Direktne Strane Investicije (Rovcanin, Sarajcic)

Direktne strane investicije_FINAL ZA STAMPU:Layout 1 2/13/2009 9:01 PM Page 1
Dr Adnan Rovčanin
Dr Sahrudin Sarajčić
DIREKTNE STRANE
INVESTICIJE
Sarajevo, 2009.
Naziv djela:
DIREKTNE STRANE INVESTICIJE
Izdava~:
Ekonomski fakultet u Sarajevu
- Izdava~ka djelatnost Fakulteta -
Za izdavača:
Dekan
Prof. dr. Veljko Trivun
Recenzenti:
Prof. dr Izet Ibreljić
Prof.dr. Milorad Ivanišević
Lektor:
Jasmina Rovčanin
[tampa:
VMG Grafika, Mostar
Tiraž:
500 primjeraka
CIP — Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
339.727.22.1] (497.6)
ROVÂNIN, Adnan
Direktne strane investicije / Adnan Rov~anin,
Sahrudin Saraj~i}. — Sarajevo : Ekonomski
Fakultet, 2009. — 220 str. : graf. prikazi ; 24 cm
Bibliografija: str. 211-220
ISBN 978-9958-25-020-0
1. Saraj~i}, Sahrudin
COBISS.BH-ID 17203206
SADR@AJ
PREDGOVOR ......................................................................................... 7
UVOD ....................................................................................................... 11
1. ME\UNARODNO KRETANJE KAPITALA ................................. 13

1.1. Pojam me|unarodnog kretanja kapitala ....................................... 15
1.2. Definisanje pojma transnacionalnosti ........................................... 17
1.3. Geneza i izvori razvojnih razlika .................................................. 20
1.4. Osnovi modeli angaòvanja stranih ulaganja i njihovi efekti ........ 24
2. TEORIJSKO — METODOLO[KI OKVIR .................................... 31

2.1. Izvori teorijsko — metodolo{kih protivrje~nosti ........................... 33
2.1.1. Osnovni teorijski izvori konflikta ........................................... 41
2.1.2. Metodolo{ki izvori konflikta .................................................. 56
2.2. Problemi mjerenja efekata direktnih stranih ulaganja .................... 63
2.3. Nivo statisti~ke distribucije i obuhvata ........................................ 66
3. METODE KVANTIFICIRANJA EFEKATA DIREKTNIH

STRANIH ULAGANJA ................................................................... 67
3.1. Kvantitativne metode pra}enja direktnih stranih ulaganja ........... 69
3.2. Metoda regresije i korelacije ........................................................ 69
3.3. Dinami~ka analiza ........................................................................ 72
3.4. Metoda indeksnih brojeva ............................................................ 73
3.5. Regresiona analiza ........................................................................ 75
3.6. Gravity model ............................................................................... 78
3
dr Adnan Rovčanin, dr Sahrudin Sarajčić
4. POLITIKA DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA ........................ 85

4.1. Faktori oblikovanja politike stranih ulaganja ............................... 87
4.2. Politika otvorenih vrata ................................................................ 91
4.3. Politika promocije lokalnih kompanija u odre|enoj oblasti ......... 91
4.4. Politika uklju~ivanja me|unarodnih korporacija
u vlastitu proizvodnju ................................................................. 92
4.5. Politika maksimalnog oslanjanja na transfer tehnologije ............. 92
4.6. Iskustva azijskih zemlaja .............................................................. 99
5. PRIVLAÊNJE DIREKTNIH STRANIH INVESTICIJA .......... 101

5.1. Stvaranje ambijenta za direktne strane investicije ...................... 103
5.2. Bosna i Hercegovina u odnosu na zemlje okruènja
i druge zemlje u tranziciji ......................................................... 107
5.3. Analiti~ki profil strate{kih detrminanti Bosne i Hercegovine ..... 119
5.4. Mogu}i razvojni efekti direktnih stranih investicija .................... 125
5.5. Institucionalni aspekti u procesu usmjeravanja
direktnih stranih investicija ....................................................... 129
5.6. Direktne strane investicije i komparativne prednosti
Bosne i Hercegovine ................................................................. 135
5.7. Uticaj korupcije na priliv direktnih stranih investicija ................ 140
4
6. FINANSIJSKI SEKTOR I INVESTICIJE ..................................... 143

6.1. Finansijski sistem, me|unarodno kretanje kapitala
i privredni razvoj ...................................................................... 145
6.2. Priliv kapitala i politika „sterilizacije” ........................................ 146
6.3. Razvoj u uslovima monetarnog aran`mana
na principima valutnog odbora ................................................. 150
6.4. Platni bilans i direktne strane investicije ..................................... 156
6.5. Liberalizacija kapitalnog ra~una .................................................. 160
6.6. Bankarski sektor Bosne i Hercegovine ....................................... 164
6.7. Finansijska kriza i ekonomski razvoj .......................................... 187
7. MODELI EKONOMSKOG RAZVOJA ......................................... 193

7.1. Endogeni aspekti ekonomskog razvoja ....................................... 195
7.2. Egzogeni model ekonomskog razvoja ......................................... 197
ZAKLJUÂK ........................................................................................ 199
SUMMARY ............................................................................................ 203
PRILOG ................................................................................................. 205
PREGLED SKRA]ENICA I SIMBOLA ............................................ 207
LITERATURA ....................................................................................... 211
5
PREDGOVOR
Novo ekonomsko pozicioniranje zahtijeva novu strategiju razvoja, po{to

je aktuelna finansijska kriza u posljednjim godinama dovela do pogor{anja
relativne pozicije, kao i do pote{ko}a u novom ekonomskom i geopo-
liti~kom poloàju Bosne i Hercegovine. Kriza koja je zahvatila svjetska
finansijska trì{ta nosi razoran potencijal ne samo za ekonomiju, nego i po
ideologiju.
U uslovima finansijske krize i poreme}aja trì{ta, uloga dràve u oìv-
ljavanju etatisti~kih poluga razvoja ponovo izbija u prva plan. Stoga, u
odre|ivanju nove strategije treba po}i od promocije odrìvog razvoja, stra-
tegije koja }e se oslanjati na pove}anje zaposlenosti i stvaranje kriti~ne
mase investicija, te precizno definisanje uloge dràve u tim procesima.
Osim „kriti~ne mase” investicija za efikasan ekonomski razvoj, moraju
se obezbjediti i efikasni upravlja~ki mehanizmi. Drugim rije~ima problem
se ne ispoljava samo u domenu obima i strukture kapitala, ve} i u primje-
njenom modelu organizacije i povezivanja vlasni{tva sa liberalnim zako-
nitostima poslovanja, kao presudnim faktorom u realizaciji ekonomskog
razvoja.
Da bi se ovi ciljevi realizovali, potrebno je obezbjediti nekoliko pretpo-
stavki koje sada djelimi~no ili u potpunosti nedostaju, a koje se nalaze u do-
menu razvojne politike, ekonomske politike i dogradnje zakona i institucija.
Kompleksnost ovih procesa zahtijeva regulaciju osnovnih trì{nih institu-
cija, kako bi se iskoristili pozitivni efekti mobilizacije stranih izvora {tednje,
te neutralisali negativni efekti tranzicije kapitala i vlasni{tva izloènog ne-
kontrolisanoj liberalizaciji. Iako neoliberalizam insistira na sveop}oj libe-
ralizaciji ekonomskih tokova, sam transfer vlasni~kih prava ne predstavlja
problem ukoliko zemlja primalac to radi strategijski i selektivno, fokusi-
raju}i se posebno prema pojedinim oblicima stranog kapitala.
Pri tome treba dodati da put ka savremenim dostignu}ima ekonomskog
razvoja, ne vodi samo kroz doma}a ulaganja, ve} i kroz mobilizaciju ekster-
nih izvora {tednje bez obzira na mogu}e izazove neo-liberalnih koncepcija
razvoja.
7
Njihova primjena u ekonomskom razvoju zahtijeva visok stepen

trgovinske liberalizacije koja moè prouzrokovati o{tar porast uvoza bez
odgovaraju}eg porasta izvoza. Uzmimo za primjer prijedlog OECD-a, koji
zahtijeva da se inostranim investitorima prizna isti tretman kao i doma}im
preduze}ima i zahtjev da svaki potencionalni investitor u ostvarivanju svo-
jih namjera ima nacionalni tretman. To zna~i da, naro~ito kada se radi o
manjim zemljama, moè do}i do situacije gdje bi nekoliko transnacional-
nih kompanija moglo voditi razvojnu politiku te zemlje.
Dominacija stranih firmi u takvoj situaciji obi~no je pra}ena {irenjem tr-
govinskog deficita, pogor{anjem stanja platnog bilansa i kontinuiranim
pove}anjem vanjskog duga, {to moè ograni~iti perspektive rasta, a moè
prerasti u stagnaciju ili recesiju.
Prema tome kreiranje novih konkurentnih djelatnosti nije samo pitanje
formiranja uvoznog investicijskog kapitala kao osnove poluge konkurent-
nosti, ve} i potrebe sustizanja tehnolo{kog razvoja, kao osnovnog atoma
rasta konkurentnosti. Takva ulaganja treba usmjeravati ne samo u proizvod-
nju, ve} i usluge, obzirom da tranziciona recesija jasno ukazuje da je za
prosperitet i oìvljavanje ekonomskog razvoja potreban novi sektor i pod-
sticanje rasta uslu`nih djelatnosti tzv. New Economy.
Usluge se sve vi{e name}u kao jedan od najva`nijih na~ina stranih ula-
ganja, koja su po~ev od 70-ih godina pro{log vijeka zauzimale ¼ ukupnih
svjetskih ulaganja, da bi se do 2006. godine taj procenat popeo na skoro
70%1. Prema Svjetskoj banci ovaj sektor trebao bi da u~estvuje sa oko 40%
u forniranju bruto doma}eg proizvoda, kako bi se eliminisali negativni
efekti tranzicije. U Bosni i Hercegovini u~e{}e sektora usluga u bruto
doma}em proizvodu iznosi 55%, zahvaljuju}i prvenstveno djelatnostima
trgovine i javnih usluga2.
1
Sektor usluga je veoma {irok i uklju~uje usluge distribucije (distribution services) koje obuhvataju
transport, skladi{tenje, veleprodaju, usluge proizvo|a~a (producer services) koje obuhvataju
bankarstvo, finansijske usluge, osiguranje, nekretnine, inènjering, arhitekturu, revizija i ra~uno-
vodstvo, pravne usluge, dru{tvene usluge (social services) koje obuhvataju obrazovanje,
zdravstvo, po{tanske usluge, vladine usluge, religijsko djelovanje, te li~ne usluge (personal services)
koje obuhvataju servisiranje, popravke, salone za uljep{avanje, hotele, restorane, zabavi{ta. Prema
WIR, 2004., str. 145 - 146.
2
Saop}enje broj 1, Bruto doma}i proizvod za BiH, Agencija za statistiku BiH, Sarajevo, 2008.
8
U knjizi je data analiza razli~itih faktora i njihove uloge u ekonomskom

razvoju, polaze}i od klasi~ne i kejnizijanske {kole, pa do savremenih mo-
dela razvoja koji izvore rasta konkurentnosti nalaze u egzogenim faktorima
razvoja.
Sarajevo, februar 2009. god.

AUTORI
9
UVOD
U uslovima savremenog globalnog poslovanja, sve vi{e se isti~e potreba

za aktivnijom politikom prema direktnim stranim investicijama, koja mora
biti inkorporirana u strategiju razvoja. To podrazumijeva razli~ite mjere
usmjerene na ja~anje apsorbcione sposobnosti doma}e privrede, koje za-
htijevaju reforme u obrazovanju i nacionalnom inovativnom sistemu, iz-
gradnji i modernizovanju infrastrukture.
Poseban naglasak stavlja se na ja~anje novog sektora malih i srednjih
preduze}a u cilju uspostavljanja ~vr{}ih veza sa stranim investitorima. Time
se postiè ja~anje konkurentnosti doma}e privrede, {to dalje stvara osno-
vicu za zdrav ekonomski rast.
Industrijalizacija se treba zasnivati na ja~anju proizvodnog sektora, koji
modernizaciju i restrukturiranje treba posti}i povezivanjem sa stranim kom-
panijama koje mogu osigurati uspje{no odvijanje tog procesa. Posebnu
pa`nju Bosna i Hercegovina treba posvetiti projektima istraìvanja i razvoja
u cilju stvaranja vlastitih tehnologija i zaokruènih proizvodnih cjelina.
Strane investicije bi u tom pogledu trebale igrati va`nu ulogu u nastojan-
jima bosanskohercegova~ke ekonomije da smanji tehnolo{ko zaostajanje za
razvijenim visokoindustrijalizovanim zemljama. Evidentno je da se takvo
povezivanje moè odvijati ili putem ulaganja u kapital (equity) ili putem
licenciranja know-how-a, patenata i drugih oblika intelektualnog vlasni{tva
(non-equity).
înjenica je da doma}a akumulacija nije dovoljna za sna`niju moderni-
zaciju proizvodnje i restrukturiranje pojedinih privrednih grana, koje bi
omogu}ile brì ekonomski razvoj i stvaranje me|unarodno konkurentnih
doma}ih proizvoda.
U takvoj situaciji, ve}ina zemalja u tranziciji strane dirktne investicije
smatraju klju~nim instrumentom procesa transformacije vlastih privreda.
Stoga se u knjizi, najve}im dijelom, analiziraju mogu}i efekti stranih ula-
ganja na lokalne privrede, nagla{avaju}i mogu}e razvojne efekte mobili-
zacije stranih izvora {tednje, koji se dijele na direktne (priliv kapitala) i
indirektne uticaje priliva direktnih stranih investicija.
11
U procesima tranzicije, pokazalo se da se dugoro~ni ekonomski rast

moè ostvarivati angaòvanjem stranog kapitala, prije svega u formi tzv.
greenfield direktnih stranih investicija. U tome je izuzetno va`na uloga
dràve, ~ija institucionalna podr{ka ne treba da bude ograni~ena isklju~ivo
na visoku vanjskotrgovinsku za{titu. Aktivna uloga dràve u procesima
tranzicije treba da se ostvari i kroz pomo} u prekvalifikaciji zaposlenih i
pove}anju njihovih sposobnosti, kroz intenzivniju politiku socijalne za{tite
i sl. Time podr{ka, ali i stimulans pove}anju konkurentnosti doma}ih predu-
ze}a zahtijeva promjene u antimonopolskoj politici, selektivnoj liberali-
zaciji vanjske trgovine (koja je ve} izvr{ena u ve}ini zemalja), pojedno-
stavljenju procedure za registraciju firmi koja je i dalje dosta kompliko-
vana, prvenstveno zbog velikog broja nivoa vlasti.
Polaze}i od osnovnih modela angaòvanja stranih direktnih investicija
i njihovih efekata na lokalni ekonomski razvoj, a respektuju}i iskustva
drugih zemalja u tranziciji, predloène su i konkretne politike direktnih
stranih ulaganja (dio 4) , kao i mogu}nosti privla~enja pojedinih oblika stra-
nog kapitala (dio 5), s posebnim naglaskom na koparativne prednosti Bosne
i Hercegovine.
Posebno interesantno podru~je obra|eno je u dijelu koji se odnosi na
razvoj bosanskohercegova~kog finansijskog sektora i uloge stranog kapi-
tala u njegovom ja~anju. Nagla{eno je da razvijen i stabilan finansijski sis-
tem predstavlja osnovu za privla~enje stranog kapitala i polugu sveukupnog
ekonomskog razvoja. Istaknut je zna~aj i uloga Currency Board-a, kao i
njegov uticaj na sveukupni ekonomski razvoj. Njegovi efekti prate se kroz
kretanja i ravnoteù platnog bilansa, kao i kroz probleme koji se javljaju
zbog destabilizacije teku}eg i kapitalnog ra~una, uzrokovanih zna~ajnim
neto odlivima doma}eg kapitala.
Iako su banke poduzele niz aktivnosti na primjeni novih savremenih
tehnologija i podizanja kvalitete i raznovrsnosti proizvoda i usluga, finan-
sijski sistem u Bosni i Hercegovini jo{ uvijek se nije afirmirao kao faktor
ekonomskog razvoja.
12
POGLAVLJE 1
ME\UNARODNO
KRETANJE
KAPITALA
POGLAVLJE 1: Me|unarodno kretanje kapitala
1. ME\UNARODNO KRETANJE KAPITALA
1.1. Pojam me|unarodnog kretanja kapitala
Sama analiza stvaranja uslova i pretpostavki za me|unarodno kretanje

kapitala zahtjeva prije svega op}e definiranje pojma kapitala. Pod pojmom
kapitala, podrazumijevamo vrijednost koja svom vlasniku donosi novu vri-
jednost, odnosno profit kao njen transformirani oblik. To obi~no implicira
da se pod me|unarodnim kretanjem kapitala podrazumjeva transfer realnih
i finansijskih sredstava izme|u subjekata razli~itih dràva, sa odloènim
kontratransferom za odre|eni vremenski period, a sve u cilju ostvarivanja
odre|enih ekonomskih i politi~kih interesa u~esnika u tom transferu.
Bez obzira kako se ti procesi razvijali, promjene koje se doga|aju, stva-
raju nove odnose u strukturi kretanja kapitala, a samim time i djelovanju po-
stoje}eg svjetskog ekonomskog sistema.
Razvoj svjetskog ekonomskog sistema odvija se prema principima vrlo
sloènih uzajamno povezanih i me|usobno ovisnih odnosa. Jedan od nosi-
laca promjena u okvirima globalnog ekonomskog sistema su svakako tran-
snacionalna preduze}a koja djeluju globalno i ~ija je pojedina~na
ekonomska snaga, ~esto ja~a od dràva u kojima im je sjedi{te. Stoga, ak-
tuelni problemi razvoja ekonomija koje se nalaze u procesu tranzicije i for-
miranja trì{no organizovanih ekonomskih sistema name}u potrebu nau~ne
analize uticaja stranog kapitala, prije svega direktnih stranih ulaganja u
uslovima kada se nedostaci kapitala, tehnologije i znanja pokazuju limiti-
raju}im faktorima razvoja i rasta.
Ono {to posebno karakteri{e takva kretanja kapitala je da ona jo{ uvijek
po~ivaju na diktatu interesa krupnog kapitala i neoliberalizma u me|una-
rodnoj trgovini koji djeluju na formiranje i odràvanje tendencija kojima
nije primarni cilj optimizacija lokalnog razvoja, ve} prije svega, stvaranje
uslova za nesmetano pove}anje i izvla~enje profita.
Ovakva kretanja u svjetskoj privredi uticala su na ja~anje teorija koje su
prelazile uske granice neoliberalizma prema kojim je priroda kapitalisti~kog
na~ina proizvodnje ostala ista kao {to je bila u XIX vijeku. Zbog toga je
15
posebno va`no sagledati njihove efekte na doprinos nacionalnim razvoj-

nim ciljevima u okviru kojih je mogu}e ocjeniti osnovne tendencije u
kretanju stranog kapitala.
Polaze}i od spoznaje, da zemlje u tranziciji vlastiti privredni razvoj sve
vi{e vide u industrijalizaciji koja }e biti oslonjena na preraspodjelu nacio-
nalnog dohotka, sve je vi{e postajalo jasno da putevi za promjenu tog sta-
nja nemaju samo velika ograni~enja, ve} da historijski predstavljaju trajan
izvor protivrje~nosti izme|u nacionalnog ekonomskog razvoja i interesa
stranog kapitala.
Na taj na~in se vaàn izvor konflikata izme|u dràve i inostranog kapi-
tala koji je bio prisutan dvadesetih godina pro{log vijeka nastavio i u
sada{njim uslovima ekonomskog razvoja, djeluju}i kao konfliktni modus
operandi savremenih trì{nih privreda.
Ovaj sukob izgra|ivan na postulatima teorije laissez-faire produbljavao
je i generirao probleme koji su se prvenstveno ogledali u pitanjima domi-
nacije stranog kapitala u sektorima doma}e privrede, u~e{}a dràve u do-
biti koja se stvara na njenoj teritoriji, vo|enju efikasne ekonomske politike
na nacionalnom nivou i dr. Teorijsko-analiti~ka zna~ajnost ovih problema,
zahtjevala je istraìvanje i dodatnu razradu njihovih odnosa u okvirima
kvantitativne analize, posebno ako se ima u vidu da u eri globalizacije pored
tradicionalnih faktora proizvodnje (zemlja, rad, kapital) sve va`niju ulogu
zauzima ulaganje u nau~ni razvoj, obrazovanje, nove tehnologije, infor-
macionih tehnologija i sl.
Osim toga, strane direktne investicije, kao uì i specifi~an vid me|una-
rodnog kretanja kapitala, nalaze se u uskoj vezi sa problemima vezanim za
platnu bilansu. Mnogi konflikti i tenzije ispoljavaju se tako|er, u domenu
razvoja i transfera tehnologija. Tehnolo{ka prevlast stranih kompanija i
kori{}enje restriktivnih poslovnih praksi u ozbiljnoj mjeri imaju iste poja-
vne modele ugroàvanja lokalnih preduze}a kao i prije.
U poku{aju da odgovore na ova pitanja, nove teorije stranih ulaganja
posmatrale su direktna strana ulaganja kao vaàn izvor odrìvog rasta i
razvoja. One su kao va`nu pretpostavku isticali da ekonomije moraju biti
otvorene stranim investicijama i trgovini, te po{te|ene dràvnog interven-
cionizma. Sli~ne poglede nalazimo i u radovima mainstream ekonomista
16
koji su dali najproduktivnije pro{irenje Hymerove teorije, smatraju}i da se

jedino eklekti~kom (Ownership, Location, Internalisation - OLI) paradig-
mom moè objasniti fenomen direktnih stranih ulaganja.
Potreba za pro{irenjem teorije o direktnim stranim ulaganjima proizilazila
je iz razli~itih tuma~enja procesa transnacionalizacije kapitala i njihove
uloge u ekonomskom razvoju, obzirom da otvaranje privreda i eksponen-
cijalni priliv direktnih stranih investicija nije samo doprinjeo ubrzanijem
ekonomskom razvitku, ve} istovremeno i otvaranju novih problema, kao {to su:
- odrìvost ekonomskog rasta,
- neravnoteà platnog bilansa,
- rast vanjske zaduènosti,
- pove}anje tehnolo{ke zavisnosti itd.
Teorijska i prakti~na vrijednost ovih po mnogo ~emu hetoregenih iskus-

tava, kao i evidentne diferencijacije u razvojnim pristupima, predstavljali
su odraz nagla{enih nacionalnih razlika i rasta privredne individualnosti
zemalja, koje su na tim osnovama nastojale da vanjske privredne odnose {to
ja~e pribliè svojim teku}im unutra{njim potrebama razvoja.
Obzirom na istraìvane osnovne grupe teorija i iskustava koje se vezuju
za trì{ne okvire privrede, to se samo po sebi name}e potreba da se anal-
iziraju mogu}i uslovi, uzroci, kao i razli~iti oblici rizika angaòvanja di-
rektnih stranih investicija.
1.2. Definisanje pojma transnacionalnosti
Kada se govori o kretanju transnacionalnog kapitala potrebno je napra-

viti distinkciju izme|u procesa internacionalizacije i transnacionalizacije.
Internacionalizacija se pojavljuje kada se nacionalni kapital {iri, odnosno
prelazi svoje nacionalne granice, dok kod transnacionalizacije, naciona-
lni kapital se fuzionira sa drugim internacionaliziranim nacionalnim
kapitalom u procesu me|unarodne interpenetracije koja ih disponira u
superanacionalne okvire globalne ekonomije.
17
Ako se ova kategorijalna podjela posmatra u okvirima njihove dija-

lekti~ke evolucije, onda se primje}uje da se promjene u svjetskom eko-
nomskom sistemu odvijaju kontinuirano i to zahvaljuju}i najve}im dijelom
transnacionalizaciji me|unarodnih ekonomskih odnosa. Da bi se objek-
tivno sagledali procesi transnacionalizacije neophodno je pristupiti preciz-
nom definisanju pojma transnacionalnih kompanija, koje u savremenim
uslovima zahtjevaju njihovo razlikovanje od ostalih preduze}a koja su
me|unarodnog karaktera i koja obavljaju svoje aktivnosti kako na
doma}em tako i na inostranom trì{tu.
Prema definiciji koju su promovisale Ujedinjene nacije (UN) u ranim
1970-im godinama, transnacionalne korporacije su obuhvatale iste feno-
mene kao {to su multinacionalne korporacije ili multinacionalna pre-
duze}a3. Prema konvencijama UN-a, smatralo se da transnacionalne
kompanije: «predstavljaju sva preduze}a koja posjeduju i kontroliraju
imovinu: fabrike, rudnike, prodajne urede u dvije ili vi{e zemalja»4.
Transnacionalne kompanije uglavnom razvijaju i uspostavljaju svoje po-
slovanje na kapitalu jedne zemlje, pri ~emu je transnacionalna kompanija
prisutna istovremeno u vi{e zemalja, te sli~no kao i multinacionalne kompanije
posluju u vi{e zemalja i stvaraju svoje filijale. Osim toga, transnacionalne
kompanije karakteri{e ve}i stepen decentralizacije aktivnosti i procesa
kontrole, pri ~emu se menad`ment ~esto ne angaùje iz mati~nog sjedi{ta.
Pojmove kao {to su multinacionalnost, transnacionalnost ili globalni
koncept poslovanja u sada{njim uslovima globalizacijskih procesa te{ko
je precizno razgrani~iti, zbog toga {to priroda transnacionalne proizvodnje
i prodaje podrazumijeva globalni koncept planiranja i izvo|enja aktivnosti.
Zanimljiva je, stoga, tipologija podjele transnacionalnih kompanija koji su
napravili Bartlett i Ghoshal, uzimaju}i prvenstveno globalnu organizaciju
transnacionalne kompanije u inostranstvu5.
3
Hansen, M., W.: Cross Border Environmental in Transnational Corporations, Multivariate
analysis..., 2000., str.1.
4
WIR, Transnational Coorporations, Vol.3, Number 3, 1993.
5
Kurtovi}, S.: Misliti i poslovati u svijetu globalnog biznisa, Univerzitet Bra}a Kari}, Beograd,
2003., str.137.
18
Prema toj klasifikaciji, polazi se od distinkcije izme|u multinacionalne,

me|unarodne, klasi~ne globalne i kompleksne globalne organizacije tran-
snacionalne kompanije.
U prvu kategoriju oni navode situaciju gdje su subsdijarne firme uglav-
nom neovisne u svojim aktivnostima. Druga se odnosi na subsdijarne firme
djelimi~no integrisane u sistem transnacionalne kompanije, dok je tre}a
ona u kojoj su one potpuno integrisane i subordinirane od strane centralne
strategije transnacionalne kompanije. I, na kraju, ~etvrti oblik polazi od
toga da su filijale samostalne firme, ali potpuno integrisane u ukupnu stra-
tegiju mati~ne kompanije.
Bez obzira o kojoj se strategiji radilo, prodiranje u inostranstvo u obliku
neposrednih ulaganja imalo je vi{estruk zna~aj za investitora. One su naj-
prije imale za cilj kori{tenje sirovina i poljoprivrednih proizvoda u koloni-
jama za potrebe industrijalizacije zemalja izvoznica kapitala. Rezultat
ovakve ekspanzije kapitala bilo je stvaranje takozvanih enklava u zemljama
u razvoju, kao i u kolonijama u kojima su se razvili posebni sektori nepo-
sredno vezani za strani kapital u svim zna~ajnijim elementima (kapital,
upravljanje, tehnologija i trì{te).
Proizvodnja u inostranstvu bila je u osnovi namjenjena izvozu u zemlje
ulaga~e, a kasnije postepeno i lokalnoj potro{nji, s tim da su odre|eni oblici
ulaganja u inostranstvu imali najprije karakter portfolio ulaganja (u 1914.
godini oko 90% cjelokupnog izvezenog kapitala bilo je uloèno u vidu
portfolia).
Raspad sistema me|unarodnog finansiranja tridesetih godina kao pouku
donio je saznanje o neophodnosti povezivanja direktnog investiranja u in-
ostranstvu i vanjske trgovine, pogotovo {to su zemlje u razvoju u prosjeku
absorbovale 4/5 direktnih stranih investicija kroz stare kolonijalne strukture
«sfera uticaja» svjetskog poretka.
Nakon zavr{etka Drugog svjetskog rata, najve}i dio direktnih stranih in-
vesticija nastavio se kretati izme|u razvijenih industrijskih dràva. Time
je privredni razvoj poslije Drugog svjetskog rata sve vi{e karakterisao
veoma visok rast investiranja kapitala u inostranstvu, u ~emu su prednja~ili
investitori iz SAD-a koji su tokom 1960-ih imali oko 59% svih direktnih
19
investicija u inostranstvu, dok se ostatak odnosio na Veliku Britaniju 25%,

Francusku 5%, SR Njema~ku 1%, i Japan 0,1%.
Dinami~an poslijeratni razvoj i sve ve}a internacionalizacija proizvod-
nje zna~ajno su uticali na kretanje kapitala, tako da su u 1980. godini
ukupne direktne strane investicije u inostranstvu porasle na oko 600 mili-
jardi USD, od ~ega je oko 1/3 bilo plasirano u zemlje u razvoju. Strane di-
rektne investicije su u toku 1970-ih, a posebno u 1980-im imale skoro dva
i po puta brì rast od rasta izvoza, {to je dovelo do zna~ajne promjene u
strukturi kretanja svjetskog kapitala.
1.3. Geneza i izvori razvojnih razlika
U sveop}oj {arolikosti populisti~kih razmatranja o ulozi stranih ulaganja

mogu}e je izdvojiti dva koja su po svojoj osnovnoj ideji suprostavljena.
Prvo se odnose na one koja stvaraju mit o opasnosti stranih ulaganja i po-
zivaju na veliki oprez zbog velike opasnosti koje ona mogu imati na bo-
sanskohercegova~ku ekonomiju, dok druga kreiraju uravnoteèniji pristup
prema vrijednosti stranih ulaganja kojim, osim izre~enih „opasnosti“,
suprostavljaju i prednosti koje strana ulaganja mogu imati. U obje ove po-
larizovane krajnosti provla~e se razli~iti nau~no-teorijski modeli ~ije su
postavke i interpretacije doprinosile ne samo osvjetljavanju uloge direktnih
stranih ulaganja u ekonomskom razvoju, ve} i potrebi druga~ijeg i objek-
tivnijeg sagledavanja njihove uloge, oslobo|ene indoktriniranih shvatanja
i nametnutih ideolo{kih matrica razvijenih industrijskih dràva.
Neoliberalni ekonomski pristupi posmatrali su veze izme|u stranih
investicija i razvoja jednostrano, stavljaju}i u prvi plan njihov pozitivan
doprinos ekonomskom razvoju zemalja Tre}eg svijeta. Malo pa`nje se po-
klanjalo ~injenici da rast priliva direktnih stranih ulaganja ne zna~i i
pove}anje pokrivenosti deficita teku}eg ra~una, te da liberalizacija kapi-
talnog ra~una eventualne izvore deficita mora finansirati smanjenjem
vlastite potro{nje.
20
Interesantno je navesti da su upravo one dràve koje se nisu slijepo dràle

neoliberalnog recepta najvi{e profitirale. Ranije je to bila Ju`na Koreja i u
evropskim okvirima Slovenija, a sada su to, prije svega, Kina i Vijetnam.
Gotovo je apsurdno da su zemlje koje su se dràle neoliberalnog recepta,
~ak i nazadovale, te da su daleko od zacrtanih planova ekonomskog
prosperiteta.
Zagovornici neoliberalizma i za to imaju adekvatna obja{njenja u ko-
jima krivicu pripisuju fiskalnoj nedisciplini, korumpiranim vladama i
sli~no, ali ~injenice u stvarnosti su sasvim druga~ije. One pokazuju da
Bosna i Hercegovina u posljednjim godinama biljeì znatno ve}i rast pri-
liva direktnih stranih investicija, ali da se i dalje suo~ava sa nepovoljnom
strukturom vanjskotrgovinske razmjene, rastu}im trgovinskim deficitom
~iji je godi{nji neto devizni odliv dva puta ve}i od vrijednosti deviznih
rezervi.
Glavni razlozi leè u ~injenici {to se njene firme u lancu stvaranja do-
datne vrijednosti nalaze na periferiji radno intenzivnih industrija, ~ija ih
tehnolo{ka ovisnost vodi u podre|en i neravnopravan trì{ni poloàj. Njene
posljedice prenose se u tokove reprodukcije, te je danas dosta jeftinije u
zemljama poput Bosne i Hercegovine to u~initi trì{nom penetracijom
distributivnih kanala u kome je uvozni lobi u direktnoj vezi sa stranim
proizvo|a~ima.
Prema zvani~noj statistici, Bosna i Hercegovina prosje~no godi{nje
ostvari vanjskotrgovinski promet u vrijednosti od 19 milijardi KM.
Me|utim, ona i dalje pripada grupaciji zemalja sa malim trì{nim udjelom
u prometu vode}ih maloprodajnih trgovinskih lanaca. O kakvom se dispa-
ritetu radi vidi se na primjeru jednog od vode}ih trgovinskih lanaca u Bosni
i Hercegovini koji se nalazi pod kontrolom firme Agrokor iz susjedne
Hrvatske.
21
Ova je kompanija posljednjih godina sna`no investirala u trgovinski sek-

tor Bosne i Hercegovine, pri ~emu je ostvarila prodaju ve}u od 3 milijarde
USD, koliko je iznosio ukupan godi{nji izvoz Bosne i Hercegovine6 sa
zanemarivim prodajnim udjelom bosanskohercegova~kih roba.
Zbog toga se u percepciji osnovnih izvora nestabilnosti doma}e ekono-
mije, uglavnom navodi nemogu}nost uravnoteènja trgovinskog deficita,
koji uprkos rastu priliva stranih ulaganja ima negativnu korelaciju u njiho-
vom kretanju.
To se stanje ponavlja iz godine u godinu i ona upu}uje na hroni~nu
strukturnu slabost bosanskohercegova~ke ekonomije koja isti~e da priori-
tet bosanskohercegova~kog razvoja mora biti pove}anje izvoza i razvoj
konkurentnih industrijskih grupacija/clustera.
Pove}anje izvoza moè se, pored pove}anja izvoza usluga, posti}i oìv-
ljavanjem industrijske proizvodnje, a to je mogu}e samo ako se moderni-
ziraju postoje}i proizvodni pogoni uvo|enjem novih tehnologija. S druge
strane, smanjenje potrebe za vanjskim izvorima finansiranja moè se posti}i
racionalizacijom doma}e javne potro{nje i pove}anjem njene profesiona-
lnosti i produktivnosti.
Iako se sve to uklapa u restrukturiranje ekonomskog sistema, ipak, bez
promjene ukupne politike prema ovom problemu, Bosna i Hercegovina
ne}e mo}i ostvariti brì razvoj koji bi garantovao zna~ajniji porast ìvotnog
standarda njenih gra|ana.
6
Prema Deloitte, koji ve} tradicionalno rangira 250 najja~ih kompanija koji se bave prodajom, prvi
je ameri~ki lanac supermarketa Wal-Mart s 348,7 milijardi dolara ostvarenih od prodaje u
fiskalnoj 2006. Iza njega se nalaze francuski Carrefour, the Home Depot. Inc., te lanac super-
marketa Tesco sa 79,9 milijardi dolara ostvarenih od prodaje.Velike robne ku}e i lanci super-
marketa poput Metroa, Targeta ili Searsa tako|er se nalaze me|u prvih deset kompanija na listi.
Od poznatijih kompanija tu su na 35. mjestu i {vedska Ikea sa 21,3 milijarde ostvarene prodaje,
te luksuzni proizvo|a~, francuski PPR sa 22,5 milijardi USD, a koji se nalazi na 40. mjestu.
Zatim, mogu se spomenuti poznate kompanije, kao {to su talijanski Coop na 51. mjestu sa 13,7
milijardi USD prodaje, dok se Karstadt Quelle Germany s 16,5 milijardi nalazi na 64. mjestu. In-
ditex se sa 10,3 milijardi nalazi na 74.mjestu, Avon Products sa 8,7 milijardi USD na 89, DM
drogerie sa 4 milijarde USD od prodaje na 168.mjestu. Lanac supermarket CBA sa 3,7 milijardi
USD nalazi se na 180.mjestu, Arcadia Group sa 3,2 milijarde USD na 210, a Blokker Holding s
3,1 milijardom USD na 214. mjestu.
22
Nepromi{ljeno i neplansko (stihijsko) dopu{tanje transnacionalnim kom-

panijama da preko svojih filijala kupuju {ta god zaèle, moè donijeti lo{e
rezultate. Tako su u ve}ini zemalja Centralne i Jugoisto~ne Evrope strane
kompanije privatizovale najprofitabilnije djelatnosti, a to su, po pravilu:
bankarski sektor, telekomunikacije, usluge osiguranja, energetiku tj. dje-
latnosti u kojima je stopa profita znatno iznad prosje~ne stope u njihovim
domicilnim ekonomijama.
[tavi{e, sada{nje kratkoro~ne koristi i efekti ovih politika zamagljuju
posljedice dugoro~nog oslanjanja na transnacionalne izvore kapitala, obzi-
rom da u krajnjoj konsekvenci strani kapital gubi svoje izvorne korijene, jer
se obilato nadopunjuje izvla~enjem doma}eg kapitala, te je vi{e nebitno da
li govorimo o reinvestiranju ili dokapitalizaciji.
Koriste}i pogodnosti globalnog okruènja, strani akteri u uslovima niske
akumulativne sposobnosti lokalnih privreda, lako dolaze do bogatstva, te
postaje deprimiraju}e da }e od ekonomskog rasta u tim zemljama najmanje
koristi imati upravo oni koji su im omogu}ili taj rast.
Istraìvanja o me|usobnoj povezanosti stranih i doma}ih investicija,
provedena na uzorku od 146 zemalja u periodu 1950. — 1992., pokazala su
da u 60% zemalja ne postoji pozitivna korelacija u njihovom kretanju (W.
Easterly, 1994.). Sli~ni dokazi potvr|eni su i za kretanje strane pomo}i i
investicija, kao i da u kratkoro~nom smislu ne postoji proporcionalna veza
u kretanju investicija i rasta, ili potrebnih investicija i {tednje.
Ovo nije kraj zabrinutostima, obzirom da su ovi problemi usko vezani
za iskori{tavanje doma}e radne snage od stranih ulaga~a, repatrijaciju
ekstra profita koje strane firme ostvaruju putem eksploatacije lokalne eko-
nomije, te opasnost da se ostvareni profiti iznose u inostranstvo, umjesto da
ostaju u zemlji.
Time se stvaraju uslovi koji vode bezrezervnoj ovisnosti doma}e
ekonomije o stranom kapitalu, ~ime Bosna i Hercegovina gubi mogu}nost
samostalnog kreiranja i vo|enja ekonomske politike.
23
1.4. Osnovni modeli angaòvanja stranih ulaganja

i njihovi efekti
Danas, manje nego ikad, moèmo zagovarati politiku izolacije od

me|unarodnog ekonomskog sistema i prevazilaènje postoje}e tehnolo{ke
zaostalosti, isklju~ivo vlastitim sredstvima. Razvoj ne trpi izolaciju, ve}
zahtijeva neprekidno prilago|avanje u borbi protiv imperijalisti~kih pre-
preka na svjetskom trì{tu. Zbog toga, angaòvanje uvoznog kapitala i teh-
nologija moè predstavljati put dinami~nijeg adaptiranja novim trì{nim
uslovima na svjetskom trì{tu i brèg uklju~ivanja u savremene procese
tehnolo{kog razvoja. Neargumentovano bi bilo protiviti se stranim ulaga-
njima i njihovoj ekonomskoj opravdanosti, ako znamo iskustva NR Kine,
koja je u posljednjih 15—ak godina iz industrijski zaostale zemlje postala
najbrà rastu}a privreda u svijetu.
U tom periodu prosje~na godi{nja ulaganja stranih kompanija u privredu
NR Kine iznosila su oko 36 milijardi USD. Bosna i Hercegovina se po
omjeru stranih ulaganja ne moè komparirati sa razvijenim privredama koje
imaju daleko ve}i broj stanovnika, ali u ograni~enom smislu, poredjenje sa
drugim privredama u tranziciji ukazuje na njeno zna~ajno zaostajanje u
privla~enju ne samo stranih direktnih ulaganja, ve} i drugih oblika povezi-
vanja kao {to su: ugovaranje fran{izinga, podugovara~ki aran`mani, licen-
ciranje i sli~na ugovorna povezivanja, a kojima su danas uvezane (umreène)
sve naprednije privrede.
Dinami~nije uklju~ivanje u me|unarodnu podjelu rada ne zna~i,
me|utim, da transnacionalizacija treba biti zasnovana na ekstremnom ot-
varanju i liberalizaciji ekonomskih odnosa sa inostranstvom, {to se poka-
zalo da za jednu malu ekonomiju poput bosanskohercegova~ke, ne moè
biti dobro rje{enje.
Iako se strane direktne investicije smatraju klju~nim instrumentom pro-
cesa transformacije centralno planskih privreda u trì{ni sistem, ipak, ne
treba zanemariti i ~injenicu da ti efekti nisu uvijek bili jednozna~ni i pozi-
tivni. Strani kapital je dominantno orijentisan na kupovinu profitabilnih
lokalnih preduze}a sa glavnim ciljem maksimiziranja profita, pri ~emu
24
potencijalni efekti priliva direktnih stranih investicija na doma}u privredu

zavise od samog oblika stranih investicija koje ulaze u zemlju.
Najpoèljniji oblik ulaganja, kao {to su greenfield direktne strane inve-
sticije, u na~elu, vodi pove}anju broja preduze}a u odre|enim sektorima i
intenziviranju konkurencije, mada treba imati u vidu da zbog prednosti koje
imaju u odnosu na doma}e firme, mogu voditi potiskivanju doma}ih pre-
duze}a i pove}anju koncentracije u grani. Razli~ita istraìvanja ukazuju da
se veli~ina ovog efekta (crowding - in) kre}e izme|u 1.6 i 2.2, pri ~emu se
uo~avaju razlike po zemljama i proizvodnim sektorima. Sektori kao {to su
rudarstvo i ekstraktivna industrija, imaju manje indirektnih efekata obzi-
rom da je intenzitet veza filijala i doma}ih firmi manji.
Od ukupno registrovanog iznosa stranih investicija u Bosni i Hercego-
vini do kraja 2007. godine, koje su iznosile 4,6 milijardi EURA, moè se
zaklju~iti da je nivo stranih investicija ve}i skoro dvostruko nego prije tri
godine kada je njihov priliv iznosio 2,4 milijarde EURA. Od ukupno ostva-
renog priliva direktnih stranih investicija u BiH, na Kanton Sarajevo se od-
nosi skromnih 280 miliona EURA, ili 8,0% ukupnih ulaganja u Bosnu i
Hercegovinu, pri ~emu je najve}i dio priliva bio usmjeren na sektor
uslu`nih djelatnosti sa 69% realizovanih projekata, dok se na proizvodna
ulaganja odnosilo 31%. Unutar usluga treba svrstati ulaganja u trgovinu na
veliko i malo, trgovinu motornih vozila, poslovanje s nekretninama, osi-
guranje, sport, kulturu te tako dolazimo do iznosa od gotovo 3,2 miilijarde
EURA uloènih u neproizvodne grane.
Ako od ukupnog ulaganja u proizvodnju od 1,4 milijarde EURA, odbi-
jemo ulaganja u proizvodnju lijekova, nafte, aluminijuma, ostaje da su sve
proizvodne grane primile manje od oko 0,8 milijardi EURA. S takvom
strukturom stranih ulaganja, Bosna i Hercegovina zaista ne moè biti za-
dovoljna, pogotovo ako uporedimo broj ulaganja u potpuno nova proizvo-
dna postrojenja (greenfield investicije). Prema podacima UNCTADA7,
ukupni broj greenfield projekata u Bosni i Hercegovini do kraja 2006. go-
dine iznosio je 21, dok je samo u Hrvatskoj u periodu od 2002. do kraja
2005. godine iznosio 160. Tako|er, u istom periodu u ê{koj je realizovano
7
UNCTAD, World Investment Report, 2006.
25
499 takvih projekata, u Ma|arskoj 810, u Bugarskoj 414, u Rumuniji 635,

u Irskoj 536, u Slova~koj 287, a u NR Kini ~ak 4.632, te u Hong Kongu
392, dok je u Njema~koj u istom periodu realizovano 866 greenfield pro-
jekata, u Francuskoj 913, u Velikoj Britaniji 1,771, a u SAD 2,117.
Godi{nja dinamika bruto priliva privatnog stranog kapitala u zemljama
Isto~ne Evrope pove}ala se sa 19 milijardi USD u periodu 1990 - 1997.
godine na ~itavih 116 milijardi USD u periodu 2002 - 2006. godine, dok je
u istom periodu bruto priliv stranog kapitala u zemlje Azije8 porastao tek
ne{to vi{e od dva puta, tj. sa 102 milijarde na 221 milijarde USD. Ovako
izrazito privilegovan tretman zemalja Centralne i Isto~ne Evrope, obzirom
na kretanja privatnog kapitala, jo{ je uo~ljiviji ako se umjesto podataka o
bruto kretanjima kapitala uzmu neto veli~ine, tj. salda izme|u ukupnog
priliva i ukupnog odliva privatnog kapitala. Iz podatka koji prezentira
UNCTAD vidljivo je da je u periodu od 2002 — 2006. godine, ovo relativno
malo podru~je zemalja Centralne i Isto~ne Evrope (CEE) preraslo ~ak u
apsolutno najve}eg neto uvoznika privatnog kapitala u svijetu. Tako je, na
primjer, u 2006. godini iznos ukupnog neto priliva u zemlje CEE dostigao
120 milijardi USD, u zemljama Azije 48 milijardi USD, dok je u zemljama
Latinske Amerike priliv iznosio 10 milijardi USD9.
Ulazak stranog kapitala u ovim zemljama odvijao se uglavnom putem
akvizicijskih akcija privatizacijom doma}ih preduze}a. Takav model ulaska
kapitala moè imati i negativne, a ne samo pozitivne efekte, {to je naj~e{}e
slu~aj ako akvizicija omogu}ava investitoru sticanje monopolske pozicije
koja smanjuje podsticaj za intenzivnije tehnolo{ke transfere i sofisticira-
nije oblike tehnolo{ke saradnje.
Akvizicije, tako|er, mogu imati negativne efekte kada se poduzimaju, ne
radi ostvarivanja strate{kih, dugoro~nih ciljeva, ve} radi eliminisanja kon-
kurencije i sticanja ve}e dobiti. Sticanje novih kompanija ne bi se moglo
odvijati tako lako, da ve}ina privreda u tranziciji nije dozvolila liberaliza-
ciju kapitalnog ra~una, koji je bio u slu`bi servisiranja {to „bezbolnijeg“
8
Pod zemljama Azije u tekstu se podrazumijeva: Kina, Indija, Indonezija, Ju`na Koreja, Malezija,
Filipini, Singapur i Tajland (A.î~in-[ain, 2008).
9
IMF, World Economic Outlook, 2007.
26
ulaska transnacionalnih kompanija na njihova trì{ta. Ulazak transnacio-

nalnih kompanija trebao je pomo}i lokalnoj privredi kroz direktne (priliv
kapitala) i indirektne uticaje priliva direktnih stranih ulaganja na ekonom-
ski rast.
Me|utim, rezultati dobijeni izu~avanjem direktnih stranih ulaganja na
rast doma}ih (lokalnih) preduze}a sa aspekta zaposlenosti i ukupne fak-
torske produktivnosti pokazuju da su dinami~ke promjene u preduze}ima
zemlje primaoca bile dosta ograni~ene. Ve}ina uticaja odnosila se na pro-
mjenu u populaciji industrijskih preduze}a u tranzicionim privredama, gdje
su preduze}a u stranom vlasni{tvu, uz neutralizaciju drugih mogu}ih
uticaja, iskazivala brì rast ukupne faktorske produktivnosti u odnosu na
preduze}a u doma}em vlasni{tvu.
Efekti internacionalizacije dozvolili su stranim filijalama kori{tenje sa-
vremenih tehnolo{kih i marketing znanja za postizanje trì{ne dominacije
i potiskivanje lokalnih firmi sa trì{ta (crowding out efekat). Ovim se po-
kazalo da, u svim segmentima njihovog djelovanja, direktna strana ulaga-
nja mogu izazvati negativne efekte po zemlju primaoca istim putem kojim
ostvaruju i potencijalno pozitivne efekte. Oni su najizraèniji ako posma-
tramo trgovinske efekte ulaska direktnih stranih investicija, gdje se pro-
blem po platni bilans pojavljuje kada strani investitori ostvare znatno ve}i
uvoz od izvoza. Pove}anje uvoza sirovina i repromaterijala, u krajnjoj kon-
sekvenci, povezano je sa finansijskim odlivom putem ispla}enih rojaliteta
i dividendi.
Primjena transfernih cijena je vaàn instrument transnacionalnih kom-
panija u izvla~enju profita iz lokalne privrede u situacijama kada lokalne fi-
lijale uvoze proizvode iz mati~nih kompanija iznad njihove realne trì{ne
vrijednosti, ili kada izvoze proizvode mati~nim kompanijama po znatno
niòj cijeni. Ovo, osim {to neposredno vodi rastu platnobilansnog deficita,
tako|er indirektno reducira doma}e investicije ili ih zamjenjuje sa ulaskom
stranih kompanija.
Ulazak transnacionalnih kompanija sa velikom trì{nom snagom i nji-
hovo pove}ano prisustvo u jednoj privredi moè uticati na pona{anje i
poloàj doma}ih firmi i bez uspostavljanja direktnih kontakata izme|u njih
iz razloga {to doma}a preduze}a u zemljama u razvoju obi~no imaju
27
ograni~ene mogu}nosti za ulaganja u projekte istraìvanja i razvoja (R & D)

i unapre|enja organizacionih i proizvodnih procesa, tako da su prete`no
orijentisana na adaptiranje ve} postoje}ih znanja. Pozitivna strana ovih pro-
cesa je {to transfer novih znanja u filijalu transnacionalnih kompanija moè
rezultirati pojavom novih proizvoda i procesa u privredi zemlje doma}ina.
To moè omogu}iti doma}im firmama dovoljno informacija o efektima
(tro{kovima i prednostima) primjene nove tehnologije. Zbog toga za zem-
lju koja ima potencijal da razvije svoje doma}e resurse, znatno efikasniji
na~in utilizacije direktnih stranih ulaganja mogao bi se ostvariti kroz
kreiranje njihove strate{ke uloge u razvoju doma}ih resursa, a ne stvara-
njem ovisnosti vlastitog razvoja o direktnim stranim ulaganjima i inostra-
noj tehnologiji.
Prema analizama Svjetske banke10, strana ulaganja u tranzicijske zem-
lje u proteklom periodu imala su prvenstveno za cilj osvajanje trì{ta u
dràvama u koje se investira, a tek potpm (sekundarni zna~aj) premje{tanje
proizvodnje zbog jeftinije radne snage i niìh proizvodnih tro{kova.
U po~etku su direktne strane investicije imale oblik preuzimanja priva-
tiziranih poduze}a ili oblik zajedni~kih ulaganja s lokalnim kompanijama.
Za ve}inu tranzicijskih zemalja karakteristi~no je da je najvi{e ulaganja
bilo u uslu`ni sektor, dok je oko 38 % ulaganja u zemlje Centralne Evrope
plasirano u prera|iva~ki sektor. Iako su, dakle, strane investicije ovisile
prije svega o procesima privatizacije, neke zemlje pove}avaju svoju izvo-
zno orijentisanu proizvodnju, pogotovo one koje su ve} ~lanice Evropske
unije (Ma|arska, Poljska, ê{ka i Slova~ka gdje na primjer, proizvodi
automobilske industrije ~ine 30 % slova~kog izvoza).
Prema Svjetskoj banci, nove ~lanice Evropske unije su, godinu dana
nakon pristupanja EU, pove}ale izvoz za 21%, smanjile stopu nezaposle-
nosti ispod 14%, dok je privreda biljeìla kontinuiran rast.
Strane direktne investicije su i dalje u porastu, jer su kompanije iz osta-
lih zemalja EU nastavile ulagati, prije svega u zemlje gdje su tro{kovi rada
niski. Cijena rada u 15 „starih“ dràva ~lanica EU u prosjeku je ~etiri puta
10
The World Bank, WIR, Washington, 2006.
28
ve}a od one u deset novih ~lanica. Na primjer, radnik u Latviji ko{ta

poslodavca ukupno 4.769 EURA, a u Belgiji 54.076 EURA, {to je najvi{a
cijena rada u EU. Premda se moè re}i da su za ovakve dobre rezultate
zaslu`ni i efekti ujedinjenja u EU, proces napredovanja je ve}im dijelom
rezultat dosljednog provo|enja reformi zapo~etih jo{ u pretpristupnom
periodu.
Me|utim, nedostatak postoje}ih ulaganja je {to je jo{ uvijek oko 60%
investicija realizirano u proizvodnju robe i usluga za doma}e trì{te, te {to
velika ve}ina stranih investicija otpada na bankarstvo i osiguranje, distri-
buciju naftnih derivata i drugih energenata, te na ulaganja u trgova~ke lance
i nekretnine.
29
POGLAVLJE 2
DIREKTNE STRANE
INVESTICIJE
TEORIJSKO — METODOLO[KI OKVIR
POGLAVLJE 2: Direktne strane investicije - teorijsko-metodolo{ki okvir
2. DIREKTNE STRANE INVESTICIJE -

TEORIJSKO — METODOLO[KI OKVIR
2.1. Izvori teorijsko — metodolo{kih protivrje~nosti
Vjerovatno ni u jednoj oblasti ne postoji toliko kontraverzi kao u oblasti

u kojoj se govori o problemima kreiranja podsticaja odrìvog ekonomskog
razvoja stranim kapitalom. Prema Feldmanu, odrìvi ekonomski razvoj
uslovljen je strukturom i kvalitetom proizvodnih investicija, mada takav
razvoj objektivno mora voditi ra~una i o stepenu razvijenosti finansijskog
trì{ta11. U uslovima nerazvijenog i rigidnog finansijskog tr`{ta, te niske
akumulativne sposobnosti, kao {to je to u Bosni i Hercegovini, javlja se
potreba za angaòvanjem stranih izvora kapitala, pri ~emu ve}ina zemalja
u takvim situacijama svoj ekonomski rast i cjelokupan razvoj vide u stra-
nim investicijama.
înjenica je da doma}a akumulacija nije dovoljna da potakne proces
modernizacije proizvodnje i restrukturiranja oslabljenih privrednih sektora,
te da omogu}i brì razvoj ekonomije u cjelini kako bi se stvorili me|una-
rodno konkurentni proizvodi. Istovremeno, razvojni nivo postoje}e doma}e
tehnologije, kao i poduzetni~ke i inovativne sposobnosti doma}ih firmi nisu
dovoljni za stvaranje takvih proizvoda. U takvoj situaciji, strana ulaganja
se javljaju kao najbrì (ali ne i najisplativiji) na~in kojim se moè zna~ajno
doprinijeti unapre|enju i modernizaciji bosanskohercegova~ke privrede. Iz
iskustva drugih zemalja u tranziciji, evidentno je da direktne strane inve-
sticije mogu dovesti do razvoja ne samo onih kompanija u koje je izvr{eno
strano ulaganje, ve} i ~itavih privrednih grana, koje ~esto doìve pravu
ekspanziju.
To se u Bosni i Hercegovini upravo i desilo sa pokretanjem èljezare u
Zenici, industrijom aluminijuma (Mostar), proizvodnjom cementa i
gra|evinskog materijala. Sa stanovi{ta doma}e ekonomije, znatno poèlj-
nija forma ulaganja bila bi ostvarena kroz otvaranje novih preduze}a, nego
11
Feldman M., Kosai, Y.: National Bureau of Economic Research, Japan Center of Economic
Research, WP. 3173, 1991.
33
ulaganje u ve} postoje}e, {to je do sada najve}im dijelom i bio slu~aj. U

tome zemlje u tranziciji vide osnovni cilj angaòvanja stranog kapitala
putem kojeg èle posti}i stabilan, dugoro~an privredni rast koji }e se za-
snivati na pove}anju investicija, pobolj{anju tehnolo{ke pozicije ovih ze-
malja i pove}anju konkurentnosti njihovih proizvoda na me|unarodnom
trì{tu.
U ostvarenju ovog cilja direktne strane investicije mogu imati zna~ajnu
ulogu, obzirom da mogu doprinjeti ovim ciljevima direktno kroz priliv kap-
itala i indirektno kroz transfer tehnologije, upravlja~kog, proizvodnog i or-
ganizacionog know - how-a, kroz stvaranje novih prodajnih kanala za
doma}a preduze}a, kao i kroz ja~anje konkurencije i procesa restrukturi-
ranja u doma}oj privredi.
Iako takav ulazak stranog kapitala doprinosi brèm uklju~ivanja u
me|unarodno trì{te, te svojim globalnim operacijama uti~e na rast izvoza,
takve dràve, ipak, ostaju i dalje na margini nau~no-tehnolo{kog razvoja sa
izrazitom ranjivo{}u na razli~ite trì{ne oscilacije, odnosno poreme}aje u
svijetu. Upravo zbog toga, nove teorije direktnih stranih ulaganja suo~avaju
se sa opre~nim stavovima po pitanju uloge direktnih stranih investicija u tim
procesima u kojima se prete`no navode kao model «hladnog» kretanja kap-
itala, dok se portfolio investicije prikazuju uglavnom kao model «vru}eg»
kretanja kapitala iz ~ega proizilaze ne samo teorijski, ve} i prakti~ni izvori
njihovog su{tinskog neslaganja.
Razvoju ovih kontraverzi doprinosila je i sna`na indoktrinacija me|una-
rodnih organizacija i njihovih politika (Svjetska banka, Me|unarodni mo-
netarni fond) {to je iniciralo razvoj novih teorijskih paradigmi koje su, u
okvirima interesa transnacionalnog kapitala, disponirale problem direktnih
stranih ulaganja i ekonomskog rasta u okvire jednosmjernih i nedovoljno
provjerenih kauzalnih odnosa.
Kao reakcija na ove i druge kontraverze, koje nisu imale samo karakter
teorijskih ili metodolo{kih dilema, javile su se nove teorije koje su direk-
tne strane investicije tretirale na neoklasi~nim postulatima, apstrahuju}i po-
vratne rezultate njihovog ulaska u zemlje u razvoju. Ovim se pokazalo da,
uprkos velikoj prakti~noj va`nosti ove problematike, ne postoji teorijski
utemeljena podloga koja bi posluìla kao okvir za rje{avanje specifi~nih
34
problema vezanih za priliv stranog kapitala u obliku stranih direktnih

investicija, niti usagla{ena mi{ljenja o njihovim stvarnim efektima na
ekonomski razvoj.
Divergentnim gledanjima na bitna pitanja ekonomskog razvoja dopri-
nosili su i rezultati rastu}eg broja empirijskih studija o vezama izme|u di-
rektnih stranih ulaganja i ekonomskog rasta, koji su ~esto bili razli~iti, iako
su polazili od istih pretpostavki u modelima rasta. Razlike u analizama
grupa uklju~enih zemalja, vremenskom periodu, podacima i tehnikama pro-
cjene su{tinski su teàvali objektivnu komparaciju rezultata razli~itih stu-
dija. Do toga je dolazilo i zbog potrebe da se nau~na problematika
ekstenzira uvo|enjem dodatnih varijabli u cilju identifikacije i uo~avanja
odre|enih zakonomjernih odnosa u kretanju korelacionih veza izme|u
ekonomskog rasta i direktnih stranih ulaganja. U takvoj situaciji, teorije di-
rektnih stranih investicija identificirale su nekoliko klju~nih teorijskih
podru~ja u kojima su poseban uticaj na uspje{nost direktnih stranih inve-
sticija imale, uglavnom, sljede}e (najva`nije) kategorije:
- odrìvi ekonomski rast,
- zaposlenost,
- platni bilans,
- tehnolo{ki transfer,
- produktivnost.
Ove ekonomske varijable su u toku 1970-ih godina, zajedno sa direkt-

nim stranim investicijama, ~esto posmatrane kao izvori podupiranja i {ire-
nja ekonomske nejednakosti izme|u industrijalizovanih zemalja Zapada i
manje razvijenih zemalja. Ipak, to nije sprije~ilo da ekonomska de{avanja
u svijetu (poput du`ni~ke krize iz 1982. godine koja je mnogim zemljama
u razvoju oteàla pristup stranim finansijskim resursima) u~ine direktne
strane investicije kao equity i nedu`ni~ki kapital, atraktivnijom formom
stranog ulaganja.
Budu}i da je njihov uticaj zavisio od forme transnacionalizacije kapitala,
nije bilo jednostavno prona}i odgavaraju}u povezanost izme|u teorije
35
preduze}a, me|unarodne trgovine i tokova kapitala. Teorijske pretenzije,

povezane s tim, zna~ile su okretanje prema prou~avanju i situiranju eko-
nomskih kategorija, fenomena i mehanizama unutar zadane paradigme so-
cijalno-liberalnog tipa dru{tva, dok je ekonomska praksa poku{avala da
pomiri razli~itosti partnerskih pozicija u dru{tvu (kompanija, dràvnih i
privrednih institucijama) i obezbjedi vi{i nivo trì{ne interpretacije. Takva
orijentacija je uz novi razvoj ekonomskih odnosa dovela do potiranja tra-
dicionalnih metodolo{kih podjela na tzv. mikro i makroekonomski sektor
i svih onih metodolo{kih podjela koje su imale odraza na formiranje novih
teorijskih pravaca u obja{njavanju uloge i zna~aja direktnih stranih ulaganja.
Analiza ove problematike stoga se po~ela modelirati u okvirima po-
duzetni~ke politike dràve, zahtijevaju}i kompariranje dva metodolo{ka
pristupa i to: kejnzijanski pristup i pristup tzv. “racionalih o~ekivanja“. Ova
dva pristupa trebaju da ocjene konzistentnost teorijskih premisa pomo}u
kojih se kreira makroekonomski model i metode ocjene vrijednosti takve
politike. U njihovoj me|usobnoj isprepletenosti razvile su se takozvane oli-
gopolne teorije koje su pa`nju usmjeravale na nosioce monopolske konku-
rencije uz zanemarivanje tradicionalnih neoklasi~nih modela.
U neoklasi~nim postavkama direktne strane investicije nisu imale uticaj
na stopu dugoro~nog ekonomskog rasta, ve} uglavnom na nivo prihoda,
{to je zavisilo od dostignutog nivoa tehnolo{kog progresa ili rasta u obimu
radne snage. U stvari, su{tina poduzetni~ko-oligopolisti~kih teorija bila je
u tome da strani investitori moraju imati zna~ajne prednosti u odnosu na
doma}e investitore, kako bi mogli ostvariti ciljanu trì{nu dominaciju.12 To
je podrazumijevalo da se u obja{njenju razvojnih razlika izme|u zemalja
polazi od njihovih trgovinskih politika, institucionalnih karakteristika i
nivoa razvoja. Sve su to bili razlozi da se ponovo aktueliziraju teorije koje
su se oslanjale na modele op}e ravnoteè13, u kojima su zastupane teze
12
Ne polazi se od tradicionalne monopolisti~ke ili oligopolisti~ke teorije koja je svedena na
poslovanje monopola kao izuzetne pojave u sistemu slobodne konkurencije, kao deformacija
tog sistema ili sporedna pojava u njemu. Zaklju~nim mislima ovakvih teorija, kao da se upu}uje
poziv dràvi da odbrani efikasnu konkurenciju. Vidi F. êrne, 1. dio, str.149.,1974.
13
Helpman N., Krugman, P.: Market Structure and Foreign Trade, MIT-Press, Cambridge, MA,
1985., str. 87.
36
vertikalnog ekspandiranja kompanija kroz uspostavljanje novih firmi

u zemljama sa niìm tro{kovima radne snage ili proizvodnjom intermedi-
jarnih proizvoda.
Ovi modeli nisu uzimali u obzir transportne tro{kove zbog ~ega su bili
ograni~eni samo na eksplikaciju unilateralnog kretanja direktnih stranih
investicija na uzorku Sjever-Jug. Nastoje}i da prevazi|u ova ograni~enja,
oni su u analizu uveli i transportne tro{kove intrepretirane u {irem smislu
kao mogu}e prednosti proiza{le iz blizine trì{ta. Time je omogu}eno de-
mistificiranje ovih faktora, kao va`nih elemenata za kreiranje vi{estrukog
uzorka kretanja direktnih stranih investicija i trgovine izme|u sli~nih eko-
nomija ovisno o postignutom kompromisu izme|u prednosti blizine trì{ta
i ekonomske snage same kompanije. Tako su lokacije prera|iva~kih firmi
naj~e{}e odre|ivane potrebom za blizinom faktora proizvodnje (Winsted,
Patterson, 1998.) koriste}i trgovinu za pristup kupcima, dok je lokacija
uslu`nih firmi odre|ivana, pored faktora proizvodnje, i lokacijom njihovih
klijenata (Pitt, 1999.).
Iako je ovakav pristup imao niz prednosti u odnosu na Dunning-ov sek-
torski pristup, ipak se njihovom deskripcijom uo~avalo jasno ograni~enje
eklekti~ne teorije koja nije uzimala u obzir razlike u strategijama pojedinih
kompanija, ve} je pretpostavljala da razli~ite kompanije imaju sli~ne
ciljeve, te da reaguju na ekonomske pojave konzistentno i u istom
smjeru. Dodatni problem odnosio se na na~in registrovanja i uo~avanja
razli~itih oblika kretanja kapitala u globalnim uslovima koji ima, tako|er,
posebnu va`nost obzirom da su zarade transnacionalnih kompanija
mjerene na bazi ostvarenog neto prihoda ili pla}enih korporativnih poreza
(bez penala) u ekonomiji gdje odre|eno preduze}e obavlja svoje poslovne
operacije.
Kako se zarade mjere na bazi teku}ih operativnih kretanja koje ne
uklju~uju realizovane ili nerealizovane dobitke ili gubitke proistekle iz va-
lutnih promjena na trì{tu, to implicira potrebu da teorije koje svoje analize
zasnivaju na projekcijama trendova direktnih stranih investicija u odre|enim
regionima ili na globalnom nivou (npr. Geobusiness teorija), njihova kre-
tanja prate kori{tenjem platnobilansnih modela. Jedan od ~esto kori{tenih
modela za pra}enje ovih i drugih oblika kapitalnih tokova zasnivao se na
37
konceptu konceptu platnog bilansa Me|unarodnog monetarnog fonda

(BOP) po kome su se one dijelile na:
- strane direktne investicije,
- portfolio investicije, i
- bankarske pozajmice14.
Datim modelom veoma je jednostavno verificirati i pratiti diferentne ti-

pove transakcija u tzv. BOP ra~unima, te se on moè iskazati na sljede}i
na~in:
(1) 0 = ( TR + KR ) + FP + FO + GP + RE
Gdje je:
TR — bilans teku}eg ra~una,
KR — bilans kapitalnog ra~una,
FP — finansijski prilivi,
FO — finansijski odlivi,
GP — gre{ke i propusti,
RE — rezerve i sli~ne stavke.
(2) TR = Y — (C + I + G) = Y — A
A = C + I + G defini{emo kao apsorpciju, odnosno kao ukupnu doma}u

potro{nju dobara i usluga (kako doma}ih tako i inostranih) koji tro{e
doma}instva, preduze}a i dràva.
14
Saraj~i} S.: BiH u procesima regionalizma i globalizacije, DES, Sarajevo, 2002, str.53.
38
Uklju~ivanjem modela u rashodnu stranu obra~una GDP-a, mogu}e je

preciznije utvrditi strukturu transformacije kapitalnih ulaganja u druge
ekonomske agregate15:
(3) GDP = C + G + I + (E - M)
(4) TR = (E - M) + NP + NT
Gdje je:
C - finalna potro{nja stanovni{tva,
G - finalna potro{nja dràve i neprofitnih institucija,
I - investicije u stalna i teku}a sredstva,
E - izvoz.
M - uvoz,
NP - neto prihod iz inostranstva,
NT - neto teku}i transferi.
Ulazak stranog kapitala podrazumijeva i njegov odliv kao posljedicu

internalizacije koja omogu}ava transnacionalnim kompanijama da ostvare
znatno ve}e stope repatrijacije profita, nego da to rade isklju~ivo izvan
sistema. Njegove stvarne posljedice najbolje se vide iz vrijednosti ekspor-
tovanog profita iz zemalja podsaharske Afrike, koja je znala dosti}i i preko
200% primljenih ulaganja, {to zna~i da je iznos neto deviznog odliva iz tih
zemalja bio duplo ve}i nego {to je bio priliv stranih direktnih investicija.
Ovakvi problemi za zemlje u razvoju nisu bili izuzetak i oni su ~esto proi-
zilazili iz same prirode pona{anja transnacionalnih kompanija, koje su svo-
jim djelovanjem kreirale odliv rojaliteta, dividendi i profita u inostranstvo,
a ~ime su stvarale permanentan pritisak na devizne rezerve zemlje koja je
primalac direktnih stranih investicija. Na taj na~in dolazilo je do stvaranja
15
Konings, J.: The Efect of Foreign Direct Investment on Domestic Firms: Evidence from Firm
Level Panel in Emerging Economies, LICOS Discussion Paper, NO. 86., 1999.
39
tijesne veze izme|u teku}eg i kapitalnog ra~una ~ije se transkakcijske

posljedice vide iz sljede}eg odnosa:
(5) BTR = - ( MR + SDI + DUG + odliv kapitala)
(6) Odliv kapitala = - (BTR — MR — SDI - Dug)
Gdje je:
BTR — bilans teku}eg ra~una,
MR —me|unarodne rezerve,
SDI — neto priliv stranih direktnih investicija,
Dug — promjena u vanjskom dugu,
Odliv kapitala — sve druge vrste kapitalnih tokova.
Iz datih jedna~ina uo~ava se da odliv kapitala za jednu ekonomiju moè

podrazumijevati o~ekivani prihod u teku}em ra~unu u budu}nosti, dok se
inicijalne direktne strane investicije pokazuju u kapitalnom ra~unu kao
odliv. Stoga primjena rashodnog metoda obra~una GDP-a i drugih agre-
gata nacionalnog ra~una treba da registruje rezidentnu i nerizedentnu
potro{nju i investicije prema lokaciji poslovne operacije, uklju~uju}i i re-
alno ostvareni devizni odliv.
Ovaj odliv, za razliku od metodologije Me|unardonog monetarnog
fonda koja je u odre|ivanju platnobilansne pozicije razliku izme|u trì{nih
i knjigovodstveno izraènih vrijednosti poslovnih transakcija izjedna~avala
metodom deflacije, nije uzimao u obzir brojne {pekulativne postupke na-
stale razli~itim prikazivanjem transfernih cijena u metodologiji ra~uno-
vodstvenih izvje{taja. Da bi se minimizirali ovakvi efekti razli~itog
mjerenja direktnih stranih investicija u teorijskim istraìvanjima, neopho-
dno je pristupiti mjerenju direktnih stranih ulaganja na institucionalnom
nivou, ili na nivou jedinica homogene proizvodnje, neovisno od oblika
direktnih stranih investicija. Time se uz po{tivanje odre|enih kriterija
(pravni, geografski, djelatnost) postiè znatno preciznije mjerenje makro-
ekonomskih agregata i efekata transnacionalnih kompanija na doma}u
40
ekonomiju, obzirom da se ve}im dijelom neutrali{u konvulzije izme|u

trì{nih i transfernih cijena, kao posljedica primjene internalizacije.
2.1.1. Osnovni teorijski izvori konflikta
Iz dosada{njeg teorijskog prikaza, jasno je da postoje razli~iti koncepti

koji se kre}u od krajnje pojednostavljenih mikroekonomskih pristupa, koji
obuhvataju samo jedan glavni faktor uticaja na formiranje tendencija
direktnih stranih investicija, pa do onih koji polaze od multifaktorskih
uticaja na kretanje GDP-a.
Problem u kvantificiranju efekata direktnih stranih investicija na eko-
nomski rast javlja se ve}inom zbog toga {to su kori{teni testovi empirij-
skih modela bili ~esto metodolo{ki nekonzistentni, dok se parcijalnost i
kontradiktorni rezultati pripisuju arbitra`nom izboru pojedinih parametara.
Ve}ina ovih istraìvanja a priore je smatrala da su direktne strane inve-
sticije „odgovorne“ ili da su dominantan faktor ekonomskog rasta, iako su
bile evidentne zna~ajne parametri~ke varijacije izme|u zemalja, u pogledu
procjena jedna~ine rasta i jedna~ina direktnih stranih investicija, koje se
obi~no koriste u takvim analizama. Pojedini autori koristili su unakrsne
strukture istraìvanja, {to je ~esto vodilo neadekvatnoj simplifikaciji po-
smatranih varijabli i „zata{kavanju“ va`nih parametrijskih razlika prilikom
pravljenja procjena. Zbog toga su pojedine studije ovaj problem prevazila-
zile kroz primjenu simultanih modela jedna~ina i analiza sa bivarijabilnim
vezama u testiranju kauzaliteta. Time su dobijeni rezultati bili ne{to ho-
mogeniji, ali jo{ uvijek su, bez razmatranja efekata ostalih varijabli, imali
problem neadekvatne teorijske podloge i oskudne ekonometrijske metodo-
logije (tj. njihovih metoda procjene). Stoga se sve vi{e javljala potreba da
se istraè uzroci i veze izme|u direktnih stranih investicija i rasta u poje-
dina~nim zemljama na bazi vremenske serije podataka. Za tu namjenu po-
sebno je bila korisna primjena teorijskih ishodi{ta nastalih u okvirima tzv.
Harod-Domar (H-D) modela rasta16.
16
Asea P. K., Mendoza E.: The Balassa-Samuelson Model: A general Equilibrium Appraisal,
Review of International Economics, Vol. 2, 1994.
41
Prema osnovnim premisama H-D modela rasta polazilo se od direktne

veze izme|u stope ekonomskog rasta i nivoa teku}ih investicija, smatraju}i
da su doma}a i strana {tednja potpuno kanalisane u proizvodne investicije.
Ovo, u biti, nije bilo uvijek jednozna~no, obzirom da stvarni absorbcioni
kapacitet moè biti nedovoljan za efikasan razvoj takvih resursa, kako zbog
institucionalnih pote{ko}a, tako i zbog oskudnosti samih profitabilnih
prilika (realnih opcija).
Model je pretpostavljao da }e bilo koja godi{nja promjena investicija17
I (t) dati dvostruki efekat i da }e uticati na agregatnu potra`nju kao i na
proizvodni kapacitet privrede. Pri tome }e promjene I (t) uticati preko fak-
tora multiplikatora (k=1/s gdje s ozna~ava grani~nu sklonost {tednji) na
godi{nju stopu dohotka Y (t), {to pokazuje sljede}a jedna~ina:
(1)
Osnovno ograni~enje ovog modela jeste {to ulogu direktnih stranih in-
vesticija u razvoju povezuje sa pretpostavkom da ostvareni prihod odlazi u
potro{nju, ~ime implicira nemogu}nost daljeg ekonomskog rasta. Jedno od
rje{enja da se takav «za~arani krug» stagnacije prekine, mogu}e je na}i u
nekoj od niè datih alternativa:
Ho : Reduciranje potro{nje, uz pove}anje outputa za njegovo reinvestiranje

(uslov I = S)
(2)
17
Neki ekonomisti predlaù da 10% do 15% neto nacionalnog prihoda mora biti investirano
godi{nje da bi se ekonomija mogla razvijati.
42
H1 : Pove}anje investicija sa prilivom vanjskog kapitala (uslov I < S)
(3)
Iako se u obje varijante nudi mogu}nost pove}anja kapitalne osnove, u

modelu Chenery-Strout (C-S)18 predlaè se modifikacija H-D modela
u cilju prevazilaènja ovisnosti od eksternog gapa, nastalog oskudicom u
izvorima finansiranja.
U C-S modelu, projekcije rasta vezivale su se prete`no za stopu agre-
gatnog outputa kapitala, pri ~emu su identificirana tri ograni~enja:
(1) ograni~enja kapaciteta,
(2) ograni~enja {tednje,
(3) ograni~enja vanjske trgovine.
Va`ne hipoteti~ke pretpostavke C-S modela bile su da su strani finan-

sijski prilivi u formi grantova i da doprinose pove}anju stope investicija, te
time i stope rasta. Njihov dalji oslonac bio je u hipotezi da je uvoz specifi-
ciran kao linearna funkcija outputa, odnosno relacije uvoznog obima i
proizvodnje. Ova pretpostavka zajedno sa egzogenim izvoznim rastom daje
osnovu za formiranje modela u okviru kojeg ove dvije pretpostavke
neizbje`no vode neravnoteì u trgovinskom bilansu koji je, u stvari, bio
polazi{te ograni~enja vanjske trgovine.
Matemati~ki gledano, to bi se moglo prikazati funkcijom makroeko-
nomske ravnoteè u jednoj otvorenoj ekonomiji19:
(1) Y= C + I +X - M
18
Bazna ideja ovog modela bila je prvobitno razvijena 1962. godini od strane H. Chenery i
M. Bruno u studiji nakon posjete UN/EC for Latin America, Santiago, 1962., str.3.
19
Naughton B.: China Macroeconomy in Transition - China Transitional Economy, Edited by
Andrew G. Waldner, Oxford, 1996.
43
Gdje je:
C — output,
I — obim investicija,
X — ukupan izvoz,
M — uvoz,
N = M - X,
N - neto transfer u realnim resursima kao rezultat vanjske trgovine.
(2) I = (Y - C) + N
U ovoj relaciji vidi se da (Y - C) odgovara iznosu {tednje20 (tj. S = Y - C),

te je mogu}e zamijeniti relaciju (1) sa:
(3) δK = I,
tako da se dobije:
(4)
Ovim putem, iako je mogu}e dobiti jedna~inu dinami~ke ravnoteè

(prethodna jedna~ina) koja izraàva konkurentnu ulogu interne {tednje i
neto eksternog transfera u determiniranju nacionalne stope rasta, ipak, nije
mogu}e predvidjeti uticaj ovih varijabli izvan datog modela, ako bi model
razvili kao zavisnu funkciju. Stoga sve vi{e dolaze do izraàja mi{ljenja da
su {tednja i investicije posebno va`ne za tranzicioni razvoj finansijskog
trì{ta, {to podrazumijeva ja~anje nacionalne i korporativne {tednje koja
se na mikro nivou moè prikazati kroz {tedno-investicioni ra~un koji je
izveden iz individualnih bilansa prihoda.
20
Budu}i da je udio fizi~kog kapitala u dohotku oko 1/3, Solovljev model je predvi|ao da je
elasti~nost dohotka po stanovniku u odnosu na stopu {tednje oko 0,5, a elasti~nost u odnosu na
zbir stope rasta stanovni{tva, tehnolo{kog napretka i deprecijacije, oko —0,5 (Mankiw, Romer i
Weil, 1992.).
44
Unutar datih bilansa, svaki ekonomski subjekt moè koristiti monetarni

prihod (R) ili za investicionu potro{nju (C) ili za {tednju (S):
(1) Ri = Ci + Si
Njihovim kori{tenjem, subjekt inicira tro{kove (Ti), koji mogu biti grupi-
sani u dvije glavne kategorije :
- potro{nju (Ci),
- investicije (Ii),
- numeri~ki ekvivalent (Di).
Te sada imamo:
(2) Ti = Ci + Ii (2),
(3) Di = Ri — Ti = Si - Ii,
{to predstavlja numeri~ki ekvivalent iz bilansa monetarnog prihoda i

{tedno-investicionog bilansa, odnosno:
(4) Y = C + I + M - X 21,
Gdje je:
Y — ukupan prihod (bruto nacionalni proizvod),
C — ukupna finalna potro{nja,
I — bruto investicije,
(M, X) — uvoz i izvoz respektivno.
21
Grossman Gene M., Helpman E.: Innovation and Growth in the Global Economy, Cambridge,
Mass.: The MIT Press, 1991.
45
Obzirom da agregatni prihod moè biti kori{ten za potro{nju ili {tednju,

to slijedi da je:
(5) Y = C + S,
gdje S predstavlja ukupnu bruto doma}u {tednju.
Transformi{u}i ukupnu bruto {tednju u ekvivalent nacionalnog kapitala,

dobija se vladina {tednja koja dolazi iz fiskalnih ra~una kao suma fiskalnog
bilansa i kapitalnih tro{kova vlade (I). Privatna {tednja (Sp) je determini-
sana kao rezidualna razlika izme|u ukupne {tednje i vladine {tednje.
Zna~ajna varijabilnost izme|u zemalja u tranziciji u pogledu odnosa
agregatne bruto {tednje i bruto stope investicija povezana je sa nesta-
bilno{}u strukturnih relacija u njihovim ekonomijama, te relativno visokim
intenzitetom disperzije u kretanju smjera korelacije ovih dviju varijabli.
Ove probleme neoklasi~na teorija rje{avala je primjenom modela R.
Solowa, kojim je nastojala ocjeniti efekte rasta stope {tednje na porast nivoa
per capita prihoda, odnosno na ravnote`nu stopu ekonomskog rasta. U
pomenutom modelu polazilo se od pretpostavke da postoji veliki broj
proizvodnih procesa sa isto tolikim brojem kapitalnih koeficijenata, te da
kontinuirana prirodna funkcija sa velikim brojem kapitalnih koeficijenata
daje mogu}nost da teret prilago|avanja preuzme u cjelini kapitalni
koeficijent 22.
Amortizovanje razli~itih kapitalnih impulsa u ekonomiji odvijalo se uz
pretpostavku da vrijedi uslov ravnoteè: (I = S ), i da porast kapitala (K) u
vremenu zovemo neto-investicija, te se dobija:
(1)
22
Solow R. M.: Growth Theory: An exposition,: Oxford University Press, Oxford, 1988.
46
a) uz novu pretpostavku da je {tednja dio doma}eg proizvoda (Y) i da je

jednaka proizvodu grani~ne sklonosti {tednji (s) i doma}eg proizvoda
(Y), tj.:
(2)
b) daljnja pretpostavka u ovom modelu je demografska pretpostavka o

eksponencijalnom rastu rada - Loe (koji je jednak porastu stanovni{tva,
pri ~emu je n-stopa rasta stanovni{tva-radne snage):
(3)
c) Ako se u model ugradi zahtjev o punoj zaposlenosti radne snage, tada

za (L) u funkciju
(4)
treba uvrstiti na desnu stranu jedna~ine: L = Loent i tada dobijamo :
(5)
Postavlja se pitanje koliko treba investirati da bi se postigla puna zapo-

slenost rada, {to ~esto moè dovesti do porasta produktivnosti kroz znatno
sporiju akumulaciju koli~ine rada, odnosno stope rasta zaposlenosti.
Dokazano je da direktne strane investicije dovode do brè stope rasta pro-
duktivnosti na teret sporije stope rasta zaposlenosti lokalne radne snage. Iz
toga slijedi slijede}i odnos u kome stoji da ako:
47
uvrstimo u prethodni model:
dobit }emo neto priliv investicija uslovljenih zahtjevom o punoj zaposle-

nosti rada u svakom vremenskom razdoblju:23
(6)
Iz datog uslova ravnoteè ( I=S) slijedi I = S = sY , odnosno :
(7)
Situiranje ovog problema u okvire turbulentnih tranzicionih procesa po-

kazuje da je te{ko utvrditi da li je stopa promjene rasta isklju~ivo rezultat
promjene stope {tednje i da li je u skladu sa uslovom ravnoteè (I = S)
mogu}e investirati sve {to bi se u{tedjelo.
U nedostatku „svjeèg“ kapitala, ve}ina teorija direktnih stranih ulaga-
nja izlaz je traìla u uvozu kapitala {to podrazumjeva angaòvanje nedo-
staju}ih finansijskih sredstava iz inostrane akumulacije. To je u endogenim
modelima rasta (P. Romer) zahtijevalo da se problem stavi u odnos izme|u
investicija i nivoa proizvodne efikasnosti (stope tehnolo{kog progresa) koji
obezbje|uje vezu izme|u {tednje, investicija i stope rasta. Treba re}i da su
se odre|ene devijacije ovog modela javljale sa nagla{enom aktivnom ulo-
gom {tednje u budu}em rastu, {to zna~i da su konjukturne promjene trì{ta
neposredno odre|ivale dinamiku transformacije {tednje u razli~ite oblike
investicione potro{nje. Njihova kretanja u modelu M. Feildstein-C.
23
Aitken G., Hanson, B.: Spillovers, Foreign Investment, and Export Behavior, Journal of
International Economics 43 (1-2), Papers 95-06, Columbia - Graduate School of Business, 1944.
str. 103 - 132.
48
Horioko24 posmatrana su na postavci da postoji perfektna mobilnost kapi-

tala na svjetskom trì{tu, te da bi {tednja i investicije trebale biti potpuno
ovisne jedna od druge, odnosno da vrijedi odnos Ys = F (Xi).
U okviru takvog odnosa, investitori iz bilo kojeg dijela svijeta imali bi
jednake uslove za investiranje u nekoj zemlji i prema tome nivo doma}ih
investicija trebao bi da ovisi o o~ekivanoj stopi budu}eg profita. U stvar-
nosti je te{ko pretpostaviti funkcionisanje perfektnih trì{nih odnosa i slo-
bodne pokretljivosti kapitala, ali je zna~aj ovog modela vi{e u tome {to
potencira endogene faktore rasta (doma}u {tednju i investicije). Zbog toga
su pojedine zemlje u razvoju nastojale posti}i ravnoteù izme|u doma}ih
i stranih faktora razvoja, primjenjuju}i razli~itu temporalnu aplikaciju
priliva stranih direktnih investicija u pojedinim specifi~nim fazama eko-
nomskog razvoja (Ju`na Koreja, NR Kina, Malezija, Irska, Slovenija).
Da bi bolje sagledali razli~ita iskustva razvoja, ~esto se koristi hije-
rarhijski metod u analizi ukupnog ekonomskog sistema koji podrazumi-
jeva stalan izbor i balansiranje izme|u razli~itih faktora razvoja i njihove
zavisnosti, {to implicira potrebu odre|ivanja osnovnih prioriteta ekonom-
skog razvoja.
U dijalekti~koj determinaciji izabranih prioriteta razvoja, zna~ajan broj
novih modela ekonomskog rasta pojavljuje se kao izvedenica klasi~nih i
neoklasi~nih modela rasta (G. A. Feldstein, Harrod-Domar, R. Solow). U
njima se izdvaja niz analiti~kih analogija za situiranje analize u okviru poz-
natih principa H-D modela rasta, koja nam omogu}ava ocjenu me|uzavis-
nosti izabranih pojava u op}em slu~aju i definisanje funkcionalne ili
korelacione veze u njihovom kretanju.
Specifi~ne elemente u takvom kretanju susre}emo u tranzicijskom raz-
voju Bosne i hercegovine, u kojem se izdvajaju dva bitna ograni~enja eko-
nomskog rasta:
- niska stopa neto doma}e {tednje,
- nedovoljan nivo investicija u proizvodnju.
24
UN/ECE, Economic development of transition countries, Geneve, 2001.
49
Obzirom da u H-D stati~kom modelu rasta25 izdvajanje bruto doma}eg

proizvoda posmatramo kao zavisnu varijablu (Y), onda imamo dvije en-
dogene varijable koje zasluùju posebnu pa`nju, a to su:
- {tednja (S),
- investicije (I),
{to pretpostavlja sljede}i oblik jedna~ine:
(1) GDP = C + G + I,
Gdje je:
C — finalna potro{nja stanovni{tva,
G — finalna potro{nja dràve i neprofitnih institucija,
I — investicije.
Pretpostavka potro{nje (C i G) su prihodi iz akumulacije i {tednje

koje su u analiziranom periodu bile nedovoljne, pri ~emu se jedna~ina
transformi{e u:
(2)
gdje je ravnote`na stopa rasta privrede (r) jednaka odnosu izme|u stope
{tednje i grani~nog kapitalnog koeficijenta (b).
Zbog neravnomjernosti u njihovom odnosu, nastaje objektivno
ograni~enje modela zbog toga {to je udio {tednje u nacionalnom dohotku
konstantan. Obzirom da investicije trebaju da proizvode ve}i output nego
input (suficit), kada je suficit izjedna~en sa potro{njom u tom slu~aju ne
25
Harrod: R. F.: A Second Essay in Dynamic Theory, Economic Journal, Vol. 70, str. 277-93, 1960.
50
moè do}i do ekonomskog rasta. U ovome se nazire poznati paradoks teo-

rije razvoja prema kojoj bi rast {tednje trebao da vodi ubrzanju ekonom-
skog rasta26. Prema A. Lewisu, koji je bio jedan od glavnih zastupnika ove
ideje, dràve koje su sada relativno razvijene imale su u pro{losti dinami~an
privredni razvoj u kome su se neto investicije kretale izme|u 5% i 12%
nacionalnog dohotka.
U skladu s tim, centralni problem u teoriji ekonomskog rasta je razumi-
jevanje procesa u kome neka zajednica stvara mogu}nost da konvertuje
stopu {tednje sa nivoa 5% na nivo od 12% ili vi{e. Ostvarivanjem rasta {te-
dnje ne zna~i da }e do}i do pove}anja investicione potro{nje, ali gledano sa
aspekta dostignutog nivoa ekonomskog razvoja Bosne i Hercegovine u
kome je stopa nacionalne {tednje jo{ uvijek na niskom nivou, ovakav razvoj
sa nedovoljnim investicijskim obrtom moè biti prekinut na dva na~ina:
(1) reduciranjem potro{nje, usmjeravanjem ve}ih sredstava outputa na
reinvestiranje,
(2) pove}anjem investicija sa prilivom stranog kapitala.
Karakteristi~no visoka javna potro{nja u Bosni i Hercegovini sa nedo-

voljnom stopom investiranja u periodu 1996 - 2007., isti~e konkurentnu
ulogu doma}e {tednje i neto eksternih transfera u determinaciji njene stope
ekonomskog rasta. Stati~nost H-D modela izraèna prije svega, u pretpo-
stavci da ne postoji supstitucija proizvodnih faktora, te da ne postoji
mogu}nost da se formira novi ravnote`ni okvir ako ekonomija do|e u stanje
neravnoteè, zahtjeva njegovo dodatno modificiranje u okvirima {ireg
dinami~kog modela.
Danas sve tranzicijske zemlje uvode, odnosno realiziraju, postupnu
varijantu neoklasi~nog modela. Primjena neoklasi~nog modela rasta27 koji
se zasniva na pretpostavci velikog broja proizvodnih procesa ima svoje
specifi~nosti i unutar istog modela, te su u proteklom periodu rezultati i
26
Lewis A.: Development and Distribution, Cairncross and Puri, editors, Employment, Income
Distribution and Development Strategy, Disscusion paper, vol. 1, 1976.
27
Y = KaLI-a, gdje su: Y-doma}i proizvod , K-kapital, R-rad, uz K/L tehni~ku opremljenost rada.
51
iskustva dosta raznoliki. Postignuti su razli~iti rezultati u stopama privred-

nog rasta, izvozu, smanjivanju nezaposlenosti, te obimu i efektima stranih
direktnih investicija. Stoga razvojna jedna~ina pruà mogu}nost projici-
ranja stope rasta u dinami~kom modelu ili u okviru standardne proizvodne
funkcije28:
(2)
gdje TEP predstavlja tehnolo{ki progres u egzogenom smislu.
Interpolacija neoklasi~nog modela rasta pretpostavlja da je za odrànje

pune zaposlenosti potrebno pove}ati investicije koje nanovo trebaju da od-
govaraju {tednji, obzirom na uslov I = S. Pri tome, potreban nivo investi-
cija, da bi se postigla puna zaposlenost rada, mogu}e je prikazati iz uslova
ravnoteè29:
odnosno:
Iz date relacije vidi se da postoje dva izvora finansiranja investicija,

jedan je iz doma}e {tednje - bruto nacionalni prihod koji nije potro{en (1),
dok je drugi iz strane {tednje (2), odnosno deficita teku}eg ra~una finansi-
ranog prilivom direktnih stranih investicija:
(4)
28
Solow R. M.: Growth Theory: An exposition, Oxford University Press, Oxford, 1988.
29
Krugman P. R., Obsftfeld M., International Economics, Reading Masachussets, 2000.
52
U uslovima imperfektne konkurentnosti i globalne pokretljivosti kapitala,

dati uslov (I = S) se pomjera u pitanje optimalne alokacije {tednje, prema
kojem nacionalni finansijski sistemi u skladu sa Feildstein-Horioko tezom
sve vi{e postaju dijelovi globalizovanog finansijskog trì{ta. Ako se uzme
za pretpostavku da je {tednja dio bruto doma}eg proizvoda i da je jednaka
proizvodu grani~ne sklonosti {tednji (S) i doma}eg proizvoda (Y): S = sY,
malo je vjerovatno da bi se investiralo sve {to bi se u{tedjelo. To iziskuje
potrebu uklju~ivanja dodatnih nezavisnih varijabli koje bi trebale da
omogu}e tehnolo{ki transfer i pove}anje efikasnosti investicija (egzogena
varijabla) i porast mobilizacije doma}e {tednje za investicije (endogena
varijabla).
Rje{avanju ovih problema putem endogene mobilizacije finansijskih
resursa nije se pridavao ve}i zna~aj sve do 1950-ih godina, obzirom da su
tada{nju teoriju me|unarodne ekonomije ~inile teorije me|unarodne
trgovine i njima komplementarne, ali manje razvijene, teorije kretanja
kapitala. Premda ove ekonomske teorije nisu uspjele polu~iti unificiran
okvir za ocjenu kvalitativnih svojstava u kretanju direktnih stranih ulaga-
nja, njihovo zajedni~ko fundamentalno polazi{te bilo je pothranjivano osno-
vnim idejama merkantilizma koje je zastupalo stavove ukidanja izvoznih
carina i svih drugih smetnji za robni promet, a time i za dinami~ni razvoj
investicija.
Rane neoklasi~ne teorije obja{njavale su me|unarodno kretanje
kapitala diferenciranim stopama profita izme|u razli~itih zemalja, {to
je vodilo me|unarodnoj arbitraì kapitala i uvo|enju elemenata teorije
perfektnog trì{ta. Ova teorija pretpostavljala je savr{enu konkurenciju gdje
su svi u~esnici price takers, tj. nema monopola ili oligopola sa slobodnim
ulaskom i izlaskom sa trì{ta. Moè se re}i da su neoklasici pojednostavili
realnost, ~ime se nisu mogli sagledati svi va`niji aspekti angaòvanja di-
rektnih stranih investicija. Iako su nove teorije nastajale neovisno jedna od
druge, po~etkom 1970-ih bilo je jasno da one, premda razli~ito izraàvane,
ipak u osnovnim elementima me|usobno konvergiraju. Nastavljaju}i se na
dostignu}a integrativnih teorija koje su povezivale trgovinu i investicije,
mikroekonomske teorije direktnih stranih investicija, poput Vernerove
teorije ìvotnog ciklusa proizvoda, posmatrale su trgovinu i direktne strane
investicije kao nivoe koji slijede ìvotni ciklus proizvoda.
53
Model ìvotnog ciklusa proizvoda ~inio je koristan okvir za obja{njenje

ekspanzije investicija poslije Drugog svjetskog rata, jer je u osnovi polazio
od tehnolo{kih faktora povezanih sa trì{tem i odbacuju}i klasi~ne pretpo-
stavke o me|unarodnoj imobilnosti faktora proizvodnje. Ovome se supro-
stavljala internalizacija koja je imala za cilj realizaciju koristi koju
transnacionalna kompanija moè ostvariti transferom roba, usluga i kapi-
tala izme|u dijelova kompanija koje funkcioniraju u razli~itim ekonom-
skim, pravnim, kulturnim i socijalnim uslovima. Da bi bolje sagledali te
tokove, teorija je pro{irena kroz uvo|enje modela trì{ne nesavr{enosti
intermedijarnih proizvoda, ~ime su se stvorile mogu}nosti za razvoj inter-
nih trì{ta kad god su se transakcije mogle obaviti isplativije unutar sistema,
nego putem vanjskih trì{ta.
Na drugoj strani, modernisti~ka {kola posmatrala je ove probleme kao
sastavni dio odrìvog rasta i razvoja, te su polazili od pretpostavke da eko-
nomije moraju biti otvorene stranim investicijama i trgovini. To je dovelo
do potrebe za novim pro{irenjem teorije o direktnim stranim investicijama,
obzirom da su problemi sa kojima su se suo~avale zemlje u tranziciji ukazi-
vali da otvaranje njihovih privreda i eksponencijalni priliv direktnih stranih
investicija nisu doprinjeli samo ubrzanijem ekonomskom razvoju, ve}
istovremeno i otvaranju novih problema poput: odrìvosti ekonomskog
rasta, neravnoteè platnog bilansa, rasta vanjske zaduènosti i tehnolo{ke
zavisnosti itd.
Diferencijacije u rje{avanju ovih problema predstavljale su, prije svega,
odraz nagla{enih nacionalnih razlika i rasta privredne individualnosti ze-
malja, koje su na tim osnovama nastojale da vanjske privredne odnose {to
ja~e pribliè teku}im unutra{njim potrebama razvoja. U ispitivanju valid-
nosti tih teorija, kori{tene su pretpostavke koje su polazile od toga da sti-
mulisanje tra`nje vodi zaposlenosti neiskori{tenih resursa (Kejns) ili analize
koje su predvi|ale krize hiperprodukcije (Marks), {to je u novom promje-
njenom me|unarodnom ekonomskom okruènju zahtijevalo i druga~iji
pristup teoriji investicija.
54
Prepoznaju}i va`nost ulaganja u razvoj, neoklasi~ni modeli ekonom-

skog rasta su eksluzivno bili fokusirani na supply side,30 te konsekventno
tome, output je bio determinisan samo od strane uslova ponude. Ranije u
klasi~nim modelima rasta, kao {to je, recimo H-D model, podrazumijevala
se direktna veza izme|u kratkoro~ne stope ekonomskog rasta i nivoa
teku}ih investicija31, odnosno on je bio predvi|en kao sredstvo za analizu
ekonomskih kretanja u kratkoro~nom periodu, uz pretpostavku da su
doma}a i strana {tednja (kasnije ~esto u formi vanjske pomo}i) potpuno
kanalisane u proizvodne investicije.
Objektivno ograni~enje ovog modela vezalo se za stvarni absorbcioni
kapacitet koji je ~esto bio nedovoljan za efikasan razvoj takvih resursa,
uglavnom zbog institucionalnih pote{ko}a ili oskudnih profitabilnih prilika
(realnih opcija). To je uzrokovalo i po~etak stvaranja novih doktriniranih
teorijskih pristupa koji su, uprkos razja{njenju pojedinih tendencija i ka-
rakteristika razvoja direktnih stranih investicija, doveli i do pojave prvih
ve}ih metodolo{kih problema i neslaganja.
30
Supply-side ekonomija je makroekonomska {kola koja je smatrala da ekonomski rast moè biti
efikasan kroz stvaranje inicijativa za proizvodnju roba i usluga (supply), te kroz pode{avanje
poreza na prihode i kapital. Ovaj termin prvi put je koristio novinar Jude Wanninski 1975.
godine, da bi kasnije ova ideja bila dodatno popularizovana u radovima ekonomista Roberta
Mundella i Artura Laffera.
31
U okviru H-D modela, rast je usmjeren na stopu rasta GDP-a koja podrazumijeva stopu “potrebnih”
investicija. Razlika izme|u doma}e {tednje i potrebne stope investicija bila je intrepetirana kao
“finansijski gap” koji je potrebno prevladati dodatnim finansijskim prilivom (stranom {tednjom
ili grantovima).
55
2.1.2. Metodolo{ki izvori konflikta
U svakoj analizi polazi se od definisanja problema koji je iterativan pro-

ces, obzirom da postoji povratna sprega izme|u inicijalne definicije pro-
blema, pa do formulisanja odre|ene nau~ne zakonitosti kojom se izvode
dokazi ili obja{njavaju rezultati istraìvanja. U ocjeni kriterijuma saznajne
vrijednosti, koja je bitan aspekt definiranja i nau~ne provjere postavljenog
problema, primjetno je da se tokom definisanja modela istraìvanja ~esto
javlja problem vremenske komponente njegove primjene.
Obzirom da se neke od karakteristika (ciljevi, ograni~enja, okruènje)
problema u vremenu mogu zna~ajno mijenjati, primjenjeni model formu-
lisan je tako da omogu}i permanetno inoviranje osnovnih podataka, kao i
samog oblika modela. S tim u vezi, u okvirima izabranog modela, dajemo
pojednostavljeni {ematski prikaz metodolo{kog postupka istraìvanja za-
snovanog na informati~ko-dokumentacionoj podlozi:
56
[ema 1. Metodolo{ki postupak istraìvanja

(informati~ko-dokumentaciona podloga)
57
Kao {to se vidi, dati model upu}uje na stvaranje odgovaraju}e meto-

dolo{ke osnove za sintezu ispitivanih odnosa i primjenu kvantitativne ana-
lize koja }e biti usmjerena na ocjenu stepena i kvalitete interakcije izme|u
direktnih stranih investicija i ostalih faktora razvoja. Time se na bazi dobi-
jene korelacione podloge objektiviziraju njihovi pojedina~ni i ukupni efekti
na ekonomski rast, te dobijeni rezultati kroz primjenu multivarijantne
analize sluè za preciznije sagledavanje odnosa izme|u direktnih stranih
ulaganja i ekonomskog razvoja.
Svaki model, pa i ovaj, optere}en je metodolo{kim ograni~enjima koja
u analizi kretanja direktnih stranih investicija koincidiraju sa objektivnim
gledanjima eklekti~ne teorije, koja ne pridaje odgovaraju}i zna~aj raz-
likama u ekonomskoj politici, karakteristikama okruènja i lokacijskim ka-
rakteristikama zemlje. Zbog toga dijalekti~ke opre~nosti ~esto su bili
zna~ajan izvor metodolo{kih razlika, {to je nametalo potrebu da se odgo-
varaju}om primjenom ekonometrijskih metoda postigne ve}i nivo kontrole
nad endogenim varijablama ekonomskog rasta. Neke studije su poku{avale
taj problem prevladati kori{tenjem simultanih modela regresionih
jedna~ina, me|utim, one su se susretale sa problemom neadekvatne teori-
jske podloge i oskudne ekonometrijske metodologije (tj. njihovih metoda
procjene).
Sli~ne probleme imala je i analiza sa bivarijabilnim vezama u testiranju
kauzaliteta bez razmatranja efekata ostalih varijabli (kao {to su: izvoz, rast
uvoza i investicija) koja je dovodila, tako|er, do pojednostavljenih speci-
fikacija o tim pojavama. Bez obzira na vrstu analize, ona treba da donese
informaciju o obliku i karakteru kretanja ekonomskog razvoja, kao konse-
kvence priliva stranih ulaganja. Ove informacije mogu se lako prikazati di-
jagramima pogodnim za brzu primjenu pri prora~unu ulaganja u bilo koju
granu privrede ili za prognoziranje ulaganja i njihovih potencijalnih efe-
kata na cijelu privredu. Iz nje izvedena funkcija ekonomskog rasta Y = f (x)
daje odnos izme|u potrebne veli~ine ulaganja, kao statisti~ki prosjek jed-
nog niza mogu}ih vrijednosti, pa je treba primjeniti na odgovaraju}i na~in.
Tako|er, uzima se u obzir pretpostavka da je funkcija razvijena pod uslo-
vom da u poslovnoj sredini vlada „normalno“ ekonomsko stanje.
58
Ako se uzima da ekonomski ambijent nije odlu~uju}i faktor razvoja,

onda u {irim teorijsko-metodolo{kim pristupima koji prou~avanju ulogu
direktnih stranih investicija, imamo sljede}u kategorijalnu podjelu:
(i) teorije koje su fokusirane na ulogu transnacionalnih kompanija i de
terminante direktnih stranih investicija,
(ii) teorije koje primjenjuju kauzalne testove bazirane na vremenskim se-
rijama podataka u cilju ispitivanja analize prirode kauzalnih veza
izme|u direktnih stranih investicija i rasta.
Hronolo{ki gledano, metodolo{ki pristup za prvu grupu istraìvanja bio

je karakteristi~an za radove Scaperlanda i Mauera (1969), Dunninga (1970)
i Vernona (1971). U novije vrijeme, pojavljuju se Rugman (1994), O,Sul-
livan i Geyikdagi (1994), Graham i Krugman (1989), Root i Ahmed (1978),
Lin (1995), Cable i Persuad (1987), Tsai (1994) i Chao i Yu (1994), koji su
najve}im dijelom bili angaòvani na analizi faktora koji uti~u na priliv
i odliv direktnih stranih investicija, dok su u drugu grupu autora pred-
stavljali oni koji su svoja istraìvanja bazirali na analizi vremenskih serija
podataka upotrebom Granger modela. Me|u zna~ajnije, vrijedi spemenuti:
Kariakia (1992), Saltza (1992), De Mella (1996), Kasibhatla i Sawhney
(1996), Kholdy (1995) i Pfaffermayera (1994).
Osnovni problem sa kojim su se suo~avale njihove studije bio je arbi-
tra`ni izbor vremenskog razmaka serije, kao i ~injenica da su pojedine stu-
dije koristile F-test (statistiku za kauzalni test). U novim analizama koje su
se oslanjale na ekonometrijska ispitivanja, F-statisti~ki pristup nije mogao
biti validan ako su vremenske serije bile integrisane (tj. ako su one varija-
ble). Zbog toga su takve analize bile optere}ene jednosmjernim pristupom
u ocjeni smjera kauzaliteta izme|u rasta GDP-a i priliva direktnih stranih
investicija sa implicitnim pretpostavkama o jednostranom kauzalitetu, od-
nosno smjeru uticaja direktnih stranih investicija na rast GDP-a (GDP ge-
neriran rastom direktnih stranih investicija). Takav model koji je inicijalno
bio baziran na pretpostavci da direktna strana ulaganja neupitno i bezre-
zervno vode ekonomskom rastu, moè se formirati u jedna~ini industrijske
proizvodnje (Y):
59
(1)
Gdje je:
Pkt- — kapitalna potro{nja,
Radt — radna snaga,
Uvpt — uvoz,
SDIt — strane direktne investicije,
Pet — potro{nja energije.
Ovako formiran model ne ograni~ava se samo na ulogu direktnih stranih

investicija, ve} u obzir uzima i druge faktore koji mogu imati zna~ajan uti-
caj na kretanje GDP-a. Glavni argumenti protiv takvog pristupa, a u korist
analize vremenskih serija, bili su ukr{teni modeli razli~itih nacionalnih
privreda koji su implicite nametali ili pretpostavljali zajedni~ke ekonom-
ske strukture i sli~ne proizvodne tehnologije, zbog ~ega se razvoj kauzali-
teta izme|u direktnih stranih investicija i rasta GDP-a, zasnivao na
jednostranom gledanju po kome strane direktne investicije bezuslovno vode
daljem rastu GDP-a.
Nedostatak jasnih dokaza o ulozi direktnih stranih investicija u ovim
procesima uticala je na razvoj teorija koje su isticale da se kauzalitet moè
pojaviti i u obrnutom smjeru, odnosno da dinami~an rast GDP-a moè indu-
cirati priliv direktnih stranih investicija (Dowling, Hiemenz, 1982, Lee,
Rana, 1986). Ovi modeli smatrali su da ve}i rast GDP-a dovodi do ve}eg
nivoa potra`nje za kapitalom (stvaranje resursne potra`nje) u zemlji pri-
maocu, te da }e ona kroz pruànje koncesionalnih uslova za strane direk-
tne investicije traìti ve}i obim njihovog angaòvanja. U takvom kretanju,
ekonomski rast }e biti pra}en ve}im prihodom per capita, {to }e stvoriti
povoljnije uslove za ulazak direktnih stranih investicija u industrijske i in-
frastrukturne sektore. Istina, iskustva nekih zemalja u tranziciji (Poljska,
Ma|arska, Estonija) daju nam primjer privatizacijskog ulaska direktnih
60
stranih investicija i njegovih po~etnih efekata na prevazilaènje platnobi-

lansnih ograni~enja i tereta vanjskog duga.
Me|utim, u kasnijim godinama, kako odmi~e „sazrijevanje“ investicija,
sve vi{e dolazi do rasta negativnog uticaja repatriranja profita na platni bi-
lans, jer su se repatrirani iznosi po pravilu pove}avali kao „funkcija rasta
priliva direktnih stranih investicija i profitabilnosti preduze}a u inostranom
vlasni{tvu32. Ovi razli~iti efekti daju druga~ije varijabilitete ovisno od uti-
caja direktnih stranih investicija na strukturne promjene platnog bilansa:
(1) BP = Teku}i ra~un (TR) + Kapitalni ra~un (KR) + Promjene u rezervama
Analiziraju}i ova kretanja, me|u ekonomistima je najvi{e nesuglasica

bilo ne u ocjeni efekata direktnih stranih investicija na kapitalni, ve} na
teku}i ra~un:
(2) (TR) = Izvoz — Uvoz + neto priliv prihoda od investicija
Divergentnost u njihovom gledanju proizilazila je ne samo iz uloge

teku}eg ra~una (TR) po makroekonomsku stabilnost dràve, ve} i zbog
razli~itih komponenti koje su indirektno povezane sa kretanjem stranog ka-
pitala. Obzirom da po definiciji teku}i ra~un obuhvata sumu bilansa robne
razmjene i ostalih tokova, kao {to su: trgovina u uslugama, rojaliteti, divi-
dende i prihod od kamata, neposredni efekat se prvo registruje u kapitalnom
ra~unu (KR) preko kojeg se zatim posredno odvija transmisija na kompo-
nente teku}eg ra~una. Na taj na~in, direktne strane investicije doprinose
gubitku platnobilansnih ograni~enja, te rast direktnih stranih investicija
moè pomo}i finansiranju rastu}eg deficita teku}eg ra~una. Njegov priliv
iako kratkoro~no donosi pozitivne efekte, ipak za „malu otvorenu ekono-
miju“ uvoz kapitalno intenzivnih proizvoda i politika tarifno induciranih
32
UN/ECE, Economic Survey of Europe, No.1, Geneva, 2001., str. 200.
61
direktnih stranih investicija, ima negativan uticaj na njen razvoj, koji se

moè procjeniti sljede}om determiniranom jedna~inom:
(1) SDI = aoRSP + a1INDEXtp
Gdje:
SDI — mogu biti mjerene alternativno u zalihama ili ostvarenim prilivom,
INDEXtp — index reìma trgovinske poltike,
RSP — u~e{}e ukupne radne snage u poljoprivrednom sektoru
(Ova varijabla moè biti posmatrana kao razvojni indikator,
uz pretpostavku da vi{e industrijalizovane zemlje mogu dobiti
ve}i priliv SDI)
INDEXtp — moè biti posmatran kao suma izvoza i uvoza u GDP-u,
ili prosje~na tarifa na uvoz poluproizvoda i kapitalnih
proizvoda.
U protekcionisti~kom okruènju pozitivni efekti pra}eni ulaskom

direktnih stranih investicija ~esto znaju biti limitirani, obzirom da se alo-
kacija kapitala odvija u ekonomiji u kojoj su cijene nestabilne. U takvim
uslovima formiranje faktora koji odre|uju uticaj direktnih stranih investi-
cija u zemlji primaocu, najbolje se determini{u primjenom logaritamske
funkcije, kroz sljede}u jedna~inu rasta:
(1) LGNPt2-t1 =LGNPt1LGNPt2 = boLGNPt1+b1LIFEXP+b2SDIPriliv+b3OTV+b4ZEM
Gdje je:
LGNPt2-t1 — stopa rasta GNP izme|u dva vremenska perioda
(npr1990 i 2000.godina),
LGNPt1 i LGNPt2 — su respektivno vrijednosti bruto nacionalnog
proizvoda per capita u dva razli~ita vremenska
perioda (npr.1990. i 2000. godina),
62
LIFEXP — duìna ìvotnog vijeka po ro|enju u 1990.godini,

SDIPriliv — vrijednost SDI per capita priliva u 1990. godini,
OTV — varijabla koja predstavlja indeks otvorenosti i moè se
kretati izme|u 1 i 0.
ZEM — varijabla koja predstavlja uklju~ene zemlje u ispitivani
uzorak i njena vrijednost moè se kretati od 1 do 0.
Varijable LGNPt, LIFEXP i SDI priliv su izraène preko logaritma.
Rezultati analize ove jedna~ine na uzorku 25 zemalja u razvoju, upu}uju

da objektivne prepreke u stvaranju pretpostavki za odrìvi razvoj izviru
iz prirode pona{anja direktnih stranih investicija. Takve prepreke su u
osnovi motivirane izbjegavanjem poreza, ~ime se potvr|uje njihova tran-
zitorna karakteristika da traju toliko dugo koliko su stimulisane poreskim
pogodnostima.
Drugo, smatra se da ovaj tip direktnih stranih investicija moè zna~ajno
pogor{ati ekonomski razvoj, usljed rasta potro{a~kih cijena, uklju~uju}i i
posljedi~no vezan rast cijena proizvo|a~a roba i usluga. U periodu mnogo
ve}eg rasta tro{kova ìvota i op}enito poreskih optere}enja, nego {to se to
de{ava u „normalnim“ okolnostima, procjenjuje se da oko 1/3 ostvarenih
stranih investicija dovodi do reduciranja nacionalnih prihoda. Jedan od gla-
vnih razloga takvom smanjenju je politika poreskog protekcionizma koja je
dozvolila firmama da proizvode za lokalno trì{te po znatno ve}im cije-
nama, nego {to su bile one koje bi se mogle obezbjediti kroz uvoz.
2.2. Problem mjerenja efekata direktnih stranih ulaganja
Problem kvantificiranja realnih efekata direktnih stranih investicija na

druge faktore ekonomskog razvoja i rasta, nastojao se prevladati razli~itim
metodama. Ve}ina njih bila je bazirana na multidimenzionalnoj regresionoj
analizi koja je nastojala da uspostavi odgovaraju}i stepen korelacije izme|u
nezavisnih i zavisnih varijabli, pri ~emu se obi~no definisao stepen te veze,
ali ne i kauzalna komplementarnost izme|u tih veli~ina.
63
Upotreba regresione analize u analizi klju~nih faktora ekonomskog rasta,

ovisno od formulisanog modela i utvr|ivanja praga statisti~ke signifikant-
nosti, vodila je dosta razli~itim intervalima pouzdanosti. Stepen slaganja
varijacija izme|u zavisnih i nezavisnih promjenljivih bio je podloàn ~esto
nekonzistentnim informacionim podlogama, koje su zahtjevale testiranja
razli~itih modela u cilju {to realnije objektivizacije posmatranih pojava.
Rje{enja su se poku{ala prona}i primjenom aproksimativnih metoda
zasnovanim na izra~unavanju statisti~kih pokazatelja, kako bi se determi-
nisao obim i nivo protivrje~nosti istraìvanja datih pojava. Najve}i inten-
zitet protivrje~nosti pojavljivao se kod mikroekonomskih studija, gdje su
pozitivni efekti direktnih stranih investicija na ekonomski rast ovisili od:
nivoa obrazovanosti radne snage i stepena njene fleksibilnosti na prilago-
|avanje promjenjenim trì{nim uslovima.
Drugi problem u kvantifikaciji uticaja direktnih stranih investicija na
ekonomski rast, odnosio se na metodologiju registracije ulaznih i izlaznih
tokova kapitala u nacionalnim ra~unima. Na jednoj strani, imamo primjenu
koncepta platnog bilansa kod kojeg se kretanja direktnih stranih investicija
registruju na neto bazi, dok su na drugoj strani kretanja kapitala u vidu
spajanja i akvizicija (M&A) koje se izraàvaju kroz ukupne transakcije po-
jedina~nih ugovora, a ne kao razlika izme|u bruto akvizicije i umanjenja
priliva iz firme iz inostranstva.
Prema vaè}oj metodologiji, strane direktne investicije (neto), koje se re-
gistruju u platnom bilansu, uklju~uju podatke iz statistike platnog prometa
sa inostranstvom i statistike o ulaganjima u robi.
Statistika platnog prometa sa inostranstvom obuhvata :
(a) ulaganje stranog kapitala u doma}a preduze}a i banke u novcu,
(b) ulaganje doma}eg kapitala u strana preduze}a i banke,
(c) naplate primljene za prodati udio kapitala u drugom preduze}u,
(d) prodaju i kupovinu nepokretnosti u zemlji, odnosno inostranstvu.
64
Iz statistike se preuzima podatak o vrijednosti stranih ulaganja u robi, pri

~emu portfolio investicije obuhvataju sva ulaganja u kratkoro~ne i dugo-
ro~ne vrijednosne papire koji se ne mogu klasifikovati kao direktna ulaga-
nja. Ona uklju~uju podatke iz statistike platnog prometa sa inostranstvom,
a dijele se na vlasni~ka i du`ni~ka ulaganja.
Vlasni~ka ulaganja obuhvataju ulaganja nerezidenata/rezidenata u dio-
nice doma}ih/inostranih kompanija sa vlasni~kim udjelom u kapitalu ispod
10% (tj. bez upravlja~kog prava). Tako|e, pod portfolio ulaganjima ~esto
se iskazuju i dijelovi direktnih ulaganja, tako da se za portfolio ulaganja
mora uspostaviti posebna evidencija u Centralnoj banci Bosne i Hercego-
vine. Du`ni~ka ulaganja obuhvataju: obveznice, mjenice i instrumente
trì{ta novca, a uglavnom se sastoje od neto transakcija po dràvnim vri-
jednosnim papirima, banaka i drugih finansijskih institucija. Njihova neto
vrijednost ima kontrapoziciju u aktivi disponibilnih deviznih rezervi Cen-
tralne banke Bosne i Hercegovine, obzirom na to da je uglavnom rije~ o
promjeni strukture devizne aktive Centralne banke.
Sljede}a vrsta problema vezana je za pitanje objektivnog vrednovanja
na~ina formiranja direktnih stranih investicija u lokalnoj ekonomiji, obzi-
rom da je sa platno bilansne pozicije te{ko precizno razlikovati transferisani
i repatrirani profit od novih direktnih stranih investicija projekata u istoj
zemlji. Ovu dilemu nagla{avala je i ~injenica da direktne strane investicije
~esto mogu biti i predmetom reverzibilnih finansijskih tokova, {to je uticalo
da va`ne parametarske razlike budu „maskirane” putem procjena i to u
situacijama kada je izabrani uzorak istraìvanja izgledao dosta homogeno.
Takav sistem procjena zahtjeva neutralisanje veli~ine populacije u
mjerenju signifikantnosti direktnih stranih investicija u ekonomskom
razvoju naro~ito, kada se koristi indikator direktnih stranih investicija per
capita u korelaciji sa indikatorom GDP per capita, mada su uticaji razli~itih
cijena u komparativnim analizama vi{e dràva zahtjevali kori{tenje in-
dikatora koji zahtijevaju deflacioniranje potro{nje kao na primjer PPP (pa-
ritet kupovne mo}i) {to je ~esto usmjeravalo istraìvanje na kombinaciju
razli~itih izvora podataka i vemenskih serija koje nisu u svim situacijama
odraàvale potrebni nivo konzistentnosti.
65
2.3. Nivo statisti~ke distribucije i obuhvata
Globalni nivo statisti~ke distribucije i obuhvata podataka u ovakvim

analizama ~esto zna predstavljati objektivno ograni~enje u dobijanju pot-
punijeg odgovora na kvalitet odre|enih zakonitosti u kretanju stranog ka-
pitala. Ograni~enja se uglavnom odnose na {irinu posmatranja pojava,
stepen analize indikatora, kao i nemogu}nost pristupa pojedinim indivi-
dualnim podacima koji bi omogu}ili kvalitativno bolju spoznaju odre|enih
statisti~kih odnosa izme|u posmatranih varijabli. Zbog nedostatka kvali-
tetnije istraìva~ke podloge u pojedinim slu~ajevima bilo je nu`no koristiti
nekonzistentne i razli~ite izvore podataka, {to je nepovoljno uticalo na kva-
litet formiranih vremenskih serija i kriterije njihove analiti~ke verifikacije.
Problemi se dalje multipliciraju usljed razli~itog tretiranja statisti~kih
jedinica sa aspekta obuhvata, kao i neuklju~ivanja podataka o reinvestira-
nim zaradama, dividendama, interkompanijskim dugovima, trgovinskim
kreditima u podatke o direktnim stranim investicija, ~ime je u pojedinim
slu~ajevima me|unarodna komparabilnost bila ograni~ena. Va`nost pome-
nutih ograni~enja odre|ivana je modelom i strukturom istraìvanja, obzirom
na potrebu da se istraè uzroci i veze izme|u direktnih stranih investicija i
rasta u individualnim zemljama.
Problem koji se pri tome nije mogao nikako izbje}i, bio je dvojake pri-
rode. Prvo, obuhva}ene vremenske serije nisu bile dovoljno duge, i drugo,
one su se ~esto odnosile na period rane tranzicije koji je bio karakteristi~an
po vanjskim potresima usljed gubitka trì{ta. Pri tome se ne smiju zane-
mariti i dodatne okolnosti koje su optere}ivale njihovu nau~nu verifikaciju,
a koje su se odnosile na ~injenicu da se ~esto znalo raditi o doga|ajima koji
su bili neovisni ili izolovani od angaòvanja direktnih stranih investicija.
U svakom slu~aju, neovisno o primjenjenom modelu istraìvanja, ne-
ophodno je formirati odgovaraju}u metodolo{ku osnovu za sintezu ispiti-
vanih odnosa, odnosno primjenu kvantitativne analize u cilju ocjene stepena
i kvaliteta interakcije izme|u direktnih stranih investicija i ostalih faktora
razvoja, kako bi se na bazi dobijene korelacione podloge objektivizirali
njihovi pojedina~ni i ukupni efekti na ekonomski rast.
66
POGLAVLJE 3
METODE
KVANTIFICIRANJA
EFEKATA DIREKTNIH
STRANIH ULAGANJA
POGLAVLJE 3: Metode kvantificiranja efekata direktnih stranih ulaganja
3. METODE KVANTIFICIRANJA EFEKATA

DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA
3.1. Kvantitativne metode pra}enja

direktnih stranih ulaganja
Kada govorimo o osnovnom cilju i sadràju kvantitativne statisti~ke

analize, onda je to potreba da se u analizu uklju~i vi{e promenljivih isto-
vremeno, kako bi se ocjenilo njihovo me|usobno (simultano) dejstvo.
Poslednjih godina svjedoci smo {iroke primjene metoda kvantitativnih
analiza u pra}enju globalnih investicijskih i trgovinskih tokova u svijetu.
Dva su osnovna razloga za tako ne{to. Prvi, razvoj informacione tehnolo-
gije i softverskih proizvoda koji su omogu}ili relativno jednostavnu prim-
jenu metoda kvantitativne analize, i drugi, sagledavanje potrebe mnogih
nau~nih istraìvanja da se analiziraju simultane me|uzavisnosti izme|u tri
ili vi{e promenljivih.
Iz tih razloga najve}i broj analiza u svojim istraìva~kim postupcima
oslanjao se na primjenu multivarijantnih regresionih matrica, posebno kada
kod okruènja direktnih stranih investicija nije bilo mogu}e izolovati manji
broj zona uticaja.
3.2. Metoda regresije i korelacije
Kako se statisti~ka metoda ograni~ava na kvantitativne pokazatelje, ona

se primjenjuje kod svih masovnih skupova ili slu~ajnih procesa ~ije su
karakteristike pored masovnosti, raznovrsnost, kompleksnost i promjenlji-
vost. Va`no je ista}i da teorijska osnova regresije i korelacije nije ista, jer
regresiju normalno sagledavamo na osnovu jedna~ine regresije i standardne
gre{ke regresije, dok korelaciju sagledavamo na osnovu koeficijenta kore-
lacije i koeficijenta determinacije. To su u osnovi analize masovnih po-
java koje se mogu de{avati pod dejstvom velikog broja pojedina~nih uticaja
koji ne mogu da budu obuhva}eni egzaktnim klasi~nim matemati~kim
aparatom.
69
Cilj regresione analize je da utvrdi zakonitosti u varijacijama zavisno

promjenljive pojave (Y) u zavisnosti od varijacija nezavisno promjenljive
(X), s ciljem da se predvide nepoznate vrijednosti zavisne promjenljive
kada je poznata nezavisna promjenljiva. Stoga, regresiona analiza, ako se
prethodno utvrdi uzro~no posljedi~na veza izme|u promjenljivih, moè da
bude koristan metod analize i predvi|anja pona{anja zavisno promjenljive,
npr. uvoza kapitala ili ostvareni efekti investicija.
Na drugoj strani, imamo korelacionu analizu ~iji je cilj da utvrdi stepen
slaganja varijacija posmatranih pojava i objasni oblik, smjer i ja~inu veze
izme|u promjenljivih veli~ina. Iz toga slijedi korisnost regresije koja nam
pruà solidne mogu}nosti za ocjenu dugoro~nih kvalitativnih varijacija u
pona{anju posmatranih pojava, dok nam istovremeno korelacija pomaè
da izmjerimo i kvantificiramo njihov intenzitet i oblik djelovanja.
Prema Petzu (2004) gruba aproksimacija visine povezanosti koeficijenta
korelacije kre}e se u sljede}im intervalima :
- r - od ±0,00 do ±0,20 nikakva ili neznatna povezanost,
- r - od ±0,20 do ±0,40 laka povezanost,
- r - od ±0,40 do ±0,70 zna~ajna povezanost,
- r - od ±0,70 do ±1,00 visoka ili vrlo visoka povezanost (matemati~ka).
Ako se kre}e u ovim intervalima, korelaciona veza, odnosno dobijeni

pokazatelj ukazuje samo na ja~inu i oblik kvantitativnog slaganja dvije pro-
mjenljive (X↔Y), pri ~emu se ja~ina veze stepena slaganja varijacija
izra~unava preko:
- koeficijenta korelacije:
- koeficijenta determinacije:
70
Koeficijent determinacije ozna~ava se sa R = r2, pri ~emu je R pokazatelj

zajedni~kih faktora - udjela kod dva obilje`ja (X) i (Y), koja su uklju~ena
u korelacijsku analizu.33 Jedna~ina treba da pokaè, odnosno da utvrdi ko-
liko je promjene zavisne varijable (% GDP) obja{njeno promjenom ili va-
rijacijama nezavisne varijable (% direktnih stranih investicija)34.
Najnoviji rezultati regresione i korelacione analize me|uzavisnosti di-
rektnih stranih investicija i GDP per capita, pokazuju visok nivo slaganja
ove dvije pojave. Tako je u okviru proste linearne regresije zaklju~eno da
postoji prili~no veliki uticaj direktnih stranih investicija na GDP per capita.
Koeficijent determinacije pokazuje da je preko 45% ukupnog varija-
biliteta GDP per capita determinisano varijabilitetom uvoza kapitala u vidu
direktnih stranih investicija, gdje koeficijent proste linearne korelacije
ukazuje da se radi o direktnoj (pozitivnoj) linearnoj vezi izme|u pojava.
Statisti~ki metodi istraìvanja me|uzavisnosti uticaja direktnih stranih in-
vesticija i drugih faktora/pojava zasnivaju se na utvr|ivanju stepena slaga-
nja u njihovim varijacijama. Ta me|uzavisnost pojava (promjenljivih
veli~ina) u okviru me|unarodnog kretanja kapitala u op}em slu~aju
moè biti:
a) funkcionalna (vrijednosti zavisno promjenljive odgovara potpuno
odre|ena vrijednost nezavisno promjenljive, npr. stopi promjene rasta
priliva direktnih stranih investicija odgovorat }e stopa promjene u rastu
GDP-a),
b) stohasti~ka (vrijednosti nezavisno promjenljive veli~ine mogu imati
vi{e razli~itih vrijednosti zavisno promjenljive, npr. za istu mjeru pro-
mocije ulaska direktnih stranih investicija moèmo o~ekivati razli~ite
efekte na lokalnu ekonomiju),
33
Na primjer, r = 0,32 = 0,09 = R , ili npr. r = 0,62 = 0,36 = R — koeficijent determinacije. [to je
korelacija manja npr. ± 0, 3, koeficijent determinacije je zna~ajno manji nego kad je korelacija
ve}a npr. ± 0 ,6 (R = 9%, odnosno 36%).
34
Ako je koeficijent korelacije 0,9, tada je koeficijent determinacije 0,8, {to zna~i da je 80% prom-
jene zavisne varijable (GDP) bilo obja{njeno promjenom nezavisne varijable (SDI) {to je ina~e
pojednostavljeno povezivanje ove dvije pojave.
71
c) stohasti~ki probalisti~ke (vrijednosti nezavisno promjenljive mogu imati

vi{e razli~itih vrijednosti iz ograni~ene oblasti posmatranja),
d) korelaciona (vrijednost promjenljivih ispituje se kroz njihovu me|uza-
visnost i ja~inu veze me|u pojavama, npr. odnos me|uzavisnosti
izme|u priliva kapitala i rasta izvozne konkurentnosti).
3.3. Dinami~ka analiza
Dinami~ka analiza omogu}ava nam da varijacije u kretanju angaòvanja

transnacionalnih kompanija u investicionim projektima posmatramo sa
aspekta funkcije vremena. Dinamika pojava podrazumijeva njihove kvan-
titativne promjene, kako u obimu, tako i u strukturi, odnosno kvalitetu
samih pojava, {to zna~i da dinami~ka analiza pretpostavlja posmatranje
kvantitativnih promjena obima i strukture pojava tokom vremena.
Njena osnovna prednost u odnosu na druge tehnike je {to se analiza za-
sniva na posmatranju vremenskih serija koje se formiraju tako da vrijeme
uzimamo kao jedno obilje`je (t), a posmatranu pojavu ili vi{e njih kao drugo
obilje`je (xi, ... xn).
To nam daje mogu}nost uspostavljanja ulaznih parametara za formira-
nje centralnih tendencija u kretanju odre|ene pojave, kao i njihove kon-
verzije u razli~ite vremenske projekcije.
Svako istraìvanje pojava moè se posmatrati kao jedinstveni struk-
tuirani sistem znanja, {to zna~i da su ona me|usobno povezana. Nepreki-
dan dinami~ki razvoj dru{tva u cjelini sa karakteristi~nim zakonima logike,
zahtijeva permanentno prilago|avanje i prestruktuiranje analiti~kog mod-
ela. Obzirom da je dinami~ka analiza usmjerena na analizu konkretnih po-
java kroz utvr|ivanje zakonitosti u toku promjena (varijacija) tih pojava u
analizi vremenskih serija veoma se ~esto koriste sljede}e tehnike:
- metoda grafi~kog prikaza,
- metoda indeksnih brojeva,
- metoda trenda.
72
Ove modele pojedini autori u deskripciji posmatranih pojava nastoje po-

vezati sa metodoma grafi~kog prikaza koje se sastoje iz sljede}e podjele:
- linijski grafikoni (poligon frekvencija, kumulativ manje od i vi{e od),
- povr{inski grafikoni (stupci, histogram, strukturni stupci i kru`ni grafikon),
- kartogrami (dijagramska karta, piktogram i statisti~ka karta).
Ove deskriptivne metode ne}emo posebno eksplicirati, ve} }emo sa

aspekta izu~avanja i analize tokova priliva stranih direktnih investicija, te
posmatranja {irih i sloènijih sistema u formiranju novih struktura, pa do
upore|ivanja jednog sistema pojava sa novim, analizirati sljede}e metode:
- metod indeksnih brojeva,
- metod trenda.
3.4. Metoda indeksnih brojeva
Ovaj metod ima zna~ajnu ulogu u prou~avanju promjena pojava u vre-

menu, pri ~emu vremenski indeksni brojevi izraàvaju relativne promjene
pojave u vremenu.
Uglavnom se koriste indeksi sa promjenljivom bazom (lan~ani indeksi),
obzirom da nam oni omogu}uju da izra~unavamo tako da svaku narednu
apsolutnu ili relativnu promjenu priliva direktnih stranih investicija podi-
jelimo sa prethodnim prilivom (~lanom), odnosno promjenom, tj:
gdje i = 1,2, ... n, predstavljaju redne brojeve vremenskog perioda na koji

se podatak odnosi, dok nam indeks moè pokazati za koliko je, na primjer,
procenata veli~ina priliva direktnih stranih investicija u datom periodu bila
ve}a ili manja od njegove veli~ine u prethodnom periodu.
73
Obzirom da se tokovi kapitala mijenjaju veoma dinami~no, te promjene

se ne odnose samo na nivo pojave, ve} i na pokazatelje njihove dinamike,
kao {to su: srednji indeks razvoja ili srednja prosje~na stopa rasta. Kod
srednjeg indeksa razvoja izra~unava se aritmeti~ka ili geometrijska sredina
lan~anih indeksa prema izrazima za ra~unanje aritmeti~ke i geometrijske
sredine, a to su:
- aritmeti~ka sredina,
- aritmeti~ka sredina obilje`ja s frekvencijama,
- sredina relativnih brojeva ako su ponderi nazivnici.
Naj~e{}e se kod ovakve vrste analiza koristi aritmeti~ki prosjek lan~anih

indeksa, koji se izra~unava pomo}u sljede}e formule:
Ï = ∑ Ïi / n-1,
pri ~emu (n) ozna~ava broj godina (perioda) u vremenskoj seriji, gdje se
umanjuje za jedinicu, ako nemamo lan~ane indekse za sve godine (periode).
Ovaj indeks posebno je koristan kada èlimo da izra~unavamo varijacije
tempa, odnosno pra}enje ubrzanja rasta priliva ili odliva direktnih stranih
investicija u nekom vremenskom periodu.
Srednja prosje~na stopa rasta se veoma koristi kod izra~unavanja stope
razvoja (rasta, odnosno pada), pri ~emu se ona dobiva na na~in da se sred-
nji indeks razvoja umanji za 100. Istovremeno, aritmeti~ka stopa razvoja
izra~unava se prema sljede}em izrazu:
Sa = Ï - 100 = ∑ Ïi / n-1-100
Primjena aritmeti~ke stope posebno je korisna kada se vr{i pra}enje

trenda ili njegova ekstrapolacija u duòj vremenskoj seriji. Osim toga, ona
ima svoju va`nu prakti~nu primjenu u pripremi ulaznih serija podataka kada
èlimo raditi prora~une regresionog modela.
74
3.5. Regresiona analiza
U odabranom analiti~kom primjeru mogu}e je upotrebom regresione

analize zdruènih podataka vremenskog presjeka i vremenskih nizova iza-
branih zemalja u tranziciji provjeriti rezultate dosada{njih empirijskih
istraìvanja ekonomskog rasta u zemljama u tranziciji.
Da bi se u okviru izabranog modela istraìvanja mogao utvrditi odgo-
varaju}i stepen slaganja varijacija u kretanju GDP-a (zavisna varijabla) i
odre|enog broja faktora razvoja (nezavisne varijable), neophodno je pri-
mjenom korelacione analize ocjeniti i objasniti oblik, smjer i ja~inu veze u
njihovim odnosima. Koliki je stepen me|uzavisnosti vi{edimenzionalnih
promjenljivih, mogu}e je ispitati utvr|ivanjem sljede}eg oblika mate-
mati~kog modela:
(1)
(2)
Na bazi izvedenih koeficijenata korelacije (r) i determinacije (r2) na

uzorku 17 izabranih dràva i 23 indikatora, dolazi se do sljede}ih relacija
koji se odnose na analizu zavisne promjenljive (Y1):
- potrebno je naglasiti nu`nost razlikovanja izme|u pojedinih grupa tran-
zicijskih zemalja, kao i osnove za podjelu perioda pada i oporavka
ekonomske aktivnosti tranzicijskih zemalja,
- rezultati empirijske analize upu}uju da je u ispitivanom periodu bila
izraèna dominatnost uticaja promjenljivih “tranzicijskih” faktora, sa
znatno slabijim pridruènim uticajem direktnih stranih investicija,
- kao faktor koji se izdvaja sa najve}im uticajem na rast GDP-a, izdvaja
se prosje~an indeks ekonomske liberalizacije (0,4483), koji obja{njava
oko 44 % rasta bruto doma}eg proizvoda u izabranom uzorku zema-
lja u tranziciji. Implicitno, to upu}uje da su razli~ite reforme u pravcu
unapre|enja ekonomske liberalizacije imale pozitivnu korelaciju sa
kretanjem njihovog ekonomskog rasta.
75
- pored ovog faktora, najve}i uticaj na rast GDP-a (Y1), ako se posmatra
koeficijent determinicije (r2) imala su ~etiri faktora:
1. Prosje~na stopa rasta produktivnosti u industriji (0,3792),
2. Inflacija (0,3433),
3. Op}a vladina potro{nja (0,3130),
4. Direktne strane investicije (0,3056).
Prvi faktor obja{njava rast GDP-a sa oko 37% (prosje~na stopa rasta
produktivnosti), inflacija 34%, faktor izraèn kao op}a vladina potro{nja
31%, dok zavisne promjene direktnih stranih investicija obja{njava varija-
cijom sa 30%.
Za inflaciju je bilo karakteristi~no da je pokazivala negativan smjer ko-
relacije sa rastom GDP-a (-0,5860), odnosno da je njenim porastom dola-
zilo do slabljenja rasta GDP-a i vice versa. Tako|er, negativna korelacija u
kretanju ovih varijabli zabiljeèna je i kod General Index Inequality (GINI)
koeficijenta, koji je ukazivao na pojavu negativne varijacije u kretanju sa
GDP-om, odnosno da je pad u GINI koeficijentu bio pra}en porastom
GDP-a, i obratno.
Va`no je ista}i da primjenom navedenog modela veliki broj uticaja os-
talih faktora na rast GDP-a ostaje neobja{njen, {to se moè uzeti kao jedan
od op}ih specifi~nosti izabranog analiti~kog modela, ali i konsekvenci
samog tranzicijskog procesa. Ako se izuzme faktor produktivnosti, u pros-
jeku je oko 70% ekonomskog rasta bilo inducirano drugim faktorima, {to
nesumnjivo govori da uloga jednog ili dva faktora nije bila dominantna u
toku njihovog razvojnog ciklusa.
U pra}enju modelskih vrijednosti kod zavisne promjenljive GDP per
capita (Y2), bilo je mogu}e primjetiti ne{to druga~ije rezultate u slaganju
varijacija posmatranih pojava.
Izra~unati koeficijenti pokazali su da je najve}i zbir ukupnih kvadrata
odstupanja bio obja{njen vezom izme|u varijable (Y2) i faktorom koji
reprezentuje nivo ulaganja u obrazovanje. Naime, koeficijent determinacije
pokazao je da je stepen njihovog uzajamnog uticaja na njihove varijacije
76
iznosio (0,4630), odnosno da je 46% uzajamnih varijacija bilo obja{njeno

kretanjem ove dvije varijable, dok je 54% ukupnih odstupanja ostalo ne-
obja{njeno, odnosno javljali su se kao posljedica drugih faktora. Sli~no,
kao i kod prve zavisne varijable (Y1), faktor koji obuhvata prosje~an indeks
ekonomske liberalizacije (0,3897) obja{njavao je 39% rasta bruto doma}eg
proizvoda. Drugi po zna~aju intenziteta u slaganju analiziranih pojava bila
je op}a vladina potro{nja (0,3683), koja je obja{njavala 36% ekonomskog
rasta, dok se zna~ajan dio varijabiliteta javljao kao proizvod djelovanja
drugih faktora.
Pored ovih pozitivnih varijacija, jedna od karakteristika ovog modela su
i ~etiri registrovane nezavisne varijable sa negativnom korelacijom u sla-
ganju pojava sa zavisnom varijablom (Y2). Prema ja~ini njihove veze, iz-
dvajale su se:
1. Inflacija (0,1595),
2. Prosje~no kretanje vanjskog duga u izvozu (0,0904),
3. GINI koeficijent (0,0633),
4. Privatni sektor (0,00188).
Ne{to izraèniji stepen pozitivne korelacije sa zavisnom promjenljivom

(Y2) pokazivao je sintetizovani indeks tranzicije (0,2313), dok je zna~aj
ostalih faktora u ovom modelu bio dosta slabije izraèn u odnosu na model
sa zavisnom varijablom (Y1). Za obja{njenje ovakvih odnosa uzimaju se
mogu}e razlike u efektima neutralizacije zna~ajnosti varijable koja opisuje
veli~inu populacije. [irina i ciljevi postavljenog istraìvanja dozvoljavaju
nam da se kretanja izme|u zavisne i nezavisnih varijabli rje{avaju
sljede}om fukcijom:
(1)
(2)
77
Ako bi posmatrali smjer kauzaliteta izme|u zavisne promjenljive Y1

(GDP) i nezavisne promjenljive X (direktne strane investicije) u okvirima
dvodimenzionalne ocjene njihovog uticaja (pretpostavka konstantnosti
ostalih nezavisnih varijabli), onda bi se moglo konstatovati da postoji ne
samo statisti~ka signifikantnost u njihovom kretanju, ve} i odre|en stepen
pozitivne korelacije koji se dobija iz regresionog koeficijenta (0,001).
Dvodimenzionalni analiti~ki model upu}uje na prisustvo sljede}eg
oblika pozitivne korelacije:
- pove}anje direktnih stranih investicija za jednu jedinicu (milion USD)
dovelo bi do rasta nivoa GDP-a posmatranih zemalja za 0,001 inde-
ksnih poena, dok pove}anje direktnih stranih investicija za 100 jedi-
nica (novi ekvivalent 100 miliona USD) uti~e na rast GDP-a za 0,1
indeksni poen u odnosu na baznu godinu.
- ako bi se priliv direktnih stranih investicija pove}ao za novih 1000
jedinica (milijarda USD) to bi imalo pozitivan uticaj na daljnji rast
nivoa GDP-a za 1,0 indeksni poen, {to upu}uje na objektivno prisustvo
pozitivnog kretanja u slaganju njihovih varijacija.
3.6. Gravity model
Gravity model se koristi u regionalnim ekonomskim studijama i studi-

jima transportnih tro{kova, ali je ~esto bio kritikovan, jer se smatralo da
nema odgovaruju}e upori{te u ekonomskoj teoriji. Zanimljivo je da se
po~eci evolucije razvoja gravity modela veù za ameri~kog astronauta
Jamesa Stewarta, koji je koriste}i ovaj model ispitivao interakciju izme|u
dvije razli~ite lokacije vezuju}i ih preko veli~ine, udaljenosti i va`nosti.
Kroz odnos i relacije izme|u dvije lokacije uo~eno je da postoji direktna
veza sa pojavom posmatranja i inverzna veza sa distancom.
Sa aspekta uloge direktnih stranih investicija u tim procesima, ovaj
model je u osnovi davao mogu}nost za kompariranje determinanti direktnih
stranih investicija me|u zemljama u cilju eksplikacije geografske distribu-
cije direktnih stranih investicija, polaze}i od sinteze dva razli~ita pristupa:
78
- Helpman i Krugman pristup vertikalnih direktnih stranih investicija,

- Brainard pristup sa horizontalnim direktnim stranim investicijama35.
Kombinovanje ova dva pristupa zahtijeva od modela uklju~ivanje ne-

koliko dodatnih varijabli, kao {to su:
- faktor relativne snabdjevenosti,
- indeks sli~nosti zemalja po veli~ini,
- geografska udaljenost izme|u partnerskih zemalja,
- indikator ekonomskog «prostora» izme|u dvije zemlje izraèn kao
suma njihovih GDP-a.
Primjena ovih pristupa u osnovi je dosta kompatibilna sa Heckscher-

Ohlin-ovom i Helpman-Krugman-ovom teorijom, {to otvara mogu}nosti
za analizu mogu}ih sli~nosti u kretanju globalnih tokova direktnih stranih
investicija i trgovine. U formulisanju teorijskog modela bilo za trgovinu ili
kretanje investicija izme|u dvije zemlje, mora se po}i od {ire forme uti-
caja koju ~ine sljede}e varijable:
- T — trgovinski tokovi,
- I — investicijski tokovi,
- M — ekonomska snaga svake od zemalja,
- R — udaljenost,
- e — konstanta.
35
Di Mauro F.: The Impact of Economic Integration on FDI and Export, Working Document,
No.156, Brussels, 2000., str. 8.
79
Upotrebom logaritma, jedna~ina se transformi{e u linearni oblik za

ekonometrijsku analizu, te se njen osnovni model moè napisati u vidu
sljede}e jedna~ine:
(0) Ln (bilateralni trgovinski tokovi) = α+β ln (BDP zemlje 1)+β ln

(BDP zemlje 2)-β ln (razdaljina) + ε
U ovaj model za potrebe analize uticaja direktnih stranih investicija na

izabrane indikatore uveli smo odre|ene izmjene, te se op}i oblik jedna~ine
ovog modela moè prikazati kao {to slijedi:
(1) LnYij =α+β1 SUMBDPij + β2SLIVELIÎNAij+ β3 RELSNABij+

β4DISTij+∑ ijy Dkij+εij
(2) SUMBDP = ln (BDPi+BDPj)
(3) SLIVELIÎNAij = ln {1-(BDPi/BDPi+BDPj)2 -(BDPj/BDPi+BDPj)2}
(4) RELSNABDij = {lnBDPi/-ln BDPj}
Gdje je:
Yij — vrijednost direktnih stranih investicija ili izvoza iz zemlje i (izvozna
zemlja) prema zemlji j ( zemlja primaoc)
DISTij — relativna udaljenost izme|u zemlje i i j. Logaritam stvarne uda-
ljenosti je podijeljen sa prosje~nom udaljenosti zemlje investitora
od njegovog partnera, ponderisano sa u~e{}em u svjetskom GDP-u.
Treba ista}i da ova ponderacija spre~ava dobijanje pristrasnih re-
zultata. Dkij su zami{ljene varijable kori{tene kada je potrebno,
dok je εij uobi~ajena gre{ka.
80
Modelom se poku{ava dokazati da }e izabrana varijabla „ekonomskog

prostora-RELSNABD” imati pozitivan uticaj na direktne strane investicije
i kretanje izvoza. Indeks sli~nosti u veli~ini zemalja - SLIVELIÎNA bi
trebao da ima pozitivan uticaj na izvoz, obzirom da }e zemlje sa pribli`no
istom veli~inom vi{e trgovati i razvijati intra-industrijsku razmjenu (u
skladu sa Helpman-Krugman-ovom teorijom o predvi|enom rastu profita).
U slu~aju kada imamo slabiji stepen konvergencije izraèn kroz razli~ite
modele trgovanja, {to se naro~ito ispoljava kod indikatora faktora snabd-
jevenosti - RELSNABD, onda se model moè precizno primjeniti tek kada
imamo potpuno slobodan reìm trgovanja i kada u principu postoje samo
dva faktora proizvodnje (kapital i radna snaga).
Model potvr|uje da direktne strane investicije pokazuju rastu}i trend
kod zemalja koje su pribili`no istog nivoa ekonomskog razvoja, te da
trgovina nije determinisana razlikama u kompoziciji faktora, kako je to bilo
predvi|eno u tradicionalnoj Heckscher-Ohlin-ovoj teoriji inter-industri-
jskog modela trgovine. U tom smislu, mogu se primjetiti sli~ne tendencije
u pona{anju direktnih stranih investicija koje se u modelu gravitacijske
jedna~ine pi{u u sljede}em obliku:
(1) TRi = β0+ β1BDPi+ β2 RAZDi+ ∑γκBV,
Kao {to se vidi iz date jedna~ine u modelu imamo:

- TRi — prirodni logaritam trgovinskog toka izme|u Bosne i Hercegovine
i njenog trgovinskog partnera,
- BDPi — prirodni logaritam GDP-a te zemlje mjeren prema teku}em
kursu,
- RAZDi — predstavlja vazdu{nu udaljenost izme|u grada Sarajeva i glav-
nog grada druge zemlje,
- BV - binarne varijable kojima su ozna~ene razli~ite grupe trgovinskih
partnera Bosne i Hercegovine (npr. ~lanice EU, zemlje CEEC, i sl.).
81
U literaturi se ove varijable ~esto koriste i za izolovanje uticaja prefe-

rencijalnih trgovinskih sporazuma, definisanje zajedni~ke granice ili jezi~ne
srodnosti, koje olak{avaju trgovinu i investicije, te sniàvaju prosje~ne ope-
rativne tro{kove. Kori{tenjem drumske udaljenosti vjerojatno bi se bolje
aproksimirali tro{kovi trgovanja, obzirom na ~injenicu da ve}ina roba u
Bosni i Hercegovini ulazi kopnenim putem, dok s druge strane, to zna~i da
bi isklju~ivanje prekomorskih zemalja, ne samo reduciralo broj trgovinskih
partnera koje bi bilo mogu}e uvrstiti u analizu, ve} i sam kvalitet dobijenih
rezultata.
Kada se pod takvim uslovima formira jedna~ina na zavisnoj varijabli
(jedna dràva) potrebno je izbje}i probleme povezane s cross-section ili
panel specifikacijom gravitacijskog modela, jer razlike u relativnoj udalje-
nosti zemalja od njihovih investicijskih i trgovinskih partnera stvaraju jednu
vrstu sistemske pristrasnosti koja pri ocjeni cross-section ili panel meto-
dom mora uzeti u obzir geografski poloàj svake zemlje.
Ovakav tip analize ne isklju~uje mogu}nost disponiranja gravitacijske
jedna~ine u okvire neoklasi~nog modela koji moè pruìti znatno ve}i ste-
pen endogenizacije ekonomskih procesa. Pretpostavljeni proces endogeni-
zacije ekonomskog rasta podrazumijeva da se u skladu sa novim teorijama
rasta, pored zavisne varijable (GDP), u model kao nezavisne varijable
uklju~e i varijable poput razvoja infrastrukture (RI), zaposlenosti (Z), in-
vesticija (I), selektivni uvoz kapitala (UK), kao i istraìvanje i razvoj
(R&D).
(1) Y (GDP) = f (RI, Z, I, UK, R&D),
uz uslov da je I ≠ S
Obzirom da se radi o modelu otvorene ekonomije, u jedna~ini ne

moèmo zanemariti uticaj potro{nje, odnosno izvoza kapitala (IK), te
dobijamo sljede}i izraz:
(2) Y (GDP) = f {RI, Z, I, (IK-UK), R&D},
uz uslov da je I ≠ S
82
Komponenta R&D trebala bi da bude rezultat djelovanja eksternalija

usljed investicione potro{nje i uvoza kapitala, {to pretpostavlja da je bo-
sanskohercegova~ka ekonomija uglavnom primalac stranih tehnologija i
znanja. Prema teoriji platnog bilansa kada je absorbcija manja od vlastite
proizvodnje, ekonomija ima suficit platnog bilansa koji moè plasirati u
inostranstvo, {to u uslovima kontinuirane uneravnoteènosti agregatne po-
nude i agregatne tra`nje, zna~i da vi{ak potro{nje onemogu}uje rast neza-
visnih varijabli (RI), (Z), (I) i (R&D). Tome treba pridodati da su u
proteklom periodu u Bosni i Hercegovini prihodi od izvoza (IK) koji teku
u proces proizvodnje, bili manji izdataka za uvoz istog tog sektora, tj. IK <
UK. Time doma}e kompanije na trì{tu proizvodnih faktora angaùju
manje proizvodnih faktora, {to tako|e uti~e na manje priticanje dohodaka
doma}em procesu potro{nje, iz ~ega slijedi pove}anje nezaposlenosti i
smanjenja dohotka doma}ih proizvodnih faktora.
Sa teoretskog aspekta, mogu}nosti smanjenja deficita bilansa teku}ih
transakcija nalaze se u smanjenju deviznih rezervi i pove}anja uvoza kapi-
tala. Dakle, razlika izme|u nacionalne {tednje i doma}ih investicija jed-
naka je saldu bilansa teku}ih transakcija, te se nejednakost izme|u
nacionalne {tednje i doma}ih investicija uspostavlja odgovaraju}om ne-
jednako{}u bilansa pla}anja na teku}em ra~unu (TR). To zna~i da }e od
ravnoteè platnog bilansa zavisiti mogu}nost transmisije tehnolo{kog
znanja iz stranih i doma}ih izvora, odnosno mogu}nost akumulacije kapi-
tala potrebnog za ekonomski razvoj.
83
POGLAVLJE 4
POLITIKA DIREKTNIH
STRANIH ULAGANJA
POGLAVLJE 4: Politika direktnih stranih ulaganja
4. POLITIKA DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA
4.1. Faktori oblikovanja politike stranih ulaganja
Pojava evidentnih ekonomskih segregacija u razvoju, implicite je poka-

zala da je ekonomska nauka nespremno do~ekala raspad socijalizma, te da
nije imala gotova teorijska rje{enja, niti odgovaraju}e prakti~no iskustvo za
probleme koji su se tada pojavili. Iako tranzicioni proces, posebno u rani-
jim fazama, nije obezbjedio odgovaraju}e okruènje za zna~ajniji priliv
direktnih stranih investicija, razli~ite politike prema direktnim stranim
investicijama uticale su na brzinu i stepen njihove transnacionalizacije.
Jedna od primarnih karakteristika transnacionalizacije svjetske privrede
bila je rekonfiguracija zemalja u tranziciji u dvije glavne grupe:
1. One koje su manje razvijene i sporije se uklju~uju u savremene procese
ekonomskog razvoja,
2. One sa naprednijim ekonomskim razvojem, koje postiù odre|en stepen
konvergencije sa razvijenim industrijskim zemljama.
Ove razlike bile su vezane za ~injenicu da su mnoge zemlje u tranziciji

poduzele zna~ajne mjere da podstaknu direktne strane investicije, ali mali
broj je izvr{io sveobuhvatnu reformu politike inostranih investicija. Po~etak
transformacije prema trì{no baziranom sistemu podrazumijevao je, prije
svega, ve}e otvaranje njihovih ekonomija, liberalizaciju vanjske trgovine i
investicionih reìma i ve}e izlaganje lokalnih preduze}a intenzivnoj stranoj
konkurenciji. Budu}i da se centralno-planski sistem privrede kao glavno
obilje`je „starog“ sistema pokazao neefikasnim, kao bitan element tranzi-
cijske strategije, nametnula se liberalizacija i slobodno djelovanje trì{ta
na svim podru~jima (trì{te roba, usluga, rada i kapitala).
Razmatraju}i politike liberalizacije reìma za direktne strane investicije
i ulogu privatizacijskog procesa u tim aktivnostima, Svjetska banka je do{la
do sublimiranog zaklju~ka da niti jedan od analiziranih modela privatizacije
(prodaja insajderima, prodaja outsajderima, masovna privatizacija) nije bio
bez nedostataka, {to implicira da su takve politike prema direktnim stranim
87
investicijama imale razli~ite efekte na razvoj. Ti efekti se sagledavaju kroz

njihov odnos prema stranoj privatizaciji koja je kori{tena kao osnovni in-
strumenat u mobilizaciji direktnih stranih investicija, pri ~emu su njene
osnovne karakteristike bile odre|ene primjenom sljede}ih modela:
- model direktne prodaje dràvnih preduze}a stranim investitorima,
- model dokapitalizacije,
- model ve}inske ili ograni~ene kupovine vlasni~kog udjela.
Razli~ita primjena privatizacijskih modela i uop}e ekonomskih politika

prema direktnim stranim investicijama uticala je na razli~ite strategije
(politike) uvo|enja novih tehnologija, koje predstavljaju jedan od bitnih
elemenata procesa restrukturiranja postoje}ih preduze}a u zemljama u
tranziciji.
Bez obzira na njihove stvarne domete, postoji nekoliko pozitivnih efe-
kata koje direktne strane investicije mogu imati u tom procesu, kao na primjer:
- kupovinom postoje}ih preduze}a, transnacionalne kompanije obi~no
donose novu tehnologiju koja modernizira i unapre|uje proizvodnju u
preduze}u. Posebni efekti su ostvareni kada se „unose” i savremena
menadèrska i organizaciona znanja iz oblasti marketinga, finansija i
strate{kog planiranja,
- proces restrukturiranja iziskuje zna~ajna kapitalna ulaganja u razli~ita
pobolj{anja, {to je ~esto limitirano raspoloìvim obimom finansijskih
sredstava,
- strani investitor naj~e{}e ve} ima dobro izgra|enu globalnu distribu-
tivnu mreù, koja omogu}ava privatizovanom preduze}u pristup stra-
nim trì{tima i jak podsticaj za podizanje kvaliteta poslovanja,
pove}anje izvoza i ostvarivanje efekata ekonomije obima.
Odre|ena istraìvanja vr{ena na ovu temu pokazuju zna~ajan uticaj

direktnih stranih investicija na obim i intenzitet restrukturiranja preduze}a,
mada direktne strane investicije mogu imati i {iri efekat na proces
88
restrukturiranja privreda u tranziciji, putem uticaja na cjelokupne

industrijske grane (a ne samo na privatizovana preduze}a) i to kroz:
1) pove}anje konkurentskog pritiska na doma}em trì{tu (crowding out),
2) povezivanje sa doma}im proizvo|a~ima,
3) unapre|enje “humanog kapitala” u zemlji,
4) “demonstracioni efekat”.
U nedostatku efikasnijih alternativnih rje{enja, op}e je mi{ljenje da su

mogu}i prate}i efekti ulaska direktnih stranih investicija bili povezani sa
specifi~nostima proizvodnje i raspoloìvosti faktora proizvodnje, karakte-
rom doma}e potra`nje, postojanjem podràvaju}ih i povezanih grana i
uslova za nastajanje novih preduze}a i upravljanja konkurencijom. Iako
politika prema direktnim stranim investicijama ~esto nije bila odlu~uju}i
faktor za izbor investicijske lokacije za stranog investitora, te obzirom na
tendenciju da direktne strane investicije odlaze i u zemlje ~iji su uslovi za
strana ulaganja manje konkurentni u odnosu na druge zemlje, ipak se u
op}e faktore koji uti~u na kreiranje politike prema direktnim stranim inve-
sticijama, a time i na dinamiku njihovog priliva, mogu svrstati:
a) op}i ekonomski faktori (potencijal trì{ta, raspoloìvi resursi, kvalitet
radne snage, razvijenost infrastrukture, komunikacija),
b) makroekonomska stabilnost, sigurnost politi~kog okruènja, zakono-
davna ure|enost trì{ta, pravna sigurnost,
c) kvalitativni nivo i model politike zemlje prema stranim direktnim
investicijama,
d) uklju~enost zemlje u regionalne ekonomske integracije.
U okviru prelaznog perioda ovi faktori su zajedno sa velikim nedostat-

kom materijalnog i finansijskog kapitala uticali na politiku zemalja u tran-
ziciji prema stranim direktnim investicijama. Stoga su pojedine zemlje
u tranziciji razvijale model privatizacije u kome su nudile mala i srednja
89
preduze}a lokalnim investitorima, a velika preduze}a usmjeravali na strane

investitore36. Takav pristup u politici prema direktnim stranim investicijama
bio je karakteristi~an za ve}inu zemalja u tranziciji u okviru kojih su se iz-
dvajale razli~ite faze u njihovom kretanju.
U prvom valu investicijskih promotivnih politika, zemlje su uglavnom
liberalizirale svoje reìme prema direktnim stranim investicijama (sma-
njene su barijere za priliv direktnih stranih investicija, poja~ani standardi
za{tite stranih investiranja, uveden je nacionalni tretman stranih investitora
i pobolj{anja u funkcionisanju trì{ta). Bitna karakteristika bila je vo|enje
konkurentske borbe me|u zemljama u tranziciji za ograni~en obim direkt-
nih stranih investicija, {to je ~esto te zemlje dovodilo u znatno nepovoljniju
pregovara~ku poziciju prema stranim investitorima. U narednom valu
razli~itih modela politika direktnih stranih investicija, zemlje u tranziciji
su najve}im dijelom bile angaòvane na marketingu vlastite zemlje, {to se
odvijalo kroz osnivanje velikog broja nacionalnih promotivnih agencija.
Ove aktivnosti su u nekim zemljama bile pra}ene osnivanjem takozvanih
one-stop promotion agency u cilju pruànja post-investicijskih usluga ~iji
je uspjeh ipak, zavisio u prvom redu od kvaliteta determinanti direktnih
stranih investicija, kao i globalne percepcije pojedine zemlje u investicij-
skim i poslovnim krugovima.
U tre}em valu investicijsko-promotivnih politika primje}uje se ve}a
usmjerenost na op}e osiguranje uslova za aktivniji pristup prema
privla~enju direktnih stranih investicija. Osnovni cilj ovih politika odno-
sio se na potrebu adaptiranja investicijskih uslova zemlje me|unarodnim
konkurentnim zahtjevima, radi brèg uklju~ivanja u svjetske investicijske
tokove. Zavisno od op}e definirane strategije ekonomskog razvoja, mogu}e
je izdvojiti sljede}e politike i orijentacije prema razli~itim aspektima
angaòvanja direktnih stranih investicija:
36
Primjer ê{ke u kojoj su gra|ani mogli sudjelovati u aukciji hiljade malih preduze}a tipa
trgova~kih radnji i ugostiteljskih obekata, a tek u drugom krugu prodaje je bilo mogu}eno
sudjelovanje strancima.
90
4.2. Politika otvorenih vrata
Za mnoge zemlje u razvoju ova politika bila je uveliko povezana sa

prisustvom sna`nog poduzetni~kog sektora na vlastitom teritoriju, bez obzira
da li su preduze}a bila doma}eg ili stranog vlasni{tva. Takve zemlje vodile
su strategiju pasivne liberalizacije i otvaranja trì{ta bez intervencija
kojima bi razvoj industrijskog sektora provodili selektivno.
Politika „otvaranja“ trebala je dati pozitivne rezultate u pove}anju me|u-
narodne konkurentnosti njihovih preduze}a, uz izbjegavanje mogu}nosti
da se pretjerano odobrenim koncesijama stranim investitorima, relativizi-
raju potencijalni pozitivni efekti. Primjena ovakve politike bila je posebno
karakteristi~na za Singapur koji je razvio specijalnu agenciju sa profesio-
nalno pla}enim ekspertima radi vo|enja agitacije i sistemati~nog provjera-
vanja potencijalnih investitora37.
4.3. Politika promocije lokalnih kompanija

u odre|enoj oblasti
Kada dràve odrede da im je interes razvijati odre|ene sektore vlastite

industrije, onda to nastoje ostvariti aktivnom politikom posebnih podsti-
caja za tu vrstu ulaganja. Uporedo s tim, provode politiku „otvorenih vrata“
i intervencije u cilju podsticanja izvozno orijentisanih stranih ulaganja.
Uspje{ne primjere takve politike nalazimo kod Malezije i Tajlanda, koji su
postigli zna~ajan stepen izvozne orijentacije industrijskog sektora i to u
podru~ju sofisticiranih tehnolo{kih proizvoda. Od evropskih zemalja
mogu}e je izdvojiti Irsku, koja je donijela niz podsticajnih mjera za
privla~enje direktnih stranih investicija u okviru tzv. Operativnog programa
industrijskog razvoja u periodu 1994 - 1999. godine, putem kojeg je
privukla direktne strane investicije u nove razvojne projekte i industrijske
djelatnosti.
37
Reinhart C. M., Rogoff K. S.: Foreign Direct Investment to Africa, The Role Of Price Stability
and Currency Instability, The World Bank, Washington, 2003., str. 301.
91
U privla~enju stranih ulaganja koristili su politiku povoljnih kredita za

kapitalna ulaganja (subvencije za stalna sredstva kretale su se do 60%
njihove vrijednosti), dok je porez na profit bio fiksiran na 10%.
4.4. Politika uklju~ivanja me|unarodnih korporacija

u vlastitu proizvodnju
Zemlje u tranziciji na odre|enom nivou ekonomskog razvoja koje èle

{to brì razvoj doma}ih preduze}a mogu se odlu~iti za politiku aktivnog
intervencionizma, kojim privla~e sna`nije u~e{}e stranih investitora u vla-
stitim proizvodnim sektorima. Ove zemlje ne sprovode diskriminatorsku
politiku prema stranim investitorima, nego selektivnim i reduciranim
mjerama poti~u strane investitore na unapre|ivanje vlastitog djelovanja
kroz iniciranje lokalnih tehnolo{kih aktivnosti.
Tipi~ne primjere ovakve strategije nalazimo kod Singapura i u poslje-
dnje vrijeme kod NR Kine, koja je svoju politiku dodatno inovirala
privla~enjem kapitala njenih gra|ana koji ìve u inostranstvu u cilju
pove}anja njihovog investiranja u specijalne ekonomske zone u Kini (The
World Bank, 2006). Na drugoj strani, pored ovih pozitivnih primjera
angaòvanja stranih kompanija u doma}oj privredi, mogu}e je ista}i i one
u kojima nije do{lo do o~ekivanih dobitaka usljed privla~enja direktnih
stranih investicija. Tako je nedostatak adekvatne infrastrukture u nekim
afri~kim dràvama (Angola, Nigerija) koje su privukle velike iznose di-
rektnih stranih investicija u sektore za proizvodnju i eksploataciju ruda i
nafte, uticao da ukupni pozitivni efekti po veliki dio njihovog stanovni{tva
ne budu ostvareni.
4.5. Politika maksimalnog oslanjanja na transfere tehnologije
Neke zemlje u tranziciji su se, pogotovo u ranoj fazi tranzicije, opred-

jelile za politiku restrikcija prema stranim direktnim investicijama, pri ~emu
su strategiju razvoja bazirale na eksternom transferu tehnologija, odnosno
na uvozu tehnologija i know how» iz razvijenih industrijskih zemalja.
92
Cilj ovakve strategije bio je {irenje i razvoj izvornog lokalnog proiz-

vodnog sektora kroz promociju lokalnih povezivanja i rasta lokalnih ino-
vativnih sposobnosti, a koji zavise od primjene odgovaraju}ih modela
ekonomske politike, kao {to su:
1) makroekonomska stabilnost, kontrola inflacije i svo|enja vanjskog i
unutra{njeg duga u okvire koji isklju~uju emisiju novca bez pokri}a ili
zaduìvanja,
2) politika ekonomske jednakosti i ujedna~ene redistribucije rezultata rasta,
3) kontrolisana upotreba uvozne za{tite, {to je omogu}ilo slobodniji
pristup stranoj tehnologiji i podsticaja za ve}e angaòvanje stranih
investitora.
Politika liberalnog uvoza strane tehnologije bila je glavna odrednica u

politici isto~noazijskih dràva prema stranim ulaganjima u kojoj je libera-
lizacija reìma za strana ulaganja imala va`nu ulogu u formiranju specijal-
nih ekonomskih zona (SEZ). Liberalan odnos prema stranom kapitalu imao
je i svoje negativne posljedice u vidu ulaska tzv.round tripping kapitala
pomo}u kojeg su strane filijale izvla~ile koristi iz poreskih podsticanja lo-
kalnih privreda.38 Tako je skoro 25% ostvarenog priliva direktnih stranih in-
vesticija u NR Kinu u periodu 1980 - 1990-ih, imalo karakter tzv. round
tripping ulaganja, pri ~emu je vi{e od 50% dolazilo iz Hong Konga39. Pri-
bavljanje novih tehnologija uglavnom se odvijalo kroz kupovinu licenci,
izradu komponenti za ugradnju u strane proizvode, pove}anje profesionalne
vje{tine radnika i vo|enju industrijske politike. Tako su u 1992. godini, ki-
neske firme zabiljeìle najniì nivo izvoza, {to je opravdalo tezu da trans-
nacionalizovani sektori izolovani od ostatka ekonomije mogu usporiti rast
globalne kompetetivnosti lokalne industrije.
38
Da bi se bolje razumjele tendencije u ovoj vrsti kretanja SDI,treba re}i da su strane filijale u Kini
sa 48 % u vlasni{tvu investitora sa kineskim etni~kim porijeklom iz Hong Konga, iz Tajvana
8,0%, Singapura 6,0 %, dok investitori iz Japana, SAD, EU u~estvuju sa 7,0-9,0 % (J. P.
Morgan, 2001, b:69).
39
Citira UN, Trade, Development Report,Washington, 2002., str.168, (Huang, 2002., str.23).
93
Primjeri iz Isto~ne Azije pruàli su ne{to druga~iju sliku o kretanju po-

slovnih veza izme|u stranih kompanija i doma}ih firmi. U izvozu tehnolo{ki-
intenzivnih proizvoda od strane lokalnih firmi, transnacionalne kompanije su
se pojavljivale kao glavni posrednik i kupac, obzirom da je bilo veoma te{ko
plasirati izvoz izvan globalnog sistema transnacionalnih kompanija. Ovakva
podjela aktivnosti unutar mreè transnacionalnih kompanija bila je rezultat
djelovanja brojnih ograni~avaju}ih faktora, kao {to su: potreba za skupom za{ti-
tnom trgova~kom markom, strategijskom distribucijom i postprodajnim servisi-
ranjem, {to je uticalo da se vi{e od 60% elektronskih proizvoda iz Ju`ne Koreje
i Tajvana i dalje prodaje putem sistema originalno proizvedene opreme (OEM)40.
Istovremeno, politika manjeg oslanjanje na direktne strane investicije
omogu}ila je Ju`noj Koreji da oja~a poziciju lokalnih kupaca i prisili
doma}e firme da pod uticajem me|unarodne konkurencije pove}aju inve-
stiranje u istraìvanje i razvoj. Tako su korejske firme ulagale 35 puta vi{e
u R&D po industriji od Meksika koji je imao skoro istu veli~inu dodane
vrijednosti u industrijskom sektoru.
Analiziraju}i ulogu stranih filijala u Sloveniji, bilo je uo~ljivo da su
strane filjale uvozile znatno vi{e inputa iz inostranstva nego doma}e firme.
Ove razlike vi{e su zavisile od tipa vlasni{tva, a znatno manje od same dis-
tribucije razlika i intenzivnosti faktora me|u sektorima41. Jedan od razloga
boljih izvoznih perfomansi stranih firmi u odnosu na doma}e, posljedica je
njihove ve}e involviranosti u kapitalno intenzivne sektore (56%) i radno
intenzivne sektore (37%). Koriste}i ova brojna iskustva u analizi efekata i
smjera kauzalne inferencije izme|u direktnih stranih investicija i GDP-a,
veliki broj empirijskih studija posmatrao je njihove odnose kroz jedno-
stranu prizmu uticaja direktnih stranih investicija na stopu rasta bruto
doma}eg proizvoda. Tako je u u analizi K. H. Zhanga42, posmatranje
40
Zna~aj OEM-a za J.Koreju moè se vidjeti iz sljede}ih podataka: u 1985. godini oko 40% izvoza
bilo je realizovano putem OEM-a , dok je u 1990. godini 90% elektronskih proizvoda bilo
prodato putem OEM-a, Izvor: UN, New York, 2003.
41
Rojec, M.: Foreign Direct Investment in Slovenija, Urad Republike Slovenije za makroekonomske
analize in razvoj, Ljubljana, 2000., str. 26.
42
Zhang K. H.: FDI and Economic Growth: evidence from ten East Asian economies, Illinos State
University, Department of Economics, Normal, Il, USA, 1999., str. 526.
94
dugoro~nog i kratkoro~nog kauzaliteta u kretanju direktnih stranih investi-

cija i GDP-a na uzorku od 10 zemalja Isto~ne Azije, dalo sljede}e rezultate:
1) Za Ju`nu Koreju i Filipine, nije utvr|eno da direktne strane investicije
i GDP dugoro~no rastu linearno, niti da uti~u jedni na druge kratkoro~no,
2) Dugoro~na ravnoteà u odnosima izme|u direktnih stranih investicija
i GDP-a nije uo~ena kod Malezije, Singapura i Tajlanda. Na drugoj
strani, kauzalitet u okviru rasta direktnih stranih investicija, inducirane
rastom GDP-a, mogu}e je uo~iti kod Malezije i Tajlanda, dok je
suprotan smjer kauzaliteta bio prisutan kod Singapura,
3) Kod NR Kine i Indonezije smjer kretanja GDP-a i stranih direktnih
investicija pokazivao je dugoro~nu pozitivnu ravnoteù odnosa,
4) Pozitivna dugoro~na veza u kretanju izme|u, stranih direktnih investi-
cija i GDP-a, utvr|ena je kod Hong Konga, Japana i Tajvana.
Neke od razloga smanjenja stope ekonomskog rasta, treba traìti u ~inje-

nici da se problem ekonomskog rasta nije iscrpljivao samo djelovanjem
navedenih faktora, te je ostalo otvoreno pitanje na koji je na~in priliv di-
rektnih stranih investicija u tim zemljama kori{ten kao sredstvo u pove}anju
izvoza i ekonomskog rasta.
Bilo je poku{aja da se investicijski protok analizira u okvirima G. A.
Feldmanovog modela ekonomskog rasta:
(1)
U datoj jedna~ini:
- rx — stopa rasta nacionalnog dohotka,
- e — koeficijent efektivnosti proizvodnih fondova,
- e, — stopa promjene koeficijenta efektivnosti,
- ΔK — porast proizvodnih fondova u posmatranom periodu,
- y — nacionalni dohodak,
- ΔK/ Y — predstavlja stopu neto proizvodnih investicija.
95
U ovom modelu stopa privrednog rasta je direktno srazmjerna stopi

proizvodnih investicija, a obrnuto srazmjerna kapitalnom koeficijentu. U
takvom odnosu bilo je mogu}e konstatovati da primjenjeni modeli
utilizacije stranih resursa nisu uvijek imali aktivnu i pozitivnu ulogu u
njihovom razvoju. Njihova neefikasna upotreba bila je posebno karakteri-
sti~na za situacije kada se priliv direktnih stranih investicija velikim dijelom
koristio za finansiranje vanjskog duga i deficita teku}eg ra~una.
Premda je time bila obezbje|ena alternativna podr{ka za platni bilans, to
nije dovelo do brèg kreiranja novih investicija i novih radnih mjesta.
Ovakve varijacije me|u zemljama nisu bile samo rezultat razli~itog nivoa
ekonomskog razvoja, ve} kvaliteta absorbcionih kapaciteta privrede, kao
va`nih preduslova efikasnijeg djelovanja direktnih stranih investicija na
ekonomski razvoj. Va`nost ove teze nije nalazila odgovaraju}u potvrdu u
slu~ajevima kada se koristila strategija razvoja sa niskointenzivnim fak-
torima proizvodnje, odnosno kada je pored ekonomskog zaostajanja,
dolazilo i do pove}anja vanjskog duga. Zbog toga se neka od veoma
pou~nih iskustava mogu vidjeti u analizi ekonomskog razvoja jednog broja
zemalja Jugoisto~ne Azije43. Retrospektivna analiza uglavnom nagla{ava
da je njihov ekonomski razvoj ostvaren primjenom modela koji se u osnovi
su{tinski razlikovao od konvencionalnog skupa mjera, propagiranih
“Va{ingtonskim konsenzusom”.
Njihov uspje{an i veoma dinami~an ekonomski razvoj svrstao ih je u
red novoindustrijalizovanih zemalja ili prema klasifikaciji Svjetske banke
u High Perfomance Asian Economies — azijske ekonomije sa visokim per-
fomansama (HPAE). Transformacija iz resursno zavisnih i radno intenziv-
nih aktivnosti prema tehnolo{ki intenzivnim aktivnostima bila je zasnovana
na kombinaciji trgovinske i industrijske politike prema direktnim stranim
investicijama, koja je bila znatno druga~ija nego u velikom broju zemalja
u razvoju44. Njihov odnos prema stranim direktnim investicijama bio je
karakteristi~an po primjeni razli~itih politika industrijalizacije, kako bi
43
U okviru analize u zemlje Jugoisto~ne Azije ubrojane su: Hong Kong, Indonezija, Ju`na Koreja,
Tajvan, Tajland, Singapur i Malezija.
44
UN, Trade, Development Report, Washington, 2002, str. 74.
96
iskoristili sve pozitivne efekte angaòvanja direktnih stranih investicija u

razli~itim fazama ekonomskog razvoja. To je bio jedan od razloga za{to je
ekonomski razvoj ovih zemalja tek u posljednje dvije dekade pro{log vijeka
bio pra}en zna~ajnijim porastom direktnih stranih investicija. Do njihovog
pove}anja dolazi krajem 1980-ih, kada je ovaj region, nakon Latinske
Amerike, postao vode}i primalac stranih investicija sa u~e{}em od 60% u
ukupnom prilivu direktnih stranih investicija u zemljama u razvoju.
Iako su ove zemlje imale heterogena iskustva u ekonomskom razvoju i
otvaranju prema svjetskom trì{tu, ipak postoji niz elemenata koji ih svrsta-
vaju u relativno homogenu grupaciju zemalja. Oni se ogledaju u ~injenici
da je ve}ina ovih zemalja slijedila ofanzivnu izvoznu strategiju, te su kao
rezultat toga ostvarile stope rasta koje su bile znatno iznad svjetskih stan-
darda. Sve posmatrane zemlje su u ovom periodu zna~ajno pove}ale ini-
cijalnu vrijednost svog bruto doma}eg proizvoda, mada su u ve}ini zemalja
(izuzev Singapura) zabiljeèni intervali sa opadaju}im stopama ekoomskog
razvoja, odnosno tendencija smanjivanja rasta i to naro~ito u posljednjoj
dekadi 1990. — 2000. godine.
Usporavanje dinamike rasta, Me|unarodni monetarni fond i Svjetska
banka posmatrali su u okvirima posljedica velike finansijske krize koja je
u drugoj polovini 1990-ih zahvatila ovaj region. Uprkos nastalim pote{ko-
}ama, ove zemlje uspjele su da o~uvaju znatno razvijeniju ekonomsku
strukturu u odnosu na ve}inu naprednijih evropskih zemalja u tranziciji,
{to se jasno vidi iz uporednih rezultata u ostvarenom GDP-u per capita u
2002. godini, koji je imao znatno ve}u vrijednost u Ju`noj Koreji (8,870
USD) i Singapuru (20,074 USD), nego u Poljskoj (4,689 USD) ili Ma|arskoj
(5,374 USD)45. Koliko god da je ekonomski razvoj zemalja Jugoisto~ne
Azije bio specifi~an i pozitivan sa mnogih aspekata, u teoriji su se gomilali
protivrje~ni stavovi u pogledu primjenjenih strategija razvoja i mjera koje
su poduzimale vlade ovih zemalja.
45
Korenevskiy K.: Trade and capital flows in Asia and Eastern Europe: similarities and differenties,
Vladivostok, Russia, str.1., 2002.
97
Glavna sporenja evoluirala su iz razli~itih pristupa u teorijskoj ekspli-

kaciji izvora rasta koja nisu u dovoljnoj mjeri uspjela da upotpune odgovor
na pitanje: da li je ve}i rast produktivnosti i investicija ostvaren kao rezultat
priliva stranih ulaganja ili kao rezultat efikasne mobilizacije doma}ih fak-
tora proizvodnje. Analiziraju}i ovaj problem, ve}ina istraìvanja bila je
saglasna da su sve zemlje Jugoisto~ne Azije u politici razvoja posebnu
pa`nju usmjeravale na sljede}a tri elementa ekonomske politike:
- makroekonomska stabilnost - kontrola inflacije i svo|enje vanjskog i
unutra{njeg duga u okvire koji isklju~uju emisiju novca bez pokri}a ili
zaduìvanje,
- politika ekonomske jednakosti i ujedna~ene redistribucije rezultata
rasta,
- kontrolisana upotreba uvozne za{tite - ovo je omogu}ilo slobodniji
pristup stranoj tehnologiji i podsticaj za ve}e angaòvanje stranih
investitora.
Pored navedenih faktora, sasvim je izvjesno da su va`nu ulogu imale i

sljede}e determinante dugoro~nog rasta koje su uticale na ekonomski raz-
voj zemalja Jugoisto~ne Azije46:
1) investicije u privatni i javni sektor,
2) obrazovanje i trening,
3) finansijsko posredovanje,
4) otvorenost za trgovinu i investicije,
5) jednakost u distribuciji prihoda,
6) stabilnost politi~kih i socijalnih uslova.
46
Frankel J. A.: Determinants of Long Term Growth, Meeting of the Asia Pacific Economic,
Vancuver, Canada, 1997., str.2.
98
Na osnovu datih analiza primjetno je da su se navedene klasifikacije

mogu}ih faktora ekonomskog rasta najve}im dijelom podudarale, posebno
u pridavanju va`nosti makroekonomskoj stabilnosti, ekonomskoj jednakosti
i dràvnoj intervenciji. Da bi se bolje razumjela uloga direktnih stranih in-
vesticija u ovim procesima, potrebno se fokusirati na definisanje osnovnih
faktora koji u interaktivnom spletu ~ine sastavne dijelove ekonomskog raz-
voja i rasta, kao {to su: ekonomska politika i direktne strane investicije,
uloga ekonomske otvorenosti prema stranim investicijama (EOI - Econo-
mic Openess Abroad), stopa doma}e {tednje, ekonomska jednakost, obra-
zovanje, istraìvanje i razvoj i nestabilnost direktnih stranih investicija.
Obzirom na va`nost pojedinih specifi~nih determinanti u privla~enju
direktnih stranih investicija od kojih tako|er zavise i mogu}e pozitivne
eksternalije, neophodna je posebna analiza koja }e izdvojiti i ocjeniti
njihov zna~aj u angaòvanju direktnih stranih investicija i uklju~ivanju u
ekonomski razvoj.
4.6. Iskustva azijskih zemalja
Kao {to smo ve} istakli, ve}ina zemalja Jugoisto~ne Azije ostvarila je
zna~ajan ekonomski rast u posljednje tri dekade pro{log vijeka. Tome je zna-
~ajno doprinjela primjena industrijske politike koju su sve zemlje Jugo-
isto~ne Azije, izuzev Hong Konga, aktivno realizovale. Industrijska politika
se realizovala kroz horizontalne mjere ujedna~avanja raspodjele prihoda i
pomo}u dràvnih subvencija koje su direktno {titile doma}u proizvodnju.
Na taj na~in NR Kina je uspjela privu}i zna~ajan obim direktnih stranih in-
vesticija, daju}i mnogobrojne olak{ice ino investitorima, ali i ostvaraju}i
veoma uo~ljivu orijentaciju na izvoz. To joj je omogu}ilo da ubrzo postane
drugi primalac direktnih stranih investicija u svijetu (odmah iza SAD-a)47,
pri ~emu su preduze}a u dràvnom vlasni{tvu i dalje imala va`nu ulogu.
47
Kueh Y. Y.: Foreign Investment and Economic Change in China, The Chinese Economy Under
Deng Xiaoping, Edited by Robert F. Ash & Y.Y.Kueh, Oxford University Press, Oxford 1997,
str. 159.
99
Prema zvani~nim statisti~kim podacima, u~e{}e dràvnih preduze}a u

ukupnom uvozu iznosilo je 45%, dok je njihov izvoz ~inio 50% od ukup-
nog kineskog izvoza. Krajem 1990-ih godina dràvna preduze}a zapo{lja-
vala su oko 83 miliona radnika, ~ine}i 12% ukupne zaposlenosti i 47%
zaposlenosti u prera|iva~kom sektoru, pri ~emu je njihovo u~e{}e u GDP-
u iznosilo 38%48. Iako se dràvni sektor suo~avao sa nedovoljno iskori{tenim
kapacitetima i zastarjelom tehnologijom, a samim time i manjom produk-
tivno{}u, on je ipak, zna~ajno doprinosio kreiranju povoljnijeg okruènja
za strana ulaganja.
Zahvaljuju}i tome, kao i ukupnoj dràvnoj orijentaciji, NR Kina je pri-
vukla veliki broj stranih korporacija, te je skoro 400 od 500 najve}ih svjet-
skih transnacionalnih kompanija investiralo u vi{e od 2.200 projekata
u njenu privredu (UNCTAD, 2006). Na ovakav snaàn priliv direktnih
stranih investicija u NR Kinu uticalo je vi{e faktora, od kojih se posebno
izdvajaju:
- gradualno vo|enje dru{tveno-ekonomskih reformi,
- liberalizacija reìma za strana ulaganja,
- formiranje specijalnih ekonomskih zona (SEZ).
Ove inicijative bile su dodatno osnaène polovinom 90-ih godina

pro{log vijeka kroz davanje preferencija nacionalnog tretmana stranim fir-
mama koje su pomogle da pojedine provincije kao Shenzen pove}aju in-
dustrijsku proizvodnju za vi{e od 12 puta.
48
National Bureau of Statistics, 2000., Tables 5-10, Trade, Development Report, Washington,
2002., str.148.
100
POGLAVLJE 5
PRIVLAÊNJE
DIREKTNIH STRANIH
INVESTICIJA
POGLAVLJE 5: Privla~enje direktnih stranih investicija
5. PRIVLAÊNJE DIREKTNIH STRANIH

INVESTICIJA
5.1. Stvaranje ambijenta za direktne strane investicije
Kako ekonomske zakonitosti u „novoj“ ekonomiji ostaju iste, to je jasno

da analizu karakteristi~nih determinanti u privla~enju direktnih stranih
investicija treba posmatrati u druga~ijim okolnostima u kojima se koriste
druga~ije varijable za odre|ivanje vrijednosti.
Razlike u transponiranju njihovih vrijednosti u okvirima makro i mikro
determinanti koje formiraju uslove kretanja direktnih stranih investicija,
sagledavaju se i kroz komparaciju vrijednosti koje pokre}u tradicionalnu i
„novu“ ekonomiju, {to je prikazano u narednoj tabeli.
Tabela 1. Komparativni prikaz vrijednosti koje pokre}u

tradicionalnu i novu ekonomiju
TRADICIONALNA EKONOMIJA NOVA EKONOMIJA
Strate{ko fokusiranje na
Strate{ko fokusiranje na kupca
cash flow vrijednosti
Vrijednosni pokazatelji teìli su prema Vrijednosni pokazatelji zasnivaju se
menad`ment koncepciji marginalnih ostvarivanjem lanca dodane
vrijednosti vrijednosti kroz poslovni proces
Prihodi i operativni tro{kovi su Pove}anje kvaliteta je pokreta~ za
primarni pokreta~i i motivatori postizanje povjerenja kupca; kratkoro~ni
uspje{nosti finansijski rezultati su manje va`ni
Zaposleni se motivi{u da stvaraju Kriti~na va`nost pripada inovativnim
kratkoro~ni neoptere}eni cash flow poslovnim modelima
Pove}anje dodane vrijednosti, stepen
fleksibilnosti, ljudsko znanje,varijable
Ekonomske varijable su:
su pobolj{anja efikasnosti poslovanja,
produktivnost, radna snaga i kapital
zaposleni se motivi{u da budu
inovativni
Izvor: Price Waterhouse Coopers, Vol. JS 0425, August, 2000.
103
Kao {to se vidi u gornjoj tabeli, faktori koji determiniraju kretanje

direktnih stranih investicija u me|unarodnim razmjerama pomjeraju se
prema ve}oj eksploataciji potencijala integrisanog sistema kompanija, a {to
je svakako i jedna od posljedica ubrzanog razvoja nove ekonomije. Bitna
karakteristika takvog razvoja je da on sasvim izvjesno prevazilazi okvire
istraìvanja pojedina~nih teorijskih analiza, zahtjevaju}i njihovo sagleda-
vanje u znatno kompleksnijem multidimenzionalnom kontekstu.
Raznolikost u primjenjenim modelima razvoja uticala je i na razli~it
zna~aj pojedinih determinanti u privla~enju direktnih stranih investicija.
Njihova neujedna~enost bila je o~ita na primjeru politike isto~no-azijskih
dràva (Singapur, Tajland), koje su svoj originalni model situirale u okviru
politike modernizacije koja nije bila striktno ni laissez-faire, niti antitrì{na,
ve} usmjerena na stvaranje povoljnog investicijskog okruènja koje bi
podràlo razvoj privatnog sektora i priliv stranih ulaganja.
Druga~iji odnos prema stranim investitorima imala je Ju`na Koreja,
obzirom da je politika njene industrijalizacije bila vi{e usmjerena na di-
rektne strane investicije kao kanal za kontrolisano pribavljanje licenci i
novih tehnologija. Domen dràvne intervencije u osnovi bio je fokusiran na
unapre|enje rasta, kroz odràvanje stabilnog makroekonomskog okruènja,
kreiranje trgovinskih kompanija, investiranje u infrastrukturu i razvoj
ljudskog kapitala.
Postizanje globalne konkurentnosti imalo je za cilj smanjenje fiskalnog
deficita i preventivno spre~avanje porasta jedini~nih tro{kova, ~ime se
ostvario zavidan nivo kompetetivnosti. O tome najbolje govori podatak da
su plate u industriji ra~unarskih hard diskova u isto~no-azijskim ekonomi-
jama iznosile 12% od ukupnih plata ove industrije u drugim razvijenim
zemljama (SAD 38%, Japan 28 %)49.
49
Korenevskiy K.: Trade and capital flows in Asia and Eastern Europe:similarities and difference,
Department of World Economy,Vladivostok, Russia, str.3.
104
Za razliku od Ju`ne Koreje, u politici otvaranja ekonomije, Malezija se

znatno vi{e oslanjala na angaòvanje stranih direktnih investicija. U tom
pogledu, pored razvoja infrastrukture i ulaganja u obrazovanje, dodatni
elementi podr{ke (kulturni, jezi~ki afiniteti, zakon i poredak, poreska
izuze}a, promocija izvoza i investicija) bili su ujedno i odlu~uju}i faktori
u pozitivnoj promjeni investicijskog okruènja i privla~enju direktnih
stranih investicija.
Ovakve pretpostavke razvoja uslovljavale su odràvanje op}e makro-
ekonomske stabilnosti koja je zajedno sa ve}im stepenom otvorenosti, uti-
cala na njenu pozitivnu povezanost sa prilivom direktnih stranih investicija.
Prema podacima UNCTAD-a, niske plate i otvorenost u zemljama Isto~ne
Azije bili su osnovni faktori inicijalnog privla~enja direktnih stranih inve-
sticija po~etkom 1970-ih godina, da bi njihovim daljim rastom postepeno
dolazilo do izmje{tanja direktnih stranih investicija u NR Kinu i zemlje
Jugoisto~ne Azije50.
Razlike u platama naro~ito su bile izraène izme|u NR Kine i drugih
zemalja regije. Tako su kineski radnici u transportnom sektoru i proizvodnji
elektronskih aparata zara|ivali godi{nje oko 800 USD, {to je bilo znatno
manje u odnosu na tajlandske i malezijske radnike koji su zara|ivali 4.200
USD, odnosno 6.500 USD.
50
ADB (Asia Development Bank), Foreign Direct Investment Spurs Asia Develoment, New
Release, No.024799,1999., str.1.
105
Tabela 2. Plate i jedini~ni tro{kovi rada u prera|iva~kom

sektoru: komparacija izme|u NR Kine i izabranih
razvijenih zemalja i zemalja u razvoju
Stopa u odnosu na nivo u Kini,%

Ekonomija
Plate Jedini~ni tro{kovi rada
SAD 47,8 1,3
[vedska 35,6 1,8
Japan 29,9 1,2
Singapur 23,4 1,3
Tajvan 20,6 2,3
Ju`na Koreja 12,9 0,8
île 12,5 0,8
Meksiko 7,8 0,7
Turska 7,5 0,9
Malezija 5,2 1,1
Filipini 4,1 0,7
Bolivija 3,7 0,6
Egipat 2,8 1,5
Kenija 2,6 2,0
Indonezija 2,2 0,9
Zimbabve 2,2 1,2
Indija 1,5 1,4
Izvor: UNCTAD Secretariat calculations, based on UNIDO,

Industrial Statistics Database and National Bureau of Statistics,
China Statistics, China Statistical, Year book 2004.
106
Napomena: Stope prosje~nih plata i jedini~ni tro{kovi rada u ekonomijama

su prikazani u odnosu na nivo u NR Kini. Jedini~ni tro{kovi
rada izra~unati su na bazi prosje~nih plata podjeljenih sa
dodanom vrijedno{}u prera|iva~kog sektora.
Niske plate u NR Kini bile su vaàn faktor u impresivnom prilivu di-

rektnih stranih investicija. Me|utim, one im nisu davale neophodnu {iru
kompetetivnost, zbog niè radne produktivnosti u odnosu na zemlje sa
ve}im prosje~nim platama u ovom sektoru (île, Meksiko, Ju`na Koreja i
Turska), te niìm jedini~nim tro{kovima rada. U razloge niskog nivoa pro-
duktivnosti u NR Kini mogu}e je navesti razlike u tehnolo{koj organizaciji
proizvodnje i ~injenici da je velika ve}ina stranih ulaganja bila pra}ena
transferom zastarjele tehnologije.51
5.2. Bosna i Hercegovina u odnosu na zemlje okruènja

i druge zemlje u tranziciji
Trend kretanja stranih ulaganja u svijetu pokazuje da investitori prven-

stveno reaguju na pojave privredne ekspanzije u mnogim dijelovima svijeta,
na rastu}u liberalizaciju regulative ulaska stranih investitora, kao i na
vanjskotrgovinsku liberalizaciju, obzirom da direktne strane investicije po
pravilu traè pogodne lokacije ne samo za proizvodnju, ve} i za izvoz
svojih proizvoda i usluga.
Direktne strane investicije u situaciji kada se su~avamo sa deficitom
svjeèg kapitala vi{e su nego nu`ne, i to posebno one koje vode porastu
zaposlenosti. Interesantno je da u Bosni i Hercegovini uop}e nema kom-
panija iz azijskih brzorastu}ih ekonomija, koje bi mogle pomo}i da se
uspostave poslovne veze sa trì{tem od skoro 2,5 milijardi potro{a~a. Stoga
51
Karakteristi~an primjer bila je autoindustrija u kojoj se godi{nje proizvodilo tek 2 do 4 putni~ka
automobila po radniku, u pore|enju sa razvijenim zemljama gdje se proizvodilo 20-40 automo-
bila po radniku u toku jedne godine, UN, Trade, Development Report, Washington, 2002., str. 150.
107
bi bilo jako korisno da neke velike kompanije iz tih zemalja (Koreja, Japan)
pokrenu proizvodnju u Bosni i Hercegovini. Osim toga, potreban je znatno
ve}i obim investicija u mala i srednja preduze}a, kao i institucionalizacija
ozbiljnije podr{ke takvim kompanijama, obzirom da je i na tom polju
evidentno zaostajanje za susjednim zemljama.
Postavlja se pitanje, da li je ukupna poslovna klima u Bosni i Hercego-
vini dovoljno atraktivna za strane investitore, obzirom da se pod faktorima
koji determini{u priliv direktnih stranih investicija ne ubrajaju samo visina
poreza na dobit, nego i brojni administativni zahtjevi koji prate dobijanje
dozvola, a koji ~esto odvra}aju potencijalne investitore od ulaganja na ovim
prostorima.
Ovdje posebno treba imati u vidu da susjedne dràve daju mnogo po-
voljnije uslove za pokretanje investicija i to kroz slobodne zone kojima do
sada nije poklanjano dovoljno pa`nje u Bosni i Hercegovini. Velika „borba“
za direktne strane investicije, posljedica je „hroni~nog“ nedostatka kapi-
tala u zemljama u tranziciji, kao i ~injenice da zemlja doma}in dolaskom
stranih investitora moè mnogo vi{e dobiti nego izgubiti. Osim toga, alter-
nativni „instrumenti“ za ubrzani razvoj, kao {to su finansiranje iz vlastitih
izvora ili zaduìvanje kod me|unarodnih finansijskih institucija, ~esto
su neizvodivi zbog nedovoljne doma}e {tednje, i nedostupnih povoljnih
kreditnih aran`mana.
Pojedine dràve poput Makedonije daju znatno ve}e podsticaje za strane
firme koje se odlu~e investirati u slobodnim zonama, u odnosu na podsti-
caje koje nudi Bosna i Hercegovina.52 Zbog toga je potrebno usmjeriti
znatno vi{e aktivnosti na popravljanje rejtinga Bosne i Hercegovine ne
samo na ekonomskom planu, ve} i na politi~kom, jer stabilno politi~ko
okruènje zna~i i ve}i priliv stranih investicija.
52
Makedonija }e u 50 vode}ih listova i ~asopisa u svijetu objaviti oglas sa veoma kratkom i jasnom
porukom "Investirajte u Makedoniji - to je novo biznis nebo Evrope". Istovremeno, angaòvano
je 20 naj~uvenijih advokatskih kancelarija u zemljama koje su procjenjene kao najbolji potenci-
jalni partneri, kako bi advokati specijalizovani za investiciona ulaganja pomogli makedonskim
zvani~nicma da prona|u zainteresovane investitore spremne da ulaù u Makedoniju. Makedon-
ska vlada uputila je dopise na adrese 200 najve}ih svjetskih kompanija sa pozivom da do|u i vide
da li mogu da prona|u svoj interes investiraju}i u Makedoniju (Privredna komora Srbije, 2008.).
108
Postoje me|utim i mi{ljenja da se ~esto precjenjuje uticaj politi~kog

rizika na investitore, jer i do sada Bosna i Hercegovina nije ubrajana u red
idealnih destinacija za investiranje ali su, uprkos tome, strani investitori
nalazili svoj interes, vje{to ugra|uju}i uz rizik zemlje i siguran profit koji
ovdje ostvaruju. Ovo se posebno odnosilo na profitabilne kompanije iz
naftne industrije, telekomunikacija, sektora osiguranja, te finansijskih
institucija.
Iako je jasno da je ve}i rizik vezan i za ve}e profite, ipak podaci govore
da je od 954 milijarde USD koliko je u svijetu pro{le godine investirano, u
Bosnu i Hercegovinu u{lo tek negdje oko 0,01% (UNCTAD, 2007). Ovaj
obim ulaganja je dakle, znatno ispod 1,0% svih svjetskih investicija, pri
~emu se i za taj mali dio vodila èstoka borba, {to se vidi i iz podatka da
je od oko 42 milijarde USD koliko je investirano u region Jugoisto~ne
Evrope, tek 2,0% zavr{ilo u Bosni i Hercegovini.
Zna~ajno je naglasiti da su najdinami~niji rast priliva po osnovu direkt-
nih stranih investicija zabiljeìle zemlje u tranziciji (56% u 2006. godini),
ali je njihovo u~e{}e u svjetskim razmjerama i dalje ostalo veoma skromno,
svega 5% ukupnih svjetskih investicija. Iako su rizici ulaganja ne{to pora-
sli u ve}ini tih zemalja, predvi|a se da }e u narednom periodu najbrè rasti
ulaganja u sektor energetike, prije svega gas i naftu. Najve}i priliv bio je re-
gistrovan u Rusiji (94,6%) i Kazahstanu (275,5%)53. Zna~ajan porast ula-
ganja registrovan je i u Rumuniji 8,6 milijardi USD stranih investicija,
kojim se Rumunija pribliìla Indiji (9,5 milijardi USD). Nove ~lanice EU,
Ma|arska, Poljska i ê{ka su sa prilivom od oko 22 - 28 milijardi USD
godi{nje i dalje zadràle status „izuzetno atraktivne privredne lokacije za
mnoge strane investitore“.
Me|utim, efekti op}e prisutne recesije, pra}eni finansijskom krizom
svjetskih razmjera uz visoke i nestabilne cijene nafte, stvaraju velike infla-
torne pritiske, te se u narednom periodu ne mogu eliminisati rizici uspora-
vanja dinamike priliva po osnovu direktnih stranih investicija. Visoki
fiskalni deficiti u Evropi, kombinovani sa rastom kamatnih stopa, mogli bi
53
Izvor: UNCTAD Investment Brief, November, 2007.
109
da umanje atraktivnost ovih podru~ja za ulaganja, te se visoke stope rasta

zabijeène tokom 2006. i 2007. godine u razvijenim zemljama ne mogu
smatrati lako odrìvim i u narednom periodu.
Prema analizama Svjetske banke54, konkurencija u regionu Zapadnog
Balkana }e nastaviti rast, te je izuzetno va`no da Bosna i Hercegovina {to
prije sagleda i iskoristi mogu}e prednosti u odnosu na druge zemlje po pi-
tanju privla~enja stranih ivesticija.
Komparativne analize u tom pogledu idu u korist Bosni i Hercegovini
kada govorimo o kvalitetu i kvalifikovanosti radne snage, manjim tro{ko-
vima ulaganja, kao i ~injenici da jo{ uvijek nisu privatizovani sektori kao
{to su telekomunikacije (u Federaciji BiH), energetika, tekstilna industrija,
gra|evinarstvo i manjim dijelom prehambeni sektor.
Iskustva drugih tranzicijskih ekonomija pokazuju da su direktna strana ula-
ganja uglavnom usmjerena prema djelatnostima u kojima najvi{e do izraàja
dolazi inovativnost, odnosno u nove napredne tehnologije, gdje ustvari Bosna
i Hercegovina nije uspjela da iskoristi globalni trend rasta stranih investicija,
pri ~emu njena industrija zaostaje skoro ~etiri do pet tehnolo{kih godina.
Istovremeno, mnoge zemlje u tranziciji svoj tehnolo{ki zaostatak i sus-
tizanje tehnolo{kih dostignu}a razvijenih zemalja, nastoje rje{iti kroz
poreske reforme. Tako je Makedonija koja ranije nije imala tako privla~nu
stopu poreza na dobit, kao na primjer Slova~ka, snizila stopu poreza sa 15%
na 10%. Osim toga, snièna je i stopa poreza na dohodak sa 24% na 15%,
uz nultu stopu poreza za reinvestiranje dobiti. Uz porez na dodanu vrijed-
nost (PDV) koji je sa 18% snièn na 5%, te uzimaju}i u obzir pruànje
besplatne ponude lokacija za izgradnju pogona, ova dràva opravdano
postaje privla~na destinacija za strana ulaganja, a samim tim i velika kon-
kurencija Bosni i Hercegovini.
Prema strategiji dugoro~nog razvoja Bosne i Hercegovine, na{a klju~na
poluga politike investiranja trebalo bi da bude pove}anje obima i nivoa
investicija u GDP, najmanje 20% u 2009. godini, i to prije svega kroz
porast privatnih investicija.
54
The Worl Bank, FDI impact on economic transition, Workpaper No. 9, Washington, 2008.
110
Kako se promjene na globalnom planu investiranja reflektuju na odluke

vode}ih transnacionalnih kompanija u Evropi, moè se zaklju~iti na osnovu
primjene ograni~ene studije slu~aja kroz analizu pona{anja njema~kih
kompanija.
Na bazi rezultata ispitivanja Savezne industrijsko-trgovinske komore
(DIHK) Njema~ke i ankete sprovedene na uzorku od 8.000 njema~kih
preduze}a tokom 2008. godine, mogu}e je zaklju~iti da su strana trì{ta
kao alternativa doma}oj proizvodnji ponovo u centru pa`nje njema~kih
preduze}a.
Iako je po~etkom 2008. godine manje preduze}a (za 2%) uloìlo kapi-
tal na inostranim trì{tima nego u istom periodu prethodne godine, broj
njema~kih preduze}a koja planiraju investicije u inostranstvo radi u{tede
tro{kova, pove}ao se prvi put od krizne 2003. godine.
Kao glavni motivi takve poslovne orijentacije mogu se navesti:

1. Pozitivni efekti otvaranja i prodora na nova strana trì{ta. Veliki broj
industrijskih preduze}a koriste svoje investicije kako bi stvorili pouz-
dan oslonac za proizvodnju u inostranstvu. Skoro 2/3 ili (65%)
preduze}a ove motive navode kao glavni razlog za prekograni~ne
investicije.
2. U{teda proizvodnih tro{kova. Visoki tro{kovi rada, rastu}i izdaci za
osvajanje doma}eg trì{ta, nedostatak stru~ne radne snage po pojedi-
nim granama i regionima, precjenjen kurs EURA, kao i pogre{ne
ekonomsko-politi~ke smjernice su na prvom mjestu razloga za inve-
stiranje izvan Njema~ke. Vi{e od 1/3 ili (35%) preduze}a sa ulaga~kim
kapitalom u inostranstvu, kao najva`niji faktor izdvajaju pitanje
tro{kova. Ovaj porast je zna~ajan i iznosi 6% u odnosu na anketu iz
2007. godine.
3. Izgradnja i pro{irenje strukture prodajnih i servisnih usluga u
inostranstvu. Kao {to je pokazala i prethodna anketa i ovaj put motiv
„izgradnje prodajnih mreà i servisa“ gubi na zna~aju, obzirom da je
prema anketi tek 35 % preduze}a ovaj razlog navelo za investiranje u
inostranstvo, {to je za 5% manje nego prethodne godine (40%).
111
Kao ciljni region za investiranje u inostranstvu kod ispitivanih kompa-

nija navodi se region Jugoisto~ne Evrope, na koju otpada zna~ajnih 30%
planiranih investicija u inostranstvu. Najva`niju determinantu u kreiranju
investicijskih planova u ovom dijelu Evrope imaju strategijske odluke, pri
~emu oko 80% kompanija svoj kapital èli da investira iz trì{no-strategij-
skih razloga.
Navodi se da ove zemlje postaju interesantne kao trì{te prodaje i na-
bavke, dok je akcenat na smanjenju tro{kova i otvaranju trì{ta. Ovi regioni
su zbog svoje geografske blizine Njema~koj naro~ito privla~ni za srednje
velika preduze}a. Analiziraju}i portfolio investicija zaklju~uje se da u ove
regione najvi{e investiraju njema~ke kompanije iz oblasti tekstilne i od-
jevne industrije, izdava~ke djelatnosti, obrade metala, proizvodnje gume-
nih i plasti~nih proizvoda, kao i iz elektroindustrije.
Atraktivnost Centralne i Isto~ne Evrope sve je vi{e u porastu, pri ~emu
je oko 40% njema~kih kompanija navelo zemlje koje su se 2004. godine
priklju~ile Evropskoj uniji kao ciljni region svojih investicija.
Trì{ta biv{ih zemalja u tranziciji razlikuju se po svojim komparativnim
prednostima, ali ona u globalu profitiraju zahvaljuju}i zna~ajnoj u{tedi
tro{kova za strane kompanije. Naime, oko 45% njema~kih preduze}a ulaè
u ovaj region radi smanjenja tro{kova, {to predstavlja najvi{u vrijednost u
pore|enju ciljnih regiona (prosjek 33%). Tro{kovi rada su i dalje znatno
povoljniji nego u Zapadnoj Evropi. Nasuprot nekim o~ekivanjima, razvoj
zarada je u mnogim zemljama Centralne i Isto~ne Evrope pove}ao atrak-
tivnost ovih zemalja u smislu „produène radne klupe“.
U pogledu veli~ine preduze}a, nove ~lanice Evropske unije imaju
naro~ito va`nu ulogu kod malih i srednjih preduze}a, gdje je 37% preduze}a
sa 20 do 199 zaposlenih navelo ove zemlje kao ciljne regione za svoje
investicije.
Ozbiljna konkurencija Bosni i Hercegovini, pored susjednih zemalja iz
okruènja su i zemlje koje se grani~e na istoku sa EU. Ove dràve su i dalje
atraktivan cilj za investicije kompanija iz EU. Ovo se naro~ito odnosi na
velike dràve kao {to su Rusija i Turska, koje su privla~ne zbog rastu}e
kupovne mo}i njihovih gra|ana, kao i povoljnih uslova proizvodnje.
112
Nagli porast broja stanovni{tva, privredne i politi~ke reforme, kao i

pripadnost Evropskoj carinskoj uniji, ~ine Tursku atraktivnim trì{tem.
U kojim regionima i sa kojim motivima naj~e{}e ulaù privredna
preduze}a, moè se vidjeti iz sljede}e tabele:
Tabela 3. Pregled ulaganja njema~kih kompanija sa aspekta

motivacijskih i geografskih determinanti
Teì{te
Teì{te Teì{te
«prodaja/
«smanjenje «pro{irenje %
REGION uslu`ne
tro{kova», trì{ta», ulaganja
djelatnosti»,
% %
%
Prvih 15 zemalja
25 24 51 43%
~lanica EU
Nove
43 22 35 37%
~lanice EU
NR Kina 35 35 30 32%
Rusija,
Ukrajina,
21 31 48 30%
Jugoisto~na
Evropa i Turska
Sjeverna
24 33 43 22%
Amerika
Azija
29 36 35 22%
(bez Kine)
Ostale zemlje 29 30 41 11%
Izvor: Rezultati ispitivanja Njema~ke Savezne industrijsko-trgovinske komore

(DIHK) na uzorku od 8.000 njema~kih preduze}a, 2008.
113
Iz date tabele, moè se primjetiti da su ve}e kompanije vi{e interna-

cionalizovane, pri ~emu se sa rastu}im brojem zaposlenih pove}ava i
spremnost na investicije u inostranstvu.
Tako se na primjer kod 2/3 ili (65%) svih preduze}a sa preko 1.000 za-
poslenih planira prekograni~no investiranje, dok kod preduze}a do 20 za-
poslenih ovaj broj iznosi tek 1/3 ili (30%). Me|utim primjetno je da se ciljni
regioni razlikuju, obzirom da za velika i ve}a srednja preduze}a NR Kina
i dalje vaì za najva`niju ciljnu investicijsku destinaciju, dok je za manja
srednja i mala preduze}a u zna~ajnoj mjeri prisutna orijentacija na unutra{nje
trì{te Evropske unije, kao i na zemlje koje su u fazi pridruìvanja ovoj
ekonomskoj integraciji.
Prema Dow Jones-ovom izve{taju o privredi Jugoisto~ne Evrope,
primje}uje se da su pozitivni trendovi u privla~enju stranih investicija bili
pra}eni rastom u globalnoj konkuretnosti njihovih trì{ta. U navedenoj
analizi, Bosna i Hercegovina se ne ubraja u najperspektivnije investicione
ciljeve, ve} se tu prije svega navode Poljska, Bugarska i Srbija koje ~ak
prave konkurenciju tzv. BRIK zemljama (Brazil, Rusija, Indija i Kina).
U pogledu atraktivnih investicionih ciljeva za zapadno-evropska indus-
trijska i uslu`na preduze}a, pored niskih tro{kova rada uzimaju se u obzir
i udaljenost prodajnih trì{ta kao i politi~ka stabilnost ciljanog trì{ta.
Uspon mnogih isto~noevropskih zemalja na rang listi investicionih uslova
se u prvoj liniji pripisuje pobolj{anoj politi~koj stabilnosti nakon
priklju~enja Evropskoj uniji u slu~aju Rumunije, Bugarske i Slova~ke, dok
se pozitivan uticaj Evropske unije vidi i na primjeru Makedonije, Srbije, te
ne{to manje Bosne i Hercegovine.
Osim pobolj{anja politi~ke klime, potvr|eno je da su znatno povoljniji
efekti ulaska stranih investicija ostvareni tamo gdje su uspje{no kombinovani
doma}a ekonomska politika i direktne strane investicije. Za sada u Bosni
i Herecegovini ekonomski rast jo{ uvijek ne generi{e potrebni nivo zapo-
slenosti, pri ~emu je prisutna zna~ajna vertikalna razu|enost u koncetraciji
zapo{ljavanja u privrednom sektoru.
114
Na drugoj strani, u Ma|arskoj oko 25% industrijske proizvodnje

u~estvuje sa oko 40% u ukupnom izvozu te dràve, dok je 70.000 zapo-
slenih koncentrisano u samo 10 firmi55:
- Philips Magyarorsag
- Nokia komarom
- GE Hungary
- Samsung Electronics
- Electrolux
- Siemens nemzeti
- Videoton
- Sony Hungaria
- Sanyo Hungary
- Ericson Magyarorsag
Ovakav trend koncetracije, jo{ je karakteristi~niji za Irsku u kojoj svega

4 firme ostvaruju skoro 90 % ukupnog irskog izvoza:
- Intel
- Dell
- Pfizer (Lipitor, antiholesterol terapija)
- HP
Treba re}i da se najve}i broj firmi u ovim ekonomijama pojavljuje u

ulozi podugovara~a velikih izvoznika, {to ~ini osnovni mehanizam njihovog
privrednog rasta. Indirektni efekti, podugovaranje i razvoj malih i srednjih
preduze}a su stoga osnovna posljedica priliva malih i srednjih investicija i
okosnica razvoja koji generi{e rast zaposlenosti.
55
Izvor: MVKHT, Budimpe{ta, 2008.
115
Polaze}i od ~injenice da se oko 1/3 svjetske trgovine odvija na intra-

kompanijskoj bazi i da je oko 80% me|unarodnih pla}anja za rojalitete i
naknade (kao mjera transfera tehnologije) poduzeto tako|er na intra-kom-
panijskoj bazi, mogu}e je primjetiti da se u okvirima tih kretanja formira
zna~ajan uticaj stranih filijala na lokalne ekonomije.
Povratne veze, kao {to su kupovine sirovina, dijelova i komponenti od
podugovara~a i lokalnih firmi za snabdjevanje, izme|u ostalog predstav-
ljaju osnovne kanale gdje transnacionalne kompanije indirektno doprinose
generiranju zaposlenosti. Va`nost ovih procesa u posljednje vrijeme je u
porastu, obzirom da se firme progresivno fokusiraju na manje, ali vi{e
vrijedne segmente proizvodnog procesa, oslanjaju}i se na nacionalni i
me|unarodni outsourcing zbog tehnolo{kih i tro{kovnih razloga.
Stoga su pojedine zemlje uspostavile posebne programe razvoja veza
izme|u stranih filijala i lokalnih firmi. Ovi programi kombinuju razli~ite
mjere sa posebnim usmjerenjem na ciljane industrije i firme. Takvi pro-
grami bili su realizovani u zemljama sa zna~ajnim prisustvom stranih fili-
jala i sa relativno solidno razvijenom bazom lokalnih firmi.
U tom pogledu, ê{ka, Ma|arska, Irska, Malezija, Meksiko, Singapur i
Tajland u~inile su posebne napore u ja~anju tih veza56. Pojedini programi
bili su organizovani na nacionalnom nivou, dok su drugi bili vi{e orijenti-
sani kao regionalne ili lokalne inicijative. U svakom slu~aju za njih su bila
karakteristi~na tri zajedni~ka elementa:
- obezbje|enje poslovnih informacija i povezivanje,

- tehni~ka i upravlja~ka pomo},
- finansijska podr{ka.
56
World Investment Report, Promoting Linkages, Rewiev, New York, 2001., str.30.
116
Angaòvanje lokalnih filijala transnacionalnih kompanija u zemljama u

tranziciji uglavnom se odvijalo kroz:
- podugovara~ke poslove,
- angaòvanje za specifi~ne monta`ne aktivnosti,
- jednostavnu radno-intenzivnu obradu.
Suprotno neoliberalnoj viziji ekonomskog rasta, smatralo se da ovakvi

modeli ulaska direktnih stranih investicija u zemlje u tranziciji ne daju
mnogo prostora za angaòvanje lokalnih firmi. Studija UN-a koja je anali-
zirala kvalitet poslovnih veza izme|u transnacionalnih kompanija i lokal-
nih firmi smatra da problem angaòvanja doma}ih resursa od strane
transnacionalnih kompanija prvenstveno zavisi od razvoja njihovih strate{kih
opredjeljenja prema ovom problemu.
Model unapre|enja lokalnih tehnolo{kih kapaciteta u nekim dràvama,
kao na primjer u Ju`noj Koreji, odvijao se kroz proces unapre|enja
angaòvanja doma}ih faktora razvoja u okviru transnacionalnih mreà.
Ono {to ih izdvaja od drugih dràva je da su to ostvarile tek kada su
njihove doma}e firme postale me|unarodno kompetetivne i osposo-
bljene za model tehnolo{kog catch up-a, odnosno borbe sa vanjskom
konkurencijom.
Ovako tempiran porast priliva direktnih stranih investicija dodatno
je uticao na ja~anje povezanosti doma}ih preduze}a sa transnacionalnim
kompanijama, ostvaruju}i istovremeno pozitivne spillover efekte na ekono-
miju u cjelini. Me|utim, u velikom broju slu~ajeva transnacionalne kom-
panije nisu transferisale nove procese niti tehnolo{ke linije proizvoda, ve}
uglavnom upravlja~ke sposobnosti sa uvo|enjem transparentnog i knjigo-
vodstvenog menad`ment sistema koji je u to vrijeme nedostajao zemljama
u razvoju.
117
Ovakva gledanja koincidirala su sa ~injenicom da je prisustvo stranih

filijala reduciralo trì{no u~e{}e doma}ih firmi, {to je vodilo slabljenju
njihove finansijske pozicije. U analizi ovako kreiranih uticaja stranih fili-
jala na lokalnu ekonomiju, J. Damijan i grupa autora potvr|uju pozitivne
efekte stranih firmi na lokalne firme u ê{koj, Poljskoj i Sloveniji, dok su
u Litvaniji i Latviji na|eni negativni efekti na doma}e firme57.
U analizi Djankova i Hoekmana, tako|er se potvr|uje negativan uticaj
sa obja{njenjem da u ê{koj nije zabiljeèn zna~ajan tehnolo{ki transfer u
strane filijale u periodu 1992-1996. godine.
Analiza karakteristi~nih stranih direktnih ulaganja u Bugarskoj i mreè
snabdjevanja sa lokalnim firmama u zna~ajnoj mjeri odraàvale su ova i
ranije prezentirana zapaànja58. Analiza je ura|ena na bazi uzorka od 300
stranih kompanija u Bugarskoj u 2005.godini, gdje dobiveni rezultati po-
kazuju da 37% intervjuisanih stranih firmi ulaè u R&D proizvode, pri
~emu su najve}im dijelom bili orijentisani u okviru vlastitih razvojnih
mreà izvan teritorije Bugarske.
U u~e{}u inputa u lokalnom snabdjevanju od strane doma}ih firmi,
najvi{e su bile zastupljene firme u intervalu snabdjevanja od 51 - 75%
(25,8%), zatim 26 - 50% (22,6%), dok manje od 10% (11,8%). Ovakav
trend ekonomske razmjene izme|u doma}ih i stranih poslovnih aktera je
karakteristi~an na~in poslovanja koji dugoro~no dovodi lokalnu privredu u
nepovoljan, odnosno tehnolo{ki zavisan poloàj.
Najve}i broj stranih filijala kupovao je oko 2/3 potrebnih sirovina od
drugih kompanija u inostranstvu (69,6%), dok 30,4% je dolazilo sa lokal-
nog trì{ta.
57
Damijan J., Knell M., Majcen B., Rojec M.: Technology transfer through FDI in top 10 transition
countries, Working Paper No.17, Ljubljana, 2003., str. 23.
58
Minchev V.: The Impact of European Union Enterprises Relocation on Inter-firm Relations in
Bulgaria, Institute of Economics at BAS, Sofia, 2006.
118
Tendencija da strane filijale preferiraju kupovinu razli~itih inputa u inos-

transtvu moè, kao {to je ve} ranije istaknuto, zna~ajno uticati na reduci-
ranje tra`nje na lokalnom trì{tu i time negativno djelovati na akumulativnu
sposobnost doma}ih firmi.
Nepovoljna pozicija doma}ih firmi u lancu proizvodnje prozlazila je iz
strategije transnacionalnih kompanija u kojoj se doma}e firme obi~no is-
klju~uju iz razvoja proizvoda, {to je impliciralo manju mogu}nost za trans-
fer tehnologije od strane firme. To je bila indirektna posljedica primjenjenih
strategija transnacionalnih kompanija za koje je bilo karakteristi~no da je
najve}i dio istraìva~kih aktivnosti bio koncetrisan u okvirima mreè trans-
nacionalnih kompanija (26,5%), dok se tek oko 17% odnosilo na lokalne
istraìva~ke jedinice.
5.3. Analiti~ki profil strate{kih determinanti

Bosne i Hercegovine
Obnovu interesa za ulazna (inward) strana ulaganja u 1990-im, iskazuju

zemlje u tranziciji koje su u njima vidjele na~in za brè pove}anje efika-
snosti postoje}ih preduze}a, te preno{enja novih znanja (posebno u uprav-
ljanju) i novih na~ina poslovanja. To se posebno empirijski potvrdilo u
slu~ajevima kada direktne strane investicije stvaraju potpuno nove subjekte
(tzv. Greenfield investicije), a i u ve}ini slu~ajeva kada direktne strane
investicije ulaze (npr. putem privatizacije) u ve} postoje}a preduze}a (tzv.
brownfield investicije).
Iako empirija postulira da ekonomska liberalizacija vodi me|unarodnoj
pokretljivosti kapitala, ipak treba re}i da to nije garancija da }e dugoro~ni
efekti za neku zemlju biti pozitivni. Dugoro~ni efekti direktnih stranih in-
vesticija na ekonomski razvoj u principu zavise od tri varijable:
1) vrste direktnih stranih investicija (projekta),
2) strukture doma}ih resursa zemlje primaoca,
3) makroekonomske i organizacione politike zemlje primaoca.
119
Napori Bosne i Hercegovine da kroz privla~enje stranih ulaganja ubrza

tehnolo{ki razvoj i izgradnju novih proizvodnih kapaciteta, zahtjevaju stra-
tegiju koja }e za klju~ne determinante u angaòvanju direktnih stranih in-
vesticija postulirati zamjenu uvoznih tehnolo{ko-intenzivnih dijelova i
komponenti sa doma}om proizvodnjom u cilju pove}anja doma}e dodane
vrijednosti u izvozu. Da bi se mogle donijeti takve mjere potrebno je do}i
do saznanja o sada{njem i budu}em potencijalu odre|enih industrijskih
grana za absorbovanje nove radne snage i pove}anje zaposlenosti. Prema
posljednjim podacima, iskori{tenost raspoloìvih resursa i dalje je niska,
{to pokazuje i analiza oporavka industrijske proizvodnje u Bosni i Herce-
govini u poslijeratnom periodu koju prati zna~ajna sporost, sa posebno ne-
gativnim konsekvencama na dinamiku zapo{ljavanja u kojoj su pojedini
sektori imali tek 40% zaposlenosti u odnosu na 1990. godinu.
Sada{nja fragmentiranost ekonomskih struktura na mikro nivou
odraàvala je neravnomjernu distribuciju broja zaposlenih sa zna~ajnim ra-
stom uposlenih u grupisanim sektorima javne uprave (L, N, M), dok je u
sektoru industrije (D, C, E) bilo primjetno zna~ajno smanjenje, dostiù}i tek
oko 45% nivoa iz 1990. godine59. Tome je doprinosilo i disponiranje teh-
nolo{kog razvoja u domen interesa potencijalnih stranih investitora, {to je
vodilo slabljenju akumulativnog potencijala lokalne privrede. Op}enito su
strane kompanije znatno vi{e koristile kapitalno-intenzivne tehnologije
nego lokalne firme u sli~nim industrijama, te je stoga njihov doprinos u
zapo{ljavanju bio znatno skromniji.
59
Zbog razli~ite klasifikacije zaposlenosti u 1990. godini, radi poredjenja grupisana su sljede}a
podru~ja: (A i B), (D, C, E), (L, N, M). Prema NACE Rev.1.1. klasifikaciji: A-poljoprivreda, lov
i {umarstvo, B-ribarstvo, D-prera|iva~ka industrija, C-rudarstvo, E-snabdjevanje elektri~nom ener-
gijom, gasom i vodom, L-javna uprava i odbrana, N-zdravstvena i socijalna za{tita, M-obrazovanje.
120
Ovo nam ukazuje da Bosna i Hercegovina mora voditi ra~una o vlasti-

tim ciljevima ekonomske politike za {ta je neophodno precizno definisati i
osnovne determinante njene strategije prema stranim ulaganjima, a to su:
1) podsticanje strategijskih ulaganja, posebno greenfiled ulaganja (kroz
davanje posebnih olak{ica),
2) selektivnost (podsticanje direktnih stranih investicija u izvozno orijen-
tisane grane prera|iva~ke industrije pravilnim vrijednovanjem doma}ih
resursa u cilju maksimiziranja dodane vrijednosti),
3) postizanje globalnog vlasni~kog balansa u pojedinim granama i indu-
strijama (u cilju odràvanja zaposlenosti u pojedinim radno-intenziv-
nim djelatnostima, poljoprivredi),
4) za{tita doma}ih resursa,
5) identifikacija industrijskih i komercijalnih zona, kao inicijalnog po-
lazi{ta u stvaranju industrijskih clustera (stvaranje clustera po uzoru
na razvijene zemlje, kao i na osnovu pozitivnih iskustava zemalja u
tranziciji),
6) stratifikacija odgovornosti.
Prema postavljenoj strukturi strate{kih postavki ekonomskog razvoja,

ekonomska politika Bosne i Hercegovine prema direktnim stranim inve-
sticijama usmjerava se na njihovo privla~enje u one grane i sektore koji bi
mogli imati pozitivne efekte na me|usektorski razvoj. Time bi se izbjegli
negativni efekti kao rezultat stvaranja zasebnih ekonomskih “enklava”
unutar ekonomije60, koji bi vodili stvaranju oligopola i daljem potiskivanju
lokalnih firmi sa trì{ta. Takav razvoj pretpostavlja sinhronizovanje
direktnih stranih investicija sa drugim ekonomskim politikama, posebno
60
Takve primjere ulaska direktnih stranih investicija jednim dijelom susre}emo u prehambenom
sektoru BiH u proizvodnji kanditorskih proizvoda. Kupovinom tvornice Lasta u âpljini od
strane Zve~eva iz Hrvatske,te privatizacijom tvornice Mira iz Prijedora od strane Kra{a, tako|er
iz Hrvatske, pove}ano je trì{no u~e{}e stranih firmi na 2/3 ukupnog trì{ta u domenu ove
proizvodnje u BiH. Ulazak ovih SDI uglavnom je bio usmjeren na proizvodnju i zadovoljenje
doma}e tra`nje koja se velikim dijelom kompenzira uvozom.
121
na nivoima preduze}a kao klju~nim elementima op}e razvojne strategije.

Da bi se obezbjedila uskla|enost razli~itih politika razvoja, angaòvanju
direktnih stranih investicija u narednom periodu trebalo bi da prethodi
analiza i identifikacija ekonomskih djelatnosti koje imaju potencijalne
konkurentske prednosti.
Uz ja~anje ekonomske konkurentnosti Bosne i Hercegovine, sektorska
analiza name}e kao strate{ki cilj preustrojenu prera|iva~ku industriju, koja
treba da postane jedna od okosnica me|unarodne razmjene zahvaljuju}i
njenoj zna~ajnoj uvoznoj zavisnosti (pojedine grane i do 100% zavisne),
kao i tradicionalnoj izvoznoj usmjerenosti.
U takvoj analizi treba definisati osnovne elemente empirijskog pristupa
koji bi sadràvali dva nivoa ispitivanja. U prvom nivou bi se analizirale de-
terminante tokova direktnih stranih investicija iz zemlje izvoznice kapitala
(i) prema zemlji uvoznici (j), koriste}i rezultate sljede}e jedna~ine:
(1) SDI ij = f ( DBPCi, HGPCj, DBERij, EUSMPj, RISKj, DISTij, ULCj)
U jedna~ini su kori{tene sljede}e varijable:

DBPCi i HGPCj - predstavljaju respektivno GDP-a zemlje izvoznice
kapitala i zemlje primaoca,
DBERij — razlika izme|u stope prihoda zemlje izvoznice i zemlje primaoca,
EUSMPj, — procenat ukupnog uvoza zemlje primaoca (j) sa izabranog
trì{ta (npr. EU 25), te je izra~unat za posmatrani vremenski
period prema uputstvu metodologije Me|unarodnog
monetarnog fonda,
RISKj,- kreditni rejting zemlje primaoca (j) (skala polazi od 0-100),
DISTij - razlika izme|u glavnih gradova zemlje izvoznice kapitala (i)
i zemlje uvoznice u kilometrima (j),
ULCj - jedinica tro{kova rada u prera|iva~kom sektoru zemlje primaoca (j),
122
U drugom nivou ispitivanja, izvr{ila bi se procjena determinanti i o~eki-

vanog rizika ulaganja u zemlji primaocu (j):
(2) RISKj = f ( PSHRj, PRIVj, INFj, GGBj, EDSj, GRESj, INDj, BTj)
U jedna~ini su kori{tene sljede}e varijable :

PSHRj — procenat u~e{}a privatnog sektora u GDP-u zemlje primaoca (j),
PRIVj — konstruisani indeks za ozna~avanje kvaliteta provedenog metoda
privatizacije u zemlji primaocu ulaganja,
INFj, GGBj, EDSj, GRESj i INDj — su makroekonomski indikatori koji
predstavljaju relativni odnos
vremenskih promjena u potro{a~kim
cijenama, u~e{}u vladinog sektora u
GDP-u, visini vanjskog duga, bruto
devizne rezerve i u~e{}e industrijske
proizvodnje u GDP-u zemlje primaoca,
BTj — indikator korupcije u zemlji primaocu.
U ekonomskoj teoriji koja prati i izu~ava determinante priliva stranih

direktnih investicija ~esto se koristi klasi~na funkcija Y= f (xi, ..., xn), koja
treba da ocjeni vrstu me|uzavisnosti ekonomskih pojava i kvalitet njihove
veze.
Takav model polazi od jednostrane matrice jedna~ina u kojoj direktna
strana ulaganja imaju ulogu zavisne varijable (Y) u odnosu na ve} navedene
nezavisne makroekonomske pokazatelje (Xi, ..., j)61:
61
Harrington J. W.: Geography International Businnes 349, Impact of FDI, University of Washington,
2002.
123
(3) SDIit = Aj + γ1BDP it + γ2BDP rast it-1 + γ3 INFL it-1 + 2 γ4FISKBAL it1
+ γ5RESERV it-1 + γ6TELEF it-1 + γ7BDPpc it + γ8 promjenljive + uit
Gdje je:
INF — stopa inflacije,
FISKBAL — procenat vladine potro{nje u GDP-u,
TELEF — broj telefonskih linija i beì~nih pretplatnika na 100 stanovnika
(kao mjera razvijenosti fizi~ke infrastrukture),
RESERV — akumulacija stranih izvora kapitala.
Osim gore pobrojanih promjenljivih, u literaturi je veliki broj varijabli

posmatran kao mogu}a determinanta ulaznih direktnih stranih investicija,
pri ~emu se kao statisti~ki najzna~ajnija izdvaja GDP (kao mjerilo veli~ine
trì{ta zemlje primaoca), dok se ostale varijable uglavnom dijele u sljede}e
tri grupe:
- makroekonomski faktori,
- kreditni rejting dràve,
- faktori koji se odnose na kapitalnu produktivnost.
Kori{teni panel podaci koji se putem ovih faktora grupi{u u regresionoj

analizi imaju niz prednosti u odnosu na druge metode procjene, jer obez-
bje|uju kontrolu specifi~nih varijabli koje potencijalno mogu djelovati na
kretanje direktnih stranih investicionih tokova.
Kako prisustvo stranih filijala moè biti najbolja preporuka za druge in-
vestitore koji vode poslovne operacije u inostranstvu, gornju jedna~inu
mogu}e je pro{iriti sa nedostaju}om vrijednosti nezavisne varijable -
direktnim stranim investicijama:
124
(4) SDI it = Aj + γ1 SDI it-1 + γ2 BDP it+ γ3BDP rast it-1 + γ3 INFL it-1
+2 γ4FISKBAL it-1 + γ5RESERV it-1+ γ6TELEF it-1 + γ7BDPpc it
+ γ8 promjenljive +u it
Iako veliki broj studija smatra da varijabla GDP per capita nije toliko
va`na za ovakve analize, ipak se iz jedna~ine da zaklju~iti da pozitivna veza
izme|u direktnih stranih investicija i ekonomskog rasta ima pozitivnu kom-
plementarnu vrijednost sa geografskom distancom, kao i drugim faktorima,
bez obzira na njihovo relativiziraju}e zna~enje. Zbog toga pozitivnu kore-
laciju izme|u direktnih stranih investicija i ostalih navedenih varijabli, treba
posmatrati sa aspekta o~ekivanih profita i potencijalnog smanjenja margi-
nalnog kapitalnog proizvoda.
5.4. Mogu}i razvojni efekti direktnih stranih investicija
Savremena ekonomska teorija sve donedavno je nedvosmisleno stajala

na pozicijama akceleracionog dejstva direktnih stranih investicija na privredni
razvoj zemalja u tranziciji. Iz razloga {to su, direktne strane investicije
smatrane stabilnim izvorom kapitala koji ne zahtijeva otplatu kamate ni
glavnice, a doprinose ubrzanju privrednog rasta. U svom djelovanju na
zemlje primaoce, strane direktne investicije uti~u na proces tranzicije na
direktan i indirektan na~in.
U okviru direktnih uticaja mogu se navesti oni koji su vezani za eko-
nomski rast u klju~nim industrijskim granama, trgovinu i razvoj trgovinskih
veza sa zapadnim razvijenim ekonomijama i transfer tehnologija.
U indirektne uticaje direktnih stranih investicija mogu}e je uvrstiti iz-
gradnju institucionalnih sistema tih zemalja, podsticanje procesa privati-
zacije i kreiranje novih zahtjevnih uslova konkurencije.
125
Grafikon 1. Uticaj direktnih stranih investicija na zemlje

primaoce u procesu tranzicije
UTICAJ DIREKTNIH STRANIH INVESTICIJA
DIREKTAN INDIREKTAN
- rast industrijskih grana - institucionalizacija
- pojava novih usluga - privatizacija
- razvoj trgovine - konkurencija
- transfer tehnologije
Izvor: WIR, 1994, strane 102 - 111.
Industrijske grane zemalja u tranziciji u koje je u{ao strani kapital obi~no

postiù dobre poslovne rezultate i djeluju podsticajno na ukupni ekonom-
ski oporavak zemlje. Me|utim, u novijim istraìvanjima izraàvaju se re-
zerve u pogledu gore navedenih osobina direktnih stranih investicija. Isti~e
se da je isuvi{e mali broj zemalja u razvoju u kojima postoje potrebni uslovi
da direktne strane investicije postanu centralni element strategije privred-
nog razvoja. âk {tavi{e, {iroko ra{irene regionalne teorije razvoja posebno
upozoravaju na ~injenicu da direktne strane investicije mogu dovesti do
dispariteta u ekonomskom razvoju. Ekonomske neujedna~enosti u razvoju
~esto je te{ko obuhvatiti zbog razli~itosti u indikatorima koji se prate, kao
i zbog diferentnih pristupa u analizi i obradi dobijenih informacija.
Bez obzira na objektivne probleme nastale primjenom razli~itih meto-
dologija, razvojne efekte direktnih stranih investicija mogu}e je pratiti
klasi~nom analizom kretanja bruto doma}eg proizvoda.
126
U pogledu trajnih efekata velikog priliva stranog kapitala, treba ukazati

na njegove nepovoljne strane, koje sa sobom donosi priliv dodatnog kapi-
tala. Nepovoljna i potencijalno {tetna strana velikog priliva leì u tome {to
taj priliv izaziva pritisak na konstantnu aprecijaciju valute zemlje u koju se
slijeva. Takva aprecijacija pokre}e lan~anu reakciju koja u zna~ajnoj mjeri
deformi{e realne odnose cijena na trì{tu, podsti~u}i rast uvoza koji po-
staje jeftiniji od doma}e proizvodnje, te uti~e na formiranje visokih plata i
tro{kova rada neprimjerenim dostignutom nivou razvoja zemlje.
Ja~im ulaskom transnacionalnih kompanija stvara se odli~na prilika za
strani kapital, da time zna~ajnije reducira prodaju od strane doma}ih firmi.
Time se ne iscrpljuju negativni efekti, jer to dalje vodi smanjenju stepena
iskori{tenosti njihovih kapaciteta i mogu}nosti kori{tenja efekata ekonomije
obima, ~ime dolazi do pada produktivnosti doma}ih preduze}a i njihovih
mogu}nosti za konkurentsku borbu. Tako|er, prisustvo transnacionalnih
kompanija moè uticati na sposobnost doma}ih firmi da obezbjede finan-
sijske i druge neophodne resurse usljed ja~anja konkurencije na finansij-
skim i nabavnim trì{tima.
U tome postoji opasnost od stvaranja monopola, koji je sa aspekta
doma}e privrede jo{ nepovoljniji u odnosu na situaciju kada doma}a firma
ima dominantnu poziciju, jer transnacionalna kompanija moè ostvareni
profit prebaciti u mati~nu zemlju, ~ime dolazi do odliva doma}ih resursa u
inostranstvo. Efekat moè biti krajnje negativan ukoliko transnacionalna
kompanija koristi mehanizam transfernih cijena za smanjenje svoje poreske
osnovice. Ovaj negativan efekat }e se naro~ito ispoljiti ukoliko su transna-
cionalne kompanije za{ti}ene od konkurencije drugih inostranih kompa-
nija zbog protekcionisti~ke vanjskotrgovinske politike doma}ih vlasti.
Doma}e vlasti mogu izazvati negativne posljedice i u slu~aju kada pruàju
prevelike olak{ice za direktne strane investicije, {to moè prouzrokovati
nejednake prinose na strani i doma}i kapital i na taj na~in negativno uticati
na konkurentsku sposobnost doma}ih preduze}a.
Ova pogodnost dodatno omogu}ava filijalama transnacionalnih kompa-
nija da posluju profitabilno i pobolj{aju svoju trì{nu poziciju bez zna~aj-
nijeg transfera nove tehnologije. Prejaka konkurencija stranih kompanija
umanjuje sposobnost doma}ih preduze}a da poduzimaju nove investicije,
127
{to negatvno uti~e na obim investicija u zemlji. Na drugoj strani, ni strani

investitori ne preferiraju da investiraju zbog ~injenice da je nivo investi-
ranja doma}ih investitora dosta nizak. Zbog toga je neophodno ocijeniti
optimalan nivo direktnih stranih investicija koji }e stimulisati eksternalije,
a izbje}i ograni~avaju}e efekte po doma}e proizvo|a~e. To zna~i da }e
pove}anje konkurentnosti doma}ih firmi omogu}iti da se tehnolo{ki gap
izme|u njih i filijala smanjuje, {to moè dovesti do smanjenja tra`nje za
proizvodima transnacionalnih kompanija, stvaraju}i kod njih ve}i motiv za
transfer nove tehnologije, pri ~emu je transfer savremene tehnologije pre-
duslov za pojavu tehnolo{kih eksternalija, odnosno konkretnih koristi za
lokalnu privredu.
Da bi lak{e do{li do odre|enih tehnolo{kih koristi, doma}e firme mogu
primjenom tzv. reverse engineering-a (obrnuti inènjering) uspje{no adap-
tirati nove tehnologije koje }e im omogu}iti uspjeh na trì{tu i pobolj{anje
poslovanja, a kroz njihove veze sa drugim doma}im preduze}ima ukupni
pozitivni dobici mogu se pro{iriti i na zna~ajan dio privrede. Primjena re-
verse engineering-a koji predstavlja, u stvari, savremenu tehniku strategij-
skog menad`menta, podrazumijeva detaljnu analizu odre|enog procesa
(proizvoda ili postupka) po principu „od kraja prema po~etku”, polaze}i
preko intermedijarnih faza do samog po~etka, ispituju}i u svakoj fazi na
koji na~in se ostvaruje pojedini proces i postiè odre|eni rezultat.
Kod postupka ben~marking-a koristi se sistematski proces kompariranja
pojedinih segmenata vlastitog poslovanja sa poslovanjem drugih uspje{nih
preduze}a (ne samo u sopstvenoj grani poslovanja) koji postiù najbolje
rezultate sa ciljem njihovog unapre|enja. Me|utim, mora se imati u vidu da
obim i kvalitet transfera nove tehnologije kroz direktne strane investicije ne
zavisi samo od stepena na{e selektivnosti i izabranog modela angaòvanja
stranog kapitala. Politika kompanija koje èle investirati ima klju~nu ulogu,
jer ukoliko direktne strane investicije elimini{u doma}u konkurenciju
mogu}nosti za pojavu eksternalija }e biti manje, a sa druge strane i broj
doma}ih firmi sposobnih da adaptiraju nove tehnolo{ke procese koji se
uvode }e biti manji. Tako|er, transnacionalne kompanije se mogu uzdràvati
od transfera novije tehnologije svojoj filijali u situaciji kada postoji
zna~ajan rizik poslovanja (rizik od eksproprijacije, promjenljivi politi~ki
uslovi, itd.) u zemlji doma}inu.
128
5.5. Institucionalni aspekti u procesu usmjeravanja

direktnih stranih investicija
U okvirima savremenih neoliberalnih tendencija mogu}nost aktivnije

participacije dràve u ekonomskoj regulaciji trì{ta sve se vi{e smanjuje.
Razvoj zemalja u tranziciji i prate}a imperfektnost trì{ta djeluju na rast
nejednake redistribucije prihoda u okvirima nacionalnih privreda, {to ima
negativne posljedice na ekonomski rast. Obja{njenje takve korelacije nalazi
se u ~injenici da politika apstiniranja ili vo|enja neutralne politike dràve
moè imati negativan uticaj na proces efikasne alokacije i usmjeravanja
projekata direktnih stranih investicija. Ako je strate{ki cilj ekonomije u
okviru politike usmjeravanja i alokacije direktnih stranih investicija, trans-
formacija i restruktuiranje ekonomije uz porast efikasnosti i integrisanje u
me|unarodnu ekonomiju, onda je neophodno da svaka zemlja zavisno od
svojih specifi~nosti defini{e svoje vlastite kriterije.
Kriteriji trebaju definisati aktivniju ulogu dràve u ovom domenu, te
povezati se sa razli~itim mogu}nostima regulacije direktnih stranih inve-
sticija, kao {to su:
1) centralizovana regulacija,
2) decentralizovana regulacija,
3) kombinovana ili koordiniraju}a regulacija.
Aktivnosti na administrativnom regulisanju i usmjeravanju stranih di-

rektnih investicija povezane su sa op}om politikom jedne zemlje prema di-
rektnim stranim investicijama. Na~in i obim ulaska direktnih stranih
investicija u pojedine sektore doma}e ekonomije ~esto mogu ovisiti
od vrste podsticajnih mjera prema direktnim stranim investicijama, kao
{to su:
1) vrste olak{ica za stranu kompaniju, zavisno da li se radi o greenfield ili
merger & acquisition ulaganjima,
2) uslovno odobravanje podsticaja zavisno od ispunjavanja zahtjeva,
129
3) selektivnost, odabir prioritetnih sektora za ulazak direktnih stranih in-

vesticija,
4) disperzivnost investicionih podsticaja.
U novije vrijeme, sve ve}i broj zemalja u tranziciji razvija posebne pro-
grame u cilju efikasnijeg angaòvanja direktnih stranih investicija u indu-
strijske aktivnosti i sektore koji pruàju najve}i potencijal za absorbciju
novih tehnologija i znanja62.
Efikasnost njihovog angaòvanja zavisi od oblika tokova direktnih stra-
nih investicija koji se uglavnom formiraju iz tri razli~ita izvora:
- equity kapital,
- nedistribuirani profiti,
- zajmovi od mati~nih kompanija prema filijalama.
Ovakva podjela govori o kompleksnosti njihovog efikasnog pra}enja i

usmjeravanja od strane zemalja koje primaju investicije. Stoga se predla-
galo da te zemlje zauzmu aktivniji odnos prema pona{anju transnaciona-
lnih kompanija, zahtijevaju}i ve}e uklju~ivanje lokalnih firmi u mreù
snabdjevanja, te pove}anje investiranja u istraìvanje i razvoj63. Pored ovih
mjera, predlagalo se da promocija stranih direktnih investicija treba da bude
pra}ena sa subvencijama za R&D i poreskim olak{icama, {to zna~i da po-
litike zemalja u tranziciji moraju da djeluju znatno koherentnije u okviru
podsticanja ulaganja u lokalno istraìvanje i razvoj. Tome bi trebalo da pret-
hodi planska procjena doprinosa odre|enih sektora i grana ekonomskom
razvoju i rastu GDP-a, a time i primjeni selektivnije politike prema priori-
tetnim podru~jima s funkcionalnog i granskog aspekta. Nedovoljan stepen
selektivnosti u politici prema direktnim stranim investicijama moè uticati
62
The World Investment Report: Transnational Corporation, Employment and the Workplace, 1994.,
str. 23.
63
Prijedlog se vi{e odnosi na stvaranje vertikalnih veza.
130
na pojavu nepovoljnih tendencija, gdje restruktuiranje industrije vodi eli-

minaciji relativno manje produktivnih lokalnih firmi i pove}anju u~e{}a
stranih produktivnijih firmi u industrijskom sektoru64.
Klju~nu ulogu u tome da li }e se strani kapital koristiti produktivno (za
pove}anje proizvodnje i zaposlenosti) ima makroekonomska politika, iako
treba re}i da aktivnija uloga dràve u ovoj sferi sve vi{e slabi, {to pred-
stavlja va`no ograni~enje u vo|enju selektivnije politike zemalja u tranzi-
ciji prema odre|enim formama stranih ulaganja. Skoro na identi~an na~in,
politika monetarnog pristupa u ovoj sferi ili politika protekcionizma po~inje
da gubi na prija{njoj efikasnosti, jer se u strate{ko-sektorskom unapre|iva-
nju procesa indirektne distribucije priliva direktnih stranih investicija mora
ozbiljno ra~unati na ograni~enja institucionalnog tipa (MAI, WTO), kao i
na nedovoljan absorbcioni kapacitet lokalnog menad`menta.
Obzirom na ovakva ograni~enja, izbor globalne strukture investicija u
jednoj ekonomiji treba posmatrati u ~vrstoj povezanosti s posrednim i ne-
posrednim faktorima privrednog rasta, kao i ukupnim opredjeljenjima u
ekonomskom razvoju. Orijentacija zemalja u tranziciji prema angaòvanju
direktnih stranih investicija u ekonomskom razvoju formira se, ne samo na
osnovama njenih raspoloìvih faktora proizvodnje, ve} i na osnovu kom-
pleksnosti ovog procesa, imaju}i u vidu ciljeve i interese transnacionalnih
kompanija.
U okviru velikog broja zemalja u tranziciji uo~ava se veliki nedostatak
materijalnog i finansijskog kapitala, pri ~emu se te zemlje sve vi{e ori-
jenti{u prema privla~enju stranih investitora od ~ijih inicijativa se o~ekuje
pove}anje mogu}nosti vlastite akumulacije i ekonomski rast. Me|utim, ovi
efekti se ispoljavaju samo u slu~aju kada se bez stranih ulaganja ostvari-
vanje takvog napretka ne moè realizovati, odnosno ako deficit nacionalnog
kapitala „ko~i“ nacionalnu proizvodnju i ekonomski rast. Ako takvog
ograni~avaju}eg faktora nema, tada efekat pove}anja proizvodnje kao re-
zultat direktnih stranih investicija ne zna~i obavezno dopunski efekat
i moè se ocijeniti samo kao promjena vlasnika u procesu akumulacije
64
UN/ECE, Environment for FDI Spillovers in the Transition Economies, Geneva, 2006., str.10.
131
kapitala. Stoga je evidentno, da se proces organizacije formiranja direktnih

stranih investicija uglavnom odvija u okvirima transnacionalnih mreà koje
imaju presudan uticaj ne samo na model ulaska na lokalno trì{te, ve} i na
na~in kori{tenja ulaganja u toj zemlji. Iako se ove dvije podjednako va`ne
faze me|usobno proìmaju, znatno ve}a mogu}nost da se interveni{e jav-
lja se u tzv. „fazi kori{tenja direktnih stranih investicija“. Na to uti~u glo-
balni trendovi institucionalizacije i regulacije aktivnosti transnacionalnih
kompanija (MAI, TRIM) koji podrivaju objektivnu sposobnost dràva da
aktivnije djeluju na pona{anje i usmjeravanje transnacionalnih kompanija
u skladu sa vlastitim ciljevima razvoja.
Kada se do|e do faze finansiranja ekspanzije, ona se ona odvija bilo u
vidu greenfield investicija ili putem kupovina i spajanja (M&A) postoje}ih
firmi koje dolaze uglavnom iz dva izvora. Prvi se odnosi na organizaciju i
angaòvanje eksternih izvora {tednje, dok drugi na kori{tenje resursa iz lo-
kalnog trì{ta. Eksterni izvori obi~no sadràvaju strane direktne investicije
(iz mati~ne zemlje ili iz profita i zadrànih zarada filijala), dok su lokalni
izvori uglavnom sa njihovog doma}eg finansijskog trì{ta. Pored ovih iz-
vora finansiranja, za firme u stranom vlasni{tvu, jedan od ~estih modela
formiranja kapitalne osnove za direktne strane investicije su zadràne za-
rade. Zadràne zarade su uglavnom dijelovi profita koji nisu repatrirani u
vidu pla}anja dividendi, dok se, me|utim, sa stanovi{ta platnog bilansa
pretpostavlja da su one transferisane u inostranstvo i zatim reinvestirane u
njenu filijalu. Razlozi tome su {to se direktne strane investicije ~esto mogu
lak{e formirati i rasti kroz reinvestirane zarade, nego kroz nova investi-
ciona ulaganja65. Iako je zbog ovakvog modela formiranja direktnih stranih
investicija njihov realni doprinos ekonomskom razvoju ~esto bio skroman,
ve}ina zemalja u tranziciji opredjeljivala se za ovaj vid formiranja investi-
cione osnove, zbog ~injenice da su na taj na~in mogle izbje}i rizik formi-
ranja kapitala uz pove}anje velike vanjske zaduènosti.
Izbjegavanje takvog rizika prema neoklasi~noj teoriji obja{njavalo
se razli~itim tempiranjem rasta privrede koji je odre|en s jedne strane,
65
Pickard M.: Study on International Investment, July 30, Toronto, 2000., str.11.
132
stopama zaposlenosti i produktivnosti rada, a s druge strane, stopom inve-

sticija, {to zna~i da su se rje{enja nalazila u glavnim ko~nicama razvoja, kao
{to su deficit {tednje i kapitala.
Sa stanovi{ta formiranja direktnih stranih investicija, bitna karakteri-
stika dosada{njih tendencija u njihovom kretanju bila je vezana za kom-
plementarnost njihovih vanjskotrgovinskih tokova sa penetracijom
direktnih stranih investicija u odre|ene ekonomske sektore. Va`nost vanjske
trgovine u na~inu organizacije direktnih stranih investicija vidi se u tome
{to „efektivnost vanjske trgovine sluì kao jedan od najva`nijih kriterija
kod izbora pravaca i redoslijeda ulaganja u odgovaraju}e grane i proizvo-
dne komplekse“66.
Ovo pitanje postaje sve va`nije ako se ima u vidu da negativni terms of
trade (nepovoljno kretanje odnosa cijena u me|unarodnoj razmjeni) moè
voditi prelijevanju dijela doma}eg nacionalnog dohotka u strane privrede.
Time se podcrtava globalna va`nost raspoloìve privredne strukture u zem-
lji, kao bitnog faktora u determinaciji modela organizacije i uklju~ivanja di-
rektnih stranih investicija u ekonomski razvoj. Globalni pristup participaciji
trì{ta zahtjeva da zemlje u tranziciji u procesu organizacije formiranja di-
rektnih stranih investicija moraju analizirati konkurentnost njenih faktora
i konkurentnost preduze}a. U tom smislu, ekonomska teorija sugeri{e da je
u uslovima konkurentnosti nacionalnih faktora i nekonkurentnosti nacio-
nalnih preduze}a, neophodno inicijalni investicioni suplement inicirati kroz
privla~enje direktnih stranih investicija. Ova je problematika za zemlje u
tranziciji bila ~esta dilema koja se nametala kroz pitanje da li je za njih
isplativije da se oslone na direktne strane investicije ili porast vanjske
zaduènosti ili da kroz proces liberalizacije kapitalnih tokova otvore put
objema alternativama. Liberalizacija kapitalnih i finansijskih transakcija u
na~elu je trebala dovesti do boljeg uklju~ivanja ovih zemalja u svjetske to-
kove {tednje i investicija, a time i do bolje alokacije oskudnih ekonomskih
izvora.
66
Kornai J.: Mathematische Methoden bei der Planung der ekonomischen Struktur, Berlin - Budapest,
1967.
133
Uloga stranog privatnog kapitala u tim zemljama nije bila samo uslov-
ljena stepenom ostvarene liberalizacije, ve} je rasla srazmjerno brzini
kojom su one ostvarivale transformaciju i reformu ka trì{noj privredi i po-
stizale odre|eni stepen ekonomske stabilizacije i rasta. Sama motivacija
zemalja u tranziciji u izboru modela formiranja stranih direktnih investi-
cija zavisila je od njihove èlje i potrebe da u po~etnoj fazi razvoja saniraju
vanjski dug i ograni~enja u teku}em bilansu, pobolj{aju eksternu finansij-
sku poziciju i pove}aju devizne rezerve.
Nedovoljna razvijenost finansijskih trì{ta u ovim dràvama pokazala
je da su one ne samo uvozile kapital u vidu direktnih stranih investicija,
ve} i u obliku vanjske zaduènosti, {to je uticalo na rast „nategnutosti“ plat-
nog bilansa i stvaranja vi{ka pasive nad aktivom. Posljedice takvog formi-
ranja investicionog kapitala dovele su do toga da najve}i broj zemalja u
Isto~noj Evropi ima pasivan saldo bilansa teku}ih operacija, koji se uglav-
nom finansirao na ra~un direktnih stranih investicija.
Ovakva pona{anja u njihovom kretanju, izvirala su iz same prirode
pona{anja stranih investitora, prema kojoj su direktne strane investicije
~esto bile pra}ene sa mobilizacijom zajmovnog kapitala od strane inostra-
nih investitora koji su podizali kredite u inostranstvu.
U ovome se nalazi pozitivna strana angaòvanja direktnih stranih inve-
sticija, jer se koristi vlastiti kapital umjesto zajmovnog, ali se traè i
mogu}nosti dobijanja dopunskog, zajmovnog kapitala, kako unutar zemlje,
tako i u inostranstvu. Dodatna pogodnost za transnacionalne kompanije je
{to zbog znatno niìh kamatnih stopa u razvijenim industrijskim zemljama,
direktne strane investicije olak{avaju finansiranje zajmovnog kapitala ~emu
tako|er, pomaù transnacionalne kompanije sa neophodnim garancijama
finansijskim institucijama. U svakom slu~aju, sam proces izbora modela
angaòvanja direktnih stranih investicija je vaàn korak u blièm odre|iva-
nju tempa i strukture privrednog razvoja.
Pod povezano{}u mogu}eg modela i dinamike razvoja naro~ito se po-
drazumijeva ~injenica da je utvr|ivanje optimalne strukture u organizaciji
formiranja direktnih stranih investicija, mogu}e samo uz pretpostavku po-
stojanja op}ih polaznih modela ekonomskog rasta, kao {to se i verifikacija
134
ovih op}ih modela i njihovih pretpostavki mora stalno vr{iti iznalaènjem

optimalnih varijanti u njihovom angaòvanju.
Takvu komplementarnost treba shvatiti kao nastojanje da se zavisno od
izabranog modela ekonomskog razvoja proces ulaska stranog kapitala {to
vi{e pribliì stvarnoj sloènosti ekonomskih procesa, kao neophodne ka-
rike u pripremanju odre|enih varijanti privrednog razvoja. Zbog toga, od-
govorno vo|enje nacionalne razvojne i ekonomske politike mora uklju~iti
i nivo do kojeg zemlja smije dopustiti prisustvo direktnih stranih investicija
u svojoj ekonomiji. Prije svega, njihov odre|eni priliv mora biti u odgova-
raju}oj stabilnoj proporciji sa doma}im kapitalom, {to su pokazali i uspje{ni
primjeri razvoja zemalja Jugoisto~ne Azije.
5.6. Direktne strane investicije i komparativne prednosti

Bosne i Hercegovine
Saznanja teorije komparativnih prednosti upu}uju na zaklju~ak da se i

manje razvijene ekonomije, kakva je ekonomija Bosne i Hrcegovine, mogu
na me|unarodnom trì{tu natjecati sa razvijenijim zemljama. Gledano iz
na{e pozicije bitno je da komparativne prednosti nisu ekskluzivitet tehno-
lo{ki nadmo}nijih dràva.
Sve zemlje pa tako i Bosna i Hercegovina, imaju komparativne predno-
sti u proizvodnji odre|enih vrsta proizvoda i usluga. Postavlja se logi~no
pitanje da li su te prednosti na najbolji na~in prepoznate i iskori{tene.
Koncept komparativnih prednosti u uslovima savremenog svjetskog
trì{ta, zahtjeva napu{tanje tradicionalne paradigme koja podrazumijeva
makroekonomske politike dràve u oblastima koje su identifikovane kao
atraktivne sa stanovi{ta relativnih prednosti. Smisao istraìvanja, definisa-
nja i kreiranja komparativnih prednosti nije u pripremi terena za aktivno
uplitanje dràve u ekonomske tokove. Regulatorna uloga dràve nije u nje-
nom aktivnom mije{anju u ekonomiju, ve} u tome da stvori odgovaraju}i
ambijent, odnosno da elimini{e barijere koje preduze}ima stoje na putu
ka kori{tenju komparativnih prednosti. Ako bi èljeli markirati osnovne
135
odrednice makroekonomskog ambijenta, odnosno ekonomske politike

Bosne i Hercegovine, onda bi se s pravom moglo re}i da je to politika niske
inflacije i makroekonomske stabilnosti, kroz postepeno smanjivanje defi-
cita javnih finansija (ispod 4% GDP-a) i ~vrsta monetarna politika sa
godi{njom inflacijom od 2% do 6%.
U me|uvremenu je vanjska pozicija Bosne i Hercegovine pogor{ana
zbog rastu}eg trgovinskog deficita (oko 50% GDP-a), te deficita teku}eg di-
jela platnog bilansa. Va`no je ista}i upozorenja ekonomista Me|unarodnog
monetarnog fonda, koji su u najnovijoj analizi za 2007. godinu upozorili na
“pove}anu ranjivost Bosne i Hercegovine na finansijske rizike”, odnosno
ukazali na ne{to {to se usljed pretjerane liberalne orijentacije vanjske poli-
tike Bosne i Hercegovine ~esto zanemaruje.
Zna~ajan priliv inostranog kapitala nije se smio u tako velikoj mjeri ko-
ristiti za potro{nju, kao {to ni usvajanje standarda Evropske unije nije do-
voljna garancija protiv rizika visoke zavisnosti Bosne i Hercegovine od
inostranog kapitala. Osim toga, postoji jo{ jedan vaàn aspekt prilago|ava-
nja Bosne i Hercegovine zahtjevima svjetskog trì{ta, kao i standardima
Evropske unije. Bosna i Hercegovina mora, tako|er, u izradi vlastite stra-
tegije razvoja primijeniti ciljeve i instrumente tzv. „Lisabonske strategije”,
koja sadrì skup mjera za pobolj{anje me|unarodne konkurentnosti evrop-
skih nacionalnih privreda, a ostvarivanje ciljeva ove strategije nadzire se
pra}enjem odre|enog broja indikatora.
Jedan od tih indikatora je i stepen otvorenosti stranom kapitalu, pri ~emu
se strane direktne investicije smatraju najkorisnijim i najjeftinijim izvorom
kapitala za zemlje u tranziciji. One imaju nekoliko prednosti u odnosu na
druge izvore koji se mogu koristiti, kao {to su zaduìvanje u inostranstvu i
portfolio investicije. U ovom slu~aju ne pominjemo stranu pomo}, koja je
ipak, bila dosta prisutna u zemljama u tranziciji. Prednosti direktnih stra-
nih investicija u odnosu na kredite iz inostranstva su u tome da one ne pod-
razumevaju zna~ajnije odlive u budu}nosti koji mogu ugroàvati teku}i
bilans i privredni rast u tim periodima, mada se ~esto zaboravlja da i di-
rektne strane investicije imaju svoje odlive, kao rezultat repatrijacije pro-
fita i situacija kada filijale otpla}uju anuitete po osnovu pozajmica od svojih
centrala, {to je u stvari klasi~an kredit.
136
Prednost direktnih stranih investicija u odnosu na portfolio investicije je

u tome {to direktne strane investicije predstavljaju mnogo stabilniji izvor
kapitala, {to se i pokazalo za vrijeme globalne ekonomske krize (1997-
1998), kao i u poslednjim godinama kada su direktne strane investicije u
zemljama u tranziciji nastavile sa rastom, iako je ve}ina ovih zemalja u tim
periodima izgubila pristup me|unarodnim finansijskim trì{tima i doìvjela
veliki odliv kapitala. Zbog toga smatramo da su direktne strane investicije
mnogo stabilnije u odnosu na portfolio investicije, jer podrazumijevaju
investicije u fiksnu imovinu koja reprezentuje dugoro~nu orijentaciju
stranog investitora.
Posmatrano finansijski, direktne strane investicije predstavljaju priliv
stranih resursa koji pove}ava ukupne investicije u zemlji doma}inu, a time
i prihodnu stranu GDP-a. Pored inicijalnog priliva kapitala, direktne strane
investicije ~ine i reinvestirani profit filijale, kao i sve pozajmice filijali od
strane mati~ne kompanije. Ukoliko filijale koriste ova sredstva za izgrad-
nju novih ili modernizaciju postoje}ih objekata i pogona, onda se ukupne
investicije u zemlji doma}inu recipro~no pove}avaju.
Ulogu stranih direktnih investicija u ekonomskom razvoju Bosne i Her-
cegovine sa aspekta mogu}ih komparativnih prednosti potrebno je posma-
trati u svjetlu njene ukupne konkurentne pozicije na me|unarodnom trì{tu.
Pri tome treba imati u vidu da su se u posljednih desetak godina desila
zna~ajna strukturna pomjeranja u funkcionisanju svjetskog trì{ta, uslov-
ljena sna`nim ja~anjem aktuelnih ekonomskih i razvojnih procesa.
U faktore koji su uticali na te procese, a time i u velikoj mjeri na iz-
mjenu tradicionalnih izvora komparativnih prednosti, mogu se izdvojiti:
- regionalno ekonomsko grupisanje,
- dominacija kretanja direktnih stranih investicija i specijalizovanih proiz-
voda izme|u razvijenih zemalja,
- dominantna uloga superiornih transnacionalnih korporacija.
Realne posljedice djelovanja ovih faktora, nesumnjivo su dovele do

transformacije tradicionalnih stavova o komparativnim prednostima, te su
time uticali i na promjenu pona{anja nacionalnih ekonomija u njihovom
137
oblikovanju. Prirodni tok njihove evolucije u kontekstu angaòvanja di-

rektnih stranih investicija ~ini da su komparativne prednosti jedne zemlje
odre|ene brojnim faktorima, od kojih se posebno izdvajaju:
- geopoliti~ki poloàj,
- prirodni resursi,
- razvijena infrastruktura,
- kvalifikovana i jeftina radna snaga,
- veli~ina trì{ta i dr.
U klasi~nim teorijama, komparativne prednosti zemlje su pod uticajem

produktivnosti raspoloìvih faktora, inputa, tro{kova tih faktora u lokalnoj
valuti i vrijednosti lokalne valute u odnosu na druge valute. Ove teorije raz-
like u radnoj produktivnosti vide kao osnovni razlog za razlike u kompa-
rativnim prednostima me|u ekonomijama, mada neki autori (Heckscher i
Ohlin) smatraju da akcenat treba vi{e stavljati na ulogu nasljednih faktora,
obzirom da su po njima razlike me|u zemljama uglavnom nastajale iz na-
slje|enih i raspoloìvih faktora.
Do vidljivijeg pomjeranja u zna~aju uloge komparativnih prednosti
dolazi i u slu~ajevima kada postoje u{tede usljed niìh cijena pribavljanja
faktora proizvodnje i sirovina.
Me|utim, pod uticajem savremenih procesa, kao {to su liberalizacija,
rapidan tehnolo{ki progres i nove organizacijske i upravlja~ke tehnike, ne
dolazi samo do promjene determinanti od kojih zavisi dono{enje lokacijske
odluke za strana direktna ulaganja67, ve} i do pojave novih tendencija u
njihovoj motivaciji.
Uz zadovoljenje glavnih determinanti, kao {to su, na primjer, stabilnost
(pravna, politi~ka, ekonomska), povoljno i transparentno investicijsko
okruènje, va`no je primjetiti da pojedine tradicionalne determinante
67
WIR, Promoting Linkages, Chapter 1, 2001.
138
postepeno gube na va`nosti, dok druge dobijaju na relevantnosti. Me|u

onima koje gube na va`nosti isti~u se:
- veli~ina doma}eg trì{ta, tj. njegova ekonomska snaga i potro{a~ki
kapacitet,
- bogatstvo prirodnih resursa i jeftina radna snaga.
Zajedno sa navedenim, preorijentacija na globalizaciju proizvodnje i

trgovine u~inila je konkurentnost u smislu lokacije za investicije i izvoz
najva`nijim faktorom u odre|ivanju privla~nosti zemlje za investicije.
Sagledavanje izvora komparativnih prednosti Bosne i Hercegovine na
bazi faktorskih proporcija jasno pokazuje da ona u pore|enju sa drugim
zemljama u tranziciji nema odgovaraju}i i potrebni nivo nacionalne
konkurentnosti. Apstrahuju}i osnovne motivacijske elemente potencijalnih
stranih investitora, koji zavisno od pojedine zemlje mogu biti razli~iti,
va`no je konstatovati da sa stanovi{ta tradicionalnih determinanti, Bosna i
Hercegovina nema posebne ili specifi~ne prednosti u odnosu na ostale
zemlje Centralne i Isto~ne Evrope, te da nije uspjela zna~ajnije promijeniti
sastav svojih komparativnih prednosti u proteklom periodu.
Na to je uticala i spora supstitucija me|unarodne pomo}i sa stranim i
doma}im investicijama koja je dovela do varijacija u pona{anju GDP-a, pri
~emu evidentan rast realne potra`nje (a time i stvaranje resursnog deficita)
nije bio pra}en komplementarnim djelovanjem drugih varijabli (doma}a
{tednja, nau~no-tehnolo{ki razvoj, stimulativna ekonomska politika i dr.).
Bez obzira na zna~ajnu neiskori{tenost lokalnih resursa, Bosna i Herce-
govina prema ocjeni UNCTADA, ima dobar potencijal za priliv stranih ula-
ganja, {to pokazuju i apsolutni iznosi stranih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu,
koji nisu zanemarivi.
Nezadovoljavaju}a je, me|utim, struktura tih ulaganja, obzirom da je
najve}i dio stranih ulaganja usmjeren u finansijsko posredovanje i trgo-
vinu, a relativno mali dio u proizvodne djelatnosti. Strana ulaganja u proiz-
vodne djelatnosti, uglavnom su usmjerena na one proizvodnje koje
zadovoljavaju doma}e trì{te, a ne na izvozne djelatnosti. Posebno je ne-
zadovoljavaju}e ulaganje u greenfield projekte, kao i ulaganja u istraìvanja.
139
5.7. Uticaj korupcije na priliv direktnih stranih investicija
U ekonomskim teorijama postoje dileme i protivrje~nosti o ulozi dràve

u kreiranju stabilnog ekonomskog rasta i sveukupnog dru{tvenog razvoja.
Ako su zadaci dràve da regulatornim mehanizmima i mjerama osigura
vitalne usluge koje su od su{tinske va`nosti za uspje{an razvoj privatnog
sektora, onda se kao vaàn problem postavlja pitanje: kakav je uticaj
korupcije na okruènje u kome privatni sektor treba da djeluje.
Korumpirana oligarhija u bilo kojem dràvnom sistemu dodatno name}e
vanredne obaveze menad`mentu privatnog sektora. Uklanjanje nepotrebnih
birokratskih barijera se, naravno, ne vr{i samo zbog smanjenja korupcije,
ve} i zbog stimulisanja ve}eg broja kompanija da prihvate legalan na~in
poslovanja, kao i da bi se ohrabrile i privukle nove investicije u nove proiz-
vodne kapacitete.
Jedan od presudnih faktora za ubrzanje razvoja privatnog sektora je
pove}anje priliva stranih direktnih investicija, ~iji priliv sasvim sigurno za-
visi od kvaliteta institucionalnog ure|enja dràve primaoca investicija i
ra{irenosti korupcije u dru{tvu.
U nedavnoj studiji68, sprovedenoj kroz ispitivanje bilateralnih ulaganja
14 zemalja, putem tradicionalnih izvora investicija na uzorku od 45 zemalja
tokom perioda 1990 - 1991. godine, do{lo se do veoma interesantnih
zaklju~aka.
U studiji se, naime, poredi stanje korupcije sa marginalnim poreskim
stopama i zaklju~uje se da na skali od 1-10 (kao {to koristi TI indeks per-
cepcije korupcije), pove}anje nivoa korupcije od 1,0 indeksni poen, dovodi
do smanjenja direktnih stranih investicija za 16% ili otprilike za ekviva-
lent pove}anja marginalne poreske stope od 3,0%.
Drugim rije~ima, pogor{anje stanja korupcije u zemlji primaocu inve-
sticija sa nivoom, na primjer Singapura, (sa rangom od pribli`no nula), do
68
Shang-Jin Wei, Kenedi {kola za javnu upravu Univerziteta u Harvardu, 2008.
140
nivoa Meksika (sa rangom od 6,75) izaziva pove}anje marginalne poreske

stope za strane kompanije od 21%. To je sasvim dovoljno da se gotovo
potpuno ugase nade jedne zemlje da }e direktne strane investicije biti
usmjerene u tu zemlju.
Rezultati ove studije nas zapravo podsti~u da na korupciju gledamo kao
na dodatan, mada neformalan, porez koji tereti privatni sektor, porez
na koji su strani investitori ~esto vrlo osjetljivi i na koji reaguju vrlo
negativno.
Ovakve stavove potvr|uju tako|er nalazi do kojih je do{la Grupa za kon-
trolu rizika (Risk Control Risks) u oktobru 1999. godine i koji su pokazali
da je tri puta ve}a vjerovatno}a da }e investitore iz SAD-a visok nivo
korupcije odvratiti od investiranja u neku zemlju, prije nego nedostatak
demokratskih institucija ili nizak nivo po{tivanja ljudskih prava.
To se de{ava zbog ~injenice da korupcija ne nosi sa sobom samo eko-
nomsku neefikasnost, ve} i neadekvatnu redistribuciju raspodjele fondova
na proizvodnju i potro{nju. Na taj na~in korupcija stvara neefikasnu alo-
kaciju, jer omogu}ava i najmanje sposobnom ugovara~u da sklopi ugovore
sa vladom.
Obzirom da je visina mita obi~no ukalkulisana u cijenu proizvedene robe
ili usluge, dolazi do pada potra`nje, struktura proizvodnje postaje proiz-
voljna, a potro{nja pada ispod nivoa efikasnosti. Ovim se evidentno doka-
zuje da korupcija, kao negativna dru{tvena pojava, dovodi do sniàvanja
op}eg nivoa blagostanja stanovni{tva.
Uz potrebu eliminisanja ovih i sli~nih devijacija koje prate strano inve-
stiranje, najve}i problem za bosanskohercegova~ku privredu je velika ne-
zaposlenost koja po zvani~nim procjenama iznosi oko 35 % (IMF, 2008).
Jedan od mogu}ih na~ina za postizanje odrìvog rasta zaposlenosti jesu
upravo direktne strane investicije i stvaranje uslova za razvoj podugo-
vara~kih lanaca koji se formiraju nakon priliva direktnih stranih investi-
cija. Ovaj provjereni recept pokazao se dosta uspje{nim ne samo u novim
EU ~lanicama ê{koj, Ma|arskoj, Poljskoj i Slova~koj, ve} i u drugim
zemljama u razvoju.
141
POGLAVLJE 6
FINANSIJSKI SEKTOR
I INVESTICIJE
POGLAVLJE 6: Finansijski sektor i investicije
6. FINANSIJSKI SEKTOR I INVESTICIJE
6.1. Finansijski sistem, me|unarodno kretanje kapitala

i privredni razvoj
Finansijski sistem svake zemlje jedan je od najva`nijih podsistema

privrednog i politi~kog sistema. Drugim rije~ima, finansijski sistem je
odre|en stanjem politi~kih odnosa, karakterom vlasni{tva, nivoom pri-
vrednog razvoja i brojnim drugim faktorima. S druge strane, finansijski
sistem predstavlja jedan od klju~nih uslova za razvoj privrede i cjelokupan
napredak. To vrijedi kako u razvijenim trì{nim ekonomijama, gdje postoji
visok stepen zavisnosti privrede od funkcionisanja finansijskog sistema,
tako i u zemljama u tranziciji, koje se oslanjaju na finansijski sistem u
finansiranju, restrukturiranju i podsticanju privrednog razvoja. Razvijenost
i stabilnost finansijskog sistema zemlje, stoga, u velikoj mjeri determini{e
obim i dinamiku priliva ino kapitala.
Snaàn i stabilan finansijski sistem, dakle, preduslov je za:
- nesmetano odvijanje procesa reprodukcije i stabilnog privrednog razvoja,
- nesmetanu cirkulaciju nov~anih sredstava (prilive i odlive kapitala) i
odràvanje likvidnosti svih subjekata,
- regulisanje ponude i potra`nje, kao i cijene kapitala,
- funkcionisanje i operacionalizacija politike kreditiranja dràve i institu-
cija i organizacija od posebnog dru{tvenog interesa,
- ostvarivanje ciljeva monetarno-kreditne politike,
- funkcionisanje poslovnog bankarstva.
Odrìvi ekonomski rast prvenstveno zavisi od koli~ini i kvaliteta ula-

ganja privrednih subjekata. Nepodsticajno poslovno okruènje i nedovoljna
doma}a {tednja po logici inercije uti~u da lokalne firme izlaz iz “za~aranog
kruga” traè u osloncu na strani kapital. Me|utim, u uslovima nedovoljno
efikasnog bankarskog sektora i nerazvijenog trì{ta kapitala, preduze}a
sa udjelom stranog kapitala obi~no lak{e dolaze do razli~itih izvora
finansiranja.
145
Za razliku od njih, lokalne firme koje posluju na regionalnom nivou

suo~avaju se sa trì{tem na kome je vi{e od 90% banaka pod kontrolom
stranog kapitala. Strane banke, osim {to nisu obezbjedile neophodne i
o~ekivane impulse i podsticaje razvoja privrede, doprinjele su i objek-
tivnom gubitku autonomnosti bankarskog sektora u Bosni i Hercegovini.
Zbog toga je potreba preusmjeravanja finansijskih tokova u cilju porasta
investicijskog ulaganja uslovljena politikom poslovnih banaka u Bosni i
Hercegovini, koje najve}i dio depozitne {tednje usmjeravaju na sektor sta-
novni{tva uz dalji rast deficitarnog finansiranja privrede mobilizacijom pa-
sive iz ostalih sektora. Iz tih razloga rastu}i deficit u bilansu teku}ih
transkacija pokazuje da finansijski sektor kao vaàn instrumenat u aloka-
ciji finansijskih sredstava u razvojne svrhe, ne generira zadovoljavaju}i
nivo doma}e {tednje koja bi, zatim, mogla biti iskori{tena za rast investi-
cija u privredi.
Prema tome, osnovni je problem kako pokrenuti kapitalne investicije
koje mogu doprinijeti ekonomskom rastu i ubrzanju akumuliranja investi-
cionog kapitala, ~iji se efekti mogu posmatrati dvojako. Prvo, oni se po-
javljaju kroz dva glavna kanala, na po~etku kao potro{nja, obzirom da
pove}avaju doma}u potra`nju, i zatim, putem kreiranja novih proizvodnih
kapaciteta, koji vode pove}anju potencijalnog industrijskog rasta. Osnovni
problem u konstrukciji ovakvih ulaznih varijabli je {to su iskustva drugih
zemalja u tranziciji upu}ivala da direktne strane investicije nisu imale u
tim procesima zna~ajniju ulogu, obzirom da su one izvor kapitala za koji je
potrebno obezbjediti preduslove, kao {to su: absorbcioni kapacitet, kvali-
tetna infrastruktura i odgovaraju}i nivo razvoja ljudskog kapitala.
6.2. Priliv kapitala i politika „sterilizacije”
Prema klasi~noj teoriji, realni devizni kurs (ravnoteà) postiè se neo-

visno od nominalnog monetarnog aran`mana koji neka zemlja usvaja.
Prema tome, brà konvergencija ka ravnoteì bila je izraènija kod fleksibil-
nijih aran`mana deviznog kursa, nego u zemljama sa monetarnim sistemom
valutnog odbora (Currency Board). Prilago|avanje deviznog kursa u slu~aju
aran`mana fiksnog nominalnog deviznog kursa (valutni odbor) moè se
146
jedino ostvariti prilago|avanjem nivoa cijena. To moè trajati dosta dugo i

izazvati rast „sive“ ekonomije, a {to se jednim dijelom ve} autonomno
de{ava kod nas i to ponajvi{e u proizvodno-uslu`nim djelatnostima.
Veliki deficit teku}eg ra~una u Bosni i Hercegovini najve}im dijelom
se finansira putem doznaka, grantova i prilivom stranog kapitala, {to zna~i
da bi dugoro~no bez ovih kompenzacija valutni odbor bio pod velikim pri-
tiskom. Povoljna okolnost za valutni odbor u Bosni i Hercegovini je {to
teret rasta indeksa realnog efektivnog kursa ne preuzimaju monetarne vlasti,
ve} sama privreda, {to neposredno uti~e ne njenu konkurentnost i izloènost
eksternom trì{tu.
Zbog toga ve}ina zemalja u ovakvoj situaciji pribjegava provo|enju
mjera „sterilizacije” da bi reducirali pritisak uvoza kapitala na monetarnu
bazu i inflaciju.
Ako bi se neka dràva opredjelila za takvu vrstu intervencije, onda bi
ta aktivnost zahtijevala dvije paralelne mjere Centralne banke, koje se
ogledaju u sljede}em:
1. Absorbovanje priliva kapitala kroz rast rezervi u stranoj valuti (da bi se
umanjili efekti aprecijacije doma}e valute),
2. Smanjenje emisije doma}ih kredita (da bi se izbjegli inflatorni efekti kao
rezultat pove}ane ponude kapitala).
Prednosti ovih modela kada se transakcije obavljaju putem otvorenih

trì{nih operacija su {to ograni~avaju rast monetarnih agregata bez name-
tanja optere}enja bankama, kao {to je pove}anje stope obaveznih rezervi ili
povla~enje javnih depozita iz komercijalnih banaka.
Da bi ocjenili stepen „sterilizacije” moèmo koristiti funkciju tzv. osje-
tljivosti doma}ih kredita, obzirom da oni mogu reagovati negativno na
odre|en stepen „sterilizacije” kada Centralna banka èli da neutralizira
efekte na promjene monetarne baze u me|unarodnim rezervama pod dje-
lovanjem me|unarodnog deviznog trì{ta.
U uslovima restriktivnih trì{nih okolnosti koji vladaju na finansijskom
trì{tu u Bosni i Hercegovini, aktivnosti Centralne banke mogu biti pred-
stavljene sljede}om funkcijom:
147
Δ DC = a+β Δ FA1 + yZ t-1 + ε i

Gdje je:
- DC — doma}i krediti,
- FA — strana sredstva,
- Z — ostale varijable, uklju~uju}i monetarne agregate, inflaciju,
kamatne stope, vladinu potro{nju i realni GDP,
- ε — slu~ajna gre{ka,
- a — interna varijabla,
- β i y — koeficijenti “sterilizacije”,
- t — indikator za vrijeme.
Koeficijent sterilizacije (β) pokazuje u kojem je procentu kapitalni

priliv bio “steriliziran” od strane vladinih mjera, pri ~emu se predlaè da
Centralna banka mjenja doma}e kredite sa veli~inom promjene FA (strana
sredstva), ali u suprotnom smjeru (-1).
Da bi ocjenili efekte „sterilizacije“ na ekonomski razvoj, koristimo
sljede}u jedna~inu:
(1) Δ FA = a + β ΔDC + yZ + ε
Predloèna formula omogu}ava vezu sa stranim kapitalom, te da sma-

njenje obima doma}ih kredita bude iskori{teno kao znak da Centralna
banka krene u prodaju vrijednosnih papira poslovnom sektoru da bi sma-
njili ponudu novca iz doma}ih rezervi. To smanjenje zatim, dovodi do po-
rasta u kapitalnim tokovima.
Rast kapitalnih tokova ~ini da efekti „sterilizacije“ djeluju na rast
kamatnih stopa, uz uvaàvanje ~injenice da rast monetarnih agregata zao-
staje za rastom priliva stranih sredstava. Ve}em prilivu stranih sredstava,
uklju~uju}i priliv direktnih stranih investicija, odgovara odràvanje
finansijski „napregnute“ ekonomije primaoca kapitala, jer je u takvim
148
uslovima manje oportuno investicione projekte finansirati sa lokalnog

trì{ta kapitala.
U kakvom su odnosu strana sredstva i monetarni agregati, izra~unava
se pomo}u (x) Granger modela69 koji koristi sljede}e vremenske serije (y):
(2) Yt = a + Σβiyt-i + δzt + ε ; (A)
(3) Yt = a + Σβiyt-i+δzt+Σyjxt-j + εt ; (B)

Gdje je:
- a — konstanta,
- Σ — zbir od 1 do s,
- β — koeficijenti nedostaju}ih zavisnih varijabli,
- z — vektor drugih varijabli,
- δ — vektor koeficijenata od z,
- y — koeficijenti od x,
- ε — gre{ke.
Konvencionalni test primjenom Granger analize, treba da pokaè da li

jedna~ina (A) obja{njava zavisne varijable bolje od jedna~ine (B). Dakle,
u ovom slu~aju nulta hipoteza bila bi definisana u obliku:
H0 : Yj = 0 u jedna~ini A,
dok bi alternativna hipoteza glasila:
H1 : Yj = - 1
69
Dobitnici Nobelove nagrade za ekonomiju u 2003. godini, Britanac Clive Granger i Amerikanac
Robert Engle razradili su statisti~ke metode koje su po prvi put omogu}ile precizniju analizu nepred-
vidivih makroekonomskih kretanja i kretanja na finansijskim trì{tima i ekonomiji op}enito.
149
U slu~aju da ne moèmo izbje}i uticaj hipoteze H0, onda se zaklju~uje

da varijabla (x) nema potreban uticaj na (y), a time ni na veli~inu kretanja
stranih sredstava (FA), {to je u uslovima deficita platnog bilansa nepovoljna
varijanta za svaku ekonomiju.
U stvarnom slu~aju, kada imamo takvu situaciju neophodno je testirati
smjer kauzaliteta izme|u dvije grupe odvojenih varijabli:
- direktna strana ulaganja i monetarni agregati,
- direktne strane investicije i kamatna stopa.
Empirijski rezultati temeljeni na iskustvima tranzicijskih privreda po-

kazuju da u ve}ini slu~ajeva nije bilo mogu}e na}i odgovaraju}i kauzalitet
izme|u stranih sredstava (FA) i M1 izuzev u manjim slu~ajevima. To zna~i
da „sterilizacija” moè biti relativno uspje{na u preventivnom rastu mone-
tarnih agregata, {to je posebno mogu}e u situacijama kada odre|ena
privreda nema velike prilive stranih investicija. Dodatna prednost je i to {to
monetarna inflacija nije vezana za obim i model ulaska stranih sredstava.
Odnos izme|u stranih sredstava i kamatnih stopa pokazao je klasi~nu
refleksiju kretanja u uslovima umjerene deregulacije trì{ta, kada primjena
mjera „sterilizacije” obi~no dovodi do rasta kamatnih stopa kao odgovor na
restrikciju ponude novca, {to opet otvara mogu}nost da doma}a sredstva
postanu konkurentnija na trì{tu.
Takvi rezultati uglavnom idu u prilog tezi da „sterilizacija” zbog nedo-
sljednih monetarnih politika nije mogla zna~ajnije uticati na rast kamatnih
stopa niti dovesti do privla~enja dodatnih priliva kapitala (izuzev u
ograni~enim slu~ajevima, kod izmjene stope obaveznih rezervi) {to zna~i
da varijabla (x) nije imala potreban nivo uticaja na varijablu (y).
6.3. Razvoj u uslovima monetarnog aran`mana

na principima valutnog odbora
Za Bosnu i Hercegovinu dosta je interesantna uloga Currency Boarda,

prvenstveno sa aspekta privla~enja stranog kapitala i njihove uzajamne
150
interakcije na ekonomski razvoj. Pojedini autori smatraju da sistem Cur-

rency Board-a daje najbolje rezultate kao dio {ireg paketa reformi, dok
drugi op}enito potcjenjuju njegov realni doprinos rastu. Sporenju u teoriji
doprinosili su i razli~iti uticaji direktnih stranih investicija na pona{anje dev-
iznih kurseva i njihova protivrje~na verifikacija u granicama Balassa-Sa-
muelson-ovog (B-S) efekta70. Prema B-S teoriji efekti direktnih stranih
investicija induciraju druga~ije znakove kretanja za zemlje koje vode poli-
tiku valutnog odbora, te kod kojih uticaj produktivnosti na rast i izje-
dna~avanje plata me|u sektorima ima slabiji zna~aj. Ovo dalje moè
implicirati razli~ita pona{anja u kretanju me|usektorske inflacije, ~iji uti-
caj na privla~enje direktnih stranih investicija nije zanemariv. Polaze}i
od ovakvih efekata, uloga Centralne banke sve vi{e generira razli~ite sfere
uticaja. Tri glavna podru~ja djelovanja Centralne banke su:
- kreiranje i ostvarivanje monetarne politike,
- efikasno funkcionisanje platnog sistema,
- supervizija poslovnih (komercijalnih) banaka.
Ostvarivanje obima ovih akivnosti kod specifi~nih oblika monetarnog

aran`mana, kao {to je Currency Board, je reducirano i odvija se uglavnom
kroz kombinaciju sljede}a tri elementa:
- fiksnu deviznu stopu izme|u nacionalne valute i strane valute koja sluì
kao „sidro“,
- automatsku konvertibilnost,
- dugoro~ne obaveze prema sistemu.
Osnovni razlog za uvo|enje Currency Board-a je demonstracija usmje-

renosti ka vo|enju antiinflacione politike, pri ~emu je izbor valute „sidra“
u ve}ini slu~ajeva konzistentan sa geografskim faktorom, te obi~no sluì
za stabilizovanje vlastite valute prema zemlji ili regionu koji je potencijalno
70
Prema ovoj teoriji SDI mogu pove}ati produktivnost znatno vi{e u industriji, nego u uslu`nom
sektoru pod uslovom da je u zemlji na snazi sistem fluktuiraju}ih deviznih kurseva.
151
njegov glavni izvor direktnih stranih investicija. Dakle, izgradnja

odgovaraju}eg valutnog bloka mogla bi djelovati na pove}anje direktnih
stranih investicija, jer bi omogu}ila investitorima diverzifikaciju rizika
deviznog kursa izme|u razli~itih lokacija, {to opet ne mora da zna~i da bi
to dovelo do intenziviranja kapitalnih tokova. U svakom slu~aju, va`no je
podsjetiti da ovaj aran`man nije pojava novijeg datuma i poznat je jo{ od
1884. godine kada se Bank of England poku{ala transformisati u Currency
Board.
Analiza dosada{njih iskustava sa sistemom Currency Board-a upu}uje
da su oni ve}inom bili etablirani u veoma specifi~nim okolnostima i to
prete`no u manjim otvorenim ekonomijama (ako se izuzme Argentina),
zemljama veli~ine grad-dràva i malim ostrvima. Njihov broj se postepeno
smanjivao od 1960. godine, kada je 38 zemalja ili teritorija imalo sistem
Currency Board-a, da bi se taj broj krajem 1980-ih godina smanjio na samo
devet zemalja, pri ~emu je ovaj aran`man u me|uvremenu uspostavljen
1983. godine i u Hong Kongu.
Evolucija njihovog nastanka koincidira sa ~injenicom da su valutni pro-
blemi u savremenom razvoju bili ~esta pojava, tako da se procjenjuje da je
tek oko 50% razvijenih zemalja funkcionisalo sa sistemom klasi~ne
centralne banke, dok samo 5% zemalja u razvoju nije imalo ve}e valutne
potrese.71
U tome su sadràne osnovne karakteristike monetarnog aran`mana Cur-
rency Board-a, koje se odnose na izdavanje doma}e valute u zamjenu za va-
lutu koja sluì kao „sidro“, odnosno za valutu za koju je vezana. Pri tome
se bilans aktive Centralne banke sastoji od strane valute (valuta „sidro“)
koja je investirana u strane banke {to predstavlja njen prihod, a pasiva od
izdatog gotovog novca. Druga bitna karakteristika monetarnog sistema
prema Currency Board-u, jeste da ona ne moè biti pozajmljiva~ u krajnjoj
nu`di, odnosno da nema mogu}nost kreditiranja banaka, vlade i privrede iz
~ega proizilazi nemogu}nost akceleriranja inflacije iz primarne emisije, {to
moè pozitivno djelovati na ve}i priliv direktnih stranih investicija.
71
Boivin L.: Exchange rate Strategies in the Competetion for Attracting FDI, CEP II, 2001.
152
Pored tih ograni~enja, bitno je ista}i da Currency Board ne moè djelo-

vati kao interventna institucija za rje{avanje problema u bankarskom sek-
toru ili uop}e ekonomskom razvoju zemlje. Drugo ograni~enje proizilazi iz
toga {to aran`man Currency Board-a nije u mogu}nosti da koristi mone-
tarnu i finansijsku politiku u cilju pode{avanja nivoa kamatnih stopa i
deviznog kursa da bi stimulisao ekonomski razvoj. Umjesto toga, eko-
nomska pode{avanja mogu se jedino posti}i kroz pode{avanja plata i
cijena, {to je obi~no znatno sporije, ali i „bolnije“ za ekonomiju u cjelini.
Interesantno je ista}i da je do obnavljanja interesa za Currency Board
do{lo u nekoliko talasa, koji su bili pra}eni uspje{nim uvo|enjem Currency
Board-a u stabilizaciji ekonomije nakon hiperinflacije u Agentini 1991.go-
dine72, kao i u Estoniji i Litvaniji koje su postigle brzi kredibilitet za njihove
nove valute. Od 14 valutnih odbora koji danas funkcioni{u u svijetu, kao
valute „sidra“ uklju~ene su samo tri valute:
- Ameri~ki dolar - USD (10 zemalja),

- EURO (3 zemlje, ranije Njema~ka DEM), i
- Singapur dolar (1 zemlja).
72
Finance and Development: Are Currency Boards a Curve for All Monetary Problems?, Vol.35,
No. 4 IMF, 1998.
153
Tabela 4. Pregled valutnih odbora u svijetu

Vrijeme Valuta Specifi~ne
Dràve/Region
trajanja „sidro“ karakteristike
^lanica Isto~no
Antigua i Barbudu 32 USD karibske Centralne
banke (ECCB)
1/3 pokrivenosti moè
biti u USD —
Argentina 6 USD
denominirane u vladine
vrijednosne papire
DEM, od Klasi~an Currency
Bosna i Hercegovina 11
2001, EURO Board
Singapurski Klasi~an Currency
Brunei Darussalam 30
dolar Board
Ve}a pokrivenost radi
DEM, od
Bugarska 1 slabosti bankarskog
2001, EURO
sektora
Napu{tanje „sidro“
\ibuti 48 USD valute (francuski franak)
i vezanje za USD
Dominika 32 USD ^lanica ECCB
Ve}a pokrivenost
DEM, od
Estonija 6 zbogdoma}ih
2001, EURO
monetarnih intervencija
Grenada 32 USD ^lanica ECCB
Hong Kong 14 USD
Centralna banka ima
Litvanija 4 USD pravo da aprecira
devizni kurs
St. Kitts i Nevis 32 USD ^lanica ECCB
St. Lucia 32 USD ^lanica ECCB
St.Vincent
32 USD ^lanica ECCB
i Grenadines
Izvor: Balino i drugi (1997), Ghosh, Gulde, Wolf (2001), IMF, 2006.
154
Napomena: Podaci su dati za 1998. godinu, sa aùriranim promjenama

nastalim nakon uvo|enja EURA.
Pri izboru valute „sidra“ presudnu ulogu ima obim robne razmjene sa po-
jedinim zemljama i glavnim trgovinskim partnerima, te time razli~iti efekti
Currency Board-a na ekonomije proisti~u i od na~ina njihove primjene.
Tako su u Hong Kongu svi ra~uni vlade preba~eni u komercijalne banke,
za razliku od drugih zemalja u kojima su zbog neosposobljenosti njihovih
banaka za poravnavanja vladinih ra~una svi ra~uni bili pod kontrolom mo-
netarnih vlasti. U tim slu~ajevima, kamate su na depozite pla}ene samo u
stepenu u kojem je Currency Board imao prihode od njihovog drànja u
formi deviznih rezervi, a koji su prelazili njihove operativne tro{kove. Ovo
nam pokazuje da op}i efekti Currency Board-a mogu varirati ne samo od
na~ina primjene njegovih izvornih mehanizama, ve} i od ukupnih spe-
cifi~nosti jedne zemlje. Me|utim, velik broj ekonomista preporu~uje zem-
ljama u tranziciji da ne uvode odmah punu konvertibilnost u ekonomski
sistem (Greene i Isard, 1991, McKinnon 1991, Williamson 1991), obzirom
da bi to pogor{alo kretanje kapitala i smanjilo obim doma}ih investicija.
Ovo se ne odnosi na efekte stranih investicija koji mogu pove}ati cijenu
zemlje, rada i drugih netrgovinskih dobara, ako su one kori{tene u proiz-
vodne svrhe, jer ve}e cijene mogu se odraziti na pove}anje produktivno-
sti u sektoru netrgovinskih dobara. Drugim rije~ima, iskustva sa sistemom
Currency Board-a pokazuju da strane investicije ne uzrokuju velike ili iz-
nenadne aprecijacije deviznog kursa koje mogu izvoz u~initi nekonkurent-
nim na svjetskom trì{tu. Me|utim, marginalne koristi od Currency Board -a,
kao {to su: kreiranje kredibiliteta, niske inflacije, nemonetizacija budèt-
skog deficita i dr., mogu se posti}i i bez njegovog uvo|enja, kako bi se iz-
bjegli negativni efekti koji prate funkcionisanje Currency Board-a (iskustvo
Latvije). U prilog tome govore i iskustva zemalja koje su napustile reìm
Currency Board i pre{le na klasi~an sistem centralne banke, nakon ~ega
su ponovo imale ve}u inflaciju nego prije i niì ekonomski rast.73 Ovo nam
govori da glavni izvor deficita teku}eg ra~una u ve}ini zemalja u tranziciji
73
Henke S.: Currency Board for Developing Countries, The John Hopkins University Baltimore,
2001., str.34.
155
nije bio vezan za sistem Currency Board-a, ve} u ve}ini slu~ajeva za trgo-
vinski debalans u robnoj razmjeni sa inostranstvom.
6.4. Platni bilans i direktne strane investicije
U ekonomskoj teoriji, ve} dugo vremena susre}emo brojna sporenja o

prirodi uticaja stranih direktnih investicija na platni bilans, u ~emu se posebno
isticao problem odràvanja ravnoteè platnog bilansa u okviru odnosa
teku}eg i kapitalnog ra~una. Ovi problemi naro~ito su do{li do izraàja kra-
jem 1980-ih godina, kada su se zemlje u razvoju pod uticajem globalizacije
trì{ta kapitala sve vi{e suo~avale sa platnobilansnim te{ko}ama. U takvoj
situaciji doma}i makroekonomski i vanjski sektor uglavnom se fokusirao
na problem stabilizacije teku}eg ra~una, te je pristup me|unarodnom trì{tu
kapitala bio posmatran uglavnom kao sredstvo finansiranja deficita teku}eg
ra~una. Veliki priliv stranog kapitala u zemljama Isto~ne Evrope u periodu
1990-2006. godine zna~ajno je pomogao finansiranju rastu}ih deficita
teku}eg bilansa tokom perioda tranzicije, i to bez ugroàvanja budu}eg
rasta zbog predvi|enih odliva. Procjenjuje se da je oko 87% deficita
teku}eg dijela platnog bilansa (koji se u~etvorostru~io tokom devedesetih)
u ovim zemljama bilo finansirano putem direktnih stranih investicija.
Zemlje sa najve}im prilivima direktnih stranih investicija (Ma|arska,
ê{ka i Poljska) mogle su, zahvaljuju}i njima, da odrè i smanje nivo svoje
vanjske zaduènosti. To je, sa svoje strane, pobolj{avalo njihovu kreditnu
sposobnost u o~ima potencijalnih investitora, jer je bolji kreditni rejting
zemlje obi~no donosio i ve}i priliv kapitala. Ve}i potencijal privrednog
rasta privla~io je nova kapitalna ulaganja, ~ime se stvarala podloga za
ostvarivanje dugoro~nog rasta i stabilizaciju platnog bilansa.74
74
Zna~aj stranih ulaganja za uravnoteènje platnog bilansnog deficita bio je posebno karakteristi~an
za Rusiju u kojoj su 2007. godine ukupne strane investicije porasle za 120 %, odnosno na 121
milijardu USD, pri ~emu su SDI udvostru~ene u odnosu na 2006. godinu, dostiù}i 27,8 milijardi
USD. Najve}i investitori u Rusiji bili su V.Britanija, Kipar, Holandija, Luksemburg, Francuska,
[vicarska, Irska, Njema~ka i SAD, pri ~emu je njihovo u~e{}e dostiglo 84% od ukupnih stranih
investicija u toj zemlji. Indirektne strane investicije koje predstavljaju ulaganja u vrijednosne papire
ili fondove, tako|er su u toj zemlji porasle za 130% na 88,9 milijardi USD (EBRD; 2007.).
156
Da bi smo sagledali kompletan uticaj direktnih stranih investicija na

platni bilans, moramo uzeti u obzir uticaj direktnih stranih investicija na
uvoz i izvoz zemlje, kao i veli~inu reinvestiranog i repatriranog profita.
Ulazak direktnih stranih investicija najve}im dijelom je usmjeren na
finansiranje uvoza opreme, ma{ina i nedostaju}ih sirovina i na taj na~in
one uti~u na pogor{anje teku}eg bilansa zemalja koji su primaoci ulaganja.
Negativan uticaj na teku}i bilans naro~ito je izraèn ukoliko su investicije
usmjerene u proizvodnju za doma}e trì{te, obzirom da transnacionalne
kompanije imaju znatno ve}e komparativne prednosti (veli~ina, resursi,
znanja, prodajni kanali, itd.) u odnosu na doma}e firme.
Od 1990-ih godina, postaje sve vi{e evidentno da otvaranje kapitalnog
ra~una i kretanje kapitala postaje glavni uzrok nestabilnosti teku}eg ra~una,
tako da stabiliziranje platnog bilansa mora, tako|er, uklju~iti stabiliziranje
kapitalnog ra~una. Po{to na teorijskom nivou, pozicija neto priliva kapi-
tala uti~e na rast finansijske zaduènosti rezidenta prema svijetu, zbog toga
dolazi i do ve}e repatrijacije profita, dividendi ili kamatnih stopa u
budu}nosti. Ovo uti~e na ja~anje uzro~no-posljedi~nih kretanja izme|u
teku}eg i kapitalnog ra~una, pri ~emu mjere za reduciranje deficita teku}eg
ra~una mogu imati suprotan efekat ako on istovremeno stimuli{e priliv ka-
pitala. Tako na primjer, debalans teku}eg ra~una uzrokuje debalans u to-
kovima kapitala, a debalans kapitalnog ra~una ima za rezultat debalans u
teku}em ra~unu. Takva mogu}nost dvosmjerne interakcije izme|u ra~una,
te time i njihovog ve}eg ili manjeg uticaja na kretanje platnog bilansa, vodi
ka komplementarnosti, {to je prema Krugmanu dobar preduslov da pretje-
rana liberalizacija kapitalnog ra~una postane vaàn izvor ekonomskih
poreme}aja u ekonomiji i pogor{avanja platnobilansne ravnoteè. Na taj
na~in puna mobilnost kapitala ne moè biti iskori{tena kao isklju~ivi uslov
za podr{ku vanjskoj trgovini75, {to se potvrdilo i na primjeru pet azijskih
dràva (Malezija, Tajland, Singapur, Indonezija, Ju`na Koreja), koje su u
predkriznom periodu pokazivale znakove zna~ajnog rasta izvoza sa
prosje~nim stopama rasta izme|u 12% - 20%.
75
Rangarajan C., Prasad A.: Capital Account Liberalization and Controls, 2003., str.14.
157
Mnoge od tih zemalja su se prije krize suo~avale sa visokim deficitom

teku}eg ra~una (u prosjeku 5% GDP-a) koji je djelovao negativno na
njihovu vanjsku ravnoteù. U takvim okolnostima, odràvanje visoke stope
izvoznog rasta postalo je od vitalnog zna~aja za kreiranje ekonomskih
refleksija na sastavne dijelove platnog bilansa na koje su strane investicije
uticale kroz tri osnovne komponente:
1) Equity - obuhvata equity u granama, sva u~e{}a subsdijarnih i asocija-
tivnih firmi i drugih kapitalnih doprinosa,
2) Reinvestirane zarade - sadrè direktno u~e{}e investitora (proporcio-
nalno u~e{}u u direktnom equity-u) u zaradama koje nisu distribuirane
kao dividende od strane subsdijarnih firmi i zarade filijala koje nisu
preba~ene direktnom investitoru,
3) Ostali direktni investicioni kapital - obuhvata pozajmice fondova
izme|u direktnih investitora i subsdijarnih firmi, uklju~uju}i krat-
koro~ne i dugoro~ne investicije.
Ove komponente direktnih stranih investicija u uslovima savremenih

globalnih procesa uti~u na pojavu novih tendencija, koje imaju sve ve}i
uticaj na pozicije platnog bilansa, obzirom da privatni investitori upravljanje
nad njihovim sredstvima povjeravaju profesionalnim upravlja~kim fondo-
vima. Kao posljedica toga, razvija se investicijska baza finansijskog
trì{ta koja postaje sve dominatnija u rukama manjeg broja veliki institu-
cionalnih investitora, ~ine}i glavni izvor me|unarodne diverzifikacije ka-
pitalnih kretanja. Krajem 1990-ih godina, obim investicijskih sredstava u
okviru industrijskog vlasni{tva u svijetu dostigao je vrijednost od 47 tri-
liona USD, pri ~emu su glavni izvori dolazili od kapitala privatnih lica ili
kompanija ~iji je portfolio iznosio pribli`no 30 triliona USD.
Time su se tokovi direktnih stranih investicija u svijetu sve vi{e povezi-
vali putem me|unarodnih portfolio institucionalnih veza, djeluju}i pozi-
tivno na rast njihovog uticaja na politiku platnog bilansa.
Va`no je da takva politika predvi|a da efekti direktnih stranih investicija
nisu samo vezani profitom, ve} i posljedicama odliva deviznih sredstava za
ostvarene dividende, kao i onim sredstvima koja odlaze i za direktne i
158
indirektne uvozne tro{kove. Obzirom da se veliki dio zemalja u tranziciji

suo~ava sa platno bilansnim ograni~enjima, takva vrsta deviznih odliva
moè voditi pogor{anju njihove makroekonomske pozicije. Zanemariva-
nje platno bilansne ravnoteè kao va`nog indikatora u ocjeni makroeko-
nomske ravnoteè ekonomije, pokazalo je svoju prakti~nu irelevantnost
tokom finansijske krize u Isto~noj Aziji gdje je nedostatak adekvatne sta-
tisti~ke analize potcijenio va`nost platnobilansnih konsideracija u ocjeni
stabilnosti pojedinih ekonomskih tokova76.
Me|utim, pitanje komparativne stabilnosti direktnih stranih investicija
i portfolio tokova i njihovog uticaja na platni bilans pokazuju ipak,
odre|ene razlike. Razlike se ogledaju u tome da direktne strane investicije
mogu stvoriti devizne obaveze ne samo u sada{njem, ve} i u budu}em vre-
menu, {to moè dovesti do kreiranja deviznog odliva (u formi pla}anja di-
videndi ili repatrijacije profita) i priliva direktnih stranih investicija koji
~esto mogu biti potpuno vremenski nekonzistentni. Iskustva pokazuju da
takve inkompatibilnosti, ~ak i u kratkoro~nom periodu mogu zna~ajno pod-
sta}i krizu likvidnosti. Njihov uticaj u odnosu na portfolio tokove, koji
imaju direktan uticaj na upravljanje kratkoro~nim rezervama i politiku dev-
iznog kursa, znatno je ve}i obzirom da direktne strane investicije imaju
kratkoro~ni i dugoro~ni uticaj na strukturu vanjskih tokova ekonomije.
Prema teoriji bilansa, direktne strane investicije su stabilniji priliv od port-
folio kretanja, jer su njihovi prihodi uglavnom vezani za obilje`ja realne
ekonomije, dok portfolio tokovi vi{e imaju karakter procikli~nih kretanja,
{to zna~i da oni intenziviraju priliv u situaciji jake pozicije platnog bilansa,
a tendiraju ka odlivu kada njegova pozicija slabi.
U tom kontekstu jasno je da direktne strane investicije imaju kratkoro~ni
uticaj koji je u pogledu nestabilnosti sli~an portfolio tokovima, ~ime se na
izvjestan na~in mogu maskirati realne pozicije u platnom bilansu, kao
i odrìvost odre|ene kombinacije politika u vo|enju platnog bilansa77.
Osim toga, izbor pristupa prema reinvestiranju profita subsdijarnih filijala
76
FDI as a mayor source of external finance, UNCTAD, 1998.
77
Kregel, Source of Economic Grovth, UNCTAD, 1996., str.2.
159
transnacionalnih kompanija, moè imati dodatni uticaj na ostvareni neto

efekat platnog bilansa zemlje doma}ina.
U takvim kretanjima ipak, je neophodno napraviti razliku izme|u priliva
direktnih stranih investicija i repatriranih profita koji kao neto transferi ~ine
uì aspekt direktnog uticaja stranih direktnih investicija na platni bilans
zemlje. Repatrirani iznosi se po pravilu pove}avaju kao funkcija rasta pri-
liva direktnih stranih investicija i profitabilnosti preduze}a u stranom vla-
sni{tvu, mada u novije vrijeme strane kompanije razli~itim finansijskim
postupcima obavljaju repatrijaciju profita i u uslovima kada nemaju
uspje{no poslovanje.
U svakom slu~aju, potrebno je naglasiti da efekti nastali me|unarodnim
kretanjem kapitala nemaju podjednake efekte na zemlje u razvoju i razvi-
jene zemlje. Ovo je naro~ito vidljivo kod kretanja priliva direktnih stranih
investicija i repatrijacije profita u inostranstvo, kada dolazi do pojave ne-
gativnog neto efekta na platni bilans zemlje primaoca.
6.5. Liberalizacija kapitalnog ra~una
Uloga stranih direktnih ulaganja u kreiranju politike platnog bilansa

najbolje se moè ocjeniti kroz tokove kapitalnog ra~una, koji daju preciznu
sliku bilansa stanja jedne ekonomije. Prilikom liberalizacije kapitalnog
ra~una mogu nastati kratkoro~ni i dugoro~ni efekti na cijene i proizvodnju
u zemlji, tako da dolazi do kretanja resursa od kratkoro~nog prema
njegovom dugoro~nom ekvilibriju.
Takvu ravnoteù treba traìti u omjeru i kvalitetu odnosa izme|u krat-
koro~nih i dugoro~nih efekata liberalizacije kapitalnog ra~una. Rezultanta
njihovog djelovanja nije jednozna~na, te se u kratkoro~ne efekte liberali-
zacije kapitalnog ra~una mogu izdvojiti:
- rast relativnih cijena lokalnih roba u odnosu na vanjskotrgovinske robe
(izvozne i uvozne),
- brì ili sporiji rast proizvodnje lokalnih roba,
160
- pad ili sporiji rast proizvodnje vanjskotrgovinskih roba,

- brì rast pla}a u odnosu na cijene izvozne i uvozne robe, a sporije u
odnosu na cijene lokalne robe,
- stopa povrata na kapital opada u uvoznim i izvoznim sektorima, a raste
u lokalnom sektoru.
U dugoro~ne efekte liberalizacije kapitalnog ra~una moèmo izdvojiti

sljede}e:
- proizvodnja lokalnih roba }e porasti, uz kretanje kapitala i rada prema
tom sektoru,
- proizvodnja uvoznih proizvoda }e pasti, uz izlazak kapitala i rada iz tog
sektora,
- proizvodnja izvoznih proizvoda }e pasti, uz kretanje kapitala i rada iz tog
sektora.
Nebitno o kojoj se vremenskoj sekvenci radi, devizni bilans treba da

prikaè strukturu priliva i odliva deviza u/iz zemlje bez uklju~ivanja poda-
taka o kretanju roba, obzirom da izvoz i uvoz robe na kredit, izvezena
nepla}ena roba ili pokloni u robi nisu obuhva}eni deviznim bilansom.
Va`no je ista}i da se sa aspekta pra}enja tokova direktnih stranih inve-
sticija, ovi prilivi ~esto razli~ito tretiraju, jer jo{ uvijek ne postoji me|una-
rodno usagla{ena matrica, odnosno metodologija pra}enja i prikazivanja
deviznog bilansa iz razloga koje smo ve} naveli u prethodnom dijelu. Umje-
sto toga, postoji obra~unski bilans koji pokazuje stanje me|unarodnih oba-
veza i potraìvanja zemlje u jednom vremenskom periodu, naj~e{}e do
31. decembra teku}e godine. U literaturi se ~esto ovaj bilans naziva i bilans
zaduènosti ili bilans me|unarodnog investicionog poloàja zemlje. On
pruà informacije o stepenu zaduènosti i kreditnoj sposobnosti dràve na
osnovu sljede}e jedna~ine:
(1) (S - I) + (T - G) = N - H + R
161
Ako pretpostavimo da je u platnom bilansu evidentiran rast deviznih

rezervi, a uz pretpostavku da su investicije manje od {tednje (I < S), a stanje
doma}ih kredita nepromjenjeno (H), onda imamo sljede}i model ekonom-
skih kretanja:
a) suficit u budètu i smanjenje nov~ane mase,
b) {tednju ve}u od investicija, suficit u budètu i rast nov~ane mase,
c) deficit u budètu i smanjenje nov~ane mase,
d) investicije manje od {tednje, deficit u budètu i rast nov~ane mase,
e) investicije manje od {tednje, deficit u budètu i pad nov~ane mase.
Na drugoj strani, kapitalni transfer vlasni{tva nad stalnim sredstvima,

sticanje/otu|enje neproizvodne, nefinansijske aktive (zemlja, ugovori za
prodaju patenata, trgovinske marke, fran{ize i sl.) i abolicija duga prate se kao:
Finansijski ra~un:
a) Strane direktne investicije — trajni ekonomski interes
- U inostranstvu (abroad),
- U zemlji (in reporting country).
b) Portfolio investicije — obuhvataju vrijednosne papire vlasni~kog (eq-

uity) i du`ni~kog (debt) karaktera (obveznice, finansijski instrumenti,
finansijski derivati)
- Sredstva (assets),
- Obaveze (liabilities).
c) Druge investicije (Other investments)

- Kratkoro~ni i dugoro~ni trgovinski krediti,
- Kori{tenje kredita kod Me|unarodnog monetarnog fonda,
- Kori{tenje kredita kod Svjetske banke.
162
d) Neto gre{ke i propusti — problemi u prikupljanju i procjeni podataka.
Rezervna aktiva — obuhvata sve ono {to monetarnim vlastima stoji na

raspolaganju za pokri}e salda me|unarodnih pla}anja:
- Monetarno zlato,
- Specijalna prava vu~enja (SPV),
- Rezervna pozicija zemlje u Me|unarodnom monetarnom fondu,
- Devizne rezerve.
Pojedine zemlje u razvoju nastojale su da putem pra}enja obra~unskog

bilansa postignu ravnoteù izme|u angaòvanja doma}ih i stranih faktora
razvoja, {to je zahtijevalo razli~itu temporalnu aplikaciju priliva direktnih
stranih investicija u pojedinim specifi~nim fazama razvoja (Ju`na Koreja,
Kina, Malezija, Irska, Slovenija). Bez obzira na raznolikost njihovih isku-
stava, hijerarhijski karakter ukupnog ekonomskog sistema podrazumijeva
stalan izbor i balansiranje izme|u pra}enja obra~unskog bilansa i razli~itih
faktora razvoja i njihove zavisnosti, {to implicite name}e potrebu odre|ivanja
osnovnih prioriteta ekonomskog razvoja.
Dijalektika njihovih odnosa proiza{la iz razli~itih pristupa u razvoju, go-
vori da se zna~ajan broj novih modela ekonomskog rasta pojavljuje kao iz-
vedenica klasi~nih i neoklasi~nih modela rasta (G. A. Feldstein, Harrod-
Domar, R. Solow) koji formulu uspje{nog ekonomskog razvoja ne vide
samo u ostvarenom obimu investicija, ve} u ~itavom nizu povezanih pret-
postavki, prije svega nau~no-tehnolo{kih. U njima se izdvaja ~itav niz ana-
liti~kih analogija za situiranje analize u okviru poznatih principa H-D
modela rasta, koje nam omogu}uju ocjenu me|uzavisnosti izabranih
pojava u op}em slu~aju i definisanje funkcionalne ili korelacione veze u
njihovom kretanju.
Specifi~ni elementi takvog kretanja nisu zaobi{li ni tranzicijske pro-
mjene u Bosni i Hercegovini, gdje su do izraàja do{la dva u isto vrijeme
objektivna, ali i komplementarna ograni~enja ekonomskog rasta:
- niska stopa neto doma}e {tednje,
- nedovoljan nivo investicija u proizvodnju.
163
Ako izdvojimo bruto doma}i proizvod, kao zavisnu varijablu (Y), onda
}e ove dvije varijable u H-D stati~kom modelu rasta poprimiti karakter
endogenih varijabli:
- {tednja (S),
- investicije (I),
Te imamo:
(1)
Odnosno:
(2)
U klasi~noj analizi postoje dva izvora finansiranja investicija, jedan je

iz doma}e {tednje - bruto nacionalni prihod koji nije potro{en (1) i strane
{tednje (2), odnosno deficita teku}eg ra~una finansiranog prilivom direktnih
stranih investicija:
(3) I = Y - C + SDI
U uslovima imperfektne konkurentnosti i globalne pokretljivosti kapi-

tala, uslov (I = S) sve vi{e se transformi{e u pitanje optimalne alokacije
{tednje, {to iziskuje potrebu uklju~ivanja dodatnih nezavisnih varijabli koje
bi trebale da omogu}e tehnolo{ki transfer i pove}anje efikasnosti investi-
cija (egzogena varijabla) putem egzogenog modela ekonomskog razvoja.
6.6. Bankarski sektor Bosne i Hercegovine
O zna~aju finansijskih sistema za kretanje kapitala, govoreno je u

prethodnim izlaganjima. Sada }emo se osvrnuti na finansijski sistem Bosne
i Hercegovine.
164
Finansijski sistem Bosne i Hercegovine orijentisan je bankama78. Stoga

}emo se u daljim izlaganjima fokusirati na analizu bankarskog sektora
u Bosni i Hercegovini. Razmatra}emo vlasni~ku strukturu, kreditnu
aktivnost, likvidnost, profitabilnost, produktivnost banaka u Bosni i
Hercegovini.
înjenica je da se procesi reformi u zemljama u tranziciji, pa tako i
u Bosni i Hercegovini, baziraju na reformi finansijskog sektora. Jak
finansijski sektor treba poduprijeti razvoj realnog sektora kao najva`nijeg
nosioca ekonomskog razvoja op}enito. Isto tako, razvoj finansijskog
sektora nije mogu} bez razvoja realnog sektora. Dakle, finansijski sektor je
taj koji treba dati po~etnu inicijativu realnom sektoru, ali bez odgovaraju}eg
rasta realnog sektora, nema ni sna`nog finansijskog sektora.
Bankarski sektor Bosne i Hercegovine odlikuje poslovanje banaka, za-
snovano na me|unarodnim standardima i principima, u funkciji razvoja,
ja~anja i napretka ukupnog sistema, njegove efikasnosti, stabilnosti, sol-
ventnosti, uspje{nosti, profitabilnosti i likvidnosti. Banke su poduzele i
zna~ajne aktivnosti na primjeni novih savremenih tehnologija i podizanju
kvaliteta i raznovrsnosti proizvoda i usluga, ~ime je poja~ana konkurencija
i borba za {to bolje trì{no pozicioniranje. Bez obzira na ove ~injenice,
moè se re}i da je bankarski sektor Bosne i Hercegovine i dalje dosta tra-
dicionalan i krut, {to je u neku ruku pozitivno, jer daje elemente stabilno-
sti u poslovanju. Stoga, u bankarskom sektoru Bosne i Hercegovine nema
enormnih stopa povrata na uloèni kapital ({to }emo vidjeti kod analize
profitabilnosti), ali nema ni gubitaka. Doma}e banke su zasad srazmjerno
malo osjetile efekte globalne finansijske krize, {to ne moèmo re}i za
razvijenije i vi{e otvorene finansijske sisteme razvijenih zemalja.
Pri analizi bankarskog sektora Bosne i Hercegovine, posebno }emo
se fokusirati na pet banaka koje su odabrane po kriteriju veli~ine aktive.
Radi se o pet najve}ih banaka po veli~ini aktive u Federaciji Bosne i
78
Finansijski sistemi se naj~e{}e dijele na one orjentisane bankama (predstavnici Njema~ka, Fran-
cuska, Japan) i one orjentisane berzama (SAD, Velika Britanija). Klju~na karika finanisjskog sis-
tema BiH su banke. Op{irije A. Rov~anin, Upravljanje finansijama, IV izdanje, Ekonomski
fakultet, Univerzitet u Sarajevu, 2007., str. 26 — 58.
165
Hercegovine: Raiffeisen banka, Hypo Alpe-Adria banka, UniCredit banka,

HVB Central Profit banka i UPI banka.79
Tabela 5. Prvih pet banaka po aktivi u F BiH
RB Naziv banke Veli~ina aktive (u 000 KM)

1 Raiffaisen 3.814.370,00
2 Hypo 2.225.106,00
3 UniCredit ZaBa 2.163.309,00
4 HVB CPB 1.408.739,00
5 UPI Banka 955.380,00
Izvor: Skra}eni izvje{taj vanjskih revizora o finansijskim iskazima banaka

u Federaciji Bosne i Hercegovine za 2007. godinu, FBA, www.fba.ba.
Vlasni~ki kapital
U periodu 2003 - 2007. godine biljeì se trend u promjeni strukture vla-
sni{tva u bankarskom sektoru. Udio ukupnog dràvnog kapitala na kraju
2003. godine u ukupnom kapitalu bankarskog sektora iznosio je 14,9%,
dok je udio ukupnog dràvnog kapitala u 2007. godini iznosio 9,7%. Isto-
vremeno privatni kapital biljeì rast i to od 85,1% iz 2003. do 90,3% u
2007. godini. Strani privatni kapital pove}ao se iz 2003. godine do 2007.
godine po prosje~noj godi{njoj stopi od 5%, dok je dràvni kapital padao
po stopi od 10,1%. Ako se posmatra struktura stranog kapitala po zemljama,
moèmo konstatovati da je najvi{e austrijskog kapitala u bankarskom
sektoru (48,7%), potom italijanskog (21,9%). Slijede Turska, Slovenija,
Ujedinjeni Arapski Emirati, Njema~ka i dr.
Rast privatnog kapitala rezultat je:
- Izvr{enih dokapitalizacija,
79
Analize su sa~injene na osnovu javno publikovanih podataka i obuhvataju period od 2003 —
2007. godine.
166
- Osnivanja novih banaka u stranom vlasni{tvu,

- Prodaje dionica rezidenta stranim kupcima.
U narednoj tabeli dati su podaci o promjeni broja banaka i promjeni

strukture vlasni{tva.
Tabela 6. Broj banaka u vlasni{tvu doma}eg privatnog kapitala,

stranog privatnog kapitala i dràvnih banaka
2003 2004 2005 2006 2007

Doma}i privatni kapital 7 8 6 4 7
Strani privatni kapital 12 10 12 14 12
Dràvne banke 7 6 6 5 3
Ukupno 26 26 24 23 22
Izvor: Informacije o bankarskom sistemu

Federacije Bosne i Hercegovine 2003 — 2007., FBA.
Tabela 7. Procenat kapitala u vlasni{tvu doma}eg privatnog

kapitala, stranog privatnog kapitala i dràvnih banaka
u ukupnom kapitalu
2003 2004 2005 2006 2007

Doma}i privatni kapital 19,70% 16,80% 8,00% 3,70% 10,90%
Strani privatni kapital 65,40% 65,30% 75,60% 82,40% 79,40%
Dràvne banke 14,90% 17,90% 16,40% 13,90% 9,70%
Ukupno 100% 100% 100% 100% 100%
Izvor: Informacije o bankarskom sistemu

Federacije Bosne i Hercegovine 2003 — 2007., FBA.
167
Privatne banke po svim pokazateljima imaju bolje performanse, tako da

se promjene u vlasni~koj strukturi pozitivno odraàvaju i na profitabilnost.
Naime, postoji pozitivna korelacija izme|u pove}anja privatnog kapitala i
povrata na kapital. Ona iznosi ~ak 0,944, {to zna~i da rast privatnog kapi-
tala pove}ava profitabilnost banaka.
Obzirom da jo{ postoji banaka u dràvnom vlasni{tvu za koje se planira
privatizacija, evidentno je da }e do}i do rasta profitabilnosti bankarskog
sektora. Promjena vlasni~ke strukture otvara nove mogu}nosti za rast
profitabilnosti.
Tabela 8. Veza izme|u ukupnog privatnog kapitala i Return on

Equity (ROE)80
2003 2004 2005 2006 2007

Ukupno privatni kapital 85,1% 82,1% 83,6% 86,1% 90,3%
ROE 10,08% 6,89% 7,83% 10,82% 12,19%
Istovremeno period 2003-2007. godine obiljeèn je trendom integracio-

nih procesa, koji rezultiraju okrupnjivanjem najve}ih banaka, smanjenjem
broja banaka. Ovakvi procesi mogu rezultirati iskori{tavanjem sinergetskih
efekata i uop}eno rastom profitabilnosti.
Tabela 9. Multiplikator vlasni~kog kapitala za period 2003-2007 81
2003 2004 2005 2006 2007

ROE 10,08% 6,89% 7,83% 10,82% 12,19%
ROA 1,09% 0,72% 0,73% 0,87% 0,90%
EM 9,247706422 9,569444 10,72603 12,43678 13,54444
80
Priredili i izra~unali autori.
81
168
Pokazatelj odnosa dioni~kog kapitala naspram aktive predstavlja multi-

plikator vlasni~kog kapitala, equity multiplier (EM), koji u posmatranom
periodu raste. Rast ovog pokazatelja govori da pada udio vlasni~kog kapi-
tala u ukupnoj pasivi, {to je rezultat profitabilnog poslovanja sektora kao
procesa konsolidacije i vlasni~ke transformacije koji su, kada je rije~ o ban-
karskom sektoru F BiH, pri zavr{etku. Pri analizi EM-a, posebno prilikom
pore|enja sa drugim zemljama, treba imati u vidu da je propisana stopa ka-
pitala 12% koja omogu}ava leverage faktor od 8,33, {to je znatno nepo-
voljnije nego me|unarodni standard leverage faktora od 12,5. To prakti~no
zna~i da doma}e banke mogu na 1 KM kapitala formirati tek 8,33 KM ak-
tive, za razliku od me|unarodnog standarda koji dozvoljava na osnovu 1
nov~ane jedinice kapitala formiranje ~ak 12,5 nov~anih jedinica aktive.
O~ito je da takva regulativa stavlja doma}e banke u teì poloàj i sputava
njihovu profitabilnost. Dobra strana toga je da je bankarski sektor Bosne i
Hercegovine manje podloàn krizama i relativno je stabilniji u odnosu na
inostrane bankarske sisteme.
Analiza likvidnosti
Upravljanje rizikom likvidnosti je, uz kreditni rizik, jedno od najva`nijih

i najsloènijih segmenata bankarskog poslovanja. Odràvanje likvidnosti u
trì{noj ekonomiji je permanentna obaveza banke i osnovna pretpostavka
za njenu odrìvost na finansijskom trì{tu. Tako|er, to je jedan od klju~nih
preduslova za uspostavljanje i o~uvanje povjerenja u bankarski sistem u
svakoj zemlji.
Odlukom o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti82
propisani su minimalni standardi koje je banka du`na da osigura u procesu
82
Agencija za bankarstvo F BiH, Odlukom o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvid-
nosti zahtijeva se "ro~no uskla|ivanje preostalih rokova do ugovorenog dospje}a instrumenata
aktive i obaveza, pri ~emu banka mora da: 1.2. najmanje 95% izvora sredstava sa rokom dospje}a
do 180 dana angaùje na instrumente aktive sa rokom dospje}a do 180 dana; 1.3. izvore sredstava
sa rokom dospje}a do 90 dana u punom iznosu angaùje na instrumente aktive sa rokom dospje}a
do 90 dana; 1.4. izvore sredstava sa rokom dospje}a do 30 dana u punom iznosu angaùje u instru-
mente aktive sa rokom dospje}a do 30 dana.“
169
upravljanja ovim rizikom, odnosno minimalni standardi za kreiranje i

provo|enje politike likvidnosti koja osigurava sposobnost banke da pot-
puno i bez odlaganja izvr{ava svoje obaveze na dan dospije}a. Navedeni
propis predstavlja okvir za upravljanje rizikom likvidnosti i sadrì kvalita-
tivne i kvantitativne odredbe i zahtjeve prema bankama. Propisani su limiti
koje banke trebaju ispunjavati vezano za prosje~ni dekadni minimum i dne-
vni minimum nov~anih sredstava u odnosu na kratkoro~ne izvore, kao
i minimalni limiti ro~ne uskla|enosti dospje}a instrumenata finansijske
aktive i obaveza do 180 dana.
Propisani regulatorni zahtjevi prema bankama su dosta restriktivni, {to
je i rezultiralo dobrom likvidno{}u banaka pojedina~no i ukupnog bankar-
skog sistema. Sve banke kontinuirano ispunjavaju, i to znatno iznad propi-
sanog minimuma, obavezu dekadnog prosjeka od 20% u odnosu na
kratkoro~ne izvore sredstava, i dnevnog minimuma od 10% prema istoj
osnovici.
Rizik likvidnosti je u uskoj korelaciji s drugim rizicima, i ~esto se ne-
gativno efektuira na uspje{nost i profitabilnost banaka.
Za analizu likvidnosti koristi se vi{e koeficijenata, a u ovoj analizi
kori{teni su sljede}i:
1. Likvidna aktiva/ukupna aktiva — u~e{}e likvidne imovine u ukupnoj
imovini banke,
2. Likvidna aktiva / kratkoro~ne finansijske obaveze,
3. Krediti / Depoziti i uzeti krediti.
Pod likvidnom aktivom podrazumijevamo gotovinu i depozite kod dru-

gih banaka uve}ane za vrijednost vrijednosnih papira za trgovanje.
170
Grafikon 2. U~e{}e likvidne aktive u ukupnoj aktivi
Tabela 10. Omjer likvidne aktive i ukupne aktive kod pojedinih

banaka i u bankarskom sektoru
2003 2004 2005 2006 2007

Raiffeisen 0,48 0,45 0,43 0,39 0,33
Hypo 0,51 0,50 0,50 0,22 0,23
UniCredit 0,42 0,41 0,42 0,42 0,40
HVB CPB 0,45 0,46 0,41 0,46 0,47
UPI banka 0,49 0,48 0,46 0,46 0,39
Ostale banke 0,13 0,15 0,18 0,37 0,34
Bankarski sektor 0,36 0,37 0,38 0,37 0,35
Izvor: Skra}eni izvje{taji vanjskih revizora o finansijskim

iskazima banaka u Federaciji Bosne i Hercegovine
za 2003 - 2007. godinu, FBA, www.fba.ba.
171
Sve banke, izuzev HVB Central Profit banke, su u posmatranom peto-

godi{njem razdoblju iskazale pad ovog omjera. To je i razumljivo, obzi-
rom na to da se pove}ana likvidnost negativno odraàva na profitabilnost.
Interesantno je da su sna`nije banke koje smo analizirali imale trend sma-
njenja ovog pokazatelja, dok su ostale banke imale skok likvidnosti u 2006.
godini, a zatim pad.
[to se ti~e cijelog bankarskog sektora, u 2007. godini nastavljen je trend
laganog pada kvaliteta osnovnih pokazatelja likvidnosti, najvi{e zbog da-
ljeg rasta kreditnih plasmana, a u pore|enju sa 2006. godinom kada su za-
biljeène neznatne promjene (do 1,5 procentnih poena), u 2007. godini
skoro svi posmatrani pokazatelji imali su negativnu promjenu izme|u tri i
~etiri procentna poena. Ipak, ostaje konstatacija da je pozicija likvidnosti
bankarskog sistema u Federaciji Bosne i Hercegovine dobra, sa zadovolja-
vaju}im u~e{}em likvidnih sredstava u ukupnoj aktivi.
Grafikon 3. Omjer likvidne aktive i kratkoro~nih finansijskih obaveza
172
Tabela 11. Omjer likvidne aktive i kratkoro~nih finansijskih obaveza

kod pojedinih banaka i u bankarskom sektoru
2003 2004 2005 2006 2007

Raiffeisen 9,46 9,44 9,42 11,00 6,03
Hypo 0,00 0,00 - - -
UniCredit 67,87 71,41 8,73 47,32 52,64
HVB CPB 112,79 115,66 36,71 64,62 50,44
UPI banka 23,73 27,43 19,29 19,13 26,32
Ostale banke 7,74 5,87 14,47 22,63 10,88
Izvor: Skra}eni izvje{taji vanjskih revizora o finansijskim iskazima banaka u

Federaciji Bosne i Hercegovine za 2003 - 2007. godinu, FBA, www.fba.ba.
Kratkoro~ne finansijske obaveze su pokrivene dovoljnom koli~inom li-

kvidnih sredstava, kako je ilustrovano na prethodnom grafu. Najve}i omjer
su imale HVB Central Profit Banka i UniCredit Zagreba~ka banka, koje su
imale i najve}e oscilacije u posmatranom periodu. Stabilan omjer su imale
Raiffaisen banka i UPI banka. Iza ove stabilnosti vjerovano stoji uspje{no
upravljanje likvidnim sredstvima i kratkoro~nim obavezama. Iz grafi~kog
prikaza je isklju~ena Hypo banka koja je samo u 2004. imala kratkoro~nih
obaveza, stoga taj slu~aj smatramo ekstremom koji bi negativno uticao na
kvalitet analize.
173
Grafikon 4. Omjer kredita i depozita sa uzetim kreditima
Tabela 12. Omjer kredita i depozita sa uzetim kreditima
2003 2004 2005 2006 2007

Raiffeisen 0,55 0,59 0,61 0,66 0,74
Hypo 0,86 0,87 0,98 0,85 0,84
UniCredit 0,61 0,60 0,60 0,61 0,63
HVB CPB 0,92 0,93 0,63 0,57 0,59
UPI banka 1,00 0,51 0,53 0,56 0,68
Ostale banke 1,00 0,62 0,66 0,73 0,78
Izvor: Skra}eni izvje{taji vanjskih revizora o finansijskim iskazima banaka

u Federaciji Bosne i Hercegovine za 2003 - 2007. godinu, FBA.
174
Omjer kredita i depozita sa uzetim kreditima ima stalnu tendenciju rasta,

{to zna~i da krediti rastu brè od sume depozita i uzetih kredita. To zna~i
da se vi{e raspoloìvih izvora sredstava koristi za finansiranje kamatonosne
aktive.
Iz izloènog moèmo izvesti zaklju~ak da, u globalu, banke u Bosni i
Hercegovini iskazuju trend smanjenja likvidnosti, {to prema na{oj pretpo-
stavci, treba da rezultira pove}anjem njihove profitabilnosti. To nas upu}uje
na ~injenicu da doma}e banke, polako ali sigurno, po~inju plasirati
kratkoro~no raspoloìva sredstva u profitabilne svrhe, umjesto da stvaraju
visok oportunitetni tro{ak. Potrebno je naglasiti da su i uz ovo smanjenje li-
kvidnosti, banke i dalje sposobne da drè zakonom propisani nivo likvid-
nih sredstava, i to znatno iznad zakonskog minimuma. Zna~i, banke imaju
raspoloìvo jo{ likvidnih sredstava koja ne angaùju u proftabilne svrhe,
te stoga moèmo re}i da postoji mogu}nost za pobolj{anje efikasnosti
poslovanja.
Analiza profitabilnosti
Zna~ajno pitanje pri analizi bankarskog sektora je profitabilnost. Prije

svega, istraìt }emo da li je nivo profita banaka zadovoljavaju}i, te kakva
je pozicija na{ih banaka u odnosu na banke ostalih zemalja u tranziciji.
Profitabilnost poslovanja rezultat je uspje{nosti realizacije mjera poslo-
vne politike banke. Da bi se rezultati uspje{nog ili neuspje{nog poslovanja
banke mogli kvantificirati, koriste se pokazatelji profitabilnosti banke.
Kakav }e poslovni rezultat menad`ment ostvariti u budu}im razdobljima i
kakve }e odluke donijeti, uveliko zavisi od poslovanja iz pro{losti za ~iju
procjenu je neophodna kvalitetna analiza razli~itih pokazatelja.
Za analizu profitabilnosti, kori{teni su sljede}i indikatori:
1. neto dobit,
2. povrat na aktivu — ROA,
3. povrat na kapital— ROE.
175
Podaci o neto dobiti za banke F BiH, u posmatranom periodu, dati su u

sljede}oj tabeli:
Tabela 13. Neto dobit banaka F BiH za period 2003 - 2007.
in 000 KM
2003 2004 2005 2006 2007
Raiffeisen 20.271 21.146 24.229 27.739 26.132
Hypo 528 7.212 12.009 7.231 17.088
UniCredit 16.940 8.848 19.192 24.896 29.748
HVB CPB -6.616 -144 5.228 15.503 14.965
UPI banka 3.596 3.889 3.360 751 1.528
Ostale banke 13.505 6.068 19.818 17.224 21.057
Bankarski sektor 48.224 47.019 83.836 93.344 110.518

Iz prethodne tabele vidljivo je da je neto dobit u apsolutnim iznosima

rasla kod svake banke i to po prosje~noj godi{njoj stopi na nivou bankar-
skog sektora od 23%. Ova stopa kod pojedinih banaka dostizala je iznos ~ak
od 138% (Hypo banka). Na osnovu finansijskog rezultata, moè se
zaklju~iti da je profitabilnost bankarskog sektora dobra.
Stopa profitabilnosti imovine banke (ROA) stavlja u odnos neto dobit
(dobit nakon oporezivanja) i prosje~nu ukupnu imovinu.
(1)
176
Ovaj omjer (stopa prinosa) pokazuje neto dobit kao postotak od ukupne
prosje~ne aktive banke. ROA je bankarska dobit po nov~anoj jedinici imo-
vine. Profitabilnost imovine (ROA) ~ine dva osnovna dijela: prihodi i
tro{kovi (uklju~uju}i i poreze). Neto dobit se dobije oduzimanjem tro{kova
i poreza od ukupnih prihoda.
U idealnim okolnostima nazivnik bi trebao iskazivati prosjek dnevnih
veli~ina. Me|utim u ve}ini zemalja takve podatke nije mogu}e osigurati, pa
analiti~ari koriste mjese~ne ili kvartalne prosjeke.
Podaci o ROA predstavljeni su u sljede}o tabeli:
Tabela 14. ROA za banke F BiH za period 2003 - 2007.
2003 2004 2005 2006 2007

Raiffeisen 1,45% 1,04% 0,97% 0,90% 0,69%
Hypo 0,07% 0,68% 0,87% 0,43% 0,77%
UniCredit 2,41% 0,67% 1,22% 1,34% 1,38%
HVB CPB -8,23% -0,02% 0,48% 1,21% 1,06%
UPI banka 1,37% 1,02% 0,76% 0,15% 0,16%
Ostale banke 0,56% 0,33% 0,89% 0,60% 0,64%
Bankarski sektor 1,09% 0,72% 0,73% 0,87% 0,90%

Federaciji Bosne i Hercegovine za 2003 - 2007. godinu, FBA, www.fba.ba
177
Grafikon 5. ROA za banke F BiH u periodu 2003 - 2007.
Podaci o ostvarenom povratu na aktivu banaka Bosne i Hercegovine dati

su u prethodnoj tabeli. Kao {to je ve} re~eno, zbog kontinuiranih dokapi-
talizacija koje su se de{avale u ovom periodu, ovaj pokazatelj je ne{to niì
u odnosu na svjetski standard koji iznosi 1%. Razlog za{to je ROA ispod
niovoa svjetskog standarda moè biti i u tome {to banke nedovoljno plasi-
raju svoja sredstva, zbog ~ega pate od hiperlikvidnosti. Ovdje se jasno
o~ituje postojanje mogu}nosti za dalji rast profitabilnosti banaka. Ukoliko
bi banke pove}ale svoje plasmane njihova profitabilnost bi se pove}ala.
Stopa profitabilnosti dioni~kog kapitala (ROE) stavlja u odnos neto dobit
nakon oporezivanja i prosje~ni dioni~ki kapital.
(2)
Ova ra~unovodstvena stopa mjeri povrat na dioni~ki kapital, odnosno

iskazuje bankovnu ra~unovodstvenu dobit po nov~anoj jedinici knjigo-
vodstvenog kapitala.
Podaci o ostvarenom povratu na kapital u bankama Federacije Bosne
i Hercegovine dati su u sljede}oj tabeli. Nije te{ko uo~iti da je i povrat na
178
kapital ispod svjetskog standarda, a razlozi su vjerovatno isti kao oni koji
su navedeni za ispodstandardni ROA.
Tabela 15. ROE za banake u F BiH za period 2003 - 2007.
2003 2004 2005 2006 2007

Raiffeisen Bank 22,12% 15,81% 14,30% 13,85% 9,35%
Hypo banka 0,75% 6,09% 8,55% 4,42% 9,52%
UniCredit 26,28% 8,46% 15,54% 16,79% 16,74%
HVB CPB -32,38% -0,24% 6,07% 13,70% 11,68%
UPI banka 12,16% 11,62% 9,21% 2,03% 1,91%
Ostale banke 3,31% 1,37% 4,21% 3,01% 3,47%
Benchmarking 12-18%

Grafikon 6. ROE za banke F BiH za period 2003 - 2007.
179
Kao {to je ve} navedeno likvidnost banaka biljeì trend konstantog pada.
Me|utim, ona je jo{ uvijek iznad nivoa propisanog zakonom. To zna~i da
jo{ uvijek postoji prostor za smanjivanje likvidnosti banaka, {to bi se tre-
balo pozitivno odraziti na profitabilnost. Ovu konstataciju potvr|uje i visok
nivo korelacije izme|u ove dvije kategorije. Naime, ra~unaju}i korelaciju
izme|u pokazatelja likvidna imovina/ukupna imovina i povrata na kapital
(ROE), utvrdili smo da koeficijent korelacije iznosi -0,743, {to potvr|uje
visoku povezanost ovih varijabli.
Prihodi i rashodi
Ukupan prihod moè se posmatrati strukturalno i to kroz kamatne

prihode i operativne prihode.
Bankarski sektor F BiH na sada{njem nivou razvoja dominantno je
oslonjen na kreditiranje kao najva`niju aktivnost, od koje u najve}oj mjeri
zavise postignuti rezultati. Pokazuju to i podaci iz sljede}e tabele:
Tabela 16. Faktori profitabilnosti bankarskog sektora BiH

za period 2003 — 2007.
2003 2004 2005 2006 2007
Neto krediti/aktiva 57,23% 56,39% 57,59% 58,14% 61,93%
Kapital/aktiva 12,14% 12,06% 11,17% 10,91% 10,48%
Ukupni prihodi/aktiva 9,62% 8,01% 8,17% 7,97% 7,99%
Kamatni prihodi/ukupni prihodi 61,04% 65,35% 68,01% 69,39% 74,35%
Kamatni rashodi/ukupni rashodi 19,53% 23,24% 26,60% 29,06% 32,76%
Neto kamatna marà 4,17% 3,53% 3,64% 3,47% 3,62%
Operativni prihodi/ukupni
prihodi
38,96% 34,65% 31,99% 30,61% 25,65%
Nekamatni rashodi/ ukupni
rashodi
80,47% 76,76% 73,40% 70,94% 67,24%
180
Vidljivo je da se iz godine u godinu nastavlja trend kreditne ekspanzije,

{to je dovelo do rasta udjela kredita u ukupnoj aktivi. Krediti su u posma-
tranom periodu rasli prosje~nom godi{njom stopom od 27,6% i rasli su brè
od aktive za 2,5%. Navedeno bi moglo biti posljedica nagla{ene tra`nje za
kreditima, posebno kod sektora stanovni{tva (potro{a~ki krediti).
Kao rezultati rasta kreditnih plasmana rasli su i kamatni prihodi, kako
pojedinih banaka tako i na nivou bankarskog sektora u cjelini. Stopa rasta
kamatnih prihoda iznosi 25,5% i {to ukazuje na rast u~e{}e prihoda po
osnovu kamata u ukupnim prihodima banaka.
Zna~ajno je primjetiti da su kamatni rashodi rasli po prosje~noj godi{njoj
stopi 35,1%, {to je za 7,5% vi{e od stope rasta kamatnih prihoda. To je uti-
calo na pad neto kamatne marè. Rast kamatnih rashoda rezultat je rasta
pasivnih kamatnih stopa i rasta kamatnih stopa na obaveze banaka. Pad
neto kamatne marè posljedica je i sve ve}e konkurencije na doma}em ban-
karskom trì{tu.
Me|utim, uprkos padu neto kamatne marè, raste profitabilnost banaka,
uglavnom zahvaljuju}i uticaju ekonomije obima, odnosno rastu obima pla-
smana, ~ime rast obima kamatnih prihoda vi{e nego nadopunjuje smanje-
nje kamatnih stopa i rast kamatnih rashoda.
Omjer ukupnih prihoda i aktive se tokom perioda kontinuirano smanji-
vao, {to je rezultat brèg rasta aktive u odnosu na rast prihoda, ~iji je zao-
statak u najve}oj mjeri bio uzrokovan blagim padom aktivnih kamatnih
stopa. Zna~ajan doprinos rastu profitabilnosti dalo je i smanjenje omjera
kapitala i aktive. Ovaj je omjer smanjen sa 12,14% iz 2003. godine na
10,48% u 2007. godini.
Nekamatni prihodi u posmatranom periodu biljeìli su znatno niè stope
rasta (7,6%) i dostignutim obimom su u znatno manjoj mjeri uticali na
ostvarene rezultate. Ovi prihodi su u apsolutnim iznosima biljeìli konti-
nuiran rast, me|utim njihovo u~e{}e u ukupnim prihodima se smanjuje, pa
taj omjer u 2007. godini iznosi 25,65%. Ovako nizak omjer nekamatnih
prihoda i ukupnih prihoda pokazatelj je nedovoljne razvijenosti doma}eg
bankarskog sektora usmjerenog, uglavnom ka pruànju tradicionalnih
bankarskih usluga (odobravanje kredita). Navedeni omjer u razvijenim
181
bankarskim sistemima i trì{tima prelazi ~ak pedeset procenata. Upravo u

ovome postoji mogu}nost za pove}anje profitabilnosti kroz pro{irenje spektra
bankarskih usluga. Naime, budu}i razvoj bankarskog sektora F BiH u ve-
likoj mjeri }e zavisiti od stanja i niovoa razvoja ukupnog finansijskog
trì{ta, ali i realnog sektora ekonomije. Nema finansijskog razvoja bez raz-
voja realnog sektora. Zavr{etkom procesa konsolidacije i stabilizacije, ban-
karski sektor ulazi u fazu intezivnije me|ubankarske konkurencije, usljed
~ega }e do}i do ve}e tro{kovne efikasnosti i razvoja nekamatnih poslova i
proizvoda, {to }e pored nastavka rasta kreditne ekspanzije, predstavljati
glavne trendove razvoja doma}eg bankarskog sektora.
Produktivnost
Produktivnost i profit predstavljaju dvije strane iste pojave, dva ugla

gledanja na isti proces - proces kontinuiranog, uspje{nog poslovanja kome
teì svaka moderna organizacija. U uslovima globalnog svjetskog trì{ta,
produktivnost i profit (kao posljedica rasta produktivnosti), postavlja se
kao klju~no pitanje svakog organizovanog djelovanja koje je usmjereno na
ostvarenje profita. Profita nema bez produktivnosti, niti moè biti produk-
tivnosti ukoliko iza nje ne slijedi novi kvalitet.
Na nivou bankarskog sektora prosje~na godi{nja stopa rasta broja
zaposlenih bila je 5,6%.
182
Tabela 17. Broj zaposlenih u pojedinim bankama

i u bankarskom sektoru u periodu 2003 - 2007.
2003 2004 2005 2006 2007

Raiffeisen Bank 1020 1109 1205 1351 1548
Hypo banka 301 377 433 492 550
UniCredit n/a 755 790 840 840
HVB CPB 71 454 451 476 465
UPI banka 169 191 208 233 479
Ostale banke 3383 2296 2470 2740 2829
Bankarski sektor 5394 5182 5557 6132 6711
Interesantno je posmatrati relativno u~e{}e broja zaposlenih pojedinih

banaka u ukupnom broju zaposlenih cjelokupnog bankarskog sektora.
Va`no je primijetiti da je vi{e zaposlenih u UniCredit banci nego u Hypo
banci, iako je Hypo banka ima ve}u aktivu od UniCredit banke.
Tabela 18. Procentualni broj zaposlenih po bankama

u periodu 2003 — 2007.
2003 2004 2005 2006 2007

Raiffeisen Bank 19,91% 21,40% 21,68% 22,03% 23,07%
Hypo banka 5,58% 7,28% 7,79% 8,02% 8,20%
UniCredit 7,34% 14,57% 14,22% 13,70% 12,52%
HVB CPB 1,32% 8,76% 8,12% 7,76% 6,93%
UPI banka 3,13% 3,69% 3,74% 3,80% 7,14%
Ostale banke 62,72% 44,31% 44,45% 44,68% 42,15%
Izvor: Informacije o bankovnom sustavu F BiH 2003 — 2007., FBA.
183
Tabela 19. Dobit po zaposlenom kao mjera produktivnosti

u periodu 2003 - 2007.83
2003 2004 2005 2006 2007
Raiffeisen Bank 19.873,53 19.067,63 20.107,05 20.532,20 16.881,14
Hypo banka 1.754,15 19.129,97 27.734,41 14.697,15 31.069,09
UniCredit 37.644,44 11.719,21 24.293,67 29.638,10 35.414,29
HVB CPB -93.183,10 -317,18 11.592,02 32.569,33 32.182,80
UPI banka 21.278,11 20.361,26 16.153,85 3.223,18 3.189,98
Ostale banke 3.992,02 2.642,86 8.023,48 6.286,13 7.443,27
Bankarski sektor 8.940,30 9.073,52 15.086,56 15.222,44 16.468,19
O~igledno je da Raiffeisen banka ima najve}e fluktuacije u neto dobiti

po zaposlenom, a pad je bio najintenzivniji u 2007. godini. Ostale banke su
imale trend rasta neto dobiti po zaposlenom, sa neznatnim padom u 2007.
godini kod HVB Central profit banke i UPI banke. Generalno gledaju}i,
produktivnost izraèna pomo}u neto dobiti po zaposlenom je u sektoru rasla
po prosje~noj godi{njoj stopi od 16,49%. Ako uzmemo u obzir da je broj
zaposlenih rastao po stopi od 5,6% onda dobijamo uvid da je produktiv-
nost i s tim pove}anjem dosta dinami~no rasla.
Rast roduktivnosti posmatra}emo i kori{tenjem alternativne metode
procjene produktivnosti — posmatrat }emo aktivu po zaposlenom.
83
184
Tabela 20. Aktiva po zaposlenom u periosu 2003-2007.84
2003 2004 2005 2006 2007

Raiffeisen Bank 1.367.174,51 1.839.490,53 2.069.272,20 2.293.352,33 2.464.063,31
Hypo banka 2.608.644,52 2.830.291,78 3.180.265,59 3.450.390,24 4.045.647,27
UniCredit 1.560.044,44 1.741.540,40 1.996.367,09 2.213.645,24 2.575.367,86
HVB CPB 1.132.309,86 1.631.922,91 2.399.376,94 2.687.373,95 3.029.546,24
UPI banka 1.551.295,86 1.999.272,25 2.114.394,23 2.170.244,64 1.994.530,27
Ostale banke 714.141,00 808.114,11 900.434,82 1.052.840,88 1.157.507,25
Bankarski sektor 1.045.651,09 1.428.032,03 1.654.425,95 1.846.871,17 2.062.508,12
Podaci iz tabele potrv|uju zaklju~ak da je produktivnost rasla. Naime,

aktiva po zaposlenom je u bankarskom sektoru rasla po prosje~noj
godi{njoj stopi od 18,51%. Navedeni podaci su konzistentni sa prethodnim
zaklju~kom, stoga potvr|ujemo da se produktivnost jo{ moè pove}ati, iako
}e vjerovatno nakon nekog vremena nivo produktivnosti rasti sporije nego
{to je to bio slu~aj u posmatranom periodu. U skadu s navedenim, moèmo
zaklju~iti da pove}anje produktivnosti vodi pove}anju i profitabilnosti.
Komparacija sa drugim zemljama u tranziciji
Da bismo dobili jasniju sliku stvarne dimenzije profitabilnosti bankar-

skog sektora u Bosni i Hercegovini, poredili smo neke pokazatelje
uspje{nosti bankarskog sektora sa istim pokazateljima bankarskog sektora
drugih tranzicijskih zemalja. Obzirom da su tranzicijski procesi u pojedi-
nim zemljama zapo~eli ve} 90-tih godina pro{log vijeka, te da se razli~ite
zemlje nalaze u razli~itim fazama ovog procesa, jasno je da prosta kompa-
racija ne daje realnu sliku. Me|utim, obzirom da tranzicijski proces kroz
84
185
koji prolaze ove zemlje predstavlja njihov zajedni~ki „nazivnik“, onda one
predstavljaju najadekvatniji okvir za komparaciju.
Podaci o povratu na kapital i povratu na aktivu po pojedinim tranzicij-
skim zemljama u 2007. godini, dati su u narednoj tabeli:
Tabela 21. ROE i ROA za zemlje u tranziciji

ROE ROA
Slova~ka 9,7% 0,7%
BiH 85 12,19% 0,9%
Izrael 19,7% 1,2%
ê{ka Republika 23,1% 1,3%
Rumunija 11,5% 1,4%
Crna Gora 11,6% 1,4%
Ukrajina 12,7% 1,5%
Albanija 21,0% 1,6%
Hrvatska 11,8% 1,6%
Bjelorusija 10,8% 1,7%
Poljska 25,6% 1,8%
Ma|arska 22,9% 1,8%
Litvanija 26,8% 2,0%
Latvija 24,2% 2,0%
Srbija 12,8% 2,1%
Bugarska 25,4% 2,5%
Estonija 31,0% 2,7%
Rusija 21,1% 2,8%
Turska 24,4% 3,1%
Moldavija 24,9% 4,0%
Izvor: Global Financial Stability Report, IMF. www.imf.org
85
Napomena, podaci za Bosnu i Hercegovinu odnose se samo na entitet Federacije BiH za koju
su podaci u tom momentu bili raspoloìvi.
186
Bankarski sektor F BiH, u pore|enju sa ostalim tranzicijskim zemljama,

ostvaruje povrat na kapital niì od prosjeka koji je u tranzicijskim zem-
ljama iznosio ~ak 19%.86 Ipak, povrat na kapital bankarskog sektora Bosne
i Hercegovine kre}e se u okvirima svjetskog standarda. Me|utim, ROE je
u posljednje 4 godine u F BiH rastao po prosje~noj godi{njoj stopi od
20,9%, dok je prosjek tranzicijskih zemalja iznosio 7,8%.
Povrat na aktivu banaka (ROA) F BiH je jedan od najniìh u poredjenju
sa tranzicijskim zemljama. Jedino je u 2007. godini Slova~ka ostvarila niì
povrat na aktivu (0,7%). Ovaj odnos za bankarski sektor F BiH u 2007. go-
dini iznosio je 0,9%, dok je prosjek zemalja u tranziciji iznosio 1,9%87.
Bankarski sektor F BiH je u toku posljednje 4 godine ostvario prosje~nu
godi{nju stopu rasta ROA od 7,7% {to je za 2% ve}e od prosje~nog rasta u
drugim tranzicijskim zemljama. Kao {to vidimo, ROE je rastao po vi{oj
prosje~noj stopi od ROA. Imaju}i u vidu da ~injenicu da zemlje u tranzi-
ciji predstavljaju trì{ta sa potencijalno vi{im stopama rasta, ali istovre-
meno i trì{ta sa vi{im rizikom, to je za te zemlje karakteristi~no da ROE
raste brè od ROA.
Pribiliàvanjem Bosne i Hercegovine ~lanstvu u Evropskoj uniji, te prih-
vatanjem me|unarodnih standarda u oblasti bankarstva (posebno Bazel II),
moè se o~ekivati da }e navedeni pokazatelji profitabilnosti bankarskog
sektora Bosne i Hercegovine biti jo{ povoljniji.
6.7. Finansijska kriza i ekonomski razvoj
Aktuelna finansijska kriza u Sjedinjenim Ameri~kim Dràvama, koja je

po~ela predimenzioniranim rastom trì{ta nekretnina, {to predstavlja tradi-
cionalno atraktivno podru~je ulaganja, naro~ito poslije opadanja korpora-
tivnih proizvodnih kredita, uveliko poga|a i ostatak svijeta. Obzirom da je
svjetska finansijska kriza svom snagom izbila na povr{inu tek u ~etvrtom
86
Podaci za tranzicijske zemlje: IMF: Global Financial Stability Report, www.imf.org.
87
Ibid.
187
kvartalu 2008. godine, {to zna~i da se jo{ nalazimo u periodu po~etnog pri-
lago|avanja, to se za sada o neposrednim i posrednim konsekvencama
moè govoriti tek u obliku izvjesnih ili manje izvjesnih predvi|anja. Op-
timisti smatraju da evropske i druge dràve ne}e pretrpjeti preveliku {tetu,
te da }e se i privredni i finansijski sistem SAD-a brzo oporaviti. S druge
strane, pesimisti upozoravaju da je ovo samo nagovje{taj krize, najteè od
Velike depresije tridesetih godina pro{log vijeka, koja }e imati dalekose`ne,
ne samo ekonomske konsekvence.
Kada je pro{le godine u SAD-u do{lo do kraha hipotekarnog trì{ta,
ekonomisti su upozoravali da je to samo najava sveobuhvatne ekonomske
krize. Ipak, vjerovalo se da }e ameri~ka administracija uspjeti da spre~i
produbljivanje problema. Me|utim, kada su nedavno bankrotirale najve}e
investicione banke, postalo je sasvim jasno da je rije~ o krizi ~ije se razmjere
i posljedice te{ko mogu sagledati.
Ponovno vra}anje kejnzijanskoj metodi rje{avanja kriza zna~i da }e in-
tervencija dràve u bankama koje su doìvjele krah predstavljati neku vrstu
nacionalizacije i nagovje{taja preispitivanja modela kapitalizma koji je do-
minirao od osamdesetih godina pro{log vijeka sa reganomikom i ta~eriz-
mom, a koji se zemljama u razvoju plasirao u vidu neoliberalizma. Aktivna
regulatorna uloga dràve potire i posljednje obrise liberalnog kapitalizma
i, po ko zna koji put, potvr|uje da su za zapadne industrijske dràve, zem-
lje u razvoju uglavnom objekt, odnosno ciljna trì{ta. Postavlja se stoga
logi~no pitanje, kako }e se finansijska kriza u SAD-u odraziti na zemlje u
tranziciji, uklju~uju}i i Bosnu i Hercegovinu.
Svjetska finansijska kriza mogla bi Bosni i Hercegovini donijeti nevo-
lje, jer je procjena UNCTAD-a da }e se investicije u svijetu u naredne tri
godine smanjivati, a one su vaàn izvor stranog kapitala kojim }e se po-
krivati ogroman deficit teku}eg ra~una koji }e u 2008. godini dosti}i iznos
preko 4,5 milijardi EURA. Danas veliki broj doma}ih ekonomskih ana-
liti~ara ocjenjuju da uticaj svjetske ekonomske krize na Bosnu i Hercego-
vinu ne}e biti toliko dramati~an, kao {to se to de{ava u SAD-u i zemljama
EU, ali da }e se neminovno desiti usporavanje privrednog rasta i u na{oj
zemlji.
188
Vrlo je izvjesno da }e prvi efekat globalne finansijske krize biti pove}ana

opreznost investitora za sva rizi~na ulaganja, pa i ulaganje u zemlje u tran-
ziciji kao {to je Bosna i Hercegovina, a drugi efekat bi}e manja ponuda ka-
pitala na svjetskom trì{tu, tako da }e to podsta}i rast kamata u svijetu, a
potom i u na{oj zemlji. Rast kamatnih stopa i rast neizvjesnosti kod in-
vestitora utica}e na to da }e kapital iz inostranstva u Bosnu I Hercegovinu
ulaziti u manjem obimu i da }e biti skuplji. Uzimaju}i u obzir ~injenicu da
rast bosanskohercegova~ke privrede u velikoj mjeri zavisi od priliva ino-
stranog kapitala, takva kretanja na svjetskom finansijskom tr{i{tu, sigurno
ne idu u korist Bosni i Hercegovini. Pored toga, o~ekivano smanjenje
priliva stranog kapitala moè da poremeti stabilnost izme|u uvoznih i
izvoznih cijena, kao i stabilnost cijena na doma}em trì{tu, pogotovo {to
priliv stranog kapitala omogu}ava Bosni i Hercegovini da pokrije ogroman
deficit koji ima ve} godinama u vanjskotrgovinskom bilansu.
Ono {to je vi{e vjerovatno jeste da }e se finansijska kriza u svijetu odra-
ziti na manji priliv kapitala u Bosnu i Hercegovinu, pri ~emu }e novac po-
stati skuplji i za na{e trì{te, {to bi moglo voditi i ugroàvanju likvidnosti.
Obzirom da se kriza iz SAD-a preliva i na EU, ona }e se u na{oj zemlji
osjetiti preko manjeg priliva stranih direktnih investicija, po{to ve}ina tih
ulaganja dolazi upravo iz EU.
Eventualno {irenje krize koje bi se na taj na~in odrazilo kroz manji dotok
kapitala, zna~ilo bi rapidno smanjivanje cross-border zaduìvanja i stranih
direktnih (i portfolio) investicija (a to su glavni izvori pokrivanja deficita
teku}eg dijela platnog bilansa) i, shodno tome, smanjivanje deviznih re-
zervi Centralne banke. U tom slu~aju pove}ala bi se tra`nja deviza na
me|ubankarskom deviznom trì{tu i, prije ili kasnije, neizbje`no bi bilo
„prilago|avanje“ koje bi podrazumijevalo deprecijaciju doma}e valute,
brzu prodaju (privatizaciju) velikih dràvnih preduze}a, koncesione
ino-zajmove.
Naravno, sve ovo bi bilo pra}eno znatnim usporavanjem privrednog
rasta, sna`nim padom uvoza i izvoza, opadanjem investicione akitvnosti i
potro{nje. Dakle, recesija koja je ve} zahvatila EU, zahvati}e i Bosnu i Her-
cegovinu, prije svega, zato {to je veliki dio doma}eg izvoza okrenut ka
trì{tu EU i velika je vjerovatno}a da }e doma}i izvoz doìvjeti pad.
189
Ovdje postoji, uslovno govore}i, i jedna povoljna okolnost, a ona se

ogleda u tome {to u zemlje Evropske unije ne izvozimo finalne proizvode,
ve} ve}inom proizvode sa niòm fazom prerade. Takvi proizvodi su obi~no
otporni na takve „udare“.
Uvaàvaju}i ~injenicu da Evropa od nas uglavnom kupuje sirovine, ne
bi trebalo o~ekivati zna~ajniji pad izvoza. U svakom slu~aju treba imati u
vidu i visoku uvoznu zavisnost bosanskohercegova~ke privrede, a samim
tim i ograni~en uticaj kursa na uravnoteènje deficita. Stoga ostaje otvoreno
pitanje eventualne liberalizacije kapitalnog ra~una platnog bilansa i formi-
ranja deviznog kursa na trì{tu, kao realne opcije.
U svakom slu~aju, najbolji odgovor na svjetsku finansijsku krizu je
restriktivna monetarna i fiskalna politika, {to zna~i da budèti na svim
nivoima vlasti za idu}u godinu moraju da budu restriktivni.
Kriza u svijetu utica}e i na rast kamata na dugoro~ne kredite u Bosni i
Hercegovini, te }e banke pribje}i pove}anju marì na kredite koji su inde-
ksirani u eurima i {vicarskim francima, zbog toga {to su u porastu bazne
kamate centralnih banaka u EU i [vicarskoj.88
Ovim bi, s jedne strane, kreatori devizne politike prakti~no izgubili jo{
jedan instrument, te bi eventualni sna`niji odliv kapitala iz zemlje (u dràve
gdje bi prona{ao bolje investicione mogu}nosti) i nagla deprecijacija valute
ugrozili finansijsku stabilnost (mada treba re}i da i na zapadu centralne
banke, radi spre~avanja ja~ih fluktuacija nacionalnih valuta, povremeno in-
terveni{u na deviznim trì{tima). S druge strane, sna`niji priliv direktnih
stranih investicija vr{io bi pritisak na slabljenje izvozne konkurentnosti ({to
bi dodatno smanjivalo konkurentnost doma}eg izvoza) i odliva kapitala.
88
Ipak, treba uzeti u obzir ~injenicu da na finansijskom trì{tu u Bosni i Hercegovini postoji jako
veliki kamatni spred, {to je jedan od klju~nih faktora visoke profitabilnosti banaka. To bi,
svakako, trebao biti jedan od razloga zbog koga ne bi trebalo do}i do (zna~ajnijeg) porasta
kamatnih stopa u Bosni i Hercegovini. Op{irnije vidi A. Rov~anin, Upravljanje fnansijama, IV
izdanje, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, 2007.
190
Ovo smanjenje priliva direktnih investicija osjetit }e se i kroz manju

zainteresovanost stranih investitora za privatizaciju u Bosni i Hercegovini,
a oni koji èle da uloè u kupovinu javnih preduze}a ponudi}e niù cijenu.
Privatizacija profitabilnijih dijelova privrede }e se nastaviti, jer nas ~eka
prodaja javnih preduze}a, ali cijene }e biti manje nego {to su bile ranije. S
druge strane, tzv. greenfield investicija nije bilo mnogo ni do sada, kada je
ambijent na finansijskim trì{tima bio mnogo povoljniji, pa je pitanje da li
}e one zaìvjeti i sada. Premda se smatra da je Bosna i Hercegovina „mala
i izolovana privreda“, izvjesno je da }e u drugom ili tre}em talasu kriza po-
goditi i manja trì{ta i to preko banaka koje poskupljuju kredite, {to }e uti-
cati na nedostatak novca na trì{tu. Prema podacima UNCTAD-a, u svijetu
je pro{le godine priliv direktnih stranih investicija porastao za 30% (1.830
milijardi USD), uprkos pojavi globalne finansijske krize polovinom 2007.
godine, dok su tokom 2008. godine investicije iz inostranstva smanjene
najvi{e zbog znatnog pada na sektoru integracija i akvizicija, koje pred-
stavljaju motor stranih direktnih ulaganja.
Podaci UNCTAD-a pokazuju da su prekograni~ne integracije i akvizi-
cije, koje se uglavnom de{avaju izme|u razvijenih zemalja, u prvoj polo-
vini pro{le godine bile 29% manje nego u njenom drugom dijelu.
Iako }e se finansijska kriza na me|unarodnom trì{tu odraziti i na na{u
privredu, i to na na~in da }e se u Bosni i Hercegovini pove}ati cijena
zaduìvanja (kako za dràvu tako i za preduze}a i pojedince), ova kriza
ipak ima i dobru stranu, jer }e kona~no USD izgubiti privilegovanu pozi-
ciju, {to }e uticati na stvaranje multivalutnog me|unarodnog monetarnog
sistema u kome }e svoje mjesto dobiti i druge valute, srazmjerno snazi svoje
privrede.
Kad su u pitanju uticaji finansijske krize na, finansijski (bankarski)
sistem i realni sektor ekonomije, Bosne i Hercegovine, realno je pretpo-
staviti da do pove}anja profitabilnosti banaka ne}e do}i, sve dok traje kriza
u realnom sektoru. [tavi{e, predvi|a se da }e 2009. godina biti jako te{ka.
Sasvim je sigurno da banke ne}e vi{e plasirati kredite u tolikoj mjeri kao
do sada i da se vi{e ne}e toliko oslanjati na pozajmice iz inostranstva, po-
sebno od majki banaka koje su vi{e izloène globalnoj finansijskoj krizi
(u~estvovale u „toksi~nim“ finansijskim transakcijama), Dakle, smanjenje
191
priliva stranog kapitala odrazi}e se na recesione poreme}aje ne samo ban-

karskog sektora, ve} i privrede u cjelini.
Banke u Bosni i Hercegovini }e nastojati da smanje tro{kove na {to je
mogu}e niì nivo. Ono {to ne}e biti pod kontrolom same banke jeste sma-
njenje privredne aktivnosti sa pove}anjem nezaposlenosti. Smanjenje pri-
vredne aktivnosti moè pove}ati rizik nepla}anja kredita od strane
privrednih dru{tava, a tome u prilog ide i pretpostavka da }e od 2009.
godini biti otkazane narud`be preduze}ima koja posluju sa inostranstvom.
Stanovni{tvo, kao ve}inski zajmoprimac na{ih banaka, }e tako|e biti na
udaru u smislu da }e se pove}ati broj nezaposlenih, jer }e preduze}a davati
otkaze da bi smanjila tro{kove. Tako da banke i u tom segmentu poslova-
nja (poslovanje sa stanovni{tvom) mogu o~ekivati porast rizika nepla}anja.
Sasvim je sigurno da }e banke poduzeti odgovaraju}e aktivnosti, kako bi
dale odgovre na probleme uzrokovane krizom i sprije~ile zna~ajniji pad
profitabilnosti.
192
POGLAVLJE 7
MODEL
EKONOMSKOG
RAZVOJA
POGLAVLJE 7: Model ekonomskog razvoja
7. MODEL EKONOMSKOG RAZVOJA
7.1. Endogeni aspekti ekonomskog razvoja
Neoklasi~ni ekonomisti su implicitno pretpostavljali da institucije (kako

ekonomske, tako i politi~ke) nisu bitne i da bi stati~ka analiza, koja se
ogleda u modelima alokativne efikasnosti trebala biti vaàn vodi~ politici.
To je u stvari „nivelisanje cijena na realni nivo“, {to bi uvelo eliminisanje
razmjene i kontrole cijena. U stvari, dràva nikad ne moè biti tretirana kao
vanjski faktor u razvojnoj politici, te „nivelacija cijena” ima èljene
posljedice samo ako je ve} ustanovljen niz imovinskih prava i procedura
koje }e zatim stvoriti uslove trì{ne konkurencije.
Za razliku od tradicionalnog neoklasi~nog modela, noviji teorijski pris-
tupi nagla{avaju da je ekonomski rast vi{e endogeni proizvod ekonomskog
sistema, a ne snaga koje djeluju izvan njega. Prvi ozbiljniji poku{aji da se
endogenizira funkcija ekonomskog rasta sastojali su se u uklju~ivanju in-
tervencije ekonomske politike na nivo proizvodnje, u tradicionalnom
klasi~nom modelu, ~ime su se ujedno stvarale i pretpostavke za njihov uti-
caj i na ravnote`nu stopu ekonomskog rasta.
Polaze}i od takvih modela zasnovanih na eksternalijama koji isti~u da
nove investicije dovode do tehnolo{kog napretka zahvaljuju}i pozitivnim
efektima kapitala (eksternalije), situiranje ekonomskog razvoja Bosne i
Hercegovine u okvire neoklasi~nog modela zna~ilo bi da problem nedo-
voljne stope investiranja treba traìti u egzogenizaciji privrednog rasta, od-
nosno uvo|enju u model rasta i varijable uvoza (UK) .
Da bi mogli kvantificirati efekte uvo|enja nove varijable, potrebno je
krenuti sa prilogo|avanjem neoklasi~nog modela koriste}i ve}i stepen en-
dogenizacije ekonomskih procesa, {to zahtjeva kreiranje ekonomske poli-
tike koja bi mogla uticati na rast ukupne faktorske produktivnosti, ali sa
o~ekivanim slabijim efektima na strukturu OLI paradigme. Druga~ije
re~eno, ovi bi procesi uz aktivniju mobilizaciju lokalnih resursa dugoro~no
omogu}ili Bosni i Hercegovini da investicije u istraìvanje i razvoj i ljud-
ski kapital iskoristi kao komplemente u modelu rasta i akumuliranja znanja,
odnosno supstituiranja izrazite tehnolo{ke zavisnosti.
195
U formulisanju takve matrice, proces endogenizacije ekonomskog rasta

podrazumijevao bi da se u skladu sa novim teorijama rasta, pored zavisne
varijable (GDP-a), u model kao nezavisne varijable uklju~e:
- zaposlenost (Z),
- investicije (I),
- selektivni uvoz kapitala (UK),
- istraìvanje i razvoj (R&D).
(1) Y (GDP)= f ( Z, I, UK, R&D )89 ,
uz uslov da I ≠ S
Obzirom da se radi o modelu otvorene ekonomije, u jedna~ini ne moèmo

zanemariti i uticaj komponente potro{nje, odnosno izvoza kapitala (IK), te
dobijamo sljede}i izraz:
(1) Y (GDP)=f {Z, I, (IK-UK), R&D},
uz uslov da I ≠ S
Komponenta R&D trebala bi da bude dominiraju}i efekat djelovanja

eksternalija usljed investicione potro{nje i uvoza kapitala, {to pretpostavlja
da je bosanskohercegova~ka ekonomija uglavnom primalac stranih tehno-
logija i znanja. Prema teoriji platnog bilansa, kada je absorbcija manja od
vlastite proizvodnje, ekonomija ima suficit platnog bilansa koji moè pla-
sirati u inostranstvo, {to u uslovima kontinuirane uneravnoteènosti agre-
gatne ponude i agregatne potra`nje zna~i da vi{ak potro{nje onemogu}uje
rast nezavisnih varijabli (Z), (I) i (R&D).
89
Vidjeti Arrow (1962., 1969., 1973.) i Nelson i Phelps (1966.).
196
POGLAVLJE 7: Model ekonomskog razvoja
Tome treba pridodati da su u proteklom periodu u Bosni i Hercegovini

prihodi od izvoza (IK) koji teku u proces proizvodnje bili manji od izdataka
procesa proizvodnje koji teku sektoru inostranstva za uvoz proizvodnih
faktora (IK < UK). Time su doma}e kompanije na trì{tu proizvodnih fak-
tora angaòvale manje proizvodnih faktora, {to je tako|er, uticalo na manje
priticanje dohodka doma}em procesu potro{nje. Logi~an slijed bilo je po-
ve}anje nezaposlenosti i smanjenje dohotka doma}ih proizvodnih faktora.
Mogu}nost da se smanji deficit u bilansi teku}ih transakcija sa teorij-
skog aspekta nalazi se u smanjenju deviznih rezervi i pove}anju uvoza ka-
pitala. Dakle, razlika izme|u nacionalne {tednje i doma}ih investicija
jednaka je saldu bilansa teku}ih transakcija, {to zna~i da se nejednakost
izme|u nacionalne {tednje i doma}ih investicija uspostavlja odgovaraju}om
nejednako{}u bilansa pla}anja na teku}em ra~unu (TR). Time se potvr|uje
va`nost odràvanja ravnoteè platnog bilansa od koje zavisi mogu}nost
transmisije tehnolo{kog znanja iz stranih i doma}ih izvora, kao i mogu}nost
akumulacije kapitala potrebnog za ekonomski razvoj.
7.2. Egzogeni model ekonomskog razvoja
Kao {to se vidi iz naziva samog modela, radi se o pristupu koji se zasniva
na pretpostavci ve}eg angaòvanje stranog kapitala, odnosno u konkret-
nom slu~aju direktnih stranih investicija. Kod ovog modela, bitne pretpo-
stavke ekonomskog rasta vezane su za pove}anje priliva direktnih stranih
investicija i to najve}im dijelom kroz dalji tok procesa privatizacije, {to se
moè smatrati nepovoljnim modelom angaòvanja strane akumulacije. U
nacionalnom omjeru, radi se o modelu (rast induciran prilivom direktnih
stranih investicija), u kome se obim novostvorenog raspoloìvog kapitala
formira kroz uvoz kapitala, pri ~emu se rast GDP-a pojavljuje kao zavisna
varijabla obima angaòvanja i efikasnosti stranih direktnih investicija:
(1) Y = f ( SDI, E )
E-eksternalije, mogu}i pozitivni efekti angaòvanja direktnih stranih

investicija na lokalnu ekonomiju (rast produktivnosti, izvoza i sl.).
197
U egzogenom modelu ekonomskog rasta, izlaz iz spore dinamike eko-

nomskog razvoja rje{ava se formiranjem postavke da }e rast bruto doma}eg
proizvoda biti pozitivno koreliran sa stepenom angaòvanja stranih direkt-
nih investicija. To podrazumijeva da su direktne strane investicije vaàn
elemenat razvojne strategije, te da su na nivou lokalne privrede ostvarene
sve neophodne pretpostavke da se one iskoriste kao sredstvo za transfer
tehnologije, rasta produktivnosti i zaposlenosti.
Dimenzioniranje ekonomskog rasta na teorijskoj pretpostavci rasta stope
godi{njeg priliva direktnih stranih investicija kao funkcije ekonomskog raz-
voja Bosne i Hercegovine, osim {to je ograni~eno faktorom neizvjesnosti,
ono je tako|er ograni~eno dosada{njim skromnim prilivom ovih investi-
cija, {to oteàva mogu}nost formulisanja pouzdanijeg i mjerljivijeg
statisti~kog trenda.
Oskudna statisti~ka podloga za kvantifikaciju uloge direktnih stranih
investicija u ekonomskom rastu uticala je na formiranje pretpostavke o
funkcionalnoj zavisnosti izme|u direktnih stranih investicija i GDP-a, mada
ograni~enost polazne vremenske distance u izvjesnom smislu predstavlja
problem za njihovo eksponiranje u historijskom korelacionom nizu.
Neto priliv kapitala akumuliranog u inostranstvu trebao bi da pove}a ra-
spoloìvost doma}ih investicionih fondova i ubrza procese restruktuiranja
doma}e ekonomije, pod uslovom da Bosna i Hercegovina istovremeno po-
bolj{a absorbcione mogu}nosti doma}eg trì{ta, {to bi konkretno zna~ilo re-
duciranje inicijalnih razlika u tehnologiji izme|u stranih i lokalnih firmi.
Ovo u kratkom roku nije izvodljivo, te uvezivanje lokalnih firmi u mreè
globalnih proizvodnih lanaca je jedan od na~ina da se ubrza privla~enje di-
rektnih stranih investicija i ostvarivanje pozitivnih eksternalija. Me|utim,
dinami~niji rast direktnih stranih investicija ne pretpostavlja prisutnost jed-
nosmjernog kauzaliteta izme|u direktnih stranih investicija i ekonomskog
rasta, kako to pojedini autori nastoje prikazati (Teece, 1999, K. Schoorc,
2004), obzirom da GDP kao rezultat rasta ostalih faktora iz mikro okruènja
moè tako|er, pozitivno uticati na privla~enje direktnih stranih investicija.
To u inicijalnom smislu zna~i da model moè predvidjeti pozitivan smjer
u uzajamnom slaganju njihovih varijacija, ali bez implicitne pretpostavke
o jednozna~nom kauzalnom odnosu ove dvije varijable.
198
ZAKLJUÂK
Raspad socijalizma, naglasio je pozicije imperijalisti~kih zemalja i za-

padnog kapitala, otvaraju}i nova trì{ta uz blagonaklonu podr{ku vode}ih
me|unarodnih finansijskih organizacija (Me|unarodnog monetarnog fonda,
Svjetske banke i dr.).
Globalni imperijalizam, ipak, ne mora biti samo koristan za razvijene
zemlje, o ~emu i svjedo~e pozitivna iskustva NR Kine i Ju`ne Koreje, koje
su vje{to uspjele da se uklju~e u svjetsku tehnolo{ku utakmicu, postaju}i
ozbiljna prjetnja vode}im svjetskim silama i njihovim transnacionalnim
kompanijama. Me|utim, neupitna je tvrdnja da strane investicije nemaju
isti pozitivni utiecaj na sve dràve i da u tom kontekstu veliki zna~aj ima
sposobnost apsorpcije i adaptiranja na promjene u poslovnom okruènju.
Pokazalo se da ukupan efekat direktnih stranih investicija na doma}u
privredu i njen uticaj na privredni rast moè biti razli~it u zavisnosti od
„apsorpcionih“ sposobnosti doma}ih preduze}a i mjera ekonomske poli-
tike zemlje primaoca direktnih stranih investicija. Ukoliko transnacionalne
kompanije ulaze na trì{ta gdje doma}e kompanije imaju tehnolo{ke, fi-
nansijske i druge sposobnosti za borbu sa konkurencijom, efekat pove}anja
konkurencije }e biti pozitivan.
Ukoliko, me|utim, transnacionalne kompanije ulaze na trì{ta na ko-
jima egzistiraju tehnolo{ki i finansijski slabe lokalne kompanije i na ko-
jima postoje mogu}nosti za diferenciranje proizvoda i ostvarivanje efekata
ekonomije obima, velika je mogu}nost stvaranja monopola transnaciona-
lnih kompanija i ograni~avanja doma}ih firmi na odre|ene (uske) trì{ne
segmente.
To obi~no vodi stvaranju dualne privredne strukture, gdje se velike tran-
snacionalne kompanije nalaze naspram malog lokalnog poduzetni{tva, ~ime
se zna~ajno smanjuje otpornost doma}e privrede na trì{ne cikluse i pro-
mjene strategija transnacionalnih kompanija. Ukoliko, me|utim, ekonom-
ske vlasti u zemlji zastupaju politiku konkurencije koja podrazumijeva
liberalizaciju vanjskih tokova, efikasno antimonopolsko zakonodavstvo,
199
smanjenje barijera za ulazak na trì{ta i ukoliko imaju strategijski pristup

prema direktnim stranim investicijama, koji podrazumijeva njihovo sek-
torsko targetiranje i (privremeno) ograni~avanje njihovog ulaska u poje-
dine sektore, tada je mogu}e o~ekivati da prisustvo transnacionalnih
kompanija na doma}em trì{tu ostvari pozitivne efekte na rast i blagostanje
nacionalne ekonomije u cjelini.
Naprednije zemlje u tranziciji ve} sada imaju odre|ene prednosti, kao
{to su manji rizik zbog odmaklih reformi i povoljnijih uslova investiranja.
Ako se uzmu u obzir jo{ i {iroke mogu}nosti razvijenog (finansijskog)
trì{ta EU, onda to sve zajedno, bez sumnje, daje zna~ajan podsticaj za ula-
ganja u zemlje u tranziciji. Kada jedan investitor uloì zna~ajna sredstva u
zemlju u tranziciji, on nastoji da svoje naredne investicije veè za tu zemlju,
kako bi iskoristio efekte ekonomije obima, {to ostavlja malo prostora za
druge zemlje da privuku datu transnacionalnu kompaniju.
Uvaàvaju}i navedeno, glavni zaklju~ak ove knjige i preporuka za do-
nosioce odluka u Bosni i Hercegovini, jeste da direktne strane investicije ne
donose uvijek dugoro~ne koristi za zemlju doma}ina. Vjerovatno je da }e
se razvojni efekti direktnih stranih investicija ostvariti tek kada se unapri-
jede apsorpcione i adaptivne mogu}nosti doma}ih preduze}a i podigne glo-
balna konkurentnost lokalne ekonomije. Dostizanje tog cilja zahtijeva
vo|enje aktivne politike prema direktnim stranim investicijama, izgra|enoj
na provjerenim i dokazanim primjerima drugih uspje{nih privreda. Pri
tome, ne smije se zanemariti ~injenica da se sve negativne pojave vezane
za strana ulaganja mogu uspje{no eliminisati i ograni~iti, ako postoji svi-
jest o njihovoj prirodi i ako se zna kako se te eventualne opasnosti mogu
otkloniti. To se moè posti}i kroz uticaj nadle`nih organa, kao i kroz
pregovore i odgovaraju}e ugovorne odredbe.
Kompariranje Bosne i Hercegovine sa ostalim tranzicijskim zemljama
produbljuje spoznaje o mjestu i ulozi stranih ulaganja u bosanskoherce-
gova~kom tranzicijskom procesu. Bosna i Hercegovina nije privukla
potreban obim stranih direktnih investicija, te je ve}ina kapitala investirana
u preuzimanja vlasni~kih udjela putem privatizacije, ~iji su se prihodi tro{ili
za kompenziranje budètskih manjkova, te ja~anje socijalne kohezije u
200
dru{tvu. Nedostaju potpuno nova ulaganja (greenfield investicije) pogo-

tovo u prera|iva~ke i izvozno orijentisane sektore.
U knjizi se stoga potvr|uje pretpostavka da je uzrok neuspjeha, kada su
u pitanju direktne strane investicije, u cjelokupnom ekonomskom sistemu,
{to podrazumjeva nedostatak strategije razvoja i ciljeva, odnosno adekva-
tne makroekonomske politike koja bi implementirala te ciljeve. Ako je i
bilo neke strategije onda je to bilo u formi proklamovanog oslanjanja na
strani kapital, bez jasne vizije i opredjeljenja o na~inu njihovog angaòvanja
i efikasnog uklju~ivanja u procese ekonomskog razvoja. Zbog toga ni obim
priliva, niti efekti stranih ulaganja u datom periodu nisu mogli dosti}i
èljeni nivo.
201
SUMMARY
In brief, the principal argument of the book is the following: aid and
loans in the 1960s and 1970s created “aid dependancy” and the debt crisis
in 1980s and 1990s. Foreign direct investments are one of the best sources
of finance for development of transition countries. Foreign direct invest-
ments provide, at the same time, profit for both a host country and an in-
vestor, without overdebt. This fact is the key advantage of foreign direct
investments being the leverage of transition countries development. How-
ever, foreign direct investments can have negative effects for economy of
the host country, which has been elaborated in the book.
Foreign direct investments have long been seen as a crucial instrument
in the process of transforming the former central-planned economies of
Eastern Europe into vibrant market systems. This book analyses direct and
indirect impacts of foreign direct investment inflows on economic growth
of transition countries especially during 1990s.
Foreign direct investments have greatly influenced the economies of
transition countries, presenting an important source of capital, and in many
cases determine the economic growth. The effects have differed according
to the characteristics of a receiving country and the nature of foreign
investment.
The main conclusion of this book and a recommendation for policy mak-
ers in Bosnia and Herzegovina is that foreing direct investments do not
bring long-term benefits for the host countries in every situation.
By improving the absorptive and adaptive capabilities of domestic firms
and by adopting more active policies toward foreing direct investments,
the development effects of foreing direct investments inflows are more
likely to occur.
203
Therefore, the book is based on the assumption that the cause of failure
concerning foreign direct investments, is in the overall economic system:
the absence of a strategy of development, goals and an adequate macro-
economic policy which would implement the goals. Therefore, neither the
scope nor the effects of foreign direct investments have reached a desirable
level.
Key works: foreign direct investments, banking sector, spillover effects,

greenfield investment, transition, investment environment.
Klju~ne rije~i: strane direktne investicije, bankarski sektor, efekti prelije-

vanja, greenfield investicije, tranzicija, investicijsko okruènje.
204
PRILOG:
Nezavisne varijable (x) sa najzna~ajnijim uticajem na zavisne

promjenljive (Y1,Y2)
Y1 Br. Y2
Nezavisne varijable (x) vari- Nezavisne varijable (x)
(r) jabli (r)
Prosje~an indeks Prosje~ni tro{kovi na
ekonomske 0,6696 1. 0,6085 obrazovanje i zdravstvo
liberalizacije (LIBERAL) (OBRAZ)
Promjene u Prosje~an indeks

produktivnosti 0,6158 2. 0,6243 ekonomske
u industriji (PRODUKT) liberalizacije (LIBERAL)
Op}a vladina
Inflacija (INFL) -0,5860 3. 0,6069
potro{nja (VLADA)
Op}a vladina potro{nja Indeks tranzicije

0,5595 4. 0,4810
(VLADA) (TRANZIND)
Kumulativni nivo Indeks Svjetske banke-
0,5529 5. 0,4425
SDI (SDI) poljoprivreda (WB)
Prosje~no u~e{}e doma}ih

Broj banaka pod stranom
0,5018 6. 0,4335 kredita u privatnom
kontrolom (BANKE)
sektoru (KREDIT)
Indeks Svjetske banke-

0,4335 7. 0,4414 Reforme (REFORME)
poljoprivreda (WB)
Reforme (REFORME) 0,4074 8.
Privatni sektor
0,4612 9.
(PRIVATNI)
Napomena: Primjenjen je model regresione jedna~ine primjenom pon-

derisane serije pojedina~nih podataka
205
PREGLED SKRA]ENICA I SIMBOLA
ADB - Azijska razvojna banka

AS - Aritmeti~ka sredina
BEA - Biro za ekonomske analize
BDI - Bruto doma}e investicije
BDP - Bruto doma}i proizvod
BIT - Bilateralni investicijski ugovori
BOP - Platni bilans
CEE - Centralna i Isto~na Evropa
CB - Valutni odbor
CPI - Indeks potro{a~kih cijena
CFC - Tehnologija redukcionog zamrzavanja
DCA - Dinami~ke komparativne prednosti
DTT - Ugovori o duplom oprezivanju
EOI - Ekonomski odnosi sa inostranstvom
EPZ - Izvozna zona za obradu
ESOP - Planovi vlasni~kog zapo{ljavanja
EURO - Evropska valutna jedinica
FDI - Strane direktne investicije
GDP - Bruto doma}i proizvod
GDP per capita - Bruto doma}i proizvod po glavi stanovnika
GNP - Bruto nacionalni proizvod
GURT - Tehnologije za restriktivnu genetsku upotrebu
207
HBS - Anketa o potro{nji doma}instva

HDI - Indeks humanog razvoja
HPAE - Azijske ekonomije sa visokim perfomansama
HS - Harmonizovani Sistem
IAGP - Me|unarodna savjetodavna grupa za privatizaciju
IRTM - Mjere povezanosti investicija i trgovine
ICT - Informacione i komunikacijske tehnologije
IT - Indeks transnacionalizacije
JOINT VENTURES - Zajedni~ka ulaganja
KIPK - Koeficijenat intenziteta pozitivne korelacije
MAI - Multilateralni sporazum o investicijama
MDG - Milenijski razvojni ciljevi
M&A - Spajanja i akvizicije
MFN - Tretman najpovla{tenije nacije
NACE - Nacionalna klasifikacija ekonomskih aktivnosti
NEW ECONOMY - Nova ekonomija
NEP - Nova ekonomska politika
OEM - Originalno proizvedena oprema
OLI - Vlasni{tvo, lokacija, internalizacija
PIF - Privatizacijski investicioni fond
PPP - Paritet kupovne mo}i
PSA - Sporazum o podjeli proizvodnji
PRSP - Strategiju borbe protiv siroma{tva
RCA - Otkrivene komparativne prednosti
R&D - Istraìvanje i razvoj
208
ROA - Povrat na aktivu

ROE - Povrat na kapital
SMP - Sistem materijalne proizvodnje
SAD - Sjedinjene Ameri~ke Dràve
SDI - Strane direktne investicije
SITC - Me|unarodna standardna klasifikacija trgovine
SEE - Jugoisto~na Evropa
SNA - Sistem nacionalnih ra~una Ujedinjenih nacija
TNK - Transnacionalna korporacija
TRIM - Sporazum o trgovinsko-investicijski vezanim mjerama
TFP - Ukupna faktorska produktivnost
TEP - Tehnoekonomka paradigma
TOT Code - Me|unarodni kod za transfer tehnologije
UFP - Ukupna faktorska produktivnost
USD - Ameri~ki dolar
VER - Dobrovoljno ograni~avanje izvoza
WIR - Svjetski investicioni izvje{taj
209
LITERATURA
Aitken B., Hanson, G., Spillovers, Foreign Investment, and Export

Behavior, Journal of International Economics 43 (1-2):103-32, Papers
95-06, Columbia - Graduate School of Business, 1994.
Asea P. K., Mendoza E., The Balassa-Samuelson Model: A General Equi-
librium Appraisal, Review of International Economics, Vol. 2, 1994.
Babi} A., Stu~ka T., Ekonomija moderna, Matica Hrvatska, Zagreb, 2001.
Babi} A., Ekonomija moderna, Matica Hrvatska, Zagreb, 2001.
Benevolo F., CEI Summit Economic Forum, Fondazione Census, Skopje,
2002.
Borozan \., Barkovi} I., Strana ulaganja u funkciji rasta Osje~ko-
baranjske ùpanije, 3. me|unarodni simpozij “Drava 2002” - Ekonomski
pregled, Vol.3-4, Zagreb, 2003.
Boivin L., Exchange Rate Strategies in the Competetion for Attracting SDI,
CEP II, 2001.
Brealey R., Myers S, Marcus A., Osnove korporativnih financija. 5.
izdanje, MATE, Zagreb, 2007.
Buss T., F., Economic Development in Hungary: The Transition Years, Suf-
folk University, 2006.
Caverhill D., TNC and the World Economy, An essay submitted for the
course ‘Developing Countries in the World Economy, M.Sc. Development
Studies, year 1, term 1., 1994.
Chenery H., Bruno M., Studija nastala nakon posjete UN EC zemljama
Latinske Amerike, Santiago, UN, New York, 1962.
Coricelli F., Mateo M., Hahn F., New Theories in Growth and Develop-
ment, Macmilian, London, 1998.
211
êrne F., Ekonomija. 1.dio: Environmental Challenges of EU Eastern En-

largement, Discussion Paper. Delavnica EU Accession: Environment Be-
tween a Threat and a Chance, Robert Schuman Centre for Advanced
Studies, 25 — 26. May 2001.
î~in-[ain A., Implikacije svjetske finansijske krize za zemlje ~lanice
CEFT-a i za njihove me|usobne odnose, Promo , Ekonomski Forum, Za-
greb, 2008.
]irovi} M., Bankarstvo. Beograd: Bridge Company, 2001.
Damijan J., Knell M., Majcen B., Rojec M., Technology Transfer through
FDI in Top 10 Transition Countries, Working Paper No.17, Ljubljana, 2003.
Dollar D., Kraay A., Growth is good for the Poor, World Bank Develop-
ment Research Group, Working Papers, 2000.
Druì} G., Fiskalna politika i njen utjecaj na kretanje u gospodarstvu,
Odsjek za ekonomska istraìvanja, AZU, Ekonomija/Economics, 4/IX,
(w.w.w.fifin.com), 1998.
Dunning J., Re-evaluating the Benefits of Foreign Direct Investment,
Transnational Corporations, Vol. 3., No.1, London, 1994.
Epstein G., A Critique of Neo-Liberal Globalization?, TWN, 2003.
Feldman M., Kosai Y., National Bureau of Economic Research, Japan
Center of Economic Researche, WP.3173, 1991.
Frankel J. A., Determinants of Long Term Growth, Meeting of the Asia
Pacific Economic, Vancuver, Canada, 1997.
Gadì} M., Strane direktne investicije, Ekonomski fakultet, Sveu~ili{te
Mostar, 1999.
Gorg H., Greenaway D., Leverhulme Center for Research on Globaliza-
tion and Economic Policy, University of Nottingham, 2003.
212
Gregori} A., Prasnika J., Ribnikar I., Corporate Governance in Transi-

tion Economies-Case Slovenia, Economic and Business Review,Vol.2.,
2001.
Gichira E., Don’t Over Rely On FDI, Global Policy Forum, 2003.
Grossman Gene M., Elhanan H., Innovation and Growth in the Global
Economy, Cambridge, Mass.: The MIT Press, 1991.
Hadì} F., Efendi} V., Bankarstvo - Pregled predavanja i vje`bi, Ekonomski
fakultet, Sarajevo, 2006.
Hadòvi} M., Direktna strana ulaganja, “Slovo” Mostar, 2002.
Hansen M. W., Cross Border Environmental in Transnational Corpora-
tions, Multivariate Analysis of the Impacts of NAS Investments: A Case
Study of a Capacity Expansion at Dallas-Fort Worth Airport, Journal of
Air Transport Management, , Vol. 12, No. 5, 2000.
Hanson G., Should Countries Promote Foreign Direct Investment?,
Economic and Scholl of Business Administration, University of Michigan,
2000.
Harrod R. F., A Second Essay in Dynamic Theory, Economic Journal,
Vol. 70, 1960.
Harrington J., W., Geography International Businnes 349, Impact of FDI,
University of Washington, 2002.
Hausmanna R., Fernandez-Ariasa E., Foreign Direct Investment Good
Cholesterol?, Inter American Development Bank, Working Paper No. 417,
Washington, 2000.
Helpman N., Krugman P., Market Structure and Foreign Trade, MIT-
Press, Cambridge, MA, 1985.
Hunyia G., Foreign Direct Investment in CEEC Manufacturing, WIW
Report, 2007.
213
Hymer S., The Efficency of Multinacional Corporations, The International

Political Economy of SDI, Vol.1., 1970.
Jordanov J., V. , Political and Economic Orientation in South-East
Europe, Part 1, Economic Orientations in South-East Europe in 2000.
Jovan~evi}, R., Ekonomska politika, UDK 33, Rifin, broj 2, 2001.
Konings J., The Efect of Foreign Direct Investment on Domestic Firms:
Evidence from Firm Level Panel in Emerging Economies, LICOS Discus-
sion Paper, No.86., 1999.
Korenevskiy K., Trade and Capital Flows in Asia and Eastern Europe:
Similarities and Differenties, Vladivostok, Russia, 2002.
Kornai J., Mathematische Methoden bei der Planung der ekonomischen
Struktur, Berlin - Budapest, 1967.
Krajewska A., Transformation of the Polish Economy, Eastern European
Economies, Vol. 34, No.1, January-February, 1996.
Kregel J., Sorce of Economic Growth, UNCTAD, 1996.
Krugman, P., Transnational Corporations Geneva, UN, Vol.2, 1993.
Krugman P., Obsftfeld M., International Economics, Reading Masachus-
sets, Masachussets, 2000.
Kueh Y. Y., Foreign Investment and Economic Change in China, The Chi-
nese Economy Under Deng Xiaoping, Edited by Robert F.Ash & Y.Y.Kueh,
Oxford University Press, Oxford, 1997.
Kurtovi} S., Misliti i poslovati u svijetu globalnog biznisa,Univerzitet
Bra}a Kari}, Beograd, 2003.
Lohrmann A. M., Development Effects of the Customs Union Between
Turkey and the European Union, Universitat Wuppertal, July-August,
Vol.36.No.4,2003
214
Larson A., The Multilateral Agreement on Investment, A Work in Progress,

SAD Embassy, Australia, 1988.
Lecraw D., Singapure, Multinational Enterprises, Economic Structures
and International Competetiveness, Conference on region cooperation,
New York, 1985.
Leko V., Rje~nik bankarstva, Masmedia, Zagreb, 1998.
Lewis A., Development and Distribution in Cairncross and Puri, Editors,
Employment, Income Distribution and Development Strategy, Disscusion
paper Vol.1, 1976.
Lobe J., MGOs Organize against Proposed WTO Investment Agreement,
2003.
Macesar M., FDI to ASEAN regions rose last year, WTO Work-
shop,UN/ECE, Geneva , 2003.
Mauro F., The Impact of Economic Integration on FDI and Export, Work-
ing Document No.156, Brussels, 2000.
Meirer G., M., Intarnational Economics - The Theory Policy, Oxford
University Press, New York, 1980.
Mevar A., Esej o novijim doprinosima teoriji ekonomskog rasta, Ekonomski
pregled, Zagreb, 2003.
Miga{ J., Selected Aspects of the Future Slovak Membership in the European
Union, Konference on Building Europe-Enlargement, EC, Konrad Adenaur
Stiffung, Sarajevo, 2003.
Minchev V., The Impact of European Union Enterprises Relocation on
Inter-firm Relations in Bulgaria, Institute of Economics at BAS, Sofia,
2006.
Morgan J. P, Report of Economics, br. 69, London, 2001.
Naughton B., China Macroeconomy in Transition - China Transitional
Economy, Edited by Andrew G. Waldner, Oxford, 1996.
215
Nemethy L., Economy between Theory and Practice, Konrad Adenauer

Stiftung, Sarajevo, 2003.
Novak T., Development Role of Foreign Direct Investment in Hungary, In-
ternational Center for Economic Growth (ICEG), 2003.
Orsag S., Vrijednosni papiri, Revicon, Sarajevo, 2003.
Pavkovi} A., Instrumenti vrednovanja uspje{nosti poslovnih banaka, Zbor-
nik Ekonomskog fakulteta u Zagrebu, godina 2, broj 1, Zagreb, 2004.
Pelevi} B., Transnacionalne korporacije u svjetskoj trgovini, Me|unaro-
dni ekonomksi odnosi, Ekonomski fakultet, Beograd, 2001.
Perti} I., Turisti~ka politika Hrvatske u tranzicijskom razdoblju, Ekonom-
ski fakultet, Univeruitet u Zagrebu, Zagreb,1998.
Pickard M., Study on International Investment, International Conference
on Economic Growth, Toronto, July, 2000.
Porter M. E., The Competitive Advantage of Nations, New York, 2000.
Radisavljevi} G., Information Strategy, Ekonomski fakultet Ni{, Eko-
nomske teme br.1.2, 2001.
Rangarajan C., Prasad A., Capital Account Liberalization and Controls,
CEO, Seul 2003.
Reinhart C. M., Rogoff K. S., Foreign Direct Investment to Africa, The
Role Of Price Stability and Currency Instability, The World Bank, Wash-
ington, 2003.
Rodrik D., The New Global Economy and Developing Countries, Making
Openness Work, Policy Essay no. 24, Washington D.C., Overseas Devel-
opment Council, 1999.
Rojec M., Foreign Direct Investment in Slovenija, Urad Republike
Slovenije za makroekonomske analize in razvoj, Ljubljana, 2000.
216
Romer P. M., Idea Gaps and Object Gaps in Economic Development,

Journal of Monetary Economics, decembar, 32(3), 1993.
Rosi} I., Lipton D., Sachs J., Creating a Market Economy in Eastern
Europe,The Case of Poland, Brookings Paperon Economic Activity, No.1,
1990.
Rov~anin A., Upravljanje finansijama, IV izdanje, Ekonomski fakultet,
Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, 2007.
Rov~anin A., Savremene metode ocjene efikasnosti investicija, Ekonomski
fakultet, Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, 2000.
Sachs J., Interlocking Economics: Unlocking the Mysteries of Globalization,
The Gale Group, Harvard, 2000.
Saraj~i} S., BiH u procesima regionalizma i globalizacije, DES, Sarajevo,
2000.
Saraj~i} S., Strane direktne investicije i tranzicija, DES, Sarajevo, 2006.
Shang-Jin Wei, Analiza o ekonomskom razvoju, Kenedi {kola za javnu
upravu Univerziteta u Harvardu, 2008.
Singh A., Foreign Direct Investment and International Agreements.
A South Perspective, South Centre, London, 2001.
Solow R. M., Growth Theory: An Exposition, University Press, Oxford,
1970.
Sorsa P., Macroeconomic Challenges of Bulgaria with EU Accession, CES,
May 13, Sofia, 2003.
Svetli~i} M., Rojec, M., Biterm d.o.o., Eastern European Economics,
Vol.36, No.5, September - October,1988.
Tihi B., Geography and Economy, Interdependance and Autarky, Ekonomski
fakultet, Univerzitet u sarajevu, Sarajevo, 2002.
217
Vizjak A., Globalizacija kao suvremeni svjetski gospodarski fenomen,

Ekonomska istraìvanja,Vol.14.No.1, Zagreb, 2004
Verspagen B., A New Empirical Approach to Catching up or Falling
behind, Vol.2, Eurostat, Luxembourg, 1991.
Voinea L., Revisiting FDI Patterns in Transition, The Case of Romania,
Buchurest, 2003.
Wilhelms S.,K., Determinants of Economic Growth, Discussion Paper
No.9, USAID, Washington, 1998.
Willem D. i dr., Foreign Direct Investment, Skills and Wage Inequalitty in
East Asia, DESG Conference, Nottingham, April, 2002.
Willem D., Foreign Direct Investment and Income Inequality in Latin
America, Overseas Developmnet Institute, April 2003.
Young A., Tale of Two Cities: Factor Acumulation and Technical Change
in Hong Kong and Singapur, NBER Macroeconmics Annual, Cambridge,
Mass:The MIT Press, London, 1992.
Zhang K. H., FDI and Economic Growth: Evidence from ten East Asian
Economies, Illinos State University, Department of Economics, Normal, Il,
USA, 1999.
Agencija za statistiku BiH, Statisti~ki bilten br. 3, Sarajevo, 2006.
ADB (Asia Development Bank), Foreign Direct Investment spurs Asia
Develoment, New Release, No.024799, Singapur, 1999.
Deloitte and Touche, Partner in Charge, Universitet of Sheffiled, 2006.
EBRD, Economic Report, London, 2007.
Hrvatsko udruènje banaka. Profitabilnost hrvatskih banaka: izme|u
mita i stvarnosti. HUB analize, broj 3, juli, 2007.
IMF, Finance and Development. Are Currency Boards a Curve for All
Monetary Problems?, Vol.35, No.4. 1998.
218
IMF: Global Financial Stability Report, www.imf.org;

IMF; World Economic Outlook, New York, 2007.
Informacija o bankovnom sustavu Federacije Bosne i Hercegovine
31.12.2003., FBA. www.fba.ba;
31.12.2004., FBA. www.fba.ba;
31.12.2005., FBA. www.fba.ba;
31.12.2006., FBA. www.fba.ba;
31.12.2007., FBA. www.fba.ba;
Narodna banka Srbije. Izve{taj o stanju u finansijskom sistemu Repu-
blike Srbije za 2006. godinu, www.nbs.rs
National Bureau of Statistics, Statistics on Trade, Development, Monthly
Report, Washington, 2002.
Privredna komora Srbije, Pogled na razvoj u dràvama Jugosito~ne
Evrope, Beograd, 2008.
Price Waterhouse Coopers, Economic report, Vol.JS 0425, London,
August, 2000.
The Worl Bank, FDI Impact on Economic Transition, Workpaper No.9,
Washington, 2008.
The World Investment Report, Transnational Corporation, Employment
and the Workplace, 1994.
UN, Trade, Development Report, Washington, 2002.
UN/ECE, Environment for FDI Spillovers in the Transition Economies,
Geneva,str.10
219
UN/ECE, Economic Survey of Europe, No.1, Geneva, 2001, str.200.

UNCTAD, FDI as a Mayor Source of External Finance, 1998.
UNCTAD Secretariat calculations, based on UNIDO, Industrial Statistics
Database and National Bureau of Statistics, China Statistics, China Statistical
Yearbook 2004.
WIR, Transnational Coorporations, Vol.3, Number 3, 1993.
WIR, Promoting Linkages, Chapter 1, 2001.
www.visoka-{kola-if.hr
www.seebiz.eu
www.wlw.hr
www.europa.eu/regional-policy
www.imf.org
www.komorabih.ba
www.bsssc.com
www.sdc-seco.ba/bhs
www.efzg.hr
www.sve-mo.ba
www.ekonomija.cg.yu
www.hhp//ec.europa.eu/leaderplus
220

Direktne Strane Investicije (Rovcanin, Sarajcic)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Direktne Strane Investicije (Rovcanin, Sarajcic)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Direktne strane investicije_FINAL ZA STAMPU:Layout 1 2/13/2009 9:01 PM Page 1

CIP — Katalogizacija u publikaciji

Bibliografija: str. 211-220

DIREKTNE STRANE INVESTICIJE

1. ME\UNARODNO KRETANJE KAPITALA ................................. 13

2. TEORIJSKO — METODOLO[KI OKVIR .................................... 31

3. METODE KVANTIFICIRANJA EFEKATA DIREKTNIH

dr Adnan Rovčanin, dr Sahrudin Sarajčić

4. POLITIKA DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA ........................ 85

5. PRIVLA^ENJE DIREKTNIH STRANIH INVESTICIJA .......... 101

DIREKTNE STRANE INVESTICIJE

6. FINANSIJSKI SEKTOR I INVESTICIJE ..................................... 143

7. MODELI EKONOMSKOG RAZVOJA ......................................... 193

ZAKLJU^AK ........................................................................................ 199

SUMMARY ............................................................................................ 203

PRILOG ................................................................................................. 205

PREGLED SKRA]ENICA I SIMBOLA ............................................ 207

LITERATURA ....................................................................................... 211

DIREKTNE STRANE INVESTICIJE

Novo ekonomsko pozicioniranje zahtijeva novu strategiju razvoja, po{to

dr Adnan Rovčanin, dr Sahrudin Sarajčić

Njihova primjena u ekonomskom razvoju zahtijeva visok stepen

DIREKTNE STRANE INVESTICIJE

U knjizi je data analiza razli~itih faktora i njihove uloge u ekonomskom

Sarajevo, februar 2009. god.

DIREKTNE STRANE INVESTICIJE

U uslovima savremenog globalnog poslovanja, sve vi{e se isti~e potreba

dr Adnan Rovčanin, dr Sahrudin Sarajčić

U procesima tranzicije, pokazalo se da se dugoro~ni ekonomski rast

POGLAVLJE 1: Me|unarodno kretanje kapitala

1. ME\UNARODNO KRETANJE KAPITALA

1.1. Pojam me|unarodnog kretanja kapitala

Sama analiza stvaranja uslova i pretpostavki za me|unarodno kretanje

dr Adnan Rovčanin, dr Sahrudin Sarajčić

posebno va`no sagledati njihove efekte na doprinos nacionalnim razvoj-

POGLAVLJE 1: Me|unarodno kretanje kapitala

koji su dali najproduktivnije pro{irenje Hymerove teorije, smatraju}i da se

Teorijska i prakti~na vrijednost ovih po mnogo ~emu hetoregenih iskus-

1.2. Definisanje pojma transnacionalnosti

Kada se govori o kretanju transnacionalnog kapitala potrebno je napra-

dr Adnan Rovčanin, dr Sahrudin Sarajčić

Ako se ova kategorijalna podjela posmatra u okvirima njihove dija-

POGLAVLJE 1: Me|unarodno kretanje kapitala

Prema toj klasifikaciji, polazi se od distinkcije izme|u multinacionalne,

dr Adnan Rovčanin, dr Sahrudin Sarajčić

investicija u inostranstvu, dok se ostatak odnosio na Veliku Britaniju 25%,

1.3. Geneza i izvori razvojnih razlika

U sveop}oj {arolikosti populisti~kih razmatranja o ulozi stranih ulaganja

POGLAVLJE 1: Me|unarodno kretanje kapitala

Interesantno je navesti da su upravo one dr`ave koje se nisu slijepo dr`ale

dr Adnan Rovčanin, dr Sahrudin Sarajčić

Ova je kompanija posljednjih godina sna`no investirala u trgovinski sek-

POGLAVLJE 1: Me|unarodno kretanje kapitala

Nepromi{ljeno i neplansko (stihijsko) dopu{tanje transnacionalnim kom-

dr Adnan Rovčanin, dr Sahrudin Sarajčić

1.4. Osnovni modeli anga`ovanja stranih ulaganja

Danas, manje nego ikad, mo`emo zagovarati politiku izolacije od

POGLAVLJE 1: Me|unarodno kretanje kapitala

potencijalni efekti priliva direktnih stranih investicija na doma}u privredu

dr Adnan Rovčanin, dr Sahrudin Sarajčić

499 takvih projekata, u Ma|arskoj 810, u Bugarskoj 414, u Rumuniji 635,

POGLAVLJE 1: Me|unarodno kretanje kapitala

ulaska transnacionalnih kompanija na njihova tr`i{ta. Ulazak transnacio-

dr Adnan Rovčanin, dr Sahrudin Sarajčić