Nikola Šobat: Domaći zadatak iz predmeta „Procesi nekontrolisanog sagorjevanja“ 1

1. Plamen /flame/

Plamen ima obično nestabilan oblik ( siluetu, visinu, kaže se da plamen "igra" ). Mali plamen
gasnog upaljača, svijeće i malih laboratorijskih gorionika ima stabilne konture, jer je dotok goriva
ujednačen. Visina plamena zavisi od brzine gasifikacije tečne i čvrste gorive materije a ona opet zavisi
od mnogih uslova tako da je gorenje npr. fotelje u sobi visina plamena promjenljiva i dolazi do
povremenog povijanja plamena ( od promaje). Iz plamena sem vidljive svjetlosti postoji i toplotno IC i
UV zračenje.

Plamen (od latinskog flamma) je vidljivi (s emisijom svjetla), gasni dio vatre. To je pojava
kod koje dolazi do izrazitog oslobađanja energije (egzotermna reakcija), pogotovo uslijed izgaranja
(samoodrživa redoks reakcija – redukcija i oksidacija). Ako je plamen dovoljno topao da jonizira
gasove, može se pojaviti i plazma.

Boja i temperatura plamena zavisi od vrste goriva koje učestvuje u izgaranju, što možemo
primjetiti ako držimo upaljen upaljač u blizini upaljene svijeće. Ako upotrijebimo toplotu na molekule
fitilja svijeće, ona će isparavati. U tom stanju, one mogu reagovati sa kiseonikom u vazduhu, što daje
dovoljno toplote, koja će ponovo isparavati molekule fitilja svijeće i tako održavati ravnomjerni
plamen. Visoka temperatura plamena uzrokuje isparavanje i molekula goriva (vosak), koje se
raspadaju, stvarajući različite produkte nekompletnog izgaranja i slobodne radikale (slobodni radikali
su atomi, molekule i oni, koji imaju neparan broj elektrona, pa su time izuzetno hemijski reaktivni),
koji međusobno reagiraju i sa oksidatorom koji je prisutan (oksidator je elemnt koja prima elektrone i
time oksidira druge hemijske elemente). Dovoljna energija u plamenu će pobuditi elektrone u nekim
kratkotrajnim prelaznim reakcijama, kao recimo nastanak CH i C2, koje rezultiraju u emisiji vidljive
svjetlosti, budući da imaju višak energije. Što je temperatura izgaranja plamena veća, to je i veća
energija elektromagnetnog zračenja, koju zrači plamen .

Osim kiseonika kao oksidatora i drugi gasovi se mogu uključiti u stvaranju plamena, kao na
primjer, vodonik koji izgara u hlorovodiku, stvara plamen i emituje gasoviti vodikov hlorid (HCl), kao
proizvod izgaranja.

Hemijska kinetika koja se javlja kod plamena je veoma složena i obično uključuje velik broj
hemijskih reakcija i međuprodukata, obično radikala.

Postoje različiti načini rasporeda komponenti kod izgaranja u plamenu. Kod difuzionog
plamena, kiseonik i gorivo se spajaju tek kad se susreću u plamenu. Plamen svijeće je difuzioni
plamen, jer prvo se dešava isparavanje, pa se stvara laminarno strujanje (slojevito) vrućeg gasa, koji se
miješa sa kiseonikom i sagorjeva.

U osnovi, postoje dva tipa plamena:

 predmiješani plamen u kojem je zapaljivi gas prije zapaljenja pomiješan sa vazduhom

(npr. Bunsen plamenik) i
 difuzijski plamen – tako je nazvan jer kiseonik potreban za gorenje difuzijom ulazi u
gasnu smjesu iz okolne atmosfere.
Nikola Šobat: Domaći zadatak iz predmeta „Procesi nekontrolisanog sagorjevanja“ 2

Slika 1. Slojeviti plamen svijeće Slika 2. Plamen drvenog uglja

Visina plamena kod otvorenih požara ima presudan uticaj na okolinu zato što od nje zavisi
površina plamena, a time i intenzitet njegovog toplotnog zračenja u pravcu susjednih, vatrom
nezahvaćenih objekata. Visina plamena direktno je proporcionalna brzini sagorjevanja zapaljivog
materijala i površini zone sagorjevanja. Kod požara na otvorenom prostoru pod uticajem vjetra dolazi
do povijanja plamena, što predstavlja dodatnu opasnost za susjedne objekte, protivpožarnu tehniku i
ljude koji se nalaze u pravcu povijanja plamena.

Plamen je dio procesa izgaranja koji se javlja samo u gasovitoj fazi. To predstavlja, katkad,
samo jedan aspekt gorenja obzirom da postoje i drugi tipovi gorenja. Na primjer, u nekom sistemu
reakcijske komponente su prisutne u gasnoj i čvrstoj fazi.

Ako je temperatura isparavanja čvrste materije veća od njene temperature gorenja, proces
gorenja se direktno javlja na njenoj površini.

Kod nižih temperatura u prisustvu viška kiseonika, javlja se usijani žar, to jest javlja se
gorenje bez plamena. Kod smanjenog dotoka kiseonika, javlja se tinjanje bez pojave plamena ili
usijanog žara.
Nikola Šobat: Domaći zadatak iz predmeta „Procesi nekontrolisanog sagorjevanja“ 3

Plamti, plameno gori ona materija kod koje nastaje intezivna oksidacija gasifikovane mase praćena
zračenjem svijetla i toplote.Plamteti ostvarivati gorenje u gasnoj fazi sa emisijom svijetlosti.

Slika 3. Plamen u holandskoj tvornici hemikalija Chemie-Pack, koja se nalazi u industrijskoj zoni
nedaleko od Rotterdama,plamen visine 40 metara.

Front plamena je interesantan jer njegovo kretanje ukazuje na brzinu širenja požara. Plamen se
najbrže širi u vertikalnom pravcu jer se zračenjem iz plamena materija priprema za gorenje: sporije je
širenje požara na vertikalnom zidu u horizontalnom pravcu a samo izuzetno sa na tako postavljenoj
ploči požar spušta i naniže. Za sada imamo samo stari standardni test brzine širenja požara ( za
građevinske materijale) kojim se utvrđuje širenje požara u horizontalnom pravcu vertikalno
postavljenog uzorka što naravno nije mjerodavno za ocjenu širenja požara u vertikalnom pravcu. Zato
ispitivanje te vrste nema mnogo smisla za ploče od gorivih materijala za fasade.
Za gorive tečnosti je interesantno ispitivanje brzine fronta plamena u laboratorijskim "kanalima" a za
gasove u sudovima u obliku cijevi.

Pod frontom opšteg požara podrazumjeva se dio njegove granične konture koja se karakteriše
maksimalnom brzinom kretanja u pravcu širenja požara, koji je pored razmještaja masenog požarnog
opterećenja uslovljen pravcem i smjerom duvanja vjetra. Eksperimentalno je utvrđeno da se pri jakom
vjetru brzine od 18 do 20 m/s, brzina kretanja fronta opšteg požara povećava za dva do tri puta.
Pojedinačni požari u odsustvu ili pri slabom vjetru, obrazuju jedan veliki turbulentni plamen koji se
karakteriše snažnim konvektivnim strujanjem.

U homogenoj gasovitoj smeši goriva i vazduha (kiseonika), kada su koncentracije unutar granica
paljenja, pripaljivanjem će se izazvati zona intenzivnih hemijskih reakcija, koja se sferno prostire kroz
smešu prenošenjem toplote i difuzijom. Eksperimentima je ustanovljeno da je debljina zone
intenzivnih reakcija veoma mala. U trenutku kada prečnik dovoljno poraste u odnosu na debljinu može
se smatrati ravnom. Ova zona naziva se front plamena ili talas sagorevanja. U frontu plamena
temperatura gasa se menja od početne temperature gorive smeše do maksimalne temperature
sagorevanja.

Slika 4. Prikaz fronta plamena

Zona pripreme +zona brzih reakcija= front plamena.
Za većinu gasovitih gorivih smeša debljina fronta nije veća od 1mm
Nikola Šobat: Domaći zadatak iz predmeta „Procesi nekontrolisanog sagorjevanja“ 4

Otpornost na plamen je neodređen pojam pa je napušten zato što samo govori o prisustvu plamena
a ne i njegovoj toplotnoj snazi, vremenu izlaganja itd. pa se smatra da je neumjesna primjena ove
fraze. Njome se još koriste naročito oni koji impregniraju tekstil retardantima gorenja i često govore o
tome kao o negorivosti, što je naravno neumjesno.

Retardantnost na plamen je efekat koji se postiže obično nekim tretmanom osnovnog gorivog
materijala, na primjer drveta, tekstila, gume i plastične mase. Dakle retardant na plamen je osobina
materijala da je plameno gorenje usporeno, okončano ili sprečeno.
Retardanti su materije koje olakšavaju gašenje/otežavaju gorenje ili povećavaju prodornost
vode pri gašenju taznih materija. Koriste se za gašenje otvorenih prostora: šume, poljoprivredne
površine.Zaustavljaju vatru hemijskim putem.
Glavni sastojci retardanta su (NH4)3PO4 ili (NH4)2HPO4 i (NH4)2SO4 koji smanjuju zapaljivost
gorivih materija i u požaru endotermno se raspadaju i brzo opjenjuju.
Retardanti u požaru potpomažu brzo stvaranje ugljika na površini biljaka i oslobađanje vode. Na taj
način voda brzo isparava i hladi gorivu tvar (biljku), a ugljenik teško ili sporo izgara te tako požar
ostaje bez dovoljno goriva. Retardantima se dodaju i sredstva kao što su aditivi za poboljšanje protoka
te inhibcije korozije.

Retardant plamenog gorenja je supstanca koja se dodaje materijalu ili tretman koji se primjenjuje
u cilju da oslabi ili odloži pojavu plamena i/ili smanji njegovu brzinu širenja.. Pokušaji sa terminom
usporivač gorenja stvara teškoće u drugim definicijama: namamo dobar termin u našem jeziku pa je
retardant zadržano. Za drvo se koriste impregnati na bazi soli koji u nekoj mjeri prodiru u drvo i
smanjuju gasifikaciju pri izlaganju vatri. Za gume i plastične mase se dodaju negoriva punila ili se u
plastičnu masu dodaju supstance za umrežavanje i dr.

Plamen-retardantni tretman zavisi od osnovnog materijala. Za drvo i metrije na bazi drveta

(medijapan, iverica) i tekstil obično se koristi impregnacija- prodiranje impregnata ( rastvor posebnih
soli) u površinski sloj materije. Za neke plastične mase se primjenjuje zračenje radi umrežavanja
kojim se postiže sporije gorenje polimera. Nekad se koristi gnječenje postojeće hrapave površinske
strukture, brušenje i dr. da se na površini dobije gladak sloj koji se teže pali jer nema "čuperaka" koji
lako "prihvataju" plamen.

Retardiran na plamen nije najbolji termin.Čak 4 termina u vezi primjene usporavanja plamenog
gorenja je pretjerano; jasan je smisao- ne vrši se usporavanje plamenog gorenja djelovanjem plamena
već se primjenom usporivača gorenja (retardanta gorenja) postiže da plameno gorenje predmeta bude
usporeno ili u nekim uslovima i onemogućeno.

Napredovanje fronta plamena je već komentarisano kod termina front plamena. Kretanje fronta
plamena zavisi od intenziteta gasifikacije u pravcu napredovanja.

Slika 4. Dijelovi požara

Nikola Šobat: Domaći zadatak iz predmeta „Procesi nekontrolisanog sagorjevanja“ 5

Brzina širenja plamena prevaljeni put fronta plamena tokom širenja, podjeljen sa vremenom
puta, pod utvrđenim uslovima . Izražava se u m/s. Brzina širenja plamena je u vezi sa već pomenutom
brzinom zahvatanja površine gorenjem ali ima karakter vektora a ne promjene površine u jedinici
vremena.Već je rečeno da se u priručnicima obično daju podaci za brzinu širenja plamena
horizontalno, po čvrstom uzorku koji je postavljen vertikalno, a za tečnost se naravno da je brzina za
horizontalno ogledalo, mada nekad i za tečnost može biti važno koja je brzina fronta plamena kad je
ovlažena kosa površina.

Pri širenju požara u obliku kruga, površina osnove se računa obrascem:

 
S po  vl   p 
2 2

vl  srednja linearna brzina širenja požara

 p  vrijeme trajanja požara
Kod pravougaone forme širenja požara ugao 𝜑=90° površina

 
S po  0, 25 vl   p 
2 2

Pod linearnom brzinom širenja požara podrazumjeva se njegovo prenošenje u datom smijeru i datoj
ravni.
Srednja vrijednost linearne brzine rasprostiranja plamena može da se da izrazom:

l2  l1 l
Vl  
 2   1 
l2 - rastojanje žarišta od primarnog žarišta sagorjevanja u trenutku vremena  2
l1 - rastojanje žarišta od primarnog žarišta sagorjevanja u trenutku vremena  1
Stvarna vrijednost linearne brzine predstavlja prvi izvod dužine puta koji pređe plamen po vremenu τ.

Tabela 1. Srednje vrijednosti linearnih brzina nekontrolisanog sagorjevanja za navedene goruće

materije
Vrste gorećih materija Vl (m/min)
Zapaljive materije u čvrstom stanju 4,20
Usitnjene vlaknaste materije 7,20
Zapaljive tečnosti 25-30
Toluol 102
Ekstrakcioni benzin 144
Rezana drvena građa 4,00

Vrijeme širenja plamena, vrijeme kretanja fronta plamena po gorivom materijalu na utvrđenom
rastojanju na površini, ili da pokrije utvrđenu površinu pod određenim uslovima.Izražava se u s.
Vrijeme širenja plamena je interesantno za neke tekstove paljenja i utvrđivanja brzine fronta
plamena.Za "bazenske"požare ( požare tečnosti u otvorenoj posudi, rezervoaru ili bazenu ali i svaki
drugi požar gdje je goriva materija složena tako da je žarište ograničenih dimenzija- na primjer kada
gori parket u sportskoj dvorani bez drugih sadržaja) je interesantno vrijeme kad će požar zahvatiti
cijeli "bazen", a kasnije nastaje gorenje materije po dubini.


Bezdimenzionalno vrijeme trajanja požara je i 
k
Nikola Šobat: Domaći zadatak iz predmeta „Procesi nekontrolisanog sagorjevanja“ 6

Vrijeme za koje sagori određeni dio početne mase požarnog opterećenja je

 1  
1

  
 M  
i  1  1   i   
   Mk   
   

M i - dio sagorjele mase požarnog opterećenja u nekom vremenu
M k - dio sagorjele mase požarnog opterećenja na kraju požara
 ,  - koeficijenti koji se određuju eksperimentalno za različite klase i grupe požara.

Slika 5. Razvoj požara

Provjeren na dejstvo plamena je prevod engleskog termina flameproof koji se prilično koristio
ranije, dok nisu utvrđeni testovi zapaljivosti. On ima smisao da je materijal, odnosno uzorak, takav da
se neće zapaliti očekivanim, obično malim ( po dimenzijama i toplotnoj snazi) plamenom za neko
relativno kratko vrijeme izlaganja. I danas se još javlja u zastarjelim komercijalnim prospektima za
tekstilne materijale.

Plameno gorenje je osnovni vid gorenja ( požara). Ono nastaje kad je gasifikacija gorive materije
intenzivna i što je intenzivnija plamen je viši. U slučaju isticanja nekog gasa iz posude ( kao kod
laboratorijskog gasnog gorionika ili gasnog upaljača za cigarete) visina plamena zavisi od brzine
isticanja. Vrlo rijetko plamen je laminaran ( kao kad gori fitilj svijeće ili butan iz džepnog ušaljača). U
slaučaju da gore tečnosti ili čvrste materije koje brzo gasifikuju plameni gasovi se kreću turbulentno
pa je geometrija plamena nestabilna. Postoje brojni obrasci iz istraživanja geometrije plamenog
gorenja, posebno za ˝bazenske ˝ požare. Povećanjem bazena smanjuje se odnos visine plamena i
prečnika bazena. Za mala žarišta, kakve su otvorene korpe za otpatke sa zgužvanim papirom, ova
geometrija je značajna jer ukazuje na mogućnost dohvatanja palmena papira na nosaču zida, u toaletu i
sl. U visokim halama je čest slučaj da plamen ne dostiže visinu veću od 6 m od poda ( gore gorivi
paketi visine oko 1 m od poda) što može imati uticaja na izbor rješenja za zaštitu stubova, greda i
krovne konstrukcije.
Nikola Šobat: Domaći zadatak iz predmeta „Procesi nekontrolisanog sagorjevanja“ 7

Odlomci u plamenu materijal koji se odvaja od gorućeg uzorka tokom ispitne procedure sa vatrom i
nastavlja da plamti.Nastaju pri intenzivnom gorenju čvrstih tijela bilo direktno ili usled pada predmeta
koji gori pri njegovom udaru na pod ili zid. Neke kompozicije ( sklopovi) i kompoziti se pri gorenju
raspadaju, krune i sl. tako da u turbulentnom strujama mogu biti nošeni odlomci i dosta daleko od
žarišta. Tako se raspadaju kompozicije sa slojem pjenastog poliuterana obljepljenog aluminijskim ili
čeličnim limovima, pločama od gipsa ili presovane drvene strugotine. Kompozicije koje sadrže
bitumen, topljive plastične materijale ( metilmetakrilat- pleksiglas i dr.) ili smolu ( a nalaze se u
krovnim konstrukcijama i sl.) obično stvaraju kapljice koje gore dok padaju i to je vrlo opasno jer
mogu da izazovu sekundarne požare i opekotine. Neki materijali ( metali) se u požaru velike žestine
tope i padaju u usijanom stanju u vidu kapljica a ne gore.

Plamljivost je na prvo slušanje neobična riječ ali je teško naći bolju. Plamljivost je osobina
materijala ili proizvoda da gori plamenom pod utvrđenim uslovima.

Plamljiv sposoban da plamti pod određenim uslovima. Plamljiv je takođe termin koji djeluje
neobično ali je teško naći bolju riječ za odgovarajući termin engleskog ili francuskog jezika. Naši
pjesnici dosta često koriste riječ ˝plamti˝. Suština je da se kaže da nešto plameno gori ali i da se lako
pali. Najznačajnija posledica uvođenja ovog termina će se odraziti na naš loše preveden termin ˝
zapaljive tečnosti˝ ( eng.flammable liquids)- koji se odomaćio u nizu propisa. Ove materije bi trebalo
sada preimenovati u ˝ plamljive tečnosti˝ (možda ˝plamenljive tečnosti˝) i prilikom revizije propisa
ispraviti grešku nečijeg prvog prevoda koju su ponavljali kasnije prevodioci.

Temperatura zapaljivosti, najniža temperatura pri kojoj materijal ili proizvod mora biti
zagrijan da se emitovana isparenja zapale momentalno u prisustvu plamena pod određenim
uslovima. Ona je promjenljiva veličina ( zavisi i od pritiska) i zato je neumjesno da se koristi termin
tačka. Utvrđuje se standardnim testovima za tečnost i katranske materije, voskove, smole i sl. Pri
djelovanju malog pilot plamena postavljenog nekoliko milimetara iznad nivoa tečnosti pali se oblačić
gasifikovane zagrijane materije i prekida se gorenje kad oblačić sagori. Više godina koristi se i termin
plamište – koji se može uklopiti sa terminom- plamljivost i plamljiv. Treba je razlikovati od
temperature paljenja. Iako se ovdje radi o temperaturi pri kojoj ima dovoljno para da se formira oblak
ali nema uslova da se nastavi gorenje , jer je i kad taj oblak "plane" oslobodio na kratko još relativno
malo energije da nema jače gasifikacije potrebne za nastanak gorenja – ovo je važna veličina jer bi
čovjek koji bi se našao u oblaku, koji je tako "planuo", imao opekotine a postoji mogućnost da bi se na
njemu zapalile neke tkanine.

Fleš-over prelazak na stanje potpunog zahvatanja vatrom površina gorivih materijala u prostoriji.
Fleš-over je neumjesno prevoditi. Od toga su odustali stručnjaci u skoro svim jezicima. Zadržali su ga
Njemci a Francuzi ga u ovom riječniku daju kao alternativu. Objašnjavanje ovog fenomena je dosta
složeno da bi se obuhvatilo jednom rečenicom, a pogotovu jednom frazom.Suština fenomena je u tome
da se pri jakom požaru, obično u srednjem dijelu prostorije, od zračenja iz buktinje na gorive
"zidove"( drvo lamperija, vrata ormana i drugih dijelova enterijera) pripremi skoro jednovremeno ta
podloga za plameno gorenje i plamen naglo "oblije" sve ( ili skoro sve) te "ploče", vatra "sevne" iz
ploča- što dovodi do naglog porasta temperature u prostoriji.Engleski autori su taj pojam povezali
sa paljenjem"fleša"(fotografskog blica) zato što se od tih sekundarnih plamenova naglo poveća i
vidljivo zračenje.U vatrogastvu nekih zemalja (Austrije, Njemačke i dr.) se ovaj termin pogrešno
koristi za izbijanje plamena napolje kroz prsnute prozore, što može da bude samo koincidencija. U
mnogim požarima nema fleš-overa zato što se vatra prenosi postepeno sa jednog na drugi, treći sledeće
pakete. U našem riječniku JUS ISO 8421 pokušalo se sa jednom našom riječi (razbuktavanje), ali to
nije uspjelo.
Fleš over je vrlo značajna pojava jer može da se dogodi da vatrogasac naiđe na neku prolaznu
prostoriju u kojoj je jači požar trajao neko vrijeme i računa se samo "da protrči" a dogodi se da baš
tada " plane sve oko njega" i tako uđe u vatrenu klopku.
Nikola Šobat: Domaći zadatak iz predmeta „Procesi nekontrolisanog sagorjevanja“ 8

Postoje još neke okolnosti vrlo rijetke ali svakako nezanemarljive (vreo dim liže zid odnosno tavanicu
vertikalno ili koso orijentisane prostorije neko vrijeme i pripremi za propaljivanje) da se front plamena
naglo ubrza tako da pređe brzinu i na preko 10 m/s iz stanja kad je bila manja od 0,1 m/s. Ovo se
dešavalo u stepeništima sa gorivim aplikacijama na zidovima, instalacionim tunelima, kosim tunelima
itd. Smatra se da se nešto tako dogodilo pri čuvenom požaru u tunelu sa eskalatorima u metro stanici
Kings Cross u Londonu.
U tom slučaju je procijenjeno da je vatra suknula u čekaonicu sa biletarnicom od oko 12 m/ s pa
naravno niko ko se tu zatekao nije imao izgleda da pobjegne. Dakle ovo su izuzetni fenomeni kad je
"požar brži od čovjeka".

Slika 6. Razvoj požara ( flashover)

Termin "flashower " bi se mogao definirati na sljedeći način:

"U požarnom sektoru požar može ući u fazu u kojoj ukupna toplotna energija od radijacije
nastala u požaru, vrući gasovi i vruće stjenke požarnog sektora uzrokuju nastanak zapaljivih produkata
pirolizi izloženih površina unutar sektora.

Uz postojeći izvor paljenja, situacija će rezultirati iznenadnim i naglim prelazom rastućeg

požara u potpuno razvijeni požar".

Plamenanje postojanje plamena koje se ponavlja u vrlo kratkim vremenskim periodima ( na primjer
između o i 1 s.) na ili preko površine uzorka. Plamenanje je takođe nova riječ za termin koji su uveli
eksperti za laboratorijska ispitivanja. Ova pojava se događa npr. kad se izlaže vatri cjepano drvo i kada
se na vrhovima iverja javljaju mali kratkotrajni plamenovi a još ne možemo reći da drvo gori, što bi se
lako konstatovalo ako se pilot plamen ukloni. Pojava je prepoznata i kod nekih drugih materijala
heterogene strukture.

2. Masena brzina gorenja /mass burning rate/ i brzina gubitka mase /mass loss rate/

Masena brzina gorenja m*, masa materijala izgorjela u jedinici vremena pod određenim
uslovima. Izražava se u kg/s. Masena brzina gorenja je osnovna veličina u proučavanju požara. Za
proste površine gorenja ( jedna ravna površina pri gorenju tečnosti u posudi) može se definisati i
površinska brzina gorenja,m", kao osnovna požarna veličina.
Nikola Šobat: Domaći zadatak iz predmeta „Procesi nekontrolisanog sagorjevanja“ 9

Za benzin ova vrijednost je oko 0,06 kg/m²sˉ¹, pa ako je površina "ogledala" tečnosti u posudi, A,
poznata, lako se određuje masena brzina gorenja kao proizvod m*=m"·A. Za realne gorive pakete – na
primjer drveni sto,stolicu,ležaj sa madracem itd, komplikovano bi bilo određivati stvarnu površinu
gorenja i površinsku brzinu gorenja za dati dio površine ( nije ista brzina površinska gorenja za
horizontalne, kose i vertikalne površine istog materijala) da bi se odredila rezultujuća masena brzina
gorenja pa se to radi eksperimentalno i za tako proste predmete kakva je stolica sa samo jednim
plastičnim sjedištem sa naslonom.

Površina ispod krive odgovara masi goriva koja je izgorjela ( za plastično sjedište sa
naslonom) stolice skoro da nema ostatka. Na osnovu masene brzine gorenja i relativno lako poznate
toplotne moći određuje se druga važna veličina požara-toplotna snaga.

Slika 7. Promjena masene brzine gorenja za stolicu sa plastičnim naslonom

Brzina gubitka mase masa materijala koja se troši ( gasifikuje) po jedinici vremena pod utvrđenim
uslovima. Izražava se u kg/s.U nekim analizama za ranu fazu gorenja može biti izvjesna razlika zbog
posebnog računanja brzine isparavanja vode iz vlažnog materijala ( drvo i dr.)

Slika 8.Masa gubitka kartona (bez vanjskog zračenja)

Nikola Šobat: Domaći zadatak iz predmeta „Procesi nekontrolisanog sagorjevanja“ 10

3. Spontano širenje plamena /self-propagation of flame/

Spontano širenje plamena napredovanje fronta plamena posle uklanjanja bilo kakvog
primjenjenog izvora energije.

4. Opstajući plamen / after flame/, opstajanje plamena/ afterflame time/ i opstajanje

žarenja /afterglow time/

Opstajući plamen je plamen koji opstaje pošto se izvor paljenja ukloni. Opstajući plamen (pojava)
je plamen na predmetu koji je "prihvatio" dejstvo pilot plamena (upljača) i traje neko vrijeme ( a nekad
sve dok se ne istroši goriva materija) od trenutka kada se upljač ukloni. Ova pojava je poznata iz
iskustva- kad se na primjer plamenom šibice pali neko drvce; posle djelovanja plamena šibice na suvo
drvce od desetak sekundi na mjestu gdje je djelovao plamen nastaje takvo zagrijavanje i termička
razgradnja drvne mase da se oslobađa dovoljno volatila- parnih produkata da se javi plameno gorenje
drvca i ono nastavi još neko vrijeme i pošto šibica izgori ili se ukloni. Pri paljenju čvrstih materija vrlo
često je opstajanje ovog plamena ograničeno na nekoliko sekundi ili nešto duže.

Opstajanje plamena period za koji se održava opstajući plamen pod određenim uslovima.
Opstajanje plamena (vrijem, s) je svojstveno čvrstim gorivim materijalima ali se može u nekim
uslovima realizovati i kod plastičnih materija. Ako je ono kratko obično nekorektni proizvođači kažu
da je materijal samogasiv.Vrijeme opstajanja plamena je značajan podatak, ali pre svega za naučne i
slične svrhe i važi za tačno određene uslove- položaj uzorka u prostoru, debljinu uzorka, ambijentne
uslove itd. Opstajanje plamena je važno kad se eksperimentiše sa uslovima paljenja i shvata razlika
između temperature zapaljivosti (plamišta) i temperature paljenja. Pri definisanju temperature
zapaljivosti opstajanje plamena je kratko, traje i manje od 1 sekunde (pa se koristi i drugi termin) a za
temperaturu paljenja ono traje do gorenja sve količine gorive materije.

Opstajanje žarenja period za koje se održava opstajuće žarenje pod određenim uslovima.
Opstajanje žarenja ( vrijeme, s) može biti interesantno za podove odnosno podne obloge, tapisone i sl.
Izvor paljenja je opušak, ispala zapaljena šibica, usijan vrh elektroda za zavarivanje i sl.
Važno je da podovi ne gore plameno i da se požar ne širi. Bolji materijali gorivih podova gore
žarenjem a opstajanje žarenja je vrlo kratko. Posle žarenja na površini ploče tvrdih podnih obloga
ostaje lokalno oštećenje koje se često može obrusiti i tako sanirati ali tanje folije imaju trajna oštećenja
koja se ne mogu lako popraviti.

5. Izvor paljenja /ignition source/

Izvor paljenja izvor energije koji inicira paljenje. Izvor paljenja je termin koji je dobijen kao
doslovan prevod riječi source. U velikom broju standardnih testova zapaljivosti i paljenja koristi se
mali gasni plamenik koji daje "pilot" plamen, električna ili mehanička iskra ( iz varničara) ali i
električni IC grijači, šibica, goreća "pilula", usijani vrh žice itd.

IZVOR PALJENJA TEMPERATURA (°C)

Otvoreni plamen 1000 – 1100

Opušak do 650
Mehanička iskra (brušenje) do 1800
Plinsko zavarivanje (acetilen i kisik) 3000
Iskra kod elektrozavarivanja do 3600
Nikola Šobat: Domaći zadatak iz predmeta „Procesi nekontrolisanog sagorjevanja“ 11

Izvori paljenja su podeljeni na tri osnovne grupe, a kriterijum za podjelu je uzet prema
udaljenosti izvora paljenja od požarnog objekta. U okviru svake grupe podela je izvršena prema
energiji sa kojom je izvor sposoban da izvrši paljenje.
Prema napred rečenom sledi:
• Ako se paljenje požarnog objekta vrši sa izvora paljenja udaljenog od požarnog objekta ili su oni
razdvojeni nekom pregradom, onda se takvi izvori nazivaju spoljni izvori paljenja.
• Ako se paljenje vrši iz samog požarnog objekta, odnosno požarni objekat poseduje svoj sopstveni
izvor paljenja, imamo slučaj unutrašnjih izvora paljenja.
• U treću grupu paljenja svrstana su ona paljenja koja su između spoljnih i unutrašnjih. To su slučajevi
gde se izvori paljenja nalaze delimično u sastavu požarnog objekta, pa ih nazivamo parcijalnim
izvorima paljenja.

Slika 9. Podela izvora paljenja prema udaljenosti od požamog objekta i energije za paljenje

6. Toplotno naprezanje / heat stress/

Toplotno naprezanje uslovi prouzrokovani izlaganjem povećanoj/smanjenoj temperaturi,

toplotnom fluksu zračenja ili kobinovanjem tih uticaja. Ovi uslovi mogu djelovati na ljude ili se mogu
pojaviti u proizvodu pri njegovoj normalnoj upotrebi ili kao posljedica spolajšnjeg uticaja ( i može biti
nepovoljno ili ne).

Toplotno naprezanje se javlja pri povećanju ili smanjenju toplote tijela a obično se misli na
mehaničko naprezanje izazvano ograničavanjem termičkog širenja odnosno skupljanja.U ovim
razmatranjima treba imati u vidu pre svega termičko širenje koje je najlakše utvrditi kod linijski
oblikovanih predmeta. Poznato je da se smatra da je dilatacija, ∆l,proporcionalna promjeni
temperature tijela,∆t, gdje je 𝑙0 prvobitna dužina tijela a 𝛼 koeficijent linearne dilatacije.
l   l0 t

Za više temperature koeficijent linearne dilatacije raste tako da je za ugljenični čelik u opsegu
temperatura od 0 do 100 °C jednak 12·10−6 a za opseg od 0 do 500° C oko 14 106 1/ 0 C .To znači
da bi za gredu dužine 10 m ravnomjerno zagrijanu na temperaturu od 400°C dilatacija bila 5,4 cm. Za
neka čvrsta tijela (drvenu gredu) dilatacija je neznatna.
Nikola Šobat: Domaći zadatak iz predmeta „Procesi nekontrolisanog sagorjevanja“ 12

Ta tijela koja imaju izražene sve tri dimenzije utvrđuje se zapreminska dilatacija
V    V0  t
Za transformatorsko ulje je 𝛽 jednako 690 106 1/ 0 C
Ograničavanje širenja usled zagrijavanja stvara naprezanja sa velikim naponima.Takvi naponi dovode
do krivljenja linijskih nosača ili prskanja napunjenih sudova.

7. Negoriv /non-combustible/

Negoriv ne može da se podvrgne gorenju pod određenim uslovima.

Negoriv je načelno samo onaj materijal koji je zadovoljio po kriterijumima testa na negorivost.
Za građevinske i enterijerske materijale to je definisano standardom JUS ISO 1182:1997, požarna
ispitivanja,građevinski materijali,ispitivanje negorivosti.Ovaj termin se najčešće pogrešno primjenjuje
u sprezi sa terminom"nezapaljiv".Tako se mnogi proizvođači plastičnih i drugih materijala koriste
nekorektnim terminom"nezapaljiv"( ili "nije zapaljiv"da ukažu da nije zapaljiv prema testu na "laku
zapaljivost"(vidjeti JUS U.J1.055) i za plastične stolice, ploče od poboljšanih polistirena(stirodur i sl).
Jasno je iz osnovnih saznanja iz fizičke hemije da će svaki materijal koji sadrži ugljovodonike bilo
kako modifikovane gorjeti i na relativno manje toplotno dejstvo nego što je ono na testu negorivosti
(temperatura u peći 750°C u trajanju izlaganja malog uzorka 20 minuta).
Atom vodonika iz ugljovodonika je mali i lako se uzbacuje iz postojeće veze i sa kiseonikom
iz vazduha burno oksidiše a kasnije se to isto dešava i sa malim atomom ugljenika koji nije u posebno
jakim vezama sa drugim atomima.

Negorivi su materijali oni koji ne doprinose požaru-neorganskog porijekla (kamen, glina,

pijesak itd.) ili kompozitni sa vrlo malo gorivih ali čiji je doprinos u gorenju ispod onog definisanog
kriterijuma u testu negorivosti.To je važno na primjer za gips ploče koje bi "po imenu"trebalo da
sadrže samo gips bile negorive (A1) ali kako obično sadrže i malo papirne pulpe,vezivna vlakna od
organskih materijala i sl.spadaju u negorive klase (A2) ili čak gorive u klasi B1.

8. Termičko razlaganje /thermal decomposition/, Termička razgradnja /thermal

degradation/

Termičko razlaganje proces pomoću koga dejstvo toplote ili porast temperature na uzorku
prouzrokuje promjenu hemijskog sastava.
Termička dekompozicija je tipična za prirodne i vještačke polimerne materijale (drvo
odnosno neke plastične mase). Veliki molekuli celuloze ili vještačkih polimera se pri povećanim
temperaturama termički cijepaju i nastaju manji molekuli, neki čak i tako mali da se pare, gasovi.
Razlaganje je endotermni proces u kojem se višak energije mora dovesti da se savlada velika
energija veza između pojedinih atoma (između 200 i 400 kJ/mol) i da dođe do potrebne energije
aktivacije.
Kao što se pojedine plastične mase razlikuju u svojoj strukturi, tako se i njihove temperature
razlaganja razlikuju.
U većini slučaja pojava razlaganja se odvija preko lančanih reakcija slobodnih radikala,
iniciranih tragovima kiseonika ili oksidirajućih nečistoća, kojima su onečišćene sve plastikama tokom
proizvodnje.

Termička razgradnja proces pomoću koga dejstvo toplote ili porast temperature na uzorku
prouzrokuje gubitak nekih osobina ( npr.fizičkih,mehaničkih ili električnih).

Termička degradacija,razgradnja, je gubitak ranije postojećih mehaničkih i drugih osobina na

toplotno dejstvo požara.Već na relativno niskim temperaturama (npr.150°C) u nešto dužem trajanju
neke plastične mase, gume, drvo, papir, tekstil i druge materije mjenjaju svoje mehaničke osobine,
vizuelni izgled (npr."prosušen" ili "nagoreo"/požuteo/površinski sloj), jer dolazi do strukturnih
promjena, degradacija uređenih molekularnih veza.
Nikola Šobat: Domaći zadatak iz predmeta „Procesi nekontrolisanog sagorjevanja“ 13

Na temperaturama od 300°C događaju se već mnoge značajne promjene i u negorivim materijalima

(ploče od gipsa, kamen,Al,Cu i druge legure, malter itd, koje imaju odraza na provodljivost toplote,
specifičnu toplotu, električnu otpornost.
Čak i poboljšane čelične žice od kojih se prave užad za prednaprezanje posle zagrijavanja i na
temperaturama znatno manjim od onih pri kojima se usijaju (oko 650 °C) gube znatno od svoje
čvrstoće. Površine čelika koje su bile okaljene posle zagrijavanja se otpuštaju i sl.

9. Energija paljenja /ignition temperature/

Energija paljenja (najniža) temperatura pri kojoj gorenje može biti inicirano pod utvrđenim
uslovima ispitivanja. Izražava se u °C. Najniža temperatura paljenja utiče na termičko naprezanje na
neodređeno vrijeme. Za praktične potrebe temperaturu treba mjeriti bilo na materijelu ili na izvoru
paljenja i standard treba da jasno pokaže kako i gdje se mjeri temperatura.

Temperatura paljenja (minimalna) je interesantna karakteristika gorivih tečnosti. Za ispitivanje

se koriste zatvorene i otvorene posude i procedure iste kao za ispitivanje temperature zapaljivosti.U
ovom slučaju postoji takođe i pilot plamen ali je produkcija para tolika da je gorenje nastavljeno kad
bukne plamen ( i traje dok ima goriva).
Određivanje temperature paljenja tečnih goriva i sličnih tečnosti u zatvorenom sudu dato je
metodom Penski-Martens po JUS ISO 2719:1991.Pokazuje da je ova temperatura za 1-2 °C veća od
temperature zapaljivosti.

10. Proizvodi gorenja/product of combustion/

Proizvodi gorenja čvrsti,tečni i gasoviti materijali koji nastaju gorenjem. Proizvodi gorenja mogu
uključiti efluente požara, pepeo, žar, klinker i/ili čađ.
Proizvodi gorenja naravno nisu korisni "proizvodi" ali nije bilo moguće naći povoljniji termin.
Kako je gorenje nepovratan termički proces u požaru nastaje nepovratna šteta ili gubitak (smrt ili
trajan invaliditet).

Euflenti požara je gasna smješa sa suspendovanim česticama ili kapljicama stvorenih

pirolizom ili gorenjem. Riječ euflent se i u naš jezik unosi kroz usvajanje i drugih termina iz oblasti
ekologije ( kao emisija, imisija itd). Ovdje su obično u pitanju određeni fluidi. Kako je strana riječ
fluid ( i fluidno ) odavno ušla u našu stručnu terminologiju ( kao npr. Mehanika fluida) relativno lako
je ušla i slična riječ –fluentno ("tečno").

Pepeo je ostatak gorenja mnogih čvrstih materijala-uglja, iverice itd. Pepeo obično čine
porozne negorive (mineralne) materije iz čijih pora su isparile gorive supstance. Pepeo ugljenične
prašine, usitnjenog drveta i sl. je obično lagan i sitnije čestice mogu biti podignute uzgonskim
strujama i razvejane u širu okolinu oko žarišta. Tako se događa da samo krupniji komadi pepela ostaju
na žarištu a sitnije čestice pepela odlaze u okolinu.

Ugljenični ostatak, ugarak je definisan kao ugljenisani ostatak pirolize ili nepotpunog
gorenja. Ugljenisanje nastaje usled nedostatka oksidatora u slojevima ispod površine kad se
od polimera sa složenim ugljovodoničnim strukturama ( na primjer celuloza i lignin drvenih
gredica), posle izlučivanja lakih para ( 𝐻2 0 i dr.) i gasova atomi ugljenika u većem broju
povezuje u čvrste C-C veze i dobije drveni ugalj; na površini je čađ.
Termin ugarak nekad nije pogodan- ako je ostatak krupniji komad- jer se u dosadašnjoj praksi
(treba ovaj termin za to zadržati) pod ugarkom obično imaju u vidu manji ugljenisani komadi
(drvne mase) koji mogu biti i izbačeni iz žarišta i nošeni konvektivnim strujama.
U vezi sa ugljenisanjem je pougljenisavanje površine koja nije gorjela ili pirolizovala već se
samo na njoj deponovala čađ koja se formirala nešto niže, ili dalje u zoni gorenja.
Nikola Šobat: Domaći zadatak iz predmeta „Procesi nekontrolisanog sagorjevanja“ 14

Klinker nastaje kad gore materije kompleksne strukture (kompoziti) koje sadrže veću
količinu lakše topljivih metala i drugih gorivih i negorivih komponenti koje se obično zatope.
Klinker se javlja na primjer kad gori usitnjeni ugalj u kome ima dosta nečistoća, mineralnih
materija. Ovakav materijal je poznat kao šljaka.

Čađ djeluje ne samo tako što smanjuje vidljivost već i nadražujuće. To su teške čestice
ali ih nosi uzgonska struja plamenih gasova iz žarišta i vrelog vazduha a posle gubljenja
kinetičke energije obično se spuštaju i talože u okolini. U slučaju bočnih struja kreće se i
relativno daleko od žarišta.

Pored toplote koja se stvara u uslovima gorenja – požara i koja dovodi do povišenja
temperature, bitan parametar koji prati svaki požar je dim. Dim najčešće predstavlja disperzni
sistem u kojem njegovu disperznu fazu čine čestice čvrste materije i sitne kapi kondenzirane
tekućine a ostalo su gasovite i parne komponente. U sastavu produkta sagorijevanja najčešće
ima otrovnih materija, pored toga ima i produkata s izraženim korozivnim svojstvima. Dim
također apsorbira svjetlost što dovodi do smanjenja vidljivosti. Kako je dim zagrijan na
visoku temperaturu on može da dovede do proširenja požara ako na svom putu naiđe na
zapaljive materijale.
Nikola Šobat: Domaći zadatak iz predmeta „Procesi nekontrolisanog sagorjevanja“ 15

LITERATURA

1) Prof. Dr. Milan M. Gašić, ZAŠTITA OD POŽARA I EKPLOZIJA

2) Mr. Vinko Babić ,Predavanja/vježbe održanih na Masinskom fakultetu u Banja Luci iz

predmeta «Procesi nekontrolisanog sagorjevanja»

3) www.rgf.rs/.../07Prostiranje%20plamena%20u%20gasovima.pdf

4) http://fire.nist.gov/bfrlpubs/fire93/PDF/f93049.pdf

5) www.dodaj.rs/f/1l/eh/4kDaPg7h/uzroci-pozara.pdf