', ~'

..
Lingua ~~

O alega
Colee tivo Seitura

( \
j

' )
• .,· .r -
\

. )
edícíóns xeraís de galicia

1 )

',_ )
cou
LINGUA
GALEGA
Colectivo Seitura

Francisco Fernández Reí

Henrique Monteagudo
Gonzalo Navaza Blanco
M. a Camiño Noia Campos

·';rf
~~\. ,·.

~ ... ,. ·; .. ·,. . ,.. ..:r

w
edicións xerai.S-·de galicia
................................................................................·-···································
t.....................................................................................................................,

FORMACIÓN DA LINGUA

l
ELEMENTOS CONSTITUTIVOS

-Sustratos do galego .
Sustratos preindoeuropeos .
Sustratos indoeuropeos.
-Os romanos e o latín galaico.
-Superestrato xermánico .
-Superestrato árabe.
 ~
rtU1 TEMA

A lingua galega é, no esencial, a derivación do latín que os romanos trou-

xeron ó NO. da Hispania, con pequenos aportes das Iinguas dos pobos que aquí
se instalaran antes da colonización romana (linguas de sustrato), ecos aportes dos
idiomas que se superpuxeron ó latín galaico despois da fragmentación do Imperio
Romano (lin.guas de superestrato). Ademais , no galego tamén entraron préstamos
léxicos de idiomas románicos e non románicos, moitas veces a través do castelán ,
debido á colonjzación lingüística a que está sometida Galicia desde o Medioevo .

SUSTRATOS DO GALEGO
O principal aporte das linguas prerromanas está no campo do léxico, espe-
cia lmente en voces que se refiren a conceptos concretos, como nomes de animais,
plantas, accidentes topográficos , tipos de construccións , etc.
Os datos de que dispoñemos para estudia-los sustratos do ga lego son esca-
sos. Con todo , podemos distinguir dous componentes, un preindoeuropeo e outro
indoeuropeo.

SUSTRATOS PREINDOEUROPEOS
Localízanse cronolóxicamente na Idade de Pedra . Atendendo á distribu-
ción xeográfica de palabras de orixe non indoeuropea , pódense distinguir tres ca-
madas oeste componente:
• Euroafricana ou mediterránea, á que correspon,den palabras que se con-
servan no occidente de Europa e no norte de A frica. Son desta camada
voces como cosco ("casca do gran"; " folla da maza roca do millo"; "ca-
racol") , gaban.ceira, mata, queiroga (queiroa, quiroga, queiruga), e moi-
tas coa raíz carr-, como carrasco, carroucho, carqueixa .. .
• Hispano-caucásica, da que proceden palab,ras que se rexistran en todo o
) sur de Europa , desde Galicia ó Cáucaso. E o caso de coto, sobaco e m.o-
rango (coas súas variantes coa raíz mor-: morado, amorodo, merado,
)
morago, amorate, morote).
• Tirrénica, camada da qu e proceden palabras comúns a Hispania , Galia
e Italia , como touza , marea, petouto, barro, lastra e cádavo; ou ben pa-
labras comúns a Hispania e ó sur de Francia , como esquerdo, cama,
abarca, balsa, sarrio e veiga.
Un pobo concreto do que sabemos polos historiadores que se instalou no
noso territorio é o dos Oestrimnios , dos que ig~orámo-la súa lingua e as posibles
pegadas que puideron deixar no latín galaico. E posible que os dólmens e antas
de enterramento que se conservan en Galicia sexan da autoría deste pobo prerro-
mano .
5
SUSTRATOS INDOEUROPEOS
• Os paraceltas.
Contra o ano 800 a . C. dátase a entrada dun ou de varios pobos indoeuro-
peos , que reciben , entre outras, as denominacións de preceltas, paraceltas, pro-
toceltas, ligures e sorotápticos {do grego soros, "ola" , e taphein, "enterrar", por-
que estes pobos enterraban os defuntos en olas despois de incineralos) .
Atribúense a estes pobos voces como pala ("cova") , cabana, cabaz ("cesto
con asa, feíto de xunco ou vimbio"), cabazo (e cabaceiro, cabaceira), páramo e to-
pónimos rematados en -ase- ou -use-, como os pontevedreses Beasque e Viascón,
o coruñés Ledusco e o ourensán Tarascón.

• Os celtas.
Polo ano 800 a. C. ten lugar unha migración de celtas, empuxados desde
centroeuropa polos pobos xermánicos, e cara ó 600 a. C. dáse unha segunda mi-
gración , que se asenta en varias zonas de Iberia, e sobre todo no Noroeste. Estes
celtas de Galicia son o que os romanos chamaron Gallaeci.
A importancia do elemento celta é considerable no léxico común, na topo-
nimia e na hidoronimia galegas . De tódolos xeitos , cómpre termos en canta que
hai voces celtas que nos chegaron a través do propio latín , e non constitúen prés-
tamos dos gallaeci ó latín deste extremo do Imperio Romano: tal é o caso de pa-
labras como carro, camiño, cervexa, bragas ou camisa, extendidas por toda a Ro-
manía , desde o noso Fisterra a Rumanía.
No léxico común do galego son palabras de orixe celta algúns nomes de ár-
bores , como bido (e bidueiro) , lamagueiro e , probablemente , amieiro ou amenei-
ro; e nomes de plantas como brusca ("tipo de uz") . No léxico da agricultura son
celtismos colmo, embelga (e variantes) e gancho (orixinariamente , "poliña" ou
"póla bicuda"), como tamén son de orixe celta os nomes das chedas e as cambas
do carro. No campo dos animais son de orixe celta rodaballo, careixa ("ovo de
mosca ou doutro insecto") , beizo, etc .
Nos accidentes topográficos e tipos de terreo encontramos celtismos como
lama, lousa, laxe (e laxa) , burato, callau, braña e seara (ou senra) . Tamén son de
orixe celta palabras de uso tan corrente como billa, berce, tona, broa, terco e bas-
cas, así como os verbos estancar e virar.
Na toponimia son celtas nomes acabados en -obre, como Barallobre ou Ca-
llobre {da terminación celta -brix, "fortaleza") , e outros como A Coruña (Clunia) .
Na hidronimia , son mostras deste sustrato os nomes dos ríos Deva, Limia e Sar.

Polo que respecta á fonética do galego, atribúense ó sustrato celta os se-

guintes fenómenos fonéticos (o primeiro deles característico e exclusivo do latín
galaico , e os outros comúns ás linguas romances de Hispania , Galia e dialectos do
norte de Italia):
• Desaparición do -N- latino intervocálico (BÚNAM > boa).
• Evolución do grupo consonántico latino -CT- > -it- (gal. noite, cat. nit,
fr. nuit, do latín NÚCTEM) .
• Sonorización das consoantes oclusivas xordas latinas -P- , -T-, -K- e fri-
cativización (e perda) das sonoras latinas -B- , -D- , -G- {latín RIPA-
RIAM , SECARE , PEDEM , REGEM ... > galego ribeira, segar, pe,
reí .. .).
Con todo , resulta moi arriscado faJar do influxo celta na nos a fonética can-
do é moi pouco o que se sabe da lingua dos celtas galegos, e máis aínda cando al-
gúns fenómenos atribuídos a este sustrato tamén se deron en zonas do Imperio
Romano nas que non houbo celtas.
6
 Ademais do componente indoeuropeo celta prerromano ó que nos acaba-
mos de referir, cómpre menciona-la presencia de celtas posromanos xa cristiani-
zados, os britóns, que chegaron ó norte de Lugo no século V d. C., procedentes
do sur de Inglaterra. Ignórase a aportación deste estrato ó galego da zona mindo-
niense, que é onde se instalaron. Pegadas da súa presencia son o topónimo Ere-
toña, no concello da Pastoriza (Lugo), e mostras artísticas en San Martiño de
Mondoñedo e outras igrexas da Mariña lucense.
Este componente é en realidade un superestrato, pois os britóns chegaron
a Galicia con posterioridade á implantación do latín.

OS ROMANOS E O LATÍN GALAICO

O latín, orixe da lingua galega, é un idioma indoeuropeo, estreitamente
emparentado co céltico, xermánico e grego. O lugar de asentamento dos latinos
prehistóricos parece estar no centro-sur da actual Alemania, de onde emigraron
a través dos Alpes á Península Italiana contra o segundo milenio a.C., para se es-
tableceren na zona da actual cidade de Roma e arredores. Axiña os latinos empe-
zaron a expansionarse, nun comenzo para se defenderen dos pobos veciños e Iogo
para amplia-lo seu territorio.
Os romanos chegaron á Península Ibérica no ano 218 a . C., durante as
Guerras Púnicas que os enfrentaban ó imperio cartaxinés. Polo que toca a Galicia
e ó seu proceso de romanización , cómpre destacar tres feítos históricos:

l. 0 ) A expedición de Décimo Xunio Bruto, que, procedente da Bética, de-

rrota ós Callaici (tribu das Serras do Xurés, a Peneda e Leboreiro,
que habería de dar nome a todo o territorio), no lugar de Cinginnia
...:.aínda non identificado polos historiadores- ó norte do río Douro .
Posteriormente, Décimo Xunio Bruto continúa o avance cara ó norte,
atravesando o río Limia ou río do Esquecemento .
2. 0 ) A campaña de César, que desembarcou no porto de Brigantium no
ano 61 a .C.
3. 0 ) A campaña de Augusto, entre os anos 29 e 19 a.C., para someter de-
finitivamente os cántabros, astures e galaicos. Desta etapa é a fazaña
do Monte Medulio, no que os primitivos galegos preferiron morrer a
peTderen a independencia e a liberdade frente ós colonizadores roma-
nos.

Desde a campaña de Augusto, Galicia (que interesaba a Roma pola súa ri-
queza mineral e porque fornecía de soldados o exército) pasa a ser unha parte
máis do Imperio Romano, na que o latín se sobrepón ás linguas indíxenas, que
acabarán desaparecendo totalmente ante a superioridade cultural da lingua latina.
Desta derivou o galego, idioma moi conservador en conxunto, debido a que o la-
tín que os colonizadores romanos trouxeron desde a Bética era un latín conserva-
dor e culto; por outra parte, cómpre termos en canta a enorme separación da Ga-
llaecia respecto de Roma, o que fixo que non chegasen moitas das innovacións
irradiadas desde Italia, especialmente no plano léxico. Un terceiro elemento que
fixo que o galego sexa unha lingua románica moi conservadora (isto é, que garda
moita semellanza coa súa orixe: o latín) foi a enorme presencia en Galicia, xa des-
. )
de os tempos do Imperio Romano, da Igrexa, que tiña como lingua de culto a la-
tina.
SUPERESTRATOS DO GALEGO
Despois da desaparición do Imperio Romano de Occidente asentáronse na
Gallaecia pobos xermánicos e, posteriormente, os árabes. As linguas duns e dou-
tros non borraron o latín galaico, aínda que si deixaron algunhas pegadas da súa
estadía , especialmente no léxico común e na toponimia.
7
SUPERESTRATO XERMÁNICO
A primitiva orixe dos pobos xermánicos localízase na península de Xut-
landia, ó norte de Europa, de onde se extenderon potas cuneas do Elba e do Oder
e despois polas do Rin e Danubio, para finalmente penetraren no Imperio Roma-
no, uns pacífica e outros violentamente , provocando a incomunicación das pro-
vincias con Roma , o que , dalgún xeito, acelerou o agromar das diferencias lin-
güísticas do latín das distintas zonas e o posterior nacemento dos idiomas neo-
latinos.
O primeiro pobo xermánico que chegou a Galicia foi o dos suevos, que fun-
daron unha monarquía que durou do 411 ó 585 d.C. , e posteriormente chegaron
os visigodos, que acabaron con esa monarquía en tempos do rei Leovixildo.
Os coñecementos que se teñen das linguas dos pobos xermánicos que che-
garon á península son en xeral moi escasos , polo que é moidifícil saber de cal das
linguas xermánicas proceden as palabras que estes pobos nos legaron. Con todo ,
podemos establecer tres grandes estratos de xermanismos en galego:
a) Os que entraron no propio latín , e que os romanos levaron por todo o
Imperio , como son roubar, sopa, branco, gardar, banco, xabrón, escu-
ma, etc .
b) Os que entraron coas invasións. Así, a palabra laverca pode ría ter orixe
sueva , porque só se encontra nesta zona da Romanía . Polo que respecta
á lingua visigoda , atribúenselle voces tan comúns como esmagar, rou-
pa, agasallar, roca, espeto e espetar. Antropónimos como Fernando,
Gonzalo, Afonso, Ramiro, Luís, Elvira, Guillermo, Alberte e Xerardo
son tam én de orixe xermánica .
Por outra parte, a toponimia galega está inzada de nomes de ori-
xe xermánica, especialmente visigodos, que fan referencia é:; propieta-
rios de terras e fundadores de lugares . Son visigodos os topónimos re-
matados en -riz (e variantes) , como Allariz, Guitiriz, Mondariz, Sabarís
e Toiriz; os acabados en -mil, como Ami!, Arxomil, Castromil e Samil;
os terminados en -monde (e variantes) , como Vaamonde, Sismundi,
Razamonde, Salamonde ou Estramundi . Tamén son de orixe visigoda
os rematados en -ar, como Gondomar, Baltar, Gondar ou Tasar. Nou-
tros topónimos está presente a palabra "suevo" ou "godo" , como se ve
en Suevos, Suegos, Godos, Gude e A Gudiña.
e) O terceiro estrato de xermanismos é o formado polos que chegaron
coas peregrinacións medie vais , procedentes do francés ou do proven-
zal. Entre eles, xardín, toalla, bando, orgullo, guerra, gabarse e des-
maiar.
En conxunto , o papel do elemento xermánico na formación da lingua ga-
lega é escaso . Cómpre non esquecermos que estes pobos eran esencialmente
guerreiros, cun nivel cultural moi inferior ós hispano-romanos, e que non che-
garon a organizar un aparato administrativo semellante ó que levaron a cabo os
romanos , polo que acabaron latinizados no canto de xermanizaren ós latinos da
Hispania.

SUPERESTRATO ÁRABE
Os árabes desembarcaron en Xibraltar no ano 711 , e en pouco tempo so-
meteron e islamizaron case toda a península , pero cen anos despois xa tiña o rei
cristián Ordoño I a marca da Reconquista en Tui , polo que os escasos asenta-
mentos árabes que puido haber en Galicia duraron moi pouco tempo . Da pre-
sencia árabe quédannos algúns topónimos como A Almáciga, Almuüía, A Mez-
quita, Benavides, Rábade, Sada, A Almuzara, e tc.
8
 As palabras de orixe árabe que ternos no galego non son tan numerosas
como no caso das linguas veciñas portugu,esa e castelá, coas que os árabes esti-
veron en contacto directo moito tempo. As veces non é doado sabermos se un
arabismo foi incorporado directamente ou se procede deses idiomas colindantes
co galego.
Son con seguridade préstamos árabes directos formas como argola, alfor-
xa, laranxa, maquía e acea, por presentaren idéntica evolución fonética que as
voces patrimonial latinas.
• O léxico árabe no noso idioma é moi considerable. Entre os nomes de
productos vexetais atopamos arroz, cenoira, azucre, acelga, algodón,
aceite, limón, etc.
• Nomes de obxectos e utensilios de orixe árabe son alcuza, almirez, xe-
rra, taza, a~finete, alfaia, alfombra, etc.
• Entre o léxico relativo á construcción ou distribución da poboación
atopamos albañil, alicerce, azotea, aldea, barrio, arrabaldo, etc.
• Léxico dos oficios e da administración: alguacil, alcalde, albacea, albei-
tar e alfaiate. _
• Léxico de cabalería (xinete, alforxa, albarda); do sistema de pesas e me~
didas (arroba, fanega, quintal); dos nomes de colores (añil, azul); epa-
labras de uso moi frecuente, como alquitara, xarope, alcume, regueifa,
alpabarda, albaroque, alboroto, alcanfor, acibeche e o verbo aforrar
son tamén de orixe árabe.
• Tamén son arabismos a locución a,dverbial de balde, a preposición ata
1
e a interxección oxalá.

Resume-esquema dos elementos constitutivos do galego:

euroafricano ou mediterráneo

l. Sustratos
preindoeuropeo. .....
l hispano-caucásico
tirrénico

-~ paraceltas ou ligures
indoeuropeo ......... .
celtas

11. Estrato latino

III. Superestratos
xermánico ...... .... .

celtas posromanos ...

l
suevo
visigodo
:britóns

/
árabe

9
 ~antabriéf
v.,,~ec\~ \ ___ tarraconens·
~~ astúri:./-·-:·- ·- ·-.' ~~
• braceara ) tarraco
~-- ~ r.dO<JIO (
.....
- ......

( _ Vi a de penet,.ción
do latín no N. e NO.

Mapa l.-As provincias da Hispania romana no Baixo Imp e rio.

~ GALEGO

Q1 ASTUR-LEONES
~ CASTELÁN

ITilli!] VASCO

Eiiii! NAVAFI AO· AAAGONES

§ CATALÁN

Mapa 2.-As linguas a pouco do seu nacemento contra o ano 930, (segundo
Entwistle).

10
(

(
 LISBOA

~ GALEGO

D ASTUR-LEONÉS

~ CASTELÁN

IIIIIJ VASCO

iiill NAVARRO-ARAGONÉS

S CATALÁN

Mapa 3.-As Unguas hispánicas contra o 1200 (segundo Entwistle). ~

~----------------~~
1

i ;

~~1~o/
'

~ GALEGO·PORTUGUÉS

o ASTUR-LEONÉS

~ CASTELÁN

IIIITIIl VASCO
mm NAVARRO-ARAGONÉS

S CATALÁN

Mapa 4.-As linguas hispánicas contra o 1300 (segundo Entwistle).

11
)

)
 .-ee-
IWJ TEXTOS
TEXTO l .

Os factores que contribuíron a esta intensa romanización fo-

ron moitos e variados:
A vida militar, que presenta un dobre aspecto: por unha par-
te a chegada aquí das lexións, e por outra a emigración de moitos
indíxenas como lexionarios , que se van relacionar en latín con xente
de todo o Imperio e que ó voltaren ás súas terras traerán novas téc-
nicas , novos obxectos, etc. e polo tanto a nova lingua.
O comercio: os mercaderes levaban ós núcleos urbanos indí-
xenas as navidades da cultura romana.
Novas e máis adiantadas técnicas facían prospera-las vellas
industrias, o que puña en contacto as cidades hispánicas con todo o
Imperio romano , xa que os productos das súas industrias circulaban
así por todo o mundo coñecido . (
Tamén na agricultura proporcionan os romanos ós castrexos (
grandes adiantos: apréndenlles procesos novos de cultiva-la terra e
(
danlles instrumentos moito máis axeitados para o desenvolvemento
dunha agricultura máis progresiva. (
Como é fácil supor, estes adiantos na cultura material leva- (
ban consigo unha romanización lingüística, xa que cos novos obxec-
tos ían as novas palabras. (
Todo isto fíxose posible nun curto espacio de tempo gracias (
á admirable rede de comunicacións, a cal facilitou tamén a baixada (
dos castrexos das montañas para formar agrupamentos ó lado das
estradas; este asentamento rematou coas loitas tribais que existiron
segundo sabemos polos escritores romanos.
O último factor que entrou en xogo foi o Cristianismo. Nada
sabemos dos progresos da cristianización ata a metade do s. III,
pero foi seguramente neste século cando a Hispania se evanxelizou
profundamente , comenzando tamén potas cidades do sur, e seguin-
do o mesmo camiño desde o sur para o norte.
A Gallaecia e as Asturias, que chegaban polo sur ata o río
Douro e polo leste ata Cantabria , tiveron desde o principio unha
grande autonomía dentro da Hispania Citerior, e no ano 216, con
Caracalla , constituíron unha provincia aparte, baixo o nome de Ga-
llaecia. Os límites xeográficos desta provincia teñen unha grande
importancia, xa que presenta, ata hoxe , un léxico común, e foi ta-
mén dentro destes límites onde se deron os mesmos fenómenos de (
evolución lingüística que van separa-lo conxunto de falas perten-
centes ó NO peninsular da fala castelá que se está a formar ó sur de
Cantabria e norte de Burgos:
12
(
(
 a) a conservación do F- (Jat. fa r i n a m, gal. fariña frente
ó castelán harina).
b) o paso de LY e C'L a 11 (Jat. m u 1 i ere m, o e u 1 u m,
gal. muller, olio frente ó castelan mujer, ojo).
e) a conservación de -M B- (Iat. 1 u m bu m, gal. lombo fren-
te ó castelán lomo).
d) J-, GE- > z > s (alt. Jan u a r i u m, gal. xaneiro frente
ó castelán enero: lat. gen e r u m, gal. xenro frente ó cas-
telán yerno).
e) -SCE- > s (Iat. pis e e m , fas e e m, gal. peixe, feixe
frente ó castelán pez, haz) .
As falas astur-leonesas coinciden exactamente co galego nes-
tas mesmas solucións.
(GARCÍA, Constantino; Galego onte, galego hoxe).

TEXTO 2.

Estratificación dos topónimos de Marín segundo a súa orixe.

" ... U nha o liada comparativa a es tes estratos lingüísticos
dáno-las seguintes proporcións na integración da toponimia mari-
nense1:
Preindoeuropeo . . 7,6% Precéltico ............ .. .. 2,38%
Prerromano . . . . . . . . 1,9% Ambro-ilirio-ligur .. ... . 1,2%
Protocéltico . . .. .. . . 0,8% Céltico ... ...... ... ...... .. 7,38%
Latín .... .. ...... . ... 61,9% Greco-latino ...... .... .. . 4%
Hebreo ou arameo .. 1,2% Árabe ...... ... .... .. .. .. . . 2,1 %
Xermánico 7,8% Francés .......... . ... ... .. 0,7%
( ... )
13
 A relación destas linguas coa nosa terra é escura e presenta
de todos modos unha problemática independente en cada caso . O
influxo veunos por asentamento e sustrato; p<;>r contacto de vecin-
dade e adstrato , coas guerras e o comercio . As veces chegaron os
elementos indirectamente , por terceiros, como no caso de greco-la-
tino, hebreo e árabe . Ademais , na cadea sen fin que son as linguas,
estas non se opoñen precisamente. Os materiais véñense arrastran-
do e sumando como legado da tradición . Así o preindoeuropeo pui-
do chegarnos en parte cos celtas , asimilado por eles no seu deambu-
lar por Europa . Os ilirios recibiran influencias indoeuropeas , segun-
do Menéndez Pidal , en Centroeuropa. Algo semellante podemos
dicir do latín e doutras linguas , como o grego e mailo árabe ; son on-
das expansivas que nos chegan a distancia . En certos casos, para o
latín, grego e hebreo , a Igrexa , coa súa organización reticular, foi o
vehículo transmisor. As linguas puras son unha entelequia .
Nos nomes estudiados ternos uns datos ben claros: a toponi-
mia máis antiga xira en volta de elementos naturais primarios, como
monte e río; así o preindoeuropeo . Despois, pouco e pouco , vanse
especializando e diversificando estes conceptos, C!Xeitándose a unha
vida agrícola, con animais , plantas e aparellos . E o mundo prerro-
mano e celta. O latín irrompe con toda a complexidade da vida ru-
ral; abondaría este único dato para vermos que se trata dun pobo
eminentemente agrícola . Tamén está de acordo co sistema de gran-
xas ou grañas, implantado ó facer baixar dos castros ós nativos . A
toponimia do antigo Vallis Marini é principalmente rural.
A lingua esterotipada de Marín é romana nun 70%, latín e
grecolatino incluído . Isto quere dicir que somos latinos, pois a fala
viva aínda o é en maior medida. A contribución xermánica é sol:>re
todo antroponímica, delatora de posesión por presura sobre a terra
incautada. Era xa un léxico morto ó se asentar entre nós. O arábigo
é pouco, pero reflexa ben a tónica xeral da súa cultura en España :
unha agricultura especializada e intensiva , de horta. O influxo fran-
cés chegou aquí, sen dúbida, a través do monacato .

(RIVAS QUINTAS , Elixio: Toponimia de Marín,

VERBA, anuario galego de filoloxía , anexo 18 .
Universidade de Santiago de Compostela , 1982.)

1. Para adaptar estas porcentaxes á clasificación dos sustratos exposta no TEMA ,

podemos conside rar un 8,8% de sustrato preindoeuropeo ("pre indoeuropeo" +
"ambro-ilirio-ligur") e un 12,46% de sustrato indoeuropeo prerromano (" prerro-
mano" + "precé ltico" + " protocéltico" + "céltico" ).

14
 ~
-c::7t:T

lWJ EXERCICIOS -------..

l. Resume e comenta os dous textos precedentes.

TEXTO 1 .-¿Que era a Gallaecia? ¿Que factores interviñeron na súa latiniza"
ción?
-Comenta os fenómenos fonéticos característicos das fa las romances
formadas na antiga Gallaecia. Busca novos exemplos para cada un
deses rasgos fonéticos .
TEXTO 2 .- Explica as relacións que existen entre as linguas que deron o nome
actua l ós diferentes lugares de Galicia e o galego de hoxe.
-Aínda que o texto se refire unicamente ós topónimos do concello de
Marín, as porcentaxes que se dan son ben significativas e poden
aproximarse ás de toda a toponimia galega . Explica a importancia
de cada un dos estratos lingüísticos que interviñeron na formación
da toponimia .
-Comenta o tipo de realidade con que se relacionan os topónimos
procedentes de cada un dos estratos comentados . ¿Que relación
existe entre a toponimia e a historia?
2. Nun fragmento dun texto li terario ou nun artigo periodístico , intenta distera-lo
léxico de orixe prerromana, latina, xermánica e árabe .
3. Recolle un ha lista de topónimos da túa zona , procura a súa orixe e clasifícaos se-
gundo os estratos lingüísticos'.
4. Fai un ha Lista de antropónimos cos nomes dos teus fami liares e compañeiros e in-
dica cales son de procedencia xermánica .
5. Nas seguintes palabras , nas que se indica a evolución do latín ó galego , hai algun-
has evolucións fonéticas que poden atribuírse ó sustrato celta . Explica que fenó-
menos fonéticos se producen en cada un dos casos:

la t. CÜPA > gal. cuba la t. FOEDU > gal. feo

la t. CAECU > gal. cego la t. RIPARIA > gal. · ribeira
la t. DIRECTU > gal. dereito la t. AMICU > gal. amigo
la t. CfTO > gal. cedo la t. TECTU > _gal. teito
la t. FACTU > gal. Jeito la t. VENA > gal. vea

6. Pon a forma galega correspondente a cada unha das seguintes palabras la.tinas e
indica que fenomenos fo néticos dos estudiados teñen lugar en cada caso_;¡
LACTE, LÜNA , PECTU , FACERE , GENISTA , FOLIA , ROTA, 0CT0,
ARENA, SONARE , LÜPU , N0CTE, LANA, B0NA 2 .
7. Fai unha lista e 15 palabras de sustrato e o u tras 15 de superestrato das aparecidas
no tema e dá a definición de cada unha delas .

l. Ademais do libro do texto n.0 2, como bibliografía accesible sobre topon imia podes consulta-
lo li bro de A . MORALEJO LASSO Toponimia gallega y leonesa. Ed . Pico Sacro, Santiago ,
1977 .
2. Os sustantivos galegL'S proceden do caso acusativo do sustantivo latino . Como o -m final do
acusativo xa empezou a perderse no propio latín, ás veces non se representa ó indica- la evo-
lución . Así , cando vexamos escrito BONA > boa, debemos entender que eq uivale a BO-
NAM > boa ou BONA(M) > boa.

15
.........................................................................::::::::::::::::::::::::::::::::::......::::··
.....................•....•.........••....................................................................•••........
..................................................................................•.......................•.••.......
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................•............•...............•..

HISTORIA DA LINGUA (l)

2
A ÉPOCA MEDIEVAL. OS SÉCULOS DE
DECADENCIA. DO XIX Á ACTUALIDADE

Introducción .
-A época medieval.
-Galego e portugués na época
medieval.
-A decadencia.
- 0 galego a partir do século
XIX.
 ~

W TEXTOS
TEXTO 1

CANTIGAS DE SANTA MARÍA.

CANTIGA 353 (Fragmento) .

"Como un meninno que criava un abade en sa castra tragía de

comer ao meninno que tünn.a a omagen enos seus brac;os, e disso-ll'a
omagen que comería con ele mui redo."
Quen a omagen da Virgen 1 e de seu Filio onrrar,
deles será muit' onrrado 1 no seu ben, que non á par.
E de tal razón com' esta 1 vos direi, se vos prouguer ,
miragre que fez a Virgen , 1 que sempre nosso ben quer ,
per que ajamos o reyno 1 de seu Fill ', ond' a moller
prirneira nos deitou fora, 1 que foi malament' errar.
Quena omagen da Virgen 1 e de seu Fillo onrrar ...

5 En comer hüa ma~aa , 1 que ante lle defendeu

Deus que per ren non comesse , 1 e porque dela comeu
e fez comer se u marido 1 Adán, logo lles tolleu
o reino do Parayso 1 e foy-os end' eixerdar.
Quen. a omagen da Virgen 1 e de se u Filio on.rrar ...

Mas depois Santa María , 1 en que á bondad ' e sen,

10 buscou e busca carreiras 1 com' ajamos aquel ben
de Deus , seu Padr' e seu Filio 1 que el pera os seus ten
en que vivan con el sempre 1 sen coita e sen pesar.
Quen. a omagen da Virgen 1 e de se u Filio onrrar ...

Este miragre mui grande 1 foi , segundo que oy

dizer a omees bóos , 1 que o contaron a m y,
15 dun ric-ome que morava 1 en terra de Venexí ,
a que morrían os fillos, 1 que non podían durar.
Quen a omagen da virgen 1 e de se u Filio on.rrar .. .

E con muy gran pesar desto , 1 üu deles , que lle ficou ,

a üu abade mui santo 1 dun móesteir' enviou
e deu-llo que llo criasse, 1 e tan muito o rogou ,
20 que o fillou por seu rogo 1 e feze-o ben criar
Quen. a omagen. da Virgen 1 e de se u Filio on.rrar ...
23
 consigo no móesteiro; 1 é, per com' aprendí eu,
cada que o faagava 1 chamava-lle "filio meu"
e dizía-ll' ameude: 1 "Quant' aqui á, tod ' é te u" .
E mandava-lle que fosse 1 pela claustra trebellar.
Quen a omagen da Virgen 1 e de seu Filio onrrar ...

25 Andand' assi trebellando, 1 na eigreja 'ntrou e viu

omagen da Virgen santa 1 con seu Filio, e cousiu
com' era muy fremosyo, 1 e cató-o e riyu,
e log' en sa voontade 1 o fillou muit' a amar.
Quen a omagen da Virgen 1 e de seu Filio onrrar ...

E tan gran ben lle quería 1 que ameude veer-

30 -o ya muitas vegadas , 1 ca en al neün prazer
tan grande non recebía ; 1 pero, porque de comer
non viía que lle davan, 1 fillou-s' a maravillar.
Quen a omagen da Virgen 1 e de se u Filio onrrar ...
(Tirado da Ed. de W. METIMANN: Afonso X o Sábio.
Cantigas de Santa Maria. E. Xerais. Vigo , 1981).
Notas para a lectura e interpretación do texto :

Meninno. O -nn- representa a patatal In! (hoxe ñ).

á. Márcase con til cando é do vertío aver ("haber". Na época tiña tamén o significado
de "ter" ).
1. Prouguer: Fut . de Subx . do verbo prazer.
5. Def endeu: Defender tiña na época o significado de " prohibir" , que aí11da se con-
serva noutras linguas rom ánicas .
7. Tolleu.. Do verbo taller: "coller", "quitar" , " privar a alguén de algo" .
8. Eixerdar. "Desherdar".
9. Sen (sust.) . "rectitude , cordura".
10. buscar carreiras: "procurar", "pretender" .
13. Oy. Perf. do v. oír (o grafema y representa /i/).
16. a que. " A quen", "ó cal ".
20. fillou . Perf. do v. filiar ("aceptar", "coller"). Filiar a + infinitivo = "empezar
a ... ".
22. Cada que. "cada vez que".
26 . Cousiu: perf. do v. cousir (" pensar , crer, coidar" , "considerar") .
27. fremosyo: fremosiño, " fermosiño".
27 . riyu.. " riu" (Y. " rir" ).

24
TEXTO 2.

Traducción galega da CRÓNICA DE CASTELA (fragmento).

Capítolo que fala de rey dó Afonso de Portugal.

Conta a estoria que este duque dom Afonso foy muy bao et
muy esfor~ado énas fazendas et gaanou muyto dos mauros. Et ouue
primeyramente en Portugal nume de rey, ca se u padre era conde.
Et este gaanou muytos baos priuilegios do papa Eugenio ter~eyro,
por que llj prometeu tributo de seu senorío . Et esto fezo elle por
seír do senorío del rey dom Afonso de Castela et de Leom et do
tributo en que era . Et este fezo hüu moesteyro ~erca Coymbra , a
que dizem Sancta Cruz, et herdoo muy bem. Et tomou dos mauros
Santarem et Lisboa et Euora // et AHiquer et outros lugares que
auíii. lógamente estado ermos. Et ~ercou as vilas dos mauros.
Et este rey lidou en batala có el rey dó Fernádo de Leom et
foy ven~udo et preso . Et , quando o prendero , tijna a pema britada.
Et troixe preyto có el rey dó Fernando, que o soltase et, tal ora corño
fosse sao , que caualgasse en besta, que sse uería a súa priiom. Et el
rey dó Fernando coube seu rrogo ; et el fezo menagem de o comprir
assy; et leixoo yr para seu rreynado a Portugal. Et sii.ou muy bem
et nüca ia mays quiso caualgar en besta, por nó uijr aa menagem
que fezeTa , que, tal ora corño caualgasse en besta, que sse ueria a
sua priiom. Et por esta razó sempre andou en andas et en colo dos
ames ata que morreu.
E t , quando morreu , foy soterrado éno moesteyro de Sancta
Cruz.

(Tirado da Ed. de R. LORENZO: La traducción gallega de la

Crónica General y de la Crónica de Castilla. Ourense , 1975).

NOTAS.

2. Ouue: Ouve (3. • persoa do pe rf. do verbo aver; hoxe "ho ubo"). O u usábase ta-
mén para re presenta-la consoante v.
3. nume: " nome" .
4. llj. A v ocal i podía representarse por i, y, j ou h.
12. Troixe preyto: "chegou a un acorde" .
14 . Priiom: prijom (" prisión ").
15 . Fezo m enagem: (" homenaxe"): " fixo promesa " .
16. siiou: .,sa ndou , sanou , curou " .
16. ia : ja (" xa" ).

25
 TEXTO 3.

«No pocas veces he pensado en cual ha sido la causa de que

en Galicia se haya introducido el uso o abuso de escribir en caste-
llano lo que antes escribía o en latín o en gallego . No hay género de
escritura, testamento, donación , venta, contrato , foro, arriendo,
compra, trueque, partijas, etc. que yo no haya visto y leído en Ga-
licia o en latín o en gallego. Y sé que se pueden cargar carros de
esos instrumentos que se conservan en Galicia . No habiendo , pues ,
precedido ni Concilio ni Cortes ni consentimiento uniforme de los
gallegos para actuar, otorgar, comerciar en lengua castellana ,
¿quién lo introdujo?
La respuesta está patente: que Galicia llora y llorará siem-
pre . No los gallegos , sino los no gallegos, que a los principios del si-
glo XVI inundaron el Reino de Galicia , no para cultivar sus tierras ,
sino para hacerse carne y sangre de las mejores, y para cargar con
los más pingües empleos, así eclésiáticos como civiles; esos han sido
los que por no saber la lengua gallega , ni por cargar palabra ni por
escrito , han introducido la monstruosidad de escribir en castellano ,
para los que no saben sino el gallego puro. Esta monstruosidad es
más visible en los empleos eclesiásticos.
No sé como toleran los obispos que curas que no son gallegos
ni saben la lengua tengan empleo ad curam animarum, y sobre todo
la administración del Santo Sacramento de la Penitencia. ¿Que es el
coloquio de un penitente rústico y gallego y un confesor no gallego ,
sino un entremés de los sordos? Son innumerables los chistes ver-
gonzosos que se cuentan de esa inicua tolerancia . Habrá 13 días que
un cura gallego natural me dijo que confesando a una gallega le dijo
que ya se había confesado antes con un castellano, pero que no
creía que hubiese sido confesión: porque ni el castellano entendió a
la gallega ni ésta al castellano .
El verbo trebellar en gallego, de tripudiare, siempre significa
in malam partem y dista cien leguas del honesto verbo traballar o
trabajar. Confesor castellano ha habido que hasta después de mu-
chos años estuvo en el error de que lo mismo era el verbo trebellar
gallego que el trabajar castellano . Y a los penitentes, que habían
confesado que habían trebellado tantas veces les decía que en días
festivos sólo podían trabellar una hora , pero que en los día sueltos
podían trebellar ad Laudes et per horas. Si el tal confesor hubiese
oído la copla gallega común: "O crego mais a criada jugaban aos
trebelliños , etc. ", entendería el significado. »

P . SARMIENTO , Elementos etimológicos.

26
TEXTO 4.

"Cómo e por qué os escribanos deixaron de empregar o galego".

Prós que a cotío apousámolos ollos nos estormentos medie-

vais en galego, que a milleiros se conservan aínda nos arquivos , non
é ningún segredo que o noso idioma acadou o meirande desenrolo
na Baixa Idade Meia .
Os nosos escribanos encheron cunha fala a veces requintada
os formularios de Dereito . E hastra poderiamos traguer exempros
nos que a Santa Tioloxía, con verbas outas e sinxelas , desee a enca-
mjñar a " postrumeira voontade" de quen no intre derradeiro sospi-
ra a un tempo polo que deixa e polo que espera . "Criou Deus ao
home a sua imagen e semellanza e aquel así criado e a muller feíta
da sua costela , pósoos eno paraíso de delectamento , a donde non
aviamos de morrer run a ver mal nin traballo nin pesar , e toda esta
benaventuranza perdemos todos Jos deles descendentes , de aques-
tes primeiros padres , por querer gustar aqueJa froita que lles foi de-
fendida por aquel criador que os poso en aquel tan nobre lugar de
do somos deseredados fasta la paisón de nro . Señor. .. " Alá polos
primeiros anos do quiñentos, Gonzalvo das Seixas, coengo de Ou-
rense, escomenza ansí o seu testamento , "feíto con saúde e con
todo o seu siso", o que "o Señor Deus tovo por ben de lle dar" .
O galego entón é a fala dos vasalos e dos señores , dos cregos
e dos labregos , e óucese o mesmo nos concellos que nas eirexas ,
misturado co latín nas prédicas e cerimonias. "E esto así dito e ou-
torgado ergueuse o dito chantre e tomou por las maos aos ditos
Afonso Ougea e Tereixa Alvares e en suas maos feceron logo pala-
vras de casamento ambos e dous, segundo que manda a nosa Santa
Madre Iglesia, dizendo o dito Afonso Ougea que recebía a dita Te-
reixa Al vares por sua muller boaa e leal e a dita Tereixa Alvares di-
zendo que re<;:ebía ao dito Afonso Ougea por seu marido boo e
leal. .. " Ansí se fixo un casamento, nos comenzos do catro centos,
según as Notas de Estebo Pérez, chanceller do Cabidoo da Catedral
de Ourense.
Inda que o rei de Castela non se alcuña xa Emperador , como
noutrora o imperante en León , ténse por tal de feito e de dereito e
leva a honra mandar en reinos de costumes e faJares diversos . No
seu famoso discurso pola primacía de asento no Concilio de Basileia
o daián de Santiago don Alonso de Cartagena , conselleiro do rei
don Xohán 11 e logo bispo de Burgos, antre as probas da preemi-
nencia do Rei de Castela sobor do da Ingalaterra, apón a de que
aquil era rei de reinos con diversas língoas . Vemos por iso como en-
dexamáis recusa que lle faJen os vasalos cada un na sua fala.
Namentras gobernan os endiantados, a concencia de Reino
de su mantense viva. Pro a anarquía feudal -que en Galicia houbo
feudalismo como en ningures- trouxo o debilitamento das vellas
institucións xurídicas. De contado, cos Trastámaras , de fora veñen
arreo bispos , alcaldes maores, correxidores , daiáns de Cabidoos e
hastra cregos, coengos e abades . De por parte , chegan eiquí xentes
de outros reinos , pra ser donos de terras e vasalos: os Estúñigas , en
Monterrei ; os Enríquez, en Monforte e Lemos ; en Ribadavia , os
27
 Sarmientos, e en Allariz, os de Benavente. E arrastan detrás si cria-
dos, recabdadores e escribanos. Non é de estranar, por ende , que
endexamáis empreguen o galego nas suas "cartas" aos concellos i
aos vasalos .
Xa dende os mediados do século XV, paseniñamente, vanse
desfigurando as alcuñas i os nomes de lugares . A miúdo atopamos
trocada a eufonía galaica ca supresión dos diptongos , e vemos ansí
Pereira convertido en Perera; Sequeira, en Sequera; Cudeiro, en
Codera i en San Juan de la Cueva o tan coñecido San Xoán da Cava.
O fracaso da Guerra Irmandiña, a gran epopeia bélica do
pobo galego , había de traguer consigo unha maor intervenzón do
poder real, pra arrematar cos abusos dos señores feudales ecos ni-
ños de ladroeiros e asasinos que se acobillaran nos castelos_ Pra isto
os Reises Católicos houberon de criar a Real Audiencia, que , xunto
cas Cortes do Reino -chamadas despois X unta- habían de !le dar ao
Reino unha nova configuración política dentro da gran monarquía.
Mais, en troques , dende a Corte a cotío chegan eiquí , pró
goberno, "criados" dos reises e dos grandes señores , os que sornen-
tes empregan a sua fala, e , aos demáis, queiras que non , cómprelles
adeprendela e tamén usala.
Dende os comenzos da Renascencia lévase falado de abando
dunha suposta premática dos Reises contra o emprego oficial doga-
lego . Afellas que non se atopa por ningures. E, como proba en con-
trario, ternos o feito de que , inda que poucos , hai escribanos que
perante todo primeiro terzo do quiñentos non deixan de exaralos
seus estormentos na faJa do pobo.
Pró caso coidamos decisava a lei dada en 1480, a petición dos
procuradores das Cortes de Toledo , pala que se manda que de en-
tón en diante non se dea tídoos de escribano sin ensame e sin licen-
cia do Real Consello . Destoncias os escribanos de Galicia tiveron
que deixar os seus formularios pra adeprender os alleos. De agora
e n diante xa non escomenzarán os protocolos co "Eno aome de
Deus . Saiban quantos esta carta viren ... " E velahí cómo e por qué
os escribanos deixaron de empregar o galego .

X . FERRO COUSELO; Ourense, 1958.

28
 GG

lWJ EXERCICIOS_
l. Sinala no texto n .0 1 os rasgos fonéticcos característicos da lingua medieval.
2. Comenta , no mes mo texto n. 0 1, os rasgos morfosintácticos e léxicos que se
apartan do galego actual.
3. ¿En que lingua está escrito o texto n.0 1? R azoa a resposta.
4. Compara a lingua e a grafía dos textos 1 e 2.
5. Sinala no texto n. 0 2 algúns dos rasgos lingüísticcos e ortográficos que reflexan
lixeiras diferencias entre textos galegos e textos portugueses na época medie-
val, segundo o visto no tema.
6. Pon en galego o texto n. 0 3.
7. Resume e comenta o texto n .0 3.
8. Pon o texto 4 en galego común normativo e comenta a lingua e a ortografía
empregadas.
9. Clasifica en arcaísmos, vulgarismos, hipergaleguismos e lusismos ps rasgoslé-
xicos que diferencian a lingua do texto n.0 4 do galego normativo actual.
10. Realizade , individualmente ou por grupos , un traballo sobre Frei Martín Sar-
miento , ou sobre algún aspecto da súa vida e a súa obra.
11. Poñer en galego actual os textos medievais que aparecen no tema .

29
•....•.....•.................•......•.•.....................•.....•......::::::::::::::::::::::::::::::.::::....::::::.:
....•.......•............•...••.....••.................................•.......................•.•...................
....•........................•...................................................•.............•.•....................
..........................•............ ..... ·······-·······························································
....................................................................................................................:
.....................................................................................................................

HISTORIA DA LINGUA (2)

- 0 préstamo lingüístico .
-Palabras procedentes doutras
.liQgaas.
_:_Préstamos cultos do latín e do
gr~go .
-Popularismos , semicultismos e
· cólt ismos.
 1!!11 TEMA
O PRÉSTAMO LINGÜÍSTICO

O préstamo é un elemento lingüístico , ordinariamente léxico ,que unha

lingua toma doutra, adoptándoo na súa forma primitiva ou ben imitándoo e
transformándoo. O préstamo, xa que logo , é un extranxeirismo incorporado ó
sistema.
O calco é un tipo especial de préstamo no que se imita a significación
dunha. voz extranxeira , pero non o seu carpo fónico. "Baloncesto" é un calco do
inglés basquet-ba/1, e o adxectivo esmagadora de "a lei aprobouse por esmagado-
ra maioría" úsase nunha acepción calcada da expresión castelá "aplastante ma-
l yoría".
Os préstamos refírense xeralmente a conceptos ou obxectos que non
¡ existen na lingua receptora . Isto vese claramente en palabras como tomate, chi-
¡ ele, pataca, canoa, tabaco, e tantas outras traídas de América xunto con produc-
tos ou obxectos ata o momento ignorados . Pero mesmo nestes casos pode suce-
J der que un producto novo se designe cunha palabra xa existente no idioma, á
que selle engade un ha especificación. É o caso do producto e nome pataca, traí-
do a Europa polos descubridores españois. Para designar este producto, os ho-
landeses crearon a voz aarddapel, e os franceses pomme de terre, que significan
"mazá de terra" nos dous casos. En idiomas coma o italiano patata ou o inglés
l patato, o que vemos son adaptacións da forma española adoptada.
En galego o americanismo pataca (coas variantes patata e batata, en áreas
máis restrinxidas) é a palabra xeral para designar este tubérculo. Pero é moi po-
l sible que nun principio fose a voz galega castaña, de orixe latina , a que se habi-
litou para nomea-lo novo producto , xa que a encontramos ben viva nalgunhas
zonas de Galicia, sobre todo en áreas marxinais conservadoras lingüística e et-
¡ nograficamente , ben só a palabra castaña (en terras de Xallas, Soneira , Bergan-
tiños, no occidente coruñés), ben con algunha especificación (castaña de terra
nas zonas de Xanceda , Vilasantar e Toques -no interior da Coruña-, onde se
opón a castaña do castiñeiro; castaña das Indias, no galego Zamorano de Porto;
J e a denominación mariña, que se conserva noutras -áreas e.que.posiblemente de-
l riva tamén de "castaña mariña"). Noutras zonas a voz "castaña" adoptou algún
sufixo para significar "pataca" (castañola en Lobios , na Limia Baixa) . O termo
balaca, que orixinariamente designaba un tipo de castañas, pasou a aplicárselle
l ás patacas nalgunhas áreas do occidente da Coruña . Tamén nalgunha xerg~ hou-.
bo que recorrer ó nome das castañas para denomina-las patacas : no verbo dos
l canteiros da Terra de Montes as primeiras reciben o nome de curubelas do rexi-
lo, mentres que as segundas son as curubelas da terraghanda.
Un exemplo semellante ó de castaña-pataca atopámolo no nome millo,
que designa maioritariamente un producto de orixe americana: mais. O nome
31
millo, que en principio se aplicaba á gramínea panicum miliaceum, ou milium
paniceum (que en castelán recibe o nome de "mijo" ) , pasou a empregarse para
1
designa-lo novo producto, adoptando a especificación para referirse ó producto
orixinario: millo miúdo (tamén chamada paízo ou paínzo) . Noutras zonas o 1
novo producto foi designado co nome de maínzo (resultado dun cruce de maís <
con paínzo) .
Os préstamos poden ser de dous tipos, segundo a súa funcionalidade na 1
Iingua que os adopta:

*Préstamos de necesidade: cando a nova voz se fai necesaria para referir- ,

se a un novo obxecto (os americanismos antes citados, por exemplo).
Todo préstamo de necesidade é na súa orixe un neoloxismo.
*Préstamos superfluos: son barbarismos innecesarios , que concorren con 1
palabras xa existentes no léxico da propia lingua. A voz francesa *crepe, 1
chegada a través do castelán , úsase nalgúns sectores no canto da palabra
enxebremente galega filloa . Tamén son barbarismos case tódolos caste-
lanismos presentes no galego oral , como *aier, *cuchilo, *muela, *cala- 1
mar, *besugo, *rape ou *lubina no canto de ante, coitelo, moa, lura,
ollomol, rabada e robaliza.
Os préstamos , unha vez asimilados por un idioma , poden xerar outras
acepcións e mesmo ter máis vida que no idioma orixinario. É o caso do préstamo
inglés esmoquin, "chaqueta de noite", adaptación fonética do xerundio smo- <

king, de to smoke ("fumar"). No inglés, smoking-jacket ("chaqueta de fumar")

co sentido do naso esmoquin é insólito, e prefírese dinner-jacket.
Cando un préstamo é antigo ou quedou perfectamente adaptado na súa 1
forma fónica ó sistema da lingua que o acolle, os talantes teñen menos concien-
cia de que se trate dun extranxeirismo que cando son préstamos recentes ou pre-
sentan un carpo fónico anómalo na lingua receptora , como sucede con sandwich,
boicot, miss, míster ou pub.

PALABRAS PROCEDENTES DOUTRAS LINGUAS.

Un pobo non vive nunca illado , senón que mantén relacións culturais , so-
dais, económicas , políticas ... etc. , con outros pobos , e esta comunicación sem- 1
pre se traduce en préstamos léxicos dunhas linguas a outras. Así, o galego incor- '
para , e incorporou ó tongo da súa historia , moitas palabras doutros idiomas, con 1
frecuencia a través do castelán , debido á dominación lingüística a que está so-
metido o naso idioma desde a Idade Media .
Unha palabra procedente doutra lingua sofre un proceso de adaptación ó
sistema da lingua que a recibe, ata quedar mais ou menos incorporada a ela .
Formas como chalé ou estándar representan un estadio de adaptación maior que
chalet ou standard, nas súas formas orixinarias. Débese ter en canta, ademais , 1

que os préstamos entran en diferentes épocas, e os préstamos máis antigos como ,

xardín ou piano xa non se senten como tales .
Os préstamos que entraron no galego proceden de moi diversas linguas ,
e en cada época da historia tiveron máis importancia unhas linguas ca outras no 1

que se refire ó legado de préstamos. Así , os préstamos procedentes do proven-

zal entraron na maior parte dos casos na época medieval; do francés chégaron- 1
nos préstamos en diferentes épocas ; os italianismos extendéronse por outras )in-
guas sobre todo no Renacemento . Os anglicismos son moito máis recentes.
• Do francés, por mor da superioridade cultural que tivo durante moito
tempo, ternos moitas palabras en galego , algunhas de uso moi común ou '
presentes na nasa lingua desde antigo e perfectamente integradas no ,
32
 noso léxico: turismo, control, pantufa, xefe, chalé, carné, hotel, restau-
rante, arranxar, acanear ou canear, arcipreste, cheminea, saia, xoia, bi-
llete, moitas das palabras acabadas en -axe (coraxe, salvaxe, garaxe .. . ),
baúl, taburete, carpeta, parche, bufete, etc ...
A través do francés chegaron tamén numerosas palabras de orixe xer-
mánica ou nórdica, moitas delas pertencentes ó léxico mariñeiro: babor,
estribor, norte, sur, leste, oeste, izar, botar a pique (de apie), bita, etc.
• Do occitano ou provenzal ternos préstamos incorporados ó galego na
Idade Media, cando Provenza exercía a súa influencia literaria sobre
toda Europa: monxe, trabar e trobador, bacallau, prixel, viaxe, salitre,
cordel, bailar, estuche, garlopa, hostal, etc .
• Do catalán proceden remolcar, bou ("arte de pesca; tipo de embarca-
ción"), faena, turrón, etc.
• Do inglés ternos moitos préstamos recentes, como consecuencia do
avance tecnolóxico e da ciencia feíta nesta lingua. Son anglicismos voces
tan populares coma bar, revólver, fútbol, gol, panfleto, líder, mitin, tú-
nel, recital, etc.
• Do italiano, pola súa superioridade artística e por ter marcado os cami-
ños da arte durante moitos séculos, temos : serenata, concerto, trombón,
libreto, pallasa, tómbola, piano, grotesco, violín, violoncelo; sonata, so- -
neto, novela, casino, ocarina, emboscada, centinela, cucaña, vitela, an-
choa, mostacho, tute, setebelo, baza, góndola, etc .
• Das linguas amerindias, como consecuencia dos desctibrimentos levados
a cabo hai séculas e a posterior emigración : canoa, piragua, cacique, fu-
racán (de huracán, conf- por etimoloxía popular), hamaca, caníbal, ba-
tea, etc., todas do arahuaco ou caribe; cacao, chocolate, tomate, ca-
cahuete, chicle, hule, do náhuatl; cóndor, alpaca, puma, carpa, cancha,
do quechua; tucán, cobaia, petunia, do guaraní; gaucho, poncho, do
araucano. As formas pataca e patata son resultado dun cruce entre o
quechua papa e o antillano batata.
• Doutros idiomas coma o vasco (zamarra, gabarra, esquerdo), do holan-
dés, do árabe, etc ., ternos tamén algunhas palabras. O castelán, ademais
de servir de intermediario na importación de moitas palabras proceden-
tes doutras linguas, pasou ó galego numerosos préstamos. Os castelanis-
mos e os préstamos do castelán verémolos no tema 6.

PRÉSTAMOS CULTOS DO LATÍN E DO GREGO. POPULARISMOS, SEMI-

CULTISMOS e CULTISMOS.
No tema 1 falábase dos aportes léxicos debidos ós superestratos xermá-
nico e árabe. Agora irnos ve-los préstamos cultos procedentes do latín e máis do
grego , linguas que actuaron -e actúan- como suprestratos culturais.
l. Préstamos latinos.
Despois da desmembración do Imperio Romano e da consolidación
das diferentes linguas románicas, o latín seguiu sendo unha lingua "viva" porque
nela se escribía e explicaba a ciencia ata finais do XVIII;_ e porque se mantivo
como idioma oficial da Igrexa ata hai ben poucos anos. u longo de toda a his-
toria , o latín escrito foi a principal fonte á que se acudiu cando se quería expre-
sar nun idioma románico un concepto ou nomear un obxecto para o que non
existía unha voz axeitada no léxico patrimonial.
Estes préstamos que pasaron a un idioma por esixencias cultu-
rais (literatura, filosofía, ciencia, relixión, etc.), tomados especialmente do la-
tín, denomínanse cultismos. Os cultismos son facilmente recoñecibles porque,
33
fóra de pequenas adaptacións fonéticas, neles non se observan as evolucións
propias das voces patrimoniais ou popularismos, que están presentes na lingua
desde as súas orixes.
Unha palabra como secretario é un evidente cultismo, pois conserva
dúas consoantes oclusivas xordas sen sonorizar (-K- e -T-) e mailo sufixo -ARIO
1
(que nas palabras patrimoniais deu orixe a -eiro). Se existise como palabra pa-
trimonial, a súa hipotética forma sería *segredeiro. 1
A diferencia entre os cultismos e os popularismos (ou voces patrimo- 1
niais) está clara nos dobletes: pares de palabras que teñen o mesmo étimo ou a
1
mesma raíz orixinaria, nas que unha é un cultismo e a outra un popularismo.
Emparentados co · exemplo que acabamos de citar están o sustantivo segredo
(patrimonial) ·e m adxectivo secreto/secreta (cultismo). 1
A presencia de dobletes dá orixe a familias léxicas irregulares: per-
soa (de PERSONAM) e personaxe; consoante (de CONSONANTEM) e con- <
sonantismo; fradl! (de FRATREM) e fraterno; peixe (de PISCEM) e piscina; leí-
te (de LACTEM) e lácteo; dereito (de DIRECTUM) e director~· Jeito (de FAC- 1
TUM) e factor; noite (de NOCTEM) e nocturno; filio (de FILIUM) e filial; olio
(de OCULUM) e oculista, etc ...
Con frecuencia os dous elementos dun doblete, aínda tendo a mes- 1
ma orixe latina, especializan o seu significado. Se de integro/enteiro ou operario/ 1
obreiro podcm1os dicir que case son sinónimos, non podemos dici-lo mesmo no
caso doutros dobletes, como factura/feitura, radio/raio, plano/chan, local/lugar, 1
solitario/solteiro, operar/obrar, colocar/colgar, laborar/labrar .. _etc.
Os semicultismos son palabras que están a medio camiño entre as vo-
ces patrimoniais ou popularismos e os cultismos. Nos sernicultismos non se con-
serva inalterada a voz latina da que proceden, senón que hai algunhas altera~ 1
cións fonéticas , pero tampouco non se dan tódalas evolucións propias das voces
1
patrimoniais. Pode haber casos en que teñamos en galego tres solucións diferen-
tes procedentes dun mesmo étimo latino: unha voz patrimonial , un semicultismo 1
e un cultismo:.

Cheo, prea(mar.) , pleno (do lat; Pr..ENUM) :

Chan, (de) pran; plano (do lat . PLANUM) :
Arte/lo, artigo, artículo (Jat. ARTICl:JLUM).
Chavella, c(a)ravilla, clavícula (H:tt.. CLA VICULAM) .

As formas prea(mar), (de) pran, artigo e c(a)ravilla son semicultis- 1

mos, palabras que se incorporaron ó idioma cando moitas das evolucións pro- 1
pías do paso do latín ó galego xa deixaran de operar, e por iso só sufriron evo-
lucións parciais.
Dentro dos cultismos latinos forman un grupo especial os latinismos, 1
que son vocábulos ou xiros que manteñen totalmente o aspecto latino e gue non
tiveron nin as mínimas evolucións fonéticas observables nos cultismos. E o caso 1

de corpus, accésit, currículum, bíceps, tríceps, a priori, a posteriori, vademecum,

ad hoc, ipso Jacto, etc .
As voces patrimoniais e semicultismos denotan, polo xeral, realida-
des concretas e cotiás , mentres que os cultismos e os latinismos se refiren a rea-
lidades abstractas e á vida científica , e son usadas en rexistros roáis elevados. De
tódolos xeitos , hai latinismos de uso común como omnibus (orixinariamente da-
tivo ou ablativo plural de OMNIS,-E) , coa súa variante bus (desinencia propia 1
do dativo e ablativo plurais) , ou lavabo (na súa orixe 1. 3 persoa do futuro imper-
fecto do verbo LAVARE), os cales, despois de cambios semánticos evidentes,
pasaron a denotar realidades ben concretas.
34
 ILMEGLIO ILMEGLIO
~ ~

ERA
UN PAESE ORDINATO

2. Préstamos gregos.
A lingua grega , vehículo dunha cultura anterior e superior á latina ,
influíu considerablemente na lingua dos romanos e non só na súa terminoloxía
científica e cultural , senón tamén no léxico común , chegando a desprazar nal-
gúns casos as voces patrimoniais latinas (así sucedeu , por exemplo , coas pala-
bras de orixe grega pedra e corda, qu e sustituí ron xa no latín a lapis e funis, das
que proceden cultismos como lapidar ou funicular, entre outros) .
O grego é unha lingua que alimenta de préstamos cultos a termino-
loxía moderna. Unhas veces o cultismo ten a súa orixe nunha forma existente no
grego antigo (como sucede con comedia, melancolía, simpatía, odontite o u nos-
talxia) , pero moitas veces os cultismos de orixe grega son neocomposicións sen
correspondencia na etapa clásica (glotoloxía, paleografía ou telefonía).
Os helenismos que posúe o galego , o mesmo có resto das linguas ac-
tuais , son numerosísimos. Teñen orixe grega voces tan comúns como teléfono,
telégrafo, cinema, fotografía, biblioteca, democracia , anemia, hepatite (co sufixo
itis > ite, que se habilitou na terminoloxía médica para designar "inflamacións":
conxuntivite, bronquite .. .), etc. Noutros casos os cultismos de orixe grega serví-
ron como modelo para a creación de neoloxismos ; así, partindo de no mes gre-
gos de minerais como pirita ou hematita, creáronse outros como antracita, gra-
fito, etc.
Moitas veces un cultismo é un híbrido do grego e do latín (automó-
bil, televisión, videoteléfono) ou do grego e doutra lingua moderna (burocracia,
por exemplo , do francés bureau, "oficina" , mailo grego kratía, "poder", calcada
sobre aristocracia o u democracia).
Na terminoloxía médica vemos que ás veces para un mesmo signifi-
cado hai dous significantes cultos, un latino 'popularizado' (oculista, dentista,
por exemplo, creados sobre radicais latinos) , e o grego , que é o auténtico cul-
tismo (oftalmólogo, odontólogo). Con dentista e odontólogo aínda concorre un
terceiro cultismo, tamén procedente do grego: estomatólogo ("médico da
boca"), que moitos falantes poden asociar erroneamente con estómago.
A tódolos cultismos procedentes do grego hai que engadir numero-
sas palabras de uso común chegadas a través do latín , frecuentemente eclesiás-
tico, pois a Igrexa foi un importante factor de entrada de grecismos, e que cons-
titúen polo xeral semicultismos: cristián e cristiá, panteón, cáliz, anxo, crego, eu-
caristía, esmola, bispo, arcebispo, diócese, arquidiócese, áncora, golpe, etc .
35
 -ee-
1!121 TEXTO

Compararle estas dúas series de vocabulario:

GALEGO CASTELÁN FRANCÉS INGLÉS

cunea taza tasse cup
carballo roble chéne oak-tree
A can perro chien dog
bieiteiro 1 saúco sureau eldertree
pa1 padre pére father
bioloxía biología biologie biology
derivada derivada dérivée derivative
B integral integral intégrate integral
ecuación ecuación équation equation
funcional funciónal fonctionnelle functional.
Unha simple ollada ós dous cadros de riba chega para ver-
mos que hai unha radical diferencia entre o cadro A (léxico ordina-
rio) e o B (léxico científico) . No léxico ordinario as linguas diferén-
cianse moito, ata o extremo de que , sen coñecementos abondos
dunha lingua allea, é difíciller unha novela nesa lingua. En cambio,
no léxico científico as diferencias entre as linguas son tan pequenas
que , con mínimos coñecementos de francés ou inglés , un científico
pode ter un libro da súa especialidade nesas linguas: estou tro voca-
bulario é practicamente idéntico e permite esta agradable sorpresa.
¿E a que se debe esta semellanza? A que o vocabulario cien-
tífico procede todo da mesma fonte : o léxico greco-latino. Este é
coma un monte común do que tódolos pobos de Occidente son co-
propietarios e ó que poden ir busca-la leña e o toxo que precisan.
Ata tal punto é semellante o vocabulario científico e técnico no
mundo enteiro que podemos afirmar que , por baixo da pomposa
importancia que se lle atribúe, realmente non deixa de ser un bara-
llete , unha xiria propia do novo gremio social.
Isto explica que a xente dea en pensar, cando ve un libro
científico galego , que está escrito en castelán. E , ó revés , cando al-
gúns políticos faJan en galego no que aparecen palabras do barallete
científico (cultismos), a xente que non pertence ó gremio veña a di-
cir que non dá entendido ese galego tan requintado e que, no seu
eterno complexo , cheguen a pensar que eles non saben fala-lo gale-
go .

XESÚS FERRO RUIBAL.-"Cómpre aprendermos en galego" ,

na revista Encrucillada, o. o 17.
l . Bieiteiro = Sabugo, sabugueiro.

36
 r---;:::::J
~

lWJ EXERCICIOS~
l. Resume e comenta o texto l.
2. Indica a lingua da que proceden as seguintes palabras galegas: bou , zamarra,
xeoloxía , bisté, chalé , fútbol , casino, coraxe, garaxe, norte , chocolate, tortilla ,
bar, tomate, bocadillo, cinematógrafo, góndola, beis (color) , título, organismo,
tabú, tapioca, túnel, kiwi, cacahuete, [rauta.
3. Clasificar en voces patrimoniais, semicultismos e cultismos as palabras da se-
guinte lista:
folio , noite, chuvia, chamar, significado, crego, teito, razón, medicina, branco,
pluviómetro, nobre, fructífero , arquitecto, achar, cunicultura, segredo, praia,
catedral, xinecólogo, coelleira, artigo, estructura, clerical, praga, ración, sector,
matemáticas, corpus, menciña, abdóme, cadeira, froita, director, plenamente,
estable, clamar, pediatra, alumno, secretaría, leite, nocturno, consecuencia, am-
biente, catedrático.
4. Fai unha lista de palabras patrimoniais, cultas e semicultas derivadas das se-
guintes palabras latinas: Noctem, plenum, planum, glándulam, lactem, pectum .
5. Comenta as seguintes familias léxicas . Indica o significado das palabras que
aparecen e constrúe cinco oracións con algunhas deJas:

persoa (sus t.) personaxe (sust.)

persoeiro (sus t.) personalidade (sus t.)
persoal (adx.) prsonalizar ( v.)
persoalmente ( adv .) personificar ( v.)
personalismo (sust.)

xerar (v.) xeneral (sust . "militar")

xera/ ( ad::x.) dexenerar ( v.)
xera/mente ( adv.) xeneralizar ( v.)
xeración (sus t.) xenera/idade (sus t.)
xeneralización ( sust.)
xénero (sust.)
dexeneración (sust.)
dexenerado (adx.)

a dor (sus t.) a dolor (sust.)

dorido (adx.) dolencia (sus t .)
doer (v .) indolente ( adx.)
doenza (sust.) indolencia (sust.)
doente ( adx.)
adoecer ( v.)

37
......................................................................................................................
..........................•...........................................................................................
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••:::::::::::::::::::::::::::::::::::•••••:::¡¡¡
......................................................................................................................
.....................................................................................................................:

O GALEGO E AS
LINGUAS NEOLATINAS

- Linguas e di alectos neolatinos.

·-Límites do galego .
- Lí mites do galego co portu gués.
- Distribució n social do galego.
 rtllJ TEMA
LINGUAS E DIALECTOS NEOLATINOS.
O latín, lingua de orixe indoeuropea do mesmo grupo có grego, o céltico
e mailo xermánico, deu lugar a varios dialectos. Algúns destes dialectos do latín
consolidáronse ó longo da historia como idiomas dos seus respectivos estados.
Outros, aínda posuíndo unha rica literatura propia, non chegaron a constituí-la
lingua dun estado. Talé o caso do catalán, do provenzal e do galego . Un tercei-
ro grupo de dialectos do latín non tiveron nunca un cultivo literario importante
nin o recoñecemento oficial. Dentro,deste terceiro grupo, algúns teñen unha en-
tidade lingüística ben caracterizada, como o sardo, mentres que outros se ato-
pan moi fragmentados en falas locais, como o astur-leonés e o aragonés .
A distinción entre lingua e dialecto non responde a criterios exclusiva-
mente lingüísticos. Foron sempre unha serie de factores moi variables (litera-
rios, políticos , históricos, culturais ... ) os que converteron algúns dos dialectos
neolatinos en linguas; noutros casos, tamén se debe a estes factores que moitos
deses dialectos do latín foran -e sigan sendo- considerados como dialectos que
non acadan a categoría de linguas.
Na actualidade é ben diferente a situación dalgunhas linguas neolatinas
coma o galego, o friulano e o corso (tradicionalmente marxinados, pero forte-
mente reivindicados), que son vehículo expresivo dunha comunidade nacional,
e a de dialectos como o franco-provenzal, o leonés ou o aragonés, que esmore-
cen progresivamente e son tímidamente reivindicados; atopándose moi esfarela-
dos lingüísticamente.
O DOMINIO GALEGO-PORTUGUÉS NA ROMANIA.
As fronteiras lingüísticas que separan xeograficamente cada un dos ro-
mances dos outros romances contiguos sori bastantes difusas. A pesar da progre-
siva estandarización lingüística (máis acusada no caso das linguas oficiais dos es- ·
tados), que tende a facer que as fronteiras lingüísticas coincidan coas fronterias
políticas ou administrativas, os límites lingüísticos son moito menos ríxidos do
que podería parecer.
Desde o punto de vista estrictamente lingüístico non hai fronteiras ríxi-
das entre linguas ou dialectos que teñan unha mesma orixe. Unha ollada a un hi-
potético at las lingüístico no que estivesen cartografiados fenómenos de tódolos
dialectos neolatinos permitiría observa-la existencia dunha Romanía continua.
Se prescindimos das variantes neolatinas estandarizadas ou oficiais e fixá-
mo-la nosa atención nas isoglosas dunha serie de fenómenos lingüísticos, pode-
mos tira-la conclusión de que desde a Illa de Arousa galega á cidade italiana de
Trieste -porta de entrada á Península de Istria en Xugoslavia-, non existen /in-
guas diferentes, senón un continuum lingüístico, un "latín vulgar" do século
39
)

)
XX, unha serie de dialectos nos que se vai entrando e saíndo imperceptiblemen-
te (galego, astur-leonés , castelán , gascón , aragonés , catalán, provenzal, franco-
provenzal, ligur , piamontés , lombardo , trentino , romañolo , véneto, friulano e
triestino) , e aínda podemos entrar en Xugoslavia e atopármonos dentro dese
continuum, do que quedan fóra o francés, pala enorme "deslatinización" dese
dialecto, e o rumano, polo seu aillamento , rodeado de linguas eslavas.
A lingua galega , xunto coa portuguesa, que se orixinou pala expansión
do galego cara ó sur na época medieval , constitúen o complexo lingüístico his-
pánico occidental. As principa.is características que delimitan o dominio lingüís-
tico galego-portugués na Romanía (especialmente frente ó estándar castelán e
os seus dialectos, que son as variedades lingüísticas neolatinas veciñas do domi-
nio galego-portugués) son as seguintes:
+No vocalismo, o rasgo máis notable é a pertinencia do timbre (a berta/
pechado) nas vocais de grao medio e, o; en castelán, en cambio , as vo-
cais reducíronse a cinco.
-Outra característica do vocalismo, estreitamente relacionada
coa anterior, é a non ditongación das vocais tónicas breves latinas, que
si diton_gan en castelán (lat. PORTA > gal. e port. porta; cast. puerta.
Lat. PETRA > gal. e port. pedra; cast. piedra).
+No consonantismo, algunhas das características do galego e o portugués
frente ó castelán son as seguintes:
-A conservación do F- inicial latino . A perda desa consoante la-
biodental en posición inicial é unha característica singular do castelán
frente ás demais linguas románicas (La t. FORMICA > gal. e port. for-
miga; castelán hormiga) .
-Un rasgo innovador característico do consonantismo galego e
portugués é a perda das consoantes -1- e -n- intervocálicas latinas (Jat.
VOLARE, LUNA > gal. e port. voar, lúa; cast. volar, luna) .
-A palatalización dos grupos iniciais latinos PL- , FL- e KL- ten
resultados diferentes: lat. CLAVE , FLAMMA , PLORARE > gal. e
port. chave, chama, chorar; cast. llave, llama, llorar. (Aínda que a gra-
fía é a mesma , o eh das palabras galegas e portuguesas representa un
fonema distinto en cada unha das linguas , como veremos máis adiante).
- Tamén é característica do galego e do portugués a existencia do
fonema fricativo prepalatal /s/ (grafía x en galego, x e eh en portugués) ,
que non existe no castelán actual. O castelán, pola súa parte , posúe o
fonema fricativo !.XI (iota), inexistente en galego e en portugués.
+ Tamén son importantes as diferencias que afectan á morfosintaxe. En-
tre elas as seguintes:
- 0 xénero dos sustantivos en galego e portugués é polo regular
máis fiel ó xénero que tiñan en latín (a orixe, o sal, a pereira, etc .).
- Tamén é característica do galego e do portugués a posposición
do pronome átono con formas verbais conxugadas , posposición insólita
no castelán . .
--A conxugación verbal galega e portuguesa é , en xeral , máis con-
servadora cá castelá .
-Unha característica singular do verbo galego e portugués é o in-
finitivo conxugado con desinencias persoais , inexistente nas demais lin-
guas románicas .
LÍMITES DO GALEGO.
A lingua galega fálase nas catro privincias galegas e na parte occidental
das provincias de Oviedo, León e Zamora . Lingüísticamente limita polo leste
coas faJas leonesas das provincias citadas e polo surcos faJares miñotos dos dis-
40
tritos portugueses de Viana e Braga e cos faJares trasmontanos dos concellos de
Montealegre , Chaves e Vinhais, do distrito de Vila Real.
É difícil trazar unha fronteira lingüística , se ternos en conta que rasgos
definidores do galego como a conservación dos di tongos decrecentes en palabras
como enteiro, bateu, tocou, coiro ou a palatalización de CL- , PL-, FL- latinos en
formas como chamar, chover e cheirar tamén caracterizan todo o asturleonés oc-
cidental (e algúns como o mantemento do F- inicial latino abarca mesmo o as-
turiano central); e ó revés , un fenómeno caracterizador do asturleonés frente ós
falares galegos , portugueses e casteláns , como é a palatalización deL- en llam-
ber, lleite ( ou tsamber, tseite) existe en fa lares do galego asturiano .
De tódolos xeitos existen rasgos que nos permiten facer unha liña diviso-
ria entre o galego e o asturleonés . Estes son:
~l.-A existencia de ditongos crecentes ie;-.J ia (do lat. E), uo_.ue~ua(do
latín O) en palabras como yes, tierra, diaz, cuernu, puortu, puarta, frente á non
ditongación galega (é, terra, dez, corno, porto, porta).
2.- 0 mantemento do -N- latino intervocálico : venir, lluna frente. á súa
desaparición en galego vir, lúa.
3.-palatalización deL-, N- iniciais e do -LL- intervocálicos latinos: tsui-
ñi, valle, ñariz, ñueso, frente a súa non palatalización en galego: lonxe, val, na-
riz, noso.
As isoglosas destes fenómenos permiten trazar unha fronteira aproxima-
da que se pode situar en Asturias no río Navia , que , segundo Plinio , separaba
ós astures pésicos dos galegos lucenses (na parte sur este río non serve de marca ,
posto que se faJa galego máis alá do Navia) . En León o límite polo noroeste si-
túase na divisoria dos ríos Cúa e Sil , e contra o sur practicamente coincide cos
límites administrativos de León e Ourense. En Zamora o límite pódese situar no
Padornelo, sendo de fala galega as poboacións zamoranas de Porto, Lubián e
Hernüsende .

LÍMITES DO GALEGO CO PORTUGUÉS.

É moi difícil establece-la fronteira lingüística galego-portuguesa porque

hai fenómenos propios do galego frente ó portugués patrón que tamén son ca-
racterísticos dos faJares interamneses (de Entre-Douro e Minho) e transmonta-
nos. É o caso do mantemento do CH ( =ts) , da inexistencia dunha oposición fo-
nolóxica entre /b/ e /v/ ou da conservación do ditongo ou (touro, cantou) propios
do N. de Portugal e do N. do Miño.
E o contrario tamén se dá , pois fenómenos caracterizadores do portugués
frente ó galego común existen en faJas veciñas galegas. Isto vese , por exemplo ,
nas formas cuatro, guardar, cuando, etc. , que se conservan na parte sur de Pon-
tevedra e na maior parte de Ourense e en todo o galego oriental ; e , en menor
extensión , o caso de te para dativo e acusativo do Baixo Miño (Pontevedra) , fa-
lares do surleste de Ourense e do galego de Zamora , ou a inexistencia do mor-
fema -n nos perfectos fracos (collí, partí) , port. colhi, parti e fortes (dixe, fixe)
port. disse e fiz no galego de Zamora, surleste de Ourense e Ancares de León.
Con todo e iso, hai fenómenos que van morrer ó Miño ou á raía seca ou-
rensá, polo que poden considerarse para establece-la fronteira. Estes son :
a) A gheada, inexistente en portugués.
b) O vocalismo nasalizado de irmiío, caes, que no galego só existe nos
Anca res de León.
e) As sibilantes sonoras /z/ (rosa, casa) e /z/ (queijo, hoje, gente) inexisten-
tes en galego , de exceptuárme-la zona da Limia Baixa .
41
DISTRIBUCIÓN SOCIAL DO GALEGO.
A distribución social do galego non é uniforme; por unha banda, é a )in-
gua das clases menos favorecidas económicamente , mentres que o castelán é a
lingua da reducida porcentaxe de poboación instalada nas clases altas . Por outra
banda , o castelán preséntase como a lingua da cidade por excelencia , frente ó
galego , que se identifica co medio rural e mariñeiro . Pero hai que ter en conta
que a poboación urbana representa só unha terceira parte da poboación total ga-
lega , e mesmo nas cidades, o unilingüismo castelán non se dá , mentres que no
medio rural e mariñeiro si se dá o unilingüismo en galego.
Hoxe por hoxe , o castelán comenza a recuar entre os sectores cultos da
pequena burguesía cidadana, mentres o galego vai retrocedendo nos sectores
populares .
O proceso de agresión e desprazamento do galego continúa. Así moitos
fillos das clases medias ou baixas , galego-falantes , abandonan a súa lingua ma-
terna para ascenderen socialmente , adoptando a lingua que na súa conciencia
vai unida ó prestixio social e benestar económico: o castelán . Con todo , para ca-
racterizármo-Ia situación social do galego na actualidade debemos ter en conta
a capacidade para falar e entende-lo galego, que é efectiva e xeral na maioría da
poboación . A maior ou menor dificultade de expresión nesta lingua garda estrei-
ta relación coa posición social , e , secundariamente, coa localización urbana ou
rural: canto maior é o nivel económico , maior é a castelanización ; a maior ur-
banización, menos gal.ego-falantes.
Hai tamén que ter en conta que non tódolos que saben galego o utilizan
como primeira ou única lingua de relación cos membros da súa familia ou da co-
munidade. Pódese dicir que faJa o galego o 80% da poboación galega; isto é, de
aproximadamente 2.800 .000 habitantes de Galicia uns 2.400.000 teñen o galego
como lingua materna e habitual. Os 400 .000 restantes enténdeno e fálano, case
sin excepción . Pese a todo , estamos aínda lonxe de supera-la tremenda despro-
porción entre os coñecementos activos e pasivos que se dá na poboación respec-
to da súa propia lingua.
42
 No xa clásico traballo dos sociólogos M. Ayestarán e J . de la Cueva
(1974) sobre o uso do galego nas amas de casa da provincia de Pontevedra queda
; abondo demostrado que o uso do galego ou do castelán vai unido á clase social
e que o conflicto lingüístico que estamos a vivir é froito dun conflicto de clases.
N estas familias o maior consumo de bens e o maior disfrute de servicios estan li-
1 gados á renda máis alta e ó idioma castelán, mentres que as clases menos favo-
recidas economicamente son unilingües galegas. Segundo estes sociólogos , o
l 99% das amas de casa da Provincia de Pontevedra entende o galego, o 95%
úsao , e delas só o 81% cos veciños; o 76% úsao só na súa casa.
Por outra parte, dun estudio feito por X. Pérez Vilariño e R. Ruíz de
> Fuentes con datos do 1975-76 tomados en núcleos de poboación de roáis de
2.000 talantes nos que se medía a dificultade para expresarse en galego en rela-
ción coa clase social ou o nivel de estudios , tíranse as seguintes porcentaxes:

CLASE SOCIAL

ALTA MEDIA-ALTA MEDIA-BAIXA MODESTA TOTAL

NINGUNHA DIFICULTADE 55'1 63'3 74'7 82'8 68'8

ALGUNHA DIFICULTADE 31 '5 30'0 20'9 13'3 23'6

NON PODE 14'6 7'0 4'4 3'8 6'6

·=·-·
___ --=-=.
. ,. _ - ·-· -

43
)

)
 -ee-
lWJ TEXTOS
TEXTO l.

¿Ata onde sente un individuo que chega a súa comunidade?

Unha lingua é algo moi difícil de delimitar. Do mesmo xeito que é
difícil de delimita-lo círculo familiar amplo tamén o é a delimitación
dunha comunidade lingüística . As antigas divisións políticas, admi-
nistrativas e relixiosas poden axudar a esta tarefa. Se nós tomamos,
por exemplo, un falante dos arredores de Lugo e lle pedimos que
faga diversos recorridos na dirección dos catro puntos cardjnais , ve-
remos que, se marcha cara ó Norte, chegará pronto ó mar, sen que
note máis diferencias fundamentais (aparte dalgunhas denomina-
cións de cousas de modo distinto) que algúns rasgos morfolóxicos
da fala propia coa faJa do Norte da provincia: as xentes dirán tu e
cantábamos onde el diría ti e cantahamos. Se vai cara ó Poñ ente ato-
pará que as xentes dirán chehar, por chegar, crus por cruz, luns por
tus, irmán por irmao, parteu por partiu e algún outro rasgo :non máis
significativo cós citados. ¿Ahondarán estes datos para que sinta que
esas xentes falan outra faJa distinta á súa? Non, a realidade é que
sente chocantes os fenómenos occidentais e mesmo lle fai gracia a
entoación costeira , pero sente tamén que non son máis que varian-
tes dun sentimento común dunha mesma lingua. Se o noso falante
se dirixe cara ó Levante nota entre outras cousas que as xentes din
tu en vez de ti, vecín por veciño, xamois en vez de xamós, e pasa a
fronteira con Asturias sen que o seu sentimento se vexa moi afecta-
do potas diferencias. Pero si comenza a dubidar algo cando as xen-
tes din motín en vez de muíño, ou muín, e moito máis cando xa es-
coita lluna, moi lonxe da súa voz lúa, e avanzando máis chegue a es-
coitar algo moi significativo en moitas palabras : as diptongacións ie,
uo, ue en verbas como tierra, puorta, puente, etc . Os lingüistas din
que alí está a fronteira definitoria de separación. Para o noso faJan-
te non queda claro se comenzou uns quilómetros antes ou se aínda ,
ó avanzar un pouco máis cara ó Oriente entende bastantes cousas e
podería leva-la fronteira máis aJó. O que lle pasa é que est:á nunha
zona fronteiriza na que a comunidade se sente de a cabalo dos dous
sistemas veciños: galego e asturiano . Pero se o noso falante seguise
adiante sabería que aqueJes falantes non teñen xa o mesmo código
ca el. Non é casual que a fronteira administrativa coincida aproxi-
madamente coa lingüística. Outro tanto lle pasaría ó noso falante
viaxeiro cando fose cara ó Sur. 6 chegar á raía de separac:ión polí- (
tica con Portugal comenzaría a oír unha serie de sonidos qae non lle (
son familiares: genro, as casas, chover, irmáos, toiro, tu fazes, náo
estou bem, etc., etc., amén, como é lóxico, de mo itas palabras des- (
coñecidas . O noso viaxeiro delimitaría por experiencia persoal o (
(
44
(

(
 marco da comunidade lingüística galega ; o mesmo que calquera ou-
tro falante podería darse de conta , ó falar cun descoñecido, se este
pertence á propia comunidade galega ou pertence a outra comuni-
dade, asturiana, castelá ou portuguesa . En definitiva, o falante ga-
lego ten conciencia da identidade do propio sistema e sabe das va-
riantes que ofrece a lingua común da comunidade galega.
Constantino GARCÍA . Temas de Lingüística Galega.

Linguas e dialectos neolatinos

1 galego 7 valenciano 12 retorromano 16 sardo

2 portugués 8 gascón (romanche) 17 dalmático
3leonés 9 provenzal 13 friulano (desaparecido)
4 español 10 francés 14 italiano 18 rumano
5 aragonés 11 franco- (toscano) 19moldavo
6 catalán -provenzal 15 corso

45
 TEXTO 2.

O galego come<;a a isolar-se do portugues desde o século

XIV, com obras en prosa de que a Crónica Troiana é u m dos melho-
res exemplos. Entre 1350 e 1450 houve na Galiza urna segunda flo-
ra<;áo lírica, da qual os portugueses náo participaram . Mas a partir
do século XVI o galego deixa de ser cultivado como língua literária
e só sobrevive no uso oral. Sofre , além disso , urna série de evolu-
<;óes fonéticas que váo afastá-lo cada vez mais do portugues: ensur-
decimento das frica ti vas sonoras escritas z, -s- e j (ex.: cozer, coser,
já), que se confundem con f, -ss- e -x; pronúncia interdental do an-
tigo f ; transforma<;áo , em toda a parte ocidental da Galiza , do g
oclusivo em urna fricativa velar surda identica ao jota do espanhol
contemporfmeo (trata-se do fenómeno chamado geada), etc. Nos
séculos XIX e XX vai haver um Renascimento galego, e escritores
e filólogos esfor<;ar-se-áo por elaborar urna língua unificada. Mas,
pela súa fonética , pela sua morfología , pelo seu vocabulário, pela
sua sintaxe e mesmo pela sua ortografía, este galego moderno é já
urna língua diferente do portugues -diferente , contudo suficiente-
mente próxima para que , en condicóes favoraveis , a intercompreen-
sáo ainga seja posível-.
E interessante, a este 'r espeito , analisar a maneira como os
faJares galegos sáo percebidos e julgados pelos Portugueses . Desde
o século XVI o galego é sentido , ao mesmo tempo , como arcaico e
provincial. A personagem do Galego constituí até ao século XIX
urna das figuras tradicionais do teatro popular: trata-se do Galego
de Lisboa , que exercia as profissóes de carregador e de aguadeiro .
Caracteriza-se pela linguagem, cujas particularidades acentuam , até
a caricatura, alguns tra<;os próprios dos faJares portugueses do ex-
tremo norte . E assim é que o galego , que nas origens da língua tan-
to contribuiu para definir a norma literária, veio a encontrar-se no
pólo oposto desta mesma norma . ·

Paul TEYSSIER , História da Lingua Portuguesa.

Sá da Costa Ed. 1982.

46
 ~
~

[WJ EXERCI CIOS--------..,

l. Comenta e resume o texto l.
2. Pon en galego o texto 2.
3. Sinala e comenta as diferencias entre galego e portugués que atopes ó pasar ó
galego o texto 2.
4. Comenta e resume o contido do texto 2.
5. Realiza , segundo as directrices pro postas polo profesor , un ha enquisa sobre a
utilización do galego na zona en que vives.

i
l
t•.

47
....................•..........................................................................••..•.•.....•.........
................................................................................................•.•..................
···············································································································--··
.....................................................................................................................
................................................................................................•..........•.........•
...........................................................................................•...••....................

VARIEDADES XEOGRÁFICAS
E SOCIAIS

-Variantes xeográficas
do galego .
-Fenómenos lingüísticos con
distribución dialectal.
-Bloques e áreas lingüísticas
do galego .
-Variedades sociais.
-As xergas.
 rtU1 TEMA

VARIANTES XEOGRÁFICAS DO GALEGO.

O non termos aínda o noso idioma normalizado e o non dispormos dunha
variante estandarizada plenamente aceptada e usada en tódolos ambientes fai
pensar a moitos dos nasos falantes que o galego se encontra nun estado de dia-
lectalización non doado de superar.
Con todo , eses falantes non teñen unha idea clara de en 9ué consiste esa
dialeftalización ; e de feito , é moi rara a conciencia de usar un dtalecto do gale-
go . A parte de fenómenos fonéticos como o seseo e a gheada, polo xeral , as di-
ferencias léxicas entre falas próximas son as que dan ó falante maior idea das va-
riedades do galego .
Os primeiros estudios acerca desas variedades aparecen nos traballos de
lexicografía do Padre Sarmiento e do Padre Sobreira , no século XVIII . A pri-
meira división dos falares galegos realizouna Saco e Arce (1868) , que distinguía os
falares do norte dos do sur. Case cen anos despois , Zamora Vicente estudiou a dia-
lectoloxía do galego e estableceu dous subdialectos: o oriental ou continental e o
occidental ou atlántico. Máis tarde, Carballo Calero modifica a división de Zamora
e establece catro modalidades (suroccidental , noroccidental , central e oriental) .
Máis recentemennte, partindo dos datos proporcionados polo material
do Atlas Lingüístico de Galicia realizado polo Instituto da Lingua Galega , F.
Fernández Rei estableceu a división de tres bloques lingüísticos, occidental ,
central , e oriental , sinalando no interior de cada un deses bloques algunhas
áreas lingüísticas significativas.

FENÓMENOS LINGÜÍSTICOS CON DISTRIBUCIÓN DIALECTAL.

Son moitos os fenómenos fonéticos e morfolóxicos con relevancia dialec-
tal que podemos utilizar para delimitar variantes do galego. Por afectaren a un
gran número de falantes , son de salienta-los seguintes:

CD Seseo.
Na maioría das falas galegas hai distinción entre os fonemas /Q/ e /s/,
mentres que nalgunhas non existe o /Q/ , senón que presentan un /s/ no
canto deses dous fonemas , ou ben dous s moi próximos articulatoria-
mente, que constitúen dous fonemas diferentes. Denomínase seseo a
ausencia de /Q/ e a presencia dun s no canto dese fonema: faser , paso
por facer, pazo. ~ (J>.......;.w~ ~ lD.~
Hai que distinguir entre seseo explosivo (faser, vesiño, sapato)
e seseo implosivo (des, ves, lus) . Este é característico da maior parte
49
 do galego pontevedrés e coruñés, mentres que o de faser ocupa menos
extensión: dáse nas falas que quedan , grosso modo, dentro dunha liña
que partindo de Laxe vai dar a Santiago e Padrón, e de aquí á Guar-
da , caracterizando no recorrido pontevedrés as faJas mariñeiras .

0 Gheada.
Denomínase deste xeito a pronuncia do g como unha aspirada , xeral-
mente farínxea, que se rexistra en calquera posición: amigho, ghato,
un ghalo, aghradable, algho, besgho, no canto de amigo, gato, un
galo, algo, besto. O sonido da gheada é semellante á aspiración que
representa o h de palabras inglesas como house, have, e non o frica-
tivo velar xordo do j castelán de mujer ou jardín. Con todo , hai que
ter en conta que nas falas da costa da Coruña e Pontevedra a aspira-
ción perdeuse , mesmo en xente de idade avanzada , para aproximarse
o sonido da gheada ó do j castelán .
No grupo -ng- , na zona de gheada o dominante é o mantene-
mento do g como oclusivo velar sonoro /g/ , igual que na área que non
presenta gheada (domingo, ninguén, angazo); asíe todo, hai' falas , es-
pecialmente da costa da Coruña e Pontevedra , en que pode haber en-
xordecemento do g (dominco, ninquén, ancazo). Noatras rexístrase
gheada incluso neste grupo (domingho , ninghén, anghazo) ; estas últi-
mas forman unha área compacta no NL. da Coruña e O. de Lugo,
para logo apareceren esporadicamente noutras zonas (Bergantiños.,
Santiago, faJas da zona norte da ría de Pontevedra .. . ) .
A gheada de amigho, un ghalo é característica de todo Coruña
e todo Pontevedra , a metade SO de Ourense e a parte occidental de
Lugo . Trátase dun fenómeno autenticamente galego , e non dun vicio
por influencia do español. A gheada non existe en portugués .
@ Resultado dos grupos latinos -ÜLT-, -ÜCf-, -ÓCT-, -ÓRÍ-, -ÓRÍ-.
Atendendo á evolución de formas galegas patrimoniais en que apare-
cen os citados grupos latinos , distinguimos seis sistemas principais :

A B e D E F
-ult-
multum moito muito muito muito muto mutio
auscultare escoitar escuitar es cuitar escuitar ese uta r escutiar
-uct-
luctam lo ita luita luita /u ita !uta lutia
tructam troita truita truita truita Ir uta trutia
-óct-
noctem noite nuite noite noite noite noite
octo oito uito oito oito oito oito
-óri-
versonam vaso ira vasuira vaso ira vasoura vaso ira vasoira
-óri-
corium coi ro cuiro coiro couro coiro coiro

O sistema A (todo en oi) é o da maioría das falas galegas; o B (todo en

ui).,é. ca.racteríst~co.
fias falas coruñesas de Bergantiños , Soneira, Xallas e Fiste-
rra; o D é propio da metade sur de Pontevcdra. Os restantes son característicos
do galego oriental..
50
 @ Plural dos nomes terminados en -n
A desaparición do -n- intervocálico nas nasas palabras patri-
moniais rematadas en -ANES, -ONES (p. ex. canes, latrones) deu ori-
xe a un hiato no galego medieval (caes, ladróes), que se resolveu de
dúas maneiras diferentes: ou ben producíndose un ditongo (cais, la-
drois , formas características do galego oriental), o u ben cunha asimi-
lación das dúas vocais en favor da primeira con posterior contracción
(caes > ciias > cas/cans; ladróes > ladróos > ladrós/ladróns) . Esta
asimilación e contracción orixina dous resultados diferentes trala de-
saparición das vocais nasais: nunhas zonas desapareceu por completo
(cas, ladrós) e noutras xerou unha consoante nasal (cans, ladróns) .
A solución cans, ladróns é característica do occidente das pro-
vincias da Coruña e Pontevedra e mais do SO . da de Ourense. As va-
riantes cas, ladrós caracterizan o galego central, e cais, ladrois o
oriental.

_.
~ e Resultados das terminacións latinas -iiniím, -anos, -iinam, -iiniis.
-· Hai dúas solucións maioritarias:
1. 3 -an(s), sen d~tincj ón de xénero, característica doocsiQ<?n-
te de Pontevedra e da Coruña: meu(s) irmán(s) , miña(s) i~s);
o(s) verán(s), a(s) mazán(s) . - -
2. a -ao(s).J -au(s) para o masculino (excepto a mao, a mau), e
feminino -a(s) . E característica de case todo o resto das faJas galegas:
meu(s) irmao(s) ,__ irmau(s), miña(s) irmá(s); o(s) verao(s) _.- ve-
rau(s) , a(s) mazá(s).
No límite entre estes dous sistemas maioritarios hai solucións
intermedias , como son o resultado -á(s) para os dous xéneros, propio
da zona de Betanzos e Ferro) (meu irmá, miña irmá, ama, a ra); ou
-ao(s) para o masculino e -án, -ás para o feminino, propio dalgunhas
talas do interior da Coruña e Pontevedra e o suroeste de Ourense
(meu irmao, miña irmán -- irmá, a ran, a mazán; miñas irmás, as
ras, as mazás) .
® Resultados das terminacións latinas -iniím, -inos, -inam, -iniis.
No singular masculino, a solución -in de camín, padrín, vecín
é propia das fa las do leste de Lugo e do galego de Asturias e León ,
frente a camiño, padriño, veciño das demais talas galegas.
No plural masculino e no feminino os resultados son os seguin-
tes: 1) íus, ía(s), no galego de Asturias e do concello lucense de Ne-
gueira de Muñiz (vecíus, vecía(s)); 2) -íos, fa(s) nos aocares de León
(vecfos, vecfa(s)); 3) -iños, -iña(s) no resto das faJas galegas (veciños,
veciña(s)).

51
 (j) Distribución das variantes fonéticas dos demostrativos.
O sistema este(s), ese(s), aquel(es) para o masculino; esta(s), 1
esa(s), aquela(s) para o feminino , e esto, eso, aquelo para o neutro é
o que corresponde á maioría dos faJares galegos.
Existe un segundo sistema con i nas formas masculinas (iste(s), r
ise(s), aquil(es); esta(s) , esa(s) , aquela(s); esto, eso, aquelo), caracte- 1
rístico do sur de Lugo e da maior parte de Ourense. ·
1
Un terceiro sistema , con i nas formas do neutro (este(s), ese(s),
aquel(es); esta(s), esa(s) , aquela(s); isto, iso, aquilo), rexístrase no 1
nordeste coruñés e na metade sur de Pontevedra.
® Distribución do suxeito pronominal ti 1 tu.
A forma ti como pronome suxeito é unha innovación orixinada
remotamente nos talares occidentais que avanza cara ó interior, espe- '
cialmente polo centro da provincia de Lugo . No mapa pode verse 1
como aínda se mantén o tu etimolóxico en grande parte da Galicia 1
central , na oriental e nun pequeno territorio da occidental.

® Distribución dos pronomes átonos te e che.

O xeral en galego é a diferencia entre dativo che (deiche o li- 1
bro) e acusativo te (vinte na praia). Así e todo , no occidente da Co-
ruña che é dativo e acusativo (deiche o libro, vinche na praia), non 1
sendo cos verbos reflexivos , cosque aparece te coma no galego común
(lávaste , non *lavasche).
Por outra parte , no extremo do leste de Ourense e no galego 1
de Zamora , ó igual que nos faJares do Baixo Miño, te é dativo e acu- \
sativo (deite o libro, vinte na praia).
·i* .\
@) Distribución de (coll) -iches 1 -eches.
Nos faJares occidentais da Coruña e Pontevedra , a segunda
persoa dos perfectos dos verbos en -er regulares acaban en -eches (o u 1
-estes), frente á terminación -iche(s) que é común no resto do galego : 1
col/eches, vendeches, meteches 1 colliches, vendiches, metiches.

® Distribución de colleu 1 partiu.

A forma común da terceira persoa dos perfectos dos verbos en
-eré -eu (colleu, vendeu, meteu), pero nos faJares do oeste da Coruña 1

teñen -iu (colliu , vendiu , metiu) . Por outra parte , nos perfectos dos
verbos en -ir rexístrase a terminación -iu (partiu, subiu, recibiu) no
leste e sur de Lugo , na maior parte de Ourense , a metade sur de Pon-
tevedra e todo o galego exterior. Entre estes resultados , que distin- 1

guen -eu/-iu para a segunda e terceira conxugacións , respectivamen- 1

te , e os coruñeses que presentan a única terminación -iu, o resto do
territorio presenta -eu (col/e u, vende u, meteu; parte u, subeu, recibe u).

@ Distribución de cantabamos 1 cantábamos.

A primeira e a segunda persoas do plural do imperfecto, do
pluscuamperfecto e do futuro hipotético conservan o acento grave 1

(cantabamos, cantaramos, cantariamos), coma en latín , na maior par-

te de Galicia , excepto no oeste e norte da Coruña e a rnetade norte de
Lugo , onde as citadas formas verbais presentan desprazamento acen- 1

tual (cantábamos, cantáramos, cantaríamos) .

52
 @ Distribución das terminacións verbais -des, -ndes, -is, -s.
A terminación -des é a normal para as segundas persoas do sin-
gular de tódolos tempos verbais , bardante o perfecto , na maior parte
do territorio (cantades, cantabades, cantarades, etc .). No Suroeste de
Pontevedra e no sur de Ourense óese -ndes (cantandes, cantabandes,
cantarandes ... ). No galego oriental e fa lares do Baixo Miño o xeral é
a terminación -is (cantais, cantabais, cantarais .. . ), mentres que o oc-
~;:idente da Coruña presenta a terminación -s (cantás , cantabás ou can-
tabas, cantarás ou cantaras .. . ).

BLGQl;JES E ÁREAS LINGÜÍSTICAS DO GALEGO.

Tendo en canta os fenómenos fonéticos e morfolóxicos que acabamos de
analizar, e algúns outros con distribución dialectal qu e se observan no Atlas Lin-
güístico Galego recolleito polo Instituto da Lingua Galega da Unive rsidade de
Santiago , pódense delimitar no galego actual tres grandes bloques lingüísticos:
occidental , central e oriental, cuns cantos rasgos comúns á maioría das súas fa-
las. No interior de cada un destes bloques, a existencia de fenómenos específicos
nunha reducida extensión xeográfica permite delimitar áreas lingüísticas
(mapa páx. 54) .
l. Bloque occidental.
Para a súa delimitación valémonos das isoglosas Ladróns/Ladrós e irmán/
irmao, que son coincidentes en grande parte do seu trazado. Nel quedan incluí-
das as faJas occidentais da Coruña e Pontevedra. En conxunto é un bloque lin-
güístico innovador. Caracterízase polos seguintes fenómenos :

l. Seseo implosivo (des, tus por dez, Luz).

2. Gheada (cegho, ghato por cego, gato) .
3. Plural -ns (cans, ladróns, xardíns).
4. Terminación -an para os dous xéneros en formas como (meu) irmán,
(miña) irmá(l (o) verán, (a) mazán .
5. Pronome suxeito ti.
6. Formas verbais colleches, vendeches, foches frente a colliches, vendi-
ches, fuches . Nas áreas lingüísticas deste bloque danse ademais outras
formas verbais que se apartan do galego común, como a primeira per-
soa dos perfectos cantein, cantén ou cantín, en lugar de cantei.
53
;/ ( / /f r 1
(
/
 No bloque occidental distínguense dúas áreas ljngüísticas , a fisterrá , ó
norte , e a tudense, ó sur.
• A área fisterrá ocupa a parte occidental da provincia da Coruña . Os
rasgos característicos desta área son :
·~~~..total (implosivo e explosivo: des, tus, sinco, cosiña).
-C : uso do pronome che para o dativo e tamén para o acusa-
tivo (regaleiche un libro, vinche na 11.raiq).
Dentro da área fisterrá hai dúas subáreas: a fisterrá norte e a fisterrá sur.
A subárea fisterrá norte, correspondente á comarca de Bergantiños,
caracterízase por presenta-lo ditongQ -ui- en · · . · · (no canto
de moito, troita, coiro, noite) e a terminacióQ -iu para a terceira persoa dos per-
fectos dos verbos da 2.3 e 3:..:S:onxl,!g_acións : colliu~ndiu ar. iu subí (no can-
to de facer distinción colleu, vendeu 1 partiu, su
A subárea fisterrá sur, entre a ría de M ,Noia e a da Arousa, fai os
referidos ditongos en -oi- ( oito coiro, troita~i e)~ formas verbais do per-
fecto sempre en -eu (co/leu, ven eu, Jl.arteu, .$~!:(). \<~~!;
íf •t l'.ii
BLOQUES E ÁREAS LINGÜÍSTICAS
DO GALEGO MODERNO.
(Elabo rado por Francisco Fe rn ández Re i a pa rtir do
mate rial inédito do A lfas Linguíslico C a/ego).

54
 • A área tudense, na parte sur da provincia de Pontevedra', caracterízase
polos seguintes rasgos:
-Dítongo -oi- en noite, oito, -ui- en muito, truita e alternancia oi .....---
ou en coiro ....__, couro, vasoira, .-.J vasoura.
-Presenta un (! cerrado en palabras onde o común no resto de Galicia
é un (( aberto: n(!ve, mulll;r, qut;res ...
-Demostrativos con caracterización do neutro en i-: i~B , aqaito.
Dentro da área tudense pódese sinalar unha subárea ben caracterizada:
> a do Baixo Miñe>, que presenta teísmo (uso do pronome te na función de acusa-
tivo e dativo), pronome suxeito tu (e non ti), e formas verbais da 2.3 persoa do
plural en -ndes, ou -ais no canto de -des (cantandes ou cantais, por cantades) .
Entre as áreas fisterrft e tudense hai unha ponte lingüística formada polas
penínsulas do Salnés e o Mo;razo e mailo Val Fragoso. As falas desta ponte ca-
l racterízanse por presenta,.[ seseo explosivo (disir, cosiña por dicir, cociña) na
faJa costeira, frente ás falas pq~tevedresas do interior que distinguen entre /s/ e
/Q/. t. ':: .). ~. ',

2. Bloque central.
Ocupa case a totalidade das provincias de Lugo e Ourense (agás a parte
oriental) e o leste das da Coruña e Pontevedra . A súa fronteira lingüística co
bloque occidental vén dada polas isoglosas camiós 1 camións e irmáo 1 irmán,
como xa queda dito. A fronteira co bloque occidental defínea a isoglosa camiós
1 camiois.
Os rasgos máis característicos deste bloque son:
l. Non hai seseo. Distínguese entre /s/ e /Q/: cocer, pazo 1 coser, paso.
2. Formas do plural que perden o -n do singular: cas, ladrós, xardís.
3. Distinción -ao para o masculino e -á para o feminino nos resultados
dos sufixos latinos -anum e -anam: (meu) irmao, (o) verao, (o) chao
frente a (miña) irmá, (a) ra, (a) mazá.
4. Pronome suxeito tu.
5. Formas verbais colliches, vendiches, fuches, cantades e cantabades.
6. Ditongo -oi- en formas como moito, troita, noite, coiro, etc.
Por outra parte , fenómenos que poden ser considerados característicos
do bloque occidental, como son a gheada e o pronome suxeito ti, penetran am-
plamente oeste bloque .
No bloque central poden delimitarse dúas áreas: a mindoniense e a lucu-
-auriense.
• A área mindoniense corresponde á parte nororiental da provincia da
Coruña e mais ó norte de Lugo. O rasgo máis característico é a utili-
zación, no subxuntivo, de forn:tas como cantrrmos, collf(mos, partf(mos,
en lugar das formas cantf!mos, col/amos, partamos do galego común.
• A área lucu-auriense, que corresponde á metade sur da provincia de
Lugo e á maior parte da de Ourense , caracterízase polos demostrativos
~.J&iJJ.¡Io canto de este, ese, aquel) e mais polo pronome de ter-
ceira persoa il (en vez de el). l\.
( 6 ft('b():i J
3. Bloque oriental
Comprende os faJares do galego exterior (occidente de Asturias, León e
Zamora) e os do leste de Lugo e Ourense . Establécese o seu límite co bloque
central pota isoglosa ladrois 1 ladrós.
55
 Características comúns de todos ou da maioría destes faJares son as se-
guintes:
l. Plural en -is para os nomes terminados en -n no singular: (cais, beis,
ladrois).
2. Plural -is en nomes agudos rematados en -l: animais, caracois (frente
ás formas máis comúns no resto do territorio: animás, caracós; anima-
les, caracoles).
3. Distinción -ao 1 -á coma no bloque central.
4. Terminación -in en camín, padrín, menos nos faJares do leste de Ou-
rense e oeste Zamora , onde teñen a forma -iño, común no resto de
Galicia .
5. Formas baxo, caxa, faxa no canto de baixo, caixa, faixa.
6. Formas verbais colliche(s), vendiche(s), coma no bloque central, pero
cantais, cantabais, etc ., frente a cantades, cantabades, etc ., da maioría
dos faJares galegos.
7. Di tongo -oi- en noite, coiro e -ui- (con variantes) en muito, truita, es-
cuita (o u muto ~ mutio, truta -../ trutia, escuta ____. escutia) .
8. Conservación do u en palabras como cuatro, cuando, guardar, guada-
ña. Este último rasgo penetra amplamente no galego central.
No bloque oriental poden delimitarse tres áreas de desigual extensión
xeográfica : asturiana, ancaresa e zamorana .
.A> • A área asturiana comprende o galego de Asturias e do concello lugués
/ . de Negueira de Muñiz . Caracterízase polos seguintes rasgos:
-Mantén o -l- intervocálico latino (avolo, motín por avó, muíño); o
¡> plural dos nomes rematados en -1- é, polo tanto , -Les (animales, ca-
racoles), frente ó resto do bloque oriental (animais, caracois). ;::-} ·
-Presenta as terminacións 4li}, -GIJJ> frente ó galego común -t.fi.o.s;' \
1( -iña(s) , en formas como vecíus, vecía(s) . Para o masculino singular
ten a terminación -in (vecín) , igual que na área ancaresa.
-No)'lrtigo masculino singular existe unha forma el (ou -1'): /'amigo,
el @ , /' herba.
• Na área ancaresa , constituída polos faJares dos Ancares de León , dan-
~ se os seguintes fenómenos característicos:
~ -Palatalización do á tónico (mirt;,r, irmii, por mirar, irmá) .
-Conservación das vocais nasalizadas medievais : Ladróes, vecía, üa
por Ladróns, veciña, unha.
Tamén é característica da área ancaresa a presencia de gheada , in-
sólita no bloque oriental (amigho, por amig«).
• A área zamorana está formada polos faJares do galego de Zamora e do
concello ourensán da Mezquita. Caracterízase por:
~-Formas verbais do perfecto collí, partí,· dixe, fice, sen o -n propio das
/ y correspondentes formas no·'ga)ego común.
-Outra característica é o teísmo (díxete un segredo), que só se dá nes-
ta área e mais na subárea do Baixo Miño no galego occidental tuden-
se .

VARIEDADES SOCIAIS.

Ademais das variedades xeográficas que podemos establecer atendendo

ás diferencias dialectais , existe outro tipo de variedades lingüísticas que respon-
den a cuestións máis complexas e que se denominan variedades sociais. En
56
 conxunto podemos distribuí-las variedades sociais do galego en dous grandes
grupos:
-As que responden a un galego popular, empregado pola maioría da po-
boación galego-falante, con numerosos desvíos da norma estándar,
non só polo que se refire ós dialestalismos, senón tamén pola presencia
de vulgarismos e castelanismos. E un galego case exclusivamente oral,
e os seus rexistros redúcense á comunicación coloquial e familiar .
-As dun galego culto, que responde á norma estándar e R_ue se corres-
ponde co galego escrito e dos medios de comunicación. É o galego em-
pregado polos sectores da poboación galego-falante alfabetizados en
galego , que van sendo cada vez menos minoritari"os.
Outra clasificación das variedades sociais da lingua é a derivada dos dife-
rentes subcódigos e rexistros.
-Os subcódigos son variedades que se caracterizan por ter un léxico es-
pecífico , que se engade ás características comúns e xerais do código da
lingua. Son subcódigos as chamadas linguaxes especiais ou linguaxes
técnicas e científicas. A especialización do seu léxico pode facer que
só sexa comprendido polos iniciados na materia. Exemplo de subcódi-
gos son a linguaxe administrativa ou os diferentes subcódigos científi-
cos . Tamén se pode falar do subcódigo do fútbol, da informática, da
política, etc.
-Os rexistros son variedades que dependen do lugar ou a circunstancia
en que se emiten os enunciados da lingua . Reciben tamén o nome de
niveis de uso ou estilos. U!l mesmo enunciado pode expresarse nun re-
xistro máis ou menos culto , elaborado , coloquial ou vulgar dependen-
do do interlocutor , do tema, do contexto ou a situación , etc. .
Ós distintos rexistros corresponden distintas seleccións do léxi-
) co, das estructuras morfosintácticas e da fonética. Nun rexistro coida-
¡l\:tJ do , por exemplo , son impropios moitos dialectalismos e mesmo vulga-
:Í )
1 rismos ou castelanismos frecuentes na lingua coloquial popular.

AS XERGAS
Dentro das variedades sociais da lingua hai que incluír tamén as xergas.
As xergas son un tipo especial de subcódigos, pois empregan as estructuras xe-
rais da lingua pero cun léxico específico. Con todo, e a diferencia do resto dos
subcódigos profesionais , o léxico específico das xergas adoita ter unha finalida-
de críptica , é dicir, a de comunicárense entre si os membros do grupo e non se-
reo comprendidos polos alleos. Outra diferencia entre as xergas e os subcódigos
é que aquetas presentan unha función sustitutitva da lingua: o léxico específico
que empregan ten correspondencia na lingua común, pero os termos comúns
son voluntariamente sustituídos polo léxico da xerga.
O léxico xergal está composto por dous tipos de termos: ou ben son neo-
loxismos de invención espontánea ou contruídos por deformación de termos co-
múns , que constitúen novos significantes dentro do sistema da lingua (chapar,
catear, matracas), ou ben son significantes preexistentes na lingua que pasan a
adquirir novos significados(chocolate, pico, mono) .
Do mesmo modo que en ocasións acontece que termos ou expresións
propias de subcódigos profesionais pasan á lingua común (p. ex . ir ó garete, pro-
cedente da fala mariñeira, onde equivale a "ir á deriva"), tamén poden pasar á
lingua común termos propios do léxico xergal. Neste último caso, pode suceder
que a propia función críptica do léxico específico faga que nazan novos termos
dentro da xerga mentres que os que pasaron á lingua común perden uso , de ma-
neira que se orixina así unha pluralidade de significantes para un mesmo signi- ·
57
)

)
ficado (porro, canuto, peta, etc.). O léxico xergal pode presentar tamén variantes
dialectais ou xeográficas; así, por exemplo, o verbo empregado na xerga estu-
diantil para significar "faltar a clases con engano" ten diferentes significantes en
distintas zonas de Galicia: colgar, copar, /atar ... , etc .
Existen no galego varias xergas profesionais tradicionais, que reciben o
nome de "verbos" (ou "verbas") ou "latíns" . Vexámo-las máis importantes, con
algúns elementos léxicos característicos:

Barallete ou xerga dos afiadores (de Nogueira de Ramuín -Ourense-).

Afiañar =Vestir Cantufar = FaJar
Aforcar = Deitar O goimol= O pan
O agustín = O leite O lourón = O sol
As albas = As uvas Macaiar =Fumar
Cairolo, -a= Vello, -a A oreta = A auga
A altamira = A mesa Queicoa = Deus
O arreador = O afiador Tafeno =O demo; Portugal
A bata= A nai A tare/a = A peseta
A berxena = A igrexa As xuíñas = Os mistos

"Verbo dos arxinas" (xerga dos canteiros de Terra de Montes)

A acha =A noite Chumar = beber
Acoscar =Ver, mirar A frasca = A merda
O arxina =O canteiro Guiche = Pequeno; pouco
O alloco = O pai Maquear= Fumar
A bouga =0 pan Nende =Non
A caicoa = A Igrexa A oreta = A auga
Caicoo = Deus A xeba =A nai

"Verbo daordés " ou xerga dos telleiros ou cabaqueiros.

O afiañado = O traxe O lacre = O viño
Caicoíño = Deus O nadante = O peixe
Chumar = Beber O xatelo = O leite
O daorde = O compañeiro Oxebo = Opai
A forme ira = A boca A xía = A merda

Xerga dos cesteiros de Mondariz

A docaita = A machada O lucio = O día
Chumar = Beber Nente =Non
O chumo = O viño A oreta = A auga
Ferrexar = Traballar A raucha = A noite
Galrupar = Falar O xabil = O diñeiro

" Latín dos chafoutas" o u xerga dos albañís.

Os atiscantes = Os ollos Panchar = Rir
Daorde = Galego Pernear = Bailar
Encricar = Roubar Sives = Si
Caicoo = Deus O xamaraina = O amigo
Moi = Eu O zabirreiro = O inverno
Nexo= Non O zabirro = O frío .
58
 Téñase en canta que cada un destes vocabularios é só unha pequena mos-
trado léxico críptico que posúen estas xergas. Como pode observarse , algunhas
palabras son comúns a varias xergas diferentes .
Ademais das xergas de grupos sociais e profesionais que acabamos de
ver, existe tamén un léxico xergal máis ou menos extenso propio de rexistros po-
pulares da lingua, frecuentemente como característica de falas locais; pénsese,
por exemplo , en voces como "ghicho" ou "nacho " (" =fulano") , características
da faJa das zonas de Vigo e Ferro! , respectivamente.

59
 ~

IWJ TEXTOS ,
Textos dialectais.

Para a lectura dos textos cómpre ter en conta o seguinte:

l. O apóstrofo indica e lisi ón vocálica (qu 'encontraron) .
2. Os fonemas de grao medio-aberto márcanse como f , Q )~ra, n9ba) . Non se utiliza
signo cando e, o son de timbre pechado .
3. O á indica tamén contracción insólita na escrita, pero común na fala en casos
como tocpb'á gaita. ..
4. E liminámo-lo h mudo (abía) e sustituímo-lo v por b (bez, bida) .
5. Un s no canto de z ou e indica que a palabra ten seseo (abrasarse, fasendo , bes).
Non se indica se o seseo é predorsal ou apical.
6. O dígafro gh indica gheada aspirada (aghora, fraghabamos) ou ben que o j ( !Jd)
do español se adaptou con esa aspiración (eghemplo). Se a gheada se realiza cun
sonido semellante ó do j do español joven, daquela márcase conj sempre (lojo).
En todo o de mais séguese a escrita do galego común .

TEXTO l.

Contaba miña nai antes, ~ mas esa compañeira que tiña, can-
do rrra polo tempo da ... , unha bes que l(_ra polo tempo da caña nQba,
disque, foron carjadas de trancho; e claro, na primeira casa qu' en-
contraron xa ñe diron.
- ¿Queredes unha CQpa?
E díroñe caña ... Como estaba qut¿nte, com' t¿ra .. ., estábana
fasendo, non se notaba, pe[ro} resulta que tanta beberon, deixaron,
bebe ron, bebe ron ... , cando se descoidaron estaban deitadas (J sql, f:(
os tranchos ... , bueno, os tranchos (J sql tam~n.
E¡ doutra bes tam~n. Disqu'?ra o bíspora de Santa Marta,
¿non sabes?, que na Pu?nt' Arn~Las ai .... , ~' ~í ai ... , había uns pa-
pamoscas, que os botaban tódolos anos a ... , a darñe o aire, (J SQL,
porque d' es taren enserrados ... E bu(!no, ~Las estaban f(Lí, e un día
que non abía benda diñ'a compañeira':
-Bente; benda non ai, pero tamén as bamos amolar~ quema-
ñán non ai papamoscas na ft;sta.
Colleron t; botaron os papamoscas polo río abaixo. ¡¡; ban
~Las que marcharon. Pt;r' así que bt;ñen de bQlta (. . .), disque bt;n
unha bisicleta, un fulano nunha bisicleta, que as para:
-Binde, binde, binde, que ides ir presas, porque dixt;ron que
fóstedes b(Js o que tirástedes os papamoscas polo río abaixo.
¡¡; que din ~las:
-N(Js non fomos .
-Fóstedes brjs, que bos biron.
E despos diñ' a compañeira:
-¡Bufno! ¡flas iban a 'star de fr:sta e nrjs trabayando LQjo
coma nejras e inda non nos quixfron o peixe!

(Fefiñáns . Cambados
Gravación inédita do ALGa).

60
TEXTO 2 .

Eu comprara us cuantos xamQis. E; bindinllos aquí a Dosit((.U

i a Graña. I entt;mces Lebaron cadansúa mula ... , i ~u tía tamtn úa if-
gua tal . .., ie f9mos xuntar nos xamQis ie descargamos pra pasar úa
barca i un riu ... (~este; pero daquel' t:ra riu; Qra xa ~embalse) . l(( .. . ,
f SQLto a ~goa. (E dicían que ti' o nobi' alí enfrr¿nte, i~ ... ~non seis'
era berdá se nqn). I~ bais' a ~goa ~- .. ¡catapumba! ¡indo polo areal
alante! Díxenll' ~u aquí a Dositr¿~:t i a Graña:
-L((b' o d~mo non se nos bai tirar al riu a égoa, r¿.
Dixo'l Dositfu:
-No. Bai beber auga.
Non mirou pr'auga máis que .. . ¡puf! al riu, aparellada'fJ!fl.
Peró craro, a ~gua pois .. . caeu era más abaxo, porque. erara, a-
chón Levoua, i entQnces non pui:J} apelar. f ?g ,.úqy}ttga ~ de ...
Digo:
-Adi(js que che baia br¿n; afundíuse todo .
E Lougo ... , pos pasamos alá. Eu, ba .. ., pola mía ~gua i os
aparellos .. . ; a' /barda, que non ~ra mía (mía: ~rada ((gua, perl) non
fra da r¿gua tampouco; era prestada). Digo:
-Me cago en la L?che puta.
E claro, comprar outra egoa com' aquela ... Cuartos abía
poucos. Eso . Indo no medio da lancha aquela pra busca-Los xamQis
que ti' alí enfr~nte ...; pois parecía ... , así parecían dous ... ¡as are-
l/as!, como se foran dous paxaríus. E dixo Graña:
-¿Que bai alí?
Perg tíamos úa distancia L<;ca.

(Negueira de Muñiz . '

Recollido por A. Santamarinal.

-------
_,...._...

TEXTO 3.

Este cáncer, unha bez entablado, fU non alcanzo a cura del.

Ese cáncer, unicamr;nte ebitar as indiciós caducadas, si ~ que hiñera ·
producido por aí; como xa si ?hitan, beremos si sigue p'adiante. _f;u ·.
conozo qu~n morreu ai trint' ? pico anos, f miña nai tiña bint~nr¡be
r; morreu tam~n del. Dese mismo. 1 o beciño, que se chamaba Xene- :,
roso das Curuxeiras, qu' fr' Q que tocab' á gaita gallega, ese tamtn .
morreu do mismo cáncer. Ese mismo cáncer qu' estou Jalando . ·
Ese cáncer ( aora nesta xubentude non o bin, pero tam~n · ·
aora .. .; procúrase poñer cando caducan as endiciós, e cando cadu- : ·
ca todo, i eso xa non o bexo Lobar a nadie, o asunto caducado. I en- :
tonces, si ~ que sea producido por endiciós caducadas, con retirar;
tod'á caducada, xa'stamos Libres dese cáncer. Si outro sabe máis, es- :·
timo que nolo digan como o digo fU, paque todos nos Libn;mos ·. ·
des' enfermedá.

(S . Andrés de Loboso , A Pastoriza, Lugo.

Gravación inédita do ALGa.)
61
 TEXTO 4.

1 ¡¡;... Pois nas casas ... formábas'un baile nunha casa e coa mis-
1. ma principiábase a toca-la pand~reta r; beña baile: a hota, a muiñei-
S ra, o pasodoble, o balse ... En fin, tódolos bailes qu' abía: dansa,
'1 f?W urca ... Non abía estes bailes modr;rnos de abrasarse tanto, de
~retarse tanto. Eso non: separados un do outro. F;:'ntonses si, ~
)l_új daba gh.usto. Ademais, askmullpres[daquela iban coas saíñas ast
~ alá abaixo, case a rastro do e an . erQ!jiesP!J.Js¡ este ... , a bailar, pois
r non nos fre hábamos nada; estábamos separados, f, en fin ... Non
~ abía bicos. Tampouco no baile. Os bicos fra cando íbamos por eg-
J.o hemplo, íbamos así e' stábamos nun sitio tal; pero cando se !Le daba
.A4 un bico a unha muller xa era unha causa moi S(!ria. DiQs nos libre
1t deso. Daquel(a) a causa era un saghrado . Oxe non. Oxe xa s'abra-
-tl san os mosos e as mQsas, andan abrasados xa por aí adiante, á bista
-f11 da xente. N(Js cando nos abrasábamos naque/es nQsos tempos, ai sa-
·<fSf(nta anos, sincw;nt' anos, dfJ!JJ{t;la daba ghusto, que cando mirába-
.u, mos prá nQsa mQsa ningh?rt.J!.!¡podía chiscar, r; ... coidadiño que ...
-u estábase mirando pra r;la, mtrabase como pra DiQs. Non se '/íf;;J trope-
-t(saba .. . , asta cando era no asunto de pidi-La mQsa, ai, daqu~ si que
-t~daba hsuto; cando !la datan a un ... , pero cando !Le disían que non,
tAai, canao !Le disían que non, entonses si, entonses poñíanselle os pe-
"11 Los de punta. Eu tuben unha mQsa ... Eu tuben unha mQsa que fun
t.t con ela se te meses e medio e non Lle tropesei nin un pelo da roupa ...
4 Nadiña, nadiña. ¡;;miraba pra ela como pra María Santísema ¡ala-
v(Jado sea ela! Pr:ro claro, e u despois ... Bai ~La, e dísem ' un día ...
ti Unha~ cheghei, qu'eu iba semprecif!!!j)ontento pr'alí, e cheghei
u, alí.. . , e cando cheghei bai ela e díxome: " Mira, non bolbas mais".
U"¿Como dixt;stes? " "Que non bolbas mais" . "¿ E LQgho por que?.
\('Porque eu non qur;ro ter maso".

(Santa María de Roo, Noia. Gr.avación inédita do ALGa) .

. 62
 TEXTO 5.

Sendo ~u un rapaz de catorce anos, alí QUtro de dazanQbe dí-

xome:
-¿Ai, Ql ¿Irnos ás mozas?
Díxenlle eu:
-¡Qme! ¿E a que ~i d'ir ~u? -(un morralla cqma min naque/
t~mpo).
¡¡; dixo:
-¡Bamos! ¡Ramos a tal sitio! -dixo-. Irnos xunlo dunha,ra-
paza que xa ~u falo con ~la .
Bur;no, pillamos por aló arriba ~ fomos. Petamos. A rapaza
non estaba na casa. ¡¡; despqis baixamos abaixo á aldea a ber s esta-
ba. !;; dixo:
-¡Ai, q! -dixo-: Bamos ber se está aquí m~u irmá.
¡¡; entonces pux~monos á porta. P~ro a esto, sall!u o amo da
casa. Entonces el dixo :
-¡Metámonos aquí no paliar!
Metémonos no pallar, deitámonos contra un feixe de maínzo.
¡¡; despois, baise o Qme, saleu, ~ [Qise sentar enfrente a n(Js, fumando ,
~de bes en cando botando deses ... botando p~idos como se Jora ...
como se [oran foghetes un día dunha [((sta . !;; bu~no, ntjs por un
modo dábanos ghana de rir, pero por outro estábamos bos. f:' bu~no,
estub~mos alí; pero a máis neghra [Qi que despois alí ~ra a cama do
can. Entonces empezan as pulghas a traba/lar en ntjs, ~ ntjs non nos
podíamos rascare porque se non, ruxía o maínzo (( sentíano-lo b~llo.
Desp9is baise, ~ saliron a cear á boca do paliar, t; nqs alí, t: sen .nos
poder . ..; e as pulghas beña a picar en ntjs. f: despqis •retiráronse pa
dentro. lf,u fun o prim~iro que saltt¿i no medió da ~ira (( beña corre
que te corre; ~ el cunhas ZQCas ghrandes atrás de min ... ~ todos, as
rapazas da aldea e os rapaces, cas ~todo, detrás de ntjs, e el cunhas
ZQCas así de ghrandes .. . Astr' Q cruee das Castiñeiras non paramos
máis.

~ (Feás , Aranga , A Coruña. Recollido por X . L. Couceiro).

TEXTO 6 .

-1 Xa bai pra cinc' anos qu' anda de cantante ... qu'antes 'taba
t estudiando 'n Our~nse. Estaba 'studiando, pero como tiña tcat' ~lí
"- cunha x~nte, cunhos Qmer dises qu' andaban no teatro, ban t; lóbá-
"' rona de ... El' ra f.ll[ Ú gl:¡uQ.pQ1 woi ghuapa ... qu'ind' o { .. Poisé ...
.s labárona con iles e alá foi_por tod' España adiante, e beilaba e can-
t; tab cancios o .. . ¡¡; botou un ano sin vinQ pueblo nin dar noticia
t (. .. ) 1 o Flo ncio, cuando /le [o ron con que ll' andaba a filla nos tea-
{ tros, agharrou ... Bu~no, como non quería ir SQ!o avisoum'a minhe,
e i a min pareceume b~n i ~sí foi ... 1 Q primeiro _ día de cheghar jo mor
1
is}Je-lo pu~rto e po/a noit' Qn cine. Parabámor nunha pensión qu' ai ~lí
11na' stación do tr~n, que son de Chantada. E pó outro día fomos ó
.w eatro onde traballab' a outra i entrámor na función sen ela saber
~ada. _f; bu~no. tocóunor nar filar de diante ( .. . ). 1 ~ra de~
"'t' f'isa .. . ; a funciónhe, qu' ~ra de moita risa, de moita risa, e a Xf!nte

63
 1J tod' a agharrar na barrigha de tanto riren .. . i or dous flí no medio to-
min ó final tam~n m' entrou a risa, porque ... toda
't.G dos prQpios ... A
. ,~ a x~nte a rire .. . i
eu mirando pó Flor~ncio 'ch(Jra que chqra que non
Ai sei que me daba, qu'asta mexaba por min ca risa; il cos ollas abf;rtos
-t) mirando pá filia chQra que chQra (... ) 1 ((SÍ qu' acabo u fomos ond' ela
'kl f presentounos moita x~nte importante, e despoixa levounos (Jn res-
'IA torán dor mais caros .e botamos alá s~ir días e viñ~mor derde Barce-
'1-u on' en taxis.

(Cartelle, Ourense. Recollido por R. Montero) .

r-;::::1
~

lW! EXERCICIOS~
l . Comenta estes textos do galego vivo e sinala tódolos fenómenos lingüísticos de
distribución dialectal que observes .
2. Pon en galego común normativo os textos precedentes .
3. Comenta os rasgos dialectais propios da fala do lugar en que vives. Ten en
canta que ademais dos rasgos estudiados no tema, que serven para establece-los
bloques e áreas lingüísticas, existen outros fenómenos con distribución dialec-
tal, como o rotacismo (paso des implosivo a r: or domingos) ; a distribución de
lles +o; llo!llelo; o emprego da forma pronominal ñe (no canto de lle), etc ...
4. Fai unha pequena gravación a unha persoa maior e a unha persoa nova nun lu-
gar calquera de fala galega . Procura que os informantes sexan naturais dese lu-
gar . Transcribe as gravacións ten do en canta as observacións dadas para a lec-
tura dos textos. Logo fai unha análise contrastiva dos fenómenos dialectais que
vexas en ámbolos textos transcritos.
5. Escolle ou inventa un texto culto e escribe logo ese mesmo enunciado nun re-
xistro lingüístico vulgar. Escolle un texto vulgar e fai a operación inversa . Co-
menta as diferencias.

(
64
(

(
 ISOGLOSAS DE FENÓMENOS LINGÜÍSTICOS
DIFERENCIADORES DE F ALAS GALEGAS
(Mapas co nfeccionados por Rosario Álvarez Blanco e Francisco
Fernández Rei a partir de material inédito do Atlas Lingüístico Ca-
lego) .

---- s tnco / cinco

des / dez

- tr md n/1 rmd/ 1rma o

'

'c\.1[.- ., ,,
~ ... .. . _.~ ..~ J \
..·
.}

l·
 non gh•ada

'·
-
....~--, .... -
1

,.._:-~

("
/

- gh•ada / non gh•ada

muto

- mui to/ mo ito/

mut io 1 mut o

i\
•·. ., r·.l ~ ..··
\_ ... ~

óh
 - partiu / pa rteu
- - - co\ liu/co\leu

r
1
1

-''
'

)· ..- (

-·- _,·r'

- canta is
••• ca ntandes
ca ntás

,....... --~ :.,. ,

-:'f·......""'-. . . . f'\ ...... -
,_,., ii~
ca ntan desj 1
.., r ·· ~-··· · · (. , . .,-.....,_. .~...-.-···

No tas.- / . En Jalas sureñas de cantandes, alterna con camais ou con camades.

2. No occidente, camás alterna con cantades.

h7
 - ca nta.bam os/
cantobamos

,. f'.
''¡_.......,r·l L·····- ··-. ->

Í~ ..
' ,r
(_,.-.....
r'
'

--- colliche(s¡ /
colleche(s

óX

. 1
 ,- .,
'
'
'
' ~~l'JúO
Q S UI! I4(10 ' 1
f
' ;
/ .,,.../... \

1' í
''
,;"/,.'"'"'- J-~~\""\. ? /_~._ ., /

2-~,---./:·:'\i~---.:-:' - este.es ta.is to/

•st• (ist•).•sta.•sto
--- ~ \i ~

- i l l •l

,..~· · ...
,.. ...· 1
·(""·.......~ .......f'\.__ _
~ ·l'·"·:~r-·_.... J

Nota .-En liñas xerais, a isoglosa de isteleste coincide coa de il/el.

ó9
 '
,' ....,/' - -
7'
,. ...r'
,;"'

- ti / tu
•••••• l lo/ l lelo

---- ¡ ~ ¡~s~o (c he 00)

( t e :O.t.)

70
 í

.... ,... ( .......... _, . /~

,.i
1
1

}-
,. .. ~-· - · "
rl)'- (

' -,
(
1
¡
)
- cotra l cuat ro

po nto\Óns 1 ponto \Ós /

pontolóis

71
,¡¡¡¡¡¡¡:••••••••••••••••••::••::::: •••••••••¡¡¡¡¡••••:.::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: ::::::::::::::::••••••¡.
l::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: :::::::::::::::::::::::1
1··················::::¡¡::::::::¡::::¡:::::¡:¡::¡:¡:::•••:¡::•••¡:¡:::•:•••••:::::::::::¡:::::: :::::::::::¡¡:::;;;¡::;
.............................. ... .................. ..... ................. .. ....... .... .-·.
............................................................................................•.........................
·····················································································································=

UNGUASENCONTACTO

-Linguas en contacto.
Bilingüismo e diglosia.
-Interferencias lingüísticas.
-Tipos de interferencias.
Interferencias léxicas.
Interferencias morfolóxicas .
Interferencias sintácticas.
A llngua estándar. As
desviacións da norma .
 IWl TEMA
LINGUAS EN CONTACTO. BILINGÜISMO E DIGLOSIA.
Chámase bilingüismo á práctica ou uso alternativo de dúas linguas . Esta
definición , tan ampla e ó mesmo tempo tan ambigua, permite aplica-lo termo
" bilingüismo" a tódolos individuos que coñecen dúas linguas e poden comuni-
carse indistintamente en cada unha deJas. Pero se o termo " bilingüismo" é po-
sible aplicalo ós individuos , no caso das sociedades cómpre facer unha serie de
matizacións .
Cando nunha sociedade coexisten dúas linguas dase o fenómeno chama-
da "linguas en contacto". É un fenómeno moi corrente , e na práctica hai moi
poucos Estados realmente monolingues (Portugal , Liechtenstein , Islandia, San
Marino .. .). Polo regular , cando nunha sociedade se dá o fenómeno de linguas
en contacto , adoita suceder que existe unha relación de dominio dunha lingua
sobre a outra . Esta situación de convivencia desequilibrada entre dúas comuni-
dades lingüísticas é o que recibe o nome de diglosia . No caso de Galicia , onde
a lingua dominante ou opresora é a castelá e a lingua dominada ou oprimida é
o•galego , a diglosia ten múltiples manifestacións, que podemos resumir nas se-
guintes:
-Caracterización da distribución social das dúas linguas: O castelán é en
grande medida a lingua das clases dominantes , fundamentalmente ur-
banas , en tanto que o galego é a lingua das clases populares , sobre todo
no mundo rural , que é practicamente monolingüe galego-falante . A
pesar de constituir unha minoría dentro do conxunto da poboación,
arredor do 20% , a comunidade castelán-falante é a que posúe o poder
económico e social.
-Restricción dos ámbitos de uso da lingua dominada: Mentres que o
castelán é empregado en tódolos ámbitos, o galego queda reducido , na
maior parte dos casos, ós ámbitos coloquial e familiar . A pesar da pro-
gresiva expansión dos seus ámbitos de uso a case tódalas circunstancias
da vida: administrativa , intelectual , etc. , segue sendo aínda minorita-
ria fóra dos ámbitos expresados .
-Desequilibrada proporción nos modos de uso oral/escrito: É unha ca-
racterística derivada da anterior. A pesar de se-la lingua maioritaria de
Galicia, o uso escrito do galego é absolutamente minoritario en rela-
ción co castelán .
Estas e outras manifestacións da situación diglósica vense acentuadas por
unha serie de prexuícios , consecuencia da diglosia mesma , que condicionan as
actitudes e as conductas dos falantes , e que pode n resumirse nun sentimento de
autodesprecio e subestimación da lingua propia. 6 identifica-lo castelán coas
clases sociais dominantes , moitos galego-falantes re negan da lingua dos seus
país e optan polo castelán , pois asocian o cambio de Iingua a unha mellara das
condicións socioeconómicas . Este tipo de prexuícios , como é ben sabido, é o
que condiciona a conducta de moitos país galego-falantes que educan ós seus fi-
llos en castelán. Renunciando á lingua propia , despreciándoa , desprécianse a si
mesmos ó renunciaren á súa cultura.

INTERFERENCIAS LINGÜÍSTICAS. r ~
. . 1
t .· .·• 1 l
Nunha situación de contacto lingüísticots casos en que dúas Iinguas coh-
viven paralelamente sen producirse interferencias son moi pouco frecuentes .
Polo regular , en calquera sociedade na que se utilicen dúas linguas son excep-
ción os individuos bilingües que manteñen os seus sistemas sen interferir. Con
todo, tanto o grao coma o tipo de interferencias lingüísticas das comunidades bi-
lingües poden variar dunha situación a outra . Nuns casos as interferencias terán
características individuais e noutros casos formarán parte do comportamento
lingüístico da comunidade. Este comportamento está sempre motivado por dous
tipos de razóns : unhas son estrictamente lingüísticas e outras extralingüísticas,
fundamentalmente sociais. Para calquera estudio das interferencias haberá que
partir, xa que Iogo, tanto da análise das dúas linguas en contacto como da rea-
lidade social das dúas comunidades de falantes.
Polo que respecta ó caso de Galicia, existe un ha situación de contacto lin-
güístico entre dúas linguas que son estructuralmente semellantes, que compar-
ten vocabulario común e un certo número de regras morfosintácticas . A seme-
llanza entre os dous sistemas das linguas en contacto favorece as interferencias.
Desde o punto de vista social, unha das linguas, o castelán, está solida-
mente normalizada e ocupa tódalas funcións en tódolos dominios de uso. A ou-
tra , o galego, aínda non conseguiu unha instalación firme no uso escrito, non só
por non ter concluído o seu proceso de normativización, senón porque unha
enorme porcentaxe dos galego-falantes están alfabetizados na outra lingua.
Cando unha lingua está maioritariamente reducida ó uso oral, é roáis vulnerable
frente ás agresións lingüísticas e ás interferencias da lingua coa que está en con-
tacto. •
<;.:omo xa indicamos , tamén é importante o tipo de comunidades lingüís-
ticas que conviven na sociedade na que se dá unha situación de linguas en con-
tacto: o poder económico e social de cada un ha del as , as relacións que manteñen
e o número de individuos de que se compón cada unha. No caso de Galicia, a
pesar de que a comunidade de lingua galega constitúe o 80% da poboación, o
seu poder económico é inferior ó da comunidade de faJa castelá. Esta última ,
polo tanto , está máis prestixiada e motivada cá comunidade de fala galega.
Os prexuícios diglósicos fan que moitos galego-falantes busquen no des-
prazamento á lingua castelá un ha promoción social e económica. Este proceso
maniféstase claramente nas familias de orixe rural instaladas na cidade , que par-
tindo da súa lingua orixinaria galega van desprazándose ó castelán, dándose un
estadio de bilingüismo familiar, que favorece as interferencias lingüísticas. O
grao extremo de interferencia lingüística entre os sistemas galego e castelán é
o que recibe a denominación pexorativa de castrapo (dentro do que habería que
distinguir dúas variantes: un castrapo de base castelá -un castelán con profusión
de interferencias galegas-, e un castrapo de base galega, que sería o caso contra-
rio . En cada un caben , naturalmente, múltiples variacións segundo o grao de in-
terferencia).
En conxunto, aínda que son moi numerosas as interferencias galegas
mesmo nos falantes monolingües casteláns, as condicións sociolingüísticas do
país fan do castelán unha lingua máis protexida có galego frente ás interferen-
cias. Un factor moi activo de facilidade ou resistencia á interferencia lingüística
é a conducta ou actitude dos falantes respecto á lingua. Se a comunidade lingüís-
tica defende a súa lingua como elemento identificador do seu pobo, tratando de
74
situala no máis alto nivel social , a lingua está máis protexida ante posibles inter-
ferencias. ~ )!] ~[\_

<!({ fl~ ~ ~ ~ dJ )j
. Jt €) tfr- 0) ~
~'J:,;. } ~ 4 ~~ft 'J. lb. d

TIPOS DE INTERFERENCIAS
As interferencias lingüísticas pódense dar en tódolos planos da linguaxe:
no fónico , no morfosintáctico e mais no léxico-semántico. A continuación ana-
lizámo-las características xerais das interferencias que se dan en cada un destes
planos. • · • Lf'"2<it.o _ ~ t...t'l=\C.S.l)Q C:=roL-1..4) 1/
, ~ai\\1.4 - ~o M'"R~J).() 11
( INTERFERENCIAS LEXICAS)
É o vocabulario , máis ca ningún outro nivel lingüístico, o que rexistra a
maior cantidade de interferencias doutras linguas. O vocabulario qunha lingua
non forma sistema, polo menos entendendo por tal o concepto dado polos gra-
{¡áticos ~~!ructuralistas como "un conxunto limitado de signos" . O vos:abulario
constitúe un nivel aberto no que con frecuencia se forman novas termos, orixi-
_n ados pala propia lingua ou importados doutra. As categorías conceptuais re-
presentadas palas palabras non son nunca permanentes , senón que varían no
tempo e no espacio . Mentres unhas palabras desaparecen vanse orixinando ou-
tras noYas. ·
<No vocabulario galego as interferencias do castelán no nivel léxico son
maioría)en comparanza cos niveis fónico e gramatical, ó contrario do que sucede
coas in(erferencias do galego no castelán falado en Galicia . Galego e castelán te-
ñen en GaBcl;,q.ls seus vocabularios interferidos por diversas causas. Dunha par-
te, as semellanzas de estructura lingüística de ámbalas dúas linguas, como xa in-
dicamos, e doutra pola considerable parte de vocabulario común QUe posúen,
derivada dunha orixe común e dunha historia máis ou menos paralela.
· Para o caso das in¡erferencias eastelás no léxico galego xoga un papel im-
portante o condicionamento sociolingüístico . A consideración de "lingua infe-
rior" que os prexuícios diglósicos atribúen ó galego abriu as portas gratuitamen-:
te a moitos elementos léxicos alleos. A diglosia é , xa que logo, unha causa moi
importante da entrada de léxico castelán no galego, que pode chegar na fala dal-
gúns sectores ou individuos a proporcións moi elevadas. Algúns individuos ga-
lego-falantes chegan mesmo a fusiona-los dous léxicos , galego e castelán, nun
único ~ca bulario que poderiamos chamar "dialéxico".
<e..s interferencias léxicas do castelán no galego reciben o nome de caste-
lanismof) Cómpre ter en coota, con todo , que do castelán ou a través do caste-
lán foron penetra.ndo ó longo pa historia moitos vocábulos que viñeron a acre-
centa-lo léxico da nosa lingua. Son termos que se incorporaron ó vocabulario do
75
galego porque designaban conceptos ou obxectos novos para os que non existía
un significante específico no noso léxico patrimonial. Estes constitúen préstamos
de necesidade, como vimos no tema 3, e neles operou un proceso de integración,
transformándose en moitos casos a súa forma orixinaria ó adaptarse á fonética
e á morfoloxía do galego . Outros , non obstante , constitúen o que no tema 3 se
definiu como préstamos superfluos. Son barbarismos que deben rexeitarse da
lingua culta , e poden agruparse nos seguintes tipos:
([!] O castelanismo léxico con vive coa forma galega pero esta vai restrinxin-
do o seu significado pota influencia da forma castelá:)
Así , as palabras galegas ~'Wlir~ h¿ll~JJ fi¡q la etc., compiten cos castela-
ni~'!los, *e.u;ghq .*gsjfn e *swfén :uOJfos faia ntes ap ncan o sustantiv? vasoira ás
ma1s rusticas , fe1tas con xestas , por exemplo , e empregan o castelamsmo "esco-
ba " para o resto das vasoiras; *grifo ten uso xeneralizado para a maior parte dos
casos mentres que na conciencia de moitos falantes billa é unicamente a dos pi-
potes, cubas ou bocois ; tixola é aplicada en moitas zonas de Galicia á plancha de
facer filloas , por exemplo, mentres que o castelanismo *sartén é o que se empre-
ga normalmente .
Nestes casos a presión do castelán e os prexuícios diglósicos actúan sobre
ó léxico galego dificultando ou impedindo que no termo tradicional teña lugar
un caf9bio semántico de expansión de significado
~2. Cando existen en galego dous sinónimos e un deles coincide co caste-
lán, polo regular este é o que ten máis uso, mentres que a forma exclusiva do ga-
lego perde vixencia ou ten o seu significado restrinxido)
. .P9_r exemplo , entre Jlri&q¡ e lq hi~s, bngaqs !11 Wgriw.s, etc. No caso de
beizos, paso u a aplicarse só os amtnais , cun s'ftnificado aproximado ó de fuciños,
mentres que se reservou a forma que. coin.ciqe co castelán para aplicala ós das
persoas . · ·
(3. Un terceiro tipo de influencias léxicas Cio castelán son as que consisten·
na introducción de formas castelás aínda que disfrazadas baixo aparencia de for-
mas galegas ~
É o que sucede con palabras como *conexo * arexa *antoxo *baraxa
*lentexa t etc., que son formas agalegadas fe1 as a par Jr . ocas e an e
riJa, antojo, baraja, lenteja, que poñen en perigo a vixencia das for~liMPM! en!lllt­
camen;e galegas coelh parella 1 a.n~ llq hqmlla lpqfGL{a .
.lNestes castfften lugar un Jo1re proceso: a suhtución do termo patrimo-
nial (que chega a desaparecer nos falantes ou nos grupos máis castelanizados),
e a adaptación do castelanissmo á fonética galega) ·
As veces convive a forma galega co castelanismo e a primeira pode ve-lo
se u significado restrinxiddo , como explicamos no apartado l . Así, moitds faJan-
tes din parella para se referir a unha parella de bois , por exemplo , e reservan o
castelani~mo para aplicalo ás persoas. ~"
( 4.j O caso extremo do castelanismo consist{ na sustitución ~a forma galega
po/a castelá)
*Dios *1 lesia * ueblo *luna * ersona *salud *r illa *h o *em-
budo * a ue o a sa zr cenar z etc . e egan a espr
por completo as ormas prop1as o ga ego rexa obo lúa ersoa saú-
de xeonllo unil culler ' ' saír cear, a eus. as zon ou n a an es
ma1s caste a 1za os escoñécese a orma g en ese o castelanismo como
voz patrimonial.
Nalgúns castelanismos o propio corpo fónico denúnciaos como alleos ó
léxico galego , pero non por iso deixan de penetrar amplamente na fala: *ejem-
plo, *suerte, *fuerte . Os prexuícios diglósicos condicionan o uso destes caste-
lanismos de modos singulares, e así pode darse o caso de que un talante que nun
contexto concreto empregue as voces patrimoniais ~"% l uw e. mis~s pase a sus-
tituí! as ,polos castelanismos *qier1 *fuego, *ceril[as ante determmadn s interlocu-
tores. As mesmas razóns obeoecen as cunosas matizacións semánticas polas que
76
 un nena moi bueno é mellor ca un nena moi bo, ou un home que ten moitísimo
diñeiro no é tan rico coma o que ten muchísimo diñeiro.
Nalgún caso, o castelamsmo sustitutorio pode ir collendo, en boca de ta-
lantes galegos, aparencia galega. Así , conq Jlo foi desprazado polo castelanismo
*ayuntami(;nto, que pode '\agalegarse 4 en axuntamento e pasa a constituir un
casteÍamsmo dos sinalados no apartado 3. •' .
Aínda que as propias conddicións socioculturais que afectan a cada un ha das linguas que con-
viven fan que a lingua dominada sexa moito máis vulnerable ás interferencias, tamén son frecuentes
as interferencias léxicas do galego no castel án falado en Galicia. Algunhas das moitas palabras ga-
legas presentes no castelán usado por falantes galegos son carbal/o, colo, esmagar, faiado , orballo,
parvo, pocillo , reseso (pan), silva, lrapallada, etc. , adem ais dos tamén numerosos ga lecismos in-
corporados como préstamos ó castelán : chubasco (gal. chuvasco, da familia léxica de chuvia) , cha-
muscar, morriña, vieira, zamburiiia, etc . . t

As interferencias puramente semánticas son menos frecuentes cás léxi-

cas. Normalmente non é doado separar unha das outras, pois moitas das inter-
ferencias léxicas -especialmente das referidas nos apartados 1 e 2- obedecen a
razón semánticas ou con levan unha alteración do significado das formas galegas .
Tamén responden a interferencias semánticas os usos incorrectos de formas ga-
legas para signjfjcados que non lles son propios . Así, por exemplo, o adxectivo
derradeiro ou os sustantivos o sono, e o serán son ás veces empregados mcorrec-
lamente no canto de último, ?"A'mfo. a ra:r¡re, debido a que en castelán existe en
cada• un deses casos un ha úmca forma que se corresponde con dúas formas (e
con dous significados diferentes) en galego.
Exemplo de interferencia semántica do galego no castelán so.n os usos anómalos de sacar/qui-
tar característicos do castelán falado en Galicia.

INTERFERENCIAS MORFOLÓXICAS.

As interferencias <1Ue afectan á morfoloxía son menos frecuentes cás lé-

xicas , e non teñen o grao de penetración que aqueJas presentan. Algunhas das
~nterfe~ncias morfolóxicas son as seguintes:)
!MI Nos sustantivos danse ás veces alteracións do xénero galego debido á
interferencia do castelán naqueles que presentan xénero diferente en
cada unha das dúas linguas. Trátase polo regular de sustantivos que
eran neutros en latín , e ó desaparece-lo xénero neutro estes sustanti-
vos adaptáronse nunhas linguas ó masculino e noutras ó feminino)
Obedece á interferencia do castelán o uso como femininos de sus-
- - - - - - tantivos masculinos como sal o me[ o costÚme
e
o sina[, o be E'& o de. e tc.' e uso como mascu mo
xe, a cor ou color a dO r ou dolor, a árbore~ a arde a
e c .. .

lt'r: -..
I"''IIL
~
11"'1
.-..,
7

1')
~
~

LA
77
 Tamén é frecuente a interferencia do galego no castelán nalgún
destes casos .
t)<.Nos artigos é castelanismo o emprego de ¡;fo~r~m~a.jd~o~~~~~~~~
de al a f · ·

() Nos pronomes danse diferentes tipos de interferencias, algunhas mor-

folóxicas e outras sintácticas. A maior ou menor frecuencia de caste-
lanismos no uso dos pronomes depende do grao de contaminación cas-
telanizante que padeza a lingua en cada caso, sendo máis frecuentes no
galego urbano ou semiurbano e raros no galego rural :
-Uso de-'he e fe" Fóra das áreas cheístas ou teístas, ondeo desvío da
norma J o galego estándar responde a razóns dialectais , o uso inco-
rrecto das formas de O . O . e O. l. nos pronomes átonos de segunda
persoa débese á interferencia do castelán, pois esta lingua posúe
unha única forma para as dúas funcións.
-Tamén se debe á interferencia do castelán o uso incorrecto de~
lugar de min como segundo termo das comparacións (corre mats ca
4·eu no cantO de corre máis ca min).

- Tamén é un castelanismo o emprego de formas de O .l. de terceira

persoa (Jit' $1tí5) no canto das correspondentes de O .D. ~ . en
casos como · ~ atentamente, * ~e a tempo, *ch1iiñGlíe por
teléfono, etc.Tcando a forma corre~ega sería saúdao atenta-
mente, ~ i sejr¡o a tempo, chámao por teléfono, etc ., respeCtivamen-
te) .
-Nos demostrativos é castelanismo o emprego da forma do masculi-
no plural *~ en lugar da forma galega~
-Nos relativos é castelanismo a forma *¡¡,¡¡¡,¡¡ ou ~ . co seu femini-
no e o se u plural. Tales relativos non ex1sten no gale-go actual, e tan-
to o emprego das formas castelás coma o do portuguesiSmo cujo ou
/iJJJíP responden á interferencia do castelán sobre o galego .·:
Outro castelanismo nos relativos é o emprego da forma *q yqpq. En
galego , a forma quen (o mesmo que os indefinidos alguén e nin-
guén) non posúe forma de plural.
-Nos indefinidos é unha interfere ncia do castelán o emprego da for-
ma *w 'a"""· O indefinido calquerq, igual que os numerais p.rimeiro,
tercetro, etc ., en castelán a oco a cando precede ó sustantivo, pero
e~n~a~l~e~o~nso~n~.--~~------~- -
Tamé.n é un c~stelanismo o emprego de ~lgún a_lguufw en ora ~j óns
negativas do tipo "' Non me causo u problema algun . E7l galego usase
i'festes casos o correspondente negativo: non me causou problema
ninf{ÚIL ou ningún problema.
Q) Na conxugación verbal non son frecuentes as interferencias do caste-
lán .
Nos tempos simples non soe haber máis interferencias ca aqueJas de-
rivadas da conxugación irregular, conforme ós modelos casteláns, de
verbos q_ue en galeg? ,son re~ulares (*condwc p * ~c;oduxq. *flnflu:p
o u *qndy:e" ·~_s"h"' ~ eea"ª no ca_n.to de condy2 ·~-'li!:~'14!i. ~~·
n
saberet, i oJena). l amen obedecen a mterferenw{ castelan os ma.s
dos casos de desprazamentos acentuais en formas como cantahqmes
estabamos, etc.
O uso de tempos compostos con haber é claro castelanismo. Con todo ,
nestes casos é máis frecuente a interferencia do galego no castelán .
78
l (INTERFERENCIAS SINTÁCTICAS)

~ LINGUA ESTÁNDAR. AS DESVIACIÓNS DA NORMA)

O proceso de normalización da lingua, é dicir, da súa rehabilitación social
a tódolos niveis , require outro proceso co que está estreitamente relacionado: o
da normativización . Esta consiste na determinación do galego común , da varian-
te lingüística apropiada para a comunicación escrita e os medios de comunica-
ción social. A determinación oficial do galego estándar parte das Normas orto-
gráficas e morfolóxicas do idioma galego, elaboradas pota Real Academia Ga-
lega e mailo Instituto da Lingua Galega da Universidade de Santiago , publica-
das en 1982 . Estas normas constitúen a base de elaboración da Gramática nor-
mativa e do Diccionario normativo, que establecen a gramática e o léxico do ga-
lego estándar .
Os desvíos da norma poden resumirse nos seguintes.
l. Castelanismos.-Os diferentes tipos de castelanismos estudiados no
tema deben ser rexeitados do galego estándar. Hai que ter en canta ,
ademais, que á parte dos referidos castelanismos , que son interferen-
cias directas do castelán no galego , os demais desvíos do galego co-
mún~ non senda os dialectalismos e os vulgarismos , obedecen tamén,
se ben indirectamente , á presión da lingua castelá.
2. Dialectalismos.-Responden ás distintas variedades xeográficas e son
perfectamente aceptables no galego oral, especialmente en rexistros
coloquiais e familiares. Así e todo, na lingua escrita soen evitarse , o
mesmo que en determinados rexistros .
3. Vulgarismos.-Son desvíos propios do galego oral ; con todo , os pre-
xuícios diferencialistas, que levaron a considerar como rexeitables
moitas formas coincidentes co castelán, provocaron a entrada de moi-
tos vulgarismos na lingua escrita nalgunhas épocas e na obra dalgúns
escritores. Os vulgarismos son xeralmente alteracións do vocalismo ou
do consonantismo das formas do galego común .

4. Arcaísmos.-0 coñecemento da literatura galega medieval perm1tm

acudir ó galego da Idade Media para recuperar formas lexítimas da
nosa lingua . Pero moitas palabras eran de uso mo.i pouco corrente na
propia época medieval e outras foron mal interpretadas no seu uso ou
no seu significado polos autores que as recuperaron, de xeito que in-
correron en diversos erras que hoxe podemos clasificar como arcaís-
mos.
79
 Son arcaísmos a utilización de *vegada no canto de vez, *capi-
duo por capítulo , *tiduo por título, etc. Tamén é arcaismo a sustitu- · '
ción da forma lexítima galega corazón pola forma *cor, que na época
medieval non tiña májs uso que na poesía, e era un provenzalismo .
Conquerir, préstamo medieval do francés . foi mal interpret..f!dO no seu
signifkado, que é o de "conquistar" , e pasou a usarse equivocadamen-
te , na obra dalguns autore~ , como sinónimo de "conseguir" .·
Os arcaísmos, o mesmo que o resto das desviacións da porma
estándar que irnos ver, son característicos da lingua escrita. Algúns ca-
sos de arcaísmos , hipergaleguismos e lusismos chegar a ter reducida
presencia na faJa, pero a súa vía de penetración é sempre o galego es~
crito, a lingua literaria.
5. Hipergaleguismos ou hiperenxebrismos.-Son formas creadas por reac-
ción diferencialista respecto do castelán.
Son hipergaleguismos *nazón, *condizón (por nación, condi-
ción), *primaveira, *sinceiro, *hourizonte (por primavera, sincero, ho-
rizonte) *humán, *urbán, *semán (por humano, urbano, semana),
*ámeto (por ámbito), *brilar, *orguloso (por brillar, orf?ulloso), *desti-
ño, *diviño, "'gasoliña (por destino, divino, gasolina), *inconvinte (por
inconveniente) , *zoa por zona, etc.
6. Lusismos.-A semellanza das dúas linguas irmás fai que o portugués
sexa unha fonte inestimable para subsana-las deficiencias léxicas do
galego . O portugués proporciona unha importante axuda no estable-
cemento das formas correctas de familias léxicas irregulares (persoa/
personaxe .. .), na recuperación da forma galega de palabras castelani-
zadas (liberdade, bronco, frouxo, abrigar, preamar .. .) e doutras desa-
parecidas ou moi ameazadas pola presión do castelán (pobo , galego,
aluguer, posuír, garantir, avaliar .. . ).
O lusismo consiste en sustituír unha forma lexítima galega pola
correspondente portuguesa . Son lusismos *ponto (por punto) , */uta
(por loita) , *meio (por medio), *nervo, *nervoso (por nervio, nervio-
so), *proprio (por propio), etc. O lusismo pode afectar ó léxico , á
morfoloxía (*cais, *uteis, *amável, no .canto de cales, útiles, amable),
· ou simplemente á ortografía (*hoje, *nosso, *povo, por hoxe, noso,.
pobo).

80
TEXTO 1.

INTRODUCCIÓN:

A elaboración das presentes Normas ortográficas e morfoló-

xicas da lingua galega fíxose atendendo ós seguintes principios:
l. A Lingua normativa ten que estar ó servicio da cultura dun
pobo real e concreto, e por tanto ha de ser necesariamente continua-
dora da Lingua Jalada pala comunidade e ha de achegarse canto sexa
posible a ela, a fin de enraizar sobre bases seguras e vivas. Agora
ben, para que esas bases sexan efectivamente sólidas, a normativa
debe acoller un galego fiel a si mesmo e timpa de canto de espúreo
hai incrustado na Jala viva pala presión do castelán. É dicir, a Lingua
común debe se-Lo máis galega posible, establecida sen sometementos
nin dependencias, con atención escrupulosa á estructura e caracterís-
ticas lingüísticas do galego.
2. O galego normativo ten que se-lo vehículo expresivo co-
mún e válido para todo o pobo galego, voz apta e disponible para as
súas manifestacións tanto escritas coma orais, tanto artísticas coma
utilitarias. Consecuentemente, o galego común non pode basearse
nun único dialecto, senón que debe prestar atención preferentemente
á extensión xeógráfica e demográfica das formas a escoller como nor-
mativas. Ha de ser, pois, supradialectal e Lograr que o maior número
posible de fa/antes galegos se identifiquen coas solucións acordadas.
3. O galego común debe segui-Las boas tradicións da antiga
Lingua galega que sexan compatibles coa maneira de ser moderna da
Lingua, de xeito que as formas tradicionais sexan preferidas ás máis
innovadoras e evolucionadas. Debe recoñecer tamén a súa propia Li-
teratura e cultura máis recentes, emparentando así con tódolos escri-
tores anteriores e aceptando solucións xa consagradas polo uso.
4. As escollas normativas deben ser harmónicas coas das ou-
tras Linguas, especialmente coas romances en xeral e coa portuguesa
en particular, evitando que· o galego adopte solucións insolidarias e
unilaterais naque/es aspectos comúns a todas elas, tales como adap-
tación de cultismos e de terminoloxía científica e técnica . Este prin-
cipio de harmonía ha de rexer tamén para o galego que se estableza
como normativo: as escollas deben decidirse de acordo cun criterio
de coherencia interna, a fin de que o galego común non resulte arbi-
trario e incongruente.

***

81
 Unha lingua común asentada na Jala, pero depurada de cas-
telanismos, supradialectal, enraizada na tradición e harmónica coas
demais linguas de cultura, esixe:
l. Excluí-lo diferencialismo radical porque, aínda querendo
ser unha postura de defensa frente ó castelán, manifesta de jeito unha
posición dependente e dominada con respecto a esta lingua . Han de
excluírse, con maior razón, solucións diferencialistas que só sexan
falsas analoxías e vulgarismos. ·
2. Excluír tamén a evasión cara á lingua medieval: formas
definitivamente martas e arcaicas non deben suplantar outras vivas e
galegas.
3. Valora-lo aporte do portugués peninsular e brasileiro, pero
excluir solucións que, aínda sendo apropiadas para esa lingua, sexan
contrarias á estructura lingüística do galego. O punto de partida e de
chegada en ca/quera escolla normativa ha de ser sempre o galego,
que non debe sacrifica-las súas características propias e relevantes en
beneficio das dunha lingua irmá, pero diferente.
(Introducción das Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma ga-
lego. Real Academia Galega - Instituto da Lingua Galega).

TEXTO 2.

Os usos lingüísticos na publicidade da Administración como

indicador de normalización institucional do galego.

A publicidade é un sistema de comunicac10n por difusión

que fai uso das canles ofrecidas polos "mass media" cun obxectivo
utilitario tratando de garantí-la máxima eficacia da mensaxe trans-
mitida. Confórmase atendendo a dous tipos de mensaxes : unha de-
notativa -o que se di- e outra connotativa -a forma como se di-,
que son en principio independentes e susceptibles dunha análise por
separado; sen embargo na realidade prodúcese unha interacción en-
tre ámbalas dúas , máis alá da mera suma dos efectos respectivos .
Por iso neste estudio, aínda que o centro de interés fundamental se
atope nun dos aspectos da vertente connotativa -o modo ou "con-
tido" lingüístico latente- trataremos de analizar tamén as relacións
existentes entre ámbalas mensaxes ou partes da mensaxe publicita-
ria emanada das Administracións Local e Autonómica.
Estas constitúen o brazo executor do poder político e a súa
vía de inter-relación coa sociedade en xeral, e o desempeño da súa
función está altamente saturado lingüísticamente, tanto polas tare-
fas a desenvolver coma polo contexto en que se levan a cabo. De aí
que caiba postular de entrada a súa dependencia ou vencellamento
respecto dunha política lingüística xeral e, polo tanto, tamén a súa
validez como un dos indicadores do nivel de normalización do gale-
go reflexado na práctica diaria das institucións en cuestión .
Máis difícil resultaría xa precisa-la extensión da súa influen-
cia dentro da sociedade galega en xeral. Parece claro que, en todo
caso, debe de se circunscribir en gran medida a unha minoría extraí-
da fundamentalmente das clases medias e altas, que son as que len
o xornal, pero que son en última instancia as que marcan o rumbo
82
da sociedade. Incluso dentro dos estratos mencionados coidamos
que se trata dunha m~nsaxe con moita máis difusión ca incidencia
real, en tanto que a atención que recibe do público non actúa indi-
ferenciadamente senón dun xe1to selectivo , en función dos intereses
particulares e da temática abordada. Pero tamén pensamos , en cal-
quera caso , que a importancia deste factor non reside tanto na po-
sibilidade de incidencia extensiva, canto na súa significación cualita-
tiva dentr() da engranaxe dunha política lingüística.

Os usos Lingüísticos na publicidade da Administración como

factor de ~ 'educación Lingüística" informal.

En téndese por educación informal tanto o proceso de adqui-

sición coma o conxunto de actitudes , destrezas e competencias edu-
cativas adquiridas a través de estímulos non directamente educati-
vos. Caería, por tanto , dentro do seu eido toda influencia, non in-
tencionalmente educativa por parte do comunicante , que posterior-
mente sexa susceptible de dar lugar a resultados educativos no te-
rreo dos comportamentos e actitudes lingüísticas ou no dos mesmos
coñecementos lingüísticos (autodidáctica lingüística).
A publicidade , neste caso a publicidade escrita de tipo xeral-
mente informativo que veñen publicando as Administracións Auto-
nómica e Local , amais de anunciar algo en concreto a un determi-
nado público" ~..cun determinado propósito faino a través dun instru-
mento inevitá~lemente conflictivo no noso contexto -a lingua- e ba-
seándose nuttqa decisión cargada dunha fonda significación antro-
polóxica, económica, política, ideolóxica , ... e educativa.
Todo anuncio contén neste senso unha especie de publicida-
de encuberta respecto das linguas, que, como tal , incide xeralmente
sobre un receptor inicialmente desarmado. En todo caso , nunha si-
tuación de contacto de linguas transmite indirectamente unha valo-
ración diferencial destas, cóncretrimente en aspectos como: necesic
. dade; utilidade, contextos,idóneos de uso , significación social, prés-
tixio, etc.; p.or iso é susceptible de contribuir notablemente á forxa
(auto ou hetero) de crenzas , efectos , disposicións conductuais e
usos lingüísticos dos destinatarios afectados. Elementos extralin-
güísticos dun anuncio, como a instancia da que provéq, o tema. tra-
·tado ou posibles carpbios de código existentes dentro del , co'nfor-
rria.'n posiblemente Ún sistema de pautas e suxerencias de importan-
cia social nada desdeñable.
Por último, para o individuo, significa ademais a,apertura ou
non da posibilidade de favorece-lo, seu coñecemeoto lingüístico
dunha lingua determinada , e para a lingua galega como sistema,
·unha urxente necesidad~ . e unha inestimable opo(t4nidade para
avanzar na f~xa~ión dun código estándar,. · ._, .•

(M.a do Carme LEDO e Xosé RUBAL, en

Revista de Administración Galega, n. 0 1).

83
 ~
~

lWJ EXERCICI S------.

l. Resume e comenta o texto 1.
2. Sustitúe os castelanismos que aparecen nas oracións seguintes pala forma co-
rrecta galega :
-A verdf! é que non me convence esA.anális fl·
..:-~'té. por ejtmplo, estáb&mos Jalando da Liberiík., 1-tt'Xí"It>\
-Viiia unha pareif¡ pota fldtJJ.. e pedíronme ~pero eu non tiña ceiillat.
-Visitámo-lo po b(t) e gustounos moito. Bueno, en realidt:_éQ>fomos ve-la ig~­

l)'1 románica que hai na parte vella.

-Viña Lf11ha r¡E!J!,J,.e.~~ación do go~no ga~go e foron xantar con varios con-
ce~ do a'fil'l'tftrñTento. .
-Antes de bota-la partida houbo que pedir unha ~tJb4ara limpLI-lo ~ que
estaba cheo de restos dos bizcochos, e unha bara.lla nova.
-0 caso é_lfl:..~a~omo di miña abordlu-

t DíxenlleaaTOs 1~e o muelle .S.I'l!9. saludoume coa man .

-Daquela rf_erttfnant¡l.r¡¡;.ql~is aürtf. Dicían q';'-e a letr~ ;on sangre entra e man-
daban ponq~t;._ g,e fOcfilfa"! cando ;:.o__n se sqpL(I a leccwn.
- Despois de tfñiír V9.1J.'i'l!;.:v4Jt¡zi ltmfipara Sb'1ffa pescar Juras, e se teño suerte,
maiiá aÍitcJ.r;.po_do '1!esáil'f¡{{f"unha luriña pasada pola Y~Rfft._ ~
-Tiña 11hfc'h~ diñeiro, pero cando selle acabou a~?&te "'Rb~ ofoi axudar.
-0 que lle pasa é que ten pouca forza de voluntá.
-Mañá, se Dios quere, paso polo túa escuela e enséñoche as fotos .
-Desprendeuse un pedazo do techo e foille caer na espalda. Librouse de mila-
gro.
- Comeron un par de huevos fritos con patatas e quedaron tan contentos que lle
Joron da-la norabuena ó camarero.

84
3. Corrixe os vulgarismos e hiperenxebrismos que atopes no seguinte texto:
O segredario do comité orgaizador deu leitura do certame e expricou o programa
de aitos da sesión de homaxe ó insine escritor que soubo solucioar o conflicto en-
tre a Galicia rural e a Galicia urbán. A continuación o ilustre cadeirádego deu
unha conferenza que tiña por tiduo "A esenza mítica da persoalidade gallega".
Falou do orgulo de sentirse protagonista da histórea e da cencia que brilla por
riba dos ámetos da soma do silenzo. Finaizou resumindo os capiduos mais im-
portantes dos esquirtores da súa xerazón ande se refrexan as máis ademiradas
virtudes humáns. Inespricabremente, o púbrico, facendo esceizoal demostrazón
de aguante, permañeceu en silenzo as dúas houras.
4. Calle un texto galego da prensa e analiza o léxico que emprega .
5. Realiza unha enquisa sobre contextos e condicionamentos de uso entre castelán
e galego na zona en que vives .
6. Comenta o uso de galego e castelán nos anuncios que figuran na prensa. Indica
tamén as posibles desviacións da norma que presentan os textos galegos .
7. Resume e comenta o texto 2.

r1~
/
J - ~- 4.~ 1"\4 1

Lt=lrie4 __.. ~"~~ (g_ (6..-~

~1Jilb~6114. ~~ ~ -el di\"~~
(1 /' Cl "7

1.~ ~ <--r~r -'"-1- ,c.-~/- -(s•>f-""{1

85
.....................................................................................................................
.....................................................................................•...............•................
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::!
.....................................................................................•.......••.......................
.......................................................................................................................
.............................................................................................•.......................

O VOCALISMO
·: ·.
\
.,.
.- ~
' ·' J·

,):.(

•· ,; .r ' .(
'

,.
7 .
•
!' ~
·~·

• ,
~ •,
,., (_

•.

- 0 sistema vo'c~ li co.

-Dito ngos. · '
- T rito ngos.
- Fe nó me nos de vaci lació n
vocálica .
- Vacilacións no voca lismo
áto no .
-Out ros fe nómenos vocá li-
cos .

,,
..
 IIDJ TEMA

1 O SISTEMA VOCÁLICO .

O sistema vocá lico do galego consta de sete fonemas: un de abertura má-

xima (!al) , dous de abertura mínima (li/, /u/), e catro de grao med io , dous se-
miabertos (1?1, IQI) e dous semipechados (Ir!, /q/) . Tres son fonem as vocá licos
l palatais ou anteriores (lil, /f/, Ir:/), tres velares ou posteriores (/u/ , IQI. Ir;/) , e
un centra l ou med ial (l a/) .

anterior central posterior

ou patatal ou med ial ou velar

pechado /i/ ., / e /u/

de
semipechado lt;>-- . , /.09/
grao
semiaberto
• • IQI
lfYI
/
""""·/
medio
.,
.,
Abe rto
/a/

Sistema vocá lico de sete fonemas (sílaba tónica) .

Fo nolox icamente o sistel)la vocálico ga lego ten dúas clases de localiza-

ción e catro graos de abertura. E un sistema de tipo tria ngular, xa que hai un só
fo nema de abertura máxima.
As diferencias de abertura nas vocais de grao med io ma nifésta nse co n
claridade en sílaba tónica (r9da, tQna, rfde, prdra). En sílaba átona a oposición
aberto/pechado dos fo nemas de grao medio tende a neutralizarse, e polo regu-
lar todo e e todo o se pro nu ncian co mo pechados(?, q) cando van en sílaba áto-
na . Así, podemos (do v. poder), podades (de podar), levemos, pensades, novelo,
domingo, pelouro, señor presentan sempre e e o. pechados en sílaba átona . En
sílaba tó nica, e n cambio, ma niféstanse as oposició ns e/r;;, 9/9: podo, podas (de
poder), levo , l evas; penso, pensas; corvo, nora, demo , cega, tella, selo, tolo,
mozo ...
87
 En posición átona pódese, pois, faJar dun subsistema vocálico de cinco
fonemas:

anterior central posterior

ou palatal ou medial ou velar

pechado /i/ . , / • /u/

de grao .........
medio
"•FJ-....
!El /¡Ó¡
~ /
aberto ~./
/al

Subsistema de cinco fonemas . !E/ e /0/ son osar- \

quifonemas que resultan da neutralización dos 1
fonemas de grao medio palatais e velares , respec-
tivamente .

Con todo, hai casos nos que as vocais de grao medio manteñen a diferen- r
cia aberto/pechado en sílaba átona. Estes casos redúcense a algunhas parellas de
palabras nas que a oposición aberta/pechada da vocal de grao medio átona é
pertinente (como bQtarlbQtar e os derivados formados co sufixo -iño. Nestes úl-
timos , se na palabra primjtiva a vocal de grao medio é tónica e aberta , esta vocal 1
mantense como aberta na sílaba átona do derivado (pt;driña , n;diña, pr;Liña, pq- 1
liña, formados sobre pt;dra, rr;da, pr;La, pqla) . No resto dos casos hai sempre
neutralización: pelex o, ferreiro, pedroso, porteiro presentan vocais de grao me- 1
dio pechadas mentres que na sílaba tónica dos· seus primitivos pel, ferro, pedra, ,
porta son abertas .
1
En posición átona final de palabra o sistema vocálico redúcese a tres fo-
nemas , pois nas palabras patrimoniais os fonemas palatais e os velares neutra- r
lízanse en dous arquifonemas E , O , palatal e velar , respectivamente .

anterior central posterior

ou patatal ou medial ou velar

/E'/·------_/a/~/0'/

Subsistema vocálico de tres fonemas (posición 1

átona final). /E'/ e /0 '/ son os arquifonemas re- 1
sultantes de neutralización dos fonemas palatais ,
e velares , respectivamente.

As oposicións E/vs/i/ e 0/vs/u/ poden manterse con valor pertinente en 1

posición final átona nalgúns casos de palabras non patrimoniais: campus/cam-

pos, especialmente nunha pronuncia coidada .
88
 DITONGOS.

A gramática tradicional definía o ditongo como a combinación de dúas

vocais , unha forte (a, e, o) con outra feble (i, u), formando unha única sílaba.
Outros gramáticos tenden a considera-los ditongos como monofonemáticos, é
dicir , como un só fonema, e defínenos como "vocal que cambia de timbre du-
1 rante a emisión por causa dunha modificación da posición dos órganos articula-
torios" . Por razóns prácticas considerarémo-Jos ditongos como compostos de
dúas vocais: unha forte, que leva o acento de intensidade do ditongo e constitúe
l o núcleo silábico , e outra feble que serve de apoio e que constitúe a marxe si-
l lábica .
Os ditongos poden ser decrecentes (núcleo + marxe) ou crecentes (mar-
xe + núcleo).
A abundancia de ditongos decrecentes é característica da lingua galega.
Como núcleo poden aparece-las tres vocais fortes (a, e, o) :
ai: caixa, pai eu: bateu, seu
ei: beira, meiga au: auga, autor
oi: loita, moito ou: pouco, petou.
6 se-los ditongos decrecentes moi característicos do galego frente ó caste-
Ján, algúns escritores incorreron en hipergaleguismos ou hiperenxebrismos do
tipo *primaveira, *sinceiro, *hourizonte, *ourador, *calqueira, etc. (no canto de
l primavera, sincero, horizonte, orador, calquera) .
Os ditongos crecentes existen en galego tanto en palabras patrimoniais
(femia, cumio, lingua, aguia .. .) como en cultismos (ambiente, frecuente, conve-
niente, ciencia . . . ). Na práctica existe tendencia a converter en hiatos estes diton-
1 gos (vim-bio/vim-bi-o, le-ria/le-ri-a, lin-gua/lin-gu-a, Ma-nuel/ Ma-nu-el), fenó-
) meno fonético que pode reflexarse en certas vacilacións da escrita (lingua/*lin-
goa, cuarto!* coarto, Manuel/* Manoel).
Os ditongos -ue- e -ie-, os menos característicos do galego , moi infre-
1 cuentes en voces patrimoniais , son os máis resistentes frente á tendencia a ar-
l ticulalos como hiatos. A ausencia destes ditongos nas voces patrimoniais galegas
levou a algúns escritores a incorrer en hipercorreccións en cultismos como sufi-
ciente, inconveniente, frecuencia, etc., transformándoos en *suficinte, *inconvin-
te, *frecoencia, etc . Noutros casos , como *chuva, *canzón, *nervo (por chuvia,
l canción, nervio .. . ), etc., a hipercorrección do di tongo pode considerarse lusis-
mo.
Algúns ditongos presentan alteracións dialectais: eira/aira, maceira/ma-
' zaira, moito/muito, coiro/couro .. ., (Vid . tema 5).

TRITONGOS.

As combinacións de tres vocais (feble + forte + feble) nunha única sílaba

son infrecuentes en galego. Hai tritongos en formas verbais como pronunciou,
cambiei e en plurais de palabras rematadas en -1, como oficiais, esprituais, poli-
dais, etc. Estas formas do plural , aínda que son as normativas do galego están-
dar, na fa la tradicional son características do bloque oriental, frente ás variantes
oficiás/oficiales, espirituás/espirituales, policiás/policiales, propias do resto das fa-
las . No galego oriental tamén existen tritongos como resultado de plurais en -is
de palabras rematadas en -n: canciois, lecciois, etc .
Tamén se dá a combinación de tres vocais feble + forte + feble nalgun-
has palabras como bieiteiro, amieiro (nomes das árbores tamén coñecidas como
sabugueiro e ameneiro, respectivamente) , xusticieiro, rueiro, vieiro, fieito ("fen-
to"), arrieiro, etc ., as mais del as derivados co sufixo -eiro. O normal en galego
é a tendencia a pronunciar estas combinacións vocálicas como disilábicas : vi-ei-
ro, a-mi-ei-ro, ru-ei-ro, pa-vi-ei-ro, a-rri-ei-ro ...
89
FENÓMENOS DE VACILACIÓN VOCÁLICA.

A lingua galega, que durante séculas tivo un uso exclusivamente oral , es- 1
tivo sometida en maior proporción ca outras linguas a unha serie de cambios no
seu vocalismo. As palabras , ó non seren visualizadas á través da escrita, perde-
ron precisión fónica e formal , e as vacilacións vocálicas producíronse con ruáis '
facilidade . Moitas vocais pecharon ou abriron , e mesmo cambiaron o punto de 1
articulación , dependendo do contexto fónico .
No conxunto das vocais , as máis propensas a cambios , por estaren en po-
1
sición feble , son as átonas. Aínda que moito menos frecuentes , tamén se produ-
ciron cambios en vocais e ditongos tónicos: entre/antre, este/iste, eira/aira, moi- 1
to/muito, loiro/ lo uro ...
Nas vocais tónicas prodúcese o fenómeno denominado metafonía, que
consiste na cerrazón de lf;l ou IQI por efecto dun -o final ou abertura de /y/, IQI (
por efecto dun -a final. Os fenómenos de metafonía teñen distribución dialectal ,
e as isoglosas non son uniformes , de maneira que en áreas onde o /y/ de f!la abre
e n ~la por efecto do -a final , o IQI de Qllo pode non pechar por efecto do -o. As
matafonías son características do bloque occidental , pero algúns casos poden
extenderse por case todo o territorio (sQgro/sQgra) . ,
De entre as vocais átonas, non todas están sometidas da mesma forma ás
alteracións . A posición que teñan respecto da vocal tónica inflúe no grao de en-
feblecemento destas vocais . As vocais átonas máis febles son as pretónicas, si- (
tuadas na palabra antes da sílaba tónica . As postónicas, tanto finais coma non
finais , tamén presentan vacilacións , pero en menor medida.

VACILACIÓNS NO VOCALISMO ÁTONO.

As vacilacións e alteracións do vocalismo átono son fenómenos fonéticos

complexos , pois están condicionados polo contexto fónico . Unha vocal átona 1
pode sufrir alteracións dependendo das consoantes coas que está en contacto e 1
mais das vocais , especialmente a da sílaba tónica, que orixinan fenómenos de 1
harmonización vocálica , como asimilacións e disimilacións. Moitas alteracións
do vocalismo átono son propias dunha pronuncia descoidada e poden conside- 1

rarse vulgarismos.

Vocais pretónicas.
Nas vocais da sílaba anterior á tónica poden darse, entre outros, os se-
guintes casos de vacilación ou alteración vocálica :
l. Síncope da vocal pretónica cando vai precedida dunha consoante 1
oclusiva ou fricativa e seguida dunha líquida . Así, as formas esperan- 1
za, verán, diferencia, película, cereixa, ferida, verea poden transfor-
marse na faJa en *espranza, *vran, *difrencia, *plícula, *zreixa, *fri- · 1
da, *vrea, etc .
2. A vocal a pode cambiar en e por influencia dun ida sílaba tónica . Así ,
camiño, así, alí, país poden alterarse en *quemiño, *esí, *elí, *peís. O
cambio de a en e pode darse tamén por contacto con i formando di ton- '
go . Gaiteiro, bailar, caixón, paisano. poden realizarse como *gueiteiro,
* beilar, *queixón, *peisano.
3. O paso de e a i é bastante normal por tratarse de vocais da' mesma se-
rie patatal (mellor/*millor). A cerrazón de e en i máis frecuente é a de-
bida á influencia dun i na sílaba tónica: veciño, pedir, medir, meniño
pode:1 alterarse en *viciño, *pidir, *midir, *miniño . Noutros casos o
paso de e a i débese á presencia dun ditongo ei ou oi na sílaba tónica:
cerdeira, despois, pereira, dereito, regueiro altéranse con frecuencia en
*cirdeira, *dispois, *pireira, * direito, * rigueiro. ·
90
 4. O paso de e a o é moito máis infrecuente có anterior. Normalmente
débese a unha labialización da vocal átona por influencia dunha con-
soante labial (m, p, b, f, ... ) coa que está en contacto: levar, Ferro/, se-
mana, remedio, semellar, fermento poden alterarse en */ovar, *Forro/,
*somana, *romedio, *sorne/lar, *formento.
5. O paso de o a u é frecuente por pechazón da vocal átona. Normalmen-
te débese á influencia dun i na sílaba tónica (cociña, domingo, lodeiro,
corisco poden realizarse como *cuciña, *dumingo, *ludeiro, *curisco),
ó contacto dun r ou a outros fenómenos de harmonización vocálica :
Coruxo, Corrubedo, Portugal poden ter na tala as realizacións *Curu-
xo, *Currubedo, * Purtugal.
6. Outros casos de alteración da vocal pretónica son máis infrecuentes .
Pódese da-lo paso de e a a en casos como *zarrar, *antroido (de ce-
rrar, entroido) . Alteracións de ola (Mondoñedo/ *Mondañedo), o/i
(chocolate/*chiculate), a/i (como o caso de miñán, por mañá(n) , ca-
racterístico das falas bergantiñás) son excepcionais o u restrinxidos a
unha área dialectal.

Vocais postónicas non finais.

A vocal postónica non final é a da penúltima sílaba das palabras esdrú-
xulas. No vocalismo postónico non final do galego poden darse os seguintes fe-
nómenos:
l. Síncopa ou perda da vocal. O galego presenta, como consecuencia do
se u carácter conservador , moitas vocais postónicas latinas que noutras
linguas caeron: tépedo, nádega, cóbado, etc.; na fala , sen embargo,
hai tendencia á perda dalgunhas vocais postónicas , e palabras como
espírito, moitísimo, altísimo poden realizarse como *espirto ou *espri-
to, *moitismo, *altismo, etc.
2. Cando a vocal postónica non final é a, soe manterse sen vacilacións:
sábado, cóbado, cágado ...
3. Case tódalas vacilacións do vocalismo postónico ocorren entre vo-
cais da mesma serie: patatal (eli) ou velar (olu): música, píntiga, úni-
co, p(r)éxego, nécora, trécola, tómbola, tarántula, etc., poden reali-
zarse como múseca, úneco, préxigo, nécura, etc ...
4. Máis infrecuentes son alteracións fóra da mesma serie vocálica , como
ola (*semáforo , *teléfano, por semáforo, teléfono), e/a (*númaro, por
número), e/o (*brétoma por brétema), debidas , nos máis dos casos, ó
contacto cunha consoante labial.
91
Vocais átonas finais.
Xa vimos que os fonemas vocálicos se reducen a tres en posición átona fi-
nal : /a/, fE'/, /0 '/. 6 adaptar a este subsis tema vocálico de tres elementos pala-
bras non patrimoniais, como tenis, campus, tribu, estas tenden a realizarse com- 1
mo /ténE 's/, /cámpO 's/, /tribO '/. Unha pronuncia coidada, con todo , pode mar-
ca-las diferencias e/i e o/u.
As vacilacións do vocalismo átono final son exclusivamente ortográficas, 1

é dicir, da escrita, e derivan da existencia de cinco grafemas (a, e, i, o, u) para

representar tres únicos fon emas . Estas vacilacións ortográficas danse sempre
dentro da mesma serie, patatal (e,i) ou velar (o,u): sae/*sai (do v. saír) , pau/
*pao . .. , etc.

OUTROS FENÓMENOS VOCÁLICOS.

Na fala poden darse outros fenómenos fonéticos que afectan ó vocalismo. '
Os máis deles constitúen vulgarismos. Velaquí os máis importantes:
l. Prótese.-Consiste na aparición dunha vocal non e timolóxica ó comen- 1
zo da palabra. En galego é frecuente a prótese de a-: rodear/arrodear,
calmar/acalmar, bidueiro/abidueiro, palpar/apalpar, remedar/arreme- 1
dar, renegar/arrenegar .. . O a protético pode confundirse nalgúns ca- 1
sos cun prefixo a-, aínda que este último é ben identificable cando
conleva unha alteración semántica notable, como en ch egar-achegar.
1
O a protético pode proceder dunha falsa segmentación do arti-
go feminismo , como sucede en arrá (no canto de ra) , ou amoto e arradio. 1
Nalgún caso , a falsa segmentación (un-arradio no canto de unha-ra- 1
dio) prov9ca un cambio de xéneró. ·
2. Aférese.-E o fenómeno contrario da prótese , e consiste na elimina- '
ción da vocal inicial : inda, topar, no canto de aínda, aropar.
Son frecuentes os casos de aférese por falsa segmentación . Así ,
a fusión do a- inicial de arrorea ("desmonte") co artigo feminino pode '
dar lugar a escribir a *ratea . O topónimo Agotada (do lat. Aqua-lata) 1
segmentouse erroneamente en A Colada , chegando a castelanizarse 1
como *La Colada.
1
3. Epéntese.-Consiste na inte rcalación dunha vocal no interior dunha pa-
labra. Normalmente é un -i- e ntre dúas vocais en hiato .
O i epentético é un fenómeno característico dalgunhas faJ as 1
dialectais: soio, ceio, aldeia, reial/raial no canto de só (na lingua anti-
ga , sao), ceo, aldea, real.
Nalgunhas faJas di a lectais empregan o i epentético entre as for- '
mas verbais rematadas en vocal e o pronome átono de O . O .: Come-i- 1

-o, saberá-i-o, máta-i-o (por córneo, saberao, mátao) .

Por fonética sintáctica , tam é n en fa las dialectais , pode aparecer
este i antihiático entre o artigo feminino e palabras iniciadas por ató- 1
nico (a-i-alma, a-i-auga) e ás veces por out ras vocais ( a-i-época).
Formas verbais como doio , moio (de doer, moer) do galego es-
tándar presentan un -i- de orixe epentética .
4. Síncope.-Xa nos referimos a este fenómeno ó tratar do vocalismo áto-
no. Formas como v'ran ou v'rea (por verán, verea) son comúns na faJa. 1
A forma pra (pr'a , xunto coa variante vulgar pa) constitúe a pronuncia
xeral na faJa da preposición para .
5. Parágoxe. Consiste na aparición dunha vocal a final de palabra . En ga- 1
lego é moi frecuente na faJa o -e paragóxico tras consoante e tras vocal 1
ou ditongo tónicos: mullere, corazonhe, mare, lavare, tamenhe, poise,
eue, fácile , acaboue, paie .. . , etc. O -e paragóxico tense reflexado ás 1
veces na escrita , especialmente na poesía . Tamén é moi frecuente no '
cancioneiro popular.
 -ee-
(WJ TEXTOS
TEXTO l.

Pedriño , o filio máis vello de Farruco , veu vivir coa tía Áde-
ga. El era manso , doce , alabeeiro ; pero tamén lacazán , pousafoles,
e máis que nada camellón e lambeteiro. ·
Endexamáis podía ver comer sen pedir parte , e moitas veces
daba noxo de velo tan debecido sempre, tan {amento , inda que ti-
vese o fol estoupado de comida .
Cando algún compañeiro comía unha mazán . Pedriño ache-
gábase a el , paseniñamente , e decíalle con verdadeira homildade:
-¡Non tires o carozo, eh!
Dis póis Pedriño enfiaba os ollos de boi de Belén na gorxa do
compañe iro , co degoiro dun mendicante que olla unha comida de
casamento , e decíalle moi untuoso :
-¡Ben me podías deixar parte!
Sabía o gran broeiro que a comida non presta se un famento
nos está contando as enviadas, e de cada bocado que recibía ama-
zán Pedriño alarmábase:
-¡Qué chantada lle meteches! Se lle das outra nin chisco
queda deJa!
Pedriño non deixaba de olla ó rapaz da mazá deica sacarlla
da boca pola persuasión .

(CASTELAO , Os dous de sempre)

93
 TEXTO 2

N'esto Rosa arretiróuse

D 'a ventana d'o edificio ,
Deixando teso , n'a rua
6 desdichado Martiño.
Páledo , sombrío , atóneto ,
Com 'on mármore de frio,
Sin pestanexar xiquera
Cravado está n'aquel sitio .
Entonces unha risada
Bulrona chegóull'o ouido ,
Risada de lobo farto . . .
Risada de cucudrilo .. .
-¡Raxo de Dios! dix 'ó punto
Todro en cóler' acendido ,
¿Quén se rí?
-Xan de Ventraces .
-Tí , ladrón d'honras?
- 0 mismo .
-Fólgome! Así com 'así ,
Teño unha deuda contigo
E vóuna cumprir agora.
-Cantas queiras . Veño listo.
-Pois abonda de parola.
-Abonda , o mesmo che digo .
-Car' a Soutoverde , Xan.
-Car' onde queiras , Martiño .

***
Poi-a mañ á d 'o outro dia ,
N 'o monte de Soutoverde
Por cima de Vilanova ,
Non se cabía de xente .
Alí todos asombrados ,
Rapaces , homes , mulleres,
Miraban co' a boca aberta
Unha cousa qu' estremece .
Sobr' o marco d'unh ' herdade
Cravada unha estaca vése ,
E d'ela n'o cuturiño
Est,á unha lengua pendente.
Us din: «Pol-o qu 'é de longa
A d'unha besta parece ;»
Y-outro : «Parez ' a d'un porco
Segun o sangue que verte .»
Estando n'estas liortas
Sin saber cómo , corréuse
Qu' era de Xan de Ventraces
Aquel cativo presente ,
Pois , poi-a mañá moi cedo
Xan , derrengado, morréndose ,
94
Chégou á vila mostrando
Non tér a lengua entr' os dentes .
Cand' esta nova se soubo ,
Moitos lástema lle teñen,
Pero moitos mais escraman:
«¡Ben feíto , pra qu ' escarmentes! >>
A xustici' andivo tola
Precurand'o delincoente,
Mais como Xan non falaba ,
Non pudo darse co'éle .
Martiño fíxos'o zorro ,
E cand'a que tanto quere
Fóis'á Allariz meter monxa,
Él , anamorado sempre ,
Fóise detrás , pra vivire
D 'o seu conventiñ' enfrente .
¡Probe rapaz! unha noite
D 'o frio e triste Decembre ,
D'a profesion de Rosiña
Pasados xa catro meses,
Martiño , ó pe d'o convento ,
ardend 'en morosa febre ,
Estaba mirand'á reixa
D'a celd 'en que moitas veces
Se lle figuróu de Rosa
ver o sembrante celeste.
Pensaba que tral-as pedras
D'aquel recinto solene
Haberia quen sentise
D 'a mesma sorte qu'el sente .
Sin conocer q'as miniñas
Que a vid 'á Cristo ll'ofrecen,
Deixan á porta os amores
Cando n'o clastro se meten .
Nevaba. Mainiñas , mainas,
Quediña , quediñamente ,
Iban caíndo ... caíndo ...
As folepiñas d'a neve .
Moito os ollos arregala
E moito a cabeza ergue,
Pero n'a reixa d'a celda
Nada Martiño destengue.
Semper fitando, fitando,
Nin a refolgar s' atreve,
E por pensar n'a sua Rosa
Hastra d'o frio s' esquece.
Tras unha hora outra hora
Vai pasando lentamente,
Y-él , nin se move d'o sitio ,
Nin se coida d'entemperie .
De vez en cand ' o coitado
Sin darse conta, estremécese,
Harripíasell ' o corpo
E bate dente con dente.
Vales, outeiros e montes
Bórrans' e desaparecen
95
 Y -on branco sudario , triste ,
Por todas partes s'estende .
Acolá enriba, n'a reixa ,
Tod'é escuridá entramentres;
Nada se sinte, nin nadia
Detrás d'os ferros parece .
Martiño n'aquél istante
Ver á Rosa parecéodolle ,
Quixo falarlle ... e non pudo .. .
Asuspiróu .. . e morréuse .
A neve qu ' n'él caíra,
Foi facendo d'él á rentes
Uoha foxa que o tragaba
Déndesd' os pés hastr' a frente .
Sobr' o seu corpiño morto,
Quediña , quediñamente ,
Iban caíndo ... caíodo .. .
As folepiñas d'a nave . . .

(M . CURROS ENRÍQUEZ ,
A Virxe do Cristal).

TEA TI

96
 r-;:::J
~

lWJ EXERCICIOS____,
l . Comenta os fenómenos vocálicos que poderían darse na fala no texto l.
2. Comenta os posibles fenómenos vocálicos do texto 2. Comenta a ortografía em-
pregada . Pono en galego normativo.
3. Comenta o vocalismo e sinala os fonemas e arquifonemas que presentan estas
dúas cántigas populares:
l. O Manuel quixo ser rico 2. O cantar do arrieiro
foi a Cuba a traballare, é un cantar moi baixiño,
trouxo moito que dicire, cando canta en Ribadavia
pero pouco que contare. resoa no Carballiño.
4. Comenta os diferentes fenómenos vocálicos que poderían darse na fala ó pro-
nuncia-los te::xtos destas dúas cántigas.
5. Comenta os fonemas e os posibles fenómenos vocálicos das seguintes palabras :
Fora, fóra, sogro, sogra, marta, seguir, tolo, pota, porta, taxi, cereixa, señor, se-
ñora, nena, música, fenómeno, paifoco, coitelo, piollo, vao, domingo, verea,
para, bailar, muíño, coello, bá.goa, enteiro, andoriña, camión, navieiro, cumio.
6. Pronuncia en voz alta as seguintes palabras e explica o seu significado segundo
fagas aberta ·ou pechada a vocal de grao medio da sílaba tónica:
bola, bote, ceo, corda, corte, corvo, charo, mes, nos, neto, ola, oso, podo,
pota, presa, toco, ven, ves.
7. Comenta o vocalismo dos textos dialectais que figuran no tema das variantes
xeográficas do galego (5) .

97
.....................................................................................................................
......................................................................................................................
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::••••¡¡¡

.....................................................................................................................
.............................................................................................•.......................:

AS CONSOANTES.
O SISTEMA CONSONÁNTICO

8
- As consoantes .
- As consoantes segundo o
modo de articulación.
-As consoantes segundo o
punto de articulación.
- Consoantes xordas e sono-
ras .
- Sistema consonántico do ga-
lego.
- 0 n velar .
- 0 fone ma palatal fricati vo
xordo .
- 0 seseo .
- Xeografía do seseo.
- A lteracións do s implosivo .
-A gheada .
- 0 yeísmo .
- Fenómenos fo néticos nas
consoantes líquidas.
 IWJ TEMA

AS CONSOAN'TES.

Os fonemas consonánticos opóñense ós vocálicos pola imposibilidade de

J constituíren sílabas por si mesmos. O sistema consonántico galego ten 19 fone-
¡ mas , que se diferencian entre si segundo o modo de articulación, o punto de ar-
ticulación e a condición de xordo ou sonoro.

1 AS CONSOANTES SEGUNDO O MODO DE ARTICULACIÓN.

Segundo o modo de articulación as consoantes poden ser:

-Oclusivas.-Na súa pronuncia os órganos articulatorios péchanse por
completo e impiden a saída de aire (oclusión) para deixalo saír de re-
pente_ Son oclusivos os fonemas lbt, /p/, /t/, Id! , /g/ e /k/ .
-Fricativas.-Na súa pronuncia os órganos articulatorios non chegan a
pecharse por completo, senón que deixan unha pequena abertura por
onde o aire pasa cun lixeiro rozamento (fricación) . Os fonema s frica -
tivos son /f/, /Q/, /s/ e /s/.
-Africadas.-Na súa pronuncia os órganos articulatorios péchanse por
completo nun primeiro momento , para logo deixar saí-lo aire , pero
esta saída non é libre, como nas oclusivas , senón cunha fricación. As
consoantes africadas articúlanse , polo tanto, cOmo oclusivas nun pri-
meiro momento o como fricativas finalmente. O galego moderno po-
súe un único fonema africado : /e/ .
-Nasais.-Parte do aire emitido ó articular estas consoantes sae polo na-
riz . As consoantes nasais son /m/ , /n/, Ir;/ e 1!]1.
-Líquidas.-Tradicionalmente reciben a denominación de líquidas as
consoantes le r, que permiten a formación de grupos consonánticos na
marxe explosiva da sílaba (pr- , pl-, el-, cr-, etc.). A denominación de
líquidas non fai referencia , polo tanto ,-ó modo de articulación . As lí-
quidas poden ser :
- Laterais: O aire sae por ámbolos dous lados da lingua , que está to-
cando a parte superior do padal. Os fonemas laterais son /1/ e /!f.
-Vibrantes. Na súa articulación o aire fai vibra-la lingua ó saír. Son vi-
brantes Ir/ e /r/. A primeira é vibrante simple (aro , lura) e a segunda
vibrante múltiple (hórreo, río).
99
AS CONSOANTES SEGUNDO O PUNTO DE ARTICULACIÓN.
Segundo o punto de articulación as consoantes clasifícanse nos seguintes 1
grupos:
-Bilabiais.-Os órganos que interveñen na súa particulación son os dous 1
labios . As consoantes bilabiais son lb!, /p/ e /m/. N el as , os b~izos tócan- ·
se entre si e logo deixan saí-lo aire .
-Labiodentais.-0 galego posúe un único fonema labiodental , o /f/, que r
se articula facendo que os dentes superiores toquen o labio inferior.
-Linguodentais ou dentais.-Na articulación destas consoantes a punta
da lingua toca os dentes superiores. Os fonemas linguodentais son /t/ e
Id!.
-Linguointerdentais ou alveolares.-Nestas consoantes a lingua diríxese
cara ós alveolos dos dentes superiores . Os fonemas alveolares do gale-
go son /s/ , In!, /1/ , Ir/ e Ir!.
-Linguopalatais ou palatais.-Nestas consoantes a lingua apóiase contra r
o padal. Os fonemas palatais do galego son /j/ , Ir;! , !el e /s/ .
-Linguovelares ou velares.-Son as consoantes que se articulan facendo
que a lingua toque o veo do padal. Os fonemas velares do galego son
/g/ , /k/ e ITJI .

CONSOANTES XORDAS E SONORAS.

Ademais do modo e o lugar de articula,ción , existe un terceiro factor que
serve para definí-los fonemas conson ánticos . E o rasgo de sonoridade/non sono-
ridade .
Na articulación das consoantes sonoras o aire fai vibra-las cordas vocais,
o mesmo que sucede cos fonemas vocálicos . Nos fonemas consonánticos xordos
non existe tal vibración.

J()(J
(

(
SISTEMA CONSONÁNTICO DO GALEGO.

O galego estándar posúe 19 fonem as consonánticos. Para definir cada un

deles indícase o seu modo de articulación , o se u punto de articul ación e a súa
condición do xordo ou sonoro . O sistem a consonántico do galego represéntase
no seguinte cadro:

Punto de articulación
LABIO· LI NGUO- LI NGUO- LINGUO
BILABIAIS DENTAIS INTER· ALVEO· PALATAIS VELARES
DENTAIS
DENTAIS LARES
Sonora xorda sonora xorda sonora xorda sonora xorda sonora xorda sonora xorda sonora xorda
OCLUSIVAS b p d t g k
FRICATIVAS f g S s
AFRICADAS e
NASAIS m n 1) 9
[/J
<( LATERAIS 1 !
o....... simple r
~ VIBRANTES
o
....... r
,....:¡ múltiple

lb/: Fo ne ma oclusivo bila bia l sono ro . Na escri ta rep rése ntase cos gra fe mas b (be ) e v (uve) .
/p/: Fone ma oclus ivo bil a bia l xordo . Na escrita re preséntase co gra fe ma p (pe) .
Id!: Fo ne ma o clusivo linguode nta l sono ro . Na escrit a re p resé ntase co grafe ma d (de).
/t/: Fo ne ma .oclusivo lin guode nta l xordo . Na escri ta represé ntase co gra fe ma 1 (te) .
/g/: Fone ma oclusivo ve lar sonoro. Na escrita re preséntase co gra fe ma g (gue) o u o dí grafo gu (gue u)
ante voca l pa la t a l. Pode presenta r alte ració n na súa pronuncia a causa da gheada.
/kl: Fone ma oclusiv o ve la r xo rdo . Na escrita re presé ntase cos grafe mas e (ce) a nte a, o , 11; e a nte voca l
pa la ta l represéntase co digrafo qu (cu u) . O gra fema k (ca) úsase exce pcio na lme nte e n pa la bras to-
ma das dou tros idio mas .
/f/. Fo ne ma fri ca tivo labi ode nt al xo rdo. Represé ntase na esc rita co grafe ma f (e fe).
/Y/: Fo ne ma frica ti vo inte rde nta l xo rdo . R e preséntase na esc rita co grafe ma e (ce ) ante co nsoa nte pa-
la ta l, e z (ce ta ) ante a, o, u. Na lgunh as á reas no n ex iste este fo ne ma (v. seseo).
/s/: Fo ne ma fri ca tivo a lveola r xordo. Re preséntase na escrita como s (ese) . Pode prese nta r distintas rea-
lizació ns fo né ticas (v. seseo) .
!SI: Fo ne ma pa la ta l (pre pa lata l) fri cati vo xordo. Re preséntase na escri ta co gra fe ma x (xe) .
/el: Fo ne ma africa d o pa la ta l xo rdo . Na escrita represéntase co dígra fo eh (che).
/m/: Fo ne ma nasa l bila bia l. Re preséntase m (eme).
/n/ : Fo ne ma nasal al veol a r. R e presé ntase n (e ne ) .
fr.)! : Fo ne ma nasa l p a la ta l. Re preséntase ñ (e ñe) .
ir;J: Fo nema nasa l v e la r. Re presént ase nh (ene hache ) .
IV: Fo ne ma a lveola r la te ral. Re preséntase 1 (ele) .
!JI: Fo nema pa latal late ra l. Re preséntase 11 (e lle) .
Ir/: Fo nema vibra nte simple . Re presé ntase co mo r (erre simple ).
Ir/: Fo nema vibra nte múltiple. Re preséntase como rr e n posició n inte rvocá lica e como r nas de mais po-
sició ns.
Estes fo ne mas pode n te r dife re ntes rea lizació ns fo néticas o u alóf onos de pende ndo do con-
texto fó nico e n que se a to pe n . A sí, po r exemplo , os fone mas oclusivos lb/, Id!, !g/ po de n te r unh a
rea lizació n fri cati va e n posició n inte rvocálica . No utros casos o contexto fó ni co pode d a r o rixe a
ne utrali zació ns e ntre fo ne mas ; as í, e n posició n fin a l de sílaba , os do us fon e mas vibra ntes /r/ e Ir/
ne utralíza nse d ando o rixe ó a rq uifo ne ma vibra nte /RI: com er (/ko mé RI) .

101
O n VELAR.

O sonido nasal velar é un dos máis característicos do galego. Este sonido <
aparece en posición intervocálica nun reducido número de palabras: unha, ningun- <

ha, algunha, inhumano, anhelar .. . Tamén se produce o n velar en posición final de

palabra : tamén, pantalón (/tamé9/, /pantaló9/) . Cando se articula un -e paragóxico
tras palabras rematadas en n, este percíbese claramente como velar (minhe, nin- 1

guenhe, corazonhe.. .), e o mesmo sucede cando a palabra seguinte comenza por 1
vocal ("un oso" = /u9óso/) , agás en determinados contextos que veremos no tema
seguinte ó tratar dos encontros de fonemas na palabra e na frase.
O n velar tamén caracteriza a fonética dos galegos faJando castelán (articu- 1
lamas "un amigo" como /u9amígo/, e "anhelar" como la!JeláR/, e non como /una- <
mígo/ e /aneláR/, que serían as pronuncias do castelán estándar)_
Tense discutidos~ o /9/ é un fonema ou unha simple realización fonética (un 1
alófono) don alveolar. Amoolos dous n neutralízanse en determinados contextos
fónicos , pero hai casos en que a distinción velar/alveolar é pertinente, como entre 1
"unha" (/ú9a/) e "una" (/una/, do verbo unir) , ou "cómenos podres" (lkómenos pó-
1
dres/) frente a "comen os podres" (/kóme9os pódres/). O feito de ser pertinente a
oposición velar/alveolar fai que debamos considera-lo /9/ como un fonema , e non 1
como un alófono de /ni. Os lingüistas contrarios á consiéleración de /q/ como fone-
ma argúen que neses contextos o pertinente non é o rasgo velar (frente a alveolar),
senón a división silábica (un-a frente a u-na).

O FONEMA PALATAL FRICATIVO XORDO.

É tamén un fonema característico do galego frente ó castelán, aínda que 1

se trata dun fonema común nas linguas románicas. En galego represéntase na es-
crita pola letra xe (que pode ter, ademais deste valor, o de ks en cultismos como
externo, sexo, exame, etc.). Noutras linguas románicas ten diferentes grafías:

-portugués.- eh e x: chefe, peixe (/séfe/, /péise/) .

-catalán .- ix: peix, caixa (/pes/, /kasa/).
-francés.- eh: chat (/sat/, "gato") .
-italiano.- se: pesce (/pde/) .
-rumano.- f pe¡te (/péste/ , " peixe") .

O fonema xe articúlase como palatal (ou prepalatal) fricativo xordo , aín-

1
da que nalgunhas áreas pode sufrir alteracións dialectais , como veremos ó tratar
do seseo .
No fonema /s/ confluíron o xordo /s/ e o sonoro /z/ da lingua medieval ,
nun proceso paralelo ó que experimentou a parella /s/ (ese xordo) e /z/ (ese so-
noro) . Alg)J:ns escritores , especialmente no século pasado , empregaban os gra-
{emas g e;f para representa-lo fonema /s/ cando proviña da antiga sonora /Z/ (aju-
dar, ja, hoje), pero esta práctica caeu en desuso porque complicaba a ortografía
ó empregarr tres grafemas (xe , gue e iota) para un único fonema .
Hoxe en día consérvase a parella medieval/si, /z/ nunha pequena zona da
Limia Baixa e nalgúns puntos do galego zamorano , na raia con Portugal. Nesas 1
zonas tamén se conserva a oposición entre /s/ e /z/ (ese xordo e sonoro) .

O SESEO.

Na maior parte do dominio lingüístico galego existe unha diferenciación

entre os fonemas interdental fricativo xordo /Q/ e o alveolar fricativo xordo /s/
(realizado como apicoalveolar, [s]: cazo/caso). Esta distinción non se realiza na]-
102
1
gunhas faJas, onde existe un único fonema /S/ no canto deses dous do galego co-
mún ou , en ocasións , dous eses moi próximos articulatoriamente que , en prin-
> cipio, corresponden a dous fonemas diferentes .
Denomínase seseo a ausencia de /Q/ e a presencia ·dun s no canto dese fo-
1 nema: disir, vesiño por dicir, veciño.
Segundo o contexto silábico, hai que distinguir dous tipos de seseo:
-Seseo explosivo: Inexistencia de /Q/ en posición inicial de sílaba (sinco,
sapato, faser, insar por cinco, zapato, facer, inzar).
-Seseo implosivo: Cando a neutralización de /s/ e /Q/ só se dá en posición
final de sílaba (polo regular en sílaba final de palabra: des, crus, lus,
por dez, cruz, luz; cando a sílaba é interior o normal é que a forma se-
seante sexa a consolidada no galego común: esquerdo, pisca, tisnar).
Segundo a súa articulación, especialmente en posición explosiva (inicial
1
de sílaba), son distinguibles dous tipos de seseo:
1) Seseo apicoalveolar [s] : Articúlase coma o /s/ do galego común. O ápi-
ce da lingua toca os alveolos superiores, quedando a lingua en posi-
ción cóncava.
2) Seseo predorsodental [s]: O predorso da lingua roza os incisivos supe-
riores mentres o ápice baixa contra os incisivos inferiores, quedando
a lingua en posición convexa .
Un ha variante des te é o seseo predorsointerdental [~], cando o
s predorsal tende a interdentalizarse, percibíndose acusticamente cer-
to carácter ceceante: zaber, preza, pizo (e cinco, facer, dez) por saber,
presa, piso.
Nalgunhas faJas non seseantes próximas ás seseantes, rexís-
transe abundantes exemplos de ceceo por ultracorrección: arteza, za-
liva (por artesa, saliva) .
O seseo afecta tamén á articulación do fonema palatal fricativo xordo /s/.

MAPA N.0 1 XEOGRAFÍA DO SESEO .

Elaborado a partir do material inédito do
Atlas Lingüístico de Galicia (ALGa)
~
' r-
/ A
7r-··-r (
. .
.. .... smco 1 cmco
~, : ct des 1 dez
\ '1

dt-sl(ldt-z 0 \ :_,_.,,} A:
B:
Galego común .
Seseo predorsal.
¡JJ C: Seseo apical.
·---vv--- ·
os-..... _,,-e•r~
• v
!1 ,..,, )'-
}r.-.---- D: Seseo predorsal,
predorsointerdental
ou ceceo .
,. ·,r '
~-r1 \...__ ~' '' ,E : s·1stema arcaico de
,...- ( (~ \ seis sibilantes.

~~ -''-'-r ../ j .)
~. .-. ( <--~ 1 ----~
1 ~-·.(
\ ~ '

~~~ / __
ho
·-'""-.~
!)_.....___ ; ~-···
r '-..r-'v~_,..--

10:1
XEOGRAFÍA DO SESEO.

O seseo implosivo , tamén chamada seseo parcial ou final , ocupa case a

totalidade da provincia da Coruña e grande parte da de Pontevedra, ademais da
área da Limia Baixa na provincia ourensá. O seseo implosivo realízase maiori-
tariamente como apical /s/, é dicir, coma o s normal das áreas non seseantes.
A zona de seseo explosivo ou total , como se pode ver no mapa , é unha
parte da de seseo implosivo . A isoglosa do seseo explosivo pode trazarse partin-
do entre as localidades de Laxe e Ponteceso , na costa occidental da provincia da
Coruña; continúa o seu trazado ata a comarca compostelana e baixa por Padrón,
última localidade coruñesa. Na provincia de Pontevedra a isoglosa vai paralela
á costa en gran parte do seu trazado , caracterizando as falas mariñeiras das pe-
nínsul ~ts do Salnés e o Morrazo ; continúa pota zona do Fragoso vigués, o Val
Miñor e as falas do Condado . Na provincia de Ourense caracteriza as falas da
Limia Baixa, en parte dos concellos de Padrenda , Entrimo e Labios. Unha área
marxinal de seseo explosivo é a do galego de Hermisende (Zamora) .
A delimitación xeográfica dos diferentes tipos de seseo explosivo resulta
moi difícil ele establecer, porque o tipo de realización dos pode variar entre pa-
rroquias veciñas (a parroquia de Santa Comba de Rianxo , por ex:emplo , é de se-
seo claramente apical, e a veciña de Taragoña, de seseo predorsal). Outras ve-
ces hai s apical e predorsal nun mesmo punto , dependencia da idade do infor-
mante , cheganclo ó extremo de terse rexistrado estes dous tipos de seseo nun
mesmo informante .
Con todo, unh a xeografía aproximada dos diferentes tipos de seseo e ce-
ceo é a que se pode ver no mapa:

A: A ::lrea sen seseo ex plosivo ocupa a maior parte da xeografía. Hai cla-
ra distinción entre os fonemas /s/ apical, /Q/ e /s/ (coso, cozo, coxo) .
Estes tres fonemas reclúcense a dous (e excepcionalmente a un só) nas
<:1reas seseantes .
B: A zona B corresponde ó occidente coruñés. O seseo é predorsodental
(Jkoso/ = "coso" e "cozo" , ele coser e cocer, respecti-vamente) . Nal-
gúns puntos pode realizarse como predorsointerdental, aproximándo-
se ó ceceo.
Neste área o /s/ pode mante rse como palatal (coxo) , ou despa-
latalizarse, realizándose como apical (Jkoso/) ou preclorsoclental
(/k oso/) .
C: A zona C corresponde ó interior seseante da provincia coruñesa , a ría
da Arousa e o norte da ría de Pontevedra . Nesta zona é seseo maio-
ritariamente apicoalveolar, establecéndose distinción clara entre este
fonema apicoa lveola r (lkoso/ = ''coso", " cozo " ) e o palatal (/koso/ =
"coxo").
Nesta zona advírtese unha grande estabilidade no sistema de
sib ilantes, frente á inestabilidade ou variabilidade das outras zonas
sesean tes.
0: A zona O é de seseo predorsodental, predorsointerdental ou ceceo ,
segundo os lugares. O fonema palatal /s/ pode despalatalizarse, pero
non chega e confundirse co anterior (distínguese /ko~o/, "coxo", fren-
te a "coso " , "cozo", que presentan a mesm a realización: /koso/ ou
/ko$o/, o u ben /koQo/, clependendo dos lugares.
E: Na zona E , da Limia Baixa e o galego de Hermisende. consérvase un
mistema arcaico ele seis sibilantes:

- lzl 1 lsl queijo (de comer) 1 queixo (da cara)

- lzl 1 lsl cozer 1 par;o
- lzl 1 lsl coser 1 passo.
104
 ..- -
/
A -
- •
?,:.··
... .. ... ...
.,~..,...

'1~~\~)
~~

1(1/ /

··-/~--
!fi!ff 11'
!Hí; ~
"·""',1,n.,.

ALTERACIÓNS DO -S IMPLOSIVO

O -s implosivo pode presentar diversas alteracións na fala en distintas zo-

nas xeográficas. As alteracións máis importantes so n as seguintes:
l. Rotacismo.' Consiste na sonorización e articulación do -S implosivo como
r ante consoante sonora, tanto en interior de palabra como a final de palabra por
fonética sintáctica: or domingos , var levar, ár veces, derde, etc.
O rotacismo dáse na maior parte das provincias de Pontevedra e Ourense
e en puntos aillados da Coruña , Lugo e León.
Tamén se rexistra o rotacismo , pero con menor extensión xeográfica ,
ante consoantes frica ti vas xordas : ar flores , or zocos ...
2. Palatalización. Nalgunhas áreas das Rías Baixas, Val Miñor e do Conda-
do , o -'s implosivo pode palatalizar, aproximando a súa articulación á do /s/ (des,
marteS , etc.) .
3. Aspiración. Rexístrase esporadicamente no occidente da Coruña e no Val
Miñor , especialmente cando se atopa en interior de palabra : dehde, di'husro, ¡ti
eh parvo!, etc.

A GHEADA.

A gheada constitúe , xunto co seseo, a variante fonética máis importante

do galego. A gheada é característica do galego frente a tódalas demais linguas
derivadas do latín, ondeo g non tivo esa evolución a aspirada . Tampouco existe
gheada no portugués , non sendo en zonas ailladas do alto Miño, na fronteira con
Galicia. (Para as diversas manifestacións do fenómeno e a súa xeografía, ve-lo
tema 5) .
Respecto da orixe da gheada, tense atribuído a unha interferencia dosis-
tema fonético do castelán , aínda que na actualidade a maioría dos lingüistas es-
tán de acordo en que se trata dun fenómeno purame nte galego (o qu e si se debe
á interferencia é a sustitución da realización aspirada pota do iota castelán nal -
gunhas áreas.
Sobre a gheada pesou , e aínda pesa , o prexuício de considerala un signo
de rusticidade ou incu ltura , pero é perfectamente vá lida e correcta na fala. Na
escrita, sen embargo, non se representa . Así , escribiremos "agulla ", "xogo",
" logo ", etc. , tanto se as pronunciamos con gheada como sen el a.
105
O YEÍSMO

O yeísmo consiste na articulación do fonema palatallateral /Jj (ex .: vello) 1

como fricativo mediopalatal sonoro /y/ (fbeyol , no canto de rbe!o]) .
Non debe confundirse o yeísmo do galego , que é un desprazamento da ar-
ticulación do fonema /Jj, co yeísmo do castelán , aínda que os galego-falantes 1
yeístas tamén teñen yeísmo faJando castelán . En castelán existe un ha oposición
entre o fonema IJJ (na escrita represéntase como ll: halla) e o fonema /y/ (repre- 1
sentado como y na escrita: haya). O yeísmo castelán é a articulación de ambos
fonemas como /y/, desfacendo a oposición. En galego non existe tal oposición , '
pois non témo-lo /y/ como fonema , senón unicamente como realización do I!J
nos talantes yeístas (que para dicir tella pronuncian /teya/) . 1
O yeísmo é un fenómeno moi extendido. A articulación palatal lateral (IJJ)
mantense en talantes de idade e nas zonas máis arcaizantes , mentres que nos ta-
lantes máis novos o normal é o yeísmo .
Relacionado co yefsmo está outro fenómeno , moito menos extendido ,
que consiste na articulación do i semiconsonántico (saia) como /y/.
Así , mentres que o normal en galego é distinguir entre " mallo" (v. ma-
llar) e " maio" (o mes) , sexa na pronuncia non yeísta ([ma!o] 1 [maio]) ou na 1
yeísta ([mayo] 1 [maio]) , os falantes nos que se produce este segundo fenómeno
non fan diferencia , senón que pronuncian /mayo/ para dicir "mallo" e "maio" .. .

FENÓMENOS FONÉTICOS NAS CONSOANTES LÍQUIDAS

Os fenómenos máis importantes que afectan ás consoan tes líquidas son 1

os seguintes:
-Alteración l/r en posición implosiva: O cambio del en r ou del en r en 1
posición final de sílaba é un fenómeno fonético bastante frecuente na
tala que dá orixe a variantes vulgares como *álbore ou *alb're (por ár-
bore), *almario (por armario), *armacén (por almacén) , etc.
Esta vacilación 1/r favorece tamén a confusión de sufixos -al e
-ar, dando orixe a formas dobres como pombal/pombar, castañal/casta-
iiar, casal/casar, toxal!toxar, etc .
-Cando form a parte dun grupo consonántico , o 1 recibe un tratamento
especial :
a) Nas palabras patrimoniais , os grupos pi-, kl- e fl- palatalizan en /C/.
Así, as formas latinas pluvia, implere, clamare, afilare, flamma dan
orixe a chuvia, encher, chamar, achar, chama.
b) En semicultimos o 1 pasa a r: flaccum ,.placere, plateam, fluxum dan
en galego fraco , pracer, praza e frouxo .
e) Nos cultismos os grupos pl- fl- e kl- consérvanse sen alterar: gloria,
clase, pluma, claro ... Na faJa , sen embargo , o 1 destes grupos pode
pronunciarse como r nalgúns casos , e formas como *groria, *erase,
*pruma, *craro aparecen mesmo na escrita esporadicamente , aínda
que deben ser rexeitadas como vulgarismos ou hiperenxebrismos.
-Metátese do r: Consiste no desprazamento do r no interior da palabra:
*crasto, *probe, *eraba, *cabirto, *esquirbir, *[rábica, *perto, *me/ro,
en vez de castro, pobre, cabra, cabrito, escribir, preto, merlo ...
lOó
 SIGNOS DE TRANSCRICIÓN FONOLÓXICA

FONEMAS VOCÁLICOS
AFH (1) AFI (1)

la/ /a/
lf;l /( /
le! /e/
/i/ /ií
IQI f'J!
lo/ lo/
/Ü/ /u/

FON . CONSONÁNTICOS
1 ) AFH AFI
' )
lb/ lb/
/pi /pi
Id/ Id/
/g/ /g/
/k/ /k/
' ) /f/ lfl
/Q/ /Q/
/si /si
!si /ji
!el lt.f 1
/n/ /n/
/n/ /p/
/~/ lry/
/1/ ,,
/1/
IJ) 1J... 1
Ir/ /.l./
/f/ Ir/

(1) .- A FH : Alfabe to hispá nico (da Revista de Filo logía Españo la , R .F. E .).
AFI : Alfa be to inte rn acio na l.

107
 -eGT

IWJ TEXTO

A POUSADA

"¿E lago que hai de novo señora Delfina? ¿Quén é ise hós-
pede que ten no cuarto grande do balcón?", preguntou o sarxento
da Guardia Civil , pausando o vaso de Ribeiro i-enxugando c'un
branco pano, dobrado en catro, os grandes bigotes de regramento .
-"Pois apenas lle sei o nome", respondeu a dona da pausa-
da, grande matrona de tres papadas, ventre cupular, mans mimosas
de taberneira grasa qu'inda gardaba da levián mocidade un fondo
verdecente nos ollas e baixo o pano coorado un loiro froitoso de ca-
rrolo i-orellas feitucas . "Mais ser élle de boa caste . Vosté ben o
debe coñecer ¿se non lembra do pazo da Mirteira, aquila casa gran-
dísima con cinco alciprestes mauros i-unha cheminea linda, ató, xa
na montana , por riba da regata das Fervenzas? Xa se m'esquencéu
o nome da parróquea ... Vese ben o pazo dend'a revolta da carretei-
ra pasad'a ponte vella de Froxán ... ¡Xa hai anos que non pasei por
alí! Senda nena, íbamos miña tía e máis eu á mercar as peras dopo-
mar. .. Ainda hoxe acertaría ca nespereira qu'hai no medeo d'unhas
carreiriñas de mirtos ben xeitosas ... Pois ise señorito élle d'aquila
caste . Din que ven de lonxe. Apenas fala con ninguén . Pódia que so-
fra d'algún mal d'amores ... "
- "Si , si. Ben me decato . N'aquila parróquea. San Breixo
das Touzas; hóubolle, aínda non vai pra moito , unha boa niñada de
rapiñeiros ... Xa teño merendado no pazo . Había un señor , velliño
moi divertido .. . II mes mo baixaba a bodega .. . Había tamén un has
señoras quentándose na cheminea . Ise mozo será neto do vello ...
Como é xente que nunca baixa a vila .. . "
O sarxento sacóu un pito do bolsillo da guerreira, consideróu
un istante a caída dos pantalós grises sobr'as botinas de elástico ne-
gras , facendo xogo co hule embazado do tricornio e marchóu pol'a
rúa abaixo co contoneo un pouco grave e pintureiro de quen axiña
será teniente.
A Delfina seguiu trasfegando á unhas botellas poliédricas
que gardaban etiquetas de anisados o licor café oleoso e lixoso
d'unha xerra panzuda. Disfroitaba n'aquiles momentos da soedá da
casa , sentíndose máis raíña que nunca , trat-o mostrador de carballa
rexa , remendado con folla de lata ; entr'as pipas de viño, postas
como morteiros de guerra , sobre pés cruzados , os caixós de tabaco ,
libritos e fósforos , as medidas de capacidade pra os líquidos , os es-
tantes onde se ordeaban un mundo de causas crasificadas c' un in-
coscente criterio decorativo: os paquetes de velas de luxo das veladas
langas das aldeias , os botes de especias locindo etiquetas de violen-

IOX
 tas coores , as botellas tráxicas , de borracheira de pesadelo i-asasi-
nato do rhón, as inocentes de anises cas suas paisaxes xiadas do nor-
te , o muiñiño nigromántico do café, as libras do chiculate postas
coma volumes ou ladrillos, as probes pastas da sopa, os carteles das
compañías de navegación , as baterías de Skodas das graciosas, a
pipa poderosa do aceite, a branca melanconía do sal.

(R. OTERO PEDRAYO , Cantos do camiño e da rúa)

r-;=1
~

..---ltW EXERCI CIOS----.

l. Pon o texto en galego común normativo , comentando as desviacións da norma
que presenta , clasificándoas en dialectalismos , vulgarismos , castelanismos, hi-
pergaleguismos .
2. Comenta os fenómenos fonéticos que teñen repercusión na escrita do texto.
3. Fai un ha transcrición fonolóxica dun ·fragmento do texto, definindo cada un dos
fonemas que aparecen.
4. Comenta os posibles fenómenos fonéticos (vocálicos e consonánticos) que po-
derían darse na pronuncia do texto e que non aparecen reflexados na escrita .
5. Comenta o consonantismo dos textos dialectais que figuran no tema 5.
.............................•...........................................................•...•...................••..
.............................................................................................•...............•.......
.............................................................................................•.......................
.............................................................................................................•.......
..........................................................•..........................................................
.....................................................................................................................•

FONOTÁCTICA

9
DISTRIBUCIÓN DOS FONEMAS NA PALABRA.
A SÍLABA. ENCONTROS DE FONEMAS NA
PALABRA E NA FRASE. O ACENTO.
A ENTOACIÓN.

-Distribución dos fonemas na

palabra.
-Encontros de fo nemas na cadea
fa Jada .
- 0 acento .
- A entoación.
 IWJ TEMA .

DISTRIBUCIÓN DOS FONEMAS NA PALABRA

A combinación de fonemas e a súa distribución na palabra réxese por re-

gras específicas para cada lingua ou grupo de linguas. Estas regras son estudia-
das por un ha disciplina complementaria da fonoloxía denominada fonotáctica.
Se analizámo-las posicións en que pode aparecer cada un dos fonemas
dunha lingua, comprobaremos que algúns deles non se poden empregar en té-
dalas posicións da palabra , nin , no caso de certas vocais , en sílabas tónicas e áto-
nas. En tódalas linguas existen restriccións na distribución dos fonemas . Cada
lingua posúe un conxunto de grupos fonemáticos admisibles e os demais son
inadmisibles , ben a causa de leis universais de incompatibilidade , ben por razóns
específicas da propia lingua. Por exemplo, non existe razón articulatoria que im-
pida ós galegos a pronuncia de ñ- a comenzo de palabra , e sen embargo non son
normais na lingua as palabras iniciadas por esa consoante.
As capacidades fonolóxicas non só varían de lingua a lingua, senón que
tamén poden sufrir cambios nas distintas etapas palas que pasa unha mesma !in-
gua . O inventario dos fonemas , a súa distribución e a súa frecuencia varía ó lan-
ga da historia da lingua, e tamén depende das variedades dialectais.
Toda descrición do sistema fonolóxico dunha lingua debe incluír tamén
as posibles combinacións que se poden dar dentro dunha unidade lingüística: a
sílaba , o morfema ou a palabra . A elección depende do carácter da lingua . En
alemán , por exemplo, prefírese como unidade lingüística fundamental o morfe-
ma ; nas linguas romances, en cambio , a unidade preferida é a palabra , e dentro
desta unidade analízasc a estructuración silábica , é dicir , cómo se poden combi-
na-los fonemas vocálicos e consonánticos no marco da sílaba.
Hai linguas nas que non pode existir ningún grupo consonántico, pero na
maioría deJas son posibles os grupos consonánticos , con limitacións que veñen
dadas por tres factores importantes: a) a posición (en certas posicións algúns fo-
nemas non poden aparecer nunca) , b) a arde de sucesión dos fonemas implica-
dos, e e) o número máximo de fonemas. Son as leis de implicación as que ac-
túan neses grupos: a presencia de certos fonemas nun grupo exclúe a doutros ou
determina a súa posición.
Ocuparémonos , pois, de definí-la sílaba como unidade fónica básica da
lingua e de analiza-la súa estructura.
111
A SÍLABA

Desde un punto de visto fónico, sílaba é cada un dos golpes de voz en que
se articula unha palabra. É unha unidade prosódica que agrupa diferentes fone- 1
mas, o esquema elemental de todo agrupamento de fonemas.
En galego, como na maioría das linguas romances, as sílabas están for- ,
madas por unha ou dúas vocais, soas ou acompañadas por unha ou máis con- 1
soantes ata un máximo de catro.
Na emisión silábica distínguense o núcleo e as ,marxes. O núcleo silábico 1
é o momento esencial da sílaba, e está constituído sempre por unha vocal. As 1
marxes silábicas están constituídos normalmente por consoantes. Tamén hai sí- 1
Jabas nas que non existe marxe silábica, e están constituídas unicamente por un
núcleo. O fonema que forma o núcleo chámase tamén silábico, e vs Jas marxes,
.que poden faltar na composición da sílaba, reciben o nome de fonemas asilábi-
cos.

o lv o m a r t r e n m e u

N /M N M N M M N M M N M

N: Núcleo silábico.
M: Marxe silábica.

A sílaba en galego pode presentar catro combinacións:

-V: Por vocais. Son as sílabas simples: ei-ra, é, a, ou, eu, é-pi-co, ha-
me .. .
--C + V: Consoante máis vocal. Sílaba complexa libre ou aberta: té-pe- 1

do, teu, tra-be, pla-no ...

-V + C: Vocal máis consoante. Sílaba complexa trabada ou pechada:
el, on-te, hor-ta, es-ta, ac-to, ins-ti-tu-to ...
--C + V + C: Consoante máis vocal máis consoante. Sílaba complexa
trabada, composta de núcleo silábico e marxes silábicas: tan, son, cons,
sem-pre, trans-por-tar.

Sílabas libres

A lingua galega caracterízase por un predominio das sílabas libres ou

abertas. En posición inicial de palabra tanto absoluta (a-no) como relativa (!u-
me), así como en posición interior (lu-mi-na-ria) pode aparecer calquera vocal
como núcleo silábico. En posición final absoluta, nas palabras patrimoniais só apa-
recen polo regular -a, -e, -o. As vocais -i e -u poden aparecer en posición final
absoluta só nalgúns casos, especialmente en sílaba tónica (a-quí, a-lí, ti, cu, nu,
cru ... ). As vocais -i e -u poden aparecer tamén en posición final de sílaba como
asilábicas, é dicir, como marxes de ditongo decrecente (nai, fei-xe, ba-teu, ou-
ro ... ). Como núcleo silábico en posición final absoluta, -i e -u átonos aparecen
nun reducido número de palabras: taxi, tribu .. .).
112
 Tódalas consoantes galegas poden aparecer na posición inicial destas sí-
labas libres. En posición inicial absoluta teñen escasísimo uso ñ- é /l-.

Sílabas trabadas
As sílabas trabadas son menos frecuentes cás libres. Nas palabras patri-
moniais só poden aparecer pechando sílabas un número reducido de consoantes
(-l, -n, -r, -s, -z) . Nos cultismos , en cambio , son posibles case tódalas consoan-
tes : ob-xec-to, e-léc-tri-co, ad-mi-tir, ig-no-ran-te, at-mos-fera , a-dop-tar ... (A
pronuncia vulgar, con todo, tende a vocaliza-la consoante que pecha a sílaba:
*perfeuto, *ouxeto, *eléutrico ... Noutros casos , ou non se pronuncia esta con-
soante: *adatar, *ténico ... , ou asimílase á seguinte: *innorante, ou orixina unha
vocal de apoio: *ademitir ... Todos estes fenómenos son considerados vulgaris-
mos) .

Grupos consonánticos.
Os grupos de dúas consoantes, tanto a principio como a final de sílaba,
son relativamente pouco numerosos en galego .
En posición inicial da sílaba só pode aparecer unha líquida(/ ou r) pre-
cedida de p- b- f- t- d- e- e g-
En p~sici'ón 'fin~! d~ sílaba .só aparece -ns (reducido con frecuencia as na
fala nunha pronuncia vulgar: *cas-ti-tu-ción) . Outros grupos, nos que a segunda
consoante é tamén s, só aparecen en cultismos (abs-ti-nen-cia, pers-pec-ti-va).
En posición final absoluta son moi infrecuentes, fóra dos plurais en -ns, propios
do bloque occidental e máis do galego común: avións, anciáns .. .
(Non se deben confundir estes grupos consonánticos dos que estamos a
falar, que forman parte dunha mesma sílaba, cos nexos consonánticos, forma-
dos por consoantes contiguas pero de sílabas diferentes : ob-ser-var, pec-to-
ral ... ) .
' 1

ENCONTROS DE FONEMAS NA CADEA FALADA.

Na fala normal , especialmente en rexistros coloquiais, hai tendencia a

xuntar palabras e a non facer pausas entre elas. Desta forma aparecen na cadea
falada grupos fónicos resultantes dos encontros de palabras , producíndosé eli-
sións e contraccións de vocais . As consoantes tamén poden sufrir alteracións na
súa articulación pola influencia das consoantes coas que están en contacto.
Estes fenómenos de fonética sintáctica son moi notables na nosa lingua,
entre outras razóns polos séculos en que o galego estivo reducido á condición de
lingua exclusivamente oral, non regulada potas leis da escrita, que sempre tende
a marca-las pausas entre as palabras . Unha boa fonética do galego debe respetar
estes fenómenos fonotácticos na pronuncia .
Algunhas contraccións e elisións xa están marcadas na escrita e son siste-
máticas na fa la (ó, ca, no, mo, deste, dalgún ... ). Outros fenómenos de contrac-
ción e elisión dos que irnos falar non se marcan na grafía, debido a que na escrita
sempre se tende a individualiza-las palabras como unidades morfolóxicas.

Encontros de vocais.
Cando unha palabra remata en vocal e a seguinte empeza tamén por vo-
cal poden orixinarse diversos fenómenos fonéticos . Vexámo-las diferentes posi-
bilidades de encontro de vocais e os fenómenos que poden resultar.
113
 a) Cando as dúas vocais son tónicas o normal é que non haxa contracción
nin elisión: aquí, era, está alto, etc .. .
b) Cando as días vocais son átonas:
• Cando se trata da mesma vocal, redúcense a unha sóa: veña acó (/be-
uakó/), estaba alegre (lestabalégre/) , dille que espere (/kespére/) , polo
outono (lpoloutóno/) ...
• Cando as dúas vocais son diferentes poden darse diversos resultados :
-a seguido de e- contrae xeralmente en a, con perda do e: estaba enfa-
dado (lestábanfadado/).
-a seguido de -i ten de a contraer en i: era igual (/eriguál/) .
-a seguido de o- e de u- contrae e resólvese na segunda das vocais ou
ben nun o aberto: leva un can; coma un boí (llebunkán/ ou /leb9nkán/ ,
/komunboi/ ou /kom9nboi/) .
É tan frecuente a asimilació n da preposició n a co indefinido un, un ha qu e algúns
escritores chegaron a utilizar na escrita as formas on, onha (e ás veces pron, pronha)
pa ra representar a un, a unha (e para un, para unha) .

-e soe perderse ó entrar en contacto con vocal inicial: q uere abrir, non
me incomodes, verde oliva, disque usaban fume .. . (/kerabrír/, /minko-
módes/, /berdolíba/, /diskusában/ .. . ) .
-o final seguido de u- resólvese en u (dixo un home, ldisu9óme/. Cando
vai seguido de -a, -e, -i (camiño adiante, amigo enfermo, libro intere-
sante) pode contraer en favor da vocal seguinte ou ben manterse inal-
teradas ámbalas dúas vocais .
e) Cando unha das vocais é tónica e a outra átona poden conservarse ám-
balas dúas vocais ou contraer en favor da tónica . Cando a vocal final dunha pa-
labra e a inicial da seguinte son a mesma , poden reducirse a unha soa vocal; ta-
mén é frecuente que se manteñan as dúas vocais (estaba antes). Nalgunhas áreas
dialectais márcase a fronteira silábica con i epentético antihiático (a-i-auga).
En faJas do galego central o -a final das partículas coma, ca, onda, canda,
deica, p 'ra, a contrae co e- dos pronomes el, ela, esta, esto . .. perdéndose o -a e
abríndose en e aberto o e pechado dos pronomes.
A conxunción e seguida de palabra iniciada por vocal tende a pronunciar-
se como semiconsoante i e a abrí-la vocal seguinte.

~
tt t'oM
l)I•OMOI,MWOI'

A!/ o o $ e hF
l 1 . 1), '

E L 9

- ..1 1 E E E

~- /
~/ 'llll• Q I . M 0 0 0 """ 1o0110. ,.,.
1'

1 /

114
Consoantes finais

As consoantes finais nas que se producen fenóm e nos fonotácticos de

maior importancia son o -s e o -n.
• O-s final pode sonorizar ante consoante sonora (dous dedos, /douzde-
dos/) ou palatalizar ante a africada patatal /e/ (os chourizos, /oscou-
ríQos/) . Outros fenómenos fonéticos que afectan ó -s final e que teñen
distribución dialectal son os que vimos no tema de consonantismo ó fa-
lar das alteracións do-s implosivo: palatalización , aspiración e rotacis-
mo .
• O -n final de palabra en galego articúlase sempre con -n velar (/ .9 /) e
non como alveolar, a pesar de que na escrita se represente como n e
non como nh. O carácter velar do -n resulta ben perceptible con -e pa-
ragóxico (tamenhe, e non *tamene). Por fonética sintáctica tamén se
aprecia o carácter velar do -n final cando a palabra seguinte comenza
por vocal : un oso articúlase como !u9óso/ , e non como */unóso/ , que
sería a pronuncia castelá.
Como excepción á articulación velar do-n final, este é alveolar
en NON , NIN , QUEN , BEN, SEN, TAMÉN , ALGUÉN e NIN-
GUÉN cando van seguidas do pronome persoal átono de terceira per-
soa o? a, os, as. Ex .: non o digo, tamén o teño, ninguén o sabe (/nono-
dí gol, /tamenotéQo/, /ninge9osábe/) .
O -n final do verbo tamén é alveolar cando leva o pronome áto-
no de terceira persoa enclítico (comeron + os; coméronos, /koméro-
nos/) . En boa parte do territorio a articulación alveolar do-n final do
verbo ante pronome -serve para diferenciar este do artigo (coméronos
podres e comeron os podres serían , respectivamente , /koméronos pó-
dres/ e /koméro9os pódres/) . Así e todo , tamén é frecuente nalgunhas
zonas a articulación alveolar do -n final do verbo cando vai seguido de
artigo , de maneira que nesas zonas se pronunciarían do mesmo modo
os dous sintagmas referidos (/koméronos pódres/).
Todo /n/ presenta articulación velar (("9]) cando vai seguido de
consoante velar : ninguén, encaixe, un gorila ...

O ACENTO.

Denomínase acento a maior inierrsidade qul? recae sobre unha das sílabas
da palabra . É un rasgo prosódico que lle aporta maior expresividade acústica ás
sílabas e ó mesmo tempo ten unha función distintiva no sintagma . Mazá e maza,
collera e collerá teñen as mesmas propiedades articulatorias ; diferéncianse pola
colocación do acento : un rasgo suprasegmental que opón estas parellas sen afec-
tar ós fonemas .
O galego acompaña a intensidade sonora cun alongamento da sílaba co-
rrespondente e cun acento melódico ou de entoación , aínda que este último ras-
go non ten unha mesma realización en tódalas zonas de Galicia. Hai lugares nos
que este acento melódico é moi notable : o Morrazo, o Salnés ou o Val Miñor ,
por exemplo, rnentras que noutras áreas os elementos melódicos son pouco per-
ceptibles, destacando máis o alongamento da sílaba tónica.
Polo xeral tódalas palabras levan acento en galego. Así e todo hai pala-
bias átonas, que desde o punto dé vista acentual van subordinadas ás tónicas .
Son átonos os pronomes persoais de· O.D. e 0 .1. non rexidos por preposición
(tyze, te, che, lle, o, etc.), os pronomes relativos (agás cal), algúris adverbios que
funcionan como nexos subordin.a.r¡tes (onde, cand~ ... ), !!S preposicións. e as con-
xuncións .
115
 A unidade acentual do galego é a palabra. Nalgunhas palabras langas po-
demos atopar dous acentos , un principal e outro secundario:
-Aigunhas palabras compostas: escachapedras, fervellasverzas, etc., te-
ñen o acento principal na penúltima sílaba , máis un acento secundario
no primeiro elemento da composición .
-Os adverbios en -mente teñen tamén un acento principal na penúltima
sílaba e un acento secundario na sílaba tónica do adxectivo a partir do
cal se forman : practicamente, tranquilamente ...
-Os diminutivos teñen tamén dobre acento: o principal no sufixo e o se-
cundario , de menor intensidade, na sílaba tónica da palabra primitiva:
rosiña, cadeliña ...
Este acento secundario ten máis relevancia cando as palabras se pronun-
cian nun tono enfático.

COLOCACIÓN DO ACENTO. ACENTO GRÁFICO.

Hai linguas nas que a situación do acento nas palabras é sistemática; no
francés, por exemplo , as palabras son agudas ou oxítonas . O galego ten acento
libre, é dicir, que as palabras poden leva-lo acento na última, na penúltima ou
na antepenúltima sílaba . Segundo a colocación da sílaba tónica , as palabras po-
den ser:
l. Oxítonas ou~ -Cando a sílaba acentuada é a última da palabra: _
mazá, levar, papel, cambio u ...
Levan acento gráfico cando son olisílabas e rematan en vocal ,
en vocal máis fñ) Ñ)) u -ns: tirizó, paspán, ca és, panta óns ...
Non se ~e'ntú an cando son monosílabas nin cando rematan en
ditongo decrecente ou noutra consoante que non sexa -n nin -s: pe, co-
meu, despois, feliz, caracol.
2. Paroxítonas oujgravesJ-Cando a sílaba tónica ocupa o penúltimo lugar
da palabra . Son as máis usuais na lingua galega : rúa, neno, home, tro-
la, pandeiro ...
Levan acento gráfico cando rematan en consoante distinta. de
@>e @) útil, 6scar, López . ..
Contra estas regras , · · u ónicas cando van in me-
d. is d tra vaca átona on on-
@0 sua,
3. Proparoxítonas oulest uxulas]-Cando a sílaba acentuada é a antepe-
núltima da palabra. evan sem pre acento gráfico: tépedo, cóxegas,
píntiga, nádega, cóbaao, cádavo, cágado, péxego, cómaro ...
En galego a sílaba acentuada non pode , polo regular, ir seguida de máis
de dúas sílabas átonas . As únicas excepcións son as producidas polos pronomes
átonos enclíticos: rou-bá-ron-che-no-los, en-tré-ga-se-che ... Na cadea faJada, os
posibles casos de sucesión de tres ou máis sílabas átonas sométense ó ritmo
acentual normal do galego ou altéranse mediante pausas ou contraccións vocá-
licas (sinalefas).

Respecto da acentuación gráfica , cómpre face-las seguintes precisións :

lió
 3. Non se acent~ n graficamente os adyerbjgs eg - m f¡ te .
4.-Non se rnagtén o acento gráficg gg prjme jro término das palabras compostas : Riotorto,
vichelocrego, fer vellasverzas, ..

ACENTO DIACRÍTICO.

Utilízase o acento gráfico con función diacrítica para distinguir dúas pa-
labras que teñen a mesma forma na escrita pero que se diferencian porque a vo-
cal tónica ten diferente timbre e/ou porque unha palabra é tónica e a outra áto-
l na . En moitos casos non é necesario facer diferencias gráficas , porque o signi-
ficado das palabras resulta claro ó apareceren en contextos diferentes : el colle (o
aberto) , colle ti (o pechado) ; el mete (e aberto) , mete ti (e pechado) , etc. Outras
veces pode haber confusións , e por iso cómpre poñerlle acento a unha das dúas
l formas homógrofas ; neste caso pónselle sempre acento gráfico á palabra que ten
vocal aberta e/ou que é tónica :
~
c.)
_J á (a + a artigo) .. .. ....... .... ..... .... .. ...... . a (artigo; prep.)
~ ás (a+ as artigo) .... ...... .. ...... ....... ...... as (artigo)
) C,- cá (ca +a) ... ...... ....... .. ... ... ... ..... ... .. .. ca (conx.) ~~ · ~~
có (ca+ o) ~~.f. .... .... .. ...... ... ... .. ..co (con+ o) prtft.~-c-."'lNN C;o't- ·
l cómpre ("é m.ester") ..... .......... ......... ... . compre ("merque") ~~X Cl.w'fiC"C
) dá (do verbo dar) ..... ..... .. ......... .... ... ... da. (de + cu)
l dó ( " compaixón " ) ~) .. ... .......... .... ... . do (de+ o)
é (verbo ser) ... . ........... ... . ...... ... .... . ...... e (conx.)
fó~~ ( adverbi~) ...... ...... .. ... .. .... ... .. .... ... for~ (plusc. de ser e ir)
mats (adverbiO) o.)o•+ .. ·········•••oo •••••oo •···mats (conx .) c.J.v .
nó (sust.) ~ .. .... ... ............ ... ..... .. .... no (en+ o)
nós (nosoutros; pl. de nó) ... ........... .... .. nos (pron . átono ; en+ os)
ó (a +os) .... ... .. .. ........ .. ..... .. ...... .. .. ... . o (artigo)
ós (a + os) . .... ... ... .... .... ...... .... ... .... ... os (artigo)
póla ("rama" ) .... .... ......... ........ ...... .... .po/a ("galiña"; por + a)
p?r(J'pdoñer ") .·,· .. : .. ·,;)· .. .... .. ... .... .... ...... .po(r (preposición).),
se se e ec1estasttca
.o¡· .
... .. .. ... ............ .. se J?TOn .; conx. U'o..cli1...1l"""'
p 0 ~ ~ JQ
·1•
só (adx . ou adverbio) .. ...... .... ......... ..... so ("debaixode") 1- p·Srt
v~n (pres de vi:) '\~ .p. .t.-. fY!'o.-. Y~RL . AA ..Vl\... .... . ven (pres. de ver.~ mperat . de vir)
ves (pres . de vtr) 'Z...p .\ . e , ü,.c.\ . ..dQ... .\J."D... .
00 00 00ves (pres. de ver) --....... -~5- p· p.
vós ("vosoutros" ) ~ .. -p.. ~'\....o.. ... .. . ..... vos (pron. átono) "L<: p '\'~.

Noutros casos o acento só se utilizará en contextos ambiguos e marcando

sempre ortograficamente a palabra con vocal aberta: (el) tén 1 ten (ti) .

117
A ENTOACIÓN.

Cando se faJa do " acento" dunha determinada lingua ("acento francés" ,

" acento catalán" ... ) podémonos referir a dúas realidades acústicas diferentes:
ben ó conxunto de elementos fónicos (os fonemas e as súas distintas realiza-
cións) ou ben á " música " dos enunciados orais: o ritmo das frases e a entoación.
Para estudia-la entoación debemos coñece-los seguintes conceptos:
-Tonema: É a unidade melódica mínima . Os tonemas poden ser:
-Horizontais: cando manteñen o tono medio ou a tónica da entoación .
-Ascendentes: cando se producen nun tono máis elevado có tono medio .
-Descendentes: cando se producen nun tono máis baixo có tono medio .
-Campo de entoación dunha Iingua determinada é a máxima distancia
entre o tono dos tonemas ascendentes máis altos e o dos descendentes
máis baixos. O campo de entoación do galego é máis amplo có do cas-
telán , de aí esa opinión segundo a cal os galegos " cantan " ó falar.
ENTOACIÓN DA PALABRA.

Na entoación da palabra a sílaba tónica corréspondese cun tono máis ele-

vado cás outras ; a curva tonal ascende ata a sílaba tónica :
ca-ra-vel Ou-ren-se
____,- ~

ENTOACIÓN DA FRASE.

Vemos a continuación algúns modelos melódicos comúns na entoación

galega. Así e todo , cómpre ter en canta que son posibles en cada caso outras en-
toacións, especialmente nalgúns falares dialectais.

Frase enunciativa:

l.-Nas frases dun só grupo melódico , o tonema soe ser descendente :

Naceu en Mondoñedo
2.-Nas frases con dous ou máis grupos melódicos, os tonemas soen ser
horizontais , agás o do último grupo melódico , que é descendente .
Pode ser ascendente o tonema do penúltimo grupo melódico:
Recolleron tódalas cousas que deixaran e marcharon.
~
3.-Nas enumeracións os tonemas son horizontais , agás o penúltimo , que
é ascendente , e o último, que é descendente :
O bastón , as moedas, o chaveiro, a pechadura e os papeliiios.

4.-As enunciacións que quedan sen rematar teñen horizontal

1
o"último
"

tonema:
Había xente de Ferro/, da Coruña, de Betanzos, de Carballo ...
5.-0 grupo melódico entre parénteses , guións ou comas,.presenp n
tono máis baixo có do resto da frase: .~-~ •.,;:¡¡;¡
Os amigos, que aínda non o viran, pensa'f n q~~ct1ftz~-. ·f
~ ·~·?' ~

IIX
Frase interrogativa:
-A interrogación presenta un tono máis elevado cás frases enunciativas ,
e o seu tonema final é descendente:
¿Non víche-lo partido do Celta?
-A entoacíón interrogativa característica das Rías Baixas parte tamén
dun tono máis elevado có tono medio , pero o tonema final é ascenden-
te:
¿Non víche-lo partido do Celta?
------------~~
Frase volitiva.

-Os mandatos e as prohibicións emítense nun tono máis elevado có me-

dio , que baixa lixeiramente e remata nun tonema final descendente :
¡Dáme os cartas!
-Nas ~ma é semellante, pero o tono inicial non é tan alto
e o descenso é máis gradual :
¡Paga o favor de mo emprestar!

119
 -ee-
IWJ TEXTO

LOUREDO DE HOSTES

A Louredo coñecino, como a tanta outra xente, na barbería

do meu amigo Pallarego . Podía eu contar moitas cousas de Loure-
do, pero o que me interesa agora é o caso dos seus anteollos, mer-
cados en Valencia, na praza ou na rúa de Jaime l. Pasaba que Lou-
redo non soñaba. Facía o servicio militar no rexemento de cabalería
da Raíña Victoria Eugenia , e tiña un sarxento que tódalas mañás
formaba o escadrón e contáballes ós soldados o que soñara aquela
noite . ¡Qué tío soñando! As máis das veces soñaba unha viaxe ás Fi-
lipinas , ou que lle tocaba a lotería e deixaba o exército e ía a Ma-
' drid , e estaba sentado nun teatro. E contaba o asunto da peza que
representaban , con moita moza guapa , e antes de que caese o pano ,
chamábano para que subise ó escenario , e subía de unjform e de
gala, con morrión , e levábase á primeira actriz ós baños de Arche-
na, de onde era natural. Louredo doíase de non soñar. N in coa súa
aldea , nin coa romaría da Santa Mariña. Como era mediano de es-
tatura e pernas tortas e un olio manchado, o que lle gustaría so ñar
é que era alto, e que se chiflaba por el unha valenciana, alta, bran-
éa, os ollos mouros , que se deixaba quedar coma as galiñas, e Lou-
redo aloumiñaría nela moi afinado. Louredo , respetuoso , foise
onda o sarxento Granero.
-Con permiso, mi sargento, ¿Qué hay que hacer para soñar?
-¡Cómprate unos anteojos, gallego!, respondeulle , burlón.
Louredo tomou a resposta moi a serio, e non parou deica
atopar en Valencia quen lle vendese uns anteollos para soñar, uns
anteollos que Louredo dicía que eran nublados , cunha armazón de
prata . A primeira noite que durmiu con eles postos , soñou unha pe-
lícula enteira, pero tan rápido todo , que non entendeu o asunto. A
única cousa que lle quedou gravada foi que el saía de cabo, e que
unha señora gorda lle daba un caramelo Cle café con leite.
-¿Guapa ou fea?, preguntáballe eu.
-Home ,. para se-la primeira vez que soñei un ha muller , aín-
da saía ben decente , cunha brusa colorada . ,
Dende aquela , con tal de durmir cos anteollos postos , Lou-
redo soñaba tódolos días , e grandes triunfos , cunha peq uena que
bailaba, e cunha negra que tiña un canario nunha gaiola , e regalá-
banlle o cabalo mellor do rexemento. Todo ía ben, menos cando
xantaba sandía, que entón soñaba que subía a 1,1 0 tellado~ e arrem-
puxábano e caía á rúa .. . Morreu solteiro e deixoulle os anteollos ós
sobriños , para que soñasen por turno . Os sobriños ríanse do tío, e
1111
deixáronlle ó señor cura de Baroncelle que levase para a reitoral os
anteo llos. ¡ Sabe D eus o que soñaría o reverendo don D anie l Pernas
Nieto coa axuda deles , qué va lencianas brancas , qué viños tin tos ,
qué troitadas, qué festas , na quelas longas e frías noi tes de inverno,
cando acinzan coa xeada as pólas núas das bidueiras!

(Álva ro CUNQUEIR O, Xen.te de aquí e de acolá.)

ETIENNE
DELESSERT
[SVAJCIARSKO]

....•••
<®

Kes ·~
·~
>
; ..,.,

12 1
 '1
~
-cVt:r

lWJ EXERCICIOS____,
l. Comenta os posibles fenómenos de fonética sintáctica que poden aparecer na
lectura do texto.

2. Transcribe fono loxicamente un fragmento do texto comentando os posibles fe-

nómenos vocálicos e consonánticos que poida n aparece r na fala .

3. An aliza a e ntoación dos textos di alectais que figuran no tem a das variedades
xeográficas do galego.

4. Comenta os posibl es fenóm enos fonotácticos que poden a parece r nos textos
dos tem as do voca lismo e do consonant ismo .

~ Pon os acentos gráficos que falta n no seguinte texto :

Era un home que riña /res ftllos, un seu e dous que a mu.l/er /le rrouxera do monte. O pai mi-
raba mais polo del que polos ourros; a nai miraba mais polos de/a. E el dicialle o seu filio que
o habia de deixar de herdeiro de rodo/os seus bens; e ela dicialle- lo mesmo os dous de/a. De
ranro prometeren, a fin, quedoulle-lo resram enro por fa cer. E para amañar da m ellor maneira,
sen que ningun deles quedase prexudicado, decidiron ir consulrar un avogado de sona.
Cando ian polo camiño, viron vir cara a eles un home moi apurado, como buscando un
rasrro .
- Ai, mozos, ¿non visres pasar por aquí a miña burra?

6 . Analiza a e ntoación do texto precedente .

-i\'1 \b.S
(
(}. ~ ~ ~~
¡
{\f(í'\.
1'
)..).r-f<MS rztp,--M ~ tu1s ~
@'. IJ:¡,( - !)l~CN{Tl~ t 1-p -S · v1·r) © ~
r
', ~- t>. UW\ e\'fjl · ~ T ~- d .

(j) S:·. $.1)\~W @S:ó

122
 amañccc r , amence r , mcncc r
a mañccer, (a) mencc r tardiña
luzada. Jucei ro,
ab re n te ,
alborada
lu mb riga da MAÑA ata rdece r

1
~'
1 r
1
1
1
MADR UGADA a lba Trcccr·
1
1
' 1 1 -, 1 1 1 1 1
/ 1 1
~ttC-z.)
~1111~1

~ a ñ a n ci ñ a SERÁN

mediod ía
;.moilccc r

1
<tbri . rompe-lo d ía 1
ra ia r. nace r
,,...... apu nta r . saí- lo día
np itifia
-zo"''
o ""
e><
~~
(lh

m...,
}-[]
~o
c:no
:;¡:)
_~ m
~ -V>
Vl
;) pos ta
~ alborcxa r do entre
cla rear sol lusco e
o lum briga r fusco
o so lpo r
N ídl ' • •
'..-> 3
.....................................................................................................................
.............................................................................................•.......................
••••••••••••••••.••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••:::::::::::::::::::::::::::::::::.:::::::::::1
......................................................................................................................
...................................................................................................::::::::::::::::::::
.....................................................................................................................
.
t.

ONOME

lO
SUSTANTIVOS E ADXECTIVOS

-Susta ntivos e adxectivos.

- 0 xé ne ro .
- 0 núme ro .
-Aume ntati vos e di sminutivos.
- 0 adxecti vo .
-Grao do adxecti vo.
-A comparació n.
 . .•

1011 TEMA . ..

SUSTANTIVOS E ADXECTIVOS.

A definición tradicional , baseada en crirerios semánticos·, di que son sus-

tantivos as palabras que serven para nome ar ou designar seres o u· ideas . Desde
un punto de vista funcional, o sustantivo ~caracterízase por desempeña-la fun-
ción de núcleo duo sintagma nominal. '
Os adxectivos son palabras que expresan cualidades atribuídas a un sus-
tantivo . Na oración desepeñan unha función secundaria , dependendo duo sus-
tantivo ben como adxacentes- nun sintagma- nominal , ben como atri !Juto, ben en
oposición .
Morfolox:icamente a estructura. de adxeetivos e sustantivos ·é a mesma.
Están constituídos por un lexema , que é o elemento que porta o contido léxido
da palabra , e uns morfemas , dos cales uns son constitutivos (de xénero e núme-
ro) e outros facultativo s (sufixos e morfemas derivativos).

O XÉNERO.

o xénero é un morfema constitutivo dos sustantivos e os adxectivos. o

gale oo 1stm ue dous xé neros: masculino e feminino. A flexión de xé nero d s
a xectJvos esta con ICIOna a o o sustantivo co que concor an.
n a e o no t n utros. s an IV eutros latinos
que se conservan en · galego teñen xénero masculino ou femin jno Polo r-egülar.
pasa ron a masculinos os que orixinaron formas en -o (así aurum > ouro, stu-
dium > estudio, que eran neutros en latín) . Outros neutros latinos usados frecuen-
te mente en plural deron orixe en galego a un singular feminino en -a (por exem-
plo , os femininos folla e obra proceden de folia e opera, plurais dos neutros fo-
lium e opus, respectivamente) .
Cando un adxectivo concorda cun pronome neutro ou invariable , presen-
ta o mesmo morfema do masculino .
Algúns sustantivos , especialmente os que designan ou nomean seres se-
> xuados, admiten os dous xéneros. Outros sustantivos prese ntan invariablemente
un só xénero .
Sustantivos que admiten os dous xéne'ros.

l. Entre os sustantivos que admiten os dous xéneros , son frecuent es os

que p resentan -ol-r¡ {para o masculino e o feminino respectivamente)
como morfemas de xénero:
fjll-olfill-a; gat-o/gat-a; nen-o/nen-a _,
125
)

J
 (J) Meno~ ~u me rosos son os que presentan"'@ para o_pasculiu o e@ para
o femmmp:

xef-e/xef-a; elefant-e/elefant-a
Os '!.dxectivQ.S ert:9 soen ser i!JvariaQJ,s: suave, posible, leve, lene ...

(]) Os sustantivos ,¡,¡.ijWII....,".~4~~~~....;::.~~

di~t j gtij de -a tprman o fem1
/
/

¡¡válavo-a¡ c{eus/deus-a; rapaz/raoaz-a• señor/señor-{l

Algúns sustantivos masculinos en -or fan o feminino en -triz: imperador/impe-

ratriz, actor/actriz ... É característica da lingua medieval a invariababilidade en canto 6
xénero des te tipo de sustantivos: un señor/unha señor, un pastor/unha pastor ...

~ Os masculinos rematados en~ó,que admiten feminino fórmano en

-oa ou -ona indistintamente se en ten máis uso a segunda forma):
-== -=
león/ leoa o u leona
l!!!:!!2.....n l ~atroa o u Ttatrona
fadrón / ádroa ou ádrona (o u ladra)
1

@ Os masculinos rematados en'[3 poden responder a dous tipos:

.. a) l-án/-á l
irmán/irmá aldeán/ alde á
anczfm 'TlíñCí?l ~n!curmá
;¡;:¡e;an/ artesá vifánl vilz¡--
cidadán!Cúúülá
-
ermitánl ermitá

b) \ ~án/-ana 1
loubán/ loubana
sultán sultana
barallán/ barallana
catalán/ catalana
ruf zánl ruf iana

-Debe evitarse a confusión de adxectivos e sustantivos que presentan

as terminacións -án/-á e -án/-ana cos que presentan a terminación
culta -ano/ana. Estes últimos soen ser adxectivos; raramente sus-
tantivos :
humano/humana urbano/ urbana
americano 1americana italiáno /italiana
cubano/cubana rosaliano 1rosaliana

Algúns sustantivos que rematan e ~fan o feminino en (-esa ou -isa .l

Tamén poden face-to feminino en ~ algúns sustantivos masculinos
rematados en (J;>
duq ue/duque sa; conde/cond~ •
pmfeta/p r~~t~; (il)ade/aba~
sacerdote/sacerdotisa; poeta/ poetisa

12ó
 (j) Outros sustantivos fan o femin ino dunha form d irregular~
galo 1galiña barón/ baronesa
can! cadela príncipe/ pnncesa
rei/raíña xudeulxudía -

@ Algúns sustantivos que designan ou nomean seres sexuados presentan

@ xemas djferente3 para o masculino e o feminino :
fw melmulf.er carreiro/ovel(fl macho/(emia
cJlbaloleg"a boí/vaca e adriño/madriña
p ai/ nai xenro/ nora

(]) ~ai sustantivos que teñen a mesma forma para o masculino e o f~mi­
.,p.lllQ :
OJ Úanistal a piani~ta o novelista/a novelista
o doente/a doente o mártir/a mártir
o artista/a arttsta o 0 témrete/a intlrprete
Esta invariabilidade de forma respecto do xénero é moito máis fre-
cuente entre os adxectivos .
10. Algúns sustantivos aplicables a seres sexuados non presentan flex jQn
de xénero: a víctima; o personaxr; a criatura ... -o mesmo sucede con
numerosos nomes de ammais: a aguia, g_fy.r.án, o paspall~, ~•
..{L.[¡:/Jre, .E...E212Ia, a formigr; ... Cando é preciso indica-lo sexo ó que
pertence o individuo dise t a agUI~ m ~ ou "a aguia femia", "o
paspallás macho" ou "o paspallás em1a" ... etc.

1 Sustantivos que só admiten un xénero

) Nos seres sexuados, o xénero dos sustantivos que os designan está en fun-
J ción do sexo. Nos seres non sexuados , o xénero que presentan obedece a razóns
J culturais de diversa orixe . No galego, o mesmo que no resto das linguas romá-
J nicas , o xénero dos sustantivos deriva , na maior parte dos casos , do xénero que
tiñan en latín (tendo en conta que en latín había sustantivos neutros e que en ga-
) lego non existe o xénero neutro nos sustantivos) .
l Vemos a continuación algunhas particularidades do xénero dos sustanti-
J vos en galego .

l . Son JP.fsculinos { o galego os gomes da letras: o a, o be, o efe, o gue,

o em • o uve ...
2. SOJCUemmmg# polo xeral os sustantivos que designan árhores froitei-
~ : a pereira, a maceira, a nogueira, a cerdeira, a nespereira, a oltilei-
ra, a pavieira, a figueira , a ameixeira ... Pero son masculinos o castiñei-
ro, o limoeiro . ..
3 . Os sustantivos procedentes de sustantivos laf jpgs rematados en
-~~ -qnem o u .¡¡¡¡¡¡¡¡¡¡ presentan a tenninació~ son masculmos
[~ son f.emininos: a.mañá 1 o ver1Q, ~ a L~ .. etc. (peró
aman) .
4. En galego teñen xénero<l§rn!!llii! ijas palabras rematadas en -a~ a
friaxe, a follaxe, a Linguaxe, a paisaxe, a tonelaxe, a vtaxe, a ca? e,
a aldraxe, a porcentaxe ... Constitúen unha excepción o paxe 1 o traxels;

r[
o garaxe e o personaxe.
- - -
127

1~
 5. A)gúns sustantivos son empregados ás veces incorrectamente, atri-
buíndolles un xénero distinto do que lles corresponde, debido á in-
fluencia do castelán . Cómpre evita-lo castelanismo e usalos con pro-
piedade: o Leite, o sal, o me!, o fe!, o costume,- o sangue, o cume, o
lume, o nariz, o ·cal, o labor, o dote, o ubre, o couce, o sinal, a dolor 1
(ou a dor), a color (ou a cor) , a calor, a suor, a orixe, a pantasma, a
ponte, a análise, a cante ... etc.
Valor semántico do ~éner9.

· Nos sustantivos que designan seres sexuados o"' xénero fai referencia ó
sexo. Algúns sustantivos que designan seres asexuados poden admiti-los dous 1
xéneros, e a súa flexión conleva un ha alteración do significado. Esta alteración
pode consistir en:
l. O xénero fai referencia á forma ou ó tamaño dos obxectos que designa
o sustantivo. O máis frecuente é que o feminino designe obxectos máis
grandes . Un carballo/unha carballa, o agro/a agra ...
2. O masculino e o femiflino designan obxectos distintos: un zapato/unha
zapata.
3. O feminino designa colectivos (neste caso o feminino procede dun
neutro plural latino) . O froito/a froita, leño/Leña . · '
4. En nomes xeográficos , ás veces aplícase a forma masculina para deno-
minar un río e~ feminina para a comau:a regad~ po: ese río: O U/la/
~ U/la, O. Lin;úa/A Liqúa, O Arnoia/A Arnoia .. .

ONÚMERO
O número é o segundo morfema constitutivo do sustantivo . Vai despois
do. morfema de xéner9, e informa da oposici_<?n singular/plural, que son os dous f
xéneros que existen en galego, o mesmo que no resto das linguas románicas.
1
Sing. FILLO: Lexema FILL- ; morf. de xén. -0-; morf. de núm . 0
Plural FILLOS: LeX:ema FILL- ; morf. de xén -0-; morf. de núm . -S.
1 •
12X
 Formación do plural.
t\1) -~s sustantivos rs,matados., enl;'oc~l ou -N } orman o plural engadindo
..;;:-..;--- . .
astronauta 1 astronautas
rei 1 reís
israelí 1 israelís
camión 1 camión~
man 1 mans
.atún 1 atúns

o plurá l dos nomes rematados en -n presenta no galego faJ ado, como

vimos no tema de dialectoloxía, diferentes formas: pantalóns, panta-
lós, pantaloes, pantalois. A primeira, característica do bloque occiden-
tal e avalada pola tradición literaria, é a·que se considera propia doga-
lego común ou ~stándar.

Ú) Os susta~ti;os rematados e.n -L {orman o plural conforme ás seguintes

regras:
a) Os terminados er@ fan o plural sustituíndo ~por un -S se son
palabras ~s: · •

ca ri ca rís
E engaden[ -ES] cando non ¡¡gn agudas:
dátil 1 dátiles -
fósil/ fó stles
inútil 1 inútiles

b) Os monosílabos rematados en'ffi fan o plural engadindo~

..12el 1 p ele'>
mel 1 meles
sol/ sole.s.
e) C?s demais sustantivos acabados en -L®b§:n o Qe engadeñ\ -1~
o formaren o plural :

animal 1 animais
catedral/ catedrai,s
cartel 1 carteis
español 1 españois

No galego falado, ademais das formas normativas catedrais, ani-

mais . . . , que son características do galego oriental, existen as formas
animales, catedrales e animás, catedrás (as primeras moi difundidas
como consecuencia da presión do castelán) .

Q Os sustantivos rematados en consoante distinta de -L ou -S fan o plu-

ral engadindo\ -E S: ]
- calor 1 calores
w az 1 rap aces
álbum 1 álbumes

)
 @ ÜS J].Qmes comp"'sta s poden forma-los plural de dúas maneiras. Cando 1
a composición é ((Vidente, levqn o. morfema de p lural os dous elemen-
!Qf; ast , orco-bravo (xabarín), porco-teixo (teixugo) e sapo-concho
(tartaruga teñen os plurais parcos-bravos, porcos-teixos e sapos-con-
chos. Cando se perdeu a consciencia da composición e cando as pala- 1
bras funcionan como se fosen stmples, o morfema de número aplícase
só o segundo elemento: vacaloura/vacalouras, paporrubio/paporrn- 1
bi as ... etc .
~ Algúns sustantivos rematados en - non varían a súa forma ó form.a-
ren o plural : o paspa as os paspallás; o oasis/os oasis; o luns/os luns; ,
o martes/os martes ...
<§) Hai sustantivos que~ se empregan etJsmgular lnorte, sur. /este oeste. :
1

etc .. . ) o u en tíili!tiiD (folgos, cóxegas nu,pcias erequia x cartas_ .. .) . .

Noutros casos hai diferencia de significadn conforme usémo-la for- .
ma do singular ou a do plural (a terra/as terras; a existencia/as exis- t
t~; o miolo/os mio/os .. ,)
G) Algúns sustantivos poden empregarse indistintamente en singular ou r
en plural para referírmonos ó mes¡no obxecto: a tiseira/as tiseiras; o
• pantalón/os oantalón-4, o calzón-os calzóns ...

AUMENTATIVOS E DIMINUTIVOS
Son morfemas facultativos· que engaden ó sustantivo unha información 1

semántica de carácter afectivo, ápreciativo ou depr~ciativo , que tamén pode fa-

cer referencia ó tamaño do designado (cando só se quere expresar un ha noción
de tamaño , o normal é que se ·~mpreguen os adxectivos grande/pequeno).

Diminutivos
· O sufixo diminutivo máis corhún no galego é -INO/IÑA. É o que ten máis \
rendemento na lingua actual , poi~ pode empregarse practicamente con tódolos 1
sustantivos , conforme ás seguintes regras: 1

-Nos sustantivos rematad_o s enj vocal atona1 pérdese ésta ó engadi-lo su-
1
fixo diminutivo : homiño, mociña, nava/liña.. .
-Nos r-~matados el)( vocal tomcáJ ésta consérva~e : peíño, Xoseíño, pa-
paíño :~ . · ]
-Se o sustantivo remata en}ditongo crecente -io: -ia, o -i- do ditongo asi-
mílase co do sufixo: croio, saw, raio, raia, xoia 1 croíño, saíña, raíño,
raÍiia, xoíña. .. -:;·-~--~--~--~-~----------.-...,
-Nos rematados enJjitongo decrecente ou vocal seguida de
-n ,lengádese 1
un -e-: pauciño, n7ilcuía, reidño, canciño ...
Os susTantivos e adxectivos que presentan a terminación ,-án/-á, fan o di- '
minutivo do feminino a partir do masculino : irmanciño/irmanciña.
-Os rematados en consoante distinta de -n consérvana ó engadiren o su- 1
fixo: mulle riña, rapaciño, luciña ...
(X unto con diminutivo -INO existe a variante dialectal -IN, caracterfstica do galego orien- <
tal) .
O resto dos sufixos diminutivos teñen menor rendemento, e emprégan-
~e cun número limitado de sustantivos:.-acho/-:,acha : riacho, fiacho , coi-
racho (de río, fío , coiro); -echo/-echa:_cornecho, fendecha (de conio, ,
fenda); -elo/-ela: soutelo, fontela (de souto, fonte) ; -ete/-eta: mocete, \
rapaceta (de mozo; rapuza); -exo/-exa: lugarexo; -ico/-ica: fachico (de
facha); -olo/ola: rdpazolo, perno/as; -uco/uca: fachuco, mulleruca... 1
etc.
P30

..
'' ..; .'
 Aumentativos e despectivos
Os sufixos aumentativos máis empregados son -ón/ona (e -oa) e -azo/
-aza: cabalón, rrJ.ullerona ou mulleroa, festaza ... etc. Tamén se empregan con va-
lor aumentativo -otel-ota e -etónl-etona.
Moitos sufixos aumentativos , e tamén algúns diminutivos , teñen un valor
despectivo. Os 1111atices da noción despectiva veñen dados polo contexto ou se-
gundo o sustant ivo ó que se apliquen os sufixos . Teñen valor despectivo -acho,
-ancho, -astro, -echo, -ex o, -icho, -oupo, -uxo, -uzo ... etc. (riacho, ferrancho,
polastra, cornerho, lugarexo, casoupa, cabuxa, xentuza ... ).
O ADXECTIVD
Os adxectivos son palabras que expresan cualidades atribuídas a un sus-
l tantivo. A flexión de xénero e número do adxectivo, formalmente moi similar á
dos sustantivos, está condicionada pola do sustantivo co que o adxectivo concor-
da, ben como adxacente nun sintagma nominal , ben como atributo, ben en apo-
sición. Polo tan'-to, a función do adxectivo dentro da oración é secundaria. Igual
có sustantivo, o adxectivo está constituído formalmente polo lexema e o(s) mor-
fema(s); estes ~!timos poden ser constitutivos (de xénero e número) , ou facul-
tativos (sufixos derivativos e alterativos).
Segundo o significado , os adxectivos poden ser explicativos (cando salien-
tan unha cualid_ade implícita no sustantivo: agre limón, doce me/, leite branco)
ou especificative~s (cando expresan unha cualidade particular do sustantivo non
implícita nel: lt<¡uido elemento, maravillosa viaxe, calor abafante, árbores fron-
dosas ... ).
Desde o punto de vista da forma e da flexión de xénero e número, pode
haber varios ~ipos de a~xectivos : ,,if-"\J . . AW
-Algun~ adxectlvos presentan f~mas d1ferentes para o masculino e o fe;_. ~"
minino , singular e plural: loiró(s), -a(s); bo(s); boa(s); cru(s), crúa(s)~.
-Moito::::s adxectivos son invariables respecto ó xénero, e presentan uni-
camer.te flexión de número : agre(s), doce(s), útil(es), especial-espe-
ciais, c:ivil-civís .. .
-Un te-=-ceiro grupo de adxectivos non admiten flexión. Son moi escasos:
choro~icas, medicas, medrancas, furafollas ... Normalmente funcionan
como sustantivos. ~ le. ¡,.- ¡,(¡ t.,_ \/1-J..v.
. '
['>~~ ~-~ ~ . 1~1
GRAO DO ADXECTIVO.
Os adxectivos, ademais do grao positivo, posúen un grao comparativo, r
que serve para compara-la cualidade atribuída a un sustantivo en relación con
outros ós que tamén se atribúe a me~a cualidade, e un grao superlativo, que in- '
tensifica a cualidade atribuída. ~ .. .. l
A cualidade atribuída por u¡fadxectivo a un \ ustantivo pode ser intensi- r
ficada p.or medio du + dverbio, coÍocado antes do adxectivo;e- como moi, ben 1
ba~tante, case (moi x~neroso, ben grande, bastante triste, case xigante .. .¡ :ou ~
Q_OIS del; como al?orido ou de abando (grande abando).
-· A mesma mtens1bcación expresada polos adv~rbios moi e ben tamén se
pode expresar por medio d~ sufixo superlativo -ísimo: boísimo, tolísimo ...
Nalgúns _casos o sufixo -ísimo engádese á raíz ~u Ita da palabra , e non á 1
patrimonial: ':estable/estabilísimo, nobrelnabilísimo f ii>llfidelísimo. Sobre a raíz (
latina tamén se fo~man superlativos en -!,,n:i"!o: P_Obre/paupérrirno, libre/libérri- -1
_mo... -
Cando se quere atribuír unha cualidade no máis alto grao a un sustantivo, '
utilízase a construcción o máis + adxectivo ( + de 1 entre): O Xoán é o máis es- 1
pilido dos teus irmáns. O contrario exprésase con o menos + adxectivo.
Os adxectivos grande, pequeno, bo, malo, alto e baixo teñen formas com-
parativas e superlativas sintéticas:
grande (gran), maior-meirande~ máximo; pequeno, menor, mínimo; bo, 1
mellar, óptimo; malo, peor, pésimo; alto, superior, supremo; baixo, inferior, ín-
fimo.

A COMPARACIÓN.
A comparación relativa pode ser de igualdade, de superioridade e de inferio- t
ridade. Algúns adxectivos presentan unha forma sintética para o comparativo de (
superioridade, como acabamos de ver. No resto dos casos , a comparaciónrealíza- (
se de forma analítica, é dicir, por medio de construccións complexas: as frases
comparativas.
A comparación de igualdade constrúese coa partícula TAN prece- t
dendo ó adxectivo e COMO ou COMA introducindo o segundo elemen- ,
toda comparación: ~k O 4,_ frt'v1 J.{rv..v U ~~.0 ·

TAN + adxectivo + COMO/COMA + segundo elemento.

p.r.
f'Y.JCt~ :>. ~~~ 1
En moitos casos poden empregarse indistintamente COMO ou
COMA para introduci-lo segundo elemento da comparación . Noutros ca-
sos debe usarse obrigatoriamente unha das dúas formas. Emprégase
1
COMA diante de calquera elemento que non sexa un verbo; o seu uso é
obrigatorio diante dos pronommes persoais. COMO é de uso obrigatorio l
ante verbo:

Aquel home é tan simpático coma ti

Deixouno tan ordenado como puido
---}> Fíxoo tan grande como llo pediron
Estaban tan cansas coma nós
la tan rápido coma un tren

l. As formas maior e meirande non significan exactamente o mesmo: meirande que re dicir basica-
mente "máis grande en tamaño "; maior ten un sentido máis xeral.

132
 .!1/
)iJ...

~
~

Pf
¡ttj
(j
~
WJ
~
A comparación de superioridade constrúese do seguinte xeito :

MÁIS
~a.Afr€"
+ adxectivo + CA/ ~/ DO QUE + segundo elemento . ,
-~ ~c.W- -G\.u '(V. Ye,.tJ M:l \ t.\ \-1,--v-
\.¡ ( lJ .

Pode empregarse CA diante de calquera elemento que non sex~

1
un verbo. O seu uso é obrigatorio cando o segundo elemento é un pro-
) nome persoal. Cando o segundo elemento é un verbo emprégase DO
> QUE:
J Corría máis rápido ca eles
V\ Atopeino máis alegre do que esperaba
1 ('l Ouveaba máis forte ca un lobo .
A comparación de inferioridade constrúese do )11esmo xeito cá de
superioridade, empregando MENOS no canto de MAIS .
A comparación construída coas formas sintéticas dos adxectivos
emprega as mesmas partículas comparativas para introduci-los segundos
elementos da comparación:
)
A súa casa era menor cá nosa.
1 \

~···
Em
8ratisl8ve
KBtWlet
u!it.éno
~.

~~
) . marec-
júll980

' '¡
1~)
.~")
r J
~
)

.>
) detlgn
-
)
okolo
)
)
nát
~
)
\

~)
1
)

'l<? (;-'3.._¿
r- ) s
 -ee-
IWJ TEXTOS ·
TEXTO l .

A MORTE DA ÁRBORE

Disto hai xa algúns anos . E ben puidera acontecer que deixe

fóra algunha miudeza ou engada outras sen vir a xeito . Foi nunha
tempada de moito soñar. Cada noite , nin ben pechaba os ollas, vía
aqueJa parede ate igada de buratiños verdes rebulindo diante de
min . Tiña que enfiar por un deles , e facíao engruñando os ombreiros
a máis non dar. Na outra banda agardábame decote algo novo. Al-
gún destino que me ía apreixando .
Esa vez soñei que era unha árbore . Estaba nunha cámposa
grande, preto da aldea. Tiña trato co sol e coa choiva . Non me quei-
xaba. A primavera cubríame de flores; despois viña a froita . Todo
se me ía dand.o case sen decatarme. Lago , friaxe, días curtos, pólas C.
sen folla . Solit>en axiña que o ano de todo trae . Agramar no maio
e aterecer polo nadal' son causas que se gozan ou aturan como ve-
ñen . O lerio era "seguir esterricándose para acadar algún día o ceo
desde a camposa. -.
Nos primeirós tempos roldaba por alí un rapaciño. Facía
asubiotes. Acariñábª me coas súas mans pequechas. Sorría chiscán-
dolle o olio ó sol po r .entte os meus follatos . E cando se me inzaba
o curuto de paxaros·;··ü rá:paz xemía k'do agatuñando para coller ni-
ños e .armar laz~da¡; F;~mos medrando os dous ó son 9o tempo.
Axiña o vin mozd :-E n amor-ado:Falaba comigo . Rodeábame , como
se eu fose a súa amada . Esnicando cunha navalla deixoume na tona
un nome de muller. Daqu ~ la .s oñaba a reo . Sentíase con azos para
bebe--lo mundo nunha asentad1i.
O tempo non se detiña. O seu alancar viámolo en nós. Eu
medrei ;;tbondo, anque sen chegar ó ceo como tencionara . E o mozo
fíxose home enteiro. Xa non se adicaba a soñar. Volveuse receoso .
Turraba para si. Só procuraba a súa conveniencia. Quedaba lonxe
o tempo dos niños e do parrafeo namorado. Agora quería froita. E
sombra. E leña para o lume ... Nada lle neguei . Vin cómo se foi tro-
cando noutro . Ben quixera faJar con el, aconsellalo. Pero as árbo-
res , xa se sabe, nada diso podemos facer.
Un día veuse a min cunha macheta e deixoume sen pólas, es-
pido . Noutra ocasión púxose a esfolarme, para facer non sei qué coa
miña casca . De xeito semellante trataba ós veciños. Pero inda ía máis
lonxe . Unha noite pelexou na camposa cun forasteiro e tentou afor-
calo valéndose de min . Non saíu coa súa . Na aldea nada se soubo .
Tampouco lle souberon outras falcatrúas porque tiña astucia para
amosegalas calando. As máis deJas aconteceron na camposa , de
noite . Eu ben coñecía ... Pero unha árbore está forzada a calar.
134
 Diante do home , cada día máis asañoso, non podía xa lem-
bra-lo rapaz que el mesmo fora . Cavilei que tal vez a súa conducta
chegaría a mellorar. Ten que ser así. Estou certo, apesar do que na
derradeira fixo comigo . Caladiño ,- púxolle turne á camposa. A lapa
chegoume ó curuto. Quedei chamuscado. Semellaba unha pantas-
ma ; un tizón posto de pe . Logo veu a caída . A pancada final. Re-
mangou un machado e , mentres xemía e cuspiñaba as mans, foime
derrubando . Estivo a pique de aturuxar cando me viu guindado
para sempre ó tongo do chan. O que máis sentín foi non entender
aquilo ...
Cando espertei xa entraba o sol polo taboleiro . Erguinme.
Collín o machado e botei a andar. Precisaba leña . Quería chegar
cedo á camposa.

De A muller de ferro , Xosé Neira Vilas.

TEXTO 2

A santa compaña.

Segue afincada a idea da procesión nocturna das almas en

pena -as da Noite,, en terras límicas-.que andan por carreiros e co-
rredoiras aldeás . E a Santa Compaña, macabro desfile , precedido
de aquel camiñante que ten a desgracia de atopala no seu noitébre-
go outear. O que vai diante é o portador da cruz (dous paus e un
pano negro) e dun óso relucen te ou facha; á beira leva un can preso
con chocallo anunciando o fúnebre cortexo. Emporiso , pode preca-
verse o camiñante do triste mester: se sae do vieiro , pois as ánimas
andan por rodeira de carro, de cruceiro a cruceiro; se se abraza a un
cruceiro, xa que ninguén pode ter dúas cruc;es a un lempo; ou se se
agarima nun circo que debuxe na terra. E o círculo máxico que
constitúe espacio sagro, con tanto emprego en rituais máxico-reli-
xiosos . No poema A Pantasma, de Añón , cando xorde un defunto,
refírese ó mesmo:
« Fixen
un circo co meu pau de oliva
que xa bendito por siascaso iba.»
A Santa Compaña parte do adro parroquial ás doce en punto
da noite, e anuncia , como se dixo , a morte dun veciño. Quen non
consegue traspasa-la cruz esmorece , desmedra , fica esmirriado e
acaba morrendo.
Cómpre lembrar que a procesión das ánimas aparece xa nun-
ha canción céltica do séc. VIII que transcribe Pokorny (Cancioneiro
da poesía céltica).
Risco (Etnografía) asigna á Santa Compaña diferentes no-
mes , segundo os lugares , basado , posiblemente, no capítulo que á
Huestia adica Cabal (Los dioses de la muerte). Mais don Eladio Ro-
135
 dríguez no Diccionario considera, e é certo , polo menos en moitos
sitios, que a Estadea, Antaruxada, Estantiga, Hostilla e Pantalla son
causas distintas da Compaña; esta é unha procesión de almas; aque-
Jas son ánimas soas, vagaxeiras perta dos cemiterios ou carrouchos .
Tales almas , así mesmo , teñen función premonitoria. Son almas pe-
regrinas , como a do romance do camiño de Santiago que : por donde
el alma pasaba - la tierra se estremecía; que dan unha labazada a
quen revolve a cabeza. Almas desacougadas ata a súa glorificación,
que piden sufraxios, que encargan votos que elas non cumpriron ;
mortos insepultos ; e tamén , condanados, ou frades luxuriosos que
non poden entrar no Inferno sen racha-lo hábito , como na lenda ,
viva en Monterrei, ande se mostra o sitio do sucedido.
Cando se presinte unha ánima , escóitase ruído esterrecedor
de cadeas , vense alumear luceciñas palpebrexantes, ou óense laios
amargurados, podéndose esconxurar con esta ou semellante fórmu-
la : iEn nome de Deus e de San Pedro te requiro; se es cousa do outro
mundo, dime que traes ou que queres!
En lugares ande acaeceron crimes ou martes violentas, ér-
guese unha cruz como respetuosa lembranza da desgracia ; quen
pasa , reza un Pai Naso . En Viana do Bolo , segundo Tenorio , botan
unha pedra ó pe . Coida Eliade que o costume de erixir estes monu-
mentos naceu da crenza de que en toda morte violenta hai unha alma
desacougada e enemiga que se precisa aplacar.
Emporiso , parellas, segundo don Eladio, á Santa Compaña
son as Xanas, anque procesión de vivos e non de mortos, que andan
por escuras carreiros en dobre fileira e con ataúde; os que van a ca-
rón da caixa morrerán de nafltes. Este cortexo vese, pero non se sen-
te , cando o viandante pasa palas encrucilladas. R. López menciona ,
en troques , as Xanas como pantasm as burleiras que bromean nos
muíños , rouban froita e monxen as vacas.

(Xesús Taboada Chivite . Etnografía Colega) .

l~ó
 :=t- r<LfWl j1
EXERCI CIOS-------.
l. Sinala os sustantivos e adxectivos do texto 1 e comenta os seus lexemas e mor-
femas.
2. Fai unha lista de topónimos da túa bisbarra e intenta descubri-lo significado e a
etimoloxía de cada un deles.
3. Indica as diferencias de significado que resultan da oposición de xénero das se-
guintes parellas.
río-ría leño-leña
saco-saca cadelo-cadela
barco-barca cesto-cesta
b urato-burata coitelo-coitela
machado-machada pozo-poza
4. Fai unha lista de parellas de sustantivos nos que se dean oposicións de signifi-
cado segundo o xénero, como nas do exercicio 3.
5. Sinala os sustantivos e adxectivos do texto 2, e indica cales son as formas resul-
tantes da flexión de xénero e número en cada un deles.
6. Fai o mesmo cos sustantivos e adxectivos do texto l.
7. Forma un derivado diminutivo de cada un dos sustantivos dos textos 1 e 2.
fj Forma derivad_o~ diminutivos dos segui~tes_sustantiv~ : .
na~~~ retft:_1"-'> Jl&.~o~~ c...
...¡q...~cz-1\.. rault', "'- ra w:tt.-·r- ~ :~mat.. ~
curmá~C curlflád..wr cullerifM ..
cunctÍiñt'A..- sol '~ pe/ i#e-
vent.~"i\ ~ calor ~~o au~~
9. Dados os dous termos da comparación e o adxectivo que se compa ra , constrúe
frases comparativas (de superioridade , igualdade e inferioridade) segundo o se-
guinte modelo:
Antón/rápido/eu: Antón é máis rápido ca min
Antón é tan rápido coma min
Antón é menos rápido ca min
Este coche/bonito/o outro
O tempo/caluroso/eu esperaba
Este profesor/agradable/o de física
Os meus amigos/serviciais/os teus
Algún s sustantivos dos seguintes textos teñen o xénero alterado .
Corríxeos: {
~al iodado é moi biJa contra o bocio
-Quera un vaso de /eiYe frí~ ~
- ..(}me/ é moi doce .r ;f
- D..ponte de Rande atravesa a ría de Vigo /
-Ten IP costume de contempla-lo.. paisaxe desde aquí y
-Fervíalle-g sangue nas veas 7J
-Ralizou uíi'llnálise da situación "/"
-Recibiu un/.líl cauce nos xeonllos N'
-Non m e parecía ~!J)Il labor moi Jur(l /
-Queixábase do...)folor que sentía _,.-
-Estaban n(J cume daquela montaña. -7'
11. Comenta os fenómenos fonéticos vocálicos e consonánticos que poderían ter
lugar nos encontros de fon emas na pronuncia do texto l.

1:17
................................................................................................ ··············--··
.....................................................................................................................
........................................ ......................................................••....................
..........................................................•..........................................................
•••••••••••••••••••••-:::::::::::::.::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::•••::••••:•••:::::::::.:••: ••:::::::¡¡

O ARTIGO

ll

- 0 artigo
-Formas do artigo determinado
-Encontros das preposicións
co artigo .
-Contraccións da partícula
comparativa ca co artigo .
-Usos do artigo
- 0 artigo. indeterminado
-A forma el.
 lWJ TEMA

O ARTIGO
O artigo é un morfema facultativo do sustantivo ou do sintagma nominal.
A presencia do artigo facilita a concreción e a limitación do significado do sus-
tantivo ó individualizalo ou clasificalo mediante a determinación. Pota contra, a
ausencia do artigo dáUe unha maior abstración ó valor xenérico do sustantivo
común: Merco terras e casas/Merco as terras e as casas.
O artigo pode ter na frase diferentes valores ou funcións :
l. Deíctico ou mostrativo referido ó elemento que lle segue:
A auga está moi fría . A terra-tira moito.
2. Apoia a concreción do sustantivo e a súa independencia funcional :
O neno ten frío nos pes. A aula está chea de xente.
3. Enfático : ¡O que tal inventan!, ¡A de cousas que me contou!. ..
4. Xenérico: A aguia é unha ave de rapina; a arte románica está ben re-
presentada na arquitectura galega.
5. Distributivo . O artigo determinado equivale ó distributivo cada en
frases como : Os pementos están a dezaoito pesos o cento ...
Cando o sustantivo vai precedido doutro elemento determinante (espe-
cialmente demostrativos) ou posúe función apelativa deíctica , como no caso dos
vocativos , non aparece o artigo. Ex .: Estas mozas, amigo, sonche ben aleutas.
Tampouco se emprega o artigo cando se quere indica-la noción expresa-
da polo sustantivo dunha forma xeral : Diñeiro non che quero. Tampouco se em-
prega o artigo nas enumeracións cando non queremos individualiza-los elemen-
tos enumerados : Levaron cartos, discos, cobertores e todo o que atoparon ...

FORMAS DO ARTIGO DETERMINADO

Masculino Feminino

Formas l. a 2." l. a 2.•

Singular o lo a la

Plural es les as las

t:W
 As dúas forma do artigo, primeira e segunda, empréganse na frase en dis-
tribución complementaria; non poden, xa que lago, ser intercambiadas nin em-
pregadas arbitrariamente, senón que cada unha delas aparece en contextos di-
ferentes . A segunda forma do artigo, -lo(s), -la(s) emprégase despois dalgunhas
palabras rematadas en -r ou -s, que perden este -r ou -s ó fusionarse co artigo.
As segundas formas do artigo son variantes combinatorias de sólida implanta-
ción no galego de todo o territorio. Agás unha pequena zona da provincia de
Ourense, onde nunca se dá (*ver a película por a tarde con todos os amigos,
frente ó común ve-la película pola tarde con tódolos amigos), o uso da segunda
forma do artigo é xeral na fala . Na escrita debe rexistrarse nos seguintes contex-
tos:
l. Uespois do · i.nitlli as formas verbais rematadas en -s: Lava-las
mans; ti láva-las mans; ti t"-lo demo; antes de bebére-la auga lava o

2.

3.

4.

5.
6.

ENCONTROS DAS PREPOSICIÓNS CO ARTIGO.

As preposicións a, de, en e por contraen co artigo do seguinte modo:

~~
p, o a os as
a ó* á ós* ás
de do da dos das
con co coa cos coas
en no na nos nas
por polo pala polos poi as

• Algúns escritores usan na escrita a forma ao(s) para representa-la contracción da preposición a
co artigo masculino conforme a grafía portuguesa.

140
 CONTRACCIÓNS DA PARTÍCULA COMPARATIVA CACO ARTIGO

A conxunción comparativa ca tamén contrae coas formas do artigo deter-

minado :

o a os as

1 ca có cá cós cás

Cando concorren a partícula comparativa, a preposición a e mailo artigo ,

represéntase na escrita a cont1acción da preposición co artigo a continuación da
conxunción comparativa , sen contraer con ela:
Gústalle máis á miña nai ca á túa, e ó teu pai máis ca ó meu· amigo.

USOS DO ARTIGO
Non debemos confundí-los usos do artigo cos valores que pode adquirir -
cando se emprega . Como regra xeral o artigo pode usarse sempre ó lado dun
sustantivo , dun adxectivo ou dun pronome sustantivado. Omítese o artigo nos
casos que xa vimos ó comenzo do tema .

Usos específicos do artigo:

A) Oes . , en galego debe ir sempre precedidp de arti~o: Moito me
·gustan os teus anteollos; os seus parentes agardan unha boa herdan-
za ...
' )
q _uso do artigo cos posesivos ten, sen embargo , as seguintes excw-
ctons :
O ri:títese o artigo precedendo ó posesivo nos vocativos e exclama-
cións:
_ _ .¡Miña casiña, meu lar!
Escoita, meu amigo, o que che digo
¡Meu Deus!
-Cando o posesivo forma parte dun título ou apelativo de dignida-
d e , tampouco leva arhgo:
- Súas maxestades chegan hoxe; Súa ilustrísima ...
- Tampouco se emprega o artigo cando o posesivo vai precedido
tro determinante (demostrativo ou indeb mdo ):
Estas mtñas L as sonche un caso .. .
Chamouno un seu amigo da infancia.
- <;:o g gg mes de parentesco pódese omití-lo artigo diante dos pose-
sivos: Meu pai e teu tio tenen moito parecido.
B) Os nomes propios en galego van precedidos de artigo con moita fre-
cuencia :
-Con nomes de persoa , tanto con nomes de pía coma apelidos ou al-
cumes , é de uso corrente o artigo en galego, sen que teña, como su-
cede en castelán, carácter de vulgarismo ou connotacións pexora-
tjvas: O Manuel non é da familia da Catarina.
-E frecuente o artigo nos topónimos: en nomes de ríos, de comarcas
e de núcleos de poboación: O Limia, O Oitavén, O Masma, O
Tambre ... ; A Limia, O Salnés, A Ulla, A Ulloa, O Morrazo, A Te-
rra Cha, A Mariña, As Mariñas ... ; As Pontes, A Coruña, A Pon-
sagrada, O Carballiño, O Porriño, A Rúa, A Veiga .. .
141
 C) Os interrogativos 9..Ye e cal poden ir precedidos do artigo determina-
do:
~a interrogación directa, ¿o que? emprégase para pedir aclara-
ción sobre o que acabamos de oír pero non comprendemos ou re-
sulta extraño , e con isto expresámo-la nosa sorpresa:
-Acaba de chega-lo Papa a Muros.
-¿0 que?
-Utilízase tamén o artigo precedendo ó interrogativo para pregun-
tar por un dos termos empregados na conversa polo interlocutor:
Cólleme a baeta no cuarto de baño.
, -¿A que?
As veces é o interro_gativo cal o que se emprega precedido do artigo:
Tráeme o libro. -¿0 cal? . .
O) Locucións adyerhja j:¡,.-0 artigo precede ó sustanttvo , a~xecttvo s~s­
tanttvado ou frase nominal para formar unha locueton adverbtal
iniciada por unha preposición: ás escuras, ás apalpadas, ás veces, ós
p_ouq¡s, polo de as ara, ó chou... - -

ARTIGO INDETERMINADO
O chamado artigo indeterminado pola gramática tradicional ten en gale-
go as formas UN , UNS , UNHA e UNHAS .
Dialectalmente existen as seguintes variantes : us, uis, unhos (para o mas-
culino plural) e úa, úas para o feminino.
Do encontro das preposicións con , de e en co artigo ideterminado resul-
tan as seguintes formas contractas:

un un ha uns un has

con cun cunha cuns cunhas

de dun dunha duns dunhas

en nun nunha nuns nunhas

A FORMA EL
Amais das formas do artigo determinado vistas , existe tamén o arcaísmo
el. Esta forma pode aparecer ante sustantivos como rei ou Señor: el rei, el Señor.
De amplo uso na época medieval, esta forma do artigo quedou reducida
a fórmula protocolaria e non ten practicamente ningunha vixencia no galego ac-
tual, sendo moi escaso o seu uso (p. ex., "O bufón de el-rei" , título dunha obra
de Vicente Risco) . En portugués aínda se conserva. Non se trata dun castelanis-
mo, senón dunha evolución diverxente da forma do artigo masculino.

142
1
~
' )
1 )

IWJ TEXTO

. Con exactitude de movementos deceron dos vehículos na-

queJa zona da Reserva de Improductivos, rodearon os albergues e
arrastraron á VeUa . Procederon sen odio , mesmo sen personaliza-
ción ningunha do acto, estricta e rapidamente . Como está mandado
no Ritual de Seguridade . Dende buratíños azuis que lle relumbra-
ban por entre a face terral , parda coma os estíos, contemplou ela os
policías decendo dos vehículos, avanzando de cara ó seu aparta-
mento. Traían botas escuras , cascos domados (con penacho de pa-
vón e ave do paraíso) , longas capas de sirgo escuro que permitían
ver un triángulo de carne espida de peito no que aparecía tatuado
o Entrelazo Sagro en grosas liñas azuis. Avanzaban con peculiar
paso xentil , como alleos e impersoais. Tan seguros da propia forza
que o seu andar non reflexaba agresívidade e si se resolvía nun certo
maxestuoso, estetízante amago de contradanza. Empuñaban asar-
mas coma quen leva un vímbio ou un xaruto , elegantes. Ela deixou
que lle encadeasen as mans, que a montaran no vehículo, moi mai-
namente e sen que a carauta de serenídade coriácea que adoptara
dende o intre inicial da súa detención fora modificado nun só risco ,
trazo , tic incontrolado. Notou nos pulsos a presión dos metais ,
apreméndoa toda por dentro . Mesmo na gorxa, nos ovarios. Notou
círculos infamantes en torno a cada olio, a cada milímetro sensible
de pel, víscera , músculo. Sentíu que aqueles griletes tiñan como
función degradala, desposuíla de si e do seu ánimo, dignidade . Es-
farelala, derrubala , rendela outra persoa máís sumisa , reverente ,
perdida de movemento e alentos. Introducírona nun enorme corre-
dor de mármore con voutas cargadas de alegorías , froitos dourados ,
lemas alusivos á Orde Interminable. Pasaron unha enorme porta fe-
rrada. Lago outra , pintada de branco , pequena. Atopáronse frente
a un mozo que ollou para a Vella con afecto e simpatía.
-Pódenlle tira-los griletes -díxolles ós policías .
Despois engadíu , cubrindo á Vella cunha fiJjaJ e cálida olla-
da:
- 0 Gardián do Ritual de Seguridade agarda a túa visita .
Pulsou un botón e descorreuse unha porta blindada·. O mozo
pasou primeíro e a V ella ficou impresionada polo. alento de poten-
cía e severidade que se desprendía dos seus roupóns chapados , de
pregues vertícais , nos que se misturaba en reviravoltas infindas o
Entrelazo Sagro, e que contrastaba vivamente co tono mol e doce
das súas palabras. Ficou soa, frente ó Gardián , nunha saleta de pa-
redes de madeira das que pendían armas antigas e modernas , com-
14)
 ( 1

binadas en panoplias incribles . bandeiras, emblemas, consignas e

ordenanzas cosidas con fío de ouro sobre estandartes de veludo.
Axuntou as mans e agachou a testa perante o Gardián , que deposi-
taba a súa bulbosa masa nun trono de antiga pedra policromada.
-Debes saber que fu ches arrestada -comenzou o Gardián,
mentras ela aliaba con admiración abraiada os broslados fermosísi-
mos da súa muceta marela , a triple ringleira de medallas, o sistema
de faixas , lazos , cores , o casco de penas negrísimas que descansaba
sobre os xeonllos xuntos, as mans pechadas en puño e gardadas por
!uvas de ferro- por pertenceres á Caste Recuada, aínda que non é
esa a razón principal.
A Vella , moi atenta , seguía o zunido nasal das palabras do
Gardián . Palabras que abrollaban da súa pequena boca de lamprea ,
monótonas pero cargadas de múltiple vida interior, coma o ondular
ruxido dos enxamios.
-A razón principal da túa detención -proseguía o Gardián-
é a de coñeceres ó Partisán 4. Queremos que nos digas ande se ato-
pa . Ti e-la única persoa que o sabe . Axiña teñamos esa información
deixarémoste en liberdade de retornar á Reserva de Improductivos.
E poderás extinguí-lo que che resta de vida en paz.

(X.L. Méndez Ferrín, Elipsis e outras sombras) .

.__-·_.

·. ·.. ·. ·. ·. ·•.-~.--. ·.
·. ·.. . .
· ·. ·. ·. ·. .
· ·. ··. ·. ·. :
. ': ·. ·.. ·. :. ~ .. ·
o ' ,•

·. .. ~ ·. . .
. . ..
.\
~
 r-;::J
~

lWJ EXERCICIOS-------.
l. Suliña os artigos que aparecen no texto e comenta os seus usos e valores.
2. Sinala os sustantivos que no texto non van precedidos de artigo e comenta que
valor semántico ten a ausencia de artigo en cada caso . .
3. Compara as frases de cada un ha das columnas e comenta as diferencias :
Dente de león La de ove/La
Un dente do león A la da ove/La
O den te do león A la dunha ove/la
Un dente dun león Unha la de ovella
Busca outras combinacións posibles e razoa qué alteracións de significado com-
portan as oposicións presencia/ausencia de artigo e artigo determinado/indeter-
minado.
4. Completa as seguintes frases poñendo os artigos, as preposicións e as contrac-
cións que cumpran (empregando as segunda formas do artigo):
As tú as curmás van ...... supermercado; estarán aquí de contado .... .. tea piua
un ha saia, .. .... comida para .. .... xantar e mais ... .. . encargos que !les pedí-
ches .
De irdes .. .. _. festa agora .... .. noite, le vade .. . ... coche , se non que redes pasar
medo ...... medio ...... rúas.
Pedinlle ... .. . bedel .... .. te u instituto que me avisase ...... chegar ... ... correo
porque agardo .. .... carta .
Non lle toques ...... ca n, que andou ...... ratos ..... . harta .
5. Constrúe un pequeno texto no que aparezan diferentes exemplos de segundas
form as do artigo.
6. Constrúe oracións comparativas nas que se dean as diferentes formas da con-
tracción da partícula comparativa ca co artigo determinado .

¡ @ LMk-1 tl.v1 CJ CelA~ M W~7_o.. S @ G\o.s -i.Qn-\ crrM' ..-f\ ; o

( {.M.J'k' M 1-0..vp 1-C.- (D ~ tlM" t4.e ~..v_ ¡~t.!{. evJ'~ . Le-J...o.-- e!/\
~'"'~ cv. @ ~e/- (Á ¡ e- ~(~ r ,e,, ~ . o._p.c~ J. e \a_ e ~\'
J (Á. ~ cr~ . @ t:J,. VI Ir c.::-- -p-..'f1c- ~- . , 0 "11\.o. ~~"-, · .i\J u~ .

@ ~>v,k_re,-, )(1)~ C,-6 c_u.,r~. ~- ~c\A(~<""iAf) é ~-G Je

l ~ hs\v..~ c.-. yf~ ~~ ü) ~S. ([) GV\~\,-""> 1') ~V)
l c..tvtt""CM ~r ~ ..p· i)_ \e.ve-·/ o\..o ~u ~ ~Uk~ o' coJt,
) ~ ·~ ,.,~ o.e..~ e. ~l.hA_, í ( .
l @ W S\~9-'l s;u..,) ÚM~ G) ~~~JJA ~ o, ·(.u.- ~a,...,-M"'') .
(re-{d.o. J.
) Q;t ~t~ {Q... ~ev.-b. 7, 19 \al\ ¡;;, ..e\ ~ lfQ e-- ~ U'\ c. ~ Vf-. •
) <b ~f?'{ \ ~\ L..;~ ~~c::w-. 4-J...o ~ dv-,(,. .
)

I..J5
................................•...........•...............................................•........................
......................•...............................................................•...........................•..
...................••...•...........••.....................................•..........•..............................
.................••..•......................•...............................................•........................
.......................................................................................................................
.......................................•....................................................... .....................

OS PRONOMES PERSOAIS

12

-Os pronomes persoais.

-Formas tónicas .
-Formas átonas.
-Concorrencias das formas átonas.
-Colocación dos pronomes
átonos na frase .
-Pronome de solidariedade.
-Concorrencia do pronome de
solidariedade con outros
pronomes átonos na frase .
 [WJ TEMA

PRONOMES PERSOAIS
Os pronomes son formas gramaticais que poden desempeña-las mesmas
l funcións sintácticas cós nomes . Os pronomes persoais presentan , ademais das
flexións de xénero e número, a de persoa . Nos pronomes consérvase un resto da
flexión casual latina .

¡ FORMAS TÓNICAS

PERSOA FORMAS OBLICUAS

NÚMERO e SUXEITO
XÉNERO LIBRES LIGADAS
l. a eu m in comigo

.....
ti contigo
C':l 2 .a
::l Forma de
Oll
e cortesía vos te de
¡;)
a
mase. el
3.
fe min . ela

l. a nós (nosoutros) connosco

vós ( vosoutros) con vosco

~ 2 .a
..... Form a de
::l
cortesía vos te des
~
mase. eles
a
3.
fe min .
~~,:
elas
v :.r
.:J;,
EUem p ré gase semp re suxeito.
MINé a forma oblicua , usada con preposición . Se a preposición é con,
l emprégase a forma COMIGO .
Na época m edieval alternaba n as formas migo(< mego < mecum) e comigo (con + migo) .

147
 Tamén se emprega a forma MIN como segundo término das compara-
cións, despois das conxuncións comparativas ca ou coma (Ex. : É tan alto coma 1

min; corre máis ca min).

TI úsase como forma de suxeito e tamén con preposición .

Na área lucu-auriense do bloque central e no Baixo Miño mantense a dis- 1
tinción etimolóxica: TU como forma de suxeito e TI como forma con preposi- 1
ción . Esta forma TU , coincidente coa corresponden te portuguesa, debe consi-
derarse dialectalismo. Non é castelanismo , xa que logo. A forma de compañía 1
da segunda persoa é CONTIGO ( < cum + tecum). Como forma de cortesía em- (
prégase VOSTEDE, que esixe o verbo en terceira persoa . Outras formas de cor-
tesía como VÓS ou EL, ELA perderon vixencia e hoxe son arcaísmos que só se
conservan en zonas moi restrinxidas.

EL, ELA úsanse como formas de suxeito e tamén tras preposición.

O masculino ten a variante dialectal IL, propia da área lucu-auriense. Na
1
forma feminina , ELA , o timbre da vocal tónica, etimoloxicamente pechado , é
aberto no occidente de Galicia (<rla) por efecto da metafonía .
As formas do pronome tónico de terceira persoa EL , ELA , cando con- 1
corren coas preposicións DE e EN dan orixe ás seguintes formas :

del de la nel neta

deles de/as neles nelas

A terceira persoa ten as formas reflexivas específicas SI e CONSIGO 1

(< cum + secum).
O pronome tónico de terceira persoa masculino singular ten ás veces va- 1
lores especiais: como reforzo impersoal (Ex .: El é que chovía moito) o u reforzo 1
interrogativo (Ex .: ¿E el porque non viñeches?).

NÓS e VÓS (n<;>s , v<;>s) presentan tamén as variantes con o pechado (nQs ,
v<;>s) e as formas NOSOUTROS, VOSOUTROS , características as primeiras do 1
galego oriental e a segundas da área mindoniense. No galego máis occidental dáse 1
un uso especializado de nosoutros e vosoutros como plurais excluíntes: En canto
nosoutros (=os da miña familia, os do meu barrio) trabal/amos a eito, os máis
andan a folgar.
Coa preposición CON fórmanse os pronomes CONNOSCO e CONVOS- '
CO (< cum+nobiscum, vobiscum).

14X
1 )
FORMAS ÁTONAS

NÚMERO
PERSOA
E
. NON REFLEXIVOS
REFLEXIVOS
XÉNERO DATIVO ACUSATIVO
l. a me
.....
C<l 2." che te
;:l
Ol)
¡::
C/) a
Mase. o, -lo, -no
3. lle se
Fe m. a, -la, -na
l. " nos

~
.....
2." vos
;:l
i5: a
Mase. os, -Los, -nos
3. lles se
Fe m. as, -las, -nas

MEé a única forma do pronome persoal átono de primeira persoa do sin-

gular. Neta confluíron as formas do acusativo e do dativo latinos . Pode ser, polo
tanto , 0.0. e O .l. (enganoume, emprestoume mil pesos). Tamén é ME a forma
do pronome reflexivo (incomodeime con ela).

Na segunda persoa, o ga lego mantén a distinción casual lati na entre da-

1 tivo e acusativo . A forma CHE é obxecto indirecto, mentres que TE é obxecto
¡ directo (EX .: Levábache unha carta pero non te vin). TE é tamén a forma do
pronome reflexivo (Ex.: Quéixaste por nada).
Algunhas fa/as ga legas presentan teísmo, é dicir , empregan sempre TE como dativo e como
acustivo *le veito ; non te vin), coma no portugués e o castelán. Noutras faJas dáse cheísmo
(uso de che pa ra os dous casos, e mpregando o l e exclusivamente como forma reflexiva: non
*che vin ; leveicho , quéixaste por nada) .

' l A terceira persoa tamén mantén a distinción entre dativo e acusativo .

, LLE é a forma do dativo (emprestei ll e moitos cartas) . As formas.do acusativo
son O , A (saúdao da miña parte; chámaa por teléfono).
As formas de acusativo O , A teñen as variantes combinatorias -LO, -LA
1 (2." forma) e -NO, -NA (3." forma) .
1

-LO , -LA empréganse nos segui ntes casos:

a) Cando o pronome vai enclítico tras unha forma verbal rematada en -r
ou en -s:
Sabíalo ben (sabías+o)
Quixeron matalo (matar+ o)
b) Despois dos pronomes áto nos de 0 .1. nos, vos, Hes:
Non nolo digas
Contóuvolo todo
Non llelo quixo dar
e) Despois do adverbio u interrogativo:
O diñeiro , ¿ulo?

149
 -NO!-NA empréganse nos seguintes casos:
a) Tralas formas verbais rematadas en ditongo: ,
Colleuno por un brazo e botouno para fóra.
b) Tralas formas verbais rematadas en -n (as terceiras persoas do plural) . , !
Nestes casos o verbo perde o -n final, razón pola que soamente rexis- r
trarémo-lo n do pronome(ll: \
colléronos por un brazo e botáronos á rúa.
Existe un tipo especial de construcción nas que o pronome átono o, a, os, as non desem-
peña función de O.D . Son frases do tipo de "Aí o está" , "aí o vén ", etc., formadas proba- 1
blemente a partir do modelo doutras como " aí o tes", nas que o verbo é transitivo e o pro-
nome átono ten efectivamente función de O .D .
LLE é a forma de O.I. para a terceira persoa (
Tódalas formas pronominais átonas de terceira persoa son usadas tamén (
como formas de cortesía da segunda persoa: Que non lle pareza mal, señor, pero
non o avisei porque pensei que a vostede non lle interesaba.

NOS e VOS son as únicas formas de pronomes átonos da primeira e se- ~

gunda persoas de plural. Poden ser O .I., O.D. e pronome reflexivo.
LLES é a forma de O. l. da terceira persoa do plural.
Nalgunhas zonas de Galicia úsase a forma /le (coma no singular) para o
plural (*Conteille un conto ós amigos). A forma correcta sería /les (con-
teilles un conto .. .).
1
Das formas de acusativo os/-los/-nos; as/-las/-nas pódese dici-lo mesmo ca
nas equivalentes do singular.
Como pronome reflexivo úsase a forma do acusativo, agás na terceira 1
persoa , que ten a forma SE (para o singular e mais para o plural.

CONCORRENCIAS DAS FORMAS Á TONAS

Cando nunha frase concorren dous pronomes átonos, va j primeiro o de

0 .1. e despois o de O.D . Estas concorrencias, sexan proclíticas ou enclíttcas,
dan lugar as segumtes contraccións:

~ olio a/la os/los as/las

!
me mo ma m os mas
che eh o eha eh os ehas
lle llo lla llos /las
nos no/o no/a no los no las
VOS volo vola volos volas
lles(2l ([Ji§ llela llelos /lelas

(l) O -n do verbo consérvase cando leva enclítico o pronome -nos. lsto permite distinguir entre en- '
tregáronos (emregaron+os) e entregáronnos (entregaron+nos) .
(2) Nas zonas de Galicia onde empregan LLE como forma de dativo para o singul ar e para o plural
indistintamente , tampouco se fai a distinción LLO/LLELO , LLAILLELA , etc. O normativo é r
facer esa distinción. ·

150
 COLOCACIÓN DOS PRONOMES ÁTONOS NA FRASE
) 6 careceren de acento fonético propio , os pronomes átonos apóianse no
acento do verbo ou das palabras contiguas . Respecto do verbo , os pronomes
1
átonps poden ser proclíticos ou enclíticos , segundo as seguintes regras:
A) Nas oracións simples e nas rinci ais da osta o pronome co-
lócase qespo1s do verbo, é dJcJr , va1 enclítico . Un pronome átono non
encabeza nun C'a un ha frase:
D~ ó meu irmán que abajo aquí encerrado.
O vello Chen tróuxome a comida.
O filio achegouse ó 'ieito do pai.
O Rifante púxose teso.
¡..J.- ---.1\.,_. En contra desta regra xeral, o pronome átono •••~ do verbo das
- ' oracións simples e principais nos seguintes casos :
Al) Cando a <n ació n é gega.Uva ou vai introducida por unha conxunción ou
~dJ¡.crhio..negat~v~ :
Ninguén lle negou o creto.
Nunca lle pedín nada a ninguén.
Nin me axudas nin me deixas traba/lar.
A2) Cando a oración vai introducida por un adverbio:
X a cho contarei
Soamente llo dixen á familia
' )
Sempre me pareceu agradable.
Con todo, algúns adverbios non afectan á colocación do pronome , polo
> que este pode ir enclítico . Son sobre todo adverbios de tem po e de lu gar : anton-

te, onte, hoxe, m .añá, pasadomaiiá, antes, agora, despots, entón, aquí, alí, etc.
Téñase en conta que con algún destes adverbios a proclise do pronome conleva
unha alteración do significado da frase , as máis da veces aportando un valor en-
> fático:

Aquí deixárono caer 1 Aquí o deixaron caer.

Logo cóntocho 1 Logo cho conto.
Agora dígoche unha cousa 1 Agora cha digo.
A3) O pronome tamén ten que ir proclítico cando a oración vai introdu-
cida por un pronome exclamativo ou interrogativo:
¿Canto che custou?
¡Quen mo dera!
A4) O pronome tamén vai proclítico con algúns pronomes indefinidos:
Alguén cho tivo que dicir.
Todos me queren.
Ca/quera o fai.
Pero con algún C5) un Cd , vacíos. outro(s), moitos e os demg.is o pro-
nom ~~~~~~-re

AS) O pronome tamén vai proclítico en Qiacións desiderativas:

¡Mala centella te confunda! "
¡Así me Leve o demo!
Deus cho pague.
A6) .-Cand o o pronome átona é " 0 0.1 1 e na oración hai un O .D. que pre-
c e ó ver nome pode ir anteposto:
O meu corazón che mando
Moitas cousas Lle contara
Pouco lempo che Leva.

151
 '
B) Nas oracións subordinadas o pronome átono ten que ir sempre antes 1
do verbo :.. .
Non creo que cho permitan
Se me chamas, vou.
Cando o pronome átono vai moi separado do nexo subordinante por-
que hai un inciso entre eles, ou ben cando se fai unha pausa , o pro- 1
nome pode ir enclítico. Trátase de casos frecuentes na lingua faJada ,
pero raros na escrita. '
Cando se trata de 12erífrases yerbais ou construccións de v~e~r~b~~4.14
adose uido de infinitivo o io , o pronome átono pode ir: ou 1
oen ene 1 1 CO . OU ben CQa forma verbal
4 1
conxugada , respetando oeste caso as regras arriba expostas:
•. ,
a) Ven avisarme 1 Acabou coméndoas.
b) Venme avisar 1 Acabounas comendo.
a) Non veñas avisarme 1 Sempre acabou coméndoas.
b) Non me veñas avisar 1 Sempre as acabo u comendo.
1
Se entre a forma verbal conxugada e o infinitivo ha unha partícula de
relación (conxunción ou preposición) , hai tres posibilidades de colo- \
cación do pronome átono: 1
l. Coa forma verbal conxugada (proclítico ou enclítico segundo as
1
regras expostas) :
Acabouno de facer. Non o acabou de facer. (
Téñollo que dicir. Sempre llo teño que dicir.
2. Enclítico co infinitivo:
Acabou de face!o. Non acabou de facelo .
Teño que dicirllo. Sempe teño que dicirllo.
3. Proclítico co infinitivo , despois da partícula de relación:
Acabou de o facer. Non acabou de o facer.
Teño que llo dicir. Sempre teño que llo dicir.
 )

~RONOME DE SOLIDARIEDADE
O prono me de solidariedade é unha forma do pronome átono de segunda
persoa que se emprega cando se que re facer participar ó interlocutor ( ou inter-
1 locutores) do que estamos a dicir , implicándoo(s) afectivamente na acción ex-

presada polo verbo. O pronome de solidariedade é unha manifestación da fun-

, ción fática da linguaxe. A información que expresamos nunha oración non se ve
1
alterada pola presencia do pronome de solidariedade:
Estache moi bonita esa película.
Évos unha historia de amor.
Estalle moi caro o peixe, señor.
As formas son distintas segundo sexan un ou varios interlocutores e se-
J gundo reciban tratamento familiar ou de cortesía:

Un interlocutor Varios interlocutores

Tratamento familiar che vos
Tratamento de cortesía lle lles

Cando nos dirixim_os a varios interlocutores e ternos, polo tanto , que usa-
-la forma de plural do pronome de solidariedade, pode aparecer tamén unha
J forma redundante singular:
Estách~vo ~· mo( ben o asunto, rapaces.
)

e.~ DATIVO DE INTERÉS

>', O dativo de interés expresa a persoa subxectivamente afectada pola ac-
! ción verbal. Emprégase frecuentemente na fala coloquial, mesmo concorrendo
con outras formas do pronome átono (p. ex ., o complemento de solidariedade):
O rapaz moito pantalón che me leva rachado .
es DI
Esta Charo non se che nos coida nadiña.
OD CS DI

CONCORRENCIA DO PRONOME DE SOLIDARIEDADE CON OUTROS

PRONOMES Á TONOS NA FRASE
! O pronome de solidariedade pode aparecer na frase con outros pronomes
, J áto nos de O .D . ou 0 .1. Hai que ter en conta o seguinte:
~o pronome de solidariedade sempre precede ós pronomes átonos de
O .D . ou 0 .1.
-Non se emprega o pronome de solidariedade cando na frase hai outro
pronome áto no en función de 0.1. ou O.D . coa mesma forma do pro-
nome de solidariedade .
É dicir , non pode empregarse o pronome de solidariedade CHE nunha
frse na que haxa un CHE 0.1. , nin o pronome de solidariedade VOS
ca ndo na mesma frase hai un VOS en función de 0 .1. ou O.D .
Pol a m es ma , non pode usarse a forma de cortesía do pronome de so-
lidariedade LLE, LLES cando na mesma frase hai outro LLE, LLES
en función de 0.1. ·
151
 -Cando vai en posición proclítica , o pronome de solidariedade escríbese
separado dos outros pronomes cos que concorre, agás no caso de que
vaia seguido do pronome de O.D. de terceira persoa. Neste último '
caso dá orixe ás mesmas contraccións cás resultantes da concorrencia 1
dos pronomes de 0 .1. che, lle, vos elles coas formas de obxecto directo
de terceira persoa .
O meu filio non che me quere nada ben.
Nunca che lle ocorreu outra igual.
Sempre volos agarro polo pescozo para que non me mordan.
-Cando o pronome de solidariedade vai enclítico, sóldase ás outras for- 1
mas dos pronomes átonos:
Quixochenolo explicar pero non llo entendiamos.

-. . ·~· ·· ." ·
:

Le cha11t1e diScre( -"--- ·_

·- - --- ------· . _ ______ de la boiJrgeoiSie_
Buñ uel ~ ~ llul~·
¡,., ......... Wn .e:.,~• .
....... Aud<>n ...... """''' o·;.... o. k•n !';,.• "

..... ·--- ---·--·-------------- - - - -- -- --

15-1
 ~

W TEXTOS
TEXTO 1

TOLEMIA

r- ~p~ ~ f· p '·~ . 15 p .í - ¡.A..v vqt.P-. o-f)

Pol~maÉá
(
llo Clien tróu x
p· ei moito tempo sentado tranquilamente . O ve {
a comida: legumes nunha cunea e un l?~ixe ó vaJ _t
por noutra. Os o os do petxe eran brancos. E duros. Ttna a boc j '4\
aberta, o peixe. igual ca aqueta xente que come homes. Despoisi -
U§ va- !gS] pauciños á boca un par de veces, xa non souben se as lacas
vtsgosas que mordía. eran Cflrne de peixe ou humana e deborquetln o •
r '-;¡
todo . (!-, :-·)nc. ~ =' ii-1,-Q.vJ.., ~} 1:- "' ~
,¡ ¡
1' ; _]
-Chen dill ¿}ó me u }rmán que abafo aquí encerrado e que ~
vou dar un paseo polo xardtn . ~ a, 1}
O vello Chen non respondeu , saíu e voltou ó pouco para me - {
j~a'bl':'"r~t-'la:~-r porta prinópal. l o. :>,¡\,-1
.. re! r·p ~ '~~· ';:
Non saín. Quedei parado, esp ando a ve /- &)'tftrn'ue fían
manexa ~ Estaba seg_uro_de que non_me ían deixar saír._E razón ?- /;
ttña . Ap!íre'Ceu o meu trman, acampana o dun vello. Fo e ache- c.- ~
gando a modiño. Traía un chisco mali ·aso nos ollas e , para qu ~ ~
non ~ise , baixaba a cabeza e mirábc me pQ.lo co~tado dos anteo-
llos. ~- ,... v.~~.~ ~GUA»]
-Tes boa cara hoxe -4~ L~I"V.C.~c.\ (;!...._~lil
- Terei. - ~ rL.~ ' -
- Traio o doutor-He para que r[avda .J' ;¡'\h
-Está b~ l~ ·6~.t~· /'1V Y- ~k\W \2-~lllJ
¡So brábayn~d~ scilier que aquel vello era o verdugo disfraza- fi._
do! Simplemente estaba finxindo tomarme o pulso para ver que gor- ......_
do esta a; a,sí dar ía rt@t> seu quiñón da miña carne para comer. 'i
Mais f§ll no ff\~ tiña medo. Aínda que non como carne humana ~
' J~ . reno mats coraxe ca taesT. Tendín as mans cos puños pechados por CL
) ver que facían con el ~ l v,
O vello sentouse, apalpou un pouco , quedou enviso , e des- ""
pois , abrindo aqueles ollas de diaño que tiña, dixo: "'-
-Non hai por que preocuparse. Non precisa máis que duns ...._
días de descanso , e listo , xa pasou todo.. ~
"Non hai por que preow parse .. . , uns días de descanso" . ~
¡Non"l!ñª digas máis! Cóidariñ1e]opara que engorde , e así terán máis { ~

l
que comer. Naturalmente. ¿'"fVIais, que ventaxe ten parrmiñl¡Oue
cura é esa? stes in~ivi os que queren comer carne hJiílañae que
r·rt r ~
.
'teL ~non se les o te fa m morrer á risa . ~ efectivamente, non puiden T.d,L ~~~~
1· -ti' evit o mpín a r r e ~táW'lo querrru11fivertían . E sentín no~ 1~
) coraxe do que ten razón e a verdaCre'ír:1 saúde moral. O vello ~- Y(l(
l ~ meu irmán palidece ron , abraiados por esa integridade e esa ra-
) zon .

155
 Mais, precisamente porque son destemido é polo que teñen
eles máis vontade de me devorar, para gañar un pouco do meu va-
lor.
Uns pasos alén da porta, o vello voltou para o meu irmán e
díxolle baixiño :
-¡É para tomalo inmediatamente!
O meu irmán dixo que si coa cabeza . ¡Así que ti tamén estás
f!O asunto! Non deixa de chocarme, mais non é unha sorpresa, non.
E o que eu supuña: ¡O cómplice do meu devorador é o meu irmán!
¡O caníbal é o meu irmán!
¡E u son o irmán peque no dun caníbal!
¡You ser devorado polos meus semellantes, si , pro iso non
quita que sexa o irm <1 n pequeno dun caníbal!

(de Flores e Le1'ía - Narracións chinesas conterr¡poráneas).

TEXTO 2

O RIFANTE

O Rifanre e ra un mariñeiro que gañaba pesos a moreas e que

na súa hulsa se gardaban talmente coma auga nunha pene ira .. En te-
rra o Rifanre non tiña caletre ningún: en canto poñía o pé ,n o seu :
barco trocábase nun sabio . Tiña moitos fillos e moitos netos e todos
a gastar porque o mar daha para todo. ..
Ninguén lle negou o creto de bo patrón e de bo ·cristián que
tiñ ~1: mais ás veces pare.c ía t.er tratos co demo. Habían de larga-lo
aparello outros mariñeiros e. non habían de coller ren ; chegaba o Ri-
.· fanre e collía unha fartura de peixe .
O Rifanre era farturento de seu. Estando a pique de morrer
afogado ofreceuse a Nosa Señora e regaloulle un manto de seis mil
' · reás, ademais da misa cantada, música, foguetes , traxes novos eco-
mida a fartar. .
O Rifanre tiña fe na súa fada . Unha vez ·e nfermou e fixo de
patrón o filio máis vello. En canto volveu.d_o mar , o filio achegouse
ó leito do pai e tatexando de medo contoulle que o _aparello quedara
trabado nunhas pedras. O Rifante dixo simplemente: .'-«Non .teñas
medo, Ramón ; o mar levouno , o mar dar'á.para outro». E despois
calou e virouse cara á parede .
¡Que confianza tiña o Rifanre no mar!
Pero tanta fartura minguou de súpeto e a fame foi entrando
en tódolos fogares. Tal aconteceu cando as traíñas mataron o xeito.
O Rifanre apareceu un día diante de meu pai , amigo seu den-
de nenos e ademais conselleiro.
_-¿Sabes unha cousa? -dixó-. Hai fame ¡fame! na casa do
:· - . Rifante. Ti ,xa sabes que nunca pedín nada a ninguén ; mais , agora
veño petar a túa porta para que me empr~s.t~s mil reás .• Que ro bo-
...~ ¡,· ¡.' .. ta rile un balcón novo á miña casa, ¿sabes?, e así a xelite que yexa
que ando en obra non pensará que os meus no'n teñen que levar á
b.oca . _
Meu pai , que percorreu moito mundo aseguroulle que. a :
fame se cura con pan ; mais o Rifante púxose teso e volveu a falar.

!Stl
 -A vergonza é peor cá fame.
E seguro meu pai de non convencer en terra a un home que
soamente ten intelixencia no mar, abriu a gaveta e colleu mil reás;
pero o Rifante atallouno:
-Non, agora non mos deas; xa virei por eles.
Na noite daquel día velaí se sentiu unha tropa na nosa casa.
Era o Rifante que viña coa muller, os fillos, os xenros, as noras e os
netos todos en procura dos mil reás.
A patulea do Rifante encheu a casa toda e daba medo pensar
cómo formarían roda demandando pan ó seu patriarca.
O Rifante, coa gorra encachada ata as orellas, pediulle os
cartos a meu pai, e, ó recibilos das súas mans, descubriuse relixio-
samente e amostrándollelos a todos dixo con solemnidade:
- Miña muller e meus fillos: Se morro xa saberles que se lle
deben cincuenta pesos a este home.
E sen dicir outra verba tapou a cabeza e foise diante de to-
dos., escalelra abaixo.

(de Causas, de A. R. Castelao).

~ ·

lWJ EXERCI CIOS_______,

1. Sinala no texto n.0 1 os pronomes persoais que aparecen, comentando a forma
e a función de cada un deles .
2. Comenta a colocación dos pronomes átonos na frase no texto n.0 1, indicando
cal das regras expostas no tema rexe a súa colocación en cada caso .
3. Analiza a forma e a función dos prono mes persoais no texto n.o 2.
4 . Comenta a colocación dos pronomes átonos na frase no texto n. 0 2.
5. Constrúe dez oracións co pronome átono anteposto , segundo as regras expos-
tas , e outras dez co pronome átono posposto.
6. Constrúe dúas oracións con cada unha das formas resultantes da concorrencia
de dous pronomes átonos, segundo o cadro que figura no tema .
7. Constrúe cinco oracións con llo(s), lla(s) e outras cinco con llelo(s), llela(s) e ex-
plica as diferencias .
8. Corrixe os erros de colocación do pronome átono que a topes nas seguintes ora-
cións (cando o .pronome poi da ir en varias posicións, indica tódalas formas po-
1
sibles):
Se vés comigo che regalo unha cámara fotográfica .
Nunca explicáronme se os chícharos cómense con garfa ou con culler.
) O que eu díxenlle foi que non me gustan os chourizos.
¡Me cago en tal! Sempre vésme coas mesmas ferias.
Che emprestei un libro, e agora quera saber se vasmo devolver.
Onte me ensinaron a revelar fotografías . ¿A ti quen aprendeuche?
Este vaise e aquel vaise, e todos todos vanse.
Cando quíxente buscar nunca atopeite.
Os meus país me levaron un día ás illas Cíes.
Eu che dixen que viñeras, mañá vólvocho pedir.
9. Contrúe dez oracións coas diferentes formas do pronome de solidariedade.
10. Constrúe dez oracións co pronome átono de segunda persoa TE e outras dez
con CHE.
11. Escolle un artigo periodístico en galego e ana liza ne l as formas , as funcións e
ma il o uso dos pronomes .

157
···································-······················································· ····················-·-
.....................................................................................................................
···························-·················-··········-···················-·-································
······························-····················································································
................................................................................•.•..........••.......................
..•.............................................................................•....•...............................

DEMOSTRATIVOS
E POSESIVOS

13
-Demostrativos.
-Formas dos demostrativos .
-Contraccións dos demostrativos
co indefinido outro.
-Contraccións coas preposicións
de e en.
-'-Usos e valores especiais dos
demostrativos.
-Colocación do demostrativo.
-Os posesivos.
-V al ores especiais do posesivo.
-Colocación do posesivo .
 IW1 TEMA

l DEMOSTRATIVOS
)

) A diferencia dos pronomes persoais , vistos no tema anterior, que téñen

l sempre función sa~stantiva , os demostrativos poden ter función sustantiva ou ad-
xectiva. En funci ón sustantiva presentan a particularidade de contar con triple
>flexión de x é ner~ (masculino/féminino/neutro). Cando funcionan como adxecti-
J vos acompañan a_ un nome, que é o núcleo do sintagma nominal no que funcio-
J nan como presentadores e modificadores ó mesmo tempo , polo que os demos-
trativos se relacionan, desde o punto de vista funcional , tanto cos adxectivos ,
>coma cos artigos_
)

¡FORMA DOS DEMOSTRATIVOS (j..

No galego actual coexisten tres sistemas principais:

1) este(s), ese(s), aquel(es)

esta(s), esa(s), aquela(s)
esto, eso, aquelo
2) este(s), ese(s), aquel(es)
esta(s), esa(s), aquela(s)
Esto, iso, aquilo
3) Este(s), ise(s) , aquil(es)
esta(s), esa(s), aquela(s)
esto, eso, aquelo
)
l Existen ta=rnén outras variantes , reducidas a áreas moi limitadas, resul-
tantes de cruces entre estes tres sistemas principais . O sistema 3, se ben tivo boa
>acollida no galeg.:) literario (e mesmo provocou a aparición na escrita de falsas -
)formas * ista(s), * isa(s) e *aquila(s)) por razóns diferencialistas respecto docas-
ltelán , na faJa at~pase moi circunscrito á área lucu-auriense do bloque central ,
ande tamén se dá a forma il para o pronome persoal tónico de terceira persoa.
> Na norma-tiva oficial acéptanse os dous primeiros sistemas, se ben hai
)Certa tendencia a dar preferencia ó segundo, con caracterización en idas formas
)do neutro , coinci diodo co sistema estándar do portugués .
IW
 Masculino Feminino Neutro
Sing. este esta
estes isto (o u esto)
Plural estas
Sing. ese esa iso (ou eso)
Plural eses esas
Sing. aquel aquela
Plural aqueles aquelas aquilo (ou aquelo)

CONTRACCIÓNS DOS DEMOSTRATIVOS CO INDEFINIDO OUTRO

1
As formas dos demostrativos contraen con indefinido outro. As formas
compostas resultantes admiten morfemas de xénero e número soamente no se- '
gundo elemento:

Singular Plural
M estoutro · estoutros
F estoutra estoutras
M esoutro esoutros
F esoutra esoutras
M aqueloutro aqueloutros
F aqueloutra aqueloutros

, 1

Usanse estas formas para expresa-la escolla entre dous termos, aínda que
1
non aparezan ámbolos dous expresos:
Non quero estes libros, prefiro aqueloutros
Entre estes e estroutros non hai comparanza
Dáme aqueloutra, que me gusta máis.
CONTRACCIÓNS COAS PREPOSICIÓNS EN E DE
As formas dos demostrativos contraen coas preposicións en e de:

EN DE

este(s) neste(s) deste(s)

esta(s) esta(s) desta(s)
isto/esto nisto/nesto disto/desto
ese(s) nese(s) dese(s)
esa(s) nesa(s) desa(s)
iso/eso niso/neso diso/deso
aquel(s) naque!(es) daquel(es)
aquela(s) naquela(s) daquela(s)
aquilo/aquelo naquilo/naquelo daquilo/daquelo

ló()
 As formas compostas co indefinido outro tamén contraen coas preposi-
cións en e de:

EN DE
nestoutro(s) destoutro(s)
nestoutra(s) destoutras(s)

nesoutro(s) desoutro(s)
nesoutra(s) desoutra(s)

naqueloutro(s) daqueloutro(s)
naqueloutra(s) daqueloutra(s)

usos E V ALORES ESPECIAIS DOS DEMOSTRATIVOS V

1) As formas aquel, aqueJa poden funcionar como pala~s baleiras con
valor de sustantivos e moi diferentes significados:
Ten moito aquel para xogar ó futbol
Puxo o traxe novo e saíu con moita aquela pola rúa do paseo.
Ás veces tamén se usan os verbos aqueJar e mesmo aqueloutrar. Po-
den ter significados moi diferentes , segundo os contextos:
Hasme aquela-/o televisor, se fa-lo favor
Desde que suspendeu anda moi aqueloutrado .
2) A contracción daquela é moi empregada cun dobre valor:
a) val()r adverbial equivalente ó de entón:
Daquela non había estes acliantos que ternos hoxe
b) valor de conxunción co sentido de polo tanto.
¿ Dis que chove? Daquela agarda que vou polo paraugas.

3) Nisto, nestas, con estas pódense usar como adverbios co significado

de : entón, ó momento de acontecer, no mesmo instante, de repente:
Estabamos tan tranquilos .. . e nisto sentímo-lo cañonazo.
N estas chegou o Manuel e berrou desta maneira .. .
Con estas agarrou a porta e foise .

4) Úsanse os demostrativos en frases fe itas como : por iso, por esas, iso
xa, iso si, con esas:
Con esas non me veiías que non son parvo.
Ai, iso si, tiña unha voz que daba gusto oíla.

COLOCACIÓN DO DEMOSTRATIVO
O demostrativo en función adxectiva pode ir antes ou despois do sustan-
tivo . A posposición, moi característica do galego, esixe polo regular a presencia
do artigo .
Este can 1 o can este
A posposición pode ter valor enfático cando non se emprega o artigo co
sustantivo:
Tempos aqueles ...
lól
 Acompañado dun indefinido permite moitas posibilidades combinato-
rias:

Tódalas terras aquelas.

Todas aquelas terras.
Aquelas terras todas.
Aquelas todas terras.

OS POSESIVOS

O mesmo cós demostrativos e os artigos, os posesivos son presentadores 1

e actualizadores , e como os primeiros -a diferencia dos artigos-, poden ter fun- 1
ción adxectiva ou sustantiva. Como o seu nome indica , expresan unha idea de 1
posesión, que vai referida ás persoas gramaticais .
(

FORMAS

Persoa Singular Plural

Masculino Feminino Masculino Feminino

l. a Sing . me u miña meus miñas

2. " Sing . te u túa teus túas
3." Sing. seu súa seus súas
1." plural nos o nos a nosos nosas
2." plural VOSO vos a VOSOS vos as
3." plural se u súa seus súas

As formas dos posesivos son as mesmas para a función adxectiva e para 1

a sustantiva . Non hai , polo tanto, a diferencia entre formas átonas e formas tó- 1
nicas que se dá , por exemplo , no castelán ou noutras linguas románicas:
As miñas lembranzas. As miñas.
O galego conserva unha forma átona fosilizada nas expresións mi padre, 1
mi madre, empregadas como fórmulas de respeto (non son castelanismos).
Vemos no cadro que non hai diferencia entre as formas que teñen como
posesor a terceira persoa do singular e a do plural. Cando é preciso, esta dife-
rencia faise recorrendo ás formas analíticas. A frase "os seus amigos" pode equi- 1
valer a "os amigos del" (ou de/a), "os amigos deles" (ou de/as), "os amigos de 1
vostede" ou "os amigos de vostedes".
1

Os posesivos esixen a presencia do artigo. Non levan artigo nos vocativos 1

(Ex .: ¿Como che vai, meu amigo?) . Con nomes de parentesco o uso do artigo l
é opcional (Ex.: Miña nai vaina misa 1 A miña nai vai-na misa). Tampouco leva
artigo nalgúns casos en que o posesivo vai posposto ó sustantivo, como veremos 1
máis adiante .

162
l . As formas do .~~~~~~ll2....ill~@,!:..m~~I!W~~~~~~r
_!k úsanse para
natureza:
Ten coche de seu ( = propio)
Teño dúas casas, unha de meu e outra emprestada.
X a el é alegre de. seu. pero con este amigo sempre anda a rir.
El era torda de seu, pero a vida foino espabilando.
Agora que tes capital de teM. non Jalas cos amigos ..,..,.....,..---,-,
Con es tes valores a forma máis usada é a terceira Ude se~lj á:=- .
2. As formas cadanseu, cadansúa, cadanseus, cadansúas (formadas polos
posesivos de terceira persoa soiaados ó indefimdo cada) teñen un sen-
tido distributivo. Nótese que non presentan variación en relación coa
categoría da persoa:
Colleron cadansúa moto e saíron atrás deles .
Vivían xuntos pero tiñan cadanseu televisor.
3. Nalgunhas locucións podemos emprega-lo posesivo feminino onde se
podería poñe-la preposición de seguida de pronome persoal :
Paso u diante nasa ( = de nós) coma un lóstrego.
Caeu enriba miña ( = de mio) e escordoume un brazo.
Non sei como non os viu, porque pasaron por frente súa (= del).
Eran dezanove a correr (ras vosa ( = de vós) e non vos de ron collido.
1U As formas da primeira persoa poden indicar familiaridade:
-E logo, ¿que noticias nos trae o noso Pedriño?
-Non foi así, meu amigo.
"W Usado con numerais pode equivaler a unha expresión aproximativa:
-Ata J Coruña había os seus setenta quilómetros.
-Meu avó tería os seus oitenta anos cando morreu.
No pri meiro exemplo pode significar polo menos, e no segundo pouco
máis ou menos.
6. Pode significar cousa habitual, algo que ocorre periodicamente:
-Xa nos apareceu o Martiño coa súa historia.
-Volveulle da-lo seu ataque.
7 . Hai algunhas locucións formadas con formas do posesivo:
-Levo este regalo para os meus (os meus : a miña familia).
-Anda a facer das súas.
-Xa nunca máis volve ó seu (ó seu sitio).
ló3
COLOCACIÓN DO POSESIVO
Os posesivos en función adxectiva poden ir antepostos ou pospostos ó <
sustantivo . O máis común é a anteposición, pero vai despois do sustantivo:
-Cando o sustantivo vai precedido dun interrogativo (Ex.: ¿A que amigo
teu llo pediches?) .
-Cos indefinidos (agás con tódolos, tódalas, que permiten a anteposi-
ción e maila posposición) é abrigada a súa colocación despois do sustantivo r
(Ex .: Ca/quera exame meu, algún compañeiro vaso, certo colega seu, ningunha
roupa mil'ía, etc. , pero as miñas terras todas ou toda/as miñas terras.
-Co artigo indeterminado e cos demostrativos é máis frecuente a pospo- 1
sición , pero tamén pode ir anteposto :
Recibiu carta dun amigo se u/ . . . dun seu amigo .
Aquel mestre meu/ aquel meu mestre.
Nestes casos , a anteposición é menos infrecuente cando hai un adxetivo 1
acompañando ó sustantivo:
Aquel meu querido amigo 1 aquel querid_o amigo meu .
Acompañando a sustantivos que non levan artigo porque a ausencia des- ,
te é pertinente semanticamente (Traía librQs/ Traía os libros), o posesivo debe
ir posposto :
Naque/a carteira traía os seus Libros.
Naque/a carteira traía os libros seus.
Naque/a carteira traía libros seus.
Fíxose o meu amigo.
Fíxose amigo meu.
Trouxo as miñas causas.
Trouxo causas miñas.

IM
 -ee-
wTEXTOS
TEXTO 1

FIN DE CARREIRA

O avó fixera un ha pequena festa, moi íntima , para celebra-lo

acontecemento: o final da carreira de Xurxo, algo que o vello pen-
sara que nunca chegaría a ver. Non porque dubidase das facultades
intelectuais do neto . El sabía que era desperto e intelixente (como
o fora o seu pai), que sempre levara para adiante os estudios con
boas notas, tanto no instituto coma na universidade . Pero despois
da morte de Luís -que fora cando lle empezaran aquetas fortes cri-
ses nerviosas que lle fixeran perder varios cursos-, o vello tivera os
seus temores , as súas calada dúbidas . Pero agora, vencidos os obs-
táculos , coroada con éxito a carreira (inda que máis tarde do nor-
mal), o home sentíase feliz e orgulloso. Era tóxico . El, filio dun la-
brego de Santa Marta , non puidera chegar , e con 'moitos sacrificios,
máis que a mestre de escota . Pero o seu neto (ou o seu filio, ou o seu
filio-neto, ou o seu neto-filio , Xurxo 111 , en suma , orfo de pai e nai)
era licenciado en filosofía e letras pota universidade de Santiago , un
soño feito realidade , anque con moitos esforzos e dificultades, non
só polas crises e desequilibrios do rapaz , senón polos problemas
económicos. Gracias ás becas, a que era -tristemente- filio duo
"caído por Dios e por España" .
Tomaron xamón , chourizos e viño en Santa Marta, alá no
Pereiro de Aguiar, terra nativa do vello. Á parte dos dous (avó e
neto), Olga ~ a irmá de Xurxo , o seu marido e os seus fillos (que vi-
vían co avó no piso das Mercedes) , estiveran presentes algúns, pou-
cos, íntimos da familia, así como algúns compañeiros de estudio do
homenaxeado. Despois da festa, das conversas e dos parabéns, can-
do os dous, avó e neto, quedaron sós tomando unhas copiñas de
augardente de herbas de Cachamuíña, o vello preguntoulle , logo
duo silencio :
-¿E agora que pensas facer, Xurxo?
-Quixera facer cátedras, como moi ben sabes , cátedras de
instituto. Logo, se teño sorte , de universidade.
Xurxo miraba para a cabeza branca do avó , para os seus
ollos limpos, sempre como engradando.
-Cátedras de literatura -insistiu-. É o que me gusta.
-Paréceme ben -dixo o vello, mirando así mesmo para os
ollos limpos do neto-. Pero iso será para largo.
-Depende. Hai que agardar a que se convoquen. Agora
convócanse con moita frecuencia debido ós novos plans de ensino.
Claro que as hai que preparar ben preparadas. E con algo de sor-
te .. . ·
ló)
 O avó tomou uns groliños de augardente de herbas -era de
cor verdosa- e non. dixo nada . Fóra sentíase o abafo o verán ouren-
sán.

(X . Fern ández Ferreiro . A fraga dos paxaros salvaxes) .

TEXTO 2.

. v.~Ú\J.-C { ESCURAS VIRAVOvfAS

ti» Estabamos alí medios durmidos/cÍeitados nas improvisadas
hamaca , e m a a o~ar anse'Q..:vaso na man , agardando sen
gana as pnmetras uzadas -do so no abrente . ~ p Paco , que non
era~ moi algareiro nin bulebule , pero andaba co formiguiño
o carpo desde había un tempo, ergueuse dun brinco e botou a co-
rrer pola praia adiante berrando coma un can·danado. Nós pasma-
mos con (aq uefiU súbita ocorrencia e rímoslle a gracia con sonoras
gargalladas, que fixeron acordar amáis de un que xa caera nos bra-
zos de Morfeo .
{p aguelií\> río Pontiñas deborcaba na praia o seu fedorento
soluto pota banda do Pontillón , ande ergueron agora eses masto-
dónticos edificios do cu~rtel novo da Garda Civil. Non había quen
se achegase ós cana vais !aqueJes] ateigados de mosquitos e merda ,
que esparexían de cando en vez bafaradas pestilentes coa brisa de
terra . O Paco colleu cara alá e algún de_nós espreguizou as pernas
por ve-las a~as_do artista polo areal adiante . Paco sempre ti-
vera moito j 1so~os exercicios ximnásticos .
-¡Va1 cara ós canavats! -dtxo Camllo coa súa voz de hoten-
tote .
-""\J)aqu éli)déixao, meu amigo , que ha volver por narices . ..

-¡Mirade! ¡Mirade!
e
Non tivemos tem]¡o de lle ri-lo chiste , porque nesas empezou
Quique a berrar todo~_uelado) -- ~~ · ~ C.. 'l'A...v \,e-(~ \
)
6 principio parecía unha gracia do Paco , que ultimamente
sempre andaba a facer ~ pero quedamos de pedra ó ve-las
macabras circunvolucióñSOCoitado. Só o Camilo botou a correr
cara aló; os outros non dabamos creta ó que tiñamos diante nosa.
Os berros de Paco escorrentaban miles de gaivotas e nubes de insec-
tos voadores que viñan a acobillarse baixo o colmo do naso chirin-
guito. Meu irmán, que descabezara a súa soneca na máis cómoda
das hamacas , acordou co barullo e botou man á escopeta.
-¿Que escopeta? ¿Tiñades unha escopeta?
-Tiñamos varias. Vós non sei, pero destoutra parte da ría
tódolos cristiáns andan con cadansúa ferramenta -contestei, apal-
p.a ndo no eto da miña chambra a enferruxada Smith & W enson-.
· on, . '$ vd.;::r .P.l ~~~ .
- ms a co cho canto . Apañou a arma e foi cara alá con
ollas talmente de asasino. Así uns ollas sanguiñentos ... , ¿nunca 11os
viches a ninguén? ¿Nunca llelos viches ós artistas nas películas? Así
abertos , verme11os , co sobrecello enrugado , e botando escuma
pola ... E u ó velo tan \agueloutradJr púxenme un pouco nervioso e
preferín liscar de alí. Vamos, que e entrou algo de cagana, se que-
res , pero unha retirada a tempo é ~nha 1
victoria, como dixo Napo-
león , que non era ningún medranc s. E 1con esaB co11ín e marchei
para a miña casa. - '\¡ lN ..\
I(J(J
ev)
 -¿E logo que foi o que pasou?
-Eso xa non cho sei contestar. Xa che dixen qu eu marchei
para casa.
-Pero o teu irmán diríache algo .. .
-N en. Xa sabes que non é ningún falabarato.
-¡Meu Deus! Pero ti preguntaríaslle, ¿ou?
-Pois non .
-Ah, ~e para i~o vés con toda esa leria? ¿Así que non sábe-
-lo que paso u. ¡Pero tt·. .. !
-Tranquilo, home , tranquilo. Pois non o sei, non . ¡Eu que
queres que !le faga! Pero nos irnos discutir por eso . ¡Nin que fora
para tanto!
-¿Pero ti víchesme cara de parvo, ou que? ¡Mira ti ... ! Non ,
eu por esas non che paso.
-Home, se chego a saber que té ías incomodar xa non che
contaba nada.

(F.L. Cameselle. Feira da lamprea).

~
~

[WJ EXERCI CIOS-------.

.
l. Sinala os posesivos que aparecen no texto n. 0 l. Indica os casos en que o pose-
) sivo pode non ir precedido do artigo.
)
2. Sinala os posesivos que aparecen no texto n. 0 2, e comenta os usos e valores es-
peciais dos posesivos que aparezan no· texto.
3. Sinala e comenta os demostrativos do texto n. 0 2.
4. Suliña e comenta as formas dos artigos no texto n.0 l. Sinala as segundas formas
do artigo . Comenta ·os casos dese texto en que se pode dar na fala a segunda
forma do artigo pero non se representa na escrita .
5. Sinala e comenta as formas e as funcións dos pronomes persoais nos textos 1 e
2. .
6. Compraba cal é o sistema de demostrativos propio do galego da túa zona. Com-
párao coas formas consideradas propias do galego común ou estándar.
7. Constrúe tres oracións con cada unha das formas cadanseu, cadansúa, etc.
8. Contrúe un ha oración con cada un ha das formas estoutro, estoutra, etc., e as
) súas contracCi6ns coas preposicións de e en.

167
.....................................................................................................................
.................•...............................................................••..................................
·················································································································-··
......................................................................................................................
...................................................................................................................•.•
...................................................................................................................•.

OUTROS PRONOMES

14
RELATIVOS, INTERROGATIVOS E
EXCLAMATIVOS.
INDEFINIDOS E NUMERAIS

-Relativos .
-Interrogativos e exclamativos .
-Indefinidos e identificadores .
-Numerais.
- Numerais cardinais .
-Drdinais.
-Multiplicativos.
-Partitivos .
 N t e~ ' ~w ~
('J \¡ ~-ere~ fi

IWl TEMA

RELATIVOS
Os pronomes relativos teñen unha dobre función. Por unha banda cons-
1 titúen o nexo que serve para int_roducir oracións subordinadas que funcionan
como adxectivos ou modificadores dun sustantivo ou sintagma nominal da ora-
l ción principal, o cal recibe o nome de antecedente; por outra banda poden de-
sempeñar calquera das funcións sintácticas dun sustantivo dentro da oración su-
l bordinada. As formas dos pronomes relativos son as seguintes:

Invariables QUE , QUEN

Variable número CAL (CALES)
Variable xénero e número CANTO (CANTA, CANTOS, CANTAS)

• QUE.-É o relativo de maior rendemento na faJa . É unha forma inva- \

riable, pero pode ir precedida de artigo, o cal concorda en xé-
nero e número co antecedente.
A casa en QUE nacín.
A casa NA QUE nacín.
• QUEN.-Úsase cando o antecedente se refire .a persoas. É forma co-
mún no galego literario, pero menos frecuente na faJa, ondeé
sustituído por QUE (precedido ou non de artigo) .
O amigo con quen estiveches fa/ando.
O amigo co que estiveches fa/ando .
-QUEN é unha forma invariable . O uso do plural *quenes é un
castelanismo:
Os parentes con quen viaxaba.
-QUEN pode ter ás veces valor especial en construccións do tipo
"non son quen de faceto" , onde SER QUEN DE ou SER
QUEN A equivale a ser capaz de.
Cando QUEN ou QUE desempeñan a función de suxeito da ora-
ción que introducen , o verbo desta concorda en número co an-
tecedente .
169
 • CAL-Admite morfema de número(pl. CALES). Úsase precedido de
artigo:
. Nace ron se te gatos, dos cales collín tres para min. ·
Na faJa ten menos uso que na lingua literaria, e o normal é que
sexa sustituído por QUE .
-CAL , sen artigo , pode aparecer en correlación con TAL en
construccións comparativas de igualdade ("Cal o pai, tal o fi-
lio") . Tal cal ten valor adverbial (" Fixéronlle un retrato e saíu tal
cal").
• CANTO.-Admite morfemas de xénero e número (CANTO, CANTA,
CANTOS, CANTAS) . Funciona como correlativo de TODO,
-A, -OS , -AS ou TANTO, -A , -OS -AS , expresos ou non.
Viñeron (todos, rantos) cantos foron convidados.
Ten (tantos) amores cantos quere.
Non é moi frecuente na faJa.
• ONDE.-Pode funcionar como relativo, aínda conservando o seu valor
adverbial , pois a súa función na oración subordinada que intro-
duce é sempre a de complemento circunstancial:
Este é o café onde te coñecín.
Na faJa alterna con EN +(ARTIGO)+QUE .

·-Non existen no galego actual formas derivadas do xenitivo lati-

no CUIUS ou do relativo CUIUS , CUIA , CUIUM, formado a
partir daquel, frente ó que sucede no castelán (cuyo, cuya ... ) ou
no portugués (cujo, cuja ... ). Evitarase , polo tanto, o uso de for-
mas como *cuio, *cuia ou *cuxo, *cuxa, que non existen na faJa
e que deben ser consideradas como castelanismos as primeiras
e como arcaísmos ou lusismos as segundas .

INTERROGATIVOS E EXCLAMATIVOS

• Que pode funcionar tamén como interrogativo e como exclamativo:

"¡Que lle irnos facer! ", "¿Que lle irnos facer?"
-Como exclamativo , QUE precedido de artigo ten moito uso:
" ¡O que me contaron!", "¡O que alí se dixo!".
-Que seguido da preposición de e dun sustantivo (xenitivo parti-
tivo) úsase como exclamativo para pondera-lo número o u a can-
tidade : "¡Que deles había!", "¡Que de trolas lle contou!". (Tráta-
se dunha construcción paralela á formada polo artigo feminino
seguido da preposición de máis un sustantivo: "¡A de cartos que
alí había!").
• Quen úsase tamén como interrogativo e exclamativo. Leva sempre o
verbo en singular, non sendo o verbo SER, que pode ir en plu-
ral : "¿ Quen son eses homes?".
-Con QUEN tamén se contrúen oracións exclamativas co verbo
en pluscuamperfecto (con valor subxuntivo): "¡Quen me dera en
Lobeira!", "¡Quen a puidera pillar!".
• Cal, cales úsase unicamente como interrogativo , non como exclamati-
vo: "¿Calé o teu? ".
170
 • Canto, cando, como e onde úsanse como interrogativos , pero o seu va-
lor está máis próximo ó adverbial. CANTO e COMO úsanse ta-
mén como exclamativos , o mesmo ca outros adverbios (MOI-
TO , CASE ... ): "¡Canto sufriches!", "¡Como herrabas!", "¡Case
che doía!", "¡Moito te queixas!" ... Todos estes son propiamente
adverbios , non senda CANTO , que conserva como exclamativo
ou interrogativo a súa flexión de xénero e número ("¡Canta xen-
te!", "¿Cantos querías?", etc.) .
-Unha forma especial de interrogativo adverbial de lugar é a pro-
veniente do latín ubi, que aparece sempre soldada ó pronome
átono de terceira persoa de O.D ., nas formas ulo, ula, ulos e olas
( "Os cartos, ¿u/os?"). En función adxectiva , vai unido ó artigo
(separados por un guión) : "¿ U-los cartos?".

1
¡ U
lll!!!i-
ND"""""'E~
F"""'
IN..,I...,
D"""'o-,
i E IDENTIFICADORES
)
Agrupánse dentro da categoría dos indefinidos un conxunto de formas
l gramaticais que poden ter , polo regular , función pronominal ou adxectiva. Al-
gún deles pode funcionar así mesmo como adverbio . Repártense en dúas series ,
unha de formas invariables e outra de formas variables.
Formas in varia bies

Alguén e ninguén son formas paralelas de algo e nada apliacables ás per-

soas , o mestno que cadaquén e quenquera respecto de cada e calquera, aínda
que estes últimos poden aplicarse ás persoas tamén .
Cómpre lembrar que ca/quera é invariable e que non apocopa cando pre-
cede ó sustantivo. ·
Algo e nada teñen con frecuencia valor de adverbios de cantidade
(''Aqueta película gustoume algo ; esta non me gustou nada") . ·
Ren ten significado e valores semellantes ós de nada ("Non me queda
ren").
Emparentado coas formas dos indefinidos están os adverbios algures
( = algún lugar) e ningures ( = ningún lugar).
Algo, nada, alguén, cadaquén e quenquera funcionan sempre como pro-
nomes . Ca/quera pode ter función pronominal ou adxectiva .
1
Menos, máis e demais úsanse precedidos do artign .
171
f grwas variables
Algúnís), algunha(s) poden funcionar como adxectivos ou como prono- r
me. O seu valor está moi próximo ó de un(s), unha(s) (destes, a forma de sin-
gular un, unha pode ser art.igo indeterminado ou ben numeral).
Estas formas contraen na escrita coas preposicións de e en: dalgún, na/- 1
gunha ...
Njpgúq!s), ningunha(s) son os correspondentes negativos dos anteriores .
Mentres que algún(s), algunha(s) preceden sempre ós sustantivos ós que acom- 1

pañan cando teñen función adxectiva, ningún(s) e ningunha(s) poden ir pospo- 1

tos ó sustantivo, adquirindo así un valor enfático: "Non teño· ningún amigo" 1
"Non teño amigo ningún".
Todo(s), toda(s) poden funcionar como pronomes ou adxectivos. Todo ,
pode ter valor adverbial. Cando acompaña a un sustantivo, este vai precedido
de artigo. As formas de plural (todos, todas) esixen a seguna forma do artigo, 1
que se representa na escrita : "Estaban tódolos homes e tódalas mulleres".
Todo(s) , toda(s) en función adxectiva van normalmente antepostos ó sus-
tantivo . Tamén poden ir pospostos, e a posposición soe conlevar un valor enfá-
tico: " Tremía toda a casa"/"Tremía a casa toda".
Outro(s), outra(s) poden ter función adxectiva ou pronominal. En fun-
ción adxecttva preceden sempre ó sustantivo . Estas formas contraen coas prepo-
sicións de e en: doutro, noutra .. . Cos demostrativos poden concorrer nas formas '
contractas estoutro, esoutra ... , etc., vistas no tema anterior.
Outro(s), outra(s) pode funcionar como correlativo de un(s) , unha(s): r
"as ondiñas do mar, unhas veñen e outras van".

'"
d La o
-
Certo(s), certa(s) funcionan sempre como adxectivos: "Pasei por alí certo
..

Mojto{s), moita(s) poden ter función adxectiva ou pronominal. Moito

pode functonar tamén como adverbio, que soe apocopar cando actúa como mo- '
dificador dun adxectivo: "Moi elegante".

-
Pouco(s), pouca(s) é o correspondente negativo do anterior.
~ s, varias; ambos, ambas e entrambos, entrambas úsanse unicamente
en plural. Os últimos esixen a segunda forma do artigo: "Eu era amigo de ám-
1

bolos dous irmáns".

~(s), mesma(s) poden ter función pronominal ou adxectiva. Úsanse
precedidosoe artigo . '
En función adxectiva, o(s) mesmo(s), a(s) mesma(s) poden ter valores e,s- '
peciais: "Veu o mesmo (=propio) presidente para inaugura-las inst"alacións".As
veces, cun valor semellante, mesmo pode ter función adverbial: "Había mesmo 1
(=incluso) periodistas estranxeiros" .
Este indefinido está presente en locucións como coa mesma, ás mesmas, 1
na(s) mesma(s) ... : " E coa mesma , colleu a porta e foise ", "Eu ben que lle insistía, 1
pero el seguía nas mesmas" ...
.I¡l, tales é invariable respecto ó xénero . Ten diferentes usos e valores, 1
nalgún caso próximos ó demostrativo ou ó comparativo: "Tales homes xa non os
hai agora"; "Un tal Cristovo Colón "; "Colleu tal medo que non volveu por alí'';
"¡Ai o que tal me contaron!"; "Outro que tal baila ... ", etc ... Na maior parte dos
seus usos como adxectivo pode ir anteposto ou posposto ó sustantivo .

172
1 Ta¡"'o(s), Tanta(s) tamén poden funcionar como adxectivo ou pronomes .
Son para e os ás formas anteriores, pero engadindo unha noción cuantitativa .
Tanto pode funcionar tamén como adverbio ("Doíame tanto que tiven que can-
tar).
Bastante ~s); demasiado(s), demasiada(s) e abondo(s), abonda(s) poden
funcionar como adxectivos e pronomes . Tamén poden desempeñar función ad-
verbial na forma do masculino singul ar, o útimo precedido da preposición de,
polo regular .

J fNUMERAIS /
Os numerais son formas grama ticais que poden funcio nar como adxecti-
l vos ou pronomes referidos a rea lidades contables para indica-la cantidade ou a
orde nunha serie. Os numerais poden ser:
-Cardinais .-Son os que indican número ou cantidade de elementos da
realidade contable: un, oito, dez, dezaseis, vintedous, trinta e tres .. .
-Ordinais.-lndican orde nunha serie: Primeiro, terceiro, sétimo, oitavo,
décimo cuarto, vixésimo segundo ...
-Multiplicativos .-Indican o número de veces que unh a realidade conta-
ble conté n outra menor: dobre, triple, cuádruple ...
-Partitivos. - Jndican fracción dun todo : Medio, tercio, cuarto, oncea-
vo . ..
NUMERAIS CARDINAIS
Poden ter función adxectiva ou sustantiva: "Quédanme dezaseis exempla-
1 res ·'; " Dáme os dezaseis" ... Ca ndo funcionan como pronomes hai sempre un
sustantivo e lidido : "Naceu en (no ano) mil novecentos trinta e nove").
Formas dos numerais cardinais:

Formas dos numerais cardinais

l un-unha - 16 dezaseis ..- 60 sesenta

2 dous-dúas 17 dezasete 70 setenta
3 tres 18 dezaoito 80 oitenta
4 catro 19 dezanove 90 noventa
5
6
7
8
CIOCO
SeiS
se te
oito
20
- 21
22
vinte
vinteún
-
vi nteun ha
vintedo us
100
200
cen
douscentos
duascentas
300 trescentos/as
9 nove vi ntedúas
10 dez 23 vintetrés 500 cincocentos/as
11 once 30 trinta ou quiñentos/as
12 doce 31 trinta e un 600 seiscentos/as
13 trece
14 catorce 40 corenta 1.000 mil
15 quince 50 cm cuenta 100.000 cen mil
200.000 douscentos mili
duascentas mil.
1.000.000 un millón.

)
173
)

)
+ Nótese que un e dous e os seus compostos (vimeún , u·inta e un, vintedous, coren.ta e dous, cento
dous) teñen flexión de xénero : unha, dúos, vinteunha, corenta e dúas, cento dúas ...
+ A forma cento , usada nos numerais do 101 ó 199 , pode funcionar como sustantivo: "un cento de
ostras". O seu plural ten flexión de xénero: douscentos, duascentas, cincocentos homes, se/encen-
tas mulleres ...
+ Os numerais escríbense normalmente en letras:
Dúascenlas mil oitocentas vimenove camas.
Cen mil cincocentos tri/1/a e un enfermos ingresados.
Utilízanse as cifras árabes en aritmética e no uso científico , nas datas (o mes soe expresarse en
números romanos : 5-IY-87) e mais para evitarmos palabras moi langas.
+ Os cardinais en función adxectiva soen ir precedendo ó nome . Pospostos poden ter valor de ordi-
nais: " Vouna páxina tres " (=Vou na terceira páxina).
+ As formas dezaseis, dezasete ... teñen na fa la as variantes da zaseis, dazasete. As primeiras son as
consideradas normativas.
+ Corenta é a forma considerada normativa. *Cuarenta ou *coarenta son castelanismos . Tamén
é castelanismo *quinientos no canto de cincocentos ou quiñentos. Outro castelanismo bastante
introducido na fala é o de •ochenta no canto de oitenta.
+ As veces relaciónanse cos numerais algúns sustantivos numerais ou colectivos, como par, parella,
frío , decena, ducia, milleiro, etc. Son sempre sustantivos; e cando van relacionados con outro
sustantivo do que indican a cantidade, esixen a preposición de. Ex.: un.ha ducia de ovos; un par
de patas para un banco, etc ...

FORMAS DOS NUMERAIS ORDINAIS

primeiro (1°)
segundo (2°)
terceiro (3°)
cuarto (4°
quinto (5°)
sexto (6°
sétimo (7°
ottavo (8°
ñO'iieño (9")
décimo (]()O)
undécimo 1 décimo primeiro (11°)
duodécimo 1 décimo segundo (12°)
décimo terceiro (13°)
décimo cuarto (14°)
décimo quinto (15°)
décimo sexto (16°)
Tódalas formas dos ordinais admiten mofemas de x.énero e número. Nas
formas compostas , estes morfemas engádense só ó segundo elemento: décimo
cuarto, décimo cuarta, décimo cuartos, décimo cuartas ...

MULTIPLICATIVOS
En galego só teñen forma específica como numerais multiplicativos os se-
guintes:

(xx2 ) rk/J;;.re, coa variante á~J,¡¡Jp, duft la

( 3) trio/e, coa variante JJ:.iJJ.lo, t~
(x4) cuádruple, coa variante c~ lo, cuádrupla
(x5) qulntuf¿ lo, quíntupla
(x6) ~ o, :J!ctuSla
(xlO) 7JE!!J!.lo, ecue a
Os restantes multiplicativos fórmanse co cardinal correspondente segui-
do da palabra veces.

174
 PARTITIVOS
Os numerais partitivos teñen as seguintes formas:
1/2) Med.iiJ, -a; ~ (119) noveno, -a

!113) terciJJ, -a
114) e~, -a
115) q,¡¿i,~Mo, -a
(116) s~ , -a
(117) ~ . -a
(1110) ctectmo, -a
(1/11) onceavo, -a
¡1112) -aaceqvo , -a
1113) treceqvo, ·-a
1114) ca.lnrceq yo, -a
(118) oJl,a Wl , -a (1120) vinteavo, -a
Os restantes ata 99 fórmanse apoñendo a partícula avo á forma do cardi-
na!.
A partir de 100 non existen formas exclusivas para o partitivo , e empré-
ganse no seu lugar as formas dos ordinais en feminino, seguidas ou non do sus-
tantivo parte (Estas tamén poden empregarse como partitivos nos números in-
feriores a cen): a centésima parte; unha milésima (parte) de segundo, a viséxima
parte ( = a vinteava parte) .
A forma medio, tanto en función sustantiva como adxectiva ou adverbial , non ten outra va-
riante no galego estándar nin na fala viva . As formas • meio e *meo deben ser rexeitaddas como ar-
caísmos ou lusismos . Tamén e arcaísm·o o adxectivo derivado das mesmas (que deixou restos nato-
ponimia, como Castromeán , Vilameá, Prameán , etc ... ) , e que foi sustituído no galego polo cultismo
mediano, -a.
Téñase enconta a concordancia : "Esta muller está media tola ", "os rapaces andaban medios
re vol tos" .

17:i
)

)
 -ee-
rt!JJ TEXTO

MOBILIZACIÓNS

O sobrado da taberna de Chinto Mourelle converteuse no

centro de atención, preocupación, agarimos e coidados da casa de
Santa Cruz . Foron días terribles . Cando don Gonzalo Mariño reci-
biu a noticia de que o licenciado Oliveira , aquel chicherico me-
diohome , peza fundamental no proceso de recuperación de don
Bartolomé, estaba a morrer no sobrado fedorento dunha taberna da
vila, onde seica rifara cun mal bicho , pensou que o mundo todo se
lle viña abaixo . ¡Oiiveira a morrer! ¡Agora que tiñan noticias certas
de don Bartolomé! "¿Cómo pode ser isto , Quinteiro? ". E Quinteiro
calaba . ¿Que ía dicir? O destino xoga cartas cabronas e imprevisi-
bles, abs urdas ... Ben amolada andaba. Tentou de dar cunha saída,
algunha resposta nos escritos dos Mareantes , a memoria profética
de don Enrique e don Xoan Manue l; pero ninguén contaba con
aquilo. ¡E precisamente agora, que a máquina xa non se pode pa-
rar: ccntos, miles de homes movéndose pola montaña! "¿Que di tío
Evaristo?", preguntou Malvido ó señor de Santa Cruz. Tampouco
de don Evaristo sabían nada . Deus teña misericordia de nós, rezaba
o señor abade da Colexiata . Moita xente de Vilanova empezou a
preguntar como e ra que o señor fidalgo do pazo tanto miraba agora
pola saúde do licenciado Oliveira, a quen se tiña por home de pouco
futuro e peor estrela , deixado da mande Deus e dos homes. Houbo
moitas explicacións , anque ninguén , daqUela , podía ainda imaxinar
cál era a verdadeira. Buscaban as xusticias a Quico de Gándara pola
bisbarra toda, fozaban nos palleiros , fuchicaban nos alboios e ca-
nastros, procurábano nos camiños , na súa casa, nas parroquias ve-
ciñas sen dar con el. Mesmo tal foi coma se ó Quico de Gándara,
logo do suceso da taberna, o levase o inferno ou se esvaíse no aire
(¡puf!) sen deixar rastro. Ninguén sabía dicir ondeé que podía an-
dar. Deixaba muller e un cativo, ademais dunha moza garrida da
banda de Leiro á que tamén foron visita-los gardas. Seica os "cho-
queiros" tiveran de sempre moito engado e boa man para estes ne-
gocios de namorar no alleo. Víñalles de familia. Pero ninguén daba
noticias do fuxido.
O canto é que Oliveira non buJía e os traballos e preocupa-
cións todas da casa de Santa Cruz e mais dos liomes da clandestina
e secretísima Xunta de Salvación de Vilanova de Alba (reunida en
asamblea permanente) centráronse daquela no sobrado da taberna
de Mourelle, xa que os médicos prohibiran move-lo ferido do catre
onde o deitaran despois do suceso. O paxaro da morte revolexou
canto quixo , de día e de noite , arredor do Jeito do doente coa teima
17ó
 de levalo preso nas súas poutas de ferro . Alí estaba tamén o cego
das Viñas , atento a calquera novidade , espreitante, coma un can
que venta os espíritos. E , sobre todo, alí estaba María Eulalia por
disposición de don Gonzalo Mariño , señor de Santa Cruz, para
quen nada no mundo era xa máis importante cá salvación e a saúde
do triste licenciado .
Baptista escoitou os informes da noite de Lures co seu aquel
pousado e inconmovible , sen preguntar nin interrompe-los que fa-
laban , sentado na porta da casa, coma a primeira vez. Non miraba
á xente. Deixaba falar como se os acontecementos non fosen con el.
Aquilo amolou ó de Gándara , que viña de sentí-lo bafo da morte
máis preto ca nunca e escomenzaba agora a decatarse da dimensión
tráxica e criminal dos sucesos. O da orella non era nada, pero na
corga de Lures había dous homes mortos ou malferidos da súa man.
Os corpos viñan suorentos , doentes, alporizados, e o Baptista escoi-
taba o relato impasible. Fixo algunhas preguntas: cantos homes ha-
bía na de Lures , quen fora a campelo e Mourenza (que arderan
aqueta mesma noite) e logo mandou a Porto que determinase as
axudas para as familias dos que caeran na praia . "Todos han te-la
súa xusticia e a súa vinganza : as víctimas e os matadores", dixo.
" Saímos esta noite para o Castrove . Mañá estaremos na Escusa e
Chas cruzará a ría gor Vilaxoán. Dispoñédeo todo para que aquí
non fique ninguén. !monos" .
Así se facían as causas, sen tempo de acougaren, nin de pen-
sar, nin de falar sequera do sucedido entre eles . Obedecendo as or-
des precisas de Baptista o grupo saíu aqueta noite para o Castrove
cruzando o Salnés. Era un camiño difícil por Lobeira, Leiro, Meis,
fóra da vía principal, por entre campos de millo alto e videiras. Cru-
zaron aldeas e lugares buscando os atallos de máis disimulo . Tóda-
las precaucións son poucas nestes tempos. O grupo de Gándara,
que era de cinco , albiscou o val de Armenteira coas derradeiras lu-
ces do serán , case que entre fusco e lusco . Alá abaixo ficaba o gran-
de mosteiro arrodeado de pastos e vides, leiras de millo e castiñei-
ros . Terra de fartura , vizosa de camiños e regos de auga, muíños e
casais ciscados polas encostas. Pausaron un chisco para colleren fol-
gos na subida da antiga vía romana que noutrora utilizaran os frades
de Poio e agora seguían os carros do país chiando por entre sebes
de xesta e silveiras , carros que baixaban do monte co estrume para
as cortes e piñas que ían vender logo ás feiras de Pontevedra . Era
noite ben andada cando chegaron ós cumes do Castrove, todo cu-
berto de piñeiros , e enxergaron as luces da acampada. Trinta e dous
homes. Alí botaron catro días coas súas noites, sen se moveren,
agardando un ha nova orde de Baptista para poñérense outra vez en
marcha . Ademais dos que viñeran da Nespereira en grupos de tres
e cinco , moi ciscados uns dos outros e por diferentes camiños , había
xentes de Mollabao , Vilanova , Bértola e San Paio . Fóra das vistas
e afastados dos homes estaban dous carros a cuberto que Baptista
mandou gardar con sentinelas . Non quixo pregunta-lo de Gándara
o que había neles , pero era de moito vulto e secreto. "Agora é tem-
po de pousar. Mañá seguiremos", dixo Porto cando alguén quixo
saber que canto tempo ían botar alí, durmindo sen teito , baixo as
estrelas e as pólas altas dos piñeiros .
Na segunda noite deu en chover. As horas do día non daban
pasado. Na beiramar chaman cairo ó vento aquel que trouxo a auga
pola tardiña , ventadas frías e un pouco parvas , cunha choiva súpe-
ta, rexa, que axiña fixo lameira. Molláronse todos, a non ser os de

177

)
 Bértola e Vilaboa , que tiñan corozas e _grandes capuchóns de colmo
baixo dos que acachaban os fusís . Foran eles quen trouxera os ca-
rros polos camiños da Escusa . Case que nón faJaban máis ca entre 1
si, e ían todos armados. Pola mañanciña esteou . Aínda luciron al-
gunhas estrelas. Pero Quico de Gándara non tiña nada que non es- ·
tivese mollado.
Chegaron noticias: malas noticias. A mobilización era xeral
nas principais vilas da beiramar e en Vilanova, principalmente, ha-
bía grande rebumbio de xente armada que viñera de Compostela .
Había detidos por todas partes. E non só estaban as xusticias de El-
Reí e do marqués da Serra; os cataláns (os Botana, Gasset , Moré,
Dalmau e Domeneche , ademais doutros que aínda non deran razón
do recado que recibiran) financiaban xa abertamente unha grande
parte das accións policiais, declarábanse dispostos a organizar ho-
mes propios para a defensa das factorías e estaban chegando a acor-
dos no pago do desmo, o que os poñía -por primeira vez- aben coa
Igrexa, cos concellos e con algunha xente das cofradías, pois traidoc
res hai en todas partes e con eles debemos contar. O de Vilanova
fora un mal paso, certamente , pero ¿quen podía saber daqueles ho-
mes todos na factoría o día da Santa Custodia? A operación estaba •r
moi pensada: un golpe de efecto no día grande, nos peiraos , nomo-
mento xusto, pero sen víctimas . Vilanova era a capital do mar. Se-
ría un primeiro aviso. Tal era o plan concertado .. . Baptista escoita-
ba as noticias que lle daban sen que o seu rostro amosara a máis pe-
quena emoción , sen un aceno , impasible. Endexamais miraba ós
ollos , deixaba faJar , escoitaba en silencio, sempr~ coa xogueta do
garabullo na terra, escabichando entre os pes . As veces deixaba
vaga-la vista polo horizonte oceano . ¡Compango habemos: a lgre-
xa , os cataláns, os concellos , as cofradías ... ! Ben sabía el o que
unha cousa así podía significar: cadelos da mesma camada . O An-
drade , aquel señor de Compostela , miñato rapiñento que goberna-
ba as praias cos plenos poderes que lle dera o tirano , dirixía persoal-
mente , case sen comer nin dormir, as operacións de busca e castigo .
Era un cura , sempre armado coa sotana, e precisamente por ser
cura os seus métodos eran neste caso máis duros, ousados e impla-
cables. Non duraría moito aqueJa contranatura dos cataláns, o arce-
hispo e as tropas de Nazario Eguía defendendo as mesmas cousas,
pero podían facerlles aínda moito dano , cando xa a Grande Acción
estaba en marcha e se anunciaban días decisivos. Deberan ter esco-
menzado antes. Foi moito agardar. Endexamais recuperarían o
tempo perdido.

(O triángulo inscrito na circunferencia, de Víctor Freixanes).

17H
 ~
~

IW1 EXERCICIOS-------.
l. Sin ala e co me nta as fo rm as dos re la tivos que a pa rece n no tex to . Indi ca qu é fun-
ció n sintáctica te n cada un d eles na o ració n de re la ti vo que in t ro duce .
2 . Sin ala e co me nta as fo rm as dos inte rroga tivos que apa rece n no texto .
3 . Sinala e co me nta as fo rm as de indefi nidos que a parece n no tex to.
4. R eco lle na pre nsa a lgunhas o raci ó ns e n caste lá n que prese nte n o re lat ivo
cuyo(s), -a (s) . Tra dúceas logo ó ga lego medi a nte co nstrucc ió ns qu e rn a nte ña n
o mesrno s igni ficad o pero sen e rnprega-lo castela ni srno desa fo rm a do re la tivo .
5 . Sinala e co me nta as fo rm as de num e ra is que a pa rece n no tex to .
6. Co me nta os m o rfe mas de xé ne ro e i1úm e ro dos susta nti vos e adxectivos que
a pa rece n no t ex to .
7 . Co me nta as f o rm as de a rti go que a pa rece n no tex to .
8. Sinala os pro n o mes pe rsoa is que a pa rece n no tex to e come nt a a fo rma e a fun -
ció n de cad a un de les , así corn o a súa colocaci ó n proclíti ca o u e nclítica respecto
do ve rbo .
9 . Sin ala e come nt a as fo rm as dos num e rais que apa rece n no te xto .
10. Co nstrúe dez oració ns coas fo rm as ulo(s) e ula (s ), e o utras dcz co n 11-
-lo(s) e u-la ( s) .
11. Co nstrúe cin co o ració ns co re la tivo quen co n a ntecede nte e n plural.
12. Co nstrú e cin co o ració ns co n quen, co mo no caso a nt e rior . o nde le ña fun ció n
inte rroga tiva .
13 . Esc ribe e n l e tras as ca ntid ades das fra ses que se re lacio na n a co ntinu ac ió n:
1238 fl o res ; 32582 a lumn as ; 52 1 núcl eos de poboac ió n ; 532 pese tas ; 154JX62
pesos ; 81689 ga liñ as.
14. Escribe e n l e tras os seguintes u rdin ais: 24 .... 38 .". 12 ." . 3 1.a. 65 .a. 17. " . 22 .a.
37 .0

17l)
 PARADIGMAS DA CONXUGACIÓN REGULAR

l. Conxugación [/. Conxugación 1!1. Conxugación

ANDAR • COLLER PARTIR

INDICATIVO

PRESENTE
and-o eoli-o part-o
and-a-s coll-e-s part-e-s
and-a coll-e part-e 6---
and-a-mos ' coll-e-mos pa[t-i-mos
and-a-des coll-e-des pút-i-des
and-a-n coll-e-n part¡ -n
IMPERFECTO
and-a-ba coll-ía part-ía
and-a-ba-s coll-ía-s part-ía-s
and-a-ba col l-ía part-ía
anda-a-ba-mos coll-í!i-mos part-Th-mos
and-a-ba-des coll-ñl-des part-la-des
and-a~ba~n coll-ía-n part-ía-n.

PERFECTO
and-ei coll-ín part-ín
and-a-ches coll-i-ches ~ part-i-ches
and-ou coll-eu part-iu
and-a-mos coll-e-mos part-i-mos
and-a-stes coll-e-stes + part-i-stes
and-a-ron coll-e-ron part-i-ron
PLUSCUAMPERFECTO - ~1,~ ~ •
and-a-ra coll-e-ra part-i-ra
and-a-ra-s coll-e-ra-s part-í-ra-s
and-a-ra coll-e-ra part-i-ra
and-a-ra-mos coll-e-ra-mas part -i-ra-mos
and-a-ra-des coll-e-ra-des part-i-ra-des
and-a-ra-n coll-e-ra-n part-i-ra-n
/
FUTURO - ~tt j ~~ ~o.Jvo
and-a-re-i coll-e-re-i art-i-re-i 1
and-a-rá-s coll-e-rá-s part-i-rá-s
and-a-rá coll-e-rá part-i-rá
and-a-re-mos call-e-re-mos part-i-re-mos
and-a-re-des coll-e-re-des part-i-re-des
and-a-rá-n coll-e-rá-n part-i-rá-n

lXI
 FUTURO DO PRETÉRITO
(FUTURO HIPOTÉTICO OU CONDICIONAL)
Q..tc.t4.\'(X.
and-a-ría
1~ño... w~¡
coll-e-ría part-i-ría
and-a-ría-s coll-e-ría-s part-!-r~-s
and-a-ría coll-e-ría part-1-na
and-a-ria-mos (J- coll-e-ria-mos if- part-í-ria-mos k:
and-a-ria-des <r- coll-e-ria-des ~­ part-i-ría-des o-
and-a-ría-n coll-e-ría-n part-i-ría-n

SUBXUNTIVO

PRESENTE
ana::s-/ ~~ ~ coll-a part-a
and-e-s eoli-a-s part-a-s
and-e coll-a part-a
and-e-mos coll-a-mos part-a-mos
and-e-des coll-a-des part-a-des
and-e-n col1-a~n part-a-n

IMPERFECTO
1/ o.t..J..t...vi~ ¡ o.w(,'l~~ ¡/ l.....~lt'm. o k~ ek_ ~cla.Á.o ,,
and-a-se coll-e-se part-i-se
and-a-~-s coll-e-se-s part-i-se-s

l
and-a·~ col!-e-se part-i-se
' and-a-~ coll-e-se-mos part-i-se-mos
and-a- ~ coll-e-se-des part-i-se-des
and-a-~ coll-e-se-n part-i-se-n

FUTURO

and-a-r
11 ~olüe. / ~\;.~t>t.. ~~ f/
coll-e-r part-i-r
and"a-r-es coll-e-r-es part-i-r-es
a·n d-a-r - coll-e-r part-i-r
and-a-r-mos coll-e-r-mos part- i-r-mos
and-a-r-~ coll-e-r-des part-i-r-des
and-a-r-'l[l coll-e-r-en part-i-r-en

IMPERATIVO

and-a coll-e part-e

and-a-de coll~e- de part-i-de

IX2
1

. FORMAS NOMINAIS

INFINITIVO CONXUGADO
A:~.iJ)~'l' U-i ~ .e.) .
and-ar coll-er pa rt-ir
and-ar-es coll-er-es part-ir-es
and-ar - coll-er pa rt-ir
and-a r-mas coll-er-mos pa rt-ir-mos
and-a r-li[ coll-er-des part-ir-des

-
and-ar-en

XERUNDIO
coll-er-en part-ir-en

and-a-ndo coll-ecnclo part-i-ndo

PARTI C IPIO

and-a-do coll-i-do part-i-do

Lémbrese:·
-Non hai tempos compostos na conxugación dos verbos galegos .. Así, nun-
ca se cli: *habfa estudiado, se nón estudiara .
-As formas do futuro de subxuntivo coinciden nos verbos regul a res coas
dos infinitivo conxugado. O futuro de subxuntivo é un tempo que está practica-
mente perd ido no galego o ral, pe ro que ten uso na lingua escrita .
-As persoas 4 ." e 5." do imperfecto , de pluscuamperfecto e do futuro hi-
pot~tico leva n ace ntu ación grave o u paroxítona . Así, non diremos : *andábamos,
*coflérades, *partiríades ... se nón andabamos, collerades, partiriades .. .
-Na segunda persoa dos perfectos da 2." conxugación a vocal tónica é -i-:
colliches, rompiches, Non : *colleches, *rompeches.
-A desinencia ele 3." pe rsoa do perfecto é -eu pa ra os verbos da 2." conxu-
gación: colleu, rompeu . Pa ra os da 3." conxugación é -iu: partiu, fritiu . Polo tanto
non debemos dicir : *colliu o u *parteu.

~K1
 \

...................•..•...............•....................................................•........................•
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::•·
·················································································-···································
\

..........................................................•..........................................................
·····················································································································=(

O VERBO (l)

15
AS CATEGORíAS VERBAIS. EMPREGO
DOS TEMPOS DO INDICATIVO

-Categorías verbais .
-Persoa e número .
-A temporalidade .
-Presente de indicativo.
-Imperfecto de indicativo .
-Pretérito perfecto .
-Pretérito pluscuamperfecto.
-Futuro .
-Futuro do pretérito.
 fiDJ TEMA

CATEGORÍAS VERBAIS
O verbo é o vocábulo que maior número de flexións admite; polo tanto,
ten un abundante paradigma , no que as formas aparecen con desinencias de nú-
) mero e persoa e mais de modo e tempo. Irnos examinar estas categorías verbais
antes de detérmonos no emprego dos "tempos" do indicativo e o subxuntivo .

PERSOA E NÚMERO
A persoa e o número son categorías gramaticais que non aparecen exclu-
sivamente nos verbos, senón tamén noutras clases de palabras (véxase prono-
l
\ mes persoais) . No discurso , a flexión de número e persoa do verbo depende da
concordancia co suxeito .
A persoa é unha categoría gramatical fundamentalmente deíctica , pois
J localiza o suxeito da acción verbal con respecto ó talante (primeira persoa , Pl) .
J A esta persoa oponse un oínte (segunda persoa, P2). Frente a Pl e P2 ternos
un ha " non persoa ", a chamada terceira persoa (P3). A terceira persoa é a 'non
persoa' porque engloba todo o que non é o talante nin o oínte e de aí que fale-
' mos de usos " impersoais" do verbo en terceira persoa.
No que respecta ó número , en sentido estricto soamente se dá unha opo-
sición singular/plural análoga á dos nomes na terceira e a sexta persoas: el, ela/
eles , elas . Non se pode dicir que nós e vós sexan os plurais de eu e ti, senón que
eu está incluído en nós e excluído de vós, mentres que ti está incluído necesa-
J riamente en vós. Por isto, distínguense seis persoas gramaticais ; (eu) ando -Pl ,
. (ti) andas -P2, (el) anda -P3, (nós) andamos -P4, (vós) andades -P5, (eles) an-
1 dan -P6.

A TEMPORALIDADE
A temporalidade , xunto co modo , considérase a noción fundamental que
o verbo ten capacidade de expresar, xa que é a única clase de palabras que in-
dica relacións temporais mediante a flexión.
O 'tempo' lingüístico que expresa o verbo non se identifica co tempo da
l realidade física , nin co tempo cronolóxico ou psicolóxico , por iso vemos que os
1
tempos que o verbo adopta no discurso non cadran necesariamente co tempo
real : X a nos serán horas de marchar para a casa ("futuro " verbal para o presente
real); Galicia coñece a súa máxima gloria como reino nos séculas XII e Xll/
("presente " verba l para pasado real) . Mesmo nalgúns contextos, son posibles
varios " tempos " verbais para expresa-lo mesmo tempo real: Na oficina asegurá-
ronme que o tren chegaba -chega- chegará hoxe pala tarde ("pasado", "presen-
1 te" e "futuro" verbais serven para referirse ó futuro real).
185
 1

Tamén o tempo verbal é unha categoría basicamente deíctica , pois loca- 1

liza a acción no tempo .en relación a un momento dado. O momento tomado
como referencia temporal, que chamaremos referendo, pode estar presente ou 1
ausente para os interlocutores: a) se o referendo é o presente, o acto de fala é (
suficiente para orientar temporalmente o verbo , e as formas verbais sitúanse con 1
respecto ó momento en que se está a produci-lo discurso ; b) se o referendo non
é o presente, debe estar indicado con medios lingüísticos ou implícito no contex- 1
to extralingüístico , e o momento do discurso xa non serve de referendo. r
As formas que se orientan primordialmente con respecto ó acto de fala, r
as formas irreferentes, son formas que se empregan sobre todo no discurso e o
comentario , e son as formas características do diálogo. As formas referentes per- 1
tencen ó plano inactual (polo menos as do indicativo, pois o subxuntivo é caso (
á parte , como veremos), son as formas da historia e a narración.
Irreferentes Referentes
(plano actual) (plano inactual)

anterioridade andei andara 1

1
andase<'l
simultaneidade ando andaba 1
1 ande(ll
ptosterioridade andarei andaría 1
1

Polo tanto, os tempos verbais indican a perspectiva con que se enfoca un

acontecemento ou acción determinados con respecto a un momento non sempre
identificable co acto de fala . A perspectiva pode dirixirse en tres direccións: cara t
a antes (retrospectiva) , cara a agora (simultaneidade ou perspectiva cero) , ou
cara a despois (prospectiva) . Véxanse as posibilidades básicas das formas ver-
bais;

1
perspectiva referendo momento
1
'
retrospectiva pasado O 11 +pasado andara
presente O : pasado andei
1

simultánea pasado O '

1 pasado andaba
presente O 1 presente · ando
'

prospectiva pasado O '

1
-pasa: do andaría
presente O 1 · futuro andarei
'
1

( 1) As f ormas do subx untivo leñen un ha orientación temporal m enos clara cás do indicativo .

IH6
 Polo tanto , o paradigma verbal está estructurado así:

Pretérito Pluscuamperfecto
(Antepretérito)
andar a

o Pretérito Perfecto Pretérito Im~erfecto o Pretérito

-
:> (Pretérito)
E-<
<(
andei
(Copretérito
andaba -z
:>
E-<
andas e

u Futuro do Preté rito

o-
;:J
(Pospretéri to)
andaría ><
~

-
z
Presente
ando
;::J
[/) Imperativo Presente
anda ande

Futuro
andarei

Hai que ter en conta que o rendemento do subxuntivo é relativamente es-

caso e a maioría das veces que se usa faise de xeito redundante, pois con fre-
cuencia o modo está explicitado polo verbo dominante ou por un adverbio ou
conx unción. Por iso, o principio de economía da linguaxe operou historicamen-
te no se ntido de reduci-lo uso das formas de subxuntivo. Así foi que o futuro de
l subxuntivo desapareceu totalmente no galego faJado actual. Sen embargo, hai
1
verbos, como os chamados 've rbos modais' (do tipo de querer, desexar, ordenar,
mandar, poder, ... ) que rexen sempre subxuntivo :
' )
" Rogoume que o asistise".

PRESENTE DE INDICATIVO (ando)

O presente é un tempo verbal non marcado , isto é, carente de perspec-
tjva cronolóxica e de matización modal, polo que presenta va lores moi diversos .
E o tempo do diálogo e do estilo directo. Os se us valores máis importantes son:

l. Presente simultáneo: a pesar de se-lo uso polo que se caracteriza esta

forma verbal frente ás demais da conxugación, non é o máis frecuente.
N este emprego, o presente refírese a acción máis ou menos coi nciden -
te co momento do enunciado:
Dóeme moito esta moa, doutor.
2. Presente intemporal ou permanente: Do valor que acabamos de co-
mentar , pásase imperceptiblemente a estoutro~ no que o presente se
refire a realidades concebidas fóra do tempo , eternas, ou de validez
ilimitada:
1 j "Dúas e dúas son catre".
"A cultura dignifica o ser hum ano".
)
"Unha rapaza intelixente coma ela, consegue
1 ) o que se propón ".
I X7
)
)
 '
É un uso do presente moi frecuente en constatacións de tipo 1
xeral, normas de conducta, cando se queren expresar verdades abso-
lutas, nos textos legais,... '
Hai que ter en conta que o presente pode aparecer con este uso ,
concordando cun verbo rexente en tempo pasado, sobre todo en ora-
cións completivas e relativas:
"Dixéronme que os aires destas terras son moi bos".
"A porta pechouse sobre eles, implacable, como tódalas
portas que se pechan". 1
3. Presente habitual: Expresa accións habituais , que se repiten con regu-
laridade:
" Ós sábados irnos á fe ira a vender coi te los". 1
"Sempre xantamos tarde" .
4. Presente prospectivo: Un uso 'desviado' do presente é o chamado tra- 1
dicionalmente 'praesens pro futuro', no que o presente expresa un ha 1
acción futura, podendo aportar un matiz de verosimilitude. Este uso 1
do presente póno en competencia co futuro de indicativo, que ten pre-
1
cisamente como uso 'recto' o que estamos a comentar:
"Mañá chegan os nosos curmáns de América".
"Esta tarde sen falta tráiocho aquí". 1
5. Presepte histórico: Trátase do emprego do presente con valor de pasa-
do . E un uso análogo ó anterior, pero coa diferencia de que neste 1
caso se traslada o referendo ou punto de referencia ó pasado, e desde 1
ese referendo contémplase a acción como simultánea. Polo tanto, con- (
fírelle maior viveza e proximidade psicolóxica á acción:
"Corre o ano 1248. Tódolos esforzos peninsulares céntranse na cidade
de Sevilla. Alí van os poetas da corte de Afonso X, para participar na i
compaña de conquista" (neste caso , o referendo é o ano 1248). 1
6. Presente con valor imperativo: E relativamente frecuente o emprego
1
estilístico do presente con valor imperativo:
"Ti cólleslle o que che dea e tráesmo inmediatamente para aquí".

IMPERFECTO DE INDICATIVO (andaba)

Este tempo expresa coincidencia temporal con respecto a un referendo 1
situado no pasado . Tal referendo pode ser un adverbio de tempo ou unha cláu-
sula circunstancial temporal, unha forma verbal retrospectiva (cantei, canta- '
1
ba, ... ) o u estar implícito no contexto extralingüístico:
"Antes a xente non andaba coma agora" .
"Cando meu pai era novo , aínda non existía esta estrada" .
"Preguntáronme se sabía algo do choio" .
"Tiña medo que non viñesedes" .
Vexámo-los seus valores máis frecuentes :
l. Contemporaneidade no pasado: É un uso máis habitual desta forma 1
verbal:
"Cando pasei por alí , oíase uri rebumbio terrible".
"O meu pai emigrou. Daquela , aínda era eu un rapaz" .
2. Acción habitual no pasado: Este uso é paralelo ó do indicativo presen- 1
te, como outros que veremos máis adiante: "De cando en vez ía á 1
praia" .
3 . lntemporalidade no pasado: Tamén este é un uso paralelo ó do indi- 1
cativo presente:
"Cando cheguei a vello, deime conta de que a vellez era un inverno" . 1
Nalgunha destas oracións, tarrién podemos emprega-lo indicativo presen-
~ 1

"Cando cheguei a vello , deime conta de que a vellez é un inverno".

lXX
 4. Prospección desde o pasado: Con este valor, alterna co futuro do pre-
térito . Tamén é este un uso análogo ó presente prospectivo (véxase
presente) :
"A topeino un día pola rúa e díxome que marchaba para Alemania ó
mes seguinte".
5. Narrativo : É un uso estilístico, que envolve o feíto narrado nunha cer-
ta vaguidade temporal. Emprégase frecuentemente ó comenzo dunha
narración:
" Había un rapaz en Muros, que lle chamaban 'Ronquiña ' ... " .
"Un ha vez viña eu da festa da Abelleira .. . ".
6. Sen referencia cronolóxica: O normal nestes casos é que o imperfecto
de indicativo apareza cun valor non real , de cortesía :
"Disculpe, quería preguntarlle ... ".

Tamén pode aparecer con outros matices modais , con valor estilístico:
" ¡Vaia home , estábache boa!".
"¡Mal era que non viñeses ti con eses contos!".
"¡En bebíalle o sangue!".

En ocasións , aparece sen referencia temporal e matiz modal mm ate-

nuado :
" Dóenme os cadrís, tiña que ir ó médico e mirarme" .
7. lrrealidade: Ás veces pode aparecer con valor irreal , sendo sustituíble
neste contexto polo imperfecto de subxuntivo:
"Non é que me figuraba , é que baixaban . Non é que me figurase, é
que baixaban "
"Saudábao ou non, segundo como lle daba. Sandábao ou non , segun-
do como lle dese"

l PRETÉRITO PERFECTO (andei)

)

)
l Este tempo é real en canto ó modo ; retírese a un momento pasado con
relación ó presente; non precisa referendo:
1 " Es ti ven hai un pouquiño coa tú a nora e xa me contou o caso".
l "Os romanos conquistaron Galicia no século primeiro".
Emprégase metaforicamente para referirse a un feito inminente , presen-
1 tado como se xa ocorrese, e mesmo con matiz imperativo:
) "Non me berres máis , xa marchei".
"¡Xa te vin na Fonsagrada! " .
Tamén pode indicar unha acción anterior a un momento futuro:
"Non te apures , cando cheguen as cinco da tarde xa pasou todo".
> . Nunha secuencia temporal , pode expresar un momento anterior a outro
>pasado :
"Por aJí chegaron uns señores, e preguntáronlles a uns pastores e Jo-
ron e cavaron e non atoparon nadiña de nada".
"Non souben se baixei de costas, se dereito , se como" .
"Este tal deixou un filio que herdou as mesmas mañas que seus país ti-
veron ' ~.
Nestes contextos, equivale ó pluscuamperfecto:
" Non souben se baixara de costas, se dereito , se como" .
 PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO (andara)
l. Tempo que indica un momento anterior a un referendo anterior, m o- 1
dalmente, é real : r
"Cando chegou a cear, xa nós marcharamos".
No relato , ten un emprego estilístico de distanciamento psicolóxico:
"Lémbrome dunha vez que foramos a Monte Louro ... ".
2. Valores non reais referidos ó presente : 1

a) Cori verbos modais (querer, poder, deber): "Quixera consultarlle 1

un problema", "Debera explicarllo canto antes".
Nestes contextos equivale ó imperfecto de indicativo e ó futuro do preté- 1
rito: "Quería consultarlle", " Debería explicarllo .. ·. " . (
· b) En oración desiderativas: "Mira que coche, ¡quen modera!
3. Acción que cumpría realizar no pasado: "Pois se non me fixeches
caso, fixérasmo e agora non te vías así", "¿Non as comiches? ¡Comé- 1
ralas! " . 1
4. Con valor irreal , a forma en ·-ra pode aparecer en contextos idénticos 1
ós da forma -se do imperfecto de subxuntivo:
"Non sabía que estiveras na casa o outro día ". \
"Suxeriume que consultara un especialista" .
"Decidiron que gañara o que acabara antes".
"Se non se dera tanto á galvana, hoxe xa sería un persoeiro" .
"Aínda que cho negara habíasmo coller igual". .
Hai que ter en conta que a forma en -se non pode aparecer nunca cos va- 1

lores 1 e 2 ,que acabamos de comentar.

!
FUTURO (andarei)
Prospectivo a partir dun momento presente, real en canto ó modo. Este '
· tempo aparece nunha clara correlación temporal por un ha banda co presente e ,
pretérito perfecto (andei -ando -andarei) e por outra banda, co futuro do preté- ,
rito (andar(,l -andarei) . Os seus·valores máis importantes son:

l. Simple futuridade : Enuncia un feito como que ocorrerá realmente nun 1

momento posterior , máis ou menos próximo ó presente:
Hoxe pota tarde veréde-lo coche novo.
Algún día , a terra coñecerá a paz.
' 1·!)0
 2. Futuridade e obrigatoriedade: Úsase en casos en que o locutor preten-
de influír na conducta do interpelado:
"Non matarás".
"Levarás esta carta pola tarde ó correo".
3. Probabilidade no presente: Cando o futuro perde a súa referencia tem-
poral fatura, adquire un valor claramente modal , de probabilidade ou
aproximación, paralelo ó do futuro do pasado: ·
"Supoño que a esta hora estarán durmindo".
"Da miña leira á túa haberá uns cen metros".
"Serán moi listos , pero non o demostran".

Vemos neste último exemplo como o futuro se pode empregar para po-
' ñer en cuestión anha afirmación ('Disque son listos, pero eu non o creo") .

>FUTURO DO PRETÉRITO (andaría)

) .

O seu valor temporal é a expresión da posterioridade con respecto ó pa~

1 sado ; polo tanto , é un tempo referente; en canto ó modo, é real. Atópase en re-
, lación co futuro de indicativo: ·
1
"Coi daba que non o vería en toda a miña vida".
"Coido que non o verei en toda a miña vida".
"El di que despois che carrexará a mercancía para a feira" .
"Dixo que despois che carrexaría a mercancía para a feira" .
Xa vimos que con este valor retroprospectivo tamén pode aparece-lo
'> 'pretérito imperfecto': . "Dixo que despois che carrexaba a mercancía para a fei-
ra".
J Analogamente ó futuro do presente, o futuro do pretérito pode .perde-lo
l se u significado funcional prospectivo e adquirí-lo significado modal de probabi-
Jlidade ou aproximación no pasado , con matices semellantes ós daquel :
1 " A última vez que o vin , andaría polos sesenta anos" .
"Serían moi intelixentes , pero fixeron moi mal papel".
N este valor, áchase en distribución complementaria co imperfecto de
l subxuntivo, que vén esixido polas expresións modais do tipo de "quizá", "poida
l que", ... : "Quizás acugulasen o cesto de ovas.
"Poida que a comida non lle prestase moi ben á miña nora.
! De xeito similar ó imperfecto de indicativo, o futuro do pretérito tamén
) pode aparecer referido ó presente co valor modal de cortesía ou modestia:
J "¿lmportaríache explicarme o que teño que facer?" .
Para rematar , ímonos referir ó emprego, frecuente no diálogo, deste
) tempo para negar enfaticamente o enunciado ou preguntado previamente. O
>mecanismo consiste en repetir , no futuro do pretérito, o verbo con que o noso
1
interlocutor nos informa erroneamente de algo ou formula unha. hipótese arrisca-
da:
) "Seica lle deron unha casa na Coruña
1 -Si , home , darían, ¿non ían dar? " ( = ¡que ían dar!") ..
) .~s yeces pode aparecer cunha carga menos forte, simplemente como res-
posta tromca:
) "-amañárono moi ben.
-¡Amañarían! " (= "Só faltaría que non o fixesen! ") .
191
)

)
 -etT

IWJ TEXTOS:
TEXTO 1

O MILAGRE DE RIBADEO

A min sempre me gustou dar unha volta pala fermo sa cidade

de Ribadeo . O de fermoso, fermosa , vai máis ben pala paisaxe da
ría . Gústame o apouso con que faJan os habitantes da vila ou cida-
de . Parece mesmamente que todo o mundo vive sen preocupacións
económicas. Que gorentan unha vida moi folgada e doada. Será ou
non será ...
Mais agora gústame moito máis Ribadeo desde que tiven a
sorte de presenciar aquel Gran Milagre.
A causa foi hai poucos anos .
Non tería tal sorte se non fose amigo de Pepiño o Xaropes.
Era farrista e moi amigo de dar bromas pesadas ós do seu trato , fo-
ran quen fosen.
Era el pernudo , loiro , virollo e casemente eivado. Dicía que
na súa persoa había un imán que chamaba polo absurdo. Que lle
pasaban decote causas inexplicables e molestas. Paño por caso ...
Vivía en Lugo nun terceiro piso . Chegou á casa ás dúas da
madrugada. Non había luz na escaleira . Ripou do peto a caixa de
mistos. Só tiña un misto. E na chama do misto acendeu un papeliño
que ripara do peto ande levaba a carteira . Cando chegou ó seu dor-
mitorio veulle o acordo de que o papeliño queimado era ... un déci-
mo de lotería premiado con vinte mil reás. Xa non puido pegar olio
en toda a noite .
E quizá por tantas causas absurdas que lle pasaban tiña o ins-
tinto de se vingar en calquera , sen máis razón que a súa mala sorú.~ ,
que é razón do Demo , dispensando .
E fun canda el a Ribadeo , para escoitar un recital de poemas
do naso común amigo o Lías de Moxenas .
Era este un mozo ben plantado , con bigote e tamén barba da
color da barbadela das espigas de millo .
Un día de outono , ás oito da tarde, no salón da Cultura Ri-
badense.
O Lías de Monxenas foinos case declamando un poema do
recital polo camiño:
"¡Ouh, labrego que verques suor e bágoas.
sobre os pardos torróns da chaira infinda!".
Dito queda que era un cantor inconformista , protestatario ,
futureiro .
Uns momentos despois de nos baixarmos do auto, vimos uns
picariños que estaban xogando cunha ra grandísima , o Xaropes
arrechegouse a eles e vin que lle daba dous pesos ó máis grandeiro
pala ra. E meteuna no peto da chaqueta. ¿Que?
ltJ2
 E lago vin, ó poñermos todos nós o pé na Cultural, que a me-
tía no peto da chaqueta do trobador.
O señor que presentou ó Moxenas dixo que era un inspiradí-
simo cantor do roáis novo xeito . E de seguida firmou que os dous
poetas meirandes da Historia eran Homero e Pablo Neruda.
O Moxenas principiou o seu recital unha migalliña nervioso.
Pareceume que alJaba para o peto dereito da súa chaqueta. O Xa-
ropes fitaba para el e sorría como deben sorri-los raposos cando la-
pan o sangue da pita , antes de emboulala.
O poeta botou auga da botella da mesiña e case enchou o
vaso. Naque! preciso intre todos sentimos , coma se estiveramos na
ourela do río Eo: ¡Croa! ... ¡Croa! ... ¡Croa!
Todos caladiños, como cando cantan os números da lotería.
A ra brincou do peto da chaqueta do poeta e todos a vimos
salticar enriba da mesa. E de sotaque, ¡paf! Deu un brinco e meteu-
~e no vaso da auga.
A tódolos que ateigaban o vagantío salón lles ocorreu a mes-
roa idea: o poeta recitador era o autor responsable daquela broma.
-¡Non hai dereito!
-¡Máis respeto para o auditorio!
Un señor , xa vello el, moi ben vestido:
-¡Que lo expulsen de esta ilustre ciudad! ... ¡Que lo lapiden
en las afueras !
O poeta recitador abriu os brazos e moveunos da dereita
para a esquerda e da esquerda para a dereita e falou con voz potente
e solemne:
-¿De que vos queixades , meus queridiños? ¿E non vos de-
catades de que , agora mesmo, estades contemplando o Grande Mi-
lagre de Ribadeo?
Parecía un santo demiurgo apaciguando as foulas alporiza-
das pola treboada. E as foulas apaciguáronse.
-Escoitade estes sinxelos versos meus ...
"Eu non sabía
que houbese no Parnaso unha lagoa ...
Os tempos son chegados
de que os nasos poetas saian ras
un tras outro, inque non todos . .. ".
Acometeunos a todos un sagro furor contra dos poetas que
saíron ras. Estoupou a nosa carraxe nun tronido arrepiante.
-¡Así se fala, recorcio!
-¡Era xa tempo de sentirmos tales verbas!
-¡ Que os emborquiJlen a todos no zudre do cortello dos
parcos .
¿E que fora naméntras da ra?
Da mesa brincou a unha silla, ande estaba un cha-
peo coa abertura para arriba. O propietario do chapeo
non se decatou. Puxo o pe na rúa e saudou a unha parella
de noivos , tirando o chapeo da testa . A ra foi bater nos
mesmos fuciños da noiva . O noivo ceiboulle unha !as-
queada ó cabaleiro, ¡Chas!
-Para que aprendas .. .
Sentín papexar ó Xaropes.
- 0 milagare de Ribadeo rematou cunha ...
E non quera saber roáis do Gran Milagre de Riba-
deo.
(Anxel Fole, Historias que ninguén ere) .

193
 r--;:::J

iffií EXERCI CIOS-----.

l. Sinala as formas verbais do texto e indica os valores que presentan , segundo o
visto no tema .
2. No seguinte texto sinala as formas verbais e indica o seu valor:
Onte chegou por fin a chuvia. Cando comenzou a chover, eu paseaba tranquilamente
110 parque, polo camiño que leva do estanque á capela que preside o pequeno outeiro. A seca
murchara as mellares flores do xardln, que non reverdecer{an deica o próximo ano. Como saí-
ra en mangas, pois non agardaba o chuvasco, poñíame pingando. Pensaba para min mesmo
que sempre que decido dar un paseo pola alameda, arroia. A próxima vez poñerei un gabán
por moito que quente o sol. Era a pura verdade; ¡a última vez que fixera aq u ela paseata da car-
ga á capela Jora a primavera anterior!
laxa pola rúa, na que reverberaba o sol, como cada vez que chovüi. Sentín que unha
voz me chamaba:
-¡Xoana, Xoana! ¡Ei!
N esto viro· en redondo e atópome frente por frente ¡con Sabela!
-¡Sabela! ¡Canto tempo hai que non te vía! ¡Ah! ¿Pero ti non eras loira? ¡Tin-
xícheste de rubio, que ben che queda!
-Xoaniña, ¡que ganas tiña de verte! Terás traballo, supoño.
-Pois teño .
-¿Que tal che vai?
-Moito labor e pouco soldo, pero é peor estar no paro.
-Chegarías no tren da mañá.
-Pois si, saín onte de Madrid e aquí me tes.
-Pois canda ti vén a chuvia. Se non che gusta, non viñeras. ¿E que._ .? Estarás xa ins-
talada.
-Non, xa sabes que hai moitos turistas na cidade os meses do verán.
-¿ Virfache ben parar na miña casa? Instálaste alí ó te u aire e car1do queiras, marchas.
-¡Encantaríame! Graciñas. Teño a equipaxe na estación.
-¡Vamos logo! Pero antes conviría pasar pola miña casa e colle-lo coche, e despois
irnos ata a estación."
3. Conxuga no presente de indicativo ou subxuntivo os verbos que aparecen en in-
finitivo nas oracións seguintes:
a) Divertirme moito lendo a sección de 'sucesos' nos xornais.
b) E u suxerirvos que non vos espirse na praia, porque poden roubárvo-la rou-
pa .
e) Se ti destruir o traballo non seguir sendo amiga miña, por moito que querer.
d) Ti sempre conseguir o que te propoñerse, aínda que cho impedir.
e) Eu, se concluír ese traballo, traducilo ó alemán.
f) Ti mentir cando dicir que non servir para nada .
g) Non sei porque ela discutir tanto , despois fuxir cando haber problemas.
4. Conxuga no pretérito perfecto os verbos que aparecen en infinitivo nas oracións
seguintes :
a) Nós conducilos ata a outra banda da fronteira .
b) Nós comer onte polo ó torno .
e) ¿Non foi el o que traducir aqueta novela inglesa?
d) Non me digas que non saber nada do asunto ata esta mañá_
e) Os padriños traernos un camión eléctrico de Inglaterra.
f) Eu aínda vir antonte das vacacións .
g) El di que non nos ver á saída do cine .
5. Sinala os pronomes persoais que aparecen no texto e comenta a función sintác-
tica de cada unha das formas .
6. Comenta a colocación enclítica ou proclítica dos pronomes persoais átonos que
aparecen no texto .
7. Sinala e comenta as formas do artigo que aparecen no texto.
8. Comenta os morfemas de xénero e número dos sustantivos e adxectivos que
aparecen no texto .

1~4
 PARADIGMAS OOS VERBOS IRREGULARES MÁIS USAOOS
tN ) ESTAR
)
)
• 1 • INDICATIVO ( 1
) PRES. IMPERF. PERF. PLUSC. FUT. FUT do PRET.
)
esto u estaba estiven es ti vera estarei estaría
)
estás estabas estiveches estiveras estarás estarías
) está estaba 1 esttvjl.\ estivera estará estaría
)

)
estamos
estades
están
esta~ mos
estaJ~;ctes
e~an
---
estivemos
estivestes
_estiveron¡
estivee¡nos
est~ve~des
estt~r n
estaremos
estaredes
estarán
.estaríamos
estariades
estarían
)

)
• SUBXUNTIVO IMPERATIVO FORMAS NOMINAIS
PRES. lMPERF. FU T. lNF. <::ONX. INF.
> estea estivese estiver 'l f . estar estar
l esteas estiveses estiveres 9 es tares XER.
) es tea estivese estiver estar estando
) esteamos estivesemos estivermos estarmos
) este¡ des estivesedes estiverdes esta de es tardes PART.
)
estean estivesen estiveren estaren 1 estado
'
HABER
) INDICATIVO
)
PRES. IMPERF. PERF. PLUSC. ,~ uT . FUT do PRET.
)
hei había \TIOl!OJdll
1 houbera lhaberei j habería
)
has habías houbeches houberas haberás haberías
)
ha, hai había houbo houbera haberá habería
)
hab~m_9s habil mos houbemos houberamos haberemos haberiamos
) habed~s habie.des houbestes houberades haberedes haberiades
) han hatíf8n houberonJ houberan haberán haberían
) 1
) SUBXUNTIVO J MPERATIVO FORMAS NOMINAIS
) PRES. IMPERF. Fq¡;( INF. CONX. lNF.
) • haber
haxa hou~ iie houber haber
)
haxas houbC ~es hoube s habe s XER .
)
)

)
haxa houb~ $e
haxamos houb~ se mos
haxades houb~ sedes
houber
hou¡p
hoube
-
- .-
-
haber
habeqm
haberd
habendo
PART.
)
haxan houbc~n hoube en habe~e~ habido

1 Observade que na 3. • persoa do presente de indicativo a carón da forma ha usada normalmente

como auxiliar: "ho morrer", "ha facer tal cousa", témo-la forma impersoal hai: "hai tempo que non o vexo",
l"hai contaminación no mar" .
)

)
 SER

1
INDICATIVO
PRES. IMPERF. PERF. PL USC. f FU T. FLIT do PRET.

son
es
era
eras
fun ~
fuches
fora
foras
t se re•
serás
sería
serías
é era foi fora será sería
somos eramos fomos foramos seremos seriamos
sodes erades fostes forades .. se redes seria des
son eran foron V foran serán serían
/
SUBXUNTIVO / IMPERATIVO FORMAS NOMINAIS
PRES. IMPERF. tyf uT. IN F. CON X. IN F. ,,
sexa fose 1r for_,J ser ser
sexas foses 1 t o(áeíl . se seres XE R.
sexa fose fo~ ser
sendo
sexamos fosemos formas sermos
sexades fosedes 1 foraes) sede se rdes PART.
sexan fosen foren seren sido

IR

INDICATIVO
PRES. IMPERF. PERF . PL USC. FUT. FLJT do PRET.

~S
vou fun fora ~ 1re1 1ría
vas
vai {ía
fue hes
foi '*" foras
fora
1rás
irá
1rías
1ría
- 4;>~
ides
..1•amos
:-'

ades
J o m~
fostes
foramos
forades
iremos
iredes
iríamos
iriades
van {ípin fümñ
~
foran irán iría n

SUBXUNTIVO ~MPERATJVO FORMAS NOMINAIS

PRES. IMPERF. FUT. INF . CON X . INF.
v ·a .,. Ir
vaias
vaia
vaiamos
fose )(
foses
fose
fosemos
for
fores
for
formas
e va !)los
1r
•res
1r
1rmos
XER.
indo
vaiades fosedes J for~ ] ide irdes PAR T.
vaian fosen foren 1ren ido

Obsé rvese q ue as fo rmas de pe rfecto destes do us verbos coincide n . 1

No ve rbo ir repárese be n na 4." e 5." persoas do prese nte de indica tivo (im os. ides e non 1
vam os, vades). Nótese no n obsta nte, de q ue hai un ha 4. " pe rsoa no impe rati vo : t·am os. Dé be nsc
evita r tamén as for mas iba , ibas ... no canto de ía. ías para o imperfec to de indicati vo. 1

1%
 TER

INDICATIVO
PRES. IMPERF. PERF. PLUSC. FUT. FUT do PRET.
teño tiña ti ven ti vera terei te ría
tes tifias tiveches ti veras terás te rías
ten tifia tivo ti vera ter á tería ·
ternos tiñamos ti vemos tiveramos teremos teriarnos
ten des/
tedes tiñades ti vestes tiverades te redes teriades
tefien tifian tiveron tiveran terán te rían

SUBXUNTIVO IMPERATIVO FORMAS NOMINAIS

PRES. IMPERF. FUT. INF . CONX. IN F.
tefia ti vese ti ver ter ter
teñas ·tiveses tiveres ten te res
XER.
teña ti vese ti ver ter
ten do
te fiamos tivesemos tivermos termos
teñades tivesedes ti verdes tende/tede terdes PART.
teñan tivesen tiveren teren ti do

esABER z y¿ee& L

INDICATIVO
PRES. IMPERF. PERF. PLUSC. FUT. FUT do PRET.
seiCAA'>o
sa s
sabía
sabías
souben
soubeches
soubera
souberas
saberei
saberás
sabe ría
saberías
sabe sabía soubo soubera saberá sabería
sabemos sabiamos soubemos souberamos saberemos saberiamos
sabedes sabiades soubestes s.ouberades sabe redes saberiades
saben sabían souberon souberan saberán saberían

• SUBXUNTIVO mMPERATIVO FORMAS NOMINAIS

PRES. IMPERF. FUT. INF. CONX. INF.
saiba so ubese souber saber saber
saibas so u beses souberes sabe saberes XER.
saiba so ubese souber saber saben do
saibamos soubesemos soubermos sabermos
saibades soubesedes souberdes sabede saberdes PART.
saiban so u besen souberen saberen sabido

Obsérvese o paralelismo da conxugación dos verbos caber e saber, pois coinciden agás na 1.•
) persoa do presente de. indicativo: caibo. .sei.

197
 DAR (

L
\:J INDICATIVO
PRES. IMPERF. PERF. PLUSC. FUT. FUT;do PRET.
do u daba dei dera darei daría
dás dabas deches de ras darás darías

~os
dá daba dera dará daría
damos daba mos deramos daremos da riamos
da des dabades des tes derades da redes dariades
dan daban de ron deran darán ' darían

, SUBXUNTIVO MPERATIVO FORMAS.NOMINAIS

PRES. IMPERF. FU T. INF. CON~ . INF.
dar
~
deas
dese
de ses
der
de res @) dar
da res XER .
dea dese der dar dando
deamos dese mos dermos darmqs
deades desedes derdes dad e dardes PART.
dean de sen deren daren. dado

DICIR

INDICATIVO
PRES. IMPERF. PERF. PLUSC. FtVT. FUT do PRET.

~~~~
digo di cía dixen Q.j¡-,ei di.ríá-
dis di cías dixeches eras ditás dirías
di di cía dixo dixera dirá diría
dicimo_s di ciamos dixemos dixeramos diremos diriamos
dicides diciades dixestes dixerades di redes diriades
din di cían dixeron dixeran dirán dirían

SUBXUNTIVO ~M PERA TIVO . FORMAS NOMINAiS

PRES. IMPERF. FUT. INF. CONX. INF.
dixese dixer dicir dicir
e i:1
d1 S dixeses dixeres di dicires XER.
diga dixese dixer die ir dicindo
digamos
diga des
digan
dixesemos
dixesedes
dixesen
dixermos
dixerdes
dixeren e dicirmos
dicirdes
diciren
PART.
dito

bendirir,. c~n(CwiJcir.
Coma dicir conxúganse os derivados:.......... d ~r JIJfJiiJj¡irJJJ~fij¡ir.

II}H
)

~ FACER

r-
, INDICATIVO
PRES. IMPERF . PERF. PLUS$=- FUT. FUT do PRET.
fago facía fixen ixera farei fa ría
fas facías fixeches ixeras farás fa rías
fai facía fixo lf'ixera fará fa ría
facemos
facedes
faciamos
faciades
fixemos
fixestes
!'!xerades
xeramo fa remos
fa redes
fariamos
fariades
fan facían fixeron ~~~.ao- farán fa rían

SUBXUNTIVO MPERATIVO FORMAS NOMINAIS

PRES. IMPERF. FUT. INF . CONX . INF.
.. -
faga fixese fixer facer facer
fagas fixeses fixeres fai faceres XER .
faga fixese fixer facer facemlo
fagamos
fagades --
fixesemos
fixesedes
fixermos
fixerdes facede
facermos
facerdes PART .
fagan
--
• fixesen fixeren

Comafacer conxúganse os derivados ~'· des(acer.a

faceren 1

er. saris(acer.
feito

PODER

...
~·
INDICATIVO
PRES. IMPERF. PERF. ~se. FU T. FUT do PR ET.
podo podía puiden ,.....-puider~l poderei podería
podes podías puideches "PH-i6er~s · poderás pode rías
pode podía püido puidera poderá podería
podemos podiamos puidemos puideramos pode remos pode riamos
poqedes podiades puidestes puiderades pode redes poderiades
poden podían puideron puideran poderán pode rían

• SUBXUNTIVO MPERATIVO FORMAS NOMINAIS

PRES. IMPERF. FUT. INF . CONX. INF .
poida puidese puider poder poder
poi das puideses puideres pode poderes XER .
poi da puidese puider poder poden do
poidamos puidesemos puidermos podermos
poidades puidesedes puiderdes podede poderdes PART.
poidan puidesen puideren poderen podido

llJlJ
)

J
 ' (
POÑER

INDICATIVO
PRES.
poño
pos
IMPERF.
poñía
poñías
PERF .

puxen
puxeches
J
PLUSC.
puxera
puxeras
. • FUT.
poñerei
poñerás
FUT do PRET.
poñería
pañerías
T -pon 1 poñía puxo puxera poñerá poñería
ponemos poñiamos puxemos puxeramos poñeremos poñeriamos
poñedes poñiades puxestes puxerades poñeredes poñeriades
poñen poñían puxeron puxeran poñerán poñerían

SUBXUNTIVO IMPERATIVO FORMAS NOMINAIS

PRES . IMPERF . FU T. INF . CONX. IN F.
poña puxese 1; puxer V poñer poñer
poñas puxeses puxeres ,]2Qñ] poñeres
XER .
poña puxese puxer poñer
poñendo
poñamos puxesemos puxermos poñermos
poñades puxesedes puxerdes poñede poñerdes PAR T.
poñan puxesen puxeren poñeren post o

1
POR

~
.,
\.4 INDICATIVO
PRES . IMf> ERF . PERF . PLUSC. FUT . FUT do PRET.
puña 4 puxera pore1 poría
*
poño puxen
pos puñas puxeches puxeras porás porías
pon J puña puxo puxera por á poría
pomos puñamos puxemos puxeramos poremos ponamos
pon des puñades puxestes puxerades poredes poriades
; _QQ_n 1 puñan puxeron puxeran porán porían

SUBXUNTIVO ~MPERATIVO FORMAS NOMINAIS

PRES. IMPERF. FUT. INF . CONX. IN F.
poña puxese \1 puxer ~ pór pór '
poñas puxeses puxeres ~ porl'~

pór
XER.
poña puxese puxer pondo
poñamos puxesemos puxermos pormos
poñades puxesedes puxerdes pon de pordes PART.
poñan puxesen puxeren poren post o

Usanse ámbalas dúas formas : a form a plena poñer e a reduciJa pór.

200
 QUERER

INDICATIVO
PRES. IMPERF. PERF. PLUSC. FUT. FUT do PRET.
quero quería quixen ~ quixera guereg:L quererla
que res querías quixeches quixeras quererás quererlas
quere quería quixo quixera quererá quererla
queremos quedamos quixemos quixeramos quereremos q uereriamos
que redes queriades quixestes quixerades quereredes quereriades
queren querían quixeron quixeran quererán quererían

SUBXUNTIVO MPERATIVO FORMAS NOMINAIS

P~ES . IMPERF. FUT. INF. CONX. INF.
querer
~
quixese quixer querer
eiras quixeses quixeres que re que re res XER.
que ira quixese quixer querer querendo
queiramos quixesemos quixermos querermos
queirades quixesedes quixerdes querede quererdes PART.
queiran quixesen quixeren quereren querido

) TRAER
$)
INDICATIVO
_LRES. IMPERF. PERF. PLUSC. FUT. FUT do PRET.

~
trae
S
traía
traias
trouxen
trouxeches
trouxera
trouxeras
traerei
traerás
traería
traerías
traía trouxo trouxera traerá traería
traemos ( trai'am_9S) trouxemos trouxeramos traeremos traeríamos
traedes ( tra~ad:V trouxestes trouxerades trae redes traeriades
. traen ua1an trouxeron trouxeran traerán traerían

SUBXUNTIVO IMPERATIVO FORMAS NOMINAIS

PRES. IMPERF. FU T. INF. CONX. INF.
traia trouxese trouxer traer traer
traias trouxeses trouxeres trae traeres XER.
traía trouxese trouxer traer traen do
J raia mo§ trouxesemos trouxermos traermos
traía des. trouxesedes trouxerdes traede traerdes PART.
traían trouxesen trouxeren traeren traído

Os derivados de traer non se conxugan coma este senón que son regulares (abstraer. atraer. contraer.
) distraer, extraer, retraer. substraer). Debemos, po1s, evitar fo rmas como '' atrouxo. • distróuxome ... e
usar: atraeu. distraéume ...
201
 ,.,
\l
, VALER

INDICATIVO
(

PRES. IMPERF . PERF . · PLUSC. FU T. FUT do PRET.

vallo valía valín va lera valerei valería
vales valías valiches va leras valerás valerías
vale (val) valía valeu va lera valerá vale ría
valemos valiamos valemos valeramos valeremos valeriamos
valedes valiades vales tes valerades vale redes valeriades
valen valían valeron valeran valerán valerían

SUBXUNTIVO IMPERATIVO FORMAS NOMINAIS

PRES. IMPERF. FUT. INF . CONX. IN F.
valla valese valer valer valer
vallas valeses val eres vale valeres XER.
valla valese valer valer valendo
vallamos valesemos valermos valermos
vallades valesedes valerdes valed e valerdes PAR T.
vallan valesen valeren valeren valido

Coma valer conxúganse os derivactuyva"r e CRifi"C'PC r

(

PRES.
,,'
IMPERF.
.,,
PERF .
VIR
,,1
INDIC\TIVO
PLUSC. FUT. FUT do PRET.
vexo vía vin vira vere1 vería
ves vías viches viras verás verías
ve vía VJU vira verá vería
vemos viamos vimos viramos veremos veriamos
vedes vi ades vistes virades ve redes veriades
ven vían vi ron viran verán verían

SUBXUNTIVO MPERATIVO FORMAS NOMINAIS

PRES. IMPERF . FUT. INF . CONX. IN F.
vexa vise ver ver
vexas vises V~,
v1 e ve ve res XER.
vexa vise VI ver vendo
vexamos visemos VJrmos vermos
vexades vi sedes virdes vede verdes PART.
vexan visen viren veren visto

202
~ (
VIR
) (
"
'" INDICATIVO
)

)
PRES. IMPERF . PERF . PLUSC f-ljT. ~-L I T do PR. ET.

> veño
vés
vén
viña
viñas
viña
qlve u
ches
viñera
viñeras
viñera
v1re1
virás
virá
vi ría
vi rías
vi ría
vimos viñamos viñemos viñeramos viremos vi riamos
vindes/vides viñades viñestes viñerades vi redes viriades
veñen viñan viñeron viñeran virán virían

SUBXUNTIVO IMPERATIVO FORMAS NOMINAIS

PRESO IMPERFO FUT O INF OCONX O INFO
veña viñese viñer vir vir
veñas viñeses viñeres ven vires XER O
veña viñese viñer vir vindo
veñamos viñesemos viñermos virmos
veñades viñesedes viñerdes vinde/vide virdes PAR T.
veñan viñesen viñeren viren vido/vindo

) Coma vir conx:.úganse os derivados avir, convir, concravir, g og¡¡r. intervir, grevir, provir,
~ que
<nhrPvir - - - .....
>.¡¡¡¡;¡JW_o· uservese
o

o
a 3 :•· persoa ct o pe r f ecto ct e vtr
· e veu, me ntres qu e vtu. e ct o ve r b o ver.
o • o

203
 (
(

.....................................................................................................................
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••:::::::::::::::::::::::::::::::: ••••::::ii::=¡
.....................................................................................................................
·················································································-··································
..................................... ......................................................••.......................•
.............•...................•...................................................................................

O VERBO (2)

16
O MODO SUBXUNTIVO.
AS FORMAS INFINITAS.

--0 modo subxuntivo.

Presente de subxuntivo.
Pretérito de subxuntivo.
Futuro de subxuntivo.
-As formas infinitas: infinitivo ,
xerundio , participio.
O infinitivo .
Emprego do infinitivo
invariable e do infinitivo
conxugado.
O xerundio .
O participio.
 liD TEMA
\ O MODO SUBXUNTIVO
O modo expresa morfemicamente a actitude do falante ante o feíto expre-
l sado polo verbo . Irnos distinguir un modo irreal , o subxuntivo , frente a un modo
neutro, non marcado, o indicativo , o non-modo. O indicativo é o modo da reali-
l dade. Frente a el, os tempos do subxuntivo son os da irrealidade: a través deles ná-
) rranse ou coméntanse feítos que non son presentados como reais, que caen no te-
) rreo do desexo , a conxectura, a posibilidade, etc. Dise tamén que é o tempo da su-
bordinación , o calé verdade en liñas xerais, pero non é absolutamente definitorio,
) posto que tamén o indicativo aparece en cláusullas subordinadas, e o subxuntivo,
1 como veremos , tamén pode aparecer en oración independentes.
l "Fago o que me mandan" 1 "Fago o que me manden" .
"Quizá non sexa tan mal rapaz".
> O feíto de non enxergarmos máis ca estes dous modos obríganos a xustifica-
la inclusión do 'imperativo' no subxuntivo. O imperativo soamente ten formas es-
) pecíficas para as persoas segunda e quinta , que aparecen exclusivamente no plano
) da apelación , ou sexa , cando se dá unha orde directa do locutor ó interlocutor:
) "Mira amigo, ti traballa e non te complíque-la vida".
"Se é por min, facede o que queirades".
Considerámo-lo imperativo como un subxuntivo reforzado , e de feíto,
atópase en distribución complementaria coas formas inequívocamente subxun-
1 tivas , no estilo indirecto e nas oracións negativas:
"Di: -Ven" 1) "Di que veñas"
"/de para a casa" 1) "Non vaiades para a casa"
O imperativo é , pois , unha variante combinatoria do subxuntivo.
Evidentemente , entre a presentación obxectiva da realidade e a repre-
sentación da irrealidade existe unha gradación de matices , o cal ás veces dificul-
ta o establecemento dunha casuística adecuada ó uso dos modos no discurso.
Desde unha perspectiva xeral , e aténdose ó significado, adóitase distinguir dous
tipos de subxuntivo: o subxuntivo potencial e o subxuntivo optativo. O subxun-
tivo potencial refírese a accións representadas como dubidosas ou posibles ,
mentres que o subxuntivo optativo representa accións desexadas ou necesarias .
En todo caso , trátase da expresión da actitude do falante perante os feítos ou ac-
cións que refire. Irnos ver cales son as actitudes que inflúen no emprego do
modo subxuntivo:
1.-Subxuntivo potencial:
) • la) Dúbida ou descoñecemento: Compárense as oracións "creo que
)
205
)

)
 volve" 1 "non creo que volva"; "non seise cho explique ben agora
(ou se o deixe para despois)" 1 "non seise cho explico ben agora".
• 1 b) Temor ou emoción: Non hai inseguridade sobre o feíto, e xa que \
logo o subxuntivo está determinado unicamente pola afectividade
que expresa o verbo dominante . Sentir emoción ante unha acción
verbal que se enuncia como efectiva non implica a súa irrealidade,
o que pasa é que a subxectividade en que está mergullada a ora-
ción subordinada dá ó xuício que esta expresa unha aparencia de í
irrealidade obxectiva . Vexámo-los seguintes exemplos: "teño
medo de que cheguen tarde", "lamento que a vida te afastase sem-
pre do meu camiño", "aledoume que se confirmase a noticia".
• le) Posibilidade: "Poida que se perdesen no camiño", "había ben pou- 1

cas posibilidades de que tivesen éxito".

2.--Subxuntivo optativo:
• 2a) Necesidade subxectiva: Aparece cos verbos de vontade: mandar, t
rogar, desexar, permitir, deixar, os seus sinónimos e contrarios ,
(prohibir, opoñerse, .. .) Es tes verbos rexen subxuntivo, sen excep-
ción : "Pedíanos que aprazásemo-lo pagamento"; "prohibíronlle
que saíse ó extranxeiro".
• 2b) Necesidade obxectiva: Verbos e expresións unipersoais como cóm- 1
pre, é preciso, é necesario, convén, é conveniente, é útil, ... rexen ,
ordinariamente subxuntivo: "cómpre que vaiamos canda ti ó médi-
co"; "É preciso que te ispas", .. . 1
Hai que ter en conta que na maior parte dos casos en que o suxeito do ,
verbo subordinado coincide co do principal , aparece a construcción verbo + in- 1
finitivo: "non sei que facer" , "teño medo de chegar tarde", "permitímonos reali-
zar eses gastos", "apañémonos a facer horas extraordinarias", etc ... Esta cons- '
trucción é obrigada para as construccións de 2b se o complemento indirecto é o 1
suxeito do verbo subordinado: "cómprenos ir ó médico ", "convennos marchar
axiña", ...

PRESENTE DE SUBXUNTIVO (ande)

Forma marcada polo modo; temporalmente , simultánea ou prospectiva, e
non retrospectiva; ordinariamente é referente, pero nalgunhas oracións , como
vimos , pode funcionar autonomamente: "jDeus te fade ben!", "Agardemosun
instantiño" . Por non levar referendo pasado nin ser retrospectivo, corresponde
ós tempos reais de ando e andarei: "Non sei que faga , se vaia ou veña", "xa pro-
curarei e u que o traían ben limpo" . Pero a modalidade opón ande frente a ando
e andarei: "esta é para o que queda" 1 "esta é para o que quede", "dígoche que
as col/es a eito" 1 "dígoche que as collerás a eito" // "dígoche que as eolias a e
eito" .
Cando existe no contexto outro elemento que indique modalidade (ad- e
verbio, conxunción , ... ), o rasgo modal do subxuntivo é redundante. Nestes ca-
sos, a elección entre o indicativo presente ou futuro e o subxuntivo é unha cues- (
tión de norma: "quizais vén hoxe"- "quizais virá hoxe"- "quizais veña hoxe"; 1
"pode que hoxen moian no muíño" -"igual moen hoxe no muíño" .

PRETÉRITO DE SUBXUNTIVO (andase)

Tempo modalmente marcado , pode ter orientación retrospectiva, simul-
tánea e prospectiva (o presente de subxuntivo), pola contra , non aparece con '
orientación retrospectiva) . Vexamos con exemplos as distintas perspectivas que 1

206
 pode adoptar:
a) dependendo dun referente pasado:
-retrospectiva: "non se podía dicir que o pasase moi mal "
-simultánea: "tiña medo de que mentres abría He botasen a man"
-prospectiva: "aconselloume que vise aqueJa película"
b) con referente presente:
-retrospectiva : "non creo que chegase"
-simultánea: "se disparase a miña pistola , agora mesmo te mataría"
-prospectiva: "se seguises ese atallo que aí ves , nunca chegarías"
e) Retrospectiva con referente futuro :
"cando o vexas, fai como se nunca o coñeceses" .
A forma andara, que é etimoloxicamente un pluscuamperfecto de indica-
tivo , e como tal vigora no galego actual (véxase o tema anterior), funciona ade-
l mais na fala común , e tamén na lingua literaria , como imperfecto de subxuntivo.
Pode, xa que logo , sustituí-la forma andase en tódolos contextos en que esta
aparece , sen que se perciba ningún cambio de significado:
"Encargueivos que fixerades un caixón meirande ca este"
"Se tivera cartos abondos , arranxaba o faiado este verán"
"Cando che pregunte , fas como se non pasaras por aquí desde o ano pa-
sado" .

FUTURO DE SUBXUNTIVO (andar)

Esta forma contaba con plena vixencia na lingua antiga , pero viuse pro-
l gresivamente desprazada polas outras formas do subxuntivo e máis polo presen-
te de indicativo. Está totalmente varrida do galego faJado actual , aínda que se
conserva fosilizada en refráns e no cancioneiro popular. Pervivía feblemente na
fala e na literatura galegas do século XIX e tamén ten uso na lingua literaria ac-
> tual. Está algo máis presente en certos rexistros formais da lingua escrita, por
l exemplo na documentación xurídica e administrativa.

Utilízase o futuro de subxuntivo en cláusulas temporais , locativas , com-

parativas e condicionais (sobre todo nestas últimas), e nas relativas que apare-
cen con significados próximos a estas categorías. A orientación temporal é pros-
pectiva, pero pode ter tamén valor "atemporal". O se u significado modal é máis
ben hipotético . Non aparece nunca en oracións independentes , e os tempos ver-
bais dos que depende ou cosque está en correlación son fundamentalmente o in-
dicativo presente e futuro e mailo imperativo. Vexamos algúns exemplos:
-"Axudádeme a cantar, - "Dinme que non teño rendas
axúdeme o que quixer; para mante-la muller;
axudádeme a cantar, teño un carbal/o na eira,
se non vou enrouquecer" . roia nel canto quixer" .

-"Quen quixer cebada e palla de moca para os seus cabalas de recreo, pagaraas,
e se non que pete noutra porta" .

-"Onde vires moito fume -0 corazón me arrincaras

nunca te vaias quentar ... " desque as arrincares todas ... "
"(Daranme) . . . Nin menos das que merezo, - "Se alguén por min preguntar
nin tantas como eu quixer. .. " di/le que estou en prisións .. . "

, - "Sexa como for , sempre é mellar pregunta-lo camiño .. . "

207
-"Se meu pai non me casar "Non adoezo coafame,
para o domingo que vén, que me sobran as mulleres,
voulle poñer lume á casa pero ti miña prendiña
e quéimolle canto ten .. . " podes vir cando quixeres".
-"Se contra os devanditos procedementos se opuxeren reclamacións por persoa 1
que non tiver ningunha responsabilidade coa Facenda Pública, suspenderanse
os procedementos cando as reclamacións formuladas por vía administrativa
non foren denegadas". '

O IMPERATIVO
Xa vimo~ no tema anterior a íntima relación existente entre o imperativo
e o presente de subxuntivo. O imperativo ten únicamente formas propias para
a segunda do singular (anda) e do plural (andade) ; no resto das persoas, e tamén '
nos enunciados negativos , emprégase o presente de subxuntivo con valor impe-
rativo.
Nótese ademais que é frecuente a utilización do infinitivo no canto da se-
gunda persoa do plural do imperativo:
"Collede unha flor e levádella ó profesor 1 Coller unha flor e levar/la ó <
[profesor".
"Antes de vir comer lavádevo-las mans 1 Antes de vir comer lavárvo-las '
[mans".
"Non vos preocupedes por min 1 Non preocuparvos por min" .

AS FORMAS INFINITAS:
INFINITIVO, XERUNDIO E PARTICIPIO
Nas gramáticas das linguas próximas ó galego acostúmase a separar estas 1
tres formas verbais do resto do paradigma verbal, opoñéndoas ó conxunto des te
por careceren de determinación número-persoal. No caso do galego , este crite- '
rio non é totalmente valedeiro, dada a existencia do infinitivo conxugado, ou r
sexa, do infinitivo con morfemas de número-persoa expresos frente ó infinitivo ,
invariable:

Xeruridio Participio Infinitivo Infinitivo Conxugado

andado andar andar, andares, andar

andando andarmos, andardes, andaren

20H
 Sen embargo disto, estas formas opóñense ás outras do paradigma verbal
J por dous rasgos fundamentais:
a) Non expresan modo nin tempo. En xeral, tampouco poden por elas
soas constituí-lo núcleo do sintagma verbal.
b) Polo se u significado e as súas funcións sintácticas , o infinitivo áchase
moi próximo ó sustantivo , o participio ó adxectivo e o xerundio ó ad-
verbio- O infinitivo como sustantivo admite morfema de número ,
mentres que o participio admite ademais o de xénero, e ambos poden
aparecer presentados por un artigo. As tres formas infinitas poden
aparecer rexidas por preposición:
" O faJar no ten cancelas"; "os seus faceres e desfaceres maréanme";
"Non déixe-las luces acesas" ; "quedaron caladiñas coma petos".
"Dé ro na por marta";
"Pedimos unhas robalizas e cocéronas correndo"; "en facendo isto,
marcho" .
Como formas verbais que son, estas formas poden constituí-lo núcleo
dun sintagma verbal , pero unicamente no caso deque este forme parte dun com-
plexo verbal. Isto quere dicir que , por vía de regra, soamente poden aparecer
como verbo en cláusulas subordinadas . Como predicados que son , admiten su-
1 xeito e complementos:
"Dominado polos ciúmes, nunha arroutada, Xosé Luís deulle unha la-
bazada"
"Tendo eles todo o poder na súa man, pouco futuro nos agarda"
"Acordei explicar/le matemáticas ó rapaz palas tardes"
Estas tres formas verbais son as que se utilizan como verbo auxiliado das
l perífrases verbais :
"Cando cheguei, estaban cocendo a cocer
,_..._j unhas centolas para
a cea" .
"Con tantos encargos non dou feito".

O INFINITIVO
Como vimos, o infinitivo ten dúas formas , unha invariable e a outra con-
1 xugada. O infinitivo conxugado é unha forma infinita constituída polo infiniti-
vo invariable máis o sufixo desinencia! de número-persoa:

andar comer partir

andares come res partires
andar comer partir
andarmas comermas partirmas
andar des comerdes partirdes
andaren comeren partiren

Trátase dun tempo verbal orixinal e característico do galego e do portu-

gués, que presenta problemas para o seu estudio e ubicación dentro do sistema
verbal , pois adoita considerarse que as formas infinitas do verbo e concretamen-
te o infinitivo son invariables. Aparece en construccións nas que é posible a súa
sustitución por tempos finitos , ademais do infinitivo variable :
209
)

)
 "Iso pásache por andaresfacendo o parvo" Hlso pásache por andar fa cen- ~
do o parvo".
"Para poderdes facelo ben, te des que ter vagar"
"Para que poidades facelo ben, tedes que ter vagar" .
" Tedes que ter vagar para poder facelo ben" .
O feíto de aparecer sempre en cláusulas subordinadas aproxima este tem- 1
po máis ó subxuntivo có indicativo. Sen embargo, como carece de significación 1
temporal e modal de seu, inclúese dentro das formas infinitas do verbo .
Polo tanto, as formas invariable e conxugada do infinitivo poden apare-
cer en idénticos contextos coas mesmas funcións e significado, ou sexa , teñen 1
moitas funcións sintácticas comúns . No seguinte apartado irnos considerar desde
un punto de vista global o comportamento sintáctico do infinitivo. Máis adiante 1
indicarémo-los condicionamentos para uso do infinitivo conxugado, os usos
normais de cada forma , e os usos exclusivos de cada unha delas . \

EMPREGO DO INFINITIVO INVARIABLE E DO

INFINITIVO CONXUGADO
Despois de vérmo-las funcións sintácticas que pode cumpri-lo infinitivo,
e antes de entrarmos no detalle do uso das formas invariable e conxugada , con- '
vén que teñamos en canta os factores sintácticos máis importantes que inflúen •
na escolla da forma conxugada frente á invariable: \
a) O suxeito: Cando o infinitivo ten un suxeito propio e exclusivo , ou
1
sexa , distinto do do verbo de que depende, e este suxeito está expreso no con-
texto oracional , danse as mellares condicións para a aparición da forma conxu- ,
gada. Con todo , a soa posesión dun suxeito propio, aínda que non estea presen- .
te na oración , é suficiente para a aparición da forma conxugada . Se o infinitivo .
ten o seu suxeito expreso por un pronome átono que funciona de complemento '
do verbo principal, as posibilidades de aparición da forma conxugada son meno- 1

res. Vexamos uns exemplos:

1
l. Suxeito exclusivo e expreso : "Convén argallármos un plan todos nós" .
2. Suxeito exclusivo e elidido: "Xa está ben de perdérmo-/o tempo". 1

3. Suxeito expreso e non exclusivo: " Os alumnos Jan o que sexa por per-
deren/perde-/o tempo" . 1
4. Suxeito expresado por pronome átono complemento: "Leveite a san-
tiago a mercar un video".
(

b) A orde de palabras na oración: fundamentalmente , interesa a posición 1

do infinitivo con respecto ó seu verbo principal. Cando o infinitivo aparece antes
do seu verbo principal , existe unha forte tendencia a conxugalo , pois o grao de 1
independencia sintáctica da proposición de infinitivo é moito maior nas cons-
truccións que admiten a súa anteposición ó verbo principal. O contrario tamén 1

é certo : as construccións que non admiten a anteposición da cláusula do infini-

tivo ó verbo principal presentan unha máis estreita dependencia sintáctica da- 1
quel con respecto a este . Exemplo: 1
"Para entendérmo/o ben, levamos un día enteiro a dar/le voltas". 1
Tamén inflúe o factor distancia que media entre o verbo principal e o in-
finitivo , sobre todo en caso de o infinitivo compartí-lo seu suxeito con el , que 1
aumenta as posibilidades da forma conxugada: 1
"Henrique e Sara estiveron a matinar todo o mes de xaneiro en marcha- .
reo para o extranxeiro" .
Este factor inflúe sobre todo cando aparecen dous infinitivos dependen- 1
do do mesmo verbo principal:
"Poderán semear nesa leira avea ou millo, ou deixárena ó barbeito".
210
 Finalmente, nalgúns casos convén ter en conta a posición do suxeito do
infinitivo , cando está expreso , con respecto a este , pois pode favorece-la conxu-
gación do infinitivo a anteposición do suxeito:
"Xa estabamos nós aquí para dármoslles aquel encargo" .
"Xa estabamos aquí para lles dar nós mesmos aquel encargo".
O emprego das formas conxugada ou invariable do infinitivo está inten-
samente influído por factores estilísticos e expresivos, de xeito que en moitas
ocasións poderiamos empregar calquera das dúas formas, e o único que nos de-
cide por unha delas é o desexo de expresividade, a énfase ou a eufonía. Sen em-
J bargo , existen construccións que esixen necesariamente a forma invariable, e
contextos que reclaman o emprego da forma conxugada. Ademais, podemos si-
' nalar construccións nas que aparece habitualmente unha das formas . Tendo en
' conta isto, irnos comenzar polo infinitivo invariable.

1 Uso do infinitivo invariable

É obrigatorio o emprego da forma invariable:

l. Cando o infinitivo é verbo auxiliado dunha perífrase verbal:

"Selles dis que é para Rebeca, hanche facer unha rebaixa" (non face-
ren)
"Ó soa-La música empezaron a bailar" (non bailaren)
"Se seguides así ides escachar algún vaso" (non escachardes)
"Ternos que irnos xa" (non írmonos)

2. Cando o infinitivo está rexido por un verbo modal (querer, poder, de-
ber) e ten o seu mesmo suxeito:
"Desta vez queremos faceto con moito vagar" (non facérmolo)
"Por agora non podes enceta-/a botella de viño" (non encetares)
"Debiades explica/o mellor" (non explicarde lo) .
Cando o suxeito é diferente, é obrigadda a construcción que + subxun-
tivo :
"Querían que o fixesemos axiña".

3. Cando o infinitivo está rexido por un verbo causativo (mandar, facer,

deixar, permitir e sinónimos) ou de sentido (tales como sentir e ver) e
vén inmediatamente despois deles , ou separado deles soamente polo
seu suxeito, se este está expresado por un pronome átono:
"Deixas pasa-/as horas e non dás Jeito nada" .
"Ninguén os ve traballar en todo o día".
"Sentínvos falar ata as cinco da mañá".
Se o suxeito vai entre o verbo e o infinitivo e non é un pronome
átono , é posible a forma conxugada, aínda que pouco frecuente :
"Vin os soldados chegaren a modiño pola ponte".

4. Con verbos de movemento , en construccións con valor final :

"Viñemos arregra-/o elevador" .
"Achégate hoxe polo serán a falar coa miña nora".

S. En xeral, cando o infinitivo ten o mesmo suxeito có verbo de que de-

pende, ou está separado del soamente por unha preposición esixida
polo réxime do verbo :
"Prometestes entregarnos hoxe todo o material".
"Non vos esquezades de cerrar ben as billas" .
211
Uso do infinitivo conxugado
Tendo en conta o anterior, sobre todo o que se acaba de dicir sobre os
verbos modais e causativos, aparece a forma conxugada:
l. Cando o infinitivo ten un suxeito claramente expreso, distinto ó do
verbo principal:
"Xa me extrañaba non viren teus irmáns á miña festa".
"Víronte ó saírmos todos xuntos da casa de Anabel"
"Pagardes entre todos iso non me semella un esforzo tan grande".
2. Cando o suxeito, sendo distinto ó do verbo principal, non está expreso
e convén marcalo para evitar ambigüidade:
"Sería mellar marcharmos desta cidade canto antes".
"Convén facerdes iso co máximo coidado"
"Cómpre levárde-/o cativo ó médico"
"Agardo que o arranxes antes de voltarmos".
É usual a forma conxugada:
l. Cando, aínda tendo o mesmo suxeito có verbo principal, aparece an- '
tes ca el, sobre todo se a cláusula do infinitivo vai introducida por
unha preposición:
"Por cumprires todo o prometido, es ben merecente dunha recompen-
sa"
"Ó írense achegando, eran máis doadas de enxergar"
"Para chegarmos a Lugo antes da noite ternos que marchar agora".
"De seguirde-los a tallos, atinxiréde-lo cume".
2. Cando , aínda tendo o mesmo suxeito có verbo principal e indo pos-
pasto a el, vai a unha distancia suficiente para escurece-lo seu suxeito: ,
"Marchamos deste maravilloso país, que tan ben nos recibiu, para vol-
tarmos ó noso"
"Un ha cultura propia é a única base sólida da que podemos partir para 1
un coñecemento cabal da realidade, para podermos xulgala".
3. C~ndo, na terceira persoa do plural, indica a indeterminación do su- 1
xe1to :
"O labrador nunca ten un momento para lle daren vacacións"
"Ten a culpa o xuíz, pois non permitiu prenderen o ladrón".

. , .
·l

•
. . . . ... ·.' - .
.. .
_r,:-

1 · -. . - . .

212
 O XERUNDIO

1
Aínda qae se ten sinalado que o xerundio posúe un rasgo aspectual im-
perfectivo (acctón en proceso) , frente ó participio , que presenta un rasgo perfec-
1 tivo (acción rematada, concluída), o certo é que ámbalas formas se diferencian
entre si fundamentalmente polas súas distintas función s sintácticas. A función
fundamental do xerundio é a de modificar adverbialmente ó verbo (complemen-
to circunstancial): "Indo po/a estrada,. viron unha luciña amare/a".
A construcción a + infintivo equivale a un xerundio, e recibe o nome de
1 "infinitivo xerundial" : "ó ir po/a estrada, viron unha luciña amare/a"; "había un
home no prado segando~ a segar na herba". Sen embargo , non sempre é po-
1 sible a sustitución: "Botándome bafo na orella, díxome con voz baixiña ... "
Con verbos de percepción (ver, oír, sentir), o xerundio, que ten como su-
xeito o mesmo ca estes verbos , admite a conmutación polo infinitivo sen que va-
ríe o significado: "Sinto o aire fungando - fungar nas tellas". Nestes casos, o xe-
rundio funciona como adxectivo predicativo , e é posible sustituílo tamén por
unha oración de relativo .
Temporalmente, a acción do xerundio soe coincidir coa do verbo princi-
pal: Indo á cancela de Trabada empecei a sentir unhas fisgas aquí no costado".
Outras veces, a acción expresada polo xerundio envolve a que expresa o verbo
principal: "Sendo como é non seise crerlle o que me di": Cando se quere expre-
sar claramente que a acción do xerundio é anterior á do verbo principal, recó-
rrese á preposición en: "en escurecendo, ven ata ató que hemos botar unha bris-
1 ca " ( = o, que escureza, asz, que escureza. .. ) .

O PARTICIPIO

O participio é , como queda dito, un adxectivo verbal, emparentado cos

. adxectivos tanto pola súa forma (pode ter flexión de xénero e número) como po-
> las súas funcións . A súa función máis común a dun adxectivo atributivo con <;a-
rácter verbal case nulo : "Deixou a mesa posta e a cea paga" .
O seu carácter verbal maniféstase case exclusivamente na pasiva en cons-
truccións en que constitúe núcleo oracional: "Interrogados os familiares po/a po-
1 licía, os investigadores desprazáronse a Ourense".
Os participios regulares fórmanse engadindo o morfema -ado ó radical
dos verbos da primeira conxugación e -ido ó dos da 2. a e 3. a Con valor adxectivo
presenta flexión de xénero e número: -ado(s), -ada(s)á -ido(s), -ida(s) .
Moitos verbos irregulares forman tamén irregularmente o seu participio:

Abrir aberto
Dicir dilo
Pacer Jeito
Morrer morto
Poñer posto
Ver visto

O verbo vir posúe dúas formas de participio: vido e vindo.

Moitos verbos teñen unha dobre forma para o participio: unha regular,
que se emprega en función verbal -nas perífrases, na pasiva ... -, e outra irregu-

213
lar, que funciona sempre como adxectivo . Velaquí unha lista dos verbos con do-
bre participio roáis usados:

INFINITIVO Participio regular Participio irregular

Acender acendido a ceso

Bendicir bendicido bendito
Calmar calmado calmo
Cansar cansado canso
Coller collido colleito
Comer comido comesto
Chocar chocado choco
Describir describido descrito
Distinguir distinguido distinto
Envolver envolvido envolto-envolveito
Enxugar enxugado enxoito
Espertar espertado esperto
Fixar fixado fixo
Fartar fartado farto
Gastar gastado gasto
Limpar limpado limpo
Maldicir maldicido maldito
Nacer nacido nado
Pagar pagado pago
Pechar pechado pecho
Prender prendido preso
Quentar quentado quente
Resolver resolvido resolto
Salvar salvado salvo
Tinxirffinguir tinxido/tinguido tinto
Torcer torcido torto
... ... ...

214
 -ee-
IWJ TEXTOS
TEXTO 1

PEDRO DE LIRA

Cheguei a Vigo a bordo dun chaveco a mañá do 25 de Xanei-

ro de 1809, aínda que para min fose aquilo como chegar a calquera
outro lugar, sen que ninguén nin nada me fixesen denotar algo es-
pecial. E, desde logo, debo anotar que aqueta mañá de Xaneiro veu
con sol , o que resultaba ben de agradecer despois dos días de trave-
sía, cheos todos eles de malos ventos, malas marés e mala xente .
Pero non era a mañá co sol sollando sobre un mar azulón e quedo,
nin sequera o cheiro da maruxía, que subía desde o fondo da ría , o
que me podía interesar; de feíto seríame o mesmo que Vigo nos re-
cibise coa néboa a penas deseñando entre as súas teseiras os baluar-
tes, as baterías e os torreóns das murallas . Viñera a Vigo a bordo
dun chaveco e iso era definitivo e abonda. Para quen coñeza o que
é o mar, a palabra chaveco xa o di todo.: "é mes mo un chaveco",
contan, e ben que teñen razón. Polo menos aquel que me traía a
min ás costas galegas -nomeado "The Queen Seagull", e quen sabe
por que- era o navío peor construído e peor pilotado que puiden
atopar. Un chaveco é sempre pequeno, ben propio para escapadía
de mouros pero inútil para cristiáns que , como no meu caso, procu-
ran unha viaxe tranquila e capaz de serena-lo espírito antes dos tra-
ballosos e complicados momentos que virán despois .
Sairamos con marullada desde Amsterdam e aquel maldito
capitán, o tal Jo han Der Vleuten, que desexo no paiol de Davy Jo-
nesl, a penas fixera máis do que deixar ó barco dar guinadas , á toa,
como se a única forma de navegación posible fose a de ir ganado ,
ó garete . De feito era pouco doado adriza-lo "The Queen Seagull" ,
porque desde o inicio da travesía ía mal mareado , co pau de mecena
incapaz de fachear diante do tempo que se aveciñaba. Decidida-
mente non me gustara a fasquía daquel barco e moito menos a do
seu capitán. Johan Van Der Vleuten era alguén demasiado tomado
polo alcohol e polas mascadas incesantes do tabaco -para quen a
Súa Maxestade George III non ten forcas abondo- como para pór
!eme certeiro a ningún porto. Polo visto, en tempos mellores vestira
o boné vermello, o traxe azul e os zapatos con fibela dun membro
da Armada Real; mais resultaba evidente que casara moitas veces
coa filia do artilleiro 2 como para lle supor heroicidades nin sequera
atisbos de disciplina. E resultaba ben extraño que un individuo da
súa especie, a penas tapado con farrapos de coloríns rechamantes ,
coas calzas desfeitas e un pano cheo de gra a por gola, fose capaz de
dirixi-los demais membros da tripulación, todos dignas faces de
compañeiros dun Thomas Howad ou dun John Bowen, piratas da

215
 peor das cataduras e do roáis acedo dos sangues. Que o Almiranta-
do me enviase nas mans de semellante correo foi cousa que me re-
sultou inexplicable; porque desde logo se a miña misión tiña impor-
tancia e se ó goberno da Súa Maxestade lle interesaban os meus ser-
vicios, con tal inicio, a aventura tiña presaxios cantados por corvos
na roan esquerda en día de defuntos.

l. Expresión habitual nos mariñeiros ingleses: o fondo do mar.

2. Id .: Castigo forte .

(Xosé Ramón Pena , O reverso do espello).

TEXTO 2.

SOCIEDADE URBANA E SOCIEDADE RURAL

A aparencia presente da estructura económica galega reflé-

xase nunha dobre imaxe de sociedade dual. Aínda con formaren
parte, xeográfica e antropoloxicamente , dunha mesma entidade co-
lectiva -Galicia- son dúas realidades humanas ben diferenciadas as
que integran o conxunto . Dúas realidades que se condicionan recí-
procamente. Trátase, por unha banda, da sociedade campesiña pre-
capitalista radicada no medio rural e, pola outra, da sociedade in-
dustrial capitalista instalada no medio urbano. Condiciónanse recí-
procamente porque a segunda non tería xurdido nin podería expli-
carse sen a primeira, e máis porque a primeira é hoxe o que é de-
bido á existencia simultánea da segunda. O mundo urbano galego
camiñou ata hai pouco ó lombo do rural , coma un peso morto , e
aínda hoxe, con ter e todo a súa propia dinámica que o vai conver-
tendo en sociedade industrial , viaxa de a cabalo do mundo campe-
siño e, ante os síntomas de agotamento da montura , disponse a des-
facerse deJa . A imaxe é tosca , mais tamén veraz.
Salvado ese vencello , pouco roáis une a eses dous mundos.
Obsérvase unha coexistencia case que incomunicada para calquera
cousa creadora no plano do desenvolvemento , unha actitude recí-
proca sensiblemente hostil, e unha constante perda de terreo das
comunidades rurais frente ás urbanas.

ÉXODOS

O pobo galego é un pobo bíblico: tódalas maldicións do an-

tigo testamento semellan ter caído sobre el , e singularmente a que
dá o seu nome ó segundo libro. Desde un punto de vista demográ-
fico , a emigración galega vén sustituir , no ciclo moderno , a función
desempeñada no ciclo artigo pola mortalidade catastrófica -pestes ,
guerras e fames-. Desde un punto de vista económico, a emigración
galega representa un grave desaxuste . Desde un punto de vista so-
216
cial , a emigración galega constitúe a manifestación masiva dunha
forma de escravitude que pervive ata o noso século. Desde un punto
de vista ético, a emigración galega significa a negación constante do
dereito máis elemental da persoa: o dereito á propia vida no propio
país .
A relevancia causal roáis significativa da emigración galega
para a comprensión da nosa estructura radica, penso eu, no derra-
deiro dos enfoques que enunciei: a emigración como renuncia á re-
volta. Pois non ten dúbida que a sistemática elección da alternativa
emigratoria ante un permanente estado de sitio supón, nas xentes
galegas, unha renuncia á revolta. O cambio social na historia da hu-
manidade está certamente marcado por fitos que sinalan episodios
revolucionarios. Na idade moderna europea foron as revolucións li-
berais ou burguesas , roáis primeirizas ou roáis serodias, segundo os
casos. Na historia de Galicia, na que a burguesía non soubo ou non
puido cumpri-la súa misión -nin coa violencia nin coa astucia- só
un ha alborada popular, coa conseguinte aceleración do tempo his-
tórico, podía ter trocado a longa noite de pedra en alba de gloria .

(adaptado de O atraso económico de Galicia,

Xosé Manuel Beiras)

217
 ~

lffií EXERCICIOS---.
l. Sinala as formas verbais do texto n. 0 1 (indicando modo, tempo, número e
persoa), e cuenta os valores con que aparecen .
2. Nas seguintes oracións, sinaJa cál sería a forma verbal máis adecuada das dúas
que se ofrecen . Cando sexa posible , sustitúea por un infinitivo (invariable ou
conxugado). Nos casos en que as dúas formas verbais son válidas, explica que
diferencia de significado conleva a utilización dunha ou doutra.
-Decidimos saír antes de que chegaras 1 chegases.
-Poida que se perderan 1 perdesen no camiño.
-Prohibíronlle que saíra 1 saíse ó extranxeiro.
-Prefería que colocaran 1 colocasen o cadro na parede do corredor.
-Fíxoo para que non o estiveras 1 estiveses esperando na rúa .
-Marchou por todo o mundo á busca do remedio que lle devolve-
ra 1 devolvese a vida ó seu amigo.
-¿Foi preciso que te espiras 1 espises?
-Díxenlles que o amañaran 1 amañasen en moi pouco tempo.
-Eu propuxen darlle un premio ó que chegara 1 chegase primeiro .
-Aquel que atinxira 1 atinxise o cume levaría a gloria da expedición.
-Non estaba fixo de que estiveran 1 estivesen naquela casa.
-Fun onde me arranxaran 1 arranxasen o reloxio en moi pouco tempo.
-Eu retruqueilles que despois de que remataran 1 rematasen cobrarían.
-Se chegaras 1 chegases ata alá arriba , poderías coloca-la lámpada ti soa.
-Se xa o corisco estragara 1 estragase a colleita, agora as xeadas acabaron co
que quedaba.
- 0 peor de todo é que non quixeran 1 quixesen avisarnos do comenzo da festa.
-Saín cedo para chegar antes de que empezarades 1 empezasedes a traballar.
-Como cometeras 1 cometeses máis de dez erros, agora xa non hai quen te sal-
ve .
-Aínda que estudiara 1 estudiase moito, ó final suspendín igual.
-Aínda que chovera 1 chovese a mares durante unha semanasería insuficiente.
- Trouxen un ha baralla para que tiverades 1 tivesedes algo con que pasa-lo tem-
po.
-Dixo o xefe que emepezarades 1 empezasedes a traballar sen agardar por el.
-Eu era partidario de que quedaras 1 quedases con Xusto para toca-lo violon-
celo .
3. Pon en forma conxugada os infinitivos que aparecen nas seguintes frases . (En-
tre paréntese figura a persoa do suxeito ):
- Trouxeron rabada para facer (nós) un ha caldeirada para a cea .
-É preferible estar (nós) tranquilos antes de sabe-los resultados.
-Podemos pasar pota rúa do Progreso para ir (ti) de paso a casa de Loli .
-0 non poder (nós) chegar a tempo , os xoves non vai haber reunións .
-En caso de ter (vós) algo de cear , xa non sería necesario ir ó supermercado .
-Dille ós teus curmáns que pasen pota nosa casa antes de ir (eles) ó cine .
-De quedar (eles) os teus amigos xa non é preciso que quede eu .
4. Analiza morfolóxicamente a primeira parte do texto 2.
5. Analiza morfolóxicamente a segunda parte do texto 2.
6. Escolle entre as dúas formas verbais que se ofrecen en cada unha das seguintes
oracións e razoa a escolla en cada caso :
-Os que trouxesen 1 trouxeren os mellares disfraces , recibirían a homenaxe de
tódolos presentes .
-Se veñen 1 viñeren a tempo , iremos ve-la película na sesión de oito .
-Cando a vises 1 vires ferver, apágalle o turne.
-Dareiche todo canto quixeses 1 quixeres.
- 0 que puidese 1 puider atopa-lo tesouro, quedará coa metade .

21X
 -Mentres tivesedes 1 tiverdes tantos cartas seriades moi poderosos.
-Non me moverei de aquí ata que el chegar 1 chegue.
-Se che gustan as filloas , terás tantas como quixeres 1 quixeras.
7. Constrúe dez oracións con infinitivo conxugado .
8. Constrúe dez oracións con futuro de subxuntivo .
9. Comenta as formas verbais do texto 2 e os valores con que aparecen .
10. Escolle un te:xto en galego da prensa e comenta as formas verbais empregadas.

21!)
.........................................................................::::::::::::::::::::::.:...:::.:::::::::::::·~
..................................................................................•.......•.....................•.•..
.................................................................................•...................................
...........................................................................................•........................ \

..................................................................................•........•....•.•...........•....•.•
·······················-····························································································
(

AS PERÍFRASES VERBAIS

17
-As perífrases verbais.
A) Perífrases temporais:
futuridade e inminencia .
B) Perífrases modais :
obrigación e hipótese.
C) Perífrases aspecttiais .
1) Perífrases imperfectivas.
11) Perífrases perfectivas .
111) Perífrases reiterativas .
IV) Perífrases incoativas.
V) Perífrases terminativas .
VI) Perífrases pasivas .
-Índice das perífrases segundo
a forma auxiliada .
 lWJ TEMA

) '
lAS PERIFRASES VERBAIS
) As perífrases son complexos verbais formados por un verbo en forma fi-
nita ou verbo auxiliar e un verbo en forma non persoal (infinitivo, xerundio ou
!participio) ou verbo auxiliado, entre os que pode aparecer un elemento de rela-
)ción (preposición ou conxunción):
l "En toda a tarde non deron Jeito o labor" ( = non foron q uen a faceto).
"Houben de atinxi-lo primeiro post o na carreira" ( = estiven a piques de
atinxilo).
"Estades poñendo os alicerces dun futuro esplendoroso para a nosa !in-
gua" ( = {acedes un esforzo continuado para poñelos).
Examinando os exemplos anteriores , vese que non se trata dunha simple
lconcorrencia de dúas formas verbais , senón que os complexos verbais presentan
)Unidade formal e teñen un ha significación conxunta, á cal o verbo auxiliado con-
l ribúe co significado léxico (Jeito= "rematado, realizado" ; atinxir ="conseguir,
alcanzar"; poñendo ="colocando , establecendo"), mentres que o verbo auxiliar
laporta determinacións xerais de número-persoa e especiais de tempo-modo , as-
¡pecto ou voz . Como vemos nos exemplos, as perífrases verbais expresan modi-
pcacións da idea central do verbo que non poden ser conseguidas por medio das
formas normais da conxugación. As veces expresan determinacións temporais
lmoi próximas ou idénticas ás dos morfemas verbais:
1 "Un día destes hei organizar ( = organizarei) un ha sardiñada".
Considérase que as perífrases verbais son un procedemento morfolóxico ,
¡pois aínda que non estean totalmente integradas no sistema conxugacional, ocu-
lpan un ha posición moi próxima ás formas do paradigma verbal. Irnos distinguir,
)segundo a súa significación gramatical, perífrases temporais, modais, aspectuais
.:...e:.p WÍfjij¿;.,
J

A) PERÍFRASES I EMPORAIS· FUTURIDADE E INMINENCIA

l. le
;)
XsjnfinitivQ:
veces ir en complexos verbais non indica máis que idea de mo-
vemento:
"Erguinme de novo e fun pecha-la porta do cuarto".
b) En ocasións expresa intencionalidade: "Se me incomodo vou co-
L/e-lo vaso e vouno escachar contra o chao".
e) Pode indicar simple tendencia cara ó futuro: Espabila que irnos
perde-la cea.
221
 (

Na lingua falada actual , e case tamén na escrita, esta perífrase

é preferida á forma conxugativa normal andarei para expresa-la futu- (
ridade. e
2.-Haber ( + de) + infinitivo:
e
e
a) Aparece con valor de futuridade fundamentalmente co presente e (
pretérito imperfecto de indicativo: "Vouche contar unha cousa
que te ha de pasmar" ... "díxenche que che ía contar unha cousaC
que te había de pasmar" . c.
Con este valor , na lingua actual é máis frecuente a perífrase cás(
formas simples da conxugación, singularmente andarei e andaría.
Como se verá ó tratar das perífrases modais, estas perífrases po-'
den tamén , nalgúns casos, ter valor obrigativo. (
b) Co pretérito perfecto de indicativo , a perífrase indica acción quer
estivo a punto de realizarse pero non se realizou: "Fixo ela todo \
canto aquel home lle mandou , e aínda así, houberon de quedar
presos"; "o pai houbo de morrer co susto" ; "houbemos de irás
mans con el".
3.-Estar a ~ para + infinitivo:
Indica unha acción a piques de suceder. No caso de estar a,\
como se verá, podemos confundir este valor co aspectual de 'estar en(
proceso de '. Normalmente , o contexto aclara cal dos dous sentidos,
corresponde á perífrase: "Ese mozo aínda non ten conciencia da súa
situación; está a tela, mais aínda non a ten"; "cando saímos da casa'
aínda era noite , pero estaba a rompe-lo día" ; "¿ti oí ras contar a teur
pai que a tía Rosa estivera para casar cun gran político?" .

4.-Querer + infinitivo: '.

Emprégase sobre todo con verbos referidos a fenómenos me-,
teorolóxicos: - (
"Parece que o sol quere romper"; "cando se pon así o semblante é
que quere nevar". 1
Tamén pode aparecer con outro tipo de verbos: " Ó decatarse(
de que as bágoas querían saírlle ós ollos revirou a besta e foise por(
onde viñera".

B) PERÍFRASES MODAIS: OBRIGACIÓN E HIPÓTESE .

l.-Haber(+ de) +infinitivo:

(

a) É difícil distinguir nesta perífrase o matiz de futuridade do de

obri2atorjedade, que son nocións estreitamente ligadas. Máis1
ben , pódese dicir que nuns casos prima a temporalidade, e nou-1
tros a obrigatoriedade. Exemplos de valor[o bngahvó] \
"Non sei por ónde hei comezar a amece-las partes, se pola
~ cabeza ou polos pes" ; "é doado falarlles ós grandes, pero'
para os nenos todo ha ter relación porque se non comenzan(
a teimar nese fío que lles deixamos solto".
b) Aínda que non é o seu valor habitual , tamén pode aparecer esta(
perífrase con valor hi ~otético : "Cala a boca, non ves que don
Brajs ha estar canso '' : -.ese rapaz ~a andar polos quince anos". '
Nótese que este valor coincide tamé n co valor hipotético do futuJ
ro ("estará canso"). ¡

222
 2.-J!ai + que + infinitivo:
Expresa a obriatoriedade concebida dun xeito xeral , imper-
soal , sen posible confusión co valor de futuro: -----
"Mais había que irse, pois tiñamos aínda unha hora de camiño";
"houbo que saca-las cousas do faiado" .

3.-Ter + fue+ infinjtjyo:

unha perífrase semellante á anterior, e ten o mesmo signi-
ficado de acción pendente de cumprimento obrigatorio . Na faJa é
máis común ter + que, pero ter + de é usual na lingua literaria:
"Teño de ir a Esteiro , que me agarda Xoana"
" Ternos de mercar rabada para a caldeirada" .
S.-Deber ( + de) + inrmitivo:
a) O verbo deber no seu uso habitual ten un significado relacionado
con "débeda" , pero nas perífrases con infinitivo ten un significado
xeral de obrigación :
"Desde agora deberá camiñar vostede só"
"Se o médico che recomendou facer exercicio , deberías de subir
potas escale iras" .
b) Esta mesma perífrase tamén pode ter valor de dúbida:
"Deben ser amigos , porque veñen todos xuntos"
" Debemos de estar moi preto de Mondoñedo"
Aínda que algúns gramáticos establecen diferencia entre a pe-
rífrase sen preposición e con ela, reservando para a primeira o valor
de obrigatoriedade, a realidade é que na faJa son usadas as dúas for-
mas da perífrase cos dous valores , e só o contexto permite saber se
se emprega co primeiro valor ou co segundo:
"Debedes (de) estar cansos despois de tanto camiño"
"Debédesme (de) entrega-lo traballo antes do exame" .
6.-Poder + infinitivo:
Poder + infinitivo constitúe unha perífrase verbal cando pre-
senta un sentido de p robabilidade, que non é o significado primario
do verbo poder:
"Este edificio pode ter preto de trinta metros de alto"
"Todos nós pensabamos que naquelas torres podería haber algúns te-
souro".

C) PERÍFRASES ASPECTUAIS .

) A noción de aspecto temporal está relacionada coa de tempo verbal, pero

distínguese desta. Por tempo enténdese a situación dun momento con respecto
~ outro, e a perspectiva con que o falante o contempla; o aspecto é indiferente
li posición do falante no eixe temporal , refírese ó proceso, ó tempo interno da
acción verbal considerada en si mesma, sen relación con outras accións nin coa
~ucesión temporal. ..
As indicacións aspectuais están en segundo plano nas formas da conxuga-
bón . Dado que a categoría de aspecto non aparece expresada por medio de de-
>inencias verbais, o número de perífrases aspectuais é relativamente elevado .
As máis importantes son , segundo o aspecto que denotan :
1

223
 CD Perífrases imperfectivas

Nestas perífrases , a acción aparece contemplada na súa duración , en can-'

!O proceso gue se está desenvolvendo .

l.-Estar + xerundio = Estar + a + infinitivo. '

Estas dúas son as máis importantes das perífrases imperfectivas . Ám-<
balas dúas teñen o mesmo valor, pois xa se viu que o infinitivo pode,
ter, precedido da preposición a, valor xerundial:
" Cando chegaron eles, eu estaba a face-/as maletas para me ir" . '
"Na miña rúa están construíndo un edificio parecido ó que están
a construír aquí" .

2.-Andar + xerundio = Andar + a + infinitivo.

O verbo andar indica un movemento continuado , por iso as construc-<:
cións con andar presentan un valor de acción imperfectiva case itera-,
tiva, moi prolongada no tempo :
"Andaba revoando de po/a en po/a sen pousar en ningunha" '
"A túa familia anda a mira-/o modo de alugar unha casa na
praia".
3.-Levar + xerundio. ·:: : : - k)(C......- f- o-. t- ~ ,
Esta perífrase indica tamén unha acción concebida durativamente1
Polo regular, nestas construccións faise referencia ó momento do ini-
cio da acción que aínda dura no tempo expresado polo verbo : '
" Levaba nove anos traballando de axudante do boticario". \
Tamén oeste caso é posible a sustitución do xerundio pala construc
ción a + infinitivo, se ben é menos frecuente : "¡Leva tanos anos a
dici-lo mesmo!" '
(

(,.....f"
4.--Seguir + xerundio. ·-::::: o.. l:'e v...v- c. + (
O característico desta construcción é que a acción á que se refire é ~
continuación dun proceso anterior. Como nas anteriores , é posible a
súa sustitución por a + infinitivo. (
"A xente seguía bailando despois do remate da [esta" .
224
 5.-Ir + xerundio.
Esta perífrase , amais da imperfectividade, confire ó proceso enun-
ciado polo xerundio un valor de desenvolvemento gradual , progresi-
vo . Este matiz pode vir reforzado aínda por un adverbio :
" O semblante foi tornándose escuro e de alía pouco chovía ama-
res" .
"As mazás foron madurecendo engordiño e nós non nos decata-
mos" .
Nótese a expresión ir indo:
"-¿E lo~o como /le vai, don Pedro? -Pois irnos indo ... "
"O rapaz , de saúde ía indo, pero non tiña un pataco para gastar".
6.-Vir + xerundio.
É unha construcción paralela á anterior; as diferencias entre ámbalas
dúas perífrases veñen dadas polas dos seus auxiliares ir e vir:
"Fíxoo como o viña dicindo desde hai corenta anos".
Esta perífrase pode ter valor terminativo, especialmente cando se re-
tire á identidade das persoas:
"Antón viña sendo o curmán de Rosa a do Requinto"
"Rapaz, ¿e lago ti de quen vés sendo?"
7 .--Ser + a + infinitivo.
Ten un carácter moi distinto ás anteriores. Trátase dunha perífrase
moi frecuente na fala. Adoita ir precedida do indefinido todo(s) ou
algunha construcción equivalente:
"Todos eran aberrar en contra do goberno ... "
"Todo o mundo era a preguntarme polo Brasil, e volta co Bra-
sil ... "

Q) Perífrases peñectivas

J Estas perífrases contemplan a acción como proceso concluído. Dado que

l no paradigma verbal galego non aparecen os "tempos compostos" , como nas lío-
guas próximas á nosa, é lóxico que existan numerosas perífrases capaces de ex-
l presa-la perfectividade da acción . A maioría destas perífrases empregan como
l forma auxiliada o participio, e nas que botan mando infinitivo, o aspecto per-
fectivo vén marcado polo significado dos verbos auxiliares. Vexamos primeiro
l as formadas con infinitivo :
)
l.-Acabar + de + infinitivo.
Este período expresa a perfectividade ou finalización recente dunha
acción .
"Mira estas causas que acabo de recibir por correo".
"Cando cheguei alí acababan de saír eles" .
2.- Vir + de + infinitivo.
Como o verbo auxiliaré un verbo de movemento, esta perífrase ex-
presa fundamentalmente o remate dunha acción con idea de move-
mento, e nisto se distingue da perífrase anterior:
"Nisto chegan os ladróns, que veñen de roubarlle os cartas ó cura .. . ".
Cando a idea de movemento non existe ou está moi esvaída non é
frecuente a utilización desta perífrase, senón que se bota manda an-
terior. Así e todo, é posible atopar exemplos -raramente na fala, es-
poradicamente na lingua literaria- do uso desta perífrase con valor
idéntico ó de acabar+ de+ infinitivo. Trátase polo regular dun calco
225

)
 (
de construcción france sa venir + de + infinitivo, que ten o mesmo
valor cá nosa perífrase construída con acabar, e deben considerarse<
como galicismos expresións do tipo de "vén de celebrarse un congreso<
internacional. .. "
3.-Deixar(se) + de + infinitivo.
Esta perífrase salienta o proceso que se desenrolaba ata o seu cesa-<
mento :
"Deixei de ser rapaz cando collín o barco"
"Díxenlles que deixasen de xogar nas escaleiras ... "
4.-Dar + participio. r
É unha das perífrases roáis características do galego. O seu valoré o
de atribuír ó suxeito a capacidade de realiza-la acción expresada polo <
verbo auxiliado. É sobre todo frecuente en oracións negativas e in te- <
rrogativas. · ·
"Se non dás acabado o traba/lo hoxe, xa seguirás mañá"
"Como non daban entrado po/a porta entraron polo balcón"
"Se dan chegado antes ca nós é que corren coma tolos".
5.-Levar + participio.
O valor perfectivo desta perífrase alcánzase cando o verbo auxiliar <
perde toda idea de movemento. Expresa plenamente a perfectivida- <
de, ás veces cun valor reiterativo .
O participio pode aparecer concordando co obxecto directo:
"Ninguén leva aturado tanto coma min . .. "
"Chegou tarde, porque xa eu levaba lidas unhas trinta páxinas .. . " r
"O seu neto lévalle mandado moitos cartos desde alá .. . ".

6.-Ter + participio.
En primeiro lugar, hai que distinguí-los casos en que esta construc- <
ción non é unha perífrase verbal propiamente dita daqueles en que (
esta construcción constitúe un complexo verbal perifrástico.
1
a) Cando témo-lo verbo ter co participio dos verbos transitivos, que
aparece concordando co seu obxecto directo, non nos atopamos ante <
un ha perífrase verbal , pois aquel verbo expresa unha idea próxima ó (
seu significado xeral de posesión.Esta construcción indica acción aca- <
bada:
"Decatouse de que tiña chantados os ollos nel" <
" Teño gardada un ha caixa de puros para vostede". 1
b) Cando o verbo ter aparece totalmente gramaticalizado como ver- r
bo auxiliar dun participio inmobilizado, a perífrase resultante ten sig-
nificado aspectual, perfectivo, reiterativo: "X a mo teñen dito" ( = xa <
rrw dixo máis de un, xa mo dixeron en máis dunha ocasión). Neste <
caso , a diferencia do anterior , o verbo ter pode aparecer con partici- (
píos de verbos transitivos ou intransitivos:
"Eu teño viaxado moito por aí e nunca nada diso vin". <
"Pareceulle que xa tiña escoitado noutros sitios aqueta mesma <
música". <

e) Nalgúns casos, a construcción ter + participio pode constituír <

un ha perífrase de aspecto puramente perfectivo*, cando o verbo au-
xiliar vai en infinitivo (ter), futuro ou futuro do pretérito (terei 1 te- \
ría) . <

* Equivalente ó haber + participio do castelán .

226
 • ter + participio é a construcción máis usual deste grupo :
"Non fun a Pacios a retratarme, e sinto non ter ido ... "
• terá 1 tería + participio é unha construcción relativamente frecuen-
te :
"Cando el saia, a sesión da tarde xa terá rematado".
" Ó teu pai xa lle tería pasado o mesmo se non chega a ser
polos veciños".
A forma do perfecto do verbo auxiliado (ando u) ten a posibilidade
de aparecer co mesmo valor ca perífrase (terá andado) .
"cando el saia , a sesión da tarde xa rematou".

7 .-Haber + participio
O galego rexeita o emprego das formas do verbo haber con participio
formando unha perífrase. Cando este verbo aparece cun participio ,
normalmente está en forma impersoal , e o participio concorda co ob-
xecto directo . Neste caso non se trata dunha perífrase , pois o verbo
haber conserva o seu sentido orixinal:
."N aquel trasatlántico había embarcadas unhas cincocentas
persoas" .
"Hai Jeitos uns estudios moi interesantes sobre ese tema" .
• Sen embargo , aparece a perífrase houbera .,...__/ houbese + partici-
pio con valor temporal antepretérito e modal de irrealidade:
"Mellar que xuntarnos para un enterro, houbera sido para
'unha romería" .
·"De boa gana houbera deixado Mercedes a Rosario o go-
berno de todo aquelo" .
"Así son as copas da palmeiras miradas de lonxe , como se
nun paseo de verán houberan deixado caer unhas damas os
seus abanas verdes no chan".
Nestes casos , a perífrase non ten unha función específica , pois o
significado con que aparece exprésano xa outras formas do para-
digma verbal , fundamentalmente o pretérito pluscuamperfecto
de indicativo, o futuro do pretérito e o pretérito imperfecto de sub-
xuntivo . Moitos dos usos de haber +participio constitúen castela-
nismo .

f r~

1
@ Perífrases reiterativas
Expresan a reiteración de acción verbal. A perífrase máis importante é
volver + infinitivo , na que a idea reiterativa está xa no auxiliar:
"Agardei un pouco e volvín chamar" .
227
 @ Perítrases incoativas.
\

Retiren o proceso no seu comenzo. As perífrases máis importantes son

comenzar,_..._/ empezar+ a+ infinitivo ; botar(se)r-J poñer(se) +a +infinitivo ; '
dar + en + infinitivo: 1
"Cando empezaba a anoitecer, chegaron dous bornes pola calzada" .
"Colleu o martelo e comenzou a bater na porta con el " .
"Botou a correr coma un tolo por entre a xente".
"Déixeme entrar se non quere que me poña a contarlle a todo o mundo
o que aquí pasou" .
"Nisto a señora deu en berrar coma unha tola pedindo auxilio".
® Perífrases terminativas.
Expresan unha acción que se achega ó seu término. As perífrases máis (
importantes son chegar +a+ infinitivo, vir +a+ infinitivo e máis acabar+ por (
+ infinitivo.
"Aquilo nunca chegou a aclararse porque non había m áis probas" .
"O caso contábase de moitos xeitos , pero todos viñan a casar no final ".
"¡A condenada rapaza, que me dá sede , e o viño , que me vence , acaba- (
rán por queimarme o fígado! "
@ Perífrases pasivas (ser + participio) .
A voz pasiva, na que o suxeito da acción verbal non coincide co axente , (
é en xeral moi escasamente empregada en galego, e menos na fala que na lite- (
ratura. A construcción máis importante para expresa-la voz pasiva é ser + par- r
ticipio . De tódolos xeitos , as oracións pasivas poden analizarse como simples 1
oracións atributivas, polo menos na superficie:
"Alí serás servida e folgada en todo canto apetezas" .
"Estes ranchos xa foron levados dúas veces á feira". 1
"Que este pe non sexa esfiado, nin esnogado así como este bieiteiro non
foi inxertado". '

22H
 1
ÍNDICE DAS PERÍFRASES SEGUNDO A FORMA AUXILIADA
)
)
'L~
J Con infinitivo: valor
hr+ infinitivo ........................................ temporal (futuridade) p p
j haber (de) + infinitivo ........ ...... .. ............. temporal (futuridade) (rt:d t..i... ·
modal (obrigativa)
_modal (hipotética)

¡
- . 1 houben (de) + infinitivo .......................... temporal (inminencia)

l
- 1 hai que + infinitivo ............ ..... ................ modal (obrigrtiva)
¡/'- querer + infinitivo .. ........................ .. ... ... temporal (inminencia)
- ) ter que + m . f'tmttvo
. . ...... .......... ..... ............ mo d a l o b ngattva
. .
· ter de + infinitivo ................................... modal obrigativa
1

¡ ·JJ deber(de) + infinitivo .............................. . modal obrigativa

/ - poder + infinitivo ... . ...... ........... ........ .... .. modal probabilidade)
~ estar a + infinitivo ....... . .. ........... .. .. .... .... aspectual (imperfectiva)
r · temporal (inminencia)
& estar para + infinitivo ............................. temporal (inminencia)
.· 4 andar a + infinitivo ..... ..... ...................... aspectual ~imperfectiva~
) ser a +'fi '' ............. ...................... . aspectua l tmpe
m mttvo ' rfecttva
.
_ 11 acabar-rematar de + infinitivo . ±Ji!W~..... .. . aspectual ¡perfectiva)
r (vir de + infinitivo) ........... .. .... .. .............. aspectual perfectiva)
~ deixar(se) de + infinitivo .......................... aspectual perfectiva)
- volver (+a) + infinitivo ...... .......... .. .... .. .. aspectual reiterativa
'· y comenzar-empezar a + i~fi~i~i~o .t ~1M 'IJ..... aspectual ~ncoat~va
?,..botar(se)-poner(se) a + mfmtttvo ...... .. ....... aspectual mcoattva
~ dar en + infinitivo .......... ....... ............... .. aspectual incoativa
1 3 chegar a + infinitivo .. ... .... .......... ............ aspectual terminativa ~
y- ... vir a + infiniti.vo..... ·: . .............................. aspectual term~nat~va
1
11acabar por + mftmttvo ....... ... .................. aspectual termmattva
4' \.- E v' A\2.+- A t Il'i 'F .. , . .. .· . _ . , . , AS'raTVAL +k.PEn;t:
J

r~ • ~l\) IL r !\+.I:::N:- . -· Mt>&::-1\l L-- '1N..PI::IlF.

r.
Con participio: --- valor
dar +participio ........... .... .. ... ..... ...... .. ... .. aspectual perfectiva
J levar + participio .. .. . .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. . .. .. .. . aspectual perfectiva
ter + participio. ~r1~ .!~... ~:. 1-!t >-<'f. •; ~ ••e· kl\=-~ ülspectual ~erfec:tiv~ - reiterativa
houbera-houbese + parhctpto .. .... ...... .... .. temporal antenondade) .v \
. • • • ~..... 1'l'r::.<1 1::.~ TI ~
J ser+ parttctpto ...... .. .... ........... .. ............. voz pastva 1 • r "" 'v-

~~ JL po~í ~ e~ -~ y) 4! P· F<fee- .
Con xerundio: valor
estar + xerundio .................. .. .. ...... ..... .. . aspectual imperfectiva
1 andar + xerundio . ... .... .. .... ...... .... ....... .... aspectual imperfectiva
levar + xerundio .. ............... ........ .. .. ....... aspectual imperfectiva
) segutr ' ............. . ........ .... .... .. ... aspectual.tmpe rfecttva
. + xerun d 10 .
> ir + xerundio .. .... ..... ................... .......... aspectual imperfectiva

vir + xerundio .. . ....... ..... ....... . .... ..... ....... .aspectual imperfectiva

229
 TEXTO 1

DOMINGO
(
Todo o mundo anda con traxe distinto .
Antes de causa ningunha fun á casa das miñas cuñadas. Vin
a Lois . Asusteime. Está moito máis ensumido, pero é que moito
máis. Non gyiden aguantar máis. Chameinas e díxenllelo . Pero,
polo visto, non notan nada. Isto é inconcebible. Veo calquera: está r
ensumidísimo. Se segue así, dentro duns días xa non será. Desapa-
re~erá. Todo isto ponme mal , amigo . Todo me vén mal.

e re l'rc:4- \-)>_ Volvín estar na ponte . Xa non estaba a pedra aqueJa alí .
.l¡«.. Pe'fo a auga do río seguía pasan.do, correndo, coma decote, cara ó
li"f ( \)..v. p) mar. Penso ·que se ri" te viras naque la pedra e desapareces, o tempo
é a auga do río que seg_ue correndo .
No sanatorio , OCie se i'ñ~ la segue, ó parecer, igual. Pa-
~~a(· i"B\ ~,..\ rece gue a febre y_olveu_s.u bir un case nada . Non ten ganas de falar.
r ~ Non sei por qué pero creo que xa o sabe. Estou pouco tempo. A
miña presencia aínda a pon peor.
~r(::¡::.~-\-vy;t.WíJ ) Non s~-~ ~i &acer. Estou esgotado . Voume para a casa.
e~ c.)h4 :'t:...:.- Métome na cama. Can o esperto xa é noitiña. Preocúpame o de (
u \ Lois. Vp lvo a velo. Encóntroo ensumido . Un pouquiño máis ensu-
~.Sr-(rvJe.c:J mioo que--a--¡ñiñá . Falo con miñas cuñadas . Nada. Insisten en que
non notan naoa. Desespéranme. ¿Que farei?

LUNS

Estou tan aburrido , tan aturdido, que a pesar de que é cedo

de abando , encamíñome á casa do zapateiro . Na realidade , é que
sei ben que el hoxe estará na taberna e non na casa. En realidade,
que hoxe necesito ir á casa do zapateiro. Pero isto sáeme mal ta-
mén . Xa non presinto nada. Cada causa que me pasa é unha sorpre-
sa. Antes presentía a auga antes de meterme na auga. Agora soa-
mente despois de estar na auga , sinto a auga . Tamén isto me sae
mal. Está o zapateiro no seu taller. Non sei que dicirlle . Isto é un
lío. Iso, un lío.
-¿Que tal vai iso? -digo .
-Mal. Moi mal. Esta dor no lomba. Esta dor .. .
De repente , vólvese cara á cociña e berra:
-¡María! ¡Trae o ladrillo, María! ¿Ti oes?
Chega María co ladrillo debaixo do mandil. Está tan quente
-o ladrillo- que fumea.
-Aquí. .. Aquí, xunto ó ril esquerdo ... Iso. Un pouco máis
abaixo . Aí, iso , aí. ..
230
 María volve ir para a cociña. Nin me mirou nin me saudou.
Metín a pezuña . Metinme nun lío. Iso , nun lío.
-Creo que me anda con outros. Vostede ó mellor sabe algo .
Non me dixeron con quen. Se o soubese ... -dime .
Non sei que dicir. Pero algo teño que dicir.
-Teño que irme. Xa non me lembraba de que hai cinco mi-
nutos que debera de estar alá. Teño que irme. Eu non oín ren
-digo .
-¿Pero non quería nada? -dime.
-Despois , despois ...
Non resisto máis . Seguro que vou esbourar. Este é outro lío .
Sen dúbida . Vou esbourar. Sigo necesitando ir á casa do zapateiro.
Pero xa non poderei voltar. Todavía oio ben:
-¡María! ¡Ven buscar este ladrillo! María , ¿ti oes?
Vou ver a Lois . É xa pequeniño. Está ensumidiño. Non so-
porto a súa presencia. Cabe nun puño dos meus. Non aguanto máis.
Vou esbourar. Chamo a berros por miñas cuñadas. Dígolles se non
o ven , se non o ven . E en vez de mirar para el, que chora porque se
asustou cos meus berros , miran para min con cara de imbéciles. É
insoportable isto , querido amigo . Non hai animais máis tontos que
as cuñadas. Está ensumidiño e mais non o ven . ¡Estúpidas! Mañá xa
Lois non será.
Volto á casa e déitome . Vou esbourar. Iso, sinto que vou es-
bourar. Agora lémbrome de que hoxe non fun ó sanatorio .

(Gonzalo R. Mourullo , Memorias de Tains)

TEXTO 2

DELEIVA $"
. ().)
~- r
ruQ. ~~ . 61,S ,). e.:'f .
Xa levabamos andando máis de dúas 1).0ras e non daba pasa-
¡ . do un coche , polo que a nosa desesperacipn_medraba tanto como
¡ .1¡ lñinguaban as nosas forzas. E u non deixaba de lamentarme de non
ter quedado na casa vendo a tele , tal como h na prevtsfo , e camiñaba
coma un autómata , coa man no doloriip ~o e maldici e-1:1n a
e outra vez a hora en que me deixará Pon e r aqueles insen-
satos para semellante aventura nocturna. Luís, que non chegou a
. laiarse nin unha soa v~zleen toda a noite , a pesar do seu lamentable
estado -ó cabo .viñet8fi a ~~ tres costelas e a clavícula, amais das fe-
' ridas da cara, que era o que máis impresionaba-, ..~m pezou a dar_"'-~~ .' \A...t:d\\
mostras de impaciencia e cando t~i para levarlie a
contraria a Félix: ·- - · · ,~J;..,?r)J o/,"'OZ)c..h'Vc.
-Para min que d&beriamos dar "\lolta a agardar no lugar do
accidente . Por aquí non hat trazas de aldea ningunha nin nada que
se lle pareza. Isto está máis deserto cá Patagonia. ~ ckA...- c~•~1c.~~
-Calma, Luí,s , que ten que habeílínhas casas aí adiante.
Ademais quexa d~ben se-la~inco, e o Castr<;>mil -estará para che- . ~
W duo momento a outro . ..~Jol cV-"" -tf•v?.- L ~- l..MlM
. -Xa oíche-lo que dixo Ramón , que ós domingos non pasa.
231
 Realmente eu non estaba moi seguro de que fose así, pero
prefería darlle a razón a Luís:
-Eu tamén creo que o mellar é volver. Podemos intentar
baixar ó río e buscar a Xavier. Pode ser que aínda estea con vida.
-Pode . ..
-Por ir mirar non perdemos nada ... -insistín eu.
Nisto Félix deu en berrar coma un tolo e botou a correr pola
estrada adiante . Acababamos de virar nunha curva e ó fondo dunha
encosta escintilaban as Juciñas dunhas casas. Félix correu cara alá e
nós intentamos seguilo.
-Ben se lle bota de ver que non está tan ferido como dicía
-maliciou Luís-. Agora a ver se hai teléfono nesas casas ...
Cando iamos chegando ó final da recta vimns que Félix esta-
ba a faJar cun vello que saíra á fiestra .
-lsto pasa por andardes a face-Jo tolo por aí adiante, a toda
velocidade palas estradas ... -dicía o vello-. Son os anos, xa sei. Os
mozos son así. Primeiro moita valentía e moito aquel e cando as
causas veñen reviradas todos son a queixarse. A ver, agardade un
chisco, que baixo a abrírvo-lo portón .
-¿Que ... ?· ¿Ten teléfono? -preguntou Luís.
Mentres Félix acenaba negativamente coa cabeza renxeron
os gonzos do portón e asomou a repoluda faciana do vello:
-Habedes de estar aterecidos co frío .. . E famentos, supo-
ño . Aquí non hai moito onde escoller, pero leite recén muxido e
pan de trigo nunca faltan , a Deus gracias. ¿Cantos sodes?
-Eramos catro , pero un caeu pala barranca.
-¿Pala carga para abaixo?
-Si. Debeu de saír despedido, porque o coche parou nuns bi-
dos que hai na parte alta -respondín eu-. Subimos agatuñando por
entre as silvas ..
-Xa teño visto moitos accidentes nesa ponte --dicía o vello
mentres botaba unhas achas na cociña e puña o leite a quentar-. O
que hai que facer é andar a modo cos coches, e deixarse de face-lo
indio palas estradas.
Luís lavou a cara no mesmo fregadeiro e entón puidemos ver
que a ferida non era tan grave como parecía.
-Podedes descansar aquí sen problemas. Agora ternos de
estar atentos para cando pase o Castromil encargármoslle ó revisor
que pare na de Venancio e chame por teléfono pedindo unha ambu-
lancia ou o que sexa. Haberá que avisar tamén á Garda Civil, por
mor de levantar atestado e buscar ó malpocado do voso amigo . ¿De
ande viñades?
-Das Cruces . ·
-Ai , ¿sodes das Cruces?
-Non. Estes dous sonlle do Irixo; eu de Vilatuxe , e o outro
era de Soutolongo .. .
- ¿De Soutolongo? ¿E logo de quen viña senda?
Nestas sentimos un ruído fóra e o vello saíu. Debía de se-lo
Castromil. Nós saímos atrás súa.
Nada máis para-lo autobús pasmamos co abraio ó ve-lo rostro
de Xavier dando mostras de alegría, brincando no seu asento e que-
renda saca-la cabeza polo estreito burato da fiestra.
-¡Xavier! ¿E ti .. .? -dixo Félix tatexando de pura emoción.
-¡Chachas, que demasiado! ¡Xa vos daba por mortos ós
tres!
(Gumersindo Nóvoa, Deleiva)
232
 ~
~

.--lWl EXERC 1CIOS------.

l. Sinala e comenta as formas verbais que aparecen no texto l. Sinala as perífrases
que aparecen no mes mo texto e analiza os valores que presentan .
2. Sinala as perífrases verbais que aparecen no texto 2. Indica os valores que pre-
senta cada unha.
3. Constrúe unha oración con cada unha das perífrases estudiadas no tema. Nas
que poden presentar máis dun valor, constrúe unha oración con cada un dos
seus valores.
4 Comenta o significado de cada unha das perífrases que aparecen nas seguintes
oracións: ,u,we(g ( t.,~ ~1--\-e~t~c-'V\_
-Era unha noite tan escura que houben caer no río ó pasar polo /ava-
deiro . k \
-1 • •• ...._ · ,,
-Meu tÍO non está na CaSa, pero está a chegar. """"Jv~ LL.vY....v- iMMt-':J_, ~ p fa_ 'l,(:l'
-Na parte da Pastoriza está a nevar desde onte po/a tarde.:;J IA.>p.?GV-RJ... <.: • . ··~\
-Pois aí ondeo ves, ha te-los seus setenta anos ben cumpridos. ~t~.J;t ( lM"t'>1Ü j ·
-Se non houbeses pillado ese catarro poderías vir connosco á festa. fev.ro,. ( Je,vw*)
-Antes añaa 6a - sempre moi ocupado, pero agora vou tendo máis tem~
po de lecer _ _ . . . y.
( cJ1 Vr- Péo
~$-A xente..!feu en sos~ettar de mm por culpa das tuas faladunas. o...sp .~.¡._
-Parece que q_uerg_ e OV ffi Vai ser mellar ir tirando parp a vi/a .
.., ~(<.L L~ /\>.i\~~ ~ 0-.lP · VA. f'i\ . .
5. Nas seguintes oracións é posibre tninstofm ar algunhas formas e construccións
en perífrases verbais que conteñen o mesmo significado. Realiza esas transfor-
macións:
-¿Serás capaz de explica-los teus razoamentos en público? ,
-Esta noite é posible que poñan a película que anunciaban a semana '
"'1

pasada.
-Aque/a te/la está a piques de caer.
-Estamos abrigados a vir a clases tódolos días da semana.
-Esa cuestión xa a discutín co meu pai repetidamente.
-Estiveches a punto de darme nun olio cando tiráche-/as pedras.
-Levaban boa velocidade, pero non conseguiron atravesa-lo río polo vao.
-Neste mesmo sitio construirán un edificio de trinta e nove pisos.
-Hai moito tempo que estamos agardando e non nos queren recibir.
6. Indica cales das seguintes construccións son correctas . Analiza morfolóxica e
sintacticamente as correctas. Corrixe as que presentan algunha incorrección .
-Naque/a praza habían derrubado un edificio modernista precioso para
construír un aparcamento .
-Esta mañá teño ido a levar a Ana ó seu colexio.
- Teño preparadas unhas croquetas das que che prestan a ti.
-Habían dito que non se podía pasar, pero nós pasamos como se tal
cousa.
-Algúns veciños tiñan visto ó alemán por aq.uela zona.
-Vo u a ver se podo facer algo por ti, rapaza. ·
-De non ter Jeito o parvo non andarías agora con tales preocupacións.
- Terei concluído o informe para a reunión de mañá. ·
-Hasme de dicir onde mercaches ese pantalón tan churrusqueiro.
-Andas a xogando co lume e vas acabar queimando Roma, dixo o outro.
-Non m e fagas cóxegas no sobaco, neno, que me vai a da-la risa.
7. Comenta a forma, a función e a colocación dos pronomes persoais no texto l .
8 . Sinala os artigos que aparecen no texto 2.
9. Analiza morfoloxicamente a primeira parte do texto l.

233
' )
......................................................................................................................
55555!555555555555555!!!5!555!55555!5555555555!5555555555555555555555555555555555555!55555555!!5555555555!!5!!5555555· (
.....................................................................................................................•
.....................................................................................................................

O ADVERBIO.
AS LOCUCIÓNS ADVERBIAIS

18
- 0 adverbio.
-Adverbios de lugar.
Adverbios de lugar
presentativos.
Adverbios de lugar
interrogativos.
Adverbios de lugar
indefinidos .
-Locucións adverbiais de
lugar.
-Adverbios de tempo .
Adverbios de tempo
indefinidos .
Adverbios de tempo
interrogativos.
-Locucións adverbiais de
tempo .
-Adverbios de modo.
-Locucións adverbiais de modo .
-Adverbios de cantidade e
precisión.
-A afirmación e a negación .
-Adverbios e locucións
adverbiais de dúbid a.
•
•
•
•
:lWI TEMA
0 ADVERBIO
l O adverbio defínese como un vocábulo invariable que modifica un verbo
fcorría moito), un adxectivo (ten un can ben guapo), outro adverbio (veño de
rrzoi Lonxe) , e mesmo unha oración enteira (sempre come as Luras con patacas) .
Pala súa banda, os adverbios presentan a particularidade de que non poden ser
modificados máis ca por outro adverbio (fixémolo bastante ben) ou por un sin-
Jagma ou frase preposicional (afortunadamente para nós, o tren viña con retra-
so).
J Segundo a natureza da circunstancia expresada, os adverbios clasifícanse
'rle ordinario en:
l. adverbios de lugar
2. adverbios de tempo
3. adverbios de modo
4. adverbios de cantidade e precisión .
)

,ADVERBIOS DE LUGAR
Indican a situación no espacio. Dentro dos adverbios de lugar podemos
;:Iistinguir dous grupos: absolutos e relativos .
-Adverbios de lugar absolutos.
> Os adverbios absolutos sitúan no espacio por referencia ó lugar ocupado
polo falante, polo que o seu significado é ocasional (aquí pode indicar calquera
!ugar dependendo do contexto e a situación, xa que de seu non indica ningún en
concreto) .
l O seu significado, pois, é deíctica, o que os relaciona cos demostrativos.
¡\s formas, repartidas en catro series , son:

este Lugar ese Lugar aquel Lugar

A aquí aí alí
B acó -- aló
e acá -- alá
D --- 1 acolá

J Na serie A establécese unha oposición trimembre, paralela á dos demos-

frativos , entre aquí ("neste lugar"), aí ("nese lugar") e alí ("naquellugar"). \;JI/

235
)

)
 Estas formas en -í soen usarse para referirse a estados; sinalan un punto'
preciso: Está aquí; aí o tes; vivía alí. C
As formas en -ó (serie B) refírense exclusivamente a movementos. Sina-(
lan unha aproximación (ven acó) ou afastamento (vai aló) respecto da primeir\
persoa gramatical.
As formas en -á (serie C) poden referirse a estados ou a movementos.C
Cando fan referencia a estados, a diferencia das da serie A, non indican un pun-{
to preciso, senón unha localización máis xeral: Na banda de acá do río: na beira¡
de alá da ría ... Tamén se observa a mesma localización xenérica , imprecisa, can-
do se empregan con verbos de movemento: Pasou por acá; vai para alá... (
Pola súa parte, o emprego de acolá (D) non está relacionado coa distan,r
cia, pois pode aplicarse a calquera punto que quede dentro do campo espacial 1
designado por aí e alí: Para dares subido tes que poñer un pe aquí e outro acolá.
Nas máis das veces, o emprego de acolá é semellante ó do demostrativd
estoutro, . funcionando como segundo termo nunha correlación de dous luga,
res: Nas misas estabamos separados: os homes aquí e as mulleres acolá; nese li-
bro fálase de xente de aquí e de acolá ; vós ides por aí e eu vou por acolá... (
Como primeiro termo desa correlación pode parecer calquera palabrá
que signifique localización espacial ou calquera complemento circunstancial d~
lugar: As festas do teu barrio foron ben boas, pero as de acolá tampouco che es(
tiveron nada mal.
\
A oposición entre formas en -i 1 -á 1 -ó (aquí 1 acá 1 acó, etc.), tal comq
acabamos de ver, é a que se considera sistema común . No galego falado actual ,
pola contra, se prescindimos da forma aí, a oposición establecése xeralmente entré
formas en ~í frente a formas en -á (aquí 1 acá), con ausencia das en -ó, ou ben entre
-í frente a -ó (aquí 1 acó), con ausencia das en -á. As formas en -í indican estado,
xeralmente (está aquí), e as outras (en -á ou en -ó, dependendo das zonas lin-
güísticas) indican estado ou movemento (na banda de alá; vai alá 1 na beira de
acó; vai aló) . Así e todo, tampouco é infrecuente a utilización de formas en -í
con verbos de movemento (ven aquí, alío vai, ide alí.. .).
A forma aí non ten correspondencia nas formas en -á ou en -ó, polo que
presenta un significado máis amplo, e pode aplicarse tanto a nocións de estado
como de movemento:
Aí nese caixón gardámo-los coitelos 1

Por aí polo mundo adiante ... ¡vese cada causa ... !

As formas en -í e -á poden empregarse tamén cun valor xeral aproximai
tivo:
Chegaremos aí ás once
Habería por aí unhas trinta mil persoas no mitin da Patria Galega
!so sucedeu alá polos anos trinta.

-Adverbios de lugar relativos.

Diferéncianse dos absolutos en que sitúan no espacio con relación a un
lugar dado. A relación que se establece con este referente espacial pode ser d~
distintos tipos:
-interior 1 exterior: dentro 1 fóra t
-próximo 1 afastado: preto ,...__/cerca 1 lonxe
-no eixe vertical: arriba, enriba, derriba, encima 1 abaixo, embaixo ~
debaixo.
-no eixe horizontal : atrás, detrás 1 adiante, diante, dediante; avante;
enfrente.
-arredor, derredor.
O referente espacial pode aparecer sobreentendido ou expreso: A xentl
que estaba dentro (da casa) foi saíndo. Este referente vai introducido pola pre¡
236
J posiciónde, e des te xeito a construcción adverbio + de pasa a ser unha locución
lpreposicional. Se o referente é unha das persoas gramaticais pode sustituírse
Jpola correspondente forma do posesivo feminino:
l -Jan correndo atrás deles,....._.., atrás súa
-Caeu enriba de min ,....._.,enriba miña.
)

)
¡ADVERBIOS DE LUGAR PRESENTATIVOS.
En galego existen tres adverbios presentativos: velaquí, velaí e eis.
).
-Ve/aquí ten o que me pediu, señor
-Velaí vai o pai da túa moza
-Eis unha boa receita: aire puro e boa alimentación.
J Nótese que a forma eis pode concorrer co artigo, usándose este na súa se-
gunda forma :
l -Ser ou non ser: ei-la cuestión
J -Ei-lo resultado do teu atravemento.
)ADVERBIOS DE LUGAR INTERROGATIVOS
)
l Os adverbios de lugar interrogativos son onde e u.
Onde pode empregarse na interrogación directa (¿Onde mercaches eses
>discos?) e na indirecta (Dime onde mercaches eses discos). Cómpre lembrar que
)Onde tamén pode ser relativo adverbial (Deixo a casa onde nacín).
l U emprégase necesariamente co artigo e co pronome, ámbolos dous na
súa segunda forma :
J -¿U-lo meu bolígrafo?
¡ -¿U-los tempos gloriosos d(l nosa lírica?
-E as neves de antano ... ¿ulas?
>ADVERBIOS DE LUGAR INDEFINIDOS
Existen en galego tres adverbios de lugar indefinidos: algures, ningures e
)xalundes.
Algures equivale a "algunha parte". Úsase precedido de preposición:
-Perder non se perdeu; ten que estar por algures.
Ningures expresa o contrario do anterior ("ningunha parte"):
-Non vou para ningures, que quedo na casa.
-Non /le fagas caso, que é un cantamañás, un ninguén de ningures.
Xalundes significa "calquera outro sitio", "outra parte" , "por aí adian-
Jte":
J -Aquí deses non che hai; busca xalundes.
-Nena, ¿non nos ternos visto xalundes?
237
LOCUCIÓNS ADVERBIAIS DE LUGAR

Ademais dos adverbios mínimos vistos existen locucións adverbiais de lu- 1

gar que desempeñan a mesma función ca aqueles. Teñen uso frecuente as se-¡
guintes:
-ó redor
-ó lado, á beira, a rente, a rentes, a carón
-ópe
-a desmán
Algunhas destas locucións adverbiais son usadas comunmente como lo- '
cucións preposicionais ó ir seguidas da preposición de . 1

ADVERBIOS DE TEMPO.

Os adverbios de tempo sitúan no espacio un feito ou unha acción. Son os1

seguintes:
-Agora, antes, despois.
Agora retírese ó propio momento do discurso , e equivale a '
"este momento" , "neste momento", "este tempo" .
Antes e despois indican un tempo anterior o u posterior ó tempo 1
do discurso . Tamén poden designar un tempo relativo a un momento
dado (neste caso , o adverbio soe pasar a ser unha locución preposicio- 1
nal , pois o referente temporal vai introducido por antes de ou despois l
de, e non polos adverbios antes e despois). 1
-Hoxe, onte, ántonte, trasantonte, mañá, pasadomañá.
1
Estes adverbios indican o tempo en relación co momento do dis-
curso tomando o día como unidade de tempo.
Antonte ten na fala as variantes noutronte ( = no + outro + 1
onte) e antronte ou nantronte, resultado dun cruce entre antonte e nou-
tronte. _,
-Antano, hogano. (
Etimoloxicamente hogano significa "este ano", pero o seu signi- 1
ficado ampliouse e fíxose máis xeral: " nestes tempos" . Do mesmo xei-
to, antano pasou de significar "o ano pasado , os anos pasados" a equi- '
valer a "noutros tempos , en tempos antigos" , etc. .. 1
-Arestora, outrora,--noutrora-.-o- ~ ""hv ~~
~ ----- Arestora indica o tempo con referencia ó tempo do discurso, e
!J •P\. ten un significado amplo de "nestes tempos, neste tempo, hoxe en '
día" . Outrora e noutrora equivale a " noutros tempos, noutro tempo, 1
antano" .
-Entón, entonces, daquela.
Es tes adverbios sitúan a acción no mesmo tempo có dun re fe- '
rente temporal dado e equivalen a "nese ou naquel tempo". r
-Logo, axiña, cedo, tarde. 1
· Logo sitúa a acción nun tempo posterior ó tempo do discurso,
equivalendo a "despois de agora" (" ¡Deica logo!") ou nun tempo pos- '
terior ó dun referente temporal , equivalendo a "despois" ("Primeiro
pechou as portas e logo foise "). 1
Nótese que logo, o mesmo que daquela, entón e entonces, pode
funcionar tamén como nexo consecutivo ou ilativo . Cun valor próximo '
a este tamén serve para introduci-la interrogación coa fórmula "¿e •
logo ... ?"
Axiña ten significación de posterioridade inmediata.
Cedo e tarde significan anticipación ou retraso con respecto a un 1
tempo dado . 1

23X
 -Aínda, inda, xa, mentres, namentres, entrementres.
Estes son adverbios ql!e presentan valor aspectual. Aínda e inda
aplícanse ó tempo dunha acción inacabada con respecto a un tempo
dado (valor aspectual imperfectivo). Xa ten valor aspectual perfectivo
e mentres, namentres e entrementres durativo ou de simultaneidade.

1 . ,../ .le--¡;;n
¡ ADVERBIOS DE TEMPO INDEFINIDOS 1 ""' ~
......-V /
Son adverbios de tempo indefinidos sempre, decote, nunca e xacando.
l Sempre e decote significan a totalidade do tempo , coas limitacións que o
l contexto impoña . Decote ten un significado rnáis restrinxido ca sempre, e aplí-
case ó tempo de acción reiterativas ou habituais .
) Nunca é a forma negativa correspondente de sempre.
> Xacando aplícase para situa-la acción nun tempo indefinido do pasdo ,
l cun significado próximo ó de noutrora.

l ADVERBIOS DE TEMPO INTERROGATIVOS.

J Cando é o único adverbio empregado como interrogativo, tanto na inte-
J rrogación directa (¿Cando viñeches?) como na indirecta (Pregúntalle cando
1
veu). ·

l LOCUCIÓNS ADVERBIAIS DE TEMPO.

l En galego ternos numerosas locucións adverbiais de tempos. Son de uso
J frecuente , entre outras , a seguintes:
) -o outro antonte, antes de antonte (" trasantonte" ) .
---:endoutro día, para o 1 ó outro día ("ó día seguinte"; "o día seguinte a
pasadomañá" ). ·
-hoxe en día ("agora , nestes tempos") .
-de seguida, en seguida, de contado, de camiño, ó momento, no momen-
to (" axiña , rapidamente , inmediatamente") .

239
)

1
 -de vez ("definitivamente , para sempre". Tamén pode ter valor modal: 1
"por completo").
--ó pouco, de alía (un) pouco, de aquí a pouco ("pouco tempo despois , 1
inmediatamente") .
-a seguir ("a continuación , inmediatamente despois") .
-de momento, polo de agora ("oeste tempo", con valor aspectal imper-
fectivo o u durativo). (
-a deshora, a destempo ("fóra do tempo debido").
-a tempo, en tempo ("sen retraso_., ó seu debido tempo" ).
-a reo ("seguido, sen mterrupctón , ~ontjnuameote " ) .
--ás veces, por veces ("en determinadas ocasións"). 1
-de vez en cando, de cando en vez, de cando en cando ("esporadicamen-
te").
--ó raro, de raro en raro, de tempo en tempo ("moi esporadicamente"). 1
--ós poucos, pouco a pouco, pouco e pouco ("un pouco de cada vez" ou 1
ben "lenta pero continuamente").
-a miúdo ("frecuentemente"). 1
-a cotío, de cotío, a diario ("diariamente , cotidianamente, tódolos ,
-d1as"f. -
-de confino 'continuamente, seguido' .

ADVERBIOS DE MODO

Os adverbios de modo expresan a maneira de ser ou de realizarse un pro-

ceso. Dado que posúen un campo de significación tan amplo e xenérico, son pre-
cisos moitos adverbios de modo para significar todalas posibles modalidades de '
acción. Por esta razón existe un procedemento especial de creación de novos ad- 1

verbios de modo . 1

Formación de novos adverbios. \

Existen dúas maneiras de formar novos adverbios de modo: mediante a
adverbialización duo adxectivo sen alteración formal ou mediante a derivación ,
a partir do sufixo -mente:

a) A utilización dun adxectivo como adverbio como adverbio esixe a for- 1

ma non marcada en xénero e número , é dicir, o masculino singular: 1

Se Jalas baixo non hai modo de sabe-lo que dis
Peta forte, que deben de estar durmindo
Se o Jacedes rápido espero por vós.
(Non se deben confundí-los adxectivos en función adverbial, que non
presentan flexión de xénero e número , cos complementos predicati-
vos, que concordan co nome ó que se refiren , como en correde lixeiros"). '
1

b) A formación de novos adverbios por medio do sufixo mente realízase

a partir da forma feminina do adxectivo: bo, boamente; claro, clara- 1
mente; só, soamente; simple, simplemente, etc.
Tamén pode formarse adverbio en -mente a partir da forma do '
diminutivo ou do superlativo dun adxectivo : caladiñamente, Jortisima -
mente ...
Algúns adxectivos non admiten a formación de adverbios en
-mente (non se pode dicir *verdemente ou *brancamente, a pesar de 1
existir escuramente ou claramente .. .). Do mesmo xeito , ternos aberta- 1
mente (Jalaremos abertamente) pero non *pechadamente... 1

240
)
Adverbios mínimos de modo
)

1
Dada a posibilidade de crear novos adverbios a partir dos adxectivos, e
dada tamén a can tidade de locucións adverbiais de modo que hai, son escasas as
l formas de adverbios mínimos de modo. Estes son :
J -Asemade ("Simultaneamente, a un tempo") .
Ese material é lixeiro e resistente asemade.
-Así ("deste xeito") .
-Ben, mellar; mal, peor.
-Como (é o adverbio interrogativo de modo).
-Gratis ("de balde").
-Adrede, aposta ("intencionadamente").
-Secasí ("finalmente, en conclusión").

1
LOCUCIÓNS ADVERBIAIS DE MODO
Algunhas locucións adverbiais de modo son as seguintes:
-A modo, a modiño ("lentamente e con coidado").
-De vagar, de vagariño ("lentamente") .
-6 xeito ("con coidado").
-Ás presas, á presa, a escape, a correr ("rapidamente").
-A eito ("en cantidade e de calquera maneira").
-Deface" afeito ("de principio a fin, desde o primeiro ó derradeiro") .
-De sotaque, de súpeto, de socato, de repente, de golpe ("subitamente").
-6 chou, a rumbo, ás toas, a treu ("ó azar, sen pensalo, de calquera ma-
neira, tal como saia").
-A dereitas, ó dereito ("da maneira axeitada") .
-A propósito, de propósito, á mantenta ("intencionadamente").
-Do revés, ó revés ("de xeito contrario ó debido").
-En balde, en van ("inutilmente").
-De balde ("gratuitamente").
-6 cabo, á fin ("finalmente, en conclusión"; "ó final").
-De veras ("certamente"; "en serio") .
-Polo miúdo ("con detalle, minuciosamente").
-Ás claras ("abertamente, publicamente").
-Ás agachadas, a furto ("secretamente, subrepticiamente") .
etc.

ADVERBIOS DE CANTIDADE E PRECISIÓN

Indican unha cantidade non determinada ou ben precisan o grao, máis ou
menos elevado, dunha cualidade ou un estado. As formas dos adverbios míni-
mos son as seguintes:

abando menos
algo mesmo r--/ mesmamente
bastante moito r - / moi
ben nada
canto pouco
case ,..-.../ casemente só r-.J soamente
incluso talmente
lago tanto~tan
máis todo
malamente xusto
medio
241
 Os indefinidos algo e nada teñen frecuentemente uso adverbial: "Non es
nada parvo, rapaz"; "dóeme algo a cabeza". .
Nótese que a forma medio, como vimos no tema 14, pode ter valor adver-
bial aínda concordando en xénero e número cun adxectivo (Están moi tolas 1 es-
tán medio tolas 1 están medias tolas).
Algunhas locucións
Entre as locucións adverbiais de cantidade e precisión as máis usuais son '
as seguintes:
-De menos.
-De máis, de sobra.
-De abando.
-De todo, por completo.
-A medias.
-Un pouco .
-Con forza ("en abundancia") .
-A eito, a feixes, ás presas, a fartar, a encher, a barullo.
A AFIRMACIÓN E A NEGACIÓN
Úsanse como adverbios ou Jucucións adverbiais de afirmación e nega-
ción, entre outros, os seguintes: Si, abofé, tamén, de certo, así mesmo ... (de afir-
mación); non, non xa, nin, sequera, nin (tan) sequera, tampouco, etc. (de nega- 1

ción).

J--
I 6rtn--t í6ll\
..

Procedementos de afirmación e negación

Os enunciados poden ser afirmativos ou negativos. Mentres que a forma '
afirmativa é xeral e non precisa de ningunha marca formal , a negativa presenta
unha serie de índices: 1
• Cando a negación incide directamente sobre o predicado (negación to-
1
tal), empréganse as seguintes formas :
-Amáis común é o uso do adverbio non, anteposto sempre ó verbo:
Bernardino foi ó Brasil 1 Bernardino non foi ó Brasil. ,
- Tamén
•
se emprega nin como forma correlativa doutra negación an- 1
tenor:
Non chamou por teléfono nin escribiu; nin chamou por teléfono nin 1

escribiu.
242
 -A negación con nin pode usarse tamén sen ser en correlación. É de
uso frecuente en oracións exclamativas ou cando se quere enfatiza-
-la negación. Neste uso é equivalente a nin sequera, nin tan sequera:
Estivo en América e nin (tan) (sequera) escribiu; nós nin nos decata-
mos do asunto .. .
-Tampouco úsase tamén en correlación con outra negación anterior:
Eles non nos avisaron e nós tampouco nos decatamos.
Nótese que tampouco pode aparecer na secuencia tampouco + non
+verbo: Eles non nos avisaron e nós tampouco non nos decatamos.
-Os adverbios nunca, xamais e endexamais funcionan tamén como ad-
verbios de negación. A diferencia dos anteriores, estes adverbios de
negación desempeñan unha función sintáctica na oración (son comple-
mentos circunstanciais de tempo) . Constitúen o equivalente negativo
do adverbio sempre: Nunca fun ó Brasil; xamais tiven un coche coma
ese; endexamais volverán aqueJes tempos venturosos.
• Cando a negación non afecta a todo o enunciado , senón que incide uni-
camente sobre unha parte, empréganse indefinidos como nada, nin-
gún, ninguén ... : Nada me dixeron dese asunto; ninguén ve u á reunión;
ningunha de/as era bonita ...
Cando estes indefinidos van despois do verbo , este debe ir pre-
cedido polo adverbio non : Non me cj.ixeron nada do asunto; non veu
ninguén á reunión; non era bonita ningunha delas .. .
• Un caso especial de negación parcial co adverbio non é cando este pre-
cede a un adxectivo ou participio. Trátase dun procedemento propio
da lingua literaria, inusual na fala : ¡Que barba non coidada, que pálida
color!
• Ademais dos procedementos vistos , a negación pode facerse mediante
unha serie de sintagmas fixados como fórmulas negativas. Neles , a al-
teración da orde normal das palabras na oración dá carácter enfático á
negación :
Na miña vida vin cousa igual Nunca na miña vida tal vin
Nunca tal cousa me pasara na vida Nunca xamais verei cousa da maneira
Nunca tal eu fixen Nunca noutra coma esta me meto

l A resposta afirmativa
-A resposta afirmativa máis común é a que consiste na utilización do
mesmo verbo da pregunta. ¿Puches á festa? -Fun . ¿Mercáche-Los Li-
bros? -Merquei.
Se o verbo da pregunta é unha forma perifrástica , na resposta
afirmativa dáse a forma do verbo auxiliar: ¿Das subido as escaleiras de
tres en tres? -Dou. ¿Tiveches que esperar de pe? -Tiven. ¿Vas quedar?
-Vou.
-Cando na pregunta existe algún adverbio de tempo como sempre, nun-
ca, xa, aínda, a regposta afirmativa pode consistir na simple repetición
do adverbio: ¿Xa•f~ches ~ feira? -Xa. ¿Ser;tpre fuches tan falador? -
Sempre . ¿Atnda vas'na paxma catorce? -Amda .
-Outra posibilidade é a resposta co adverbio de afirmación si. Normal-
mente vai acompañado por algún outro elemento: pois si; si ho; eu si;
claro que si; seguro que si; por suposto que si ...
-A confirmación afirmativa do que se formula na pregunta pode darse
mediante locucións como seguro, claro, pois claro, iso, iso é, así é, así
mesmo, en efecto, ben seguro, etc ... Tamén poden empregarse adver-
bios en -mente como certamente ou efectivamente.
Abofé, abofé que si, de veras, etc ... úsase como formas enfáticas
de afirmación .

243
 -As fórmulas si tal e non tal úsanse para contradici-lo que o interlocutor
1
nega ou afirma , respectivamente: Ti estabas alí o d ía do incidente.
-Non tal. Os alumnos desta clase non entregaron os trabal/os. -Si tal.
¿Ti non eras un dos que andaban con ese Xesús? -Non tal.
-Tamén emprégase como forma de afirmación correlativa. ¿Luis ten en
que regresar? -Ten . -¿E vós? -Tamén. Tamén é o equivalente afirma- <
tivo de tampouco.
ADVERBIOS E LOCUCIÓNS ADVERBIAIS DE DÚBIDA
A dúbida exprésase con formas adverbiais mínimas cvmo quizá/quizás/
quizais/ quizabes, seica, acaso, disque ... Tamén son frecuentes as locucións poi- '
da que ( + subxuntivo) , ó mellor, tal vez, se cadra, se callar, etc. Tamén son usuais
adverbios en -mente.como posiblemente, probablemente, seguramente (repárese r
no desprazamento semántico deste último respecto do adxectivo do que deriva), 1
etc .

244
 ~

lW TEXT

A EQUIVOCACIÓN

. Home., Vaqueiro, que sorpresa atoparte ~~sería ca-

~ de soñalo en /toa-· a miña vida, que aspecto formiC1aóle, levas
jt~ tempojK~ ~q~q que día maravilloso, o hotel podía ser mellor,
pef<:rttue se poae · acer.
. Debo confesalo, este atropelo asífde repent~ confundiume
a~ , cheguei ~ cunha chuvia que arroia15a, ~ loce o
sol por sorte e va1 unha caloriña@§D agradable':/
Dei a volta e quixen face-la miña presentación, son Fernan-
do Muíños, ñi'QiiP gusto, pero por razóns inexplicables calei coma
un camulo, esperei, o · o podo negar, con ~ curiosidade, o de-
senrolo posterior desta conversa. A miña ca~ incredulidade ani-
mou ó meu oponente a espertarme cun golpe de xigante no lombo,
Carlos, carancio, non me digas que te esqueciches de Xulián Tellei-
ró, Instituto da cidade, promoción do 1960, mi madriña querida,
erámo-lo curso(ríUlls argalleiro de todos .
Quedourñea"'resposta trabucada na gorxa,@J era da promo-
ción do 1960, im en examaiSJ puxera o,s pes no Instituto da cidade .
Aguantei, trate1 e que~e notase en min unha migalla de desi-
lusión, de desconcerto, convidei con temor, sen tantariñar, a aquel
total descoñecido Xulián Telleiro a que me fixese compaña no pa-
seo matutino que acababa de empezar pola praia. .
O meu corpo debilitado por ~ horas de traballo na ofi-
cina, sempre sentado, reclamaba movemento. Por iso estmr ílQ üD
O tempo non podía ser mellor, estaba decidido <Ytló ñ)meaéi-
x~ ar estraga-las vacació~ns a boa disposición do meu ñüiñor, por
: do mundo e pot m u do mundo. Ademais,~ camiñando
po un falar :Q!~Ht me lZalS tamén se disimula mái OoadF
nreme a propia mcomodC i
Pensei e pensei co o meu esforzo nun chamado Xulián
Telleiro, per~ a mma vontade on uiden lembrar@ -
~con ese nome .
~ on veñas
. . agor<l con que esqueciches aquela vosa aventura
~
noctu na na p1scma .
Confesei con vergoña, torcendo os labios, que realemnte ca-
recía de toda posible aventura nunha piscina no tempo da mocida-
de, pois a verdade é que nunca conseguín aprender a nadar.
Xulián Telleiro o se trabuca.
T i6 mail() Bernan 1ño Vilas persuadístelo, el non quería, de
salta des á pisciha pública completamente espidos, e convosco ;g;
m én tres preciosas bonecas, as tres tamén con traxe de Eva.

245
 Que escándalo cando vos descubriron . Case , case vos custa o
bacharelato, queríanvos botar do Instituto.
Non sabía se debía rir ou protestai. Logo , movendo así a
man como quen non quere a cousa, dei por concluído o asunto .
Vaia, e o Vilas despois acabou por mal camiño, nos baixos
fondos, de rufián, vivindo á custa de meretrices, enfouzado no mun-
do da droga. Non me digas agora que non te lembras máis do Ber-
nardiño Vilas.
Prefería seguir calado, tal como estaban as cousas non sería
borne a pronunciar máis alá de tres palabras. Risquei un intento
pouco mañoso, probablemente coma un zoupón.
Querido Xulián, chámome Fernando ...
Interrompeume unha gargallada por todo o alto . Non me di-
gas que de repente cambiaches de nome, que non che gustaba máis
Carlos, borne, Vaqueiro, ti sempre fuches un tipo con moito humor.
Por moito que matino non lle atopo mngunha explicación,
debo confesalo, se algún defecto teño dentro de mino máis grande
de todos é precisamente a falta absoluta do sentido do humor.
E o Xulián non ten parada.
Que foi do teu irmán Henrique, tiña un grande talento para
ser actor, pero el quería ser político, se non estou en erro .
Agora o asunto empezaba a amocarme.
Escoita, Xulián Telleiro. Nunca na miña vida tiven un irmán
de nome Henrique, ningún irmán, oes, e segundo tódolos cálculos
de probabilidades xa non vou ter ningún , porque meus pais hai xa
moito tempo que morreron.
HoJ11e, e o outro non se inmuta, non fai falla que te enfurru-
ñes así , tan axiña , calquera se pode enganar unha vez. En fin de
contas xa pasaron máis de vinte anos desde a última vez que vos vis-
tes. Refírese naturalmente á túa irmá Irene .
Téñoo que admitir, a paciencia empezoume a deixar, dei-
xoume , case me tremía a voz, quedei parado , tiña que berrar, oí-
ches ; npn teño ningunha irmá, oíches, ningún irmán e ningunha
irmá , oíches , nunca os tiven , está claro.
Home , non te alporices agora por cousas insignificantes. Po-
dería xurar que tiñas unha irmá , pero cos anos vai enfriando a me-
moria. ¿Aínda segues a ter dores de cabeza coma antes?
Endexamais padecín dor de cabeza , nin hoxe nin hai vinte
anos. Pero haixente que non necesita resposta, el segue para adian-
te . Porque ti seguro que tamén te hospedas no Hotel da Praia , se-
guro que poderiades arranxa-las cousas para ter habitacións veci-
ñas, desta maneira teriades máis horas polo serán para intercambiar
lembranzas. Por certo , ti estudiabas entón idiomas, eu son delinea-
dor técnico, que foi do teu amigo e compañeiro de estudios Maree-
lo , os dous viviades xuntos nunha mansarda , se non lle falla a me-
mona.'·

246
 Ah, si, enveneneino onte . Rápido e serio.
¿Envenenáchelo?
Xulián Telleiro parece ter agora unha cara de espanto.
Unha sobredose de veneno para matar ratas, todo pasou ra-
pidamente, non sentiu nada, é que o pobre xa me estaba a come-los
nervios coas súas historias , con tanto conto.
Telleiro dedicoume unha última ollada chea de angustia, bo-
touse a toda presa á primeira onda que chegou , fuxiu a nadar.
Acougo.
(Remuíños en coiro, Úrsula Heinze) .

~
~

r---llliJ EXERCICIOS~
l. Sinala os adverbios e locucións adverbiais que aparecen no texto. Comenta o
significado e a función que ten cada un deles e clasifícaos segundo o visto no
tema .
2. Sustitúe cada un dos adverbios ou locucións adverbiais que atopes no texto por
un adverbio ou locución adverbial de significado idéntico ou semellante .
3. Constrúe unha oración con cada un dos seguintes adverbios: aquí, acá, acó,
preto, velaqu í, velaí, algures, ningures, xalundes, antano, outrora, ares tora, axi-
ña, daquela, decote, asemade, engorde, adrede, abando, medio, todo.
4. Sustitúe por un adverbio ou locución adverbial do mesmo significado o que apa-
rece suliñado nos seguintes textos:
-Con frecuencia -agora só algunhas veces, pero en tempos pasados era tódolos
días-, sucede q_ue non chego á escala ó se u debido lempo, pois palas mañás an-
do semp_re algo (pero non moito) durmido. Eu érgome lentamente, xa que non
son quen de faceto de sotaque, sen pensalo, ra[!_idamente, porque a min gús-
tame face-las causas lentamente e con coidado, da maneira axeitada (ó mellar
un pouco lentamente de máis, se cadra, pero qué lle vou facer ... ), para que
non me saia todo ó contrario de. como é debido. Eu procuro disimula/o, pero
inutilmente, porque en deJerminadas ocasións, aínda que moi esporadicamen-
te, incluso teño chegado tan durmido que me ten pasado de soñar en voz alta
na clase de relixión. Pode ser que non me creades, pero de verdade que foi des-
te xeito.
-Eu non digo que o fixeras de ca/quera maneira, porque ó mellar resulta que o
fixeches deste modo intencionadamente, pero, certamente, Ramito, por sorte,
finalmente foi saíndoche todo da maneira axeitada, e nestes momentos eu creo
que podes considerar suficientemente satisfeitas as túas necesidades de autoes-
tima e de recoñecemento público a un temf!!!... E mira que non o digo de bro-
mas, que o digo en serio, e mais tamén cho digo abertamente, non en secreto.
En tempos pasados andabas contmuamente triste e abatido, pero fuches traba-
liando pouco a pouco, lentamente pero sen interrupción, coma unha formigui-
ña; e non traballaches inútil nin gratuitamente, porque finalmente nestes tem-
pos viñeches a ser definitivamente o rei do Rock-and-roll.
5. Sinala as formas verbais que aparecen no texto indicando o modo, o tempo e a
persoa. Conxuga todo o tempo verbal en cada caso .
6. Sinala os artigos e os pronorries que aparecen no texto . Comenta a colocación
dos pronomes átonos na frase.

247
.........................................................................::::::::::::::::::::::::::::::::::.....::::::.
..............................................................................•......................................
......................................................................................................................
.....................................................................................................................
............. -·
..............................................................................•.......................................
.....................................................................................................................

PREPOSICIÓNS
E CONXUNCIÓNS

19

- Preposicións e Joc ucións

prepositivas.
-As preposicións .
- Pri ncipais locució ns
prepositi vas .
-Conxu nció ns e locució ns
co nxun tivas .
 IWJ TEMA

1 PREPOSICIÓNS E LOCUCIÓNS PREPOSITIVAS

As preposicións son vocábulos invariables que teñen como función a de
) servir de nexo entre un elemento sintáctico calquera e o seu complemento. Ade-
mais das preposicións mínimas existen locucións prepositivas , complexos de
>dúas ou máis palabras que teñen os mesmos valores e funcións cás preposicións.
l Examinaremos primeiro as preposicións mínimas e logo as máis importantes lo-
) cucións prepositivas.
>AS PREPOSICIÓNS

>A
-Significa dirección ou término de movemento ante sustantivo que indi-
ca localización espacial : "Fun a Cangas"; "botouna ó río"; "a estación
queda a tres quilómetros"; "houbo que leva/o a un siquiatra" ...
Con valor de término de movemento a preposición a concorre con
PARA e EN. Diferénciase del as en que en e para egaden un ha idea de
permanencia no lugar do término , a primeira momentánea e a segunda
máis definitiva: "vai a casa" (vai para alá , pero pode volver) 1 "vai en
casa" (está alí , aínda non volveu) 1 "vai para casa" (xa non volve) .
Con valor de dirección concorre con CARA A e CONTRA: "6
norte -cara ó norte, contra o norte- quedaba a rexión dos lagos" .
-Con frecuencia significa localización fixa: "Andar cun fol ó lomba";
"chegou á tardiña"; "empecei ós dezaseis" .. .
-Pode introduci-lo OD de persoa ou cousa personificada. "Atopei a
Xoán na rúa"; "matou o can ó lobo" .. .
' )
-Introduce o OI: "Díxenllo ó teu pai" .. .
-Alterna con PARA para introducir complementos circunstanciais de fi-
nalidade ou cláusulas finais: "Vai ondeo meu tío a que che dea uns dis-
cos".
-Seguida de infinitivo forma a perífrase denominada "infinitivo xerun-
dial" ("estaba a morrer coa sede"; "andan a xogar"). Seguida de artigo
1 )
e infinitivo dá orixe a fórmulas verbais propias das cláusulas temporais:
) "ó pasar por aquí... ". A contracción co artigo masculino seguida da con-
xunción que serve para formar , seguida de verbos en forma conxuga-
da, construccións de valor próximo ás anteriores ("ó que chegues, cha-
ma"). Ademais , a preposición a serve de nexo entre a forma auxiliar e
a auxiliada en diversas perífrases verbais (v . tema correspondente).
249
 (
-A preposición a está presente tamén en numerosas Jocucións adver-
biais , como xa vimos no tema anterior, e prepositivas, como veremos r
máis adiante . (

AGÁS
-Agás, xunto coas variantes aga e agás de significa exclusión: "Todos ve- <
ñen en moto agás Xurxo, que ve u no tren" ... O mesmo valor e usos te- r
ñen as preposicións BARDANTE, EXCEPTO, r~6RA , MENOS,
QUITANDO, SACADO, SALVADO, SALVANTE, SALVO, TI- e
RANTE: "Eran todos moi amables bardante o pai, que tiña moi mal xe- r
nio"; "acudiron todos excepto ti"; "parecía un animal, fóra a alma"; "to- r
dos eran galegos menos o capitán, que era de Taiwán "; "estaban tódolos 1
componentes do grupo, quitando o batería"; "col/e o quemáis che guste,
salvante o vermello porque xa o teño vendido"; "pagaron todos salvo r
ela" ...

ANTE 1
-Significa anterioridade na localización espacial ("ante min"), con fre- 1
cuencia en sentido abstracto ("ante a posibilidade de .. . "). No sentido
máis concreto é menos usual ca DIANTE (que ante pronome persoal 1
tónico - "diante de min"- permite a variante con posesivo femenino- 1
"diante miña"-).
-Concorre con PERANTE, aínda que esta ten o significado máis restrin-
xido de "en presencia de" : "O sorteo realizarase perante notario".

ATA
-Significa término ou fin dun proceso ou desprazamento: "Comeu ata re- '
bentar"; "Chegaron ata o río Douro"; "Estiveron trabal/ando ata a noi-
te".
-Ata concorre con A e DE/CA en numerosos contextos. Advírtase , con
todo , que DE/CA ten un significado máis restrinxido: "de aquí (este 1
tempo , este lugar) ata .. ." Así , pois nalgúns contextos ambas preposi- r
cións son intercambiables: "Marcho e non volvo ata 1 deica o xoves". 1
Noutros contextos, ata non é sustituíble por deica: ,.. Estivo chovendo
ata hai dous días"; "Foi desde Santiago ata Padrón andando" ...
-Na faJa , a forma ATA presenta as variantes astra e asta, que constitúen
castelanismos. Na escrita dáse a forma até, que constitúe lusismo. ATA
é a forma considerada normativa.

BAIXO
-Ten significación espacial de inferioridade: "baixo o tellado".
-En sentido concreto concorre coas locucións prepositivas baixo de e de- '
baixo de. ·
-Polo regular ten sentido abstracto: "baixo ameaza de morte ... " 1
Co mesmo significado de BAIXO existe a preposición SO: "atopeino so a
cama". Hoxe ten menos uso ca BAIXO ou DEBAIXO DE, aínda que 1
mantén algunha vixencia, mesmo con sentido abstracto e especialmente 1
na lingua literaria: " ... so pena de morte".

BARDANTE
Véxase AGÁS.
250
i
)
CANDA
-É a forma preposicional correspondente ó adverbio cando, e significa
simultaneidade na acción : "Empezou a traballar canda min" ( = "o mes-
mo tempo ca min"); "Se queres ir a Silleda, ven canda nós" (= "connos-
co" ).

- 0 significado máis común é o de compañía ou instrumento: "Marchou

cos amigos"; "dálle cun pau" .. .
-Serve para formar locucións equivalentes a un adverbio de modo: "Con
frecuencia" ( = "frecuentemente") , "con alegría" (= "alegremente") ...
-Serve para introducir complementos dun sustantivo ou adxectivo:
"Casa con dúas portas"; "un home cun corno na testa"; "porta pintada
con moitas cores ... "
-Serve para introduci-lo suplemento (complemento equivalente no seu
significado ó OD pero iniciado por preposición) : "Tirou cos libros no
río"; "cargou cosaco" ... Algúns verbos rexen complemento introduci-
do pola preposición con: "Arramplou con todo"; "Apandou coas cul-
pas", "berrou co mozo", "incomodouse comigo"; "compárao co ou-
tro" ... Cristalizou na lingua en construccións como coidado con, duro
con .. .
-Alterna con A e DE para significar causa , medio , instrumento: "morría
coa sede',; "Pagou con tarxeta"; "Morreu ·co disgusto" .. .
-Alterna frecuentemente con CONTRA e CANDA en diversos contex-
tos: "Pelexou con/contra os veciños"; " viña con/canda eles" .. . Pero o
significado máis preciso de contra e canda é necesario ás veces para evi-
tar,ambigüidades ("morreu loitando cos -contra os 1 canda os- traido-
res ... ) .

CONFORME
-Equivale a SEGUNDO e CONSONTE, e significa "de acordo con" :
"Fixen a casa conforme 1 consonte 1 segundo os seus proxectos ... " Nó-
tese quemáis frecuentemente é conxunción ("conforme dixo, fixo ... ") .
251
)

J
CONTRA
-Significa enfrentamento ou movemento adverso , oposición: "Todos
contra Pilar"; "Bateu contra un trolebús" ... .
-Pode ter tamén valor aproximativo no espacio ou no tempo: "Viloalle
queda contra Mondoñedo"; "Chegarán contra o mes de novembro" ... 1

DE
Presenta múltiples valores . 1
-Introduce complementos dun sustantivo para significar materia , orixe ,
posesión , axente , procedencia e moitas outras relacións: "Casa de Ma-
noliño"; "orellas de burro"; "viño do Ribeiro"; "moedas de ouro",<
"partes do carro"; "temor de Deus"; "muller de negro", etc . ..
-Introduce complementos de adxectivos significando causa ou axente :
"Púxose rubio de envexa"; "estou canso de esperar"~· "quedou farto dJ
cebo/as"; "está enfermo dos bronquios"; "vai cheo de viño"; "estes exer!
cicios son doados de facer"; "ese poeta francés é bo de ler"; "o libro {
malo de entender", etc ...
-Introduce complementos dun verbo con significados moi diferentes \
a) Orixe, causa , procedencia: "Eu son de Carbia"; "iso é de tanto fw
mares ... "; "eses viven do canto" .. . 1
b) As veces equivale
, a desde: "De Marín a Portonovo"; "dun tempo a(
esta parte ...
e) Con moitos verbos intransitivos serve para indicar ocupación , estat
do, circunstancia: "Estabades de palique", "andan de baranda" ..
d) Con algúns verbos (entender, falar. ..sacar, coller,) introduce com-
plementos equivalentes no significado ó O.D .: "'Fa/aban de cine'<-
"non entendo de política"; "eu xa sabía de/as ... "; "sacou de pisto•
la" .. .
-Co posesivo masculino forma construccións que significan propiedade
exclusiva ou caracterización inherente: "Quen ten casa de seu ten media
vida"; "sempre foi moi reservado de seu".. . r
-Ten valor partitivo tras numerais e indefinidos ( 'varios dos solda;
dos .. . "; "catro deles eran rusos" .. .). Conserva un valor próximo a estr
en construccións ponderativas de cantidade , precedido do artigo femi-
nino : "A de peifes que hai alí... "; "Había unha de xente que non se c(){
llía" .. . Con este mesmo valor aparece frecuentemente precedido d~
pronome exclamativo: "¡Que de barullo facían!" . ..
-Na toponimia introduce o nome propio específico trato xenérico: Illa &
Ons, estreito de Rande, lagoa de Ante/a, vi/a de B ecerreá, cidade d,
Lugo ... (As veces non aparece: tralos xenéricos rrzonte, río .. .) .
-Con infinitivos e participios ten valor conxuntivo , introducindo nocións
próximas ás condicionais , temporais ou causais: "De estardes todos col
formes, empezaríamos hoxe mesmo"; "de non ser tan boa xente xa os te.
rían expulsado do clube"; "de afogados, ó río"; "a novela mereceu PU.·
blicarse, e de publicada, ser ben acollida".

DEI CA
1
-Concorre con ATA en diversos contextos. Significa " de aquí a", "desde
este momento ata", "desde este lugar ata".
- "Este lugar/momento" referido ó lugar/momento do discurso: "Deicl
Ourense hai cincuenta quilómetros". \
-"Este lugar/momento" referido ó contexto lingüístico: "Empezaron a
andar en Monforte e non pararon deica (desde este lugar -é dicir , Morl-
forte- ata) o Carballiño" .. . ·· t

252
DENDE, DESDE
-Indican punto de inicio dun proceso, acción ou movemento no espacio
ou no tempo: "Eses veñen desde Argomoso"; "non había auga dende
había tres días"; "desde que te vin non comín"; "hai [estas desde o mar-
tes ata o xoves"; "somos amigos dende hai moito tempo".
Nalgúns contextos pode aparecer DE co mesmo valor: "Funde Santia-
go a Padrón"; "dun tempo para acá hai moito turista"; "de onte a hoxe".
hoxe".
)
DURANTE
)

-Serve para indicar simultaneidade ou sinalar duración: "Traba/leí no al-

macén durante sete anos"; "veu mirando a paisaxe durante toda a via-
xe".
)

~N

-Ten moitos usos e valores. O máis común é o de sinalar localización es-

pacial ou temporal: "Vivir na Coruña que bonito é"; "eu nacín en mil
novecentos sesenta e oito"; "nisto chegou Fidel".
-Seguida de sustantivo sen artigo dá lugar a frases proposicionais con va-
lor adverbial de modo ou materia: "En parte tiña razón"; "bañámonos
en coiros''; "en verdade tiña sede, pois bebeu dous litros"; "púxose en
pe e empezou a berrar"; "en conclusión, dixo o que pensaba e actuou en
consecuencia"; "aquel ano fixo varias esculturas en madeira e cemento".
-Co verbo ir introduce o término dun desprazamento especial. Concorre
nestes casos con A e PARA, aínda que con diferencia de matiz no sig-
nificado (Véxase A): "Elena non está, que vai no cine".
-Con xerundio forma perífrases verbais de valor temporal (véxase no
tema das perifrases) : "En acabando esta carta empezo a varre-lo chan".
-Serve para introducir complementos dun adxectivo con significado de
materia: "Xavier é un experto en política internacional"; "afortunado
no xogo, desgraciado en amores".
-Con algúns verbos transitivos, o OD pode ir precedido de EN: "Non
andes a beber no viño do avó"; "pasou tódalas vacacións do Nada/ ri-
llando no turrón"; "van mallar nel todo o que queiran".
-Verbos como crer, pensar, confiar, etc. rexen, complemento precedido de
EN: "Eu non creo nas meigas, pero haber hainas"; "confía no que che
dixen e non penses máis no asunto".
253
ENTRE
-Indica localización espacial, temporal ou nocional con dous ou máis 1
puntos de referencia: "Entre abril e agosto vivín en Xinzo"; "entre 1
Lugo e Ribadeo había unha estrada perigosa"; "tamén hai ese costume
entre os indios amazónicos"; "sempre andou entre vagabundos e moi-1
nantes". ,
-Con frecuencia significa participación ou adición de elementos: "Entre
todos fixeron unha presa'"; "entre amigos e veciños sumaban vintecin-1
co". r
- Tamén pode significar reciprocidade, especialmente cos pronomes per-r
soais: "Que se maten entre eles".

EXCEPTO
(Véxase AGÁS).
(

FÓRA
(Véxase AGÁS) .

MALlA 1

Ten valor concesivo: "Vivía coma un miserable, malia os cartas que tiña".,
"Malia seren moi cultos, só Jalaban castelán". Equivale a "a pesar de".

MEDIANTE
Indica instrumento e concorre con locucións como por medio de: "Conse-
guiu entrar me-a iante recomendacións". 1

MENOS
' Indica exclusión . Véxase AGÁS.

ONDA
(
Indica lugar , e concorre coas locucións prepositivas á be ira de, ó lado de,
a carón de, etc. : "Fixo a casa onda o muíño vello; "se te chama meu pai,t
vai onda el". Admite ante si algunhas preposicións: "Non marches de
0nda nós", "vaipor onda eles", "ven para onda min". \

PARA
'
-Indica dirección no espacio ou no tempo : "Para o mes que vén lévote á
praia", "marcha para a túa casa, que te andan a buscar". Indicando téri
mino dun desprazamento ou acción concorre con A, ATA e EN. 1
-En expresións temporais indica aproximación: "Para o verán teremos.
coche novo". Alterna con dentro de para indicar tempo no futuro:
"Veño para o mes que vén". '
-Tralo.·verbo ir indica tempo transcorrido: "Vai para dez anos que casa ·
m()s", equivalendo aproximadamente ó verbo haber ("hai dez anos qu~
casamos").
-Indica finalidade ou interés: " Traio esta bica para o teu neno"; "trouxo
pan para a cea"... 1
-Con pronome persoal pode significar punto de vista ou perspectiva¡
"Para min que vai chover".
-Relaciona a forma auxiliar coa auxiliada en diversas perífrases verbais
(véxase o tema correspondente): "Está para vir" ...
254
)PERANTE
)
(Véxase ANTE).

-Significa localización especial ou temporal máis qu menos precisa:

"Vinte po/a praia", "polo verán vén xente de fóra ". As veces significa a
través de: "Vino polo telescopio", "vou por montes e vales camiñando",
"vai polo atallo" . Con frecuencia ten valor aproximativo: "Vive polo
centro".
-Con verbos participios ou adxectivos pode significar causa ou axente:
"Devecía polos caramelos", "morréu comido polos lobos", "arrabea
pola peneira", "quedou mal por non estardes vós" ...
- Tamén se emprega a preposición por para indicar sustitución ou equi-
valencia: "Mércocho por dous pasos", "douche o meu bolígrafo polo
teu", "cambieino por un Libro".
-seguido de sustantivo constitúe locucións adverbiais de modo : Pola for-
za, por casualidade, polas boas, por sorte .. .
-Introduce un dativo de interés: "Faino polos teus fillos ", "roga por
nós" ...
--Con algúns verbos introduce suplemento (complemento equivalente ó
OD pero precedido de preposicións): "Chaman por ti", "espera polo
)
teu amigo", "preguntan por don Vicente" ...
:QUITADO
Quitando, sacado, salvado, salvante, salvo, tirante: Véxase AGÁS.
)
~EGUNDO
) (Véxase CONFORME) .
SEN
)
-Introduce complementos do verbo ou do nome co significado de priva-
ción ou carencia : "Chegaron sen folgos ", "entrade sen facer barullo",
"Jala sen medo", "persoa sen escrúpulos", "can sen dono", etc .. .
)
SINTE
)
Indica inclusión ou adición , e é equivalente a ademais de: "Leva perdido
máis dun millón de pesetas, sinte o que deixou de gañar ... "
)

';)O
) Ten o mesmo valor e significado ca baixo: "Atopárono so un carbal/o",
"colócao so a mesa" .. . (Véxase BAIXO) .

255
SOBRE (

Indica localización -as máis das veces espacial- enriba ou por riba dun-
punto de referencia: "Déixa os libros sobre a mesa"; "atopámonos a seis-
centos vinte metros sobre o nivel do mar". Tamén pode ser utilizado en(
sentido abstracto : "Recaen sobre ti tódalas responsabilidades". É de uso(
frecuente a locución adverbial sobre todo . 1
-Úsase alternando con en e entre para introduci-lo referente ·na superio-
1
ridade relativa : "Chegou con moita diferencia sobre o resto dos corredo-
res", "destacaba sobre tódolos compañeiros" .. . r
-Pode ter valor aproximativo: "Pasarei por aquí sobre as oito do se¡-
rán" ...
- Tamén é frecuente o se u valor de arredor de, tanto nun sentido concreJ
to ("o coche deu dúas voltas sobre si mesmo") como abstracto, senda
equivalente neste último caso a "acerca de", "verbo de": "Don RicardO¡
pronunciou unha conferencia sobre Rosalía" ...
(

TIRANTE
(Véxase AGÁS).

TRAS
Significa localización espacial ou temporal de posterioridade respecto du ~
referente: "Andan tras ela"; "está trato valado" ... Concorre coas locu-
cións tras de, atrás de, detrás de. A preposición tras úsase tamén precedidá
de por en contextos como "pasamos por tras del e non nos viu" .. .

XUNTA
\
Indica proximidade na localización espacial, con valor próximo ó d((
onda: "Pasou por xunta nós". Concorre coas locucións prepositivas xunta
de, xunto de, xunto a. (

PRINCIPAIS LOCUCIÓNS PREPOSITIVAS

As locucións prepositivas son moi numerosas . Moitas delas están com ~
postas por un adverbio mínimo seguido de preposición (antes de, despois de, en<
riba de, preto de, etc.). As máis importantes son as seguintes: r
-Á BEIRA DE, BEIRA DE, 6 LADO DE, A PAR DE, DE PAR DEr
6 PAR DE, PE DE, 6 PE DE, CABE DE, CABO DE, XUNTA DE.
XUNTO A , XUNTO DE .. . significan localización especial de proximi~
dade: "Paramos nun bar que hai á beira da estrada";"ían camiñand¿
un a par do outro"; "fixo a casa pe do monte"; "regresou cabo da fami_
. " ...
l ta r
--Co mesmo valor e diferencias de matiz no significado ternos A CA-
R6N DE, A RENTE DE, A RENTES DE, A SON DE, A RAS DB.
"Atopeinos sentados a carón do fume"; "fixeron unha nova pista a ren
tes do río"; "a vía férrea de Ourense a Ribadavia vai a son do Miño" ·
"cortou os piñeiros a ras do chan" .. . '-
-A FORZA DE, A PODER DE, A POR DE indican causa cun valo~
enfático de reiteración na acción: "A forza de paus fíxose un ser inso,
ciable"; "a poder de repetí-la historia acabouna crendo el mesmo"; "r
por de ir e vir xa sei o camiño de memoria" ... r

-ANTES DE significa prioridade na localización espacial ou temporal:

"Antes da praza de Loriga aínda hai outra farmacia"; "chegaron anti ,
de cear". r

256
-A NON SER, DE NON SER, NON SENDO, AGÁS DE, BARDAN-
TE DE e F6RA DE indican exclusión , e teñen o mesmo valor cás pre-
posicións mínimas agás e equivalentes: " Todos eran galegos non sendo
ti, que es de Pamplona"; "estarán todos bardante do pai, que non puido
vir" ...
-A PROL DE, EN PROL DE significan finalidade , e son equivalentes
a A FAVOR DE ou EN FAVOR DE: "Participou nunfestival a prol
das víctimas das inundacións".
-A TRAVÉS DE alterna con por nalgúns contextos: "Chegaron a través
da fronteira de Tui".
-ACERCA DE, EN CANTO A, RESPECTO A , RESPECTO DE,
TOCANTE A , VERBO DE significan "en relación con": "En canto ós
cartos, eu non sei nada". Acerca de e verbo de alternan comunmente
con sobre cando este ten significado abstracto: "Pronunciou unha con-
ferencia verbo dos verquidos radioactivos"; "acerca deles non podo di-
cir nada malo" .. .
-ADEMA/S DE, Á PARTE DE , equivalen a sinte, e significan adición:
"Tiña once criados ó se u servicio, á parte dos xardineiros" ...
-CARA A significa dirección ou orientación no espacio : "Colleron cara
a Nigrán "; "a solaina está cara ó oeste, e a galería cara ó sur" ...
CARA A pode ter valor aproximativo na localización espacial ou tem-
poral : "Naceu cara ó ano 1850"; "vive cara a Malpica" ...
-CAS DE alterna coa forma CAS para significar " na de", " na casa de" ;
"Viña de tomar un chato en cas Manolo" ; "se queres en cas do cura, en
cas do cura será" ...
-CERCA DE, PRETO DE significan proximidade: "Montou a tenda
preto do río" .
-CIMA DE, ENCIMA DE, ENRIBA DE, POR RIBA DE significan
localización espacial de superioridade: "Deixa o loureiro e o romeo en-
riba da mesa". POR RIBA DE pode equivaler a ademais de ou sobre
de: " Por riba de amo/arme aínda me cobrou dúas mil pesetas".
-CO GALLO DE, POR NORTE DE, CO ADAXO DE significan "con .
ocasión ou motivo de" , "co pretexto de": "Co gallo das festas celebra-
mos unha reunión de familia "; "por norte de ir á fe ira de Barcelos visitei
o monumento" . ·
-DE RESULTAS DE significa "como consecuencia de" : "Quedáronlle
unhas bochas á cara de resultas da doenza".
-DENTRO DE significa localización no interior do referente espacial :
"o gato estaba dentro dun saco".
Pode significar prazo na localización temporal: "Estará rematado den-
tro de oito anos".
-DESPOIS DE significa ulterioridade na localización espacial ou tem-
poral: " Veño despois das nove".
-DIANTE DE, DEDIANTE DE equivale a ante: "Que o diga diante
de la".
-ENCOL DE significa localización espacial de contigüidade e superio-
ridade : " Pousa os cartos encol do mostrador". Non se pode empregar
en sentido abstracto , debendo sustituírse nestes casos por acerca de,
sobre, verbo de, etc.
-EN MEDIO DE, NO MEDIO DE significa localización na circunstan-
cia espacial: "No medio das ameixas viña un berberecho" ...

257
 -EN VEZ DE, EN TROQUES DE, N(J) CANTO DE, EN LUGAR DE 1
significan sustitución: "No canto de faJar quedou calado", "en troques
de garavata gastaba lazo de ·paxariño":
-FRENTE A, ENFRENTEA, ENFRENTE DE significa oposición nar
localización espacial: "Enfrente da casa había unha carballeira".
-POR CAUSA DE, POR COUSA DE, POR CULPA ;DE, POR MOR t
DE indican causa ou motivo: "Quedowcoxo por cousa dunha infección
nun pe"; "pechado por mor de reformas"; "foi a Compostela por culpa,
de facer uns encargos"; "teño pechado por mor dos mosquitos". (
-PRIME/RO DE equivale a antes de na localizaciómtemporal : "Primei- 1
ro de Jalar, pensa o que vas dicir".
-SOBRE DE equivale a por riba de ou ademais de nos seus valores as-
tractos : "Por riba de burro é un nug.allán ". \

CONXUNCIÓNS E LOCUCIÓNS CONXUNTIV AS (

Vemos a continuación as principais conxuncións e locucións conxuntivas . 1

Dos seus usos e valores ocuparámonos ó tratar da sintaxe .
• Copulativas
e
mais, e mais, a mais
nm
• . Disxuntivas e distributivas
ou cal.. cal
ou .. . ou quer... quer
ora .. . ora (que) .. que
ben ... ben volta ... volta
xa ... xa nin ... nin
• Completivas
que
se
258
• Temporais
cando axiña que
mentres, entramentres, namentres de seguida que
(por) en canto de contado que
en tanto lago que
entre tanto despois que, despois de que
mentres tanto desque, desde que, dende que
non ben antes que, antes de que
inda ben non deica que
mal ata que
apenas sempre que
así que cadq. vez que
cando queira que

• De lugar
onde
ande queira que

• Modais
(tal) cal segundo
(tal) como, tal e como conforme
(así) como consonte
como queira que
bencomo de modo que
malcomo dexeito que
coma se, como se de maneira que
sen que deforma que

• Causais
porque dado que·
pois, pois que visto que
que por causa de que
como por causa de que
xaque por mor de que
pasto que por culpa de que
• Finais
que porque
para que a fin de que
a que en favor de que

• Adversativas
pero e iso que
mais agora que, ora que
aínda que, inda;que, anque agora ben, ora ben
non obstante sóque
sen embargo senón que
nembarganteCs) fóradeque
senón sacado que, sacando que
con todo quitado que, quitando que
así e todo, así a todo menos que, a menos que
por iso excepto que
emporiso aga que, agás que, bardante(s) que
259
 • Condicionais
se a non ser que, a non ser se
cando de non ser que, de non ser se
con tal (de) que, conque a menos que
caso de que, en caso de que quitado que, quitado se
sempreque quitando que, quitando se
apouco que sacado que, sacado se
a nada que sacando que, sacando se
catar se salvo que, salvo se
onda non senón que
• Concesivas
aínda que, inda que, anque por pouco que, a pouco que
mesmoque máis que, por máis que
nin que por moito que
así ben que
pese a que mal que
a pesar de que por ( + adxectivo) que
• Causativas
(así) que por conseguinte
(así) pois entón
lago daquela
conque de modo que
por tanto, polo tanto de xeito que
xa que logo de maneira que
tan(to) que deforma que

260
) .
-ee-
IWJ TEXTOS
TEXTO 1

A PRAIA

A mulleriña que andaba ás ameixas oíu berrar á súa sobriña

) que pisara un escarapote .
1
Chegou onda a nena que tremía coa dor e co frío : ergueuna
da area moHada e colleuna no colo.
Camiñou con ela pola praia sen senti-lo peso mentres maxi-
naba un mar cheo coas caveiras de tódolos berberechos.

A NAI

Un neno quixo coller un niño de rula , caeu no río e afogou .

A súa nai , mentres choraba , pensou que a tapa do ataúde es-
taba algo torta á esquerda .
E que quizabes tería que marchar outra vez a Venezuela,
cabo das súas irmás.

A VACA

Un velliño tiña unha vaca, tamén vella , e mantíñaa coa her-

ba que medra á beira das corredoiras.
Un serán a vaca moscou e turrou ó vello . Espetoulle un cor-
no no peito.
O borne voltou á casa termando do sangue coa pucha e dei-
touse . A vaca veu soa á corte .
Á noite o vello estaba morrendo e oía laiar á vaca embaixo.
Tiña a escopeta cabo do leito. Colleuna con moito traballo e
disparou contra a fiestra .
Cando o veciño acudiu , o vello dixo:
-Hai que muxir esa vaca ...
-E morreu.

(Paco Martín , Muxicas no espello)

261
 TEXTO 2

O pozo e o péndulo

Polo momento , cando menos , estaba libre . ¡Libre! ¡E nas

poutas da Inquisición! A penas me afastara do me u leito de horror
dando uns pasos polo chao de pedra , cando parou o movemennto
da máquina infernal e vina desaparecer a través do teito , como tu-
rrada pQr. unha forza invisible . Foi aqueta unha lección que encheu
de desespero o meu corazón . Non había dúbida ningunha de que tó-
dolos meus movementos eran espiados. ¡Libre! Escapara á morte
nunha forma de agonía para ser entregado a algo peor cá morte nal-
gunha owtra forma . Con este pensamento os meus ollos percorreron
nerviosos as barreiras de ferro que me encerraban. Algo extraño ,
algún cambio que nun prin<~ipio non puiden percibir con claridade ,
acontecera obviamente na cela. Durante varios minutos de abstrac-
ción, m~rgullado en ensoños e arrepíos , perdinme en conxecturas
incoheEentes. Nese tempo decateime por primeira vez de onde pro-
viña a luz sulfurosa que alumaba a cela. Viña dunha fenda dunha
media pulgada de ancho que rodeaba por completo a prisión ó pe
das paredes , de tal xeito que estas parecían, e estaban , totalmente
separadas do chan . Tentei , claro está que inutilmente , mirar por
aquela abertura .
6 poñerme en pe , comprendín de súpeto o misterio da alte-
ración experimentada pola cámara. Xa observara que , aínda que os ·
contornos das figuras pintadas nas paredes fosen nítidos abondo , as
colores , en cambio , parecían esborrazadas e indefinidas . Agora es-
tas colores tiñan e adquirían por momentos un brillo extraño e in-
tensísimo que !les daba ás diabólicas e espectrais imaxes unha fas-
quía qüe faría tremer nervios máis firmes cós meus. Pupilas demo-
níacas dunha vivacidade feroz e sinistra fitábanme desde mil sitios
distintos, onde antes nada se vía , e cintilaban co pálido claror duo
lume que a iniña imaxinación quería considerar irreal.
¡Irreal! ¡Mesmo cando respiraba subiu ata o meu nariz o bafo
do ferro aquecido! ¡Un cheiro abafante invadía a cela! ¡Un claror
máis profundo a cada instante reflexaban os ollos que espiaban a
miña agonía! Un ton máis rico de carmín espallouse por aqueles
pintados horrores de sangue. ¡Oufegaba, respiraba con dificultade!
¡Non podía haber dúbida sobre os designios dos meus verdugos, os
máis inexorables , os máis demoníacos dos homes! Afasteime do
metal ardente recuando ata o centro da cela. Diante da abrasadora
destrucción que me esperaba , a idea da frescura do pozo inzou a
miña alma coma un bálsamo. Boteime á súa aba mortal. Os meus
ollos cansos deixáronse ir. O resplandor do teito en chamas pene-
traba nos máis agachados ocos do abismo . Non obstante , durante
algúns instantes de desatino , o meu espírito rexeitou admití-lo sig-
nificado do que vía. Finalmente aquilo forzou a miña alma abrasan-
do a miña razón tremente . ¡Oh, unha voz para falar! ¡Oh horror!
¡Calquera horror menos este! Cun chío afasteime a presa da marxe
e agachando o rostro entre as mans , chorei amargamente .
262
 A calor aumentaba rapidamente e erguín novamente os ollos
tremendo, como posuído pola febre. Operárase un segundo cambio
na cela, e agora o cambio atinguía evidentemente á forma. Como
antes , tentei inutilmente comprender ou aprecia-lo que estaba a
acontecer. Pero non me deixaron moito tempo na dúbida. A vin-
ganza da Inquisición acelerábase aguilloada pola miña dobre eva-
sión, pois non valían retrasos co Reí dos Terrores . A cela fora ca-
drada. Vin que dous dos seus ángulos de ferro agora eran agudos e,
en consecuencia, obtusos os outros dous. A terrible diferencia au-
mentaba rapidamente cun son xord0 e xemente. Nun intre a cela
cambiara a súa forma pola dun rombo . Pero a alteración non parou
aí, nin tampouco esperaba nin desexaba eu que parase. Chegaría a
poñe-lo meu peito contra as paredes incandescentes, como se fosen
as vestiduras da eterna paz. "¡Morte!" -exclamei- " ¡Calquera mor-
te menos a do pozo!". ¡Louco! ¿Non sabía eu que o pozo era o ob-
xectivo daquel ferro ardente que me :axexaba? ¿Podería eu resistí-lo
seu ardor? Ou se tal cousa fose posible , ¿podería resistí-la súa pre-
sión? E agora o rombo apretábase .cada vez máis, cunha rapidez que
non deixaba tempo para a reflexión . O seu centro e , polo tanto , a
liña da súa maior anchura, coincidían exactamente coa boca ensan-
chada do pozo . Recuei , pero as paredes, ó pechárense , empurrá-
ronme para adiante de xeito irresistible. Por último , para o meu
queimado e encollido corpo non quedou na cela unha pulgada máis
de chan firme. Deixei de loitar, pero a agonía da miña alma desa-
fogouse nun penetrante , tongo e postreiro laio de desespero . Sentín
que tropezaba na aba do pozo ... desviei a mirada ...
¡Houbo entón un discordante rumor de voces humanas! ¡O
resoar poderoso de moitas trompetas! ¡O rebumbio dun milleiro de
trebóns! ¡As paredes ardentes recuaron! Un brazo extendido co-
lleume no momento en que, desmaiado, eu caía no abismo. Era o
brazo do xeneral Lasalle . O exército francés entrara en Toledo. A
Inquisición caera nas mans dos seus enemigos .
(E. Allan Poe , Narraccións extraordinarias.)

lffií EXERCICIOS------.
1.-Sinala as preposicións e conxuncións que atopes no texto 1 e sustitúeas por ou-
tras que presenten o mesmo valor.
2.-Fai o mesmo exercicio coas preposicións e conxuncións e mailas locucións pre-
positivas e conxuntivas do texto 2.
3.-Escolle un texto calquera da prensa, dun libro ou das lecturas deste mesmo e
comenta os usos das preposicións, indicando en cada contexto as preposicións
e locucións prepositivas que poden sustituír a outras do mesmo significado.
4.-Corrixe os erros que atopes nas seguintes oracións:
-Discutían encol do partido do domingo .
-Deica o século XVI non houbo imprenta .
-Foron andando de Santiago deica Padrón.
-Fálame sabor do teu país.
- Este tren non vai cara Pontevedra.
-Non virán até o martes.
5.-Constrúe unha oración con cada un dos principais usos e valores das seguintes
preposicións: segundo, agás, deica, malia, contra, de, en.

263
.....................................•..........................................................•....................
......•..•....•..........•.•....•...•.........•....•...........................•.••••.....•••...•.................•.• '

A ORACIÓN SIMPLE

20
-A oración. Definición.
-Constituíntes da oración:
Os sintagmas.
-Clasificación das oracións
segundo a naturaleza do
Predicado . Tipos de Sintagmas
Verbais.
-Os constituíntes do Sintagma
Verbal e as súas funcións.
- 0 Complemento Predicativo .
- 0 Obxecto Directo.
- 0 Obxecto Indirecto .
- 0 Complemento
Circunstancial .
-Oracións Impersoais e
Pasivas Reflexas.
-As Oracións Pasivas.
-A orde dos elementos na
oración .
 lmJ TEMA
.:e...R~ e_ ¡_.,.t"vvc.-~~
,
)A ORACION. ,
DEFINICION J' v- uc;r~J.,~~
.....,
e ht.""_4v/tt~>

' Unha das definicións tradicionais da~ é a que a caracteriza como

la estructura lingüística superior formada por tódolos elementos relacionados de
modo inmediato ou mediato cun verbo en forma persoal.
' Desde o punto de vista da tóxica a oración é a expresión dun xuício, sen-
ldo este a relación existente entre dous conceptos, que son o suxeito e o predi-
1cado.
Podemos definí-la oración como un enunciado con sentido completo
'composto por un Sintagma Nominal (SN) , que funciona como suxeito, e un Sin-
!tagma Verbal (SV) , que funciona como predicado. Na oración é indispensable a
)presencia do predicado, mais non a do suxeito, que pode non existir en deter-
)minados tipos de oracións ou non aparecer por estar ímplícito na persoa verbal.
,Representamos isto na seguinte regra : 1 O ~(SN) + SV
o
(Oración)

SN~------V
(Sintagma nominal) (Sintagma verbal)

~~
Aqueles galopíns
roubaron as mazás da miña avoa
) . e ~ t='~s
'CONSTITUÍNTES DA ORACIÓN: OS~
) Os sintagmas son as unidades lingüísticas máis inmediatas en que pode
1
analizarse unha oración . Distínguense os seguintes tipos de sintagmas.
)
l. Sintagma nominal (SN): ten como núcleo un nome (sustantivo ou ad-
lxectivo) ou un pronome . Son sintagmas nominais os que aparecen en cursiva nas
)"eguintes oracións:
a) O home alto xa me estaba amolando
b) Prefiro os alaranxados e os verdes.
e) Eu non sei.
d) Vin dúas rapazas no río.
)
265
)
 a) b)
(
SN

SN/--c~SN e
/SN"'
Det

(art)
N

Nuc
/"-
1
(sust)
Mod

(adx)
1
/
Det "'N
1
Nuc
Det/"-N
1
Nuc
(
(
(
(

1 1 e
i(art) (adx) (art) (adx)
1 1 1 1
o home alto os alaranxados e os verdes (

e) d)
SN SN
1 1
N N
1 /~
Nuc Mod Nuc
1 1 1
(pron) (num) (sust)
1 J 1
Eu duas rapazas

Nos exemplos anteriores, os sintagmas nominais o home alto e eu, que teñen como nú- (
deo un sustantivo e un pronome persoa l, respectivame nte , funcionan como suxeitos das súas (
oracións. O sintagma nominal os anaranxados e os verdes funciona na oración como obxecto
directo, e está constituído á súa vez por dous sintagmas nominais unidos pota cópula ou nexo (
copulativo e; cada un dos sintagmas nominais que o forman ten como núcleo un adxectivo. (
O sintagma nominal dúas rapazas funciona ta mé n como obxecto directo d a súa oración , e ten
como núcleo un sustantivo . (
(

O constituínte fundamental do Sintagma Nominal é o Nominal (N), que <

pode aparecer acompañado dun Determinante (Det.) :
(

1 FN~(Det) +N 1

A función de Determinante pode ser cumprida por un artigo ou outro pre- <
sentador; por ex.; un indefinido, un demostrativo ou un posesivo . (O determi- (
nante pode faltar , por iso vai entre paréntese na regra de rescritura).
O Nominal está constituído fundamentalmente por un Núcleo (Nuc.) -un (
sustantivo, adxectivo ou pronome-, o cal pode levar asociado un Modificador. <
1 N -----l> Nuc. + (Mod) 1
Os modificadores que acompañan ó núcleo dun Nominal poden ser:
-Un adxectivo: "Langa noite"
-Unha Frase Preposicional: " noite de pedra". . l
-Unha Frase Nominal en aposición: "En Ourense , terrada chispa, m- (
ventouse un artefacto".
Se o núcleo é un adxectivo, o modificador pode ser un adverbio: " A casa l
era ben bonita". (O adverbio tamén pode ter unha función específica como l
constituínte do Sintagma Verbal, como veremos máis adiante). 1

266
 As funcións que pode desempeña-lo SN na oración son:
-Suxeito. O SN que funciona como suxeito é constituínte inmediato da
oración (Ex.: "O home alto xa me estaba amolando" .
-Modificador do Núcleo no Nominal dun· SN. É o que se chama aposi-
ción ou función apositiva, que vai entre pausas (Ex.: "En Vigo, cidade
da oliveira, recibíu a extrema unción").
-Obxecto directo, como constituínte do sintagma Verbal (Ex.: "Perdín a
memoria"; "vínvos no parque").
-Obxecto indirecto, como constituínte do Sintagma Verbal (Ex.: "Levei-
lles unha empanada de xoubas").
-Complemento circunstancial, como constituínte do Sintagma Verbal
(Ex .: Esta tarde fun á Barca de Barbantes") .
-Atributo, comoconstituínte do Sintagma Verbal das oracións atributi-
vas ou copulativas ("Prisciliano era galego"; "Méndez estaba satisfei-
to" ).
2. Sintagma preposicional (S Prep): é un Sintagma Nominal introducido
¡ por unha preposición. O Sintagma Preposicional non é nunca constituínte inme-
J diato da oración, é dicir que non aparece no primeiro nivel da análise. Os sin-
tagmas preposicionais están integrados nun Sintagma Nominal ou no Sintagma
; Verbal. Son sintagmas preposicionais os que aparecen en cursiva na seguinte
l oración:
"Os participantes na carreira 1 de sacos chegaron pola tarde":
Na representación nun diagrama arbóreo desta oración vémo-lo diferen-
) te nivel de análise que ocupa cada un destes sintagmas preposicionais:

Det
/SN~
----------0--------
/N~ V
/sv"'
~Pr~
Nuc Mod Rel Term
1 1
S Prep SN
Rel/-............_
Term
1
Det'' N
1
/SN" Nuc
Det /N""-
Nuc Mod
1 .
S Prep
/'....
Rel Term
1
SN
1
N
1
(art) (nom) (prep)(art) (sust) (prep)(sust) (prep) ( art) (sust)
1 1 1 1 1 1 1 1 1
Os participantes en a carreira de sacos chegaron por a tarde

(Os participantes na carreira de sacos chegaron po/a tarde)

267
 A regra da rescritura do Sintagma Preposicional é, polo tanto:
1 S Prep~ Rel (prep) + Term (SN) 1 l

A preposición introductora constitúe o Relacionante (Rel), e o Sintagma (

Nominal introducido recibe o nome de Término (Term) .
1

As funcións do Sintagma Preposicional na oración poden ser: 1

-Modificador do Núcleo do Nominal nun Sintagma Numinal. Pode ser
complemento do sustantivo ("fun á carreira de sacos"; "pintou un neno r
en coiros" ou do adxectivo "era un experto en política"; "ese poeta er¡:¡ i
bo de ler") . . 1
-Obxecto directo, como constituínte do Sintagma Verbal ("Atopei a Ro- 1
drigo").
-Obxecto indirecto, como constituínte do Sintagma Verbal ("Daba es- <
molas ós necesitados"). 1
-Complemento circunstancial, como constituínte do Sintagma Verbal
("Chegaremos de noite 1 á noite 1 pola noite", "Chegaremos en dúas i
h t "..)
oras . . 1

-Axente nas oracións pasivas ("O acto foi presidido polo conselleiro").
1
3. Sintagma verbal: o constituínte indispensable da oración. Ten como 1
núcleo un verbo, agás nas ora~ións atributivas.
1
A estructura do Sintagma Verbal pode responder a varios tipos, resumín-
dose nas dúas regras de rescritura, 1

1 SV~ V+ (SN) +(S Prep) + (Mod Adv)

e 1SV~Cop + (SN) +(S Prep) + (Mod Adv) j,
1
as cales se corresponden con dous tipos de otacións , como veremos a continua-
ción. Exemplos de Sintagmas Verbais son os das seguintes oracións: '
1
-Xil argallou un plan (V + FN)
-Napoleón levounas á súa illa (V + FN + F Prep)
-Nós ofrecémosvos un trato (V+ FN + FN) 1
-Dona Xulia sempre nos tratou amablemente (Mod Adv + FN + V +
Mod Adv). i
-Eu son da Estrada (Cop + F Prep) 1
-Manuel está enfermo (Cop + FN)
etc.
(
O Modificador adverbial (Mod Adv) está constituído por un adverbio , e
é equivalente a un sintagma preposicional ("choraba frecuentemente 1 con fre- '
cuencia"). 1

CLASIFICACIÓN DAS ORACIÓNS SEGUNDO A NATUREZA DO PREDI- 1

CADO. TIPOS DE SINTAGMAS VERBAIS
1
a) Atributivas ou copulativas. O verbo é un verbo copulativo (ser ou es-
tar) o u un verbo intransitivo con debilitamento da súa significación ¡
habitual.
b) Predicativas. Poden ser de varios tipos:
bl) Activas, constituídas por un suxeito axente + un predicado. Po-
den ser intransitivas, con predicado simple , ou transitivas, con 1
predicado complexo (V + OD).
b2) Pasivas, constituídas por un suxeito paciente + ·un predicado.
268
 b3) Reflexivas, constituídas por un suxeito axente e paciente + un
predicado. '
b4) Recíprocas, constituídas por suxeitos axentes e pacientes + un
predicado.
b5) Impersoais. Constituídas unicamente por un predicado, sen su-
xeito.

) ' ' '

> OS CONSTITUINTES DO SINTAGMA VERBAL E AS SUAS FUNCIONS
1
Podemos distinguir dúas modalidades de estructuras no Sintagma Ver-
' bal : as das oracións atributivas e as chamadas predicativas.
\

1.-0racións atributivas ou copulativas.

O Sintagma Verbal destas oracións responde á seguinte regra de rescri-
tura:

1 SV ~Cop + (SN) +(S Prep)+ (Mod Adv) 1

As oracións copulativas ou atributivas están constituídas por

un verbo copulativo o u cópula (Cop) -os verbos ser o u estar, que fun-
cionan como meros especificadores de tempo/modo e número/per-
soa, pois están practicamente baleiros de significado-, máis ·un atri-
buto (atr) , que é realmente o que contén a predicación respecto do
suxeito e , polo tanto, é o auténtico núcleo da frase verbal.
O atributo pode ser un Sintagma Nominal (Carme é pintora)
ou un Sintagma Preposicional (Xoán é de Vilanova).

o o
~ ~SV
SN
SN SV
~

N Cop
1\ SN
N
CopS Prep

Rel
~Term

(SN)
1
1
N 1
Nuc N
Nuc
1 1
Nuc
Nuc
1 1
(sust) (sust) (sust) (prep) (sust)
1 1 1 1 1
Carme é pintora Xoán é de Vilanova
S V Atr S V Atr
269
 Cando o atributo é un SN, o núcleo do Nominal que o cons-
titúe concorda en xénero e número co suxeito da oración. (
No canto do atributo do SV destas oracións pode aparecer un (
adverbio , que ten unha función a medio camiño entre a do atributo <
e a do complemento circunstancial das oracións predicativas: "Ma-
1
nuel está ben".

~o~
sl
N
/sv"'
Cop Mod Adv
1
Nuc
1
(sust) (adv)
1 1
Manuel está ben
S V Atr

Ademais dos verbos ser e estar, outros verbos poden debilita- 1

-la súa función habitual e aparecer como meras cópulas, funcionando (
como auténticos verbos copulativos. Algúns verbos intransitivos son 1
usados habitualmente neste tipo de oracións atributivas (Ex .: "Irnos
vellos, compadre"; "andamos moi fastidiados "; "o rapaz quedou 1
tranquilo"; "a cea resultou simpática"; "o peixe vai moi caro"; "eu
quedei abraiado"). Nestes casos o adxectivo ten unha función máis \
próxima á do atributo ca á do complemento predicativo das oracións
non atributivas, que veremos a continuación. 1

J •' •
. ~.·
•• f
•

...
~
f
•
' 11- • •
• • •
• •
270
 2.--0racións non atributivas.
Os Sintagmas Verbais das oracións non atributivas responden á se-
guinte regra de rescritura

1 SV-~:> V+ (SN)) +(S Prep) + (Mod Adv) 1

Só o verbo é constituínte obrigatorio do sintagma verbal. Tan-

to o sintagma ou sintagmas nominais e preposicionais coma os modi-
ficadores adverbiais son constituíntes facultativos , que re dicir , poden
aparecer ou non , como xa se indicou . Estes constituíntes funci(i)nan
como complementos do verbo , que poden ser de catro tipos : obxecto
directo, obxecto indirecto, complemento circunstancial e complemen-
to predicativo. Unha oración que presenta os catro complementos
pode ser , por exemplo , a seguinte:

Det N N

N
(\
-Det N

Nuc Nuc

1 1
(dem) (sust) (adv) (pron) (adx) (art) (sust)

1 1 1 1 1 1 1
Esa tenda sempre nos vende u estragadas as mazás

S CCde T 01 V C Pred OD

' O COMPLEMENTO PREDICATIVO

Irnos ve-los complementos do verbo que poden aparecer· no Sintagma
l Verbal. Tratamos en primeiro lugar os complementos predicativos, que introdu-
) ceo nas oracións predicativas unha relación sintáctica próxima á do atributo das
oracións copulativas ou atributivas . A función de complemento predicativo está
J desempeñada por un sintagma nominal que ten por núcleo un adxectivo ou un
\ participio. Os complementos predicativos funcionan asemade como modificado-
) res ou complementos dunha frase nominal e mais como complementos do verbo
núcleo da frase verbal. O predicativo sempre concorda en xénero e número co
1
271
 1
sustantivo que modifica ou complementa: "As nenas marcharon lixeiras". "Ó fi-
na! comín crúas as ameixas"< 1l .

~',,
--------0---------
SN,,
------------ SV

_-----SN"
Det N '..........
.... -----V--- ---
N
1

1
Nuc
1
(art) (sust) (adx)
1 1 1
As nenas marc aran lixeiras
S V C Pred

-----------0--------
~~
SN ------------- SV
SPrep

N ~
Rel Term
~ SN

Nuc
1

/""'
Det
SN

N
1
N
/\
Det N
1
Nuc Juc Nuc
1 1 1
(pron) (prep) (art) (sust) (adx) (art) (sust)
1 1 1 1 1 1
(Eu) a o final comín erúas Js ameixas
(S) ce de T V C Pred OD

1
O complemento predicativo sempre precisa dun sintagma nominal ó que
se referir. Este SN pode funcionar como suxeito ou como obx:ecto directo. 1

O predicativo é un complemento que participa da función adxectiva de comple- 1

menta-lo sustantivo e da función modal-adverbial de complementa-lo verbo. 1
Distínguese dos adxectivos que funcionan como modificadores dun sustantivo
pola súa grande liberdade de colocación e a relación co verbo, e distínguese dos r
adverbios pola relación que mantén co sustantivo co que necesariamente con- r
corda en xénero e número.
(1) Na representación destas oracións nun diagrama arbóreo sinalamos cunha liña discontinua a re- t
lación existente entre o complemento predicativo e o sintagma nominal co que concorda, que é '
suxeito no primeiro exemplo e obxecto directo no segundo.

272
1
O OBXECTO DIRECTO
l O obxecto directo determina ou restrinxe o significado expresado polo
1 verbo, e sobre el recae a acción verbal. Aparece unicamente con verbos transi-
J tivos.
A función do OD vén desempeñada por un sintagma nominal:
-Cocemos unhas centolas
-Os secuestradores liberaron os reféns
-Rosalía escribiu versos magníficos
- Trouxémo-los nenos da praia
-Sáudao atentamente.
1
l Cando o obxecto directo posúe o rasgo semántico ( + humano), isto é, can-
do se refire a persoa ou cousa personificada, pode ir introducido pola preposi-
1 ción a:

J -Saudei 6 señor alcalde

-A víctima non identificou ó agresor
-¿Quen matou a quen?
1 Tamén vai introducido pola preposición a o OD cando se pode confundir
co suxeito:
! -Matou o can ó lobo
-Matou 6 can o lobo
Cando o OD é un pronome persoal, este pode aparecer na forma átona
) ou ben na tónica precedido da preposición a. Este segundo caso esixe tamén a
! presencia do pronome átono, presentando así o OD unha forma redundante:
)
Ex.: "Buscábante a ti"; "ti a min non me viches"; "a ti atopeite na rúa" . ..

SN sv

1\
/"""
Det N V SN S Prep

Rel Term
1
SN

(dem) (sust) (pron) (prep)

L
(pron)

A que/a rapaza buscaba te a ti

S V OD OD
273
 Fóra dos casos en que a función do OD vén desempeñada por un S Prep '
introducido pola preposición a, o normal é que sexa sempre un sintagma nomi- 1
nal. Débese ter en conta, non obstante, o seguinte:
a) É usual o emprego duo sintagma preposicional introducido pola pre-
posición en en función e significado semellantes a un OD:
-Comía nas mazás que daba gloria velo
-Mallou nel canto quixo
-Mentres fregaba na louza ...
_;_Nena que vendes nas peras, 1 ¿cantas che mandaron dar?
Trátase dunha construcción enxebre na que o sintagma prepo- 1

sicional equivale a un sintagma nominal con función de obxecto direc- ,

to (comía mazás; mallouno; fregaba a louza; vénde-]as peras ... ). ,
b) Algúns verbos transitivos poden aparecer en sintagmas verbais nos ·
que frecuentemente alternan as estructuras 1
1V + SN 1 e 1V + S PreRJ como equivalentes.
-Miraba para vós
-Agarda por Tareixa
-Chaman por ti
e) Tamén presentan valor semellante ó do OD algúns sintagmas prepo- 1
sicionais coa preposición con.
-Tiro u coa navalla e fuxiu
d) Un sintagna preposicional introducido pola preposición de pode ter 1
un valor próximo ó do OD: t
-Sacou de pistola e deixouno seco 1
e) Moitos verbos transitivos úsanse frecuentemente en predicados coa
estructura 1 V + S Prep 1 coas preposicións de e en: 1
"Lémbrome dela"; "Fa/amos de política"; "Pensaba na fami- 1
lia" ...
Esta función equivalente á do OD pero desempeñada por un ·
sintagma preposicional recibe o nome de Suplemenzo (termo que se 1

opón ó de Implemento, denominación aplicada ó OD desempeñado

1
por un sintagma nominal ou sintagma preposicional introducido por
a). Nótese que nalgún caso pode haber alteracións de matiz no signi- 1
ficado segundo empreguémo-lo suplemento ou o implemento . Estas 1
diferencias veñen dadas polo carácter adverbializador (locativo , de di-
rección, instrumental...) das preposicións en, por, para, con e de. A 1
preposición a do implemento, pola contra, tensó valor de mera marca 1
funcional.

Identificación do OD.
- 0 OD vai normalmente posposto ó verbo.
~A diferencia do suxeito , o OD non concorda co verbo.
-As veces, para identifica-lo OD fáiselle ó verbo a pr<!gunta ¿QUE?:
O neno ve a película. ¿QUE ve? -A película (00). 1
(Pero non sempre é válido este sistema, pois nunha. oración coma a
seguinte: . '
"Chegou un paquete", se tacemos ó verbo a pregunta. ¿QUE chegou?, '
responderíase "un paquete", que non é o OD, senón. o suxeito) . r

-Se pasámo-la oración a pasiva, o obxecto directo pasa. a ser suxeito pa-
ciente , concordando en xénero e número co verbo pasivo: ,
A muller mercou o regalo O regalo foi merca.do pola muller.
A muller merco u as cousas As cousas Jo ron mercadas pola muller.

274
 -Outro método para identifica-lo OD é a sustitución por un pronome
átono de terceira persoa. O OD pode sustituirse por o, a, os, as (-lo,
-la, -los, -las; -no, -na, -nos, -nas):
O n.eno come pan O neno córneo
Ti comes pan Ti cómeio
Eu traguei auga Eu tragueina
O verbo querer pode rexer OD ou OI. Así, son igualmente co-
rrectas , e equivalentes no significado, as oracións "Quérote moito" e
"Quéroche moito".

l O OBXECTO INDIRECTO
)
A definición tradicional , que responde a criterios semánticos, di que o 01
Jé aquel elemento que sofre ou sobre o que recae indirectamente o resultado da
l acción expresada polo verbo.
l O Obxecto Indirecto ou Complemento Indirecto vén constituído normal-
mente por un sintagma preposicional. O único caso en que non leva preposición
> (é dicir, en que é un sintagma nominal) é cando se trata dun pronome átono.
l O sintagma preposicional que funciona como 01 vén introducido pola
J preposición a :
l Ós rapaces leveilles unhas lambetadas
J O mesmo que sucedía co OD , tamén co 01 pode aparecer unha forma re-
dundante , resultando oracións con dous 01 (un deles a forma átona do pronome
l e outro o sintagma preposicional) que son o mesmo :
)

----------0~
A ~sv~
/""'
Det N V SN SN S prep

Det N Re! / ""'

Term
1
SN

N /"
Det N

1 1
Nuc Nuc Nuc

1 1 1
(art) (sust) (pron) (art) (sust) (prep) ( art) (sust)

o
1 1
rapaz merco u
1
lles a
l l
estufa
1
a
1
os
1
avós
S V 01 OD 01

(O rapaz mercóulle-la estufa ós avós)

275
 (

O obxecto indirecto é un complemento que pode exp:resar moi diversas.

relacións. En liñas xerais, o 01 expresa: '
1.-0 destinatario da acción verbal:
Dálle recordos a Mariló
Prepáralle o cuarto.
Nótese que algúns complementos introducjdos pola preposi-1
ción con tamén admiten a súa transformación en p::ronome átono 01: 1
berrei cos nenos (O berreilles), veñen Jalar con teu :JJai (O veñen falar-
lle). 1
2.-0 'posesor' do Obxecto Directo (dativo simpatéti <;o):
Pintáronlle-la casa ós veciños nun día (a casa dos veciños).
Chorábanlle os ollos , ardíalle a boca (os seus oJlos, a súa boca) . r
¿Que che querían? (¿Que querían de ti?)
Nótese que algunhas expresións son ambi~u~s, pois o 01 pode'
interpretarse como [1] destinatario da acción ou 2] posesor: comprá- 1
ronlles UDS terreos ÓS pais ([1] para OS pais OU r
dos pais).
3.-Unha referencia espacial, relación de parentesco, vecindade, outras'
relacións: '
Aparteille a miña bicicleta, por se acaso (aparteina de onda el).
Saíronche uns vultos· moi raros (saíron en ti ou d~ ti). ,
Pendurábanlle unhas estrañas vestimentas (pendur~ban del ou nel) .
Andábanme adiante e atrás (andaban adiante e atiás de min) . '
¿A rapaza que os leva do brazo élles veciña ou neita? (deles). (
Evos moi difícil de aprender ós vosos anos (para vós). 1
Para min, estaban moi frías (segundo a miña opini~n; tendo en conta
1
os meus gustos ou posibilidades).
Non lles esquecerá a túa axu.da (non esquecerán a -;túa axuda, non se'
esquecerán da túa axuda).
Lémbrese que tamén teñen función de 01 o dativo ~e solidariedade e¡
mailo dativo de interés estudiados nas formas e usos dos pronomes persoais áto- 1
nos.

27ó
J O COMPLEMENTO CIRCUNSTANCIAL
l
O complemento circunstancial (CC) é o elemento funcional que comple-
1 tao significado do sintagma verbal apartando nocións de lugar, tempo, modo,
>etc.
o ce pode vir desempeñado por:
a) Un sintagma nominal: "Esta noite ternos un baile de disfraces".
b) Un sintagma preposicional: "Pola noite ternos un baile de disfraces".
e) Un adverbio: "Nós sempre ternos bailes de disfraces".
d) Un adxectivo en función adverbial: "Organicemos ráp:do (= rapida-
mente) o baile desta noite".

(Ver árbores en páxinas 278-279)

) Para identifica-lo complemento circunstancial debemos lembra-lo seguin-

)
te:
-Pode ir en calquera posición dentro da oración:
Reconstruíron na miña vila unha igrexa románica.
Reconstruíron unha igrexa románica na miña vila.
Na miña vila reconstruíron unha igrexa románica
-Pode responderás preguntas ¿como?, ¿onde?, ¿cando?, etc.
- 0 CC non pode ser sustituído por un pronome átono en ningún caso.
Tradicionalmente clasifícanse os complementos circunstanciais en varios
' tipos: Complementos circunstanciais de lugar, de tempo, de modo , de cantida-
1de, de materia, de compañía, etc ...

277
a)

(SÑ)--
1
-----0------- SV
1
1 SN V SN
~N
1
1
1 ~
N Det Det N
/~
Nuc Mod
1
S Prep
1 /~
Nuc Nuc Rel Term
(SN)
1
N
1
Nuc
1 1
(pron) (dem) (sust) (art) (sust) (prep) (sust)
1 1 1 1 1 1 1
(Nós) esta noite ternos un baile de disfraces
(S) ce de T V OD C doN

e)

-----------0--------
sr ________---;)V~
N Mod Adv V SN
1
N

Nuc N ue
---------- Mod
1
S Prep

Rel--------~
Term
(SN)
1
N
1
Nuc
1
(pron) (adv) (sust) (prep) (sust)
1 1 1 1 1
Nós sernpre ternos bailes de disfraces
S ce de T V OD CdoN

278
)

1 b) -------0--------
) (SÑ) SV
) 1
1
1 SPrep V SN
1

l N
1
1
R~rrn Det
~N
(SN)
~
1
1

)
1
1
1
1
1
/1
Det N
Nuc Mod

SP
1

)
1
1 1 /~
Nuc Nuc Rel Term
) 1 (SN)
1 1
1 N
1
1 1
1
1
Nuc
) ~ 1
¡(pron) (prep) ( art) (sust) (art) (sust) (prep) (sust)
1 1 1 1 1 1 . 1 1
¡ (Nós) por a noite ternos un baile de disfraces
)- -
) S CCdeT V OD CdoN

__ ,o~
~'
(SN)
--- SV
1
1
'
N V Mod Adv SN
~
1
1
'
Nuc Det N
~
Nuc Mod
1
S Prep
/~
Rel SN
/~
Det N
1
Nuc
1
1
) (pr~n) (adx) (art) (sust) (prep) (dem) (sust)
1 1 1 1 1 1 1
(Nós) organicemos rápido o baile de esta noite
(S) V ce de T OD CdoN
279
ORACIÓNS IMPERSOAIS E PASIVAS REFLEXAS
• As oracións impersoais poden ser de tres tipos:
a) Co verbo en terceira persoa do plural. Calquera verbo transitivo (
pode ser usado impersoalmente . Ex .: "Construíron unha ponte na 1
illa"; "Nese cine botan unha boa película"; "en Ourense venden unha \
moto de segunda man por vinte mil pesos" ...
b) O verbo haber úsase como impersoal na terceira persoa do singu- 1
lar. O presente de indicativo posúe unha forma específica impersoal (
(hai): "Hai un home naque/ penedo", "había moi boas mozas na !
praia", "hai que coller vez", "hai anos que non o vexo" . ..
e) Con verbos que indican fenómenos naturais (os chamados verbos 1
unipersoais), as oracións impersoais constrúense en terceira persoa do r
singular: "Chove moitísimo!'; "Está saraibando"; "Vai nevar".. . (
Nótese que en oracións como vai frío, vai calor, etc ... "frío" e
"calor" son os suxeitos das súas respectivas oracións. O mesmo sucede (
coas oracións construídas con verbos en terceira persoa de tipo cum- '
prir ("cumpriríanche unhas vacacións"; "cómpre facer un descan-
so" ... ), parecer ("paréceme que o vin"), etc. Nestes casos non se trata,
xa que logo , de oracións impersoais. (
(

a) Construíron unha ponte na illa.

-----/~--0~
(SN) SV
1
1
1
1 V SN F Prep

/~N ~Term
1
1
1
Det Rel
0 (SN)

A
Det N
(Nuc)
1
Nuc

1
(art) (sust) (prep) (art) (sust)

1 1 1 1 1
Construíron un ha ponte en a illa

V OD C Cde L
280
\ b)Hai un home naque/ penedo. e) Chove moitísimo
)
)
...
___ .......
. . . o~
> (S~ SV
) 1
1
1
1
V SN SPrep
)
1
1 ~N /~
0 Det Rel Term
(SN)
1 /'-.......
Nuc Det N

(art)
1
(sust) (prep) (dem)
r (sust)
1

1 1 1 1 1 Chove moitísimo
Hai un home en aquel penedo
V OD CC deL
V ccc

• Pasivas reflexas con SE: Equivalen semanticamente a oracións imper-

soais transitivas, pero neJas o OD das activas pasa a desempeña-la fun-
ción de Suxeito Paciente (SP) , concordando en número co verbo, o cal
vai acompañado do pronome SE. Ex.: Construíuse unha ponte na illa;
construíronse dúas pontes na illa. A estructura das oracións pasivas re-
flexas é semellante ás oracións pasivas sen axente, pero o seu verbo
presenta sempre a forma da voz activa.

~o~
V
~~ SPrep Det
/~ N
~
RelTerm
(SN)
Det /""" N Nuc
1
Nuc
1
(V) (prep) (art) (sust) (art) (sust)
1 1 1 1 1 1
Construíuse en a illa unha ponte
V CCL SP

281
ORACIÓNS PASIVAS 1

As oracións pasivas presentan necesariamente dous elementos: un SN l

con función de Suxeito Paciente (que desde o punto de vista semántico coincide
co OD das activas) e un Sintagma Verbal. Como elemento integrante do Sintag- (
ma Verbal pode aparecer un Complemento Axente (CA, tamén chamado suxeito
axente, porque semanticamente coincide co suxeito das activas), que vén dese m- 1
peñado por un Sintagma Preposicional introducido pola preposición por ("o pre-
gónfoi pronunciado polo conselleiro") . Nalgunhas ocasións o axente pode ir in- '
traducido pola preposición de ("era moi querido dos amigos")- Nótese que nes- l
tes casos, o axente, aínda conservando o valor de suxeito lóxico da acción , fun- ,
ciona como un complemento do adxectivo, modificador do participio.

SN sv
Det /""'N V
~SPrep

1 /~Nuc
Aux Rel
~Term
Nuc
(SN)
~
Det N

1
Nuc

1
(art) (sust) (prep) (art) (sust)
1 1 1 1 1
,O pregón foi pronunciado por o conselleiro
SP V CA

(O pregón foi pronunciado polo conselleiro)

A ORDE DOS ELEMENTOS NA ORACIÓN

A orde xeral dos constituíntes da oración en galego é a denominada orde (
lineal ou progresiva, na que o elemento que funciona como modificador ou com- 1
plemento vai a continuación do núcleo complementario ou modificado por
aquel. Tamén se chama orde lóxica ou directa, por expresar sen alteracións o de- 1
senvolvemento dun xuício lóxico.
Na orde lineal o suxeito encabeza a oración , seguido do predicado
(verbo + OD + 01 + CC).
S + V : Dosinda escribiu
S + V + OD: Dosinda escribiu unha carta
S + V + OD + 01: Dosinda escribiu unha carta ó S€U mozo
S+ V+ OD + 01 + CC: Dosinda escribiulle unha carta ó seu mozo esta mañá.
De tódolos constituíntes, o CC é o que goza de maior li berdade de colo- 1
cación. O OD é o que menor liberdade de colocación posúe, e tende a situarse ,

282
l inmediatamente antes ou despois do verbo para evita-la posibie confusión co su-
) xeito (véxase o dito ó respecto ó tratarmos do OD).
l Se ben o galego non ten unha orde lineal tan ríxida como a do francés,
, inglés ou italiano, en liñas xerais é a orde predominante. As alteracións naco-
locación do CC e do suxeito danse especialmente por motivos estilísticos, cando
J se trata de realzar ese constituínte da oración sobre os restantes.
l Se o OD precede ó verbo, reaparece en fórmula redundante como pro-
) nome átono.
Xurxo viu a lrimia A Irimia viuna Xurxo.
Xurxo non viu a Irimia A Irimia non a vil!- Xurxo.
)
O 01 soe ir despois do OD. Cando se trata de pronomes átonos, o 01
l precede ó OD . Cando OD e 01 non son pronomes átonos, a orde normal soe
J ser sempre V + OD + 01. Con frecuencia o 01 presenta ade.mais unha forma
l pronominal átona redundante inmediata ó verbo:

Dosinda escribiu unha carta ó mozo

Dosinda escribiulle unha carta ó mozo
)

) A inversión do suxeito é xeral nas oracións que introducen o estilo direc-

to:
)
¡Agora ídesmas pagar todas xuntas! -dixo o outro.
E contestou Sabela: "A gata de Alicia non se chama Petruca".
Hai moitos casos de inversión do suxeito en oracións enunciativas que
l son explicables por esixencias do ritmo da frase e mais por motivos estilísticos.
) Nas oracións interrogativas directas , imperativas , exclamativas, desiderativas ,
, de posibilidade, etc ... , é frecuente que o verbo encabece a oración:
' ¿Pensas ti que lles vou da-lo meu voto a eses galopíns?
Entrade vós, que a min dáme a risa.
¡Queira Deus que escampe antes da tardiña!
J Esta ordenación dos elementos oracionais é a denominada psicolóxica ou
J afectiva. Nótese, non obstante, que algúns verbos soen preceder ó suxeito en di-
) ferentes tipos de construccións:
Viñeron os curmáns de Venezuela .
Ocorríanlle moitas causas raras
Chegou a primavera
Dóenme os cadrís

283
 Cando o suxeito é un pronome persoal tónico (en principio redundante,
por estar expresada a persoa gramatical pola flexión do verbo, pero esixido ás 1
veces por razóns rítmicas, estilísticas ou doutro tipo), o normal é que preceda ó 1
verbo. A inversión do pronome suxeito respecto do verbo débese frecuentemen- 1
te a un intento de realza-lo suxeito. Con algúns verbos, así e todo, a inversión
do pronome suxeito pode altera-la significación da oración. Así, a unha pregun-
ta como "¿Quen vén comigo?, a resposta "eu vou" non exclúe que outros me
acompañen, mentres que parece haber máis sentido de exclusión na resposta 1
"vou eu". O mesmo pasa con "eu dígoo"l"dígoo eu" como respostas a unha pre-
gunta do tipo "¿quen di tal cousa?"
Con verbos como dicir e outros que expresan unha convicción ou vontade 1
(crer, opinar, pensar, coidar .. .), a anteposición do suxeito ó verbo dá un carác-
ter enfático á afirmación ("eu digo que vai vir", "eu creo que debemos face-
lo" .. .), mentres que a inversión engade un algo de -dúbida 6 afirmado ("digo eu
-opino, paréceme- que vai vir"; "creo eu que debemos facelo -pero non estou se- ,
guro-") . A entoación con que se pronuncian as oracións en que o suxeito pre-
cede ó verbo e as que presentan inversión é diferente.

284
 -ee-
IWJ TEXTO

CHANTAXE

Outro silencio gañou terreo brevemente. Teresa , máis tran-

quila e anirnada, aínda que sorprendida por algunhas das preguntas
de Nivardo, non necesitou ningún novo incitamento para seguir a
falar .
-N a Coruña saiamos con frecuencia a pasear por detrás do
Parque de Bombeiros, por unhas estreitas e isoladas rúas que por
alí hai , ou baixabamos para as penas que están detrás da Rotonda
de Riazor . Alí, acocorados , pasamos moitos momentos nos bos
días , momentos inesquecibles que ... E quizabes nos confiamos, non
sei. O case. é que un día recibín unha chamada telefónica, aquí , en
Santiago, dun individuo que me chamou polo meu nome e apelidos
e que me dixo que quería verme . Pareceume unha impertinencia e
colgueille o teléfono. Pero, ó pouco , chamoume outra vez e díxo-
me : "Non faga tolerías, trátase de algo relacionado co Aurelio e con
vostede" . Durante un tempo permanecín en silencio , incapaz de
pronunciar palabra. Pero el foi contundente: "Quero vela esta mes-
ma tarde; no caso contrario , atéñase ás consecuencias".
-¿Foi ó seu encontro?
-Fun. Quedamos nun bar céntrico, na parte nova, e alío
atopei , ou , mellor dito , atopoume el a mio , porque eu non o coñe-
cía. Limitei me a achegarme á barra e pedir un café. 6 pouco tem-
po , situouse ó meu lado e díxome: "Son eu , non teña medo" . Era
un tipo alto , de máis de 1,80, desaxeitado e fraco . Vestía unha ca-
zadora negra de coiro e un pantalón vaqueiro descolorido . Chamá-
ronme a atención as súas gafas de cristais escuros. E tamén que le-
vaba barba de dous ou tres días .. . Era O Celes , xa sabe , un mal bi-
cho .
A ollada de Teresa , abstraída , permaneceu un momento fixa
no prato que tiña diante. A súa expresión semellaba ausente.
-Si~a , por favor -indicou Nivardo.
-Pediu un viño a carón de min e díxome que estaba moi
guapa , que era moi intelixente e que ... que o estaba facendo moi
ben , se noo quería que se me torcesen as cousas na vida. Díxenlle
que me explicase pronto de que se trataba .ou me marchaba. Entón
sacou unha carteira do peto da cazadora e amóstroume tres fotogra-
fías . Nas tres estabamos Aurelio e eu nunhas actitudes ...
-¿Comprometedoras?
-Si., supoño que se pode dicir así. Nun ha estabamos bicán-
donos , nout:ra acariñábame o cabelo e na terceira estaba el recosta-
do cabo de mio.
285
 -¿Vestido sempre da mesma maneira?
-Non . Na que el estaba reclinado cabo de min estabamos os
dous en bañador, entre uns penedos . A foto estaba sacada case des-
de atrás, pero era doado recoñecernos.
-Isto quere dicir que os seguiu en máis dunha ocasión.
-En varias. Mostroume que tiña máis fotos e un día díxome
que gardaba outras vinte ou trinta.
-As que viu ¿eran todas da Coruña?
-Si, creo que si .
-Mostroulle tres fotos aquel primeiro día ... ¿Que pasou
despois?
~Díxome que o seu silencio tiña un precio e faloume de
dous millóns de pesetas. Díxenlle que estaba tolo e conteille a ver-
dade: Que eu non disp0ñía das contas do meu marido e que , xa que
logo , non estaba na miña man firmar un cheque ou facerme con eses
cartos sen que el se enteirase. Expliqueille a miña situación real, sen
falsear nada. El escoitoume aparentemente divertido, sen deixar de
sorrir , e, cando terminei, díxome: "Non importa, farémolo pouco
(
a pouco; darasme cada mes o que poidas ... " Así comenzou aquela
historia. Podo contarlle máis detalles e miudezas, pero o esencial (
creo que é isto . (
-4_0ue 'Cantidades chegou a darlle?
-U principio, sobre unhas oitenta ou cen mil pesetas ó mes .
A vez que máis , deille unhas duascentas mil.
-¿E en total?
-Algo máis dun millón , non sei.
_i~~<;mdo lle fixo a última entrega?
. Hat un mes.
-¿E canto hai que morreu Aurelio?
-Xustamente corenta e oito días.
-Logo ...
Si, volvín ver ó .Celes despois da morte de Aurelio unha
vez ...-soamente. At0pámonos na mesma cafetería de sempre e ex-
pliqueille que aquel a _historia rematara, que me daba o mesmo mo-
rrer ou vivir e que fixese o que lle dese a gana coas fotos. Porque xa
non lle ía dar un peso máis. Por outra banda, eu xa non podía estar
tódelos meses faláddolle a Terencio de abrigos e obxectos que dicía
mercar e que logo non aparecían por ningunha parte.

(Carlos Reigosa, Crime en Compostela)

"286
 r--;::J
~

IWJ EXERCICIOS______,
l. Analiza morfolóxica e sintaticamente as seguintes oracións:
-Xóán rompeu un brazo.
-Carlos Casares é Méndez Ferrín son dous excelentes narradores galegos.
-0 amigo de Fuco mercou·'unha moto nova onte.
-Q tío dun curmán de Erais bañouse catro horas seguidas na praia da Lanzada
preto do Grove.
-Un parente dün veciño do fillo de Dosinda marchou para Cuba onte á tardiña
nun avión das liñas aéreas gglegas desde Labacolla.
-A chaqueta non lle servía.
-Os nenas quedaron durmidos na praia.
-Esa nena parece algo parva.
-Véndense uns terreas no Barrio de.Abaixo.
-Axudeinos ca meu tractor.
-Perdéronse dous nenas no medio do monte.
-Perdéronse unhas xoias na Rúa Vella.
-Moito miraba o rodaballo para min.
-0 pai de Rebeca berroulle á filia.
-Eu tamén berrei con el.
-Estes locais joron adquiridos por un árabe.
-Sempre andas a estudiar nas matemáticas.
-0 barco botárono ó fondo da ría.
-Chaman polo teu tío Xosé.
-Hoxe vai moito frío . .
-Tira con esa porcallada, nena.
-Empresteille mil ·pesos ó curmán do teu tío Alberte.
-0 edificio construíuse en dez días e medio.
-Pregúntalle ó teu pai pota bicicleta niquelada da súa avoa.
-Vós sodes medios parvos.
-Margarida vaina praia coa nena.
-¿Líche-lo artigo de Xos~ Luís sobre .os xitanos?
2. Sinala tódalas oracións simples que aparecen no texto e analízaas morfolóxica '
e sintacticamente .
3. Comenta a orde dos elementos da oración nos exemplos do exercicio 1 e máis
nas oracións simples que sinalaches no texto.
4. Comenta a diferencia de significado que· observes nas seguintes parellas de ora-
cións :
-¡Eu vou! 1 ¡ Vou eu!
-Ti dálle 1 Dálle ti
-Lembro moito a Rodrigo 1 Lémbrome moito de Rodrigo.
-Eu carguei .ese paquete 1 E u carguei con este paquete.
-Chámante 1 Chaman por ti.

Z87
·················································································································-···
···························-························································································
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: (

.......•..................•.........•...............................................••••...•.........................
..................................... ···············································································=(

ORACIÓNS POLICLAUSAIS (l)

21
COMPOSTAS POR COORDENACIÓN
E BIPOLARES

-Concepto de cláusula.
-Oracións monoclausais e
policlausais.
-Clasificación das oracións .
-Oracións compostas por
coordenación:
-Copulativa
-Disxuntiva e distributiva
-(Adversativa)
-Oracións bipolares:
-Adversativas
-Concesivas
-Causais
-Consecutivas
-Condicionais
-Comparativas
-Xustaposición
 IWJ TEMA
)

¡CONCEPTO DE CLÁUSULA 1
) No tema anterior estudiabámo-las chamadas oracións simples , das que
)dixemos que presentan a estructura 1 O )(SNJ + SV 1
Nalgúns casos unha estructura composta por unmtagma Nominal e un
lSintagma Verbal non constitúe Oración , senón que está integrada nunha Ora-
)Ción como elemento constituínte.
Nos exemplos
1.-0 neno tiña febre
2.-A nai dixo que o nena tiña febre .
l A secuencia "o nena tiña febre " constitúe unha oración en 1, pero non en
2. A pesar de te-la mesma estructura nos dous casos , en 1 é unha oración cons-
ltituída por un suxeito e un predicado , e en 2 é un constituínte do predicado da
>oración na que se atopa. lsto abriga a introduci-lo concepto de cláusula, que se
)define como a estructura composta por un Sintagma Nominal e un Sintagma
Verbal (Como se dixo ó falar da oración, no tema anterior, o SN suxeito pode
;faltar): 1 Claus~(SN) + SV 1

J· A cláusula constitúe unha oración no caso das chamadas oracións sim-

> ples , que poden ser denominadas tamén oracións monoclausais.
o

---- -----
1
Claus
SN SV
_.............. ~
Det N V SN
1
N
1
Nuc
1
(art) (sust) (sust)
1 1 1
o neno tiña febre
S V OD

¡(1) ROJO, Guillermo , Cláusula y oración. Anexo VERBA n. 0 14. Facultade Filoloxfa. Santiago de
Compostela, 1978.

289
 1
As oracións policlausais son as que conteñen máis dunha cláusula na súa
estructura . Son as denominadas tradiciOnalmente oracións compostas: <

¡
Claus

SN sv

Det
1\ N V SN

Claus

~
SN SV

V
/\ SN

o neno tiña
~
febre

S V OD

nai dixo que o neno tiña febre

S V OD

290
) ,
pRACIONS MONOCLAUSAIS E POLICLAUSAIS.
l Unha oración policlausal contén máis dunha cláusula na súa estructura.
A relación que se establece entre as cláusulas que forman .parte dunha mesma
1
oración pode ser de diferentes tipos:
)
-Coordenación. Cando dúas ou máis cláusulas independentes entre si se
agregan para constituír unha única oración, forman oracións compostas
por coordenación. (A coordenación pode ser de diferentes tipos : copu-
lativa, disxuntiva, distributiva ... ):

Claus -----nexo----· Claus

Atopeino na rúa e
Dleveino á casa

-Interordinación. Fálase de interordinación cando unha oración presen-

ta unha estructura formada por dúas cláusulas que dependen unha da
outra e desempeñan dentro da oración que constitúen funcións com-
; plementarias. As oracións constituídas por dúas cláusulas interordina-
. das ..rec'iben• o •nome de oracións bipolares .. Son oracións bipolares as
condicionais, concesivas, causais , ~consecutivas, comparativas ...

Claus

Se queres fiado ,
!J
toma

--Subordinación: Cando un dos constituíntes da estructura dunha cláusu-

la é Gutra cláusula, dise que esta segunda é unha cláusula subordinada
respecto da primeira. As oracións que conteñen na súa estructura máis
dunha cláusula debido a que existen unha ou máis cláusulas subordina-
das reciben o nome de oracións complexas. As oracióits complexas po-
den ser de diferentes tipos segundo a función (suxeito , obxecto directo ,
291
 (

etc ... ) que desempeña no seu interior a cláusula subordinada. No se-,

guinte exemplo de oración complexa, a cláusula subordinada desempe-
ña función de suxeito: <

---------
Claus

SN SV
1
Claus
~~
SN SV V
~
Quen
6
perde
1
paga
S V

S V

CLASIFICACIÓN DAS ORACIÓNS

O concepto de cláusula e os diferentes modos de integración destas uni-'
dades na oración permiten establecer catro grupos de oracións: simples, comple- 1
xas, bipolares e compostas.
As oracións simples ou monoclausais opóñense ás compostas, bipolares e,
complexas porque aquelas presentan unha soa cláusula , mentres que estoutras
presentan máis dunha cláusula na súa estructura.
As oracións simples (monoclausais) e mailas complexas opóñense ás bi-
polares e compostas porque aquelas presentan un só nó Claus (cláusula) no nivel '
da análise inmediatamente inferior ó de O (oración), mentres que estoutras pre-1
sen tan polo menos dous nós Claus nese mesmo nivel ( dous no caso das bipola-
res , dous ou máis. no caso das compostas) . . '
(

• 1.--0racións monoclausais. Son as chamadas tamén oracións simples. 1

Conteñen unha soa cláusula. Son as oracións que estudiamos no tema
anterior.
1
• 2.--0racións compostas por coordenación. Segundo o tipo de nexo que ,
coordena as cláusulas, poden ser:
---<:opulativas
--disxuntivas
--distributivas
• 3.--0racións bipolares. Presentan dúas cláusulas inurordinadas. Po- .
den ser:
---<:ausais
---<:onsecu ti vas
---<:ondicionais
-adversativas
---<:oncesivas
---<:omparativas.
292
 • 4.-0racións completas. Presentan unha cláusula principal e unha
cláusula subordinada. Segundo a función que desempeñe, a cláusula
subordinada pode ser de distintos tipos:
--de suxeito
--de abributo
--de obxecto directo Sustantiva
--de complemento circunstancial
--de complemento do nome
-adxectivas ou de relativo 1 Adxectiva
-adverbiais de lugar
-adverbiais de tempo Adverbial
-adverbiais de modo
As cláusulas subordinadas do primeiro grupo reciben a denominación de
!sustantivas porque desempeñan na oración as mesmas funcións dun SN , que
:adoita ter por núcleo un sustantivo. As introducidas polos pronomes relativos
)equivalen a un adxectivo , pois funcionan como modificadores dun núcleo sus-
tantivo (denominado antecedente) da oración . As cláusulas adverbiais equiva-
Jlen a un adverbio, pois desempeñan na oración a función dun modificador ad-
Nerbial.
J Estudiaremos a continuación as oracións cómpostas e bipolares , e no
tema seguinte as oracións complexas.
)

bRACIÓNS COMPOST AS POR COORDENACIÓN

)
Segundo o tipo de nexo coordenante e a relación que se establece entre
>as cláusulas coordenadas , as oracións compostas por coordenación poden ser:
) 1.-Compostas por coordenación copulativa (A e B) .
As cláusulas gardan total independencia , e simplemente se su-
man unha á outra para forma-la oración composta. Os roáis impor-
tantes nexos que serven para significar esa adición son e, máis, e
293
 mais, a mais e nin. Exemplos: "Deume as gracias e regaloume un li!
bro"; "puxémo-los cartas e mais trabal/amos na obra"; "non vexó
Vigo nin vexo Cangas" ...

)~~us-------Nexo---- --~:~~~aus

(SN)
¡1
1

A 1/

(SN)
11

V SN SN V SN SN

N
1\
Det N N
A
Det N

Nuc Nuc Nuc Nuc

(pron)(art) (sust) (conx) (pron)(art) (sust)

(El) deu me as gracias e (el) regalou me un libro

(S) V 01 OD (S) V 01 OD

Os nexos copulativos poden presentar valores moi diversos ¡

próximos ós expresados polos nexos que serven para formar oración~
bipolarys , que veremos máis adiante: "Empezou a chover e quedei na
casa" (consecutivo/causal); "Luís sabíao todo e non dicía nada" (a d.\
veFsativo, concesivo), "Vide comigo e pasades de balde" (condicio1
nal, causal, consecutivo); etc.
2.-Compostas por coordenación disxuntiva (A ou B).
A diferencia das anteriores, nestas oracións as cláusulas non
aparecen relacionadas por mera adición, senón que se exclúen mu1
294
 tuamente. O nexo disxuntivo máis común é ou ("Está a lámpadafun-
dida o u non hai corrente") .

Claus----- nexo------ -Claus

SN SV SN
//\ sv

(\
Det N
(\
Cop SN
/\ V SN
1
1
0

N N

Nuc Nuc Mód Nuc Nuc

(art) (sust) (adx) (conx) (adv) (v) (sust)

A lámpada está fundida ou non hai corrente

S V Atr V OD

Emparentadas coas oracións compostas por coordenación djs-

xuntiva están as chamadas distributivas ou alternativas, nas que o
nexo aparece como marca sintáctica ó comenzo de cada unha das
cláusulas que as forman. Ex.: "Ou sobes ou baixas"; "ora ri leda, ora
chora desconsolada " ... Outros nexos distributivos son ben ... ben;
ora .. . ora; xa ... xa; quer ... quer; cal... cal; etc. Son claramente dis-
tributivas moitas oracións compostas por dúas cláusulas xustapostas
iniciadas por formas correlativas, como uns. .. outros, aquí.. . alí;
este ... aquel, etc . (Unhas veñen, outras van) .
295
 (3.-Compostas por coordenación adversativa) (A pero B).
Cando dúas cláusulas aparecen ligadas por unha conxunción ou 1
locución conxuntiva adversativa, unha destas cláusulas modifica ou
restrinxe o significado da outra, ata o punto de se crear entre as dúas 1
un certo grao de dependencia. Isto dificulta a clasificación deste tipo 1
de oracións , que son consideradas como compostas por coordena-
ción por algúns gramáticos mentres que outros as inclúen dentro das
oracións bipolares. A discusión verbo do seu carácter de compostas 1
o u bipolares céntrase no grao de dependencia que existe entre as 1
cláusulas que as forman, e son , xa que logo, razóns semánticas as que 1
deciden a súa inclusión nun ou noutro grupo. A súa proximidade
coas concesivas leva a facer preferible a súa inclusión dentro das ora- 1
cións bipolares , tendo en conta as razóns aquí expostas. 1

ORACIÓNS BIPOLARES
(
A diferencia que existe entre as oracións compostas por coordenación e (
as oracións bipolares radica no grao de dependencia existente entre as cláusulas
que as forman. As compostas por coordenación poden estar formadas por dúas 1
ou máis cláusulas, en tanto que as bipolares presentan sempre dúas . 1
1
l.-Adversativas (A pero B) . 1
Xa nos referimos no apartado anterior ó problema da súa cla-
sificación como compostas ou bipolares. 1

Os nexos que serven para uni-las cláusulas nas oracións adver- 1

sativas son moi variados , e algúns presentan valores moi próximos ós
doutras oracións bipolares, especialmente as concesivas. '
As oracións bipolares adversativas presentan sempre o esque-<
ma (A pero B) . As cláusulas que as integran pódense denommar 1
principal (A) e restrictiva (B) .
Os nexos adversativos máis comúns son:

-Pero (é o máis xenérico e o máis empregado): "Convocou a asam-1

blea pero el non acudiu".

-Mais presenta o mesmo valor ca pero: "Quixera mercar algo máis,t

mais xa non teño cartas" . Inusual na faJa , onde se ve desprazada1
case por completo por pero, esta conxunción adversativa é carac-1
terística da lingua literaria .
1

-Non obstante 1 sen embargo 1 nembargantes 1 con todo 1 así e todo

1 así a todo: Estaba moi enfermo, sen embargo foi andando á
misa".
-Senón e senón que úsanse para introduci-la cláusula restrictiva can-;
do a cláusula principal é negativa: "Non o fixo el, senón que o mer-1
cou Jeito". .
1

-Emporiso, agora ben e algúns dos nexos conxuntivos vistos úsanse,

tamén como introductores de períodos oracionais relacionando o
sentido do que se vai dicir co dito anteriormente, como oposiciód
ou puntualización: "Xa sei que o fixo el. Agora ben , ti tampoucd
estás libre de culpa".
296
 -------0----
(A)
Claus - - - - - - - nexo------ -Claus
(B)

SN SV
/\
SN SV

A A
Det N V SN N
/\
Nuc Det
1\ N Nuc Mod
AA Nuc Re! Term
(SN)

1
Nuc Nuc

(prep)
(art) (sust) (art) (sust) . (pron)
\ (pron)

O alcalde convocou a asamblea pero el non asistiu a ela

S V OD S V CCL

2.-Concesivas (A aínda que B) .

As oracións concesivas están estreitamente relacionadas coas
adversativas. Nas concesivas, a cláusula B opón unha dificultade ó
cumprimento de A , pero non impide a súa realización.
-Os nexos máis comúns son aínda que, inda que e aoque.
-Outros nexos concesivos son mesmo que, así, pese a que, a pesar
de que, malia que, máis que, por máis que, por moito que, ben que,
mal que, por + adxectivo + que, etc.:
-Mestno que mo dixese meu pai, non o crería
-Non vou ó cine nin que me Leves polas orellas.
-Non quero beber desa auga, así morra de·sede.
-lrei á praia pese a que chove moito .
-Foron ó circo a pesar de que non Lles gustaba.
-Asistiron á xuntanza, malia estaren moi enfermos.
-Por máis que Llo pedín, non mo quixo dar.
-Por difícil que póña-La entrada, non vas impedi-Lo paso da xente.

297
 (
A cláusula B pode construírse en indicativo (aínda que chove,
vou) ou en subxuntivo (aínda que chova , vou), segundo se teña como \
real ou hipotética a acción expresada por ela. (

Claus ---- ----nexo-------- -Ciaus

!\
SN SV
1\
SV SN

N V V N

Nuc Nuc

(pron) (pron)

1
Eu vou aínda que vaiades vós

S V V S

3.-Causais (A porque B) .
· As oracións ·bipolares causais presentan dúas cláusulas rela- 1
cionadas pola correspondencia causa-efecto. \
- 0 nexo causal máis importante é porque: "Elsa non come porque
non ten Jame" . Tamén é frecuente o uso de pois para introduci-la
cláusula que expresa a causa: "Eu non fun á reunión, pois a min (
ninguén me avisou". í

29X
 o
(A~~B)
~us- ------nexo------ -e¡~

SN SV SV SN

N V
A A /\
SN V
N

Nuc Rel Term N Nuc ·

(SN)

1\
Det N Nuc

Nuc

1
l (pron) (prep) (art) (sust) (pron) (sust)

Eu fun a a reunión porque me avisou Ramiro

á
S V CCL OD V S

-Outros nexos causais son como, que, xa que, posto que, dado que,
visto que, por causa de que, a causa de que, por cousa de que, por
mor de que, por culpa de que, debido a que ... , etc .: "Como nin-
guén me avisou, non fun á reunión"; "Non che dixen nada, que ti
a min tampouco me cónta-los teus segredos"; "El irá primeiro,
dado que é o x efe" .. .
4.-Consecutivas (A , logo B) .
As oracións bipolares consecutivas expresan a mesma relación
entre as súas cláusulas cás oracións bipolares causais , é dicir, unha
relación de causa-efecto . Pero, a diferencia das causais, o nexo intro-
duce nas oracións consecutivas o efecto e non a causa. Causais e con-
secutivas son , xa que logo , dúas expresións dunha mesma relación:
" Ti non estabas alí, de modo que non podes dicir nada" (consecutiva)
" Ti non podes die ir nada porque non estabas alí" (causal)
299
 (
-Algúns nexos consecutivos son así que, de modo que, de maneira
que, de xeito que, polo tanto, xa que logo, conque, logo, etc. .. <
-As veces a bipolaridade consecutiva márcase nas dúas cláusulas (
que compoñen a oración, mediante a fórmula tan/tanto(s)/tanta(s) ... (
que, figurando o primeiro elemento na cláusula antecedente ou causa
e o segundo na cláusula consecuente ou efecto: (
"É tan despistado que nin sequera me viu"
"Pasou tantas calamidades que agora todo lle dá igual".

Claus - - - - - - - nexo - - - - - - Claus

SN sv SN
A SV

V
/1 SN V
1\ SN

N
A Det N

1\
Mod Nuc Nuc

(adx) (sust) ( art) (sust)

(E u) tiña moita Jame así que (eu) comín as Jilloas

S V OD S V OD

(Tiña moita Jame, así que comín as Jilloas) 1

300
5.-Condicionais (Se A, B) .
As oracións bipolares condicionais responden ó esquema p O
q (p implica q) , sendo p a prótase ou cláusula condicionante, que vai
introducida polo nexo condicional, e q a apódose, ou cláusula condi-
cionada .
Se non me chamas 1 non vou contigo
PRÓTASE APÚDOSE
--Se é o nexo máis frecuente . A condición expresac::t pola prótase
ofrece tres posibilidades:

l. Condición real (algo que efectivamente sucedeu ou sucede). Nes-

te cas? as condicionais poden gardar certa relación coas oracións
causa1s:
Se comes tanto, vas acabar mal
Nestes casos o modo verbal da prótase é o indicativo.

2. Condición hipotética (algo que puido ou pode ocorrer ou non):

Se mañá chove, quedamos na casa.
Se mañá chovese, quedaríamos 1 quedabamos na casa.
A prótase pode construírse en indicativo ou en _subxuntivo,
dependendo das posibilidades que se lle concedan á realización da
acción expresada polo verbo.

3. Condición irreal (algo que nin se cumpriu non se vai cumprir) :

-Se me chegasen os cartas, iría a Cuba
-Se Castelao non morrese, outro galo cantaría.
Neste caso a prótase constrúese en subxuntivo . Nalgunhas
ocasións, con todo , constrúense en indicativo estas oracións que
expresan condición irreal:
-Se me pasa a min- iso, marcho de alí para sempre.
-Se chego a estar eu alí non pasarían esas causas.

-Outros nexos empregados para jntroduci-la prótase nas oracións

bipolares condicionais son con tal que, con tal de que, con que, caso
de que, en caso de que, sempre que, a pouco que, a nada que, a non
ser que, a non ser ata, a menos que, quitado que, agás que, sacado
que, non sendo que, salvo que, salvo se ...
-Podes xogar aí con tal que non rompa-los cristais.
-Non haberá película a menos que arranxar a máquina.
-Caso de que veñas, lévote á piscina.
-Ademais de ir introducida polos nexos condicionais citados, a pró-
tase pode presenta-las seguintes construccións:
a) De + infinitivo: De chegares con tempo, pasa pala miña casa.
b) Con + infinitivo: Con quedarmos calados .non resolveremos
nada.
e) Xerundio : Estando calados non resolveremos nada.
d) Onda non ( = caso de que non): Onda non poderes vir, avísame
por teléfono.
301
 -As veces pode omitirse o verbo de prótase, cando xa está sobreen-
tendido polo contexto:
-Ven cedo. Se non (vé~ cedo), quedas sen cea.
-Entrégame o traballo. Onda non, farás un exame.

o
~-------
;"" '-.. ........
/
/ .........
/
/
/ Claus-------- nexo --------Claus

/,,,,,''~
1
1
1
1
1
1
1
(SN) SV

~
SN V SN

N Det
1\ N N Det N

Nuc Nuc Nuc Nuc

(pron) (art) (sust) (pron) (art) (sust)

1
Se (tl) me dás un bico (e u) digo che un segredo

(S) 01 V OD (S) V 01 OD
1
(Se me dás un .bico, dígoche un segredo)
(

6.-Comparativas. t
As oracións bipolares comparativas ·están formadas por dúas
cláusulas que funcionan como primeiro e segundo termos da compa- '
ración. Como vimos ó tratar dos graos do adxectivo, a comparación 1
pode ser de igualdade , de superioridade e de inferioridade. Os nexos ,
ou marcas comparativas aparecen nos dous termos da comparación, 1
isto é, nas dúas cláusulas.
Se o verbo da cláusula que funciona como segundo termo da '
comparación é o mesmo có da primeira, soe omitirse:
-Xoán colleu máis mazás ca Arturo (colleu).
302
 Nestes casos podemos analiza-la oración como se fose mono-
clausal, tendo en canta que na estructura profunda existen dúas cláu-
sulas. A marca comparativa do primeiro termo da comparación de-
sempeña na súa cláusula unha funcion de modificador do núcleo dun
SN (comeu tantas mazás coma Arturo) ou como modificador adver-
bial do núcleo do SV (correu tanto coma Arturo).

1. 0 Termo 2.0 Termo

A ;\ /·',,,,
Claus - - · - - - - - - - nexo - - - - - - - - -Ciaus

SN SV 1 \ SN (SV)

N
1\
V SN
1
1
1
1
1
1 1
1
1
\
1
N
¿
(V)
1
1
/\
\
\

(SN)
\

1
1 1 1
1 1 1
1 1

N' \
1
Nuc
Nuc :

1
Mod 1/ "Nuc
' 11 1
1
1 1 1
1 \ 1
1 1 1
! 1 1
Xoán come u tantas mazás coma Arturo (comeu) (mazás)

S V OD S V OD

Xoán comeu tantas mazás coma Arturo

- - --- ------ ------
S V OD 2. 0 termo

a) Comparación de igualdade.
As marcas comparativas poden ser
• Tan ... coma/como
• Tanto ... coma/como
• Tanta ... coma/como
• Tantos ... coma/como
• Tantas ... coma/como
• Igual.. . calque
303
 -Saltaches tanto coma min
-Comeu tantas mazás como /le deu a gana
-Correu tanto coma os demais
-Pelexaron igual ca dous cans.
Cando o segundo termo da comparación é un pronome per-
soal , debe ir introducido polas particulas coma ou ca. Nos demais ca-
sos podemos usar coma ou como, ca ou que. O mesmo sucede nas
comparativas de superioridade e de inferioridade que veremos a con-
tinuación.
b) Comparación de superioridade. .
As partículas comparativas poden ser:
• Máis .. . ca
• Máis ... que
• Máis ... que
• Máis ... do que
-É máis va/ente ca niin
-Fixo máis el só que todos vós x untos
-Éche máis pillo do que eu pensaba.
e) Comparación de inferioridade.
As partículas comparativas son :
• Menos .. . ca
• Menos .. . que
• Menos .. . do que
-Ti sabes deste asunto menos ca el.
-As sardiñas gústanme menos cós (ca + os) xurelos
-Veu menos xente do que se esperaba.

XUSTAPOSICIÓN
Dúas ou máis cláusulas poden aparecer relacionadas polo sentido sen que 1
haxa un nexo relacionante entre elas. Son cláusulas xustapostas . '
A xustaposición é frecuente na coordinación copulativa cando a oración 1
está composta por máis de dúas cláusulas . Nestes casos só a última cláusula vai
introducida por un nexo : " Tocaba o piano, dirixía a tuna universitaria, traducía (
obras teatrais, levaba a carreira con moi bo expediente e lía moitos ensaios de eco- 1
no mía".
Polo regular a xustaposición é unha coordenación copulativa sen nexo.
Con todo , xa vimos , a coordenación copulativa pode ter diferentes valores , e así '
poden expresarse mediante xustaposición moi distintas relacións entre cláusulas '
("Estaba chovendo; quedei na casa" = "... e quedei na casa" = " ...de modo que (
quedei na casa", etc.).

304
 ee-
IWJ TEXTO

O REPUBLICANO DE FRANCELOS

Hai xa tempo que o meu amigo Xulio Alonso-Losada , a

quen teño aludido noutro lugar deste libro , me vén pedindo con
amable insistencia que dea ó público os importantes datos que ó
tongo dos anos fun recollendo sobre don Luís Meruéndano del
Campo, a quen me referín de pasada nas páxinas biográficas dedi-
cadas ó meu tío Federico . Anque era o meu propósito deixalas iné-
ditas ata que estivese en condicións de ofrecer un estudio máis com-
pleto sobre o citado personaxe , inclúoas hoxe aquí de bon -grado,
pois contribúo así a agranda-la memoria dun destes galegos arrou-
tados (arroutados e esquecidos) que tanto abundaron na nosa histo-
ria e dos que lamentablemente non faJa xa case ninguén .
A primeira noticia sobre este personaxe veume a través-dun
breve folleto: Fernando Peláez. Sobre el atentado que mutiló al ge-
neral don Francisco Ramón Eguía y Letona, azote de literatos e pe-
riodistas, de infausta memoria. Betanzos, 1873. Trátase alí de excul-
par ó boticario Xosé María Chao , de Ribadavia , a quen , como ésa-
bido, o xeneral apuña se-lo fabricante da carta-bomba que lle
arramplou cunha man no seu despacho de Capitanía, na Coruña ,
feíto polo que Chao sufriu tormento e cumpriu cadea nos máis ne-
gros tempos do absolutismo fernandino . Fose inocente ou non o bo-
ticario republicano , e polo primeiro parece que se inclinan o autor
do folleto e o mesmo Curros Enrí9uez , que así o sostén no estudio
biográfico que lle dedicou ó seu filio Eduardo Chao , Ministro de
Fomento na Primeira República, o caso é que no citado impreso se
di textualmente: "Cierto es que el insigne farmacéutico era un genio
tanto de la química como de la mecánica, pero no es menos cierto
que su inmenso saber no era menor que su proverbial generosidad y
que a través de esta última se derramó aquél abundantemente. Discí-
pulo aventajado suyo fue don Luis Meruéndano del Campo, de
Francelos".
Tal insinuación picoume tanto na curiosidade que decidín se-
gui-Ja pista do personaxe . Durante anos non conseguín averiguar
sobre el outra cousa máis que nacera en Francelos en agosto de 1803
e que morrera no mesmo lugar en novembro de 1885. Pero un día ,
ó chou, cando andaba buscando datos para un traballo sobre Curros
Enríquez na biblioteca de Rey Soto , cosido a un mazo de exempla-
res do periódico " O Tío Marcos da Portela", atopei un pequeno fo-
lleto manuscrito titulado: Malaventuras de Don Luís de Meruénda-
no del Campo, condenado a morte e salvado nas últimas por interce-
sión do Perello, e morto na cama moitos anos despois de mal da
alma. Por Farruco Paz, Licenciado en Dereito .
305
 Según este folleto, que copiei íntegramente , don Luís de Me-
ruéndano del Campo foi un pequeno fidalgo do Ribeiro , con pazo
ou casa grande no lugar de Francelos. Estudiou Dereito en Santia-
go, onde se afiliou á Joxia co nome de "Plubio". Deseguida criou
fama de terrible, cagou nunha alfombra do bispo Monroi só por ser
do bispo , confesaba unha vez cada semana para lle dicir animaladas
ó confresor e rinchaba coma cabalo á porta da igrexa de Salomé tó-
dolos domingos ás dez, para molestar ós que estaban dentro escoi-
tando misa.
Por estas e outras cousas , na curia tíñanlla xurada e en dúas
ocasións a Inquisición procedeu contra el , pero sen graves conse-
cuencias. Colgáranlle que bautizara a un can seguindo o ritual cató-
lico do sacramento, póndolle dous nomes, un legal para empregar
en público e que era "Negrillo" , e outro secreto , que só llo chamaba
na casa ou entre xente de confianza, e que era "San Pablo". Iso co-
rreu por Santiago , pero a verdade non se sabe ben , pois o proceso
non foi para adiante e todo se reduciu a uns paus que lle deron uns
embozados no calellón de Entrerrúas, a resultas do cal quedou coxo
e unha miga escorado cara ó lado dereito para o resto da súa vida.
Pasados os anos tolos de estudiante, don Luís volveu a Fran-
celos, onde mirando pola tenda que fora do seu pai viviu sen facer
grande cousa ata 1835, data en que empezou a frecuenta-la tertulia
da rebotica de Chao en Ribadavia . Nela gañou sona de home equi-
librado, por máis que chuspise cando vía ó cura pola rúa ou se pu-
xese de costas tontra a parede cando se cruzaba cos frades francis-
cáns, pois, según el, había que protexerse, porque "esta xente nun-
ca se sabe", dicía . A súa opinión era sempre escoitada con respeto ,
aoque ás veces dixese cousas tan pintorescas como que Fernando
VII amaba por salva sexa ou que a súa nai, dona María Luisa de
Parma, envenenara persoalmente a unha criada vella por non cum-
prir por Pascua Florida. De Isabel 11 contaba e non paraba: que tiña
unha teta postiza, que se entendía co Padre Claret tódalas mañás
antes de recibir, que non se lavaba e cheiraba a peixe, que limpaba
o cu cun carozo . ..
Co tempo, na botica de Chao foi aprendendo as virtudes re-
volucionarias do ácido sulfúrico e do clorato potásico. Cando en fe-
breiro de 1852 empezaron a chega-las novas do desditado cura Mar-
tín Merino, aforcado e reducido a cinzas por intenta-lo asasinato da
Raíña, decidiu pega-lo salto. O plan, pensado moi polo miúdo e
centos de veces comprobado , ocupouno durante anos . Por fin, un
día preparou un paquete cun par de explosivos , semellante ó que
deixara mutilado ó xeneral Eguía , e alá se foi a Madrid. Valéndose
duo amigo reloxeiro que tiña contactos na corte, conseguiu mete-lo
paquete en Palacio, onde lle estotirou nas mansa un pobre criado.
Aínda non lle dera tempo de Java-la cara a dúas azafatas que resul-
taron chamuscadas no atentado, cando xa a policía daba conta del
na pensión da Calle Mayor onde quedara agardando resultados.
Acusárono de intento de rexicidio e foi condenado a morte .
Salvouno a revolución de 1868, anque el o atribuía a un pau-
to co demo, a quen chamaba sempre Perello. Volveu á súa aldea
e en 1874, como dixen , proclamou a República lndependente de
Francelos, cos resultados que xa se saben. Morreu xa velliño en
1885, tres días despois do pasamento del El Rei. Dixeron daquela,
según refire o folleto que resumo, que o desmente, que don Luís se
fora deste mundo de resultas dunha enchenta solitaria, con moito
de porco e bastante viño , para celebra-lo acontecemento. Pero o
306
 seu apaixonado defensor e biógrafo asegura que foi ó saber que a
Rexente, dona María Cristina de Habsburgo-Lorena, quedará em-
preñada, o que lle meteu tal tristura na alma que o foi ensumindo,
ensumindo, ata dar co seu corpo enrugadiño e feble no campo-san-
to, pois o señor abade de Francelos non pasou por que fose enterra-
do nunha leira, xa que, tolán e todo, don Luís non deixaba de ser
un veciño.

(Carlos CASARES, Os escuras soños de Clío)

r--;:::J
"\ifuT

IWJ EXERCICIOS_____,
l. Sinala no texto as oracións monoclausais que atopes e analízaas morfo-
lóxica e sintacticamente .
l 2. Sinala no texto as oracións compostas por coordenación que atopes e analízaas
sintácticamente. ·
1
3. Sinala as oracións bipolares que atopes no texto e analízaas sintacticamente.
1 4. Analiza as seguintes oracións:
-Aínda que vin en coche, cheguei tarde á clase.
-0 autor colleu a porta e marchvu con ela.
-Aínda que as camas estaban feitas e o chan varrido, na casa non había nin-
guén.
-Non está no bar nin foi ó instituto; logo está enfermo na casa.
-Non fixen nada porque non ti ven lempo.
-Construíron un edificio novo, xa que o vello estaba en ruínas.
-Non tendo lempo para cociñar, os pratos precociñados son boa cousa.
-Se vas po/a Estrada pregunta por Checho Carballeda.
-Manolo é un neurótico, pero a min cáeme ben.
-Se morro en terra, que me leven ó mar.
-Fixéronse moitas animaladas porque non había autoridade.
-Ese paxaro ten o pico rubio, logo é un merlo.
-'-Caso de te-lo pico negro sería un corvo pequeno.
-Otero non era de Negreira, que era de Santa Comba.
-Viviu como deu.
-Luís V. de Camoes, aínda que portugués, era descendente de galegos.
-Serraba moito porque me doían as moas.
-Xerardo estaba medio coxo, sen embargo corría moitísimo.
-Se me das un pau douche un peso.
-As ondas do mar, ora veñen, ora van.
-Xulio era moi alegre, mais non ría demasiado.
-Vou hoxe po/a túa casa sempre que me convides á cea.

307
.....................................................................................................................
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••::::::::::::::::::: :::::::::::::...........: ¡¡ (
::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::·:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: (

...........................................................................•.......••.•..............................
~.~r..~.~!l.~.r.~.:::!l.~.r.~.~r..~.~!l.~r..~.~n.~r..~.-::n.~r..~.-::n.~r..~.-::!l.~r..~.~n.~.r.~.-::!l.~.-:: n.~.-::
•• •• •• •• •• .. •• .. •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• ••n.-::•• ••n.:::•• •• ••n.::-•• •• ••n.::•• ••n.::-•• •• r..~.-::n.~.-:: ::.:r..~.:::r..~.-:: :r..~.:: :r..~.:::r..~.:: <

ORACIÓNS POLICLAUSAIS (2)

22

- As oracións complexas .
- Subo rdin ación sustanti va.
-Subordinación adxecti va.
-Subordin ación adve rbial.
 iW1 TEMA

)
AS ORACIÓNS COMPLEXAS
J Como vimos no tema anterior, as oracións complexas presentan un ha soa
cláusula no nivel de análise inmediatamente inferior ó de Oración, pero ademais
ldesta cláusula principal presentan outra( s) cláusula( s), denominada( s) cláusu-
:la(s) subordinada(s), neutros niveis da análise.
> . As cláusulas subordinadas desempeñan no interior da oración a mesma
función que podería desempeñar un constituínte simple nunha oración mono-
tlausal. Por exemplo, podemos partir dunha oración monoclausal como "espero
fl túa contestación", que representaríamos do seguinte xeito nun diagrama arbó-
)
reo:

Claus

/
/
//
/~
/
(SN) sv
/~
V SN

) /~ Det N

)
(Eu) espero a
Mod

1
túa
/"" Nuc

1
contestación

(S) V OD
309
 Neste exemplo , poderiamos sustituí-lo SN "a túa contestación" por unha(
cláusula, de xeito que obteriamos unha o~ació~ complexa, con ~úas_clá~sulas naC
súa estructura (aínda que unha soa no mvel mmed1atamente mfenor o de 0):(
"Espero que me contestes": (
e
o e
(

e
(

Claus

///~
(SN) SV

¡ ~~
1
1
(Eu) espero QUE
i
(ti)
SI
me
1
contestes

(S) 01 V

(S) V OD

Vemos que a cláusula "que (ti) me contestes" desempeña na oración com-

plexa a mesma función que "a túa contestación" na oración monoclausal. A con ~
xunción QUE é a marca ou partícula subordinante que pennite introduci-li>
cláusula subordinada.

SUBORDINACIÓN SUSTANTIVA
Agrúpanse tradicionalmente baixo a denominación de subordinadas sus
tantivas as cláusulas que desempeñan na oración complexa a mesma función quf
desempeñaría un sintagma nominal nunha oración monoclausal. Pode haber va-
rios tipos de cláusulas subordinadas sustantivas , segundo os diferentes tipos dl
funcións sintácticas:

310
 l.-Cláusulas subordinadas sustantivas de suxeito. A cláusula subordina-
da ten a función de suxeito da cláusula principal. O nexo é a conxun-
ción QUE.
Ex.: É imprescindible que Jales con claridade:

Claus

SN sv

Claus V
A SN

//~
(SN) V S Prep N

i1
l
1\
Rel Term
(SN)
Nuc

Nuc

(prep) (sust) (cop) (adx)

QUE (tl) Jales con claridade é imprescindible

S V CCM

S Cop Atr
311
 2.-Ciáusulas subordinadas sustantivas de atributo. A cláusula subordi-
nada ten a función de atributo do sintagma verbal de cláusula prin-(
cipal. O nexo é a conxunción QUE. Ex. : O motivo da pelexa foi que
fixemos trampas.

Claus

SN sv

/\
Det N V SN

1\
(Cop)

Nuc Mod Claus

//~
Rel
1\ Term
(SN)
(SN) ) \

1\
Det N N

Nuc Nuc

(art) (sust}(prep)(art) (sust) (cop) (sust)

O motivo de a pelexa foi QUE (nos) fixemos trampas '

(S) V OD
S C do N Cop Atr
312
 J.-Cláusulas subordinadas sustantivas de obxecto directo ou completivas
directas. Teñen a función de OD no sintagma verbal da cláusula prin-
cipaL Son nexos comúns nas conxuncións QUE e SE. Ex.: "Eu pensei
que ti tiñas Lume"; "Non che preguntei se tiñas Lume".

o
1 .
Claus

SN sv

N
1
V~--------- SN

1
Nuc Claus

SN
/~SV
N
1
V
/~SN
1
N

1
Nuc Nuc

1 1
(pron) (pron) (sust)

1 1 1
t )
Eu pensei QUE ti tiñas !u me
S V OD

S V OD

Cando o verbo da cláusula principal é un verbo de lingua ou

entendemento (dicir, Jalar, responder, preguntar, coidar, pensar,
crer .. . , etc.) , podemos atoparnos con construccións en estilo directo
ou indirecto: "Díxome con carraxe: 'déixame en paz' " (estilo direc-
to); "Díxome con carraxe que o deixase en paz" (estilo indirecto). O
estilo directo , como vemos , non leva nexo subordinante. Ademais
das conxuncións QUE e SE, serven de nexos subordinantes os pro-
nemes ou adverbios interrogativos
- "Non sei ONDE está o Lago Castiñeiras"
313
 -"Xa me dixeron QUEN roubou o cadro"
-"Pregúntalle COMO se fai este problema"
-"Non recordo CANDO naceu Curros Enríquez".

o
1

Mod Adv SN V SN

1
N Claus

1
Nuc
/~
SN SV

~ V SN

Det
/\ N

1 1
(adv) (pron) (v) (pron) (v) (art) (sust)

1 1 1 1 1 1
Xa me dixeron QUEN roubou o cadro
S V OD
CC de T OI V OD
Cando a cláusula subordinada completiva é interrogativa (ini-
ciada, xa que logo , por un pronome ou adverbio interrogativos) ,
polo regular non leva nexo subordinante ("Preguntoume que pa- 1
saba", "Non sei cando naceu"). Así e todo, ás veces pode presentar 1
nexo "Preguntoume que que pasaba"), aínda que o común é a súa ,
ausencia cando concorre co interrogativo.
O nexo subordinante pode ir precedido de preposición . Nes-
tes casos a cláusula subordin ada non desempeña propiamente a fun-
ción dun obxecto directo, senón dun suplemento (v. tema 20). Tráta-
1
se entón de cláusulas subordinadas sustantivas de suplemento.
- "Fa/abamos DE QUE gañou o Celta" 1
- "Agora lémbrome DE QUE tamén gañou o Deportivo".

314
 o

Claus
,..-"//~
·"
(SN)
~SV

Rel

Claus

A
SV SN

Det
(\ N

1
1 Nuc
1
1
1
1
1

(Nós) fa/abamos de QUE gañou o Celta

V S

S V Sup

4.--Ciáusulas subordinadas sustantivas de complemento duo sustantivo

ou duo adxectivo. A cláusula subordinada desempeña na oración
complexa a mesma función ca un sintagma nominal complemento
dun nome . Van precedidas , polo tanto , de preposición . 'Por exem-
plo , se na oración "teño medo da noite" sustituímo-lo sintagma pre-
posicional "da noite" por unha cláusula que desempeñe a mesma fun-
ción , teremos unha subordinada sustantiva de complemento dun
nome: " Teño medo de que volvan". O núcleo do SN no que a cláu-
315
 1
sula subordinada funciona como modificador pode ser un sustantivo
ou un adxectivo. No exemplo citado, "de que volvan" desempeña!
función de complemento do sustantivo "medo". O núcleo modifica-,
do pola subordinada é un adxectivo na oración 'e Estou contento de(
que veñades á festa".

Claus

~sv
/
/
/
/
/
/
(SN)

V SN
1
N

~
Nuc Mod
1
SPrep

~Term
Re!
(SN)

(S~)
/""
Claus

S~
' V
: 1
(Eu) teño medo de QUE (eles) volvan

(S) V
(S) V OD CdoN

S.-Cláusulas subordinadas sustantivas de complemento circunstancial.(

Constitúen o término dunha frase preposfcional que ten esa función
na cláusula principal. O nexo que as introduce é QUE, precedido, xa1
que logo, de preposición ou locución prepositiva. Nótese que poden'
confundirse coas cláusulas subordinadas adverbiais que veremos,

316
 máis adiante, dado que un adverbio e un sintagma preposicional po-
den desempeña-la mesma función sintáctica (p. ex.: casualmente 1
por casualidade). Exemplos de oración cunha cláusula subordinada
de complemento circunstancial son bs seguintes:
-"Ó que cheguen os teus país, avísame"
- "De aquí a que veñan aínda ha pasar moito lempo"
-"Fago os exames sen que me axude ninguén"
-"Estiven na piscina ata que me avisaron do asunto"
-"Non vexo a Xulio desde que marchou a Ceuta á mili".

o
1
Claus

~
T ~
N V SPrep

~Term
Rel
(SN)

Nuc

V
(Pron) Loe. Prep.

1 1
Eu subín antes de QUE (eles) viñesen
S V
) S V CCT
)

)
)
Débense incluír dentro destas cláusulas subordinadas de com-
plemento circunstancial as chamadas subordinadas finais, ás veces
identificadas coa función do 0.1. das oracións monoclausais . Así

317
 1
pois , debemos considerar cláusulas subordinadas de complementot
circunstancial de finalidade as introducidas por QUE, A QUE, A
FIN DE QUE e outros semellantes (de maneira que, de xeito que, dé
forma que, etc.) :
"Falei con ela para que me axudase"
"Vai onda o carpinteiro que che empreste un martelo"
" Leveino á be ira do mar a que lle dese o fresco "
"Estivérono consolando a fin de que non perdese os ánimos"

V SPrep SPrep

Rel
~ - ~Term
Term Rel
(SN) (SN)

ciaus
7
N (SN( ' " " SV

SN
~V(
Nuc 1

Nuc

(prep) (pron) (prep) (pron)

:1
1 1 1
(Eu) falei con ela para QUE (ela) me axu d(~ e

(S) OD \) l
(S) V ccc C. Final
318
l SUBORDINACIÓN ADXECTIV A
)
l Reciben tradicionalmente o nome de subordinadas adxectivas ou de rela-
tivo as cláusulas subordinadas que desempeñan na oración a función de modifi-
lcadores do núcleo dun sintagma nominal , que é función propia dos adxectivos
¡nas oracións monoclausais. A denominación "de relativo" fai referencia a que
)estas cláusulas son introducidas por un pronome relativo .
O núcleo do sintagma nominal que a cláusula adxectiva modifica recibe
)o nome:de antecedente. O pronome relativo sustitúe na cláusula subordinada ó
)antecedente, polo que desempeña unha función sintáctica na cláusula que intro-
duce ó 'mesmo tempo que serve de marca ou nexo subordinante. Cando o rela-
1tivo presenta unha forma con flexión de xénero e número , debe concordar co
!antecedente .
1 Vexamos unha oración simple ou monoclausal: "Eu atopei un obxecto
1
b rillante ":

Claus

sv

V SN

)
Det
)
; Nuc
)

)
~pron) (v) (art) (sust) (adx} ·
1 1 1 1 1
\
) Eu atopei un obxecto brillante
¡---
S V OD
319
 Neste mesmo exemplo podemos sustituí-lo adxectivo modificador do nú-(
deo do nominal por unha cláusula subordinada adxectiva o de relativo: "Eu atoJ
pei un obxecto que brillaba":

o
1
Claus

SN
sv

v~sv
N
Det~N
Nuc Nuc Mod

Claus
~ ¡
SN V 1

Nuc Ve

(pron) (v) (art) (sust)

(
Eu atopei un obxecto QUE brillaqn.
S Y ¡
S V OD

Xa queda dito que o pronome relativo ten sempre unha función sintáctic(
no interior da cláusula que introduce. Se esa función vai desempeñada por up
sintagma preposicional, o pronome relativo vai precedido de preposición: "A~
escaleiras potas que caín estaban limpas", "Luís presentoume a moza da que eh(
falei".

320
 A cláusula subordinada adxectiva pode ir introducida por un pronome re-
) lativo ou ben por un adverbio relativo: "Deixo a casa onde nacín" . Nótese que
l oeste caso o adverbio onde presenta valor de pronome relativo adverbial: equi-
vale a un relativo precedido de preposición (en que, na que, na cal) e ten na cláu-
1 sula principal o seu antecedente ("a casa"). Unha cláusula subordinada introdu-
¡ cida por onde non pode ser considerada de relativo se non hai antecedente na
¡ principal; terá que ser completiva interrogativa ("non sei onde vives") ou adver-
. bial de lugar ("atopeino onde me dixeches") .
1 Unha construcción especial das cláusulas adxectivas é aquela na que o re-
> lativo que vai precedido dun artigo , que é o antecedente : "O que dis é falso " ( =
l "!so que dis é falso "). É característica do galego a utilización desta construcción
no canto de cláusulas subordinadas completivas directas ("Non sei que che pasa"
) 1 "Non sei o que che pasa"). Advírtase que esta construcción é paralela á utili-
1 zación do artigo diante dos interrogativos (Ex .: "¿o que? ").

l SUBORDINACIÓN ADVERBIAL
l As cláusulas subordinadas adverbiais desempeñan na oración a mesma
\ función ca un adverbio , isto é, función de complemento circunstancial. Gardan
l moita semellanza coas cláusulas subordinadas sustantivas de complemento cir-
cunstancial , das que xa tratamos (lémbrese, a fin de non confundilas , que as sus-
¡ tantivas de ce van introducidas por preposición ou locución prepositiva +
>QUE, mentres que as adverbiais van introducidas por adverbios, conxuncións
, ou locucións adverbiais ou conxuntivas) . As cláusulas subordinadas adverbiais
' poden ser de lugar, de tempo e de modo.
)

l.-Cláusulas subordinadas adverbiais de tempo. Responden á pregunta

¿cando?, e indican o tempo en que se desenvolve a acción da cláusula
principal.
A acción da cláusula principal pode ser simultánea , anterior
ou posterior ó tempo da acción expresada pola cláusula subordinada.
Segundo esta triple relación hai distintos nexos:
a) Simultaneidade.
• Cando: "Cando vou de pesca levo a comida nun saco".
"Dei.xa a porta pechada cando marches para o traballo".
• Mentres, namentres, entramentres: "Mentres se come non se
Jala".
"Namentres el anda cos amigos, eu traballo sen des-
canso".
• En tanto, en canto: "En tanto non teño cartas non vou ás festas ".
"En canto ti po-la mesa, eu vou limpando a leituga".
(Esta construcción serve tamén para indicar unha acción inmedia-
tamente posterior á outra: "En canto chegou meteuse na cama").
• Entre tanto, mentres tanto: Lava iso; mentres tanto eu vou ó
comercio.
Todas estas construccións poden usarse con valor adversativo .
b) Anterioridade (A acción da principal é anterior á da subordina-
da).
• Antes (de) que:
"Heiche de facer un regaliñ0 antes (de) que marches para Amé-
rica". ·
• Con Antes (de) que empréganse tempos do subxuntivo, e nestes
casos non coincide o suxeito da principal co da subordinada.
321
 • Cando o suxeito da principal coincide co da subordinada ou o '
suxeito da subordinada é primeira ou segunda persoa , a cons- '
trucción empregada xeralmente é antes de + infinitivo conxuga- 1
do :
-Fa/aremos convosco antes de marcharmos.
-Eu deixeille a comida feíta antes de ti chamares par e
teléfono. 1

-Antes de faceren o exame, aínda non sabían qué tiñan

1
que estudiar.

e) Posterioridade:
Pódese marca-la posterioridade en xeral o u ben a posterioridade 1
inmediata. Os nexos poden ser:
• Despois que 1 Despois de que:
-El chegou despois de que marchases ti.
• Pode marcarse con outro sintagma o tempo exacto da posterio- '
ridade: 1
-Oito anos despois de que morreu, aínda Jalan do se u enterro. .
\
• Tamén oeste caso é posible, e moi usada, a construcción con in-
1
finitivo conxugado:
-Despois de faceres todo, vai Jalar con el. '
• Posterioridade inmediata. '
Márcase con nexos como: a penas, así que, axiña que, de segui- 1
da que, logo que, de contado, en canto, etc.
-A penas empezou a chover, xa estaba eu Jeito un pito. '
-Así que acabou o partido, apagámo-lo televisor in- '
dignados. 1
-Lago que o viu, empezou a correr atrás del coma un
ro~ . '
2.-Ciáusulas subordinadas adverbiais de lugar. Responden á pregunta1
¿onde?, e van introducidas por este adverbio :
-Onde atopámo-los cartas había restos de sangue. 1

Cando o adverbio onde ten valor relativo , existe na principal r

un antecedente ó que este se refire. Non se trata nestes casos de ora- r
cións adverbiais , senón de subordinadas adxectivas ou de relativo:
"Deixo a casa onde nacín". Tampouco debemos considerar adver- 1
biais as subordinadas introducidas por onde nas que este funciona ¡
como interrogativo: ("Non sei onde vives"), que constitúen subordi- ,
nadas completivas directas (o mes m o pode dicirse das introducidas
por cando e como nas que estes funcionan como interrogativos) .

322
 3.-Ciáusulas subordinadas adverbiais de modo. Responden á pregunta
¿como?, sen do este adverbio o principal nexo introductor .
-Manolo fai esculturas como quen asubía unha canción".
(Advírtase que como pode ser nexo introductor do segundo
término das comparativas "-Bebe tanto como quere"-, de bipolares
causais -"Como chovía, quedei na casa"-, e condicionais -"como
non asistas non participas no sorteo").

-Tal como e tal cal introducen subordinadas adverbiais m o-

dais con valores próximos ós das comparativas: "Fíxoo tal
como llo explicaches".
-Ben como e mal como introducen subordinadas adverbiais
modais con valores tamén próximos ós do comparativo:
"Fíxoo mal como puido".
-Segundo e conforme tamén son nexos usuais na introduc-
ción de subordinadas adverbiais modais: "As cousas sucede-
ron segundo che dixo Secundino", "Conforme dixo, fixo".
Poden confundirse con subordinadas adverbiais modais algunhas sustantivas de
complemento circunstancial de finalidade ou finais introducidas por locucións como de
maneira que, de modo que, de xeilo que, etc. (" Faino de modo que quede ben", "Agá-
chao de maneira que non cho vexan na fronteira ", etc) . Tamén presentan estructura
moi semellante algunhas bipolares consecutivas nas que estas mesmas locucións intro-
ducen o consecuente: "Estaba chovendo, de xeito que quedei na casa", "o vencedor pa-
saba da idade regulamentaria, de maneira que me concederon a mino premio".. .

No seguinte período oracional vemos tres cláusulas coordena-

das, cada unha delas cunha cláusula subordinada adverbial (de
modo, lugar e tempo, respectivamente) : "Vive como lle peta, dorme
onde lle cadra e come cando pode".

'(SÑJ
---------~--------
Claus
"sv / ~
nexo- Claus
~
nexo-·Claus

, ./ \ (SN) SV (SN) SV
J V ModAdv D ~ /~
V ModAdv V ModAdv

Claus Claus
~ ~
SN SV SN (SN) SV
1 /""- _, \ 1
ff SN V U \ V
)

(El) vivecomo
1 1 .
/le peta,(el)dorme onde lle cadra e (el) come cando (el) pode
\,\ \

323
 -ee- 1
1

1WJ TEXTOS: 1

; 1

OS PRIMEIROS HUMANOS

Ós tres fillos de Bor chamáronlles , ó comenzo , Odín , Vili e

Ve . Mentres Odín mantivo sempre este nome (a non ser cando an-
daba polo universo adiante disfrazado) a Vili chamábanlle ás veces
Hoenir, e Ve era a miúdo coñecido por Lodur. Unha mañá , recén
feíta a creación , os fillos de Bor andaban a pasear xuntos ó longo da
costa. Cando miraban ó seu redor, non podían deixar de admirarse
do mundo que crearan . O aire puro brillaba con claridade e todo ía
transcorrendo tal e como tiñan pensado: o sol brillaba , un airexo re-
frescaba e acariñaba a pel, os brancos e repoludos nubeiros adorna-
ban o ceo azul e batían docemente escumosas ondas contra as
vastas e desertas praias .
¿Desertas? Ben, non de todo . Na distancia, xusto na beira-
mar, os tres deuses albiscaron dous leños á deriva. As ondas, va-
rréndoos do océano , acababan de pousalos na area amarela, e esta-
ban tan preto da ribeira que o debaJo aínda mollaba unha banda do
máis próximo ó mar.
Odín mirou ós seus irmáns, Hoenir e Lodur , e un ha dispara-
da idea acudiu á súa cabeza . Avanzaron xuntos ás alancadas pola
dourada area ata prantárense cabo dos madeiros. Naque! sitio a
praia facía unha curva , e como o sollles pegaba por detrás , a som-
bra de Hoenir caeu sobre o madeiro que estaba máis preto do mar
mentres que a de Lodur cubriu o outro .
Odín observou como as sombras dos seus brazos e pernas ó
movérense provocaban o efecto de que os madeiros tamén se mo-
vían . Agachouse e axeonllouse a carón do leño que estaba máis pró-
ximo da costa ; este resultou se-lo toro dun chopo primixenio. Pau-
sando os beizos na rugosa cortiza , botoulle bafo do seu espírito di-
vino . Entón ergueuse e os tres recuaron para observar.
A cortiza do chopo comenzou a enrugarse a modiño , a fen-
der, a dar tombos ata que apareceu o corpo espido dunha muller.
Era moi fermosa pero a súa pel estaba tan esbrancuxada coma a
dunha planta que medra sen lle da-la luz durante moito tempo .
Cando abriu os ollos , estaban baleiros. Permaneceu deitada aínda
sen mover un só membro, nin pestanexar.
Odín debruzouse sobre o outro madeiro que procedía dun
freixo . Unha vez máis bafexou na delgada cortiza e ó momento apa-
receu a figura dun home na madeira. Tamén tiña baleiros os ocos
dos ollos e carecía de movementos .
Durante todo este tempo os corpos de Hoenir e Lodur esti-
veron dando sombra ós corpos recén creados. Os tres deuses mira-
ron uns para os outros e sen dar palabra souberon qué habían facer.
324
 Odín creara o Home e a Muller e concedéralles unha alma e
maila vida. Agora os outros dous irmáns habían face-los seus aga-
sallos.
Cando Lodur mirou para a muller, conferíulle o vigor da xu-
ventude, o uso dos seus cinco sentidos e mailo poder do entende-
mento. Pouco e pouco foi erguéndose ata sentarse, mirou ó seu
redor e ficou abraiada coa beleza do mundo . Entón virou para ve-lo
corpo , aínda xacente e inmóbil , que tiña ó seu carón.
Lodur entón transmitíulle o seu poder ó Home. A calor do
sangue comenzou a percorre-las súas veas, e el tamén recibiu o en-
tendemento e mailos regalos da vista, do oído, do olfato , do gusto
e do tacto .
O obsequio de Hoenir consistiu na facultade da faJa .
Os dous novos seres, o primeiro home e a primeira muller ,
miraron un para o outro con mutua comprensión, erguéronse e
abrazáronse . Odín chamou Freixo ó home e Chopo á muller, en
memoria das árbores das que procedían . Sacouse a capa e embru-
llou nela á muller e pousou a súa túnica sobre os ombros do home .
Xuntos , os dous primeiros seres humanos , tirados do mar , camiña-
ron un a pe do outro, collidos das mans cara ó seu novo mundo.

(Brian Branston : Deuses e heroes da Mitoloxía Viquinga)

TEXTO 2

PANCHITO

Chegou das Américas un home rico e trouxo consigo un ne-

griño cubano, coma quen trae unha mona, un papagaio, un fonó-
grafo .. .
O negriño foi medrando na aldea, onde aprendeu a falar
con enxebreza, a puntear muiñeiras, a botar aturuxos abrouxado-
res .
Un día morreu o borne rico e Panchito trocou de amo para
gaña-lo pan. Co tempo fíxose mozo cumprido, sen máis chatas que
a súa cor ... Aínda que era negro coma o pote, tiña gracia de ahondo
para facerse querer de todos. Endomingado , cun caravel enriba da
orella e unha póla de malva na chaqueta, parecía talmente un mozo
das testas.
Unha noite de estrelas xurdiu no seu maxín a idea de saír
·polo mundo á cata de riquezas . Tamén Panchito sentiu, como todos
os mozos da aldea, os anceios de emigrar. E unha mañá de moita tris-
tura gaveou polas escaleiras dun transatlántico.
Panchito ía camiño da Habana e os seus ollos mollados e bri-
lantes esculcaban no mar as terras deixadas pola popa .
325
 Nunha rúa da Habana o negro Panchito tropezou curi home
da súa aldea e confesoulle saloucando:
-Ai, eu non me afago nesta terra de tanto sol; eu non me
afago con esta xente. ¡Eu morro!
Panchito retornou á aldea . Chegou pobre e endeble; pero
trouxo moita fartura no corazón. Tamén trouxo un sombreiro de
palla e mais un traxe branco ...

(Castelao , Cousas)

326
 r=:J
\V\V

lWJ EXERCICIOS ______

l. Analiza morfolóxica e sintacticamente o texto l .
2. Sinala e comenta as formas verbais do texto l.
3. Sinala as preposicións do texto 1 e indica o valor que teñen en
cada caso .
4. Analiza morfolóxica e sintacticamente o texto 2.
5. Constrúe un ha oración de cada un dos tipos de subordinación
estudiados no tema .
) .

327
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••::::::::::::::::::: :::::::::::::::::::::::::•¡
55555555555555!!55555555555555555555!5555!555555555555555555!5!555555555555!55555!5!55555555 555555!555!55555!!5!!55!! (
.......................................................................................................................
............................................................................................ ..........................

LÉXICO (1)

23

-Estructura léxica das

palabras . Fa milias léxicas.
-Derivación sustantiva.
-Base sustantiva .
-Base adxectiva.
-Base verba l.
-Sufixos diminutivos,
aumentativos e despectivos.
O sufixo -iño .
Outros sufixos .
 liD! TEMA
)

!ESTRUCTURA LÉXICA DAS PALABRAS. FAMILIAS LÉXICAS

)
Unha palabra pode descompoñerse nun radical ou lexema , que porta o
)significado léxico, e uns morfemas. Es tes morfemas poden ser constitutivos ou
>facultativos . Os primeiros informan verbo das flexións de xénero e número (nos
¡nomes) e de modo, tempo , número e persoa (nos verbos). Os morfemas facul-
tativos son os afixos ou morfemas derivativos , que permiten a variación léxica
1
sobre un mesmo radical e posibilitan a formación de novas palabras a partir do
lléxico da lingua . Os afixos reciben o nome de sufixos cando segúen ó verbo , e
¡prefixos cando o preceden. .
Mediante o procedemento da derivación constitúense as famili as léxicas,
lque son conxuntos de palabras que teñen o mesmo radical (barc-o, barqu-iño ,
Jbarqu-eiro , em-barc-ar ... ).
1 Debe advertirse que moitas familias léxicas poden ser irregulares , isto é ,
presentan ruáis dun radical (cantante, cantar, cantiga, canción, cancioneiro .. . ).
1
A irregularidade das familias léxicas é debida á diferente evolución foné-
Jtica das palabras que as compoñen . En moitos casos a irregularidade é resultado
¡da presencia de cultismos ou semicultismos , nos que non operaron as evolucións
fonéticas que tiveron lugar nas palabras patrimoniais (persoa, persoal, personi-
l[icar, personaxe . . . ; pedra, pedreira, pétreo ... ; abe/la, apicultura ... ).
l En ocasións , a diverxente evolución de palabras orixinariamente perten-
lceentes á mesma familia léxica pode facer que resulte escura a súa relación . O
significado de felgueira ou filgueira ("fental" ) é evidente para os falantes de zo-
Jnas onde o latín filictu deu orixe ó sustantivo galego felgo , pero no resto de Ga-
\licia difícilmente sentirán os falantes que felgueira ou filgueira forman parte da
Jmesma familia léxica cafento oufieito, que son as formas maioritarias na fala .
Denomínase palabra primitiva ou base aquela que presenta o radical sen
)morfemas derivativos . As outras reciben o nome de palabras derivadas.
J A derivación afecta a sustantivos, adxectivos e verbos, que son "clases
labertas". Os adverbios tamén posúen un procedemento de derivación propio ,
como veremos.
J Ocuparémonos en primeiro lugar da derivación sustantiva, isto é , a que
¡serve para formar sustantivos. Posteriormente tratarémo-la derivación adxecti-
Jva , verbal e adverbial.
JDERIVACIÓN SUSTANTIVA
; Denominamos derivación sustantiva a que dá lugar a sustantivos. Os sus-
1tantivos derivados poden ter como palabra base outro sustantivo ,un adxectivo
ou un verbo . Veremos a continuación os principais sufixos que serven para for-
lmar sustantivos derivados.
329
 (

( Base sustantiv · (
Os p~incipais sufixos 9ue entran na formación de sustantivos a partir dou- (
tras sustantivos son os segumtes:
(
1) -ADA. Serve para formar sustantivos aportando nocións semánticas diversas, (
fundamentalmente colectivas ou de acción. Así, por exemplo, lacona-
da, fabada ou mariscada ("comidas feítas a base de lacón, Jabas ou (
marisco") poden ser considerados colectivos; badalada ou coitelada(
("cada un dos golpes do badal ou bada/o da campá" e "golpe ou inci-c
sión producida por un coitelo", respectivamente) significan acción ou
efecto dunha acción . N algún caso os derivados poden presentar distin_(
tos valores, dependendo do contexto: rapazada ou rapazallada poden<
significar tanto "conxunto de rapaces" como "acción propia de rapa-(
ces"; e costelada pode significar "comida ou prato a base de coste la"
ou ben "golpe recibido nas coste las". r
Arroutada, anada, animalada, bafarada, bagullada, bandada, brazada, bretema-1
da, cabezada, cacholada, cacicada, t:aldeirada, camada, carneirada, cornada, costelada, (
cullerada, dentada, fuciñada , goleada, lombada, morrada, muiñada, navallada, nenada,
niñada, nortada, outonada, patada, pedrada, puñada , puñalada, redada, surada, tempa"{
da, temporada, torada, trapallada, trasnada, etc.
Nótese que moitos sustantivos co sufixo -ada que teñen o sig-(
nificado de "acción ou efecto dunha acción" derivan dun verbo forma -(
do a partir dun sustantivo (trono, tronar, tronada), e coinciden, xa qut;-
logo , coa forma feminina do participio. (Véxase páx. 337) .
l
(
2) -ADO. Sufixo masculino, paralelo ó anterior. Dá orixe a sustantivos que pre- 1
sentan valor colectivo, referidos frecuentemnte a colectivos humanos
(alumnado). Noutros casos poden significar cargo, dignidade, función (
ou xerarquía (arcebispado, secretariado .. .). r
Cando hai un verbo derivado do sustantivo base, o sustantivo de-(
rivado co sufixo -ado coincide na súa forma co participio (rei, reinar,
reinado). r
Almirantado, arborado, artesanado, bispado, campesiñado, condado, consulado, !
doutorado, ducado, funcionariado, marquesado, negociado, papado, profesorado, pro-
letariado, puñado, tellado, valado. (
(
Equivalente ó sufixo -ado é a forma -ATO, presente nalgúns cul-
tismos ou voces importadas, como hachare/ato, cardenalato ou orfana-<
to, das familias léxicas de hachare/, cardeal e orfo, respectivamente. <
(
3) -AL é un sufixo masculino propio da formación de adxectivos. Non obstante, <
está presente en moitos sustantivos con valor colectivo ou abundan-
cia!, semellante ó de -eiro, -eira. (
Areal, barra/, carballal, carpazal, concellal, diñeiral, instrumental, material, ofi- (
cial, seixal, pombal, toxal, viña/ ...
Unna variante de -al é -ar: aguiar, {lbelar, liñar, tear ... As veces<
conviven dous derivados paralelos: casal/casar, catañal/castañar, to-(
xal/toxar ...

4) -AME, -AMIA son dous sufixos que serven para formar sustantivos colecti-(
vos. O sufixo -ume, que tamén forma sustantivos abstractos a partir(
de adxectivos (ver páx . 337), constitúe a terminación dalgúns sus- <
tantivos con valores próximos ós formados con -ame e -amia (balume, \
estrume, etc ... ).
Cerume, cordame, cheirume, dentamia, madeirame, osame, pelame - pelamia, 1
rtueixume, raigame - raizame, teitume, ve/ame... (

330
 -AXE. Sufixo feminino , normalmente colectivo. Non é un sufixo patrimonial ,
senón unha innovación medieval de orixe francesa. Serve tamén para
formar derivados que significan medida (porcentaxe, tonelaxe). Ta-
mén está presente este sufixo en sustantivos que non se senten como
derivados (viaxe, paisaxe) ou teñen o mesmo significado có sustantivo
base (frío 1 friaxe) .
Repárese en que son femininos os sustantivos que presentan
esta terminación .. (Son excepcións masculinas traxe, paxe, garaxe e
) personaxe).
Andamiaxe, arboraxe, cordaxe, correaxe, equipaxe, ferraxe , follaxe, linguaxe, mo-
blaxe, octanaxe, oleaxe, paisanaxe, pelaxe, plumaxe, ramaxe, roupaxe, vendaxe .. .

:6) -AZO. sufixo que habitualmente funciona como aumentativo ; pode entrar na
formación de sustantivos a partir doutros sustantivos , co significado
de "golpe dado co obxecto designado polo sustantivo base": balocazo,
botellazo, cantazo, estacazo, fogonazo, trallazo, vergallazo ...
)

íl) -EDO, -EDA é un sufixo que está presente en moitos sustantivos con valor co-
lectivo ou abundancia! (abeleda, arboreda, penedo, rochedo, viñe-
do .. .). Pode presenta-la variante -ido (biduedo/biduído) . É corrente
na formación de colectivos do reino vexetal (ver cadro da páx. 333) .
'¡
]l) -EIRO, -EIRA é un sufixo que posúe moito rendemento na lingua , e serve
para formar sustantivos con valor colectivo ou abundancia! (cancio-
)
neiro, plumeiro, pedreira, carballeira). Ten especial importancia na
) formación de nomes de vexetais (véxase o cadro da páx . 333). Tamén
entra na formación de sustantivos que designan oficio ou ocupación.
Equivalente a -eiro, -eira son as terminacións -ARIO, -ARIA, que
manteñen inalterado o sufixo latino . Son formas propias dos cultismos
e semicultismos , e presentan os mesmos valores ca -eiro, -eira:
A lfineteiro, Areeiro, baleeiro, banqueiro, cabeceira, cabaceiro, cabaleiro, cabelei-
ra, cancioneiro, carballeira, carteira, carteiro, carreiro, cinseiro, coelleira, cueira,
chaveiro, enxeñeiro, escumadeira, gaileiro, galiñeiro, gandeiro, gasolineira, ladeira, lin-
deiro, men ciñeiro, m oedeiro, neboeiro, neveira, palleiro, pedreira, pistoleiro, plumeiro·,
) poeira, porteiro, raiceira, regueiro, sombreiro, taberneiro, tamborileiro, tendeiro, va-
queiro, xeon/leira, zapateiro.
A rmario, balneario, boticario, campanario, cartulario, cuestionario, diario, diccio-
nario, die tario, empresario, escenario, f ormulario, herbario, herbolario, horario, idea-
) rio, m ostrario, poemario, secretario, talonario, vestuario.

Ás veces conviven a forma patrimonial e a forma culta , dando

) orixe a dobletes ou parellas de palabras que teñen a mesma orixe. Nal-
gúns casos as dúas palabras presentan o mesmo significado (estuario/
) esteiro, noticiario/noticieiro, operario/obreiro), mentres que noutros
) hai diferencias semánticas máis ou menos acusadas (amario/armeiro,
) campanario 1campaneiro ... ) .
)
-EIRO , -EIRA e os seus correspondentes cultos -ARIO ,
-ARIA teñen moito rendemento na formación de adxectivos , como
) veremos roáis adiante. Moitos sustantivos en -eiro ou -ario son primi-
) tivos adxectivos sustantivados .
)
J> -ERÍA, -ERÍO serven para formar sustantivos a partir doutros sustantivos,
aportando diversos significados: colectivo (griterío) , abstracto (pode-
J río), lugar onde se realiza unha actividade ou a actividade mesma
) (xardinería, panadería) ...
) Acibechería, cubertería, enfermería, estantería, f errería, gandería, leilería, lence- ,
ría, librería, mantelería, pedrería, pratería, romería o u romaría, zapater(a ...
)

) ¡;~ _y l
j
 Cando estas formas significan actividade ou lugar onde esta se d-
liza, teñen correspondencia na súa mesma familia léxica cun sustanü
vo en -eiro, -eira, aplicable ós individuos . Se este sustantivo é unlv,
forma culta ou semiculta en -ario, -aria, o derivado presenta a termi-
nación -ARÍA no canto de -ería (secretario, secretaría; notario, nota-
na, ... ) . (

(
10) -ÍA é un sufixo equivalente a -ería, pois presenta os seus mesmos valores .
Abadía {de abade), alcaldía (alcalde), artesanfa (artesán) , asesoría (asesor) , avh-
gacía (avogado) , axudantía (axudante), capelanía (capelán) , capitanía (capitán), cha(
ce/ería (chanceler) , escribanía (escribán) , xestoría (xestor) ...

11) -ISMO é un sufixo que serve para formar sustantivos a partir de bases su[
tantivas. Os sustantivos derivados co sufixo -ismo designan sistema(
actitudes e fenómenos diversos: r .
. Budismo, consumismo, cubismo, daltonismo, expresionismo, hilozoísmo, imaxt-
nismo, obstruccionismo, reumatismo, ... (

Emparentado con -ismo está o sufixo -1ST A, que serve para fo~­
mar adxectivos e mais tamén sustantivos que designan ó individuo sL
guidor duo sistema ou doutrina ou o que realiza unha actividade: ¡
Alpinista, budista, dentista, equilibrista, feminista, ferrallista, oculista, ocultisl(
transportista, trapecista ...
(
12) -MENTA entra na formación de sustantivos colectivos , como cornamen(-
(corno), ferramenta (ferro) ou osamenta (oso). Trátase dunha termi-
nación feminina derivada duo neutro plural latino (sing . -mentum, p..
-menta). Tamén está presente en sustantivos como impedimenta o
vestimenta. Algúns sustantivos masculinos derivados de verbos mr
diante o sufixo -mento poden ter valores próximos ós dos sustantivos
en -menta: armamento, cargamento, etc. (ver páx. 340). <
(
13) Existen ademais outros sufixos cultos · que serven para formar sustantiV\"
nas diferentes terrninoloxías científicas: -EMA (propio da lingüística:
grafema, fonema, lexema, morfema .. .), -ITE (propio da medicina: fl.. ·
rinxite, hepatite, otite .. .), -INA (propio da química orgánica: anilinl _
bencina, cocaína, gasolina .. .), -ITA, -ITO (da mineraloxía: cuarcitr
lignito, pirita .. .), -OSE (da medicina: artrose, tuberculose, trombose .. {
(

(.
(

332
)

CADRO l. Algunhas árbores frutais

1

froita árbore colectivos, abundanciais

1 1

abe/á abeleira abe/anal abeledo, -a

abe/aira abeleiral

ameixa ameixeira ameixedo, -a

améndoa amendoeira
castaña castiñeiro castañal, -r castañeda, -o
castañeiro
castiro castiñeira
cereixa cerdeira cerdeda, -o
cereixeira cereixedo

figo figueira figueiral figueiredo

figueirido
laranxa laranxeira laranxar, -al
limón limoeiro
marmelo marmeleira
mazá maceira maceda, -o
maza ira
(pomareira) (pomar) (pomareda, -o)
melocotón melocotoeiro
morago morogueiro
(érbedo) (erbedal) (erbededo)
néspera nespereira
noz nogueira nogueiral nogueiredo
noceira noceda, -o

oliva oliveira olivar

péxego pexegueiro
(préxego) (prexegueiro)

pavía pavieira
pera pe re ira pereiral pereda

). Nótese que nalgunhas formas, especialmente as fixadas na toponimia, poden presentarse varian-
te

333
CAD RO 2. A lgunhas árbores e arbustos.

(
árbore ou arbusto . abundancial
(
(
-acivo, acivro acevedo (
-álamo alameda (
-ameneiro ameneiral amenedo (
-amieiro amieiral (
- bido biduedo, -ido (
bidueiro, -a (
-cádavo cada val (

-cana cana val canedo canaveira (

canaveiral caneiro (

-carballo carballal carballedo carballeira

-ido, -eda
(reboredo , -a)
- carpaza carpazal carpaceira
-carqueixa carqueixal (
-codeso codesal codesedo, -a, ido codeseira
-freixo freixedo freixeiro, -a (

- loureiro louredo
-olmo, ol-
meiro, -a olmedo
-piorno piorneda
- sabugo, sa- sabuguedo
bugueiro sabucedo
(bieiteiro)
- salgueiro salgueiral salcedo, -a
-san guiño sanguiñedo, -a
sanguñedo
-silva silvar
silveiral sil ve ira
-teixo teixedo, -ido teixeira
-toxo toxal toxeira
-uz uzal ucedo uceira
- viña viña/ viñedo
- xesta xestal xesteira ;1

-xunco xuncal xunqueira

334
l CAD R O 3. Outros vexetais e os seus colectivos.

1
1 Planta colectivo, abundancia!

1
arroz arrozal arroceira
)
caramiña caramiñal
) (camariña)
1
centeo centeal centeeira
)
faba faba/ fabeiro
1
) fe no fea[
) fento fental fenteira
) fieito fieital fieiteira
felgo felgueira
)
filgueira
)

)
fiuncho fiunchal fiolledo
e variantes
)

)
liño Uñar
)

)
millo milleiral
)
nabo nabal nabeira
)

)
ortiga ortigal ortigueira
) orxo (cebada) orxal
)
paínzo painzal painceira
) panizo panizal
)
trevo trevoedo
)

)
trigo trigal trigueira

!Base Adxectiva

l Case tódolos sustantivos derivados de adxectivos significan a cualidade

que o adxectivo base atribúe ós sustantivos que califica (xenerosidade, negrura,
llimpeza) ou ben designan accións ou actitudes propias dos sustantivos que o ad-
Jxectivo base califica (tolería, parvada) . Os máis deles son sustantivos abstractos .
1 Vexámo-los principais sufixos que serven para formar sustantivos a partir
)
de bases adxectivas:
11) -ADA. Normalmente serve para formar sustantivos a partir de verbos ou
doutros sustantivos. Tamén forma sustantivos a partir de adxectivos:
parvada, talada, canallada ...

335
2) -ADE. É un sufixo característico dos sustantivos abstractos. A maior parte 1
dos sustantivos en -ade que ten o galego proveñen de respectivos sus- (
tantivos abstractos latinos, ben como formas patrimoniais (amizade, (
vontade, soidade), ben como cultismos (fiel/fidelidade, difícil/dificul-
tade). Quere isto dicir que os máis deles non son propiamente deriva- (
dos galegos do adxectivo correspondente. Por esta razón é frecuente r
que os sustantivos abstractos en -ade constitúan irregularidade nas fa- (
milias léxicas ás que pertencen (xeral/xeneralidade, persoal/personali-
~~- (
Vexamos algúns exemplos dos diferentes resultados do sufixo (
-r:de na formación de sustantivos abstractos a partir dunha base adxec- (
ttva:
(
a) -IDADE
capaz capacidade móbil mobilidade (
fácil facilidade persoal personalidadE
feliz felicidade só soidade
grave gravidade van va ida de
mozo mocidade xeral xeneralidade 1
(
b) -IEDADE (de adxectivos en -io)
arbitrario arbitrariedade sobrio sobriedade (
ebrio ebriedade solidario solidariedade,
pío piedade (e pie- sucio suciedade
doso, apiedarse) vario variedade
propio propiedade Sen embargo:
necio necidade
e) -LDADE
belo beldade igual igualdade
cruel crueldade leal lealdade
feo fealdade malo malda de
humilde humildade
d) -NDADE: (

cristián cristiandade mortal mortandade (

irmán irmandade orfo orfandade (
levián leviandade ruín ruindade
veczno vecindade (
E tamén divindade (divino), trindade (trino) , e virxindade (virxe). (
e) -RDADE (
libre liberdade ( verdadeiro) verdade (
Este mesmo sufixo está presente noutros sustantivos como cida-(
deOJ, facultade, herdade, idade, metade, pubertade, señardade, etc. 1
3) -EIRA. Serve para formar , a partir de bases adxectivas, sustantivos que de-1
signan a cualidade, a condición ou o estado expresados polo adxectivo1
do que derivan: Canseira, cegueira, coxeira, rouqueira, xordeira ...
4) -EMIA está presente nalgúns sustantivos como burremia (condición de bu ..J..
rro) o u tolemia (de tolo) ... <

(1) Cidade, que en galego constitúe un sustantivo concreto, procede do sustantivo abstracto latino'
civilate (civitas - civitatis, " a cidadanía"), que se opuña semanticamente a urbe (urs - urbis, "a(
cidade"). Trátase dun cambio semántico semellante 6 que se dá , debido á interferencia docas-
telán , cando se aplica o sustantivo pobo ("a xente") a realidades concretas como lugar, aldea, 1
vila, cidade.

336
 5) -EZ e -EZA alternan na formación de sustantivos abstractos a partir de ad-
xectivos: _
Acidez (tamén acedume), ardidez (ardido), avidez, estupidez,
fluidez, gravidez, honradez, insipidez, limpidez (límpido e limpo), lu-
cidez, mudez (nu, núa) , nitidez (nidio), placidez (plácido; pero pracer,
pracenteiro), rapidez, sisudez, solidez, validez.
Ajouteza (de afouto, -a, "valente, destemido"), agudeza, aspere-
za, avareza (tamén avaricia), barateza, beleza, bisoñeza, brandeza,
braveza, certeza, clareza, crueza (de cru, crúa), delicadeza, delgadeza,
destreza, dureza, enteireza, esbelteza, estreiteza, febleza, fereza, fran-
queza, frouxeza , limpeza, lindeza, lixeireza, madureza, miudeza, ma-
leza (de mol, "brando"), morneza (de momo, "tépedo"), natureza,
nobreza, pequeneza, pobreza, presteza, redondeza, rispideza, robuste-
za, simpleza, vileza, xentileza.
6) -ÍA é sufixo menos frecuente: ardentía, caloría, ferventía, usadía, valentía.
-ERÍA presenta os mesmos valores: pillería, tolería ...

7) -IZA e -ICIA son sufixos equivalentes. O primeiro está presente nalgúns sus-
tantivos abstractos patrimoniais como cobiza e preguiza. O segundo
en malicia, xusticia ...

8) -NCIA e -NZA, aínda que están presentes en sustantivos derivados de adxec-

tivos, como elegancia ou mourenza, son terminacións propias de sus-
tantivos derivados de verbos (ver páx. 338).

9) -UDE, -ITUDE e -UME están presentes en sustantivos como altitude, lonxi-

tude (de longo), magnitude, multitude (cultismo correspondente a
moitedume), negrume, acedume, etc.
10) -URA é usual na formación de sustantivos derivados de verbos. Exemplos de
-ura na derivación sustantiva a partir de bases adxectivas son altura,
.amargura (ou amargueza), bonitura, brancura, dozura e dulzura, es-
pesura, negrura, ternura, tristura, (o u tristeza), verdura. Pode alternar
coa terminación -OR (albor 1 albura; dulzor 1 dulzura; espesor 1 espe-
sura; grandor 1 grandura, etc ... ) .
.Repárese en que moitos adxectivos admiten máis de un derivado sustan-
tivo, alternando os sufixos. Nalgún caso as variantes derivadas son equivalentes,
1 mentras que noutras hai diferencias de significado: baixura 1 baixeza; finura 1 fi-
neza; maturidade 1 madureza; tristura 1 tristeza; xusticia 1 xusteza, etc.
1 Base verbal
Os sustantivos derivados de verbos significan o efecto dun proceso ou ac-
1 ción, o axente, o lugar, o instrumento ou a acción mesma. Os principais sufixos
que interveñen na derivación sustantiva a partir de bases verbais son os seguin-
tes:

) 1) -ADA e -ADO dan lugar a sustantivos que presentan a mesma forma có par-
ticipio dos verbos base (ver p . 330). Por esta razón non sempre é doado
disterar entre os sustantivos que son derivados verbais e os que son
participios sustantivados. As formas femininas significan principal-
mente a acción ou o seu efecto, mentres que as masculinas poden pre-
sentar diversas significacións relacionadas cos valores do participio.
Alancada, arada, arroiada, bailada, batuxada, cagada, cavada, chamada, chega-
da, charada, entrada, estrada, mirada, trabada.
Achado (e achádego), fiado, Jurado, mercado, pasado.

337
 De verbos da segunda e terceira conxugación derivan sustantivos
en -IDO, -IDA.
A cometida, batido, cocido, comida, cosido, f erida, fux ida, pruído, saída, traída,
vestido, zunido.

Un terceiro grupo de sustantivos son derivados de verbos da 1

primeira conxugación que presentan a terminación -IDO (non coinciden ,

xa que logo , co participio dos respectivos verbos base) : Berrido, bruí- 1
do, grasnido, laído, queixido, ronquido. ..
Moitos dos sustantivos deste tipo que significan acción o seu efec- r
to presentan o sufixo -ELA (-adela, -edela, -idela) :
Bebedela, brincadela, carpidela, mordedela, olladela, rabuñadela, rachadela,
(r)empuxadela, rosmadela, turradela ...

2) -ANClA, -ANZA, -ENCIA, -ENZA son sufixos que forman sustantivos abs-
tractos derivados de verbos.
-ANZA e -ANClA son as formas do sufixo para os derivados de
verbos da primeira conxugación . -ANZA é terminación característica
das voces patrimoniais , en tanto que os numerosos sustantivos forma-
dos con -ANClA son cultismos ou semicultismos que frecuentemente
constitúen irregularidade na familia léxica á que pertencen (resonan-
cia, pero soar; vixilancia, pero vixiar) .
Alianza, abastanza, anta/lanza, comparanza, crianza, ensinanza, esperanza, fol-
ganza, gabanza, herdanza, inquedanza (pero inquietar), labranza, lembranza, louvan za,
matanza, misturanza, mudanza, puxanza, seguranza, usanza, veciñanza, vinganza, xun-
tanza. .. (
Abundancia, alternancia, asonancia, consonancia, constancia, estancia, ignoran-
cia, instancia, militancia, perseverancia, prestancia.. . (

-ENZ e -ENCIA forman derivados de verbos en-ere -ir.

A venza, crenza, descrenza, doenza, fervenza , haben za, mantenza, pertenza ...
Con veniencia (e comenencia) , consecuencia, delincuencia, influencia, obediencia,
audiencia, paciencia, proveniencia, sapiencia (e sabencia, "sabiduría") , suficiencia.
Ás veces convive unha forma patrimonial cun cultismo, ben co
mesmo ou ben con diferente significado: avenzal/aveniencia, convenien- 1
cia (avir, convir); doenza/(con)dolencia (doer, condolerse); pertenza/
pertinencia (pertencer). etc. (

338
3) -ANTE, -ENTE e -INTE son sufixos gue serven para formar derivados mas-
culinos e femininos que significan axente da acción expresada polo
verbo base. Con frecuencia estes derivados son adxectivos (ver páx. 348) ,
pero moitos deles poden funcionar como sustantivos. Algúns son de-
rivados regulares; moitos outros presentan irregularidades debido a
que non proceden do verbo senón de participios de presente da con-
xugación latina, ben como formas patrimoniais, ben como cultismos
ou semicultismos (volante 1 voar; convincente 1 convencer; delincuente
1 delinquir) ...
De verbos en -AR: axudante, consoante (sus t. ; pero consonante, adx.) , debuxante
ensinante, estudiante, navegante, tirante, tratante, trinchante, vixiante e vixilante, xusti-'
ficante . ..
Outros sustantivos con esta terminación son comediante, escolante, enchenta, -e,
esmolante, feirante, moinante, parente ...
De verbos en -ER : Combatente, contraente, corrente, dependente, doente, (in)vi-
dente, nocente, rexente ...
De verbos en -IR: Afluente, delincuente, oínte, servente ...

4) -CIÓN e -SIÓN son terminacións propias de sustantivos que significan ac-

ción, efecto ou obxecto da mesma. Soen ser palabras provenientes de
sustantivos latinos, e non propiamente derivados de verbos. Con fre-
cuencia son cultismos que constitúen irregularidade na familia léxica
á que pertencen:
Audición (oír), bendición, canción, cocción, convicción (convencer), diversión,
ficción (finxir) , fusión -fundición (fundir), incursión (incorrer) , instrucción, micción
(mexar), paixón (padecer), visión (ver) ...

S) -DOIRO, -DOIRA son sufixos propios de sustantivos que significan instru-

mento ou lugar onde se realiza a acción expresada polo verbo base.
Ancoradoiro, fondeadoiro, malladoiro, manxadoiro, obradoiro, parladoiro, su-
midoiro .. .

Algúns destes sustantivos son hoxe difícilmente ·asociables ós

verbos respectivos, ben pola súa forma (vasoira, varrer), ben polo seu
significado (corredoira, correr) ...
- Oiro (-a) é equivalente da terminación -ORlO, propia dos cul-
tismos:
Auditorio, consistorio, dormitorio, escritorio, esponsorio, interrogatorio, locuto-
rio, observatorio, reclinatorio, etc .

6) -DOR, -DORA é sufixo que entra na formación de adxectivos (ver páx. 349)
e mais de sustantivos que significan axente, instrumento ou lugar onde
se realiza a acción expresada polo verbo base .
Abridor, aspiradora, batedora, comedor, comprador, conxelador, corredor, en-
cendedor, excavadora, gobernador, labrador, lavadora, munxidora, ordenador, prende-
dor, probador, quentador, recibidor, recolledor, roedor, segadora, suxeitador, tirador,
xogador ...

Nos cultismos danse as terminacións -TOR, -SOR e -OR.

Agresor, agricultor, ascensor, antecesor, benefactor, constructor, defensor, direc-
tor, factor, interventor, motor, promotor, propulsor, sucesor, tractor, traductor ...

7) -DEIRO e -EIRO, cos seus femininos, son usuais na formación de derivados

que significan instrumentos ou lugar onde se realiza unha acción. En
ocasións pode significa-la mesma acción (bebedeira, brincadeira).
Abrevadeiro, alzadeira, agarradeira, apeadeiro , desfiladeiro, entendedeira, esco-
rredeiro, lavadeiro, matadeiro, podadeira, tragadeiras, regadeira, vertedeiro ...

339 ~
~H
 8) -MENTO é sufixo que serve para formar sustantivos derivados verbais que
polo regular teñen significado de proceso ou efecto dunha acción. Nó-
tese que os derivados manteñen a vocal temática dos verbos dos que
proceden:
acabamento atrevemento arrepentimento
achegamento aborrecemento cumprimento
adestramento acontecemento descrubrimento
adiantamento agradecemento discemimento
afrouxamento atrevemento divertimento
aillamento coñecemento encubrimento
amontoamento desenvolvemento finximento
aparellamento encollemento impédimento
aprazamento esmorecemento in vestimenta
casamento esquecemento lucimento
doutoramento establecemento nutr.imento
encarceramento estremecemento proseguimento
endereitamento falecemento recibimento
espallamento fomecemento requerimento
mandamento mantemento resurximento
perfeccionamento movemento rexurdimento
razoamento rendemento seguimento
regulamento rexemento sentimento
sinalamento sometemento sufrimento

9) -ÓN serve para formar adxectivos caracterizadores do axente da acción ver-

1
bal ou sustantivos que significan a acción expresada polo verbo ou o
seu efecto . A base son normalmente os verbos da primeira conxuga-
ción .
Atracón, acelerón, apagón, apretón, baixón, parón, pisotón, rirón, rempuxón, re-
bentón, revolcón, socavón .. .

10) -URA é un sufixo que entra na formación de sustantivos que significan pro-
ceso, acción o u efecto .
1
Nas voces patrimoniais presenta a terminación -aura, precedida
da vocal temática do verbo base (-adura, -edura, -idura):
Amasadura, amoladura, andadura, atadura, cabalgadura, colgadura, crebadura,
dobradura, embocadura, escardadura, esfregadura, esgazadura, esmagadura, fendedu -
ra, ferradura, molladura, mordedura, pechadura, picadura, pregadura, queimadura, re-
chadura, torcedura, vestidura.
Nos cultismos danse formas en -ura, -tura, -sura, que en xeral non
constitúen propiamente derivados dos verbos cosque se relacionan, ou
son derivados irregulares:
Censura, clausura, comisura, conxuntura, factura (tamén feitura) , fritura, gravu-
ra, lavadura, montura, mistura, postura, rotura e ruptura, seitura (de segar) , vasura (de
varrer), ventura, xuntura ...

~ OS DEVERBAIS. DERIVACIÓN REGRESIVA

~ Chámase derivación regresiva a que consiste na creación dun suposto pri- '
mitivo (por ex . o sustantivo sega) a partir dun vocábulo que se considera deri-
vado (segar). Estes sustantivos presentan as terminacións -A, -E, -EO e -0 . A ¡
miúdo , especialmente con -a e -o, non é doado distinguir cando se trata de ver-
bos derivados de sustantivos (derivación progresiva) ou sustantivos deverbais 1
procedentes de verbos por derivación regresiva:
Busca, cata, caza, compra, conversa, canta, custa, escoita, escolla, escolma, estrea, '
fa/a, me;:ca;-obriga, paga, perda, poda, puxa, queima, rapa, rebusca, seca, sega, suba,
venda ...
Alcance, avance, bote, debate, embarque, escape, esmendrelle, peche, preñe, rema-
te, retoque, saque, toque, toste . ..
Abaneo choromiqueo, clareo, devaneo, mosqueo, orneo, ouveo, paseo, regateo,
releo, trouqueleo ...
. -. 340
 Ab~ abalo, abandono, abeiro; acerto, acordo, achego, amaño, atrope/o, belisco,
cobro, custo, chamusco, deba/o, encanto, gasto, reparto, retiro, sosego ,trato ...
)

l\)OSUFIXOS DIMINUTIVOS, AUMENTATIVOS E DESPECTIVOS

)

l Agrupamos neste apartado unha serie de sufixos que interveñen na for-

mación de derivados sen altera-la categoría léxica da palabra base. Polo regular
forman nomes a partir doutros nomes, aínda que tamén é posible a sufixación
1
doutras clases de palabras.
A significación que aportan estes sufixos poden facer referencia ó tamaño
1 do designado, pero normalmente aportan alteracións semánticas máis impreci-
sas, como matices afectivos, despeCtivos, enfáticos ou intensificadores.
l O sufixo -IÑO
O sufixo -iño ten moitísimo rendemento e vitalidade na lingua. Funciona
como diminutivo propiamente dito (de tamaño) o u como intensificador afectivo
ou expresivo:
-Unha semaniña enteira, ¡esa si que é muiñada!
-Irnos ver se de aquí a alá xuntamos unhas pesetiñas .. .
-Coitadas; non saben que traballiño as agarda .. .
-Graciñas po/a axuda e deica Loguiño.
{c;J sufixo -iño aplícase sobre todo a bases sustantivas ou adxectiva~
Forma o derivado conforme os seguintes casos:
(;JJ -Se o sustantivo ou adxectivo base remata en vocal átona, esta pérdese ó engadi-lo su-
fixo ·iño: Maleta- maletiña, tarde- ~a) monte- montiño, río- riíño, baixo- baixiño,
colo - coliño ... (Cando a base remata en -/6, -ia, o ido di tongo e mailo do sufixo quedan
fundidos nun : Croio- croíño, Gloria- Gloriña, saia- saíña, raia- raíña, etc.).
@ -Se a base remata en ditongo decrecente ou -n, o sufixo presenta a forma -ciño, ó adop-
tar un -e- de enlace: Cartón - cartonciño, nai- naiciñO¡..irmán- irmanciño, canción- can-
cionciña, pau - pauciño, ben - benciño... ;;
0 -Se a base remata en vocal tónica ou en consoante distinta de -n, engade o sufixo sobre
a forma plena da base : avó- avoíño, cruz- cruciñi_) sol- soliño, Xosé- Xoseíño, calor
- caloriña, papel - papeliño ...
( o sufixo -iño tamén pode aplicarse a algúns indefinidos (nadiña, todiño), ·
adverbios e locucións adverbiais (pretiño, ,cerquiña) Loguiño, cediño, a modi-
ño .. .),( xerundios en funcións próximas ás dos adverbios (andandiño, calandi-
ño ... ) e en fórmulas como aburiño, adeusiño) graciñas, deica Loguiño, etc.
Desprovista do seu carácter sufixal diminutivo ou expresivo , a terminación -iño, -iña está
presente en voces patrimoniais como adiviña, ando riña, camiño, campesiño, comiño, espiña, espiño,
mesquiño, muíño, torbeliño, veciño, etc. Non debe confundirse esta terminación co -ino, -ina de pa-
labras como asasino, buguina, cartolina, casino, cortina, destino, divino, esquina, f elino, gasolina,
medicina, oficina, purpurina, ruína, turbina, etc.

0
! OUTROS SUFIXOS ~
Os sufixos diminutivos, aumentativos, despectivos e expresivos que irnos
1
ver a continuación forman derivados que manteñen a mesma categoría grama-
tical da palabra base da que derivan. Algún ten rendemento na lingua, outros
moi escaso . Só os aumentativos -azo e -ón teñen plena vitalidade, xunto co di-
minutivo -iño, e serven para formar derivados que non alteran no esencial o sig-
nificado da palabra base. Os restantes sufixos teñen moi restrinxidas as súas po-
sibilidades de formación de derivados , e só se poden aplicar a un número redu-
1 cido de bases. Os derivados resultantes poden lexicalizarse como significantes
de realidades diferentes ás que designa a palabra base, e en moitos destes casos
o falante pode perde-la conciencia da relación entre a palabra base e o derivado .
341 •,
 1
( ACHO, -ACHA é un sufixo de escasa vitalidade . Presenta valores diminutivos
1
e despectivos: coiracho, fiacho) regacho, riacho.. .
( ALLO -ALLA é un sufixo de escaso rendemento. Ten valor diminutivo e en
ocasións colectiyo. Forma parte de sustantivos como barballo (barba),
cordallo (corda)J chocallo (choca), escumallo (escuma), ferralla (ferro),
ramal/a, ramal/o (rama), trapallo (trapo), vagallo (vaga) ... A termina- 1
ción ( allo está presente noutros sustantivos como abafallo) cangallo, es-
tropallo, meigallo, refugallo... r::J.,.J- ,..~
1
\ASTRO, -ASTRA ten valor despectivo en camastro ou polastra) A mesma teF-
minación está presente en madrastra, padrastro, fillastro, etc.
ÍA.zo, -AZA é un sufixo aumentativo. Ten moito rendemento e vitalidade na 1

lingua, e soe aportar ó significado do derivado matices expresivos de ca- r

rácter apreciativo ou ponderativo, pois equivale no significado ó adxec- 1
tivo "grande" : novelaza) partidazo, peliculaza ...
( ECHO, -ECHA é sufixo expresivo presente en sustantivos e adxectivos (bole-
cho copecha, cornecho, gordecho, pequecho, pequenecho, pequerre-
cho .. . )
ELO, -ELA é un sufixo característico e común no galego. Ten estricto valor di- 1
minutivo. Hoxe é un sufixo de pouca vitalidade , e moitos derivados di- 1
minutivos dos que forma parte séntense como sustantivos diferentes do
sustantivo base: cidade - cidadela) costa - coste/a, fato - fatelo, manto - 1
mantelo, porta -porte/a, porte/o, souto - soutelo ... E moi común na to-
ponimia (Ante/a, Covela -o, Fontela, Lame/a, Pene/a, Quintela, Soutelo, ,
Vilela ... ). Tamén está presente esta terminación en cadelo (diminutivo
específico de can), cancela -o, coitela, etc. '
(Con frecuencia pode identificarse co -illo do castelán. En galego
existen sustantivos en -ILLO, -ILLA como caravilla) cuadrilla, cuartillo,
gavilla, tortilla, etc.
ELLO, -ELLA é sufixo dimi{\utivo , Ten escaso rendemento. Está presente en
1
cortello, corte/la (corte}, pontella (ponte) , pe/ella, -o (pel) , etc.
( ETE, -ETA está presente como sufixo diminutivo en sustantivos como banque-
1
ta) caldeiretaJ carrete, caseta, cazoleta, costeleta, forqueta, ramallete, sa-
queta, etc. As veces ten valor expresivo (amiguete, mocete, rapaceta), 1
especialmente con bases adxectivas (pequenete, regordete ... ).
EXO, -EXA é sufixo diminutivo-despectivo de escasa vitalidade: lugarexo, aire- 1
xa, pelexa ...
f icO, -ICA é sufixo diminutivo inusual no galego : fachico (facho)
OCO, -OCA tamén é pouco común . Bichoco (bicho~ faboca (jaba), vinchoca
(vincha, "vexiga") ... 1

OLO, -OLA é sufixo que pode presentar diferentes valores: Amigo/o, raiola, ¡
rapazolo ... Está presente en sustantiv como (s:orreola/ castañola ou
xermolo (xerme). Menos frecuente é o seu uso con adxectivos (grando~
~· 1
(-OTE, -OTA é aumentativo con valores expresivos acusados. Ten bastante reo-
demento e aplícase a bases sustantivas e adxectivas: amigote, baixote, 1
grandote, machote, librote, rapazote ... Tamén está presente en balote
(bala) , pipote (pipa) , etc.
-ÓN, -ONA é sufixo de plena vitalidade e rendefllento na lingua. Forma deriva-
dos a partir de bases sustantivas (caixón} chaquetón, feirón, fortunón, 1

maletón, solteirón, zapatón ... ) e nalgún caso adxectivas (grandón .. . ).

342
 CO, -UCA é pouco usual : fachuco (sust. facho), feituco (adx . Jeito) .
¡ ULLO, -ULLA tamén é pouco frecuente: bagulla (bágoa) ...
> -UXO, -UXA presenta valor diminutivo e nalgún caso despectivo: Babuxa~~ bar-
¡ buxa, cabuxa... 1

> Diminutivos erudi s, presentes en cultismos , son os das seguintes pala-

¡ bras: corpuscu o (corpo), cuadrícula (cadro) , glóbulo (globo), grán'Ulo (gran),
montículo (monte), partícula (parte) , película (pe/) , retícula (rede) , versículo
> (verso). As palabras patrimoniais procedentes de formas latinas con estes sufi-
l xos presentan xeralmente as terminacións -ello, e -olio: abella (< apícula, de
¡ apis), ferrollo (< ferruculu , de ferrum), orella (< aurícula, de aures) , xeonllo (<
genuculu, de genus), etc.
)

343
 ~

¡¡jj EXERCICIOS------.
l. a) Sinala nun texto calquera (por exemplo, nalgunha lectura do libro) os sus-
tantivos derivados que a topes e indica cal é a palabra base da que proceden.
b) Sinala tamén os posibles derivados sustantivos das palabras do texto escolli-
do.
2. Comenta o significado de cada un dos exemplos que se dan ó tratar dos distintos
sufixos estudiados no tema. Indica a palabra base e outros posibles derivados
sustantivos co mesmo radical.
3. Inventa exemplos dos diferentes valores do sufixo -IÑO.
4. Recolle na toponimia da túa zona ou entre os apelidos dos teus compañeiros
exemplos de colectivos vexetais como os estudiados no tema, e explica o seu
significado .
5. Constrúe varias familias léxicas irregulares e explica en que consisten as irregu-
laridades que presentan.
6. Sustitúe os castelanismos que aparecen nas oracións seguintes pola forma co-
rrecta galega:
-A verdá é que non me convence ese análisis.
-Aier, por ejemplo, estábamos Jalando da libertá.
-Viña unha parexa pala calle e pedíronme fuego, pero eu non tiña cerillas.
-Visitámo-lo pueblo e gustounos moito. Bueno, en realidá sólo famas ve-la igle-
sia románica que hai na parte vella.
-Viña un ha representación do gobierno gallego e fa ron xantar con varios con-
cejales do ayuntamiento.
-Antes de bota-la partida houbo que pedir unha escoba para limpa-lo suelo , que
estaba cheo de restos dos bizcochos, e unha baraxa nova.
-0 caso é ter salú, como di miña abuela.
-Díxenlle adiós desde o muelle e ela saludoume coa man.
-Daquela a enseñanza era máis dura. Dicían que aletra con sangre entra e man-
daban poñerse de rodillas cando non se sabía a lección .
-Despois de cenar vou ver se hai luna para salir a pescar luras, e se teño suerte,
mañá aínda podo desaunar unha luriña pasada pala sartén.
-Tiña muchísimo diñe ira, pero cando se !le acabo u a suerte nadie o foi axudar.
-0 que !le pasa é que ten pouca forza de voluntá .
-Mañá, se Dios quere, paso pala túa escuela e enséñoche as fotos.
-Desprendeuse un pedazo do techo e foil/e caer na espalda. Librouse de mila-
gro.
-Comeron un par de huevos fritos con patatas e quedaron tan contentos que lle ,
foron da-la norabuena ó camarero.
7. Corrixe os vulgarismos e hiperenxebrismos que atopes no seguinte texto:
O segredario do comité orgaizador de u leitura ós estatutos do certame e ex-
pricou o programa de aitos da sesión de homaxe ó insine escritor que soubo so- 1
lucioar o conflicto entre a Galicia rural e a Galicia urbán. A continuación o ilus-
tre cadeirádego deu unha conferenza que tiña por tiduo "A esenza mítica da
persoalidade gallega". Falou do orgullo de sentirse protagonista da histórea e da
cencia que brilla por riba dos ámetos da soma do silenzo. Finaizou resumindo os ,
capiduos mais importantes dos esquirtores da :Súa xerazón onde se refrexan as
máis ademiradas virtudes humáns. Inespricabremente, o púbrico, facendo escei-
zoal demostrazón de aguante, permañeceu en silenzo as dúas horas.
8. Danse a continuación dúas listas de palabras. Unhas soncultismos e outras pala- ,
bras patrimoniais. Ide asociando por parellas as pertencentes a unha mesma fa-
milia léxica . A continuación, completade esas familias léxicas con outras pala-
bras, tendo sempre tento para non confundi-las palabras patrimoniais cos cul-
tismos:

344
 lácteo personalidade persoa peito
pluviosidade nocturno noite dereito
plano pectoral mestre chover
signo pleno cheo sinal
directo maxistral chan leite
9. As palabras que aparecen en cursiva nas seguintes oracións presentan algún
erro . Ponas correctamente:
-Nas derradeiras eleicións non poiden votar.
-Non qmxeron combatir contra os seus propws irmás.
-Tomou un xarope extraño e convertiuse nunha ran.
-Co calor que fai váisenos estropear toda a leite .
-Sabía mal porque tiña pouca sal.
- 0 orixe dese mito é moi antiguo.
-Ten un parálisis nas pernas.
-Nese povo hai un monumento erguido polo governo galego .
-Estes abogados dixeron que xa non rixen esas normas legais.
-Transcurriu moito tempo desde aquela .
-Entroulle un paliño nun olio e non lle para de doer.
-Eu non me quero meter nestos asuntos.
-Picoume unha araña no lomba e agora próeme moito . Non me parou de
proer en tódala noite .
-Esos persoaxes aparecen na terceira escea. Espera que aparezcan outra vez e
xa verás que risa .
10. Nas seguintes oracións hai palabras ou construccións incorrectas (van en letra
cursiva). Panas correctamente:
-Un compañeiro da miña oficiña tivo meninxitis cando era neno.
-Por casualidade do destiño chegou a anciano sen ter ningunha enfermedade.
-Houbo un desprendimento dunha parte do tellado e quedo u a casa en ruínas.
-Fixo un paréntese para faJar da libertade e da solidaridade.
-0 chega-la primaveira encheuse de frotes o peral.
-Este vran vou tomar un reconstituente para ter millor saúde .
- 0 meu padriño tróuxome da Cruña un artefacto relucinte.
-Fixo estudos de segunda enseñanza nun colexio urbán.
-Non vivo en soedade porque conservo a lealtade dos meus amigos .

345
 (
(

LÉXICO (2)

24

-Derivación adxectiva
-Base sustantiva.
-Base adxectiva.
-Base verbal.
-Os xentilicios.
-Derivación verbal.
-Bases sustantivas e adxectivas .
-Bases verbais.
-Derivación adverbial.
 ~IWJ TEMA
)

j)ERIV ACIÓN ADXECTIV A

) A continuación examinámo-los principais sufixos que serven para formar
'
'ldxectivos
)
a partir de sustantivos, doutros adxectivos e mais de verbos. .

.Jase sustantiva.
) Os máis importantes sufixos que entran na formación de adxectiVOS:: a
7artir de sustantivos son os seguintes:
2) -ADO, -ADA dá orixe a adxectivos como barbado, barnizado, colorado, co-
) /oreado, esmirriado, traxeado, etc. Moitos destes adxectivos son par-
) ticipios de verbos formados a partir duo sustantivo.
)) -AL e -AR serven para formar adxectivos que significan "relativo a", referi-
dos ó significado do sustantivo base:
Arbitral, colexial, conxugal, cultural, escolar, familiar, ministerial, mortal, muni-
cipal, normal, oval, persoal, tradicional, etc.

Algúns destes adxectivos son cultismos que constitúen irregulari-

dade na familia léxica á que pertencen:
)
Clerical (crego) , criminal (crime) , fraternal (do latín fratre, "irmán" , aínda que
existe en galego frade con distinto significado) , literal (letra) , legal (lei) , maternal (ma-
dre,. nai), paternal (padre, pai) , popular (pobo) , etc.
)

)) -ÁN, -Á; -ÁN, -ANA e -ANO, -ANA son sufixos equivalentes empregados na
formación de adxectivos a partir de sustantivos. Teñen uso frecuente
nos xentilicios, como veremos máis adiante.
Lém brese que os adxectivos e mailos sustantivos formados con estes sufixos po-
den agruparse , polas súas características morfolóxicas , en tres series:
)

temperán -á burrán, -ana paisano, -ana

nugalián, -á testán, -ana cubano, -ana
levián, -á trolán, -ana humano, -ana
) cristián, -á gardián, -ana urbano, -ana
(Ver páxina 126)
)

_) -ÁTICO, -TICO, -ICO, cos seus femininos, son sufixos propios de derivados
) cultos:
Analítico, crítico, maxestático, patolóxico, programático, rústico, selvático ...

347
5) -EIRO, -EIRA é un sufixo de moito rendemento , do que xa falamos ó trata/
da derivación sustantiva. É moi común na formación de adxectivos aC
partir de bases sustantivas: l
Agoireiro, banqueiro, barulleiro, chocalleiro, festeiro , finan ceiro, frioleiro, gan-e_
deiro, leiteiro, lisonxeiro, mareiro, marisqueiro, milagreiro, mineiro, mullereiro, pata-
queiro, parrandeiro, peseteiro, pesqueiro, petroleiro, preguiceiro, raposeiro, retranquei
ro, temporeiro, trangalleiro, etc.
-ARIO, -ARIA é o sufixo culto equivalente do anterior: ,..
Deficitario, diario, diario, literario (letra), monetario (moeda) , tributario, portuario,(\..
sanguinario (sangue), etc.
(
6) -EGO, -EGA entra na formación dalgúns adxectivos derivados de bases sus-
tantivas. '-
Chairego, manchego, mullerego, veranego, vilego, etc.
Este sufixo ten moi escaso uso, e case tódolos adxectivos que for.í
ma son xentilicios.
7) -EÑO, -EÑA está presente en xentilicios e noutros derivados como os seguinf
tes: 1
CaStreño (dos castros; tamén hai castrexo, -a co mesmo significado), ferreño (de
ferro) , lugareño (do lugar) , terreño (de terra; non debe confundirse co sustantivo te(
rreo), etc.. . (
8) -ENSE e -ÉS, -ESA son sufixos propios dos xentilicios , que veremos máü
adiante. (
9) -ENTO, -A, que pode presenta-las variantes -lento e -cento, é sufixo relativa·
mente frecuente na formación de adxectivos. Adxectivos derivados d~
bases sustantivas por medio deste sufixo son os seguintes:
Balorento, borra/lento, carraxento, cinsento, ciumento, corpulento, [amento, fartÚ
rento, fedorento , lamacento, merdento, morriñento, noxento, pachorrento, pecadento(
poeirento, sanguinolento, sanguiñento, sedento, somnolento, vergoñento, etc.
(
10) -EO, -EA é un sufixo átono que entra na formación de cultismos como femí-
neo (femia) , férreo , lácteo (leite), óseo (óso), pétreo (pedra), plúmbeL
(chumbo), rosáceo, etc ... O sufixo tónico equivalente está presente
nalgúns xentilicios , como veremos máis adiante .
11) -IL está presente nalgúns adxectivos derivados de sustantivos . Polo regulaL
as palabras que presentan este sufixo son cultismos: infantil, femini~
mercantil, mulleril, pastoril, pueril, varonil, xuvenil, etc ...
12) -INO, -INA é sufixo propio dalgúns adxectivos cultos , cotpo cristalino, matu
tino, vespertino, etc. Non debe confundirse con -INO, presente tamér1
en adxectivos como mariño, mesquiño ou veciño.
(

-INO, -INA é sufixo frecuente na formación de xentilicios , como veremo~

máis adiante. e

13) -OÑO, -OÑA está presente nalgúns adxectivos derivados de sustantivo~'

como medaño ou risoño.
(

14) -OSO, -OSA é sufixo común na formación de adxectivos derivados de sustart

tivos : (
Agarimoso (ou garimoso) airoso, acuoso (auga) , ansioso, areoso, barroso, brioso
celmoso, cerim onioso, cobizoso, custoso, chuvioso, (de chuvia ou choiva, pero tamé ..
hai o cultismo plu vioso) , dubidoso, enganoso, enxeñoso, fachendoso , fragoso , gaseosc
habelencioso, harmonioso, legañoso, luminoso, lustroso, m orriñoso, orgulloso, pedro-
so, perigoso, piedoso, preguizoso, rigoroso, saboroso, sospeitoso , teimoso, terroso, val.
taxoso, venenoso, vergoñoso, vicioso, vizoso (= " fértil") , xeitoso, etc.

348
JS) ~IZO,
-IZA están presentes nalgúns adxectivos como calmizo, cobrizo, enfer-
l mizo, pallizo, outonizo, etc.
,6) -UDO, -UDA é sufixo habitual na formación de adxectivos a partir de bases
sustantivas:
Barbudo, barrigudo, beizudo, bicudo, bigotudo, cabezudo, ceñudo, comenenzu-
do, concienzudo, cornudo, corpudo, f orzudo, melenudo, narigudo, orelludo, osudo,
panzudo, peludo, rabudo, repoludo, sañudo, sisudo, teimudo, xeniudo ...

dase adxectiva
l Fóra dos formados cos sufixos diminutivos, aumentativos e despectivos
)istos no tema anterior , non son frecuentes os adxectivos formados por deriva-
)ÍÓn a partir doutros adxectivos. Unicamente o sufixo -EIRO, -EIRA ten algún
rendemento na formación de adxectivos derivados de base adxectiva : barateiro,
Jareiro, grandeiro, pequeneiro, tristeiro, etc.
J O sufixo -ÁN, -ANA está presente nalgúns casos, como brután ou pilla-
)án, formados sobre bruto e pillo, respectivamente .
dase verbal
) Os adxectivos derivados de verbos soen porta-lo significado de axente ou
'uxeito da acción expresada polo verbo base do que derivan. Os sufixos máis
' jecuentes son -deiro, -dizo, -ivo, -oiro.
) O significado de obxecto da acción expresada polo verbo base apórtano
;tdxectivos en -ado, -ada ou -ido, -ida, que coinciden na súa forma cos participios
J os verbos (véxanse ademais na páx. 2 14 os participios irregulares , que adoitan
·sarse como adxectivos) .
) Os adxectivos formados co sufixo -ble aportan o significado de posibilida-
l e de ser obxecto ou axente da acción expresada polo verbo base .
349
)

)
1) -ANTE, -ENTE e -INTE:
Os formados a partir de verbos da primeira e segunda conxugación'
soen ser derivados regulares: '
Abundante, ameazante, amo/ante, boiante, brillante, latexante, mercante, seme-1
liante, voante ("voador", pero tamén hai o sust. volante), etc. 1
Atraente, batente, compracente, contraente , convincente, corrente, dependente ,"
doente, fervente, independente, merecen te , ocorrente,. rexente , valen te, etc .. . 1
Os formados a partir de verbos en -IR poden presentar irregulaJ
ridades na súa formación, pois con frecuencia son cultismos derivadoS(
do participio de presente latino. Son regulares os seguintes: 1
Conseguinte (pero tamén hai o cultismo consecuente), contribuínte, constituínte,
ferinte, oínte, posuínte, reconstituínte, saínte, seguinte, substituínte,etc. 1

Os formados a partir de verbos en -IR que presentan irregularil

dade por ser formas cultas ou semicultas podemos agrupalos en tres;
series, segundo presenten as terminacións -ente, -uente ou -iente. Os
' máis comúns de entre estes derivados irregulares son os rematados en1
-ente; a terminación -uente aparece nos formados a partir dalgúns ver!
bos rematados en -uír.
a) -ente: Adherente, adquirente, atinxente, coincidente, competente, concernen,
te, consistente, contradicen/e, contraproducente, deprimente, descendente, diferente;
durmente, esixente, eximente, existente, lucente, (mal)olente, persistente, punxentej
referente, refulxente, reincidente, relucente, remitente, requirente, resistente, servente1
sobreviven/e ou supervivente, suplente, transixente, urxente, vi vente ...
b) -uente: Afluente, confluente, consecuente, delincuente, diluente, diminuente~
influente.
· e) •iente: Conveniente, desobediente, expediente, inconveniente, nutriente, pro¡
veniente, saliente, sobresaliente.
Outras formas irregulares son aparente (aparecer), ridente, sorri~
dente (rir, sorrir), invidente, vidente (ver), obediente, (obedecer), pal
ciente (padecer), utente ("usuario", de usar), etc. Moitos destes deri¡
· vados adoitan usarse como sustantivos: doente, tenente, crente, ensi-
nante, paciente, escribente, incidente, etc. 1

2) .:~ BLE (-able, -ible):

Agradabe, amable, avaliable, crible, estable, incrible, incurable, indubidable, inesqu¿.
cible, lavable, louvable, pregable, probable, recoñecible, rexeitable, saudable, sinala.
ble, traducible, variable, etc. '
1
Moitos destes a'dxectivos son cultismos ou semicultismos: comes -
tible ("que se pode comer"), posible ("que pode ser"), combustibft.
("que pode arder") ; punible ("que pode/debe ser catigado"), visibl(
("que se pode ver"), audible ("que se pode oír"), infalible ("que nor
pode fallar"), factible ("que pode facerse"), fusible ("que pode fun-
. ") , e t c .. .
d Ir 1

Emparentados con e-stes están outros adxectivos como hábil,

móbil (a forma patrimonial moble úsase como sustantivo),fráxil, dé._
bil ("feble"), dúctil, fácil, difícil, útil, etc ... \
3) -DEIRO: \
Casadeiro, duradeiro, faladeiro, levadeiro, namoradeiro, poñedeirq
vindeiro, etc. Pode presentar formas irregulares: falangueiro ("fala-
dor", "faladeiro"), rebuldeiro ("que rebole", de rebulir), sobranceitv
("que sobrancea ou destaca"), etc. (
4) -DIZO, -DIZA:
Caedizo, corredizo, crebadizo, enfadadizo, escorregadizo, esquecedizo, esvara!..
zo, manchadizo, movedizo, pegadizo, perdedizo, etc.

350
 ¡5) -DOIRO, -DOIRA pode aparecer en adxectivos como abaladoiro, inmorre-
doiro, lembradoiro, timbradoira, etc. aínda que é máis frecuente en
sustantivos (véxase o tema anterior) derivados de antigos adxectivos
(por exemplo, o sustantivo vasoira, que procede do latín versoria,
"que varre"). Equivalente a este sufixo é a terminación -TORIO -TO-
RIA, propia de cultismos como amatorio, acusatorio, exculpatorio,
J preparatorio, propiciatorio, satisfactorio, transitorio, etc.
fí) -IVO, -IVA ( -tivo, -ti va e -sivo, -siva). Soen estar presentes en cultismos, de
aí que formen con frecuencia derivados irregulares:
Agresivo, creativo, curativo, descrilivo, excesivo, fuxitivo (tamén fuxidío) , imaxi-
nativo, lucrativo, pensativo, posesivo, prescritivo, productivo, progresivo, resolutivo,
etc.

7) -ÓN, -ONA (conrvariantes como -iñón, -ellón, ichón, etc.), serve para formar
) adxectivos co significado de axente da acción expresada polo verbo
base. Pode presentar matices semánticos expresivos inexistentes nos
derivados formados con outros sufixos.
Abusón, acusón, aproveitón, burlón, cagón, camellón, copión, criticón, chapón,
chorón; faltón , fardón, fungón, ligón, mandón, mirón, pedichón, preguntón, respon"
dón, rosmón, sobón, tardón, tragón, etc.
Valores semellantes a estes aporta o sufixo -ÁN, -ANA, que forma derivados so-
bre bases verbais e tamén sobre bases sustantivas e adxectivas: Argallán, barallán, ba-
duán, charlatán, durmiñán, folgazán, louván, mentirán, pedichán, etc. Emparentados
con este están outras terminacións como -AS, -ANAS, -ANCAS, -ICAS, -ICHAS, etc.:
Acusicas, barallas, caganas, caguichas, caguicas, chorimicas, choromicas, mandicas, pe-
dichas, qu.eixicas, etc .. .

~) -OR (-DOR, -TOR, -SOR) significa axente e forma sutantivos (v. páx. 339) e
adxectivos :
Afalagador, ameazador, aquecedor, asegurador, asoballador, batallador, contami-
nador, conductor, constrictor (constrinxir) , cumpridor, desolador, encantador, engaio-
lador, esclarecedor, esmagador, esperanzador, estremecedor, gañador, lembrador, lec-
tor, poñedora, precursor, restrictor (restrinxir) , provisor, receptor, turbador, vingador
voador, etc.
)

)
?S XENTILICIOS
) Os xentilicios son adxectivos derivados de nomes ro ios xeográficos .
.t'oden funcionar con frecuencia como sus anttvos. s pnnc1pais sufixos que ser-
)en para formar xentilicios son os seguintes:
), ,
-~N (-AO), -A: Este sufixo serve para formar xentilicios referidos a nomes ·pro-
pios de xeografía galega.
> Arousán, arousá (Arousa) ; bergantiñán,• bergantiñá (Berganti-
ños); ferrolán ferro/á (Ferrol) ; fiSterrán , fisterrá (Fisterra) ;. ourensán,
ourensá (e tamén a forma culta auriense), etc. Tamén aparece este su-
fixo en aldeán, aldeá; cidadán, cidadá e vilán, vilá.
Moitos xentilicios correspondentes a áreas lin~güisticas do galego
central e oriental presentan a terminación -AO, -A: Caldelao, caldelá
(do Castro Caldelas); courelao, -á (do Courel); dezao, -á (da terra de
Deza) ; lancarao, -á (de Láncara) ; limiao, -á (da Limia); masidao, -a
(de Maside); meirao, -á (e Meira) ; ribeirao, -á (do Ribeiro), etc.
-ÁN, -ANA están presentes en xentilicios como carnotán, -ana (Camota); com-
J postelán, -ana (Compostela) ; malpicán, -ana (Malpica); muradán,
) -ana (Muros) ; vilagarcián, -ana (Vilagarcía), etc ... Tamén presentan
este sufixo alemán, alemana e catalán, catalana. ·
351
1

1
 1
-ANO, -ANA aparece en moitos xentilicios , con frecuencia referidos á xeografía
de fóra de Galicia: Africano, alaricano (Allariz) , alsaciano, alentexa-1
no, americano, angolano, asturiano, australiano, boliviano, cubano,<
colombiano, hispano, italiano, lusitano, mexicano, mozambicano,
murciano, peruano, romano, sevillano, valenciano, venezolano, xer-<
mano, zaragozano, etc. Tamén aparece este sufixo en metropolitano,<
mundano, paisano, parroquiano, provinciano, urbano... <

-EIRO, -EIRA aparece nalgúns xentilicios como betanceiro, brasileiro, rianxei,

ro ...
1
-EGO, -EGA aparece en xentilicios como brañego (da Braña , das Brañas) , Ce-
breirego (do Cebreiro) , cervantego (de Cervantes), chairego, (da
chaira , da Terra Cha) , galego, limego, ribeirego, vilego, manchego,
etc. (
-ENSE, sufixo invariable respecto do xénero , aparece en xentilicios como brito(
niense (de Bretaña, A Pastoriza) , coninbricense (Coímbra) , estran-
dense, lalinense, mindoniense (de Mondoñedo) , nicrariense (de Nel
greira), tudense (de Tui) , verinense, vivariense (de Viveiro) , etc . 1
-EÑO, -EÑA aparece nalgúns xentilicios como cacereño, caraqueño, limeño, ma
drileño, panameño, porteño, extremeño, norteño, sureño, etc.
-ÉS, -ESA aparece en camariñés, cambadés, cangués, carballés , coruñés, guardél
(da Guarda) , leonés, lugués, (tamén lucense) , noiés, padronés, pontei
vedrés, valdeorrés, vilalbés, vigués ... Tamén presentan este sufixo chi<
nés, francés, inglés, irlandés, portugués, etc . <

-Í aparece en xentilicios como bengalí, ceutí, israelí, nepalí, paquistaní, sefardí.. .

-INO, -INA está presente nos seguintes xentilicios: Arxentino, fonsagradinol
granadino, monfortino, monterrosino, palestino, parisino, ponferradi-
no, salmantino, tunecino, etc. Alterna coa forma -iño en campesino. ,
Outros sufixos que aparecen en xentilicios son -EO, -EA (arameo, euro~
peo, hebreo .. . Nótese sen embargo xudeu, xudía); -OTE, -OTA (cambote, dC.
Val de Camba) ; -UDO, -UDA (grañudo, da Graña); -ITA (isrq.elita, saudita¡
moscovita, hitita); -0, -A (sueco, vasco, ruso, checo, suízo .. . ); -ON, -ONA (ni-
pón, letón, teutón, valón .. . ); -ENO, -ENA (sarraceno, chileno, esloveno ... ), etc. l
(
DERIVACIÓN VERBAL (

Mo.itos verbos .s on derivados formados ~~diante sufixos v~rbais a parti(

de sustantivos, adxectJvos e outros verbos. Os ma1s dos verbos denvados perten~
cen á primeira conxugación (só o sufixo -ecer dá orixe a verbos da segunda) . (
Na formación dos verbos derivados é moi común a derivación parasinté
tica : por medio de sufixos e prefixos ó mesmo tmepo (a-pare/l-ar, en-nobr-ecer
etc.).
BASES SUSTANTIVAS E ADXECTIV AS
Os principais sufixos que serven para formar verbos a partir de sustanti
vos e adxectivos son os seguintes: 1

1) -AR é a forma máis simple de formación de verbos a partir de sustantivo<- ·

Ancorar, baleirar, bicar, faiscar, ferrar, nivelar, ollar, pingar, rq
diar, tellar, etc.
A derivación parasintética é frecuente e os prefixos comúns soi)
A- e EN- : \
Abombar, acobardar, adestrar, adiar, afroux:ar, agalegar, agrA
par, aillar, aliñar e alinear, alombar, alongar, amestrar, amontoac
amorear, anovar, apare/lar, aportuguesar, aprazar, arrendar, ator-
\

35 2
 doar, asucar... Emprazar, empezar, empedrar, encabezar, encanar,
encarcerar, encausar, encravar, endereitar e enderezar, enforcar, enla-
zar, etc.
12) -EAR aparece en verbos como os seguintes:
Airear, barbear, bordear, bracear, branquear, cabecear, cabrear,
calear, clarear, copear, curiosear, escasear, feirear, follear, marear,
peitear, piratear, randear e arrandear, rarear, lacear, vadear (vao) , va-
guear, etc .
J3) -ENTAR serve para formar derivados por parasíntese a partir de adxectivos:
! abalorentar ("coller balor") , amolentar ("facer mol" ), avellentar ("fa-
cer vello") ... Tamén está presente este sufixo nalgúns derivados ver-
) bais corno escorrentar, acrecentar, espaventar, etc .
>4) -EXAR forma derivados a partir de adxectivos e sustantivos: bafexar, clare-
xar . .. A partir de bases sustantivas soe formar verbos que significan
l movemento corporal: bracexar, bocexar, manexar, pestanexar, palpe-
brexar, etc .. .
>s) -ECER serve para formar derivados a partir de adxectivos : Amolecer, escu-
) recer, palidecer, verdecer, (a)podrecer, etc. Con frecuencia forma de-
l rivados parasintéticos co prefixo -EN : Endurecer, engrandecer, enmu-
decer, ennobrecer, empobrecer, enxordecer, etc.
)6) (I)FICAR: Certificar, clarificar, dignificar, intensificar, pontificar, ratificar,
> rectificar, verificar, etc .
'!7) -IZAR: Analizar, catalanizar, cata/izar, colonizar, galeguizar, modernizar,
1 politizar, ralentizar, sintetizar, etc.
BASES VERBAIS.
1
Na formación de verbos a partir doutros verbos interveñen sufixos que
aportan leves alteracións ó significado dos verbos base : intensificadores, dimi-
,outivos , frecuentativos , etc. , como -ICAR, -ISCAR (baticar, chuviscar, uliscar,
lambiscar .. . ), -INAR (chuviñar durmiñar) , etc.
)

DERIVACIÓN ADVERBIAL
; Os adverbios posúen un único sufixo: -MENTE , que se engade á forma
feminina do adxectivo base: ·
J Alegremente, boamente, certamente, cortesmente, frecuentemente, mala-
mente, razoadamente, razonablemente, soamente, sospeitosamente, verdadeira-
>nente, xeitosamente, etc.
)

r-;::::1
~

1)
~IWJ EXERCICIOS_____
1
) l. Explica o significado de cada un dos adxectivos postos como exemplos de de-
1 rivados de base sustantiva. Sinala o sustantivo do que deriva cada un deles.
)
1 2. Dá novos exemplos de adxectivos derivados de bases sustantivas con cada un
) dos sufixos tratados no tema .
1 3. Di cal é o verbo base de cada un dos derivados postos como exemplo no apar-
( tado que trata dos adxectivos formados a partir de bases verbais.
1) 4. Fai unha lista de topónimos da túa zona e busca o xentilicio correspondente a
) cada un deles.

353
 5. Sinala cal é a base de cada un dos verbos postos como exemplos de derivados ,
de bases sustantivas e adxectivas.
6. Expica o significado das seguintes palabras compostas :
augardente bulebule sapoconcho
cartafol reviravolta lobishome
fervellasverzas vaca/aura beiramar
vichelocrego paporrubio xordomudo
7. Sustitúe nas seguintes oracións o que vai en letra cursiva por unha palabra que 1
signifique o mesmo.
Exemplo : "É un alumno que sobresae": É un alumno sobresaliente.
1.-Entregoume un obxecto que relucía.
2.-Cando acabe con esta, paso á frase que segue.
3.-A min paréceme unha decisión que convén.
4.-Non sei se van á misa tódolos homes que eren.
5.-É un individuo que ten valor,
6.-Recolleron uns paquetes que proviñan de Alemania.
8. Sustitúe a liña de puntos das seguintes frases por unha das palabras da seguinte r
lista:
-olla mol -trolán -doenza -andacio -soidade
-arcebispo -langrán -pertenzas -natureza -necidade
-louza -insano -a venza -fervenza -vontade
-la clembranzas -crenza -escriben te -ro maría
-pegada -comparanza -mantenza -medicina -cervexería
-Cardo na memoria moitas .. ...... . ... .... .. .... ..... . .. daquel tempo pasado .
-Non sei como non colleron ningunha enfermidade naque/ ambiente tan ..... .. .
-Meteu tódalas súas ...... .. ... . .... ... ....... ... .. nunha maleta e marchou a Madrid.
-Desde que lle morreu a familia vive en completa .. ..... ... .... _.. ... ... .. .. . ...... .. . ,
-Padecía unha ...... ..... .... ..... ....... .... .... .. grave, pero curou e agora está ben.
-Anda estudiando as ....... ... ....... .. .... .... .... relixiosas dos indios amazónicos.
-Se non fose polos productos da harta, co salario que recibe non lle chegaría para
a. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . da súa familia .
-Marchou por propia .. .. ........ ....... .... .. .. . non porque llo mandaran os país.
-Todo o que me dixeches non é nada en ... .. ... ..... .... ... .. ... . ... .. . ... ca que eu vin .
-¡Non sexas parvo! ¡/so que dis é unha .... .. ... .. ..... ...... ... ...... . .. !
-Quixo estudiar ..... . .............. pero deixou a carreira e meteuse no exército.
-Quedamos nunha ........ .... .. ... ...... .... e tomamos unhas copas para faJar do
choio .
-Foron andando á ..... . ...... ...... . ..... .... de San Andrés de Teixido .
-Fixemos unhas fotos nunha .... . ... ..... .. ... .. .... ....... ...... .do río Deza .
-Aquel ano houbo un ... .. .. ..... .. ..... ........ de gripe e morreu moita xente.
-Con outros ecoloxistas fundo u un ha liga de defensa da . .... _.. .... . .. ... ....... ... .
-Contratastes un . ...... ..... ... .... .. para que vos levase a correspondencia .
-Encargámoslle un traballo hai seis meses e aínda non fixo nada; é un .. .... . . .
-Garda o biscoito nun .. ... ........ ... .. de plástico para que non humedeza.
-A Manolo non He fagas caso do que di , porque é un ... . .... _.... .... .. ... ... ...... .
-Asistimos a un ha misa na catedral e oficiaba o propio .. .... _.. . .. .. ........ .... ... .
-Descubriron 6 asasino pola .. .. .. .... ..... .... ....... que deixou no xardín .
-0 ano pasado estaba moi enferma , pero agora está moi . ... . _......... : ... ... . .
-Discutiron moito, pero 6 final chegaron a un ha .. ...... ... .... _.... ..... ....... .... .. .
-Foi mercar. ... .. ... ....... . ........ . ... ..para tecer unha chaqueta_
-Pescamos un ... ..... .. ....... . .... .. ...... e comémolo 6 xantar.
9.-As palabras que aparecen en cursiva presentan algunha incorrección. Susti-
túeas pola forma correcta :
«Xa me enterei de que naque[ viaxe tivestes moitos problemas. Non sei se é
que estaba a carretera en mal estado ou se iades distraídos mirando o paisaxe,
pois desde o alto vense tódalas aldeias da costa e a ría abríndose para saír ó

354
 mar. O primer día que eu fun por alí había maravillas dignas de figurar nun
museu, pero nestes derradeiros tempos construíron moitas fábricas con enor-
mes cheminés, oficiñas e mil trapalladas máis . Os fabricantes de gasoliña mer-
caron media ría porque din que hai petróleo , pero o que eu creo é que todos
eses que din que van facer da vila un ha metrópolis, o único nome que merecen
é o de asesiños do medio ambente e da naturaleza. Sinceiramente, cando che-
gue a primaveira vou orgaizar un ha manifestación contra esa industrialización
irracional .»
10.-A cada unha das definicións que se dan corresponde unha das palabras da lis-
ta . Emparella as definicións coas palabras e constrúe unha oración con cada
unha delas.
incólume inverosímil irresoluble inédito
inmorredoiro inepto impúdico inconmensurable
impaciente indeleble imposible impertérrito
inaceptable indisoluble inaudito inerme
ileso inmóbil inconsútil insignificante

Que non morre · ···· ·· ···· ··· · · · ·· · ·· · · ··········· ··· ·· ·· ·· · · · ············ · · · ·o · · · · · · · · ··o · · · ·

Que non se m ove o •• • •••• •• •• •• o • •• • o . o • ••• • • • • • • •• ••• ••• •••• • o. o •• • • • •••• • o •• • o • • • ••• • • • • • • •

Que non se pode aceptar ... o • o • • •• o. o • • o •• •• o o o o • • o • o. o o o . o o • • • o • o • • o • • • • • • • o •• o •• o o . o o o o.

Que non parece ~erd_adeiro .. o •• o •• • ••• • •• • •••• • • • ••••• • ••• o ••• o •••• • • • • • • • •• •• • • •• • • • • • • •

Que non ten pactencta o •• •• • • o • •• • •• o ••• ••• ••••• o ••• o. o • • •••• • • •• ••• • • • • • • • • • ••• ••• o • • • • • •• •

Que non ten ningunha (ou moi pouca) significación .. .. .... . ·· ·· · ·· · o···· ........ .
Que non sofre desgaste .......... o • • • •• o o •• • o o • • •• : o • • • o. o •• o o o. o •• • • • • • ••• ••••• • •• • • • • • • o o o

Que carece de aptitude .. o . o •••• o o o . o o •• •••• • •• o o o o ••• • • •• o . o o • • •• o ••• o o o ••• o • • •• ••• • • •• ••••

Que non vai armado ... o o . o. o •• ••• o • • ••• • • ••• o •••• • • o . o ••• •• •• • • • o • ••• • •• • o o ••• •• •• o • • ••••••

Que non sen te terror ..... .... o •••• • o ••• •• o • • ••• •• • • ·o · o· •• •• o • • • • o• • • • • • • · o •••• · · o •• • o . o •• • •

Que nunca se oí u o . o o o •••• • o o •••• o o ••• o . o • • •••• o o. o o o • •• o o . o ••• • • • ••••• •• • • o • • •• • o • • ••• • ••• • •

Que non pode ser .. ...... .... ... o ••• • • • ••• •• •••• • • o o o • • •• •• o •• • •• • • • •• •• o . o . o • • o • • ••••• • ••• • •

Que non se dá borrado o •• •• o • • •• • ••••• • •••• • o o ••• • •• o o • •• ••••• •• o o •••• o o •• o • • •• ••• • • • • o o o • •

Que non se pode resolver ... . o • •• ••• • ••• o . o • • • • • • • • • • o ••• o • ••• •• o •• • •• ••• •• o. o •• • ••• • • •• o • •

Que non ten costuras ... . o • • • o •• o • •• o •••• • ••• o • • • •••• • • • •• • •• • •• • • •• •• •• •• • •• o • ••• o • •• • • o •••

Que non ten pudor ....... ....... o ••• o . o •• • • • • • • • ••• o ••• • •••• •• • • • • • • • •• • • • • • • o •• o • • • o ••• o •••

Que non se pode disolver .... o • • • ••• ••• • o •• o • • • • ••• •• o ••••• • •• •• • • •• •• • ••• o • •• • • •• o • • • •• •••

Que non sufriu lesión .. .. o • • •• • o •••• o •••• o. o •••• • •• • •• o •• • •• o o •• • • o •• •• o •• o. o . o • • o o o o o ••••••

Que non foi publicado ... o . o •• •• •• o • • • o • ••• • • o ••• o. o •••• •• o • •••• o •••• o ••• o ••• • •• o • • • o . o . o •••

Que non pode medirse .. o o • • • •• o. o • •• o ••••• • •••• o • • ••• • • ••• ••• o •• • •• o ••• • •••• • •• • o . o • • •• o • •

11 .-Corrixe os erros que atopes no seguinte texto:

Os representantes eleitos nas últimas eleicións deron leitura ós resultados das
respeutivas seicións. Todos tiñámo-la convición de que aqueles datos ouxetivos
non eran moi esactos, pero coñecendo a traiectoria profesional do doctor no
país e no estranxeiro non quixemos facer conxeturas. Os redautores dos medios
de información exixiron que se proieitasen na pantalla os datos. Pero as cifras
eran tan exaseradas que os propios eleitores preferiron agardar á reunión noi-
turna.

355
.........................................................................
...........................................................................................•.........................
.....................................................................................................................
· ::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::~ (
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• t

..................................................................................................::::::::::::::::::::
···························································································-························· (

SEMÁNTICA
RELACIÓNS SEMÁNTICAS

25
-Os rasgos semánticos, os cam-
pos semánticos. .(
-Estructura dos campos semán-
ticos.
-Organización dos campos se-
mánticos.
-Relacións semánticas.
-Sinonimia.
-Polisemia e homonimia .
-Termos contrarios .
-Hipónimos, cohipónimos e hi-
perónimos.
)
lWJ TEMA
)

1 , ,
,OS RASGOS SEMANTICOS. OS CAMPOS SEMANTICOS.
1 Se a lexicoloxía estudia as palabras desde o punto de vista do significante,
¡a semántica, en cambio, estúdiaas desde o punto de vista do significado. O estu-
.1dio semántico é máis complexo e impreciso có léxico, porque as unidades léxicas
·en que se pode descompoñer unha palabra (lexemas , afixos .. . ) son más eviden-
)tes cás unidades semánticas. Estas unidades semánticas, unidades mínimas de
)Significado, reciben o nome de rasgos semánticos.
l Vexamos nun exemplo a caracterización dos rasgos semánticos: Se colle-
ptos algunhas das posibilidades de combinación das palabras coche e moble con
diferentes adxectivos e as comparamos coas combinacións de doenza e preguiza
Jcon outros adxectivos , teriamos:
1
)
negro
amare/o incurable
cadrado tolerable
0 {coche } é long o , { preguiza } , involuntaria
moble A sua doenza e mental
alto
pesado pasaxeira
) etc. etc .
)

! Facilmente podemos comprobar que moitos adxectivos que se poden

)lplicar ós sustantivos coche e moble non se poden aplicar a preguiza ou doenza.
Os primeiros están definidos polo rasgo semántico [+concreto], mentres que os
~egundos son abstractos , ou sexa que lles podemos· asigna-lo rasgo semántico
l- concreto]. E non podemos combina-los sustantivos deste segundo grupo con
jidxectivos definidos polos rasgos [ + color] ou [ + forma].
Resultarían oracións absurdas as oracións do tipo "a súa doenza é cadra-
)la" ou "a súa preguiza é amarela" .
) A explicación desas imposibilidades de combinacións pode facerse reco-
¡ rendo ó concepto de rasgo semántico. Esas unidades mínimas de significado
que sinalamos entre corc~etes son os rasgos semánticos. Cabalo e touro son sus-
2antivos relacionados polo rasgo semántico [ + animal], que os opón a outros
)ustantivos coma abundancia ou porta, que posúen o rasgo [-animado]. Pero se
1ueremos opoñer cabalo a touro teriamos que recorrer a un segundo rasgo se-
mántico, que podería ser [ + con cornos] ou [-con cornos], por exemplo.
)

357
 Tódalas palabras que teñen algúns rasgos semánticos en común consti-'
túen un campo semántico. Os campos semánticos poden ser máis extensos ouí
menos, dependendo dos rasgos semánticos comúns que queiramos precisar. Así,(
é evidente que o campo semántico constituído polas palabras que designan ani-(
mais é máis amplo que o formado polos que designan animais con cornos.
Non debemos confundí-las relacións que se establecen entre as palabras(
desde un punto de vista semántico coas que se establecen desde un punto de vis-(
ta léxico. A relación que hai entre nevar e neve é unha relación léxica , pero entre::
nevar e chover só hai unha relación semántica . C

· As relacións semánticas que se establecen entre distintas palabras poden

· ser de diferentes tipos. Dadas as palabras frío, momo, quente, pertencentes ó(
campo semántico dos adxectivos referidos á temperatura , e chover, ventar, tro-
nar, todas elas verbos que indican fenómenos meteorolóxicos, podemos comJ
probar que é posible unha oración como a seguinte: (
Quedamos na casa porque tronaba, chovía e ventaba moito.
Pero non sería posible unha oración que dixese:
A auga estaba fría, moma e quente.
A relación que se dá entre os verbos citados é unha relación non excluín 1
te , mentres que a que se establece entre os adxectivos referidos é unha relació'\
excluínte . Cada campo semántico que queiramos definir posúe unha estructura
propia. · (
(

ESTRUCTURA DOS CAMPOS SEMÁNTICOS

Para establece-la estructura dun campo semántico hai que determinai

primeiro as palabras que o forman . Despois analízanse en rasgos semántico~
esas palabras. Nesta análise non é preciso establecer moitos rasgos semántico\
para definí-lo campo semántico: chega con dar un rasgo semántico común ató-
dalas palabras que o forman. O que si é necesario é fixarse nos rasgos que opa<
ñen cada palabra dese campo respecto das outras, é dicir, da-lo rasgo semántic(i
distintivo de cada unha . (
Por exemplo, queremos establece-Jo campo semántico dos sustantivo[
que designan fenómenos atmosféricos relacionados coa auga (este sería o rasgo
semántico común que define o campo) , e tomámo-las palabras nube, néboa, o f-
ballo, chuvisca, chuvia, chuvasco, saraiva, neve, etc. Con estas palabras imü(
buscando os rasgos que opoñen cada unha frente ás outras. Así , nube oponse r
néboa, por exemplo , polo rasgo [ + alto], mentres que nube e néboa se opoñen
conxuntamente a tódalas outras palabras polo rasgo [-molla]. A representacióf.
máis comoda da estructura do campo semántico poderiamos establecela nun cé(
dro coma o seguinte:

\
"gaseoso" "líquido" "sólido" "molla" "duro" "alto" (
1

(
nube + - - - - + 1
néboa + - - - - - (
1
orballo + - - + - -
chuvia - + - + - -
(
1

neve - -
+ + - - 1
saraiva - - + + + - (
1
\

358
)
Se quixesemos apurar aínda máis a análise, vemos que no lugar que ocu-
1pa no cadro chuvia tamén poderían cadrar ben chuvisca, chuvasco, ou chapa-
lrrón, por exemplo , pois están caracterizados polos mesmos rasgos semánticos
¡que corresponden a chuvia no cadro. Se quixesemos introducir no cadro estes
r ovos_ eleme~tos teri_am_o_s que establecer unha n~va varia_nte para poder marca-
-las d1ferenc1as de s1gmflcado. Vemos que chuvta, chuvtsca, chuvasco, chapa-
rrón están relacionados entre si polos mesmos rasgos comúns que definen chu-
¡Via, pero o que os opón é un rasgo semántico de intensidade que os estructura
gradualmente.
)

· intensidade + intensidade

chuvisca chuvia chuvasco chaparrón

<11/1/111!111/lllllll/lllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll-)
Así chuvisca oponse ós demais por estar caracterizado polo rasgo[- in-
fensidade}. Chuvia defínese frente a chuvisca por { + intensidade] e frente a chu-
vasco e chaparrón polo rasgo de{- intensidade}. Chuvasco oponse polo rasgo[+
)intensidade] frente a chuvisca e chuvia e polo de[- intensidade} frente a chapa-
rrón. Chaparrón oponse ós demais polo rasgo [ + intensidade}.
1 Unha relación gradual tamén é a que se dá entre frío, tépedo ou momo
e quente. .
l O significado das palabras pode ser máis ou menos extenso. Animal, por
.exemplo , ten un significado máis amplo ca mamífero; e mamífero, ó mesmo
tempo , ten un significado máis amplo ca can. Do mesmo xeito, uns campos se-
mánticos poden ter un significado máis extenso ca outros.
J Se ós rasgos semánticos comúns que definen un campo semántico !les en-
gadimos un novo rasgo semántico, o campo semántico novo que se establece é
Jlláis específico có anterior. Mamífero é un término específico respecto de ani-
mal, e forma parte do mesmo campo semántico que ave, peixe, etc., que forman
b campo das palabras que teñen como rasgos semánticos comúns os mesmos que
;definen a animal. Pero mamífero é un termo xenérico respecto de can; xabarín,
f amelo, parco, cabalo, etc. O campo semántico dos mamíferos está incluído
dentro do campo semántico dos animais, como un subconxunto deste.
) A organización dos campos semánticos pode variar dunhas lióguas a ou-
~ ras . Os esquimais , por exemplo, teñen ducias de palabras para distinguir mati-
~es de "branco" , mentres que hai linguas que só distinguen catro ou cinco cores
fundamentais. Estas diferencias suscitan a cuestión de se o feíto de falar unh·a
lingua determinada se corresponde cunha determinada percepción da realidade,
wnha visión do mundo diferente á que teñen os talantes doutras li'nguas ,
) Moitas estructuras de campos semánticos son reflexo da organización so-
cial e cultural duo pobo . O caso máis claro é seguramente o dos "termos de pa-
rentesco" , que reflexan a organización familiar da sociedade a través da súa !in-
gua . No galego hai pai, nai, filio , avó, curmán, irmán, primo, cuñado, xenro, xo-
c:ro, nora, etc. Outras Iinguas poden ter unha palabra para designa-los currnáns
fillos de tíos paternos e outra para curmáns fillos de tíos maternos; unha palabra
para se referir ó cuñado que é irmán da muller e unha distinta para designar ó
j:uñado que é home da irmá , etc.
, A estructura dos campos semánticos das linguas románicas non é moi di-
ierente dunhas a outras, pois todas teñen unha orixe próxima común, pero se .
comparámo-lo galego co chinés, por exemplo , atoparemos sorprendentes diver-
~encias .

359
 (

Con todo, moitas diferencias léxicas que existen entre unhas linguas e ou- ,
tras non responden necesariamente a fenómenos extralingüísticos, senón que
son simples mostras das distintas organizacións léxicas das linguas. Os galegos t
distinguimos soño e so no, m entres que en castelán hai un ha única palabra para (
designar tanto o que se soña como as ganas de durmir; tamén distinguimos entre e
solo e chan frente ó castelán suelo; escada e escaleira frente ó castelán escalera:
último e derradeiro frente a último, etc. \
Por exemplo, en galego hai máis palabras para distinguir matices de r
"tempo chuvioso" que no castelán. De feíto, algunhas palabras galegas como
chuvasco pasaron como préstamos 6 castelán ("chubasco"). O mesmo sucede 1
con numerosos vocábulos náuticos, nomes de peixes e mariscos, etc. 1

¡
1
RELACIÓNS SEMÁNTICAS
(
As relacións que pode haber entre unhas palabras e outras desde o punto(
de vista do significado poden ser de distintos tipos. Cando hai unha identidade
de significados, isto é, cando tódolos rasgos semánticos que definen o significa-!
do de dúas palabras son os mesmos, entón fálase de SINONIMIA. Se unha pa-r
labra ten significados diferentes segundo os contextos en que apareza, fálase de<
POLISEMIA . Cando entre os significados de dúas palabras hai unha relación de
oposición, fálase de termos CONTRARIOS (antónimos, complementarios e in-l
versos), (
(
SINONIMIA
Dúas palabras son sinónimas cando os rasgos semánticos que definen os(
seus significados son os mesmos . Isto quere dicir que hai sinonimia cando dous<
significantes corresponden a un mesmo significado. (
Cando dúas palabras son sinónimas unha pode ser sustituída pola outra\
en tódolos contextos posibles sen que haxa alteración do significado. En reali-c
dade, non tódolos sinónimos son sinónimos perfectos, pois pode haber pequenas(
diferencias de significado en cuestións de matices ou connotacións. Ademais,
dúas palabras que son sinónimas nun contexto determinado poden non ser mu-C
tuamente sustituíbles noutros contextos. (
Por exemplo , bágoa/lágrima e esvarar/escorregar son sin9nimos perfec r
tos , pois en calquera contexto lingüístico en que aparezan bágoa ou esvarar po-e
den ser sustituídos por lágrima e escorregar, respectivamente. (

Enxuga esas { ~ág?as } que xa pasou todo

lagnmas ·

Escorreguei { na lama e caín

"Esvare1

Pero noutros casos non hai sinonimia perfecta porque a identidade de sigJ
nificado é parcial. 1
Por exemplo, podemos dicir:
O neno subiu po/a árbore arriba para col/e-lo balón. <
o neno rubm yola árbore arriba para col/e-lo balón. (

Pero aínda que é posible a sustitución , a oración sofre unha alteración no

significado , pois o verbo rubir, ademais dos rasgos semánticos que ten en comúrz
con subir -que podemos resumir como {movemento de abaixo a arriba]-, posúe
un novo rasgo semántico [axudándose coas mans ecos pes] que non está preseni
te na caracterización semántica de subir. (
360
l Rubir ten sinónimos totais como agatuñar, gabear, etc. Subir ten nume-
rosos sinónimos parciais (que poden sustituílo nuns contextos , pero noutros
) non) : ascender, erguer, elevar, levantar, izar, alzar, soerguer, etc .
) Xa dixemos que moitos sinónimos teñen ás veces lixeiras diferencias no
l significado que lles veñen dadas por pequenos matices. Con frecuencia estas di-
1 ferencias responden a un uso común das palabras, que se distribúen en contex-
l tos diferentes. Por exemplo, labios e beizos son sinónimos perfectos, pero hai fa-
lantes que pensan que para se referir ós das persoas hai que empregar labios e
) non o seu sinónimo beizos. Estes fenómenos responden con frecuencia á presión 1
l léxica do castelán sobre o galego , tal como vimos no tema 6. d~J.v ~ o l;o.:)~G--J'l,d e,

zona~
) Casos de sinonimia total ou perfecta son os que se dan or exe plo, can-
J do existen dúas ou roáis palabras usadas en distintas Gali a para de-
nomina-lo mesmo obxecto ou concepto: _bido/biduei, o, ouriol/vichelocre o,
) [¡,w gueiro/estadtt;!lo, . ar xabarín/porco bravo, amen e
l ; olar. (Yerno que nalgún caso que hai realmente son uas anantes d mes-
l ma palabra) . r¿, ~c:Lo;r

J
¡POLISEMIA E HOMONIMIA.

l Unha palabra é polisémica cando ten máis dun significado. Por exemplo ,
las palabras acordar, xeito e mandar son polisémicas , pois presentan diferentes
¡significados en diferentes contextos:
Quedei tan durmido que non acordei ata as nove e media ( = "esper-
tar").
Non me acorda o teu nome ("lembrar", "lembrarse", "recordar", "vir
á memoria").

Facía os nós mariñeiros con moito xeito ("habilidade", "maña").

Ese nó mariñeiro hai que facelo des te xeito ("modo", "maneira").
O meu avó mandounos estar calados ("ordenar", "dar ardes").
O meu avó mandounos un paquete ("enviar").
361
)

)
 (

Dúas palabras son homónimas cando teñen o mesmo significante pero 1

distintos significados:
O reí e a raíña saudaron desde a fiestra ("a muller do rei") .
Marcou cunha raíña as palabras que non entendía (" raia pequena") . 1
Aproveitou aqueta tea para facer un traxe ("tecido").
Prendeu unha tea para ilumina-lo túnel ("tacho", "antorcha"). r

O aspirante recibiu un golpe no queixo e cae u ("parte inferior da cara, 1

baixo a boca") .
Comín un pouco de queixo con pan ("producto lácteo").
(
Moitas veces non resulta doado distinguir entre polisemia e homonimia . 1
A polisemia afecta a unha palabra que ten máis dun significado. A homonimia
a dúas ou máis palabras que teñen o mesmo significante , é dicir , a mesma forma . (
A polisemia é un concepto semántico , m entres que a homonimia é máis ben lé- 1
xico . (
Se ternos un ha forma (un significante) que posúe dous signifcados , ¿que 1
criterio se debe empregar para saber se se trata dun caso de polisemia ou dun de
homonimia? Pois a resposta é que hai que acudir á etimoloxía , isto é , a orixe da l
palabra. Ocorre que moitas veces dúas palabras latinas evolucionaron de tal e
modo que confluíron nunha lingua románica nunha mesma forma , a pesar de
que etimolóxicamente son dúas palabras diferentes . Isto sería un caso de horno- C
~m~ . . (
Por exemplo, as palabras latinas somnium (soño) e somnum (sono) evo- (
lucionaron en galego de modo _diferente, pero todos sabemos que en castelán c
confluíron as dúas e que nesa lingua non se distingue a palabra que significa
soño (o que se soña) e a palabra que significa sono (ganas de durmir) . C

En moitas zonas de Galicia chámanlle golpe ó raposo; esa palabra que (

procede do latín vulpe(m), confluíu na súa forma co sustantivo golpe (do verbo (
golpear), de xeito que se trata de dúas palabras que teñen o mesmo significante(
pero distintos significados; son dúas palabras homónimas.
e
Se non sabemos cal é ou cales son os étimos dos que procede unha forma c
determinada ; non poderemos saber exactamente se se trata de dúas palabras ho-
mónimas ou dunha palabra polisémica . Cando os distintos significados que pode(
ter un significante están bastante próximos , podemos sospeitar que se trata dun-(
ha palabra polisémica , que presenta significados diferentes ó ser usada en sen-e
tido figurado . Así , olio pode significar "órgano da visión" e tamén " burato dun- .
ha agulla", "arco dunha ponte" , etc .. . A relación que hai entre os diferentes sig-C
nificados pódenos facer pensar que se trata dunha palabra polisémica , que ad-(
quire diferentes significados ó ser empregada en contextos diferentes. Noutros 1
casos non está tan claro , e para saber se se trata de homonimia ou polisemia hai
que recorrer á etimoloxia. 1

étimo latino significante significados

teda(m)-:::_ tea .....::: ~ "facho " "antorcha" ~ HOMONIMIA1

tela(m)-------- ~ '
3 "tecido" .

oculu(m) , olio ' "órgano da vista"

~ ~ "arco dunha ponte"
-? "burato da agulla" ~ POLISEMIA <

~ etc.

362
 Se os homónimos se representan na escrita de forma diferente , esa dife-
l renciación ortográfica permite saber que se trata de dúas palabras diferentes e
1 non dunha palabra polisémica. Estes casos reciben o nome de HOMÓFONOS
( = que teñen a rnesma forma fónica). Son homófonos, por exemplo, os seguin-
) tes:
l vago ("preguiceiro" , " nugallán", "lacazán") .
bago ("uva, cada unha das froitas dun acio o u racimo") .
valor ("valentía" , "calidade", " precio" ... ) .
balor ("mofo, fungo que se forma na materia en proceso de putre-
facción ou descomposición").
)

)
Os HOMÓGRAFOS., son palabras diferentes ,pero que na escrita teñen a
mesma representac10n :
1
presa (con e aberto, /pr~sa/) = "apuro" , "urxencia" .
presa (con e pechado, /pr~sa/) = "embalse"; "puñado".
bola (con o aberto, lbQlal) = "esfera , canica" .
bola (con o pechado, lbQlal) = "peza de pan" .
1 A homofonía e a homografía son conceptos que se refiren á ortografía ,
non ó léxico ou á semántica. A ortografía das linguas é algo convencional. Se na
1
ortografíá do galego non existisen dous grafemas ou letras (b, v) para represen-
! tar un mesmo fonema lb/, bago e vago e mais valor e balor serían casos de ho-
) monimia, non de homografía.
) Por outra banda, se houbese no sistema ortográfico galego un signo para
1
representa-lo e aberto /y/ e outro distinto para representa-lo e pechado !t;-1, un
para o o aberto IQI e outro para o o pechado IQI, nese caso /prysa/ e /pr~sa/, /b<;>la/
1 e /bQlal non serían nin homónimos nin homógrafos.
)

1TERMOS CONTRARIOS.

Cando entre os significados de dúas palabras hai unha relación de opo-

l sición , esas palabras son entre si termos ou términos contrarios. Os termos con-
>trarios poden ser de tres clases , segundo o tipo de oposición que se estableza:
)
l a) Complementarios son dous termos contrarios que se exclúen mutua-
mente; afirmar un significa nega-lo outro , e viceversa. Os términos complemen-
ltarios forman conxuntos binarios, é dicir, sempre Hmitados a dous elementos.
)Por exemplo , vivo e morto son términos complementarios. Se dicimos que algo
está vivo, significa que non está morto , e se dicimos que algo está morto , logo
>non está vivo.
J Son complementarios, por exemplo macho/femia, saúde/enfermidade, vi-
¡sible/invisible, etc .
b) Antónimos son os termos contrarios que forman parte dun conxunto
¡de termos que difiren nun único rasgo semántico no que se establece unha gra-
ldación. Quente _e f~ío son ~nt~~imos ; se o _café está quente, entón non está frío ;
pero se non esta fno non stgiuflca necesanamente que estea quente: pode estar
lmorno. Grande epequeno, subir e baixar, exceso e escasez son antónimos .
) e) Os termos inversos ou recíprocos designan dous aspectos dunha mes-
>ma relación ou duo mesmo concepto, e a afirmación duo deles significa a afir-
Jmación do outro. O mesmo que nos complementarios, esta relación tamén se es-
)tablece unicamente entre dous elementos. Mercar e vender, tío e sobriño, pagar
e cobrar ·son términos inversos ou recíprocos.
)

363
HIPÓNIMOS, COHIPÓNIMOS E IDPERÓNIMOS

6 tratar dos campos semánticos talamos dos conceptos de extensión do

significado e de términos xenéricos e específicos. Flor é un término específico res- <
pecto de vexetal, por exemplo, pero un término xenérico respecto de rosa, caravel
ou margarida. Dixemos que entre os campos semánticos poden establecerse rela- <
cións de xerarquía que fan que un campo semántico poida ser un subconxunto \
doutro campo semántico máis xenérico. As relacións que se establecen entre os 1
termos pertencentes ós campos relacionados entre si por razóns de xerarquía
semántica reciben o nome de hiponimia, hiperonimia e cohiponimia. 1
Músico por exemplo, é un hiperóniriw respecto de frautista, guitarrista, (
gaiteiro, tamborileiro, saxofonista, trompetista, pianista, etc. Pero músico, por
outra banda, (o mesmo que escultor, pintor, poeta, etc.) é un hipónimo respecto \
de artista. Artista é polo tanto , hiperónimo respecto de músico, escultor, etc. <
Frautista, guitarrista, gaiteiro, etc. son cohipónimos entre si, do mesmo modo 1
que a relación que se establece entre músico, pintor, escultor, poeta, etc., é ta-
1
mén unha rel ación de cohiponimia.

~
~

1WJ EXERCICIOS~· (
l.-Cada serie de palabras das que veñen a continuación pertence a un campo se-
mántico diferente . Indica calé (ou cales son) os rasgo(s) semántico(s) que de-
fine(n) o campo semántico. Indica tamén , dentro de cada campo , cal é o
rasgo que opón cada palabra ás demais palabras da mesma serie:
a) Almorzo, xantar, merenda, cea.
b) Mañá, tarde, serán, noite.
e) Luns, martes, mércores, xoves, venres, sábado, domingo.
d) Banqueta, tallo, escano, banco, silla, cadeira, sillón, sofá.
e) Cocer, asar, fritir, queimar.
f) Ornear, bruar, ruxir, ladrar, ouvear, cacarexar, rinchar.
2.-As palabras que veñen a continuación pertencen a catro campos semánticos
diferentes. Di o que significa cada unha delas e agrúpaas nos campos semán- '
ticos correspo ndentes:
Xamón, caravela, sube/a, serrón, bergantín, coruxa, fariña , machado,
andoriña, pailebote, lente/las, carrizo, aguia, miñato, goleta, chourizo, pata-
ca, vaca, azucre, gamela, xílgaro, canivete, coitelo, naval/a, queixo, marme-
lada, fouciño , pardal, bote, dorna, pementos, machada, mortadela, merlo,
pega, barco, serra, sardiñas, gadaña, pamba, bou, corvo, coitela, lancha, fa- 1
bas, barca, rula, espada.
3.-En cada unha das seguintes series de palabras hai unha que non pertence ó
mesmo campo semántico cás demais. Sinálaa.
-Momo, tépedo, quente, rexo, conxelado, xélido, frío.
-Irmán, curmán, xenro, doutor, sogra, nora, bisavoa.
-Lesma, ra, miñoca, cágado, verme, sapo, caracol, croio.
-Mesa, berce, ventá, escano, tallo, cadeira, roupeiro, cama.
-Tenente, capitán xeneral, sarxento, recruta, coronel, alférez, xeral, cabo.

364
4.-Elabora unha lista de palabras pertencentes ós campos semánticos seguintes:
a) Prendas de vestir e calzar.
b) Árbores .
e) Tendas e comercios.
d) Peixes.
e) Mariscos .
f) Relacións de parentesco .
g) Oficios e profesións.
h) Estacións do ano , meses, días da semana.
S.-Agrupa en series de sinónimos os verbos da seguinte lista:
Medrar, guindar, escorregar, gabear, refugar, espetar, brincar, desbotar, atu-
rar, morder, magoar, tripar, aledar, amañar, crecer, quentar, ahondar, chim-
par, esvarar, esborrexer, rubir, rexeitar, choutar, chantar, soportar, trabar,
lastimar, pisar, alegrar, gobernar, recordar, rematar, tirar, agatuñar, saltar,
cravar, aguantar, danar, contentar, arranxar, lembrar, quecer, termar, man-
car, arregrar, acabar, bastar.
6.-Agrupados en series de sinónimos os verbos do exercicio anterior, constrúe
varias frases para cada serie e comproba, intercambiando os verbos, se se tra-
ta de sinónimos perfectos ou hai contextos en que non se poden intercambiar.
7.-Explica a diferencia de significado que hai entre as palabras de cada unha das
parellas seguintes: abundar/ahondar; saúde/saudade ; aprender/ensinar; que-
cer/quentar; soño/sono ; soar/zoar; ver/mirar; perante/durante ; lentitude/len-
tor ; aromalarume ; percorrer/recorrer.
8.-Sustitúe as palabras que aparecen en cursiva nas oracións que veñen a con-
tinuación por un sinónimo de entre as seguintes palabras: doado, rexeitar,
beizo, tripar, trabar, doenza, nu, brétema, mágoa, bágoa, ledp:,
-Sentín lástima pola pobre víctima cando souben a noticia . ~'\.001-
-Non foi nada fácil dar coa casa do teu amigo Xosé. ~
-Atopeino moi alegre, pero cando marchou non puido reprimir unha lágrima. ~,~
-Non é que fixese moito frío , pero estaba espido. '1\!A..
-Pegoulle unha piña nun labio e non paraba de botar sangue . ~
-Andaba silandeiro coma quen vai pisando esponxas . --tv-rc.r-
-Non se vía nada ata que apareceu un can e mordeu a Carlos nunha perna. + ~c...r-
-Houbo que desbotar varios exercicios porque non se entendían . ...e)(.e..:.
-Con tanta néboa como había , o porteiro do Celta non vía a porta contraria . i't~
-Tiña unha grave enfermidade que parecía incurable . ~~
9.-Neste exercicio danse unha serie de oracións e unha lista de palabras. En
cada oración hai unha palabra que pode ser sustituída por unha das da lista.
Sustitúea e razoa se se trata de sinónimos perfectos ou se hai algunha diferen-
cia de significado. (Os verbos van en infinitivo . Ponos na forma conxugada
que cumpra) . .
-Tes que remove-la pasta para que non se pegue ó fondo da tixola.
-Estivemos guichando por un buratiño que había na porta.
-Veña, bule, que irnos chegar tarde.
-Non se afastou da súa nai nin un segundo.
-Pon ese peixe a desconxelar ata que quede mol.
-Non se atreveu a vir por aquí.
-Hai unha epidemia de gripe en Galicia.
-Púxose colorado cando lle fa/amos do asunto.
-Sempre está marinando nos seus problemas familiares .
-Agora entroulle a manía de escribir cartas ós periódicos.

365
 -0 bote estaba mal pechado e as sardiñas están balorecidas.
-Non é nada doado andar coas mans.
-Caín na acera e magoeime nun xeonl/o.
-Aqueta ferida non me paraba de pruír.
-Non funcionaba o timbre e espertei ás once.
-Deulle unha alfaia como regalo de voda.
-Levaba un vestido branco e guantes negros.
-Tiña un anelo de prata e brillantes.
-Can:do che escoitei aquetas palabras déronme ganas de berrar.
-0 día de San Xoán prenderon unha cache/a no campo de fútbol .
-Entramos na cova iluminándonos cun facho.
-A auga que caeu foi tanta que acabou desbordando a cal.
-Tiña unha simpática mirada de raposo.
-Fixemos unha excursión ó curuto daquela montaña.
-0 devala-la marea empezaron a verse os cons da boca da ría .
-Rompeu o termómetro e colleu o azougue nunha caixiña.
-Non me alumea a estreliña da fartura : estou sen un can.

-mercurio -fogueira -teima -balo rento

-rubio -anel -andacio -fácil
-iluminar -acordar -arre dar -mancar
-farallóns -bágoa -apresurarse -picar
-golpe -axexar -remexer -xoia
-brando -o usar -cavilar -/uvas
-verbas -tea -can/e -cume.
10.-Dá os termos contrarios de cada unha das seguintes palabras, explicando se
se trata de complementarios, antónimos ou recíprocos:

-proseguir -aprobar -salgado

-insistir -superior -fraco
-subir -óptimo -frouxo
-dis.cípulo -obtuso -rápido
-afiliado -listo -boi
-militares -masculino -gañar
-crer -esquecer -saír
-terrícola -autóctono -exportar
-minguar -de balo -extraer
-antigo -san -vivo

11.-Sustitúe as palabras ou expresións que aparecen en cursiva nas seguintes ora- (

cións por un dos sinónimos da lista que vai ó final:
-Non me para de picar esta ferida que teño nun cóbado. (-
-Escorreguei na lama e caín ó río . (~
-Viña tan aterecido que houbo que deixalo a carón do turne.
-Os cartaxineses foron combater contra os romanos .
-Non teño diñeiro bastante para mercar un camión .
-A xente amoreou as pedras diante da porta do xuíz .
-E lástima que non poidades vir connosco á excursión .
-Caíanlle as lágrimas potas fazulas pero non berraba .
- 0 único que fai ese pintor son postas de sol.
-Fixo unha escada con pau de abidueira.
-Aquelo non é unha cascuda , que é unha vacaloura.

366
\ )

()
 - !so que me dixeches non te n perdón de D eus.
- 0 homicida fuxiu pola fiestra traseira da casa.
-Roubaron un pipote e fuxiron aland ill ando pola congostra.
-Aquela xogada do dianteiro asombrou a tódo los espectadores.
-Fala máis baixo , ho , que me atordoas con eses berros que dás.
- Estou cavilando nas posibles consecuencias que pode traer iso .
-Todos pensaban que estaba morto , e de súpeto ergueuse e botou un aturuxo.
-Non paras de Laiarte da mala sorte que tes.
-Sentín ó lonxe os saloucos dunha muller, e resulta que era a televisión dos
veciños do cuarto .
- Naquela praia nudista toda a xe nte estaba núa, así que eu tamén me fun
bañar completamente nu.
-Atopámo-la caixa forte entre unhas si lvas , pero estaba vacía.
- Hai que arreda-Lo gato de aquí , non vaia ser que coma os xílgaros.
- Esta caen do tanta auga que parece que vai asulagar toda a cidade.
-Non é que na ufragasen , o que pasa é que o barco quedou trabado nos fa -
rallóns que hai diante da praia .
-Esta ferida fíxo ma o can da túa tía, que me trabou sen que lle eu fixese nada.
- No cume daque la montaña hai unha ermida románica .
-ATerra Cha é u nha planicie largada da provincia de Lugo.
- Tivo un repentino ataque de apendicite e levá rono ó hospital.
--Co pouco que chove este ano están decrecendo as reservas hidráu licas .
- D esde aq uel picouto vimos pasar un grupo de turistas.
-Tes que face-los problemas segundo che explicou a profesora .
- Aquela terra é moi fértil, pero está quedando fe ita un ermo porque non hai
quen a traballe .
--Colle as túas pertenencias e marcha de aquí.
-No seu discurso fixo unha gabanza dos escritores galegos .
- Foron aproximándose ó lugar onde nos atopabamos e ó chegar botáronse
a durm ir.
Pertenza Medrar Louvanza Vizoso Fato Súpeto
Conforme Chaira Curuto Con Inundar Afastar
Mingua r Baleiro Espido Laio Desacato Queixarse
-M atinar Abourar Abraiar Pruír Esvarar Loitar
A be ira de Bocoi Asasina Eso Abando Bido
Achegar Solpor Bágoa Mágoa Morder Amontoar
(R epara en que os verbos van en infinitivo, os sustantivos.en singular e osad-
xectivos en masculi no singu lar. Fai as alteracións de morfemas que sexan ne-
cesarias para sustituír nas oracións os si nónimos correspondentes) .
12.- Explica o sign ificado de cada unha das palabras da seguinte lista e agrúpaas
en parellas de sinónimos .
Laiarse amolecer tempa o usar
nugallán amañar habituarse sen
rache do queixarse atopar ataúde
bolboreta preguiceiro engadir apestar
mercar abrandar cal can le
arranxar cadaleito pene do ensarillar
derruír paxarela comprar Luso
esvarar atraverse afacerse misto
portugués enguedellar fósforo feder
agregar achar derrubar escorregar

367
)
 ( (

13.-Fai unha oración con cada unha das palabras do exercicio anterior, compro-
bando se hai alteración de significado ó sustituír unha palabra polo seu sinó-
nimo.
14.-En cada unha das seguintes oracións, sustitúe as palabras que van en cursiva
por un sinónimo de entre as palabras que van na lista do final do exercicio
(Os verbos van en infinitivo, ponos na forma que cumpra).
-Deixoume abraiado con aqueta noticia.
-Non acaroes tanto os zaptos ó turne, que vas derrete-la sola.
-Hoxe non están os meus pais, que van na Coruña a unha voda.
-Colleu un fósforo e prendeulle turne ó paraugas como se fose unha tea.
-Estivemos guichando por un Jurado de parede e vímolo todo.
-Había unha marea de pedras no medio do camiño e tivemos que retroceder.
-Ese menhir é obra dos nasos antergos prehistóricos.
- 0 martes de carnaval fixeron unha festa ó lado do camposanto.
- 0 que non soporto é que confundas unha ovella cun cordeiro.

entro ido burato asombrado misto

axexar casamento recuar facha
achegar aturar nova año
cemiterio montón pedrafita devanceiros

15.-As palabras que veñen a continuación teñen máis dun significado. Fai unha
oración con cada un dos posibles significados de cada palabra e intenta razoar
se se trata de homonimia ou de polisemia.
l. Prender (deter, coller preso// acender).
2. Viña (vide , planta que dá uvas// imperfecto de vir).
3. Cegar (facer perde-la visión// derrama-lo gume dun instrumento cortante).
4. Presa (embalse ott estanque de auga //puñado) .
5. Pregar (rogar// dobrar facendo pregues) .
6. Cumprir (dar cumprimento , face-to que se debe // ser preciso, conve-
niente , necesario) .
7. Coidar (atender , vixiar //pensar).
8. Artigo (periodístico //gramatical) .
9. Xornal (soldo ou paga// periódico) .
10. Aprender (ensinar //adquirir coñecemento) .
16.-Nas seguintes parellas agrúpanse palabras sinónimos e contrarias. Sinala qué
pares son sinónimos e cáles contrarios, e nestes últimos indica se son comple- '
mentarios, antónimos ou inversos.
casado/ solteiro vestida/núa comenzar/rematar
asado/cru baleiro/vacío alto/baixo
espido/nu sempre/nunca rexeitar! refugar
pedir/dar pechado/choído procurar/buscar
aberto/pechado aceptar/ rexeitar encontrar/atopar
atopar/achar cedo/tarde mobilidade/inmobilidade
macho/femia planicie/chaira mollado/seco
secar/enxugar temperán/se ro dio mercar/vender
derramar/ arranxar subir/baixar esvarar/escorregar
secolenxoito triste/ ledo serodio! tardío
aguantar/ aturar tremer/tremar emisor/receptor
oprimido/ opresor alumno/profesor abrir/choer
entrar/sa{r palabra/verba pendurar1colgar

368
(

(
 17 .-Indica cales son os complementarios das seguintes palabras:

dentro ............. ... .. . ..
militar ...... .. ..... .... .. . .
alleo .. ... .... .. ... ... ... .. .
ignorar ............ .. .... ..
femia .. ... ... ... ... ... ... ..
consciente . . ... .......... .
saúde .. .... ... .......... ... .
plural .. ........ .. ... .. ... .. .
negativo .. ......... .. .... . ..
parcial ............ ... ..... ..
san ..... ...... ... ........... .
oral .. .... .... .. ............ .
incompleto .... ... .... .. .. .
diurno ..... .. .. .... ...... .. .
visible .................... . .
absoluto ..... ..... .. ... .. . .
vivo ..... .. ....... .... ...... .
privado .................. ..

18.-Indica os términos inversos ou recíprocos das seguintes palabras:

mercar ........ . .... .. ... .. . vencedor . . . .. .. . . . . . . . . . . . . sobriño .. ..... .... ...... .. .

pagar ....... .. ..... ...... .. alumno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . afiliado .... ...... ..... ... . .
defender ... ... .... ... .... . recibir . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . bisavó .... .... .. .... ..... .. .
responder .. ........... .. .. ensinar . .. .. . .. .. .. . .. . .. . .. perseguidor ............. ..
filio .. . ..... . .... .. ........ . denunciado .. . . . . . . . . .. . . . neto ..... ................ ... .

19.-Di cal é o termo contrario de cada unha das seguintes palabras e explica se
se trata dun antónimo , un termo complemen\ario ou un termo inverso.
/~~'7R~~V"
-acender .X.V"<f-w- (~\ -gañar{ ~x~r( Cv-.~eM -maduro \v..~ { ÚJ
-construír J..Qjtyv Y ( ~ -respetllr J.J¡JU"-<. ¡í~,re-t' (C.... V -pechar ~ ·r'\Y. ( U""'l'
-subir ~'Yla.Jf ( '""'~ -obedecer ~..íJ::J~tluu-[fs.v -complicado 3~ ~
-pechar f.R;~v:rJvV' ( ~ -amar t?J..:V.y ( ~ -temperán +~rt\..."':l 1-serot\;
-debaixo .f.,vv\f\~ (~\N -inferior fWV-!f'~ '( cu.:t., -cedo ~ ( ~"G ._ ,.h-_(}
-preto ~ ( 0--v--8 -hipogluct;mia ~u.~.tf.progresista .4o~ (~
-hipertensión t,..:lhk,..~ ~ QJ.,+-permitir ~eLI" l.~ -rápido ~'l {~ ~~ fi
-interno ey-je,,.IJ'.;;) ¡ ú.v-p{ -individual ~ 0~ -P. vo · ().}.... }( '1
-masculino ~ v-.... ¡~ -perder ~'-'K { ~ ') -arrece ~ :- U' ·
-gustar ~de-r./~ -saír W.~ { ~) -encoller .tAh'Vti-X ~ J€<:.{
-calar 1'=-~.,. / UM-t{ -dar rec.: b\ ..- l M,.-y1 -branco 1.\V{to;:l 1 C.~'V'VfL
tt'f.. '!Jbrando ~ { ~ -reduciF (JJ,/l!cJ.t.Jo lfa~) -feo ~~{~ - (;r-wf
s (),~·lf!Ce~ivo f=' • ~".o / ~ -ab~ndp~t~ t?CAI><> l()J.o..b ). -agradable t.h.~t--'\:M~ f
.1 K.f...,¿, f vesltr ei'J ~ )Y 1~-Satzsfe~f.v>}.'>l.k-yte,<l;; e(!_¡~ -traballar VC'{~V' 1
¡ 21 .- E numera vanos
. h.tpommos
' . de fl or; d~~~"-1'(~'(~11\o
eporttsta; mustco; pro.~eswna;
. l . l
amma;
1
europeo .
21.-Dá varios cohipónimos de cada unha das seguintes palabras: margarida; troi-
ta; carpinteiro; febreiro; mércores.
1
22.-Indica cal é o hiperónimo das seguintes listas de palabras:
-carrizo, pardal, paporrubio, xílgaro, canario.
-escano, tallo, cadeira, mesa, silla.
- sarxento, tenente, xeneral, coronel, cabo.

369
 ÍNDICE
TEMA 1 Páx.
FORMACIÓN DA LINGUA.
ELEMENTOS CONSTITUTIVOS
-sustratos do galego .............. .... .. .... ... ........ .. ......... ..... 5
Sus tratos preindoeuropeos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Sustratos indoeuropeos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
-Os romanos e o la!í~ galaico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
-superestrato xermamco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
-Superestrato árabe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
TEMA2
HISTORIA DA LINGUA (1).
A ÉPOCA MEDIEVAL. OS SÉCULOS DE DECADENCIA.
DO XIX Á ACTUALIDADE .
-Introducción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
-A época medieval . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
-Galego e portugués na época medieval . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
-A decadencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
- 0 galego a partir do século XIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
.TEMA 3
HISTO~IA D~ L~~C!UA (2).
- 0 prestamo lmgmstlco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 31
-Palabras procedentes do u tras linguas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
-Préstamos cultos do latín e do grego . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . ... .. ... 3:3 ·
-Popularismos, semicultismos e cultismos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
TEMA4
O GALEGO E AS LINGUAS NEOLATINAS
-Lingua e dialectos neolatinos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
-Límites do galego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
-Límites do galego co portugués .... ... .. .. ... ... ...... ..... ....... 4Í
-Distribución social do galego .... .. ...... .............. . ·' ........ . 42.
TEMAS
VARIEDADES XEOGRÁFICAS E SOCIAIS
-Variantes xeográficas do galego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
-Fenómenos lingüísticos con distribución dialectal . . . . . . . . . . . 49
-Bloques e áreas lingüísticas do galego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
-Variedades sociais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
) -As xergas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
-Isoglosas de fenómenos linguís(icos diferenciadores de
falas galegas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
371
 ' TEMA6
LINGUAS EN CONTACTO
-Linguas en contacto . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Bilingüismo e diglosia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
-Interferencias lingüísticas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
-Tipos de interferencias .. ........... ..... ........................... o 75
Interferencias léxicas ... ... ..... ... ............... ................... o 75
Interferencias morfolóxicas ...... ............. .. .... ... ..... .... .. o 77
Interferencias sintácticas ............................. ..... ......... o 79
-A lingua estándar. As desviacións da norma ..... .. .. .... .. .. o 79
TEMA7
O VOCALISMO
- 0 sistema vocálico ... .. .. .. ... ........ .. .. ... ..... .. ... ........ ...... o 87
-Ditongos ... .. ..................... ..................................... o 89
-Tri tongos ....... ... ... ... .. ..... ......... ....... .. ..... ...... .. ... ...... o 89
-Fenómenos de vacilación vocálica .... .... ....... . .... ........... o 90
-Vacilacións no vocalismo átono .. .... ...... .. .... ... .. .... .... .. . o 90
-Outros fenómenos vocálicos ..... ........ .. ........... .. ........ .. _ 92
TEMAS
AS CONSOANTES. O SISTEMA CONSONÁNTICO
-As consoantes .. .... .. .. .. .... .. ...... .. .... ..... ... .... .. .. ...... .... . 99
-As consoantes segundo o modo de articulación ... ..... . o •• • o 99
-As consoantes segundo o punto de articulación ............. o 100
-Consoantes xordas e sonoras ....... .................. .... ... ...... o 100
-Sistema consonántico do galego .. ........ .. .. ...... .... .... ... .. o 101
- 0 n velar ..... ...... .... ..... .... ... ..... ....... ............ .... .... .. .. . 102
- 0 fonema pala tal fricativo xordo ....... ......... ... ... ... .... .. . o 102
- 0 seseo ... ............. .. ... .. ......... ..... .... ................... . o •• •• 102
-Xeografía do seseo ... . ...... ... ......... .......... .. .. .. ...... .. .... o 104
-Alteracións do -s implosivo ..... ...... .... ... .... ... .. ... ... ... .. . . 105
-A gheada .. .... .. ............. ............. ..... .. ......... ... ... .... .. . 0 105
- 0 yeísmo ............. ..... ... .. ... ....... ..... ..... ............. .. . 0 • ••• 106
-Fenómenos fonéticos nas consoantes líquidas .... .... ....... . 106
--Signos de transcrición fonolóxica ...... ..... ... .. ... .......... . 107
\ tEMA 9J
FONOTÁCTICA.
DISTRIBUCIÓN DOS FONEMAS NA PALABRA.
A SÍLABA. ENCONTROS DE FONEMAS NA PALABRA
E NA FRASE . O ACENTO. A ENTOACIÚN
-Distribución dos fonemas na palabra .......... . ... ... ... ... .. .. . 111
-Encontros de fonemas na cadea falada .................... . ... . 113
~~ :~~~~~iÓ~·. ::: ::: ::: ::: :: ::::: : ::::::::::::::::::::::: :::: :::::::::::::
115
118
QJEMA 10 J
NOME .
SUSTANTIVOS E ADXECTIVOS
-Sustantivos e adxectivos .. ............ .... .. ...... .... .... ......... o 125
- 0 xénero ........ ................. .. ............ ... ...... .... .... ... .... . 125
· ;><'- 0 número ... .... .. .. ..... ... o ••••••••••• o ••••••••••••••••••• • • • •••• ••••• 128
r, \ -Aumentativos e diminutivos ............. 130
tV
o •••• •• • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

- 0 adxectivo .. ·: .... ......... .. .... .. ...... ............. .. ... .. ... . . ... . 131
-~"-:' -Grao do ad~~cttvo ..... .. ... ... ........ .... .. .. . ..................... 0 132
-A comparac1on .. .. ... ... .... .... .. ... .. ....... ... ..... ........ ... .. .. . 132
372
(
 h EMA u1 .
"D ARTIGO
- 0 artigo .. ..... ...... .. ... ........ ... .. ... .... ... .. .. ........ ..... ...... . 139
-Formas do artigo determinado ...... .... .... .. .... .. ... ....... ... . 139
"---Encontros das preposicións co artigo .... . ...... ...... .. ... ... .. . 140
ro¡ -Contraccións da partícula comparativa ca co artigo ........ . 141
-Usos do artigo .. .. .. ..... ... .. .... ... .... ... ..... .. .. .. ... .. . .......... . 141
- 0 artigo indeterminado ....... .. ... .. ....... . ... ... ... ...... ... .... . 142
-A forma el ..... ....... ... . ...... ..... .. .... ... .. .... ... .... ............ . 142
TEMA 12
OS PRONOMES PERSOAIS
~s pronomes persoais ... .. .... ....... ... ..... .. . .. ... .... ..... .. .. . . 147
jFormas ~ónicas ...... .... ... ... .. ... ..... .... .... ... ..... ... ..... ... .. . 147
-Formas atonas .. ... .... ......... ... ....... .. .... ... .... .... .. .. . ..... . . 149
-Concorrencias das formas átonas .... ....... ......... .. .. .. ...... . 150
-Colocación dos pronomes átonos na frase .. .... ... .. .. .. ..... . 151
-Pronome de solidariedade .. ... ... .... . ... ..... .. ... ....... ... ..... . 153
-Concorrencia do pronome de solidariedade con outros
pronomes átonos na frase ... ... .... . .... .... .. ... .. .. .... ....... .. . 153
TEMA 13
DEMOSTRATIVOS E POSESIVOS
· -Demostrativos .. ..... ...... ... ....... ...... ....... ..... ....... ..... .. . . 159
-Formas dos demostrativos ... .. .. .. ... .. .......... .. .... ..... ..... . . 159
-Contraccións dos demostrativos co indefinido outro ...... . . 160
-Contraccións coas preposicións de e en ....... ........ ... ... ... . 160
-Usos e valores especiais dos demostrativos ....... ..... .. ... .. . 161
-Colocación do demostrativo ...... ... ... .... ..... .. .... ... .. ... ... . 161
-Os posesivos ....... ..... ... .. .. ... ..... .. ... ..... .. ..... ....... .. .. ... . 162
-Valores especiales do posesivo .. .. ...... .... .... .. .. ............. . 163
-Colocación do posesivo .... .. .. .... .... .... ... ..... ..... ... ... .. ... . 164
TEMA 14
OUTROS PRONOMES.
RELATIVOS , INTERROGATIVOS E EXCLAMATIVOS.
INDEFINIDOS E NUMERAIS
-Re lativos ...... .. .. ... .. ... .. ...... .. .... ....... ... .. .... .. .... .... .. ... . 169
-Interrogativos e exclamativos .. ..... ... .... .... ... ... .... ..... . ... . 170
-Indefinidos e identificadores ..... ... .. .... .... ....... .... ...... ... . 171
-Numerais ..... .. .. ..... .. ..... .. ....... ....... ..... ..... ... ..... .... ... . . 173
-Numerais cardinais ...... .. ... . ... ...... .... .. ...... .... ..... .... . ... . 173
-Ordinais .... .. .. ....... . ...... ..... ..... .. ..... .. .. ... ....... ... ....... . . 174
-Mul~iplicativos .......... ... .. .. ........ ... ... .... .. .... ....... ..... ... . 174
-PartitiVOS .... ... ... ... .. .. ......... .... .. .. ......... ..... . ........ ... ... . 175
Paradigmas da conxugación regular .... .... ........... .. ... .... . 181
TEMA 15
O VERBO (1) .
AS CATEGORIAS VERBAIS . EMPREGO
DOS TEMPOS DE INDICATIVO
-Ca tegorías verbais .... ... .... ... .. ... .... ........ .... ..... ... .. .... .. . 185
-Persoa e número ............. ..... ..... ... .... ... .... ... ... .. .. ..... . . 185
-A temporalidade ... .. ...... .. .... ......... .. .. ... .... .... .. . ..... .. .. . 185
-Presente de indicativo .......... .. ..... ... ...... ....... .. ... ..... ... . 187
-Imperfecto de indicativo .. .... .. ... ... .. ........ .... .. .... ... .. .. .. . 188
-Pretérito perfecto ...... .. ..... ... ..... ... .. .... .. ... .. ..... ..... .. ... . 189
373
-Pretérito pluscuamperfecto ........ ....... ....... ... ...... ~ ..·.. ... .. 190 .
-Futuro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
-Futuro do pretérito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Paradigmas dos verbos irregulares máis usados . . . . . . . . . . . . . . 195

TEMA 16
O VERBO (2) .
O MODO SUBXUNTIVO. AS FORMAS INFINITAS
- 0 modo subxuntivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Presente de Subxuntivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Pretérito de subxuntivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Futuro de subxuntivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
-As_fo_n~~s infinitas: infinitivo, xerundio, participio . . . . . . . . . 208
0 InfinitiVO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Emprego do infinitivo invariable e do infinitivo conxugado .. 210
O xerundio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
O participio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

TEMA 17
AS PERÍFRASES VERBAIS
-As perífrases verbais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
A) Perífrases temporais: futuridade e inminencia . . . . . . . . . . . 221
B) Perífrases modais: obrigación e hipótese . . . . .. .. . . .. . . .. .. 222
C) Perífrases aspectuais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
I) Perífrases imperfectivas .. .. .. .. . . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . 224
11) Perífrases perfectivas . . . . .. .. . . . . .. . . . . .. . .. .. . . . . . . . . . . .. . . 225
III) Perífrases reiterativas .. . . .. . . . . .. . . . . . . . . .. .. . . . . . . . . . . . . . 227
IV) Perífrases incoativas .. .. .. .. . . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . . .. .. . 228
V) Perífrases terminativas .. .. .. . . .. . .. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 228
VI) Perífrases pasivas .. .. .. . .. .. .. .. .. .. . . . . .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 228
-Índice das perífrases segundo a forma auxiliada . . . . . . . . . . . . . 229

TEMA 18
O ADVERBIO. AS LOCUCIÓNS ADVERBIAIS
- 0 adverbio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
-Adverbios de lugar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Adverbios de lugar presenta ti vos . .. .. .. .. .. .. .. . . . . . .. .. .. .. .. . . . 237
Adverbios de lugar mterrogativos .. . . . .. . . .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. . . 237
Adverbios de lugar indefinidos .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 237
-Locucións adverbiais de lugar .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 238
-Adverbios de tempo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Adverbios de tempo indefinidos .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . . 239
Adverbios de tempo interrogativos . . . .. .. . .. . . . .. .. .. .. . . .. . .. . . 239
-Locucións adverbiais de tempo .. .. .. . . .. .. . .. .. .. .. .. . . .. .. .. .. . . 239
-Adverbios de modo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
-Locucións adverbiais de modo ......... .... .... .. ...... ........... 241
-Adv~rbios. ?e cantidade. ~precisión .. ...... .. .. ........ .... .. .. .. 241
-A afumac10n e a negac10n .. . . . .. .. . . .. .. .. . . .. . . . .. .. .. .. .. . . . . .. . 242
-Adverbios e locucións adverbiais de dúbida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

TEMA 19
PREPOSICIÓNS E CONXUNCIÓNS
-Preposició~~ _e locucións prepositivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
-As prepOSICIOnS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
-Principais locucións prepositivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
--Conxuncións e locucións conxuntivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
374

(
 •• -
TEMA 20
A ORACIÓN SIMPLE
-A o ración . Definición .... .... ........ ...... ..... ...... .... .... .... .. 265
--Constituíntes da oración: Os sintagmas . . . . .. . . .. . . . . . . .. .. . . . . 265
--Clasificación das oracións segundo a naturaleza do
predicado. Tipos de Sintagmas Verbais ..... .. . ... . . . . . .. .. .... 268
-Os constituíntes do Sintagma Verbal e as súas función s. . .. 269
- 0 Complemento Predicativo. ...... ... .... .. .. ... ..... ... ... ... ... . 271
- 0 Obxecto Directo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
- 0 Obxecto Indirecto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
- 0 Complemento Circunstancial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
-Oracións Impersoais e Pasivas Reflexas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
-As -Oracións Pasivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
-A orde dos elementos na oración . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . 282
TEMA 21
ORACIÓNS POLICLAUSAIS (1) .
COMPOSTAS POR COORDENACIÚN E BIPOLARES
-Concepto de cláusula .... .. ..... ........ .... ..... ..... ... :. . . . . . . . . . . 289
-Ora~i?ns .I?onoclausai.s, e policlausais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 ·
--ClastftcaciOn das oracwns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
-Oracións compostas por coordenación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
Copulativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . 293
Dis:xuntiva e distributiva . . . . . . . .. .. . . .. . .. . . .. . . .. . . . . .. . . . . . .. . . . .. 294
(Adversativa) .. . . .. .. .. . . .. . . . . .. .. .. .. . . . . . .. . . . . . . . .. . . .. .. .. . . .. . ... 296
-Oracións bipolares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
Adversativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
Concesivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
Causais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
Consecutivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
Condicionais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
Comparativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
-Xustaposición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
TEMA 22
ORACIÓNS POLICLAUSAIS (2) .
ORACIÓNS COMPLEXAS
-As oracións complexas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
-Subordinación sustantiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
-Subordinación adxectiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
-Subordinación adverbial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
TEMA 23
LÉXICO (1)
-Est:ryct~~a léxica ~as palabras. Familias léxicas . . . . . . . . . . . . . . 329
-Denvacton sustantiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
-Base sustantiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
-Base adxectiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
-Base verbal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33T
-Sufix<?s di~inutivos ; aumentativos e despectivos .. .. . ..... .. 341
Osufixo-tno .............. .... ......... ... ..... .. : .... ... ..... ..... .... 341
Outros sufixos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
TEMA 24
LÉXI~O (?) . .
-Denvacwn adxecttva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
-Base sustantiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
) 375
)
)
r

·. -Base adxectiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349

-Base verbal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
-Os xentilicios ...... ...... ... ..... ... .. ... .... .... : ...... .... .......... . . 351
-Derivación verbal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
-Bases sustantivas e adxectivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
-Bases verbais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
-Derivación adverbial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
TEMA 25
SEMÁNTICA. RELACIÓNS SEMÁNTICAS
-Os rasgos semánticos, os campos semánticos ... .. .. ..... .... . 357
-Estructura dos campos semánticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
-Orga~i~ación ~os. campos semánticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
-Relac10ns semanttcas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
-Sinonimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
-Polisemia e homonimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
-Termos contrarios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
-Hipónimos, cohipónimos e hiperónimos ..... ............ ...... 364

(
\
1.\...
(
(