KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK GiRISIMLERi Nilhun DOGAN*® Gret Guniimiizde kurumsal sosyal sorumluluk, akademik gevrelerin, ig duinyasinin, sivil toplum Orgitlerinin dzerinde Onemle durduklan bir konu haline gelmistit. Bu kapsamda, énemi giderek artan kurumsal sosyal sorumluluk girisimleri sayesinde isletmelerin, sosyal standartlant kendi isletmelerine adapte ederck, hem kendi esas faaliyetlerini hem de itibarlarim gelistirmeleri miimkiin olabilmektedir. Bu calismayla, uluslararast organizasyonlann, sivil toplum kuruluslarinin ve dzel sektdr girisimlerinin baslatugs ve surdirdiigi kurumsal sosyal sorumluluk gitisimleri inceleme konusu ‘yapilmustr. Anahtar Kavramlar: Kurumsal Sosyal Sorumluluk, Kurumsal Sosyal Sorumluluk Girigimleri Abstract Nowadays, corporate social responsibility became an important subject for the academic areas, business world and non-governmental organizations. In this framework, due to the corporate social responsibility initiatives importance of which are increasing day by day Companies can develop their main operations and reputations, adapting social standards to their structures. In this study, Corporate Social Responsibility Initiatives started and continued by International Organizations, Non-governmental Organizations and Private Sector Enterprises are examined. Keywords: Corporate Social Responsibility, Corporate Social Responsibility Initiatives. 1. Sosyal Standartlar ve Kurumsal Sosyal Sorumluluk Girisimleri Son yillarda diinya élgeginde sosyo-ekonomik yapinn alt sistemlerini ctkileyen tiim alanlarda, sosyal standardin olmasi geregi yéntinde bir eBilim hiz kazanmistir. Genelde gok farkl anlamlarda kullamimakla birlikte, belirli bir OO “ M.A., Marmara Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitiisii, isletme Anabilim Dah, Yénetim ve Organizasyon Bilim Dah 517dmege gére endekslenmig anlamint igeren standart kavramt, ferdi ve toplumsal diizeyde énemli bir konu haline gelmistir (Saragoglu-Bulut,2006:302,303). Sosyal standartlar politik veya bilimsel kesifler degildir; hem yerel hem de uluslararast arenada isletmelerin karstlagtiklari gok somut problemlerden ortaya cikmaktadir. fk sosyal standart kimya endtistrisi _ tarafndan geligtirilmistir: “Responsible Care” program, 1985 yilinda_uygulanmistir Ayrica, 1991 yilinda “The International Council of Chemical Associations” ile saglik, cevre, gtivenlik ve halkla iliskiler gibi konularin dikkate alindigr ilkeler sunulmustur (Beschorner-Miiler,2007:11). Sosyal standartlanin saglanmasinin, esitlik ve sosyal adaletin saglanmast agisimdan Snemli olmast ve sosyal standartlarin yiikseltilmesi geregi, esasen sosyal politikamin da amaglarma hizmet edilmis olmays miimkiin kilmaktadir (Saragoglu-Bulut,2006:303). Bununla birlikte, burada dizerinde durulmast gereken iki énemli nokta vardir: {Ik olarak; sosyal standartlar, ulusal hikkiimetlere degil, dogrudan igletmelere odaklanmistir. Diger bir ifadeyle, oyunun (ulusal devletin koydugu) kurallariyla degil, oyuncularin (sletmeler) hareketleriyle ilgilidir. Oyuncularin kendilerinin koymus oldugu géniilli kurallar olarak da anlasilabilir. ikincisi, sosyal standartlar, sadece kar maksimizasyonunun Gtesinde bir isletme sorumluluguna dikkat gekmeye ¢alismaktadir. Ozellikle faaliyetlerini: gelismis lilkelerde yapar hale gelen ve karnuoyunun ilgisini geken uluslararasi igletmelere, k6ti galisma kogullan, sagliksiz ig gevresi, reel ticretlerin diigiiriilmesi, cocuk isgiligi, galisanlarla ilgili konseylerin ve isgi derneklerinin yoklugu, cinsiyet ve inang aywimelgi, diktatér rejimlerin desteklenmesi gibi nedenlerden dolayt, sivil toplum kuruluslarinm, medyanin ve tikketicilerin bakis acist olumsuz yénde olmaktadir. Bu sebeple de isletmeler, ii sosyal standartlari uygulayarak ve bunlan. kendi isletmelerine adapte ederek, hem kendi esas faaliyetlerini hem de itibarlarimt gelistirmektedirler (Beschorner- Miiler,2007:11,12). 518Ikinci Diinya Savasi’ndan sonra yogunlasan sosyal standart olusturma faaliyetleri konusunda, son yillarda uluslararasi alanda dnemli bir kamuoyu olusmus durumdadi, Ekonomik, hukuki ve ahlaki gerekgeleri olan sosyal standartlarm — olusturulmasinda zellikle | Uluslararast_ Caligma_—Orgiitii (International Labour Organizations-ILO), Birlesmis Milletler (BM), Ekonomik Isbirligi ve Kalkinma Orgiitii (Organisation for Economic Co-Operation and Development-OECD) gibi uluslararas: érgtitler, Avrupa Birligi (AB) gibi entegrasyonlar, sivil toplum drgiitleri ve 6zel sektdr énemli rol oynamaktadir. 2. Uluslararas: Organizasyonlarm Baslattigi ve Siirdiirdi Kurumsal Sosyal Sorumluluk Girisimleri Kurumsal sosyal sorumlulukla ilgili olarak hiiktimetlerin, ézel sektér Kuruluslarinin, baza uluslararast organizasyonlarm (Tablo 1) ve sivil toplum kuruluslarinin baslatmis oldugu pek gok girisim bulunmaktadir. Bu girisimlerin en Snemlileri suntardir: 2.1. ILO Cokuluslu Sirketler ve Sosyal Politika ile ilgili ilkeler Uclii Bildirgesi ILO tarafindan 1977 yihnda kabul edilen Cokuluslu isletmeler ve Sosyal Politika ile figili Ilkeler Ughi Bildirgesi (Tripartite Declaration: Multinational Enterprises and Social Policy Declaration), gokuluslu sirketlerin sorumluluklarm: vurgulayan Onemli uluslararasi bildirgelerden biridir (Aktan- Vural,2007a). Bu bildirge, Uluslararasi Calisma Ofisi Yénetim Kurulw’nun kabul etmis oldugu ILO uyesi devietleri, ilgili isgi ve igveren kuruluslarm ve gokulusiu sirketleri belirtilen ilkelere uymaya cagiurmaktadir. Bu bildirgenin amact s6z konusu metinde su sekilde belirtilmektedir (Uluslararas: Calisma Orgiitii,2003): 519“Cokulustu sitketler, birgok dlkenin ekonomisinde ve huslararast ekonomi iliskilerde Onemli bir rol oynamaktadir. Bu konu, gerek hikUmetlerin, gerekse isct ve igveren kuruluslarinn giderek daha ok igisini gekmektedir. Bu tr girisimler dogrudan ulustararast yatirimlar ve diger yollardan, sermayenin, teknolojinin ve emegin daha etkin kullanmina katkida bulunarak, gerek geldikleri gerekse gitikleri ilkelere Gnemli yararlar saglayabilirier. Hukimetlerin izledikleri kalkunana politikalac acisindan bakildiginda, bu sirketler ekonomik ve sosyal refaha, yasam standartarinin yukseltimesine, temel gereksinimlerin karsilanmasina, dogrudan ya da dolayh bigimde istihdam olanaklart yaranimasina, sendikalasma ézgiirlugi dahil olmak dzere temel insan haklarimn gergeklegmesine, tm diinyada katkida bulunabilirler. Buna karsilik, cokuluste sirketlerin etkinliklerini Kendi ulusal gergevelerinin dtesinde Orgutleyebilme alaninda sagladiklarilerleme, tek elde biriken ekonomik giiclin istismar edilmesine, iigilittkelerdeki ulusal politikatarla ters distilmesine de yol agabilir ve bu sitketlerin karmasik yaptlanmalarim, islemlerini ve politikalarim anlamadaki gtiglak zaman zaman nde birden sorunlara yo! agabilir. ana tilkede, gidilen illkede ya da her ikisi Bu bildirgenin amact, Birleymis Milletlerin Yeni Bir Uluslararast Ekonomik Dizen kurulmasini Sngdren kararlant 1siBinda, gokuluslu sirketlerin ekonomik ve sosyal gelismeye olumlu katktlar yapmalarint Gzendirmek, gesitli etkinliklerinin yol acabilecegi giglikleri asgariye indirmek ya da gidermektir” 22. OECD Uluslararast Yatrimlar ve Cokulustu isletmeler Bildirgesi Cokuluslu sirketlerle ilgili olarak kabul edilen bir diger bildirge, OECD'nin yayinladigi Uluslararast, Yaurimlar ve Cokuluslu islermeler Bildirgesi'dir. OECD Konseyi, 27 Haziran 2000 tarihinde Gokuluslu Isletmeler Genel ilkeleri (OECD Guidelines For Multinational Enterprises) bashgim tasiyan tavsiye niteliginde bir karar almmstir, Bu kararin ekinde Uluslararast Yaurmlar ve Cokuluslu isletmeler Bildirgesi de yayslamsur (Aktan-Vural, 20072). OECD Gokuluslu isletmeler Genel Iikeleri (Genel Iikeler), devietler tarafindan gokulustu igletmelere yapilan tavsiyeleri igermektedir. Bu tavsiyeler, ilgili yasalara uygun ve sorumlu bir ticari faaliyette bulunulmasi dogrultusunda, 520géniilliilik temeline dayali ilkeler ve standartlar getirmektedir. Genel iikeler, isletmeler ile faaliyette bulunduklan toplumlar arasindaki kargiikh giivenin temellerini giiglendirmeyi, isletmelerin faaliyetlerinin deviet politikalart ile uyumlu olmasim saglamayt, yabanci yatirimlar igin daha iyi bir iklim olusturulmasina yardimei olmay: ve siirdiiriilebilir bir kalkinmaya cokuluslu isletmelerin katkisimt arttwrmay: amaclamaktadir. isletmeler, _ faaliyette bulunduklari ilkelerde yerlesik politikalar tam olarak hesaba katmali ve diger paydaslarin gortislerini_ dikkate almalidir. Bu bakimdan, _isletmeler (OECD,2002); -Siirdiiriilebilir bir kalkinmann saglanmasi_ amactyla_ ekonomik, toplumsal ve gevresel ilerlemeye katkida bulunmalidir. -Sagkh bir ticari uygulamanin geregiyle uyumiu olarak, igletmenin ig ve dis pazarlardaki faaliyetlerinin gelistirilmesinin yam sira, yerel toplumla yakin isbirligi yoluyla, ticari gukarlar dahil, yerel kapasite gelisimini tevik etmelidir. -Cevre, saglik, giivenlik, is, vergi, mali tesvikler ve diger konularla ilgili yasa veya hukuki diizenlemeler kapsaminda, dngériilemeyen istisnalar saglamaktan ya da kabul etmekten kaginmalidir. -lyi_kurumsal y6netisim ilkelerini destekleyip, savunmah ve iyi kurumsal yénetisim uygulamalarim gelistirip, yiirtirlige koymahdir. -Sirket politikalarinm (egitim programlani dahil) cesitli_yollarla yayginlastirilarak, galisanlarca_bilinmesini ve bunlara uyulmasini_tesvik etmelidir, -Duruma gore, tedarikgiler ve taseronlar dahil, is ortaklarinm Genel likeler ile uyumlu kurumsal faaliyet ilkelerinin uygulamasit tegvik etmelidit. -Ozellikle is imkanlari saglayarak ve calisanlar igin egitim imkanlarina yardimet olarak, beseri sermaye olugumunu tegvik etmelidir. -Ey sahibi devletin uluslararasi yiikiimliiliik ve taahhiitleriyle uyumlu olarak, faaliyetlerinden etkilenenlerin insan haklarna saygi gostermelidir, 521-igletmeler ile bunlarin faaliyette bulunduklart toplumlar arasinda, karsilikl gtiven iliskisi gelistiren etkin 62-diizenleme uygulamalari ve yonetim sistemleri gelistirip, uygulamalidir. -Yasalara, Genel ilkelere ya da isletme politikalarima —aykurt uygulamalar hakkinda yénetime ya da duruma gére, yetkili kamu mercilerine, gergek ihbarlarda bulunan calisanlara karsi, ayiimer islemlere ya da disiplin islemlerine basvurmaktan kaginmahdht. miidahalelerden -Yerel politik faaliyetlere her tiirlii —_usul: kaginmalidir. OECD Uluslararast Yaurimlar ve Cokuluslu isletmeler Bildirgesi’nde, cokuluslu sirketlerin baslica sorumluluklan, birkag ana bask alta cok daha detayh bir bigimde sunulmustur, Bu bashklar kisaca su sekilde Szetlenebilir (Aktan-Vural,2007a): - Saydambk: {gletmeler, mali duramu, yaptst, faaliyetleri ve performanst hakkinda, diizenli, giivenilir, zamaninda ve konu ile ilgili bilgilerin agiklanmasini saglamalidir. - Istihdam ve isgi-isveren Tliskileri: Yiriirliikteki yasa, yonetmelik ve cari isci-igveren iliskileri ve istihdam politikalar: gergevesinde, isletmeler, calisanlarnm sendikalar ve diger gergek igi temsilcileri tarafmdan_temsil edilme hakkina saygi gstermeli ve caligma kogullar tizerinde anlasmaya varilmast amaciyla, bu temsilcilerle bireysel olarak ya da isveren sendikalant aracihayla yapicr goriismeler yapmalidir. Bu bildirge igerisinde, gokulustu sirketlerin galisma hayatina iliskin sorumluluklan daha genis bir bigimde ifade edilmistir. ~ Bilim ve Teknoloji: isletmeler, faaliyette bulunduklari tilkelerin bilim ve teknoloji politikalarina ve planlarma uygun faaliyetlerinin olmasint saglamalidir - Tiiketici Cikarlarc: Isletmeler, titketicilerle iliskilerinde adil ticaret, pazarlama ve reklam uygulamalarma uygun hareket etmeli ve sunduklart mal ya 522da hizmetlerin giivenli ve kaliteli olmasim: saglamak igin, makul biittin dnlemleri almaldir. ~ Rekaber: Igletmeler, yiiriirlikteki yasa ve yénetmelikler gercevesinde, faaliyetlerini rekabetgi bir tarzda yiiriitmelidir. ~ Vergilendirme: isletmeler, faaliyette bulunduklan iilkelerdeki vergi yasa ve yénetmeliklere uymal, bu yasa ve yénetmeliklerin dziine ve séziine uygun hareket etmek igin her tirlii gabayt géstermelidir, ~ Riisvetle Miicadele: Isletmeler, ig ya da baska bir usulsiiz avantaj elde etmek ya da devam ettirmek amaciyla, dogrudan ya da dolayh olarak, riigvet ya da baska bir hakstz avantaj, teklif, vaat ya da talep etmemelidir. ~ Gevre: Isletmeler, faaliyette bulunduklan iilkelerdeki yasa, yénetmelik ve idari uygulamalar gergevesinde ve ilgili ulustararasi anlasma, ike, amag ve Standartlar: dikkate alarak, gevreyi, kamu sagligimt ve giivenligini koruma ve faaliyetlerini daha genel siirdiiriilebilir kalkinma amacina katkida bulunacak sekilde gergeklestirme geregini hesaba katmalidir. 2.3. BM Kiiresel ilkeler Sézlesmesi (Global Compact) BM Kiiresel ilkeler Sézlesmesi, stirekli rekabet igindeki is diinyasina ortak bir kalkinma kiltirit olusturmak tizere, evrensel ilkeler éneren yenilikei bir kurumsal sorumluluk yaklasimicir. Vizyonu, “stirdtiilebilir ve kapsamht kiiresel ekonomi” olan Sézlesme’ye taraf olmak, tamamen goniilliiliik esasma dayanmaktadir. Davos'ta 31 Ocak 1999 yilinda Diinya Ekonomik Foruma swasinda, BM Genel Sekreteri ig diinyasi liderlerine “Biny:l Kalkinma Hedefleri” dogruttusunda cagrida bulunmustur. Kiiresel ilkeler Sézlesmesi olarak adlandirilan sz konusu agri, resmi niteligini 26 Temmuz 2000 tarihinde Kazanmustir. Tirkiye'nin de imzaladigi ve 2015 yilina kadar gerceklestirilmesi hedeflenen Biny:l Kalkinma Hedefleri sunlar olmustur (DPT-BM Mukim Koordinatérltigi,2005:10-72; Tiirkiye Kurumsal Yénetim Dernegi-UNDP. istanbul Ofisi,2007): 523~ Mutlak yoksulluk ve aghk simirimin altinda yagayan niifusun yarya indirilmesi, - Diinyamin her yerindeki krz ve erkek gocuklarmn, ilkgretimi eksiksi7 olarak tamamlamasinin saglanmast, - Toplumsal cinsiyet esitsizliginin ortadan kaldirilmast, - Beg yas altx gocuklarin Sktimlerinin tigte iki oraninda azaltilmast, - Gebelik, dogum ve logusalik sirasindaki anne 6ltim oranlarmnin dortte tig oraninda azaltulmast, _ HIV/AIDS, sitma ve diger salgin hastaliklarin yayiImasinin durdurulmast ve geriletilmeye bastanmast, - Cevresel stirdiirilebilirligin saglanmast, - Kalkinma igin, kiiresel ortakliklarm gelistirilmesi Kiiresel IIkeler Sézlesmesinin iki yi! énce Tirkiye’de agiklanmasindan bu yana, birgok isletme sézlegmeye taraf olmustur. Kiiresel Iikeler Sorlesmesi’nin iki ana amact, g6nilld bir harekettir. Bunlar (Ozgen,2006:64): ~ Anlagmanin bazim olusturan on ptensibi is diinyasmdaki aktivitelere entegre etmek, - BM hedeflerini destekleyen girisimler igin katalizér gérevini yerine getirmek. Kiiresel llkeler Sdzlesmesi bir ag olmasiyla birlikte, merkezinde Kiirese! flkeler Sézlesmesi (Global Compact) Ofisi ve alt: BM teskilat bulunmaktadir, Bunlar: BM Gevre Program, BM Kalkinma Program, Insan Haklan Komisyonu Ofisi, Uluslararas: Galisma Orgiitti, BM Uyusturucu ve Sug Ofisi, BM Sanayi Kalkinma Orgiitti (Ozgen,2006:64). Kiiresel flkeler Sézlesmesinin on ilkesi sunlardir (United Nations Global Compact,2008): 524- Insan Haklari ike 1: Isletmeler beyan edilen insan haklarinin korunmasina destek vermeli ve saygt duymahdir. itke 2: insan haklarim suiistimal etmemelidir. ~ isci Standartlari ilke 3: isletmeler, drgtitlenme ézgiirliigii ve toplu pazarhk haklarmn taninmasini desteklemelidir. ike 4: Her tiirlii zorla isgi caligturma engellenmelidir. ilke 5: Etkin bir sekilde cocuk isciligi Onlenmelidir. ike 6: ise alma ve caligma siireglerinde ayrimeilk engellenmelidir. - Cevre iike 7: isletmeler, gevresel_ konularda énleyici _yaklasim: desteklemelidir. ike 8: Cevresel sorumlulugun artirmasina yénelik girisimler ele alinmalidir. ike 9: Cevre dostu teknolojilerin yayilmast ve _ gelisimi desteklenmelidir. - Yolsuzluk ike 10: isletmeler santaj ve riisvet dahil her esit yolsuzluga karst savasmalidir, 2.4. BM Cevre Program: (UNEP), Finans Girisimi (Mali Kurumlarda Cevre ve Sirdiiriilebilir Kalkmmaya__iliskin UNEP Deklarasyonu) BM Cevre Programt (United Nations Environment Programme-UNEP), toplumlara ve bireylere gevreyi sahiplenmeleri ve korumalart igin sik tutan, bilgi veren ve yasam kalitesini artirmaya y6nelik olarak, gelecek nesillerin yasam kalitesinden ddiin vermeden, tesvik edici ve yol gésterici ortakliklar 525kurmalarin: saglayan bir Birlesmis Milletler organidir (UNDP Tiirkiye,2006). Dolayisiyla UNEP, her yerde giivenilir gevre politikalar ile siirdiirilebilir bir kalkinmanin desteklenmesi igin galigsmaktadir. UNEP, kuruldugundan bu yana, toprak kaybint dnlemenin dnemi Gzerinde durmustur, Birlesmig Milletler “Géllesmeye Kargi Ulusal Eylem Program1”nin kurulmasinda dnemli bir rol oynams ve BM Gida ve Tarim Orgitii, BM Kalkinma Program ve Kiresel Gevre Fonu (GEF) gibi ortaklarla birlikte, bu programin uygulanmasina yénelik caligmalar yapmaktadir (UNDP Tiirkiye,2006). Tablo 1 Uluslararas: Organizasyonlarm Baslatugi ve Siirdiirdiigii Bashea Kurumsal Sosyal Sorumluluk Girisimleri ve Yaymlanan Bildirgeler Girisimin Adi Tarihi |" ‘Amaci ve Kapsam Uluslararasi Caligma Orgita | Cenevre, | Bu belgede yer alan _ilkeler, (ILO) Cokulustu Sirketler ve | 1977; hukiimetlere, gokuluslu _igletmelere, Sosyal Politika ile figili | Mart 2000 | iggi ve igveren kuruluslarina; egitim, likeler Ucld Bildirgesi revize istihdam, galisma ve yagam kosullart ve isci-igveren iliskileri gibi alanlarda ‘ol gisterici tavsiyeleri igermektedir. Ekonomik Iybirligi ve | Paris, Bu belgede, cokuluskt isleunelerin Kalkinma Orgiti (OECD) | 27 Haziran | yaurim yaptklart tilkeye ve o ulkede Uluslararast Yaurimlar ve | 2000 yasayan topluma karst sorumluluklan Gokuluslu Istetmeter ontaya konulmustur. Bildirgesi Birlesmis Milleer (BM) | New York, | Bu sOzlegme, isletmelerin etki alanian Kiresel Sdzlesme (Global | Temmuz |} kapsaminda cahsma standartlart, gevre Compact) 2000 ve yolsuzlukla miicadele alanlarinda bir dizi degeri kabul etmelerine, desteklemelerine ve uygulamaya koymatarna —_iligkin ilkeleri igermektedir. Birlesmis Milletler Govre | Paris, 1992: | Dunyada finans hizmetleri scktoriiniin Program (UNEP), Finans | Mayis 1997 | onde gelen kuruluslan)_tarafindan Girisimi (Mali Kurumlarda | revize imzalanan bu bildiri, _gevrenin Gevre ve Stirdiirilebilir korunmast yonunde sorumluluk ve ig Kalkinmaya [liskin UNEP birligi Gnermektedir. Deklarasyonu) ‘Avrupa Birligi (AB): Avrupa | Temmuz | Avrupa —‘Topluluklan’ ~— Komisyonu Topluluktan Komisyonu | 2001 tarafindan yayinlanan dokiimanlarda, (Green Paper” Kurumsal kurumsal sosyal sorumlulugun dnemi Sosyal Sorumluluk ile ilgili belirtilmis ve isletmelerde _goniillti Bir Avrupa Cergevesinin olarak srdiirillecek _girisimlerin Gelistirilmesi) desteklenmesi talep edilmistir: Kaynak: (Aktan -Vural, 2007b: 6) 526