2.

000 definicións ilustradas

ó alcance dos nenos

DICIONARIO BASICO
DA LINGUA GALEGA
instituto da lingua galega

m
ecfldóns xerais de galcia. s.a.
Dicionario básico
da Lingua Galega
'•
 Instituto da Lingua Galega

Dicionario básico
da Lingua Galega

edicións xerais de galicia.s.a.

llustracións· Fato Xoubas
© Instituto da Lingua Galega
© Edicións Xerais de Galicia, S. A.
Avda. das Camelias, 64. Vigo
ISBN: 84-7507-003-5
Depósito Legal: M. 14.694- 1980
Printed in Spain
Fotocomposición e montaxe: 1N DUGRAF, Vigo
Impreso en Artes Gráficas Benzal
Virtudes, 7- Madrid-3.
 Advertencia pra mestres e pais

l. Este dicionario elemental (infantil) pretende conter cerca das

2.000 palabras mais frecuentes do galego. Decimos que o preten-
de porque non foi feíto con estadísticas que establezan de modo
matemático o índice de frecuencia de cada palabra do noso
idioma; isto, que sería o desexable, é irrealizable polo de agora.
Pro tampouco se pode decir que as palabras que aquí se rexistran
foran escolleitas ó azar. Entre escoller matemáticamente e esco-
ller a bulto hai un terceiro camiño que é o da estimación, que
permite facer unha colleita cun marxe de desviación bastante
tolerable en traballos des te tipo. lsto foi o que se fixo na primeira
fase de selección de palabras. Nunha segunda fase tratouse de
correxir esta selección contrastando este vocabulario con outros
vocabularios de pretensións similares escritos noutros idiomas
(francés, inglés, castelán, catalán). A falta doutra guía mais
precisa coidamos que esta é polo de agora suficiente dado que
nos vocabularios básicos das outras linguas coas que contrastá-
mo-lo noso, feítos con procedementos estadísticos, están no mea-
dos practicamente os mesmos conceptos nuns e noutros. lso
permítenos supor que un vocabulario básico da nosa lingua ten
que superpoñerse en case a súa totalidade sobre o das outras. E
foi asumindo iso como decidimos eliminar palabras que xa
tiñamos introducidas ou incluir outras que aínda non o estaban.
2. Os destinatarios deste dicionario son nenos de 7 a 10 anos;
eventualmente, tamén adultos ( ou nenos de mais edade cá
indicada) con escaso coñecemento do galego. En atención ós
lectores do primeiro tipo as definicións son m oí sinxelas, ás veces
imprecisas e, en moitas ocasións, inxenuas. Esta inxenuidade e
falta de precisión procede tamén do feíto de ser un vocabulario
zarrado. É decir: non se usan nas definicións palabras que non

7
teñan entrada no mesmo dicionario; e como as entradas son moi
limitadas, as definicións teñen, á forza, que se resentir.
3. O dicionario está pensado tanto pra nenos que non coñecen o
galego como pra aqueJes que xa o coñecen. lsto obriga a que o
criterio de selección de entradas non sexa rixido. Noutras pala-
bras: se fora pensado exclusivamente pra nenos non galego-
falantes sería ahondo con seleccionar aqueJas palabras que se
perfilan como as chamadas a seren as preferidas polo «galego
común». Pro a un neno galego-falante, que o que virá comprobar
a este dicionario é se o que el di está ben ou está mal, hai que
darlle a palabra que lle é familiar. E como o que é familiar en
Ribadeo, non o é ás veces en Tui, procurouse dar cabida ós
sinónimos, tanto ós de uso xeral como a aqueles que viven en
áreas xeográficas diferentes. Cf. brasa = machado, carabuña =
gouña, esvarar = esborrexer = escorregar, etc. Desta maneira,
cando o neno vexa rexistrada a palabra que a ellle é familiar e
afectivamente mais próxima, gañará a confianza de que o seu
galego tamén é bon galego. Debemos, con todo, decir que quizais
fomos excesivamente cautos á hora de dar sinónimos locais;
teñen que telo en contaos mestres e padres que fagan de tutores.
Que non se rexistretaquí unha forma non quer decir que non
exista nin sexa bon galego; non se puxo porque os autores a
ignoraban ou porque non tiñan aínda claro se a sinonimia coa
palabra dada era total. Quédalles a eles a libertarle de incluíla e,
naturalmente, a de facérllelo saber ós editores pra que a inclúan
en futuras edicións, se é que chega a habelas.
4. Algo mais arriba falabamos de que as palabras que realmente
se din son as que teñen unha carga afectiva maior. Ora ben, hai
algunhas palabras que aínda que son as que realmente se din,
non son palabras galegas. Estas palabras, que na maioría dos casos
son castelanismos, cando consideramos que é posible aínda
sustituílas con éxito pola palabra galega, dámolas precedidas de
asterisco, seguidas das voces que desprazaron. Hai que advertir
que esta práctica é sistemática. Únicamente deixamos de rexis-
tra-la palabra advenediza cando a súa colocación alfabética lle
darla un posto na proximidade inmediata da palabra galega da
que é equivalente. Por exemplo: non incluímos *bacalao porque
quedaria inmediatamente antes de bacallau; nin damos entrada a
*nombre porque quedaría xusto antes de nome.

8
 Pro outra cousa son os castelanismos que xa teñen moitos
séculos de vixencia no galego (como color, dolor, esca/eira ou
malo que xa están no galego medieval) ou outros que, aínda que
recentes, son préstamos de necesidade que se importaron ca,pdo
se importou a cousa que nomeaban (como pila, ladrillo, bombi-
lla, servilleta, carretilla, tortilla, bocadillo, acera); e mesmo
outros que, aínda sendo préstamos de luxo, non moi antigos,
teñen xa desprazada a forma patrimonial de maneira dubidosa-
mente recuperable (re/ó, albañil, frente, aire, silla). En todos
estes casos dámoslle entrada ó préstamo como palabra xa
patrimonial. Tamén lle demos entrada a anque, que pode ser
castelanismo. Todas elas son palabras de uso tan frecuente que
nin se poden camuflar nin sustituír.
S. Así como no léxico se dan pra unha palabra as formas
equivalentes das distintas áreas xeográficas, no tocante á foné-
tica e á morfoloxía (dentro do pouco que destas materias se pode
dar nun dicionario) non se propón mais que a solución sobre a
que xa hai acordo. Noutras palabras: non se rexistran nin o
seseo, nin a ((geada)), nin as terminacións -ao (irmao), -ás (ani-
más), ós (pantalós);-chedes ou -stedes (cantáchedes ou cantáste-
des); i/, iste, ise, aquil; etc. Non figuraren estas variantes e
algunhas outras non supón de ningunha maneira que os autores
as rechacen nin que os que traballen como tutores de nenos
galego-falantes con este dicionario non deban usalas nos primei-
ros anos de contacto co galego escrito.

9
 ANTES DE USAR ESTE DICIONAR/0

10
 APRENDE COMO FUNCIONA

Palabra de entrada. Está colocada dentro do

- dicionario seguindo o orde de ABC ... Que o
teu mestre che ensine como buscala.

Estas abreviaturas din que clase de palabra é a

da entrada. s,f. é o mesmo que decir sustanti-
- vo femenino. Non fa gas caso de las mentres
sabes pouca gramática.

Esta frase dinos que significa a palabra da

- entrada.

_ Estes números úsanse cando a palabra da

entrada tén mais de un significado.

Estas frases, en letra mais pequeniña, son

- exemplos nos que se usa a palabra da entrada
pra que aprendas mellor como se usa.

Esta é unha palabra que significa o mesmo cá

- da entrada. Tamén ten entrada no seu sitio.

Esta é a palabra que significa o contrario da

- da entrada.

11
12
 A palabra que leva diante unha estreliña non é
- galega. Aprende e usa a que che aconsellamos
despois.

Estas son outras formas da palabra da entra-

- da cando está en femenino ou en plural.

Estes números indican que hai dúas palabras

que se pronuncian e escreJ:>en igual e que
- significan cousas distintas. E importante po-
ñelos porque senón pode haber confusións.
(Mira a palabra raposa).

Das palabras difíciles (verbos e pronomes)

dámosche tódalas formas ou as que nos pare-
- ce que non sabes pra que poidas comprobar se
as dis ou escrebes ben.

- Expresión especial.

13
 A

al. art. Ver o.

a 2 • prep. Úsase moito en frases coma
estas:
1.. Dálle isto a teu pai.
2. Van a Vigo mañá.
3. Está a tres pasos de aquí.
4. O tren chega ás (=a as) tres.
5. Fomos a cabalo.

á. s.f. (pl. ás) Parte dos paxaros, de

bichos como abellas e moscas, e
tamén dos avións, que lles serve pra
voar. Tamén se di ala:
Os pitos métense debaixo das ás da galiña.

abade. s.m. Persoa que di a misa da

parroquia, batiza os nenos, etc. Ta-
mén se di crego:
O abade visitounos hai días.
abaixo. adv. Nun sitio mais baixo:
1 ~

María está xogando no piso de abaixo. [O

contrario é arriba]. ~\ i

A
abalar. v. Mover unha cousa arran-
deándoa:
O vento abala as arbores.
abella. s.f. Bicho que fai o mel e vive en
cobos: ~~
Perico chegouse moito a un cobo e picáro-
no as abellas.

15
abe

~
abellón. s.m. (pl. abellóns). Bicho co-
ma a abella, algo mais grande:
O abellón chucha o mel.

aberto. part. Sin pechar [ver abrir]:

Jil Cando marches deixa a porta aberta.

il abó. s.m. (fem. aboa). O pai (.ou nai)

da nai ou do pai:
O abó sabe moitos contos.

~.
ahondar. v. Chegar, ser ahondo:
Abóndame con dúas mazás.

ahondo. adx. e adv. En cantidade igual

é ou maior á que fai falta:

Teño cartos abondos pra che merca-lo que
queiras.

abotoar. v. Mete-lo botón no ollal do

3;~ vestido:
Vo u abotoa-lo traxe.

abrandar. v. Poñer mol unha cousa.

S Tamén se di amolentar:
Abrandei o pan no caldo.

abrazar. v. Dar abrazos:

§' Non· abraces tanto a te u irmán que o vas
afogar.

abrazo. s.m. Aloumiño que se fai ro-

deando cos brazos a unha persoa.
Tamén se di apreta:
Cando chegou Pepiño deulle un abrazo á
súa nai.

16
 a ce
abrigar. v. Dise que abriga o que nos
defende da auga e do frío:
A roupa de lá abriga moito.
abrigo. s.m. l. Lugar defendido do
frío e do vento:
Puxéronse ó abrigo da casa.
2. Vestido que se pon por riba dos
outros pra non ter frío:
N o inverno ándase de abrigo.
abril. s.m. Cuarto mes do ano:
En abril, augas mil.
abrir. v. Aparta-la porta ou a tapa de
algo:
Esta porta é mala de abrir; O día da festa
abrimos moitas botellas; Tamén abrimos
un bote de pimentos.
[O contrario é pechar o u zarrar]
GRAM. Part.: aberto.

*abuelo. s.m. En bo galego débese decir abó.

aburrirse. v. Pasarlle a un o tempo
pouco a gusto:
Abúrrome na casa.
[O contrario é divertirse].
acabar. v. Poñerlle cabo a un traballo
ou cousa:
Acabou de escribí-lo canto.

acción. s.f. Todo aquilo que se fai é

unha acción:
baile é a acción de bailar; Mentir é unha
f)
mala acción.

17
ace
acedo. adx. Que ten un sabor parecido
ó do vinagre:
O caldo está acedo.

aceiro. s.m. Metal parecido ó ferro,

pra facer ferramentas:
Este machado ten bo aceiro.

aceite. s.m. Líquido que se usa pra

fritir:
O aceite quente queima moito.

acenar. v. Facer acenos:

Acénalles ós nenos pra que te vexan.

acender. v. Prender lume ou luz:

Ternos que acender un facho.
[O contrario é matar].

aceno. s.m. Movemento dunha parte

do corpo pra chama-la atención:
Faille un aceno a Antón.

acera. s.f. Beira da rúa por onde pasa a

xente:
Ó saíren da escoJa, os nenos deben ir pola
acera.

acercar. v. Poñer unha cousa ó lado

doutra. Tamén se di achegar:
Acerca mais o misto á vela.
[O contrario é apartar].

acertar. v. Dar co sitio ou coa resposta

certa. Tamén se di atinar:
Acerteille co tiro á primeira.

18
 acu
aceso. part. Que arde ou aluma:
¿Está a lámpada acesa?.

*ácido. adx. En bo galego dise acedo.

acó. adv. A este lugar:

Trae o pícaro acó.

acolá. adv. Alá lonxe:

Teu pai está acolá.

aconsellar. v. Decirlle a alguén que

faga as cousas dun xeito:
Aconsélloche que non marches sin avisar.

acordar. v. Deixar de durmir:

Hoxe acordei moi cedo.

acordarse. v. Traer á memoria. Tamén

se di lembrarse:
Acórdate de leva-la merenda á escoJa.
[O contrario é esquencer].
acostumarse. v. Chegar a estar a gusto
cunha cousa ou nun sitio. Dise ta-
mén afacerse:
O me u pai non se acostuma a levar corbata.
acougar. v. Poñerse quedo, parar de se
mover:
Este rapaz acouga en canto ten un conto
nas mans.
acusar. v. Decir quen fixo algo malo:
Vós acusastes a Pepiño de rompe-lo cristal.

19
aeh
achegar. v. Poñer unha cousa ó lado
doutra. Tamén se di acercar:
Fai o favor, non te achegues tanto a min.
[O contrario é apartar).

adega. s.f. Lugar onde se garda o viño.

Tamén se di bodega:
A nosa casa ten unha adega moi grande.

ademais. adv. Tamén:

Ademais de caramelos, tamén me trouxe-
ron un coche.

adiantar. v. Pasar diante; ir pra dian-

te:
O coche adiantou ó burro; Os nenos adian-
tan co mestre.

adiante. adv. De frente, un pouco mais

alá:
Ponte algo mais adiante.
[O contrario é atrás o u detrás).

adibal. s.m. (pl. adibais). Corda pra

ata-la carga do carro. Tamén se di
rello ou trelo:
Tira do adibal que non afrouxe.

adiviña. s.f. Frase que encerra algo

que hai que acertar:
¡¡;.A LÍNGUA.. Adiviña adiviñanza: ¿que é unha cousa pra
quen nunca chove e que sempre está molla-
da? (A lingua)

adiviñar. v. Descubrir, acertar:

Adiviñei o que pensaba o Alfredo.

20
 afo

adoecer. v. l. Coller moito xenio. Ta-

mén se di rabear:
Está adoecido porque non lle deixan ir á
festa.
2. Ter moita gana de algo:
Adoece polas lambetadas.
adormecer. v. Darlle a un o sano:
Adormeceu coa televisión.
adornar. v. Facer algo bonito poñén-
dolle causas, adornos:
O cociñeiro adorna a tarta con nata.

afacerse. v. Chegar a estar a gusto

cunha causa ou nun sitio. Tamén se
di acostumarse:

-;
O ladrón non se afai ó cárcere.
afalar. v. Berrarlle ou pegarlle ó gando
pra que ande:
Ía afatar ás vacas.

~
afiar. v. Facerlle fío a unha ferramen-
ta:
Hai que afiar este coitelo pra que corte.
afiliado. s.m. Cando un padriño leva
ji)
un nena a batizar, faino afiliado:
Vou comprar un xoguete prá miña afilia- '

da. '

*afloxar. v. En galego dise afrouxar.

afogar. v. Morrer ou matar por falta
ae alento:
Afogaron dez mariñeiros.

21
afo
afondar. v. Ir ó fondo:
Non bóte-lo ferro na auga, que afonda; Hai
que aprender a nadar pra non afondar.
aforrar. v. Gardar cartos:
Teño que aforrar pra mercar unha chaque-
ta.
[O contrario é gastar].
afrouxar. v. Soltar un pouco o que
está apretado:
Afrouxa o cinto do pantalón.
[O contrario é apretar].

agardar. v. Quedarse nun sitio miran-

do cando virá alguén ou algo. Ta-
mén se di esperar:
Estou agardando polo autobús.
agarrar. v. Botarlle mana unha cousa:
Agarra este pau.
[O contrario é soltar].

agarrarse v. Darse de golpes, ter un-

ha pelexa:
Agarráronse dous galos.

agatuñar. v. Subir a unha árbore:

Agatuña coma un esquíu.

agora. adv. Neste momento:

Agora estou ledo.

agosto. s.m. Oitavo mes do ano:

En agosto vai moita calor.

22
 ahí

agra. s.f. Conxunto de leiras que son

de mais dun dono:
- Na agra vella ternos dúas leiras.

agricultura. s.f. O arte de coidar ben a

terra pra que dea froitos:
Os que trabaBan no campo viven da agri-
cultura.
águia. s.f. Paxaro grande que caza
animais tan grandes coma años. Ta-
mén se di aiga:
A águia pillou unha lebre.
aguillada. s.f. Vara cun aguillón na
punta:
Coa aguillada chámanse as vacas.

aguillón. s.m. (pl. aguillóns). Punta de

ferro pra pica-lo gando. Defensa en
forma de punta dalgúns bichos co-
ma a abella, o abellón e outros:
As vésporas teñen un aguillón moi veleño-
so.
agulla. s.f. Instrumento que serve pra
coser. N o reló, as que marcan as
horas e os minutos:
As agullas do reló marcaban as tres e me-
dia.
ahí. adv. Nese sitio:
Dáme a moneca que tes ahí.

*ahora. adv. En galego dise agora.

23
ai
ai. interxección. Berro que se dá can-
do nos doe algo:
¡Ai, miña nai!.

aiga. s.v. Paxaro grande que caza ani-

mais. Tamén se dí águia:
As aigas aniñan nas penas.

aínda. l. adv. Antes si, e nese momen-

to tamén. Tamén se di inda:
Aínda dorme co chupete.
2. Ainda que, conx. Mais que, por
moito que, anque:
Hei de ir aínda que chova.

-~ aire. s.m. l. Gases que hai na atmósfe-

ra:
Sin aire non se pode respirar.
2. Vento:
O aire estragoulle o paraugas.

ala. s.f. Parte dos paxaros, dos bichos

como a bellas e moscas, e tamén dos
avións, que lles serve pra voar. Ta-
mén se di á:
Os pitos métense debaixo das alas da gali-
ña.

alá. adv. Naquel sitio:

Alá está a nosa casa.

*alambre. s.m. En galego dise fío de ferro ou

aramio.

24
 ale

albañil. S.m. (pl. albañís). Home que

fai ou amaña casas:
a·
·;.
Os albañís fan paredes poñendo un ladrillo
riba doutro.

álbum. s.m. (pl. álbumes). Libro en ~~~

••
branco no que se poñen fotos, selos, 1.
etc.:
Fáltanme dous selos pra enche-lo álbum.

alcalde. s.m. A persoa que manda

nunha vila:
O novo alcalde faloulles ós veciños o día da
festa.

aldea. s.f. Conxunto pequeno de ca-

sas:
Na nosa aldea somos poucos veciños.

alegre. adx. Que sente ganas de rir e

cantar; que non ten pena. Tamén se
di ledo:
A nena está alegre.
[O contrario é triste].

alegría. s.f. Sentimento que se ten can-

do se está ledo. Tamén selle chama
ledicia:
Estamos cheos de alegría polos xoguetes
que nos deixaron os Reis.

atento. s.m. Respiración:

Non podo correr moito porque me falta o
atento.
..
25
alf
alfinete. s.m. Craviño pequeno, pare-
cido a unha agulla, con punta nun
cabo e cabeza no outro:
Picoume cun alfinete.

alfombra. s.f. Tecido que cobre o piso

dos cuartos e das escaleiras:
A alfombra do meu cuarto ten moitos
adornos.

_j~
alforxa. s.f. Bolsas que colgan dos
dous lados do aparello dos cabalos

~
cando se vai de viaxe:
Non metas tantas cousas no peto que vai
parecer unha alforxa.

algo. pron. Pouca cantidade dunha

cousa:
Aínda falta algo pra chegar ó quilo.
[O contrario é nada].

alguén. pron. Unha ou varias persoas

que non coñecemos:
AJí hai alguen que fuma.
[O contrario é ninguén ].

algún. pron. (f. algunha: pl. algúns,

algunhas). Un ou varios, sin saber-
mas ben cantos:
Algúns libros están no chan.
[O contrario é ningún].
alí. adv. Naquel lugar:
Alí, naque! monte, hai neve.

alimentar. v. Dar de comer:

A comida serve pra alimenta-la xente.

26
 alá
alimento. s.m. O que serve pra man-
ter:
O pan e as patacas son alimentos.

alma. s.f. A parte do home que non

morre; é a que nos fai pensar, querer
e sentir:
O home ten corpo e alma; a alma é a que
goberna.

almacén. s.m. (pi. almacéns). Lugar ~

onde se gardan moitas cousas antes ~._
de vendelas: ~
Meu pai ten un almacén ó lado da tenda.

almario. s.m. Moble pra garda-la rou-

pa. Tamén se lle chama roupeiro:
Na nosa casa hai tres almarios.

*almohada. s.f. En galego dise cabezal.

almorzar. v. Toma-la comida de pola

mañá. Tamén se di toma-la parva:
&·
,~_ga
Almorcei ás nove.

almorzo. s.m. A comida de pola ma-

ñá. Tamén se di parva:
O chocolate é o mellor almorzo.

aló. adv. Naque! lugar:

Aló hai un palleiro.

27
al o
aloumiñar. v. Pasa-laman pola cara a
unha persoa, ou polo pelo a un
animal pra que vexa que selle quere
ben:
O neno aloumiña ó can.

aloumiño. s.m. Dise que alguén nos

fai aloumiños cando nos pasa a man
pola cara ou polo pelo pra que ve-
xamos que nos quere ben:
Miña nai faime aloumiños.

alto. adx. Que é grande cara arriba:

Esta casa é alta.
[O contrario é baixo].

aJumar. v. Botar luz sobre unha cousa

pra ver:
AJuma pra aquí, que parece que hai unha
caixiña.

allo. s.m. Planta que dá un conxunto

de ceboliñas de sabor forte que se
usan pra guisar; tamén se Hes chama
así a estas ceboliñas:
Pélame dous dentes de allo.

amalló. s.m. (pl. amallós). Cordiña,

fío pra amarra-los zapatos:
Teño os amallós rotos.

amañar. v. Volver a poñer ben unha

cousa. Tamén se di compoñer:
O reloxeiro amañou o reló.
[O contrario é estragar].

28
 'f"'"''

ame
amañecer. v. Nace-lo día. Tamén se di
amencer:
N o inverno amañece tarde.

amargo. adx. Do sabor do café sm

azucre e das xestas:
Non me sabe o café amargo.

*amarillo. adx. En galego dise marelo.

amarrar. v. Atar algo ou a alguén pra

que non se mova:
Amarra ben o can.
amasar. v. Misturar con auga, fariña,
cemento ou outras causas:
Os panadeiros amasan o pan.

ambos. pron. Un e mailo outro; os

dous:
Viñeron ámba-las súas irmás.
ameixa 1 • s.f. Un marisco de cuncha:
Na ría da Arousa hai boas ameixas.

ameixa 2 • s.f. Froita de carabuña:

As ameixas gústanme mellor cás mazás.

ameixeira. s.f. Árbore que dá as amei-

xas:
Abalámo-la ameixeira pra colle-las amei-
xas.

amencer. v. Nace-lo día. Tamén se di (O}"JJ(ó)I!Jtl!lOOJ~

amañecer: >\~1/i/~~.
Ó amencer cantan os galos. -~

29
ame
ameneiro. s.m. Árbore que se a topa na
beira dos ríos e que dá boa madeira
pra zocos. Tamén se di amieiro:
Na nasa parroquia hai moitos ameneiros.
amigo. s.m. Persoa a quen se quere
ben:
Vou paseando co meu amigo.
[O contrario é enemigo].
amolar. v. Facer rabear a alguén; fa-
cerlle o que non quere:
Non me amoles, déixame durmir.
amolecer. v. Poñerse mol unha cousa:
O pan amolece no leite.

amolentar. v. Poñer mol unha cousa.

Tamén se pode decir abrandar:
Amolentei o pan no leite.

amontoar. v. Poñer algo nunha mo-

rea:
Te'n que amontoa-las caixas.
a'mora. s.f. Froito da silva:
Estes rapaces andan ás amoras coma os
melros.

amorodo. s.m. Froita coma unha ce-

reixa que nace dunhas herbas que
hai nos hortos e nalgúns campos:
Antes os pastores xuntaban os amorodos
enfiándoos na cana dunha herba.

amorriñarse. v. Poñerse triste:

O inverno amorriña á xente.

30
 iT"IT''''

ane
amosar. v. Poñer algo á vista:
Amósalle unha tea nova.
[O contrario é esconder].
anaco ..s.m. Parte pequena de algo:
Dáme un anaco de pan.

ancho. l. adx. Que mide moito de lado

a lado:
A cara do Tino é ancha.
[O contrario é estreito].
2. s.m. Medida tomada de lado a
lado:
Este camiño ten tres metros de ancho.
andacio. s.m. Dise dunha enfermeda-
de pouco grave cando dá a moita
xente á vez:
A gripe e os catarros son un andacio que
vén tódolos anos.
andar. v. Moverse, ir; disecase sempre
cando un vai apé:
Non andes tan de presa.
anduriña. s.f. Paxaro pequeno, de co-
lor moura por riba e branca por
baixo; cando acaba o vran vaise a
outros países mais quentes:
1
As anduriñas veñen moitas Xuntas pola
primavera.
anel. s.m. (pl. aneis). Aro de metal pra
adorna-los dedos:
María leva un anel de prata e outro de
ouro.
o
31
ane
anexo. l. adx. Falando de comida,
vella, de mal sabor:
O polo está anexo.
[O contrario é fresco}:
2. s.m. Persoa moi pequena. Tamén
se lle chama enano:
Regaláronlle o conto de Brancaneves e os
sete anexos.
[O contrario é xigante].

angazo. s.m. Feramenta pra xuntar

herba, folla, etc.:
Préstame o angazo pra recolle-la palla.
anguía. s.f. Peixe de corpo parecido á
cobra:
As anguías van poñe-los ovos ó mar.
aniñar. v. Facer niños. Tamén se di
aniar:
Moitos paxaros aniñan nas árbores.
anicarse. v. Baixarse encollendo as
; pernas:
As galiñas anícanse no poleiro.

*anillo. s.m. En bo galego débese decir anel.

animal. s.m. (pl. animais). Ser vivo

que sente e se move por si mesmo:
O burro é un animal.
aniñar. v. Facer niños:
Moitos paxaros aniñan nas árbores.
Tamén se di aniar.

32
 apa
ano. s.m. Trescentos sesenta e cinco ¿](o)lj]@)
días fan un ano; empézase a contar ZJ2JIJ¿J
desde o 1 de xaneiro:
.Levo oito anos na vila; ¿A que ano esta-
mos?.

anoitecer. v. Facerse noite:

De inverno anoitece cedo.

anoitecida. s.f. O anoitecer, cando a-

noitece:
Á anoitecida hai que choe-lo gando.

anque. conx. Por mais que, aínda que:

Non quere xogar anque lle dea a pelota.

antes. adv. Que cadra nun tempo xa

pasado:
Xa mo dixo antes Sabela.
[O contrario é despois]. ftff¡
antigo. adx. Dise de algo que ten moi-

'
tos anos:
O reló da miña casa é moi antigo.

antonte. adv. Hai dous días:

Antonte foi xoves, hoxe é sábado.

año. s.m. Cría da ovella:

~ li¡l)'<

' .
Teño un año que aínda mama.

w
....
apadriñar. v. Ir de padriño:
Onte apadriñei un filio de miña irmá.

33
apa
apagar. v. Matar un lume ou unha luz:
Hai que apaga-las luces antes de durmir.
apalpar. v. l. Tocar coas mans:
Non apálpe-los figos.
2. As apalpadelas: Maneira de bus-
car unha cousa ás escuras:
Andei tras do libro ás apalpadelas astra
que o atopei.

apandar. v. Leva-la peor parte nun

xogo:
Tócalle apandar a Xosé.

apandas. s.f. Xogo de nenos no que un

se agacha e outro brinca por riba:
Onte xogamos ás apandas.
apañar. v. Recoller algo:
O neno apaña as fabas do chan.
aparato. s.m. O radio, o teléfono, o
televisor, a neveira, a estufa son
aparatos:
O radio é un aparato que ás veces di cousas
que non son verdade.
apare~lar. v. Poñe-los aparellos ós ani-
mais:
Vou aparella-lo cabalo.
aparello. s.m. l. O que se lles pon ó
lombo ó cabalo, ó burro e a outros
animais pra leva-la carga:
O pai de Andresiño mercou un aparello
novo prá besta.
2. Utensilio de pesca:
A rede é un aparello.

34
 agu
apartar. v. Mover unha cousa dun
sitio e poñela noutro:
Apartaron o carro do camiño.

apoio. s.m. Sitio ou cousa a onde un se

achega pra non caír.
Serviulle de apoio a parede.

aprender. v. l. Estudiar unha cousa

astra entendela ou saber facela:
Manuel aprende as provincias galegas.
2. Ensinar:
O mestre apréndenos xeografía.

apreta. s.f. Aloumiño que se fai ro-

deando cos brazos a unha persoa.
Tamén se di abrazo:
Déronse unha forte apreta.

apretar. v. Xuntar con moita forza;

pódese apretar coas mans, cos bra-
zos, cunha corda; tamén se poden
apretar unhas cousas contra o u tras:
Apretou o timbre pra chamar á porta.

aproveitar. v. Sacarlle proveito a algo:

Aproveitou ben o caldo que había na pota.

apuntar. v. Escribir unha cousa pra

non esquencela:
N o caderno apuntei no mes de flores.

aquel. pron. (f. aqueJa, n. aquilo, pl.

aqueJes, aqueJas): O que está alá:
Aquel é o meu irmán.

35
 'fTITITI!ll'

agu
aquí. adv. Neste sitio:
As formigas xa están aquí.

arado. s.m. Instrumento tirado por un

tractor ou por animais; serve pra
facer regos nas leiras:
Antón ten un arado de ferro.
aramio. s. m. Fío de ferro:
Rompeu un aramio dos da luz e quedamos ás
escuras.

araña. s.f. Animal pequeno que fai

unha tea pra cazar moscas, mosqui-
tos, etc.:
A araña teceu unha tea pra cazar moscas.

árbore. s.f. Pranta grande, composta

de raíz, toro e ponlas:
Os piñeiros e as maceiras son árbores.

arco. s.m. l. Parte de curva:

A metade dun aro é un arco.
2. Arco da vella: o que aparece no
ceo cando chove e quenta o sol; ten
sete colores:
Vímo-lo arco da vella riba do río.

area. s.f. Anaco moi pequeno de pe-

dra; haina nas praias:
A area desta praia é moi fina.

argallar. v. Xogar, enredar:

Hai un tempo pra estudiar e outro pra
argallar.

36
 arr
argalleiro. adx. Que argalia moito.
Tamén se di enredoso:
Teño un irmán que é un argalleiro.
arma. s.f. Cousa que se usa pra defen-
derse ou pra atacar:
A escopeta é unha arma.

*armario. s.m. En bo galego debería decirse

almario ou roupeiro.

aro. s.m. Peza de ferro, ou doutra

cousa, en forma de 0:
Cun aro de madeira non se pode facer unha
o
roda prá bicicleta.

arrancar. v. Sacar algo que está chan-

tado. Tamén se di arrincar:
Ternos que arranca-las patacas.

arrandeadoiro. s.m. Instrumento no

que xogan os nenos arrandeándose.
fTDA
Tamén se di bambán:
No parque hai arrandeadoiros.

arrandearse. v. Moverse unha cousa

colgante dun lado a outro:
Gústame moito arrandearme. ~
arrastrar. v. Tirar dunha cousa que

~
está no chan:
A caixa pesaba moito e tiven que arrastra-
la.

arrecender. v. Ulir ben:

As rosas arrecenden.
4 .37
arr

arredor. adv. Rodeando algo:

A lúa anda arredor da Terra.

*arreglar. v. En bo galego dise amañar ou

compoñer.
arreo. adv. Moito e seguido:
Chovía arreo.
arriba. adv. Cara ó alto:
O gato subiu arriba.
[O contrario é abaixo].
arrincar. v. Sacar algo que está chan-
tado. Tamén se di arrancar:
Non se deben arrinca-las prantas.
arrolar. v. Move-lo berce pra que o
neno durma ou pare de chorar:
Xa vou farto de arrolar ó neno.
arroupar. v. Abrigar con roupa:
Arróupate ben que vai frío.
arroz. s.m. Grans brancos parecidos
ós do trigo:
As papas de arroz gústanme abondo, sá-
benme ben.
arte. s.f. A maneira de facer ben unha
cousa:
A pintura é a arte de pintar.
asa. s.f. Nas potas e outros recipientes
parecidos, a parte por onde se aga-
rran:
As asas son como as orellas das potas.

38
 as u
asar. v. Cociñar unha comida no for-
no ou nas brasas:
Fomos ó monte e asamos un polo.
ascensor. s.m. Aparato que hai nal-
gunhas casas pra subir e baixar dun
piso a outro:
O botón do ascensor está alto pra que o
neno non chegue.
asco. s.m. O que se sente cando algo
que vemos ou tocamos ou proba-
mos non nos gusta. Tamén se di
noxo:
Deume moito asco comer aquela carne.

asento. s.m. O que serve pra se sentar:

Cando un esta cansado, calquera asento lle
é bo.
así. adv. Deste xeito:
Faino así.
astra. prep. Úsase moito en frases co-
ma estas:
l. Esta estrada leva astra Lugo.
2. Decíalle a berros: "¡Astra a volta!".

asubiar. v. Dar asubíos:

Asubía coma un paxaro.

asubío. s.m. l. Sonido que se fai

botando aire polos beizos:
O pasares por onda a miña porta bótame
un asubío.
2. Instrumento pra asubiar:
Trouxéronme un asubío da feira.

39
 ata
atacar. v. Ir contra alguén pra facerlle
algún mal:
Os brancos atacaronós indios.
\
atallar. v. Ir polo camiño mais corto:
Xan atallou polo camiño da dereita.
atallo. s.m. O camiño mais corto entre
dous puntos:
Xan ha chegar antes ca Tino porque vai
polo atallo.
atar. v. Pasar unha corda, ou algo
semellante, arredor de algo pra que
non se desfaga ou fuxa:
Deixárono atado á silla.
atinar. v. Dar co sitio o u coa res posta
certa. Tamén se dí acertar:
Tiroulle unha pedra á botella e atinoulle.
atmósfera. s.f. Os gases que envolven
aTerra:
Hoxe está a atmósfera pesada.
'ittopar. v. Dar con algo do que non
sabiamos:
Atopou un peso no chan.
[O contrario é perder].
atrancar. v. l. Zarra-la porta cun pe-
cho de pau moi grande:
Atrancámo-la porta de casa pra que non
entren os bandidos.
2. Cortar un camiño ou a entrada
pra que non se poida pasar:
Atrancámo-lo camiño pra que non pase
ninguén.

40
 axó
atreverse. v. Non ter medo a facer
unha causa. Tamén se di ousar:
Non te atrevas a tocarme.
autobús. s.m. (pl. autobuses). Coche
moi grande con moitos asentos:
O autobús serve pra leva-la xente dun sitio
a outro. Debería haber mais autobuses e
menos coches pequenos.
ave. s.f. Animal que ten ás, voa e pon
ovos:
As galiñas, os patos e os paxaros son aves.

avelaíña. s.f. Volvoreta pequena que

voa arredor das luces:
Mañá irnos ter carta porque anda unha
avelaíña arredor da lámpada.
avión. s.m. (pl. avións). Vehículo que
voa:
N un ca viaxei no avión.

axeitar. v. Poñer ben algo, poñelo no

seu sitio:
Axéitame a chaqueta.
axiña. adv. De seguida, logo:
Piño vai axiña onda súa nai cando ela o
chama.

axóuxere. s.m. Caixiña redonda de

metal, con dous buratos, que ten
unha boliña de ferro no medio e soa
cando se move:
Ternos un axóuxere pra lle poñer ó gato.

41
axu
axuda. s.f. O que se dá ou fai por
alguén pra quitarlle traballo:
A súa axuda valen de moito.

axudar. v. Dar axuda a alguén:

Se non lle axudan afoga.

azouta. s.f. Golpe que se dá no cu coa

man:
Ó Pepiño halle arde-lo cu coas azoutas.

azucre. s.m. Alimento que se quita da

remolacha e de certas canas, usado
pra poñer dóces as cousas:
Miña irmá toma o café con moito azucre.
azul. adx. (pl. azuis). Da color do ceo
sin nubes:
Teño un abrigo azul.

42
 bai

babeiro. s.m. Prenda que se lle pon

diante do peito ó neno pra que non
luxe a roupa:
Tiña un babeiro cun can pintado.
bacallau. s.m. Peixe de mar; pra con-
servalo, sálgase e deixase secar:
O bacallau hai que poñelo a remollar.
bacuriño. s.m. Porco de poucos días.
fu
Tamén se lle chama leitón:
Ternos tres bacuriños pra criar. ~
bágoa. s.f. Pinga que sae dos ollos
cando se chora ou se ri moito. Ta-
mén se di lágrima:
Baixábanlle as bágoas polas meixelas.
h<Jullb
bailar. v. Moverse seguindo unha mú-
sica:
Os mozos teñen gana de bailar.

baixar. v. Andar pra baixo:

Baixa as escaleiras dúas a dúas.
ro contrario é subir].
baixo. l. adx. De menos altura cá que
esperamos:
Xan é mais baixo ca Antón.
2. adv. Debaixo:
O libro está baixo da libreta.
[O contrario é riba].

43
bal

bala. s.f. O que tiran as pistolas e

outras armas:
Feriron un soldado cunha bala.

balanza. s.f. Instrumento que serve

pra pesar:
Pesei as mazás na balanza da tenda.

balcón. s.m. (pl. balcóns). Ventá aber-

ta desde o chan; ten baranda e ás
veces sae por fora da parede:
N o balcón da miña casa hai moitas flores.

balón. s.m. (pl. balóns). Pelota grande

pra xogar:
Pinchóuseno-lo balón e non podemos xo-
gar.

balor. s.m. Peliño branco ou verde

, que collen as cousas cando empezan
a poñerse podres:
O pan de moitos días colle balor.

--4- bambán. s.m. (pl. bambáns). Instru-

mento no que xogan os nenos a-
~~ rrandeándose. Tamén se di arran-
. deadoiro:
No patio da escola hai tres bambáns.

banco. s.m. l. Asento corrido de pe-

dra ou madeira pra varias persoas:
N o xardín hai moitos bancos.
2. Casa onde se gardan os cartos:
Ten moitos cartos no banco.

44
 bar
bandeira. s.f. Tea branca ou de colores
que representa a cada país:
A bandeira galega é azul e branca.

bandexa. s.f. Utensilio de fondo chan

pra servi-la mesa:
A bandexa serve pra leva-los pratos e cun-
eas á mesa.
bandido. s.m. Persoa que anda fuxida
e que rouba ou mata:
Os bandidos roubáronlle mil pesos ó cura
do meu lugar.

bañarse. v. Meterse na auga pra se

lavar ou nadar:
N o vran a xente báñase no mar.

baño. s. m. l. Cuarto onde un se baña:

O baño da miña casa ten unha ventá que dá
ó patio.
2. Recipiente pra se bañar:
N o baño da miña casa non se cabe deitado.
3. Acción de se bañar:
De vran vaise moito tomar baño á praia.

bar. s.m. Tenda onde se toman bebi-

das:
N o bar de Tino tomei unha laranxada.

baranda. s.f. Peza alargada de madei-

ra ou ferro que se pon nos balcóns,
nas portas, nas escaleiras, etc. pra
non caír:
A ponte tiña unha baranda de ferro.

45
bar
barato. adx. Que costa poucos cartos:
Eses caramelos son baratos.
[O contrario é caro].

barba. s.f. Pelo que medra na cara:

Ó papá pícanlle as barbas.

barbeiro. s.m. Home que corta o pelo

e a barba:
O barbeiro afiou a navalla.

barca. s.f. Barco pequeno:

Fomos dar un paseo na barca.

barco. s.m. Vehículo que leva persoas

ou cousas pola auga:
Os barcos paran nos portos.

barrer. v. Limpa-lo chan coa basoira:

Hai que barre-la casa tódolos días.

barriga. s.f. Parte do corpo onde están

as tripas:
Comín moito e dóeme a barriga.

barro. s.m. Masa que se fai con terra e

auga:
O barro úsase pra facer paredes e cuneas.
basoira. s.f. Pau cun ramallo na punta
que serve pra limpa-lo chan:
Colle a basoira e barre ben o cuarto.
bater. v. Dar golpes:
Alguén bate na porta; Batéulle no Jorobo cun
pau.

46
batizar. V. Darlle un nome a unha
persoa pola igrexa. Cando o crego
batiza un neno bótalle auga pola
cabeza e di unha oración:
m ben

<MJ

. · , .
.

O neno berrou moito cando o batizaron.

beber. v.Tomar un líquido:

Bebo cando teño sede.

bebida. s.f. Calquera líquido que se

pode beber:
N o vran tómanse bebidas frías.
becerro. s.m. Cuxo, cría de vaca. Ta-
mén se lle chama xato:
A vaca pariu un becerro mouro.

beira. s.f. Cabo ou lado dunha cousa:

Hai unha barca na beira do río; Se te pos
mesmo na beira do banco podes caír.
beizos. s.m. pl. Partes de afora da
boca. Tamén se Hes chama labios:
Caín de fuciños e teño os beizos inchados.

beligo. s.m. Marca que ternos no me-

dio da barriga. Tamén selle chama
ernbigo:
Mollouse astra o beligo.
ben. adv. l. Dunha maneira boa:
Maruxa dibuxa ben.
[O contrario é mal].
2. Moito.
O chocolate sábeme ben.
[O contrario é pouco].

47
ber
berce. s.m. Camiña onde dormen os
nenos:
Estiven arolando o neno no berce.

herrar. v. l. Falar alto:

Non berres tanto, fala baixo.
2. Falar moi enfadado con alguén.
Tamén se di rifar:
Meu pai berroume por chegar tarde.
berro. s.m. Voz moi forte:
Pégalle un berro pra que te oia.

berza. s.f. Planta que se cría nos hor-

tos; ten unhas follas moi anchas,
boas pró caldo. Tamén selle chama
couve:
As berzas son verdes.

besta. s.f. Cabalo ou egua:

A besta ten un poldro branco.
bicar. v. Dar bicos:
Maruxa pasa as horas bicando o seu neno.
bicicleta. s.f. Vehículo sin motor, de
dúas rodas, con pedais:
Caín da bicicleta.

bico. s.m. l. Punta, parte mais alta

dunha cousa:
No bico daquela árbore hai un niño.
2. Boca das aves. Tamén se chama
peteiro e pico:
Hai paxaros con bico dereito e con bico
torto.

48
 bo
3. Aloumiño cos beizos:
O neto dáballe bicos ó abó.
bicho. s.m. Animal. Chamamos bi-
chos case sempre ós animais peque-
niños dos que non sabémo-lo nome:
N o monte hai moitos bichos.

bidueira. s.f. Árbore que dá boa ma-

deira pra facer zocas: ,
A bidueira ten casca branca.
billa. s.f. Cano con chave pra abrir ou
pecha-la saída da auga ou do viño:
Xan estragou a billa de tanto andar a brin-
do e pechando nela.
billarda. s.f. Xogo de rapaces que se
fai tirando un pauciño con outro ¡¡¡
~~
mais grande:
Á saída da escoJa xogabamos á billarda.
birollo. adx. Que ten os ollos tortos:
Pepiño é birollo, nunca sei pra onde mira. @
bisabó. s.m. (f. bisaboa; pl. bisabós;
-
bisaboas). Pai do abó ou da aboa:
O noso bisabó ten noventa anos.
*blanco. adx. En bo galego dise branco.
*blando. adx. En bo galego dise mol ou bran-
111
.

do.
bo. adx. (f. boa; pl. bos; boas). Dise de
cousas, persoas ou accións que fan
ben:
Pasear é bo pra saúde.
[O contrario é malo].

49
boc

•~ boca. s.f. Parte do corpo por onde se

toman os alimentos:
A boca serve pra com~r.

bocadillo. s.m. Pan que leva dentro

chocolate, queixo, chourizo ou ou-
tra cousa:
Hoxe comín un bocadillo de chourizo.
bocado. s.m. O que se pode pasar pola

9 gorxa dunha vez:

María xa comeu un bocado.

el; bocha. s.f. Vixiga que nace na pel

cando un se queima ou se manca:
Mancoume un zoco e agora teño unha
bocha.

bodega. s.f. Sitio onde se garda o viño.

Tamén se di adega:
Baixa á bodega e trae un xerro de viño.

boi. s.m. (pl. bois). Macho da vaca.

Tamén se di touro:
Os bois serven pra traballar.

bola. s.f. Obxecto da forma dunha

pelota:
Os nenos xogan ás bolas.

/ bolígrafo. s.m. Pluma que escribe cun-

ha boliña que ten na punta:
O meu bolígrafo é de tinta azul.

50
 bor
bolo. s.m. Pan pequeno e redondo:
Nesta fornada cocín sete bolos.
bolsa. s.f. Anaco de tea, papel ou plás-
tico feito de maneira que serve pra
garda-las cousas:
Cando vou á escoJa levo unha bolsa coa
me renda.
bolso. s.m. Anaco de coiro ou plástico
feíto de maneira que as mulleres e os
homes poidan leva-las súas cousas:
Regaleille un bolso a miña nai.
bombeiro. s.m. Home que axuda a
mata-lo lume cando arde unha casa:
Os bombeiros teñen escadas pra subir ás
casas.
bombilla. s.f. Globo de cristal que
bota luz cando está aceso:
Rompeu a bombilla ó caír no chan a lám-
pada.

boneca. s.f. Xoguete que ten forma de

persoa. Tamén se di moneca:
Merquei unha boneca loira.
bonito. adx. Que dá gusto velo ou
sentilo:
As flores son bonitas.
[O contrario é feo].
borralla. s.f. O que queda despois de
queimar algo. Tamén se chama cin-
za:
Hai que )impa-la borralla do forno.

51
bor
borrar. v. Facer desaparecer unha cou-
sa escrita ou pintada:
A mestra borrou a pizarra.

bosque. s.m. Lugar onde hai moitas

árbores:
Preto da miña casa hai un bosque.

bota; s.f. Zapato alto prá auga:

Estas botas cóllenme auga.

botar. v. l. Poñer ou meter algo nun

sitio:
Bótalle leña ó lume.
2. Mandar pra fóra:
Botárono de alí.

bote. s.m. l. Barco pequeno de remos:

Fixemos unha excursión en bote polo río.
2. Especie de vaso de metal con
tapadeira pra gardar cousas:
Dáme un bote de pimentos.

botella. s.f. Especie de xerro alto e de

boca estreita pra gardar líquidos:
Pepiño mercou na tenda unha botella de
'
'
viño.

botica. s.f. Sitio onde venden as men-

Ml ciñas. Tamén se chama farmacia:

Miña nai foi mercar menciñas á botica.
botón. s.m. (pl. botóns). Pedaciño de
Q 'tfl
madeira, metal, etc. que se pon nos
vestidos pra zarralos:
Os botóns do meu abrigo son moi grandes.

52
 bri
branco. adx. Da color da neve:
O leite é branco.
[O contrario é negro ou mouro].

brando. adx. Dise do que perde doa-

damente a forma cando se apreta.
Tamén se di mol:
A manteiga é branda.
[O contrario é duro].
brasa. s.f. Carbón, leña ou outra ma-
teria acesa de todo:
Xa témo-las brasas pra asa-las sardiñas.
bravo. adx. Dise das plantas ou ani-
mais que son ou que parecen do
monte:
Na casa do veciño hai unha vaca brava.
10 contrario émanso].

brazo. s.m. Parte longa do corpo que

está antes da man. Ternos dous:
Moncho caíu dunha árbore e partiu un
brazo.
brétema. s.f. Nube baixa que non dei-
xa ver. Tamén se di nebra e néboa:
Con esta brétema non vexo un burro a tres
pasos.

brillar. v. Cando a luz bate nunha

cousa lisa coma un espello dise que
brilla:
Esta noite as estrelas brillan moito.
brillo. s.m. Luz que bota ou semella
botar unha cousa:
Limpa os zapatos astra que teñan brillo.

53
bri
brincar. v. Levanta-los pés do chan
con forza; dar brincos; xogar:
Os nenos están brincando.
broa. s.f. Pan de millo:
Na casa de Pepiño comen broa moitas
veces.

brosa. s.f. Ferramenta que serve pra

fender e labrar paus. Tamén se di
machado:
Colle a brosa que irnos partí-la leña.

bruar. v. Facer moito ruído:

O mar brúa cando vai mal tempo.

bufanda. s.f. Prenda que se pon arre-

dor do pescozo pra non coller frío:
Miña nai fíxome unha bufanda.
*buho. s.m. En galego chámase moucho.

bulir. v. Moverse moito:

O neno non deixa de bulir.
[O contrario é acougar].
bulto. s.m. l. Parte algo redonda dun-
~ ha superficie que sae un pouco pra
~ fóra:
Dei un golpe na cabeza e saíume un bulto.
2. Cousa algo redonda que non se ve
ben:
Había un bulto á beira do camiño que tiña
a figura dun morto.
buraco. s.m. Boca, entrada pequena
que teñen as superficies. Tamén se

54
 but

di burato e forado:
Hai un buraco no tellado.
burato. s.m. Boca, entrada pequena
que teñen as superficies. Tamén se
di buraco e forado:
Hai un burato na parede.
burro. s.m. l. Animal pra levar cargas;
é mais pequeno có cabalo:
O tío Farruco mercou un burro na feira.
2. Dise das persoas que non saben
nada:
Hai que estudiar ben pra non quedar de
burro.
buscar. v. Ir por alguén ou por algo:
Miña nai vai buscar leña ó monte.
butano. s.m. Gas que arde. Úsase nos
mecheiros, cociñas, estufas, etc.:
O butano ven en botellas grandes de ferro.

55
ca

ca. conx. Palabra que serve pr!l facer

comparacións:
Son mais alto ca ti.

cá. contracción de ca+ a (artigo):

A miña casa é mais alta' cá tú a.

cabalo. s.m. Animal que, despois de

amansado, se ten na casa pra levar
cargas:
¿Sabes de que color é o cabalo branco de
Santiago?.

cabana. s.f. Pequena casa feíta de ca-

nas e ponlas:
Fixen unha cabana no campo.

cabeceira. s.f. Parte da cama cara a

onde se deita a cabeza:
Á cabeceira da cama había un cuadro.

caber. v. Ter sitio:

Aquí caibo eu só.
GRAM. Pres.: caibo, cabes, cabe, etc.; Perf.:
couben, coubeches(s), coubo, coubemos
coubestes, couberon; Plusc.: coubera, cou-
beras, etc. Subx. 1: caiba, caibas, caiba,
etc.; Subx.II: coubese, coubeses, coubese,
etc.

56
 cae
cabeza. s.f. A parte do carpo onde
están os ollas, o nariz, a boca e as
orellas:
Na cabeza nace o pelo.

cabezal. s.m. (pl. cabezais). Tea chea

de lá ou esponxa en que se deita a
cabeza cando se está na cama:
O cabezal da miña cama está duro.

cabo. s.m. Fin, remate dunha causa:

Deu cabo da comida.

cabra. s.f. Animal manso, semellante

a unha ovella, e con cornos:
A cabra dá leite.
caca. s.f. Restos de comida que saen
da barriga:
o neno fixo caca no campo.

cachear. v. Buscar algo apalpando:

O policía cacheouno por ver se levaba
armas.
cacheira. s.f. Cabeza do parco. Tamén
se di cachola:
A cacheira do porco cómese polo Antroi-
do.

cachelos. s.m.pl. Patacas cocidas:

O peixe con cachelos sábeme moito.

cacho. s.m. Anaco dalgunha causa:

Dáme un cacho de pan.

57
cae
cachola. s.f. Cabeza do porco. Tamén
se di cacheira:
A cachola cómese polo Antroido.
cada. adx. Todo, un por un:
Cada un ten unha mazá.
cadanseu. pron. Cada un o seu:
Os irmáns teñen cadanseu abrigo.

cadea. s.f. l. Conxunto de ariños me-

tálicos empatados un no outro:
Levaba unha cadea de ouro.
2. Edificio onde están pechados os
que fixeron algún mal pra cumpri-
ren un castigo. Tamén se chama
cárcere:
Meteron ós bandidos na cadea.
cadela. s.f. Femia do can:
A cadela ten dous cadeliños.

cadeJo. s.m. Can noviño ou pequeno:

Os cadelos non cansan de mamar.
caderno. s.m. Conxunto de follas sin
escribir e cosidas. Dise tamén libre-
ta:
Pintei un ha moneca no caderno de dibuxo:
cadrado. adx. Que ten os catro lados
D iguais:
A mesa é cadrada.

cadrar. v. Ter lugar; ter un sitio axei-

tado:
A miña casa cadra á dereita segundo se vai.

58
 cal
*cadro. s.m. En bo galego debía ser cuadro.

café. s.m. (pl. cafés). Grans dunha

planta que despois de moídos e fer-
vidos dan unha bebida moura e a-
marga; tamén se lle chama así a esta
bebida e ós sitios onde se pode ir
tomar:
Despois de comer, case sempre vou tomar
un café a un bar.
caír. v. Bater no chan ó perde-lo apoio
ou ó non terse no seu sitio:
O vaso caíu da mesa.
GRAM.: Pres.: caio, caes, cae, caímos, caídes,
caen. lmperf.: caía, caías, caía, calamos,
caiades, caían. Perf.: caín, caiche(s), caíu,
caímos, caístes, caíron. Subx. 1.: caia, ca-
ías, caia, caíamos, caiades, caian. Subx. Il.:
caíse, caíses, etc.
caixa. s.f. Recipiente de madeira, car-
tón, etc., que ten case sempre seis
caras e serve pra gardar cousas:
Teño unha caixa de lápices.

calar. v. Deixar de falar:

Calou cando llo dixo o mestre.

calcetín. s.m. (pl. calcetíns). Prenda de

abrigo que se calza nos pés antes de
poñe-los zapatos:
N o inverno, miña nai pon me calcetíns de
lá.
59
 '''l'!ffljf!liililiiillftfff

cal
caldeiro. s.m. Recipiente que serve pra
saca-la auga do pozo, ir por ela á
fonte, ou quentar auga:
Levaba un caldeiro cheo de auga.

caldo. s.m. Comida que se fai con

patacas, verdura, auga, fabas e car-
ne de porco:
Xa teño todo pra face-lo caldo.

*calentar. v. En galego dise quentar.

calor. s.f. O que se sen te estando ó sol

ou á beira do lume:
Aquí vai moita calor.
[O contrario é frío]..
calquera. pron. ind. U nha persoa o u
cousa sin que importe cal:
Calquera dos dous é feo; Vou calquera día
des tes.

calza~. v. Vestir nos pés:

Calzou os zapatos novos pra ir á festa.

*calle. s.f. En galego dise rúa.

cama. s.f. Moble onde se dorme:
Me u irmán e mais e u d urmimos nun cuarto
con dúas camas.

cambiar. v. l. Dar unha cousa por

• outra:
¿Cámbiasme o meu lápiz polo teu?.
2. Mudar de sitio ou doutra cousa:
Cambieime onte de casa; Cambiamos de
tren ó chegarmos á estación.

60
 ca m
camelo. s.m. Animal do xeito dun ~·
cabalo que ten dous bultos no espi-
ñazo:
O camelo ten pouca sede.

camiñar. v. Moverse a pé:

Hai que camiñar moito pra chegar á escola.

camiño. s.m. Lugar por onde se vai

dun sitio a outro:
O camiño pasa entre as dúas árbores.

camión. s.m. (pl. camións). Coche

grande pra levar cargas:
Este camión leva palla.

camisa. s.f. Peza de vestir que cobre a

parte superior do corpo, por riba da
lfl)
camiseta:
Camisa que moito se lava, logo se acaba.

camiseta. s.f. Peza de abrigo que cobre

a parte superior do corpo:
(j
No inverno levo unha camiseta debaixo da
camisa.

campá. s.f. (pl. campá~). Instrumento

grande de metal que hai nas igrexas
pra chama-la xente:
A campá tocaba moi ben.

campo. s.m. Lugar onde medra a her-

ba e o u tras plantas sin labrar antes a
terra:
A leira estaba a campo.

61
can
can . .s.m. (pi. cans). Animal que ladra
~ e serve pra garda-la casa ou pra
~B....
cazar:
Os cans son amigos da xente.

cana. s.f. Planta con pouco miolo que

usan os pescadores pra pescar:
Tamén o centeo e o millo teñen cana.
cancela. s.f. Especie de porta que se
pon nos muros:
Á entrada da leira había unha cancela.

canda. prep. ó mesmo tempo ca:

Cheguei canda ti.
cando. conx. N o momento en que:
Cando ti vés, eu marcho.
cano. s.m. Tubo por onde pasa un
líquido:
Un cano cheo de auga.
cansar. v. Perde-la forza cando se fai
algunha cousa:
Cansei moito porque vin a correr.
cantar. v. Darlle son a unha cántiga:
Os nenos cantaban a «Rianxeira».

canteiro. s.m. O home que traballa a

pedra:
O pai de Manoliño é canteiro.
cantidade. s.f. O moito ou o pouco
dunha cousa é unha cantidade:
Había unha gran cantidade de peixes na-
que! río.

62
 car
cántiga. s.f. Versos con música:
Sei moitas cántigas da nosa terra.

canto. s.m. O que se fai ó cantar:

Hai paxaros que teñen o canto ledo.
*caña. s.f. En galego dise cana.
capela. s.f. Igrexa pequena:
Preto do meu lugar hai un ha capela de San
Roque.
cara. s.f. l. Parte do corpo onde té-
mo-los ollos, o nariz e a boca:
A cada lado da cara témo-las orellas.
2. Cada un dos lados dunha cousa:
Esta táboa ten moitos nós por esta cara.
3. cara a: camiño de; en dirección a:
Tropecei no camiño un can que viña la-
drando cara a min.

carabuña. s.f. Óso que teñen algunhas ~

froitas, como o péxego ou a cereixa. "A
T amén se lle di gouña: "'
Non cóma-las carabuñas.

caracol. s.m. (pl. caracois). Bicho que ~

anda arrastrándose, que ten cornos
e que s'e esconde dentro dunha cun-
cha. Tamén se lle chama cosco:
O caracol saca os cornos pra ir apalpando
o camiño.

caramelo. s.rn. Lambetada feita de a-

zucre derreitido:
Os caramelos de menta son bos pró cata-
rro.

. 63
car
carballeira. s.f. lugar onde hai carba-
llos:
A carballeira está sin folla.

carballo. s.m. Árbore que dá landras e

ten unha madeira boa pra facer ca-
rros:
A pega fixo un niño no carballo.
carbón. s.m. Anaco de madeira quei-
mada. Tamén pode ser unha pedra
de color negra, sacada da terra, que
se q ueima nas cociñas:
Bótalle carbón ó lume.

cárcere. s.m. Edificio ondeos que fixe-

ron algún mal están presos pra se-
ren castigados:
Os que rouban van ó cárcere.

*caricia. s.f. En bo galego dise aloumiño.

cariño. s.m. Sentimento que ternos

cando lle queremos ben a alguén:
Meus país criáronme con moito cariño.
carne. s.f. Parte mol do corpo; a dal-
gúns animais cómese:
A carne da galiña é branca.

carneiro. s.m. Macho da ovella:

N a casa de Pepe teñen m o itas ovellas e
carneiros; Un carneiro foise contra o can.
caro. adx. Que costa moito:
As bicicletas son moi caras.
[O contrario é barato].

64·
 car
carpinteiro. s.m. Home que fai mo-
bles, portas e outras cousas de ma-
deira:
O carpinteiro fíxonos unha porta prá nosa
casa.

carreira. s.f. Acción de ir correndo:

Xogamos ás carreiras de sacos.

carreiro. s.m. Camiño estreito:

Este carreiro vai dar á miña casa.
*carretera. s.f. En galego debía decirse estra-
da.

carretilla. s.f. Carriño que se leva coas

mans. Tamén se di carretillo:
O albañil leva a carretilla chea de ladrillos.
*carrillo. s.m. En bo galego dise fazulas.

carrizo. s.m. Paxaro pequeno de color •

escura que fai un niño en forma de ·.
bola cun burato pequeno pra en-
trar:
Atopamos un niño de carrizo.
carro. s.m. Vehículo tirado por vacas
ou cabalos:
O carro de vacas ten dúas rodas.

carta. s.f. Escrito que se manda por

correo pra dar unha noticia:
O Antón escribiulle unha carta a seu tío.

65
car
carteira. s.f. Bolsa de coiro ou mate-
rial semellante na que se gardan
cartos, libros, etc.:
Aurora garda os libros nunha carteira moi
grl;lnde.

carteiro. s.m. Home que reparte o co-

rreo:
O carteiro trouxo unha carta de·Mercedes.
cartón. s.m. (pl. cartóns). Papel gordo
e duro:
Hai caixas que son de cartón.

cartos. s.m. pl. Anaco de papel ou

metal que ten ou se lle dá certo
valor:
Cos cartos mércanse as causas.

:1 casa. s.f. Construcción onde vive a

xente:
A casa ten a porta pechada.

~
casar. v. Irse un home e unha muller a
unha casa pra viviren xuntos:
Pedro e María casaron; agora Pedro é o
home de María e María a muller de Pedro.

~
casca. s.f. A parte de fóra do ovo, da
castaña ou do toro das árbores:
A casca da xesta é boa prás cortaduras.
*cascabel. s.m. En galego dise axóuxere.
case. adv. Que falta pouco:
Nesta fonte case non hai auga.

66
 cat
castaña. s.f. Froito seco con casca que
nace dentro dun ourizo:
O outono é o tempo de asa-las castañas.
castelán. (f. castelá; pl. casteláns, cas-
telás).
l. s.m. Fala de Castela:
En Toledo fálase castelán.
2. adx. De Castela:
Meu pai ten un burro castelán.
castelo. s.m. Casa moi grande que
noutro tempo servía pra defenderse
cando había guerra:
O príncipe vive nun castelo.
castigar. v. Poñer un castigo:
Castigouno a non saír pola tarde.
[O contrario é premiar].
castigo. s.m. Pena que se lle pon a
alguén por facer unha cousa mala:
Déronlle de casti:o o copia-la lección. ~-
castiñeiro. s.m. Arbore que dá as cas- \v-

tañas:
A madeira de castiñeiro é moi boa. .

catar~o. s.m. Enfer~edade que dá con_ ~-···"~·

-~
m01ta tose e m01tos mocos: c&t~rrett-rA.
Ten tal catarro que parece que anda cho- , )i
rando todo o día.

cativo. l. s.m. N e n o : _$!

Os cativos xogan ó balón.
.~j~-º-~
"jjf;j__ _
2.adx. Malo: ~
O coche, aínda que grande, era ben cativo. ·~
[O contrario é bo].

67
cat
catro. adx. num. Número que está
entre o tres e o cinco:
O gato ten catro patas.
cavar. v. Sachar en terra dura cunha
eixada ou outra ferramenta:
A Antoña foi cavar a leira.
cazador. s.m. Home que caza animais:
Os cazadores levan a escopeta ó lombo.

cazar. v. Cachea-lo monte en busca de

animais pra matalos ou collelos:
Non se deben cazar animaliños.
cazola. s.f. Recipiente de cociña que
serve pra facer guisos:
Ten coidado, non párta-la cazola que é de
barro.
cea. s.f. A comida da noite:
A cea de onte non me gustou.
cear. v. Come-la comida da noite:
N ós ceamos ás dez.
cebola. s.f. Planta de horta que ten
como unha cabeza metida na terra;
esta cabeza cómese, pro crúa ten un
sabor moi forte:
A cebola fai chora-los ollos.
cedo. adv. Antes da hora esperada.
Dise moito das horas cerquiña do
amencer:
Erguémonos moi cedo o día da festa; Aque-
la noite fun cedo prá cama.

68
 cer
cego. l. s.m. O que non ve:
Xulia sempre axuda ós cegos a pasa-la rúa.
2. adx.: Que non ve:
A vaca está cega dun olio.

ceibar. v. Deixar libre:

Xulio ceibou os globos no aire.
[O contrario é atar, prender].

cemento. s.m. Polvo que se saca mo-

endo unha clase de pedras. Cando
se mistura con auga fai unha masa
que pega moi ben as pedras e os
ladrillos:
Con cemento e ferro pódense facer casas de
mais de cen pisos.

cen. adx. num. Dez veces dez:

A madriña deume cen pesetas.

*cena, cenar. En galego di se cea, cear.

centeo. s.m. Planta semellante ó trigo,

de gran mars miúdo e que tamén se
usa pra facer pan:
A fariña de centeo é mais escura cá de trigo.

ceo. s.m. Onde ·están o sol, a lúa e as

estrelas:
Ás veces xa saíu o sol e aínda se ve a lúa no
ceo.

cera. s.f. Materia mol e marela que

producen as abellas; derrétese coa
calor:
As velas son de cera.

69
 cer
cerca. adv. Ó lado. Tamén se di preto:
O vaso e maila flor están cerca un do outro.
[O contrario é lonxe]..
cerdeira. s.f. Árbore que dá as cerei-
xas:
A cerdeira está chea de cereixas.

cereixa. s.f. Froita pequena e verme~

lla, de carabuña:
Non é bon come-las carabuñas das cerei-
xas.
*cerilla. s.f. En galego chámase misto.
cero. adx. num. Nada:
Puxéronlle un cero en matemáticas.
cerrar. v. Poñer unha porta, muro ou
tapa de xeito que non se poida en-
trar nin saír. Tamén se di zarrar:
Ó saíres cerra a porta.
[O contrario é abrir].
certo. adx. Seguro, verdadeiro:
· ¿É certo que aquel niño ten catro ovos? É

cesto. s.m. Instrumento tecido con va-

riñas delgadas; serve pra levar cou-
sas:
Miña nai trae un cesto cheo de ovos cando
ven da feira.
cidade. s.f. Lugar grande fóra do cam-
po onde hai moitos edificios e vive
moita xente:
Vigo é a cidade mais grande de Galicia.
*cielo. s.m. En galego dise ceo.

70
 eir
O·.l',_,\.,.\, \ \ t
cima. s.f. A parte mais alta dunha
cousa:
Na cima do monte había unha pena moi
grande.
LO contrario é fondo].

~
cinco. adx. num. Número que está
entre o catro e o seis:
A roan ten cinco dedos.

cincuenta. adx. num. Cinco veces dez:

Cincuenta é a metade de cen. @@)
cine. s.m. Sitio onde tmos pra ver
unha película:
Mañá irei ó cine.

cinto. s.m. Tira de coiro ou de tea que

ii
~
se pon na cintura riba das saias e
dos pantalóns:
Vou mercar un cinto pró pantalón.

~
cintura. s.f. Parte do corpo á altura do
embigo:
Ten moita cintura e non lle chega o cinto.

~
cinza. s. f. Polvo que queda despois de
queimar algo. Tamén se chama bo-
rralla:
Hai que limpa-la cinza do forno.

circo. s.m. Sitio onde trabaBan os pa-

llasos:
Meu tío levoume ó circo.
*ciudá o u *ciudade. En bo galego dise cidade.

71
ela
. clara. s.f. Parte clara do ovo:
Miña naí fixo un dóce con xemas e claras
de ovo.
claro. adx. l. Aquilo que a vista pode
atravesar facilmente:
Hoxe está un día moi claro.
2. O que é doado de entender:
O mestre falounos moi claro.
clase. s.f. l. Un conxunto de persoas,
animais, plantas ou cousas que te-
ñen algo parecido:
A «pinta» é un ha clase de vaca moi leiteíra.
2. Lugar onde se dan as leccións:
É hora de entrarmos na clase.
3. Lección:
Hoxe ternos clase de xeografía.
cobo. s.m. Casa das abellas; tamén se
·chama trobo:
Había moito mel no cobo.

~obra.s.f. Animal de corpo longo e sin

patas que se arrastra pola terra:
Algunhas cobras son veleñosas.

cocer. v. Poñer unha comida crúa á

calor pra que se poida comer:
Hai que coce-lo caldo.
cociña. s.f. Sitio da casa onde se fai de
comer:
A aboa está sempre na cociña.
cociñar. v. Prepara-la comida:
Túa nai cociña ben.

72
 coi

cociñeiro. s.m. O que fai a comida:

O cociñeiro fixo un bo guiso.
coco. s.m. Bicho pequeno, longo, case
sempre brando e de color branca
que ten o corpo formado de aneis e
non ten patas. Tamén se chama ver-
me e ronco:
O vagalume é un coco que aluma de noite.

coche. s.m. Vehículo de motor con

catro rodas:
O coche serve pra levar xente.

cochosa. s.f. Paxaro que parece que ~

asubía cando canta. O macho é to-
do mouro e a femia de color escura.
Tamén se chama melro:
Atopei un niño de cochosas.
codia. s.f. A parte dura do pan:
Gústalle mais a codia có miolo.

coello. s.m. Animal pequeno, roedor,

que se caza no monte ou se ten na
casa; a súa carne serve pra comer:
Os coellos comeron tódalas couves.
*cohete. s.m. En galego dise foguete.

coidar. v. l.Procurar que non lle pase~

mal ningún a alguén ou a algo; ta-
mén que non faga mal: ·
Coida do gando que non escape.
2. Ter por certa unha cousa:
Coido que xa chegou.

73
coi
coiro. s.m. Pel dos animais:
Do coiro fanse zapatos, bolsos, etc.

coitelo. s.m. Instrumento pra cortar

carne, pan e outras cousas:
Os coitelos teñen folla e mango.

cola 1• s.f. Ringleira de xente que agar-

da:
Fixemos cola pra entrar no cine.

~ cola2. s.f. Líquido que serve pra pegar:

~ Peguei con cola as tapas do libro.

colar. s.m. A parte dos vestidos que

vai ó redor do colo:
Non me gusta andar co colar da camisa
abotoado.
colchón. s.m. (pl. colchóns). Tea chea
de lá ou algo mol, que se pon na
cama pra nos deitar por riba:
A miña cama ten un colchón moliño.
colgar. v. Deixar en alto unha cousa
que se prende noutra:
Colga o sombreiro no seu sitio.

colo. s.m. l. Parte estreita por ondea

cabeza se xunta co corpo:
A parte de atrás do colo chámase pescozo;
a de diante gorxa.
2. Parte do corpo onde as persoas
sentan ou arrolan ós nenos:
Non hai colo como o da nai.

74
 com
colocar. v. Poñer unha cousa ben pos-
ta no seu sitio:
Coloca ben os libros na mesa.

color. s.f. Maneira en que se ven as

cousas cando Hes dá a luz. As colo-
res son: branca, vermella, laranxa,
marela, verde, azul, violeta, ... :
A neve é de color branca.

*columpio. En galego dise arrandeadoiro ou

bambán.
colleita. s.f. Cantidade de trigo, millo,
centeo, patacas, etc. que se colle
cada ano:
Houbo unha boa colleita de millo.

coller. v. l. Agarrar algo coas mans:

A nena colle unha mazá.
2. Poder meterse nun lugar:
A mesa colle no cuarto.
3. Torcer:
· O chegarmos ó cruce collemos á dereita.
coma. Conxunción que xunta dúas
cousas que comparamos:
Son tan grande eu coma ti.

comedor. s.m. Cuarto onde se come:

O día da festa enchémo-lo comedor de
xente.

comer. v. Tornar comida.

Comemos pra vivir e tamén porque nos
gusta.

75
com
comezar. v. Poñerse a facer unha cou-
sa. Tamén se di empezar e encame-
zar:
Mañá comezaremos a sacha-lo millo.
comida. s.f. Cousas como carne, ovos,
etc. que tomamos pra nos alimen-
tar:
O xantar é a comida principal.

comigo. pron. Ver eu.

como. adv. De que maneira:

Díxome como ata-la caixa.

compañeiro. s.m. Persoa que xoga,

traballa, estudia, etc. con outra:
Teño un bo compañeiro de clase.

compoñer. v. Xuntar algunhas cousas

colocándoas nun certo orde:
Vai ser malo de compoñe-lo reló, pois
andan as pezas todas revoltas.
comprar. v. Facerse con algo pagán-
doo con cartos. Tamén se di mercar:
Comprei un machado pra corta-la leña.
con. prep. Ú sase moito en frases coma
estas:
l. Vive cos (= con os) seus tíos.
2. Fixémolo cun (= con un) coitelo.
3. Traballa con coidado.
4. O neno vai coa (= con a) nena.

cónchega. s.f. Casca dura que cobre o

corpo dalgúns animais como a a-

76
 \ con
meixa, o mexillón, etc. Tamén selle
chama cuncha: '
Pepiño toca moi ben as cónchegas.
condutor. s.m. O que leva un coche ou
un tractor e vai gardando que non
se bote fóra do camiño:
Os condutores teñen que ter tino de non
chocar.

*conexo. s.m. En bo galego dise coello.

confianza. Decimos que ternos con-
fianza en alguén cando fai o que
esperamos:
Tiña moita confianza no médico.

connosco. pron. Ver eu:

¿Vides xogar connosco?

conquistar. v. Gañar nunha guerra un

país ou unha terra:
Os suevos conquistaron Galicia polo ano
409.

consello. s.m. O que selle di a alguén

polo seu ben:
O pai dálle consellos ó filio.

constrpción. s.f. Obra que se fai con

madeira, ladrillos, ferro, pedra, etc:
Esta casa é unha construción de pedra.
conta. s.f. l. Sumar, restar, multipli- !.
+'2..
6
-2.

car e dividir son contas: 3 4

5x2 :10 8:2=4
Todos fan cantas de sumar.
2. Darse de conta. Entender algo
77
con
. /
1
que un pouco crntes non pensaba-
mos ou non e~tendiamos:
Ó iren abrí-la porta danse de conta de que
lles faltaba a chave.
contar. v. l. Deci-lo que pasou:
Rosa contounos como atopou o coello.
2. Botar conta do número de cou-
sas que hai nun conxunto:
Toniño conta polos dedos.
contento. adx. Alegre por algo:
Os nenos están moi contentos cando xo-
gan.
contestar. v. Decir algo a unha pre-
gunta ou a unha chamada. Tamén
se dí responder: '
Preguntoulle se ía. ó cine e contestoulle
que non.
contigo. pron. Ver ti.
conto. s.m. Historia inventada que
se di pra entreter a alguén:
Miña irmá leme contos moi bonitos.
contra. prep. Ú sase moito en frases
como estas:
l. ¿Estás con nós ou contra nós?.
2. Atnca está contra o Sur.
3. Chegaremos contra a noite.
4. Os de raías xogan contra os outros.
con+ a contracción. s.f. (pl. contraccións).
y Facer de c;lúas palabras unha:
coa Coa é a contracción de con mais a
conversa. s.f. O que se fai cando un-
ha ou mais persoas falan entre elas:
Estiven de conversa con teu irmán.

78
 \ \
cor
convertirse. v. Ca\~biarse unha cou-
sa noutra. Tamén se di volverse:
A neve cando se deirete convírtese en au-
ga.

convidar. v. Levar a alguén a comer,

a beber, etc:
Convidoume a un vaso de viño.

convosco. pron. Ver ti.

conxugar. v. Poñer un verbo nas "{ei\0
tes
súas distintas formas: ten.
ta.m..os
tQ.k~
Conxúgame o verbo ter. to.ño.ll

conxunto. s.m. Unha cantidade de

persoas, ou de animais ou de cou-
sas fan un conxunto:
No xardín había un conxunto de pombi-
ñas.

coñecer. v. Saber quen é unha per-

soa ou o que é unha cousa:
Coñecino pola faJa.
copa. s.f. Vaso con pé:
Esta é unha copa de viño. 2
~
copiar. v. Facer unha cousa igual a
outra que ternos diante:
Copiou un dibuxo do libro.

corazón. s.m. (pl. corazóns).Parte do

corpo que fai move-lo sangue po-
lo corpo:
Choraban que partían o corazón.
(í~
79
cor
/
1
corbata. s.f. Cinta¡tecida que se pon
ó pescozo arreqor do colar da ca-
misa:
Meu pai mercou unha corbata de raias.

corda. s.f. l. Conxunto de fíos tor-

cidos que serve pra atar:
Atou o feixe cunha corda.
2. Xogo:
Saltar á corda.

corenta. adx. nurn. Catro veces dez:

Meu pai ten corenta anos.

corno. s.rn. Cada un dos ósos que

teñen algúns anirnais na testa, co-
rno o touro, a vaca, etc.:
Os carneiros teñen os cornos moi tortos.

corpo. s.m. O conxunto de partes que

forman unha persoa, animal ou
cousa:
_Os brazos, as pernas e a cabeza son par-
tes do corpo.

corredoira. s.f. Camiño de carro:

Na corredoira hai moita lama.

corredor. s.m. Nas casas de agora,

espacio largo e estreito que leva
desde a porta de entrada cada un
dos cuartos:
N o corredor da miña casa hai moitas por-
tas.

80
 \ \
corrente. s.f. l. Mpvemento da auga
cor

ou do aire: ·
Se andas nas correntes vas coller un ca-
tarro.
2. Corrente eléctrica. Electricidade
levada por aramios:
En Galicia prodúcese moita corrente eléc-
trica.

correo. s.m. Conxunto de cartas, re-

vistas, etc., que reparte o carteiro:
Hoxe non tivemos correo.

correr. v. Andar de presa:

Van a correr pra veren de mata-lo lume.

cortadura. s.f. Ferida feita cun ins-

trumento cortante:
Fixo unha cortadura na man ó pela-las
patacas.

cortar. v. Partir unha causa cunha

ferramenta de fío:
Miña nai cortou o pastel en catro partes.

corte. s.f. Sitio ande dormen os ani-

mais:
A corte das vacas está chea de esterco.

corto. adx. Menos longo có normal.

Tamén se di curto:
Ten as pernas cortas.
[O contrario é largo ou longo].

81
cor
corvo. s.m. Paxaro grande de color
negra e de canto feo:
Os corvos fan «cuaa, cuaa)).
*cosecha. s.f. En galego dise colleita.
coser. v. Xuntar dúas cousas pasan-
do por entre elas unha agulla con
fío:
Pódese coser á man ou á máquina.
costa. s.f. l. Beira do mar: ~r¡.-,s}t/JCY.
Os faros están na costa.
2. Terreo que hai que subir ou bai-
xar:
Aquel monte ten moita costa.
costar. v. l. Ter un precio:
Este reló costa mil pesetas.
2. Facerse difícil:
A Pepiño cóstalle moito estudia-las ma-
temáticas.
costela. s.f. Cada un dos ósos que
van do lombo ó peito:
As costelas de porco saben ben.
costo. adx. Que ten moita costa:
Esta escaleira é moi costa.
[O contrario é chan].
costume. s.m. Acción que se vén re-
petindo desde moito tempo astra
facerse propia dunha persoa, ani-
mal ou grupo de persoas ou ani-
mais:
Fumar é un mal costume.

82
 ere

cousa. s.f. O que hai ó redor noso e ~~-·

.·.· .
non é nin animal nin planta. Ta- _
mén o que podemos pensar:
Trouxéronme moitas cousas os Reis; A-
garda que che digo unha cousa.

couve. s.f. Planta de horta que bota ~~-..

unhas follas anchas e verdes; ser-
ve pra face-lo caldo ou dar ó gan-
do. Tamén se chama berza:
As couves daquela horta teñen mais dun
metro.
cova. s.f. Burato grande nunha pena

•
ou na terra:
A raposa meteuse nunha cova.

cóxegas. s.f. pl. O que se sente can- -·tiA¡;;\

do lle andan a un debaixo dos bra- \,.
zos ou na planta dos pés: ' ..
Fíxome tantas cóxegas que morría coa
risa.

~
coxo. adx. Dise do que lle falta un-
ha perna ou a ten mala e non po-
de andar ben: 1>&<-,ffARr~
Manuel está coxo da perna dereita.
cravo. s.m. Peza de ferro con punta
e cabeza pra espetar nunha cousa:
ó chantar un cravo na parede batín co
martelo nun dedo.

crego. s.m. Persoa que di misa, ha-

tiza os nenos, etc. Tamén se lle cha-
ma abade:
O crego ensina a doutrina.

83
crí
cría. s.f. Fillo novo dun animal:
A cría do can chámase cadeJo.

criar. v. Coidar e alimentar:

Estamos criando unha niñada de pitos.

cristal. s.m. Aquilo de que están feí-

tas as botellas, vasos e vidros das
ventás:
Rompín os cristais da ventá a pedradas.
cromo. s.m. Papeliño con algún di-
buxo pintado; son pra xuntar e pe-
gar nun álbum:
Fáltanme dez cromos pra acaba-lo álbum.

cru. adx. (f. crúa, pl. crus, crúas).

Dise da carne e dos froitos antes
de seren pasados polo lume:
Non corta ben a carne porque está algo
crúa.
[O contrario é cocido].
cruz. s.f. (pl. cruces). Figura que se
fai con dous paus atravesados:
O signo «mais» píntase cunha cruz.
cu. s.m. (pl. cus). Parte do corpo ri-
ba da que nos sentamos:
Manoliño caíu de cu.

*cuaderno. s.m. En bo galego caderno.

*cuadrado. adx. É mais galego cadrado.

cuadro. s.m. l. Figura formada por
catro lados iguais:
Pepiño ten unha chaqueta de cuadros.

84
 cul

2. Pintura que ten forma cadrada:

No museo de Pontevedra hai moitos cua-
dros de Castelao.
cuarto. l. s.m. Lugar da casa onde
se dorme:
Eu durmo no cuarto de xunto á escalei-
ra.
2. adx. num. Que está de número
catro:
Pra setembro empezo o cuarto ano de
escola.

cubrir. v. Tapar algo pra que non lle

dea frío ou calor, pra que non se
·r;.,.
.,
molle, etc.:
As casas cóbrense con tellas.
GRAM. Pres.: cubro, cobres, cobre, cubri-
mos, cubridos, cobren; Part.: cuberto.
*cuello. s.m. En bo galego dise colo ou pes-
cozo.
*cueva. s.f. En galego dise cova.

*culebra. s.f. En galego dise cobra. ~cr..tefrJ.

culpa. s.f. O que fai unha cousa ma-

la dise que ten a culpa dela:
~or culpa do Andresiño quedamos todos
sm recreo.

culler. s.f. Utensilio pra tomar comi-

das líquidas:
O caldo tómase coa culler.
*cumpleanos. *Estiven de cumpleanos luns
debería decirse en bo galego Fixen anos
luns.

85
 cum
cumprir. v. Facer aquilo que se debe
ou se ten que facer:
Os dous bornes cumpriron o trato.
~Q r V1E'cf'Sciri'C>
cunea. s.f. Recipiente de louza pra
tomar comidas líqui9as, como lei-
te, chocolate, etc.:
Pepiño toma o leite nunha cunea.
e tA~<'~~~·'ré> · i/d.r<}r
concha. s.f. Casca dura que cobre o
corpo dalgúns animais como a a-
meixa, o mexillón, etc. Tamén se
lle chama cónchega:
Antón toca moi ben as cunchas.

cura. s.m. Crego:

O cura de Sar di a misa ás 12 .

. <~a
..,..·!!,··.·
·.. ·-curmán. S.m. (f. curmá, pl. curmáns,
curmás). O fillo do meu tío. Ta-
mén se lle chama primo:
O teu curmán é mais pequeno ca ti.

curruncho. s.m. Sitio pequeno e a-

berto por un lado:
Baixo da escaleira hai un curruncho on-
de se esconden os nenos.

curso. s.m. Cada un dos anos que se

pasan na escola ou que se tarda
en estudiar pra algo:
A meu tío fáltalle un curso pra ser médi-
co.

86
 cux
curto. adx. Menos longo có normal.
tamén se di corto:
Á billarda xógase cun pau longo e outro
curto.
[O contrario é largo ou longo].
curuxa. s.f. Paxaro que anda de noi-
te:
A curuxa canta: «gurú-gurú»
curva. s.f. Liña que non vai dereita:
A estrada que vai ó meu lugar está chea
de curvas.
cuxo. s.m. Cría da vaca. Tamén se
lle chama becerro, pucho e xato:
Ternos un cuxo pinto.

87
e ha

CH

chama. s.f. Luz que fai a leña ou o

gas ó arder:
As chamas do lume levantan muxicas.

chamar. v. Berrar por alguén ou fa-

cerne acenos:
Vai chamar a teu pai.

chamarse. v. Ter un nome:

Eu chámome Xan.
chan. (f. cha, pl. chans, chas). l. adx.
Que non fai costa nin ten altos e bai-
xos:
A nosa terra é cha.
[O conllrario é costo].
2. s.m. Onde pousámo-los pés ó
andar:
Caíu no chan.

chantar. v. Espetar un ha cousa cun

punta no chan ou dentro doutra
cousa: e f,;yv¿.r
Chanteille os dentes a unha mazá.
chaqueta. s.f. Parte do vestido que
se fai de pano, de lá ou de coiro,
con mangas e aberta por diante:
As chaquetas son menos quentes cós a-
brigos.

88
 che
chave. s.f. Instrumento de ferro pra ~
pechar e abrí-las portas e outras
cousas: ~
Perdín a chave e non puiden abri-la por-
ta.
che. pron. Ver ti.

"'
chea. s.f. Moita cantidade:
Collemos unha chea de patacas.

chegar. v. l. Vir ó cabo dun cami-

ño:
Xa chegou da escola.
2. Ahondar:
Non lle chegan os cartos.
1:
JI
[O contrario é faltar].
3. Poder tocar no que está algo
alto ou lonxe:
Non chego ós figos.

a~
cheirar. v. Dar olor. Tamén se di ulir:
Ese pé cheira ben mal.

cheiro. s.m. Olor:

O esterco bota cheiro.
cheminea. s.f. Burato no tellado por
onde sae o fume:
As chemineas das fábricas son moi altas
e luxan moito.
cheo. adx. Que xa non lle caben mais
cousas:
O xerro está cheo.
[O contrario é valeiro].

89
eh o
chocar1 • v. Baterse dúas cousas:
O coche do Luís chocou contra un ca-
mión.
chocar2. v. Deitarse unha pita ou un
paxariño riba dos ovos pra sacar
deles os pitiños:
Esta pita chocQ de cada vez 20 ovos.
choco. adx. l. Dise da pita cand·o
anda facendo «clo-cló» (porqu,e
quere chocar ovos ou quere que
os pitiños que andan ó redor dela
non se perdan):
Ternos unha pita choca e doce pitiños con
e la.
2. Dise do ovo con pito dentro:
Estes ovos están chocos.
chocolate. s.m. Comida que se fai con
con azucre e cacao (que é o froito
dunha planta que se dá en África
e· América):
Pedriño adoece polo chocolate.
choer. v. Atrancar unha entrada:
Hai que choe-las vacas na corte.

choiva. s.f. Auga que cae das nubes:

A choiva colleunos sin paraugas.

choque. s.m. Golpe que se dá cando

dúas cousas chocan:
Cerca da miña casa houbo onte un cho-
que entre un coche e unha moto.

90
 e hu
chorar. v. Botar bágoas:
Choraba porque non o levaron á festa.
chosco. adx. Dise do que non ten
vista nun ollo:
Manoliño está medio chosco do ollo es-
querdo.
chourizo. s.m. Tripa de porco chea
de carne picada e preparada con
sal e pimento:
Os nosos chourizos pican moito.
chover. v. Caír auga das nubes:
Cando chove témonos que abrigar.

chuchar. v. Beber ou lamber algo co-

mo cando se mama. Tamén se di
zugar:
Os nenos chuchan a laranxada cunha pa-
lla.
chupete. s. m. Instrumento de goma
que se Hes dá ós nenos pra que
chuchen e estean calados:
Meu irmán perdeu o chupete e chora.
chutar. v. Darlle co pé ó balón:
Xan chutou e meteu gol.
*chuvia. s.f. En bo galego debía ser choiva.

91
dar

D
dar. v. l. Pasarlle algo a alguén pra
que se quede con el:
Déronlle unha pelota a miña irmá.
2. Cando unha cousa bota algo de
si mesma dise que dá:
As vacas dan leite.

GRAM. Pres.: dou, dás, dá, damos, dades,

dan. Perf.: dei, deches, deu, demos, destes,
deron. Plus.: dera, deras, dera, deramos,
derades, deran. Subx. 1.: dea, deas, dea,
deamos, deades, dean. Subx.II.: dese, de-
ses, dese, désemos, désedes, desen, Xer.:
dando; Part.: dado.
de. prep. Ú sase moito en frases co-
mo estas:
l. Este libro é do (= de o) neno.
2. De pé; de día; do revés; dun (= de un)
golpe; de un en .un.
4. Veño de Vigo; son de Vigo.
5. Un can de palleiro.

debaixo. adv. Cando hai dúas cou-

sas postas unha riba doutra, está
debaixo a que está mais cerca do
chan:
O gato está debaixo da mesa.
deber. v. l. Ter que pagar:
Débolle aínda as vinte pesetas do libro.
2. Ter que facer algo porque é boa
92
 def
cousa facelo:
Debemos querernos ben uns a outros.
3. s.m. Labor que manda facer na
casa o mestre:
Hoxe teño moitos deberes.
decembro. s.m. Mes do ano que fai
o número doce; tamén se chama
Nadal:
Decembro é o último mes do ano.

décimo, adx. num. Que está de nú-

mero dez:
Afonso Décimo escribiu as Cántigas de
Santa María.

decir. v. Facer saber ós mais o que se

pensa por medio de palabras:
Díxolle que naquela árbore había un niño
de pega.
GRAM. Pres. digo, dis, di, decimos, decides,
din. lmperf.: decía, decías, etc. Perf.: dixen
dixeche(s), dixo, dixemos, dixestes, dixe-
ron. Plus.: dixera, dixeras, etc.; Fut.: direi,
dirás, etc.; Fut. Hipotético: diría, dirías,
etc .. Subx. 1.: diga, digas, etc.; Subx. 11:
dixese, dixeses, etc.; Inf.: decir; Xer: decin-
do; Part.: dito.
dedo. s.m. Cada un dos que temos
nas mans e nos pés:
Ternos cinco dedos en cada man.

defender. v. Gardar algo ou a alguén

pra que ninguén ou nada lle faga
mal:
O paraugas deféndenos da choiva; Os
guardias deféndenos dos ladróns.

93
dei
deitarse. v. Botarse na cama ou no
chan pra descansar ou durmir:
Os nenos déitanse cedo.
[O contrario é erguerse].
deixar. v l. Emprestar algunha cou-
sa:
¿Déixasme a pelota?.
2. Pousar:
Deixou o coitelo riba da mesa.
delgado. adx. l. Dise das persoas ou
animais que teñen pouca carne no
corpo:
Xan está delgado coma un fío.
2. Tamén se di de todo aquilo que
é pouco gordo, coma os fíos, os
armios, etc.:
Na miña casa ternos uns aramios moi del-
gados pra colga-la roupa.
demo. s.m. Ser que, segundo a xente
pensa, está no inferno e trata de que
os homes fagan mal:
Vin pintado un demo con ás e cornos.
dende. prep. Ver desde.
dente. s.m. Cada unha das pezas du-
ras que hai na boca pra morder e
comer:
Carliños xa ten dous dentes.
dentro. adv. Nun sitio onde se pode
quedar pechado:
Gardei o gato dentro da caixa; Abrín o
libro e atopei unha flor dentro.
[O contrario é fóra].

94
 des
deprender. v. l. Ensinar:
O mestre depréndelles moitas cousas ós
nenos.
2. Chegar a saber algo:
Na vida hai que deprender a andar.

dereito. s.m. l. O xeito normal dun-

ha cousa:
Pon a chaqueta do dereito.
[O contrario é revés].
2. adx. Que vai dunha punta a outra
polo camiño mais corto posible; sin
curvas:
Esta vara é dereita.
[O contrario é torto].
3. Mirando pró mapa de Galicia,
a man que nos queda do lado de
Asturias e León:
A rapaza ergue a man dereita.
[O contrario é esquerda].

derramar. v. Botar a perder unha

cousa:
Derramei o lápiz e non podo escribir.

derreter. v. Convertir unha cousa só-

lida en líquida:
A neve derreteu co sol.

desaparecer. v. Desaparece o que se

nos quita de diante dos ollos:
A pantasma desapareceu debaixo da au-
ga da lagoa.

95
des
descansar. v. Deixar de traballar pra
volver a coller forzas:
De vez en cando hai que descansar un
pouco.
[O contrario é cansar].

descubrir. v. Atopar unha cousa da

que non se sabía ou que estaba es-
condida:
N o carballo descubrimos un niño de pe-
gas.
GRAM.: Pres.: descubro, descobres, desco-
bre, descubrimos, descubrides, descobren;
Part.: descuberto.

desde. prep. Ú sase moito en frases

coma estas:
l. Fun desde Santiago a Padrón.
2. Estou agardando desde hai moito.
3. Vai desde unha árbore astra a outra.
deserto. l.s.m. Lugar onde case non
hai vida:
En África hai un deserto moi grande que
se chama Sabara.
2. adx. Valeiro, sin ninguén:
A praza estaba deserta.
[O contrario é cheo].

desfacer. v. Cando se lle fai perde-la

forma a unha cousa, dise que se
desfai:
Desfixen o castelo de area.
GRAM.: Conxúgase como facer.
*desnudar. v. En galego dise espir.
*despertar. v. En bo galego dise espertar.
96
 di a

despois. adv. Mais tarde:

Despois da escola, irnos prá casa.
[O contrario é antes].

deter. v. ~arar a alguén ou algo pra ~

non detxalo mover: f ·
Non podía dete-lo cabalo.

detrás. adv. Que vén ou está despois

de algo:
O neno está detrás do pozo.
.&
-r'll

. . .. .
[O contrario é diante].
Deus. s.m. Ser que, segundo a xente
pensa, fixo o mundo e todo canto
hai:
Meu pai di que Deus fixo as estrelas.

*devolver. En galego dise volver. [Ver vol-

ver2].
dez. adx. num. Número que suman
os dedos das dúas mans:
Xan ten dez anos.
día. s.m. l. Anaco de tempo que du-
ra 24 horas:
O día do meu santo regaláronme unha
escopeta.
2. Tempo que vai desde que nace
o sol astra que se pon:
Detrás do día ven a noite.
[O contrario é noite].
diante. adv. Que vén ou que está an-
tes de algo: -
O coche está diante e a moto detrás.
[O contrario é detrás].

97
4
dib
dibuxar. v. Facer dibuxos de perso-
as, animais ou cousas nun papel,
pizarra, etc.:
Os nenos dibuxaron unha moneca.

dibuxo. s.m. Unha casa, unha cara

ou un coche pintados nun papel
son dibuxos:
Fixen un dibuxo dunha moneca no meu
caderno.

dicionario. s.m. Libro onde se po-

ñen as palabras seguindo o ABC
e se explica o que queren decir:
Estamos lendo un dicionario galego.

diferenciar. v. Facer ou ver como di-

ferentes dúas cousas:
Era moi difícil diferenciar unha irmá da
outra.

diferente. adx. Doutro xeito; un dun

xeito e outro doutro:
Cada persoa é · diferente a outra.
[O contrario é igual].

difícil. adx. (pl. difíciles ou difíceis).

Que non é bo de facer:
Camiñar á pata coxa é difícil.
[O contrario é fácil ou doado].

diñeiro. s.m. Anaco de papel ou me-

tal que ten ou se lle dá un valor:
O diñeiro serve pra comprar cousas.

98
 dob
dirección. s.f. (pl. direccións). l. O
que se escribe no sobre dunha car-
ta pra mandala a unha persoa:
Tesme que da-la dirección da túa irmá.
2. Camiño:
Fuxiron en dirección a Lugo.
*direito. adx. Mellor dereito.
disdco. s.m. Pezad rehd~nda da feitura
un prato on e a1 cantos que se
0:•.
poden poñer a tocar nun tocadis-
cos:
Teño un disco do Frautista de Hamelin.

distraer. v. Pasar ou facer pasa-lo

tempo ben:
Distráiome ó ve-lo fútbol.
divertirse. v. Pasalo ben:
No parque divertinme moito.
[O contrario é aburrirse].

dividir. v. Facer partes dunha cousa:

A nai dividiu o pastel entre os irmáns.
[O contrario é multiplicar].

doado. adx. Que é bo de facer. Ta-

mén se di fácil:
As matemáticas non son nada doadas.
[O contrario é difícil].
dobrar. v. l. Xuntarlle as dúas pun-
tas a unhá cousa de xeito que que-
da dúas veces mais gorda e dúas
veces mais pequena:
Dobrei ben a manta da cama e metina
no roupeiro.

99
dóc
2. Multiplicar por dous:
Meu pai dóbrame a min os anos.
dóce. adx. De sabor semellante ó do
~
• azucre ou do mel:
Gústame o café moi dóce.
[O contrario é amargo].
doce. adx. num. Dúas veces se1s:
O ano ten doce meses.

doente. adx. Que está adoecido:

Pepiño está doente por xogar.
doer. v. Ter dolor:
Onte caín da bicicleta e dóeme moito un-
ha perna.

GRAM.: Pres.: doio. does, doe, doemos, do-

edes, doen. lmperf.: doía, doías, doía, do-
ramos, doi'ades, doían. Perf.: doín, doí-
che(s), doeu, doemos, doestes, doeron.
Subx. 1: doia, .doias, etc.: Part.: doído.

dolor. s.f. O que se sente cando un

· se manca ou ten algún mal:
Sentiu moita dolor cando se mancou.
domingo. s.m. Último día da sema-
na:
O domingo non se traballa e Pepiño pu-
xo a roupa nova.
dona. s.f. Tratamento que se lle dá
a algunhas mulleres. Vai sempre
diante do nome propio:
A boticaria chámase dona María.

lOO
dono. s.m. O que ten algo de seu:
Pepiño é o dono deste xoguete.

dous. adx. num. Un mais un:

Ternos dous ollos.

ducia. s.f. Doce cousas:

U nha ducia de ovos.

ducha. s.f. Utensilio que hai no ba-

ño e que bota auga por uns .bura-
tiños; serve pra se lavar:
Os nenos van á ducha tódalas mañás.
*dueño. s.m. En galego dise dono.

*dulce. En bo galego dise doce.

durar. v. Tardar en acabarse:

6 Pedriño dúranlle pouco os zapatos.
dormir. v. O que se fai pra mata-lo
son o:
Durmín toda a noite porque tiña moito
SOllO.

duro. adx. Que non é doado de amo-

lentar ou partir:
O ferro é moi duro.
[O contrario é mol ou brando].

101
e di

~
e. conx. Serve pra sumar dúas cou-
sas:
Dous e tres son cinco; Neno e nena.

m edificio. s.m. Construcción en forma

de casa:
Unha igrexa, un museo, un castelo, unha
escola son edificios.

dt egua. s.f. Femia do cabalo:

A egua ten un poldro.
eixada. s.f. Feramenta usada pra ca-

¡t var ou sachar:
Cavou cunha eixada o burato de plan-
ta-la ameixeira.

el, ela, eles, elas, pron. persoal que

b se refire a persoas ou cousas que

non son nin «tÍ>> nin «em>:
Foi el quen o fixo.

GRAM. Este pronome ten as seguintes for-

mas:
ela: ela ve u comigo; eles: eles estiveron onte
na miña casa; elas: elas foron ó médico; o:
quero que o merques; a: espero que a co-
llas; os: dixeron que os levaban; as: corre
que aínda as colles; lo: quero levalo; la:
déixame collela; los: tiñámolos na corte;
las: mercámolas na feira; no: levareino;
na: collereina na fonte; nos: levounos prá

102
 emb
casa; nas: meteunas na cama; /le: díxolle
que estivese ás catro na miña casa; /les:
mandoulles un regalo.
elección. s.f. (pl. eleccións). Acción
de escoller unha persoa ou cousa
entre outras:
O domingo son as eleccións pra escolle-
-lo novo alcalde da cidade.
electricidade. s.f. Forza que produce
luz e que fai andar máquinas, mo-
tores, etc.:
Aínda hai lugares en Galicia que non te-
ñen electricidade.
eléctrico. adx. Que anda con electri-
cidade ou con pilas:
Teño un tren eléctrico.
elefante. s.m. Animal grande cun fu-
ciño que se chama trompa e con
dentes moi longos, que parecen cor-
nos; haino en Africa:
No circo había dous elefantes.
embaixo. adv. Nun sitio mais baixo
do que se está ou fala:
A pelota caíulle embaixo.
[O contrario é arriba, enriba].
embarcar. v. Subir a un barco pra ir
nel:
Meu tío embarcou pra América no porto
de Vigo.
embigo .. s.m. Marca que ternos no
medio da barriga. Tamén se lle
chama beligo:
Mollouse astra o embigo.

103
e mi
*embudo. s.m. En bo galego dise funil.
emigrante. s.m. O que marcha da súa
terra pra gaña-la vida noutra:
Na Arxentina hai moitos emigrantes ga-
legos.
empanada. s.f. Bola de pan que ten
dentro cebola, peixe, carne ou ou-
tras cousas:
Fixemos unha empanada de raxo.
empatar. v. l. Xuntar unha cousa
con outra pra que sexa mais lar-
ga:
Empata esas dúas cordas.
2. Igualar a tantos:
Empataron a dous goles.
empezar. v. Poñerse a facer unha
cousa. Tamén se di comenzar, en-
comezar.
Me u irmán empeza a andar.
emporcar. v. Encher de porquería
unha cousa. Tamén se di luxar:
O chan estaba todo emporcado.
emprestar. v. Darlle a alguén unha
cousa que ten que volver despois:
Aquí te-lo libro que me emprestache.
empuxar. v. Facer forza sobre cou-
sas ou persoas pra movelas do seu
sitio:
O borne empuxa a porta.
[O contrario é tirar].

104
 ene
empuxón. s.m. (pl. empuxóns). Gol-
pe forte a unha persoa ou cousa
pra movelas do seu sitio:
Deulle un empuxón pra que non lle qui-
tase o balón.

en. prep. Ú sase moito en frases co-

ma estas:
l. Vivimos en Vigo.
2. Deixámo-lo libro no (= en o) caixón.
3. Estamos en inverno.
4. Viña en mangas de camisa; En tres ho-
ras est,pu de volta.

11
enano. s.m. Persoa moi pequena.
Tamén se lle chama anexo (ver
anexo 2):
Hoxe lin o conto de «Branca de neve e
os sete enanos)).
[O contrario é xigante].

encetar. V; Abrir ou empezar a gas-

tar dunha comida que aínda esta-
ba sin empezar:
Xan encetou o bolo.

encima. adv. Na parte de riba:

Deixade o libro encima de mesa.
[O contrario é debaixo].

encoller. v. Facerse mais pequena

unha cousa:
Encolleume o vestido cando o mollei.
[O contrario é estirar].

105
ene
encomenzar. v. Poñerse a facer un-
ha cousa. Tamén se di comezar e
empezar:
Encomezamos a estudiar.
(O contrario é acabar].

encher. v. Meter cousas nun sitio as-

tra que non cabe mais:
Enchín o peto de mazás.
(O contrario é valeirar].
enemigo. s.m. A persoa que trata de
facernos mal:
Hai que ser bo pra non ter enemigos.
(O contrario é amigo].

enfadar. v. Poñer a alguén de mal

xenio:
Luís enfadou á súa irmá.

enfermedade. s.f. Ternos unha enfer-

medade cando o noso corpo ou al-
gunha das súas partes non está
ben:
Meu abó hai tempo que ten unha enfer-
medade no peito.

enfermo. adx. Que lle doe algo, que

está mal e necesita ir ó médico:
Meu irmán está enfermo da gorxa:
[O contrario é san].

enfiar. v. Mete-lo fío polo ollo da

agulla:
Enfíalle esa agulla á túa aboa.

106
 ens
enfriar. v. Poñer frío:
O caldo enfríase botándolle auga.
(O contrario é quentar].
engalar. v. Moverse polo aire. Ta-
mén se di voar:
As águias engalan moi alto, por riba dun
coello morto.

enganchar. v. Coller cun gancho:

A grúa enganchou o coche por diante.
enredar. v. Xogar, brincar:
Os nenos non cansan de enredar.
enredo. s.m. Todo o que serve pra
xogaren os nenos. Tamén se lle
chama xoguete:
As monecas, os balóns, os camións son
enredos.
enredoso. adx. Que enreda moito.
Tamén se di argalleiro:
O meu irmanciño é un enredoso.

enriba. adv. Nun sitio mais alto do

que se está ou fala:
O paxaro voaba aló enriba.
[O contrario é embaixo].
ensinar. v. Poñerlle diante a alguén
algunha cousa nova pra que apren-
da ou vexa:
O mestre ensínalles gramática ós nenos.

*ensuciar. v. En galego débese decir luxar

o u emporcar.

107
ent
enteiro. adx. Todo:
Aínda levaba o pastel enteiro.

entender. v. Saber ben o que é unha

cousa:
Entendín o que me explicou papá.

enterrar. v. Meter debaixo da terra:

Os piratas enterraron un tesouro.
entrar. v. Ir de fóra a dentro:
O gato entrou na cociña.
[O contrario é saír].
entre. prep. Ú sase moito en frases
coma estas:
l. Hai unha cerdeira entre as dúas casas.
2. Chegaron entre as dúas e as tres.
3. Habémolo facer entre eu e ti.
entreter. v. Ter a un divertido ou fa-
cerlle pasa-lo tempo sin se dar de
conta:
O abó entretennos moito cos seus con-
tos.
[O contrario e aburrir].
envolver. v. Cubrir unha cousa todo
ó redor:
Envolveume os libros que mercara na ten-
da.
GRAM.: Part.: envolto.

enxugar. v. Secar unha cousa molla-

da:
Cando a roupa está seca non se di enxu-
gada senón enxoita.
[O contrario é mollar].

108
 ese
GRAM.: Part.: enxoito.

equipo. s.m. Grupo de persoas que

xogan ou traballan no mesmo la-
do:
No recreo facemos equipos de fútbol.

erguer. v. l. Poñer de pé:

Os rapaces érguense cando o mestre os
chama.
2. Saír da cama:
Maruxa ergueuse moi cedo.
[O contrario é deitarse].

esborrexer. v. Moverse, sin facer pé,

nunha superficie moi lisa. Tamén
se di escorregar e esvarar:
Esborrexín na xeada e caín de cu.

escada. s.f. Escaleira de man:

Os bombeiros teñen escadas moi longas.

escaleira. s.f. Parte das casas pola

que se sobe a pé ós pisos:
O neno sobe pola escaleira.

escapar. v. Fuxir dalgún sitio:

O gato escapou polo tellado.

*escoba. s.f. En galego dise basoira.

escoitar. v. Oír a alguén mirando ben

o que di:
O neno escoitaba por ver se o chamaban.

109
 ese

·~
escoJa. s.f. Sitio onde o mestre lles
deprende ós nenos:
Na escoJa pódese xogar e estudiar.

. escoller. v. Nun montón de cousas,

.
coller unhas e deixar outras:
Escolleu os mello res !á pi ces.

~~
esconder. l. v. Poñer unha cousa di-
fícil de atopar:
Escondinlle a pelota a Ramón.

·~
2. As escondidas. Xogo no que
uns se esconden e outros buscan:
Xogamos ás escondidas tras da casa.

d!f escopeta. s.f. Arma pra cazar:

O pai de Pedriño ten unha escopeta.
escorregar. v. Moverse, sin facer pé,
nunha superficie moi lisa.
Tamén se di esborrexer e esvarar:
Escorreguei na xeada e caín de cu.

~
escorrentar. v. Espantar, botar fóra
ou lonxe a un animal ou persoa:
Pepiño escorrentou o can.

~
escribir. v. Poñer en letras o que se
di ou pensa:
Se escribes axiña douche unha cousa.

_1· es~~~:~,:~~~~,~~u:,::: pouca luz,

[O contrario é claro].
2. As escuras: sin ter luz ningunha:
Non vaias ás escuras.

110
 esp
ese. pron. dem. (fem. esa, pl. eses,
esas, n. iso). O que está ahí onda
ti:
Estes libros son os meus, eses os teus.

espacio~s.m. A terra, o aire e todo

aquilo onde se pode estar ou an-
dar:
Os pisos da -vila teñen pouco espacio.

espada. s.f. Arma parecida a un coi-

telo moi longo usada nas guerras
de antes:
Os romanos utilizaban espadas nas súas
guerras.

espantallo. s.m. Feixe de palla vesti-

do de home pra escorrenta-los pa-
xaros:
Entre o millo había un espantallo pra es-
correnta-las pegas.

espantar. v. Poñerlle medo a algun-

ha persoa ou animal:
Os coches espantan os cabalos.

espello. s.m. Cristal no que nos mi-

ramos pra pentearnos:
Mireime no espello que teño no meu
cuarto.

esperar. v. Quedarse nun sitio miran-

do cando virá alguén ou algo.
Dise tamén agardar:
Está esperando por Xan.

111
esp

espertar. v. Parar ou facerlle a al-

guén parar de d urmir:
Espertei moi cedo; Espertoume o ruído
dos coches.

espetar. v. Meter unha cousa afiada

noutra, empuxando ou dándolle
golpes:
Espetei un pau na area.
[O contrario é arrincar].

~
espiga. s.f. Parte da planta onde es-
tán os grans:
As espigas de millo son marelas.

espiña. s.f. Pico de óso ou de ma-

/ deira:
O peixe ten espiñas; Algunhas plantas te-
ñen espiñas.

~
espiñazo. s.m. Rea de ósos que vai
polo medio do lombo:
Levei un golpe no espiñazo.

'.~ ~
F.t
~ '
espir. v. Saca-la roupa que un leva
posta:
Antes de se deitar hai que se espir.
[O contrario é vestir].

esponxa. s.f. Animal mariño pareci-

do ó miolo do pan. As esponxas
mortas úsanse no baño porque
chuchan moita auga:
Cando me baño frégome ben cunha es-
ponxa.

112
 est
esquencer. v. Non se lembrar dunha
cousa:
Pepiño esquenceu un libro na casa.
[O contrario é lembrar].
(Pi
esquerdo. adx. Mirando ó mapa de :
Galicia, a roan que ternos do lado (

da Coruña e Pontevedra: 1
_¡'
Coa man esquerda non traballo tan ben
como coa dereita.
[O contrario é dereito].
esquío. s.m. (pl. esquíus). Animal
pequeno, de rabo longo e moito
pelo, que agatuña polas arbres e
roe noces e landras:
O esquíu salta dun castiñeiro pra outro. !
¡,
~

1 () -

estación. s.f. (pl. estacións). l. Cada

unha das catro partes en que se
divide o ano; as estacións son: pri-
mavera, vran, outono e inverno:
A primavera é a estación mellor do ano.
2. Sitio onde se collen os trens ou os
autobuses:
A estación do tren queda lonxe.

estalar. v. Ruído que fai algo cando

rompe ou estoupa:
O foguete estalou no aire.
estampa. s.f. Figura dun Santo di-
buxada ou pintada nun papel ou
nun cartón:
Teño gardada nun libro unha estampa de
Santa Lucía.

113
est
estante. s.m. Táboa colocada en alto
pra poñer cousas:
Teño moitos libros no estante do meu
cuarto.

estar. v. Atoparse unha persoa ou

cousa nun certo sitio ou dun certo
xeito:
Miña nai está no tractor e meu pai está
cavando.
GRAM.: Pres.: estou, estás, etc.; Imperf.:
estaba, estabas, etc; Perfe.: estiven,
estiveche(s), estivo, estivemos, estivestes,
estiveron; Plusc.: estivera, estiveras, etc.;
Subx 1: estea, esteas, etc.'; Subx. Il:estivese,
estiveses, etc.

este. pron. (fem. esta, n. isto, pl. es-

tes, estas). Alguén ou algo que es-
tá preto do que fala:
Este libro é meu; Este é o filio de Xan.

esterco. s.m. O que se Hes bota ás

plantas pra medraren. O esterco
faino o gando nas cortes:
Leva o esterco prá pereira na carretilla.

estirar. v. Facer mais longa unha

cousa:
Estiramos entre os dous a manta da ca-
ma.
[O contrario é encoller].
esto upar. v. Reventar con moito mí-
do:
Estoupou a botella do gas.

t 14
 est
estrada. s.f. Camiño preparado pra . •E'
pasaren os coches; as estradas
moi anchas chámanse autoestra-
das:
A estrada cruza o Miño por riba dunha
ponte.

estragar. v. Derramar, botar a per-

der:
Meteuse na auga e estragou os zapatos.

estreito. adx. Que é pouco ancho:

A ponte é tan estreita que non pasa un
camión.
[O contrario é ancho].

estrela. s.f. Cada un dos puntiños que

brillan no ceo polas noites; aínda
que nos parecen pequeniñas son
moito mais grandes cá Terra:
Esta noite hai moitas estrelas.

estrenar. v. Poñer ou usar por pri-

meira vez unha cousa:
Onte estrenei os zapatos.

*estropear. v. En bon galego dise derramar

o u estragar.

estudiar. v. Ler algo pra deprendelo:

A nena estudia a lección.

estufa. s.f. Aparato que dá calor:

Prendín a estufa porque facía frío.

115
eu
eu. pron. A persoa que fala:
Eu chámome Lelo.
GRAM. Outras formas deste pronome son:
me: Quérome ir; min: lsto é pra mio; nós:
Sodes coma nós; nos: Fainos isto; comigo:
Fixeron o exercicio comigo; connosco:
Quédate connosco.
esvarar. v. Moverse, sin facer pé,
nunha superficie moi lisa. Tamén
se di esborrexer e escorregar:
Esvarei na xeada e caín de fuciños.
explicar. v. Decir claramente como
é ou como se fai unha cousa:
Agarda que che explico como quita as
fotos.

116
 fa e

faba. s.f. Froito dunha planta. As fa-

bas son boas pró caldo:
Témo-1as fabas ó sol.
lt
n
(0?'

fábrica. s.f. Sitio onde se fan cousas

con máquinas:
Preto de aquí hai unha fábrica de coches.

facenda. s.f. Gando:

Meus abós teñen unha boa facenda.

facer. v. l. Sacar cousas novas de

cousas que xa tiñamos:
O ferreiro fai navallas.
2. Palabra que se usa moito en fra-
ses como estas:
O Antón fai a cama; A cebo1a faime cho-
rar; O neno non fai senón rir; María fixo os
deberes.
GRAM.: Pres.: faKo. fas, fai, facemos, face-
des,fan; lmpf.:.facía etc. Perf.:.fixen,fixe-
che(s), fixo, fixemos, .fixestes, .fixeron.
Plusc: fixera. fixeras, fixera, jixeramos,
fixeracies, .fixeran. Fut.·: farei, ./arás, fará,
.faremos, .faredes, .farán. Fut. Hipotético:
faría . .farías, .faría, .fariamos, fariades, .fa-
rían. Subx. 1: .faKa. .faKas, etc.: Subx. 11:
flxese, flxeses, etc.; Xer.: facendo; Part.:
jeito. · ·

117
fác
fácil. adx. (pl. fáceis ou fáciles). Que é
bo de facer. Tamén se di doado:
A froita está fácil de coller.
[O contrario é difícil].
fachada. s.f. Cada un dos muros que
se ven dunha casa:
Na fachada principal da miña casa hai
dous balcóns.
facho. s.m. Feixiño de palla que se
leva acendido pra alumar cando se
anda de noite polos camiños:
6 saírmos da festa pola noite tivemos que
valernos dun facho pra chegar ó noso lu-
gar.

fada. s.f. N os contos, muller que fai

cousas maravillosas:
A fada convertiu a bruxa en sapo coa súa
variña.

faJa. s.f. l. Acción ou modo de falar:

Cortóuselle a faJa ó ve-lo lobo; Coñecino
0 «SALEGO pola faJa.
É OIWSO
IDIOMA
2. Idioma:
O galego é a nosa faJa.

A faJar. v. Decir con palabras o que

•~
pensamos:
Meu pai faJa pouco.
[O contrario é calar] .

falta. s.f. l. Cousa que se di ou se fai

mal:
Xosé Luís fixo unha falta de ortografía.

118
 far

2. Cando non ternos unha cousa que

necesitamos dise que ternos falta
de la:
Hai falta de homes pra traballar no campo.
faltar. v. l. Non ter unha cousa que é
necesaria:
A este pote fáltalle a tapadeira.
2. Non vir, non ir:
Lelo fatou tres días á escola.
3. Ter que pasar un tempo pra que
chegue o. momento:
Faltan corenta días prás vacacións.
fama. s.f. Cando algo ou alguén é moi
coñecido dise que ten moita fama.
Tamén se di sona:
O viño do Ribeiro ten moita fama.
fame. s.f. Gana de comer:
Sempre me ergo con fame.
familia. s.f. l. Xente que vive nunha
mesma casa:
Na nosa casa somos catro de familia.
2. Conxunto de parentes:
Na miña familia non hai ningún crego.
*fantasma. s.m. En bo galego dise pantasma.

faragulla. s.f. Parte mol do pan. Ta-

mén se di frangolla, miolo ou rafa:
Recollemos tódalas faragullas da mesa.

fariña. s.f. Polvo branco que se saca

cando se moen grans; con fariña
faise o pan, os dóces, as papas e

119
far
moitas outras cousas:
O muiñeiro sempre está cheo de fariña.

farmacia. s.f. Sitio onde se venden as

menciñas. Tamén se chama botica:
Fun mercar unhas menciñas á farmacia.

faro. s.m. Torre que está na beira do

mar e que ten unha luz no alto pola
que se guían os mariñeiros:
En Corrubedo hai un faro moi bonito.

fazulas. s.f. pl. Partes da cara que

quedan a cada lado da boca:
Tiña as fazulas rubias.

febre. s.f. Calor de mais que ten o

corpo cando un está enfermo:
Estiven na cama con febre.

febreiro. s.m. Segundo mes do ano:

En febreiro é a festa do Antroido.

feira. s.f. Día en que se xunta a xente

' nunha vila pra mercar ou vender
cousas:
Meu pai foi á feira vender un cuxo.

feixe. s.m. Conxunto de cousas (como

herba ou garabullos) que se ata e
leva ó lombo:
Ten que levar un feixe de leña á casa.

femia. s.f. Animal que pode ter fillos e

crialos:
A femia do galo chámase galiña.
[O contrario é macho].

120
 fer
feo. adx. Que non dá gusto velo ou
sen tilo:
Hai moitas maneiras de se poñer fea.
[O contrario é guapo ou fermoso].
ferir. v. Abri-las carnes dun animal ou
dunha persoa cunha arma ou cunha
cousa dura:
Ferinme nun dedo cun coitelo.

GRAM.: Pres.: firo, feres, fe re, ferimos, feri-

des, feren.
fermoso. adx. Bonito:
O amencer é fermoso.
[O contrario é feo].

ferrado. s. m. U ni dad e pra medir te-

rras e grans:
Esta leira leva tres Cerrados de semente.

ferradura. s.f. Peza de ferro que selles

pon ós cabalos ou ás vacas nas uñas
pra que non as gasten:
Atopar unha ferradura dá boa sorte.

ferramenta. s.f. Cousa ou conxunto de

cousas que se usan pra traballar:
A eixada, o machado e o martelo son {erra-
mentas.
ferrar. v. Poñer ferraduras:
Levámo-lo cabalo a ferrar.

ferreiro. s.m. Home que traballa o

ferro:
O ferreiro vainos facer un machado.

121
ter
ferro. s.m. Metal do que se fan as
ferramentas:
Esta fouce ten bo ferro.

ferver. v. Quentar un líquido nunha

pota astra que empeza a bulir:
Está fervendo o leite.

festa. s.f. Reunión de persoas pra cele-

braren algo ou divertírense:
Hoxe é a festa do Antroido.

fiar. v. l. Ter confianza:

U nha persoa mentireira non é de fiar.
2. Vender unha cousa e non cobrala
de momento:
¿Fíame un litro de viño?.

ficha. s.f. l. Papel que se usa na escola,

onde se escriben ou pintan cousas:
Apuntei os nomes nunha ficha.
2. Peza dun material salquera á que
se lle dá un valor. Usase nalgúns
xogos o u pra facer funcionar algúns
aparatos:
Moitos teléfonos funcionan con ficha.

*fiebre. s.f. En galego dise febre.

fiestra. s.f. Abertura que se deixa na

parede pra que pase a luz e o aire.
Péchase cunha folla de madeira e
cristais que tamén se chama así.
Tamén se lle chama venta:
Non mires tanto pola fiestra.

122
figo. s.m. Froito da figueira; é de color
verdosa:
Os figos verdes botan leite.

figueira. s.f. Árbore froiteira que dá

figos:
Ternos unha figueira moi vella.

figura. s.f. Forma que teñen as causas.

Tamén se chaman figuras as que se
pintan ou dibuxan:
O domingo iremos ó museo de figuras de
cera.
filio. s.m. O que nace duns país:
Luís e Pepa teñen dúas filias e un filio.

filloa. s.f. Comida que se fai con fari-

ña, leite, ovos e auga, ou con sangue
de porco, e que ten a forma dunha
folla redonda:
As filloas frítense na tixola.

fin. s.m. l. A parte ou punto último de

algo:
Chegou astra o fin do camiño.
2. O por qué se fai unha cousa:
Foron a Santiago co fin de veren ó médico.

fío. s.m. l. Pelo, lá ou frebas dalgun.:.

has plantas que se toreen e serven
pra coser ,o u atar:
Coseume un botón cun fío marelo.
2. Sitio por onde corta unha ferra-
menta:
Este machado ten bo fío.

123
flo
*flaco. adx. En galego dise fraco.
flor. s.f. Parte das plantas que pode ter
moitas colores e da que saen os
froitos:
N a primavera saen as flores.
foguete. s.m. Cana cun tubiño de pól-
vora atado a ela, que se bota nas
festas e estoupa no aire:
Nas festas do ano pasado botaron mais
foguetes do que nestas.
folgos. s.m. pl. Alento, respiración:
Non teño folgos pra traballar tanto.

folla. s.f. 1. A parte verde que teñen as

ponlas das árbores e as canas dal-
gunhas herbas:
N o outono cáenlle-las follas ás árbores.
2. Papel onde se le ou escribe:
O libro ten moitas follas.

fondo. s.m. 1. A parte mais baixa

dunha cousa:
Empeza a poñe-las patacas polo fondo da
leira.
[O contrario é cima].
2. Distancia que vai dende a super-
ficie astra a parte mais baixa:
A caldeira ten medio metro de fondo.
3. adx. Que ten unha distancia de
arriba a abaixo mais grande do nor-
mal.
O pozo é moi fondo.

124
 fot

fonte. s.f. l. Sitio onde nace auga:

A fonte pode ter canos.
2. Prato grande no que se leva a
comida á mesa. Mellor galego é
prata:
Sobrounos unha fonte de chourizos.
fóra. adv. Nun sitio onde non se está
pechado:
N ós estamos dentro e eles están fóra.
[O contrario é dentro].
forma. s.f. O que se ve dunha cousa:
A forma dun balón é redonda.
formiga. s.f. Bichiño pequeno que an-
da todo o tempo xuntando cousiñas
que comer; lévaas pra un montón,
chamada formigueiro, onde viven
todas elas:
As formigas van ó azucre.
forno. s.m. Sitio onde se coceo pan ou
se asan comidas:
O forno da nosa cociña é moi grande.

forte. adx. Que ten forza:

O home é moi forte.
[O contrario é fraco].
forza. s.f. O que pode con moito peso
dise que ten forza:
Este home ten moita forza.

fotografía. s.f. Figura de persoas ou de A

cousas que se saca cunha máquina:
Teño un álbum cheo de fotografías. O"?
125
 fou
fouciño. s.m. Instrumento co que se
sega o pan. Ten unha folla de aceiro
curva e moi afiada e un mango pe-
quena de madeira:
Rompéuno-lo fouciño segando o pan.

fraco. adx. l. Que ten pouca carne:

Tes que comer mais, que estás moi fraco.
2. Que ten pouca forza:
Esta corda é moi fraca.
[O contrario é forte].

frangulla. s.f. Parte mol do pan. Ta-

mén se di faragulla, miolo ou rafa:
Boteilles unhas frangullas ós pitos.

frase. s.f. Conxunto pequeno de pala-

bras que se poden entender:
«Mira ben o que fas» é unha frase.

freba. s.f. l. Cousa que ten forma dun

pelo:
Con frebas de !á fanse fíos.
2. Na carne dos animais, a parte
colorada; chámase así porque pare-
ce un feixiño de fíos:
O porco que matamos este ano ten pouca
freba e moito touciño.

fregar. v. Limpar algunha cousa con

auga e xabrón:
Mario axudou a súa nai a frega-la louza.

frente. s.f. A parte mais alta da cara.

Tamén se chama testa:
Lelo bateu coa frente na porta.

126
 fu m
*fresa. s.f. En galego deberíase decir amoro-
do.

fresco. adx. l. Que está case frío:

O tempo está moi fresco.
2. Que é collido ou feito de pouco
tempo:
Hoxe matámo-lo porco, ternos carne fres-
ca.

frío. l. s.m. O que vai cando neva ou

xea:
Teño frío.
[O contrario é calor].
2. adx. Que está c'oma a neve:
A auga está fría
[O contrario é quente].

fritir. v. Cociñar en aceite quente:

Fríteme unhas patacas na tixola.

froita. s.f. O que dan certas árbores e

serve pra comer:
A pera, a mazá e a laranxa son froitas.

*frol. s.f. M ellor flor.

fuciño. s.m. Nariz, normalmente dos

animais:
O can ten o fuciño sempre frío.

*fuego. s.m. En galego débese decir lume.

*fuente. s.f. En galego dise fonte ou prata.

fumar. v. Chucha-lo fume do tabaco:

O fumar pon os dentes marelos.

127
 fu m
fume. s.m. O que botan as causas
cando se queiman:
As chemineas das fábricas botan moito
fume.

fumegar. v. Botar fume:

As chemineas fumegan.

funil. s.m. {pl. funís). Aparato que ten

por un lado unha boca ancha e por
outro un caniño estreito; serve pra
enche-las botellas:
Na adega ternos un funil de plástico.

furado. s.m. Boca, entrada pequena

que teñen as superficies. Tamén se
lle chama buraco e burato:
A cobra pasaba polo furado da porta.

furar. v. Facer buratos:

Os ratos Curaron o saco de fariña.

fútbol. s.m. Xogo que consiste en me-

te-lo balón pola portería do equipo
dos outros:
Pasou a tarde xogando ó fútbol.

fuxir. v. Irse de presa dun sitio, por

medo:
O gato foxe do can.

GRAM.: Pres.: luxo, laxes, laxe, luximos,

fuxides, foxen. · · ·

128
 gal

gadaña. s.f. Instrumento que serve pra

sega-la herba. Ten unha folla gran-
de de aceiro e un mango que se colle
coas dúas mans:
Ternos que afia-la gadaña pra irmos sega-
-la herba ó prado.
gafas. s.f. pl. Cristais que se poñen
7
diante dos ollos pra ver mellor:
Meu pai leva gafas porque é corto de vista.

gaiola. s.f. Caixa feíta con aramios ou

ferros na que se pechan paxaros:
Fuxiu o xílgaro da gaiola.
gaita. s.f. Instrumento de música que
se toca moito en Galicia:
Esta gaita soa ben.

gaiteiro. s.m. O que toca a gaita:

Os gaiteiros levan a gaita ó lombo.
gaivota. s.f. Paxaro de mar. Tamén se
chama gavota:
Cando hai temporal, as gaivotas veñen a
terra.

galego. l. adx. De Galicia:

Eu son galego.
2. s.m. A fala dos galegos:
Este dicionario está en galego.

129
'5
 gal
galiña. s.f. Ave que o home alimenta e
ten con el pra que lle dea ovos e pra
aproveita-la súa carne:
Dos ovos da galiña 'saen os pitos.

galo. s.m. Macho da galiña:

O galo é o rei do poleiro.

gallado. adx. Dise de algo (unha pon-

la, camiño, río, etc.) que está dividi-
do en dous brazos:
As cobras teñen a lingua gallada.

galleta. s.f. Panciño delgado, seco e

case sempre dDce:
Pola mañá comín galletas con leite.

gana. s.f. Cando un quere facer algo

dise que ten gana:
Teño gana de comer.

*ganar. v. En galego deberíase decir gañar.

gancho. s.m. Ferro ou pau coa punta .

dobrada pra atrás:
Na cociña había un xamón colgado dun
gancho.

gando. s.m. O conxunto de bois, va-

cas, ovellas e cabalas que hai nunha
casa:
O pastor está no monte co gando.

gañar. v. Conseguir algo traballando

ou xogando:
O que corra mais gañará a carreira.
[O contrario é perder].

130
 gas
garabullo. s.m. Pau pequeno e delga-
do:
O lume acéndese con garabullos.

garaxe. s.m. Lugar cuberto onde se

gardan os coches:
Debaixo da miña casa hai un garaxe.

gardar. v. l. Ter canta de algo:

Garda que non entren os porcos na casa.
2. Poñer unha causa no seu sitio pra
que non se estrague ou perda:
Pillou a caixa onde gardara os xoguetes.

garfo. s.m. Peza de metal con dentes

que se usa pra comer:
O caldo non se come co garfo, pro si as
patacas fritas.

gas. s.m. (pl. gases). O que se usa nas

cociñas de butano pra facer lume é
un gas:
Non se debe deixar a berta a chave do gas.

gasolina. sf. Líquido que ó arder fai

anda-las máquinas:
Ós coches bótaselles gasolina nunhas má-
quinas que se chaman surtidores.

gastar. v. l. Usar moito dunha causa

astra acabala:
Gastou os zapatos de tanto andar.
2. Mete-lo diñeiro en algo:
Xan gastou un peso en roscas.
[O contrario é aforrar].

131
 gat
gato. s.m. Animal que vive nas casas e
pilla ratos:
Na miña casa ternos un gato negro.
gavota. s.f. Paxaro de mar. Tamén se
lle chama gaivota:
As gavotas voan por riba dos barcos cando
volven ó porto.
globo. ·S.m. Bolsa de goma delgadiña
que se enche de aire e ten forma
redonda. Tamén se fai de papel:
O neno sentouse no globo e estoupoulle.
gol. s.m. Cando se mete o balón na
portería dun equipo dise que é gol:
O Celta meteulle dous goles ó Español.
*golondrina. s.f. En galego dise anduriña.
golpe 1 • s.m. Choque dunha cousa con-
tra outra:
Deulle un golpe na man.
golpe 2 • s.m. Animal do monte que ten
o rabo ancho e largo; come galiñas,
coellos, etc. Tamén se lle chama
raposa:
O golpe entrou esta noite no galiñeiro.

goma. s.f. Material que estira e enco-

lle:
As rodas dos coches fanse de goma; Teño
unha goma que por un lado borra a tinta e
por outro o lápiz.
gordo. adx. Moi grande do ancho ou
en todo o seu arredor:
O neno está moi gordo.
[O contrario é fraco ou delgado].·
132
 gran
gorxa. s.f. Burato que ternos no cabo
da boca,por onde pasan a comida e
o aire. A gorxa do aire tamén se lle
chama gorxa pequena:
A corbata aprétame a gorxa.

gota. s.f. Boliña pequena dun líquido

cando cae. Dise tamén pinga:
Caíume unha gota de aceite no pantalón.

gouña. s.f. Oso que teñen algunhas

froitas, como o péxego o u a cereixa.
Tamén se lle chama carabuña:
Estas cereixas teñen as gouñas moi gran~
des.

~~
gracias. s.f. pl. O que se di cando nos
dan unha cousa o u nos fan un favor:
Moitas gracias polos caramelos.
~
gran. s.m. l. Semente. Está nas espi-
gas do millo, trigo, centeo, etc.
O pan faise do gran de trigo.
2. Tamén se di de cousas que son
pequeniñas coma grans:
Un gran de area.

grande. adx. Moi alto ou moi ancho;

ou as dúa.s cousas á vez:
A praza do meu pobo é moi grande.
[O contrario é pequeno].

*granizo. s.m. En bo galego dise saraiba.

133
gra
grao. s.m. Chámase tamén gran.
1. Semente. Está nas espigas do mi-
llo, trigo, centeo, etc.:
O pan faise do grao de trigo.
2. Tamén se di das cousas que son
pequeniñas coma graos:
Un grao de area.
*grifo. s.m. En galego dise billa.
grito. s.m. Bichiño pequeno e mouro
que canta «cri-cri»:
Polo anoitecer cantan os grilos.

gris. s.m. Color entre branca e negra:

O ceo vólvese gris cando chove.

grúa. s.f. Máquina que levanta ou a-

rrastra pesos:
Aquela grúa subiu o cemento ó pico da
casa.

grupo. s.m. Conxunto:

Atopeime cun grupo de veciños que esta-
ban facendo unha fotografía.

guante. s.m. Peza de vestir coa que se

cobren as mans pra non as mancar
ou non ter frío nelas. Tamén se lle
chama luva:
Teño uns guantes de lá pró frío.
guapo. adx. Dise do home ou da mu-
ller cando dá gusto velos:
¡Que mociña mais guapa!
[O contrario é feo].

134
 gus
guardia. s.m. Persoa que persegue ós
ladróns, mira que os coches anden
polo seu sitio, etc.:
Ó ser grande heime facer guardia dos que
gardan os montes.

guerra. s.f. Cando pelexan entre dous

países ou dous grupos dise que es-
tán en guerra:
Hai moito tempo houbo unha guerra entre
franceses e españois.

guiso. s.m. Comida feita con patacas,

carne, auga e algo de aceite:
(fffl%
Ternos un guiso de primeiro prato.

gustar. v. Saberlle ben ou serlle a un

bonita unha cousa:
O queixo gústame moito.

135
hab

H
-
-~
haber. v. l. Palabra que axuda a con-
'
xugar outros verbos:
'
Hei de ir mañá= Vo u mañá; Houben caír=

~
A pouco caio.
2. Estar, atoparse nun sitio:
N o cuarto hai dúas sillas.

A
3. Cando se fala de meses, días ou
horas: ir andado, ir pasado:
Hai dous días que non te vexo.
GRAM.: Pres.: hei, has, ha, habemos, habe-
des, han. lmperf. había, habías, etc.; Perf.
houben, houbeche(s), houbo, houbemos,
houbestes, houberon; Plusc: houbera, hou-
beras, etc.; Subx. 1: haxa, haxas, haxa, etc.;
Subx. II: houbese, houbeses, etc. Part: ha-
bido.
*helado. s.m. En bo galego debíase decir xela-
do.
herba. s.f. Planta que nace nos prados
e nos campos e que comen os ani-
rnals:
Irnos apaña-la herba do prado Grande.

borne. s.rn. l. Animal que pensa e fala:

¿Que animal é o que anda primeiro a catro
patas, despois en dúas e despois en tres? O
borne.
2.Macho do borne cando é grande:
Aldeíña de Baldaio, aldea de poucos bo-
rnes ...

136
 hu e
3. O que está casado cunha muller:
O borne de miña nai é meu pai.

.
hora. s.f. Tempo en que se divide o
día:
O día ten vintecatro horas.

horta. s.f. Leira á beira da casa onde

hai legumes, patacas, pereiras, cer-
deiras, etc.:
A horta do tío Pedro ten moitos tomates.

hospital. s.m. (pl. hospitais). Sitio on-

a '

'

de se cura ós enfermos:
N o hospital hai médicos e enfermeiras.

hoxe. adv. O día en que estamos:

Hoxe é domingo e mañá é luns.

hucha. s.f. Caixa grande de madeira

pra gardar centeo, trigo, millo, etc.
Na hucha do trigo entraron os ratos.

137
 ida

ida. s.f. Camiño de ir:

A ida levoume tres días.
[O contrario é vida2 ou viuda].

idioma. s.m. A fala dun país:

O galego é o noso idioma.

igrexa. s.f. Lugar onde se di a mis-a:

En Santiago hai moitas igrexas.

igual. adx. (pl. iguais). Que non se

diferencia doutro:
Este libro é igual ó teu.

illa. s.f. Parte da terra rodeada de auga

por todas partes:
A illa de Arousa está no mar, preto de
Vilagarcía.

inchar. v. l. Encher unha cousa de

a1re:
Hai que incha-lo globo.
2. Cando sae un bulto nunha parte
do corpo por un golpe ou unha
enfermedade, dise que incha:
Manqueime nun dedo e téñoo algo incha-
do.

inda. adv. Antes si, e nese momento

tamén. Tamén se di aínda:
Inda non chegou e iso que é tarde.

138
 ir

instrumento. s.m. Aquilo de que nos

servimos pra facer unha cousa:
A navalla é un instrumento que serve pra
cortar; A gaita é un instrumento de música
moi noso.

intelixente. adx. Que deprende as cou-

sas axiña e ben:
O mestre di que Guillermo é moi intelixen-
te.
[O contrario é burro].

inventar. v. Descubrir, pensando moi-

to nela, unha cousa nova; ás veces
tamén se inventan cousas sin pensar
nelas:
O teléfono aínda hai pouco que se inven-
tou.

inverno. s.m. Estación do ano que

empeza o 21 de decembro e acaba o
21 de marzo:
N o inverno chove moito e ás veces neva.

ir. v. Moverse cara a un sitio distinto

de onde estamos nós:
Meus pais van na feira.
[O contrario é vir].

GRAM.: Pres.: vou, vas, vai, irnos, ides, van,

Irnperf.: ía, ías, ía, iamos, iades, ían; Perf.:
fun, fuche(s); .foi, .fomos, .fostes, .foron;
P!usc.:.fora,.foras,.fora, etc.; Subx. I: vaia,
vaias, etc.; Subx. II:.fose,foses, etc.; Impe-
rat.: vai, ide; Xer.: indo; Part.: ido.

139
 ir m
irmán. s.m. (f. irmá, pl. irmáns,irmás)
Filio de meus pais:
Meu irmán chámase Pedriño.
*isla. s.f. En bo galego dise illa.

140
 lab

lá. s.f. (pl. lás. Pelo das ovellas, car-

neiros e outros animais; serve pra
facer roupa de abrigo:
N o inverno poñemos na cama mantas de
lá.
labio. s.m. Cada unha das partes de
afora da boca. Tamén selles chama
beizos cando se fala dos dous á vez:
Teño os labios inchados.

labor. s.m. Traballo:

Sabela axuda a seus pais nos labores da
casa.

labrador. s.m. Home que traballa a

terra. Tamén se di labrego:
Os meus pais son labradores.

labrar. v.l. Traballar co arado:

A terra labrada dá moito froito.
2. Traballar na madeira con ferra-
mentas de corte:
Ó Pepiño compráronlle unha na valla e non
fai senón labrar nos garabullos.

labrego. s.m. Home que traballa a

terra. Tamén se di labrador:
Meu pai é labrego, labreguiño eu son.

141
la e
lacena. s.f. Moble de cociña onde se
gardan pratos, culleres, comida, etc:
A lacena ten que estar moi limpa.

lacón. s.m. (pl. lacóns). Pata dianteira

do porco:
O lacón con grelos sabe ben.
lado. s.m. Cada cara dunha cousa:
O triángulo ten tres lados.

ladrar. v. Dar voces un can:

O can ládralle ó gato.

ladrillo. s.m. Barro cocido ó que selle

da forma cadrada e que serve pra
face-las paredes:
A nosa casa está toda ela feíta de ladrillo.

ladrón. s.m. (pl. ladróns). Persoa que

rouba:
O ladrón levóuno-los cartos.

lagarto. s.m. Animal con catro patas

parecido á cobra:
Os lagartos saen ó sol.

lagoa. s.f. Cantidade grande de auga

que fai un pozo moi ancho na super-
ficie da terra:
En Xinzo había lagoas.

lágrima. s.f. Auga que sae dos ollos

cando se chora. Tamén se di bágoa:
Caíronlle dúas lágrimas polas meixelas.

142
 lar
lama. s.f. Mistura de auga e terra que
se forma cando chove moito:
A corredoira está chea de lama.

lamber. v. Pasa-la lingua por algo:

Non me gusta que o can me lamba aman.

lambetada. s.f. Cousa dóce que se co-

me polo ben que sabe:
O azucre, o chocolate e os caramelos son
lambetadas.

lambón. adx. (f. lamboa ou lambona,

pl.lambóns, lamboasou lambonas).
Que anda sempre tras das lambeta-
das:
Deixa os caramelos, Jambón.
lámpada. s.f. Aparato en que arde
unha luz ou unha bombilla que dá
luz:
Na mesiña hai Iámpadas de aceite.

landra. s.f. Froito dos carballos:

Os porcos comen landras.

lápiz. s.m. (pl. lápices). Instrumento

que serve pra escribir ou dibuxar: 4
Compráronme unha caixa de 12 lápices. ~
laranxa. l. s.f. Froita redonda, de co-
lor entre marela e rubia, dóce, con
casca gorda:
As laranxas teñen moito zume.
2. Adx. Da color da laranxa:
A color laranxa faise con vermello e mare-
lo.
143
 laranxada. s.f. Bebida feita con laran-
xa:
Tiña moita sede e pediu unha laranxada.

laranxeira. s.f. Árbore que dá laran-

xas:
Na horta ternos unha laranxeira.

lareira. s.f. Pedrada cociña na que se

acende o lume:
Antes as casas tiñan sempre unha lareira.

largo. adx. O que ten os dous cabos

moi separados. Tamén se di longo:
Os cabalos teñen o corpo largo.
[O contrario é corto]
larpeiro. adx. Que come moito e non

~ mira de deixar nada prós outros:

N o? sexas tan larpeiro: deixa algo prós
ma1s.

A
lavandeira. s.f. l. Muller que lava a
roupa:
A lavandeira tende a roupa ó sol.

~
2. Tamén é un paxariño:
A lavandeira ten o rabo longo e anda ós
saltos pola beira do río.

~ lavar. v. Limpar con auga:

/
~ Lavámo-la cara polas mañás.

lebre. s.f. Animal do monte parecido ó

F"'jf7

144
coello:
Naque! monte había moitas lebres.
 lei
lección. s.f. (pl. leccións). Cada unha
das partes que hai no libro ou que
explica o mestre pra aprender:
Hoxe ternos que sabe-la lección de xeogra-
fía.
ledicia. s.f. Sentimento que se ten can-
do se está ledo. Tamén se dí alegría:
Estaba cheo de ledicia porque chegou súa
nai.
ledo. adx. Que ten gana de rir ou cara
de risa. T amén se di alegre e conten-
to:
O día dos Reis tódolos nenos están moi
ledos.
[O contrario é triste].
legume. s.m. As fabas e plantas pareci-
das son legumes:
N a miña casa cómense moitos legumes.
lei. s.f. (pl. leis). O que o goberno dun
país manda ou prohibe chámase lei:
Hai unha lei que manda non matar.
leira. s.f. Anaco de terra onde se se-
mentan patacas, millo e outras plan-
tas:
Na leira plantámo-las patacas.
leite. s.m. Líquido que dan as femias
pra alimenta-las crías:
A vaca Gallarda deu vinte litros de leite.
_li
.

leitón. s.m. (pl.leitóns). Porco de pou-

cos días. Tamén selle chama bacu-
riño:
Onte comemos un leitón.

145
 1
1
1

le m
lembrar(se). v. Traer algo á memoria.
Tamén se di acordarse:
Agora que me Iembro esquencín o macha-
do.
[O contrario é esquencer].

leña. s.f. Anacos de madeira cosque se

fai o lume:
Meu pai foi por unha carga de ·leña pra
coce-lo pan.

león. s.m. (pi. leóns, f. leoa ou leona).

~nimal grande e fero que se cría en
Africa:
Había leóns no circo.

ler. v. Pasa-la vista polo que está escri-

to e entendelo:
O neno xa sabe ter ben.

letra. s.f. A, B, C, D, etc., son letras;

serven pra poñer por escrito as pala-
bras:
O galego ten vintetrés letras.

levar. v. l. Mover unha cousa dun

sitio pra outr'o:
Vou leva-las patacas á feira.
[O contrario é traer].
2. Ter:
Este barco non leva remos.
3. Tardar:
Levoulle dúas horas o camiño.

146
 lim
4.Terpo~o(cosnom~deroupa):
Leva un vestido verde.

*lexos. adv. En bo galego dise lonxe.

librar. v. l. Facer libre:
O Andresiño librou o paxaro que estaba na
gaiola.
[O contrario é prender].
2. Deixar sin nada dentro ou enriba:
Hai que librar esa mesa pra podermos
poñe-los libros.

libre. adx. l. Que pode face-lo que

queira:
Es libre de marchar pra onde queiras.
[O contrario é preso].
2. Que non ten nada dentro ou enri-
ba:
Bota as patacas nese pote se está libre.

libreta. s.f. Conxunto de follas bran-

cas onde se escribe. Dise tamén ca-
derno:
Na libreta fanse os deberes.

libro. s.m. Conxunto de follas de pa-

pel escritas e con tapas, que serve
pra lermos nel:
Os libros fanse nas imprentas.

limoeiro. s.m. Árbore que dá limóns: ~

A xeada non é boa prós limoeiros.
~
limón. s.m. (pl.limóns). Froito marelo
de sabor acedo:
Collín un limón do teu limoeiro. o
..

147
lim
limpar. v. Saca-la porquería das cou-
sas:
Hoxe tócame limpa-la casa.
[O contrario é luxar].
limpo. adx. Que non ten porquería:
María ten o seu cuarto moi limpo.
[O contrario é luxado ou porco].
*línea. s.f. En galego debe decirse liña.
lingua. s.f. l. O que ternos dentro da
boca e vale pra falar, comer, etc:
Botoulle a lingua a súa irmá.
o caabgo 2. Fala:
é a nosa O galego é a lingua da nosa terra.
QA.ngua
liña. s.f. l. Raia que escribimos sobre

rv' un papel cun lápiz ou unha pluma:

As liñas poden ser dereitas ou curvas.
2. O que é estreito e longo coma
unha liña:
Os avións deixan unha liña de fume no ceo.
liño. s.m. Planta da que se sacan fre-
bas pra facer tecidos:
Hoxe xa non hai sabas de liño.
líquido. adx. Os corpos que escorren e
collen a forma do recipiente en que
están:
A auga, o viño, o aceite, o vinagre, ... son
líquidos.
liso. ad4. Dise das cousas que teñen a
superficie sin bulto ningún, coma o
cristal dun espello:
A plancha deixa a roupa lisa.

148
 loi

listo. adx. l. Intelixente, que aprende

as cousas axiña:
Aurora é moi lista.
[O contrario é parvo ou burro].
2. Preparado pra empezar:
Xa estamos listos pra saírmos.

litro. s.m. Medida pra líquidos e grans:

Comprei un litro de leite.
lixeiro. adx. Que pesa pouco:
As plumas son lixeiras.
[O contrario é pesado].
lixo. s.m. Anaquiño pequeno de algo
lixeiro que pode voar polo aire e
pousarse nun líquido ou na roupa e
manchalos ou meterse nun ollo:
Este leite non o quero que está cheo de
lixos.
lo. l. pron. Ver el.
2. art. Ver o.
lobo. s.m. Animal parecido a un can
grande, que anda polo monte e co-
me as ovellas e outros animais:
O lobo ten os dentes afiados.

logo. adv. De seguida:

Vou merendar, pro logo volvo.
[O contrario é.;tarde].

loita. s.f. Agarra entre dúas persoas en

que cada unha trata de vencer á
outra ou tirala ó chan:
Vouche unha lo ita ó acabares de traballar.

149
Iom
lombo. s.m. l. A parte de atrás no
corpo dos bornes e a de riba no dos
animais:
O burro leva un feixe de leña ó lombo.
2. Bulto que parece o lombo dun
animal:
Esta estrada non é ben cha, está chea de
lombos.
longo. adx. O que ten os dous cabos
moi separados. Tamén se di largo:
A miña bufanda é longa.
[O contrario é corto].
lonxe. adv. Moi separado:
A miña aldea está moi lonxe.
[O contrario é cerca ou preto].
lóstrego. s.m. Luz que se fai nas nubes
cando hai tronada:
Caíu un lóstrego no carballo.
loureiro. s.m. Árbore con follas de
color verde escura:
As follas do loureiro bótans., ós guisos e
serven pra afuma-los chourizos.
louro. adx. Da color da castaña:
A princesa tiña o pelo louro.

lousa. s.f. Pedra plana e delgada:

Coas lousas fanse lousados.

lousado. s.m. A parte que cobre a casa

pra que non chova dentro:
Debaixo da beira do lousado fan niños as
anduriñas.

150
 lun

louza. s.f. l. U nha clase de barro cocí-

do de color branca que serve pra
ctL•
-
Q
facer pratos, cuneas, xerras, etc.:
Ternos moitos pratos de louza.
2. O conxunto destas pezas de coci-
ña:
Hai que frega-la louza con coidado.

lúa. s.f. Corpo que se ve no ceo de

noite pola parte en que aluma a luz
do ~1:
Os homes chegaron xa á lúa.

luar. S.lJl. Luz da lúa:

Nas noites de luar xea moito.

lucecú. s.m. Bichiño pequeno ó que se

lleve unha luciña no cucando escu-
rece. Tamén se chama vagalume,
verme de luz e vella facendo papas:
A meu irmán gústalle moito ve-los lucecús
pola noite.

lugar. s.m. l. Unha parte calquera do

espacio:
Eso está fóra de lugar.
2. Aldea:
N o me u lugar somos dez veciños.

lume. s.m. O que fai a leña ó arder:

O lume quenta e queima.

luns. s.m. Primeiro día da semana:

Tódolos luns teño clase de xeografía.

151
luv
luva. s.m. Peza de vestir coa que se
cobren as mans. Tamén selle chama
guante:
Tes unhas luvas de goma.

luxar. v. Encher de porquería unha

cousa. Dise tamén emporcar:
Luxou todo o pantalón.
[O contrario é limpar].

,,r¡~
.. ·
luz. s.f. (pl. luces). O que nos deixa ve-
las cousas; dana as cousas que ar-
%~ den:
O sol, o lume e as bombillas dan luz.

LL

lle. pron. Ver el.

152
 mad

maceira. s.f. Árbore que dá mazás.

Tamén se chama mazaira:
Hai que coidar ben as maceiras.
machado. s.m. Ferramenta que serve
pra fender e labrar madeira.
Tamén se lle chama brosa:
Partímo-la leña co machado.
macho. s.m. O cabalo, o carneiro, o
boi, o galo, o home e tódolos ani-
mais que poden ser pais, son ma-
chos:
Ternos dez coellos entre femias e machos.
[O contrario é femia].
madeira. s.f. Parte dura das árbores
que está debaixo da casca:
Dos toros das árbores sácase a madeira.
madriña. s.f. A que leva a un a batizar
e o fai afiliado:
A madriña deume cinco pesos.

madrugar. v. Erguerse cedo pola ma-

ñá:
Madrugamos pra ir ó monte.

madurar. v. Chegar a maduro:

Cando regañan os ourizos é que xa madu-
raron as castañas.

153
 mad
maduro. adx. Dise dun froito cando se
pode coller ou comer:
A froita cómese de madura.
[O contrario é verde].

magoar. v. Pacer doer. Tamén se di

mancar:
Magoeime nun xionllo.
maio. s.m. O quinto mes do ano:
En maio florecen as plantas.

maior. adx. Mais grande:

Pepa é a maior das irmás.

mais. l. adv. Outro pouco:

O Pedriño quería mais caldo.
2. conx. Nas sumas indica que a
cantidade que vén despois hai que
lla sumar á que vai antes:
4 mais 3 son 7.
3. De mais. Mais da conta:
Fixeches exercicios de mais.
4.0s mais. Os outros que faltan:
Comín dúas patacas; as mais deixeinas.
*maíz. s.m. En bo galego dise millo.

mal.(pl. males). l. s.m. Enfermedade:

3 Deulle un mal ó gando.
+1 2. adv. Da maneira que non debía:
~· Esa conta está mal feita.

-
maleta. s.f. Carteira grande onde se
leva a roupa e outras cousas:
Perdémo-las maletas no avión.

154
 man
malo. adx. Que fai mal ou vale pouco:
Ter un accidente é malo.
[O contrario é bo].

mallar. v. Separa-lo gran da palla ba-

tendo nas espigas ou meténdoas nun-
ha máquina:
Antes mallábase cos malles e hoxe mállase
con máquinas.

mamá. s.f. Chámaselle así á nai cando

se fala con ela:
Mamá, teño fame. t_
~
mamar. v. Chuchar da teta:
Teño un cadelo que aínda mama da teta da
súa nai.

~
man. s.f. (pl. mans). Parte do noso
corpo coa que collémo-las cousas:
En cada man ternos cinco dedos.

mancar. v. Facer doer. Tamén se di )~

magoar:
Estes zapatos máncanme.
"-
;¡'lt

'tt
mancha. s.f. O que deixa sobre a rou-
pa ou sobre outra cousa limpa algo
que a luxa:
Tes unha mancha de café na saia.

manchar. v. Poñer unha mancha:

Manchou toda a roupa xogando.

155
man

¡¡ mandar. v. Decirlle a alguén que faga

algunha cousa:
O soldado ten que face-lo que lle mandan.

mandil. s.m. (pl. mandís). Peza de

~
vestir que se pon por diante da rou-
pa pra non se luxar:
Miña nai anda todo o día cun mandil.

~
maneira. s.f. Xeito, forma de facer ou
decir algo:
O neno estudia a maneira de pilla-la mosca.

=~11
mango. s.m. Pau ou ferro que teñen as
cousas pra collelas:
As tixolas teñen mango.

manso. adx. Falando de animais, os

que están afeitos á xente. Falando
de plantas, as que un sementa ou
planta. Os outros animais ou plan-
tas dise que son bravos:
Aínda que o cané manso non lle tires das
orellas.

manta. s.f. Tea de lá que se pon na

cama por riba das sabas pra non
termos frío:
¡Ten catro mantas na cama e aínda non lle
abondan!

manteiga. s.f. Alimento que se fai ba-

tendo nata:
A manteiga derrétese coa calor.

156
 mar
mantel. s.m. (pl. manteis). Tea que se
pon por riba da mesa pra non luxa-
la:
Riba do mantel póñense os pratos.
manter. v. l. Alimentar; dar de comer:
As vacas mantéñense de herba.
2. Servir de alimento:
As patacas manteñen moito.
mañá. l. adv. Día despois de hoxe:
Mañá será día de Noiteboa.
2. s.f. Parte do día que vai desde que ~

nace o sol astra a hora de comer: .

?

Pola mañá estamos na escola.

máquina. s.f. Instrumento que fai cer-

~
tos traballos ou cousas:
Teño unha máquina de coser.

•
mar. s.m. Cantidade grande de auga
salgada:
A sardiña péscase no mar.
maravilla. s.f.. Cousa que non ~lr v~
case nunca pe que nos parece/ m01
rara ?u mh~i bhonita: ., h ~
En Ex1pto m un as construccwns e ama-
das pirámides que son unha maravilla.
maravilloso. adx. Que parece unha
maravilla cando a vemos:
A lámpada de Aladino facía cousas mara-
villosas. ..;
marca. s.f. Sinal que se fai pra atopar
ou diferenciar cousas:
Puxéronlle unha marca ó burro cun ferro
moi quente.

157
mar
marchar. v. Irse:
Marchou pra Alemania.

marea. s.f. Subida e baixada da auga

do mar cada seis horas:
Cando baixa a marea quedan as penas ó
aire.

marelo. adx. Da color do ouro, do

limón, etc.:
A casca do limón e do plátano é marela.

mariñeiro. s.m. Home que traballa no

mar:
Os mariñeiros botaron as redes.
*mariposa. s.f. En galego dise volvoreta, pa-
xarela ou papoia.

marisco. s.m. Certos animais que vi-

ven no m~r, cubertos case sempre
por unha casca dura:
O mexillón, a centola e os berberechos son
mariscos.

martelo. s.m. Ferramenta con mango

de madeira e unha cabeza de ferro
que serve pra petar:
Co martelo espetei un cravo na parcdc.

martes. s.m. Segundo día da semana:

Chegaron de Bilbao o martes.

marzo. s.m. Terceiro mes do ano:

No mes de marzo empeza a primavera.

158
 méd

~
maseira. s.f. Sitio onde se bota a comi-
da dos porcos pra que coman:
Esta maseira é de cemento.
matar. v. Quita-la vida:
Os porcos mátanse polo San Martiño.

materia. s.f. Aquilo do que están feítas

~
as cousas:
O ferro está feíto dunha materia dura.
material. s.m. (pl. materiais). O que se
usa pra facer algo:
A area, a pedra, o ferro son materiais de
construcción.
mazá. s.f. Froita redonda con pibidas:
En Galicia danse ben as mazás.
mazaira. s.f. Árbore que dá mazás.
Tamén se chama maceira:
O vento abalou a mazaira e caíron as ma-
zás ó chan ..

me. pron. Ver eu.

mecheiro. s.m. Pequeno instrumento
que serve pra acender lume:
Meu pai mercou un mecheiro novo na
feira.
medias. s. pl. Peza de vestir que cobre
o pé e a perna:
Teño unhas medias a raías.
médico. s.m. Home que cura os enfer-
mos:
O pai de Lelo é médico.

159
 med
medida. s.f. O que serve pra medir:
O litro, o metro, o quilo son medidas.
medio. l. s.m. O que está a igual dis-
tancia das beiras:
N o medio da cara está o nariz.
2. adx. Dise da metade dunha cou-
sa:
Bebeu medio litro de leite.

mediodía. s.m. As doce da mañá; a

hora de comer:
ó mediodía os canteiros toman un vaso de
viño.

medir. v. Mirar cantas veces cabe un-

ha unidade (un metro, un kilo, un
litro) dentro de algo:
Este camiño mide 5 quilómetros.
medo. s.m. O que sentimos cando es-
tamos en peligro (o u nos parece
estar):
Algúns nenos téñenlles medo ós cans.
medrar. v. Ser cada vez mais grande:
Este rapaz non fai senón medrar.
meiga. s.f. Nos contos, muller que
axuda ós malos facendo cousas ma-
ravillosas:
As meigas van dun lado pra outro a cabalo
de basoiras.

meixela. s.f. Parte da cara que está

entre a boca e a orella:
Dáme un bico na meixela.

160
 m en
mel. s.m. (pl. metes). Líquido dóce que
fan as abellas:
O mel sabe ben e cura os catarros.
*melocotón. En galego dise péxego.

metro. s.m. Paxaro que parece que

asubía cando canta. O macho é to-
do m o uro, e a femia de color escura.
Tamén se chama merlo ou cochosa:
AqueJa figueira está chea de melros.

memoria. s.f. O que fai que as persoas

se lembren das cousas:
O Antón ten pouca memoria.

menciña. s.f. O que nos manda o mé-

dico tomar pra poñernos sans can-
do estamos enfermos:
Hai que tomar só as menciñas que fagan
falta.

~/
mendo. s.m. Pedazo de tea ou pano
que se cose á roupa que está vella e
rachada. Tamén se lle chama re-
mendo:
Cando caín rachei o pantalón e logo miña
nai tivo que botarlle un mendo.

menos. l. adv. Mais pouco:

Tocoulle menos queixo có irmán.
[O contrario é mais].
2. Conx. Nas restas indica que
quita unha cantidade doutra:
4 menos 1 son 3.

161
6
m en
mentir. v. Decir mentiras, contar cou-
sas que non son verdade:
Méntennos e aínda din que o que con tan é
certo.
GRAM.:Pres.: minto, mentes, mente, menti-
mos, mentides, menten.
mentira. s.f. U nha cousa contada de
modo distinto a como foi é unha
mentira:
É unha mentira decir que non hai ricos e
pobres.
[O contrario é verdade].

mentireiro. adx. Dise do que mente a

miúdo:
Por non decires nunca a verdade cháman-
che mentireiro.

mentres. adv. Desde que se empeza

astra que se acaba:
Mentres comes, non fales.

mercar. v. Facerse con algo pagándoo

con cartos. Tamén se di comprar:
Merquei un libro pra ler.

L~~M;~!~
mércores. s.m. Terceiro día da sema-
¡ e ro 11 r2 13.
11¡ rs n re t92D na:
212'2 24 2.6267.1
28 29 31 Mércores que vén dánno-las vacacións.

merenda. s.f. A comida que se fai á

media tarde:
Miña nai deume de merenda pan con quei-
xo.

162
 met
merlo. s.f. Paxaro que parece que asu-
bía cando canta; o macho é todo
mouro e a femia de color escura.
Tamén se chama melro ou cocbosa:
Hai un niño de merlo nos loureiros do
camiño.
mes. s.m. Cada unha das doce partes
en que se divide o ano:
Os meses teñen 30 o u 31 días, menos febrei-
ro que ten 28 o u 29.

mesa. s.f. Moble que serve pra comer,

estudiar, xogar ás cartas, etc.:
N o me u cuarto hai unha mesa chea de
libros.
f?
mesmo. pron. Un, e non ningún outro:
Díxenllo e u mesmo; Trae sempre o mesmo
pantalón. @
~
mesto. adx. Dise de algo que está ou
nace moi xunto:
Pedriño ten o pelo moi mesto.
[O contrario é .raro].

~
mestre. s.m. (f. mestra). Persoa que
lles aprende ós nenos na escola:
O mestre apréndenos xeografía.
metade. s.f. Cada unha das dúas par-
tes iguais nas que se divide unha
cousa ou un conxunto de cousas:
Deulle a nietade da mazá.
metal. s.m. (pl. metais). O ferro, a
iJ
prata, o ouro son metais: @
As pesetas son de metal. 'ífi?
163
met
meter. v. Poñer dentro:
Meteu o pan no forno.
[O contrario é quitar ou sacar].

metro. s.m. Medida pra sabe-lo longa

que é unha cousa:
O quilómetro ten 1000 metros.

meu. adx. (f. miña, pl. meus, miñas).

Dise daquilo do que eu son dono:
O libro é meu.

mexar. v. Bota-la auga fóra do corpo:

Teño un irmán que mexa moi lonxe.

mexillón. s.m. (pl. mexillóns). Maris-

co de cuncha negra.
Os mexillóns débense comer cocidos.

*miércoles. s.m. En galego dise mércores.

mil. adx. num. (pl. miles). Dez veces

cen; 1000:
Teño un billete de mil pesetas.

millo. s.m. Planta alta, de follas aca-

badas en bico. Ten unha espiga chea
de grans marelos; da fariña destes
grans fanse papas:
As espigas de millo parecen monecas.

il@@@.@@@ millón. s.m. (pl. millóns). Mil veces

mil:
Me u pai nunca gañou un millón de pesetas.

164
 mis
min. pron. Ver eu:
O neno pregunta: ¿é pra min?.

mina. s.f. Sitio onde se saca carbón,

ferro, o uro, etc.:
Ás minas báixase en ascensor.

minuto. s.m. Cada unha das 60 parte_s

en que se divide a hora:
A hora ten 60 minutos.

miñoca. s.f. Verme longo e colorado

que vive na terra moHada:
As miñocas úsanse pra pescar.

miolo. s.m. A parte mol que hai nal-

gunhas cousas por dentro:
A codia do pan gústalle mais có miolo;
Moitas plantas teñen un miolo no medio.

mirar. v. Pararse a ver unha cousa:

Mirei pró ceo a ver se bahía nubes.

misto. s.m. Pauciño de madeira ou

cartón que ten unha cabeza dun
material que se acende cando se
risca con ela:
Mércame un ha caixa de mistos pra acende-
-lo lume.
misturar. v. Poñer xuntas e revoltas
cousas diferentes no mesmo sitio:
Gústame moito o viño misturado con ga-
seosa.

*mitade. En bo galego debería ser metade.

165
miú
miúdo. adx. Pequeniño:
Os nenos son xente miúda.
moa. s.f. Cada un dos ósos que ternos
na boca, que serven pra desface-la
comida:
As moas están detrás dos dentes.
moble. s.m. Cada unha das cousas que
se meten nas casas pra poder vivir
nelas:
Os almarios, as lacenas, os bancos, as me-
sas, etc. son mobles; O conxunto de mobles
dunha casa é a moblaxe.
mocos. s.m. pl. Líquido que sae do
nariz: ·
Limpa os mocos co pano.
modo. l. s.m. Xeito:
Non hai modo de subir a esta pena.
2. A modo: Con xeito, pouco a pou-
co:
Desde que rompeu a perna anda moi a
modiño.
moer. v. Desfacer en anacos pequeni-
ños os grans de trigo, café, millo,
etc.:
Vou moer pra ter fariña.
GRAM.: Pres.: moio, moes, moe, moemos,
moedes, moen. lmperf.: moía, moías, moía
moiamos, moi"ades, moían. Perf.: moín,
moíche(s), moeu, moemos, moestes, moe-
ron. Subx. 1: moia, moias. et.; Part. mu(n)-
do, maído.
*moho. s.m. En galego dise balor.

166
 mon
moito. adx. Mais do normal; mais do
que esperamos:
Teño moitas follas.

mol. adx. (pl. moles). Dise do que ~<tít

perde doadamente a forma cando
se apreta; que non é duro. Tamén
se di brando:
O queixo é mol.
[O contrario é duro].

mollar. v. Poñer unha cousa onde a

colla a auga:
Mollei os pés nunha poza; Meteu os pés na
auga e mollouse todo.

momento. s.m. Anaco pequeno de

tempo:
Agarda un momento que xa baixo pra
irmos á festa.

moncer. v. Sacarlle-lo leite ás vacas;

dise tamén muxir e munguir:
Miña nai monee as vacas tódalas noites.

moneca. s.f. Xoguete que ten forma de

persoa. Tamén se di boneca:
A túa moneca ten un vestido marelo.

monllo. s.m. Feixe de pallas:

A meda faise con monllos.

mono. s.m. Animal bravo e peludo

moi parecido ó home:
En África hai moitos monos.

167
mon
monte. s.m. l. Terra moi alta:
Galicia é un país de moitos montes.
2. Terra onde medran árbores e ou-
tras plantas sin que ninguén os plan-
te:
É monte todo o que non son leiras e pra-
dos.
montón. s.m. (pl. montóns). Conxun-
to grande de cousas postas unhas
riba da~ outras:
Á beira do camiño había un montón de
pedras.
morcego. s.m. Rato que voa:
Os morcegos voan de noite.
morder. v. Botarlle os dentes a algo:
Mordeu o labio sin querer.
morea. s.f. Conxunto de cousas postas
de calquera xeito todas nun mon-
tón:
Fixeron unha morea de patacas na leira.

morno. adx. Pouco quente:

O leite cando se acaba de moncer está
moro o.
morrer. v. Acabárselle a un a vida:
Todos ternos que morrer.
morte. s.f. O morrer:
Sentiu moito a morte do paxariño.
mosca. s.f. Bichiño pequeno con dúas
ás:
Pillei unha mosca nun vaso.

168
 mud
mosquito. s.m. Bicho parecido á mos-
ca, pro mais pequeno:
Está todo picado dos mosquitos.
moto. s.f. Vehículo de motor con dúas
rodas:
Xan mercou unha moto.

motor. s.m. Máquina que move algo:

Estragóuseno-lo motor do coche.
moucho. s.m. Paxaro grande que an-
da de noite:
Os ollos do moucho brillan pola noite.

mouro. adx. De color escura:

Na miña libreta hai unha mancha de tinta
moura.
mover. v. Cambiar de sitio algunha
cousa:
Anda sempre movendo os mobles da casa.
mozo. s.m. Home novo; cando unha
persoa ten ó redor dos 20 anos deci-
mos que é un mozo:
Os mozos e as mozas foron á festa.
mudar. v. l. Cambiar de roupa:
Mudou a roupa porque estaba todo molla-
do.
2. Cambiar de sitio:
Mudámonos pra unha casa nova.
mudo. adx. O que non pode falar:
Os mudos falan por sinais.
*muela. s.f. En galego chámase moa.

169
mue
muelle. s.m. Peza de metal que cando
se fai forza sobre ela estira ou enco-
Be; ó soltalo brinca astra colle-la
súa primeira forma: .
Rompéuno-lo muelle da escopeta.

muíño. s.m. Instrumento que serve

pra moe-lo gran:
Os muíños modernos son eléctricos.
multiplicar. v. Sumar un número tan-
tas veces como unidades ten outro:
Multiplica catro por cinco.
[O contrario é dividir].

muller. s.f. l. Femia do home:

As mulleres en ten den moi ben ós 'nenos.
2. A que está casada cun home:
A muller de Xan é enfermeira.

mundo. s.m. Terra en que vive o bo-

rne:
. Magalláns deu a volta ó mundo.

munguir. v. Sacárlle-lo leite ás vacas;

dise tamén mqxir e moncer:
Miña nai mungue as vacas tódalas noites.
*muñeca. s.f. En galego deberíase decir bone-
ca ou moneca.

muro. s.m. Parede feita de pedra ou

doutra cousa:
Fixo un muro arredor da horta.

170
 mux
museo. s.m. Lugar onde se gardan
cuadros e outras cousas pra que a
xente as vexa e estudie:
O museo do Pobo Galego está en Santiago.
música. s.f. Arte de cantar ou tocar
instrumentos:
ó neno gústalle a música.
muxica. s.f. Lixiño pequeno que salta
do lume e vai ardendo polo aire un
pouquiño:
Os ferreiros fan moitas muxicas cando tra-
ballan.

muxir. v. Sacárlle-lo leite ás vacas;

dise tamén munguir e moncer:
Miña nai muxe as vacas tódalas noites.

171
nab

nabo. s.m. Planta. As follas do nabo

chámanse nabizas e grelos; son boas
pró caldo:
Os nabos tamén se dan ó gando.
nacer. v. Empezar a vivir:
As plantas e os animais nacen.
nada. adv. Nin pouco nin moito: cero:
Na caixa non hai nada.
nadal. s.m. Festa que se fai o 25 de
decembro, que é o día en que naceu
Cristo. Tamén selle chama así a este
mes:
Polo Nada! os alemáns adornan as súas
casas con árbores.
nadar. v. Moverse pola auga sin ir pró
fondo:
A Rosiña sabe nadar coma un peixe.

nai. s.f. Muller que ten fillos:

Miña nai espértame tódalas mañás.
*naranxa. s.f. En bo galego débese decir Ia-
ranxa.

~~'!) é~!.~]: nariz. s.m. A parte da cara que serve

pra tomar alento e ulir:
~~ O nariz ten dous buratos.

172
 1
\

\ \
neg
nata. s.f. N o leite, a pat,te mais gorda; ~··,
nada por riba cando se ten parado
moito tempo. Da nata batida faise a
manteiga:
Os xelados de nata son os que mais me
gustan.

navalla. s.f. Clase de coitelo que ten ~o

unha folla que, cando se pecha, qué-
dalle o fío gardado nun mango:
A navalla serve pra cortar; cunha navalla
tamén se labran garabullos.
navegar. v. l. 1-los barcos polo mar ou
polo río:
Os barcos grandes navegan de presa.
2. Das persoas que traballan nos
barcos tamén se di que navegan:
Meu irmán anda navegando. ·

néboa. s.f. Nube baixa que non deixa

ver. Tamén se di brétema e nebra:
Con. esta néboa non vexo a miña aldea.

nebra. s.f. Vér néboa.

necesitar. v. Ter falta:

O carro necesita unha roda.

negar. v. Decir que non:

Fuches ti, non o negues.

negro. s.m. Da color do carbón:

O corvo é un paxaro negro.
[O contrario é branco].

173
 nena. s.f. Muller de poucos anos:
A nena xoga cos nenos.

neno. s.m. Home de poucos anos:

O neno mexou na cama.

nevar. v. Caír neve do ceo:

N o tempo de Nadal neva moito; N o mes de
xaneiro nevou nos Aocares.
neve. s.f. Auga xeada que cae das
nubes no inverno cando vai frío.
Cada gota parece un trapiño bran-
co e chámase folerpa:
Nos montesaltos sempre hai neve.
neveira. s.f. Aparato zarrado e frío pra

1 conservar algunhas cousas de co-

mer:
Saca o leite da neveira .

niada. s.f. Conxunto de crías dun mes-

• mo nío. Tamén se di niñada:

Estes coellos teñen un ha niada de sete crías.
*niebla. s.L En galego dise brétema, nebra ou
néboa.
nin. conx. E tampouco non:
Non quero noces nin mazás.

ninguén. pron. Ningunha persoa:

Non hai ninguén por aquí.
ningún. pron. (f. ningunha, pl. nin-
gúns, ningunhas). Nin un:
Non teño ningún diñeiro.

174
 \ no m
niñada. s.f. Conxunto\de crías dun
mesmo niño. Tamén s1e di niada:
Estes coellos teñen unha !liñada de sete
crías.

mno. s.m. Casiña de herbas, palla,

etc., que fan os paxaros pra poñe-
·los ovos e cría-los pitos. Tamén se di
nío:
As anduriñas fan o niño con barro.

nío. s.m. Ver niño.

nó. s.m. (pl. nós). l. Sitio por onde se
atan dúas cordas unha á outra:
Fíxoseme un nó nos amallós e tiven que
cortalos cunha navalla.
2. Nas pallas e na madeira, bulto:
Esta táboa non é boa que ten moitos nós.

no. pron. Ver el.

nogueira. s.f. Árbore que dá as noces: ~

A madeira das nogueiras é moi boa pra
facer mobles. •

noite. s.f. Tempo en que non hai luz do

sol; vén despois da tarde:
Esta noite sae a lúa.
[O contrario é día].

nome. s.m. Palabra que se dá a unha

persoa ou cousa pra podela chamar
ou falar dela:
Carme é nome de muller.

175
non
non. adv. Pa bra que se usa pra ne-
gar:
¿Vés? Non ou.
normal. ad~. (pl. normais). Que é ou
está como debe ser: nin moi alto nin
moi baixo, nin grande nin pequeno,
nin gordo nin delgado:
A cunea da esquerda é normaL
nós, nos. pron. Ver eu:
Se non herramos non se acordan de nós;
Xuntémonos todos e herremos.
noso. pron. Aquilo do que somos do-
nos:
Aquela cahana é nosa.
noticia. s.f. Cousa que pasou nalgún
sitio e que se di á xente:
Os xornais dan as noticias á súa maneira.

nove. adx. num. Número que está en-

tre o oito e o dez:
Eduardo fixo onte os nove anos.
novembro. Mes do ano que fai o nú-
mero 11:
O ll de novembro é o San Martiño.

noveno. adx. núm. Que está de núme-

ro nove:
Setemhro é o noveno mes do ano.

noventa. adx. num. N ove veces dez

fan noventa:
Costa noventa pesetas.

176
 núm
novo. adx. l. Que se ten u o hai desde
hai pouco:
Os domingos poño o traxe\novo.
-'l"-----
/
1 \
2. De poucos anos:
Este rapaz aínda é moi novo'~

noxo. s.m. O que se sente cando algo

~
que vemos, ou tocamos, ou proba-
mos non nos gusta. Tamén se di
asco:
O rato é un bicho que me dá noxo.

noz. s.f. (pl. noces). Froito que ten

unha casca moi dura; dáa unha ár-
bore que se chama nogueira:
Pra come-la noz hai que rompe-la casca.

nube. s.f. Gotiñas de auga moi mestas

que están no ceo e que cando se
enfrían botan choiva:
Polo inverno hai moitas nubes.

*nudo. s.m. En galego dise nó.

número. s.m. l. Dibuxo co que se f. 2. 3,4

representa unha cantidade: 5. ó, 1
Os primeiros números son: O, cero; 1, un; 2, B. q,o
dous; 3, tres; 4; catro; 5, cinco; 6, seis; 7,
sete; 8, oito; 9, nove. Ó que vai de número
un chámaselle o primeiro; o que vai de
dous: segundo; de tres: terceiro; de catro:
cuarto.
2. Tamén se chama número ás veces
que entra o un nunha cantidade:
¿Cantos nenos hai na túa escola? Non sei o
número.

177
nun
nunca. adv. n ningún tempo:
Nunca se de en queima-las árbores.
[O contrari é sempre].

178
 oír

o
o, a, os, as. l. art.:
O pan non o quero; a carne quéroa mellor
có peixe.
GRAM.:Tamén son formas do artigo: lo, la,
los, las: Comémo-lo caldo tódolos días.
2. pron. Ver el.
obedecer. v. Face-lo que nos mandan:
O can obedécelle á nena.

obra. s.f. Cousa feíta por alguén ou

que se está facendo:
Á beira da estrada había obras.

obxecto. s.m. Cousa:

Un balón, un reló, unha mesa son obxectos.

ocorrer. v. Pasar unha cousa:

Moitas veces ocorren cousas fóra do nor-
mal.
*ochenta. adx. num. En bo galego dise oiten-
ta.

oír. v. Darse conta dos ruídos e dos

sonidos:
T ódolos domingos oio as campás da igrexa
do meu lugar.

179
oit
GRAM.:
1
1
Pre~: oio, oes, oe, oímos, oídes,
oen; Imper .: oía, oías, oía, oi'amos, oiades,
oían; Perf. oín, oíche(s), oíu, oímos, oístes,
oíron; Pl~sc.: oíra, oíras, etc.; Fut.: oirei,
oirás, et~.; Fut. hipotético: oiría, oirías,
etc.; Sub'x.I: oia, oías, oia, oíamos, oiades,
oian; Subx. 11: oíse, oíses, etc.; Imperat.:
oe, oíde; Xer.: oíndo; Part.: oído.
oitenta. adx. num. Oito veces dez:
79+ l = 80 [setenta e nove mais un igual a
oitenta].

oitavo. adx. num. Que está de número

oito:
Despois do oitavo ano xa non hai mais
escola.

oito. adx. num. Número que está entre

o 7 e o 9:
A María ten oito anos.

*oler. v. En bo galego dise ulir.

olor. s.f. O que se sen te polo nariz:
As rosas teñen boa olor.
*olvidar. v. En galego dise esquencer.
ollar. v. Mirar:
O neno ollaba prá volvoreta.

olio. Parte do noso corpo que serve

pra ver:
Ternos dous ollos.

ombro. s.m. Parte do corpo onde nace

o brazo:
O Pedriño dálle a seu irmán polo ombro.

180
 ore

onda1 • prep. Xunto, cabo de:

Ven onda min.
ondaz. s.f. Movemento das augas do
mar feito polo vento:
Cando vai moito aire hai ondas moi altas.

onde. l. adv. (No sitio) en que:

Aquí é onde eu vivo.
2. adv. int. ¿En que sitio?
¿Onde estará o meu libro?
onte. adv. O día antes de hoxe:
Onte daba o sol e hoxe xa chove.

oración. s.f. (pl. oracións). l. Palabras

que diriximos a Deus e ós Santos
pra que nos axuden:
O Painoso é unha oración que debemos
saber todos.
2. Conxunto de palabras coas que - Oneno
se di algo que se fai ou coas que se di d:>rme..
no berce.
onde é ou como se está:
«0 neno dorme no berce» é unha oración.
orballo. s.m. Choiva moi miudiña:
O orballo tamén molla.
orde. s.m. Modo de estaren colocadas
as cousas cada unha no seu sitio:
Neste cuarto non hai orde.
orella. s.f. Cada unha das dúas partes
que as persoas e moitos animais
teñen na cabeza e que serven pra
oír:
Se non es bo, tíro~he das orellas.

181
óso
óso. s.m. Parte dura do córpo dos
animais; o óso está cuberto de car-
ne:
Caíu e rompeu un óso.

oso. s.m. Animal bravo e moi forte:

No Polo Norte hai osos brancos.

ou. conx. que se usa cando se dá a

escoller entre dúas ou mais cousas:
¿Collerei á dereita ou á esquerda?.

oubear. v. Dar berros o lobo:

O lobo oubea no monte.

ourizo. s.m. l. Casco con picos onde

se cría a castaña:
Os ourizos gárdanse na ouriceira mentres
non se Hes sacan as castañas.
2. Ourizo gacho. Animaliño que ten
o corpo cuberto de picos coma os
do ourizo:
Os ourizos gachos matan e comen cobras.
ouro. s.m. Metal de color marela que
brilla:
Co ouro fanse as xoias.

ousar. v. Non ter medo a facer unha

cousa. Tamén se di atreverse:
Quería pasar pro non ousaba.
outono. s.m. Época do ano que vai
desde o 21 de setembro astra o 21 de
decembro:
No outono as árbores quedan sin follas.

182
 \
\
\
\ ovo
outro. pron. indefinido. Unha persoa
ou cousa que non é aquela da que se
acaba de falar:
Gústame mais o outro.
outubro. s.m. Décimo mes do ano:
En outubro cóllense as castañas.
ovella. s.f. Animal que dá a lá; tamén
ten boa carne:
As ovellas comen herba.
ovo. s.m. O que poñen as aves nos
niños. Dos ovos nacen os pitos e os
paxariños:
Gústanme moito os ovos fritos.

183
pa

pa. s.f. Instrumento de pau ou metal

que ten un mango e unha parte
plana que serve pra remove-la terra
ou bota-lo pan ó forno:
Os nenos xogan na praia con pas.

padriño. s.m. Home que leva un neno

a batizar e o fai afiliado:
Meu padriño regaloume un reló.

pagar~ v.
Darlle cartos a unha persoa a
cambio de algo:
Págame o leite que che vendín.

pai. s.m. Home que ten fillos:

Meu pai quéreme moito.
*paiaso. s.m. Deberíase escribir pallaso.

país. s.m. Terra da que é un; nación:

O noso país chámase Galicia.

*pala. s.m. En galego dise pa.

palabra. s.f. Conxunto de sonidos que

decimos ou escribimos e queren de-
cir algo. Tamén se di verba:
N o galego hai m o itas palabras que aínda
non coñezo.

184
 pap
palla. s.f. Cana do centeo, trigo, a vea e
outras plantas despois de segadas:
Os labregos facían feixes de palla.
pallaso. s.m. Home que fai rir; tra-
balla case sempre no circo:
Meu pai levoume ó circo a ve-los pallasos.
palleiro. s.m. Morea de palla:
Este ano fixemos un bo palleiro.

pan. s.m. (pl. pans). l. Comida feíta

con fariña amasada e cocida no for-
no:
Hoxe cocemos unha fornada de pan.
2. Centeo:
A fariña de pan non é tan branca coma a de
trigo.

panadeiro. s.m. Home que fai o pan:

o ~anadeiro
xemo.
da miña aldea ten moi mal
(!-
,;;,,

pano. s.m. Anaco dun tecido: ~

Merquei un pano da mane outro da cabe- ·~
za. ~

pantalón. s.m. (pl. pantalóns). Vesti- ~~

do que cobre por separado as dúas
pernas e chega astra a cintura:
Teño un cinto novo pra amarra-lo panta-
lón.
papá. s.m. Maneira de chamar ó noso
pai cando falamos con el:
Papá, lévame ó circo.

185
 pap
papas. s.f. pl. Comida que se fai co-
cendo nun pote fariña con auga ou
leite:
.
As papas de millo con leite sábenme moito .
papel. s.m. (pi. papeis). Material con
que se fan libros, libretas, periódi-
cos e outras cousas:
Fixen un barquiño de papel. .

papoia. s.f. Bichiño con ás que nace

dos ovos dos vermes. Tamén se cha-
ma volvoreta e paxarela:
N os campos hai m o itas papoias.

paporrubio. s.m. Paxaro co peito de

color rubia:
Sei dun niño de paporrubio.

paquete. s.m. Unha ou varias cousas

envoltas nun papel; os paquetes son
pra levar ou mandar:
Chegoume un paquete de Barcelona.
parar. v l. Deixar de se mover o u facer
que algo deixe de se mover:
O neno non para quedo.
[O contrario é mover].
2. Deixar de facer algo:
O paxaro parou de cantar ó ve-lo gato.
[O contrario é seguir].
paraugas. s.m. Peza de pano que se
pon vestindo unhas variñas de me-
tal; lévase na man pra taparse e
gardarse da choiva:
Un paraugas é coma un telladiño de man.

186
 par
parecer. v.l. Ser case igual:
Parécense un 6 outro.
2. Ter por case certa unha cousa:
Paréceme que vai chover.
parede. s.f. Obra que se fai de pedras
ou ladrillos postos uns enriba dos
outros pra zarrar un espacio:
A parede do meu cuarto está pintada de
follas.

parella. s.f. Persoas, animais ou cou-

sas vistos de dous en dous:
Hoxe vio unha parella de pombas.
parente. s.m. Persoa da mesma fami-
lia:
Pepe ten moitos parentes.

parque. s.m. Xardín grande:

Os domingos irnos pasear 6 parque; hai
ben poucos parques nesta cidade.
parroquia. s.f. Conxunto de veciños
que son da mesma igrexa: ·
O patrón da nosa parroquia é San Pedro.

parrulo. s.m. Ave que ten o pico plano

e os dedos unidos entre sí; vive moi-
to tempo na auga. Tamén se chama
pato:
Na lagoa había moitos parrulos.

parte. s.f. Decimos que ten partes un-

ha cousa cando está dividida:
Fixo catro partes da laranxa.

187
 par
partido. s.m. l. Xogo no que dúas ou
mais persoas loitan por vencer:
O partido gañámolo nós.
2. Grupo de persoas que pensan e
traballan dun mesmo xeito e loitan
con outros grupos pra gobernar elas
un país:
O partido obreiro ha gaña-las eleccións
algún día.

partir. v. Dividir en partes:

Partir o pan coas mans.

parva. s.f. A primeira comida do día.

Dise tamén almorzo:
O neno toma leite, pan e galletas de parva.
parvo. adx. Que non comprende ben:
Parece parvo: pasa o tempo mirando pró
aire.
[O contrario é listo ou intelixente].
pasar. v. l. Ir dun lugar a outro:
Por onde non hai cancelas é doado pasar.
2. Ir por diante, por riba, por baixo,
polo medio ou polo lado dunha
cousa:
Sempre pasas por diante da miña casa.
3. Ter lugar:

, Iso pasoulle por non mirar pra diante.

pasear. v. Andar a modo pra distraer-
se:
Meu tío lía o periódico mentres paseaba.
*pasillo. s.m. En bo galego había que decir
corredor.

188
 pat
paso. s.m. Movemento que se fai coas
pernas ó andar:
Empeza a da-los primeiros pasos.
pastel. s.m. Comida que se fai con
fariña, auga, manteiga, azucre e ou-
tras cousas boas; é unha lambetada
que se come despois das comidas:
O día que eu faga os anos hanme comprar
un pastel grande coma a roda dun carro.

pastor. s.m. Persoa que garda o gan-

do. Tamén se chama pegoreiro:
Hai pastores que botan días enteiros no
monte.

pata. s.f. Perna dos animais e dalgun-

has cousas, coma a mesa:
A vaca ten catro patas.

pataca. s.f. Froito que nace debaixo

da terra na raíz dunha planta:
Coas patacas fanse cachelos.

patada. s.f. Golpe que se dá co pé:

Deulle unha patada ó bote.

patín. s.m. Xoguete de ferro con rodas

pequenas que se pon nos pés:
Eu non sei andar en patíns.

patio. s.m. Espacio descuberto ó lado ~­

dunha casa ou entre varias casas:
N o recreo, os nenos xogan no patio. -::= - ~~
14

189
pat
pato. s.m. Ave que ten o pico plano e
os dedos unidos entre si; vive moito
tempo na auga. Tamén se chama
parrulo:
N o parque hai patos.
pau. s.m. l. Madeira:
Aínda hai arados de pau.
2. Anaco de madeira:
Trae ahí uns paus pró lume.
3. Golpe:
Vas levar uns paus.
paxarela. s.f. Bichiño con ás que nace
dos ovos dos vermes. Tamén se cha-
ma volvoreta ou papoia:
Pola primavera aparecen as paxarelas.
paxaro. s.m. Animal que voa, ten plu-
mas, peteiro, dúas ás e dúas patas:
O xílgaro é un paxaro que canta moi ben.
pé. l. s.m. Parte das pernas e das patas
que se pousa no chan ó andar:
Espetou unha espiña no pé.
2. ó pé de: Xunto de:
ó pé do monte había unha casa.
pechar. v. Zarrar unha porta co pe-
cho:
Pecha a porta con chave ó marchares.
[O contrario é abrir].
pecho. s.m. Instrumento de ferro cun-
ha chave, que se pon nas portas pra
abrilas ou zarralas:
Non hai que andar mirando polos furados
dos pechos.

190
 pei
pedal. s.m. (pl. pedais). Sitio onde pon
os pés o que guía un vehículo:
Rompeulle un pedal á miña bicicleta.
pedir. v. Decir unha persoa a outra
que lle dea ou faga algunha cousa:
Pedinlle que me dera cinco pesos.
pedra. s.f. Anaco solto de pena que se
atopa na terra:
Antes tódalas casas se facían de pedra.
pega. s.f. Paxaro de color branca e
moura que ten o rabo longo:
N o nos o país hai m o itas pegas.

pegar. v. l. Xuntar dúas cousas con

cola:
Os nenos pegan os cromos no álbum.
2. Dar golpes:
Non está ben andarse pegando uns ós ou-
tros.

pegoreiro. s.m. Persoa que garda o

gando. Tamén se chama pastor:
O pegoreiro tenlles medo ós lobos.
*peinar. v. En galego debíase decir peitear,
pentear o u pieitar.
*peine. s.m. En galego debíase decir peite,
pente ou pieite.
peirao. s.m. Lugar onde embarca a
xente e onde se cargan as cousas que
levan os barcos:
Hai barcos amarrados no peirao.

191
pei
peite. s.m. Instrumento con dentes co
que nos peiteamos. Tamén se di
pente ou pieite:
Hoxe pola mañá, ó peitearme, rompeume
o peite.
peitear. v. Poñe-los pelos ben coloca-
dos. Tamén se di pentear e pieitar:
Antes de saír teño que lavar e peitea-los
nenos.
peito. s.m. Parte do corpo entre os
dous brazos, por diante:
Cando un é moi valente, di se que ten moito
peito.
peixe. s.m. Animal que vive e respira
dentro da auga:
Hai peixes de auga dóce e de auga salgada.
pel. s.f. (pl. peles). A parte de fóra do
corpo dos homes e dos animais:
A pel dos animais, cando llela quitan, chá-
mase coiro ou pelica.
pela. s.f. Pel das froitas:
As mazás dan ben a pela.
pelar. v. l. Quitárlle-la pel ás froitas:
Miña nai pelou patacas de mais.
2. Quedar sin pelo (cando cae o u o
,cortan):
O Pedriño ten a cabeza pelada como un
ovo.
pelexar. v. Agarrarse entre dúas ou
mais persoas:
Os nenos, ó saíren da escola, pelexan moi-
tas v··;ces.

192
 pen
película. s.f. O que irnos ver ó cine:
Onte vin unha película que me fixo rir
moito.

peligro. s.m. Estamos diante dun peli-

gro cando estamos cerquiña de que
nos pase algo malo. Tamén se di
perigo:
Cruza-las rúas por onde non hai semáforo
é un peligro.
pelo. s.m. Fío delgado que medra na
pel do home e dalgúns animais:
O barbeiro cortoulle todo o pelo.
pelota. s.f. Obxecto de goma inchada
que se usa en moitos xogos:
Compraron unha pelota pra xogar ó fut-
bol.
pena 1 • s.f. Materia dura que pode es-
tar por baixo ou por riba da terra:
Na terrado Antón hai moitas penas.

pena2• s.f. l. O que se sente cando lle

pasa algo malo a alguén que se lle
quere ben:
Sentiu pena cando lle dixeron que o neno
se puxera tan malo.
2. Traballo que Hes poñen ós que
fixeron algún mal:
Puxéronlle de pena tres anos de cadea.
pendello. s.~. Edificio aberto, con te-
Hado, pra garda-lo carro, a palla,
etc.:
Témo-lo carro no pendello.

193
pen
pensamento. s.m. l. Poder que ten o
home pra pensar:
O pensamento é unha das cousas pola que
se diferencia o home dos animais.
2. O que se pensa:
Os emigrantes teñen sempre a súa terra no
pensamento.

pensar. v. O que facemos cando que-

remos acordarnos de algo ou que-
remos explicar ben unha cousa:
Pensa o que lle podemos regalar a noso pai.

pente. s.m. Instrumento con dentes co

que nos penteamos. Tamén se di
peite ou pieite:
O Pepiño pensa que o pente é pra rascar.

pentear. v. Poñe-los pelos ben coloca-

dos. Tamén se di peitear ou pieitar:
Despois de vestírmonos penteámonos.

pequeno. adx. Pouco grande:

As cuneas do café son pequenas.

pera. s.f. Clase de froita:

As peras que mais me saben son as de auga.

perder. v. l. Deixar de ter unha cousa

cando non sabemos xa ondea pau-
samos a última vez ou onde nos
caí u:
Perdín a chave da casa.
[O contrario é atopar].

194
 pes
2. Non gañar no xogo:
PerdemQs por tres a un.
[O contrario é gañar].
pereira. s.f. Árbore que dá peras:
Aquela pereira ten moitas peras.
periódico. s.m. Follas en que se dan as
noticias de cada día:
Os periodistas fan os periódicos.

perigo. s.m. Estamos diante dun peri-

go cando estamos cerquiña de que
nos pase algo malo. Tamén se di
peligro:
Á beira da estrada había un sinal de perigo.

perna. s.f. Parte do corpo coa que

andamos; pata dos homes:
Ternos dúas pernas pra andar.

persoa. s.f. Cada home ou muller:

Na casa somos catro p_ersoas.

pesar. v. l. Medi-los quilos que ten

algo:
Hai que ir pesa-las patacas.
2. Ter peso:
Un saco cheo de patacas pesa moito.

pescada. s.f. Peixe de mar, grande,

que ten a carne branca e poucas
es piñas:
Hoxe cómese pouca pescada, pois vai moi
cara.

195
 pescar. v. Coller peixes no mar ou no
río:
A sardiña péscase con redes.
pescozo. s.m. O colo pola parte de
tras:
Moita xente ten unha coviña no pescozo.
peseta. s.f. O diñeiro que se usa en
España:
O libro costa cen pesetas.

peso. s.m. l. Cantidade de quilos que

pesa unha cousa:
Ten vinte quilos de peso.
2. Cinco pesetas:
Foi mercar un peso de caramelos.

petar. v. Bater, dar golpes:

Petan na porta.
peteiro. s.m. Boca das aves. Tamén se
chama pico e bico:
O galo levaba unha miñoca no peteiro.

(J peto1 .s.m. Paxaro que ten o peteiro

longo e fai buratos nas árbores:
O peto fai o niño dentro dunha árbore.

a peto2 • s.m. l. Lugar do vestido onde se

gardan as cousas:
Sempre leva os cartos no peto.
2. Caixiña de metal, barro, etc., cun
buratiño, por onde se van metendo
os cartos pra gardalos:
Xa teño o peto cheo de cartos.

1'96
 pico
péxego. s.m. Clase de froita:
Gústanme moito os péxegos.
pexegueiro. s.m. Árbore que dá os
péxegos:
Este ano o pexegueiro non deu péxegos.
peza. s.f. Parte dun instrumento ou
dunha máquina. Tamén se pode de-
cir: unha peza de pan, de roupa,
etc.:
O xoguete componse de moitas pezas.
piar. v. Pacer «pío, pío)); case sempre o
fan os pitos e os paxariños:
Os pitos pasan o día piando.
pibida. s.f. Semente dalgunhas froitas
como a mazá, a pera, a laranxa,
etc.:
As pibidas seméntanse en pibideiros.
picar. v.l. Espetar ou chantar un pico:
Piqueime cunha agulla.
2. Sentir como se lle chantaran a un
picos. Tamén se di proer:
Pícame a cabeza.
3. Cortar en bocadiños pequenos:
Na tenda teñen unha máquina de pica-la
carne.
pico. s.m. l. O que ten punta coma
unha agulla:
Os ourizos teñen moitos picos.
2. Boca das aves. Tamén se chama
peteiro e bico:
As galiñas teñen un pico moi duro.

197
pie
pieitar. v. Poñe-los pelos ben coloca-
dos. Tamén se di peitear e pentear:
Despois de lavármonos pieitámonos.
pieite. s.m. Instrumento con dentes co
que nos pieitamos. Tamén se di
pente ou peite:
Perdín o pieite na festa.
*piel. s.f. En galego dise pel.
pila. s.f. Aparato que garda e dá elec-
tricidade:
A miña radio traballa con pilas.

~
pillar. v. Ir detrás dalgunha cousa e
collela:
O gato pillou un rato.

~
pimento. s.m. l. Froito da horta, de
color verde ou rubia:
Algúns pimentos pican moito.
2. Polvo rubio que se saca dos pi-
mentos; é bo pra botar nas comidas:
Hai pimento dóce e pimento picante.
pinga. s.f. Boliña pequena dun líquido
cando cae. Dise tamén gota:
Vai chover, xa empezan a caír pingas.
pingar. v. Caír un líquido a pingas:
Pecha ben a billa, que está a pingar.
pingota. s.f. Pinga grande de choiva:
Están caíndo unhas pingotas boas.
*pino. s.m. En bo galego dise piñeiro.

198
 pis
pintar. v.l. Facer pinturas, dibuxar:
O pintor pintou un cabalo.
2. Cubrir de pintura a superficie
dunha cousa:
Pintei a parede de verde.

pinto. adx. Con manchas mouras e

brancas na pel.
Ternos unha vaca pinta.

pintor. s.m. A persoa que pinta:

De grande hei ser pintor.

pintura. s.f. l. Materia de distintas

colores que se usa pra pintar:
A pintura branca é a que mais se usa prós
teitos.
2. Dibuxo con colores:
N o comedor había un ha pintura dun porto
con barcos.
3. Arte de pintar:
A Rosiña dáselle moi ben a pintura.

piñeiro. s.m. Árbore que dá madeira e

que ten follas coma agullas:
Na praia había un piñeiro.
&-=-
__
~ ~ -

pirata. s.m. Mariñeiro que atacaba

barcos pra roubalos:
Os piratas enterraban tesouros nas praias.

pisada. s.f. Marca que queda no chan

despois de pousa-lo pé:
Había pisadas de terra pola escaleira.

199
pis
pisar. v. Pousa-lo pé no chan ou riba
de algo:
Piseille o rabo ó gato:

piso. s.m. Nas casas, o chan que pisa-

mos:
A nosa casa ten o piso de madeira; Na
Coruña hai casas de vinte pisos por riba da
terra.

pistola. s.f. Arma corta que tira balas:

!F
o
o
'
Os guardias teñen pistolas.
pitacega. s.f. Xogo no que un, cos

~'
ollos tapados, ten que coller a ou-
tro:

a
Tocoume de apandar á pitacega.
pito. s.m. Cría da galiña:
O pito pillou unha miñoca.

~
pixama. s.m. Vestido que poñemos
pra durmir:
, Meu irmán ten un pixama novo.

pizarra. s.f. Superficie, case sempre

{tl negra, que hai nas escolas pra escri-
bir:
O mestre pintou un reló na pizarra.
*plaia. s.f. En bo galego debíase decir ptaia.
plancha. s.f. Utensilio metálico que se
quenta e serve pra estira-la roupa.
Dise tamén prancha:
Miña irmá queimouse coa plancha.

200
_____________________________QQ
plano. adx. Dise de algo que ten a
superficie sin altos nin baixos:
O chan da cociña non está ben plano.
planta. s.f. O que nace da terra, medra
e ten follas, flores ou froitos:
A roseira, o piñeiro, o toxo e o centeo son
. plantas.
plantar. v. Poñer na terra unha planta
ou unha semente pra que medre:
Plantei unha árbore no xardín.
plástico. s.m. Material que se derrete
facilmente coa calor; úsase moito
pra facer xoguetes, pezas pra má-
quinas, utensilios de ter na casa,
etc.:
A chave da luz do meu cuarto é de plástico.
*plata. s.f. En bo galego dise prata.

*plato. s.m. En bo galego dise prato.

*plaza. s.f. En bo galego dise praza.

pluma. s.f. l. Cada unha das pezas que
cobren o corpo das aves:
O corvo ten as plumas negras.
2. Instrumento que serve pra escri-
bir:
Hoxe compráronme unha pluma nova.
po. s.m. O que está en anacos tan
pequeniños que pode levantalos o
aire. Tamén se chama polvo:
Os mobles vellos estaban cheos de po.

201
pob
pobo. s.m. l. Conxunto pequeno de
casas. Tamén se di aldea:
N o no so pobo hai 50 veciños.
2. Xente dunha terra ou país:
O pobo portugués e o galego son irmáns.

pobre. adx. Que ten poucos cartos:

Gastou os cartos todos e agora está pobre.
[O contrario é rico].
poder. v. Ter forza ou ser libre pra
facer unha cousa:
Non podo co feixe de herba; Mañá non
podo ir.
GRAM.: Pres.: podo, podes, etc.; Perf.: pui-
den, puideche(s), puido, puidemos, puides-
tes, puideron; Plusc.: puidera, puideras,
etc.; Subx. 1: poida, poidas, etc.; Subx. 11:
puidese, puideses. etc.; Xer.: podendo;
Part.: podido.
podre. adx. Que se botou a perder;
dise das carnes, das froitas, etc.:
Esta mazá está podre.
poesía. s.f. Conxunto de versos que
son bonitos pra oír ou pra decir:
«Follas novas)) é un libro de poesías de
Rosalía de Castro.

pola. s.f. Galiña nova, que aínda non

pon ovos, ou que hai pouco tempo
que os pon:
Hai poucas polas no noso poleiro.
polbo. s.m. Bicho de mar que ten unha
cabeza da que saen oito brazos:
O polbo cómese moito nas feiras.

202
 pon
poldro. s.m. Cabaliño novo:
A egua ten un poldro branco.
poleiro. s.m. Sitio onde dormen as
galiñas:
As galiñas vanse cedo pró poleiro.
polo. s.m. Galo novo:
Agora críanse mais polos ca antes.
polvo. s.m. O que está en an(\cos tan
pequeniños que pode levantalos o
aire; tamén se chama po:
A mamá limpoulle o polvo á mesa.

pólvora. s.f. Polvo feíto dunha mate-

ria que estoupa ó prenderlle lume:
Os foguetes levan pólvora.

pomba. s.f. A ve mais pequena cá gali-

ña, que vive en pombais ó redor das
casas:
A pomba é branca.
pombal. s.m. (pl. pombais). Poleiro
onde dormen e fa~ niño as pombas:
Os pombais case sempre son redondos.
ponla. s.f. Parte da árbore onde nacen
as follas e a froita:
Na ponla do pexegueiro fixo un niño o
paxaro.
ponte. s.f. Construción que se fai so-
bre un río pra poder cruzalo; hoxe
tamén se fai riba das estradas e das
vías do tren:
A ponte ten tres ollas.

203
poñ
poñer. v. Darlle un sitio a unhacousa.
Tamén se di pór:
Pon o libro enriba da mesa.

GRAM.: Pres.: paño, pos, pon, poñemosj

pomos, poñedesj pondes, poñen/ pon;
Imperf.: poñíajpuña, poñíasjpuñas, po-
ñía j puña, poñiamos / puñamos, poñiades j
puñades, poñían j puñan; Perf.: puxen, pu-
xeche(s), puxo, puxemos, puxestes, puxe-
ron; Plusc.: puxera, puxeras, etc.; Fut.:
poñerei j porei, poñerás j porás, poñerá / po-
rá, poñeremos j paremos, poñeredes /pare-
des, poñeránj porán; Fu t. Hipotético:
pañería/ paría, pañerías j parías, pañería/
paría, poñeriamos j poriamos, poñeriades j
poriades, poñeríanjporían; Subx. I:poña,
poñas, etc.; Subx. 11: puxese, puxeses, pu-
xese, etc.; Imperat.: pon, poñede/ ponde;
Inf.: poñerfpór; Xer.: poñendo/pondo;
Part.: pasto.

por. prep. Úsase moito en frases coma

estas:
l. Pasou por onda min; Andei por Gali-
cia toda.
2. Isto que contei pasou onte pola (=por a)
noite.
3. Fíxeno por ti; Viñen por te ver; Corría

~
moito por ~aña-lo premio.
4. Salvouse polos pelos; Por pouco.

porco. l. s.m. Animal manso. Críase

~ pra matar na casa; a carne que non

se come fresca, sálgase:
Os porcos mátanse polo San Martiño.

204
 pou
2. Adx. Cheo de porquería:
Tes un traxe todo porco.
[O contrario é limpo].
porque. conx. Úsase en frases coma
esta:
Hoxe non irnos á escola porque neva.
porquería. s.f. Cousa que dá noxo:
Vés che o de porquería.
porta. s.f. Sitio por onde se entra e sae

•
de lugares zarrados. Tamén se cha-
ma así á peza de madeira ou ferro
que zarra as entradas:
Deixou a porta aberta ó marchar.
porto. s.m. Lugar da costa onde os
barcos están ó abrigo dos ventos:
Vigo é o porto mais importante de Galicia:
ten varios peiraos.
posto. part. Ver poñer.
pota. s.f. Utensilio de cociña con asas
que serve pra face-la comida:
Puxeron o leite a ferver na pota.
pote. s.m. Pota barriguda de ferro,
con tres pés:
As patacas do pote xa están cocidas.
pouco. adx. Case nada:
A vide ten poucas uvas.
[O contrario é moito].
pousar. v. l. Deixar unha carga nun
sitio; case sempre se pousa pra
descansar:
Pesaba tanto que tiven que pousar cinco
veces.

205
 poz

2. Pousarse; faJando de paxaros ou

cousas que voan, baixarse a onde
poidan andar:
O paxaro pousouse na figueira.

pozo. s.m. Burato fondo que se fai na

terra pra sacar auga:
O noso pozo quedou seco.

pra. prep. Úsase moito en frases coma

estas:
l. Este libro é pra ti.
2. Traballo pra gañar cartos.
3. Vou pra Vigo.
4. Hei voiver pró (=pra o) Antroido.

prado. s.m. Terra, onde medra a

herba:
Hoxe segámo-la herba do prado.

praia. s.f. Sitio á beira do mar onde

hai moita area:
A xente está tomando o sol na praia.

prancha. s.f. Utensilio metálico que se

quenta e serve pra estira-la roupa:
Miña nai mercou onte outra prancha.

*pranta. s.f. É mellor decir planta.

*prantar. v. É mellor decir plantar.

206
 pre
prata1. s.f. Metal branco que vale ~
moito e serve pra facer xoias: ~
Teño un anel de prata.
prata2. s.f. Prato grande no que se
serve a comida na mesa. Tamén se
di fonte:
N o medio da mesa había un ha prata de
cachelos.
prato. s.m. Recipiente no que se bota a
comida pra comela:
Na lacena hai un prato con cachelos.

praza. s.f. l. Sitio chan e grande que

hai diante dalgúns edificios:
A Praza do Obradoiro está diante da
Catedral.
2. Sitio con moitas tendas onde se
vende carne, patacas, verduras,
peixe, etc.:
Este xoves había moita xente na praza.
precio. s.m. Cantidade de diñeiro que
hai que pagar por unha cousa:
As vacas na última feira tiñan un precio
moi alto.

pregunta. s.f. O que se pregunta:

Os nenos fan moitas preguntas ós seus país.

preguntar. v. Falarlle a alguén pra que

nos diga algo que non sabemos:
Pregunteille se fora onte á escola e díxome
que non.

207
pre
premiar. v. Dar un premio:
O profesor premia ós que estudian.
premio. s.m. Regalo que se dá ó que
fai algo ben ou gaña un xogo:
De premio déronnos unha copa de prata.
[O contrario é castigo].
prender. v. l. Atar:
Prenderon as vacas polos cornos.
[O contrario é soltar ou ceibar].
2. Coller vida, coller forza; disecase
sempre das plantas cando se
arrancan e volven a plantar:
Prendeu a figueira que plantei.
[O contrario é morrer].
preparar. v. Poñer unha cousa a
~: punto:
~· Miña nai xa me preparou o xantar.
présa. l. s.f. Falta de tempo, apuro:
Teño présa.
2. Á présa, de présa: En moi pouco
tempo:
O neno vai á presa pra non chegar tarde.
prestar. v. Darlle a alguén unha cousa
que se ten que volver despois.
Tamén se di ernprestar:
Teu pai prestoume o cabalo.
preto. adv. Ó lado. Tamén se di cerca:
O vaso e a cunea están un preto do outro.
primavera. s.f. Tempo do ano no que
botan flor as plantas:
A primavera vai do 21 de marzo ó 21 de
xuño.

208
 pro
primeiro. l. adx. Que vai diante dos
outros:
Gaña o que chega de primeiro.
2. adv. Antes:
Primeiro vas ti, despois vou eu.

primo. s.m. O fillo do meu tío. Tamén

se lle chama curmán:
O meu primo é mais forte ca ti.

príncipe. s.m. Fillo de rei:

O príncipe casou cunha princesa.

principio. s.m. Sitio por onde comen-

za unha cousa:
O nacer é o principio da vida.
[O contrario é remate].
pro. conx. Con todo, mesmo así:
Díxenlle que viñese, pro non me fixo caso.

probar. v. Mirar a ver cómo sabe unha

comida ou se nos serve un vestido:
Probou a sopa e non tiña sal ningún.
*probe. adx. En bo galego dise pobre.
problema. s.m. Pregunta difícil que dá
moito que pensar:
O mestre púxonos un problema moi difícil.
pro_curar. v. Face-lo que sexa necesa-
no:
Procurarei deitarme cedo pra estar mañá
ben desperto.
producir. v. Dar lugar a unha cousa:
O tabaco produce moitas enfermedades.

209
pro

proer. v. Sentir como se He chantaran

a un picos. Tamén se di picar 2 :
As picaduras dos mosquitos proen moito.
prohibir. v. Non deixar facer unha
cousa:
O señor mestre prohíbenos fumar na clase.
proveito. s.m. O que serve pra algo
dise que ten proveito:
Que che faga proveito a comida.

provincia. s.f. Cada unha das partes

en que se divide un país pra gober-
nalo:
Galicia ten catro provincias: A Coruña,
Lugo, Ourense e Pontevedra.

pocha. s.f. Peza do vestido do home

que se pon na cabeza:
Teño unha pocha nova.
pucbo. s.m. Cría da vaca. Tamén selle
chama becerro, cuxo e xato:
Mercamos un pucho na feira.

*pueblo. s.m. En galego dise pobo.

*puerto. s.m. En galego dise porto ou peirao.

*pulpo. s.m. En bo galego dise polbo.

punta. s.f. Cabo dunha cousa (que,

normalmente, se vai facendo mais
estreita):
Rompeulle a punta ó lápiz.

210
 puñ

punto. l. s.m. Marca pequeniña; sitio

onde se cortan dúas liñas.
Están sendo as tres en punto.
2. A punto: N o se u sitio, no se u
momento:
Este caldo está xa a punto.

puño. s.m. Man pechada:

O neno batía cos puños no peito.

211
que

que. l. Palabra que xunta unhas ora-

cións coas outras:
Dixo que viña; Este é o regalo que che
prometín.
2. Palabra que serve pra preguntar
por unha cousa:
¿Que tes na caixiña?

quedar. v. Non marchar dun sitio:

Quedou sentado na ponla da árbore.

quedo. adx. Que non se move. Tamén

se di quieto:
Está quedo que, se non, foxen os paxaros.

queimar. v. l. Poñerlle lume a unha

cousa pra que arda:
O abó queimou unha silveira.
2. Mancarse achegando á pel algo
moi quente:
Queimeime coa prancha.
queixarse. v. Decir «ai, ai)) cando nos
doe algo:
oo=:J Lelo queixábase de que lle doía unha moa.

queixo 1 • Alimento que se fai co leite:

~ Hai queixo de moitas clases.

212
 gui
queixo 2 • s.m. Parte da cara que vai
debaixo da boca:
Caíu no chan e bateu co queixo contra a
area.
quen. l. pron. O que (referido a per-
soas):
Ese é o neno de quen che falei.
2. ¿Que persoa ou persoas?:
¿Quen son aqueles?.
quencer. v. Poñerse quente:
Tras do lume logo quencen os pés.

quentar. v. Darlle calor a unha cousa:

Irnos quenta-lo caldo.
[O contrario é enfriar].

quente. adx. Que ten calor:

Gústame a comida quente.

querer. v.l. Ter gana:

Pedro quere mazás.
2. Ter cariño:
Os nenos queren ós pais.
GRAM.: Pres.: quera, queres, quer(e), etc.;
Perf.: quixen, quixeche(s), quixo, quixe-
mos, quixestes, quixeron; Plusc.: quixera,
quixeras, etc.; Subx. 1: queira, queiras,
etc.; Subx. 11: quixese, quixeses, etc.; Xer.:
querendo; ·Part.: querido.
quilo. s.m. Medida pra sabe-lo que
pesa algo ou alguén:
O saco pesa dous quilos.

213
 gui

quilómetro. s.m. Mil metros:

Da túa casa a Xinzo hai dous quilómetros.
quinto. adx. num. Que está de número
cinco: ·
Vaia por esta rúa adiante e ó chegar á
quinta casa torza á dereita.

quitar. v. l. Apartar algo dun sitio:

Quitan a pedra de diante.
[O contrario é poñer].
2. Coller pola forza o que ten outro:
Non lle quíte-lo xoguete ó neno.
[O contrario é dar].

214
 raf

ra. s.f. Animal pequeno que vive na

auga ou preto dos ríos; dá brincos e
ten a color verde:
Na fonte había unha ra.

rabear. v. l. Coller moito xenio:

Rabeaba por ter que quedar na casa.
2. Ter moita gana dunha cousa:
Rabeaba p,or xogar con eles.

rabo. s.m. O que teñen moitos animais

onde se lles acaba o corpo:
O can dálle ó rabo.

rabuñar. v. Facer feridas coas unllas:

O gato rabuña na mesa.

rachar. v. Facer anacos ou romper

cousas como teas, papeis, etc.:
Rachei o papel en pedazos.

radio. s.f. Aparato pra escoitar noti-

cias ou música:
Hoxe todo o mundo escoita a radio.

rafa. s.f. Parte mol do pan. Tamén se

chama faragulla, frangolla ou mio-
lo:
Gústame mais a codia cá rafa.

215
 rai
raia. s.f. Dibuxo de forma longa a
estreita que se fai, por exemplo, cun
lápiz nun papel:
Fixo raias nas follas do libro.
raiar. v. Facer raías:
Non raies na mesa.

raíña. s.f. A muller do rei ou muller

que é rei:
A raíña de Inglaterra chámase Sabela.

raíz. s.f. (pl. raíces). Parte da planta

que medra debaixo da terra:
As raíces das árbores chegan moi fondo.

ramallo. s.m. Parte pequena dunha

ponla con follas:
Trae de ahí un ramallo pró lume.

rancho. s.m. Porco de poucos meses:

Ternos catro ranchos pra levar á feira.

rapaz. s.m. (pl. rapaces). Neno que vai

pra mozo:
O rapaz de tío Manolo é moi alto.

rapaza. s.f. Nena que vai pra moza:

María non quere xogar con nós porque xa
é unha rapaza e nós aínda somos pequenos.

rápido. adx. Que chega en pouco tem-

po dun sitio a outro:
O tren que vai a Santiago é moi rápido.

216
 rec
raposa. s.f. Animal de monte que ten o
rabo ancho e largo, e come galiñas,
coellos, etc. Tamén se chama golpe2:
Esta noite entrou a raposa no galiñeiro.
raro. adx. l. Que está ou nace moi
separado:
Este millo está moi raro.
2. Que se aparta do normal; que hai
pouco del:
Meu irmán fai cousas raras.
rascar. v. Pasa-las unllas pola pel can-
do pica:
O can rascábase onda o palleiro.
rato. s.m. Animaliño pequeno de co-
lor media moura, que sempre anda
roendo cousas:
Os ratos escóndense nos buratos.

raxo. s.m. Carne do lombo do porco:

Gústame moito o raxo.
rea. s.f. Conxunto de persoas ou cou-
sas postas unhas detrás das outras.
Tamén se di ringleira:
Pra quita-la entrada poñémonos en rea.

recipiente. s.m. O vaso, a cunea, o

pote, o caldeiro e outros o bxectos
nos que se pode meter algo, case
sempi:e líquidos:
Botámo-lo viño nun recipiente de madeira.

recoller. v. Volver-a coller unha e o usa:

Recollín os libros e marchei prá casa.

217
rec
recreo. s.m. Tempo en que os nenos
poden xogar na escola.
O recreo dura pouco.
recuar. v. Ir pra tras:
O cabalo recuou na costa.

rechouchío. s.m. Sonido que fan al-

gúns paxaros:
Sentímo-lo rechouchío dos melros na fi-
gueira.
redondo. adx. Que ten a forma dunha
pelota ou dunha roda:
A Terra é redonda.

redor. Ú sase só na fraseó redor: dando

a volta todo pola beira:
Había árbores todo ó redor da casa.

regalar. v. Darlle a alguén algo sin

pedirlle nada a cambio:
O tío do Luís regaloulle un barquiño.
regalo. s.m. O que se dá sin nada a
cambio:
O día que fixo os anos tivo moitos regalos.

regañar. v. l. Abrirse algo rompendo:

A parede regañou pola porta.
2. Dise tamén dalgúns animais can-
do abren a boca e amosan os dentes:
O can regañou os dentes.

rego. s.m. l. Río pequeno:

O neno pillou un peixe no rego.

218
 re m
2. O que se fai ó arar ou cavar:
Meu irmán sementou catro regos de pata-
cas.
regra. s.f. Instrumento que usamos
pra face-las líñas dereitas no papel:
A miña regra é de madeira.

rei. s.m. (pl. reis). A primeira autori-

dade dalgúns países:
Don García foi rei de Galicia.
*reina. s.f. En bo galego dise raíña.
reló. s.m. (pl. relós). Aparato que ser-
ve pra medi-lo tempo:
Cheguei tarde á escola porque tiña o reló
parado.
rello. s.m. Corda pra ata-la carga do
carro. Tamén se di adibal e trelo:
Tira do rello pra que non afrouxe.

remate. s.m. Fin dunha causa; ás veces

chámase tamén remate ó adorno en
que acaba unha causa:
Puxéronlle remate á casa.
[O contrario é principio].
remedio. s.m. O que se usa pra curar
un mal:
Hai moitos remedios pra cura-las enfer-
medades.
remendo. s.m. Pedazo de tea ou pano
que se cose á roupa que está vella e
rachada. Tamén se lle chama men-
do:
219
re m
Pepe rachou o pantalón e logo súa na1
botoulle un remendo.

remo. s.m. Utensilio de madeira, en

X forma de pa longa e estreita, que

serve pra move-las barcas na auga:
Hai barcas de catro remos.

remolacha. s.f. Planta parecida ós na-

~
bos da que sacámo-lo azucre:
O azucre pode ser de cana ou de remola-
cha.

e remollar. v. Meter na auga algunha

cousa pra quitarlle o sal, amolen-
tala, etc.:
Puxeron xa o lacón a remollar.

repartir. v. Dividir algo entre varios:

Repartiron os globos entre os dous.

"- repolo. s.m. Planta de horta, de forma

r~dondeada, con follas anchas e a-
pretadas unhas contra as outras:
O repolo bótaselle ó caldo.

si. respeto. s.m. Sentimento que debe-

mos ter polos nosos pais, abós, mes-
tres ... e por todos:
Todos lles debemos ter moito respeto ás
persoas que son boas.

respiración. s.f. Acción de coller e bo-

tar aire polo nariz e pola boca:
Debaixo da auga queda un de seguida sin
respiración.

220
 ric
respirar. v. Tomar a1re polo nariz e
volvelo a botar:
Debaixo da auga non se pode respirar.
responder. v. Decir algo a unha pre-
gunta ou a unha chamada.
T amén se di contestar:
Preguntoulle como se chamaba e respon-
deulle que Toño.
restar. v. Quitar un número doutro
mais grande:
Se de cinco restas dúas quédanche tres.
[O contrario é sumar].

reventar. v. Romperse unha cousa can-

do o que ten dentro incha moito:
Reventoulle unha roda ó coche.
revés. s.m. O outro lado de dereito:
Andaba co sombreiro do revés.

revolver. v. Cambia-lo orde das cou-

sas movéndoas:
Tiven que revolver tódolos caixóns do al-
mario pra atopa-la camisa.
rezar. v. Decir oracións:
A tía rézalle moito a San Roque.

riba. adv. Pola parte de arriba:

As flores están riba da mesa.
[O contrario é baixo].

rico .. adx. Que ten moitos cartos:

Os ricos sempre están gordos de comeren
cousas boas.
[O contrario é pobre]. .

221
rif
rifar. v. Berrar unha persoa contra
outra. Tamén se di berrar:
Estaban na rúa rifando coma tolos.
ringleira. s.f. Conxunto de persoas ou
cousas postas unhas tras das o u tras.
Tamén se di rea:
Os pitos viñan en ringleira .
río. s.m. Cantidade grande de auga

•f$
que corre cara ó mar ou a outro río:
Na beira do río hai dúas casas.

rir. v. Darlle a un a risa:

Os nenos ríanse cos pallasos.
GRAM.: Pres.: río, ris, ri, rimos, rides, rin;
Imperf.: ría, rías, etc.; Perf.: rin, riche(s),
riu, rimo,s, ristes, riron; Plusc.: rira, riras,
etc.; Fut.: rirei, rirás, etc.; Fut. Hipotético:
riría, rirías, etc.; Subx. 1: ría, rías, etc.;
Subx. 11: rise, rises, etc.; Imperat.: ri, ride;
Xer.: rindo; Part.: rido.
risa. s.f. Sonido que facemos cando
estamos contentos ou divertidos:
Hai contos que dan moita risa.

riscar. v. Facer unha raía cunha cousa

dura sobre outra cousa dura:
Non risques cos na valla na porta, que lle
cae a pintura.
roda. s.f. l. Cousa redonda que dá
voltas:
O canteiro fai rodas de muíño.

222
 ros
2. Xogo de nenos no que se collen
uns das mans dos outros facendo
como unha roda:
As nenas xogan á roda.
*rodilla. s.f. En galego dise xeollo ou xionllo.

roer. v. Desfacer cos dentes:

Os ratos roen no libro.
GRAM.: Pres. roío, roes, roe, roemos, roe-
des, roen. lmperf.: roía, roías, roía, rora-
mos, roi"ades, roían. Perf.: roín, roíche(s),
roeu, roemos, roestes, roeron. Subx. 1:
roía, roías, etc. Part.: roído.
roibo. adx. Da color do sangue. Ta-
mén se di rubio e vermello.
Chamábanlle o Roibo porque tÍña a cara
moi colorada.

romper. v. Facer anacos unha cousa:

O gato rompeu o xerro do leite.

ronco. s.m. Bicho pequeno, longo, ca-

se sempre brando e de color branca
que ten o corpo formado de aneis e
non ten patas. Tamén se chama ver-
me e coco.
Esta mazá ten ronco.

rosa. s.f. Flor que dan as roseiras:

Hai rosas d~ moitas colores.

rosca. s.f. Pan en forma de aro:

Miña nai tróuxome unha rosca da feira.

223
ros
roseira. s.f. Planta de xardín que ten
espiñas e dá flores de moitas colo-
res:
Ó colle-la rosa piquei a man na roseira.

roubar. v. Colle-lo que non é dun, sin

querelo o seu dono:
O ladrón rouboulle o bolso.
roupa. s.f. Conxunto de vestidos e teas
con que tapámo-lo corpo:
Traía a roupa toda rachada de tanto xogar.

roupeiro. s.m. Moble pra garda-la rou-

pa. Tamén se lle chama almario:
Os vestidos gárdanse no roupeiro.
roxo. adx. De color entre marela e
rubia.
Ternos dúas vacas roxas.

TER EN CONTA:

Galego Castelán
rubio (ou roibo) rojo
vermello

roxo rubio

rúa. s.f. Camiño entre dúas ringleiras

de casas:
Os nenos non deben atravesa-las rúas can-
do pasan coches.

224
 rux

rubio. adx. Da color do sangue. Ta-

mén se di roibo e vermello:
O sol pon as nubes rubias cando se escon-
de.
[Ver tamén roxo].

rula. s.f. ~axaro semellante á pomba,

pro ma1s pequeno:
As rulas fan «ru ... rú ... ru ... rú».
roído. s.m. Son que non gusta oír:
Estaba xogando e facía moito roído.
ruxir. v. Moverse unha e o usa e soar de
xeito que se pode sentir:

O río roxe contra as penas.

GRAM.: Pres.: ruxo, roxes, roxe, ruximos,
ruxides, roxen.

225
sab

saba. s.f. Tea que se pon na cama por

riba do colchón:
Cambieille as sabas á cama.

sábado. s.m. Sexto día da semana:

Sábado fun ve-los abós.
saber. v. l. Ter sabor:
U nha cousa cando se come pode saber ben
ou mal.
2. Ter aprendida unha cousa:
Xa sabía ler.
GRAM.: Pres.: sei, sabes, etc.; Perf.: souben,
soubeche(s), soubo, soubemos, soubestes,
souberon; Pluxc.: soubera, souberas, etc.;
Subx. 1: saiba, saibas, etc.; Subx. 11: Sou-
bese, soubeses, etc.

sabor. s.m. O que se sente na boca ó

comermos ou bebermos algo:
Os caramelos teñen un sabor doce.

sacar. v. Mover unha cousa dun sitio

pra apartala ou botala lonxe:
Sacou a chaqueta porque tiña calor.
[O contrario é pór ou meter].
saco. s.m. Bolsa moi grande:
Comprei un saco de patacas novas.

226
 sal
sacudir. v. Mover unha cousa abalán-
doa con forza:
Na miña casa sacoden as mantas pola ma-
ñá.

sachar. v. Remove-la terra e achegar-

lla a unha planta:
Irnos sacha-lo millo.
saia. s.f. Parte do vestido da muller
que cobre da cintura pra baixo:
Rosiña ten unha saia de cuadros.

saír. v. Ir ou pasar de dentro pra fóra:

Non saín da casa en todo o día.
GRAM.: Pres.: saio, saes, sae, saímos, saídes,
saen. Imperf.: saía, saías, saía, saiamos,
sa'z"ades, saían. Subx. 1: saia, saias, saia,
saiamos, saiades, saian; Xer.: saíndo; Part:
saído.
sal. s.m. (pl. sales). Grans brancos que
se lles bota ás comidas pra lles dar
sabor:
A carne de porco tense en sal.

salgado. adx. Que ten moito sal:

Hoxe o polo vai estar salgado de mais.

salgar. v. Botarlle sal á carne pra que

non se poña podre:
Despois de mata-lo porco hai que salgalo.
*salir. v. En galego dise saír.
saltar. V. Levanta-los pés do chan con
forza; tamén se di brincar:
m·J}
"1'
Xan saltaba polas pedras do río.

227
sal
salvar. v. Librar dalgún peligro:
Salvoume de afogar.

san. adx. (f. sana, pl. saos, sanas).

Falando de persoas ou animais: que
non están enfermos; falando defroi-
tas: que non están podres:
Xa está san da enfermedade que tivo.

sangrar. v. Botar sangue:

Pepiño mancouse nunha roan e agora sán-
gralle.
sangue. s.m. Líquido de color rubia
que corre polo corpo dos animais:
Pingáballe sangue da ferida.

santo. s.m. Persoa moi boa que está

no ceo á que se lle pode rezar pra
que nos axude:
O día primeiro de novembro é o día de
Tódolos Santos.

sapo. s.m. Animal pequeno, parecido

á ra, que vive na terra e dá brincos;
ten a color media moura; canta «ero
eró»:
A xente tenlles medo ós sapos porque pen-
sa que son veleñosos.

saraiba. s.f. Gotas de auga xeada que

caen das nubes cando hai tormenta:
A saraiba é moi mala cando colle o trigo
nas leiras sin segar:
se 1 • pron. Ver si 1•
Deixa que el se vaia.

228
 seg
se2. conx. Úsase en frases como estas:
Dime se viñeron; Se ti vas, eu vou tamén.

secar. v. l. Quedar enxoito, sin auga; o

que antes tiña ou daba auga:
Secou a roupa; No outono secan as fontes.
[O contrario é mollar].
2. Falando dunha planta, morrer:
A planta secou.
[O contrario é prender].
seda. s.f. l. Pelo duro dos animais:
Os cabalos teñen unhas sedas moi duras
que se chaman erinas.
2. Fío que fan algúns vermes coque
se fai unha certa clase de tea:
Teño un traxe de seda.
segar. v. Corta-la herba, trigo e pan
cun fouciño ou cunha gadaña:
Hai que sega-la herba do prado.

seguinte. adx. Que segue, que vai de-

trás:
O número seguinte ó un é o dous.
seguir. v. l. Ir detrás de alguén:
Siga aquel coche.
2. Volver ó que se estaba facendo:
Sigue traballando.
[O contrario é parar].
3. De seguida. Axiña:
Volvo de seguida.
GRAM.: Pres.: sigo, segues, segue, seguimos,
seguides, seguen.

229
seg

segundo. l. adx. num. Que vén detrás

do primeiro:
O neno da flor é o segundo.
2. Prep. Seguindo o que:
Mañá vai d¡t-lo sol, segundo dixeron na
radio.
3. s.m. Cada unha das 60 partes do
minuto:
Estivo 24 segundos sin respirar.

seis. adx. num. O que está entre o

cinco e o sete:
Ó facer seis anos mandáronme á escola.

selo. s.m. Estampiña que selles pon ós

sobres das cartas pra poder manda-
las polo correo:
Púxenlle un selo de tres pesetas.
LUNS
MAilTES
t1ÉRGORES
semana. s.f. O conxunto de sete días
XOVES
VE.NRES seguidos:
S ABADO
DOMINGO A semana empeza o luns e acaba o domin-
go.

semellar. v. Parecerse unha persoa ou

cousa a outra:
Eu seméllome moito a miña nai.
sementar. v. Deixar ou bota-la semen-
te na terra:
Xa sementámo-las patacas este ano.

semente. s.f. Grans dos que nacen as

plantas:
Ternos que compra-la semente dos nabos.

230
 sen
senón. conx. l. Non un, o outro:
Non veu o pai senón a nai.
2. Nada mais que:
Non teño senón tres pesetas.

sentar. v. Pousarse de cu riba de algo

pra descansar o u estar mais a gusto:
Senta aquí e cóntame o que che pasou.

sentido. s.m. O que nos axuda a coñe-

cer como son as cousas. O oído, a
vista, o ulido, o gusto, o tento son os
cinco sentidos:
Tódolos sentidos son necesarios. ,

sentimento. s.m. Querer ben, querer

mal, ter noxo, ter pena son senti-
mentos:
Ó sentimento de querer ben chámaselle
«cariño».

sentir. v. l. Escoitar:
Séntese fóra o vento.
2. Darse de conta de algo polos
sentidos:
Sinto moito frío.
3. Ter unha pena ou unha dolor:
Sinto moito a morte do paxariño.
[O contrario é alegrarse].
GRAM.: Pres.: sinto, sentes, sente, sentimos,
sentides, senten.
*señal. s.f. En galego dise sinal.

231
 señ
señor. s.m. Forma de falarlles ós ha-
mes con respeto; tamén se di cando
se fala deles:
O señor Manuel ten moitos anos.
señora. s.f. Forma de falarlles ás mu-
lleres con respeto; tamén se di can-
do se fala delas:
A señora Rosa é a nai de Xanciño.
separar. v. Poñer a unha persoa, causa
ou animal nun lugar aparte dos ou-
tros:
Separamos ós nenos pra que non pelexa-
ran.
[O contrario é xuntar].
ser. v. l. É unha palabra que vai diante
doutras que nos din:
(a) como é ou que é; (b) de unha
persoa o u causa, quen é; (e) de ande
é unha persoa o u causa, o u (d) en
que tempo se está:
(a) A casa é nova; O pai de Susiño é
ferreiro.
(b) AqueJa casa é miña.
(e) ¿pnde será o país das Maravillas?.
(d) E tarde; é a unha.
GRAM.: Pres.: son, es, é, somos, sodes, son;
lmperf.: era, eras, etc.; Perf.:fun,fuche(s),
foi,fomos,fostes,foron; Piusc.:fora,foras,
etc.; Subx. 1: sexa, sexas, etc.; Subx. 11:
fose, foses, etc.; Imperat.: se, sede; Xer.:
senda; Part.: sido.
2. s.m. As causas, os animais, e os
homes son seres; tamén son seres as
causas que pensamos:
As fadas son seres que non hai de verdade.

232
 sex
serra. s.f. l. Ferramenta con dentes
pra cortar madeira:
O carpinteiro traballa coa serra.
2. Conxunto de montes altos:
Os lobos andan pola serra.

servilleta. s.f. Pano que se pon na

mesa pra limpa-la boca e as mans:
A miña servilleta é marela.
servir. v. Ser bo, ser axeitado pra algo:
O martelo serve pra chantar puntas.
GRAM.: Pres.: sirvo, serves, serve, servimos,
servides, serven.
sete. adx. num. O que está entre o seis
e o oito:
A semana ten sete días.
setembro. s.m. Noveno mes do ano:
En setembro xa se apañou a herba seca.

sétimo. adx. num. Que está de número

sete:
Domingo, que é o sétimo día da semana, é
pra descansar.
seu. pron. (f. súa, pl. seus, súas). O que
é del ou de vostede:
Este é o seu libro.

sexto. adx. num. Que está de número

seis:
Cando cheguei ó sexto piso xa non tiña
folgos.

233
sil
si 1 • pron. el, eles:
Sempre levaba moitos nenos a redor de si.

si2. adv. Palabra coa que decimos es-

tar de acordo co que nos preguntan
ou nos din:
¿Comiches? Si.
[O contrario é non].
*si. conx. En galego dise se (ver se 2).
*silbar. v. En galego dise asubiar.

silva. s.f. Planta dos montes e camiños

que ten espiñas e dá amoras:
A silva atópase moito nos muros.

silla. s.f. Asento sin brazos pra unha

persoa:
A silla é de madeira de castiñeiro.

sin prep. Ú sase moito en frases coma

esta:
O carro está sin rodas.
[O contrario é con].

sinal. s.m. (pl. sinais). É un sinal todo

aquilo que quere decir algo:
Quedoulle un sinal na cara cando caíu da
bicicleta.

sitio. s.~. Unha parte calquera do

espacio:
Déixame sitio no banco.

234
 sol

só. (f. soa). l. adx. Sin ninguén:

Está só no medio do monte.
2. adv. Nada mais:
Alí só vivían no baixo.
soar. v. Producir un sonido:
Soaban as campás ó anoitecer.
ül
1!11
'

sobre. s.m. Bolsiña na que se mandan

as cartas:
Os sobres de avión pesan pouco.
sobriño. s.m. O filio de meu irmán é
meu sobriño; eu son sobriño dos
irmáns de meu pai:
Teño uns sobriños que non hai quen poida
con eles.
sol. s.m. (pl. soles). Estrela que dá luz e
calor á terra:
O sol de inverno non quenta moito.
soldado. s.m. Home a quen chaman
pra ir pelexar nas guerras:
Os soldados forman un exército.
sólido. adx. Os corpos que se poden
coller coa man son sólidos:
U nha pedra, o ferro, a terra son corpos
sólidos.

*solo. pron. e adv. En galego dise só.

soltar. v. Deixar libreó que está preso,

atado ou agarrado:
O Pedro pillou un paxariño e díxolle o
mestre que o soltara.

235
sol
solto. adx. Que está libre:
Onte andaban dúas vacas so Itas pola aldea.
sombra. s.f. Escuridade que se fai can-
do algo tapa a luz:
Cando dá o sol sempre levamos unha som-
bra canda nós.
sombreiro. s.m. Peza do vestido coa
que se tapa a cabeza; pode ser de
pano ou de palla; ten unha á todo ó
redor pra gardar do sol e da choiva:
O aire marchoume co sombreiro.
son. s.m. (pl. sons). O que se pode oír:
ó son da gaita báilase a muiñeira.

sona. s.f. Cando algo ou alguén é moi

coñecido dise que ten moita sona.
Tamén se di fama:
Castelao ten moita sona.
,P
~
sonido. s.m. O que se pode oír:
O sonido da gaita é bonito.

sono. s.m. O que sentimos antes de

durmir:
Onte non tiña son o e non durmín en toda a
noite, pro hoxe non podo con el.
soñar. v. Ter soños:
Soñei que voaba.

soño. s.m. Cousas que pensamos ou

vemos mentres durmimos:
Sempre teño bos soños pola noite.

236
 sup
sopa. s.f. Comida que se fai botando
anaquiños de pan en auga; tamén se
chama así a outras comidas que se
fan de xeito parecido:
Non me gusta a sopa de peixe.
soprar. v. Botar aire coa boca:
O neno sopráballe ó lume.
sorte. s.f. l. Número que se saca pra
ver a quen lle toca un premio ou un
castigo:
Irnos botar a sortes a ver a quen He toca
apandar.
2. Premio ou castigo:
Teño eu o número da sorte.
souto. s.m. Sitio onde medran moitos
castiñeiros:
Os mellores soutos hainos á beira dos ríos.

subir. v. Ir de abaixo pra arriba:

O neno sobe a escaleira.
[O contrario é baixar].
*sucio. adx. En bo galego debía ser luxado o u
emporcado.
*suelo. s.m. En galego dise chao.
sumar. v. Xuntar unha cantídade con
outra:
2+2 suman 4.
[O contrario é restar].
superficie. s.f. A cara que teñen as
cousas por riba: ·t~
A cobra arrástrase pola superficie da terra. U:.tM<~

237
 sup

supoñer. v. Dar por certa unha cousa:

Supoño que andará por aquí.

238
 tan

tt
tabaco. s.m. Folla dunha planta que
despois de seca vale pra fumar:
O tabaco produce enfermedades .
taberna. s.f. Sitio onde se vende e bebe

•i:
viño ou outras bebidas:
Naquela taberna sempre hai moita xente.
talo. s.m. O que nunha planta ten das
ponlas, follas, flores e froitos; o talo
das árbores chámase toro:
Os grelos nacen no talo dos nabos.

~-
tallo. s.m. Banco pequeno:
O velliño sentouse nun tallo pra tomar
folgos.
tambor. s.m. Instrumento de música.
Caixa redonda tapada por riba e
por baixo con dous coiros:
1rr[
Os soldados marchan ó son do tambor.
tamén. adv. Si, igualmente:
Eu vou tamén.

tampouco. adv. Non, igualmente:

Eu non vou tampouco.
lJ .,
1

tan. adv. Así de (grande, alto, tarde,

etc.):
Xogaron tan ben que gañaron o partido.

239
tan
tan ... coma (o u tanto ... coma). Igual
de ... ca:
É tan lambona coma seu irmán.

tanto. s.m. l. A unidade pra contar en

liDIIr moitos xogos:
Os equipos empataron a dous tantos.
~)}
2. adv. Así de moito:
~~ Non cargues tanto á vez.
tapa. s.f. O que serve pra tapar unha
~ caixa ou os recipientes que teñen a
boca ancha:
Rompín a tapa da caixa dos zapatos.
tapadeira. s.f. O que se pon na boca
dalgúns recipientes pra cubrilos:
As tapadeiras destas potas son de aceiro.
tapar. v. l. Poñer un tapón o u unha
tapa:
Tapei a caixa dos xoguetes pra que non
mos colla o meu irmán.
2. Cubrir:
,Hai que tapa-lo neno pra que non colla
frío.
tapón. s.m. (pl. tapóns). O que serve
pra tapar unha botella:
Xa se volveu a perde-lo tapón da botella do
viño.
tarde. l. s.m. Parte do día que vai
desde o mediodía astra a noite:
Nas tardes de vran gusta durmir fóra.
2. adv. Despois da hora esperada:
Chegamos tarde pró autobús.
[O contrario é cedo].

240
 tel
te. pron. Ver ti.

tea. s.f. Material do que se fan as

chaquetas, os pantalóns, os panos,
etc.:
A tea da miña camisa é branca.

tecer. v. Facer teas con fíos:

Antes tecíanse moitas teas de liño.
teima. s.m. Pensamento que non selle
vai a un da cabeza:
Meu pai sempre anda coa teima de deixa-lo
tabaco.
teito. s.m. A parte de arriba dun cuar-
1
~\\\IV~
~
to:
O meu cuarto ten o teito de madeira.

*tela. s.f. En galego dise tea.

teléfono. s.m. Aparato pra falar con

alguén que está lonxe:
O teléfono leva a voz por uns fíos.
televisor. s.m. Aparato no que se pode
estar vendo o que se fai noutro sitio:
Os televisores en color son moi caros.

tella. s.f. Peza de barro cocido coa que

se fan os tellados:
As tellas vellas xa non valen pró tellado.
tellado. s.m. Parte que cobre a casa
pra que non entre a choiva:
A miña casa ten o tellado novo.

241
te m
tempo. s.m. l. O que se tarda en facer
algo; o que vai dun momento a
outro:
Leva moito tempo facer tantos dibuxos.
~q,-::
2. Tamén falamos de tempo segun-
do estea o día:
. . ..
'

Vai bo tempo, porque fai sol.

ii tenda. s.f. Sitio onde se poden com-

prar cousas:
María foi por sal á tenda.

*tenedor. s.m. En bo galego debíase decir

garfo.
ter. v.l. Ser dono de algo ou levalo
consigo:
O meu tío ten coche.
2. Andar con algo ou levar algo
posto:
¿Quen ten o meu libro?.
3. Verbo que axuda a conxugar ou-
tros:
Xa teño ido aló moitas veces; Non tiña
visto cousa semellante.
4. Ter de, ter por: Coller, termar:
Meu pai colle a herba e eu téñolle do
cabalo.

GRAM.: Pres.: teño, tes, ten, ternos, tedesf

tendes, ten/ teñen; Imperf.: tiña, tiñas, etc.;
Perf.: tiven, tiveche(s), tivo, tivemos, tives-
tes, tiveron; Plusc;: tivera, tiveras, etc.;
Subx. 1: teña, teñas, etc.; Subx. 11: tivese,
tiveses, etc.; lmperat.: ten, tedef tende; Xer:
tendo; Part.: tido.

242
 tes
terceiro. adx. num. Que vai despois do
segundo:
O terceiro non levou premio ningún.
termar. v. l. Ter agarrada unha cousa:
Terma deste martelo.
(O contrario é soltar].
2. Coidar, mirar por:
Tes que termar da escada que non caia.

termómetro. s.m. Aparato pra medí-

-la calor e o frío:
Puxéronme un termómetro debaixo do
brazo pra me mira-la febre.

terra. s.f. l. O chan no que nacen as

plantas:
Neste lugar hai boa terra pró millo.
2. Todo o que non é mar nin aire:
Marchou o barco e eu quedei en terra.
3. O conxunto de terra, mar e aire
onde viven o home, os animais e as
plantas tamén se chama Terra ['ou
mundo]:
A Terra é redonda.
4. País:
Galicia é a nosa terra.

tesouro. s.m. Grande cantidade de di-

ñeiro ou de cousas que teñan valor:
Os piratas enterraron un tesouro na praia.
' .
testa. s.f. A parte mais alta da cara;
tamén se chama frente:
O Pedriño bate u coa testa na porta e saíulle
un croque.

243
tet
teta. s.f. Parte do corpo das femias
pola que sae o leite:
As gatas teñen unhas tetas moi pequeniñas.
teu. pron. pos. (f. túa, pl. teus, túas).
Aquilo do que es dono ti:
Este é o teu.

ti. pron. A persoa con quen se fala:

Ti le-lo dicionatio, eu escribino.
GRAM.: Outras formas deste pronome son:
te: Non te entendo. che: ¿Que che parece?.
contigo: Irnos contigo. vós: Pra vós 110n hai
nada. vos: Non vos deixan xogar. convos-
co: Vou convosco.

.tigre. s.m. Animal de Asia, parecido a

\ - un gato moi grande:
O circo traía tigres.
1,

timbre. s.m. Aparato eléctrico pra cha-

-di mar ás portas:
~~-
Chaman ó timbre.

,a
tinta. s.f. Líquido de color que se lles
bota ás plumas pra escribir:
Luxou os dedos coa tinta.
tío. s:m. Irmán de meu pai ou de miña

fl na1,:
Miña tía levoume ó cine.

tiracoios. s.m. Pau en forma de Y con

~
dúas gomas atadas; úsase de xogue-
te pra tirar pedriñas:
Hai que mirar de non darlle a ninguén co
tiracoios.

244
 tom
tirar. v. l. Botar unha cousa lonxe:
Tiráballes pedras ás mazás.
2. Facer forza sobre algo cara a un:
As vacas tiran polo arado.
[O contrario é empuxar].

tixeira. s.f. Utensilio que serve pra

cortar teas, papel, etc.:
O xastre corta as teas cunha tixeira moi
grande. ·

tixola. s.f. Utensilio de cociña que

serve pra fritir comidas:
A tixola é redonda e ten un mango longo.

toalla. s.f.•Pano pra enxuga-lo corpo:

As toallas de baño son moi grandes.

tocar. v. l. Facer soar un instrumento

de música:
Eu sei toca-la gaita.
2. Estar xuntiño de algo:
O almario está tocando na parede.
3. Botarlle a man encima a algo o u a
alguén:
N'on me toques.

todo. adx. e pron. Conxunto de per-

soas, animais ou cousas sin deixar.
ningún; a unidade sin deixar nada:
Irnos todos á feira; Ardeu todo.

tomar. v. l. Coller:
Toma este libro e estúdiao.
2. Comer ou beber:
Non me gusta tomar menciñas.

245
ton
tona. s.f. Na terra e nos líquidos, a
parte de por riba, que fai como
unha pel:
A tona do leite chámase nata.
topar. v. Chegar coa man o u con outra
parte do corpo a unha cousa sin
collela; faise case sempre sin querer:
Non lle topes á estufa, que queima.

torcer. v. l. Dar voltas a unha cousa

sobre si mesma:
A miña nai torceu lá pra me facer unhas
medias.
2. Poñer torta unha cousa:
Torcín a chave de tanta forza que fixen.
3. ó chegar a un sitio, coller por un
camiñó que vai cara a un lado:
Cando chegues á praza torce á esquerda e
atopara-la miña casa.
tormenta. s.f. Mal tempo con choiva,
vento e lóstregos:
Nas tormentas do mar os mariñeiros pasan
moito peligro.

tornar. v. l. Coidar das vacas nunha

leira pra que non vaian a outra:
Rosa torna as vacas.
2. Dar volta:
Tornaron os emigrantes.

toro. s.m. l. Parte da árbore onde

nacen as ponlas. É a parte mais
gorda, e dela sácase a madeira:
Co toro dun piñeiro fixemos un banco.

246
 tox
2. Tamén se chaman así os cachos
en que se corta o peixe:
Abóndame con dous toros de pescada.
*toro. s.m. En galego dise touro ou boi.
torre. s.f. Edificio, ou parte dun edifi-
cio, estreito e moi alto: r-J.i
Cando vaias á Coruña, vai ve-la Torre de
Hércules. tW
tortilla. s.f. Comida de ovos batidos,
feita na tixola:
Non me gusta a tortilla con cebo la.
torto. adx. Que fai curvas:
Aquel carballo está torto.

tose. s.f. Ruído que se fai cando tusi-

mos:
O Pedriño ten moita tose.
touciño. s.m. Carne de porco por onde
non. ten freba:
O touciño do lombo é gordo.
touro. s.m. Macho da vaca. Tamén se
di boi.
Mercamos un touro na feira.
toxeira. s.f. Sitio no monte onde hai
moitos toxos:
A ovella quedou presa naquela toxeira.
toxo. s.m. Planta que en vez de follas
ten espiñas; bota flores marelas e
pequenas:
Os cabalos comen toxo.

247
tra
traballar. v. Facer cousas que cansan e
non divirten:
Estiven traballando todo o día.
traballo. s.m. l. O que irnos facendo
cando traballamos:
Teño aínda moito traballo por facer.
2. Sitio onde traballar:
Cando acabe de estudiar teño que buscar
un traballo.
trabar. v. Espeta-los dentes en algo,
morder coma un can:
O can traboulle á vaca nunha pata.

trabe. s.f. Peza grande e longa, de

madeira ou cemento, que terma dos
pisos ou dos teitos:
Meu abó contaba un conto dunha casa que
tiña as trabes de ouro.
tractor. s.m. Vehículo que se usa prós
labores do campo:
Traballámo-la terra co tractor.
traer. v. levar un ha cousa ó lugar onde
está o que fala:
Tráeme aquela planta.
GRAM.: Pres.: traía, traes, etc.; Imperf.: tra-
ía, traías, traía, traíamos, traiades, traían;
Perf.: trouxen, trouxeche(s), trouxo, trou-
xemos, trouxestes, trouxeron; Plusc.: trou-
xera, trouxeras, etc.; Fut.: traereí, traerás,
etc.; Fut. Hipotético: traería, traerías, trae-
ría, traeríamos, traeríades, traerían; Subx.
1: traía, traías, etc.; Subx. 11: trouxese,
trouxeses, etc. Imperat.: trae, traede; Part.:
traído.

248
 tri.
trapo. s.m. Anaco de tea pra limpar,
enxugar, etc.:
Limpa a mesa cun trapo.
tras. adv. Despois; pró outro lado.
Dise tamén detrás:
Tras da unha veñen as dúas; Tras da casa
hai un xardín.
[O contrario é diante].

trato. s.m. Acordo feito entre dúas ou

mais persoas pra mercar, vender o u
cambiar algo:
Meu abó pechou o trato na feira.
traxe. s.m. Conxunto que forma a
ch_aqueta e un pantalón ou unha
sa1a:
O traxe que levaba era de !á.
trelo. s.m. Corda pra ata-la carga do
carro. Tamén se di adibal ou rello:
Tira do trelo que non afrouxe.
tren. s.m. (pl. treos). Vehículo que
camiña por vías de ferro, formado
por unha máquina e varios coches:
Antes as máquinas dos treos botaban moi-
to fume.
tres. adx. num. O que está entre o dous
e o catro:
Non !le busques tres pés ó gato.
trigo. s.m. Planta que ten unha espiga
con moitos grans que dan unha fari-
. ña moi branca:
O pan de trigo é moi branco.

249
 tri
trinta. adx. num. Tres veces dez:
Abril ten trinta días.

tripas. s.f. Tubos fongos e estreitos

que hai na barriga; por elas pasan os
alimentos cos que se mantén o cor-
po:
Coas tripas lavadas dos porcos fanse os
chourizos.

triste. adx. Que ten gana de chorar:

Está triste por non poder ir á festa.
[O contrario é alegre].

JI trobo. s.m. Casa das abellas. Tamén

se lle chama cobo:
Aínda hai pouco mel no trobo.

~
troita. s.f. Peixe de río:
As troitas saben moi ben.

tronada. s.f. Tormenta con moitos lós-

, tregos e tronos:
Coa tronada foise a luz.
*tronco. s.m. En galego dise toro.

trm~o. s.m. Ruído que vai cos lóstre-

gos:
A miña tía tenlles medo ós tronos.

tropezar. v. Atoparse, sin querer, con

algo ou con alguén, batendo contra
el:
Lelo tropezou cunha pedra e caíu.

250
 tus

tubo. s.m. Obxecto longo e furado

polo medio por onde poden pasar
líquidos:
Hai que poñer uns tubos pra leva-la auga á
casa.
túnel. s.m. (pl. túneis). Burato longo
por debaixo da terra por onde pa-
san coches ou trens:
Entre Santiago e Ourense hai moitos túneis

tusir. v. Bota-lo aire dos pulmóns con

moita forza, como pra arrancar al-
go que nos atranca a gorxa:
Tusimos cando nos pica a gorxa.

GRAM.:Pres.: tuso, toses, tose, tusimos, tu-

sides, tosen.

251
uli

u
olido. s.m. Sentido co que sabémo-la
olor das cousas:
O can ten rnoi bo ulido pra segui-las lebres.
ulir. v. Dar olor ou sentilo polo nariz:
As rnazás olen ben.
GRAM.: Pres.: ulo, oles, ole, ulimos, ulides,
o len.
último. adx. O que vén atrás de todo:
Sernpre chegas de último.

un. (f. unha; pl. uns, unhas). l. num.

Cousa soa:
Ternos unha terra e ternos que quererlle
ben.
2. artigo. indef.:
Unha nena contourne uns contos. Hai uns
libros riba da silla.

unidade. s.f. O número 1; o que serve

pra contar e pra medir:
A hora é unha unidade de ternpo.
unlla. s.f. Parte dura que ternos na
punta dos dedos. Tamén se di uña:
Hai que te-las unllas cortadiñas e lirnpas.
uña. s.f. Ver unlla:
Hoxe, xogando, rornpín unha uña.

252
 uva
usar. v. Ter como ferramenta:
Usei o coitelo pra corta-lo chourizo.
utensilio. s.m. Obxecto que usamos
pra facer un traballo:
O martelo e a serra son os principais uten-
silios do carpinteiro.

uva. s.f. Froita da que sae o viño: ,.;

O 31 de decembro cómense doce uvas ás
doce da noite.

253
va e

vaca. s.f. Animal que dá leite; dela

nacen os cuxos:
Irnos muxi-la vaca pinta.

vacación. s.f. Tempo que se está sin

traballar ou sin ir á escola:
As vacacións mais langas son as do vran.
*vaciar. v. En mellar galego: valeirar.

vagalume. s.m. Bichiño pequeno ó

que se lle ve unha luciña no cu
cando escurece; Tamén selle chama
lucecú, verme de luz, vella facendo
as papas:
N o vran teño visto moitos vagalumes na
miña harta.

valado. s.m. Muro de pedras ou dou-

tra cousa que serve pra zarrar unha
leira ou un monte:
Hai uns valados moi altos ós lados da
corred oira.

valeirar. v. Sacar pra fóra algo que

estaba dentro dunha cousa:
Valeira a xerra do viña.
[O contrario é encher].

254
 vas
valeiro. adx. Que non ten nada den-
tro:
A xerra estaba valeira.
[O contrario é cheo].

valente. adx. O que non ten medo:

Rosiña é valente: non ten medo a andar de
noite.

valer. v. l. Ser bo, ser axeitado pra

algo:
Os ollos valen pra ver.
2. Costar:
O regalo valeulle moitos cartos.

GRAM.: Pres.: vallo, vales, vale/val, vale-

mos, valedes, valen; Subx. 1: valla, vallas,
etc.; Xer.: valendo; Part.: valido.

valor. s.m. Precio dunha cousa; o que

vale unha cousa ou unha persoa:
Este anel ten moito valor.

vara. s.f. Ponla delgada sin follas:

Teño unha vara de vimbio.

varios. adx. Algúns, uns poucos:

Sei de varios niños de anduriña.

vaso. s.m. l. Recipiente que usamos

pra beber:
O vaso é de color laranxa.
2. Cantidade de líquido que entra
nun vaso:
Gústame beber un vaso de viño nas comi-
das.

255
ve e
veciño. s.m. O que vive preto, pro non
na mesma casa ou piso:
O nos o veciño ten unha casa e un pendello.
vehículo. s.m. O autobús, o coche, o
tren, o avión, etc., son vehículos:
Os vehículos levan xente e cousas.
vela 1 • s.f. Lámpada de cera:
Acendemos unha vela ó marcha-la luz.
vela2. s.f. Pano que levan algúns bar-
cos pra que o aire os empuxe:
Dá gusto ir en barco de vela cando o aire
sopra por tras.

veleño. s.m. Materia que pode poñer a

un malo ou matalo:
As víboras son cobras que teñen moito
veleño.
veleñoso. adx. Que ten veleño:
A cobra de auga non é veleñosa.
vello. adx. l. Persoa, animal ou cousa
que ten moito tempo:
Dun home de oitenta anos dise que vai

,
vello.
[O contrario é novo].
2. Cousa que se usou moito:
Este zapato está vello.
[O contrario é novo].
3. Vella facendo as papas. Bichiño
pequeno ó que se lle ve unha luciña
no cu cando escurece. Tamén se
chama vagalume, verme de luz e
lucecú:
256
 ver
Cando vexo moitas vellas facendo papas
na horta paréceme que está sementada de
es treJas.
vencer. v. Gañar nun xogo, nunha
guerra, nunha pelexa:
Non sempre vence o mais forte.
[O contrario é perder].
venda. s.f. Tecido que se pon riba das
feridas:
Miña nai púxome unha venda nunha man.

vender. v. Dar a outro unha cousa por

cartos:
Véndoche este anel por trescentas pesetas.

"'veneno. s.m. En galego dise veleño.

LUNS
M"RTES
MERCQII:ES
venres. s.m. Quinto día da semana:
Venres que vén irnos ás troitas.
VEVNRES
SÁ,BI.OO
OOMIHGO

ventá. s.f. Abertura que se deixa na

parede pra que pase a luz e mailo
aire. Péchase cunha folla de madei-
ra e vidros, chamada tamén así.
Tamén se lle chama fiestra:
Abre a ventá pra que entre o aire no cuarto.

vento. s.m. O aire cando se move:

O vento arrincou estes días algunhas árbo-
res.

ver. v. Darse de conta de algo polos

ollos:
O rato aínda non viu o gato.

257
ver
ORAM.:Pres.: vexo, ves, ve, vemos, vedes,
ven; Subx. 1: vexa, vexas, vexa, vtxamos,
vexades, vexan; Part.: visto.
verba. s.f. Conxunto de sonidos que
decimos e escribimos e queren decir
algo. Tamén se di palabra:
«Em> é unha verba corta; «Americano» é
unha verba longa.

DI
bovhco MJ"O
verdade. s.f. O que é certo:
É verdade que o cuadro da esquerda é
branco.
[O contrario é mentira].

verde. adx. l. Da color da herba fres-

ca:
Os campos e as plantas na primavera están
verdes.
2. Que aínda non se pode coller
porque non medrou ahondo:
Estas mazás están aínda verdes.

verdura. s.f. Dise das plantas que te-

ñen as follas verdes e que serven pra
face-la comida:
Hoxe comemos verdura con patacas.

verme. s.m. l. Bicho pequeno, longo,

case sempre brando e de color bran-
ca que ten o corpo formado de aneis
e non ten patas. Tamén se chama
coco ou ronco:
A verdura está chea de vermes.
2. Verme de luz. Bichiño pequen o ó
que se lle ve unha luciña no cu
cando escurece. Tamén se chama
258
 vez
vagalume, vella facendo as papas e
lucecú:
6 chega-lo inverno xa non se ven vermes de
luz nas hortas.

vermello. adx. Da color do sangue:

As cereixas con vermellas.

verquer. v. Botar por fóra un líquido.

Tamén se di verter:
O neno verqueu o leite que tiña na cunea.
verso. s.m. Liña dunha poesía:
Na escola o mestre fainos aprender versos.

vertedeiro. s.m. Sitio da casa onde se

frega a louza da cociña:
Ten coidado que o gato non brinque pró
vertedeiro.
vestido. s.m. l. O que usa a xente pra
non ter frío ou non andar en coiro:
O vestido dos homes de hai 5000 anos eran
peles de animais.
2. Peza de vestir que poñen as mu-
lleres e que lles cobre o corpo:
A nena estrenou un vestido o día do seu
santo.

vestir. v. Poñer roupa:

O Andresiño vístese el só.
(O contrario é espir].

vez. s.f. (pl. veces). É unha palabra que

vai despois dun número ou doutra
palabra de cantidade (unha, dúas,
tres ... moitas, poucas ... a primeira,

259
vía
a última, esta, aquela ... ) l. Úsase
pra conta-lo número de accións:
Fun a Lugo tres veces; A última vez que fun
chovía; Esta vez non vou; Había unha vez
un país onde os animais falaban.
2. Tamén se usa pra multiplicar:
A miña vaca vale tres veces a túa.
3. Ás veces: unhas veces si e outras
non:
Ás veces sentíase un ruído que daba medo.
vía. s.f. Camiño por onde pasa o tren:
A máquina do tren saíu da vía.

viaxar. v. Ir dun sitio a outro en coche,

tren, etc.:
Meu irmán sempre viaxa en tren.

vida 1 • s.f. Dise que teñen vida os ani-

mais e as plantas desde que nacen
astra que morren:
Ó neno quédalle a vida toda por diante.
vida 2 ~
s.f. Camiño de vir. Tamén se di
,viuda:
A vida levoume tres días.
[O contrario é ida].
M
~~
vide. s.f. Planta que dá as uvas:
Este ano plantamos moitas vides.

m .
·.·

.
,
vidro. s.in. Material duro que deixa
. pasa-la luz:
As fiestras teñen vidros.
vieira. s.f. Marisco de cuncha grande:
As cunchas de vieira tamén serven pra
tocar.

-260
 vir
*viernes. s.m. En galego dise venres.
*viga. s.f. En bo galego dise trabe.
vila. s.f. Conxunto de casas mais gran-
de cá aldea, con rúas, tendas, etc.:
Os días de feira irnos todos á vila.

vimbio. s.m. Planta que dá unhas va-

ras longas e delgadas coas que se fan
os cestos, etc.:
Colleu un vimbio pra atar un feixe.

vinagre. s.m. Líquido que se saca do

viño e que pica na lingua cando se
proba:
Gústanme moito as sardiñas con vinagre.

vinda. s.f. Camiño de vir. Tamén se di

vida 2 :
Choveume á ida e á viuda.
[O contrario é ida].

vinte. adx. num. Dúas veces dez:

Vinte pesos son cen pesetas.

viña. s.f. Lugar plantado de vides:

Ternos unha viña á beira do río.

viño. s.m. Bebida que se fai das uvas:

O viño pode ser branco, clarete e tinto.

vir. v. Camiñar ou moverse de alá pra

aquí:
A nena vén ás carreiras polo camiño.
[O contrario é ir].

261
vis
GRAM.: Pres.: veño, vés, vén, vimos, vides/
vindes, vén/veñen; Imperí. viña; Perf. vin,
viñeche(s), veu, viñemos, viñestes, viñeron;
Fut. virei; lmperat. ven, videfvinde; Part.:
vida.

visto. Part. de ver.

vivir. v. l. Dise que algo vive desde

que nace astra que morre:
O abó viviu noventa anos.
2. Estar durante un certo tempo
nunha casa, nun lugar, etc.:
O mestre vive na casa da escola.

vixiga. s.f. l. Bolsa que teñen dentro

do corpo os animais onde se Hes vai
xuntando a auga antes de mexala:
Cando se matan os cochos o que mais lles
gusta ós rapaces é incha-las vixigas.
2. Bolsa pequena chea de líquido
que se fai na superficie da pel; póde-
se facer nos pés cando mancan os
zapatos ou nas mans cando se tra-
balla moito con elas:
De tanto bailar na festa saíronme vixigas
nos pés.

voar. v. Moverse polo aire. Tamén se

di engalar:
Os paxaros voan.

volta. s.f. l. Chámase volta ó camiño

que leva ó sitio de onde se saíu:
Esquencérase da chaqueta e deu a volta prá
casa.

26.2
 vra
2. Fai ou dá volta o que non vai en
liña recta:
O camiño fai unha volta antes de chegar á
aldea.
3. Cambio. Idas e vidas:
O mundo dá moitas voltas.

volver. v. l. Da-la volta ó punto donde

se saíu:
Volveu de seguida co encargo.
2. Darlle ó seu dono o que prestara:
María volveulle o libro á súa amiga.
3. volverse. Cambiarse unha cousa
noutra:
A bruxa volveuse cobra.

volvoreta. s.f. Bichiño con ás de colo-

res; nace dos ovos dalgúns vermes.
Tamén se chama paxarela e papoia:
N os xardíns hai moitas volvoretas.

vós, vos. pron. Ver ti.

voso. pron. posesivo. Aquilo do que

sodes donos vós:
Esta cadela é vosa.

voz. s.f. (pl. voces). Sonido que se

produce na boca:
A miña amiga ten unha boa voz.

vran. s.m. Tempo do ano no que vai

moita calor:
O vran vai do 21 de xuño astra o 21 de
setembro.

263
xa

xa. adv. Antes non, nese momento si:

Xa estou aquí.
xabrón. s.m. (pl. xabróns). O que usa-
mos pra nos lavar e fregar, pra que a
auga quite mellor a porquería:
Este xabrón arrecende.

xamón. s.m. (pl. xamóns). Patas de

atrás do porco:
Este xamón ten moito touciño.
xaneiro. s.m. O primeiro mes do ano:
O seis de xaneiro é o día de Reís.

xantar. v. l. Comer de mediodía:

Xantamos á unha.
2. s.m. Comida que se fai ó medio-
día:
Ternos caldo pró xantar.
xarampón. s.f. Enfermedade dos ne-
nos que Hes pon o corpo cheo de
puntiños rubios:
Pepiño está co xarampón.
xardín. s.m. (pl. xardíns). Terra na
que hai plantas e flores pra facer
bonito:
Todas aquelas casas tiñan xardín.

264
 l
xem
xastre. s.m. Persoa que fai os traxes
do home:
Meu tío é xastre.

xato. s.m. Cría da vaca. Tamén selle

chama cuxo, pucho e becerro:
Fomos vende-lo xato á feira.

xeada. s.f. Cando vai moito frío polas

noites e non hai nubes, a terra có-
brese de xeada; a xeada é auga can-
do se fai sólida:
N o inverno hai m oitas xeadas.

xear. v. Cambiarse a auga en xeada:

Esta noite vai xear.

xebrar. v. Separar unha cousa de ou-

tra:
Ás ovellas xebráronas á entrada da aldea.

xeito. s.m. l. Maneira, modo:

Deste xeito non se fai.
2. Ter xeito: Saber facer ben unha
cousa:
Teño pouco xeito pra coser.

xelado. s.m. Lambetada moi fría feita

con nata, chocolate, amorodos, etc.
Meu pai mercoume un xelado de tres sa-
bores.

xema. s.f. Parte marela do ovo:

Algunhas galiñas poñen ovos de dúas xe-
mas.

265
 xem

~
xemer. v. Berrar baixiño cando doe
algo:
O ferido estivo xemendo toda a noite.

a xenio. s.m. Cando unha persoa se pon

enfadada por pouca cousa dise que
ten xenio:
Tino ten moito xenio.
xenreira. s.f. Dise que unha persoa lle
ten xenreira a outra cando non lle
quere ben e anda mirando sempre
de lle facer mal:
Son moi malas as xenreiras entre veciños.
xente. s.f. Persoas:

11 . Este ano veu moita xente é festa do meu

lugar.
xeollo. s.m. Parte por onde dobra a
perna por diante. Dise tamén xion-
llo:
Cando vou á igrexa póñome de xeollos.
xerra. s.f. Recipiente de barro, louza
@ ou cristal:
Bebeu unha xerra de viño.
xerro. s.m. Xerra pequena:
~~ Tiña na man un xerro con auga.
xesta. s.f. Planta dos montes, con moi-

'(¿· tas ramas delgadas, follas pequenas

e flores marelas. Delas facíanse as
basoiras, ás que por iso, se Hes cha-
mou tamén xestas:
O forno bárrese coa xesta.

266

!.._ --- ---- ------

 xor
xigante. s.m. Home moi grande:
O xigante desfixo dunha patada o muro do
castelo.
[O contrario é enano].

xílgaro. s.m. Paxaro pequeno que

canta moi ben:
N ós ternos un xílgaro metido nunha gaiola.

xionllo. s.m. Parte por onde dobra a

perna por diante. Dise tamén xeo-
llo:
O mestre castigoume de xionllos.

xogar. v. Moverse, correr, brincar ou

facer calquera cousa pra pasa-lo
tempo:
Os homes xogan ás cartas, e os cativos
xogan ás apandas.

xoguete. s.m. Todo o que serve pra

xogaren os nenos. Tamén se chama
enredo:
As monecas, as pelotas, os camións, son
xoguetes.

xoia. s.f. Cousas feitas de ouro, prata,

cristais moi caros, etc, que usan as
mulleres pra adornárense:

f?
A aboa aínda conserva as xoias de cando
era nova.

xordo. adx. Que non pode oír ben:

Escoita o que che digo, non te faga-lo xor-
do.

267
xor
xornal. s.m. Follas nas que se dan as
noticias de cada día. Tamén se
chama periódico:
Aínda non lin o xornal de hoxe.
xostregada. s.f. Golpe que se dá cunha
vara delgada:
Como non andes vas levar unhas boas
xostregadas.
LuNS
M"""S
Mé:.N;ORI!:S.
xoves. s.m. Cuarto día da semana:
XOVES Tódolos xoves hai feira en Santiago.
V!tiltt"S
S'A&ADO

~
xullo. s.m. Sétimo mes do ano:
O 25 de xullo é a festa de Santiago e mailo
día de Galicia.

xuntar. v. Poñe-las cousas ou poñerse

as persoas unhas preto doutras:
Xuntámo-los xerros pra desexar boa so rte.
xunto. l. adx. Cando dúas o mais
persoas ou cousas están unha moi
cerquiña da outra dise que están
xuntas:
Esas mesas están moi xuntas.
[O contrario é raro].
2. adv. Ó lado de:
O xardín está xunto da casa.
[O contrario é lonxe].

xuño. s.m. Sexto mes do ano:

O 21 de xuño empeza o vran.

268
 zoo

zapateiro. s.m. Home que fai ou ama- ~,_..

:
ña os zapatos:
O zapateiro fíxome unhas botas de pel de
becerro.

zapato. s.m. O que poñemos nos pés

pra non os mancar ou mollalos:
Miña irmá mercou uns zapatos baixos.

zarrar. v. Poñer unha porta, muro ou

tapa, de xeito que non se poida
entrar nin saír. Tamén se di cerrar:
A nena zarróu a cancela.
(O contrario é abrir].

zoca. s.f. Zapato de madeira:

As zocas son boas pra andar na auga.

zoco. s.m. Zapato de madeira e coiro:

N os zocos téñense os pés quentes.

zoo. s.m. Lugar onde hai animais bra-

vos pechados pra que a xente os
vexa:
O domingo iremos ve-lo zoo.

*zorro. En galego chámase raposa ou golpe.

269
zug

zugar. v. Beber ou lamber algo como

cando se mama. Tamén se di chu-
char:
O neno zuga o zume das laranxas.
zume. s.m. Líquido que teñen as froi-
tas:
Do zume das uvas faise o viño.

270
 Este Dicionario Básico,
o primeiro dunha serie programada polo
INSTITUTO DA LINGUA GALEGA,
usa, por primeira vez na historia,
o noso idioma galego
pra tódalas súas definicións.
Este dicionario gale~o
é o único que acompaña cada palabra
con atinados exemplos e
expresivas ilustracións.
Estas cualidades fan· del
o primeiro dicionario
que lle cómpre 6 nen_o galego.

lingua

J I'OMEJ