‫‪Sukkur Documentary English Subtitles‬‬

‫‪English Subtitles‬‬ ‫‪Sindhi script‬‬

‫‪Note: Sir please translate this Sindhi text in two-liner paragraphs as given‬‬ ‫درياءء سنڌ جي ڪپن تُي واقع‪ ،‬ااتُر سنڌ جو هي ضلعو سکر‪ ،‬بيحد گرمممي‪،‬‬
‫‪below. You may break Sindhi paragraphs in two-liner for your convenience.‬‬ ‫بي حساب خلوص‪ ،‬يگاني ثقافت ۽ مذهبي رواداري جو گهوارو آهي‪.‬‬
‫‪Delete this blue sample text and start translation right from here.‬‬ ‫پنهنجي انوکي محل وقوع جي ڪري‪ ،‬هي علئقو هر انتظمامي‪ ،‬تُرقيماتُي ۽‬
‫سياسي سرگرمي جو اهم مرڪز رهيو آهي‪.‬‬
‫‪Sample text:‬‬
‫پٿر واري دؤر کان وٺي انگريز دؤر حڪومت تُائين‪ ،‬هن ڪيترين ئي جنگن‬
‫‪Until the initial decades of 20th century, the river Indus covering the distance‬‬ ‫۽ حملن کي منهه ڏيندي هر دؤءر ۾ پنهنجي اهميت ۽ قممدامت کممي تُسممليم ڪرايممو‪،‬‬
‫‪of about 2500 kms, upon its entry into, would use to ravage the entire Sindh.‬‬ ‫جنهن جي ڪري سکر‪ ،‬صدين تُممائين سمنڌ جمي تُختگمماه جمو محمافظ بڻيمل رهيممو‬
‫جڏهن تُه ساڍا پنج هزار سال پراڻا لکين جي دڙي وارا آثار هن ضلعي جي تُاريخ‬
‫‪The river during its peak flood seasons would often inundating and‬‬ ‫کي موئن جي دڙي واري دؤر سان ڳنڍن ٿا‪.‬‬
‫‪devastating towns and standings crops use to discharge into the ocean.‬‬ ‫اوائلي شڪارپور ڪليڪٽوريٽ جممو حصممو سممڏڄندڙ هممن علئقممي پنهنجممي‬
‫وڻنممدڙ آب وهمموا جممي ڪممري ‪1901‬ع ۾ ضمملعي جممي حيممثيت ممماڻي‪1998 .‬ع جممي‬
‫‪The resultant catastrophe shattering economy left the ruling‬‬ ‫ڪممل آبممادي ‪ 908373‬آهممي‪ 5165 .‬چممورس‬ ‫آدمشممماري ممموجب ضمملعي جممي ا‬
‫‪colonial regime sleepless.‬‬ ‫ڪلوميٽر ايراضي‪ ،‬پنممج تُعلقممن‪ 46 ،‬يممونين ڪائونسمملن ۽ ‪ 39‬تُپممن وارو‪ ،‬سمنڌ جممو‬
‫ٽيون وڏي ۾ وڏو شهر‪ ،‬سکر صوبي جو اهم تُجارتُي مرڪممز هئممڻ سممان گممڏ و گممڏ‬
‫‪Which forced them to resolve this issue once and for all and bugled‬‬ ‫خيرپور ۽ گھوٽڪي ضلعن جي ڊويزنل ھيڊ ڪوارٽر طور پڻ سڃاتُو وڃي ٿو‪.‬‬
‫‪the construction of a wondrous Barrage in the midstream of river at Sukkur.‬‬
‫سکر جي قديم تُعميراتُي شاهپارن ۾ مير معصوم شاهه جو منممارو نمايممان‬
‫آهي‪ .‬مير معصوم شاهه مغل بادشاهه اڪبر جي زماني ۾ بکر جممو گممورنر هيممو‪.‬‬
‫مير صاحب پنهنجي دؤر جو هڪ جاکوڙي محقق به هيو جنهن “تُاريخ معصممومي”‬
‫تُخليق ڪئي‪ .‬هن مناري جي اڏاوٽ جو ڪم ميرمعصمموم شمماهه ‪ 1003‬هجممري ۾‬
‫پاڻ شروع ڪرايو‪ .‬مير صاحب جي وفات کان پوءء سندس پممٽ ميممر بممزرگ منممور‬
‫مناري جي تُعمير جو ڪم ‪1027‬هجري ۾ پورو ڪرايو‪ .‬سنهين سرن سممان تُعميممر‬
‫ٿيل هن مناري جي گولئي ‪ 84‬فٽ ۽ اونچائي ‪ 100‬فٽ آهي‪.‬مناري سان گڏ هڪ‬
‫اٺ ڪنڊي عمارت فيض محل جمي نمالي س ان آهمي‪.‬منماري جمي احماطي ۾ ميمر‬
‫معصوم شاهه پنهنجي اهل و عيال سان گڏ آرامي آهي‪..‬‬
‫سکر جي وجه شهرت‪ ،‬دنيا جي وڏي ۾ وڏي آبپاشي نظام جو مرتُبو رکندڙ‬
‫جممي فيممف )‪ (J.G Fife‬کممي‬‫لئيڊ بئراج‪ ،‬جنهن جي تُعمير جو خيال ليفٽيننٽ جممي‪ .‬ء‬
‫‪1855‬ع ۾ آيو‪ .‬پر‪ ،‬ڪم جو آغاز اپريممل ‪1923‬ع ۾‪ ،‬بمممبئي جممي گممورنر سممر جممارج‬
‫لئيڊ )‪ (Sir George Lloyd‬جي سرپرستي ۽ چيف آرڪيٽيڪٽ سر آرنلڊ مستو‬
‫)‪ (Sir Arnold Musto‬جي نگراني ۾ ٿيو‪ 31 .‬ڊسمممبر ‪1931‬ع ۾‪ ،‬ويهممن ڪممروڙ‬
‫رپين جي لڳت سان جڙي راس ٿيل ‪ 66‬دروازن ۽ ستن ڪئنالن واري هن بئراج‪،‬‬
‫سنڌ ۾ اقتصادي تُرقي ۽ زرعي انقلب جو هڪ نئون باب تُحرير ڪيو‪.‬‬
‫انٽرويو‪ :‬انگريزن جي پبلڪ پاليسي جو‪ ،‬سکر پورو جو پورو گڙهه رهيممو‬
‫آهممي‪ .‬ان ۾ وڏي ۾ وڏو مثممال هممڪ پممورو اريگيشممن سسممٽم‪ ،‬سممکر بئممراج کممي‬
‫جيڪڏهن اسان وٺون‪ ،‬ان ۾ اسان جا تُقريبن اها علئقا جيڪي زرخيز هئا پر پمماڻي‬
‫نه هئڻ ڪري سيراب نه ٿيندا هئا‪ ،‬اهي علئقا انگريزن جي هن اريگيشن سسممٽم‬
‫جي ڪري آباد ٿي ويا‪.‬‬
‫هن بئراج جو هر هڪ دروازو ‪ 66‬فٽ ويڪممرو آهممي‪ .‬عممام آمممدورفت لءء‬
‫هڪ وسيع روڊ ۽ دروازن جي مرمممت ۽ معمممول واري چڪمماس لءء ان جممي مٿممان‬
‫هلڪي وزن واري ريل ٽرالي جو پڻ هڪ ڀرپور نيٽ ورڪ قائم ڪيل آهي‪ .‬بئراج‬
‫جي هيٺين وهڪري ۾ ساڄي ۽ کاٻي ڪپن سان ساڳئي طممرز جممون ٻممه عمممارتُون‬
‫ٺهيل آهن جنهن مممان سمماڄي ڪممپ واري عمممارت کممي بئممراج جممو ڪنممٽرول روم‬
‫ڪوٺيو وڃي ٿو جڏهن تُه کاٻي ڪپ واري عمارت هن عالمي عجوبي جو عجائب‬
‫گهر آهي‪ .‬هي عجائب گهر بئراج جي اڏاوت سان لڳاپيل اوائلي تُصويري‪ ،‬ادبي ۽‬
‫مشيني آلن جو نمائشي مرڪز آهي‪.‬‬
‫هندو ساڌن جو آستانو ساڌو ٻيلو‪ ،‬دريااء جي وچ۾ ‪ ،‬هڪ پرسڪون ٻيٽ تُمي‬
‫قائم آهي‪ ،‬جنهن جي تُاريخ بابا بنکنڊي مهاراج سان منسمموب آهممي‪ ،‬جنهممن نيپممال‬
‫مان اچي ‪1823‬ع ۾ اتُي پنهنجو آسممتانو ٺمماهيو‪ .‬هممن درويممش جممي تُعليمممات هنممدو‬
‫روايتن جي خلفا هجڻ جي باوجود به هن جي پوئلڳن جممو حلقممو پمموءء بممه وڌنممڌو‬
‫ويو‪ .‬ساڌن جي وڏي تُعداد ۾ موجودگي جي ڪري هن مندر جمو نمالو سماڌو ٻيلمو‬
‫پيو‪ .‬هن مندر جي عمارت سازي ۾ رکيل ڪمممال جممي مهممارت هممر ڏسممندڙ جممون‬
‫ڏندين آنڱريون ڪري ڇڏي ٿي‪ ،‬مندر جي وروڪڙيممل بنمماوت تُقريبممن اڌ ڪلوميممٽر‬
‫سرن جي هڪ ٿلهي ديوار ۾ محفوظ آهي ۽ ان ۾ داخممل ٿيممڻ‬ ‫تُي ڦليل آهي جيڪو ء‬
‫لءء ‪ 19‬ننڍيون وڏيون ڏاڪڻون آهن جنهن کي گهاٽ چيممو وينممدو آهممي‪ .‬منممدر جممي‬
‫راج گهاٽ تُي ٿيل چٽسالي ڏسڻ وٽان آهممي ۽ ان ۾ اسممتعمال ڪيممل سممنگ مرمممر‬
‫هوبهو آگري جي تُاج محل ۾ استعمال ٿيل پٿر جهڙو آهي‪ ،‬مندر جي خمماص ڳممالهه‬
‫اها به آهي جو سخت گرمي ۾ بممه ان جممي عمممارت ٿممدي رهممي ٿممي‪ .‬بابمما بنکنممڊي‬
‫مهمماراج جممو مجسمممو هممڪ وڏي ڪمپليڪممس ۾ رکيممل آهممي جيڪممو زائريممن جممي‬
‫مرڪزي زيارتُگمماهه آهمي‪ .‬سماڌو ٻيلممو ڪمپليڪممس ۾ ‪ 8‬ٻيمن منمدرن کمان علوه‬
‫تُقريبن ‪ 13‬هندو بزرگن جي سماڌيون به رکيل آهن‪ .‬منممدرجي قممديمي لئممبريري‬
‫جنهن ۾ هندو ڌرم سان لڳاپيل ناياب ڪتاب موجود آهن‪ .‬هر سممال ‪ 17‬جممون تُممي‬
‫بابا بنکنڊي مهاراج جو ڏهاڙو وڏي ڌام ڌوم سان ملهايو ويندو آهي‪.‬‬
‫دريااء جي سير ۾ هڪ ٽڪري تُي قائم بکر جو قلعو‪ ،‬جنهممن جممي نممالي تُممي‬
‫اسلمي تُاريخن ۾ سکر کي بکر ڄاڻايو ويو آهي‪ ،‬وڏي قدامت رکي ٿو‪ .‬بکر ڪنهن‬
‫زماني ۾ سنڌ جو گادي جو هند هممو‪ .‬بکممر تُممي اهممو نممالو حضممرت محمممد مڪممي ‪7‬‬
‫هجري ڌاري رکيو‪ .‬بيضوي شڪل واري هن قلعي جممي ڊيگھممه ‪ 800‬يممارڊ‪ ،‬ويڪممر‬
‫‪ 300‬يارڊ ۽ اوچائي ‪ 25‬فممٽ آهممي‪ .‬بکممر تُممي مختلممف شهنشمماهن پمماران مختلممف‬
‫دورن ۾ ڪيترائي گورنر مقرر ڪيا ويا‪ .‬پر افسوس جو بي ڌياني جو شڪار هجممڻ‬
‫ڪري قلعو مسمار ٿي چڪو آهي‪ .‬ڪي ٿورا گھڻمما نشممان همماڻي بمماقي وڃممي بچيمما‬
‫آهن‪ .‬بکر جي قلعي جي حدن ۾ هڪ قديم مسجد جا آثار پڻ ملن ٿما‪ ،‬جيڪما همن‬
‫وقت زبون حالت ۾ آهي‪.‬‬
‫بکر جي دل ۾ قائم حضرت شمماهه صممدرالدين رحممه جممي مممزار هممر وقممت‬
‫زائرين سان ڀريل رهي ٿممي‪ .‬شماهه صممدرالدين‪ ،‬رضمموي سمماداتُن جممي وڏي ڏاڏي‬
‫حضرت مير محمد مڪي رحه جو پٽ هو جنهن جي مزار ڊي سمي همماؤس سممکر‬
 ‫جي سامهون آهي سا پڻ زيارت جو مرڪز بڻيل رهي ٿي‪.‬‬
‫درگاهه شاهه صدرالدين جي اوڀر پاسي‪ ،‬دريااء جي ٻيٽ ۾‪ 19 ،‬صدي جممي‬
‫آخر تُائين مسلمان ۽ هندو گڏجي حاضريون ڀريندا هئا‪ .‬مسلمان هن کي خممواجه‬
‫خضر عه ۽ زنده پير جو آستانو سڏيندا هئا جڏهن تُه هندو هن کمي ورڻ ديوتُمما يما‬
‫ااڏيرولعل ڪري چوندا هئا ۽ پنهنجي هاجتن جممي مڃتمما لءء منتممون بممه مڃنممد اهئمما‪.‬‬
‫‪1880‬ع ۾ هندن ۽ مسلمانن وچ اختلفا سبب انگريز سرڪار مزار مسلمانن جي‬
‫حوالي ڪئي ۽ هندو اهو مقام ڇڏي بندر روڊ تُي ٿرمل پمماور همماؤس جممي ڀرسممان‬
‫هڪ ديوڙي ۾ پنهنجو منممدر قممائم ڪيممو جيڪممو ورڻ پمموري منممدر جممي نممالي سممان‬
‫مشهور آهي‪ .‬هن مندر ۾ ٺهيل هڪ غار ۾ هر وقت اگنممي ٻرنممدي رهممي ٿممي ۽ هممر‬
‫سال چيٽ ۽ ويساک ۾ ميلو پڻ لڳندو آهي‪.‬‬
‫سکر جي خوبصورتُي ۽ قدامت جا نشممان جيڪممي وڌنممدڙ ڪمرشلئزيشممن‬
‫کان بچي ويا آهن سي دريااء سان لڳ بندر روڊ تُي اڄ به موجود آهن‪ .‬تُنهن ۾ مير‬
‫معصمموم شمماهه جممي ٺهرايممل تُمماريخي مسممجد منممزل گمماهه‪ ،....‬سممکر جممي جمامع‬
‫مسممجد‪ ،....‬ريلمموي جمما بنگل‪1906 ،......‬ع ۾ سمميٺ بلچنممد راجپممال پمماران ٺهرايممل‬
‫گئوشمماله‪ ،....‬لممب مهممراڻ جممي سممامهون سممکربئراج جممي تُعميراتُممي دؤر جمما‬
‫ايريگيشن بنگل جيڪا هاڻي سرڪٽ هاؤس ۽ ڪمشممنر همماؤس طممور اسممتعمال ۾‬
‫اچي رهيا آهن‪.‬‬
‫سکر جي رونقن ۾ گھنٽا گھر يا ڪلڪ ٽاور پممڻ نمايممان حيممثيت رکممي ٿممو‪.‬‬
‫ھي ٽاور سيٺ واڌومل نڀائو مل جي مالي مدد سان ”سندر شيوڪ سممڀا“ سمميٺ‬
‫ڏيئو مل جي ياد ۾ ‪1937‬ع ۾ جوڙايو‪ .‬ھي ٽاور ‪ 90‬فٽ اونچممو آھممي‪ .‬جيڪممو شممهر‬
‫جي مرڪز ۾ آھي‪.‬‬
‫شهر جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ قائم مذهبي مقامات جنهن ۾ گهنٽه گهر ويجهو بممي‬
‫گهر هندن لءء ڌرمشاله‪ ،‬حسيني روڊ تُي سکن جو هممڪ صممدي پراڻممو گمموردوارو‪،‬‬
‫ليوڪس پارڪ ويجهو ‪1881‬ع ۾ جوڙايل سممينٽ سميويئرز چممرچ‪ ،‬عيممدگاهه ۽ پيممر‬
‫الهي بخش لٽريسي ٽاور ويجهو ‪1885‬ع جو ٺهيل رومممن ڪيٿممولڪ چممرچ‪ ،‬نئيممن‬
‫گوٺ ۾ ڪرستانن جو قبرستان ۽ واليس روڊ تُي پارسين جي عبادتُگاهه يعنممي‬
‫فائرٽيمپل‪ ،‬سکر جي مذهبي رواداري جي شاهدي ڏيندي نظر اچن ٿا‪.‬‬
‫پاڪستان ٺهڻ کان اڳ سکر ريلوي جو هيڊڪوارٽر بممه رهيممو آهممي‪ .‬جنهممن‬
‫جي ڪري سکر ۾ ڪيتريون ئي ريلوي جون عمارتُون ٺهائيون ويون‪ ،‬جنهن ۾ سکر‬
‫جي ريلوي اسٽيشن جيڪا اڳ ۾ بندر روڊ تُي هوندي هئ سا لئنسممڊاؤن پممل ٺهممڻ‬
‫کانپوءء ‪1891‬ع ۾ پنهنجي موجوده جاءء تُممي منتقممل ٿممي‪ ،‬ان سممان گممڏ ڊاڪ بنگلممو‪،‬‬
‫ايمموب گيممٽ ويجهممو ريلمموي اسممپتال‪ ،‬ريلمموي همماءء اسممڪول‪ ،‬ريلمموي انسممٽيٽيوٽ‪،‬‬
‫سوئمنگ اپول ۽ آدم شاهه ويجهو سليپر فيڪٽري شامل آهن‪.‬‬
‫هڪ ٽڪري شهر جي اولهنممدي پاسمي‪ ،‬آدم شماهه جمي ٽڪمري جممي نمالي‬
‫سان مشهور آهي جتي ميممانوال تُحريممڪ جممو بانيڪممار آدم شمماهه ڪلهمموڙو ابممدي‬
‫آرامي آهي‪ .‬آدم شاهه پهريون ڪلهوڙو هو جنهن مغممل حڪمرانممن سممان مهمماڏو‬
‫اٽڪممايو ۽ عممام ممماڻهن ۾ تُمممام گهڻممي عممزت ۽ شممهرت حاصممل ڪئممي‪ .‬آدم شمماهه‬
‫ڪلهوڙي جو مقبرو‪ ،‬سممنڌ جممي حڪمممران ميممان غلم شمماهه ڪلهمموڙي ‪1768‬ع ۾‬
‫تُعمير ڪرايو‪ .‬مقبري جي احاطي ۾ ڪجهه ٻيون پممٿر جممو قممبرون ۽ هممڪ تُمماريخي‬
 ‫مسجد پڻ آهي‪.‬‬
‫شهر جي قديمي درسگاهن ۾‪ ،‬ميرمعصوم شاهه جي مناري جي سامهون‬
‫گممورنمنٽ همماءء اسممڪول ‪1857‬ع ۾ مممڊل اسممڪول طممور شممروع ٿيممو جنهممن کممي‬
‫‪1910‬ع ۾ هاءء اسڪول جو درجو ڏيئي ان جو بمبئي يونيورسٽي سان الحاق ڪيو‬
‫ويو هو‪ ،‬ان جي ڀر سان ساڳئي دؤر جممو گممورنمنٽ ميممن پرائمممري اسممڪول‪ ،‬ان‬
‫جي سامهون ‪1905‬ع ۾ مسلمان طالبعلمن لءء جوڙايل مدرسته السمملم سممکر‪،‬‬
‫هن وقت آغا نظام الدين گرلممز ڪاليممج طممور مشممهور آهممي‪ ،‬گممورنمنٽ پرائمممري‬
‫اسڪول ۽ اسلميه پرائمري اسڪول باغ حيات علي شاهه ۾ ‪1915‬ع ۾ ٺهرايا ويا‪،‬‬
‫‪ GPO‬جي سامهون ميونسپل گرلز هاءء اسڪول جي چئن گنبذن واري عاليش ان‬
‫عمارت ‪1933‬ع ۾ ٺهي راس ٿي‪ ،‬لوڪممل بممورڊ ڀرسممان آغمما بممدرء عممالم درانممي ل‬
‫ڪاليج ‪1954‬ع ۾ قائم ٿيو‪ ،‬اسلميه سائنس‪ ،‬آرٽس ڪممامرس ڪاليممج‪ ،‬ڊسممٽرڪت‬
‫جيل ڀر سان ‪1955‬ع ۾ قائم ٿيو‪ ،‬ملٽري روڊ تُي پبلڪ اسممڪول سممکر ‪1975‬ع ۾‬
‫تُعمير ٿيو‪ ،‬جڏهن تُي جديد درسگاهن ۾ سردار غلم محمد مهر ميممڊيڪل ڪاليممج‬
‫۽ سکر ‪ IBA‬نمايان آهن‪ .‬سکر انسٽيٽيوٽ آفا بزنيس اڊمنسٽريش ن‪ ،‬س کر ج ي‬
‫اڳمموڻي ڪمشممنر‪ ،‬جنمماب نثممار احمممد صممديقي جممي ڪاوشممن سممان ‪1990‬ع جممي‬
‫شروعات ۾ قائم ٿيو‪،‬جنهن سکر جممي تُعليمممي ممماحول کممي بالڪممل تُبممديل ڪممري‬
‫ڇڏيو‪.‬‬
‫انٽرويو‪IBA :‬سکر هڪممڙو سممنڌ جممو بممي حممد مشممهور ۽ ڄاتُممل سممڃاتُل‬
‫تُعليمي ادارو آهي‪ .‬جنهممن ۾ هممن وقممت چممار ڊپممارٽمنٽس آهممن‪ .‬وڏي ۾ وڏو بزنممس‬
‫ائڊمنسٽريشن‪ ،‬آئي ٽي‪ ،‬اليڪٽريڪل انجنئرنگ ۽ ايجوڪيشممن‪ .‬هممي هڪممڙو اهممڙو‬
‫ادارو آهي جيڪو هممن علئقممي ۽ پمموري سممنڌ جممي ڪوالممٽي آفا ايجوڪيشممن کممي‬
‫وڌائڻ لءء تُمممام گهڻيممون خممدمتون ڏيئممي آيممو آهممي‪ .‬اسممان وٽ ‪ %70‬کممان وڌيممڪ‬
‫جيڪي ٻار پڙهندا آهن اهي فري آهن‪ ،‬انهن کممي اسممڪالر شممپ ملممي ٿممي‪ .‬سممکر‬
‫‪ IBA‬جيڪا انٽروينشن ڪئي آهي ان ۾‪ ،‬اسان وٺ انٽر کان پوءء جيڪا ٻار اچممن ٿمما‬
‫انهن کي اسممان ‪ 6‬مهينممن لءء فائونڊيشممن ٿمما پڙهممايون‪ ،‬جنهممن ۾ انگلممش‪ ،‬ميممٿ ۽‬
‫ڪمممپيوٽر‪ .‬۽‪ 6‬مهينماانهن کمي مسلسمل روزانممو ‪ 6‬ڪلڪ ٿما پڙهممايون‪.‬انهممن مممان‬
‫جيڪي نڪرن ٿاانهن کي اسان ايڊمٽ ڪيون ٿمما‪ ،‬چمماهي اهممو اسممان وٽ ايممڊمٽ‬
‫ٿيڻ‪ ،‬چاهي اهي ڪنهن ٻئي سٺي اداري ۾ وڃي ايڊمٽ ٿيڻ‪ .‬تُه اهممو اسممان سممنڌ ۾‬
‫هڪڙو نئون ٽرينڊ ٿا سيٽ ڪريون‪ ،‬تُه هيئن به تُعليم ٿي سگهي ٿي‪.‬‬
‫سکر جي تُفريحي مقامن ۾ ليوڪس پارڪ‪ ،‬تُاريخي حيثيت رکي ٿو‪.‬انگريز‬
‫سول سرونٽ مسٽر وليم هينري ليوڪس جممي نممالي پٺيممان سمڏجندڙ هممي پممارڪ‬
‫‪1919‬ع ۾ قائم ٿيو‪ .‬جنرل ضياء واري زماني ۾ هن جو نالو مٽائي محمد بن قاسم‬
‫پارڪ رکيو ويو‪ .‬مياني روڊ تُممي سمميٺ ڏيالممداس پنجومممل پممارڪ ۽ بنممدر روڊ وارو‬
‫سيٺ ٽيڪچند ٻولچند پارڪ به شهر جا قديم تُفريحي مقام آهن‪ .‬ايريگيشن کاتُي‬
‫ب مهراڻ به شهر جممي اهممم تُفريممح‬ ‫پاران ‪1963‬ع ۾‪ ،‬دريااء جي ڪپ تُي جوڙايل ل ء‬
‫گاهه آهي‪.‬‬
‫بئراج جي مٿانهين وهڪري ۾ پلجندڙ ‪ ،‬پوري دنيا ۾ نايمماب ٿممي ويممل انممڊس‬
‫ڊولفن )‪ (Indus Dolphin‬جو ناياب نسممل سممياحن لءء هممڪ بهممترين تُفريممح جممو‬
‫موقعو فراهم ڪري ٿو‪.‬‬
‫ضلعي انتظاميه پاران بندر روڊ تُي تُازا جوڙايممل چممار ريممور ويممو پمموائنٽس‪،‬‬
‫ملٽري روڊ تُي ذوالفقار علي ڀٽو گرين بيلٽ ۽ بينظير ڀٽو فيملي پارڪ شهر جي‬
‫تُفريحي مقامن ۾ صحت مند اضافا آهن‪.‬‬
‫راند روند واري ميدانن ۾ عوامي هاڪي اسٽيڊيم‪ ،‬ميونسپل اسٽيڊيم‪ ،‬ءپممي‬
‫سي ءبي گراؤنڊ شامل آهن جڏهن تُي شڪارپور روڊ تُي هڪ عاليشان اسپورٽس‬ ‫ء‬
‫ڪامپليڪس تُعميرات جي مرحلي ۾ آهي‪.‬‬
‫صممحت جممي سممهولتون فراهممم ڪممرڻ ۾ شممهر جممي پراڻممي ۾ پراڻممي سممول‬
‫اسممپتال ‪1880‬ع ۾ تُعميممر ٿممي‪ ،‬مشممن روڊ تُممي ڪرسممچن مشممن جنممرل اسممپتال‬
‫‪1910‬ع ۾ قائم ٿي هئممي‪ ،‬منمماري جممي سممامهون ڇبلنممي ميممڊيڪل سممينٽر ۾ واقممع‬
‫‪ SIUT‬اسپتال ‪ ،‬جڏهن تُه باءء پ اس ويجه و س کر س رجيڪل اس پتال تُعمي ر ج ي‬
‫مرحلي ۾ آهي‪.‬‬
‫شهر جي سرڪاري تُوڙي نجي عمممارتُن ۾ ڪمشممنر سممکر ڊويممزن آفيممس‪،‬‬
‫ڊپٽي ڪمشنر سممکر جممي آفيممس ۽ رهائشممگاهه‪ ،‬مختيارڪممار سممکر جممي آفيممس‪،‬‬
‫ڊسٽرڪٽ ۽ سيشن ڪورٽ‪ ،‬ڊي آءء جي پوليس جي آفيممس ۽ رهائشممگاهه‪ ،‬ايممس‬
‫ايس پي سممکر جممي آفيممس ۽ رهائشممگاهه‪ ،‬ڊسممٽرڪٽ فاريسممٽ آفيممس‪ ،‬جنممرل‬
‫لئبريري‪ ،‬مير معصوم شاهه لئبريري‪ ،‬ڊسمٽرڪٽ لوڪمل بمورڊ‪ ،‬بماگڙجي ويجهمو‬
‫ڪئنال ريسٽ هائوس‪ ،‬سينٽرل جيل‪ ،‬ڊسٽرڪٽ جيل‪ ،‬هشت پهلو‪ ،‬پراڻي سکر ۾‬
‫ڪي بي خداداد جي نوادرات ۽ ان جي رهائشگاهه‪ ،‬پيممرزاده هممائوس ۽ ڪيممتريون‬
‫ئي واڻڪي عمارتُون ڏسڻ وٽان آهن‪.‬‬
‫پراڻي سکر ۾ ئي سيد خيرالدين شاهه المعروفا جئي شاهه جممي درگمماهه‬
‫به هر وقت زائرين سان ڀريل رهي تُي‪ .‬جئي شاهه جي درگاهه کان علوه شممهر‬
‫جي ٻين زيارتُي مقامات ۾ بئراج جي هيٺيڻ وهڪري ۾ قائم سيد بچل شاهه جممي‬
‫مزار‪ ،‬لوڪل بورڊ ويجهو مير عبدالباقي پراڻي جو مقبرو‪ ،‬ڳوٺ فممراش ۾ مخممدوم‬
‫شاهه عثمان قريشي جي مزار ۽ لئنسڊاؤن پل وٽ حضمرت مخممدوم نموح بکممري‬
‫جو قبو شامل آهن‪.‬‬
‫سکر کي‪ ،‬ااتُر سنڌ جي ٻين ضلعن سممان منفممرد ڪنممدڙ لئسممڊاؤن ۽ ايمموب‬
‫واريون لوهي پلون جيڪا سکر کي روهڙي سان ملئن ٿيون‪ ،‬سي انجنيئرنممگ جمما‬
‫نادر نمونا پيش ڪن ٿيون‪ .‬هن پممل جممي تُعميممر کممان اڳ ۾‪ ،‬سممکر بنممدر تُممي اينممدڙ‬
‫ريلوي گاڏن کي انڊس فلوٽيل جي اسٽيمرن تُي چاڙهي دريااء جي ٻممي ڪممپ تُممي‬
‫قائم روهڙي اسٽيشن تُائين موڪليو ويندو هو‪ .‬ڳاڙهي رنگ واري لئنسڊاؤن پل‪،‬‬
‫ان وقت جي انڊيا جي وائسراءء لرڊ لئنسڊاؤن جي نالي پٺيان ‪27‬مئممي‪1889 ،‬ع‬
‫۾ آمدورفت لءء کولي وئي جنهن جو افتتاح اان وقت جي گورنر بمممبئي لرڊ ءري )‬
‫‪ (Lord Reay‬ڪيو‪ .‬ان پل کي سر اليگزنڊر رينڊل ڊزائن ڪيو ۽ ان ۾ استعمال‬
‫ٿيل مٽيريل انگلينڊ مان الڳ الڳ ٽڪرن ۾ گهرايو ويو جيڪو سر ايف‪.‬ءاي رابرٽسن‬
‫جي نگراني ۾ موجوده جاءء تُي نصب ڪيو ويو‪ .‬هي پل ٻن حصممن ۾ ورهايممل آهممي‪،‬‬
‫پهريون حصو ٽن پلرن تُي بٺممل آهممي جيڪممو سممکر کممي بکممر واري ٽڪممري سممان‬
‫ملئي ٿو ان جي ڊيگهه ‪ 600‬فٽ آهي‪ .‬ٻيو حصو جيڪمو بکمر کمي روهمڙي س ان‬
‫ملئي ٿو سو بنا پلرن جي لوهي ڪامن تُي بيٽممل انجنيئرنممگ جممو ڪارنممامو شمممار‬
‫ٿئي ٿو‪ ،‬ان جي ڊيگه ‪ 820‬فٽ آهي ۽ ان جو شمار دنيا جي ڊگهممي ۾ ڊگهممي بنمما‬
‫ءپلر وارين پلن ۾ ٿئي ٿو‪ .‬لئنسڊاؤن پل سان ‪ 50‬فٽ جي مفاصلي تُي هڪ ٻي پل‬
‫‪6‬مئي‪1962 ،‬ع ۾ فيلڊ مارشل محمد ايوب خان جي نالي پٺيان قائم ڪئممي وئممي‪.‬‬
‫ايوب پل‪ ،‬پاڪستاني‪ ،‬امريڪي ۽ برطانوي انجنيئرز جو گڏيل ڪارنممامو آهممي‪ ،‬سمما‬
‫پڻ بنا پلرن جي ‪ 160 ،‬لوهي ررسن تُي لٽڪيل آهمي‪ .‬ايمموب پمل جمي تُعميمر کممان‬
‫پوءء‪ ،‬لئنسڊاؤن تُان ريلوي ٽريڪ بند ڪري ايوب اپل تُي منتقل ڪيو ويو جڏهن تُه‬
‫لئنسڊاؤن اپل صرفا روڊ رستي لءء کوليو ويو‪.‬‬

‫روهڙي‬
‫دريااء جي کابي ڪپ تُي آباد روهڙي شهر‪ ،‬جنهن جي لءء چيو وڃي ٿممو تُممه‬
‫‪ 698‬هجري ڌاران سيد رڪن دين شاهه جوڙايو هو‪ ،‬پر حقيقت ۾ هممي شممهر پممٿر‬
‫مٽجنممدو رهيممو آهممي‪ .‬روهممڙي جممي‬ ‫واري دؤر کان وٺي ڪيترائي ڀيرا آبمماد ٿينممدو ۽ ء‬
‫وجهه شهرت به گهڻ پاسائي آهي‪ ،‬هڪ پاسي هن جو طويل پهاڙي سلسلو ۽ اان‬
‫۾ ڦهليل کوڙ سارا آثار‪ ،‬پيلولٿڪ سائٽس ‪ Paleolithic Sites‬محققن جي تُ وجهه‬
‫جو مرڪز آهن جڏهن تُي ٻئي پاسي ساڳئين ٽڪريممن تُممي قممائم قممديم قبرسممتان‪،‬‬
‫آستانا‪ ،‬مقبرا‪ ،‬مسجدون‪ ،‬مندر‪ ،‬سمرڪاري دفممتر ۽ عاليشمان محلت همن خطمي‬
‫جي اهميت کي چار چنڊ لڳائي ٿا ڇڏن‪.‬‬
‫دريااء جي ڪپ واري ٽڪري تُممي قممائم سممتين جممو آسممتان‪ ،‬زائريمن تُمموڙي‬
‫سممرن ۽ ڪاشممي جممي خوبصممورت ٽممائيلن‬ ‫سياحن جو پسنديده مقام آهممي‪ .‬پڪممي ء‬
‫سان سينگارين هن ماڳ جممي لءء ڪيممتريون ئممي روايتممون آهممن جنهممن مممان هممڪ‬
‫روايت موجب جممڏهن محمممد بممن قاسممم اروڙ تُممي حملممو ڪممري راجممه ڏاهممر کممي‬
‫شڪست ڏني تُڏهن راجه ڏاهر جي راڻيون هممن ٽڪممري تُممي پنمماه وٺممي پمماڻ کممي‬
‫ستي ڪيائون جنهن تُي هن جو نالو ستين جو آستان پيو‪ .‬بعد ۾ مغممل گممورنر ميممر‬
‫ابوالقاسم نمڪين هن ٽڪري کي قبرستان ۾ تُبديل ڪممري ڇممڏيو‪ .‬ميرابوالقاسممم‬
‫نمڪين جي قبر کان علوه تُقريبن ‪ 100‬ٻيون به پٿر جممو قممبرون آهممن جنهممن تُممي‬
‫دلڪش گلڪاري ۽ عبارتُون ااڪريل آهن‪.‬‬
‫لئنسڊائون اپل لهڻ سا ئي‪ ،‬نظر جنهن عمارت ڏانهن ڇڪي ٿي‪ ،‬سمما ڪنيمما‬
‫لل ڪاٽيج جي ستن ماڙن واري خوبصورت مماڙي آهمي‪ .‬ش اهوڪار هنمدو پماران‬
‫‪ 1934‬۾ جوڙايل ڪنيا لل ڪاٽيج روهڙي جي اوچي ۾ اوچي عمارت ٻممڌائي وڃممي‬
‫ٿي ‪.‬‬
‫دريااء سان لڳ و لڳ‪ ،‬وار مبارڪ روهڙي شممريف جممي زيممارتُن مممان سممڀ‬
‫کان اهم زيارت آهي‪ .‬چيممو وڃممي ٿممو تُممه اهممو وار مبممارڪ حضممرت محمممد ﷺجممي‬
‫سونهاري شريف جو آهي‪.‬‬
‫وار مبارڪ سا لڳ‪ ،‬روهڙي جي جامع مسجد‪1583 ،‬عيسوي ڌاران‪ ،‬مغممل‬
‫بادشاه جلل الدين محممد اڪمبر جممي هممڪ آفيسممر فتممح خمان جموڙائي‪ .‬ويڪممري‬
‫ديوران ۽ ٽن گنبذن واري هن مسجد جي ڪرايل غير معياري مرمت ان جي بقايا‬
‫زندگي سان زيادتُي جو انوکو مثال آهي‪ .‬هن کان علوه قريشممي پمماڙي ۾ خممواجه‬
‫صالح مسجد‪ ،‬علي آسممماني شمماهه مسممجد‪ ،‬سممخي ديممن پنمماه مسممجد ۽ قاضممي‬
‫مسجد دريااء جي ڪپ تُي واقع تُاريخي مسجدون آهن‪.‬‬
‫درگاهه حاجنا شاهه حضوري دريارء جي کاٻي ڪپ تُي قاضي مسممجد جممي‬
‫ڀر ۾ واقع آهي‪ .‬جتي سوين عقيدتُمندن جي روزانو پيهه رهي ٿي‪.‬‬
‫روهڙي شهر جي پراڻن مندرن مان‪ ،‬پراڻي نيشنل هاءء وي تُي بابا خوشممي‬
‫رام دربار‪ ....‬دريااء جي ڪپ تُي ڀائي وسڻ رام جو دربار جنهن ۾ ڀائي وسممڻ رام‬
‫۽ ان جي گرو ڀائي پارو شاهه جمون سمماڌيون رکيمل آهمن‪ .‬همن منمدر جمي اهمم‬
‫ڳالهه اها آهي تُه ان مندر جو ڀنڊارو چوويهه ڪلڪ هلندو رهممي ٿممو‪ .‬ڀممائي وسممڻ‬
‫رام مندر جي ويجهو ئي اداسممين مڪتبممه فڪممر جممو ماتُمما منممدر‪ ،.....‬پراڻممي ٽانگمما‬
‫اسٽينڊ تُي سممکن جممو بابمما سممندر داس دربممار‪ ....‬۽ بمماغ سموسممه ۾ سمميٺ ديممارام‬
‫جوتُواڻي پاران ‪1930‬ع ۾ جوڙايل ڏرمشمماله بممه هنممدن جمي همڪ اهمم عبادتُگمماهه‬
‫آهي‪.‬‬
‫سرن سان تُعمير ٿيل خوبصورت‬ ‫سول ڪورٽ روهڙي جي ڪچي ۽ پڪي ء‬ ‫ء‬
‫عمارت هڪ ٽڪري تُي قممائم آهممي‪ ،‬جنهممن جممي سممامهون پراڻممو نيشممنل همماءء وي‬
‫گذري ٿو ۽ پوئين پاسي کان سنڌو دريااء پنهنجي اوج ۾ وهي ٿو‪ .‬هن عمممارت جممي‬
‫حر تُحريڪ جمما ڪيممترائي ڪيممس هليمما جنهممن ۾ هممڪ‬ ‫ڪورٽ روم ۾ ‪1920‬ع واري ا‬
‫مقممدمو سممورهيه بادشمماه پيممر صممبغت اللممه ثمماني جممو بممه هيممو ۽ ان جممي پيممروي‬
‫قائداعظم محمد علي جناح ڪئي هئي‪.‬عمارت جا ڪيترائي حصمما همماڻي تُبمماه ٿممي‬
‫ويا آهن جممڏهن تُممه ‪2005‬ع ۾ لڳممڻ واري بمماهه ۾ هممن ڪممورٽ جممو ڪممافي نايمماب‬
‫ريڪارڊ سڙي خاڪ ٿي ويو ‪.‬‬
‫مير معصوم شاهه پاران ‪ 1593‬ع ۾ ٺهرايل‪ ،‬روهممڙي جممي جممامع عيمدگاهه‬
‫شهر جي اوڀر‪-‬ڏکڻ ۾ ٽڪري تُي ٺهيل تُاريخي قبرستان جي وچ ۾ قائم آهي‪.‬‬
‫روهڙي جي ريلوي اسٽيشن‪ ،‬جيڪو ريل وسيلي ملممڪ جممي چئنممي صمموبن‬
‫کي پاڻ ۾ ڳنڍي ٿي‪ ،‬سا ملڪ جي وڏين ۽ مصروفا تُرين اسٽيشممنن ۾ شمممار ٿئممي‬
‫ٿي‪1891 .‬ع ۾ جڙيل هن ريلوي اسٽيشن جو پليٽفارم هڪ ڪلوميٽر کان به ڊگھو‬
‫آهممي ۽ ان جممي وچ ۾ ڪمماٺ جممون آفيسممون ٺهيممل آهممن جممڏهن تُممي مسممافرن لءء‬
‫انتظارگاهه هڪ ٽڪري تُي قائم آهممي‪ .‬اسٽيشممن کممان ‪ 4‬ڪلوميممٽر ڏکممڻ ۾ ريلمموي‬
‫گمماڏن جممي صممفائي سممٿرائي ۽ انجڻممڻ جممي مرمممت لءء ريلمموي جممو ورڪشمماپ‬
‫لوڪوشيڊ جي نالي سان مشهور آهي‪.‬‬
‫روهڙي اسٽيشن جي ڀممر سممان‪ ،‬رضمموي سماداتُن جممو ڪمموٽ‪ ،‬ڪمموٽ ميممر‬
‫يعقوب علي شاهه جي نالي سان منسوب آهي‪ ،‬جيڪو بکر جو گممورنر هيممو‪ .‬هممن‬
‫پنهنجي دؤر ۾ علؤالدين خلجي پاران ‪ 1297‬ع ڌاران کڻايل ڪوٽ جي بحالي جممو‬
‫ڪم سرانجام ڏيئي هن ڪوٽ ۾ نئيممن تُعميممرات ڪرائممي ڪمموٽ کممي واڌارو ڏنممو‪.‬‬
‫ميريعقوب علي شاهه اول جي ‪1680‬ع ۾ وفات کان پوءء هي ڪوٽ‪ ،‬ڪمموٽ ميممر‬
‫يعقوب علي شاهه جي نالي سان مشهور ٿيو ۽ مير صاحب ڪوٽ جممي احمماطي‬
‫واري قبرستان ۾ ابدي آرامي ٿيا‪ .‬ڪوٽ ۾ اورنگزيب عالمگير واري دؤر جي هممڪ‬
‫مسجد به آهي‪ .‬ڪوٽ جي اوڀر وارو قبرستان ڪوٽ جممي خممواتُين لءء مخصمموص‬
‫آهي‪ .‬جيئن تُه ڪوٽ هممن وقممت پنهنجمما آخممري سماهه کڻممي رهيممو آهممي‪ ،‬پممر‪ ،‬ميممر‬
‫يعقوب علي شاهه پنجون‪ ،‬پنهنجن بزرگن جمي بچمي ويمل تُماريخي نموادرات کمي‬
‫سيني سان اڄ به سانڍيندو اچي‪.‬‬
‫ڪوٽ کان سڏ پنڏ تُي ااتُر ۾‪ ،‬سيد واصل شاهه جي قبر هڪ بنا ڇت واري‬
 ‫تُجر ۾‪ ،‬هڪ تُاريخي قبرستان ۾ موجود آهي‪.‬‬
‫ڪربل جي شهيدن سان يڪ جهتي طور‪ ،‬ايام عزا ۾ هونئن تُه ساري سممنڌ‬
‫سوڳوار رهندي آهي پر سکر ۽ روهڙي ۾ عزاداري جون پنهنجيون روايتممون آهممن‪.‬‬
‫روهڙي ۾ عزاداري جو آغاز‪ ،‬ڏهين ذوالحج‪ ،‬عيدالضحي بعد‪ ،‬شام جو‪ ،‬ڏونڪو ڦرڻ‬
‫سان ٿي ويندو آهي‪ .‬هڪ روايت مطابق روهڙي ۾ عزاداريرء جو پممايو وجهنممدڙڻ ۾‬
‫ميين مور شاهه جو نالو نمايان آهي‪.‬‬
‫ڪربل روڊ تُي قائم مسجد عراق جنهن کي ڏول پاڪ واري مسجد به چيو‬
‫وڃي ٿو‪ ،‬سيد مور شاهه سان منسوب آهي‪ .‬هممتي هممر سمال‪ ،‬سممڄي ملممڪ مممان‬
‫لکين عزادار نائين ۽ ڏهين محرم تُي گڏ ٿي امام جو سوگ ملهائيندا آهن‪.‬‬
‫عزاداري جو ٻيو اهم مرڪز عزا خانه نجفي ڪربل ميدان جي نممالي سممان‬
‫مشهور آهي‪ ،‬جنهن جو بنياد سيد زوار حسين شاهه ‪1976‬ع ۾ رکيممو‪ .‬هممن امممام‬
‫بارگاه جو نقشو‪ ،‬عراق ۾ قائم روضه شاهه نجف جي طرز تُممي آهممي ۽ ان ۾ زري‬
‫مبارڪ به نصب ٿيل آهي‪ .‬حضرت علي )عليه السلم( جي شهادت جي سلسمملي‬
‫۾ هر سال ‪ 21‬رمضان تُي هڪ تُازيو هن امممام بارگمماهه مممان برآمممد وينممدو آهممي‪.‬‬
‫عزاخانه نجفي جي بالڪل سامهون سيد حيدر شاهه حقاني جي مزار واقع آهي‬
‫جڏهن تُي پوئين پاسي حضرت نورالمولي شاهه جي درگاهه قائم آهي‪.‬‬
‫فارسي زبان جي مشهور عالم ۽ مذهبي شخصيت‪ ،‬سيد جان اللممه شمماهه‬
‫رضوي جي مزار‪ ،‬مسجد عراق جي ويجهو‪ ،‬جان الله شاهه ڪمموٽ ۾ قممائم آهممي‪.‬‬
‫سيد جان الله شاهه‪ ،‬صوفي شاهه عنايت جو پوئلممڳ هيممو‪ .‬مممزار جممي نئيممن سممر‬
‫عمممارت سممازي شمماهه صمماحب جممي هممڪ هنممدو مريممد ‪1990‬ع واري ڏهمماڪي ۾‬
‫ڪرائي‪ .‬مزار جي ديوارن ۽ منارن تُي نفاست سمان ڪيمل چٽسمالي ڏسمڻ وٽمان‬
‫آهي‪ .‬مزار جي اندر سيد جان الله شاهه پنهنجن ٻين گهر ڀاتُين سممان گممڏ آرامممي‬
‫آهي‪ .‬سيد جان الله شاهه جي لکيل ديوان ۽ قرآن پمماڪ جممي تُفسممير کممان علوه‬
‫ٻيون استعمال واري شيون‪ ،‬سيد غلم رسول شاهه وٺ محفوظ آهن‪.‬‬
‫روهڙي جي ٻين تُاريخي عمارتُن ۾‪ ،‬گنگوٽي گراؤنممڊ ويجهممو ميممن پرائمممري‬
‫اسڪول‪ ،‬درگاهه بابا روهڙي ۽ پراڻو تُعلقه اسممپتال‪ ،‬گرگيممج محلممي ۾ سمميد نظممام‬
‫شاهه اولياء جو تُاريخي قبرستان‪ ،‬شهدادي محلممي واري پراڻممي عمممارت‪ ،‬ڪمموٽ‬
‫مير يعقوب ويجهو سيد سلطان شاهه رضمموي جممي درگمماهه‪ ،‬شمماهه جممي اوتُمماري‬
‫واري محلي ۾ شاهه لطيف ڀٽائي جممو اوتُممارو‪ ،‬پراڻممي نيشممنل همماءء وي تُممي پراڻممي‬
‫مختيارڪاري ۽ ان جي ويجهو مول محب شاهه جو قبرسممتان‪ ،‬روهممڙي بمماءء پمماس‬
‫ويجهممو‪ ،‬ٽڪممري تُممي قممائم حضممرت مقصممود شمماهه جممو مممزار‪ ،‬روهممڙي سمميمينٽ‬
‫فيڪٽري ۽ ان جي ويجهو هڪ نامعلوم قبو شامل آهن‪ .‬روهڙي باءء پاس تُي سممنڌ‬
‫ڪالج آفا آرٽس اينڊ ڊزائن سکر جو عاليشان ڪئمپس تُعمير جي آخري مرحلممن‬
‫۾ آهي‪.‬‬
‫روهممڙي جممي ڳمموٺ ڪنممڌرا ۾‪ 1091 ،‬۾ جممڙي راس ٿيممل جممامع عممالمگير‬
‫مسجد‪ ،‬ٽن گنبذن ۽ ويڪري ديوارن سان قائم آهي‪ .‬مسجد جي جوڳي مرمت نه‬
‫هئڻ ڪري هن جي ڀتن ۾ ڏار پهجي ويا آهن جنهن سان مسجد جو وجود خطممري‬
‫۾ پهجي ويو آهي‪ .‬مسجد جي پهرين خطيب فقير محمد حسين بکممري المعممروفا‬
‫مخدوم ڪنڌرا جي مزار به مسجد جي ڀرسان موجود آهي‪ .‬ساڳئي ڳوٺ ۾ سنت‬
 ‫ٿاهريا سنگهه جي ياد ۾ جوڙايل گردوارو‪ ،‬سکن جي هڪ اهم عبادتُگاهه آهي‪.‬‬
‫سنڌ جي سرموڙ شاعرن مان ڪنڊڙي جي درويش شاعر صمموفي روحممل‬
‫فقير جممو نممالو بممه خصوصممي حيممثيت رکممي ٿممو‪ .‬روحممل فقيممر‪ ،‬سممنڌي کممان علوه‬
‫سرائيڪي‪ ،‬مارواڙي ۽ فارسي زبان جو به شاعر هو‪ .‬روهڙي جي ڳمموٺ ڪنممڊڙي‬
‫سر تُعمير سازي‬ ‫مڪان ۾ قائم روحل فقير جي قديمي مقبري جي جاءء تُي نئين ء‬
‫ڪئي وئي آهي‪.‬‬
‫سنڌ جي هڪ ٻئي عظيم صوفي شاعر حضممرت قممادر بخممش ’بيممدل‘ جممي‬
‫مزار روهڙي جي پراڻممي پمنمماني پممارڪ جممي ويجهممو آهممي‪ .‬هممن جممو اصممل نممالو‬
‫عبدالقادر هو‪ ،‬پرحضرت عبدالقادر جيلني رحه سان عقيدت طور پاڻ کي ”قممادر‬
‫بخش“ سڏائڻ لڳو‪ .‬فقير قادر بخش ‪ 1815‬ع ۾ فقير محمد محسن قريشي جي‬
‫گهر ۾ جنم ورتُو‪ .‬همو همڪ ئممي وقممت سمنڌي‪ ،‬اردو‪ ،‬هنمدي‪ ،‬سمرائيڪي‪ ،‬فارسممي‪،‬‬
‫عربي ٻولين جي شاعر‪ ،‬نثر نويس ۽ جيد عممالم هجممڻ سممان گممڏ قممرآن‪ ،‬حممديث ۽‬
‫فقهه جو به ماهر هو‪ .‬فقير قادر بخش جي قبر سان گڏ هڪ قممبر هممن جممي پممٽ‬
‫فقير محمد محسن ’بيڪس‘ جي آهي‪ ،‬جنهن پنهنجي والد جممي ادبممي ورثممي کممي‬
‫نئين جوش جذبي سان اڳتي وڌايو ۽ سنڌ جي وڏي شاعرن ۾ شامل ٿيو‪ .‬درگمماهه‬
‫جا فقير باقاعدگي سان پنهنجي مرشد جو ڪلم ڳائي پنهنجي عقيدت جو اظهممار‬
‫ڪندا آهن‪.‬‬
‫پنهنجي فتح جو جشن ملهائڻ خاطر‪ ،‬محمد بن قاسم اروڙ ۾ هڪ مسممجد‬
‫تُعمير ڪرائي هئي جيڪا محمد بن قاسم مسمجد جممي نممالي سمان مشممهور آهمي‬
‫جنهن جو وجود غير قانوني کوٽائي سبب خطري ۾ پهجي ويو آهي‪ .‬اروڙ جو شهر‬
‫روهڙيرء کان پنج ميل ڏکن اوڀر ۾ آهي‪ .‬ڪنهن وقت هي شهر سنڌ جممو تُختگمماهه‬
‫هيو ۽ جتي راجه سهيراس جي حڪومت هئي‪..‬دريااء جممي رخ بممدلئڻ ڪممري هممي‬
‫شهر ويران ٿي ويو ۽ تُختگاهه جا نشان اروڙ جي تُبمماه ٿيممل قلعممي جمي صمورت ۾‬
‫زندگي ۽ موت جي جنگ وڙهندي نظر اچي رهيا آهن‪.‬‬
‫اروڙ ويجهو‪ ،‬روهڙي جي پهاڙي سلسلي ۾‪ ،‬ڪالڪا ماتُا جو مندر هممڪ غممار‬
‫۾ قائم آهي‪ ،‬جيڪو هر وقت زائرين سان ڀريل رهي ٿو‪ .‬غار اندر ڪالڪا ماتُا کان‬
‫علوه هندن جون ٻيون زيارتُگاهون به موجود آهن‪.‬‬
‫ڪالڪا مندر جممي سمامهون‪ ،‬قممادريه مڪتبممه فڪممر سممان واسممطو رکنممدڙ‪،‬‬
‫حضممرت لونممگ فقيممر جممو تُڪيممو آهممي‪ .‬حضممرت لونممگ فقيممر‪ ،‬حضممرت شمماهه‬
‫عبداللطيف ڀٽائيرء جو همعصر همو ۽ ان جمي ممزار خيرپمور ۾ واقمع آهمي‪ .‬تُڪيمي‬
‫سان گڏ هڪ تُاريخي مسجد پڻ قائم آهي‪.‬‬
‫سهاڳڻ ۽ اڏهاڳڻ نالي ٻن ڀيڻن جا قبا ٽڪممري‬ ‫اروڙ کان ٿوري مفاصلي تُي‪ ،‬ا‬
‫سممرا‬
‫تُي واقع آهن‪ ،‬جنهن جي تُاريخ بابت ڪا مستند معلومات ناهي‪ .‬ٻئي قبا پڪ ء‬
‫سرن سان ٿيل عاليشان چٽسممالي وچ ايشمميائي ڊزائيممن جممو نمونممو‬‫آهن ۽ اان تُي ء‬
‫آهي‪ .‬سار سنڀال نه لهڻ ڪري ٻنهي قبن جا گنبذ ڪري پيا آهممن جممڏهن تُممه قبممن‬
‫جي اطرافا ۾ هلندر پٿر جا ڪرشنگ پلنٽ هن ماڳ کممي سممخت نقصممان رسممائي‬
‫رهيا آهن‪.‬‬
‫روهڙي جي پهاڙي سلسلي ۾ ٽالپر گهراڻي جو هڪ قممديم قبرسممتان واقممع‬
‫آهي جنهن کي قادر بخش جي قبن طور سڃاتُو وڃي ٿو‪ .‬بنا در ۽ ديوار جممي هممي‬
‫تُاريخي قبرستان تُعلقي روهڙي جي ديهه اڪبرپور ۾ ‪ 35‬ايڪڙن تُي ڦهليل آهممي‪،‬‬
‫جنهن ۾ ڪيئين قديم مقبرا‪ ،‬مسجدون ۽ مسافر خانه انتظامي بي ڌياني جي نممذر‬
‫ٿي ويا آهن‪ .‬هي اهو ساڳيو قبرستان آهي جتي رياست خيرپممور جممو بمماني‪ ،‬ميممر‬
‫سهراب خان ٽالپر پنهنجي اهل و عيممال ۽ چيممف آفا آرمممي اسممٽافا گممولي شمماهه‬
‫سان گڏ ابدي آرامي آهي‪ .‬غير قانوني قبضن ۽ تُصوراتُي خزانن جي تُلش ۾ ڪم‬
‫ڪندڙ ٺڳن جي ٽولن هن لوارث بڻيل قديم ۽ تُاريخي قبرستان جو هليو ئي مٽائي‬
‫ڇڏيو آهي‪.‬‬
‫روهڙي جي ڳوٺ‪ ،‬ماڙي منڊو ديرو ۾ شاهوڪار هنممدو سمميٺن پمماران قممائم‬
‫ڪيممل هممڪ وسممندي ۾ ٺهيممل عاليشممان حويليممون‪ ،‬پنهنجممي اڳمموڻي مڪينممن جممي‬
‫شاهوڪاري کي گواهي طور پيش ڪري رهيون آهن‪ ..‬ورهانگي کان پوءء هتان جا‬
‫مڪين انڊيا لڏي ويا ۽ هي ماڙيون ويراني جو شممڪار ٿممي ويممون‪ .‬اڄ رهجممي ويممل‬
‫ماڙين ۾ علئقي جو غريب طبقو رهائش پذير آهي‪ .‬واسطيدار عملدارن جممي بممي‬
‫ڌياني سبب نجي ٺيڪيدار ۽ لينڊ مافيمما هممتي سممرگرم ٿممي ويمما آهممن جيڪممي هنممن‬
‫ماڙين کي ڊاهي هتان جو ملبو وڏين مارڪيٽن ۾ وڪرو ڪري رهيا آهن‪.‬‬
‫نارا ڪئنال جي کابي ڪپ تُي‪ ،‬مير قادر داد ڇوهممارا منممڊي پهنجممي طممرز‬
‫جي واحد منڊي آهي جيڪو چمن ۽ لهور رستي ٻين ملڪن سان به گنڍيل آهي‪.‬‬
‫سکر ۽ خيرپور ۾ پيدا ٿيندڙ قسمين قسمين جما کجمور ملمڪ تُموڙي ٻيمن ملڪمن ۾‬
‫پسند ڪيا وڃن ٿا ۽ ڀارت هن کجور جو وڏي ۾ وڏو درآمد ڪندڙ آهي‪.‬‬
‫سکر ضلعو به انهن خوش نصيب ضلعن مان هڪ آهي جن ۾ ويهين صممدي‬
‫۾ ڪيتريون ئي نامور شخصيتون پيدا ڪيون‪.‬‬

‫صالح پٽ‬
‫تُعلقو صالح پممٽ روهممڙي کممان ڏکممڻ اوڀممر ۾ واقممع آهممي‪ .‬روهممڙي کممان ‪25‬‬
‫ڪلوميٽر اوڀر ۾‪ ،‬بقار جو قديمي قبرستان سنگرار جي علئقي ۾ واقع آهي‪ .‬واري‬
‫جي ڀٽن تُي قائم هن قبرستان ۾ ڪيئين “ڪٽ ورڪ“ ‪ Cutwork‬واريون شاندار‬
‫ت بقممار جممي‬
‫قبرون ذبون حالي جو شڪار آهممن‪ .‬هممن قبرسممتان جممي وچ ۾ رياسمم ء‬
‫والي‪ ،‬پير سيد محب شاهه جي درگاهه پڻ موجود آهي ‪.‬‬
‫پراڻي سنگرار ۾‪ ،‬مغل دؤر جي ٽگهاٽي مسجد پنهنجي نمموعيت جممي واحممد‬
‫مسجد آهي‪ .‬هڪ قبي واري هن مسجد جي پهلو ۾ ٻه قممبرون موجممود آهممن جممن‬
‫مان هڪ فقير احمد ڪاڪي ۽ ٻي سندس ڀائٽي جي آهي‪ .‬چيو وڃي ٿمو تُمه فقيمر‬
‫ڇٽممل شمماهه جممي قممبر بممه‬
‫ڇٽل شاهه جو درگاهه نشين هو‪ .‬فقيممر ا‬
‫ڪاڪي درگاه ا‬
‫مسجد سان لڳ و لڳ آهي‪.‬‬
‫صالح پٽ جي قلمي قرآن نالي علئقي ۾‪ ،‬مينھل فقير ڀنڀري جي سممنڀال‬
‫ھيٺ ھڪ مزار ۾ قرآن ڪريم جو قممديمي قلمممي نسممخو موجممود آھممي‪ ،‬جنهممن لءء‬
‫روايت آهي تُه هي مقدس ڪتاب مينهل فقير جي پياء لڻممي فقيممر کممي بيممر جممي‬
‫وڻ تُان ملي هئي جنهممن کممي هممن عممام ممماڻهن جممي زيممارت لءء قريممبي مسممجد ۾‬
‫رکرايو ۽ بعد ۾ هن جي لءء الڳ جاءء ٺهرائي‪ ،‬جتي روزانو سوين زائريممن ان جممي‬
 ‫زيارت ڪرڻ لءء پري پري کان اچن ٿا‪.‬‬
‫ڳوٺ ڀنڀري ويجهو‪ ،‬گرهڙ جي دڙي وارا قديم انسمماني تُهممذيب جمما آثممار اڄ‬
‫تُائين کوٽائي جي ماهرن جون راهون تُڪي رهيا آهن‪.‬‬

‫پنو عاقل‬
‫تُعلقو پنو عاقل‪ ،‬سنڌ جي ڪجھه مشھور قبيلن‪ ،‬سردارن ۽ فوجي ڇانوڻي‬
‫ڪري گھڻو مشھور آھي‪.‬‬
‫دادلي کان ‪ 10‬ڪلوميٽر ااتُر طرفا ڳوٺ چيچڙو ۾ درگاهه حضممرت ميممان‬
‫محمد مستقيم المعروفا بگو شير واقع آهي‪ .‬ميان محمد مستقيم ‪ 1100‬هجري‬
‫۾ هندستان مان هجرت ڪري اتُي سڪونت اختيار ڪئ هئي‪ .‬بگو شير جي معني‬
‫ل علم ۽ فيممض وارا هئمما‬ ‫آهي اڇو شينهن‪ ،‬چيو وڃي ٿو تُه ميان صاحب اهڙا تُه اه ء‬
‫جو انسانن سان گڏ جانور به سندن تُعظيم ڪنممدا هئمما‪ .‬هممڪ اڇممو شممينهن جهنممگ‬
‫مان ڪهي اڪثر سندن آستاني تُي حاضممري ڀرينممدو هممو‪ ،‬جنهممن ڪممري هممن جممي‬
‫برقعي مٽائڻ کان پوءء پاڻ بگي شير جي نالي سان مشهور ٿيا‪.‬درگمماه سممان لممڳ‪،‬‬
‫هڪ تُاريخي مسجد ۽ وسيع قبرستان پڻ واقع آهي‪.‬‬
‫حضرت پير باعد جي درگاهه ڳوٺ چيچڙي جممي هممڪ تُمماريخي قبرسممتان ۾‬
‫واقع آهي‪ .‬پير باعد حضرت بهاؤالدين ذڪريا ملتاني جي طريقي جا هئا‪ .‬پير باعد‬
‫جي قبي جي بناوت عين سهاڳڻ ۽ ڏهاڳڻ جي قبن جهڙي آهي‪ .‬ساڳئي طرز جي‬
‫عمارت سازي وارا ٻه ٻيا قبا‪ ،‬جنهن مان هڪ سلطانپور ويجهممو هممڪ قبرسممتان ۾‬
‫ول مشائخ جي نالي سان موجود آهي‪ ،‬جڏهن تُه ٻيو درگاهه شمميخ للممو جممي‬ ‫پير ن ر‬
‫نالي سان ڳوٺ جوڻاس ۾ واقع آهي‪.‬‬
‫پنممو عاقممل جممي ٻيممن تُمماريخي ممماڳن ۽ مقممامن ۾ ورنيڪممولر اسممڪول‬
‫چيچڙو‪،....‬جامعه مسممجد چيچممڙو‪ ،.....‬ڀممائي ايسممرداس جممي سممماڌي‪ ،.......‬ڀيلر‬
‫ويجهو ننداپور جي قديمي مسممجد جمما آثممار‪ ،.....‬ايريگيشممن بنگلممو‪ ،.....‬پنوعاقممل‬
‫ريلوي اسٽيشن‪ ،....‬مين ااردو پرائمري اسڪول‪ ،.....‬صممدفا سممئنما‪1908 ،.....‬ع‬
‫واري مختيارڪار جي آفيس‪ ،....‬پوليس اسٽيشن سلطانپور‪ ،.....‬گممورنمنٽ بمموائز‬
‫هاءء اسڪول‪ ،.....‬سانگي ريلوي اسٽيشممن‪ ،....‬پرائمممري اسممڪول ڪمموٽ ابل‪،.....‬‬
‫سمردار محممد ممراد خ ان ابلمو جمي حمويلي‪ ،....‬علمي نمواز خ ان ڌاريجمي جمي‬
‫رهائشگاهه‪ ....‬۽ ديهه بائجي ۾ ڪوٽ صادق علي شاهه هن علئقي جي قد ڪاٺ‬
‫۾ اضافو ڪن ٿا‪.‬‬
‫انٽرويو‪ :‬سکر تُي هڪ ريسرچ ڪيل ڪتاب مومن ابلو صاحب لکيو آهممي‪.‬‬
‫هن وقت مومن ابلو صاحب جسماني طور تُي اسان سان گممڏ نمماهن پممر روحمماني‬
‫طور اسان گڏ آهن‪ .‬انهن جو ڪم جي ڪمري همو صمدائين حيمات رهنمدو‪ .‬اسمان‬
‫جون تُه دعائون آهن تُممه اللممه سممائين انهممن کممي جنممت ۾ جممايون ڏي‪ .‬هممي جيڪممو‬
‫ريمارڪ ايبل ڪم آهي بالڪل منفرد ڪم آهي‪ .‬اسان ڊسٽرڪٽ ايڊمنسٽريشن ۾‬
‫رهندي ڪري جڏهن به ڪي ٻاهريان ملڪن جا مهمان‪ ،‬امبيسيڊر يمما وزيممٽر اينممدا‬
‫رهندا آهن تُه اسان هنن کي هڪڙي را فارم جي ڏيٽا پاور پوائنٽ جي پريزنٽيشن‬
‫ٺهائي ڏيندا آهيون‪ ،‬جيڪا اسان کي به لڳندو آهي تُه هڪڙي نامناسب شئي آهي‪.‬‬
‫پر مان سمجهان ٿو تُه هي جيڪو سکر تُي مومن ابلي صاحب احسان ڪيو آهممي‪،‬‬
‫سکر جي هيريٽيج کي پروجيڪشن ڏني آهي‪ ،‬انهي لءء يقيني طور تُي انهن تُمممام‬
‫گهڻو ڪم ڪيو هوندو‪ ،‬هر هڪ شئي جي هسٽري لکڻ ۽ ماڊرن دؤر ۾ انهممن کممي‬
‫ڪيئن محفوظ ڪري سگهجن‪.‬ڊسٽرڪٽ ايڊمنسٽريشن خصوصي طممور تُممي هممن‬
‫تُي ايڪشن کڻي ۽ جيڪي به هيريٽيج سائٽس آهن هنن کي محفوظ ڪري‪.‬‬
‫واسطيدار ادارن ۽ سول سوسائٽي جممي گممڏيل سممهڪار سمان سممکر جممي‬
‫اوائلي ثقافتي حسن کي زنده ڪرڻ لءء گهربل اپائن جي ضممرورت آهممي‪ .‬ضمملعي‬
‫جي تُاريخي ورثي جي بچاء لءء کڄندڙ هر قدم سياحت کي هٿي وٺرائڻ ۽ تُاريخي‬
‫ماڳ مڪانن جي تُحفظ ۾ مددرگار ثابت ٿيندو‪.‬‬