'e
göre Karlofça, Osmanlı için bir facia değildir; tarihin akış dina­
miklerine uygun bir gelişmedir ve Osmanlı'da yeni bir toprak
ve vergi formları -İdari Reformlar sürecini diyebiliriz- düzenle­
me ihtiyacını ortaya çıkardığı için 'yeniden yapılanmayı' bizzat
devlete sokan antlaşmadır.
Palmer'in yorumuna şunları da ekleyebiliriz:
Karlofça'dan sonra II. Mustafa'nın Şeyhülislam'ı Feyzullah
Efendi ile yenileştirmeci kanadın temsilcisi son Köprülü Amca­
zade Hüseyin Paşa arasında başlayan yeniden yapılanma tartış­
maları etkilerini özellikle 18. ve 19. yüzyıllarda göstererek Os­
manlı'nın en az iki yüz yıl daha ayakta kalabilmesini sağlamış­
tır. Osmanlı'da kültürel ve idari alanlarda yenileştirmecilik fik­
rinin ortaya çıkması kaçınılmaz olarak Osmanlı'daki din ve
devlet ilişkilerinin yeniden ele alınması zaruretini de beraberin­
de getirmiştir.
Ama Karlofça'nm kanımca en fark edilmemiş etkisi bugüne
kadar üzerinde hemen hiç durulmamış bir alanda kendisini
göstermiştir. Bu alan dil ve rasyonalizm-akılcılık bağlantısında-
dır. Karlofça ile birlikte Osmanlı devlet geleneğine çok ilginçtir
ki ilk kez Batı Hıristiyan çevrelerinde aydınlar arasında tartışı­
lan devlet ve din (kilise) ilişkilerinin yeniden nasıl düzenlenme­
si gerektiği tartışması girmiştir. O yıllarda Avrupa'da henüz ye­
ni kurulan Milli Kiliseler'de o zamana kadar Latince yapılan

105
 Laiklik
106
ayinlerin milli dille yapılıp yapılamayacağı tartışmaları vardı.
İlginçtir ki bu tartışma günümüzde Fransa'da hâlâ sürmektedir
(Fransa'da Katolik Kilisesi'nde ayinler Papa'nın isteği hilafına
hâlâ Latince yapılmaktadır, Fransızca değil).
Karlofça Antlaşması dili itibariyle Osmanlıca ya da Almanca
olarak kaleme alınmamıştı; Latince idi. Latin düşünce sistemati­
ğini yansıtıyordu. Kuran ve şeriatın dil-düşünce birliğini değil,
Katolik düşünce sistematiğinin ve Batı Hıristiyan âleminin dev-
let-din ilişkilerini düzenleyen iç mantığını yansıtıyordu. Os­
manlı bu nedenledir ki kendi mantığıyla ve İslami şeriata uygun
hazırlanmış bir metne göre değil, kendisiyle ilgili olarak Hıristi­
yanlar tarafından hazırlanmış bir metne taraf olmuş ve imza at­
mıştı. Bu yüzden de Karlofça ile Osmanlı kendi topraklarında
yaşayan Katoliklere ve Avrupa'dakinden çok daha fazla haklar
vermek zorunda kalmıştı. Bu beklenmedik haklar daha sonraki
yüzyıl içinde, başta Avusturya olmak üzere Polonya, Çekoslo­
vakya, Ukrayna ve İsviçre ile Almanya'da dinsel-çoğulculuk
akımlarının gelişmesinde önemli etken olmuşlardı.
Avrupa'da Laikleşme Çabalan
Avrupa'nın doğusunda sonu Karlofça ile noktalanacak olan
Osmanlı-Habsburg rekabeti sürerken, Orta ve Batı Avrupa'da
aydınlar ve kilise arasında amansız bir dinsel özgürlük mücade­
lesi vardı. Başta İngiltere, İtalya ve İspanya ile o zamanki adı İs­
panyol Hollanda'sı olan Belçika ve Hollanda'da aydınlar 16.
yüzyılda ortaya çıkmış olan Protestanlığın ve 30 yıl süren (1618-
1648) Din Savaşları'nın etkisiyle bugün kısaca Vatikan diye bili­
nen Roma ve Papalığa karşı gizli bir savaş sürdürüyorlardı. Bu
aydınların aralarında Ateistler (Tanrıtanımazlar) olduğu gibi,
hem Ateizm'e hem de Papalığa karşı çıkan bağımsızlıkçı deni­
len aydmlar da vardı. 17. ve 18. yüzyılın bu aydınlarının savun­
dukları fikirler günümüzde birçok devletin anayasalarına gir­
miş bulunmaktadır.
Katolik Kilisesi'ne karşı sürdürülen mücadelelerde sayısız
insan ölmüştür. Canlı canlı yakılan kadın ve erkeklerin sayısı
www.çizgiliforum.com
Aytıtnç Altındal 107
milyonlarla ifade edilmektedir. Sadece Engizisyon sırasında üç
milyona yakın insanın hayatlarını kaybettikleri bilinmektedir.
Tanrı'nın adaleti adına yapıldıkları öne sürülen bu kıyımlarda
kilise daima odak noktası olmuştur. Gerçektir ki, tarihte Müslü­
manlar tarafından öldürülmüş Hıristiyanların sayısının nere­
deyse yirmide biri kadardır. Sadece 1915-1945 yılları arasındaki
30 yıllık dönemde Hıristiyanlığın devlet tarafından tanındığı İS
325 yılma kadarki 300 yıl içinde öldürülmüş Hıristiyanların sa­
yısının iki yüz katı kadardır.
Türk Casusunun Mektupları
1684-1694 yılları arasında Avrupa'da tartışılmış kilise karşıtı
bildirilerin en ilginçlerinden biri İngiltere'de yayınlanmış olan
Bir Türk Casusunun Mektupları başlığını taşımaktadır. Bu mek­
tupların yazarı -ya da yazarları- muhtemelen Türk ya da Müs­
lüman değillerdi. Kilisenin intikamından korkulduğu için bu
bildirilere böyle bir başlık konulmuştu ve tüm sorumluluk
Türklerin üzerine atılmıştı. Nedir ki bu gizli bildirilerde aynı
dönemlerde Osmanlı toplumunda var olan dinsel hoşgörü ve
yapı ile bağlantılı zamanının çok ilerisinde olan fikirlere paralel
fikirler savunulmaktaydı. Mektuplarda doğaya ve çevreye bağ­
lılık duyulmasının Allah'a bağlılık duyulması için araç oldukla­
rı fikri işlenmişti. Yine çok ilginçtir ki mektuplarda Atomizm
fikri yaygınlaştırılmaya çalışılmıştı.
Tüm 18. yüzyıl düşünür ve yazarlarının okudukları bu mek­
tupların yazarı (yazarları?) kuvvetle muhtemeldir ki İtalyan pa­
pazlarıydılar. Çünkü mektupların orijinalleri Latince yazılmış­
lardı. İtalyanlar ise mektupların kaynağının İstanbul'da olduğu­
nu sandıklarını belirtmişlerdi. İngiltere'de yapılan basımda
Türk casusunun mektupları sanki bir İngiliz tarafından yazılmış
gibi gösterilmişti.
Kaynağı hiç kuşkusuz Osmanlı'da ve İstanbul'da olan bu
mektuplarda öne sürülen fikirler, belki inanmayacaksınız ama
Batı Avrupa'da henüz tartışma konusu değillerdi. Orada aynı
108 Laiklik
tarihsel dönemin İstanbul'unda tüm evrenin hareket halinde ol­
duğunu, hiçbir gök cisminin sabit olmadığını, güneşin bile böy­
le olduğunu savunan Müserrin adlı tarikat üyelerinin fikirleri II.
Mustafa'nın ve ondan sonra tahta çıkan kardeşi III. Ahmed'in
döneminde çok etkiliydiler. 1660'lı yıllarda İstanbul'daki İngiliz
Büyükelçiliği'nde görevli Paul Rycaut adlı diplomat daha sonra
yayınlanan ünlü incelemesinde, "Bu fikirler sadece Saray'da de­
ğil, hayrettir ki Harem'de kadınların arasında bile tartışılmakta­
dır. Bu da Türklerin ne kadar Ateist olduklarını göstermekte­
dir," diye yazmıştı.
I66OT1 yıllarda İstanbul'da Haremlerde 'kadınlar arasında
bile' Güneş'in yerinin sabit olmadığı tartışma konusu iken, Av­
rupalı krallar ve papazlar, Güneş'in Dünya'nm etrafında dön­
mekte olduğunu ve Dünya'nm uzaydaki yerinin sabit olduğu­
nu sanıyorlardı.
(Yeni Günaydın, 29 Ağustos 1993, Pazar)
ŞEYTAN AYETLERİ VE AZİZ NESİN
Hint asıllı romancı Salman Rüşdi'nin Şeytan Ayetleri adlı ki­
tabı çeşitli ülkelerde olaylar yarattı. Son olarak da yurdumuzda
Sivas'ta 37 kişinin ölümüyle sonuçlanan bir facianın yaratıcısı
oldu. Kitapla ilgili sayısız yazı, makale ve inceleme yayınlandı;
radyo ve TV oturumları yapıldı. Rüşdi'yi savunanlar ve ona
karşı olanlar kamplaştılar, tartıştılar ve hâlâ da sürüyor bu çe­
kişmeler.
Kitapla ilgili görüşlerimi ben de daha önce yurtdışında ya­
yınlanan İngilizce bir dergide (Link, Ekim 1989), yani kitabın ya-
yınlanışından bir yıl kadar sonra açıklamıştım. Bana göre Şeytan
Ayetleri, bırakın edebi değerinin olmasını, İngiliz dili ve edebi­
yatı için yüzkarası bir kitaptı; pornografi ağırlıklıydı ve tama­
men piyasa çıkarları dikkate alınarak yazılmıştı (İngiltere'de bi­
lenler bilirler, bu kitapların yazarlarına 'Small-Time Imposters'
yani küçük fırsatçılıklar yapan sahtekârlar denilir). Ne var ki,
yazarıyla ilgili fetvayı onaylamak da mümkün değildi. Çünkü
hem İran'm tüm İslam âlemi için böyle bir fetva verebilmesi ola­
sı değildi, hem de İslam'da yargılanmadan ve kendi ağzıyla sa­
vunma yapmadan bir kimsenin idama mahkûm edilebiluıesi
mümkün değildi.
Hazindir ki, bu kitap Türkiye'de de bir faciaya yol açtı. İn­
sanlar öldüler, yaralandılar, acı çektiler. Aziz Nesin'in girişi­
miyle kitabın Türkçeleştirilmesine çalışıldı. Aziz Nesin bunu la­
iklik uğruna yaptığmı söyledi.
Laik bir ülkede bu kitabın yayınlanması gerektiğini söyledi.
Kitabın başta Hindistan'da ve İsrail'de yayınlanamıyor olması­
na aldırmadı. Herhalde Hindistan ve İsrail laik değildiler. Peki­
yi ama Aziz Nesin laik miydi? Kendisinin Ateist olduğunu de­
falarca açıklamıştı Nesin, ama konu Şeytan Ayetleri'ne gelince
nedense Ateist değil laik olduğunu anımsayıverdi! Varsın öyle
109
no Laiklik Aytunç Altındal 111

olsun... Tıpkı European gazetesine verdiği demeçte koyu bir Ata­ ırkçı sıfatlarla anılmaktadır? Hayır, Çinliler ve İngilizler de ben­
türkçü olduğunu hatırladığı gibi. Ben Aziz Nesin'in başka ne­ zer yakıştırmalardan nasiplerini almaktadırlar. Açıkça belirtil­
denlerle cezaevine düştüğünü sanıyordum. Meğer öyle değil­ mesi gerekir ki tanıdığımız Aziz Nesin'in bu tip ırkçı ve insanı
miş! Aziz Nesin, European'a verdiği demeçte 'Atatürk ilke ve inkı­ aşağılayıcı hiçbir kitabı ve yazısı yoktur. Hatta tam tersi öne sü­
laplarını sonuna kadar korumak uğruna hapse girmiş'. Öyle yazıyor rülebilir. Öyleyse nasıl olmuştur da kadınları en iğrenç anlatım­
gazetede. Bunca yıl herkes yanılmış demektir bu. Meğer Aziz larla aşağılayan ve Hitlervari ırkçılık yapan bir yazarı, bu tip an­
Nesin, su katılmamış bir Atatürkçü ve laikmiş. Biz onu solcu ve latıma ve edebiyata kesin karşı olmakla tanınan Aziz Nesin sa­
Ateist sanırdık. Geçelim. Anlatmak istediğim bu değil. Atatürk­ vunmuştur? Fikir özgürlüğü ve laiklikle uzak yakın ilgisi olma­
çü ve Laik Aziz Nesin, hazindir ki Şeytan Ayetleri'ni okumadan yan Türkiye'deki bir kesim aydının dramının işte Aziz Nesin'in
bir girişimde bulunmuştu. Şuna inanıyorum ki, kitabı özgün di­ kişiliğinde simgelenen bu dramda gizli olduğu anlaşılır.*
liyle -çeviriden değil- okusaydı, önce kendisinin karşı çıkması
(Yeni Günaydın, 5 Eylül 1993, Pazar)
gerekirdi bu kitaba. Dinsel ve moral açılardan değil. Başka iki
nedeni var...
Birincisi, Salman'ın kadına bakışı, kitabındaki kadın tiple-
mesidir. Aziz Nesin'i beğenmiyor olabilirsiniz, ama hiç kimse
Aziz Nesin'in kitaplarındaki kadınların -Salman'ın kitabında
yaptığı gibi-, cinselliklerinden ötürü aşağılandıklarını söyleye­
mez. Aziz Nesin'in kitaplarındaki kadın tiplemesi, hangi koşul­
larda olursa olsun olumlayıcı ve insani değerlere sahiptir. Ne­
sin'in romanlarında hiçbir kadının başına Salman'ın kitabmda
kadınların başına getirdiği -ve belki de bundan Autoerotik bir
zevk aldığı- türden olaylar gelmemiştir. Nesin'in kadın tiple­
mesi, yosmalar dahil, daima idealize edilmiş genç kız, bakire
saflığındaki tiplerdir. Salman'ın kadın tiplemesinde ise kadın
tek kelimeyle aşağılanmakta ve İngilizcesi dört harften oluşan o
erkek (macho) eylemine en aşağılık koşullarda muhatap olmak­
tadır. Tam kırk yedi kez o kelimeyle yapılan eylem, sadece ka­
dını değil, erkeği de aşağılar mahiyette anlatılmaktadır.
Aziz Nesin kitabı özgün diliyle okuyabilseydi başka bir açı­
dan daha bu kitaba karşı çıkması kendisinden beklenirdi. Sal­
man Rüşdi kitabında açıkça ve alçakça 'ırkçılık' yapmaktaydı.
Salman'ın kitabında Zenci -Muhammed'in ilk Zenci müridi ün­
lü ve saygın Bilal-i Habeşi'dir bu- tıpkı Hitler'in yaptığı gibi ırk­
çı sıfatlara muhatap olmaktadır. Kendisine 'çöplük' ve 'süprüntü' * Salman Rüşdi'nin "Satanic Verses" adlı kitabını 1989'da Avrupa Basım'nda
(ingilizcesi trash) gibi sıfatlarla hitap edilmekte ve daima rengi­ ilk eleştiren ben oldum. İngiltere'de yayınlanan "World Link" adlı derginin
1989/September, Nr. 9 tarihli sayısında benimle yapılmış olan, "Renewing
ne bağlı olarak aşağılanmaktadır. Sadece Zenci Bilal mi bu tip the Tradition of Knowledge" başlıklı röportaja bakılabilir, (y.n).

www.çizgiliforum.com
 AVRUPA MÜSLÜMAN TOPLULUKLARI
İŞBİRLİĞİ TOPLANTISI

DAVOS-Avrupa Milli Görüş Teşkilatı (AMGT) tarafından

düzenlenen Avrupa Müslüman Toplulukları işbirliği Toplantı­
sı, isviçre'nin Davos kentinde yapıldı. 28-29 Ağustos tarihlerin­
de düzenlenen toplantıya çağrılı olan 38'i Avrupa'dan, 6'sı dışa­
rıdan 44 ülkenin temsilcileri katıldılar. Irak Kürdistan'mı temsi-
len kimse gelmemişti. Toplantıya katılan 143 çağrılı, iki gün sü­
reyle biri basına ve halka kapalı, diğeri açık oturumlarda bir
araya geldiler. Refah Partisi Genel Başkanı Necmettin Erbakan,
kuşkusuz toplantının yıldızı oldu. Özellikle Araplardan büyük
destek buldu.
Aynı günlerde dünyanın başka yerlerinde de ilginç gelişme­
ler oluyordu. Fas Kralı Hasan, tüm İslam âleminin liderliğine
resmen talip olduğunu, 500 milyon dolar harcayarak yaptırdığı
Kazablanka Camii'ni ibadete açarak ilan ediyordu. ABD'de ise
dokuz gün süren uluslararası bir toplantıda, çeşitli dinlere ve
inançlara sahip bin kadar dindar, 'Dünya Dinleri Birleşmiş Millet­
leri' örgütünü kurmak kararını alıyorlardı. Yine aynı gün İsrail,
düne kadar terörist saydığı Filistin Kurtuluş Orgütü'nü resmen
tanıyacağını açıklıyordu.
Davos'ta düzenlenen toplantının gündeminde dört konu
vardı. Bosna'daki katliam; İslam'ın savaş değil barış olduğu,
Azerbaycan'daki Ermeni vahşeti ve en önemlisi, Almanya'nın
Bonn şehrinde inşa edilmesi düşünülen Avrupa İslam Merkezi
fikriydi. Bu son konu, bir anda toplantının esas teması oluverdi.
Tüm konuşmacılar, İran hariç böylesi bir merkeze acilen ihtiyaç
duyulduğunu vurguladılar.
Davos toplantısı İsviçre basınında da geniş yer aldı. Haftalık
Woz dergisi, yayınladığı iki uzun incelemede İslam'ı ve söz ko­
nusu toplantıyı, Müslümanların yeni bir saldırısı olarak göster-

113
114 Laiklik Aytunç Alhndal 115

di. Avusturya basını ise, öteden beri yaptığı gibi İslam'ı yeni bir vutluk'u silahlandırmaya çağırması, soğuk duş etkisi yaptı.
cihat ordusu olarak tanıttı. En ilginç yorum ise, kilisenin resmi Yoksa Türkiye ellerine çakaralmaz silahlar verip kendisinin ön­
yayın organında yer aldı. Kirchenbote adlı dergi, Mekke'de iba­ leyemediği Bosna katliamını Arnavutları savaşa sürükleyerek
det eden Müslümanları gösteren bir fotoğrafı kapak yaptı. Der­ mi önlemek istiyordu? Bu anlaşılamadı.
ginin başlığı ise ürkütücüydü: İşte Hıristiyanlığın baş düşmanı, İs­ (Yeni Günaydın, 31 Ağustos 1993, Salı)
lam... Anlaşıldığı kadarıyla bu binanın yapılması için gerekli
olan finans kaynakları çok yakında toplanacaktır. İki yıl içinde
Bonn'da Avrupa İslam Merkezi açılırsa şaşırmayın.
Bu merkez fikri, ilkin geçtiğimiz yıl ortaya atılmıştı. Eski De­
mokratik Almanya Komünist Partisi'nin bankalardaki hesapla­
rı tasfiye edilirken, parti yöneticileri, ellerindeki servetin 32 mil­
yon marklık bir bölümünü böyle bir merkez kurabilmesi için
Müslüman örgütlere bırakmayı istediklerini belirtmişlerdi. Al­
man hükümeti bu öneriyi henüz bir sonuca vardırmış değil. Bu­
na rağmen Avrupa'daki Müslüman topluluklar, kendi öz kay­
naklarıyla bu merkezi kurmak arzusunu ortaya koydular.

Sonuç

Bu girişim AMGT'yi ve Refah Partisi'ni bir anda İslam âle­

minde sözü geçen örgütlerden biri haline getirecektir. AMGT ve
Refah, Avrupa'daki Müslümanları temsil eden en güçlü üst ku­
ruluşlar olabilirler. AMGT'nin yönlendiriciliğinde gerçekleştiri­
lecek olan bu girişim, yaklaşık 32.5 milyon Müslüman'ı temsil
edecektir. Finlandiya, Danimarka, İsviçre ve Avusturya'nın top­
lam nüfuslarından fazla olan Avrupa'daki Müslümanlar, böyle­
likle tek merkezden yönetilir hale geleceklerdir. Böyle bir şans,
siyasi kuruluşlara inanın elli yılda bir gelir. Refah ve AMGT, bu
zorlu görevi ve önderliği başarıyla üstlenebilir mi? Bunu ileride
ayrıntılı olarak tartışacağız. Ancak, değinmek istediğim son bir
husus var. Toplantı sırasında her konuşmacı İslam'ın barış dini
olduğunu altını çizerek vurguladı. Bir konuşmacı hariç. Toplan­
tıya Türkiye'yi temsilen katılan Başbakan Tansu Çiller'in Bal­
kanlar için danışman seçtiği Mustafa Kahramanyol'un, yaptığı
konuşmada, Türkiye'yi ve tüm İslam âlemini bir an önce Arna-

www.çizgiliforum.com
 ARAFAT MÜSLÜMAN MI?

Ortadoğu'da Filistin'i temsilen hareket eden Yaser Arafat ve

Filistin Kurtuluş Örgütü ile İsrail Hükümeti'nin temsilcileri ara­
sında bir uzlaşma sağlandı. Bu uzlaşma gereği İsrail, Filistin hal­
kının temsilcisi olarak FKÖ'nü ve onun önderi Yaser Arafat'ı tek
yetkili olarak tanıdığını açıkladı. Batıbasmmm 'Ortadoğu'da Barış'
diye dünyaya lanse ettiği olayın gerçekte taraflar arasında varıl­
mış bir 'uzlaşma' metnini karşılıklı olarak onaylamış olmaktan öte
yaptıkları bir değişiklik yok. Batı dünyası Arafat'ı ve örgütünü
zaten kabul ediyordu. Aynı Batı'nın vazgeçilmez üyesi olan İsra­
il de şimdi bu gerçeği yazılı olarak onayladı. Bütün mesele bu.
Roma İmparatorluğu, bilindiği gibi günümüzde kullanılan
tüm hukuki normları koymuş olan devlettir. Bu devletin her
alanda geçerli olan bir sözü vardı. Latinler imzalanan anlaşma­
lara bakıp, cui bono derlerdi. Türkçesi mealen şöyle: "Kimin
menfaatine? Bu sözleşmeden kim yararlanacak?"
Evet, kim yararlanacak?
Önce kimlerin kaybettiklerine bakalım. İlk sırada George
Habbaş ve örgütü Filistin Cephesi geliyor. HAMAS ve Hizbul-
lah da kaybedenler arasındalar. İsrail cephesinde de kaybeden­
ler var. Bunların başında Fundamentalist Musevi örgütleri geli­
yor. İrili ufaklı altı siyasi kuruluş kaybedenler listesinde yer alı­
yorlar.
Filistin-İsrail sorunu son elli yıl içinde kendi başına bir sana­
yi dalı oluşturmuştu. Bu sorunun sürmesinden yararlanan ve
geçinen on binlerce insan vardı. Hemen her ülkenin bir Filistin
bürosu ya da masası, gözlemcileri, danışmanları vardı. Bu soru­
nun oluşturduğu sanayiden geçinen on binlerce aile vardı. Bu
insanların çoğu artık işsiz kalacaklar. Varılan uzlaşma gereği ar­
tık bu insanlara iş kalmadı. Onları da kaybedenler arasına kata­
biliriz.

117
 Aytunç Altındal 119
118 Laiklik

Filistin ve İsrail arasında varılan 'uzlaşma' sayesinde kaybe­ Taik'tir. Tıpkı Türkiye'deki gibi laik-Müslüman pozisyonunda­
denlerin safında bir de Kudüsçüler var. Kutsal Kudüs şehrinin dır. Söz konusu uzlaşmayı ortaya çıkartan en temel ve özlü fak­
Müslümanlara geri verilebilmesi için çaba harcayan bu örgütler tör işte budur. Ortadoğu Barış Planı gerçekte bir din uğruna değil bir
de artık mücadelelerini başka yollardan sürdürmek zorundalar. ideoloji uğruna mücadele etmiş olan Arafat'la, yine bir ideoloji -Siyo­
Pekiyi kazananlar kim? nizm- uğruna mücadele etmiş olan Kabinin, Batılılar aracılığıyla uz-
Tek kelimeyle söyleyelim: Filistinli ve İsrailli laikler kazandılar. laştırümış olmalarından başka bir anlam taşımamaktadır. Sonuçta ne
Şimdi bunu biraz açmak gerekiyor. İsrail toprak kaybetmiştir ne de Filistinliler devlet kazanmışlardır.
İlkin şu gerçekleri aktarayım. İlahiyat ve toplumbilim açısın­ Ama İslam âlemi bir büyük rüyasını kaybetmiştir: KUDÜS.
dan yapılan değerlendirmelere göre hem Siyonizm hem de Ara- (Yeni Günaydın, 11 Eylül 1993, Cumartesi)
bizm (Arap Milliyetçiliği), laik, yani dinsellik dışı ve Seküler,
yani dünyevi ve cismani akımlardır. İngiliz ve Fransızların
Arap-İslam âlemine aşıladıkları ve Osmanlı Devleti'ni yıkmak
amacıyla kurdukları Arap milliyetçiliği ile bunun paraleli olan
Siyonizm İslam'ın ve Judaism'in (Musevi şeriatçılığı) dünyevi-
leştirilmiş tarzlarıdırlar. Ne Arap milliyetçiliği dindir ne de Si­
yonizm. İkisi de gerçekte din dışıdırlar. Nitekim bu nedenledir
ki gerek İslam-Arap âlemi gerekse İsrail bu esaslara göre bölün­
müşlerdir. Siyonist olmayan ve bunu kesin reddeden tanınmış
Yahudiler vardır. Örneğin ünlü romancı Nadine Gordimer, Al­
man öğrenci hareketlerinin önderlerinden Daniel Cohn Bendit,
Avusturyalı milyarder Kahane, Siyonist olmadıklarını ve Siyo­
nizm'in Yahudi Şeriatı'na aykırı -hatta ona yabancı ve düşman-
olduğunu açıklamaktan çekinmemiş olan Yahudilerdir. Kısaca­
sı, Arap milliyetçiliği olsun, Siyonizm olsun, hiç fark etmez, iki­
si de birer 'ideoloji'dirler. İçinden çıktıkları dinleri temsil etmez­
ler. Sadece bu dünyadaki işlerin yapılmasını, yürütülmesini
sağlarlar. Öncelik verdikleri anafikir, kaynağı itibarıyla bu dün­
yadandır. Örneğin 'Devlet'tir, topraktır, insan haklarıdır, de­
mokrasidir vb. Diğer bir deyişle her iki akım da önceliği kul ya­
pısı kurumlara vermişlerdir, dinlerine değil...
İşte Ortadoğu'da kazanan bu anlayıştır. Filistin ve onun kur­
tuluşu için mücadele eden örgütlerden HAMAS kısmen hariç,
gerisi tamamen Seküler ve laik birimlerdir. Yaser Arafat ise ne
İran'ın ne Suudilerin katı 'şeriat'ları temelinde onaylayabilecek­
leri bir politikacıdır. Arafat, kelimenin bu Şeriatçı anlamıyla
Müslüman değil, Batı standartlarına ve normlarına uygun bir

www.çizgiliforum.com
 ORTADOĞU'DA ROLLER DEĞİŞİYOR

Amerika Birleşik Devletleri, iç ve dış politikalarında sıkıntılı

bir dönem yaşıyor. Bill Clinton yönetiminin Bosna-HersekTe
başlayan, Somali'yle süren ve Haiti'yle doruk noktasına ulaşan
başarısızlıkları dış politikadaki bunalımın belirgin göstergeleri
oldular. Bunlara Boris Yeltsin'in kanlı darbesi de eklenince Clin­
ton yönetimi gerek ABD için, gerekse Avrupa'da eleştirilere
muhatap oldu. Örneğin Senatör Dole, kendilerine danışılmadan
hiçbir ülkeye asker gönderilemeyeceğini Başkan Clinton'a ve
hükümetine sert bir dille hatırlattı. Son altı ay içinde aldığı her
karardan geri adım atmasıyla ününe ün katan Clinton yönetimi
bu sert uyarıyı da sineye çekmek zorunda kaldı. Les Aspin ve
Warren Christopher gibi usta diplomat ve politologlar bile anla­
şıldığı kadarıyla bu kadar kararsızlığa hazır değillerdi. Sonuç şu
ki, bugünlerde Clinton'm, hükümetinde bazı değişiklikler yap­
ması gerekecek. Adları ünlenmiş, ancak iktidar kendilerine ve­
rildiğinde başarılı olamamış bazı üst kademe bürokratlarına yo­
lun gözüktüğü anlaşılıyor.

***

ABD hükümetindeki bu yol ayrımının Türkiye açısından da

yankıları olacaktır. Clinton, tıpkı bir Bush ve Baker gibi şahin
yöneticileri hükümetine almak istediğini belli eden açıklamalar
yapıyor. Clinton hükümetinde yer alacak yeni bir James Baker,
Ortadoğu ve Türkiye için çok önemli bir muhatap olur. Baker'in
ünlü Müslümanlara açılma siyaseti belki Bush-Baker yönetimi­
ne bir seçim kaybettirdi ama ABD dış politikasına damgasmı
vuran yeni bir perspektif kazandırdı. Şimdilerde işte bu pers­
pektife dönüş yapıyor Clinton. Baker'in ünlü "F...k the Jews. Üç
milyon Yahudi için 800 milyon Müslüman'ı kaybediyoruz," sözü
özellikle New Yorklu Yahudiler tarafından unutulmuş değil.

121
122 Laiklik Aytunç Allindai 123

Yahudiler ABD dış politikasında meydana gelebilecek köklü sınırsız ittifak anlayışını sınırlandırarak İslam âlemi içinde Tür­
değişimlerden ürküyorlar. Nedir ki, artık ABD'li Yahudilerle İs­ kiye'ye yeni bir rol vermeye hazırlanıyor. Türkiye, ABD'nin ge­
rail arasında da bir yabancılaşma başlamış durumda. Tüm ABD leneksel iki müttefiki Mısır ve İsrail'in üstüne çıkarak öncelikli
nüfusu içinde çok küçük bir azınlık durumunda olan Yahudiler, müttefik statüsüne doğru gidiyor.
buna rağmen en etkili cemaat olarak kendilerini kabul ettirmiş­
(Yeni Günaydın, 26 Ekim 1993, Salı)
lerdi. Artık Yahudilerin bu etkisi kırılmış durumda. İsrail'in bir
türlü toparlanamayan ekonomisi ve Yahudi Şeriatı ile SEKLİ­
LER yaşam tarzı arasında sıkışıp kalan ulusal ve uluslararası
politikaları, ABD'de yaşayan ve artık Sekülerleşmiş, yani dünye-
vileşmiş olan Yahudiler için anlaşılmaz gelmeye başlamış du­
rumda. ABD'de Yahudi cemaatlerine yön veren bazı hahamlar
artık bu endişelerini yüksek sesle dile getirmeye başladılar.
ABD'den dünyaya yayılan Seküler yaşam tarzının Yahudiliği
giderek Batı tipi laik bir toplum yapacağmı ve tüm değerlerinin
yitirileceğini düşünen bu Rabbiler öncelikle Sekülerleşmeye
karşı çıkılmasının gerektiğini vurguluyorlar. Geçen hafta içinde
ABD'de yaymlanan bazı Yahudi dergilerinde ilk kez olarak bu
endişeler dile getirildi. Filistin'le imzalanan anlaşmanın 'Sekü-
lerleşme'nin en üst göstergesi olduğu bazı hahamlarca açıklan­
dı. Aynı din adamları işte bu nedenle Filistin-İsrail anlaşmasına
kesinlikle karşı çıkılması gerektiğini belirttiler.
İsrail'deki Likud ve çevresiyle, ABD'deki Yahudi cemaatinin
bazı önderlerini çok korkutan bu Sekülerleşme olgusunu çok
dikkatle izlemesi gereken bir ülke varsa, o da Türkiye'dir. Tür­
kiye yaklaşık 150 yıldır bu yaşam tarzına uyum sağlayabilmesi­
nin sıkıntılarını yaşamıştır. Türkiye eksik ve hatalı olarak 'Laik­
leşme' diye çevrilmiş olan 'Sekülerleşme'nin Türkiye'deki mev­
cut DEVLET LAİSİZMİ' ile esasta bir özdeşliği yok. Sekülerleş­
me Bu-Dünya'ya ait olan işlerin, Bu-Dünya için konulmuş olan
yasalarla yönetilmesini öngörüyor. Tam bir inanç ve ibadet öz­
gürlüğünü savunuyor. Amacı din düşmanlığı yapmak değil...
Bunlar bilinen özelliklerinden bazıları.
İsrail, ABD'nin Seküler olmayan ve olamayan müttefiki duru­
muna geldi. ABD'deki Seküler yaşam tarzına Ortadoğu'da en
yakm gelen bir ülke varsa, o da Türkiye. ABD'de Clinton yöne­
timi, Bush döneminden devraldığı bakış açısıyla, İsrail'le olan

www.çizgiliforum.com
 İSRAİL LAİK Mİ?

İsrail devleti, 1948'de dünya devletleri ailesine katıldı. Ama

bu katılım bazı devletlerce onaylanmamıştı. Şöyle ki, İspanya,
Portekiz, Yunanistan gibi ülkeler o yıllarda İsrail'i tanımadılar.
Arap ülkeleri de İsrail'i tanımayan devletler arasmdaydılar. Za­
manla durum değişti. İsrail diplomatik alanda kendisine daha
geniş bir yer açabildi.
İsrail, 1890'lardan itibaren, dindar ve sofu Yahudiler tarafından
değil, Siyonizm'i benimsemiş olan Yahudiler tarafından kurul­
muştu. Siyonistler, Yahudiler için çok tartışmalı olan bir kavramı
kendilerine bayrak edinmişlerdi. Bu kavram 'Devlet'ti. Aynı şe­
kilde gündelik hayatlarında klasik İbranice'den (Hebrew) çok
Avrupa İbranice'si gibi kullanılan (Yiddish) lehçesini yeğlemiş­
lerdi. Bu lehçe büyük ölçüde eski Almanca'd&n etkilenmiş ve
kutsal dil sayılan İbranice'de var olmayan sözcük, terim ve kav­
ramları da içermekteydi. Yahudice düşünme sistematiğine ya­
bancı olan bu tür sözcüklerden biri de 'Kültür'dü. Kültür keli­
mesi işlevselliği itibariyle İbranice'de yoktu. 19. yüzyılın sonla­
rına doğru Avrupa Yahudileri' nin dili sayılan Yiddish aracılığıy­
la İbranice'ye girdi. Rabbi Ignaz Maybaum'un belirttiğine göre,
elektrik kesilmesi İbranice için ne kadar yeniyse, kültür kelime­
si de o kadar yeniydi.
İsrail işte çoğu Yiddish konuşan, devlet kavramını mutlaklaş-
tırmış olan ve kültür kavrammı çok önemseyen 'Laik' Siyonist
kadrolar tarafından kuruldu. Siyonistler tüm gayretlerine rağ­
men kuruluş döneminden bugünlere kadar dindar ve sofu Ya­
hudi cemaatlerinin güvenlerini sağlayamadılar.

125
126 Laiklik
Siyonistlere Karşı Haredim
Dindar ve sofu Yahudiler'm oluşturduğu Ortodoks Yahudilik
1950'den sonra Siyonist Yahudilik karşısında önceleri biraz geri­
ledi. İbranice'de 'Haredim' denilen sofu dindarlık hareketi
1970'lerden sonra hızlanan bir ivme ile İsrail'de söz sahibi olma­
ya başladı. İsrail Devleti kuruluşunda tam bir 'Laik' olmayacağı­
nı Ben Curion gibi Siyonist liderlerin girişimleriyle kanıtlamıştı.
İsrail'in kurucularından ve ilk başvekili olan Ben Gurion
1949'da henüz cılız bir siyasi güç olan Ortodoks Yahudiler1 e. bazı
ödünler vermişti.
Örneğin, bizde çok bilinen Tevhid-i Tedrisat gibi bir yasa, İs­
rail'in kuruluşunda uygulanmamıştı. Ortodoks Yahudiler çocuk­
larını kendi açılarından 'Sektiler' (dünyevi) kabul ettikleri Siyonist
ve Reforma uğramış Yahudiler'm çocuklarıyla aynı okullara gön­
dermeyi reddetmişlerdi. İsrail kurulduğunda bu husus dikkate
alınmış ve Ortodoks ailelerin çocukları, diğerlerinden ayrı okul­
lara yerleştirilmişlerdi. Ayrıca yine Ben Gurion tarafından Orto­
dokslara tanınan bir hakla her Yahudi'mn İsrail vatandaşlığı 'Ha-
lacha' denilen şeriat yasaları da dikkate alınarak saptanacaktı.
Yine Siyonist Ben Gurion'un Ortodokslar'a sus payı olarak tanıdı­
ğı bir başka hak da, Yahudi şeriatına uygun olsun diye hafta ta­
tilini pazardan cumartesiye çevirmesiydi. Bu durumda İsrail'de
kimin Yahudi olduğuna, kimin kendisini Yahudi olarak görse bile
İsrail'de Yahudi sayılmayacağına Ortodoks Yahudilik karar verir
hale geldi.
Yahudi Kimdir?
2990'lara gelindiğinde 'Laik' Siyonistler''in karşısında çok
güçlü bir blok oluşturan Ortodoks cephesi, Yahudi Dini'nden (Ju­
daism) Yahudi Kimliği'ne (Jewishness) gidişi belirler duruma gel­
di.
Günümüzde İsrail'de en çok tartışılan konulardan biri 'Yahu­
di kimdir?' sorusundan kaynaklanmaktadır. Yahudiliği sadece
www.çizgiliforum.com
Aytunç Alttndal 127
anne tarafından gelirse kabul eden Ortodoks Haredim'e karşı, Si-
yonist-Muhafazakâr çevre, kadm-erkek eşitliğini öne çıkartarak
kendi dinsel törenlerine uygun olarak dinini değiştirerek Yahu­
di olan kadınların çocuklarının da özbeöz Yahudi olacağını öne
sürmektedir. Bu çevre de 'Yahudi kimdir?' sorusuna karşı 'Rabbi-
Din öğretmeni, Haham kimdir?' sorusunu ortaya atmıştır. Orto­
doks Yahudiler, Yahudiliğin diğer kollarından gelen Reformcu ya
da Muhafazakâr (conservative) Yahudiler'm hahamlarını ve onla­
rın yaptırımlarını kabul etmemektedirler.
Haredim ve Soykırım
2990'lara gelindiğinde İsrail'de zaten olmayan 'Laiklik' bek­
lenmedik suçlamalarla yeniden gündeme girdi. Bir anlamda İs­
rail ve Yahudilik için düşünülmesi dahi mümkün olmayan bir
tartışma patlak verdi. Ortalık bir anda saçları sakallarına karış­
mış hahamların birbirine yönelttikleri insafsız suçlamalarla kar­
ma karışık oldu.
Suçlama dehşeti: Ortodoks Yahudiler'm hahamlarına göre,
Almanya'da gerçekleştirilen Holokast'm (soykırım) ortaya çık­
masına Siyonistler sebep olmuşlardı. Tanrı da, yoldan çıkmış
sapkınlığa uğrayarak 'Helenleşmiş' olan Siyonistler1'in yüzünden
tüm Yahudiler 'i cezalandırmıştı. Tanrı'nın bu gazabından kurtu­
labilenler ise hayatlarını bu ilahi cezayı kabullenerek gözlerini
kırpmadan ölüme giden Ortodoks hahamlara borçluydular(!).
Bu müthiş iddiaya göre Haredim, Siyonistleri üç hususta Ho-
lokast'a sebep olmakla suçluyordu. Birincisi, Siyonistler, Hellen-
ce, yani Hıristiyanca değerlere sahip çıkarak Yahudilerin Tan-
n'nm krallığı kavramına bağlanmamak gerektiğini öne sürü­
yorlardı. İkincisi, Siyonistler Seküler Devlet kavrayışını mutlak-
laştırarak Yahudi dinine zarar veriyorlardı. Üçüncüsü ise Siyo­
nistler tarafından çokça kullanılan 'Ulusal Onur' ve 'Kişisel Şeref
gibi kavramların Yahudilik'te olmayacağı hususuydu. Ulusal
Onur kavramına sarılan Siyonistler Varşova'da ayaklanma baş­
lattıkları için, Tanrı'nın gazabını gerçekleştiren Hitler tarafından
128 Laiklik

milyonlarca Yahudi öldürülmüştü. Bu tartışmalar artık laiklik­

EDWARD SAİD YAZIYOR
ten tamamen uzaklaşmış olan İsrail'de olanca hararetiyle sürü­
yor.
Sonları hayırlı olsun...
(Yeni Günaydın, 3 Mayıs 1994, Salı)
Etkili Amerikan gazetesi New York Times'ın entelektüel ekin­
de Edward W. Said'in dört sayfalık önemli bir makalesi yayın­
landı (21 Kasım 1993). Edward Said, sadece Türkiye'de değil,
tüm İslam âleminde tanınan, saygı ve sevgi gören bir bilim ada­
mıdır. İslam âleminde özellikle de Oryantizm'e karşı bayrak aç­
mış olan Said, Müslüman değil, Hıristiyan'dır. Halen Colombia
Üniversitesi'nde görevli olan Edward Said'in kitapları birçok
dile çevrilmiştir. Son kitabı Kültür ve Emperyalizm başlığını taşı­
maktadır.
New York Times'a yazdığı makalede Said, Batı basınında yer
alan ve İslam'la terörizmi özdeşleştiren çarpıtma haberlere kar­
şı çıkıyor. Yazısının başlığı da zaten şöyle: Hayali (uydurma) İs­
lam Tahdidi.
Şimdi bir an için Said'in makalesini bir kenara koyup, bazı
hususlara değinmek istiyorum.
Özellikle de İran İslam Devleti'nden sonra Batı basını ve
medyası İslamiyet'i terörle özdeşleştirme kampanyaları başlattı.
Müslümanlar sanki tek merkezden verilmiş bir komutla tüm
Batı medyasına terörizmin yeryüzündeki temsilcileri olarak
gösterilmeye başlandılar. İran-Irak Savaşı sırasında İran'a karşı
Irak'ı destekleyen ve Irak'taki 'Sekülerleşmeyi=dünyevileşme-
yi' öven Batılılar, Körfez Savaşı çıkar çıkmaz bu kez de Irak'ı
dünyanm bir numaralı terörist devleti olarak yansıtmaya başla­
dılar. Saddam, yeni Hitler olarak gösterildi ve İslam'm Funda-
mantalist kimliği olduğu vurgulanarak 'İslamcı' diye yeni bir
tanım yaygınlaştırıldı. Batı basınına göre 'İslamcı' demek, terö­
rist demekle eşanlamlıydı!
Batı'da İslamiyet'le ilgili bu tip bölücü yayınlar ve tanımlar
çok sık yapılır. Örneğin Almanya'da Türklere 'Muhammedan'
denilir. İlginçtir ki İslam ve/veya Müslüman denilmez. Müslü-

129
130 Laiklik
man kelimesi Batı Avrupa basınında daha çok İranlılar için kul­
lanılırken, Araplar için İslam denilir. Hatta resmi yazışmalarda
ve bilimsel araştırmalarda da bu ayrıma dikkat etmeye özen
gösterilir. Böylece Türkler=Muhammedan (yani Muhammed'e
bağlı olanlar), İranlılar Müslüman, Araplar da İslam başlığı al­
tında işlenirler.
Edward Said yazışma 'İslamic' kavramının nasıl çarpıtıldığı­
na değinerek başlıyor. Bir kelimeyi Amerikan basınının tüm
Arap Müslümanlarmı terörizmle eşanlamlı hale getirebilmek
için kullandığını gösteriyor. Ve ekliyor Said: "Ben Arap ve Hı­
ristiyan'ım. Benim hayatımda Kuran' ın çok önemli bir yeri var.
Çünkü benim anadilim, Kuran'm dili olan Arapça'dır. Ben Hı­
ristiyan olmama rağmen Müslümanlar arasında yaşadığım hal­
de bugüne kadar en ufak bir şekilde kendimi marjinal bir azın­
lık olarak hissetmedim."
Edward Said'in bu tespiti çok önemlidir. Çünkü kaba ve il­
kel Arap milliyetçiliği bir kenara konulursa, Kuran dili olan
Arapça'nın birleştiriciliğinin Ortadoğu tarihinde Müslüman ve
Hıristiyan cemaatler arasında bölücü ve dağıtıcı değil, tam ter­
sine birleştirici bir rol oynadığı anlaşılır. Ortadoğu'da Arapça'yı
ortak payda olarak gören Müslüman ve Hıristiyan cemaatler,
bölgede İsrail'in kurularak İbranice'yi empoze etmeye başlama­
sından bu yana giderek düşman kamplara bölünmüşlerdir.
Lübnan'da, şimdi unutuldu ama ilk çatışmalar dil-düşünce bir­
liğinin bozulmasıyla birlikte ortaya çıkmıştı. Lübnan'da ortak
dil olan Arapça, İbranice'den basma ve medyaya aktarılan kav­
ramlarla birdenbire kendi iç mantıksal dengelerini kaybediver-
mişti. Arapça ile İbranice arasmdaki esasta illiyet bulunmasına
rağmen semantik (anlambilimsel) farklılıklar sanıldığından çok
fazladır. 1960Tı yıllarda Lübnan'da ve Ürdün'de yoğunlaşan Fi­
listinli mülteciler 'Semantik dezenformasyon' (anlamsallıkla
yanlış bilgilendirme) bombardımanına uğramışlardı. Tüm yer­
leşik değerler on yıl içinde altüst oluvermişlerdi. En çok tahrif
edilmiş olan kavramlar da, ilginçtir ki 'kültür ve din' kavramları
olmuştu. İsrail, sürekli olarak Arap Müslümanlığını 'kültürsüz­
lüğe' itmişti. Kültürün İslam dininde yeri olmadığını vurgula-
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 131
mış ve İslamiyet'in kültürün değil, siyasetin eseri olduğunu
göstermişti.
Kültür ve din kavramlarının İsrail tarafından sürekli olarak
eleştirilmesinin temelinde gerçekte başka bir husus yatmaktay­
dı. İbranice'de 1890'a kadar 'kültür' (culture) diye bir kavram
yoktu. Yahudilik, en köktenci şekliyle kültüre karşıydı. Kültür
kelimesinin ve anlayışının Ortodoks Yahudiliğe aykırı, dışsal ve
Seküler (dünyevi) bir olgu olduğu 20. yüzyılın başına kadar Ya­
hudiler arasında çok tartışılmıştır. Siyonizm, işte bu nedenle
tam bir 'kültürel' olgu olarak görülmüş ve birçok Yahudi tara­
fından reddedilmişti. Din kavramı da öyledir. Hiç bilinmez
-hatta Yahudilerin büyük kısmı da bilmez- ama İbranice'de 'Re-
ligion=din' kelimesine tekabül eden bir kavram ya da kelime de
yoktur. Geçmişte de yoktu, bugün de yoktur. Tıpkı Türklerde
kültür kavramının olmayışı gibi. Ziya Gökalp, bu boşluğu dol-
durabilmek için hars kavramını ortaya atmak ihtiyacını duy­
muştu.
Tekrar Said'e dönüyorum.
Said, İslamiyet'in bizatihi terörist olamayacağını söylüyor ve
ilginç bir tespitte bulunuyor: "İslam kültürel bir kimliktir, bom­
ba atmacılıkla synonym (eşanlamlı) değildir. Arap alemindeki
gerçek tehlike insanlar değil, bu insanları yönetmekte olan elit­
lerdir." Ve ekliyor: "Lübnan hariç, tüm Arap ülkelerinde, ana­
yasalarda devletin dininin İslam olduğu yazılıdır... Ancak gün­
delik hayatta insanların 'İslamik' ya da 'İslamik olmayan' şek­
linde bölünmüşlüğü yoktur... Gündelik hayatta giyimden tele­
vizyona, yayıncılıktan inşaat sektörüne kadar 'dünyevi' (yani Se­
küler) öğeler hâkimdir."
Said'in de doğru olarak tespit ettiği gibi günümüzde -ve
geçmişte- Arap ülkelerinde İslam'la dünyevi olan birlikte var
olmaktadır. Özellikle Ürdün, Cezayir ve Mısır'da durum böyle­
dir. İlginç olan, Suudi Arabistan'ın da artık bu olguyu görme-
mezlikten gelmediği gerçeğidir. Şöyle ki, şeriata en katı tarzda
uyduğunu öne süren Suudi Arabistan'da bile artık eğitimde
'dünyevilik' dikkate alınmaya başlanmıştır. Özellikle kraliyet ai­
lesinin erkek çocukları tam anlamıyla Hıristiyan Batı'nın sekü-
132 Laiklik

DÜNDEN BUGÜNE TÜRKİYE-İSRAİL

ler kaleleri olan okullarda eğitime gönderilmektedirler. Geçen İLİŞKİLERİ
yıl yayınlanan istatistiklere göre on yıl önce sadece %2 olan 'Se-
küler eğitim' görmüş öğrenci oranı 1992'de %24'e yükselmiş
durumdadır.
Sonuç: İslamiyet'in kötülüğün ve terörizmin temsilcisi oldu­
ğu görüşü, ideolojik bir mücadelenin eseridir. Vatikan 2. Konse­
yi bu gerçeği görerek 1962-1965 yıllarında yapılan toplantısın­ 17 Haziran 1886'da Orient Express'le seyahat etmekte olan
dan sonra yayınladığı sonuç bildirgesinde 'Vatikan'ın İslami­ Theodor Herzl, günlüklerini tutmakta olduğu not defterine şun­
yet'e üstün bir değer biçtiğini' belirtmişti.* İslamiyet'i terörizm­ ları yazmıştı:
le özdeşleştirmeye çalışanlara duyurulur. "Sultan, tahtını kurtarmak ve güvence altında tutabilmek
(Yeni Günaydın, 11 Aralık 1993, Cumartesi) için Jön Türklerle ittifak yapmasının zorunlu olduğunu düşü­
nüyormuş. Jön Türkler, Makedonyalılar, Giritliler, Ermeniler
vb. ile çok sıcak ilişkiler içindeler. Sultan Jön Türklerin aracılı­
ğıyla kendisinden istenilen 'reformları' bu toplulukların deste­
ğiyle hayata geçirebileceğini planlıyor.
Oysa Sultan bize Filistin'i versin, karşılığında biz Yahudiler
Sultan'm evini düzene sokalım. Maliyesini düzeltelim, dünya­
daki fikir akımlarını destekleyerek ve yönlendirerek dünya ka­
muoyunu Sultan'm lehine çevirelim..."
Geçmişte Siyonizm'in kurucusu olan Theodor Herzl'in Os­
manlı'ya bakışı böyleydi. Filistin'e karşılık Sultan'm evinde dü­
zenin sağlanması öneriliyordu. Theodor Herzl'in bu satırları ya­
zışından yaklaşık yüz yıl sonra Türkiye Cumhuriyeti Devle-
ti'yle İsrail arasında ilk görüşmeler yapıldı. Türkiye Cumhuri­
yeti'nin eski vilayeti bugün İsrail Devleti olarak Türkiye'nin Dı­
şişleri Bakanı Hikmet Çetin'i karşıladı. Bu gezinin lehinde ve
aleyhinde çok söz edildi. Gezi bilindiği gibi, iki kez ertelenmiş­
ti. Bu erteleme döneminde Filistin Kurtuluş Teşkilatı ile İsrail İş­
çi Partisi hükümeti arasında bir 'otonomi' anlaşması imzalandı.
Bu anlaşmayla ne İsrail toprak, ne Filistin 'vatan' kazandı. Bir
tür 'ateşkes' ilanı oldu bu anlaşma.

***
* Aynı Vatikan 1996'dan itibaren, İslami çevreler ve ülkelerle, kendi misyo­
nerlik faaliyetlerini hızlandırmak için " Dinler-Arası-Diyalog" adıyla bir kam­ Türkiye açısından bakıldığında, Dışişleri Bakanı Hikmet Çe-
panya başlattı. İlginç olan, Konsil kararıyla İslamiyet'e "Yüksek Değer" biçen
tin'in bu gezisinin Ortadoğu'daki en hareketli dönemde gerçek-
Vatikan'ın, 1997'den itibaren Türkleri ve Türkiye'yi 20. yy'daki ilk "Soykı­
rımcı" Devlet olarak tanıtmaya başlamasıydı. (y.n).
133
134 Laiklik
leştirilmiş olması bir rastlantı değildir. ABD'nin bölgedeki üç
müttefikinden biri olan Türkiye, artık Ortadoğu siyasetinde ak­
tif taraf olarak yer alabileceğinin sinyallerini verdi. Türkiye Dı­
şişleri Bakanı'nm İsrail ziyaretini, işte bu bakış açısıyla değer­
lendirmekte yarar vardır. Türkiye-Mısır-İsrail ilişkileri bundan
böyle uluslararası siyaset arenasında tek tek değil, topluca -or­
tak görüş- yer alacaktır. Bugüne kadar Türkiye'den Ortadoğu
konusunda sadece ekonomik çıkarları doğrultusunda yararlan­
mayı planlamış ve savunmuş olan AT ülkeleri, bundan böyle
bir büyük İslam pazarı olarak gördükleri ve değerlendirdikleri
Ortadoğu konusunda Türkiye'nin de görüşlerini ve önerilerini
almak zorunda kalacaklardır. Bu nedenledir ki AT ülkelerinde
Türkiye'nin üyeliğinin yeniden gündeme getirilmesi ve bu yön­
de bazı muhalif ağızların susturulması cihetine gidilecektir.
Türkiye-İsrail-Mısır üçgeninden en çok etkilenecek olan ül­
kelerin başında Suriye, Yunanistan ve İran gelmektedir. Ortado­
ğu'da, bugüne kadar Müslümanların gözünde 'tek tabanca' mü­
cadele ettiğini öne süren Suriye ile onun hem rakibi hem mütte­
fiki olan İran'ın, Yunanistan'la yakın diyaloga girecekleri belli­
dir. Zaten var olan Suriye-Yunanistan'la yakın diyalogu daha
ateşli bağlara dönüştürülebilir. Suriye ile 'su' sorunu olan Tür­
kiye'nin Yunanistan'la daha büyük sorunları var. Başta Kıbrıs
ve Fır Hattı olmak üzere 12 adanın silahlandırılması ve Yuna­
nistan'ın PKK'ya sağladığı lojistik destek gibi sorunlar bunlar.
Türkiye-İsrail-Mısır üçgeni, Yunanistan'ı, AT içinde 'yalnızlığa'
itecektir. Türkiye bu konjonktürden mutlaka yararlanmalıdır.
***
Türkiye-Mısır-İsrail üçgenini uluslararası siyaset arenasına
çıkartacak olan ilk adım, siyasi birlik değil, tersine ekonomik
birliğin sağlanmasıdır. İleride kurulacak olan siyasi yakınlaş­
manın ve birliğin ön şartı, olmazsa olmaz önkoşulu işte bu eko­
nomik birliktir. Bu amaçla söz konusu üç ülke arasında 'ekono­
mik işbirliğini' öngören girişimler yapılacaktır. Nitekim üç ülke­
deki önde gelen şirketler bir araya gelerek bir 'işbirliğine' gitme­
ye hazırlarunaktalar. Bu yönde ilk adımlar yaklaşık bir yıl önce
www.çizgiliforum.com
Aytunç Alhndal 135
atılmıştı. Şimdi daha üst düzeyde organizasyonlara gidiliyor.
Türkiye-İsrail ilişkilerinde bir diğer husus da Ortadoğu'daki
'güvenlikle bağlantılıdır. Bu konuda da Türkiye ile İsrail arasın­
da uzunca bir süredir yapılan karşılıklı 'yoklamalar' vardır. Dı­
şişleri Bakanı'nm gezisiyle en üst seviyeye çıkan bu ilişkiler,
Türkiye'nin bayan Başbakanı Tansu Çiller'in iki ay sonra İsrail'e
yapacağı resmi geziyle bağlayıcılık kazanacaktır. Buna göre, bir
zamanlar Amerikalı uzmanlar tarafından yönlendirilen 'ulusal
güvenlik'le ilgili istihbaratın bundan böyle İsrailli uzman istihba­
ratçılar aracılığıyla sağlanmasına şaşmamak gerekecek! Kısaca­
sı yakm bir gelecekte, Türkiye'de Türkiye'nin 'ulusal' güvenliği
için istihbarat yapan İsrailli uzmanlardan söz edilmeye başla­
nırsa kimse alınmasın!!!
Yazımın girişinde Herzl'in 'Osmanlı Evi'rıi düzenlemek iste­
diğini belirten günlüğünü anmıştım. Bugün yine aynı durumla
karşı karşıyaymışız gibi gelmesin. İlginçtir ki, bugün Türkiye,
İsrail'in kendi evini düzenleyebilmesi için ön plana çıkartılmış
durumdadır. Yüksek enflasyon, işsizlik, siyasi kısır çekişmeler,
Fundamentalizm ve ekonomik ambargo altında çok sıkıntılı bir
dönem geçirmekte olan İsrail, artık Ortadoğu'da ABD'nin 'istik­
rarlı ve güçlü' müttefiki değil. Yardıma muhtaç müttefik duru­
muna geldi İsrail. İşte bu nedenle Türkiye-İsrail yakınlaşması
gündeme alındı. Bu kez 'burun farkıyla' şanslar bizden yana.
Kullanmasını bilirsek tabii...
(Yeni Günaydın, 18 Kasım 1993, Perşembe)
 ABD-İSRAİL İLİŞKİLERİ DEĞİŞİYOR

NEW YQRK-ABD'de yaklaşık 5.770.000 Yahudi yaşamakta­

dır. Bunların %20Tik bölümüne New York'ta 'Gerçek Yahudi­
ler' ya da 'Esas Yahudiler' anlamına gelen 'CORES' denilir. Ya­
hudi cemaatleri içinde en etkili olan, en zengin ve en üst düzey­
de eğitim görmüş olan Yahudiler işte kısaca CORES denilen bu
Yahudilerin arasındadırlar. ABD'de her türlü basm-yaym ve
TV'de söz sahibi olan Yahudiler bunlardır. Geri kalan %80'lik
Yahudi cemaatleri, bu 'esas' Yahudilerin kendilerinden istedik­
leri yaptırımları uygularlar, o kadar.
Tüm dünyada olduğu gibi ABD'de de Yahudiler başlıca üç
ana kola ayrılmışlardır. Bunlardan ilki Ortodoks Yahudileridir.
İkincisi Liberal ve üçüncüsü de Reform Yahudileri olarak bili­
nirler. Bu üç ana grubun dışında kalan, etkileri ve taraftar sayı­
ları bu ilk üç kadar olmayan Yahudi cemaatleri de vardır. Bun­
ların arasında 'yeniden yapılanmacılığı' savunan 'Reconstructi-
onist' Yahudiler ile Ortodoksları beğenmeyerek yeni bir Orto­
doksluk anlayışını savunan 'Hasidim' Yahudileri en önemlileri­
dir.
Burada kısaca Hasidim Yahudilerine değinmek istiyorum.
Yahudi cemaatleri arasında şu son on yılın moda deyimiyle
'Köktendinci-Fundamentalist' deyimiyle tanımlanan tek cema­
ati budur. Dinlerine ve geleneklerine aşırı bağlılıklarıyla tanı­
nan Hasidimler, Avrupa Yahudiliği'nin Rusya ve Amerikan Ya­
hudiliği karşısındaki alternatifi durumundadırlar. Ama ne Rus­
ya kökenli ne de ABD'li Yahudiler tarafından benimsenmişler­
dir. Şu sıralarda basında -ki daha önce de belirttiğim gibi, ço­
ğunlukla CORES tarafından denetlenen basmda- Hasidimlerle
ilgili çok ağır suçlamalar yayınlanmaya başladı. Hasidimlerin
'Köktendinci' olmaları, bir yandan alay konusu yapılırken, bir
yandan da bazı Hasidimlerin banka dolandırıcılığı yaptıkları,

137
138 Laiklik
Aytunç Altında! 139

suiistimallere katıldıkları yine Yahudiler tarafından anlatılıyor,

belgelerle gösteriliyor. dımı 1 /5 oranında azaltmış oldu. İsrail'den bundan böyle başka
ABD-İsrail ilişkilerinde Yahudiler, kendilerini daima İsra­ ülkelere, başta Afrika ülkeleriyle Türkiye'ye, ticari köprüler
il'in koruyucusu olarak görmüşlerdir. Bu duygular son elli yıl­ kurması istendi.
dır, ABD-İsrail ilişkilerini yönlendirmişti. Ancak son iki yıldır, Ortadoğu'daki Yeni Dünya Düzeni'nde İsrail artık ABD'nin
yavaş yavaş başlayan eleştiriler, artık Yahudi basınına da gir­ gözdesi olmayacak. Bu kesinleşmek üzeredir. Kuşkusuz ABD
meye başladılar. ABD yurttaşı Yahudiler, artık eskisi kadar 'tek yine İsrail'i koruyacaktır, ama dengeler bir kez sarsılmıştır.
yanlı' olmamaları gerektiğini fark ettiler. Buna karşılık ABD yö­ {Yeni Günaydın, 23 Ekim 1993, Cumartesi)
netimine egemen olan Wasp (Beyaz Anglosakson ve Protestan)
da artık İsrailli Yahudileri gözleri kapalı olarak desteklemek is­
temediğini belirten açıklamalar yapmaya başladı. İlkin diplo­
matik çevrelerde alçak sesle yapılan bu eleştiriler, özellikle Baş­
kan Bush döneminde, Dışişleri Bakanı James Baker tarafından
yüksek sesle dile getirilmişti. Baker, 2,5 milyonluk İsrail için 800
milyonluk tüm İslam âlemini karşılarına almanın ABD'nin çı­
karlarına uymayacağını açıkça belirtmekten kaçınmamıştı.
ABD yurttaşı Yahudiler arasında da İsrailli Yahudilere bakış
giderek değişmeye başladı. Şu hususu özellikle belirtmek gere­
kiyor ki, ABD'de doğup büyüyen ve ister istemez bu ülkenin
Hıristiyanca ve Seküler değerleriyle iç içe yaşayan Yahudiler, İs­
rail'i, teşbihte hata olmaz, bir bakıma Yahudiliğin 'İran'ı gibi
görmekteler. İlginçtir ki, son bir yıl içinde İsrail için toplanan
yardım paralarında %35'lik bir düşüş kaydedilmiş. Yahu< iler,
sadece İsrail'e değil, başka toplumlara da yardım etmeye başla­
mışlar. Benzer şekilde İsrail'e giden ABD'li Yahudi sayısı da
azalmış. Hatta İsrail'i en çok savunan CORES arasında %23'ü İs­
rail'e hiç gitmemiş...
ABD-İsrail ilişkilerini etkileyen en önemli gelişme Sovyet ko­
münizminin çökmesiyle, Körfez Savaşı oldu. Özellikle Körfez
Savaşı sırasında ABD'li üst düzey yöneticileri artık Ortado­
ğu'da İsrail'e ihtiyaçlarının kalmadığını gördüler. Sovyet tehdi­
di de olmadığı için ABD'li yöneticiler, her yıl milyarlarca dolar
akıtarak ayakta tuttukları İsrail'in artık kendi başına ayakta
durmasını ister cldular. Bu yıl yapılacak olan dış yardımda
ABD, İsrail'e yaklaşık 500 milyon dolarlık bir kesinti yaptı.
ABD, böylelikle bugüne kadar hep artarak gelmiş olan dış yar-

www.çizgiliforum.com
 BELEDİYE SEÇİMLERİ YAKLAŞIRKEN

27 Mart'ta yapılacak olan belediye seçimleri yaklaştıkça, si­

yasi partiler arasındaki hızlı rekabet de kızışıyor. Doğaldır ki
her parti kendi adayının en becerikli, en bilgili, en eliçabuk aday
olduğunu iddia ediyor. Tabii bir de karalamalar, gözdağı ver­
meler, suçlamalar var. Bazı adaylar sanki şehirlerine belediye
başkanı değil de, emniyet genel müdürü olacaklarmış gibi faali­
yetler içindeler! Rakipleri hakkında doğru-yalan ayrımı gözet­
meksizin salvo atışlar yapıyorlar. İftira ve dedikodu üretiminde
sınır tanımayan adaylar yanlışlıkla belediye başkanı seçilirlerse,
seçildikleri kentlerde kuvvetle muhtemelen iş değil, laf ve dedi­
kodu üretecekler ve hiç çekinmeden söylemek gerekir ki, bele­
diye başkanı olmanm rantını en kısa zamanda cebine ve oradan
da İsviçre'deki bankalarına aktaracaklardır. Bunu öne sürmek
için kâhin ya da peygamber olmaya gerek yoktur. Bu değişmez
yoldur. Siz hiç bugüne kadar dedikodu ile 'medyayı' kafakola
alıp belediye başkanı seçilen birinin 'iş ve hizmet' ürettiğini gör­
dünüz mü? Ben görmedim. Bundan sonra da göreceğimi sanmı­
yorum. Devran yine kendi kuralları içinde akıp gidecektir.

Seçimlerde Kim Ne Yapar?

DEDİKODU ve iftiraları bir kenara bırakırsak, 27 Mart se­

çimlerinde parti ve adayların düzeyinde kimler ne yapabilirler?
Seçimlerden en kârlı çıkacak olanlar kimlerdir? 28 Mart'ta par­
tiler düzeyinde neler beklenebilir? 28 Marf ta hangi parti baş­
kanları zorluklara göğüs germek zorunda kalırlar? Kanımca bu
sorularla uğraşmak, dedikodularla uğraşmaktan daha yararlı­
dır. Bu nedenle kendi anlayışım çerçevesinde edindiğim izle­
nimleri okurlarıma iletmek istiyorum.

141
 Aytunç Altındal 143
142 Laiklik

MHP'nin, Ecevit'in DSP'sinden çok daha fazla oy alacağı

Seçimler ve sonuçlarıyla ilgili olarak şimdiden söylenebile­
kesindir. Ecevit ise Baykal'dan fazla oy toplayacaktır. Di­
cek kesin sonuçlar var mı?
ğer partilerin adayları ise ne kadarlık bir potansiyele sa­
Kanımca vardır. Seçimlere daha on günlük bir zaman bulun­
hip olduklarını görmek için girdikleri bu seçimden sonra
masına rağmen bugünlerden belli olan bazı sonuçlar vardır.
partilerinin iç yapısıyla ilgili yeni değerlendirmelere gire­
Nedir bunlar? Sayayım...
ceklerdir.
1) 27 Mart seçimlerine katılım, önceki seçimlere katılımdan 5) 27 Mart seçimlerinin sonucunda kesin gözüyle bakılabile­
daha yüksek bir düzeyde gerçekleşecektir. Özellikle üç cek bir sonuç da, parti başkanlarıyla ilgilidir. Daha önce
büyük şehirde, İstanbul, Ankara ve İzmir'de seçimlere de birkaç kez belirttiğim üzere bu seçimlerde ANAP'm
katılma oranı beklenenin de üstünde olacaktır. Bu, Türki­ oyları yüzde 28'in altına düşerse -ki öyle gözüküyor-
ye için sevindirici bir gösterge olacaktır. Mesut Yılmaz'm parti içindeki tartışılmaz kabul edilen
2) 27 Mart seçimlerinde yarışan adaylar gelişimleri ve top­ yeri yoğun tartışmalara sahne olacaktır.
lumsal konumları itibariyle daha önceki seçimlerde olma­ 6) 27 Mart seçimlerinden en kârlı çıkacak olan iki parti var­
dığı kadar yüksek bir 'alt ve orta sınıf portresini vermek­ dır. Bu partiler oylarını yükseltmiş olacakları için seçim­
tedirler. Geçen seçimlerde görülmediği kadar yüksek bir lerin gayri resmi galiplerinin kendileri olduklarını öne
politizasyon yaşanıyor. Belki siyaset ve çözüm üretmek­ süreceklerdir. Bu partilerden birincisi Refah Partisi, tüm
ten çok tezvirat yapmak siyasetçilik sanılıyor, ama bir se­ Türkiye'de en az 350 kadar birimde seçimlerden kazançlı
çim sonra Türkiye'de bu tip siyasetçiler de eleneceklerdir. çıkacaktır. Oylarını yüzde 7.8'den, en az yüzde 20'ye çı­
Bu seçimlerde çapsız siyasetçilerin tasfiye olacaklarını karacaktır. Diğer parti ise Türkeş'in MHP'si olacaktır. Bu
gösteren somut belirtiler de ortaya çıkmaya başladı. Bu partinin oylarında da artış olacaktır.
da Türkiye için sevindirici bir gösterge olacaktır.
Benim görebildiğim kadarıyla şimdilik 27 Mart seçimlerinin
getireceği bazı kesin sonuçlar anahatlarıyla bunlardır.
Bakalım bu tahminler Türkiye'nin siyasi yapısını nereye ka­
Diğer Hususlar
dar yansıtacaktır? 28 Mart'ta göreceğiz.
3) 27 Mart seçimlerinde kesin gözüyle bakılabilecek sonuç­
(Yeni Günaydın, 17 Mart 1994, Perşembe)
lardan biri de, oyların en az yüzde 80'inin dört parti tara­
fından toplanacağıdır. Buna göre DYP, SHP, ANAP ve
RP bu seçimlerde topluca yüzde 80'e ulaşabilecek oy top­
layacaklardır. Bu tahminimiz doğru çıkarsa, 27 Mart se­
çimlerinden sonra bu dört parti arasındaki rekabetin da­
ha da kızışacağı görülecektir.
4) 27 Mart seçimlerinde kesin denilebilecek başka bir sonuç
da, ilk dört parti dışındaki on partinin geriye kalan yüz­
de 20Tik oyu paylaşacaklarıdır. Bu on parti arasında pay­
laşılacak olan yüzde 20'lik oy potansiyelinin dağılımında

www.çizgiliforum.com
 TÜRKİYE'DE LAİKLER NE KADAR
LAİKLER?..

Bugünkü yazımın başlığı, benim son on beş yıldır Türki­

ye'deki mevcut laiklik anlayışını inceleyen birçok konferansı­
mın ve makalelerimin başlığıdır. Aynı başlıkla, özellikle yurtdı­
şında, İsviçre'de, Almanya'da, Fransa'da, İsveç'te, Finlandi­
ya'da ve Belçika'da birçok konuşma yaptım. Türkiye'deki laik­
liği inceleyen kitaplar yazdım, sayısını bilmediğim kadar de­
meçler verdim, yazılar yazdım vs.
Bana bıkkınlık geldi, SHP'ye gelmedi. Helal olsun!
Devletin kutsal partisi CHP'nin günümüzdeki beceriksiz iz­
leyicisi SHP ve onun genel başkanı ve üstüne üstlük DYPTi ko­
alisyondaki Başkan Yardımcısı Murat Karayalçın'ın laiklik ko­
nusundaki son açıklamalarını öğrenince 1993'teki SHP'nin he­
nüz 1947'deki CHP'nin bile gerisinde olduğunu hayretle gör­
düm. 1993'te DEP ve PKK konusunda 'sevgicilik' oynayan SHP
lideri, aynı konuda, yani laikliğe bakış hususunda o beğenme­
diği, ama gerçekte kötü bir karbon kopyasından fazla olamadı­
ğı 1977'nin CHP Genel Başkanı Bülent Ecevit'in de gerisindey­
di.
Türkiye'de laikliği hiç kimseye kaptırmayacak kadar laik ol­
makla övünen SHP lideri, son günlerde gazetelerde ve görüntü­
lü basında yer alan demeçlerinde gerçekte 'Laiklik'in ne oldu­
ğunu bilmediğini açıkça sergiledi. Bilmemek ayıp değil, ama
öğrenmemek ayıptır. İşte bu nedenle sadece hatırlatmak ama­
cıyla 1947'nin CHP'sinden ve 1977'nin Ecevit'inden iki alıntı ya­
pıyorum. Türkiye'ye laikliği getiren CHP'nin bu otuz yıllık dö­
nemde izlediği çizgiyi, 1993'ün SHP'sine yön veren yöneticileri­
ne yol göstersin diye yazıyorum.
Bunları aktarmakla CHP çizgisinin laik anlayışını onayladı­
ğım çıkarsanmasın. CHP'nin Devletçi-Laisizmi'ni yıllardır eleşti-

145
 Aytunç Altındal 147
146 Laiklik

geliştirilip pekiştirilmesinde kutsal bir kaynaktır." (Tutanak,

riyorum. Ama beterin de beteri varmış! Hiç değilse Sezar'ın
1978)
hakkını Sezar'a verelim. Geçmişteki CHP'nin laiklik anlayışı,
Ecevit, kurmayı düşündüğü hükümette Türkiye'de iç barışın
bugünkü SHP'den çok daha akılcıydı. Hatta fazla pozitivist ve
oluşmasında ve kardeşlik duygularının pekiştirilmesinde İslamiyet'i
rasyonalist olduğu için Dr. Adnan Adıvar, 1947'de "Türkiye po­
kaynak olarak, hem de kutsal kaynak olarak öngörmüştü.
zitivist bir türbeye dönmüştür" diye yazmak zorunda kalmıştı. Kı­
SHP lideri Murat Karayalçm, henüz bu fikirsel olgunluğa ge­
sacası CHP, Pozitivizm'e ve Rasyonalizm'e saparak Türkiye'ye
lebilmiş değil, öyle anlaşılıyor. Bu nedenle başka bir alandan ör­
Batılı standartlara uygun bir laiklik getireceğini sanmıştı, SHP
nek vererek bitirivereceğim. Belki şu son örnek daha enformati-
liderinin son günlerde gazetelerde yer alan demeçlerine ise
ve olur. Umut bu ya!
ABD'de olsa 'sweet nothings' (hoş ve boş sözler) denilir.
1980'de Genelkurmay Başkanlığı Laiklik ve Atatürk'ün Laiklik
CHP, 2 Aralık 1947'de toplanan 7. kongresinde programın­
Politikası başlıklı bir rapor hazırlamıştı. Bu raporda Genelkur­
daki laiklik maddesinde bazı değişiklikler yaparak bu bölümü
may Başkanlığı'na bağlı Stratejik Etüt Başkanlığı, Diyanet İşleri
yeni şekliyle aynen şu şekilde zabıtlara geçirtmişti:
Başkanlığı'nm 'özerk' bir birim haline getirilmesi isteklerinin sa­
"Partimiz bütün kanunlar, nizamnameler ve talimatnamele­
kıncalarına dikkati çekerek Diyanet'in Devlet'in tam denetimi
re devlet idaresindeki bütün yönetmeliklerin çağdaş uygarlığa,
altında, bürokratik bir daire başkanlığı olarak bırakılmasını ve
ilim ve tekniği gerektirdiği esaslara göre, dünyevi gerekliklere
asla 'ayrı' düşünülmemesini öngörmekteydi ve bu yönde Genel­
uygun olarak hazırlanmasını ve uygulanmasını ve dini düşün­
kurmay Başkanlığı'nı uyarmaktaydı.
celerin devlet ve dünya işlerinden ayrılmasını milletimizin her
Bilindiği gibi geçtiğimiz ay Ankara'da 1. Din Şûrası toplandı.
türlü ilerleme ve yükselmesi için en önemli başarı unsuru sayar.
Açılışı Kuran-ı Kerim okunarak yapılan Şûra'da ilk konuşmacı
Din anlayışı bir vicdan meselesi olduğu için her türlü hücum ve mü­
Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'di. Onu, başı örtülü Başba­
dahaleye karşı korunmalıdır. Hiçbir yurttaş, kanunun yasaklamadığı
kan ve Murat Karayalçm'ın koalisyon ortağı Tansu Çiller'in ko­
ibadet ve ayinler yüzünden rahatsız edilmemelidir."
nuşması izledi. Genelkurmay Başkanlığı 1. Din Şûrası'nı kutla­
1947'de CHP, laiklik konusunda, ilginçtir ki, üç ayrı alandan yarak Diyanet İşleri Başkanlığı'nı bu girişimden ötürü kutladı.
söz etmekteydi. Din-Devlet-Dünya ilişkilerini birbirlerinden ay­
Genelkurmay Başkanlığı'nm, Başbakan'm ve Cumhurbaşka­
rı olarak değerlendiriyordu. Dine yönelik her türlü hücum ve
nı'nm hep birlikte kutladıkları 1. Din Şûrası'ndan çıkan en
mücadeleye karşı, devleti koruyucu olarak görevlendiriyordu!
önemli karar ne miydi?
SHP lideri Murat Karayalçm ise, içinde bir parçası olarak yer
Diyanet'in bağımsız ve 'özerk' hale getirilmesiydi. On üç yıl
aldığı devleti, 1947'nin CHP'sinin tam tersine, dini (İslam) terö-
önce bu fikre şiddetle karşı olan Genelkurmay, bugün bu kara­
rize edebilmek amacıyla kullanmayı düşünüp önerecek kadar
rı 'tebrik' ediyordu!
sağduyudan yoksundur.
Murat Karayalçm, laiklik konusunda verdiği demeçlerde as­
Gelelim monşer SHPTilerin beğenmedikleri Bülent Ecevit'e.
keri kanada karşı sivil görüşü savunur durumdadır. İlericiliği'
Balon 1977'de, hükümet kurmakla görevlendirilen Bülent Ece-
kimselere bırakmak istemeyen eski CHP-SODEP-SHP kafası, ne
vit, programının laiklikle ilgili bölümünde nasıl bir laiklik ön­
yazık ki askeri cenahm da gerisine düşmüş durumdadır.
görmüştü:
"Toplumumuzun ve insanlığın ortak değeri olan İslam dini, (Yeni Günaydın, 27 Kasım 1993, Cumartesi)
milli birliğin sağlanmasında, kalkınma çabalarımızın başarıya
ulaşmasmda, iç barışın oluşmasmda ve kardeşlik duygularının

www.çizgiliforum.com
 TÜRKİYE'DE LAİKLER VE LAİKLİK

Önce şu hususu belirtmekte yarar görüyorum.

Başlıkta yer alan 'Laik' kavramıyla onunla bağlantılı ve fakat
ondan bağımsız bir kavram olan 'Sekülarizm' birbirleriyle ka­
rıştırılmamalıdır. Sekülarizm (dünyevi, cismani, insana ait olan)
Paganlardan bu yana var, Laisizm ise özellikle 1798'den bu ya­
na, o da sadece dar bir anlamsal çerçevede kullanılmak kaydıy­
la var. İlk laik eğitim Örgütlenmesi (ecole anlamında) 1908'de
ünlü toplumbilimci Durkheim'm kişisel gayretiyle oluşmuştu.
Daha önce tarihçi Renan da benzer görüşler öne sürmüştü. Bun­
lardan önce ise Katolik Kilisesi'nin Ortadoğu'da ve Osmanlı
topraklarında yönlendirdiği 'Mission Laique' vardı - ki bu yü­
rüttüğü misyonerlik faaliyetleriyle özellikle Anadolu'da, Lüb­
nan'da, Ürdün'de ve Suriye'de İslamiyet'i etkisizleştirmeyi
amaçlıyordu.
Sekülarizm ise Hıristiyanlığın kuruluşundan önce de vardı,
sonra da var oldu. Hatta günümüzde Hıristiyanlığın önemli bir
kolunun ruhani olmaktan çok, gerçekte Seküler mantıkla kurul­
muş olduğu gerçeği Batı'da da artık anlaşılmaya başlandı. Söz
konusu bu Hıristiyanlık Judeo-Christian (Yahudiliğin bazı kı­
sımlarına bağlı kalarak Hıristiyanlığı benimsemiş olanlar, İsa'yı
Yahudiliğin beklediği Mesih sayan Yahudi-Hıristiyanlar) akımı­
dır ve günümüzün Avrupa uygarlığının kurucuları arasında en
ön sıradadırlar. Seküler olmak ya da olmamak başta İngiltere'de
olmak üzere 16. yüzyıldan bu yana bizzat Kilise(ler) içinde de
tartışılmıştır. Önce Milli Kiliselerde, sonra da Roman Katolik Ki-
lisesi'nde Seküler/Regüler ayrımı yaşanmıştı, hâlâ da yaşanı­
yor. (NOT: Seküler gruba Papazlar [priests], Réguler gruba Ke­
şişler [monks] girerler, diyebiliriz kabaca.) Seküler din adamla­
rıyla Réguler din adamları kıyasıya tartışmışlardır. Bazen Sekü­
ler din adamları kraldan daha fazla kralcı kesilerek tüm Hıristi-

149
 150
yanların Papa'ya bağlı kalmalarını savunmuşlar, bazen de tersi
olmuştur. Örneğin ünlü Thomas More Seküler olmasına rağ­
men tüm Hıristiyanların Papa'dan başka önder ve Tanrı'nm ve­
kili (vicar) tanımamaları gerektiğini savunuyordu ve karşıt gö­
rüşlüleri yaktırmıştı ve derilerini yüzdürmüştü! Sonuçta Roman
Katolik Kilisesi kurtuluşu 'Laik Konsey'i bir anlamda yeniden
kurmakta bulmuştu. Bu konseyde teologlar, din adamları, hatta
mümin ve muteber işadamları, politikacılar vd. yer almaktadır­
lar (kadın yoktur). Konseyin görevi Papa'nın alacağı kararlara
sivil kesim adma katılmaktır. Günümüzde Papa bu gruba da­
nışmadan karar alamaz (özellikle mali ve siyasi konularda). An­
cak bu da yeterli olmamıştır. 1. Dünya Savaşı'ndan önce Cizvit
papazlarının önderliğinde İspanya'da Opus Dei adıyla çok güç­
lü bir 'laik' kurumun temelleri atılmış, daha sonra bu gizli örgüt
bizzat papaların koruyuculuğu altında geliştirilmiştir. Ne var
ki, kuruluşu itibariyle resmen ve tescilen 'laik' olan Opus Dei
(Tanrı'nın eserleri, işleri anlamına gelir) günümüzde Papa II. Je-
an Paul'ü ağır biçimde suçlamakta ve onun -ister inanın ister
inanmayın- Katolik dinini yıkmakla görevli bir ajan olduğunu
öne sürmektedir. Yani söz konusu sofu Katolik 'laikler' Papa'yı
dinlerinin bir numaralı düşmanı olarak görmekte ve lanetle-
mektedirler!*
Laiklik kavramıyla bağlantılı ve ilk bakışta çelişkili gibi gö­
rülen bu kısa açıklamayı niçin yaptım? Türkiye'de bazı kavram­
lar Atatürk'ten kalma bir alışkanlıkla hiç tartışılmadan, tepeden
inme yöntemlerle halkın başına kakılırlar. Batı Avrupa modeli
son altmış yıldır bizzat T.C. Devleti aracılığıyla insanlarımızın
kafalarına sokuşturulmaya çalışılır. Amaç, bir an önce 'Batılı' ol­
maktır ya da Küçük Amerika. 'Laiklik' de bu kavramlardan bi­
ridir. Nedir laiklik, diye sorulduğunda T.C. Devleti'nde şeyhin
kerameti kendinden menkul misli birtakım zevat -yakın geç­
mişte Turan Feyzioğlu, şimdilerde Metin Toker ve Coşkun Kır­
ca benzerleri- laikliğin yıkılmaz ve yılmaz 'Bekçileri' oldukları­
nı belirttikten sonra şöyle bir gerinip: "Laiklik din ile devlet işlerv-
* Opus Dei, Papa'ya karşı yürüttüğü Propaganda'ya 1992'de, Papa isteklerini
kabul edince son verdi ve kendisini Vatikan'ın koruyucusu ilan etti. (y.n).
Laiklik
Aytunç Altındal 151
nin birbirlerinden ayrılmasıdır!" derler. Ardından da eklerler:
"Laiklik dinsizlik değildir. Laiklik tam ve mutlak vicdan özgürlüğü­
dür. Tanrıyla kul arasına hiçbir kişi ya da kurumun girmemesidir."
Bu zevatın açıklamalarına kanarsanız T.C. Devleti'nde tam ve
mutlak bir vicdan ve buna bağlı olarak ibadet ve düşünce öz­
gürlüğü olduğunu sanırsınız. Bu masala inanmadığınızı söyler­
seniz söz konusu zevat ânında 'Zinde Kuvvetlerden dem vur­
maya başlar (NOT: T.C. Devleti'nde bu tip Atatürkçü demokrat­
lığın raconu sıkıntıya gelince 'Zinde Kuvvet'in apoletleri altına
sığmmaktan, sonra da emniyet ve adalet teşkilatının copunu
kullandırmaktan geçer).
Demokrat ve özgürlükçü geçinen bü pozitivist laiklerin açık­
ladıkları gibi T.C. Devleti'nde din ve devlet işleri gerçekten de
ayrılmış mıdır? Eldeki verilere bir bakalım. Eğer laiklik din ve
devlet işlerinin ayrılması ise, Batı'da çok şaşıracaksınız ama
böyle bir olay yoktur. Batı'da KİLİSE ve DEVLET'in birbirlerin­
den ayrılmaları süreci yaşanmıştır ve yaşanmaktadır (NOT: Ör­
neğin İsviçre'de mevcut yirmi üç kantondan henüz sadece bi­
rinde Kilise ve Devlet'in ayrılması yasayla öngörülmüştür. Di­
ğer kantonlarda böyle bir yasal durum yoktur). Kilise ile Dev­
let'in ayrılması başka bir olaydır, din ile devletin ayrılması baş­
kadır. Batı Avrupa'da, özellikle de 16. yüzyıldan sonra Milli Ki­
liseler kendilerini Roman Katolik Kilisesi'nden ve Devleti'nden
bağımsızlaştırmaya başlamışlardı. Bu da temelde 'TOPRAK'
meselesiyle gündeme gelmiştir. Daha önce Batı Avrupa'da Ro­
man Katolik Kilisesi'nde -ki bu aynı zamanda DEVLET'ti ve çe­
şitli devletler,- İngiltere dahil, buna bağlı ve bağımlıydılar- pa­
palar 7. yüzyıldan beri kendilerini 'RESMEN' hem dünyevi (Se­
küler) hem de ruhani (divine) liderler olarak kabul ettirmişler­
di. Vatikan ve Avignon arşivleri papalarm niçin en üst -Kralla­
rın üstünde, Tanrı'nın altında- Seküler/laik (aynen) ve ruhani
lider olduklarını açıklayan belgelerle doludur. Papalar gündelik
hayatta önce Seküler (laik), sonra ruhani lider durumundaydı­
lar. Sekülarizm kavramı ilk kez işte bu devletin elindeki toprak­
ların ve buna bağlı olarak vergilerin, imtiyazların ve muafiyet­
lerin el değiştirerek prenslere verilmelerini öngören bir tepki ve
www.çizgiliforum.com
152 Laiklik
siyasal bir akım olarak Vestfalya Antlaşması'yla (1648) doğdu.
Otuz Yıl Savaşları'nm sonunda yapılan bu antlaşmada ilk kez
'Sekülarizm' kavramı yer aldı. Kilise bu antlaşmaya ve söz ko­
nusu maddelere şiddetle karşı çıktı. Çünkü elindeki topraklar
ve gelirler kendi silahıyla vurularak prenslere devrediliyordu.
Buna karşılık prensler de tebalarına Calvinist, Lutheran ve/ve­
ya Katolik inançlardan birini serbestçe seçebilme hakkını tanı­
yorlardı. Vicdan özgürlüğü işte temelde budur. O güne kadar
prensin dini neyse onu seçmeye zorlanan -bazen yakılarak- in­
sanlar Vestfalya Antlaşması'yla Orta Avrupa'da ilk kez diledik­
leri inancı serbestçe seçebilmek hakkma kavuştular. Bu hiç kuş­
kusuz dinsizleşme değildir. Tam tersine, belirli bir dinsel inan­
ca içtenlikle ve serbest iradeyle bağlanabilme keyfiyetiydi, tabi­
atıyla 'yeni' bir Kilise aracılığıyla. Ama bu uygulama daha deği­
şik bir anlayışla ilk kez İngiltere'de 8. Henry tarafından (16. yüz­
yıl) da yapılmıştı. 8. Henry Anglikan Kilisesi'ni Katolik Kilise­
si' nin karşısına çıkartmış ve Roman Katolik Kilisesi'ne ait top­
rak ve mal varlığım kendisine ve 'yeni' kilisesine mal etmişti.
Sonra 1550'lerde Toton Şövalyeleri Roman Katolik Kilisesi'nden
bazı haklar elde ettiler ve bazı haklarını da yitirdiler. Kıta Avru­
pa'sında ilk manastırlar (Abbeys) 1530'larda Sekülarize edilmiş­
lerdi. İlginçtir ki,Kilise'ye ait toprakların 'Sekülarize' edilebil­
mesi için Portekiz'de 1911'e kadar beklenildi. Yunanistan'da ise
Devlet'in Kilise'ye ait toprakları 'Sekülarize' etmesi hâlâ bekle­
niyor!
Öyleyse 'Sekülarizm' topraktaki mülkiyetin niteliğiyle ve
dinsel gelirleriyle imtiyazlara vd. çok sıkı bağlantılı bir kavram­
dır, diyebiliriz. Laiklik ise bunlarla değil, özellikle eğitimle bağ­
lantılıdır; toprak mülkiyeti ve dinsel vergilendirme ve gelirler­
le hiçbir ilgisi yoktur. Öylesine yoktur ki, en dil-şoveni Fransız
dilcileri ve tarihçileri bile Fransızca'da toprak konusunda ve
vergilendirmede 'Sekülarist' kavramını kullanırlar zorunlu ola­
rak. Dolayısıyla Fransa'da Sekülarist olduğunuzu söylerseniz,
sizin Kilise topraklarını kamulaştırmayı savunduğunuzu sanır­
lar - Türkiye'deki anlamı ve uygulamasıyla 'Laik' olduğunuzu
değil.
Aytunç Alhndal 153
Şimdi soralım: Türkiye'de böyle bir gelişme yaşandı mı?
Hayır. Toprak Allah'ındı - Kilise/Cami'nin değil. Toprak Al­
lah adına padişah tarafından tasarruf ediliyordu. Cumhuriyet
dönemiyle birlikte toprağın mülkiyeti Allah'tan almdı, birta­
kım uyanık kullara verildi. Kısacası İslamiyet'in bu olayda he­
men hemen hiçbir yeri ve rolü olmadı (NOT: Bazı İslami vakıf­
ların mallarının müsaderesi hariçtir ve bu da sanıldığı kadar
mühim bir varlık değildir). Niçin diye sorulabilir. Cevabı basit­
tir. Çünkü Cumhuriyet yöneticileri söz konusu topraklan doğ­
rudan doğruya Allah'tan almadılar da ondan. Bir zamanlar Al­
lah'a ve Müslümanlara ait olan topraklar -Darl el İslam diye­
lim- artık Hıristiyanların eline geçmişti. İşgalle birlikte Cum­
huriyetçiler işte bu topraklan Hıristiyanlardan kurtararak kul­
lara verdiler. Milli Misak hudutları içinde kalan
'TOPRAKLAR'da gerçekte, burası çok önemlidir ki, Yunan
Grek-Ortodoks Kilisesi'nden başka hiçbir kilisenin 'KUTSAL­
LIK' iddiası yoktu; hatta Katolik Kilisesi'nin kurucuları için
(Ör. St. Paul. Polycarp, Bernabas, Peter vd.) Küçük Asya'da ba­
zı kutsal şehirler vardı, ama bir bütün olarak Küçük Asya 'Kut­
sal Toprak' değildi. Nitekim bu topraklarda yaşayanlar da za­
ten Rafızi bir Hıristiyanlığın temsilcileriydiler. Özetle, Cumhu­
riyet döneminde caminin mülkiyetinde toprak, vergi ve gelir
yoktu ki 'Sekülarize' edilsin. Dolayısıyladır ki Türkiye'de adı­
na 'Laiklik' denilen olgu bu hususlardan yola çıkarak inşa edil­
medi. Bizzat 'yeni' devlet ve onu iktidar aracılığıyla yönlendi­
ren kadro tarafından Batı'dan kopya edilerek -bazı hallerde de,
örneğin kadın hakları konusunda, Batı tarafından empoze edi­
lerek- başlatıldı. Bu nedenle de kitlesel destekten yoksun kaldı.
Hatta mümin Müslüman kitlenin nezdinde 'Gâvurlaştırılmak'
olarak değerlendirildi.
Yine T.C. Devleti'nde 'din' (Batı'daki Kilise karşılığı) özerk-
leştirilmedi. Tam tersine 'din' (İslamiyet) Türk tipi İslamiyet ha­
line getirilerek devletin denetimi altma sokuldu. Batı'da Kilise
devletin denetimi altında değil, 'ÖZERK'tir. Ne idüğü belirsiz
bir kurum olan Diyanet İşleri Reisliği kuruldu - ki bu da fikir ve
inşa olarak Katolik Kilisesi'nden alınmıştı. Din işleriyle görevli
 Aytunç Altındal 155
154 Laiklik

rite olarak bulunmasını kabul etmeyen ne Katolik olabilir ne de laik.

bir DEVLET BAKANLIĞI tesis edildi. Yine Batı'dan kopya çeki­
Evet, laik de olamaz!
lerek İlahiyat Fakülteleri açıldı. Kısacası, sayısız yasa ve yönet­
Son nokta. Aynı zevat T.C. Devleti'nde dinin siyasete karış­
melikle gerçekte din ve devlet İŞLERİ birbirlerinden ayrılmadı­
tırılmasına da şiddetle karşıdır. Bu şiddetle karşı çıkışın da Ba-
lar, tam tersine DİN, DEVLETİN İŞLERİ arasına sokuldu. Örne­
tı'da hiçbir anlam ve önemi yoktur. Tam tersine Batı'da Kili-
ğin günümüzde 80 binden fazla din adamı var. Bunlar maaşla­
se(ler) yüzyıllardır Siyaset'in yapıcıları arasında sapasağlam
rını devletten alıyorlar. Devlet ise bu maaşları laik ve mümin
durmaktadırlar. Hatta bugünlerde kendilerinden bu konuya (si­
yurttaşlarından topladığı vergilerle karşılıyor. T.C. Devleti'nde
yasete) daha aktif katılmaları da 'laik' kadrolarca ısrarla isten­
Atatürkçü laik pozitivistlerin öne sürdükleri gibi din ve devlet
mektedir. Bunun Batı tipi laikliğe aykırı bir tarafı da yoktur, eş­
işleri ayrılmış mıdır, ayrılmamış mıdır? Duruma bakın ve kara­
yanın tabiatına uygundur. Türkiye'de ise laik pozitivist çevre
rı sizler verin.
kendilerini İslamcı olarak tanımlayan insanların siyasetin dışın­
Diğer bir husus, vicdan özgürlüğüdür. Türkiye'de vicdan
da kalmalarını istemektedir. Gerekçe olarak da, "Ama İslamiyet
özgürlüğü var mı? Devlet sadece 153. maddeyle değil, saymak­
Hıristiyanlık gibi değildir" demektedirler. Mademki İslamiyet Hı­
la bitmeyecek yönetmelik ve yasayla vicdan, düşünce ve ibadet
ristiyanlık gibi değildir, öyleyse ne demeye Müslüman Türki­
özgürlüklerini kendi denetimi altında tutmaktadır. Sadece san­
ye'ye 'ÖZBEÖZ' Hıristiyan geleneğinin kendi içinden çıkmış bir
sür kurumu yeterli bir örnek teşkil eder. Bu yasalar Devlet'in
kavramı (laiklik) devlet eliyle ve aracılığıyla empoze ettiriyorsu­
çıkarları gerektiği zaman gevşetilmekte, gerektirmediği zaman
nuz, diye sormaz mısınız? Bu çarpık devlet-Laisizmi'nin ardın­
sıkıştırılmaktadırlar. Gerçek bu olmasına rağmen, söz konusu
daki niyetleri ayrıntılarıyla bilmek isteyenler, kanımca önce
laiklere bakarsanız laiklik sayesinde Türkiye'ye tam ve mutlak
Türkiye'deki laikler ne kadar laikler diye sormalıdırlar.
vicdan, düşünce ve ibadet özgürlükleri gelmiştir. Yerseniz ta­
bu...
Yine söz konusu laik pozitivistlere göre laiklik Tanrı'yla Kul
araşma hiçbir kişi ya da kurumun girmemesidir. Balon hele...
Cehaletin böylesine şapka çıkarılır doğrusu. Sanki İslamiyet'te
Allah ile kul arasına giren veya girmeye cüret edebilecek tek ki­
şi ya da kurum (hilafet dahil) varmış gibi, olabilirmiş gibi. İsla­
miyet'in raison d'etre'i Allah ile kul arasına girilmemesidir. İsla­
miyet bu fikirden doğmuştur. On dört yüzyıldır hiçbir Müslü­
man -Emevi dahil- bu tip bir Sacerdotalizm'i aklından dahi ge-
çirmemiştir; geçirirse Müslüman olamaz. Muhammed bile ken­
disini sadece bir 'tebliğci' olarak tanımlamıştır ve Müslüman
akidesinde sadece 'Resul' olarak anılmaktadır. Çünkü İslami­
yet'te Sacerdotalizm ve Canonization yoktur, olamaz. Türki­
ye'de uyanık laik pozitivistler Katolik Kilisesi'nde var olan Sa­
cerdotalizm'i ve Canonization'ı sanki İslamiyet'te varmış gibi
Türkiye'de Laikler ve Laiklik başlıklı bu yazı, Sorun/Birlikte Sosyalist Dergi,
göstererek parsayı toplamışlardır. Batı'da ise Kilise'yi bir bütün Ocak '90, Sayı 14'te Türkiye'de Laikler Ne Kadar Laikler?' başlığıyla yayınlan­
olarak, yani Tanrı'yla kul arasında 'TEK' ve 'MUTLAK' Tanrısal oto- mıştı (ss. 442-445).

www.çizgiliforum.com
 LAİKLİK VE KOALİSYON

Türkiye'de laiklik ve demokrasi kavramları son elli yıldır hiç

gündemden düşmemişlerdir. 1940'larda eski CHP ve onun unu­
tulmaz lideri İsmet İnönü bu kavramı mutlaklaştırmışlardır.
Nedir ki 1946'dan sonra CHP'nin ve İsmet İnönü'nün laiklik ko­
nusundaki tavrında bir değişiklik gözlenmeye başlanmıştır. Ek
olarak ve sadece bir hatırlatma olarak belirtmek istiyorum ki, o
çok korkulan Said-i Nursi de ilk konuşmasını devlet ricalinin
önünde -örneğin Refik Koraltan'm da hazır bulunduğu- yapa­
bilmiştir. Bu da 1949'da olmuştu.
Türkiye'de laiklik ve İslamiyet, Batı dünyası tarafından da
çok dikkatli bir şekilde izlenmiştir ve halen de izlenmektedir. Şu
anda Avrupa'da Türkiye'deki ve Ortadoğu'daki 'Laiklik ve İsla­
miyet'i birinci elden izlemekle görevli on altı kuruluş ve bunla­
ra bağlı beş merkez vardır. Norveç'ten Londra'ya, Paris'ten
Bonn'a kadar Avrupa'nın çeşitli başkentlerinde Türkiye'deki la­
iklik, bilimsel düzeyde -yani fakülte ve üniversiteler bünyesin­
de- araştırılmakta, gelişmeler izlenmekte ve en önemlisi, bu ge­
lişmeler dikkate alınarak Türkiye ve İslam siyasetleri hazırlan­
maktadır.
Şu hususu da vurgulamak gerekiyor: Başta İngiltere'de ol­
mak üzere, Türkiye'nin son yetmiş yılını mikroskobun altına tu­
tarak inceleyen bilim adamlarının çoğunluğu Türkiye'de uygu­
lamaya sokulmuş olan laikliğin Batı Avrupa'daki demokrasi ve
Sekülerlik (dünyevilik) ile hiçbir benzerliği olmadığı inanç ve
kanısmdadırlar. Türkiye'deki laiklik uygulamalarını 'çok sert',
'baskıcı' ve 'anti-demokratik' bulan bilim adamlarmm sayısı pek
çoktur. Örneğin din sosyolojisi ve ilahiyatta önde gelen bilim
adamlarından Prof. A. Christian Jr., İslam'da 'Sektiler' öğeler bu­
lunduğu ve yanlış bir eleştiriye kurban edilmiş olan İmam Ga-
zali'nin bile ünlü İçtihad'mda, yorumu ortadan kaldırmadığını,

157
158 Laiklik
Aytunç Altındal 159

tam tersine 'Sektiler ile Dinsel' olanı yerlerine oturttuğu kanısın­

dadır. Bu görüşe göre İslam, Seküler (Dünyevi) olanla barış için­ dan size bir fikir verir. Böylelikle elinizde, sevdiğiniz deyimle
de yaşayabilecek tek dindir. Bu konuda ünlü Yahudi Hahamba­ 'çağdaş' bir tez olur. Bu tezinizi (SHP'nin tezini) Türkiye'nin
şı ve öğretmeni Ignaz Maybaum da benzer görüşler öne sür­ gündemine sokun. Hiç değilse üzerinde konuşmaya ve tartış­
müştür. Son olarak ünlü El-Ezhefde de bu konuların tartışıldık­ maya değecek bir laiklik üzerinde tartışalım.
larını ve İslam'da Seküler olanın, İslam'la birlikte bulunabilece­ Hırçınlıkla siyaset yapılamayacağı, hele laiklik konusunda
ğine dikkat çeken çalışmalar yapılmış ve deklarasyonlar yayın­ olumlu bir gelişme olamayacağını, siyasetin ilk şartının 'Konsen-
lanmış olduğunu belirteyim. Kısacası, günümüzde bizzat İslam süs=Uzlaşma' olduğunu ve tolerans (hoşgörü) olmadan laiklik
âleminin içinde de 'Seküler' olanla İslami' olanın birlikte var ola­ olamayacağını Karayalçm'm anlaması gerekir. Aksi takdirde İs­
cağı görüşü tartışılmakta ve giderek daha fazla taraftar bulabil­ tikbali mazisinde kalmış lider' olur.
mektedir. Bu tartışmalarda temel kavram ve kilit sözcük 'Tole- {Yeni Günaydın, 3 Aralık 1993, Cuma)
rans=Hoşgörü'dür. Şimdi bu kısa girişten sonra Türkiye'ye baka­
lım.
SHP'nin yeni Genel Başkanı Murat Karayalçm, artık kötü
şöhret edinen Terörle Mücadele Yasa Tasarısı'na, kendi bildiği
anlamda bir 'laiklik' hükmü koydurabilmeye çalışmaktadır.
Geçtiğimiz hafta bu konuda verdiği demeçlerde eğer bu hüküm
konulmazsa 'yakıp yıkmaktan' söz edecek kadar hırçınlaşan Ka­
rayalçm, dünkü Milliyet'te yayınlanan demecinde de 'Koalisyonu
bozarım' tehdidini savunmuştur! İnanın Karayalçın'ı anlamakta
zorluk çekiyorum. Niçin bu denli hırçmlaştığını anlamak da
mümkün değil.
Yıllar yılı Türkiye'de her kesimden insanın başında Demok-
les'in kılıcı gibi asılı duran 141,142 ve 163. maddeler kaldırılır­
ken son derece 'uygar' davranmış olan CHP-SHP çizgisi, herhal­
de bu gelişmeyi içine çıkartan Özal'ı ve ANAP'ı hiç affedeme-
miş ki, Karayalçm ve ekibi şimdi terörle mücadele adı altında
hem 141. maddeyi, hem de 163. maddeyi Türkiye'nin gündemi­
ne sokmaya çalışıyorlar.
Çünkü Karayalçm savunduğu 'laiklik' anlayışının bizzat İnö­
nü döneminde bile değeri kalmamıştı. Bu anlamda, geçen hafta­
ki yazımda da belirttiğim gibi, Karayalçm tarihin gerisine düş­
müş durumdadır. Karayalçın'a öncelikle şunu tavsiye ediyo­
rum: "SHP'nin 1991-92'de hazırlattığı 'Laiklik Raporu'nu okuyun."
Bu raporda Seküler ile laik olmak arasındaki farkları göreceksi­
niz. Türkiye'de nasıl bir laiklik olmalıdır, konusunda en azın-

www.çizgiliforum.com
 LAİKLİK BUZDOLABINDA

SHP Genel Başkanı ve Başbakan Yardımcısı Murat Karayal-

çm'ın başlattığı laiklik bunalımı yine Karayalçm'ın aldığı bir ka­
rarla donduruldu. Bu tartışmayı başlattığında 'Yakarız, yıkarız'
diyen ve koalisyonu 'bozmakla' tehdit eden Karayalçm, bu hırçın
sözlerinin doğurduğu tepki karşısmda 'uzlaşma' yolunu açmak­
la akıllıca bir girişimde bulunmuş oldu. Bu hırçınlığını tırman-
dırmayışı, Karayalçm'ın başarı hanesine geçmelidir. Çünkü
Türkiye'deki en hassas konu olan laiklik sorununun hırçın de­
meçlerle çözümlenemeyeceği, tersine soğukkanlılıkla ele alınır­
sa bir uzlaşmaya gidilebileceği umarız artık anlaşılmıştır.
Şimdi yararlı olabileceğini düşünerek Mustafa Kemal'in İs­
lam'a bakışını gösteren ve Türkiye'de az bilinen bir söylevinden
bazı bölümleri aktaracağım. Umarım CHP-SHP çizgisi için bazı
ipuçları verir bu söylev. Gündelik siyasetin hayhuyundan baş­
larını alıp bu önemli söylevi okuyabilirlerse SHPTiler laiklik
kavramına nasıl yaklaşmaları gerektiği hususunda yeni bir yak­
laşım yapabilirler.
Mustafa Kemal'in bu söylevi şu başlık altında yayınlanmış­
tır:
Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Gazi Mustafa Kemal Pa­
şa Hazretlerinin Nutukları/Meclisin 1 Teşrinisani 1338 tarihin­
de mün'akit yüz otuzuncu içtimainin birinci celsesinde irat edil­
miştir 1341/1338.
Bu önemli söylevin günümüzdeki tarihi 1 Kasım 1922'ye te­
kabül etmektedir. Söylevin verilmesine kadar gelişen olayları
da kısaca aktarayım. Bu ön açıklamalar söylevin anlam ve öne­
mini göstereceklerdir.
Milli Kurtuluş Savaşı'mn kazanılmasından sonra Batılı güç­
ler Ankara'ya ve İstanbul'a çağrı yaparak iki ayrı hükümetle ba­
rış görüşmeleri yapmak istediklerini bildirdiler. Başbakan po-

161
162 Laiklik
Aytunç Altındal 163

zisyonunda olan Tevfik Paşa, bu daveti aldıktan sonra Anka­

lüzum görmemiştir; beşeriyetin derecei idraki, tenevvür ve te­
ra'ya iki telgraf çekti. Birincisinde 'Hilafetin Hamisi' olduğunu
kemmülü her kulun doğrudan doğruya ilhamatı ilahiye ile te­
vurgulayan Tevfik Paşa, ikincisinde de İslam'ın Temsilcisi' oldu­
mas kabiliyetine vasıl olduğunu buyurmuştur ve bu sebepledir
ğunu Ankara'ya duyurdu. Bu telgraflar TBMM'de tartışmalara
ki Cenabı Peygamber, hatimülenbiya olmuştur ve kitabı, kita-
yol açtı. Üç ayrı grup belirginleşti. Birinci grupta Lazistan Me­
bülekmeldir."
busu Osman Ziya Hurşit, Beyazid Mebusu Dr. Refik, Ertuğrul
Söylevin bundan sonraki bölümlerinde Saltanat ve Hilafet'in
Mebusu Necip, Antalya Mebusu Rasih Beyler başı çekiyorlardı.
nasıl ortaya çıktıklarına ve İslam âlemi için nasıl görüldüğüne
Bu grup Saltanat'ın kaldırılmasına karşıydı. İkinci grupta İstan­
değinen Mustafa Kemal, Meclis'teki konuşmasını şu sözlerle bi­
bul Mebusu Neşet ve Adana Mebusu Zekâi Beyler vardı ve bu
tirmiştir:
grup Saltanat'm cezalandırılmasını istiyordu. Üçüncü grupta
"Bağdat'ta ve Mısır'da saltanat makamında bir şahıs oturu­
Rıza Nur, Abdülkadir Kemali, Şeyh Fikri, Yunus Nadi, Kâzım
yordu. Türkiye'de o makamda aslolan milletin kendisi oturu­
Karabekir, Dr. Adnan Adıvar, Hamdullah Suphi ve Mustafa Ke­
yor. Makamı hilafette dahi Bağdat ve Mısır'da olduğu gibi bi-
mal yer almışlardı. Bu grup meseleyi radikal yollarla çözümle­
kudret veya mülteci bir şahsı aciz değil, istinatgahı Türkiye dev­
mekten yanaydı. Ancak bu grup Saltanat ve Hilafet'in ayrılıp
leti olan bir şahsı âli oturacaktır.
ayrılamayacağı konusunda bir anlaşmazlık içindeydiler. Bu kri­
tik durumda Mustafa Kemal ilkin 31 Ekim 1922'de gizli Müda­ Bu suretle bir taraftan Türkiye halkı eski bir devletimetu-
faayı Hukuk grubu toplantısmda bir konuşma yaptı. Ertesi gün meddine halinde her gün daha rasin olacak, her gün daha
de daha geliştirilmiş şekliyle yukarıda sözü edilen söylevini mes'ut ve müreffeh olacak, her gün daha çok insanlığını ve ben­
Meclis'te okudu. İşte söylevden bazı önemli bölümler: Söylev liğini anlayacak, eşhasın hiyaneti tehlikesine kendisini maruz
TBMM arşivlerinde ve zabıtlarında olduğu için tüm Milletvekil­ bulundurmayacak ve diğer taraftan makamı ihlafette bütün âle­
leri Meclis Kütüphanesi'nden rahatlıkla elde edip okuyabilirler. mi İslam'ın ruh ve vicdanının ve imanının noktai rabıtası, kulü­
bü İslamiyeti'nin badii inşirahı olabilecek bir izzeti ulviyette te­
"Arkadaşlar! İstanbul'da gayri meşru bir sıfatı şahsına atfe­
celli edecektir... Bundan sonra makamı hilafetin dahi Türkiye
den Tevfik Paşa evvela hususi ve mahrem olarak ordularımızın
devleti için ve bütün âlemi İslam için ne kadar feyizkâr olacağı­
başkumandanına, müteakiben O'nu jurnal eder tarzda açık bir
nı da istikbal bütün vuzuhuyla gösterecektir (inşallah sesleri)."
telgrafname ile meclisi âliye müracaatte bulundu... Bu telgraf-
Ancak bir kısmını aktarabildiğim bu söylevin tamamını oku­
namedeki zihniyeti istiklalimizi imhaya çalışan düşmanlarımıza
yup anlayacak -dili itibariyle- olan SHP'li milletvekillerinin
karşı davayı mukaddesimizi müdafaada fiilen ve hukuken mu­
Mustafa Kemal'in Saltanat'a karşı olan tavrının İslam'a karşı ay­
vaffakiyetlere mazhar olan hükümeti milliyemizi zaaf etmeye
nı 'hırçınlıkta' olmadığını göreceklerdir.
matuftur.
Umarım Mustafa Kemal'in İslam'a ve Hilafet'e yaptığı yak­
Ey Arkadaşlar! Tanrı birdir, büyüktür... Allah, kullarının la­
laşımdan SHP'liler ders çıkartırlar. Şimdilik buzdolabında bek­
zım olan nokta-i-tekemmüle vusulüne kadar iştigale lazimei
leyen laiklik de donmaktan kurtulur.
uluhiyetten addeylemiştir. Onlara Hazreti Adem Aleyhisselam-
dan itibaren mazbut ve gayri mazbut ve namütenahi denecek {Yeni Günaydın, 7 Aralık 1993, Salı)
kadar çok nebiler, peygamberler ve resuller göndermiştir. Fakat
peygamberimiz vasausile en son hakayiki diniye ve medenniyei
verdikten sonra artık beşeriyet ile bilvasıta temasta bulunmaya

www.çizgiliforum.com
 DİYANET Mİ HİLAFET Mİ?

Türkiye'de PKK terörünün gürültüsü içinde, sessiz sedasız,

fakat çok önemli bir toplantı başarıyla gerçekleşti. 1. Din Şûrası,
1 Kasım 1993'te Ankara'da çalışmalarına başladı ve beş gün sü­
ren görüşmelerden sonra toplantıdan 'Çok cesur kararlar' çıktı.
1. Din Şûrası gökten zembille inmedi.
1969'da İslam Konferansı Teşkilatı kuruldu. Türkiye bu kon­
feransa uzak durdu. Zirve toplantısı düzenlendi. Türkiye ilk
kez CHP-MSP koalisyonu döneminde dışişleri bakanlığı düze­
yinde bu toplantıya resmen katılarak, gelişmelerde taraf oldu­
ğunu belgelendirdi. 1976'da İslam ülkeleri dışişleri bakanları
toplantısı İstanbul'da yapıldı. Dönemin Devlet Bakanı Hasan
Aksay'ın (MSP) girişimiyle, bugünkü din şûrasının ilk adımları
niteliğindeki 'Siret Konferansı' da 1977'de İstanbul'da toplandı.
İlginçtir ki, 1976'da Pakistan'da toplanan Siret Konferansı'na
katıldığı için neredeyse vatan haini ilan edilmek istenen Hasan
Aksay, 1. Din Şûrası'nda Başbakan Tansu Çiller tarafından 'bu
hayırlı girişimi yapmış olduğu için' tebrik edildi! On altı yılda va­
rılan nokta...

1. Din Şûrası, 70 yıllık Diyanet İşleri Başkanlığı'nın belki de

en önemli girişimi olmuştur kanısındayım. Neler konuşuldu ne­
ler yazıldı, bunların ayrıntılarına girmeden alman 'cesur karar­
ların' üzerinde durmak istiyorum.
Sonda söyleyeceğimi başta söylemekte yarar görüyorum. "1.
Din Şûrası Türkiye'nin önderliğinde ve Cumhuriyet'in esasları çerçe­
vesinde İslam âlemi için Hilafet'e giden yolu açacaktır." Çünkü 70
yıllık tarihinde diyanet ilk kez devletçi yöntemle (usul) değil, İs-
lami yönteme ve esaslarına dayalı kararlar aldı.
İşte bunlardan en önemlileri:
1) Diyanet İşleri Başkanlığı'nın 'ÖZERK' hale getirilmesi is­
tenmiştir.

165

166 Laiklik
Bu istek din ile devlet işlerinde çok önemli bir aşamayı gös­
termektedir. İslam tarihinde din, ilk kez Emeviler döneminde
devletten ayrı ve ÖZERK statüde ele alınmıştır. Sultan Mervan
ve oğlu Abdülmelik döneminde 'Hilafetsiz Saltanat' ilkesi İs­
lam'a sokulmuş ve Hilafet, Saltanat'tan (devlet) ayrılmıştır. Bu­
nun tersi olan uygulama da İslam'da vardır. 'Saltanatsız Hilafet'
olarak bilinen bu yöntem de Timurlenk tarafından uygulanmış­
tı. Yavuz Sultan Selim, 1517'de Mısır'daki Saltanatsız Halife'den
Hilafet'i devralmıştı. Günümüzdeki Türki Cumhuriyetler, geç­
mişte Timur modeline bağlı kalmışlardı. Kısacası, 'ÖZERKLİK'
ilkesi İslam'da vardı, ama Diyanet tarafından ilk kez devlete su­
nulmuştur.
2) İslam İlim Adamları Konseyi'nin kurulması istenmiştir.
Benim bildiğim kadarıyla 1958'den beri var olan bir istektir
bu. Hatta bu amaçla Adnan Menderes'in bazı yasal düzenleme­
ler yaptırdığı da bilinmektedir (özellikle Laiklik ilkesiyle ilgili
olarak). Bu kurumun İslami literatüründeki adı 'Şûray-ı Has­
sa'dır. Hilafet, 'Şûray-ı Hassa' olmadan olmaz. Diyanet ise 'Şû-
ray-ı Saltanat'a karşı kurulmuş olan 'Şûray-ı Amme'dir (Şûray-ı
Saltanat, Damat Ferit tarafından yönlendiriliyordu). Bugünkü
diyanet, görevlerini bundan böyle 'Şûray-ı Hassa'ya damşarak
belirleyecektir ki, bu da Hilafet'in önkoşullarından olan Meşve­
ret (danışma) kurumundan başka bir oluşum değildir.
3) Şûra'da, İrşad, İntihap, İstişare ve Müşavere ilkelerine
uyulması kabul ve ilan edilmiştir.
1. Din Şurası'nın aldığı en önemli kararlar arasında bu dört
esası hayata geçirmek isteği vardır.
İrşad, İslami literatüre göre 'Gafletten uyandırma, doğru yo­
lu gösterme ve aydınlatma' demektir. Diyanet, İrşad'ı bugüne
kadar RESMİ İDEOLOJİ çerçevesinde uygulamaktaydı. Bundan
böyle bu resmi söylemden uzaklaşılacağı hissettirilmiştir. Çün­
kü diyanet yeni bir Kuran tefsirinin hazırlanmasını öngörmüş­
tür. İrşad, ancak bir Şûray-ı Hassa'nın ve Halife'nin önderliğin­
de hayata geçirilebilir.
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 167
İntihap, seçim demektir. İslam'da seçim, dünyevi (Seküler)
bir haktır. Halife, mutlaka 'intihap' (seçim) ile başa getirilebilir.
Bu nedenledir ki, İslam'da seçim bulunduğu için İslam'da
'Cumhur' olmak hakkı, yani Cumhuriyetçi olmak özelliği vardır.
İstişare, karşılıklı görüş alışverişine, diyaloga ve yorum zen­
ginliğine esas olduğu için, mezhepler ve tarikatlar arası 'Meşru­
iyeti' (yasallığı) temin amacıyla diyanetin istekleri arasına katıl­
mıştır. İstişare (görüşme, fikir alma) bizatihi Hilafet'in varoluş
nedenidir. Bu da artık devletin gündemine girmiştir.
Müşavere, 'karşılıklı danışmayla ortak karar almak' demek­
tir. İslam'da Demokrasi'nin var olduğunu gösteren bir özellik­
tir. Müşavere yukarıda sayılan diğer üç kategoriyle birlikte Hi­
lafet'in olmazsa olmaz önkoşuludur.
Ve nihayet Şûra: 1. Din toplantısını kendisine 'Şûra' demesi
başlı başına İslami bir çıkıştır. Çünkü 'Şûra' Türkiye'deki yasak­
lı kavramlardan biriydi.
Diyanet İşleri Başkanlığı'nm 'Seçimle' işbaşına gelmesi ilke­
si, 1. Din Şûrası'ndan çıkan en önemli karardır. Bugüne kadar
ATAMAYLA yapılan işlem, bundan böyle 'intihap'la yapılacak
demektir. Bu da Cumhuriyetçiliğe ve Lozan'a uygun olan yol­
dur. Çünkü Fener Patriği de Osmanlı döneminde atamayla işba­
şına gelirken, CumhuriyetTe birlikte 'seçim' yoluyla başa geti­
rilmiştir (Lozan'a göre). Diyanetin yeniden 'seçim'e dönmesi,
Hilafet'in dibaçesi'ne (kuruluş ilkelerine) uygun olan yoldur.
Bir diğer karar da evlilik kurumuyla ilgilidir. Diyanet, geç­
mişte tabu olan bir anlayışı yıkarak, müftülerin ve yardımcıları­
nın nikâh kıymalarını kabul etmiştir. Bir başka husus da cuma
namazıyla ilgilidir. Bundan böyle cuma namazlarında tatil yapı­
lacaktır.
Özetlersek; İslam'da Hilafet makarrı'nm yönetimi, irşadla
başlar, istişareyle ilerler, müşavereyle oluşur ve intihapla so­
nuçlanır. Halife, Katoliklerin ruhani lideri olan Papa gibi değil­
dir. Peygamber 'tebliğ'e, Halife ise 'irşad'a MEMURDUR!
1. Din Şûrası'nm kararları önümüzdeki on yılın en çok tartı­
şılacak olan kararlarıdır. Diyanet'in kurucusu kabul edilen Ziya
Gökalp de 1922'de Abdülmecid Efendi'nin TBMM tarafından
 Laiklik
168

YUNANİSTAN LAİK Mİ?

Halife seçilmesi üzerine şu açıklamayı yapmaktan kendini ala­
mamıştı:
"Mutlaka İslam ümmetinin başında halife namı verilen şah­
si bir timsalin bulunması şarttır. Buna binaen TBMM bizzat, ha­
life hazretlerini intihap ederek kendisini bu muazzez makama
istinatgah yapmıştır." (Pakalın, Cilt 1, s. 828) Laiklik kavramı Türkiye'de çok tartışılmaktadır. T.C. Devle­
Pakistan'ın kurucularından Muhammed İkbal Han da, hali­ ti Anayasası'na göre laiktir.
fenin meclis tarafından seçilmesinin uygun olduğunu ve Türk­ Duymamış olanlar için yazıyorum. Avrupa'da ve AB içinde
lerin yaptıkları gibi 'millet tarafından seçilmiş bir meclisin hali­ Fransa dışında hiçbir ülkede laiklik Türkiye'de olduğu gibi
Anayasa tarafından koruma ve kollama altına alınmamıştır. Bu
feyi seçmesinin' İslam'a en uygun yöntem olduğunu göstermiş­
husus çok önemlidir. Çünkü Türkiye'deki din ve devlet ilişkile­
tir.
rine gösterilen hassasiyetin bir göstergesidir.
Kısacası, 1. Din Şûrası, İslam âleminde Hilafet'e giden ana
Türkiye'deki laiklik, Batı'daki mevcut Secular (dünyevi) sis­
caddenin taşlarını döşemektedir. Anlaşıldığı kadarıyla Türki­
temle bağdaşmakta mıdır? Batı, din ve devlet ilişkilerini nasıl
ye'de devlet, milletin dinini doğrudan denetimden vazgeçmek
düzenlemiştir? Tarihsel-toplumsal gelişim nasıl olmuştur? Bu
ve bu görevini özerk bir kuruma devretmek isteğindedir.
soruları çoğaltmak mümkündür. Ben de yıllardır bu konuları iş­
Sonuç ne mi olur?
Birlikte tartışacağız. ledim. Ama anlaşıldığı kadarıyla daha uzun zaman gündemde
(Yeni Günaydın, 9 Kasım 1993, Sah) kalacak bu tartışmalar. İyi de olacak...

Acaba Yunanistan Ne Durumda?

Türkiye Cumhuriyeti Devleti, eski adıyla Avrupa Topluluğu

(AT), yeni tanımıyla Avrupa Birliği'nin (AB) kurucu üyesi ol­
masına rağmen asil üyesi olamamış bir ülkenin adıdır. Yunanis­
tan ise, kurucu üyesi olmadığı bu topluluğa, Türkiye'nin yardı­
mıyla asil üye yapılmış bir ülkedir. Komşumuz Yunanistan'ı
AB'ye taşıyan Türkiye, kendisini çok istediği halde bu toplulu­
ğun dışında bulmuştur. Bu duruma bakıp üzülenler de, sevi­
nenler de vardır. Konumuz bu değil.
Yunanistan her fırsatta Türkiye'yi üyesi olduğu AB'ye şikâ­
yet etmekte ve Türkiye'nin topluluğa asil üye olmasını 'veto'
hakkını kullanarak engellemektedir. Yunanistan bununla da
kalmamakta, Türkiye'nin demokratik olmadığını ve insan hak­
larına saygılı davranmadığını, din ve vicdan özgürlüklerini sü-

169
170 Laiklik
rekli ihlal ettiğini de sık sık AB'nin ilgili komisyonlarına rapor
etmektedir.
Yunanistan'ın bu meyanda yürüttüğü faaliyetlerine son za­
manlarda Türkiye'nin iç işlerine doğrudan müdahale anlamına
gelen bazı yeni girişimler de eklenmiştir. Örneğin Yunanistan
Fener Rum Patriği'nin Türk vatandaşı olmaklığı zorunluluğu­
nun İnsan Hakları anlaşmalarında kabul edilen resmi ve ulus­
lararası metinlere aykırı olduğunu öne sürmüştür. Bu nedenle
de Türkiye'yi AB İnsan Hakları Komisyonu'na rapor etmiştir.
Ayrıca Yunanistan, Türkiye'nin şu anda içinde bulunduğu bu­
nalımlı durumdan yararlanarak, Ayasofya'nm fetih öncesinde
olduğu gibi yenide Patrikhane'ye devri ve teslim edilmesini is-
teyebilmiştir.
Türkiye'yi sürekli olarak şikâyet eden, komşuluk ilişkilerine
uymayan ve başta NATO olmak üzere her ittifak içinde Türki­
ye'yi çelmelemeyi dış politikasının temel taşı yapan Yunanistan,
acaba demokrasi ve insan hakları ile din ve vicdan özgürlüğü
alanlarında ne durumdadır? Şimdi bu konuda üç örnek aktara­
cağım.
Hangi İnsan Hakları?
Öncelikle şunu belirteyim ki, Yunanistan'da demokrasinin
olmazsa olmaz önkoşulu sayılan laikliğin 'L'si bile yoktur. Yu­
nanistan kurulduğu günden bu yana (1821'den sonra) daima ki­
lise tarafından yönlendirilmiştir. Halen de Yunanistan'da Doğu
Ortodoks Kilisesi tüm hükümetlere yön veren en önemli 'Baskı
grubu'dur. Doğum, ölüm, boşanma ve mülkiyet gibi konularda,
iç ve dış siyasette kilise son sözü söyleyebilen en önemli kurum­
dur. Yunanistan'da 1979'da kabul edilen bir yasayla Yunanis­
tan! m bir din devleti olduğu tescil edilmiştir. Bu yasada Yuna­
nistan'da, anayasaya göre, ülkenin resmi dini, doğrudan doğru­
ya Doğu Ortodoks Kilisesi'ne bağlı kılınmıştır. Anayasadaki bu
hüküm genişletilmiş ve tüm ceza yasaları da bu anlayışı içeren
* Günümüzde, 2002 Temmuz ayında bile, AB üyesi Yunanistan, Anayasası­
maddelerle güçlendirilmiştir. Şimdi örneği yazayım.
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altında! 171
Yunanistan'da herhangi bir Katolik'in -örneğin İtalyan veya
İrlandalı- bir Yunanlı'ya kendi Katolik İncil'ini vermesi ve bu
konuda tartışma başlatması yasalarla yasaklanmıştır. Yunanis­
tan böylesi bir girişimi 'zorla' din değiştirmek olarak değerlen­
dirmekte ve din propagandası sayarak ağır hapis cezasıyla ce­
zalandırmaktadır.
Ve Batı Avrupa'nın 'Hassas' yöneticileri Yunanistan'daki bu
açık insan hakları ihlali olgusunu bilmelerine rağmen görme-
mezlikten gelmeyi genel siyasetlerinin bir köşe taşı saymakta­
dırlar.
Hangi Demokrasi?
Yunanistan her fırsatta Türkiye'de demokrasi olmadığını
öne sürmekte ve Türkiye'yi önüne çıkan her uluslararası kuru­
ma şikâyet etmektedir.
Alın size Yunanistan'daki 'demokrasi' anlayışıyla ilgili iki ör­
nek.
Geçtiğimiz yıl Yunan Gizli İstihbarat Servisi bir rapor hazır­
layarak bunu Başbakan Miçotakis'e iletmiştir. Raporda aynen
şunlar yazılıydı:
"Yunanistan'da yaşayan, Yunan vatandaşı olan, ama dini
bakımdan Yunanistan Doğu Ortodoks Kilisesi'ne kayıtlı olma­
yan her Yunan vatandaşı potansiyel bir yabancıdır. Ve yabancı
güçlerin amaçlarına hizmet edebilir."
Buna göre Katolik, Yahudi, Müslüman ve Budist inançlı Yu­
nanlılar bu gizli istihbarat raporuna göre potansiyel casus duru­
muna getirilmişlerdir. Hangi demokrasiye uyar bu?
Diğer örnek ise geçtiğimiz gün yaşandı. Adı 'Yeni Demokra­
si' olan parti, Genel Başkam Miltiades Evert'in imzasıyla yayın­
ladığı genelgede YDPye Doğu Ortodoks Kilisesi'ne kayıtlı ol­
mayanları üye kaydetmemelerini istedi.* Yine Katolik ve Muse-
nın 2. maddesinde yer alan 'Yunanistan'ın dini Doğu Ortodoks Kilisesi'nin
Dinidir' ibaresini değiştirmedi.
172 Laiklik
vi Yunan vatandaşları dışlandılar. Yine din ve vicdan özgürlü­
ğü ilkeleri ihlal edildi. Yine o 'Hassas' Lordlar, Baronesler gözle­
rini yumdular.
Ve tüm Batı yine sus pus oldu. Yunanistan'ın en sadık müt­
tefiki Almanya ise, Türkiye'ye silah sevkıyatını durdurdu. Geri­
sini siz düşünün.
(Yeni Günaydın, 30 Nisan 1994, Cumartesi)
AYASOFYA'YA UNESCO GÖZETİMİ
İlkin şu haberi birlikte okuyalım: "UNESCO Ayasofya'nm
İbadete Açılmasına Karşı..."
Atina (A.A.)-UNESCO Genel Direktörü Majör, Ayasofya
Müzesi'nin ibadete açılmaması için elinden geleni yapacağını
söyledi.
Atina'yı ziyaret eden Majör, Yunanistan Kültür Bakanı Tha-
nos Mikruçikos ile görüşmesinden sonra yaptığı açıklamada,
Ayasofya'nm ibadete açılmaması için UNESCO'nun yanı sıra
kendisinin de bizzat girişimlerde bulunacağını belirtti.
Majör, "Böyle bir kararı belediye başkanı değil, devlet verir. Tür­
kiye UNESCO üyesidir. Türkiye 1972 yılında kültür ve doğal mirasın
korunmasıyla ilgili anlaşmayı imzalamıştır. Biz Türkiye'nin bu anlaş­
maya attığı imzaya saygı göstermesi için çalışacağız," dedi.
Yunan Kültür Bakanı Mikruçikos'un UNESCO genel direk­
törüne, ülkesinin Ayasofya konusundaki 'endişelerini' dile getir­
diği belirtiliyor.
Bir Tartışma Yapmıştık
Belki anımsayanlar vardır. Yaklaşık altı hafta kadar önce Star
TV'de Kadir Çelik tarafından hazırlanan Objektif programında
DYP İsparta Milletvekili Sayın Ertekin Durutürk ile benim
aramda geçen bir canlı yayın tartışması olmuştu. Sayın Duru­
türk, Ayasofya'nm yeniden cami haline getirilerek İslami ibade­
te açılması için bir girişimde bulunmuştu. TBMM'deki ilgili ko­
misyonları atlayarak doğrudan TBMM Genel Kurulu'na indirt­
tiği bir öneriyle genel kurulun oylamayla alacağı kararla Aya-
sofya'yı yeniden cami olarak açtıracağını öne sürmüştü. Bu id-
173
174 Laiklik
diaya karşı ben de iki hususta itirazımı dile getirmiştim. İtiraz­
larım şöyleydi:
a) Ayasofya'nm İslami ibadete açılabilmesinin yolu 'usul'
açısından TBMM Genel Kurulu'ndan değil, doğrudan
doğruya Kabine'den, Kültür Bakanlığı'ndan ve Cumhur­
başkanı'ndan geçmektedir. Bu nedenle bir usul hatasına
yol açmamak gerekir.
b) Ayasofya'nm üzerinde dış gözlemciler vardır. Bunlar ta­
rafından hazırlanmış ve Türkiye'ye imzalatılmış ulusla­
rarası anlaşmalar ve sözleşmeler vardır. Türkiye bugün­
kü ekonomik ve siyasal güçsüzlüğüyle bu engelleri aşa­
rak Ayasofya'yı yeniden cami olarak açamaz. Diğer bir
anlatımla, Türkiye ekonomi-politiğiyle IMF, Dünya Ban­
kası vb. uluslararası finans kurumlarına bağımlı olduğu
için Ayasofya'yı bize cami olarak açtırmazlar, demiştim.
Ne var ki, canlı yayın bu noktada zaman dolduğu için kesil­
mek zorunda kaldı. Konuyu bütün ayrıntılarıyla aktarma imkâ­
nım olamadı.
Ayasofya'nın Önemi
Şimdi Ayasofya olayının başka bir boyutuna değinmek isti­
yorum. Önce adından başlayalım.
'Aya' kelimesi Türkçeleştirilmiş bir takıdır. Hıristiyanlık'ta
'Aziz' anlamına gelen 'Saint' karşılığı olarak kullanılır. Ama
önemli olan 'Sofya' (Sophia) kavramıdır. Bu kavramın Hıristiyan
ilahiyatmda (Yahudi ve İslamiyet için de olduğu gibi) çok
önemli bir yeri vardır.
Sofya, en kestirme deyişle 'bilgi ve hikmet' demektir. Ve Hıris­
tiyanlık'ta 'bilgi ve hikmet' Tanrı'nm kendisini açıklamak için
'yanında' bulundurduğu 'dişi güç'tür. Yani, Hıristiyanlık'ta Sof­
ya kavramı 'dişilik' ifade eden 'hikmet'tir.
Kutsal Kitap'ta 'Sofya' bizim tahmin edemeyeceğimiz kadar
önemli yer tutar, rol oynar. Bu kavramın Yahudiliğe girişi ise
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 175
-ki ilk ortaya koyanlar da Musevilerdir- Orta Dönem Musevilik
denilebilecek olan MÖ 800 yılları dolayıdır. Daha önce Mısır'da
da benzer bir kavram vardı. Sofya Kutsal Kitap'ta şöyle geçer:
"Yeryüzünün başlamasından önce, ilk olarak BEN yaratıl­
mıştım. Ve Tanrı yeryüzünün kurumlarını işaretlendirirken ben
(Sofya) onun yanı basındaydım, tıpkı bir usta-işçi gibi." (Pro-
verb, Ch. 8 V. 22-31)
Hıristiyanlık'ta, özel olarak da Ortodoksluk'ta 'Sofya' gibi 4.
Evangil, Johanna İncil'inde yer alan 'Fiil' kavramı da çok önem­
lidir. Tüm Ortodoksluk işte bu iki kavrama dayanır denilse ye­
ridir (Fiil, Verb, Kelam olarak da okunabilir). Fiil/Kelam Erkek,
Sofya Dişi'dir. Ama önce 'Kelam' vardır. Ve Fiil/Kelam Orto­
doks inancına göre Tanrı'nm ta kendisidir. Sofya da onun (Ke­
lam'm) kendisini dışavurumudur.
Şimdi bir de yakın geçmişe bir göz atalım. İstanbul -ki her
zaman Konstantinopolis olarak geçer- sadece Ayasofya nede­
niyle 'Kutsal Şehir' (Roma) statüsündedir. 1919'da ise İstan­
bul'un, 'Uluslararası Devlet' (şehir değil) statüsüne getirilmesi
başta ABD olmak üzere, İngiltere, Fransa ve İtalya tarafından
'resmen' hazırlanmıştı. Bu İstihbarat Raporu' gizli olarak hazır­
lanmış ve tüm ilgili devlet başkanları ve olağanüstü büyükelçi­
lere iletilmişti (Kaynak: Yale Üniversitesi, Mendell House Arc.
Dr. 29,20. Jan. 21,1919 Türkiye'de ABD Mandası, Dr. Mine Erol,
1972, ayrıca belirtilmiştir).
Bu istihbarat raporunda İstanbul'un ve tüm Hıristiyan ku­
rumlarının 'uluslararası devlet' haline getirilmesi kararlaştırılmış­
tır. Bu uluslararası devlet, çok önemlidir ki, bugün Birleşmiş
Milletler diye bilinen o günkü 'Cemiyet-i Akvam'm gözetimine
verilecekti, rapora göre. Ek olarak Bursa da bu yeni 'devlet'e
bağlanacaktı. Niçin mi? Çünkü diye yazılmıştı raporda, bu şehir
Osmanlı'nın eski ve ilk başkentidir. Türklerden alınıp bu yeni
'Konstantinopolis Devleti'ne bağlanmazsa, Türkler yeniden geç­
mişteki günlerini hatırlayıp, o günlere dönmek isterler...
Uzun lafm kısası, Ayasofya'yı -ve başka mekânları- yeniden
İslami ibadete açabilmek öyle sanıldığı gibi kolay değildir. Bu
konu ucuz kahramanlık kaldırmayacak kadar ciddidir. UNES-
176 Laiklik

CO, Ayasofya meselesinde sadece bir uluslararası kuruluştur. ALTI SORUDA DEMOKRASİ..
Başka 'Tokmakçılar' da vardır, ne yazık ki.
Pekiyi, Ayasofya ibadete açılabilir mi?
Açılabilir. Hatta açılmalıdır da. Ama bunun yollarını iyi bil­
mek gerekir. Böyle bir yol da mevcuttur.
(Yeni Günaydın, 28 Mayıs 1994, Cumartesi) Seçimler geçti ama telaşı, dedikodusu ve en önemlisi paniği
sürüyor. Şimdilik bir fakslar savaşı yaşanıyor. Bugüne kadar
demokrasiyi diskoda dans etmek ve Boğaz'da iki 'Tek' atmak sa­
nan tatlısu entelleri, bir demokrat kesildiler, bir demokrat kesil­
diler, sormayın! Refah seçimlerden başarılı çıktı ya, demokrasi
de birdenbire İstanbul'un rantmı yiyenlerin mönüsüne giriver­
di. Ne menem bir demokrasidir bu, diye sorarsanız iki kelimey­
le özetleyeyim:
Dölce Vita Demokrasisi!
Geçtiğimiz hafta tanınmış bir restoranda dostlarımla yemek
yiyorduk. Bir ara restoranın sahibi yanımıza geldi. Refah Parti-
si'nin seçimi kazanmasından duyduğu üzüntüyü dile getirdi.
Buraya kadar bir sorun yok. İstanbulluların, belirli çevreler ta­
rafından yaratılmış olan 'Refah öcüsünden' çekinmeleri doğaldır.
İstanbul'da alışılagelmiş bir yaşam tarzı var. Bunun belirli ka­
lıplara sokulacağından, belirli zorlanmalara hedef olabilecekle­
rinden çekiniyorlar. Bunlar da olağan. Son 70 yıldır alışılmadık
bir siyasi akımın İstanbul'da belediye başkanlığını kazanmış ol­
ması bu insanları apansız yakalamış durumda. Neyse. Bunlar
geçecek, ama şimdilik neler olacağını merak edenler, etmeyen­
lerden çok fazla. İstanbul'un kültürel hayatının tehlikede olma­
dığını anlamak isteyenler, yakında anlayacaklar; anlamak iste­
meyenler zaten hiçbir zaman anlamayacaklar. Restoranın sahibi
tüm demokrasi sevgisine rağmen şu sözleri söylemeden edeme­
di:
"Eğer bizim personelin içinden Refah'a oy veren çıktıysa yarın sa­
bah kapının önüne koyacağım."

177
178 Laiklik
Buyurun Demokrasiye
Bir diğer tepkiyi de aktarmak istiyorum. Nişantaşı'nda bir
restorandayız. Özel bir gece düzenlenmiş. Müthiş laik ve demok­
ratlar 'İstanbul Bizans'tır, Bizans Kalacaktır' diye dövünüp du­
ruyorlar. Sahne diye düzenlenmiş olan bir sete önce otuz yıldır
bar, meyhane dolaşmaktan başka hiçbir iş yapmamış bir tipsiz
fırlıyor. Bu sakallıları kıtır kıtır kesmek gerekir, diye bas bas ba­
ğırıyor. Kendisine sorarsanız 'Blues' söylüyor. Robert Koleji'nin
arka kapısından mezun olan bu tipsiz, en azından Amerikan de­
mokrasisinden nasiplenmiştir, diye düşünüyorum. Ama bunun
zerresi bile yok! Adamcağız çok 'uygar' oluyorum diye düşü­
nürken, o alay ettiği 'çarıklı erkânıharplerden biri olup çıkıyor.
"Bu belayı başımızdan asker kurtarır," diyor. Güleyim mi ağlaya­
yım mı, şaşırıyorum.
Derken tiyatrocu olduğu öne sürülen ufak tefek bir kadın
kendisini setin üstüne atıyor. Özel TV kanallarından birinde
programlar yapmış. Anlatıldığına göre yaptığı program bir
doksan yatmış. Ne kadar şaklabanlık yaptıysa programı kurta-
ramamış. Suçlu kim? İnanamayacaksınız ama Refah Partisi(î).
Kadın, kulakları tırmalayan bir sesle yarısı İngilizce kelimelerle
doldurulmuş -kadın İngilizce konuştuğunu sanıyor- ne olduğu
belirsiz bir 'şey' söylüyor. Şarkı desen şarkı değil, türkü desen
türkü değil. Kadın durmaksızın bir kız arkadaşını gösterip onun
'rahmi' deyip duruyor. Arkasından o 'Yeşilli' şeyoğlu şeyler. Be­
yoğlu'muzu elimizden aldılar, biz barlarımızı, biz genelevlerimi­
zi vermeyeceğiz, diyor. Tatminsizlikten mustarip olduğu anlaşı­
lan bu Mecnun'suz Leyla, sözü geneleve getirince daha da açılı­
yor. İngilizce, o dört harflik kelimeyi tekrarlayıp duruyor. O ke­
limeyi telaffuz ettikçe bir rahatlıyor, bir rahatlıyor ki sormayın.
Seyredenler tiyatro sanatçısı olduğu öne sürülen bu kadıncağı­
zın ne menem bir 'ruh hastası' olduğunu görüyorlar. Eski deyiş­
le 'Adinin bayağısı' bir insan müsveddesi. Tam özel bir TV kana­
lı için...
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 179
Kitsch Diye Bir Kavram Var
Dünya sanat, kültür ve edebiyat dilinde Kitsch diye bir akım
ve terim vardır. Türkçesi 'rüküşlük' diye verilebilir. 1960Tı yıllar­
da çok 'in'di. Anlaşılan İstanbul'da bazıları bunu yeni duymuş­
lar. Yeni duymuşlar ki, yeni özeniyorlar. Dillerinden hiç düşür­
medikleri demokrasi, laiklik, Atatürkçülük ve insan hakları gibi
kavramları işlerine geldiği gibi kullanma haklarını kendilerinde
gören bu tipsizler, gerçekte, Türkiye'yi ve insanlarını Mustafa
Kemal'den uzaklaştırdıklarını anlamıyorlar. Sanatçı olmayan,
olmak zorunda da bulunmayan, kendi işinde gücünde, ailesine
bağlı, şeref ve onurunu her şeyin üstünde tutan ve Türkiye'nin
yüzde 98'ini oluşturan yurttaşlar, Atatürk'ü bu tipsizlerin nasıl
istismar ettiklerini hayretle izliyorlar. Mustafa Kemal Paşa bu
tipsizlerin ellerine, dillerine ve affedersiniz bellerine mi 'Emanet'
edilmişti? Kemalizm'e içtenlikle bağlı olanlar örneğin, sadece
Kemalizm konusunda değil, her alanda içtenliğinden kuşku
duymayacağım dost Prof. Toktamış Ateş, öncelikle bu hususu
dikkate almalıdırlar. Mustafa Kemal Paşa, soytarıların oyuncağı
yapılmayacak kadar ciddi bir fenomendir.
Sorular ve Kışkırtmalar
Şimdi sorularıma geçiyorum. Bu soruları lütfen kendinize
sorun. Vereceğiniz yanıtlar sizin demokrasiyi nasıl algıladığını­
zı gösterecektir. Yalnız sorularımızın karşılıkları gözünüzü kor­
kutmasın. Bu sorulara hayır diyorsanız demokratlığınız ortadan
kalkmaz, tersine pekişir.
İşte sorularımız:
1) Demokrasi herkesin her istediğini yapabilmesi midir?
2) Demokrasi herkesin her istediğini söyleyebilmesi midir?
3) Demokrasi herkesin her istediğini yazabilmesi midir?
4) Demokrasi herkesin her istediğini yıkabilmesi midir?
5) Demokrasi birilerinin tekelinde midir?
6) Demokrasi yasaksız rejim midir?
180
Sorular benden, yanıtları sizden. Dilediğiniz gibi düşünün
ve yanıtlayın. Sonuçlar her hal ve kârda size yararlı olacaktır.
Son olarak şu konuya değinmek istiyorum:
Seçimlerden sonra ortalıkta bolca bozguncu, eyyamcı ve kış­
kırtıcı dolaşıyor. Yüksek Seçim Kurulu'nun 31 Mart 1994 tarihli
bildirisi açıklandı. Bazı art niyetli kişilerin kamu güvenliğini
sarsıcı yönde bozgunculuk yapmakta oldukları belirtildi bu bil­
diride. Seçimlerin şaibeli olduğu şeklinde propagandaların ya­
pılmakta olduğuna işaret edilerek, yurttaşların bu kabil boz­
guncu propagandalara kapılmamaları istendi.
Refah'a çok kızıyor olabilirsiniz. Ama Türkiye çok önemli ve
kritik günler geçirmektedir. Refah'ın başarısını 'suç' gibi göre­
rek kişisel tatmin aramaktansa, nerelerde hatalar yapıldı ve
kimler yaptılar diye 'özeleştiri' yapmak gerekir. Kuşkusuz bu
sözlerim Dölce Vita (Tatlı Hayat) demokratları ve laikleri için de­
ğildir.*
(Yeni Günaydın, 2 Nisan 1994, Cumartesi)
İlginçtir, bu yazıda adını vermeden kendisinden söz ettiğim kadın, tiyatro­
yu bıraktı ve (hayret mi) bir süre sonra o beğendiği İslama Belediye Başka-
m'na "Yalakalık" yapmaya başladı. Sonra da bir Vakıf kurup, İslamcı (!) ol­
du... İyi mi? (y.n).
Laiklik
LAİKLİK ELDEN GİTMEDİ
Ne zaman öğrenecekler, merak ediyorum. Başbakan Tansu
Çiller Diyanet'in 'Şûra' toplantısına katılıyor. Diyeceksiniz ki
zaten katılmak zorundadır. Öyle değil. Başını örtüp, okunan
Kuran-ı Kerim'i dinliyor. Ellerini açıp dua ediyor. Sonra çıkıp
kürsüden bol bol Allah, Kuran, Din ve İman sözcüklerini yük­
sek sesle söylüyor. Başbakan Çiller Müslümanlığı öne çıkarttığı
için ne 'Laiklik' esası üzerine kurulmuş T.C. anayasası ihlal edil­
miş oluyor, ne de Türk Ceza Yasası'nm ilgili maddelerine aykı­
rı bir durum ortaya çıkıyor.
Ve Başbakan bunları yaptı diye laiklik elden gitmiyor.
Sonra Ramazan geliyor. Bir ay boyunca Başbakan seferi olsa
da oruç tuttuğunu basına duyuruyor. Allah kabul etsin, diyenle­
ri kucaklıyor, öpüyor. Ramazan bitiyor. Bayram namazı kılına­
cak. Başbakan büyük camilerden birine gidiyor. Amacı bayram
namazmı cemaatle birlikte eda etmek. Ve ediyor.
Ama nerede?
Camide bayanlar için ayrılan bölümde! Yanında iki erkek ve
bir bayan korumasıyla T.C. Devleti'nin Başbakanı camide cema­
atin önünde -o beğenilmeyen ve aşağılanan kara bıyıklı ve kara
sakallı erkeklerin oluşturduğu cemaat- namaz kılamıyor. Laik
T.C. Devleti'nin laik Başbakanı caminin ve İslamiyet'in gereği
neyse hiç gocunmadan onu yerine getiriyor. Hızlı laikler sus
pus oluyorlar. Bağırlarına taş basıyorlar belki de(!).
Ve Başbakan bunları yaptı diye laiklik elden gitmiyor.
Ders Almasını Bilmeyenler
Derken efendim, Diyanet İşleri Başkanlığı'nm artık gelenek­
selleşmiş olan ve Hz. Muhammed'in doğum yıldönümleri dola-
181
182 Laiklik
yısıyla düzenlediği 'Kutlu Doğum' haftası gelip çatıyor. Başba­
kan bu hafta münasebetiyle, düzenlenen törenlere katılıyor.
Kürsüye çıkıyor ve laiklerin yüzlerini kızartacak şu cümleyi
söylüyor:
"Benim sevgili peygamberimle hiçbiri boy ölçüşemez."
Bayan Başbakan'ın bu sözleri ertesi gün gazetelerin birinci
sayfalarında ya manşet oluyor ya da ikinci başlık. Laikler sus
pus oluyorlar. Bağırlarına basacak taş kalmadığı için bu kez
'Ahhh, ahh' diye içlerini geçiriyorlar. Ama ellerinden bir şey gel­
miyor.
Ve Başbakan bunları yaptı diye laiklik elden gitmiyor.
Sanki Başbakan'm yaptıkları yetmezmiş gibi Cumhurbaşka­
nı da 'Kutlu Doğum' haftası münasebetiyle gazetecileri toplayıp
bir açıklama yapıyor. Laiklik anlayışının 1930'lardan beri değiş­
mediğini ve bu anlayışın artık toplumdaki gelişmelere uymadı­
ğını söylüyor. Keskin laiklerde bir şaşkınlık bir şaşkınlık! Tesel­
liyi Demirel'in karakterinde aramayı yeğliyorlar. Nasıl olsa
'Dün dündür bugün de bugün' deyip birkaç gün sonra titreyip
kendine döner diye düşünüp kendilerini avutmayı deniyorlar.
Deniyorlar ama içlerinde de bir kuşku. Süleyman Bey kurt
politikacıdır. Ya şu dün dündür'ü artık uygulamazsa? O zaman
ne olacak? Belki de bunu düşünmeye zamanları bile kalmadan
Demirel, kökten laiklerin son umudunu da bir kalemde harcamak­
tan çekinmiyor.
"Kimse korkmasın, Türkiye Cezayir de olmaz İran da" deyiveri­
yor. İşte o anda kökten laikler de 'Şafak' atıyor.
Artık Türkiye'yi korkutamayacak olduklarmı en hazin bir
şekilde anlıyorlar.
Ve Cumhurbaşkanı bunları söyledi diye laiklik elden gitmi­
yor.
Ve kökten laikler tüm olup bitenlerden bir türlü ders almı­
yorlar. Ders almamak hususunda eski CHP'den bile daha ısrar­
lı davranıyorlar. Bu kökten laiklerin zaten son 60 yıldır en 'istik­
rarlı' oldukları konu yanlışta ısrar etmekteki istikrarlarıdır.
www.çizgiliforum.com
Aytunç Allindai 183
Sahi Nedir Şu Laiklik?
Yaklaşık 60 yıldır laiklikle yatıp laiklikle kalkıyoruz. Ama
hiç düşündük mü acaba nedir bu laiklik diye? Eloğlu 'Laik! mi
değil mi, hiç düşündük mü?
Yoksa basmakalıp ve Mustafa Kemal Paşaya endekslenmiş,
öğrenmeye değil, ezberlemeye yönelik cümleler yazmakla mı
geçirdik şu 60 yılı?
Yoksa kafa çekmeyi, genelev fedailiği yapmayı, TV'de ço­
cuklarımıza porno dersleri vermeyi, birilerini 'cahil, yobaz, çem­
ber sakallı' diye alaya almayı laiklik sananların ihanetine mi uğ­
radı Türkiye?
Yoksa başını örten bir genç kızı okulundan atmayı marifet
sayanları mı laik diye yutturdu birileri Türkiye'ye?
Yoksa Köy Enstitüsü kurmanın laiklik, İmam Hatip Okulu
açmanm yobazlık olduğunu öne süren 'yeryüzü cahilleri' mi ta­
nımladılar şu laikliği?
Belki de hepsi bir arada yaşandı.
Yaşandı ve bugünlere gelindi. Şimdi başta Cumhurbaşkanı
ve Başbakan olmak üzere T.C. Devleti'nin en üst echelon'u mev­
cut laiklik anlayışından yakınıyorlar.
Bence çok iyi ediyorlar.
Belki inanmayacaksınız ama en 'gözükara' laik Murat Kara-
yalçm bile, partisi tarafmdan kendisine verilen seçim hezimetiy-
le ilgili raporu okuyunca bir daha laiklik konusunda bilir bil­
mez konuşmalar yapmaması gerektiğini düşünüyor.
Bence Karayalçın da iyi yapıyor.
Ne olup olmadığı bilinmeden son 60 yılın Türkiye'sinin gün­
deminin basma oturtulmuş olan laiklik artık sorgulanıyor. Tür­
kiye ilk kez aklını başına toplayıp kendisine dayatılmış olan bir
sisteme başkalarının gözüyle değil, kendi çıplak gözleriyle bak­
mayı denemeye cesaret ediyor. Türkiye laikliği sorguluyor.
Ve bunlar yapılıyor diye laiklik elden gitmiyor.
Hadi hayırlısı...
(Yeni Günaydın, 23 Nisan 1994, Cumartesi)
 TRİ-LATERAL KOMİSYON VE İSLAM

Son yıllarda Türkiye'nin siyasi literatürüne giren bir kavram

var; think-tank. Türkçesi'yle söylersek, fikir üretim merkezi gibi
bir yakıştırma yapılabilir. Kuşkusuz think-tank'larda sadece fikir
üretilip, bunların jimnastiği yapılmıyor. Doğrudan doğruya
diplomasi üretiliyor ve daha önemlisi, üretilen diplomasiler İc­
ra' amacıyla gündeme sokuluyorlar. Diğer bir deyişle, bizdeki
gibi 'laf olsun' diye değil 'iş yapılsın' diye fikir üretiyorlar bu
think-tanklar.
Türkiye'de diplomasi ve diplomat kavramları iyi bilinir, ama
bunlarla bağlantılı, ancak çok farklı işlevi olan başka bir kav­
ram, diplomasist bilinmez. Bazı şahıslar diplomattırlar ama dip-
lomasist değillerdir. Aralarındaki fark şudur: Diplomat bir dev­
letin dış politikasında kendisine verilen ve kendisinden isteni­
len görev ve işleri harfiyen yerine getirir; diplomasist ise kendi
inisiyatifiyle yeni diplomasi üretmek zorundadır. Devlet, diplo-
masistler tarafından üretilen diplomasileri dikkate alır, bunları
uygulamak ise diplomatlara düşer. Aradaki işlevsel farklılık çok
önemlidir, ama ne yazık ki Türkiye'de pek bilinmez.
Bugünkü yazımda işte böyle bir diplomasisti ve onun kur­
duğu think-tankı tanıtacağım. Söz konusu şahıs Zbigniev Brze-
zinski'dir, onun kurduğu örgüt de Tri-Lateral Komisyonu'dur.

En Üst Örgütlerden Biri

İlkin Tri-Lateral Komisyonu kısaca tanıtayım. Bu örgütü ta­

nımlayabilmek için onun bağlantılı olduğu iki ana örgütü ver­
mek gerekiyor. Tri-Lateral Komisyon, adı Türkiye'de de bilinen
BİLDENBERG GRUBU ile kısaca CFR diye tanınan ABD'li Co-
unsil on Foreign Relations (Dış İlişkiler Konseyi) tarafından Z.

185
186 Laiklik
Brzezinski'ye kurdurulmuştur (1971).
Bildenberg, 1954'te Hollanda'daki Osterbeck şehrinde kurul­
muştur. Prens Filip ve bir suikastta öldürülen kraliçenin dayısı
Lord Mountbotton, bu grubun üyesidirler. Başkanlığını ise gele­
neksel olarak Belçika kralları yürütürler. Bildenberg'in 39 daimi
üyesi vardır. Bunlar 13 + 13 + 13'lük komiteler halinde çalış­
maktadırlar. Bildenberg'in amacı, ABD, Avrupa ve Japonya ara­
sında 'Dinler birliği' esas alınarak ortak bir dünya yönetimi kur­
maktır. Son Bosna olaylarına Japon gözlemci gönderilmesi CFR
+ Bildenberg + Tri-Lateral Komisyon'un aldığı kararla gerçek­
leştirilmiştir. Bildenberg'in kendisi açık ve yasaldır, ama tüm fa­
aliyetleri gizlidir. Merkezi İtalya'daki Como Gölü'nün yakınla­
rındadır. Como şehri, tarihte Avrupa'daki en gizli fesat örgütü
Comocine'm bulunduğu şehirdir. 18. yüzyılın bu ünlü gizli örgü­
tünün uzantısı sayılan başka gizli örgütleri de 20. yüzyılda yö­
netmekte olduğu bilinir. Türkiye'de Bildenberg üyeleri vardır.
Bildenberg'in Türkiye'deki dostlarının başında Bülent Ecevit
gelmektedir, ingiliz araştırmacı Robert Eringer'in belgeleriyle
söylersek, Bildenberg, Dr. Joseph Retinger adlı 'çok' şaibeli biri
tarafından kurulmuştur ve doğrudan doğruya CIA'nm babası
sayılan OSS örgütü tarafından yönlendirilmiştir. Tri-Lateral, iş­
te bu örgütle birlikte çalışan bir uluslararası diplomasi üretim
merkezidir. Ve tartışmasız en önemli think-tanktır. Z. Brzezins-
ki tarafmdan kurulan bu think-tank, özellikle ABD Başkanı
Jimmy Carter döneminde çok etkili olmuştu. Daha sonraki baş­
kanlara da danışmanlık yapan Tri-Lateralciler, özellikle güven­
lik ve istihbarat konusunda CFR ve Bildenberg'le birlikte dün­
yadaki en etkili kurumlardan biridirler.
Brzezinski ve İslam
İslamiyet, son yıllarda özellikle ABD'nin gündeminde en üst
sıralara yerleştirilmiş durumdadır. ABD'de hızla yükselen İsla­
miyet ve Ortadoğu'daki Filistin-İsrail çatışması, ABD dış siyase­
tinde İslamiyet'in yeni bir yer ve rol üstlenmesine yol açmıştır.
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 187
ABD'nin yeni İslami siyasetine yön verenlerden biri işte Z. Brze-
zinski'dir. Şimdi bu ünlü güvenlik uzmanmın İslamiyet'e bakı­
şını yansıtan bazı görüşlerini anahatlanyla aktarıyorum.
Öncelikle insan hakları ve İslamiyet konusunda Z. Brzezins­
ki şunları söylüyor (National Times, Ocak 1994):
Soru: Bireyin özgürlüğü ve insan hakları konusunda coğrafi-kül-
türel bir çatışma yok mudur? Bireyin kulluğunu öngören İslamiyet ve
'Tırnakları çivileyin' diyen Konfüçyüs kültürü ve otoriteye bağlılık
fikri -yumuşak otoriteryenlik sistemi- Batı liberalizminin bireyin öz­
gürlüğü esasına dayalı ahlak anlayışıyla boy ölçüşemez ve uyuşamaz.
Bu konuda ne diyorsunuz?
Z. B.: İnsan hakları kavramı artık tamamen siyasi terimlerle
tanımlanamıyor. Geçmişte dünya büyük ölçüde diktatoryal hü­
kümetlerle yönetildiği için insan haklan konusu sadece siyasi
bir platformda ele almıyordu. Artık durum böyle değil. İnsan
haklan konusu kendi içinde bile çok karmaşık bir husustur. İn­
san hakları 'iyi hayat' kavramıyla birlikte ele alınır. Ama 'iyi ha­
yat' kavramı sadece siyasi ya da maddi unsurlarla sınırlandırı­
lamaz.
Soru: Deng Xiaoping, Amerika ile Çin arasında insan hakları ko­
nusunda soğuk savaş var, derken, Malezya Başbakanı Muhammed
Mahathir de Batıyı suçlayarak, Batı'nın 'insan hakları emperyalizmi'
uyguladığını söylüyor.
Z. B.: Batı'da biz artık insan haklan kavramını gerçekten de
ne olduğunu çözümleyebilme çabalarına girdik. İnsan hakları
kavramı, çok kompleks bir kavram, bunun kapsamını belirleye­
nin ne olduğu belli değil. İnsan hakları kavramının yeni boyut­
ları var ve yenileri de ortaya çıkıyor.
Soru: Batı'nın materyalist ve rölativist dünya görüşü ile İslamiyet
arasında doğacak bir uygarlık çatışmasına doğru mu gidiyoruz?
Z. B.: Bu konuda çok dikkatli olmak zorundayız. İslamiyet'i
otomatikman düşmanımız olarak ilan edemeyiz. İslamiyet'i
otomatikman insan haklarına karşı bir sistem olarak göstereme­
yiz. Siyasi tanımıyla insan haklan kavramını İslamiyet'le karşı
karşıya getiremeyiz. İslamiyet, insanı sadece siyasal ya da eko-
 188 Laiklik
nomik bir özne olarak değil, tüm insanlık içinde 'Beşeri varlık'
olarak ele alır. Bu nedenle kendi siyasal insan hakları tanımımı­
zı zorla İslamiyet'e adapte ettirmeye çalışmamız hatalı olur. Ka­
nımca Batı'daki laiklik, insan haklarının en iyi taşıyıcısı (stan­
dardı) değildir. Bu akım, Hedonizm'i (hazcılık, keyifçilik) kö­
rüklüyor ve özünde de kendini onaylatma vardır. Kanımca
Konfüçyüs olsun, İslam olsun, Hıristiyan uygarlığıyla çatışma­
ya girecek durumda değillerdir. Unutmayın, Batı'da denetim­
den çıkmış bir laiklik var. Bu da kendi içinde kültürel kendini
yıkıcılığı taşıyor.
Tri-Lateral Komisyon'un kurucusu Z. Brzezinski'nin İslami­
yet'le ilgili görüşlerini sütunum elverdiğince özetleyerek aktar­
dım. ABD dış politikasında diplomasiyi bürokratik anlamıyla
uygulayan değil, bizzat diplomasi üreten bir güvenlik danışma­
nının islamiyet'e bakış açısı umarım Türkiye'de tek taraflı laik­
lik şampiyonluğu taslayanlara ve İslamiyet'i siyasi insan hakla­
rı çerçevesinde değerlendirmekten öteye geçemeyenlere uyarı
olur.
Not: Sevgili dost, gençlik arkadaşım Bilge Olgaç'ın vefatını
üzülerek öğrendim. Her zaman dürüst, her zaman düşünceli
Bilge, ne yazık ki bu toplumdaki kadirbilmezlik nedeniyle hak
ettiği yerde değildi. Bilge kardeşime bu son yolculuğunda Allah
rahmet eylesin diyorum...
{Yeni Günaydın, 5 Mart 1994, Cumartesi)
İNSAN HAKLARI TARİKATI MI?
Yarın Türkiye'de belediye seçimleri yapılacak. Dileyen dile­
diği adaya ve partiye oy verecek. Birileri seçilecekler, birileri
umutlarını yitirerek çekilecekler. Bunlar belli olduğu için, bu­
gün sizlere 'seçimsiz' bir yazı yazmayı düşündüm. Şöyle ağız ta­
dıyla, konuşmaktan ve yazmaktan sıkıntı duymadığım bir ko­
nuda kalem oynatayım istedim. Ola ki seçim teranesinden başı­
nız şişmiştir!
Konumuz Din ve Devlet İlişkileri ile İnsan Hakları kavramı
olsun. Haydi başlayalım.
Tanrısız Dincilik
Hiç duyduğunuzu sanmıyorum, ama 'Tanrısız Dindarlık/Tan­
rısız Dincilik' diye de bir akım vardır. Bu akımda yer alan birçok
'Tarikat' kendini yeni bir din olarak sunar. Öyleyse bu nasıl din­
darlık dediğinizi duyar gibiyim. Ya da tanrısı olmayan din olur
mu, diye düşünmüş olabilirsiniz.
Ama vardır.
Tanrısız dindarlıkta yer almayan Tanrı, diğer tek-tanrılı din­
lerin işaret ettikleri Tanrı'dır. Örneğin Yahudiliğin, Hıristiyanlı­
ğın ve İslamiyet'in esasını teşkil eden ve tüm güzellikleri ve
özellikleri bu dinler tarafından tekil ya da topluca belirlenmiş
olan Tanrı, bu dinlerde, o tanımlarıyla yer almaz. Kendini yeni
bir din olarak görmüş ve tanımlamış olan söz konusu Tarikat,
Tek-Tanrısı'nı, var olan tüm tek ve çok-tanrılı dinlerden yola çı­
karak ilahileştirrniştir. Dolayısıyla söz konusu tarikatın Tanrısı,
işlevleri ve özellileri itibariyle belki biraz Yahudice, biraz Hıris­
tiyan'ca ya da tam Müslüman'cadır. Hepsinden birer parça ya
da veçhe taşıyan bu tarikat Tannsı'nm, yerleşik ve örgütlü din­
lerin Tek-Tanrısı ile hiçbir özdeşliği bulunmaz. Bulunmadığı
189
 190 Laiklik
için de tek-tanrılı dinler tarafından bu tip tarikatlar tanrısız din­
darlık olarak adlandırılır ve sınıflandırılırlar. Tanrısız Dindarlığa
günümüzde en bağlı olan ve adları duyulmuş olan tarikat din­
leri, Yehova Şahitliği ve Bahailik'tir.
Kendilerini yeni bir dinin öncüleri ya da temsilcileri olarak
değerlendiren bu tip tarikat dinlerinin mensupları, gerçekte Pe-
rennial Felsefe denilen bir akımın temsilcileri olduklarını algıla­
yamazlar. Felsefenin bu dalında PlatonTa, Aristoteles'in ve ko­
yu Katolik ve sofu dindar olan Aquinolı Thomas'ın düşüncele­
rinin çeşitli veçheleriyle kendilerine sunulmuş olduğunu anla­
yamazlar. Okumaya ahştınldıkları ve kutsal sandıkları kitapla­
rın gerçekte, geçmiş Pagan filozoflarından ve tek-tanrılı dinlerin
kurucularının eserlerinden alınmış ve sentetik tarzda bir araya
getirilmiş süreklilik ifade eden deyişler olduklarını bilmezler.
Süreklilik ifade eden kavram ve kurumlarla ilgili, bunlar kullanı­
larak yapılan bir felsefe dalı olan Perennial Felsefe'de örneğin ai­
le kavramı ve bununla özdeşleştirilmiş olan Kilise (siz tarikat
diye okuyun) kurumu, insanın asli/özsel süreklilikleri olarak
kabul edilirler.
Rölativist Dünya Görüşü
Herkesin aynı dinden ve imandan olması gerekmiyor kuş­
kusuz. Kimileri de laik, ateist, Seküler, modernist, deist, agnos­
tik, konfessiyonlos (itikatsız, Kilise'den ayrılmış kişi) ve rölati­
vist'tirler.
Sözü bu sonuncusuna getirmek için kısa kestim. Daha en az
bir düzine yol vardır Din-Devlet ve Birey ilişkilerinde. Ama
hepsini tek tek tanımlayarak başınızı ağrıtmayayım.
Din konusunda rölativist olmak demek, içine doğulmuş ve
değerlerine göre yetiştirilmiş olan dinin kural, hüküm ve uygu­
lamalarının kendi dönemine ait olduğunu düşünerek, aktüel za­
manda bunların geçerliliğinin kişiye/bireye göre göreceli (röla-
tiv) olduğunu öne sürmek ve bu rölativite çerçevesinde tırnak
içinde 'Hıristiyan' ya da tırnak içinde 'Müslüman' olmaktır.
www.çizgiliforum.com
Aytunç Alhndal 191
Rölativist din anlayışına göre hükümler ve kurumlar, Peren-
nial'deki gibi mutlak süreklilik göstermezler, çağa ve topluma
göre görecelik taşırlar. Dolayısıyla iman (Grekçesi Pistis) konu­
sunda kararı birey verir. Bu nedenle rölativistler, bireycilik (In­
dividualism) ve Liberalizmle yakın ilişkiler içindedirler.
Rölativist düşünce ve inanç sistemi şu çok bilinen Hüma­
nizm akımıyla da yakındır ve ortak benzerlikleri gösterir. Ama
rölativist düşüncenin 20. yüzyıla yaptığı en önemli katkı insan
hakları kavramıdır.
Özellikle 1. Dünya Savaşı'ndan sonra ilkin yavaş, sonra hız­
lanan bir ivmeyle Avrupalı entelektüeller ve bilim adamları ara­
sında taraftarlar bulan Rölativist Din Anlayışı, Batı toplumbilim­
den ve hukuktan geçerek günümüzde çok tartışılan insan hak­
ları kavramını dünyanın gündemine sokmuştur.
Rölativist Din Anlayışı, laiklikten (Türkiye'deki değil, Fran-
sa'daki) ve Sekülarizm'den (İngiltere ve ABD'deki) etkilenmiş bir
akımdır. Dinsel izdüşümleri Protestanlık'tadır. Örneğin Napol-
yon'un Almanya'yı Sekülerleştirmek için hazırladığı program,
daha sonra bu ülkede Katolik Kilisesi'ne karşı yapılan mücadele­
de bireycilik ve Rölativizm'in esinlendiği kaynak olmuştur. Özel­
likle Katolik Kilisesi'ne karşı, bireyin haklarını savunabilmek ve
Protestanlaşabilmek hakkını elde edebilmek uğruna rölativistler,
Kıta Avrupa' sında insan hakları kavramını yarattılar.
2. Dünya Savaşı'ndan sonra birçok tanınmış aydının ve bilim
adamının katılmasıyla insan haklan hareketi, çeşitli ülkelerde
örgütlenmeye başladı. Ne var ki her ülkede insan haklarını oluş­
turan standartlar diğerlerinden farklı oluyordu. Bu zorlukların
üstesinden gelmek ve örneğin Katolik dininin katı kurallarını
kırabilmek için, insan hakları savunucuları tüm dikkatlerini 'Ba­
tılı' olmayan ülkelere çevirdiler. Ve işte bu ülkelerde süregelen
siyasal rejimler gerçekte insan haklan savunucularının kendi iç­
lerinde bütünleşebilmelerini sağladı. Diğer bir anlatımla her ül­
kedeki insan hakları derneği, kendi koyduğu özel standartlara
uygun oluşturulmuş insan haklarını, ele aldığı ülkede araştır­
maya başladı. Bu durumda da ortaya Eurocentrizm denilen Av­
rupa merkeziyetçi insan hakları kavramı çıktı.
192
Laiklik
Günümüzde, örneğin bir Müslüman ülkede, Hıristiyanlıktan
yola çıkarak hazırlanmış ve gerçekte relativist olması gerekir­
ken, mutlak hale getirilmiş insan hakları aranıyor. İşte bu çarpık­
lık nedeniyledir ki, birçok ülkede başta Çin Halk Cumhuriyeti,
Batı'nm insan hakları kavramını kabul edemeyeceklerini öne
sürmeyi nihayet akıl edebildiler. Neredeyse artık din dışı bir ta­
rikata dönüşmüş olan Avrupalı insan hakları dernekleri şimdi­
lerde 'Laik' düzenlerin laik tekkeleri ve zaviyeleri olmuş durum­
dalar. İnsan haklarının rölativist karakteri yitirilmiş ve Batılı
devletlerin ideolojik-ekonomik çıkarları, insan haklarını belirler
olmuştur.
Batılı olmayan toplumlara bazen bir numara büyük, bazen
bir numara küçük gelmeye başlayan Batılı insan hakları kavra­
mının artık yeniden tanımlanması gerekmektedir.
(Yeni Günaydın, 26 Mart 1994, Cumartesi)
LAİK MİSİNİZ? O DA NE?..
NEW YORK- Burada New York'ta çok soğuk bir kış yaşanı­
yor. Karlı ve buzlu caddelerde, ancak İstanbul'da görülebilecek
trafik kargaşalarına tanık oluyor insan. Arabalar birbirlerinin
yolunu kesiyorlar ve taksiler tıpkı İstanbul'daki gibi, kar ve so­
ğuğu bahane ederek yolcu almadan geçip gidiyorlar. Yollar tak­
si avlamaya çalışan insanlarla dolu. İçimde şöyle derin bir 'Ohh
be, dünya varmış,' diyorum. Taksi şoförlerinin çoğu ya Pakis­
tanlı, ya Arap, ya da Hintli... Kargaşasız olamayan insanlar!
Geçtiğimiz hafta bazı ilginç görüşmelere katıldım. Ameri­
ka'da kendi alanlarında söz sahibi bazı şahıslarla derinlemesine
görüş alışverişlerinde bulundum. Bunlardan ikisini aktarmak
istiyorum.
İlk görüşmemi Luce Vakfı nın en üst yöneticilerinden Henry
Hank Luce ile yaptım. Son derece mütevazı bir New York apart­
manında yaşıyor Luce ailesi. Eşi Leila Hadley LuceTa birlikte
kapıda karşıladı beni Bay Luce. İleri yaşına rağmen son derece
canlı bir kadın Bayan Hadley. Uzun dünya gezileri yapmış. Ki­
taplar ve makaleler yazmış. Halen de en çok ilgilendiği konu
Budizm.
Luce ailesiyle sohbete başlıyoruz. Konu benim, Türkiye'de
Üç İsa adıyla yayınlanmış olan kitabım ve bu kitaptaki İsa tipo-
lojisi. Kitabın geçen yıl İngiltere'de çıkan özgün baskısını oku­
duğunu ve çok ilginç bulduğunu söylüyor Bayan Hadley. Dola­
yısıyla konu gelip ' Sekülerleşme' kavramına dayanıyor.
"İyi ama," diyor Bayan Luce, "Siz Müslümansınız, nasıl oldu da
Hıristiyanlıkla ilgili böyle bir tez geliştirebildiniz? Çok şaşırdım."
Sırf konuyu derinleştirebilmek için, "Ama ben laik bir Müslü­
man'ım," diyorum. Çok şaşırıyor. Karı-koca birbirlerine bakı­
yorlar. Ben de zaten onların şaşırmalarım bekliyorum.
"Laik mi? O da ne?"
193
194 Laiklik
Laikliği bırakın, bir insanın kendisini 'Laik'im' diye tanımla­
masını bile yadırgıyorlar. Bu kez Fransızca olan laik kelimesini
değiştirip biraz daha anlaşılır olabilmek amacıyla, "Yani Sektiler
bir insanım," diyorum. Biraz aydınlatıcı oluyor bu açıklamam.
"Yani Mtislümansınız, ama Sektiler görüşleriniz var. Öyle değil
mi?" diye soruyor Bayan Luce.
"Onun gibi bir şey!" diyorum. Ve bu noktadan yola çıkarak
iki buçuk saate yakın bir süre Hıristiyanlık, sekülerleşme ve Or­
tadoğu konusunda güzel bir sohbeti sürdürüyoruz.
Görüşme bittiğinde, "Sizi arayacağım ve birisiyle tanıştıraca­
ğım," diyor. Gerçekten de bir saat kadar sonra arıyor Bayan Lu­
ce. "Time dergisinden editör Van Morroıv'u aradım. Sizinle temas ku­
racak," diyor. Bu olgun ve bilgili insanın gösterdiği sıcak ilgiye
şaşmamak elde değil!
Sahi söylemeyi unuttum. Luce ailesi Time dergisinin kurucu­
su ve sahipleri. Aynı zamanda aile vakfının da yöneticileri. Ba­
yan Hadley, telefonu kapatmadan önce Türkiye'ye sevgi ve se­
lamlarımı iletin, diyor.
Hanvard Club'da
Luce ailesiyle yaptığım görüşmenin ertesi günü Hanvard
Üniversitesi mezunlarının üye oldukları kulüpte, John Brede-
mas'la buluşuyorum. Birlikte kahvaltı ediyoruz. Tanıyanlar bi­
lirler, Dr. Bredemas, gerek Amerikan Kongresi'nde, gerekse
uluslararası diplomaside çok etkili bir Kongre üyesidir. Özellik­
le Kıbrıs konusunda Türkiye'yi çok terletmişti. Sabah çayımızı
içerken şaşırtıcı bir şey söylüyor Dr. Bredemas:
"Bay Altındal, unutmayın ki Amerikan toplumu çok dindardır.
Hiç göstermezler ama özellikle kırsal alanda din çok önemli bir faktör­
dür. Onun için Sekülerleşmeden söz ederken dikkatli olun. Sizi kolay­
lıkla Ateist zannedebilirler."
"Zaten sorun da burada," diyorum. "Ateizmle, Sekülerleşmenin
•ve laikliğin arasındaki farklar ne yazık ki bilinmiyor."
"Haklısınız," diyor. Çok yararlı bir görüş alışverişinde bulu­
nuyoruz. Ayrılırken, "Sayın Bülent Ecevit'e sevgilerimi iletin lüt-
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 195
fen," diyor Dr. Bredemas. Ve ekliyor: "Şubatın ilk haftasında İstan­
bul'a geleceğim. Orada görüşeceğiz."
Dr. Bredemas, şubatın ilk haftasına Fener Patrikhanesi'nin
konuğu olarak İstanbul'a gelecek. İstanbul'da çok önemli bir
toplantı yapılacak. İngiltere'den Coventry Piskoposu da bu top­
lantıya katılacak. Ev sahipliğini Patrikhane adına Patrik Barthe-
lomeos yapacak. Umarım Türk basını bu önemli ve tarihi top­
lantıyı atlamaz ve gereken ilgiyi gösterir.
Niçin Yazdım?
Bu iki görüşmeyi niçin yazdım? İki nedeni var. Birincisi, Tür­
kiye'de ne olduğunu kendimizin bile doğru dürüst bilmediğimiz
bir laiklik kavramını tartışıp duruyoruz. Bir bakıma Türkiye'de
iç siyaseti bir kavramın kapsamına hapsetmiş durumdayız. Yurt­
dışında hiç kimse laik sözcüğünü bilmiyor. Fransa ve Belçika'yla,
Fransızca düşünmeye alıştırılmış Arap ülkelerinin, örneğin Ce­
zayir, Libya, Tunus dışmda Alman ve Anglosakson âleminde bu
kavram ne konuşuluyor, ne de tartışılıyor. Bu kavramı biz tartı­
şıyoruz, ama biz de hangi anlamda kullanılacağına bir türlü ka­
rar verebilmiş değiliz. Bunu mutlaka çözümlemeliyiz.
İkincisi ise, Sekülerleşme olgusuyla ilgili. Din ve devlet iliş­
kilerinde anahtar kavram laiklik değil, Sekülerleşmedir. İkisi
arasındaki farkı çok iyi anlamak gerekir. Bu iki kavramı bir ve
aynı sanmak büyük hatadır. Ama ne yazık ki Türkiye'de bu
kavram kargaşası yaşanıyor. Bu konuyu da bir çözüme bağla-
malıyız. Eğer bunu başarabilirsek, son 60 yıldır tartışılan laikleş­
menin Türkiye'ye özellikle Ortadoğu'da, Balkanlar'da ve Türki
Cumhuriyetler'de ne kadar önemli bir stratejik sıçrama yaptıra­
cağını hep birlikte göreceğiz. Bilgili ve cesaretli olabilirsek, se­
külerleşme olgusunu dünyaya tanıtabilmekte öncülük yapabili­
riz. Bu bir hayal değil, gerçeğin ta kendisidir.
{Yeni Günaydın, 13 Ocak 1994, Perşembe)
 İSRAİL'DE DİNSEL GERİCİLİK

Geçen hafta yayınlanan 'İsrail Laik mi?' başlıklı yazımla ilgili

iki mektup aldım, izmir'den arayan ve Refah Partili olduğunu
söyleyen bir okur da, ilginçtir, Siyonizm'e karşı olan Yahudile­
rin varlığını Müslüman kesime duyurmanın iyi olmadığını söy­
ledi. Bu okuruma göre, anlaşılan anti-Siyonist Yahudiler'den ve
onların düşüncelerinden ve eylemlerinden söz etmek 'caiz' de­
ğildi.
Mektup yollayan okurlar ise daha çok İsrail'in özellikle enf­
lasyonu yenerken gösterdiği başarının altını çizdikten sonra, İs­
rail'de bazı fanatik Yahudilerin bulunduğunu kabul ettiklerini
ama bunun Türkiye'de yaygın olarak duyurulmasından hoşlan­
madıklarını ifade ediyorlardı. Belli ki bir ve aynı çevre tarafın­
dan yönlendirilen bir karşı çıkma eylemi bu mektuplar.
Bugüne kadar yazılarımı, görüşlerimi ve fikirlerimi hiçbir ki­
şi, kurum ya da siyasi partiden 'icazet' alarak yazmadım. Bun­
dan sonra da öyle olacak. Doğru bildiğim ne varsa onu yazaca­
ğım. İsrail'de dinsel gericilik vardır. Bu olgu Türkiye'de pek bi­
linmez. Türkiye'de dinsel gericilik, köktendincilik, radikalizm
hep İslamiyet'e atıflarla işlenmektedir. Hıristiyanlık'taki, Yahu-
dilik'teki dinsel gericilik hiçbir zaman Türkiye'nin çok-satan ba­
sınına girmemekte, bu çok-satan basının denetimindeki TV ka­
nallarında işlenememektedir. Oysa, eğer adı 'yobazlık' olacaksa,
bunun kaynağı mutlaka İslamiyet değildir. Yahudilik'teki 'yo­
bazlık' öyle böyle değildir. Kuşkusuz burada sözünü ettiğim yo­
bazlık Türkiye'de belirli basın kalamşörleri tarafmdan, ne olup
olmadığı tam bilinmeden yüzeysel anlamıyla kullanılan yobaz­
lıktır. Her sakallıyı 'yobaz' sanan zihniyettir. Hatta 'domuz eti' ye­
meyen bir insanı 'yobaz' sanan sahte laiklerin yaygınlaştırmaya
çalıştıkları çarpık anlayıştır.

197
198 Laiklik
İşte bu saydığım nedenlerle bugünkü yazımı kasten bir kez
daha Yahudilik ve İsrail'deki dinsel gericiliğe ayırmayı uygun
gördüm. Buyurun 'Yobazlık' örnekleri...
Vergi Şeriata Aykırıdır
Günümüzde İsrail'de bulunan ve değişik ülkelerden gelerek
buraya yerleşmiş olan Yahudiler çeşitli cemaatler halinde birbir­
leriyle kesin çizgilerle ayrılmış olarak yaşamaktadırlar. Bunlar­
dan biri de Netorei Karta adlı cemaattir. Bu cemaatin üyeleri Ka-
noi adıyla anılan 'Aşırı Dincilerden oluşmaktadır. Cemaatin adı
İbranice değil, Aramice'dir ve Şehrin Muhafızları anlamma gel­
mektedir.
Netorei Karta, 1920'lerden bu yana İsrail ve Kudüs'te yerleş­
miş olan bir cemaattir. Kartacılarm baş düşmanı belki garipse­
yeceksiniz ama Siyonizm ve 'Laik/Sektiler' siyasi partilerdir. Bu
cemaat Siyonizm'i, Yahudi dini için büyük bir tehlike ve bela
olarak görmekte ve İsrail'de çok yoğun anti-Siyonist propagan­
da yapmaktadır. Netorei Karta hareketi ve onun yönlendiricisi
olan hahamlar, kendilerini Filistinli olarak görmekte ve her fır­
satta Müslüman ve Hıristiyan Filistinlilerle birlikte gösteriler
düzenlemektedirler. Bu amaçla yola çıkan Kartacılar, 1990 yılın­
da baş hahamları Moshe Hirsch imzasıyla Birleşmiş Milletler'e
bir mektup yollayarak Irak diktatörü Saddam Hüseyin'i sonuna
kadar desteklediklerini bildirmişlerdi. Bu ilginç mektubu Arap­
ça 'İnşallah' sözcüğüyle noktalayan Haham Hirsch, Saddam'ın
İsrail'deki 'Tağuti-Haram' Siyonist sistemi yıkmakta inançlı ve
sofu Yahudilere yardımcı olacağını öne sürmüştü.
Karta, 'Yedi Kişilik Üst Konsey' diye Türkçeleştirilebilecek bir
meclis tarafından yönetilmektedir. Siyonizm'e karşı direnen di­
ğer dinci Yahudi cemaatleri gibi -İbranice, Haredimler- Karta da
İsrail'in Siyonist İşçi Partisi'ne şiddetle karşıdır. Bu gerekçeyle
de İsrail'de Siyonist bürokrasi tarafından konulmuş olan vergi­
leri protesto ederek ödememektedirler. Buna karşılık devletten
teşvik, kredi, yardım vb. de almazlar. Ama 'En' büyük düşman
Siyonist devlettir.
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 199
Karta, Anti-Devletçidir
Karta'nm da aralarında bulunduğu geniş Haredim hareketi­
nin sürekli eleştirilerine hedef olan en üst kurum İsrail'deki
Devlet'tir. Haredim ve Karta yoğun bir anti-devletçilik propa­
gandasını yönetirler.
Neden?
Karta ve Haredim hareketinin İsrail'deki Siyonist Devlet'i
'yıkmak' (bu deyim Haredim'e aittir) arzusunun temelinde, bu
devletin 'Sektiler/Dünyevi' oluşu yatmaktadır. Diğer bir deyişle
İsrail'deki 'Laik devlet' Karta ve Haredim'e göre Yahudiliği bin­
lerce yıllık yolundan saptırmaya,yönelik, Hıristiyanca, Hellence
ve Avrupai bir sapmadır. Bu nedenle lanetlenmelidir. Karta bu
nedenle gençlerine askerlik görevini de yerine getirtmemektedir.
Karta'nm yakın ilişki içinde olduğu bir Arap da Yaser Ara­
fat'tır (Bkz. NOT). Arafat'ı doğal müttefik kabul eden bu sofu ve
yobazd) Yahudiler, bu dostluklarını hemen her fırsatta sergile­
mişler ve Kudüs'ü 'Laik' girişimleriyle dinsel kirliliğe (hep çev­
re kirlenmesi olacak değil ya) uğratan Siyonistlere karşı Filistin­
lilerle birlikte mücadele etmek istediklerini açıklamışlardır. Ör­
neğin 1974'te İsrail'de ilk kadın-erkek karışık yüzme havuzu
açılınca, Karta büyük bir karşı gösteri düzenleyerek havuzu bir
süre kapattırmıştı.
Karta ve Suudiler
Karta hareketinin bir diğer müttefiki de Suudi Ailesi ve Veh-
habi hanedanının yönetimindeki dinsel kurumlardır. Karta, Si­
yonist devletin düzenlediği her türlü demokratik adı verilen 'se-
çim'e karşı olduğu için, bunu uygulamayan Suudları öve öve bi-
tirememektedir.
Karta'nm din açısından sapma olarak gördüğü bazı başka
hususları da kısaca sıralayalım. Karta arkeolojik araştırmalar
yapılmasına ve iskelet çıkartılmasına karşıdır. Aynı gerekçeyle
otopsi yapılmasına karşıdır. Karta, ABD'de her yıl New York'ta
(Mayıs ayında) kutlanan 'Selam İsrail' törenlerine karşı, 5. ve 7.
200 Laiklik
caddelerde karşı gösteriler düzenleyerek 'Kahrolsun Siyonizm'
diye taşkınlıklar yapmaktadır. Karta, düğün, ölüm vb. törenle­
rin videoya çekilmesine de karşıdır.
Uzun lafın kısası, eğer bir 'yobazlık'tan söz edilecekse önce
bunun ne olduğunu, kaynaklarını ve tarihsel-kültürel gelişimi­
ni çok iyi bilmek gerekir. Her sakallı Müslüman'a ya da başı ör­
tülü kadına, yobaz, gerici vs. diye saldırmak iş değildir. Laiklik
hiç değildir.
Ve Bir Panel
9 Mayıs 1994'te Karadeniz Teknik Üniversitesi Rektörlüğü
tarafından düzenlenen bir panele konuk oldum. Birkaç ay önce
gittiğim Trabzon'u baharda bir kez daha ziyaret etmek hoştu.
'Kültürel ve Dini Farklılıkların Işığında Avrupa ve Türkiye İlişkileri'
başlıklı panelde açılış konuşmasmı KTÜ Rektörü Prof. Dr. Ay­
dın Dumanoğlu yaptı. Türkiye'nin mevcut ve gelecekteki sıkın­
tılarına değinen Jtektör Dumanoğlu, Türkiye'de bu sıkıntıların
üstesinden gelebilecek kadroların bulunduğunu belirtti. Paneli
Prof. Dr. Hasan Özyurt yönetti. Prof. Dr. Rıdvan Karluk, Prof
Dr. Yaşar Nuri Öztürk ve ben konuşmacıydık. İlgi çoktu. Panel
güzeldi. Daha sonra Kuzey TV'de iki saatlik bir canlı yayma ko­
nuk oldum. Edip Sevinç tarafından sunulan yayında gerçekten
de çok ilginç sorular soruldu, elimden geldiğince yanıtladım.
Umarım beğenilmiştir.
(Yeni Günaydın, 14 Mayıs 1994, Cumartesi)
NOT: Nitekim Kartacılar, Özerk Filistin'i ziyaret eden Y.
Arafat'ı bölgeye giderek kutlayan tek Yahudi Cemaati oldular.
Temmuz ayı süresince düzenlenen törenlere konuk olarak katıl­
maktan çekinmediler.
TÜRKLER VE ORTODOKSLAR
Gelen telefonlara ve gösterilen ilgiye bakılırsa, Türkiye'de
Hıristiyan alemiyle bağlantılı haber, yorum ve makalelere yöne­
lik bir ilgi başlamış durumda. Ben de konuşmacı olarak katıldı­
ğım çeşitli konferanslarda -örneğin geçen hafta Ensar Vakfı'nda
ve Trabzon'da Kültür Evi'nde- bu izlenimi edindim. Rusya'da-
ki son seçimlerde Vladimir Jirinovski'nin kazandığı göreceli ba­
şarı da Ortodoks âlemine yönelik ilgiyi artırdı. Bu nedenle bu
konu üzerinde durmakta yarar görüyorum.
Bugünkü yazımda Ortodoks alemiyle Türkler arasındaki
ilişkiler üzerinde duracağım. Ancak çok bilinen veçhelerden de­
ğil, az bilinen, fakat Ortodoks âleminde derin izler bırakmış
olaylardan söz edeceğim. İlkin bir deyimi okuyuculara tanıt­
mak istiyorum. İlahiyatta kullanılan bu deyim, resmi raporlar­
da geçer, ama gündelik hayatta bilinmez. Bu deyim, Bizantine
Commonwealth''dir.
Deyimin açıklaması şöyle yapılabilir:
Bizantine Commonwealth, tarihçi ve ilahiyatçı Dimitri Obo-
lensky tarafından 1980'li yıllarda ortaya atılmış bir kavramdır.
Obolensky, bu deyimi Bizans-Slav kökenli cemaatlerin ya da
uluslarm 6. yüzyıldan 16. yüzyıla kadar süren yaklaşık bin yıl­
lık dönemlerinde kurdukları 'dinsel' birliği simgelemek ama­
cıyla kullanmış ve bu deyim şimdilerde ilahiyatçılar tarafından
kabul görerek, bilimsel metinlere girmiştir. Günümüzde Rus­
ya'nın Yeltsin'in başkanlığında gerçekleştirdiği Birleşik Devlet­
ler Topluluğu fikri, işte tarihte ilk kez bu Bizantine Commonwe­
alth anlayışından kaynaklanmıştır. 19. yüzyılda İngiltere Krallı-
ğı'nın kurduğu 'Commonwealth' (uluslar topluluğu) fikri de bu
kaynaktan gelmekteydi. Kısacası, Bizans'a bağlı yarı bağımsız
Ortodoks uluslarm bir topluluğu olarak açıklanabilir. Bu ulus­
lar başta Sırplar, Bulgarlar, Yunanlılar, Moldovahlar vd. irili
201

202 Laiklik
ufaklı Ortodoks halklarından oluşmaktaydı. Bunlarm sanatta,
kültürde, felsefede ve en önemlisi dinde önder kabul ettikleri
devlet Bizans'tı. Ancak her birim kendisini yönetmekte -özel­
likle de Kiev Prensi'nin 989 yılında Ortodoksluğu kabul etme­
siyle birlikte- yarı bağımsız din cemaati statüsündeydi. Bunda
da en önemli rolü, İncil'in Latince ya da Yunanca değil, Aziz
Kril ve kardeşi Methoduis tarafından geliştirilen ve Slavların
özel alfabesi haline getirilen Kril Alfabesi'yle ve Slav dillerine
uygun olarak çevrilip yaygınlaştırılması rol oynamıştı. Diğer
bir deyişle, Slavlar, başta da Bulgarlar Hıristiyanlığı ve Orto­
doksluğu, İncil'i Yunanca veya Latince okuyarak değil, Kril Al­
fabesi'yle yazılmış olarak ve Bulgarca'dan okuyarak öğrenmiş­
lerdi.
Bu yeni öğrenim tarzı, Hıristiyanlık âleminde bazı yeni deyiş
ve kavramların da 'kutsiyet' kazanmasına yol açmıştı. Örneğin
azizlere ve ikonalara bağlılık Slav toplulukları arasında mutlak-
laştırılmıştı. Bu nedenle Bizans'ta başlayan tartışmalar zamanla
silahlı çatışmalara yol açmıştı. İkonalara karşı olanlarla, onlar­
dan medet umanlar birbirlerini hunharca katletmişlerdi. Sonuç­
ta Ruslar ve Slavlar, azizlerine ve ikonalarına bağlı kalmakta di­
renmişler ve günümüze kadar böyle gelmişlerdir. Buna karşılık
Katolik âlemi, birkaç, çok ünlü aziz dışında hiçbir Rus-Slav azi­
zini resmen tescil etmemiş ve Azizler Kitabı'na (Vatikan tarafın­
dan kabul edilmiş Azizler Kitabı) almamıştır. Katolik âlemi ve
Vatikan için resmen tescil edilmiş 10 bin 132 aziz vardır. Ancak
bu sayı mutlak değildir. Halen Papa 2. Jean Paul'ün aziz yap­
mak için sıraya koyduğu iki bin kişi vardır. Bunlar sıraları gel­
dikçe aziz yapılmaktadırlar!
Yukarıda sözünü ettiğim yeni Slav Hıristiyanlığı'nın baş­
kenti, daha sonra yüzyıllarca Osmanlı egemenliğinde kalacak
olan Ohri şehri olmuştur. Kril ve Methodius'un öğrencisi olan
ve MS 916 yılında ölen Bulgar Slavı, Aziz Ohrili Clement tara­
fından Slav Hıristiyanlığı'nın merkezi yapılan Ohri, aynı za­
manda Yunan Piskoposluğunu da temsil etmiştir. Ohrili Cle-
ment'ten sonra Ortodoks âleminde iz bırakmış olan en önemli
iki aziz, 1089'da piskopos olan Theophylact ile ondan yaklaşık
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 203
yüz yıl sonra doğan Sırbistanlı Aziz Sava (1175-1236) olmuşlar­
dır. Sava, halen de Sırbistan Ortodoks Kilisesi'nin en önemli
şahsiyeti statüsündedir. Bizantine Devletler Topluluğu olayın­
da en merkezi aziz, işte bu Sava'dır. Sava ile birlikte Doğu Av­
rupa'daki Hıristiyanlık 'Mythopoeic' denilen bir boyut kazan­
mıştır. Buna göre halk söylencesinde yer alan bazı deyişler, ef­
saneler, sözler şiirsel bir anlatıma kavuşturularak 'Dm'in içine
sokulmuşlardır. Popüler kültüre ait olan kavram ve deyişler
halen de 'dinsel ve kutsalmış' gibi Slav kiliselerinde kullanılmak­
tadırlar.
Ortodoks Hıristiyanlığı, Jüstinyen'den sonra en güçlü döne­
mini 11. yüzyılda yaşamıştır. Bu yüzyılda, 1018 yılında İmpara­
tor 2. Basil, Bulgar rakibim yenerek, tüm Yunan, Slav ve Balkan
Yarımadası'nı egemenliği altına alarak güçlü bir Ortodoks dev­
letini kurmuştur. Daha sonra İslam ordularının istilasıyla zayıf­
layan Ortodoks âlemi kendisini Hıristiyanlığın tek 'doğru' yo­
rumlayıcısı olduğunu öne sürerek, Katolik alemiyle de sürekli
çatışmıştır. Ortodokslara karşı ilk büyük savaşı yapan Türk bo­
yu Kıpçaklardır. Rusların Polovtsi, Bizanslıların Cuman dedikle­
ri Kıpçaklar, Ortodoks âlemine ilk Türk yenilgisini tattırmışlar-
dır. Daha sonra ünlü Altın Ordu Devleti'yle bütünleşen Kapçak­
ların Orta Asya steplerinden başlattıkları akınlara paralel olarak
Macarlar da 9. yüzyılda Macaristan'ı (Hungary) işgal ederek, Bi­
zans (İstanbul) ile Ortodoks âleminin bağlarını kesmişlerdir.
Kıpçaklar, bugünkü Ukrayna'da egemenlik kurmuşlar ve diğer
Orta Asya boylarından Peçeneklerin ve Gökoğuzlar'm Tuna
boylarına yerleşmelerinde rol almışlardır. Kıpçaklar 14. yüzyıl­
da Müslümanlığı kabul ederek Ortodoks âlemi içinde yaşayan
ilk Müslüman topluluk olmuşlardır. 12. yüzyılda ilksin Sırbis­
tan (1167), sonra da Bulgaristan (1187) Bizans'tan bağımsız Or­
todoks devletler haline gelmişlerdir. 1342-1349 yılları arasında
ise Selanik'te iki rakip Ortodoks cemaati kanlı çatışmalara gir­
mişler ve bundan on bir yıl sonra da Osmanlılar Selanik'i zapt
etmişlerdir. Ortodoks alemiyle Türklerin ilişkilerinin tarihi ne
yazık ki ayrıntılı şekilde incelenmiş değildir. Oysa günümüzde
hayati önemi haiz olan bu ilişkilerin niteliklerinin bilinmesi Tür-
204 Laiklik

TÜRKİYE-İSRAİL İLİŞKİLERİ
kiye için çok yararlı olur, kanısındayım. Unutmayalım ki, Türk­
ler 1453'te İstanbul'u ele geçirince, en az 1200 yıllık tarihi içeren
bir Hıristiyanlık uyarlığının da vârisi olmuşlardır.
(Yeni Günaydın, 23 Aralık 1993, Perşembe)
İsrail, 1948'de kuruldu. İsrail'de devlet, kimliği itibariyle Si­
yonist devlet olarak tanımlandı. Ünlü Basel (İsviçre) Kongre-
si'nde Theodor Herzl'in hazırladığı Siyonist program çerçeve­
sinde kurulan İsrail Devleti'nde hem Yahudi Şeriatı'nın hem de
Seküler (dünyevi) yasalarm yürürlükte olması kararlaştırılmış­
tı. Nitekim günümüzde İsrail'de şeriat yasaları çok etkilidir ve
bunlara uymak zorunluluğu vardır. Şöyle ki: İsrail'de şeriat ge­
reği cumartesi günleri Sebat Günü olarak bilinir ve bu günde
Yahudiler 'ellerini işe süremezler'. Diğer bir deyişle, çalışamaz­
lar. Benzer şekilde, şeriat gereği olarak buzdolaplarmda et ve
süt yan yana konulamaz. Yakın zamanlarda alman bir kararla
İsrail'de rabbiler (hahamlar) gündelik hayatta yer alan bazı
önemli olayların -örneğin nişan, nikâh, sünnet vb - video kame-
ralarıyla kaset haline getirilmesini yasakladılar. Gerekçe olarak
da insanın kendi kendisini yeniden yaratmaya kalkışmasının
(video ile canlandırmasının) Tanrı'ya ait olan yaratıcılığa şirk
koşmak olduğunu öne sürdüler.

***

Türkiye-İsrail ilişkileri ise İsrail Devleti'nin ortaya çıkmasını

sağlamış olan en temel ilişkilerdir. Bilindiği üzere bugünkü İs­
rail topraklan Osmanlı Devleti'nden kopartılarak alınmış olan
topraklardır. (NOT: Bu konuda Türkiye'de yayınlanmış önemli
çalışmalardan biri Prof. Mim Kemal Öke'nin Siyonizm ve Filistin
Sorunu [1880-1914] adlı çalışmasıdır. Üçdal, 1982. İlgilenenlere
duyurulur.)
Nedir ki, İsrail'de Siyonistlerle Ortodoks Yahudiler arasında
artık gizlenemez hale gelmiş bir çatışma vardır. Siyonistler,
özellikle İşçi Partisi'ni ve çevresini desteklemektedirler. Bunun
nedeni, Siyonistlerin Seküler (yani dünyevi, bu dünyacı) olma-

205
206 Laiklik

Aytunç Altındal 207

larıdır. Siyonizm, bir ideolojidir, din değildir. Dolayısıyla Orto­

doks Yahudiler tarafından kabul görmemiştir. 20. yüzyılın ba­ todoks kanadı bu nedenle İşçi Partisi tarafmdan kurulan hükü­
şında ortaya çıkan Siyonizm bir 'Irk' teorisinden çok Atavizm metleri isteksizce destekler, tam destek vermez.
(yani cetçilik, atalara bağlılık) teorisine bağlıdır. İki yönü olan
***
Siyonizm'in bir ekseni atavist (yani soya dayalı olmaklık), diğer
ekseni de otokton (yani doğum yerine, doğduğu toprağa bağlı­ Benzer şekilde ABD'de Hıristiyan tarikatları da İsrail'deki
lık) olmasıdır. Görüldüğü gibi Siyonizm, tek değer olarak To- devletin niteliği konusunda birbirleriyle çelişen görüşleri be­
rah'ı (kutsal kitap Tevrat'ı) esas alan Ortodoks Yahudilik'ten nimsemişlerdir. Örneğin ABD'de üç milyon tescilli taraftarı
ayrı, ancak Yahudiliği reddetmeyen bir akımdır. Yapısı itibariy­ olan Presbiteryen Kilisesi için İsrail, Ortodoks Yahudilerin iddia
le ruhani olmaktan çok, siyasi ve 'bu dünyacı'dır. Yahudilerin ettikleri gibi kutsal krallık olamaz, sadece coğrafi bir toprak bü­
bu dünyada bir devlet sahibi olmalarını öngören bir ideolojidir. tünlüğüdür. Bu nedenle de dünya siyaseti içinde yer alması ge­
Bağnaz Yahudiler ise Yahudilik'te devlet değil, krallık geleneği reken bir birimdir. ABD Başkanı Bili Clinton'ın da üyesi olduğu
bulunduğunu öne sürerek Siyonistlerin Yahudiliğe aykırı istek­ bu kilise, ilk kez 1987'de Missisipi'deki Biloxi kentinde (22 Ha­
ler öne sürdüklerini, bunun da Yahudilik için 'kıyamet haberci­ ziran 1987) toplanan ulusal meclisinde aldığı bir kararla İsrail'i
liği' olduğunu düşünürler. kutsal değil, coğrafi bir devlet olarak tanımlamıştır.
*** Türkiye, işte bu tartışmaları yaşayan ve Seküler kimliği olan
İsrail İşçi Partisi'nin yönlendirdiği bir hükümetle görüşmeler
Siyonistler ise ideolojilerin geçmişte, yani iki bin yıl önce Ya­ yapmış ve bazı çerçeve anlaşmalar imzalamıştır. Türkiye'nin
hudilikte bulunduğunu öne sürerler. Bunların iddiasında ger­ elindeki laiklik işte bu ilişkilerdeki kilit kavramdır. Şu anda
çeklik payı vardır, şöyle ki; iki bin yıl önce Kudüs'te üç büyük ABD'de, İsrail Devleti'ni Seküler kabul eden Presbiteryen Kili­
Yahudi fraksiyonu vardı. Bunlar Fari'siler, Sadıkiler ve Kâtibiler sesi üyesi Seküler bir devlet başkanı vardır. İsrail'de ve Türki­
idi. Farisiler, bugünkü Siyonist ve liberal Yahudiliğin öncüleri ye'de de aynı durum söz konusudur. Türkiye-İsrail ilişkileri bu
olmuşlardır. Kâtibiler ise daha çok reform Yahudiliği ile Hasi- nedenle Seküler temel üzerinde şekillenecektir.
dim Yahudileri arasındaki bir anlayışı oluşturmuştur. Siyonist­
(Yeni Günaydın, 16 Kasım 1993, Salı)
lerin örnek aldıkları Sadıkiler, Ahiret'e ve öbür dünyaya inan­
mayan Yahudilerdi. Bunlara göre Ahiret de, öbür dünya da sa­
dece ve sadece bu dünyadaydı; bundan başka dünya yoktu. Bu­
günkü Ortodoks Yahudilerin örnek aldıkları Farisiler ise bu gö­
rüşün tam tersine, yani Ahiret'in ve 'gelecek bir dünya'nm var ol­
duğuna inanmaktaydılar.
Siyonist Yahudilerle Ortodoks Yahudiler arasındaki farklı­
lıklar sadece ayrıntılarda değildir. Yukarıda belirttiğim gibi İs­
rail'in 'varlığı' hususunda da aralarmda çelişkiler vardır. Orto­
doks Yahudiler, Siyonistler tarafından kurulmuş olan İsrail
Devleti'nin, Tanrı'nın Yahudilere vaat ettiği kutsal krallık olma­
dığı kanısındadırlar. Örneğin ABD'de yaşayan Yahudilerin Or-

www.çizgiliforum.com
 DEMOKRAT, LAİK VE ANAP'LI

Türkiye'de kendilerinin 'en çok' demokrat olduklarını öne

süren kimseler var. Bunlar demokrasiye ipotek koymuşlar, ken­
di ahbap çavuş takımının dışında hiç kimse demokrat olamıyor.
Demokrasinin ölçüsü de, terazisi de, rütbeleri de, mevkileri de
bunların tekelinde. Kendi aralarında 'al gülüm ver gülüm' de­
mokrasi havariliği yapıp, birbirlerini payelendiriyorlar.
Demokrasi rütbeleri arasında en yüksek yıldızlısı, 'Düşünür'
olmak. Bu rütbe öyle kolay kazanılmıyor. Önce büyük usta ya
da 'Başyapıt yaratımcısı' falan gibi sıfatlarla tanımlanan kaşarlan­
mış demokrasi ağalarından icazet alınması gerekiyor, icazetin
yolu, meyhanelerde sallabaşlıktan geçiyor.
"Üstat, son şiirinizdeki o minicik virgül yok mu, bayıldım. İşte fel­
sefe, işte yazın, işte humanite!" şeklinde sıkılacak olan palavra ka­
şarlanmış demokrasi ağaları için en makbul olan yağcılık cüm­
lesidir.
Meyhane dışında hiç kimsenin sallamadığı, şeyh misali kera­
metin kendinden menkul bu demokratik 'düşünürler' her yaz­
dıkları satırla zavallı insancıklara 'felsefe' öğretmek gibi ağır bir
zahmetle malul oldukları için demokrasi rütbesinden nasiplen­
mek isteyen fırsatçılar için başvurulması gereken şahıslardır.

Sevsinler Böyle Demokratları

Geçenlerde Alevi dedelerinden önde gelen bir Profesör -İz­

zettin Doğan-, gazeteci Özcan Ercan'la yaptığı görüşmede her­
halde yanılıpO), "Biz Refah'a soğuk bakmıyoruz," demiş.
Vay sen misin diyen!
Prof. Doğan'ın ne Ayetullahhğı kaldı, ne gericiliği, ne de yo­
bazlığı. Türkiye'de demokratlığı hiç kimselere kaptırmak iste-

209
210 Laiklik
meyen çevrelerde aman bir telaş, aman bir öfke, sormayın. İz­
zettin Doğan'a haddini bildirmek için peş peşe salvolara başla­
dılar.
"Aleviler solcudur. Ne demek RP'yi desteklemek."
"Aleviler bizim, kimseye vermeyiz."
"Aleviler şeriatçı yapılmak isteniyor." vs. vs...
İzzettin Doğan'la başlayan tartışma hâlâ sürüyor. Başka Ale­
vi cemaatleri de benzer tavırlar sergilemeye başladılar. Eski
CHP'nin kendilerini durmaksızın kullandığını öne süren bazı
Aleviler, belediye seçimlerinde SHP'yi değil, Bedrettin Dalan'ı
destekleyeceklerini açıkladılar.
Demokrasi ağalan için bu da başka bir 'demokratik günah'
sayılıverdi. Onlar da azarı işittiler.
Türkiye'deki bu EN çok demokratların hışmına uğrayan
Alevi önderleri kendi serbest iradeleriyle kendilerine uygun
partiyi desteklemek isteyince demokratlıktan ve solculuktan
herhalde düşürülüverdiler.
Ne yapmaları gerekiyordu?
Biz Ecevit'i destekleyeceğiz, deselerdi, inanın yine EN de­
mokratların hışmına uğrayacaklardı. Aynı durum Baykal için
de geçerlidir. Aleviler, Baykal'ı desteklemek kararını alsalardı,
yine demokrat ve solcu olamayacaklardı.
Aleviler, demokrasi ağlanna uyup, emirleriniz başlarımızın
üzerinedir, deyip SHP'yi ve Murat Karayalçın'ı destekleyecek­
lerini açıklasalardı, işte ancak o zaman demokrat ve solcu olabi­
leceklerdi. Çünkü bu tiplere göre SHP'yi desteklemeyen de­
mokrat, solcu ve laik olamazdı!
Sevsinler Böyle Laikleri
Adam kalkıyor, "Laik olmayan insan olamaz," diyor. Demok­
rasi ağalanndan alkış, tezahürat alıyor.
Adam kalkıyor, "Refah Partisi, rejim düşmanıdır," diyor.
Demokrasi ağalarından sırt sıvamalar, okşamalar gırla.
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 211
Görülüyor, Refah Partisi'nin sempati alanında bir yoğunlaş­
ma yaşanıyor. Gazetelerin manşetleri neredeyse Refah'a en­
dekstendi. 'Refah geliyor', 'Eyvah, rejim sarsıntıda', 'Türkiye
İran olacak', 'Refah gelirse darbe olur' şeklinde manşetlerle ye­
ni bir umacı yaratmak çabaları yaşanıyor. Sanki Refah dün ku­
rulmuş, Prof. Erbakan da dün Patagonya'dan Türkiye'ye gelmiş
gibi...
Türkiye'deki EN demokratlara sorarsanız, Refah, kumda oy­
nasın diye kurulmuş bir partidir. Tıpkı eski CHP'nin 'Bizde de
var' densin diye kurdurttuğu bir TKP gibi. Öyle iktidara oyna­
mak, gelmek yok. Ne güzel kadayıf, ceviz tatlısı falan deyip, iş­
leri idare ediyorlardı. Ne demek iktidar?
En büyük telaş da 'rafa'ya endekslenmiş vaziyette. En de­
mokratlar 'rakı' içip, domuz eti yiyemeyeceklerini düşünüyor­
lar. Vallahi yandılar! Refah bir gelirse ne rakı, ne genelevler, ne
domuz eti!.. Refah herhalde namaz sayısını beş vakitten yirmi
beş vakte çıkartacak bunlar için!..
Ve, ANAP'lı Bir Dost
Telefonda çok eski bir arkadaşım var. Berlin'de tamamladı
yükseköğrenimini. Orada ortanın solu derneğinin kurucuların-
dandı. Sonra ANAP'm kuruluş çalışmalarına katıldı. Adı bili­
nen, sevilen bir ANAP'lı oldu.
"Yahu, Refah aldı başını gidiyor," diyor.
"Gitsin, ne olacak?" diyorum.
"Doğru," diyor. "Biz ne yapacağız onu bilmiyorum. 1989'da
İstanbul'da yaklaşık yüzde 30 almıştık (29.07). Şimdi yeni ada­
yımız var. Parti muhalefette. Ama anketler yüzde 24 veriyor.
Evet, bazı anketlere göre birinci parti olarak görülüyoruz, ama
gerçekte geçen seçimden yaklaşık altı puan geriye düşmüş du­
rumdayız. Muhalefette olup da böylesine başarısız bir hükümet
karşısında elimizdeki oy potansiyelinden olmak normal mi, de­
ğil mi?"
"Bunu liderinize sorun, anlatsın," diyorum.
212
Laiklik
"28 Mart sabahı sadece DYP değil, ANAP da yüzde 30'dan
yüzde 20'ye düşerse, sen o zaman patırtıyı gör. Hele bir de Re­
fah kazanırsa," deyip susuyor.
"Refah kazanırsa ne olur?" diye soruyorum.
"Bizim patronu koydunsa bul," diyor.
Ne dersiniz?
(Yeni Günaydın, 19 Şubat 1994, Cumartesi)
REFAHIN GELİRİ
Prof. Dr. Necmettin Erbakan'ın önderliğinde Türkiye siyaset
arenasında önemli bir rol üstlenmiş olan Refah Partisi'nin gelir
kaynakları daima tartışma, bazen de dedikodu malzemesi ya­
pılmaktadır.
Özellikle yurtdışında kendileriyle görüştüğümüz yetkili ve
ilgililer, hani neredeyse 'Merhaba' demeden, "Sizce İslamcı parti­
nin gelir kaynakları nelerdir?" diye soruyorlar. Ardından da ken­
di sorularını kendileri yanıtlıyorlar: "Refah Partisinin yıllık geliri
500 milyon Amerikan Doları'ymış, doğru mu?" diye soru içinde fi­
kir belirtiyorlar.
Refah Partisi'nin yıllık gelirinin 500 milyon dolar olduğunu
düşünmek fantezi değilse, bir manipülasyon, yani şaşırtmaca­
dır. Bu tip sözler nereden kaynaklanıyor? Bu bilgileri Batılı uz­
manlar mı yaratıyorlar, yoksa Türkiye'den birileri mi bu tip ha­
berleri üretiyorlar?
Son Amerika ziyaretimde bukonu bir kez daha gündeme
geldi. ABD'nin Rusya uzmanlarından Büyükelçi Hayıvard Isham
ve ABD'nin Suriye eski Büyükelçisi ve halen de Foreign Affairs
Ortadoğu uzmanı ve sorumlusu Richard W. Murphy ile görüşür­
ken de konu Refah ve onun mali kaynaklarıydı.
Yılda 500 Milyon Dolar
Refah Partisi'ni 'Fundamentalist=Köktendinci' olarak tanıtma­
ya özen gösteren bir çevreye karşı Ortadoğu'da köktendincili-
ğin ne anlama geldiğinin tartışılması gerektiğini ve Sekülerleş-
menin İslami kesimde artık 'umacı' gibi görülmediğini vurgula­
dıktan sonra konu Refah'ın parasal kaynaklarına geldi. Ben bu­
nu bilemeyeceğimi belirttim. Amerikalı yetkililer bu rakamın
213

214 Laiklik
çok yüksek olduğuna dair ellerinde raporlar olduğunu söyledi­
ler. Bu 'çok yüksek'm ne olduğunu sorduğumda şaşırtıcı bir ra­
kamdan söz ettiler.
"Refah Partisinin geliri haftada beş-altı milyon doları, yılda ise
500 milyon doları buluyormuş."
İnanın çok şaşırdım! Dünyada bu kadar büyük bir gelire sa­
hip ikinci bir siyasi parti olup olmadığını doğrusu merak ettim.
Bildiğim kadarıyla böylesine büyük gelire sahip yeryüzünde ya
iki ya da üç parti olabilir. Eğer bu rakam doğruysa, Refah, gelir­
leri itibariyle dünyanın en zengin ilk üç partisinden biri, belki
de birincisi olmuştu!
Buna inanmak zordu. Bu haberin kaynağını öğrenmek iste­
diğimi belirttim. Çünkü böylesi bir image, Refah'ı hedef haline
getirir, diye düşündüm. Amerikalı en üst düzey bürokratların bu
tür abartmalı haberler ve raporlarla nasıl önyargılı hale getirile­
bileceklerini düşünmek bile istemedim.
Bir Kuruluş, Bir Rapor
Evet, Amerikalı uzmanlara bu fikri veren bir rapor vardı.
Şimdi bu rapordan bazı bölümler aktaracağım.
Amerika'nm güvenlik konusunda uzmanlaşmış ve çok başa­
rılı çalışmalar yapan Apsen Enstitüsü, geçtiğimiz yılın 29 Ma-
yıs-1 Haziran tarihlerinde İstanbul'da uluslararası bir toplantı
düzenlemiş. Çeşitli Avrupa ülkelerinden gelen uzmanlar ile il­
gili bakanlıkların yöneticileri, 'Soğuk savaş sonrasında Türkiye'nin
Avrupa periferisindeki (çevresindeki) rolü' başlıklı bu toplantıya ka­
tılıyorlar. Türkiye'den de bazı gazeteciler ve bakanlık yetkilileri
katılıyorlar toplantıya.
Söz konusu toplantıda Türkiye'nin Amerika'yla, NATO'yla
ve Avrupa Ekonomik Topluluğu'yla ilişkileri inceleniyor ve ba­
zı sonuçlara varılıyor. Bu toplantıda bu konularm yanı sıra, en
önemli konu Refah ve İslamiyet oluyor. Türkiye'deki laiklik, da­
ha doğrusu Sekülerleştirme de en önemli konular arasında yer
alıyor.
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altmdal 215
Apsen Enstitüsü'ne bilgi veren Türk tarafının ilginç görüşle­
ri, kuruluşun raporlarında yer alıyor. Ne var ki, şu 500 milyon
dolar masalı da bu raporda yer alıyor. Enstitü tarafından yayın­
lanan raporun 3.-6. sayfaları Refah'a ve İslamiyet'e ayrılmış. Ra­
porun 5. sayfasında Türk tarafının 'müthiş'd) açıklaması yer alı­
yor. Raporda aynen şunlar yazıyor:
"Geçmişte Refah Partisi'ni Libya destekleyerek finanse etmekteydi.
Şimdi ise Suudi Arabistan ve İran finanse ediyorlar. Ayrıca Refah
Partisi, Almanya'da da çok iyi örgütlenmiştir. Bu ülkedeki Refah ör­
gütlerinden Türkiye'deki merkeze çok yoğun para akışı vardır. Tüm
olarak ele alındığında Refah Partisinin yıllık geliri 500 milyon doları
bulmaktadır."
Bu bilgi görüldüğü gibi bizzat Amerikalı uzmanlar tarafın­
dan değil, bizim uzman gazeteciler(i) ve/veya bürokratlar tara­
fından üretilmiş! Amaç belli. Türkiye'de dehşetengiz bir 'şeriat­
çı' korkusu yaratmak.
Korku ve Ecel
Refah ve Türkiye'deki İslamiyet ve laiklik Avrupa ve Batı ta­
rafından en çok izlenen konuların başında gelmektedir. Türki­
ye'deki İslamiyet'in 'özelleştirilmesi'ni Avrupa ve ABD yıllardır
beklemektedirler. Bu özelleştirme faaliyetinin içeriğinin ve biçi­
minin nasıl olacağı uzun zamandır tartışılmaktadır.
Batı'nın gündeminde olan bir başka konu da, Türkiye'de Se-
küler hayatın İslamiyet'e uyumlu olup olamayacağı ve Türki­
ye'nin Ortadoğu ile Balkanlar ve Türki Cumhuriyetler'e 'model'
sunup sunamayacağıdır.
Hazindir ki, Türkiye'de sorumsuz bir çevre var.
Kendi kişisel çıkarları uğruna ya da 'Kendi kendine ispat' gü­
düsüyle yalancı dünyalar yaratmak ve kendi yarattıkları bu ya­
lancı dünyada kendilerini kahraman yapmak arzuları var. Bu
arzu büyük ölçüde 'aşağılık duygusu'rıdan kaynaklanıyor.
Türkiye'nin geleceğinin söz konusu olduğu şu dönemlerde
sahte kahramanların yalancı dünyalarının ürünleri Türkiye'nin
216
Laiklik

LAİKLİK VE İRTİCA
başına yeni dertler açar. Adları uzmana çıkmış bazı şahısların
kendi aşağılık duygularını tatmin edebilmek için Türkiye'nin
asli ve hassas dengelerini sarsmaya hakları yoktur. Bunun adı
demokrasi ve fikir özgürlüğü de değildir.
Refah'm yılda 500 milyon dolar geliri olduğunu öne sürenler
öncelikle bunu kanıtlamalıdırlar.
Türkiye'de laiklik ve irtica kavramları onyıllardır birlikte
(Yeni Günaydın,,25 Ocak 1994, Salı) kullanılmışlardır. Bu iki kavram hakkında yurtiçinde ve dışında
sayısız yazı, haber, demeç vb. yayınlanmıştır. Türkiye'de Laisiz-
m'i ve din ile devletin ayrılması ilkesini savunanlar genelde
kendilerini Kemalist, Atatürkçü ve ilerici olarak tanımlamışlar,
muarızlarını ise genelde gerici olarak nitelendirmişler ve bu ke­
simi dini siyasete karıştırmakla ve irticayı hortlatmakla suçla­
mışlardır. Bu yazının konusu, söz konusu taraflar arasındaki
tartışmalardan yola çıkarak belirli sonuçlara varmak değil, laik­
lik ve irtica konularında yurdumuzda az tartışılmış ya da hiç
tartışılmamış bazı özel hususlan okurların dikkatine sunmaktır.
Şu soruların yanıtlarını arayalım. İşte ilk soru: Türkiye'de
devlet ve din gerçekten de birbirlerinden ayrılmışlar mıdır?
Bakalım! Türkiye'de din, yani İslamiyet devlet içinde bir ba­
kanlık ve ona bağlı bir kurum -Diyanet İşleri- tarafından res­
men temsil edilmektedir. T.C. Devleti, Maliyesi ve TBMM, bu
kurumun bütçesini hazırlamakta, yönlendirmekte ve onayla­
maktadır. Yaklaşık 84 bin din görevlisi devletin memur statü­
sünde yer almakta ve T.C. Devleti bu memurlarına maaş ver­
mektedir. Cami, mescit vb. İslami ibadet mahalleri bizzat T.C.
Devleti'nin bütçesinden yapılan harcamalarla inşa edilmekte ya
da onarılmaktadırlar. Türkiye'de devletin din için ayırdığı büt­
çe ve giderlerde İslamiyet'e bağlı çevrelerin ödedikleri vergile­
rin payı olduğu gibi kendilerini laik kabul edenlerin ödedikleri
vergilerin de payı vardır. Kısacası, Türkiye'de resmi düzeyde
din/İslamiyet için yapılan harcamaların tümü T.C. Devleti tara­
fından karşılanmaktadır. Devlet de bunu laik ya da mümin
yurttaşların ödedikleri vergilerden ve ilginçtir ki, yurtdışmdan
sağlanmış kredilerden, borçlardan ve faizlerden sağlamaktadır.
Bu duruma bakıldığında Türkiye'de Laisizm'i din ile devletin

217
 218
ayrılması şeklinde tanımlamanın mümkün olamayacağı anlaşıl­
maktadır. Daha açığı, Türkiye'de dinin iktisadi bakımdan dev­
lete tabi kılınmış bulunduğu görülmektedir. Eğer Türkiye'de
din ve devlet gerçekten de ayrılacaklarsa, öncelikle din bütçesi­
nin ayrılması temin edilmelidir. Bu yapıldığı takdirdedir ki Tür­
kiye'de belirli çevrelerce çok özenilen ve/fakat ne olduğu bir
türlü tanımlanamamış olan Batı tipi Laisizm veya Sekülarizm
kurmaya doğru bir adım atılmış olur. Kanımca Türkiye'de bu
adımı ancak ve ancak kendisini milliyetçi ve muhafazakâr kabul
ve ilan eden bir iktidar atabilir, başkası değil. Mevcut gidişata
bakıldığında T.C. Devleti'nin ek gelirlere en çok gereksinim
duyduğu bugünkü ortamda dinin giderlerinin devletin bütçe­
sinden çıkartılması ve üstüne üstlük yeni vergiler aracılığıyla
yeni gelir kaynakları temin edilmesi cihetine gidileceği anlaşıl­
maktadır.
Siyasal ve İdeolojik Bakımdan da
T.C. Devleti'nde din, sadece iktisadi bakımdan değil, siyasal
ve ideolojik bakımdan da devletin resmi ideolojisine bağımlıdır.
T.C. Anayasası'mn 24/4. maddesi din ve ahlak eğitiminin dev­
letin gözetim ve denetimi altında yapılacağını emretmektedir.
Diğer bir anlatımla Türkiye'de dinsel eğitim bizzat devlet tara­
fından yönlendirilmektedir. Oysa yine aynı Anayasa'ya göre
T.C. Devleti 'laik'tir. Kısacası, laik T.C. Devleti, Türkiye'de dini,
yani İslamiyet'i resmen yönetmekte ve yönlendirmektedir. Bu
tip bir Laisizm ve/veya Sekülarizm kapitalist Batı'da ve Siyo­
nist İsrail'de yoktur.1 Türkiye'de din ile devletin ayrılması şöy­
le dursun, tam tersine laik devlet İslam dinini tüm alanlarda uy­
gun görülen tarzda koşullandırmaktadır. Bu koşullar altında
hiçbir kişi ya da kuruluş, laik devletin iç ve dış siyaseti ile resmi
ideolojisine ve resmi tarih anlayışına ters düşecek şekilde İslami
1 israil'de resmen iki hukuk anlayışı geçerlidir. Biri Şeriat, diğeri de
pozitif hukuk. Hiçbir Yahudi Şeriat'a karşı çıkamaz veya Şeriat'a
uygun olmayan bir adı çocuğuna koyamaz.
Laiklik
Aytunç Altmdal 219
değerleri savunamaz. Savunanlar T.C.K.'na göre yargılanırlar
ve ünlü 163. maddeye ve diğerlerine binaen de cezalandırılırlar.
T.C. Devleti bu alanda da kapitalist Batı'dan ve Siyonist İsra­
il'den ayrıdır. Çünkü söz konusu ülkelerde Laisizm ve Seküla­
rizm böylesi bir korunma altında değildir. Türkiye'deki bu çar­
pıklığın da düzeltilmesi gerekmektedir. Çünkü hiç unutulma­
malıdır ki, tüzel bir kişilik olan devletin dini olamayacağı gibi,
laikliği de olamaz. Devlet, yurttaşlarına dini empoze edemeye­
ceği gibi laikliği de empoze edemez, gerçekten de liberal ve de­
mokratik bir toplumda. Ederse, dini siyasete karıştırmış olur.
Nitekim Türkiye'de gerçekten onyıllardır dini siyasete karıştır­
mış olan bizzat devlettir, onun seçimle ya da darbeyle işbaşına
gelmiş en üst yöneticileridir, unutulmamalıdır ki, salt siyasal çı­
karlar gözetilerek ilk Kuran kursları İsmet İnönü döneminde
açılmışlar, yine aynı mülahazayla ilk Hac ziyareti yapan da
Cevdet Sunay olmuştu. Onu Kenan Evren, Turgut Özal ve di­
ğerleri izlemişlerdir. Kaldı ki, 1926'da propaganda amacıyla
Türkçeleştirilmiş Kuran'ı kendi eliyle bizzat halka dağıtan da
Mustafa Kemal'di. Onun bu girişimi Türkiye'deki Amerikalı
misyonerler tarafından büyük övgülerle karşılanmış ve bu siya­
sal/ideolojik girişimle Türkiye'de 'Muhammedanizm'in son iz­
lerinin de silindiği ABD Dışişleri Bakanlığına gönderilen gizli
raporlarda belirtilmişti.2 Şu doruk örneklere bakıldığında Türki­
ye'de "Laisizm din ile devletin ayrılmasıdır" diyenler ve bu tezi sa­
vunanlar gerçekte, kurumsal olarak, iç ve dış politikada dinin
siyasete alet edilişini savunmakta olduklarını nedense görmez­
likten gelmektedirler. Çünkü hangi hükümet iktidara gelirse
gelsin, icraatı mucibince Diyanet bütçesini ve dinle ilgili diğer
harcamaları denetler, onaylar ve YAPAR. İster laiklik adına, is­
ter açık ya da örtülü Müslümanlık adına hareket etsinler, devle­
ti, dinin 'İşleri'ne karıştırmakla yükümlüdürler. Bu, T.C. Devle­
ti tarafından hükümetlere verilmiş bir göre, daha doğrusu emir­
dir.
2) The United States Response To Turkish Nationalizm and Reform by Ro­
ger T. Trask, University of Minnesota, 1971, p. 70. 3
www.çizgiliforum.com
220
Laisizm Olmasaydı
Laiklik konusunda bilinmesi gereken bir husus da Türki­
ye'de laisizmin sadece İslamiyet'le tanımlı ve sınırlı olmadığı­
dır. Günümüzde sağcı politikacılar ve onların hitap ettikleri ke­
simler yerli yersiz açıklamalar yaparak Türkiye'de toplam nüfu­
sun %99'unun Müslüman olduğunu vurgulamaktadırlar. İl­
ginçtir ki, bu siyasetçiler nedense 1890-1920 yılları arasında Tür­
kiye'de bugünkü %99'luk Müslüman nüfusunun olmadığını
unutmuş görünmektedirler. Günümüzde Anadolu'da %99'luk
Müslüman nüfustan söz edenler bunu doğrudan doğruya La-
isizm'e borçlu olduklarını da görmezlikten gelmektedirler. Şöy­
le ki, 1890'larda Osmanlı Devleti'nde 16 milyon 730 bin Müslü­
man'a karşılık 8 milyon 70 bin gayri müslim yaşamaktaydı.3 Bu
Müslüman nüfus, sonraki otuz yıl içinde, en az 3,5 milyon daha
azaldı. Aynı yıllarda Emperyalizm'in öncü gücü misyoner çete­
leri Anadolu'yu âdeta parsellemişlerdi. İlk 'Kurtarılmış Bölgeler
de, ilginçtir ki, bunlar tarafından kurulmuşlardır. Örneğin
1914'te Osmanlı topraklarında misyonerlik faaliyetlerini yürü­
ten ve yönlendiren 600'den fazla Fransız, 500 Amerikan ve İngi­
liz, 200 İtalyan, 60 Rus ve 25 Alman mektebi vardı.4 Türkler ara­
sında, özellikle Bursa ve Ege bölgelerinde çeşitli Hıristiyan
inançlarma dönenler çoğalmaya başlamıştı. Bu hızlı altüst oluş
döneminde bazı illerde Müslümanlar azınlığa düşmüşlerdi. Öy­
le ki, İzmir'e halk arasında 'Gâvur İzmir' denilmeye başlanmış­
tı. İşte Laisizm'in bu yönü nedense hiçbir politikacı tarafından
dile getirilmemişti. Laisizm, Türkiye'de tekke, zaviye, dergâh
vb. kapatırken, söz konusu misyoner yuvalarını da elimine et­
miş ve bu okulların sayısını bugünkü düzeye indirmiştir. La­
isizm, Türkiye'de açık ya da gizli Hıristiyanlık propagandası
yapılmasını da engellemişti. Genç Cumhuriyet Devleti, 1920Ter-
de bu inanılmaz atılımı -Kültür Devrimi'ni- gerçekleştirmemiş
3 Die Zukunftsarbeit der Deutschen Schule in der Türkei, W. Blankenburg, Heft I.
Leipzig, 1915, p. 15.
4 Histoire de L'Empire Ottoman par Le Vte. A. De La lonquiere. Librairie Hachet­
te, Paris, 1897, p. 51.
Laiklik 221
Aytunç Altındal
olsaydı, hiç kimsenin kuşkusu olmasın ki, bugün Anadolu'da
%99'luk bir Müslüman kitleden söz edilemeyecekti.
İrticaya Gelince...
Türkiye'de irtica kavramı, Cumhuriyet'in ilanından günü­
müze yepyeni bir anlam kazanarak kullanılagelmiştir. Komü­
nizm ve irtica her hükümet tarafından göz korkutmak amacıy­
la, bazen biri bazen diğeri öne çıkartılarak, çiklet gibi çiğnen­
mişlerdir. Türkiye'de basın tarafından yaratılan imajına göre ir­
tica, kara sakallı, kara giysili, eli ibrikli, ayağı takunyalı, kazma
dişli, ağzından salyalar akarak kan emen bir vampirdir. Kadın­
ları kara çarşaflara sokup, üfürükçülük yoluyla onları aldatan
güçtür.
Ne var ki irtica, kelime anlamı itibariyle 'GeriyeIaslına dönüş'
demektir. Ve İslami bağlamında irtica, Muhammed Peygam­
ber'le başlayan ve dört halifesiyle süren Devr-i Saadet olarak
anlaşılmaktadır. Dolayısıyladır ki, günümüzde irtica, İslam'a
bağlılık duyan çevrelerce geçmişteki o Altın Dönem'e dönüş ha­
reketi -gerçekte ütopyası- olarak görülmekte ve anılmaktadır.
Özellikle yurtdışında kümelenmiş olan İslamcı çevreler irtica
kavramını bu anlamıyla kullanmakta ve açıklamaktadırlar ki,
doğrusu da budur. Türkiye'de özellikle de Sosyal Demokratlar,
irtica kavramının bu anlamını bilmedikleri için irticayı 'gericilik­
le' özdeş sanmaktadırlar. Kestirme tarafından söyleyelim ki, ir­
tica ve gericilik bir ve aynı değillerdir. İrtica, genelde dinsel geçmi­
şe ipotek koymaya çalışırken, gericilik toplumun geleceğine -her alan­
da- egemen olmaya çalışır. Gericilik, gerçekte Şeriat'a karşı bir ha­
rekettir. İslam'ın ruhuna ve yapısına ters düşen bir tepki hareke­
tidir. Elektrik, absürd ve irrasyonel bir tepkinin cahilce değer­
lendirmelerle tepkiye dönüştürülmesi keyfiyetidir. Gericiliği,
yakın zamanlarda yaşanmış somut bir olaydan yola çıkarak ör-
neklendirebiliriz.
Bilindiği üzere T.C. Devleti'nin Cumhurbaşkanı 8 Ocak 1987
tarihinde Adana'da siyasi bir çıkış yaparak Türkiye'de 'İrti-
 At/tunç Altındal 223

222 Laiklik
birlikte basma verilen sinyal üzerine içerde Refah Partisi'ne kar­
ca'nm hortlatıldığıru açıklamış ve halkı bu düşmana karşı uya­ şı, dışarda da ABD'nin isteği doğrultusunda İran-Irak savaşı
nık olmaya çağırmıştı. Cumhurbaşkanı, aynı konuşmasında, ad için, müdahaleleri öngören bir ortam hazırlanması gündeme ge­
belirterek, halen Köln'de yaşayan eski bir müftünün 'İrtica'nm tirilmiştir.
başı olduğunu belgeler vererek göstermişti. Daha sonra söz ko­ Sonuç olarak, bu hızlı gelişmeler karşısında kendilerini sos­
nusu eski müftü ile görüşen gazeteciler bu şahsın, "Evet irticayı yal demokrat ya da demokratik sol kabul edenler bir an önce
savunuyoruz, çünkü hâkimiyet kayıtsız şartsız Allah'ındır," dediği­ din ile Sekülarizm ve laiklik konularında açık tavırlar takmma-
ni yazmışlardır. hdırlar. Yuvarlak laflarla ya da neredeyse kablettarihine dönüş­
Şimdi sorumuz şudur: 'Hâkimiyet kayıtsız şartsız Allah'ındır' müş 'Devletçilik' tezleriyle bir yere varılamayacağını görmeleri­
şeklindeki bir formülasyon İslami Şeriat'a uygun mudur? He­ nin zamanı gelmiş ve geçmek üzeredir.
men belirtelim ki, değildir. İslami Şeriat'ın ruhuna ve yapısına {Varlık, Mayıs 1987)
taban tabana zıt, tek kelimeyle gerici/cahilce bir yakıştırmadır.
Neden mi? Çünkü 'Hâkimiyet kayıtsız şartsız Allah'ındır' önerme­
si Laik T.C. Devleti'nin Laik Anayasası'ndan ve onun kuruluş
mantığından alınarak EKLEMLEME yoluyla kurulmuş bir öner­
medir. Tüm anayasalar, bilindiği üzere LAİK ve/veya SEKLİ­
LER belgelerdirler ve bunlar bu mantığa uygun olarak Seküler
ve laik, yani din dışı (La Dini) kişiler tarafından hazırlanmış ya­
salardır. İslami Anayasa ise kuramsal olarak, Şeriat'tır. Ve İsla­
mi inanca göre bu da bizzat Allah tarafından yazdırılmıştır. Yi­
ne İslami inanca göre Şeriat ve yasaları insanları denetler, ama
insanlar Şeriat'ı denetleyemezler. İslamiyet'e göre Allah'ın in­
sanların koydukları yasalara değil, tersine, insanlarm Allah'ın
koyduğu değişmez kabul edilen yasalara ihtiyaçları vardır. Di­
ğer bir anlatımla insanlar Allah için ya da O'nun adına yasalar
koyamazlar, Allah'ın yasaları a priori VARDIR ve insanlar bun­
lara uymakla görevli kılınmışlardır. İslami inanca göre hiçbir in­
san kendini Allah'ın yerine koyup O'nun adına yeni yasalar çı-
kartamaz. Söz konusu müftü ise, bizzat LAİK insanlar tarafın­
dan konulmuş ve değiştirilmesi mümkün LAİK bir formülasyonu,
'Hâkimiyet kayıtsız şartsız Millet'indir'i alıp, Millet yerine Allah
kavramım koyarak sadece cahilce bir TEPKİ'yi sergilemiştir, o
kadar. Bu cehalet örneğinin Türkiye'de İslamiyet'i savunan bil­
gili ve yetkili hiçbir kişi ya da kurumca tasvip edilemeyeceği
açık bir gerçekken, Cumhurbaşkanı'nm bunu siyasi polemik ha­
line getirmesinin sadece T.C. Devleti'nin iç ve dış siyasetiyle
bağlantılı bir manipülasyon olduğu kesindir. Nitekim bu olayla

www.çizgiliforum.com
 ELEŞTİRİLER VE YANITLAR

Yeni Günaydın'da köşe yazarlığına başlayalı yaklaşık üç ay

oldu. Elimden geldiğince bildiklerimi okurlara aktarmaya çalış­
tım. Benim özellikle üstünde durduğu konuların başında karşı­
laştırmalı dinler, kiliseler ve İslam gelmektedir. Belirli bir parti
siyasetini değil, 'Önce Türkiye'nin toprak bütünlüğünü' düşüne­
rek yapılmış analizler, yorumlar ve/veya öneriler yazdım. Tür­
kiye için yeni olan kiliseler, Hıristiyanlık gibi az bilinen ya da
hiç bilinmeyen bir alanda Türkiye'nin kamuoyunu aydınlatabil­
mek zor oldu. Ama çok şükür oldu. Türkiye'nin basm ve med­
yasında artık kiliseler var. Kiliselerin siyasetlerine, Türkiye'ye
yönelik bakış açılarına ilgi duyulmaya başlandı. Bundan hoşnu-
tum.
Bu üç aylık dönemde 'Dün ve yarın'a yönelik ağır eleştiriler­
le birlikte, övgüler de oldu. Bu köşedeki yazılarımla, radyolar­
da, TV kanallarında ve basında yer alan görüşlerim çoğunlukla
beğenildi, ama 'üslup' açısından yazılarımın zor okunduğu söy­
lendi.
Söyleyenlere hak veriyorum.
Ben 'basit' yazamıyorum! İstesem de yazamıyorum. Kendimi
ne kadar zorlarsam zorlayayım olmuyor. Olayları basit anlatım­
lara indirgeyemiyorum. Kiliselerin ve/veya sinagogların siya­
setlerinin basite nasıl indirgenebileceğim de itiraf edeyim ki bil­
miyorum. Bu olsa olsa, geçmişte yapıldığı gibi, 'Kahrolsun ya da
yaşasın' ikilemiyle yapılabilir, sanıyorum. Bu da bana ve düşün­
celerime aykırı bir tutumdur. Ben geçmişte yaşasın/kahrolsun
labirentlerine sıkışıp kalmamıştım ki şimdi, bu yaşta kalayım.
Öyleyse uzun sözün kısası, basite indirgenmiş yazılar okumak
isteyenlerden özür diliyorum, beni okumasınlar. Okumak isti­
yorlarsa zorlanacaklarını bilmelidirler; hatta sözlük ya da ansik­
lopedilere başvurmak zorunda kalacaklarını da kabul etmelidir-

225
 Aytunç Alhndal 227

226 Laiklik
"Ne bileyim! İşte söyleniyor!"
ler. Bu kadarcık bir zahmeti göze atamıyorlarsa, benim elimden ***
bir şey gelmez. Ben yıllarca 'zahmet edip' binlerce kitap, belge,
inceleme, yazı, araştırma vb. okumuşum. Yazılarımda zaman Boş verin bu çapsız palavracıları! Bunlara en iyi bildiklerini
zaman ilettiğim bilgileri böylesine geniş bir çevreden topluyo­ öne sürdükleri konularda sorular yöneltin. Bakın o zaman üç
rum. Artık okurdan da gayret istemek hakkımdır, diye düşünü­ kelimeyi yan yana getirmekten aciz olduklarını görürsünüz. Ör­
yorum. neğin nedir şu savunduğunuz 'Laiklik' diye sorun. Size basma­
Kısacası, beni basit yazı yazmıyor diye suçlayan ve eleştiren kalıp, hiçbir gerçekliği olmayan kulaktan dolma bazı klişe cüm­
okurlara son olarak şunu söylemek istiyorum: Benden yapamaya­ leleri sıralayacaklardır, o kadar. Sorun bu tiplere: "Nedir Batı uy­
cağım bir işi istemeyin, lütfen. garlığı ve bu uygarlıkta yer alan kiliseler?" Bakın nasıl kem küm
edeceklerdir, zırvalayacaklardır, görürsünüz.
***
Siz en iyisi bu çapsız 'casus avcıları'm içkileriyle baş başa bı­
Bir başka husus da, "Efendim, nereden biliyorsunuz?" sorusu rakın. Abuk sabuk ve çoğunluğu belden aşağı fıkralar anlatsın­
etrafında yoğunlaşıyor. Şu tarihli yazınızda şöyle şöyle yazmış­ lar birbirlerine. Kim kimin karısıyla ne yapmış, oları konuşsun­
tınız, bunlar gerçekleştiler: Nereden biliyorsunuz? Yoksa siz lar. Rakı içerek, Allah'a ve İslam'a küfür ederek, 'Kahraman laik­
ajan mısınız? lerden' olacaklarını sansınlar. En yakın arkadaşlarına ihanet ede­
Hani, deveye sormuşlar boynun niçin eğri diye de, deve, ne­ rek 'özgür' olacaklarını düşünsünler. Bırakın aldatmaya devam
rem düzgün ki, demiş! Bu da öyle. Düşünme tembelliği ve ko­ etsinler kendilerini.
laylığına bağlı bir soru bu. Soranı çok rahatlatıyor! Kendisinin Siz dilediğiniz köşe yazarını okumayı sürdürün.
düşünemediğini başkası düşünmüşse, Türkiye'de o düşünen Dedikodulara değil, siz yazılanlara bakm. Bir köşe yazarı
şahsı 'yermek' gerekiyor! Onu şu ya da bu şekilde 'ignore' ettir­ olarak okurlarına saygı duyarak, bildiklerini onlarla paylaşma­
mek ve bu da olmazsa ajan, casus, bozguncu vs. gibi sıfatlarla ya çalışan ve önce yurdunu düşünen bir yazarım. Gerisi beni il­
karalamak gerekiyor. Bunu yapınca kendi değerinin anlaşılaca­ gilendirmiyor!
ğını sanıyor, o şahıs. En azından bu 'mental mastürbasyon' aracı­ (Yeni Günaydın, 25 Kasım 1993, Perşembe)
lığıyla tatmin buluyor.
Oysa bu tip suçlamaları, Refik'in meyhanesinde kulaklara fı­
sıldayarak rahatlayan yeteneksiz 'meyhane düşünürleri 'ne, sorul­
ması gereken ilk soru şudur: Adamın alnında casus olduğu yaz­
mıyor. Sen nereden biliyorsun casus olduğunu? Eğer bu adam
gerçekten de casus, ajan vs. ise, bu çok gizli bir misyondur. Bu
tip gizli misyonları da sadece devletin gizli enformasyon birim­
leri bilirler. Refik'in meyhanesinde devletin gizli istihbarat ör­
gütleri yazılı, sözlü ve görüntülü yayınlar yaparak kendi gizli
elemanlarını deşifre etmediklerine göre, bay büyük düşünüre
casusun gerçek kimliğini kim açıklamış olabilir? Sorun bu soru­
ları. Alacağımz yanıt bellidir: "Yahu öyle söyleniyor!"
Kim söylüyor?

www.çizgiliforum.com
 Refah Partisi Genel Başkanı Necmettin Erbakan:
"ORDU BİZE KARŞI DARBE YAPMAZ."

Refah Partisi'ni ve onun vazgeçilmez önderi Necmettin Er-

bakan'ı seviyor ya da sevmiyor olabilirsiniz. Görüşlerini beğe­
nip beğenmemek sizin bileceğiniz iştir. Nedir ki kimsenin inkâr
edemeyeceği bir özelliği vardır Erbakan'm: Erbakan son 25 yıl­
lık siyasi yaşantımızın en renkli siyasetçisi olmayı başarmıştır.
Kendisine en çok kızanlar bile Türkiye siyaseti içindeki yerini
ve önemini inkâr edememektedirler.
Necmettin Erbakan'ın Türkiye siyaseti içindeki bir diğer
özelliği de alışılagelmiş parti liderlerinden olmayışıdır. Erbakan
Refah Partisi içinde -geçmişte Milli Selamet Partisi'nde olduğu
gibi- tartışmasız önderdir. Diğer parti önderlerinden hiçbiri için
kullanılmayan bir tanım Erbakan için kullanılmaktadır. Erba­
kan'ın Refah Partisi üyeleri arasındaki adı 'Mücahit'tir. Bu ka­
rizmasıyla Erbakan Refahlılar için bir tür 'kurtarıcı' olarak gö­
rülmektedir. Erbakan'm mücahitliği, Kıbrıs Çıkarması sırasında
gösterdiği kararlı tutumundan kaynaklanmıştır. Bu nedenle de
Erbakan -ve Ecevit- sadece Türkiye için değil, tüm Müslüman
ülkeler için 'uyandırıcı' olmuşlardır. Kıbrıs Çıkarması'na kadar
Hıristiyan âlemi karşısında 'eziklik' duygusu içinde yaşayan
Müslüman toplumlarda, Türkiye'nin 1974'teki kararlı tutumu
ve askeri başarısı bu eziklikten kurtuluşu haber veren ilk karşı
çıkış olmuştu. Dikkat edilirse başta Libya'da ve Afrika'da olmak
üzere sırasıyla Pakistan'da, İran'da ve Afganistan'da Batı'ya
karşı ^'kmak arzulan hep Türkiye'nin Kıbrıs Harekâtı'ndan
sonra ivme kazanmıştır. Hatta yıllardır süren Filistin direnişi bi­
le bu çıkartma harekâtmdan sonra ilk kez uluslararası arenaya
taşmabilmiştir.

229
230 Laiklik
'Çirkin Türk' İmajı
Özellikle Kıbrıs Harekâtı'ndan sonra Türkiye ve İslamiyet
özdeşleştirilerek Avrupa'da bir 'Çirkin Türk' imajı yaratılmıştır.
Bunu başta Yunanistan desteklemiş, Fransız ve Amerikalı Er­
meniler de bu imajm yerleştirilmesinde gayret göstermişlerdir.
1980 sonrasında Türkiye aleyhtarlığı kampanyasma PKKTılar
da katılmışlardır. 1980-1990 yılları arasında İran İslam Devrimi,
Sudan'daki İslamcı hareketler, Pakistan'ın 'Şeriat'ı anayasa ka­
bul etmesi gibi olaylar ve Libya'nın Kaddafi'sinin siyasi çıkışla­
rı Uganda'nın İdi Amin'inin Kraliçe Elizabeth'i alaya alışı, Av­
rupa'da İslam'm terörizmle özdeş bir din olduğu şeklinde lanse
edilmiştir. Basın, radyo ve televizyonlar sürekli olarak İslami­
yet'i 'Barbarlık ve terör'ün kaynağı olarak göstermişlerdir.
Avrupa'da bu gelişmeler yaşanırken Cezayir'de İslami esas­
lara dayalı yeni bir yönetim kurmak isteyen güçlerin büyük bir
hızla ve 'seçimle' iktidara gelmek üzere oldukları gerçeği Av­
rupa'da, özellikle de Fransa'da bomba gibi patlayan bir haber
olmuştur. Buna Irak'ın Saddam'ının tüm Batı'ya ve ABD'ye
meydan okuyuşu eklenmiştir. Benzer gelişmeler Mısır'da da
ortaya çıkmıştır. Bu hızlı ve radikal gelişmeler Batı'da alarm
zillerinin çalmasına neden olmuş ve Cezayir'de seçimle işbaşı­
na gelmek üzere olan FIS örgütü askeri bir darbeyle susturul­
muş ve Müslüman militanlar tutuklanarak cezaevlerine konul­
muşlardır. Nedir ki, taraflar arasındaki mücadele sona ereceği­
ne daha da şiddetlenmiş ve suikastlar, idamlar, cinayetler bir­
birini izlemeye başlamış ve Cezayir 'istikrarsız' ülkeler arasına
katılıvermiştir.
Cezayir'in Akıbeti mi?
İşte bu gelişmeler Türkiye'de de yankılar yaratmakta geç
kalmamıştır. Türkiye'de son bir yıl içinde Refah Partisi büyük
bir atak yaparak ilkin 4. siyasi parti statüsüne ulaşmış, son üç ay
içinde de 2. parti olmayı başarmıştır. Bu nedenle Türkiye'de hiç
gündemden düşmeyen laiklik' tartışmaları yeniden alevlendi-
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 231
rilmiş ve Refah'm yıpratılmasına çalışılmıştır. Bu medya kam­
panyalarının istenilen sonuçları vermemesi üzerine Refah Parti-
si'ni, Cezayir'deki gibi bir akıbetin beklemekte olduğu söylenti­
leri kulaktan kulağa yaygınlaştırılmaya başlanmıştır. Bu söylen­
tilere ve beklentilere göre Refah Partisi, yerel ya da genel seçim­
lerde birinci parti olarak ortaya çıkarsa Batılılar, Türk Silahlı
Kuvvetleri'nden tıpkı Cezayir'deki gibi önlemler almasını iste­
yeceklerdir. Kısacası 'Şeriatçılar' Türkiye'de başarılı olurlarsa
Türkiye'de darbe olur, demeye getirmektedirler.
Böyle bir ihtimal varsa, Refah Partisi Genel Başkanı Prof.
Necmettin Erbakan bu konuda ne düşünüyor? Bunu doğrudan
doğruya Erbakan'a sormakta yarar vardı. İşte Erbakan'm bu
söylentiler hakkındaki görüşleri:
"Bu telaş boşunadır. Türkiye'de tüm sistem tıkanmış du­
rumda. İdari mekanizmalar laçka olmuş vaziyette. Terör azgm
boyutlara ulaştı. Üç mankenli vitrin (DYP, ANAP, SHP) Türki­
ye'nin iflasını gösteriyor. Refah artık bir alternatif değil tüm
Türkiye için tek çözüm haline geldi. Bunu Türkiye'nin aydınla­
rı görmeye başladılar. Kuşkusuz Türk Silahlı Kuvvetleri de Tür­
kiye'nin dışmda değiller. Meselelerin ne kadar vahim olduğunu
onlar da görüyorlar. Refah seçimlerde iktidara yürüyecek. Siz
şimdi Cezayir'deki gibi bir müdahale olur mu, diyorsunuz?.
Muhterem kardeşim bu ordu, bu milletin ordusudur. Türk Silah­
lı Kuvvetleri, Refah iktidara geldi diye darbe yapmaz. Çünkü Ceza­
yir'de ordu darbe yaptı. Sonra ne oldu? En ılımlı çevreler bile
askeri cuntaya karşı FIS'm yanında yer aldılar. İnsanlar kör de­
ğiller. Gördüler yapılan haksızlığı ye karşı çıktılar. Göreceksiniz
İslami cephe, FIS, Cezayir'de iktidara gelecek.
Yani darbe onların istedikleri sonuçları getirmedi. Tam tersi
oldu. Müslümanların iktidara gelmesini askeri kullanarak en­
gellemek isteyenler, Müslümanların iktidara gelmesine alet ol­
dular. İşte Allah'ın hikmeti budur."
Erbakan, seçimle iktidara gelindiği takdirde Refah Partisi'ne
karşı Türk Silahlı Kuvvetleri'nin bir darbe yapamayacağını dü­
şünüyor.
"Ya Amerika ve İsrail zorlarsa?" diyorum.
232 Laiklik
"Zorlayamazlar, muhterem kardeşim," diyor. "Onlar Ceza­
yir'den ders aldılar."
Biraz susuyor. Kısa bir süre bakışıyoruz. Gözüm duvardaki
Atatürk panosuna ilişiyor. Birden Erbakan alçak bir sesle ilginç
bir açıklama yapıyor:
"Ama Refah Partisi'ni bekleyen büyük bir tehlike var," di­
yor.
"Ordu değilse nedir?" diye soruyorum."
"Anlatayım, muhterem kardeşim," diyor. Sesi kaygılı. Ama
ümitsiz değil, herhalde birkaç saat önce Türki Cumhuriyetle-
ri'nin önde gelen Ayetullahları'yla yaptığı toplantıdan edindiği
'umut'la bakmak istiyor geleceğe, diye düşünüyorum.
(Yeni Günaydın, 22 Aralık 1993, Çarşamba)
'İktidar/a Gelip de 'Muktedir' Olmamak...
" R E F A H I BEKLEYEN EN BÜYÜK TEHLİKE
Refah Partisi Genel Başkanı Prof. Necmettin Erbakan'la yap­
tığımız söyleşiyi sürdürüyoruz.
Erbakan, Türk Silahlı Kuvvetleri'nin bu milletin ordusu ol­
duğunu ve seçimle, demokratik kalıplar içinde iktidara gelen
bir siyasi partiyi, Refah Partisi'ni anti-demokratik bir askeri dar­
beyle devirmek istemeyeceğini belirtiyor.
Erbakan, bu konuda TSK'nın kışkırtmalara kapılmayacağını
vurguluyor.
Ama Erbakan'm Refah Partisi'nin geleceği ile ilgili endişele­
ri var.
"Refah Partisi'ni bekleyen büyük bir tehlike var," diyor Er­
bakan.
Ben de bu tehlikeyi açıklamasını rica ediyorum.
Taklitçi Zihniyet
Şöyle konuşuyor Erbakan:
"Bakın şimdi muhterem kardeşim. Türkiye'nin ekonomisi
çıkmazdadır. Türkiye, taklitçi zihniyetle yönetiliyor. Bu adam­
lar kadrolar kuruyorlar. İktidara getiriyorlar kurdukları kadro­
ları. Yıpranmcaya kadar bunları kullanıyorlar. Sonra yıpranan
kadroyu ambara kaldırıyorlar. Ellerindeki yedek kadroyu ikti­
dar yapıyorlar. Ambara kaldırdıkları kadroyu da yeniden cila­
layıp, gerek görülürse iktidara getirmek için hazır bekletiyorlar.
Böylece tahterevalli gibi, biri iniyor, diğeri çıkıyor. İşte bu ne­
denle Demirel, yedi defa gidip sekiz defa geri gelebiliyor. Biz
buna karşıyız. Artık Türkiye'de yeni bir dönem açılsın istiyoruz.
Bu yeni dönemi açacak olan parti de, Refah Partisi'dir. Refah
233

234 Laiklik
Partisi'nin sadece Türkiye'ye değil, tüm dünyaya ileteceği bir
mesajı var. Biz bu mesajı iletmek istiyoruz. Bu mesajı iletebil­
mek için iktidar olmak zorundayız. Biz iktidara geliriz. Geliriz
gelmesine de..." diyor ve duraklıyor Erbakan.
İktidar, Ama...
Yine kısa bir sessizlik oluyor. Erbakan'ı rahatsız eden, endi­
şelendiren bir durum var. Ama ne? Erbakan, neden çekiniyor?
Belki inanmayacaksınız, ama Erbakan'ı endişelendiren ko­
nu, iktidar. Evet, yanlış okumuyorsunuz. Erbakan, Refah Parti-
si'ni bekleyen en büyük tehlikenin 'iktidar' olduğunu düşünü­
yor. Diğer bir deyişle Erbakan, iktidara gelmekten değil, iktida­
ra gelip de 'muktedir' olmamaktan korkuyor.
Erbakan şöyle açıklıyor endişelerini:
"Evet, iktidara gelebiliriz. Ama sonra ne olur? İktidarda ka­
labilir miyiz? Yani bizi iktidarda hapsederler."
"Kim hapseder?" diye soruyorum.
"Bakın muhterem kardeşim," diye başlıyor Erbakan. "Biz bir
şey fark ettik. Bugün Türkiye'de bizim iktidara gelmemizi en­
gellememek isteyen güçler var. Eskiden bize ilgi göstermeyen
çevreler, şimdi bize hoş görünmeye çalışıyorlar. Eskiden yolu­
muza engel koyanlar, şimdi engellerini çekmek ister gibi davra­
nıyorlar. Adeta bizim iktidara gelmemizi istermiş gibi çalışıyor­
lar. En azından bize ilişmemeye özen gösteriyorlar."
"Ne var bunda çekinilecek?" diye soruyorum.
"Mesele öyle değil muhterem kardeşim," diyor Erbakan. Ve
ekliyor:
"Bu adamlar bizim iktidara gelmemizi hoşgörüyle karşılı­
yorlarsa, bunda bir bit yeniği vardır. Anladığımız kadarıyla, bu
adamlar bizim iktidara gelmemize ses çıkartmamak kararını al­
dılar. Biz iktidara geldikten sonra da bizi iktidarda perişan et­
meyi düşünüyorlar."
"Anlamadım, nasıl yani? Nasıl perişan edebilirler sizi?" diye
soruyorum.
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 235
"Böyle bir planları varmış gibi geliyor bana. Biz iktidara ge­
leceğiz. Sonra da bizi iktidara hapsedip, perişan etmek isteye­
cekler. Bize iş yaptırtmayacaklar. Önümüze akıl almaz engeller
çıkartacaklar. Atacağımız her adımda bizi batırmayı, sabote et­
meyi düşünecekler. Hangi soruna el atsak, çözümü yokuşa sü­
rüp, çok kısa zamanda bizleri iktidarda beceriksiz davranmış ol­
makla suçlayacaklar. İşte Müslümanlar ne kadar başarısızlar,
görün diyecekler."
Necmettin Erbakan'ın endişesi ve Refah Partisi için tehlike
diye gördüğü husus işte bu. Refah'm iktidara yürümesine ses çı­
kartmamak arzusunda olan bazı çevrelerin, partinin iktidara
gelmesinden sonra hızla bir yıpratma kampanyasına başlaya­
caklarından endişeleniyor.
Türkiye, böyle bir engellemeyi daha önce yaşamıştı. Bülent
Ecevit, iktidara gelmiş, ama bir türlü 'muktedir' olamamıştı. Da­
ha doğrusu, Ecevit, iktidara geldikten hemen sonra hiç beklen­
medik bir engellemeyle karşılaşmıştı. O yıllarda şiddetli muha­
lefet yapmayı planlayan Süleyman Demirel'in emriyle bir anda
'pazarlar' bomboş kalıvermişti. Kuyruklar yaratılmış ve Türki­
ye'de temel gıda maddelerinden iğneye, ipliğe kadar ne varsa
karaborsaya indirilmişti. Devletin her kademesinde hükümet
kararlarına uymama, iş yavaşlatma hareketleri başlatılmış, işçi
kesimlerinde grevler yaygınlaştırılmıştı. Kasıtlı elektrik kesinti­
leri, su kesintileri insanları canlarından bezdirmişti. Ecevit Hü­
kümeti, işte bu nedenle iktidarda olmasına rağmen eli kolu bağ­
lanmış ve istifa etmek zorunda bırakılmıştı. Ecevit'in istifasın­
dan sonra Demirel iktidan bir kez daha ele geçirmiş ve şu mu­
cizeye balon ki(!) iki gecede tüm Türkiye'de mallar bollaşıver-
miş, ne elektrik kesintisi, ne su sıkıntısı kalmıştı. Demirel, kendi
iktidarımn işte böyle bir 'bolluk' iktidarı olduğunu övünerek
ilan etmişti.
İşte, Erbakan'ı korkutan buydu. İktidara geldikleri takdirde
Ecevit'in başına gelenlerin kendi başlarına geleceğinden korku­
yordu Erbakan.
"Elimizde Amerikalıların yayınladıkları stratejik araştırma
enstitülerinin raporları var. Bunlara göre Türkiye'de askeri ihti-
236 Laiklik
laller çözüm getirmiyor, deniliyor. Ama biz iktidara gelirsek hü­
kümetimizi çalıştırmazlar. Bu raporlardan bizim çıkardığımız
sonuç budur. Ama biz Allah'a güveniyoruz."
Konuyu değiştirmek için Türkiye'nin kadın Başbakanı Tan­
su Çiller hakkında ne düşündüğünü sonıyorum. Partisine katı­
lan bazı eski mankenler hakkında ne düşündüğünü soruyorum.
"Anlatayım muhterem kardeşim," diye başlıyor Erbakan.
"Biz, bu genç hanım tecrübesizdir, kendisine bir şans verelim
dedik. Dedik ama..." deyip susuyor, ellerini iki yana açıyor. Bel­
li ki Erbakan, Çiller'den hoşnut değil. Kısa bir suskunluktan
sonra başlıyor konuşmaya.
(Yeni Günaydın, 23 Aralık 1993, Perşembe)
"Ya kendisinde ya da çevresindekilerde
bir bozukluk var"
Ç İ L L E R İ N İLANI D E V L E T İ N İFLASI
Refah Partisi Genel Başkanı Necmettin Erbakan'la yaptığı­
mız söyleşinin bu üçüncü ve son gününde Refah Partisi'nin Ge­
nel Başkanı'nm Başbakan Tansu Çiller hakkındaki görüşleriyle,
partisine yeni katılan bazı 'aykırı' kişiler hakkındaki izlenimle­
rini aktaracağım.
Ama önce bir anı.
Yıl 1973. Diyarbakır'dayız. Partilerin seçim propagandaları
yapılıyor. Ben de TV çekimleri yapmak üzere Diyarbakır'da­
yım. Tabii o yıllarda Türkiye'de TV yok. Ben de İsviçre Devlet
Televizyonu adına ve İsviçreli dört kişilik bir ekiple birlikte ora­
dayım. Diyarbakır'a gelince, uçaktan iner inmez, apar topar
Emniyet Müdürlüğü'ne götürülüyoruz. Neden? Nedeni basit. O
yıllarda Diyarbakır'da bırakın TV çekimi yapmayı -oysa Dışiş­
leri Bakanlığı'ndan iznimiz var- fotoğraf çekmek bile zor. Hele
1950-1960 arasında üzerinde fotoğraf makinesi bulunan her şa­
hıs casus muamelesi görüyordu!
"Erbakan'ı Çekmek Yok"
Neyse, Emniyet'te bizim izin geçerli sayılmıyor. Aynı gün
gerisin geri Ankara'ya postalıyorlar bizi. Ankara'da, Sıkıyöne­
tim Komutanlığı, çekim yapabileceğimizi Diyarbakır'a bir kez
daha bildiriyor. Ertesi gün yine Diyarbakır'a gidiyoruz. Bu kez
Emniyet'te daha güler yüzlü karşılanıyoruz, ama kesin bir uya­
rı var; sadece CHP ve AP'yi (Adalet Partisi) çekeceksiniz. Nec­
mettin Erbakan'm seçim konuşmalarını çekmeyeceksiniz...
Tüm ekip olarak şaşırıp itiraz ediyoruz.
237
 Laiklik
Emniyet Müdürü, "Sizi son kez uyarıyorum," diyor, "Erba-
kan'ı çekmek yok."
vjerçekten de çekemiyoruz. Bari konuşmasını dinleyelim di-
yt miting alanına gidiyoruz. Polisler peşimizde. Az sonra yanı­
ma yaklaşıyor biri. "Arkadaşlarını al, derhal otele geçin. Erba-
kan'ı dinlemenizi istemiyoruz," diyor. Gerekçesini soruyorum.
Ç/k ilginç bir açıklama yapıyor memur: "Bu adam solculuk ya­
pıyor. Bankaları kötülüyor. Onun için."
"Solcu" Damgası
Erbakan'ı işte ilk kez o mitingde kısa bir süre dinlemek ve ta­
nımak olanağını bulmuştum. Erbakan, 'faizci' sistemi eleştirdi­
ği için bazı çevrelere göre 'düzen yıkıcı' ve banka düşmanı ola­
rak tanıtılıyordu. Bu da Erbakan için emniyetin 'solcu' damga­
sını vurmasına yetiyordu. Biraz gayret etseler, Erbakan, 141. ve
142. maddelerden içeri girecekti 1973'te Diyarbakır'da(l).
Bu anıyı niçin anlattım? Şundan: Erbakan, yıllar sonra Adil
Düzen adlı bir kitap yazdı. Bugünkü Refah Partisi'nin elkitabı
bu. ingilizce, Fransızca, Almanca çevirileri yapıldı. Refahlılar
arasında çok tartışıldı, benimsendi ve artık Refah'ın parti prog­
ramı gibi görülüyor.
Erbakan, Adil Düzen incelemesinde bol bol emperyalizm, ka­
pitalizm, sömürü vb. gibi sol literatürde önemli rol oynayan
kavramları kullanmıştı. Türkiye'nin ve tüm İslam âleminin
'Dünya Emperyalizmi' (bu deyim Almanca çeviride geçiyor, ne
anlama geldiğini anlayamadım) tarafından sömürüldüğü anla­
tılıyor; kapitalizme ağır eleştiriler yöneltiliyor. Tek çözümün
Türkiye ve İslam âlemi için işte bu adil düzen önerisi olduğu
vurgulanıyor.
Şimdi Tansu Çiller hakkındaki görüşlerine gelelim. "Muhte­
rem kardeşim. Ya Tansu Hanım'ın akli dengesi sarsıldı ya da
çevresi bu genç ve tecrübesiz hanımı aldattı. İnsan hiç devletin
iflas ettiğini böyle gazete ilanlarıyla yayar mı? Anladık, gazete­
lere ulufe dağıtmak istiyor, ama bu ilanları kimler hazırlamış­
larsa, devleti küçük düşürmüşler."
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 239
"Siz de devletin tıkandığını söylüyorsunuz," diyorum.
"Evet. Zaten Tansu Hanım'm ilanları bizim dediklerimizi
doğruluyor. Ama devletin iflasını da gösteriyor. Bakın, ben size
bir olay anlatayım. Devlet ne hale getirildi, görün," diyor.
Bir an soluklanıyor. Sonra anlatmaya başlıyor:
"Bugün Güneydoğu Anadolu'da Ziraat Bankası, köylünün,
çiftçinin kredi ya da borç istekleri karşısında gösterdiği tapuları
kabul etmiyor. Bütün bankalar Güneydoğu Anadolu'da çiftçi­
nin teminat olarak gösterdiği araziyi kabul etmiyor. Adamm
tarlası var. Bunu teminat gösterip, Ziraat Bankası'ndan kredi al­
mak istiyor. Bankalar, Güneydoğu Anadolu'daki tapulu tarlayı
teminat kabul etmiyor. Sen git, bize İzmir'den ya da Muğla'dan
tapulu arazi getir. Krediyi ondan sonra verelim, diyor. Devletin
Güneydoğu Anadolu'da ne hale geldiğini bundan daha iyi gös­
terecek bir örnek yoktur."
Bu şaşırtıcı açıklamayı, Erbakan'la yaptığım görüşmeden he­
men sonra bir dostun verdiği akşam yemeğinde Mesut Yılmaz'a
soruyorum. Yılmaz, her zamanki içtenliğiyle "Evet," diyor. "Bu
doğru. Ben de birkaç ay önce bu konuyu gündeme getirmiştim,
ama Tansu Çiller önemsemedi. Tıpkı Doğu'da kapalı duran 4
bin 200 okulu önemsemediği gibi."
Bankaları bırakıp Refah'a olan katılımları soruyorum Erba-
kan'a.
"Muhterem kardeşim, Refah, kitle partisi değildir. Refah ge­
lişiyor, cemiyetin her kesimine uzanıyor. Aramıza yeni katılan
insanlar, Refah'm doğru söylediğini anladıkları için katılıyorlar.
Biz, İslam'ın baktığı gibi bakıyoruz insanlarımıza. Bu çürümüş
sistem insanlarımızı baştan çıkarıyor. Ama kötülüğü gören bi­
zim aramıza dönüş yapıyor. Mesele budur. İnsan sarhoş olabi­
lir, kumarbaz olabilir, ama hatasını anlayıp, kendisine imanlı bir
yol aramak isterse bize katılabilir. Manken olmuş, kumarbaz ol­
muş, sarhoş olmuş biz aldırmayız. Düzeldiyse, aramıza katılır."
240 Laiklik
Öneriler
"Bu durumda Türkiye'ye ne öneriyorsunuz?" diyorum.
"Adil Düzen kitabımı okusunlar, görecekler," diyor Erbakan.
"Orada anlattım. Türkiye'nin tek çözümü biziz. Bu sömürü sis­
temine ancak biz son verebiliriz. Kapitalizm de, komünizm de
çöktüler. Yükselen İslam'dır. Bunu anlayan herkese kapımız
açıktır."
Sonuç olarak şunları eklemek istiyorum:
Erbakan'la yaptığım söyleşiyi üç günlük bir yazı dizisiyle si­
ze aktardım. Buna göre Erbakan, ordunun kendilerine karşı bir
darbe yapmayacağını düşünüyor. Bu bir. İkincisi, Refah'ın ikti­
dara geleceğini, ama iktidarda ambargoyla karşılaşabileceğin­
den korkuyor. Bu iki. Tansu Çiller'in ekonomik paketine karşı
kendi Adil Düzen kitabını öneriyor. Bu da üç.
Adil Düzen, sömürü düzenine karşı Erbakan'm tezi.
Ama Türkiye ekonomisini düzlüğe çıkarmaya yeter mi?
Bunu ancak Erbakan ve ekibi iktidara gelirlerse görecek Tür­
kiye.
(Yeni Günaydın, 24 Aralık 1993, Cuma)
Avrupa'da Düşmanını Pişirip Yiyen Kabileler..,
İSLAM VE AVRUPA KÜLTÜRÜ - 1
"Eğer öz babam kilisenin öğrettiği doktrinden sapmışsa ve inancı­
nı değiştirmişse onu yakacak olan odunları bizzat ben toplarım ve ba­
bamı yakmaktan kaçınmam."
Bu sözler Papa 4. Paul'e aittir. 1555 yılında söylenmiştir. Ka­
tolikliğin dışındaki her inancı ve düşünceyi yok edecek kadar
hoşgörüsüz olan 4. Paul, ilginçtir ki, Fransız ve İspanyol ordula­
rının hışmına uğrayınca, o güne kadar Hıristiyanlık âleminin
baş düşmanı olarak gösterdiği Türklerin sultanı Kanuni'ye baş­
vurarak onun koruyuculuğunu ve desteğini istemişti. Ve Kanu­
ni, Papa 4. Paul'ü ve Katolik Kilisesi'ni saldırgan Hıristiyan
prenslerine karşı korumuştu. Kanuni döneminde sekiz papa de­
ğişmişti ve Sultan'ın bunların tümüyle yakın ilişkileri olmuştu.
Papalarla Osmanlı sultanları arasındaki gizli yazışmalar ilkin
Papa V. Martin ile I. Mehmet arasında 1417'de başlamıştı. 1403-
1566 yılları arasında altı Osmanlı sultanı ile 19 papa arasında
gizli yazışmalar yapılmıştır. Hatta ilginçtir, her pazar ayininde
Türkleri Hıristiyanlığın bir numaralı düşmanı olarak gösteren
papalar, belgelere göre bazen aynı pazar gününün akşamında
Türklerle nasıl anlaşacaklarını ve hangi silahların satılıp satıla­
mayacağını görüşmüşlerdi!
İslamiyet'in Avrupa'daki yeri ve rolünü, günümüzün getirdi­
ği koşullarda ne durumda olduğunu anlayabilmek için, geçmiş­
teki bu tip belgelere başvurmak bir zorunluluktur.
Avrupa Topluluğu'nu oluşturan 12 devlet ile altı EFTA ülke­
sinde özellikle 1980'den günümüze dek yazılı, sözlü ve görün­
tülü yayın organlarında İslamiyet konusunda pek çok inceleme
ve yorum yapılmıştır. Nedir ki bu yayınların tümünde İslami­
yet'in tarihi, ne olup olmadığı araştırmacıların bağlı oldukları
dünya görüşleri açısından izleyicilere aktarılmıştır. Bu yorum-
241
 242
culann konusu İslamiyet ama bakış açıları Avrupa merkeziyet­
çiliğidir. Göz ardı edilmiş olan husus, Avrupa'da yaşayan Müs­
lümanların geçmişleri ile, özellikle 1960'tan sonra Avrupa'ya
gelen Müslümanların buralarda neler yaptıkları, nasıl yaşadık­
ları ve Avrupa'yı ve Hıristiyanlığı nasıl görmekte olduklarıdır.
Avrupa'da en az 900 yıldır (İspanya ve Sicilya'da daha eski)
var olan İslamiyet ve Müslümanlar konusunda yapılmış bu tip
araştırmalar henüz çok az bir sayıdadır. Bunların çoğu da son
on yıl içinde yayınlanmışlardır. Avrupalı devletler, kendi top­
raklarında yaşamakta olan Müslümanlarm durumlarıyla ilgili
araştırmalar yapılmasının gerektiği fikrine son on yıl içinde
ulaştılar ve üniversitelerin bünyelerinde eski oryantalizmden
ayrı akademik birimler kurdurdular. Başta Norveç ve Almanya
olmak üzere çeşitli ülkelerde bu merkezler açıldılar, bazıları da
açılmak üzeredirler. Yakın zamanlara kadar sadece Katolik,
Protestan ve Anglikan kiliseleri tarafından yönlendirilen İslami­
yet'le ilgili çalışmalar artık olaylara tarafsız gözlerle bakabilen
ve konusu din değil insan olan uzmanlarca hazırlanmaya baş­
landı. Bu çalışmalar henüz çok yenidirler ve sayıları 20'yi bul­
mamıştır. Nedir ki, ilk kez bu çalışmalarda yeni bir yöntem uy­
gulanmıştır ve Müslümanlar yaşamakta oldukları ülkelerde ik­
tisadi, siyasi, toplumsal ve kültürel yapılanmalar çerçevesinde
ele alınmışlardır.
Hıristiyanlık Din Değildir
Bu kısa açıklamalardan sonra konumuza girebiliriz.
Kendi alanında ilk olan bu yazı dizisinde ise Avrupa'daki İs­
lamiyet'in Avrupa kültürü içindeki yeri ve rolü, Avrupa'yı ve
onun temsil ettiği uygarlığı kuran ve ortak dil olarak kabul edi­
len Yahudilik, Hıristiyanlık ve laiklik gibi değerlerle İslami­
yet'in bunlarla olan bağlantıları karşılaştırılarak verilmiştir.
Bu nedenle söze Avrupa'yı kuran Yahudilik ve Hıristiyanlı­
ğın öngördüğü din-devlet ilişkilerinden başlayarak girmek ge­
rekmektedir.
Laiklik 243
Aytımç Altmdal
Günümüzde eleştirel ilahiyat bilimi denilen akademik çalış­
malar açısından yapılan değerlendirmelere göre, tarımsal ola­
rak, Hıristiyanlık bir din değil, bir Kült'tür. (Kült: Tanrılara ve
Tann'nm özel sevgisine mazhar olmuş varlıklara gösterilen say­
gı, tapınma.) Kilise kurucuları, örneğin Aziz Thomas (Kıbrıs'ta),
Aziz Markus (Mısır'da) ve Aziz Paul (Anadolu'da) ve onunla
birlikte Aziz Peter (Roma'da) tarafından başlatılmış bir kilise-
kültüdür. İsa, Hıristiyanlık inancına göre, aynı anda Oğul ola­
rak (mediator=mütevelli-mesih) olduğu ve Tanrı, kendi yarattı­
ğı olayın içinde bizzat yer alamayacağı için, kendi adına kurul­
muş olan ve din olarak tanınan Hıristiyanlığın kurucusu değil­
dir. Kaldı ki İsa, İncil'e göre, yeni bir din kurmaya değil, içinden
geldiği Museviliğin peygamberlerinin yarım kalmış görevlerini
tamamlamaya geldiğini ve Musevi şeriatını tamamladığını söy­
lemişti.
Bu nedenledir ki kilise tarafından temsil edilen Hıristiyanlık
1. yüzyıldan bu yana aynı iddiayı sürdürmüştür. Öyle ki 18.
yüzyılda bile Avrupa'da eğer bir haham (Musevi öğretmen)
kendi isteğiyle İsa'nın Tann'nm oğlu olduğuna inanırsa, İsa'nın
yeryüzüne geri döneceğine inanılmaktaydı. Bu inanç 2. Dünya
Savaşı sırasında da vardı ama ne yazık ki Naziler bir tek haha­
mı bile bu konuda ikna edememişlerdi!!! Kısacası, Hıristiyan ke­
limesinin ilk kez İsa'nın ölümünden yaklaşık yarım yüzyıl son­
ra bugünkü T.C. sınırları içindeki Antakya'da kullanılmaya baş­
landığı -ve biraz da alaylı bir anlam taşıdığı- düşünülürse,
İsa'nın sağlığında Hıristiyan kelimesini hiç duymamış olduğu
anlaşılır. Kaldı ki kelime özgün şekliyle Grekçe idi ve İsa da
Grekçe bilmiyordu.
İsa'nın çarmıha gerilerek öldürülmesinden sonra ona inanan
küçük toplulukların arasında ilk fikirsel ayrılıklar doğmuştu.
Öyle ki Anadolu'daki Helen ve Romalılara İsa'yı kabul ettirmek
görevini üstlenen Aziz Paul ile diğer havarilerin bile arası açıl­
mıştır. Aziz Paul, başta en büyük rakibi Aziz Peter'le ve onu tu­
tanlarla bazen ağır sözler kullanarak tartışmıştı. Bu eski tartış­
ma günümüz Hıristiyanhğı'nın konuşlanışmda önemli rol oy­
namıştır ve hâlâ da sürmektedir.
www.çizgiliforum.com
 244 Laiklik
Farklı İnciller
Bu inançsal ve fikirsel ayrılıkların sonucu olarak henüz 2.
yüzyıldan başlayarak Latince ve Grekçe yazılmış pek çok İncil
bugün kiliselerin arşivlerinde durmaktadırlar. Bir sayı vermek
gerekirse, 1933 yılında yapılan sayıma göre Grekçe yazılmış tam
4 bin 230 İncil vardır. 1957'de yeniden yapılan bir sayımda bu
sayı 4 bin 680'e yükselmiştir. Ve bu 4 bin 680 İncil'den bir teki
dahi diğerlerinin bire bir aynısı değildir... Yine 2. yüzyıldan baş­
layarak 325 yılma kadar geçen süre içinde, resmen tescil edilmiş
tam 122 değişik İncil yorumuna inanan Hıristiyan cemaatleri
oluşmuştu. Bunlardan bazılarına göre İsa, mevcut tanrılardan
biri iken, bazılarına göre de annesi Meryem hiçbir şekilde baki­
re değildi! Bu kargaşalı dönemden sonra yaklaşık bin yıl sürey­
le Hıristiyanlık kendi içinde çalkantılarla yaşamıştır. 16. yüzyıl­
da toplanan ve Trent Konseyi denilen toplantıdan sonra bugün
kullanılan İncil ile Vulgata denilen Latince çevirisi Katolik dün­
yası için kabul edilmiştir.
Bu nedenledir ki, günümüzde kullanılan İncil tam anlamıy­
la bir 'derleme'dir.
Çifte Standardın Kaynağı
9. yüzyıla kadar Avrupa'da Hıristiyanlığın gelişimi, İmpara­
tor Konstantin'in 4. yüzyılda Hıristiyanlığı devlet dini olarak tes­
cil etmesinden sonra, papaların, imparatorların ve halkın Hıristi­
yanlığı (popüler din olarak) başlıca üç başlık altında gelişti. 9.
yüzyılda (800 yılında) Frankların Kralı Muhteşem Kari, Papa 3.
Leo tarafından dünyaya yeniden gelmiş olan Davut Peygamber
olarak ilan edildi. Papa, imparator yaptığı Karl'dan 'yeni Kudüs'
şehrini kurmasını istedi. Altısı resmi, dördü metres olarak on ka­
rısı ve on sekiz çocuğuyla yaşayan Kari, böylelikle Avrupa'nın
ilk 'halifesi' oldu. Kari, aynı anda hem ruhani hem de cismani
(Seküler) önder olarak Avrupa'daki Hıristiyanlığın hem impara­
toru hem de Frankistan halifesiydi... O yıllardan kalma belgelere
göre; Bağdat'ta İslam'ın halifesi, Avrupa'da Frankistan'ın halife-
Aytunç Altındal 245
si oturuyordu! Frankların (Osmanlıcası Frenk) halifesi Kari, sa­
dece adıyla değil, bedensel yapısıyla da dev gibi bir adamdı. Ye­
ni Kudüs olarak seçtiği yer ise, bugünkü Almanya'nın sınırları
içindeki Aachen ve çevresiydi. Kari, Aachen'ı yeni Kudüs olarak
kurdu. O çağda Aachen, Avrupa'nın Roma dışındaki en önemli
kültür merkezi oldu. Kari, bugünkü Avrupa Topluluğu'nu orta­
ya çıkartan fikirlerin çoğunu ilk kez Aachen'da denedi. Kilisenin
tersine kendi kentinde tolerans-hoşgörü kavramını yüceltti. Da­
ha sonraki yüzyıllarda ünlenen Berlin'de ise o sıralarda egemen
olan Toton ve Cermen kabileleri arasında, rakiplerini öldürdük­
ten sonra pişirip yemek geleneği vardı. Berlin'deki bu Kaniba-
lizm (yamyamlık) 11. yüzyıla kadar sürmüştür. Fransa'da ise 19.
yüzyıla kadar tek tük de olsa Kanibalizm'e rastlanmıştır.
Kari, aynı zamanda bugünkü AT'ın çıkış noktası olan Avru­
pa Hıristiyanlık âlemi (Christendum) kavramının sınırlarını ilk
tanımlayan şahıstır. Bu sınırların içinde, ilginçtir ki, bugünkü on
iki ülkeden sekizi ismen dahil değildi. (Örneğin Belçika, Hollan­
da) Doğum yeri itibariyle Fransız, dili itibariyle Alman olan
Muhteşem Kari, tarihte Karolenj Rönesansı diye bilinen gelişi­
min de başlatıcısıydı. Bu nedenle de Musevilik ve İslamiyet'le de
çok sıcak ve yakın ilişkiler kurmuştu. Ve işte ilkin 9. yüzyılda
daha sonra İslamiyet'te önemli roller oynayacak olan şeriat, irti­
ca ve cihat, gibi kavramlar 'sistematik' ilahiyatın konuları arası­
na katıldılar. Bunlardan şeriat ve irtica Musevilik'ten, cihat ise
Hıristiyanlık'tan İslamiyet'e geçmiş olgular olarak tanındılar.
Günümüzde sıradan Avrupalı'yı İslami cihat kavramıyla
korkutan ve bir Hıristiyan-Müslüman çatışmasını körükleyen
çevrelerin cihat, yani kutsal savaş kavramının mucitlerini ger­
çekte kendileri olduklarını gizlemeleri rastlantı değildir. Avru­
pa'da yüzyıllar boyunca kiliseye yönelik her eleştirinin kaynağı
olarak Türkleri ve Osmanlı'yı gösteren kilise, Ateizm'in de ciha­
dın da kaynağı olarak Türkleri suçlamıştı.
AT ülkelerinde ve çevresindeki E F T A ülkelerinde yaşayan
Müslümanlar ve özellikle de Türkler bu nedenledir ki, her za­
man bu çifte standart oyunlarına kurban edilegelmişlerdir.
(Milliyet, 13 Şubat 1993, Cumartesi)
 Kutsal Savaş'ın Mucidi, Konstantin...
İSLAM VE AVRUPA KÜLTÜRÜ - 2

Frank Kralı Muhteşem Karl'ın Aachen şehrinde başlattığı ilk

Rönesans, onun ölümünden sonra sürdürülemedi. Avrupa'da
yeniden savaşlar başladı. İmparator'un şahsında toplanan ruha­
ni ve cismani önderlik yeniden papaların ellerine geçti. Avru­
pa'da yüzyıllar boyunca sürecek papaların egemenliği kuruldu,
işte bu dönemde ilk büyük Haçlı Seferleri düzenlendi.
Türkçe'ye Haçlı Seferleri diye çevrilmiş olan bu askeri hare­
ketlerin gerçek adı Hıristiyan Haçının Taşındığı Seferler'div. Haçlı
Seferleri diye bilinen askeri hareketler papalar tarafından Hıris­
tiyanlığın kesin ve mutlak doğruluğunu kanıtlamak amacıyla
düzenlenmiş cihat'lardı. Haçlı Seferleri en kısa tanımıyla dinin
siyasete alet edilerek düzenlendiği savaşlardır.
Cihadın, yani dinin askerileştirilerek siyasallaştırılması ya
da kutsal savaş fikrinin mucidi, İstanbul'un kurucusu sayılan I.
Konstantin'dir. Konstantin, Hıristiyanlığa tam ölmek üzereyken
geçmişti. Güneşe tapan Konstantin'm, imparatorluğun tek sahi­
bi olabilmek için kendi gibi Pagan (uydurma tanrılara tapan)
olan diğer İmparator Licinus'u yenmesi gerekiyordu. Bu amaç
uğruna Hıristiyanlardan kendisi için bir ordu kurmalarını iste­
di. Savaşı kazanırsa Hıristiyanlara tam özgürlük vereceğini söy­
ledi. Böylece tarihte ilk kez, çok-tanrıya inanan bir Pagan imparatoru­
nun isteğiyle, tek-tanrılt bir dinin ordusu kurulmuş oldu! Hıristiyan­
lardan kurulu ve ellerinde haçlar taşıyan bu orduyla Konstan­
tin, İtalya seferine çıktı. Rakibi Licinius'un ordusu ise tamamen
Paganlardan kurulmuştu. Savaş başlar başlamaz, daha sonra
Hıristiyanlar tarafından mucize olarak yorumlanan bir olay ya­
şandı. Licinus'un geçmekte olduğu Tiber Köprüsü çöktü, Licini-
us boğuldu. İşte bu olaya dayandırılarak Avrupa'da Hıristiyan­
lık uğruna yapılan savaşlarm daima mucizelerle dolu olacağı

247

www.çizgiliforum.com
248 Laiklik
inancı yaygınlaştırıldı. Nitekim ileriki yüzyıllarda Avrupalı
krallar birbirlerine karşı kutsal savaşlar ilan ettiler. Örneğin Vi­
yana kahramanı Prens Filip Osmanlı'ya karşı savaş ilan edip ka­
zanınca, ardından Fransa'ya da kutsal savaş ilan etmişti. Nedir
ki Filip bu savaşta yenildi. Filip'in yenilgisi cihada değil, işledi­
ği bir günaha ciro edildi. Buna göre Filip, on karısı, bir o kadar
metresi ve on üç çocuğuyla yetinmemiş bir de masum bakire ra­
hibeyi iğfal ederek hamile bırakmıştı.
Konstantin'in başlattığı bu ilk cihattan sonra ortaya çıkan
Grekçe Ökemenik (Hıristiyanların yaşadıkları topraklar) kavramı
da daha sonra İslamiyet'e Darül-İslam olarak, yani Müslümanla­
rın yaşadıkları topraklar olarak girmişti. Kutsal dil kavramı da
öyledir. Konstantin döneminde Grekçe, Latince ve İbranice kut­
sal dillerdi. Müslümanlık da kutsal dil kavramını Kuran'daki
Arapça ile özdeşleştirildi.
Günümüzde Avrupa'da yaşayan Müslümanlar Avrupa kül­
türünü yaratmış olan Paganlık, Musevilik ve Hıristiyanlığın bir­
birleriyle iç içe geçmiş olarak temellendirdikleri, tolerans ve la­
iklik çerçevesinde kurulmuş toplumlarda yaşamaktadırlar. Bu
nedenledir ki, içlerinde yaşadıkları toplumları yaratmış olan
inanç sistemlerini iyi tanımak zorundadırlar. Musevilik ise bu
kültürleri oluşturmuş olan değerlerin başında gelir.
(Milliyet, 14 Şubat 1993, Pazar)
Alman Aristokratı Olan Türk
İSLAM VE AVRUPA KÜLTÜRÜ - 3
1683'te düzenlenen 2. Viyana Kuşatması bilindiği üzere iki
ay sürdü, ama başarısızlıkla sonuçlandı. Kuşatmayı yöneten Ka­
ra Mustafa Paşa, orduya verdirdiği zararların bedelini idam edi­
lerek ödedi. Viyana Kuşatması sonrasında Osmanlı ordusu geri
çekilirken birçok askerini ve beraberinde getirdiği çeşitli ulusla­
ra mensup esirlerini bu topraklarda bıraktı. Bu insanlar, Viya-
na'da kendilerine uygulanan cezaları çektikten sonra gündelik
hayata katılmaya başladılar; kimileri ticarete atıldı, kimileri as­
ker oldular ya da tarım emekçisi haline geldiler.
Almanca konuşulan topluluklarda, özellikle de daha sonra
Prusya devleti ve disipliniyle tanınacak olan Böhme'de (eski
başkent şimdiki Postdam, kuruluşu 993) ve Viyana'da, Türk
imajı ve Türklük ilk kez bu insanlar tarafından gündelik hayat­
ta temsil edildi. Bu insanların arasından bazıları dinlerini değiş­
tirerek Hıristiyan oldular (günümüzde de Almanya'da dinleri­
ni değiştirerek Hıristiyan olmuş 1200 kadar Türk vardır). Dinle­
rini değiştiren bu insanların en az elli kadarı papaz yapılmışlar
ve diğer Müslümanları Hıristiyanlaştırmakla görevlendirilmiş­
lerdir. Yine bu 'kılıç artıklarından' bazı Türkler, belgelere göre,
Hıristiyan olduktan sonra evlilik aracılığıyla Alman aristokrat­
larının arasına katılmıştır.
Ayçöreği
Bu gelişmelerin bir uzantısı olara ilk 'Cafe Turc' 1717'de il­
ginçtir ki Viyana'da değil Hamburg'da açılmıştır. Yine gündelik
hayatta yer alan ve günümüzde de çok sevilerek yenilen 'ayçö­
reği' denilen kahvaltılık yiyecek de ilk kez bu yıllarda Viyanalı
ve diğer Almanların sofralarına girmiştir.
249
250 Laiklik
Aytunç Altındal 251

İlginç bir husus da, din aleyhtarlığı ile ilgilidir. 17. ve 18.
ğunun sonucunda diplomatik girişimlerin bir başarısı olarak
yüzyıllarda İngiltere'de, İtalya'da ve kısmen de Hollanda'da bir
1866'da Berlin'de açılmıştır. 19. yüzyılda Avrupa'da açılan ilk
yeraltı faaliyeti olarak yürütülen Ateizm tartışmalarında Türk­
Türk-Müslüman cami budur. Doğrudan doğruya sultanın ve
ler dolaylı olarak bir rol üstlenmişlerdir. Bu dönemlerde birçok
halifenin iradesi altmda olan bu camide Osmanlı halifesi adına
Avrupalı aydın ve kilise karşıtı bilim adamı 'Bir Türk Casusu­
hutbe okunmaktaydı. 1839'dan itibaren başlayan Osmanlı-Al-
nun Gizli Mektupları' adıyla dağıtılan bildirilerde yer alan He­
man ticari ilişkileri, 1870'te Tüm Almanya Birliği kurulunca da­
terodox (Karşı Dine Açık Olmak) görüşlerle İsa'ya, kilise ve pa­
ha da yaygınlaşmıştır. 1. Dünya Savaşı'nm sonuna kadar süren
palara karşı mücadele yürütmüşlerdi. Türk Casusu'nun Gizli
Osmanlı-Alman dostluğu sırasında Berlin'de oldukça önemli
Mektupları dizisi, daha sonraki yüzyıllarda ünlenen 18. yüzyıl
sayıda Türk, Çerkeş ve Kazanlı Müslüman yerleşmiştir. 1914-
aydınlarından birçoğuna esin kaynağı olmuştu. Bunların arasın­
1918 yılları arasında ise bu yerleşik nüfusa ek olarak Hintli, İn­
da d'Holbach, Diderot ve Toland sayılabilir.
giliz, Senagalli ve Cezayirli/Fransız Müslüman da eklenmiştir.
Müslüman Türklerle Katolik ve Protestan Almanların ara­
1918'de Osmanlı ve Almanya savaştan yenik çıkmışlar ama Ber­
sındaki bağlar 18. yüzyılın başlarmda ve Avrupa'da söz sahibi
lin'deki Türklerin önderliğinde toplanan tüm Almanya'da yaşa­
olmak isteyen Prusyalıların yayılmacılık siyasetinin sonucunda
yan Müslümanlar 1920'de Wilmersdorf'ta yeniden bir cami inşa
yoğunlaşmıştır. 1731 'de Kurland Dükü, Kral 1. Frederik Willi-
ettirmişlerdir. Bu cami günümüzde de hizmetlerini sürdürmek­
am'a bağlılığının bir nişanesi olarak yirmi Müslüman Türk'ten
tedir.
kurulu bir hassa birliğini kralın özel muhafızlığına göndermiş­
tir. 1742'de ise Kral Büyük Frederik, Rus ordularından kaçıp Al­
man topraklarına giren Tatar, Kazak ve Kırımlılardan oluşan
mızrak alayını kurmuştur. Rusya'dan kaçarak Almanlara sığı­
Avrupa'da Camiler Çoğalırken
nan bu insanları yeniden Ruslara karşı kullanmak siyaseti, Al­ 2. Dünya Savaşı sırasında ise yerleşik Türklerden Alman uy­
manlar tarafından 2. Dünya Savaşı sırasında da uygulanmıştır. ruğuna geçmiş olanlarla, din değiştirmiş olan Türklerden seçi­
Hazindir ki, savaşta Almanların saflarında dövüşen bu insan­ len elit bir grup öğrenci, Götingen Üniversitesi'nde açılan İsla-
lardan bazıları savaştan sonra aldatılarak gerisin geri Rusya'ya mi Araştırma Merkezi'nde eğitilmişlerdir. Günümüzde etkisi ve
gönderilmişler ve orada kurşuna dizilmişlerdir! ağırlığı çok hissedilen Alman dış politikasının mimarları işte bu
insanlar olmuşlardır. Türkiye'nin kültürel, dinsel ve etnik yapı­
sıyla ilgili ilk haritaları çıkaranlar, tarikat ve mezheplerin moza­
Pazar Namazı iğini hazırlayanlar, yerleşik ahlaki ve töresel özellikleri sistema-
tize ederek 1970'lerdeki Alman dış politikasına yön verenler bu
1740'larda anlaşıldığı kadarıyla bin kadar Müslüman, Prus­
akademik çevreler olmuştur.
ya ordusunda özel bir süvari birliği oluşturmaktaydılar ve ken­
2. Dünya Savaşı sonunda ise Almanya'ya sığınmış olan ka­
dileri için de bir mescit açılmıştı. Nedir ki, bu Müslümanlara ay­
çak Tatarlardan ve Bosnalılardan oluşan Müslüman cemaati da­
rılan ibadet günü cuma değil, pazardı. Bu mescide bağlı bir
ha önce Almanya'da yerleşmiş ve cami açmış Türklerin önder­
Müslüman mezarlığı da vardı.
liğinde 1951'de en büyük üst örgütü kurmuşlardır. Türk Diya­
Almanca konuşulan topraklardaki ilk cami ise, 1860'larda
net İşleri modelinde olan ve Almanya'daki Müslüman Sığınma­
başlayan ve her yıl katlanarak artan Osmanlı-Almanya diyalo-
cıların Ruhani Yönetim Birliği admı taşıyan bu örgütün yedi

www.çizgiliforum.com
252 Laiklik
binden fazla kayıtlı üyesi bulunmaktaydı. Söz konusu kuruluş
günümüzde de faaliyetlerini sürdürmektedir.
Avusturya-Macaristan'da ise Habsburg İmparatorluğu,
1878'de Bosna-Hersek'i işgal edince büyük bir Müslüman nüfu­
su sınırları içine almak zorunda kalmıştır. Osmanlı'dan ayrılıp
Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'na katılan Bosna-Hersek-
li Müslümanlar için 1879'da Viyana'da ilk müftülük açılmıştır.
Bosna'nın işgalinden dört yıl önce bu toprakları işgal edebilmek
için uygun yasalar hazırlanması gerektiğini düşünen imparator,
1874'te Avusturya-Macaristan yasalarında gerekli düzeltmeleri
yaptırmıştı. Böylece ortamını hazırlayan Viyana, daha sonra iş­
gali gerçekleştirince hemen hemen hiçbir sorunla karşılaşma­
mıştı. 1909 ve 1912'de yapılan yeni değişikliklerle Avusturya-
Macaristan topraklarında yaşayan Hanefi mezhebine mensup
Müslümanlara bu mezhebin öngördüğü kurallar çerçevesinde­
ki bir aile yapısını koruyacak haklar tanınmıştır. Viyana'da dev­
letin isteği üzerine Hanefi codexi (yasaları) ilk kez 1883'te Al-
manca'ya çevrilerek yayınlanmıştır. Günümüzde Almanya'daki
Müslümanlara uygulanan yasalar işte bu Bosna-Hersek Hanefi-
liği'nin öngördüğü codexte yapılmış bazı küçük değişikliklerle
1979'da kabul edilmiş olan yasalardır.
(Milliyet, 17 Şubat 1993, Çarşamba)
Müslüman olan İngiliz Lordu
İSLAM VE AVRUPA KÜLTÜRÜ - 4
İslamiyet'in İngiltere'deki serüveni ise çok daha değişik bir
çizgide gelişmiştir. Alman toplumlarında İslamiyet'i daha çok
Türkler temsil etmişlerdir. Bu nedenle Katolik Kilisesi'nin iste­
ğiyle Almanca'da ve daha sonra da İngilizce'de, Arap-Acem ve
Türk İslamiyeti'ni birbirlerinden ayırabilmek için bazı özel te­
rimler türetilmiştir. İlkin 15. yüzyılda başlayan bu akıma göre,
Türklere, doğrudan doğruya Müslüman değil Muhammedan (ya­
ni Muhammed'e bağlı olanlar, Araplara ve Acemlere bağlı olma­
yanlar) denilmeye başlanmıştır. Acemlere ise Muselman, Arapla­
ra da İslam denilmesi resmi yazılarla istenmiştir. Dolayısıyladır
ki, günümüzde Avrupa'da özellikle de akademik çevrelerde
Türklerden, sadece Muhammedan diye söz edilir ve Arap-Acem
İslamiyeti ile Türk İslamiyeti (bu ne demekse?) farklıdır şeklinde
yorumlar yapılır. İran İslamiyeti'nin, şehitlik ve imamiyet esas­
ları üzerinde yükseldiği vurgulanarak, bu nedenle İran'da Batı­
lılaşma hareketlerinin hep tepkiyle karşılaştığı anlatılır.
İngilizleri Etkileyen Müslümanlar
Batı'nm bu tip bir ayrım yapmasının nedeni, kendi standart­
larını ve Hıristiyanlık dünyasında bulunan üç ayrı Hıristiyanlık
akidesini İslamiyet'te de görmek istemesindendir. Bu Avrupa-
Merkezci modele göre, Türkler sadece Paul (Aziz Paul) tipi Hı­
ristiyanlık gibi bir daldırlar ve Araplar tarafından Müslüman-
laştınlmış oldukları için de kendilerine ait bir din kuramamış­
lardır.
Benzer anlatım tarzı, İngiltere'de de kullanılmaktadır. Bura­
da da Türklerin İslamiyet'i tartışma konusu yapılmıştır. Ancak
253
 Aytunç Allindai 255
254 Laiklik

Lord Headley ve VVoking misyonu, 1926'da Londra'da bir

bu ülkedeki tartışmaları başlatan ve yönlendirenler, çoğunlukla
cami açmak istemişlerdir. Bu amaçla para toplamaya başlanmış
Araplar ve Hintli Müslümanlar olmuşlardır. İngiliz akademis­
ve Haydarabad Nizamı'nm desteğinde bir vakıf kurulmuştur.
yenler, bu konuda, Araplardan edindikleri izlenimlere çok faz­
Araya savaşın girmesiyle cami projesi ertelenmiştir. Buna rağ­
la rağbet etmezler. Nedir ki, yaygınlaştırılmış olan ve sokaktaki
men, 1944'te Londra'da ilk İslami Kültür Merkezi açılabilmiştir.
Türk olmayan Müslüman için durum böyledir.
Regent's Park'ta açılan merkezin masrafları, kısmen vakıf, kıs­
Osmanlı'nın İngiltere ile olan diplomatik ilişkileri ve ticari
men de Suudiler tarafından karşılanmıştır. İngiltere Kralı 4. Ge-
yakınlaşmaların tarihi 450 yılı bulmaktadır. Ama İngiltere'de İs­
orge tarafından açılan merkez, daha sonra 1954'te caminin ya­
lamiyet, Hintli, sonra Pakistanlı ve Bangladeşli Müslümanlar ta­
pımına başlamış ve Londra'daki görkemli cami, 1977'de açıl­
rafından yaygınlaştırılmıştır. İlginçtir ki, 19. yüzyılın sonunda
mıştır.
İngiltere'de İslamiyet'i sistematize ederek tanıtan ilk şahıs, bir
Macar orientalisti olmuştur. Dr. Leitner adlı bu şahıs, ilk kez
1889'da Woking'de bir cami inşa ettirmiştir. Şah Cihan adı veri­
len cami, Dr. Leitner'e güvenen Müslümanların ve Bopal Sulta­ Gizli Müslüman Napolyon
nı'nın doktora verdiği sermaye ile kurulmuştur. İlk kez bu ca­
islamiyet'in Avrupa'daki serüvenine Fransa ile devam ede­
mide büyük bir kütüphane açılmış ve İslamiyet, İngiltere'deki
lim. Gerçekte, Avrupa'da Almanya, İngiltere ve Fransa'dan çok
Seküler/laik düşünce yapısına tanıtılabilecek şekilde özüne do­
önce, İspanya'da 1492'ye kadar Müslümanlar yaşamaktaydılar.
kunulmadan, anlatılmıştır. Bu girişim etkisini göstermiş ve kısa
Ama bundan önce Sicilya ve Güney İtalya'da da İslami yönetim
bir süre içinde karşılarında sarıklı hocaları ve alışılagelmiş softa
vardı. Bugünkü Libyalıların, Ürdünlülerin ve Filistinlilerin ata­
tiplerini değil, Hıristiyanlığı çok iyi incelemiş ve İslam'a inanan
ları olan Araplar, özellikle bugünkü Palermo'da var olan İslami
aydınları gören İngilizler arasında Müslümanlığa yöneliş hız­
bir devletin temsilcileriydiler. 11. yüzyıla kadar süren bu yöne­
lanmıştır. Nitekim 1913'te bu tip aydın Müslümanlarla yaptığı
timden geriye, bazı kırık dökük İslami eserler kalmıştır, ama İs­
tartışmalardan çok etkilenen ünlü İngiliz soylusu Lord Headley
lami düşünce tarzına uygun davranış normları varlıklarını hâlâ
ve taraftarları, İslamiyet'e geçmişlerdir. Lord'un yanı sıra, Ang­
sürdürmektedirler.
likan Kilisesi'ne bağlı papazlardan üçü de Müslümanlığa geç­
Almanya'da Türkler, İngiltere'de Hintli Müslümanlar tara­
mişlerdir. Bunlardan biri, daha sonra Mısır'a giderek El-Ez-
fından temsil edilen İslamiyet, Fransa'da, özellikle Batı Afrikalı
her'de görev almıştır.
Araplar tarafından geliştirilmiştir. Başta Mısırlı, Faslı ve Ceza­
Lord'un katılmasıyla bir hayli güçlenen Pakistan kökenli yirli Araplar olmak üzere Fransa topraklarında açılan ilk İslami
Ahmediye tarikatı ve Şah Cihan Camii, daha sonra çıkan iki kuruluşlarda, Türklerin payı göreceli olarak azdır. Fransa,
dünya savaşı sırasında çok önemli roller üstlenmiştir. Avru- Türklerin İslamiyeti'ni, Arap İslamiyeti'nden ve 'uygarlığı'ndan
pa'daki Seküler ve laik yapıyı derinlemesine incelemiş olan Ah­ ayırmıştır. Napolyon'un Mısır Seferi'yle güçlenen Arap-Fransız
mediye'nin girişimleri, diğer Ortodoks İslami cemaatler taraf ın- ilişkileri sırasında, Fransa'da İslamiyet'e ilgi artmıştır. Daha
dan kuşkuyla karşılanmıştır. Nedir ki, dışa açılmamakta ısrar sonra, o zamanki Osmanlı topraklarından Fransa'ya getirilerek
eden bu cemaatlerin çoğu, bir süre sonra silinip gitmişlerdir. eğitilen bazı Araplar, bir süre sonra geldikleri ülkelere geri git­
Ahmediye ise varlığını sürdürmüş ve günümüzde Avrupa'da mişler ve buralarda ilk İslami ve Batıcı kurumlan başlatmışlar­
en çok söz sahibi olan dört İslami kuruluştan biri haline gelmiş­ dır. Napolyon'un ünlü sözü (İsa'nın gerçekten yaşayıp yaşama-
tir.

www.çizgiliforum.com
256 Laiklik Aytunç Alhndal 257

dığını merak ediyorum), Araplar arasında, imparatorun 'gizli' müştü. 1946'da Fransa'da yaşayan yaklaşık 80.000 Müslü­
Müslüman olduğu şeklinde yayılarak, Fransa sevgisi körüklen- man'dan 25.000'i Cezayirliydi. Bu sayı 1954'te 212.000 olmuştur.
mişti. Diğer Avrupa devletlerindeki İslamiyet'in yeri ve rolü, bu üç
büyük ülkedeki gelişimlerin düzeyini ve yoğunluğunda değil­
dir. Diğer ülkelerdeki İslamiyet, sayısal bakımdan değil, ama ni­
Fransız Kültürüne İlgi telik ve etkinlik açısından bu üç ülkeyle kıyaslanmayacak kadar
zayıftır.
Müslüman Türklerden başka herkese inanmak eğiliminde
olan Araplar arasında büyük sempati toplayan Napolyon, (Milliyet, 18 Şubat 1993, Perşembe)
Araplar arasında ilk milliyetçilik duygularını uyandıran devlet
adamıdır. Onun öne sürdüğü görüşler sayesinde Araplar, İsla­
miyet'i değil, kavmiyetçiliği öne çıkarmaya başlamışlar ve pan-
Arabizmi, Fransız ve Hıristiyan Arapların ideolojik katkılarıyla
bir siyaset olarak benimsemişlerdir. 1950'li yılların BAAS parti­
leri baştan sona Hıristiyan Araplar tarafından biçimlendirilmiş­
lerdi ve bu Hıristiyan Arapların neredeyse tamamına yakını da
Fransa'da eğitilmişti. Ünlü Şeyh Muhammed Abdul (1849-1905)
ve öğrencisi Cemalettin Afgani de, Fransa'da sürgün yaşamışlar
ve daha sonra Arap âleminde, Fransa'dan öğrendikleri Batıcı-
kavmiyetçilik tezlerini İslam'a uydurarak yaygınlaştırmışlardır.
Mısır Hidivi Arnavut Mehmet Ali Paşa ise Abduh'tan önce İsla­
miyet'e modernizmi sokarak ilk milliyetçi akım olan 'En nahada'
hareketini örgütlemişti.
Bu gelişmelerin sonucunda, Fransa'ya ve onun 'laiklik' kültü­
rüne yoğun bir ilgi başlamıştı. Araplar arasında kavim ve kabi­
le ilişkilerini öne çıkartmak siyasetini güden Fransa'nın, dış po­
litikası, Araplar tarafından İslamiyet'e hizmet olarak değerlen­
dirilmiştir! Fransa da bu tavrını kanıtlamak için, örneğin
1912'de, bir kalemde bir Cezayir kabilesinin 5 bin üyesini birden
Fransız topraklarında yaşama hakkına sahip yarı-yurttaş statü­
süne sokuvermişti. I. Dünya Savaşı sırasında yaklaşık 200.000
Cezayirliye, Fransa'da oturma hakkı tanınmıştı. Daha sonra
bunlara Faslı, Tunuslu ve Senegalli kabilelerin üyeleri de eklen­
miştir. Bu cemaatlerin önderliğinde, 1926'da, ilk cami açılmıştır.
II. Dünya Savaşı sırasında, Vişi hükümeti, 16.000 Müslü­
man'dan oluşan bir kabileye, Kuzey Atlantik Duvarı'nı ördürt-
 Avrupa'daki 13 Milyon Müslüman
İSLAM VE AVRUPA KÜLTÜRÜ-5

Almanca konuşan ülkelerde İslamiyet'in 1970'lere kadarki

rolü, geçmişten gelen sağlam bir temel üzerinde yükseltilmişti
denilebilir. İslamiyet, 1970'lerden sonra Almanya'da özellikle
artan işçi göçüyle yeni bir boyut kazanmıştır. 1980 sonrası yo­
ğunlaşan ve gerçekte İran'daki radikalleşmiş İslamiyet'in getir­
diği yeni boyut ve bakış açısı, Türkiye'deki askeri rejime duyu­
lan tepkinin örgütlenmesine yol açmıştır. Nedir ki İran'da mol­
laların radikalize ettikleri İslamiyet'ten sadece Avrupa'daki
Müslümanlar değil, başta Katolik Kilisesi olmak üzere tüm Hı­
ristiyanlık âlemi de etkilenmiştir. Örneğin, Vatikan bu etkilen­
meyi kabul etmiş ve Avrupa'da Laik/Seküler düzenin insanla­
rın yararlarına olmadığını vurgulayarak Hıristiyan Avrupalılar­
dan bir an önce eski Katolik değerlerine dönmelerini istemeye
başlamıştır.
Bir tepki hareketi olarak kurulmuş olan bazı İslami örgütle­
rin bildiri ve mesajları ne denli keskin görülürse görülsün, son
tahlilde bunlar dini olmaktan çok siyasi kuruluşlardır ve tüm si­
yasi örgütler gibi değişen koşullarda kalıcı olamayacaklardır.
Bu örgütlerin Türkiye'deki İslamiyet'in ve Almanya, Avusturya
ve İsviçre'deki İslamiyet'in geçmişiyle hiçbir bağları yoktur.
Bunlar, çeşitli siyasal çıkarlar düşünülerek kurulmalarına icazet
verilmiş örgütlerdir. Yaşadıkları ülkelerin devletlerinin Türkiye
ile olan ilişkilerine göre varlıklarını sürdürebileceklerdir.

Maceracı Kuruluşlar
Almanya, Avusturya ve İsviçre'deki eski İslami örgütlerin
ilk dikkati çeken özellikleri, T.C. Diyaneti ile olan bağlandır. Di-

259

www.çizgiliforum.com
260 Laiklik
yanet İşleri ve dinle görevli bakanlığı, tüm Avrupa'da olduğu
gibi bu üç ülkede de Alman, Avusturya ve İsviçreli yetkililer
için tek resmi temsilcidir ve muhataptır. Diyanet İşleri Başkan­
lığının muhatap almadığı hiçbir dini örgütlenme, Avrupa'daki
dinle görevli devlet daireleri tarafından ciddiye alınmaz. Örne­
ğin, 12 Eylül rejiminin yaratıcısı Kenan Evren''in yurt gezileri sı­
rasında yaptığı konuşmalarda, İslamiyet'i alet etmesi ve ger­
çekte İslamiyet'le uzak yakın ilgisi olmayan bazı sözleri hadis
zannederek kullanmasını istismar ederek şöhret olan Cemalettin
Kaplan hareketi bunlardan biridir.
Yüzyıllar boyunca Avrupa'daki ciddi kuruluşlar, İslami­
yet'te bazı asli değerler bulmuşlardır. Bu değerler siyasi değil,
felsefi, toplumsal ve kültürel değerlerdir. Bu yönüyle, İslami­
yet'in, Hıristiyanlığın gerçek rakibi olduğunu bilen Avrupa,
başta Türkiye'deki İslamiyet ve Laiklik olmak üzere tüm Avru­
pa'daki İslamiyet'i denetim altında tutmakta ve devletten devlete
prensibiyle konuya yaklaşmaktadır. Haçlı Seferleri sırasında Avru­
pa'ya aktarılmış olan İslami değerlerle, günümüzdeki marjinal/radikal
İslamcı hareketlerin hiçbir felsefi, mistik ve kültürel bağı yoktur. Bu
keskin İslamcı örgütlerin yönetim ve kuruluş modellerine bakıldığında
18. yüzyılda İran ve Pakistan çevrelerinde etkili olmuş olan Şeyh Ve-
lilullah'm (1703-1762) düşlediği gecikmiş (anakronik) bir İslam
devleti modelini henüz aşamamış oldukları görülmektedir. Bu
modele, anlaşıldığı kadarıyla, teknik planda da Muhammed ibni
Abdül Vahab'm Vehhabiye için hazırladığı Yedili (7) yöneticimli-
ki eklenmiştir. Buna göre en tepede imam bulunacak ve bunun
yedi erdemi olacaktır. Yedi erdemli bu imamın yedi kişiden olu­
şan bir de meclisi olacaktır. Bunlar da vezir, gaza amiri, güven­
lik amiri, kadı, şeyhülislam, hâkim (eğitim bakanı) ve vekilidir.
Bu naif örgütlenme modeliyle peygamberlerin ve 4 halifenin
devri saadetini getireceklerini sanan bu tip örgütlerin, günümü­
zün gelişmiş teknolojisi ve diplomasisi karşısında hiçbir şansla­
rı yoktur, meğer ki rasgele!!!
Aytunç Alhndal 261
3000 İslam Kuruluşu
Günümüzde Almanya'da vakıf, cami, bir vb. adlarla örgüt­
lenmiş yaklaşık 3000 kuruluş vardır. 1987 sayımına göre Al­
manya'da 1 milyon 650 bin 952 Müslüman yaşamaktadır. Bun­
ların 73 bini İranlı, 22 bini Lübnanlı (Filistinli), 9 bini Suriyeli ve
Ürdünlüdür. Aynı sayımda, yaklaşık 100 bin Türk kendilerinin
Müslüman olmadıklarını beyan etmişlerdir. Bunlarm arasında
Süryaniler, Nasturiler, Ermeni grupları çoğunluğu oluşturmak­
tadır. Bilinebildiği kadarıyla, küçük bir Yahudi-Kürt toplumu
da bu sayıya dahildir. Alman uyruğuna geçmiş Müslümanların
sayısı ise 100 binin üstündedir. Buna karşılık beş bin Alman
Müslümanlığa geçmiş, 1200 kadar Türk de Hıristiyan olmuştur.
Müslüman nüfusun yoğun olduğu Köln, Düsseldorf, Duisburg
ve Essen'de 600 bin Türk yaşamaktadır. Hamburg'da 55 bin,
Karlsruhe ve Stuttgart'ta 250 bin Türk vardır. Berlin'de yaklaşık
200 bin Müslüman'dan çoğu Türkiye kökenlidir. Münih ve
Frankfurt'ta ise 170 bin Türk yaşamaktadır.
1950'lere kadar daha önce sözünü ettiğimiz Ahmediye mez­
hebi tarafından Almanya'da açılan birkaç mescitle yetinen Müs­
lümanlar, 1960'tan sonra Almanya'nın her eyaletinde birçok ca­
mi açmışlardır. Örneğin, toplam nüfusun yüzde 8'i Müslüman
olan Duisburg'da, 1972'de tek cami varken, 1987'de 30 cami
açılmıştır.
Almanya'daki Diyanet dışında resmen tanınan Türk Müslü­
man örgütlerinin en ciddi ve dikkate değer olanları 1970'lerde
etkili olan Avrupa İslam Kültür Merkezleri (Süleymancı), Milli
Görüş Teşkilatı (RP'ye yakın bağımsız) ile özelikle camiden çok
medrese açan Nurculuk hareketidir. Alevi dernekleri de Bekta­
şi, zikir ve Kuran kursları açmaktadır. Süleymancıların 1980'ler-
de denetimleri altında tuttukları yaklaşık 200 cami bulunmak­
taydı (bu camilerin büyük kısmında şimdi M G T etkilidir). Milli
Görüş Teşkilatı (MGT) ise özellikle son yıllarda yaptığı ataklar­
la, günümüzde, kuşkusuz sadece Almanya'da değil tüm Avru­
pa'daki en etkili Türkiye kökenli İslami kuruluşların başında
gelmektedir. Refah Partisi'ne yakınlığıyla tanman MGT, yarı-
262 Laiklik
bağımsız statüsüyle ve yeni başlattığı dışa dönük faaliyetleriyle
önümüzdeki yıllarda Avrupa'daki en etkili Türk dini kuruluşu
haline gelmek üzeredir. M G T yöneticileri, Türkiye solu ve laik
çevreleriyle de sağlıklı diyaloglar yürütmektedir. Almanya'da
tapulu mal sahipliği açısından en varlıklı dini kuruluş da
MGTdir. İskandinavyalı araştırmacıların Jörgen Nielsen'va belirt­
tiğine göre, MGT'nin aktif üye sayısı 500 binin üzerindedir.
Nurculuk ise özellikle gneç işçilerden çok, bir önceki kuşak­
tan orta yaşlı işçiler arasında yayılmıştır. Nurcular, özellikle
Türkleri Hıristiyanlaştırmaya çalışan Yehova Şahitleri vb. sap­
kın Yahudi-Hıristiyan tarikatlarıyla mücadele ederek taraftar
toplamışlardır. Son yıllarda diğer İslami akımlardan Saidi Nur-
si'ye yöneltilen eleştiriler nedeniyle bazı taraftarlarını yitirmiş­
lerdir.
Diyanet'in merkezi Köln şehrinde olan DİTİB (Diyanet İşleri
Türk-İslam Birliği) adlı yan kuruluşu da etkili kurumlardan bi­
ridir. Türkiye'deki devlet-laisizminin temsilciliğini yapan bu
kuruluş, esas görevi gereği sadece dini hizmetler sunmakta ve
tartışmalarm dışında kalmaya çalışmaktadır.
Avusturya'da da tıpkı Almanya'daki gibi, İslamiyet, Türk­
lerden sorulmaktadır. İşçi göçüyle birlikte 1981'de 77 bin olan
Müslüman nüfusu, 1987'de 110 bine yükselmiştir. Bunun 70 bi­
ni Türk, 22 bini Bosnalı, kalanı da diğer ülkelerden gelenlerdir.
Son Bosna savaşı sırasında yaklaşık beş bin kadar Bosnalı da
Avusturya'ya sığınmışlardır. Avusturya'da halen 50 kadar İsla­
mi kuruluş vardır. Bunlarm en eskisi 1962'de Bosnalı Müslü­
manlar tarafından kurulmuş olan İslami Hizmetler Birliği'dir.
1980'de Süleymancılar tarafından Avusturya İslami Kültür Der­
nekleri Birliği kurulmuştur. Daha sonra Milli Görüş dernekleri
de açılmıştır. Diyanet az sayıda camide etkilidir. Viyana'nın
merkezinde İslami eğitim veren iki özel okul vardır. Bunlardan
biri Türklerin, diğeri de Suudilerin denetimindedir. Türk işçile­
ri arasında özellikle Milli Görüş taraftarları çoğunluktadır.
Avusturya'nın komşularından İsviçre ve uzak komşu İtal­
ya'da durum daha değişiktir. Şöyle ki İsviçre'de özellikle Zü-
rih'te Ahmediye ve onun camii etkili durumdadır. Cenevre'de,
www.çizgiliforum.com
At/tunç Altındal 263
İsmailiye tek zengin ve örgütlü cami ve vakıftır. Ağa Han tara­
fından yönetilir, kültürel ve sanatsal alanlarda dünya çapında
bir ağırlığı vardır. Mimari de İsmailiye'nin ilgi alanı içindedir.
Kültürel faaliyetler için en yüksek yaptırımları yapan, uluslar
arası konferanslar vb. faaliyetler düzenleyen Ağa Han Vakfı, bir
anlamda İslam'ın Suudilerden sonra en etkili kuruluşudur. Mil­
li Görüş ise Zürih ve Basel'de yaklaşık beş bin kişilik bir kitleye
hitap etmektedir.
İtalya'daki Cami
İtalya'da ise uzun yıllar İslamiyet'le iç içe yaşamışlığın getir­
diği bir alışkanlık vardır. Çoğunluğu Kuzey ve Orta Afrikalı
olan Müslümanlar, İtalya'da yaklaşık 1 milyon kişilik bir alt-
kültür grubunu oluşturmaktadırlar. Nedir ki, çoğunluğu kâğıt
üzerinde Müslüman gözüken bu insanların, Avrupa çapında et­
kili bir üst örgütleri yoktur. Somalili, Eritreli, Mısırlı, Cezayirli,
Libyalı, Faslı, Tunuslu ve Malililerden oluşan bu toplulukta,
Türkler azınlıktadırlar. Roma'daki görkemli cami için gereken
parayı kısmen İran Şahı, kısmen de Suudiler bir vakıfta topla­
mışlardır. Caminin temeli 1984'te atılmıştır: Sicilya'da, Paler­
mo'da ise 19780'de bir cami açılmıştır.
İngiltere ve Fransa'daki İslamiyet ile İskandinav ülkelerinde­
ki İslamiyet'in durumu, İtalya-Avusturya ve İsviçre'den çok
farklıdır. Günümüzde gerek uluslararası siyasette ve ekonomi­
de (örneğin, OPEC'te) gerekse dünya İslamiyeti'nin liderliği gi­
bi konularda, İngiltere'deki ve Fransa'daki İslamiyet önde yer
almaktadırlar. Bu iki ülkenin İslamiyet'e lider olarak gördükle­
ri ülke Mısır, Pakistan ve Senegal arasında değişmektedir. Su­
udiler ise İslam âleminin, Mısır gibi siyasi liderliğine değil, ru­
hani liderliğine taliptirler. İran, son devrimden sonra Batı'nm çı­
karları arasında tehlikeli gördüğü ülkedir. Sudan ve Somali ile
yakın zamanlarda olaylı bir dönem geçirmekte olan Cezayir de
sakıncalı ülkeler arasındadırlar. Libya'nın esamesi okunmaz,
ama Fas Sultanlığı da İslam âleminin ruhani liderliği konusun-
264 Laiklik
İngiltere, Hilafeti Londra'ya Götürmek İstiyordu..
da Suudilere rakip olmak üzeredir. Türkiye'yi, İslam açısından
İSLAM VE AVRUPA KÜLTÜRÜ - 6
değerlendirildiğinde, çıkarlarına uyduğu zaman 'fazla Müslü­
man', uymadığı zaman da 'fazla laik' ilan eden Fransa'da ve İn­
giltere'de günümüzde İslamiyet ne durumdadır. Yarın, bunu
inceleyeceğiz.

(Milliyet, 19 Şubat 1993, Cuma) İslamiyet'in İngiltere'de ve Fransa'daki bugünkü yerini anla­
yabilmek için geçmişte yaşanmış bazı olayları bilmek gerekir.
Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'u ele geçirişinin askeri stra­
tejiler dışındaki Avrupa'nın kültürel ve dinsel yaşamında orta­
ya çıkardığı büyük ve köklü değişiklikler, hemen hemen hiç in­
celenmemiştir. Avrupa'da ise bu konu, bir bakıma tabudur:
Türkiye'ye kredi tanınmasını istemeyen çevrelerin baskısıyla
ve görmezlikten getirme gayretleri nedeniyle açıkça yazılama-
makta ve tartışılamamaktadır. Avrupa'da modern millet (din
ve dile göre bütünleştirilmiş cemaat) sisteminin tohumlarının
atıcısı olan Fatih, aynı zamanda imparatorluk statüsüne ulaş­
mıştı. 15. yüzyılın birçok aydını, o yıllarda hiç çekinmeden
Türklerin Hıristiyan Avrupa'ya getirmeyi planladıkları yeni­
likleri (evet, yanlış okumuyorsunuz!) yazabiliyorlar ve tartışa­
biliyorlardı. O dönemde bu tip aydınların gayretleriyle papalar
ve sultanlar arasında birçoğu gizli, bir kısmı açık yazışmalar
başlatılmıştı.
15. yüzyılın Avrupa'sında fikir alanında en önemli tezleri
hazırlayanlardan biri, belki de en önemlisi Nicolaus von Ceus ad­
lı aydın bir Katolik din adamıdır. Onun hazırladığı tezler De Pa-
ce Fidei başlığıyla anılagelmiştir. Von Ceus'un tezi 'dinlerarası
barış' fikri üzerine kurulmuştu. Bu yazara göre Fatih'in İstan­
bul'u alışı, artık yeni bir dönemin başlangıcı olabilirdi. Avrupa­
lı altı devlet ile Yunanlılar, Araplar, Türkler, Ermeniler, Tatarlar
ve Acemler tek-tanrıya mutlak bağlılık duyan insanlardı. Dola­
yısıyla adil hükümdarların koruyuculuğu altında bu uluslar
birlikte kendi aralarında bir din barışmı oluşturabilirdi. Nicolaus
von Ceus'un tezleri, başta İtalya olmak üzere eski Roma İmpara-
torluğu'nun tüm illerinde derin yankılar yaptı. Sadece Müslü-

265
266 Laiklik
man-Hıristiyan barışı değil, aynı zamanda Hıristiyanlığın kendi
içinde barış sağlanabileceği ve toleransın kurulabileceği fikri
yaygınlaştı.
1450'li yıllarda İngiltere, papalara vergi ödemekle yükümlü
adı prenslik olan ve fazla önemsenmeyen bir umar statüsündey-
di. İngiltere'nin sınırlarını belirlemesi ve bir krallık olarak tesci­
li, yaklaşık yüz yıl sonra gerçekleşti. Ünlü 8. Henry, Avrupa'da-
ki ilk resmi devlet kilisesi olan İngiltere Milli Kilisesi'ni kurdu
ve artık papalara vergi vermeyeceğini ilan etti. 16. yüzyılda 8.
Henry'nin gerçekleştirdiği reformlar sayesinde İngiltere, papa­
lığın tapulu malı olmaktan kurtulup bağımsız bir krallık ve kili­
se sahibi devlet konumuna geldi. 8. Henry ile birlikte Avru­
pa'da, Bizans'tan sonra ilk kez resmen kral, kilisenin tek sahibi
oldu. Aynı yüzyıllarda birçok aristokrat da kendi kiliselerinin
sahipleri oldular, diledikleri şahısları papaya danışmadan - din
adamı olsun olmasın kendi kiliselerinin başına atayabildiler. Di­
ğer bir deyişle soylular, diledikleri kimseleri papaz yapabildiler.
O günlere değin kilisenin tek ve mutlak egemeni olan papaların
etkisi, Avrupa'da kırılmaya başladı. Kendini, kilisenin başı ola­
rak kendi imzasıyla tayin eden ilk kral olan 8. Henry'den sonra,
İngiltere'de tüm krallar ve kraliçeler aynı zamanda kilisenin de
başı ve mutlak egemeni oldular.
Halifelik Londra'ya
Günümüzde İngiltere kraliçesi, hem krallığın, hem kilisenin,
hem de parlamentonun başıdır. Dinler arası barış ve Secularizm
(laik toplum, sivil-toplumla karıştırılmamalıdır!) günümüz İn-*
giltere'sindeki ortak paydadır.
İngiltere'deki İslamiyet, işte böyle bir toplumsal ortamda
varlığını sürdürmektedir. 1. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı
Devleti'nden çok Müslüman tebaası olan ve toplam nüfusunun
yaklaşık yüzde 65'i Müslüman olan İngiltere, 1919'da "Dünya­
da İslamiyet'i biz temsil ediyoruz, öyleyse halifelik Londra'da
olmalıdır," diyerek hilafeti ve tüm kutsal emanetleri İstan-
www.çizgiliforum.com
Aytunç Altındal 267
bul'dan Londra'ya götürmek istemişti. Bunun Osmanlı tarafın­
dan nasıl engellendiği, apayrı ve hiç bilinmeyen bir konudur.
İngiltere'de yaşayan Müslümanların çoğu Hindistan, Pakis­
tan ve Bangladeş ile eski imparatorluğun topraklarından bura­
ya göç etmiş olanlardır. Avrupa'nın en güçlü İslami örgütleri,
İngiltere'dedir. 1981'e göre 690 bin Müslüman'dan sadece beş
bini Türk'tür. 1986 sayımına göre ise 936 bin Müslüman'dan 21
bini Türk, beş bini Kıbrıslı Türk'tür.
İngiltere'de İslamiyet, kiliselere uygulanmış olan yasalar çer­
çevesindedir. Nasıl ki kilise kendi yasalarıyla yönetiliyordu, İs­
lami cemaatler de aynı şekilde yönetilmektedirler. Özel olarak
konulmuş, tek tip bir yasa yoktur. Avusturya, Belçika, Danimar­
ka ve Almanya'da İslami cemaatler için konulmuş olan yönet­
melikler, yasalar ve kısıtlamalar İngiltere'de yoktur (örneğin,
kurban kesimi gibi konularda).
İngiltere'de günümüzde camilerin açılması, 1963'ten sonra
hızlanmıştır. 1963 yılında İngiltere'de on üç cami varken, 1985'te
338, günümüzde ise 351 cami vardır. Oxford Analitica diye bili­
nen ve Avrupa'da İslam'ın gelişimini izleyen bir think-tank (fikir
üretim merkezi) grubuna bağlı bilim adamları tarafından confi-
dental (kişiye özel) yayınlanan bir rapora göre (1990), İslamiyet,
camiler sayesinde Avrupa'da yaşayan ve birbirlerinin konuştuk­
ları anadilleri anlamayan Müslümanlar arasında 'Kuran dilini'
yeniden -tıpkı Osmanlı döneminde olduğu gibi- ortak dil haline
getirmiştir. Yeniden kendi ortak dillerine kavuşan Müslümanlar,
kendilerine lider bir ülke bulabilirlerse, geleceğin dünya ve Av­
rupa siyasetinde önemli görevler oynamaya hazırdırlar. Bizim
de konuşmacı olarak hazır bulunduğumuz uluslararası bir top­
lantıda Aalborg Üniversitesi'nde yapılan açılış konuşmasında
Prof. Johan Galtung, ileride İslam ülkelerinin başına geçmeyi
planlayan Türkiye'nin, AT'm, hem askeri, hem ticari rakibi ola­
cağını vurgulamıştı (1992-Danimarka-Ağustos).
 268 Laiklik
Tarikatlar Cenneti
ingiltere İslami tarikatlar cennetidir, dense yeridir. İlginçtir
ki, Nakşibendiliğin en zayıf ve örgütsüz olduğu ülkelerden biri
de İngiltere'dir. Araştırmacı Nielsen'in belirttiğine göre, İngilte­
re'deki Müslümanlar, Sihlilerin tersine eski kiliseleri satın ala­
rak mabet yapmaktansa, eski soyluların binalarını alarak cami
haline getirmektedirler.
İngiltere, Ramazan'ın, Avrupa'nın en coşkulu tarzda kutlan­
dığı ülkedir. Ayrıca İngiliz ordusunda Müslüman askerler için
özel yemek ve ibadet olanakları vardır. Geçtiğimiz yıllarda İn­
giltere'de yaşayan Müslümanlar, alternatif bir parlamento kur­
muşlardır. Henüz sembolik gücü de olsa, ileride bir hilafet şûra­
sı gibi görev üstlenebileceği izlenimini vermektedir. Bu parla­
mentonun başkanı, Pakistanlı, yardımcılarından biri de
Türk'tür.
Fransa'da ise İngiltere'nin tersine laiklik, devletin denetim
ve güvencesi altındadır. Dolayısıyla İslam, Fransa'da devlet-la-
isizminin öngördüğü sınırlar çerçevesinde faaliyetlerde buluna­
bilmektedir. Fransa'da özellikle göçmenlik statüsünde yer alan
işçi kesimi ile çeşitli pozisyonlarda hizmet sektöründe çalışan
Müslümanların 1987'ye göre sayısı yaklaşık 3 milyondur. Avru­
pa'da en yüksek Müslüman nüfus, Fransa'dadır. Bunların üçte
biri Cezayirlidir. Çoğunluğu Kürt olan 200 bin Türkiyeli Müslü­
man vardır. 1957-1982 yılları arasında yaklaşık 50 bin Fransız,
Müslümanlığa geçmiştir. Buna karşılık Hıristiyan olan Kürtle­
rin sayısının Almanya'dakinden daha yüksek olduğu tahmin
edilmektedir. Fransa'daki cami sayısı da Avrupa'daki en yük­
sek sayıdadır. Fransa'da halen 1007 cami vardır. 1976'da bu sa­
yı 131 idi. Türk ve Kürtlerin yoğun oldukları Alsas bölgesinde
resmen tescil edilmiş 14 cami vardır. Fransa'da Alevi Kürtler,
oraııtısal olarak Sünni Türklerden daha az sayıdadırlar. T.C.
Hükümetleri tarafından görevlendirilmiş yaklaşık 250 kadar
din adamı ve öğretmen Kemalist laiklik anlayışının Fransa'daki
temsilcileri gibidirler. T.C. devleti ayrıca 'Türk İşçileri ve Kültür
Kurumu' adlı bir üst örgüt de kurmuştur.
Aytunç Altındal 269
Cezayirli Alevilerin 1924'te kurdukları Lar'ul Kavi Zaviyesi,
Paris'teki en eski İslami örgütlerden biridir. Refah Partisi ise
1983'te 'Fransa İslam Birliği' adıyla bir örgüt kurmuştur. Tür-
keş'in de milliyetçi-İslamcı bir örgütü vardır.
Cenevre'de olduğu gibi Paris'te de Ağa Han, İslam'ın sembo­
lü gibidir. Özellikle TV yayınları, basın ve radyo aracılığıyla ya­
pılan iletişimi finanse etmektedir. Her pazar günü Fransız TV-
2'de İslamiyet'le ilgili yayını bu gruplar finanse etmektedirler.
En çok ve sık -Avrupa'da ve A B D ' d e - konferans ve seminer dü­
zenleyen bunlardır. Bu hizmetler için özel bir kuruluşu -Hıris­
tiyan- görevlendirmişlerdir. Kendi bürolarının dışında bu uz­
manlar da İslamiyet'in yaygınlaştırılması için çalışmaktadırlar.
Bazı gözlemcilere göre, İslam bu finans gücü ve bu örgütlenme
modeliyle yaygınlaşmasını sürdürebilirse, yirmi yıl içinde Fran­
sa'da toplam nüfusun en 1/3'ü Müslümanlaştırılabilmiş olacak­
lardır!
Sonuç
Bugüne kadar T.C. Devleti ve İslam'ı savunan siyasi kuru­
luşlar, Avrupa'daki İslam'ın dünü, bugünü ve yarını ile ilgili
hiçbir inceleme ve araştırma yapmamışlardır. Ne bir üst örgüt
ne de bir think-tank kuruluşu vardır Türkiye'nin. AT'ye girmek
için uğraşan Türkiye, Batı dünyasının kendisine uygulamakta
olduğu çifte standart komplosundan bir türlü kendisini kurtara-
mamaktadır. Dolayısıyla da Batı, çıkarlarına uyduğu zaman Türki­
ye'nin Müslüman bir ülke olduğunu söylemekte (örneğin AT konu­
sunda), çıkarlarına uymadığı zaman da Türkiye'nin laik bir ülke oldu­
ğunu söylemektedir (Türkiye'nin İslam ülkeleriyle ilişkilerini yoğun­
laştırması durumunda). Batı'nm isteği ve çıkarları doğrultusunda
çalışan basın, TV ve radyolar, zaman zaman bu iki standarttan
birini öne çıkarmaktadırlar. Katolik Kilisesi, Türkiye'deki ve
Avrupa'daki İslamiyet'i incelemek için 1978'de SRİ diye bilinen
İslam'la İlişkiler Dairesi'ni kurmuştur. Bu kuruluş, başta Türki­
ye olmak üzere tüm İslam alemindeki gelişmeleri izlemektedir.
270 Laiklik

Devletler ve üniversiteler tarafından kurulmuş benzer tip örgüt­

ler de vardır. Türkiye'nin Batı'yı ve Hıristiyanlık âlemi ile bu ül­
kelerdeki Seküler/laik yapıyı inceleyen tek kuruluşu bile yok­
tur. Bırakın Batı dünyasını, Avrupa'daki tüm İslamiyet'i incele­
yen kuruluşu da yoktur. Bu yazı dizisi, bu konuda hazırlanmış
ve kuşkusuz olayı tüm ayrıntılarıyla yansıtamayan ilk yazı dizi­
sidir. Umarız, Türkiye'yi büyük devlet yapmak isteyenlere bir
uyarı olur. Yoksa atıp tutmakla, vatan-millet-Sakarya nutukları
savurmakla büyük devlet olunmaz. Bosna-Hersek'ten hiç değil­
se bu konuda bir ders alınmalıdır...

(Milliyet, 20 Şubat 1993, Cumartesi)

www.çizgiliforum.com