http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.

com/site/srimadhvyasa/ []

Tracking:
Sr Date Remarks By
1 08/04/2014 Transliterated H K Srinivasa Rao
2 08/04/2014 Transliterated H K Srinivasa Rao
3 08/042014 Transliterated H K SrinivasaRao &
Narahari Rattihalli
B S Pavanshreesha
3 08/04/2014 Transliterated H K Srinivasa Rao

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 1
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

॥ ಶ್ರೀ ಹಯವದನ ರಂಗವಿಠ್ಠಲ ಗ ೀಪೀನಾಥ ೀ ವಿಜಯತ ೀ॥

Blessed by Lord and with His divine grace, we are pleased to publish this
Magnanimous Work of Sri Acharya Madhwa. It is a humble effort to make
available this Great work to Sadhakas who are interested in the noble path
of propagating Acharya Madhwa’s Philosophy.

With great humility, we solicit the readers to bring to our notice any
inadvertant typographical mistakes that could have crept in, despite great
care. We would be pleased to incorporate such corrections in the next
versions. Users can contact us, for editable version, to facilitate any value
additions.

Contact: H K SRINIVASA RAO, N0 26, 2ND FLOOR, 15TH CROSS, NEAR

VIDHYAPEETA CIRCLE, ASHOKANAGAR, BANGALORE 560050. PH NO.
26615951, 9901971176, 8095551774, Skype Id: SRKARC6070
Email : srkarc@gmail.com

ಕೃತಜ್ಞತ ಗಳು
ಜನಾಮಂತರದ ಸುಕೃತದ ಫಲವಾಗಿ ಮಧ್ವಮತದಲ್ಲಿ
ಜನಿಸಲು, ಪ ರೀಮಮ ರ್ತಿಗಳಾಗಿ ನನನ ಅಸ್ತಿತವಕ್ ೆ
ಕ್ಾರಣರಾದ, ಈ ಸಾಧ್ನ ಗ ಅವಕ್ಾಶಮಾಡಿದ, ನನನ
ಪೂಜಯ ಮಾತಾ ಪತೃಗಳಾದ, ದಿವಂಗತರಾದ
ಲಲ್ಲತಮಮ ಮತುಿ ಕೃಷ್ಣರಾವ್ ಹ ಚ್ ಆರ್ ಅವರ ಸವಿ
ನ ನಪನಲ್ಲಿ ಈ "ಸವಿಮ ಲ ಯಜ್ಞ"
‘‘ಮಾತೃದ ೀವೀ ಭವ-ಪತೃದ ೀವೀಭವ-ಆಚಾಯಿದ ೀವೀಭವ’’

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 2
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

प्रमाण पद्धनि

प्रत्यक्षपनिच्छेद

प्रणम्य चिणाम्भोजरगु लं कमलापिेाः।

प्रमाणपद्धनिं कुमो बालािां बोधनसद्धरे ॥

2. रद्यनप भगवत्पादैिवे प्रमाणलक्षणानदकमनभनििम ् | िर्ाऽनप गम्भीिरा वाचा नवनक्षप्य वनणयि ं ि

ु ि बोद्धनु मनि िदर्यनमदं प्रकिणमािभ्यिे।
मन्दैाः शक्यिे सखे

3. रो धमो लक्ष्ये व्याप्त्या वियि े ि वियि े चान्यत्र स धमो लक्षणनमत्यच्यिे

ु ।

4. रर्ा गोाः सास्नानदमत्त्वम।् िनद्ध गोष ु सवयत्रानि िानि चागोष।ु अन्यर्ाभूि ं त्वलक्षणम।्

5. िनिनवधं। असम्भनव रल्लक्ष्ये सवयर्ा ि वियि।े रर्ा गोिेकशफवत्वम।् अव्यापकं रल्लक्ष्य ैकदेश े

वियमािमनप िदेक देशान्तिे ि वियि।े रर्ा गोाः शबलत्वम।् अनिव्यापकं रल्लक्ष्यादन्यत्रानप वियि।े

रर्ा नवषानणत्वम।् सजािीर नवजािीर व्यावृत्तिरा लक्ष्यावधािणं लक्षणज्ञािस्य प्ररोजिम।्

्
अनिि ग्रामे देवदत्तगृिनमनि वािाां श्रिु विो नि िद्ग्रामस्थेष ु सवेष्वनप गृिषे ु देवदत्तगृिबनद्धाः
ु प्रसक्ता।

ििो रत्र पिाका िदेवदत्तगृिनमनि लक्षणज्ञाि े सिीदमेव िान्यनदत्यवधािणं जारिे। शब्दव्यविािो

वा लक्षणज्ञािस्य प्ररोजिम।् सास्नानदमाि ् गौनिनि लक्षणज्ञाि े सनि रं रं सास्नानदमन्तं नपण्डं

पश्रनि िं िं गोशब्दवाच्यं प्रत्येनि। रावदन्यिो व्यावियिीरं रावनि च ैकाः शब्दो

ु
व्यत्पादिीरिदुच्यिे लक्ष्यनमनि।

6. ित्रादौ िावत्प्रमाणसामान्यलक्षणमच्य
ु िे। रर्ार्ां प्रमाणम।् प्रमाणनमनि लक्ष्यनिदेशाः।

ु ित्रानप ज्ञािव्यम।्
रर्ार्यनमनि लक्षणोनक्ताः। एवमत्त

ु
अत्र रर्ाशब्दोऽिनिक्रमे वियि।े अर्यशब्दश्चारयि इनि व्यत्पत्त्या ज्ञेरवाची। ज्ञेरमिनिक्रम्य वियमािं

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 3
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

रर्ावनस्थिमेव ज्ञेर ं रनिषरीकिोनि िान्यर्ा ित्प्रमाणनमत्यर्याः।

7. ज्ञेरनवषरीकानित्वं च साक्षािा साक्षाद ् ज्ञेर नवषरी कानिसाधित्वेि वा नववनक्षिनमनि

ु ष्वव्यानताः। ज्ञेरनवषरी कानित्वेि ैव प्रमािृप्रमेररोव्ययवच्छेदाः। िरोाः साक्षाद ् ज्ञेर
िािप्रमाणे

नवषरीकानित्वाभावाि।् साक्षाद ् ज्ञेरनवषरी कानिकािणत्वेऽनप ित्साधित्वाभावाच्च।

8. प्रमावान्प्रमािा। प्रमानवषराः प्रमेरम।् रर्ार्यज्ञािं प्रमा। रर्ार्यग्रिणेि संशरनवपरयरित्साधिािां

नििासाः।

अिवधािणं ज्ञािं संशराः। अिवधािणग्रिणं सम्यग ् ज्ञाि नवपरयरव्यदासार्य

ु म।् घटानदनिवृत्त्यर्ां

ज्ञािनमनि।

9. िस्य निणायरकाभावसिकृ िााः साधािणधमायसाधािणधमयनवप्रनिपत्त्यपलबद्यि

ु ु
लब्धराः पञ्च

कािणािीनि के नचदाहाः। िद्यर्ा स्थाणपु रुषरोाः

ु ु
साधािणमूर्ध्िय ालक्षणं धमां पिोवनिय ु
न्यपलभ्य

स्थाणपु रुषौ
ु ु निश्चारकं वक्रकोटिानदकं परुषत्वनिश्चारकं
िृत्वा नवशेषनजज्ञासारां स्थाणत्व ु नशिाः

ु
पाण्रानदकं चािपलभमािस्य ु
डोलारमािं संशर ज्ञाि मत्पद्यिे ु परुषो
नकमरं स्थाणवाय ु वेनि। शब्दे

ु
चाकाश नवशेष गणत्वमसाधािण धमयमपु लभमािस्य निणायरकमजाििाः संशरो भवनि नकं शब्दो

नित्योऽनित्यो वेनि। इनिरेष ु वैशने षक साङ्ख्य रोभौनिकत्वानवप्रनिपनत्तं पश्रिो निश्चारकमजाििाः

ु
सन्देिो भवनि नकनमनिरानण भौनिकान्यिाभौनिकािीनि। कू प खििािन्तिं जलोपलब्धौ सत्यां

निश्चारकाभावे संशरो जारिे नकं प्राक ् सदेवोदकं कू पखिि ेिानभव्यक्तमपु लभ्यिे

उिासत्तेिोत्पन्ननमनि। अनिि ् वटे नपशाचोऽिीनि वािाां श्रिु विो वटसमीपं गिस्य ित्र

ु
नपशाचािपलब्धौ सत्यां निणायरकाभावे संशरो भवनि। नकं नवद्यमाि एव नपशाचोऽन्तधायिशक्त्या

ु
िोपलभ्यिे नकं वाऽनवद्यमाि एवेनि। उपलब्ध्यिपलब्ध्योाः साधािणधमय एवान्तभायविीण्रेव

कािणािीत्यपिे। उपलनब्धनिि सिामेव घटादीिां प्रदीपा िोपणेि दृष्टा। असिां च

कुलालानदव्यापािािन्तिनमनि। िर्ाऽिपलनब्धाः
ु सिामीश्विादीिामसिां च शशनवषाणादीिां दृष्टेनि।

10. वरन्त ु ब्रूमाः। असाधािणधमयनवप्रनिपत्त्योिनप साधािणधमय एवान्तभायवाः। असाधािणो नि धमो

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 4
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

ि स्वरूपेण संशरिेिाःु । नवशेषििणकािणत्वाभावाि।् नकन्त ु व्यावृनत्तमख

ु े ि ैव। िर्ा च

नित्यव्यावृत्तत्वमनित्यस्यानित्यव्यावृत्तत्वं च नित्यस्य धमे इनि साधािण एव। ि च ैके ि ैव

साधािणधमेण भाव्यनमनि निरमोऽनि।

11. िर्ािर्ाप्रनिपन्नत्वं िस्य िस्य धमय इनि नवप्रनिपनत्तिनप साधािणीनि।

ु
नवपिीिनिश्चरो नवपरयराः। नवपिीिेनि सम्यङ ् निश्चरव्यदासाः। निश्चर इनि संशरज्ञािस्य। स र

ु
प्रत्यक्षािमािागमाभासे ु
भ्यो जारिे। रर्ा शनक्तकारानमदं िजिनमत्यानद।

12. अरर्ार्यज्ञािमेव िािीनि प्रभाकिादराः। िन्न। अिभवनसद्धत्वाि

ु ।् एिावन्तं कालमिं

ु
शनक्तकामे ु
व िजित्वेि प्रनिपन्नोऽिीत्यत्तिकाले पिामशायच्च। प्रिीिं च िजिं देशान्तिे सदेवने ि

ु न्नं सनदनि भास्किाः। ि

वैशने षकादराः। ज्ञािस्वरूपमेवने ि नवज्ञािवानदिाः। ित्रैव िात्कानलकमत्प

सन्नासन्न सदसि ् नकन्त्वनिवयचिीरमेवने ि मारावानदिाः। असदेव िजिं

ु
प्रत्यभानदत्यत्तिकालीिाि ु
भवाच्छुनक्तिे
वात्यन्तासद्रजिात्मिा प्रनिभािीनि आचारायाः।

13. अिध्यवसाराः स्वप्नश्चारर्ार्यज्ञािान्तिमिीनि वैशने षकााः। नकं संज्ञकोऽरं वृक्ष

इत्यिध्यवासराः। स ि ु कोटी िामनि बाहल्यादनिनदिष्टकोनटकाः संशराः एव। वटानदव्यावृनत्तं

पश्रिोऽनप पिसे रि ् नकं संज्ञकोऽरं वृक्ष इत्यत्पद्यिे

ु िद ् ज्ञािमेव ि भवनि। नकन्त ु संज्ञानवषरं

नजज्ञासा मात्रम।् स्वप्नेऽनप गजानददशयि ं चेद्यर्ार्यमवे । मािसवासिा जन्यत्वाद्गजादीिाम।् िेष ु

ु णाि ेि भनविव्यनमत्यूिा पििामकं

रद्बाह्यत्वज्ञािं स नवपरयर एव। बाह्यालीप्रदेश े प्रारेण परुषे

ु निनमत्तोऽन्यिि कोनटप्रधािाः संशर एव।

सम्भाविाज्ञािमप्यन्यििकोनट प्रापक प्राचरय

14. िकोऽिमािमे
ु वने ि वक्ष्यामाः। िृिावनिव्यापकं प्रमाणलक्षणनमनि चेन्न। िस्या अनप प्रमाणत्वेि

लोकवेदरोाः संव्यविािाि।् अिभू

ु निाः प्रमाणम।् िृनिव्यनिनिक्तं ज्ञािमिभू
ु निनिनि प्राभाकिाणां

लक्षणम।् संशरनवपरयर व्यापकत्वाि ् िृिौ वेदानदष ु च रर्ार्यज्ञाि साधि ेष्व व्यापकत्वाच्चारक्त

ु म।्

ज्ञाििाप्राकट्यापिपरायर वाच्यस्य प्रमेरानश्रिस्य प्रकाशनवशेषस्य साधिं नक्रराज्ञिं प्रमाणनमनि

भाट्टािां ु म।्
लक्षणमप्यरक्त ज्ञािव्यनिनिक्तारां ज्ञाििारां प्रमाणाभावेिा सम्भनवत्वाि।्

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 5
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

अिीिानदनवषर ज्ञािािामाश्रराभावेि िज्जिकत्वारोगाच्च। वेदनदष्वव्यातेश्च।

ु म।् िृिौ वेदानदष ु चाव्यातेाः।

अिनधगििर्ाभूिार्यज्ञािं प्रमाणनमनि िेषामेव लक्षणान्तिमप्यरक्त

15. सम्यगिभवसाधिं
ु प्रमाणनमनि ि ैय्यानरकादराः। िदप्यसि।् रर्ार्यज्ञाि ेऽिव्यातेाः। प्रमाव्यातं

ु
प्रमाणनमत्यदरिाः। ु म।् साधिा-
िदनप सवयस्यानप प्रमेरस्येश्विप्रमाव्यातत्वेिानि व्यापकत्वादरक्त

श्रररोिन्यिित्वे सनि प्रमाव्यातत्वं नववनक्षिनमनि चेन्न। आश्ररग्रिणवैय्यर्थ्ायि।् ईश्विस्यानप

ु
प्रामाण्र नसद्ध्यर्ां िनदनि चेन्न। कियनि प्रमाणशब्दस्य अििशासिाि ् रर्ार्य ज्ञाि ेष्वव्यातेश्च।

ु म।्
ििाद्यार्ार्थ्यमवे प्रमाणलक्षणं रक्त

16. निनवधं प्रमाणं के वलमिप्रमाणं

ु चेनि। ित्र रर्ार्य ज्ञािं के वलप्रमाणम।् रर्ार्यनमनि संशरानद

ु
व्यदासाः। ु
ज्ञािनमनि प्रत्यक्षस्य। नलङ्गज्ञािं वाक्यज्ञािं च नलनङ्गनिवाक्यार्े चािप्रमाणमनप नलङ्गे वाक्ये

ु ।
च के वल प्रमाणनमनि िानिव्यानताः। इदं च साक्षाद ् ज्ञेरनवषरीकानित्वात्के वलनमत्यच्यिे

17. िच्च चिनु वयधम।् ईश्विज्ञािं लक्ष्मीज्ञािं रोनगज्ञािमरोनगज्ञािं चेनि। ित्र

सवायर्नय वषरकमीश्विज्ञािम।् निरमेि रर्ार्यम।् ित्स्वरूपमिानदनित्यम।् स्विन्त्रम।् नििनिशरस्पष्टं

च। ईश्विे त्वसावयनत्रकमन्यत्रािालोचि ेऽनप सवयनवषरं लक्ष्मीज्ञािम।् िदनप निरमेि रर्ार्यम।् िि ्

स्वरूपमिानद नित्यं च ईश्विैकाधीिम।् िदपेक्षरा स्पष्टत्वे न्यूिम।् स्पष्टत्वं चापिोक्षत्ववि ् ज्ञािगि

एव नवशेषो ि नवषरौपानधकाः।

18. रोगप्रभावलब्धानिशरं रोनगज्ञािम।् िनिनवधम।् ु

ऋजरोनगज्ञािं िानत्त्वक

रोनगज्ञािमिानत्त्वकरोनगज्ञािं चेनि। ऋजवो िाम ब्रह्मत्वराग्रा जीवााः। ईश्विादन्यत्रालोचि े

सवयनवषरं िज्ञािम।् ईश्विे त्वसावयनत्रकमेव। िद ् निनवधम।् स्वरूपं मिोवृनत्तरूपम ् चेनि।ित्र

स्वरूपमिानदनित्यम।् रोगप्रभावादामक्त
ु े व्ययक्त्यनिशरोपेिम।् मक्त
ु ावेकप्रकािम।् वृनत्तज्ञािं ि ु

ु िय ीि प्रत्यक्षानदजन्यम।् मक्त
प्रवाििोऽिानद। रोगािगृ ु ौ ि ु िास्त्येव। िरमनप निरमेि रर्ार्यम।्

ईश्रिे त्वन्यजीवेभ्योऽनधकनवषरम।् िदनिनिक्ताित्त्वानभमानििो देवािानत्त्वकााः। अिानदत्वे

सिीश्विादन्यत्रा लोचि ेऽप्यसवयनवषरं िद ् ज्ञािम।् िदनप स्वरूपं बाह्यं चेनि निनवधम।् िस्यािानदत्वं

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 6
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

पूववय ि।् स्वरूपं रर्ार्यमवे । बाह्यं कदानचदरर्ार्यमनप। िद्व्यनिनिक्ता देवादरो रोनगिोऽिानत्त्वकााः।

ु ं िद ् ज्ञािम।् िदनप पूववय द ् निनवधम।् ित्र स्वरूपस्य सानदत्वं

सानदत्वे सिीश्विादन्यत्राल्पाज्ञािरक्त

व्यक्त्यपेक्षरा। अन्यस्य प्रवािोत्पत्त्यपेक्षरा। रर्ार्थ्यनिरमानद पूववय ि।्

19. िद्व्यनिनिक्ताजीवा अरोनगिाः। ईश्विादन्यत्राज्ञािप्रचिंु िद ् ज्ञािम।् िदनप पूववय ि ् निनवधम।्

उत्पनत्तनविाशवच्च। अरोनगिोऽनप नत्रनवधााः। मनु क्तरोग्रा नित्यसंसानिणिमोरोग्राश्चेनि। ित्र

मनु क्तरोग्रािां स्वरूपज्ञािं रर्ार्यमवे । नित्यसंसानिणां ि ु नमश्रम।् अन्येषामरर्ार्यमवे । बाह्यं ि ु

ु
त्रराणामप्यभरनवधनमनि।

20. इनिरजं नलङ्गजं िृनििाषां चेनि चिनु वयध ं रर्ार्यज्ञािनमनि वैशने षकााः। िदसि।्
्
नित्यस्यागमजन्यस्य चासङ्ग्रिाि।् िृिने िनिरजत्वेिाषयस्य रोनगज्ञाित्वेि च पृर्ग ग्रिणारोगाच्च।

21. रर्ार्यज्ञािसाधिमिप्रमाणम
ु ।् रर्ार्यनमत्येवोक्ते के वलेऽनिव्यानताः। ज्ञािनमत्येवोक्ते ित्र

संशरादौ च। प्रत्यक्षेऽव्यानतश्च।साधिनमत्येवोक्ते कुठािा दावानिव्यानताः। रर्ार्यज्ञािनमत्यक्ते

ु

के वलेऽनिव्यानताः। प्रत्यक्षेऽव्यानतश्च। ु
रर्ार्यसाधिनमत्यक्ते प्रत्यक्षसाधि ेऽनिव्यानताः।

ु संशरानदसाधि ेऽनिव्यानताः। रर्ार्यज्ञाि कािणनमत्यक्ते

ज्ञािसाधिनमत्यक्ते ु प्रमात्रा दावनिव्यानतनिनि

सवां सार्यकम।् रज्जािी रािन्तिं निरमेि कारोत्पनत्तिदत्र साधिं नववनक्षिम।् अिो ि

रादृनच्छकसंवानदष्वनिव्यानताः।

22. िि ु नत्रनवधं प्रमाणनमनि वक्तव्यम।् ल्यटोऽनधकिणे

ु ु
ऽप्यिशासिाि ।् सत्यम।् िर्ाऽनप

प्रमाणशब्दस्यानधकिणे प्ररोगाभावात्तदसङ्ग्रिाः।

िर्ाऽनप प्रमाणशब्दो भावसाधिाः किणसाधिश्चेत्यिक ु

े ार्याः। ित्र नकमिगिलक्षणकर्ि ेि ेनि।

उच्यिे। िारमक्षानद शब्दवदत्यन्तनभन्नार्याः। नकन्त ु ु

धात्वर्ायिगमिू
भरत्र सम

ु
इत्येकार्यत्वमानश्रत्यािगिलक्षणोनक्तनित्यदोषाः।

23. नत्रनवधमिप्रमाणम
ु ।् प्रत्यक्षमिमािमागमश्चे
ु नि। ित्र निदोषार्ेनिरसनन्नकषयाः प्रत्यक्षम।्

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 7
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

अर्यशब्देि ेनिरनवषरा गृह्यन्ते। िेषां दोषााः अनिदूित्वमनिसामीप्यं सौक्ष्म्यं व्यवधािं

समािद्रव्यानभघािोऽिनभव्यक्तत्वं सादृश्रं चेत्यादराः। िेष ु सत्स ु क्वनचद ् ज्ञािमेव ि जारिे।

ु द्यिे।
क्वनचनिपिीिज्ञािमत्प

24. इनिरशब्देि ज्ञाि ेनिरं गृह्यिे। िद ् नवनवधम।् प्रमािृस्वरूपं प्राकृ िं चेनि। ित्र स्वरूपेनिरं
ु । िस्य नवषरा आत्मस्वरूपं िद्धमाय अनवद्या मििद ् वृत्तरो बाह्येनिर ज्ञािसखाद्यााः
साक्षीत्यच्यिे ु

कालोऽव्याकृ िाकाशश्चेत्याद्यााः। स च स्वरूपज्ञािमनभव्यिनक्त।

25. प्राकृ िं षड ् नवधं। घाणिसिचक्षस्त्वक

ु ् श्रोत्रमिो भेदाि।् ित्र गन्धिनिशेषाश्च घ्राणस्य

नवषरााः। िसिनिशेषाश्चिसिस्य। मिानन्त रूपवनन्त द्रव्यानण के नचद्गणााः

ु कमायनण जािरश्च

ु
चक्षस्त्वचोाः। ु शोऽनप त्वचो नवषराः। शब्दाः श्रोत्रस्य। एिेषां पञ्चािां मिोऽिनधनिित्वं
वारस्प

काचकामलादरश्च दोषााः। मिसि ु बाह्येनिरानधिाि ेि ैिे सवे नवषरााः। स्वािन्त्र्येण ििणसाधिं

मिाः। िस्य दोषा िागादराः।

26. िि ु िृिरे ार्ायर्थ्मय वे िानि। ि नि रदा रादृशोऽर्यिरयि े िदाऽसौ िादृशाः। पूवायवस्थारा

ु
निवृत्तत्वानदनि चेन्न। रिो ज्ञािकाले विििर्ात्वं ु ं ि भवनि। नकन्त ु
रर्ार्थ्ोपरक्त

रद्देशकालसम्बनन्धिरा रिि ु ज्ञाि ेि रादृशं गृह्यिे िद्देशकालरोिस्य िर्ात्वम।् िृनिश्च ित्र

िदाऽसौ िादृश इनि गृह्णानि। ि च ित्र िदाऽसौ ि िादृशाः।

ु स्कािाः िृनिकािणम।् स चािभू

िि ु पूवायिभवजनििसं ु ि नवषर एव िृनिजििस्येष्ट।े ि चािभवे
ु ि

निवृत्तपूवायवस्थिराऽर्ो गृिीिाः। ु
ित्कर्मिभवसमािनवषर संस्कािजन्यािृनििर्ां

निवृत्तपूवायवस्थिरा नवषरीकुरायनदनि। मैवम।् भवेदिे देव ं रनद संस्कािमात्रजन्यत्वं

ु
िृििे भ्यपगच्छामाः। ि च ैवम।् मिोजन्या िृनिाः। संस्कािि ु मिसिदर्यसनन्नकषयरूप एव। रर्ा

ु िामनप निवृत्तपूवायवस्थां
रोगीनिराणां रोगजो धमयाः। ििश्च संस्काि सिकृ िं मिोऽििभू

नवषरीकुवयत्स्मिणं जिरेनदनि को दोषाः। वियमािमात्र नवषराण्रपीनिरानण

सिकानिसामर्थ्ायत्कालान्ति सम्बनन्धिामनप गोचि रनन्त। रर्ा संस्कािसिकृ िानि

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 8
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

सोऽरनमत्यिीिवियमाित्व नवनशष्ट नवषरप्रत्यनभज्ञासाधिानि। प्राकृ िेनिरानण मिोवृनत्तज्ञािं

जिरनन्त। ित्र सनन्नकषयाः ु

प्रत्यक्षनमत्यक्ते घटपटसनन्नकषेऽनिव्यानताः। इनिरसनन्नकषयाः

ु
प्रत्यक्षनमत्यक्ते ु
चक्षिाकाशसनन्नकषे
ऽनिव्यानताः। इनिरसनन्नकषयाः ु
प्रत्यक्षनमत्यक्ते

ु
चक्षिाकाशसनन्नकषे ु पूववय दनिव्यानताः। दुष्टार्ायिां दुष्टेनिर ैवाय
ऽनिव्यानताः। अर्यसनन्नकषय इत्यक्ते

सनन्नकषां व्यावियनरिमु भु रत्र निदोषग्रिणम।्

27. िि ु प्रत्यक्षं किणनवशेषाः। किणस्य चावान्तिव्यापािेण भनविव्यम।् किणस्य

चावान्तिव्यापािेण भनविव्यम।् रर्ा निदाकिणस्य पिशोधायरुसंरोगोऽवान्तिव्यापािाः। सत्यम।्

अत्रापीनिरं किणधमी। िस्यार्य सनन्नकषोऽवान्तिव्यापािाः। ित्रावान्तिव्यापािप्राधान्य

नववक्षराऽर्थ्नेनिर सनन्नकषयाः ु ।
प्रत्यक्षनमत्यच्यिे क्वनचत्त ु धनमय प्राधान्य नववक्षरा

ु
स्वस्वनवषरसनन्नकृ ष्टनमनिरं प्रत्यक्षनमत्यच्यिे स्वरूपेनिरस्यानप आत्मिद्धममाः नवशेषशक्त्या

सनन्नकषयाः अस्त्य ैव। ईश्विप्रत्यक्षं लक्ष्मीप्रत्यक्षं रोनगप्रत्यक्षमरोनगप्रत्यक्षं चेनि चिनु वयधम ् प्रत्यक्षम।्

ित्राद्यिरं स्वरूपेनिरात्मकमेव। उत्तििरं ि ु निनवधेनिरात्मकम।् नवषरि ु ित्तज्ञािनवषर

वनिवेक्तव्याः।

28. बाह्येनिरं नत्रनवधम।् दैवमासिंु मध्यमनमनि। ित्र रर्ार्यज्ञािप्रचिंु दैवम।्

ु िम
अरर्ार्यज्ञािप्रचमास ु ।् समज्ञािसाधिं ि ु मध्यमम।् स्वरूपेनिरमप्यत्तमािं
ु नवषरस्वरूपे प्रकािे

च रर्ार्यमवे । अधममध्यमािां ि ु स्वरूपमात्रे रर्ार्यमेव। प्रकािे त्वरर्ार्ां नमश्रं चेनि।

इनिरार्यरोि ु सनन्नकषोऽपिोक्षज्ञाििेिाःु षोढानभद्यि इत्येके। िध्यर्ा। संरोगाः, संरक्त

ु समवाचाः,

ु समवेिसमवाराः, समवाराः, समवेिसमवाराः, नवशेषण

संरक्त े नवशेष्यभावश्चेनि। ित्र चक्षाःु

ु
स्पशयिरोघयटानदद्रव्य ैमयिसश्चात्मिा संरोगाः। िेषां स्वनवषरगिगणकमय ु समवाराः।
सामान्य ैाः संरक्त

िर्ा घ्राणिसिरोगयन्धिसाभ्याम।् एिेषां स्वनवषरगणकमय

ु ु समवेिसमवाराः।
गिसामान्य ैाः संरक्त

श्रोत्रस्य शब्देि समवाराः. िद्गिसामान्य ैाः समवेिसमवाराः। एिेषामेित्पञ्चनवध-

सम्बन्धसम्बद्धार्यस्थाभावसमवाराभ्यां पञ्चनवधो नवशेषणनवशेषभाव इनि। िदसि।् गणादीिां

ु

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 9
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

ु
गण्रानद नभिभेदिे समवाराभावाि।् आत्मििद्धमायणां च सानक्षनवषरत्वेि मिोनवषरत्वाभावाि।्

ु
वणायत्मकस्य शब्दस्य द्रव्यत्वेिाकाश नवशेषगणत्वाभावाि ।् अिाः सवेनिराणां स्वस्वनवषर ैाः

स्वस्वनवषर प्रनिरोनगकाभावेि च साक्षादेव िनश्मिािा सनन्नकषयाः।

29. निनवयकल्पकसनवकल्पकभेदिे च निनवधं प्रत्यक्षनमत्याचक्षिे। ित्र विस्वरूपमात्रावभासकं

ु

निनवयकल्पकम।् नवनशष्टाकािगोचिं सनवकल्पकम।् िदष्टनवधम।् ित्र द्रव्यनवकल्पो रर्ा दण्डीनि।

ु
गणनवकल्पो ु इनि। नक्ररानवकल्पो रर्ा गच्छिीनि। जानिनवकल्पो रर्ा गौनिनि। नवशेष
रर्ा शक्ल

ु
नवकल्पो रर्ा नवनशष्टाः पिमाणनिनि। समवारनवकल्पो रर्ा पटसमवारवन्तिन्तव इनि।

िामनवकल्पो रर्ा देवदत्त इनि। अभावनवकल्पो रर्ा घटाभाववद्भूिलनमनि। एिदप्यसि।् नवशेष

समवाररोिप्रामानणकत्वाि।् िाम्नाः पश्चात्स्मिणेिाभावस्य च प्रनिरोनगििणाधीिज्ञाित्वेि

िनिकल्पस्य प्रर्मानक्षसनन्नकषायिन्तिमेवोत्पत्त्यभावेऽनप द्रव्यानद नवकल्पािां प्रर्ममेवोत्पत्तौ

ु
भाधकाभावेि निनवयकल्पकािपपत्ते
ाः ॥

30. िािोपादािोपेक्षाबद्धराः
ु प्रत्यक्षस्य फलनमनि के नचदाहाः। िदप्यसि।् िासामिमािफलत्वाि
ु ।्

िर्ा नि। कण्टकानद स्वरूपमात्रं प्रदश्रय प्रत्यक्षं निवियि।े अर्ेदािीं ु िस्य

पूवायिभू

ु ि ं िृत्वाऽस्य च कण्टकानदत्वेि िदिनममािस्यिािब

कण्टकादेिनिष्टसाधित्वमिभू ु ु
नद्धरुपजारिे
।

एवं ु
कदलीफलादानवष्टसाधित्वािमािािन्तिम ु
पु ादािबनद्धरुत्पद्यिे
। िृणादौ

ु
चौदासीन्यमिमारोपे ु प्रनिपद्यिे। अिो नवनशष्टनवषर साक्षात्काि एव प्रत्यक्षस्य फलनमनि।
क्षाबनद्धाः

॥ इनि श्रीमज्जरिीर् यपूज्यचिणनविनचिप्रमाणपद्धिौ प्रत्यक्षपनिच्छेदाः समाताः ॥

ु
अिमािपनिच्छे
द

1 निदोषोपपनत्तििमािम
ु ।् उपपनत्तव्यायप्य ं रनु क्तनलयङ्गनमनि परायराः। अनविाभावो व्यानताः।

सािचरयनिरम इनि रावि।् व्यातेाः कमय व्याप्यम।् िस्यााः किृ य व्यापकम।् रर्ा धूमस्यानििा

व्यानतिव्यनभचनििाः सम्बन्धाः। रत्र धूमित्रानिनिनि निरमाि।् ित्र धूमो व्याप्याः। अनिव्यायपकाः।

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 10
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

2 चिष्टु री खलु धमायणां गनिाः।

के नचत्समवृत्तरो रर्ा निनषद्धत्वपापसाधित्वे। रत्र निनषद्धत्वं ित्र पापसाधित्व रत्र पापसाधित्वं ित्र

निनषद्धत्वनमनि निरमाि।् ित्र िरोिप्यन्योन्यं व्याप्यव्यापकभावाः।

के नचन्न्योिानधकवृत्तराः। रर्ा धूमवत्त्वानिमत्त्वे। ित्र न्यूिवृनत्तधूमवत्त्वं व्याप्यमेव।

अनधकवृत्त्यनिमत्वं व्यापकमेव।

के नचत्पिस्पिपनििािेण ैव वियन्त।े रर्ा गोत्वाश्वत्वे। रिो रत्र गोत्वं ि ित्र सवयर्ाऽश्वत्वम।् रत्र

चाश्वत्वं ि ित्र सवयर्ा गोत्वम।् िेषां िान्योन्यं व्याप्यव्यापकभावाः। सम्बन्धस्य ैवाभावाि।्

के नचि ् क्वनचि ् समानवष्टा अनप क्वनचत्पिस्पिपनििािेण ैव वियन्त।े रर्ा पाचकत्वपरुषत्वे

ु । िरोाः

ु ु ण स्त्रीष ु वियि।े परुषत्वमनप

ष े समावेशऽे नप पाचकत्वं परुषत्वपनििािे
परुषनवशे ु पाचकत्व

ु
पनििािेणापचनि परुषे वियि।े िेऽनप िान्योन्यं व्याप्यव्यापकभाववन्ताः। सत्यनप सम्बन्धे

पिस्पिव्यनभचानित्वाि।्

ु
ित्र व्याप्यो धमो व्यापकप्रनमनिसाधिं भवन्निमािनमत्य ु । व्यापकश्चािमे
च्यिे ु र इनि।

3. िि ु पवयि े वियमािो धूमो गृिान्तवयनियिाः परुषस्य

ु नकनमत्यनिप्रमां ि जिरनि। उच्यिे। ि

ु
प्रत्यक्षवदिमािमज्ञाि किणम।् नकन्त ु सम्यग्ज्ञािमेव। िर्ाऽनप िानिके लिीपवानसिो देशान्तिं

गिस्य धूमप्रनमिावनप किान्नानिप्रमोदराः। उच्यिे। िस्य धूमस्वरूपज्ञाि ेऽप्यनिव्यातिरा िद ्

ज्ञािाभावाि।् ज्ञाि व्यानतकस्यानप कुिाः कदानचदनिप्रमाऽित्पनत्ताः।

ु व्यानत ििणाभावाि।्

ु
व्यानतििणविाः पवयि े धूम ं दृष्टविोऽनप कर्ं पवयिादन्यत्रानि प्रमाऽिद्भवाः। व्यानतप्रकािमपेक्ष्य

नलङ्गज्ञािस्य नलनङ्गज्ञािजिकत्व निरमाि।् िर्ा नि। करोनश्चत्समाि देशकारोव्यायनताः। रर्ा िसस्य

रूपेण। करोनश्चत्समािदेशत्वेऽनप नभन्नकालरोाः। रर्ा धूमस्यानििा। करोनश्चत्समािकालत्वेऽनप

नभन्नदेशरोाः। रर्ा कृ नत्तकोदरस्य िोनिण्रदु रासत्त्या। करोनश्चनद्भन्नदेशकालरोाः। रर्ाधोदेश े

े वृष्ट्या । कस्यनचत्कादानचत्कस्य समािदेशत्वेऽनप सावायकालीि ेि। रर्ा पििस्य

िदीपूिस्योर्ध्यदश

ु ि। कस्यनचत्समािदेशत्वेऽनप सावयकानलकस्य कादानचत्के ि। रर्ा शिीित्वस्य नविाशेि।

गरुत्वे

कस्यनचि ्प्रदेशवनियिो व्याप्यवनियिा। रर्ा संरोगस्य द्रव्यत्वेि। कस्यनचद्व्याप्यवनियिाः प्रदेशवनियिा।

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 11
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

ु ोन्नमिाविमिरोनित्यानद।
रर्ा रूपस्य संरोगेि। करोनश्चदेकावरनववनियिोिप्यवरवभेदिे । रर्ा िल

्
िर्ा च व्यानतज्ञाि ित्स्मिणसनििं नलङ्गस्य सम्यग ज्ञािं ्
सम्यग ज्ञािं ु ण
वा नलङ्गं व्यानत प्रकािािसािे

ु
समनु चदेशादौ लनङ्गप्रमां जिरदिमािनमत्य ु भवनि। अि एव नलनङ्गस्वरूपस्य ज्ञाित्वेऽनप
क्तं

ु
देशनवशेषानद संसष्टृ िरा ज्ञापकत्वान्नािमािस्य ्
वैरर्थ्यम।ििश्चाि ु
मािस्य िरं सामर्थ्यम।् व्यानताः

समनु चिदेशादौ नसनद्धश्चेनि। ि ि ु पक्षधमयिानिरमाः।

4. िि ु व्यानतज्ञािं के ि प्रमाणेि जारिे। रर्ारर्ं प्रत्यक्षािमािागमै

ु निनि ब्रूमाः। ित्र

ु
िावद्धूमस्यानििा व्यानताः प्रत्यक्षागम्या। िर्ा नि। मिािसादौ धूमाग्न्ोाः सािचरां पश्रिाः परुषस्य ैष

नवमशो जारिे। नकमत्रैव ैिौ धूमािी सिचनििावन्यत्र देशान्तिे कालान्तिे च ैिज्जािीरौ

पिस्पिपनििािेण वियि े उिान्यिि एवान्यििपनििािेण नकं वा सकल देशकालरोाः सिचनििावेवने ि।

ििो भूरो भूरो धूम ं पश्रन्ननिं पश्रनि। अग्न्भावे च धूमभावम।् िर्ा धूमाभावेऽनप

क्वनचदनिसद्भावम।् ििाः पििे

ु ष नवचािो भवनि। रर्ा बहष ु स्थलेष ु धूमिे सिचनििोऽप्यनिाः क्वनचत्तं

पनित्यज्य वियि।े िर्ा धूमो मत्पनिनचिस्थलेष्वनििा सि वियमािोऽनप क्वनचत्तं पनित्यज्य वियि।े नकं

वा सवयत्र ित्सिचनिि एवेनि। ििाः पििे ु

ु षा बनद्धरुत्पद्यिे ू य सम्बन्धेऽस्त्याद्रे न्धिसंरोग
। अिेधम

उपानधाः। स च धूमव्यापकाः। स्वरं व्यावियमाििं व्यावनियिवाि।् ि पििनिम

ु ।् िदव्यापकत्वाि।्

िर्ा धूमस्यानिसम्बन्धे रनद कनश्चदुपानधाः स्यात्तदा सोऽप्यनिम ् व्यनभचनिष्यनि। ि चेनन्ननि यनमत्तस्य

सम्बन्धस्य धूमस्वभावत्वेि ि क्वानप िदभावो भनवष्यिीत्येव ं निनश्चत्य मिािसादावपु ानधगवेषणे

प्रवियि।े

5. ित्र के नचद्धमाय उभरव्यापकााः। रर्ा प्रमेरत्वम।् ि ैित्ससम्बन्धं नवघटनरिमु ीशिे।

के नचदुभराव्यापकााः। रर्ा मिािसत्वम।् िेऽनप ि ैित्सम्बन्धनवघटिार समर्ायाः। के नचद्धूमव्यापका

ू य नवरोजि े शक्ता अनप ि धूमस्यानिनवरोजि े।

अग्न्व्यापकााः। रर्ाऽऽद्रे न्धिसंरोगाः। िेऽप्यिेधम

रििेव्यायपको धूमस्यत्वव्यापकाः स स्वरं व्यावियमािाः शक्ष्यत्येित्सम्बन्धम ् नवघटनरिमु ।् स ि ु

ु
िास्त्येव। अिपलम्भाि ।् अिीनिरोऽनप प्रमाणान्तिवेद्याः स्याि।् ि च ित्प्रमाणमपु लभ्यिे।

िचाप्रामानणकाः शङ्कामप्यनधिोिनि। अिो िात्रोपानधििीनि निणीिविोऽनविाभावप्रनमनिरुत्पद्यिे।

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 12
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

6. िन्वेव ं सनि ि प्रत्यक्षं व्यानतग्रािकम।् मैवम।् रिाः सािचरयग्रानिणाः प्रत्यक्षस्य

भूरोदशयिव्यनभचािादशयिोपाद्यभावनिश्चरााः सिकानिणाः। ि च सिकानिभेदऽे नप प्रत्यनभज्ञारानमव

प्रमाणान्तित्वम।् वियमािसनन्नकृ ष्टमात्रग्रानि प्रत्यक्षं कर्मिीिाद्यास्पदां व्यानतं गृह्णीरानदनि चेन्न।

सिकानिसामर्थ्ेि का(क)िणािां शक्त्यन्तिानवभायवस्य बहलमपु लम्भाि।्

7. नकञ्च प्रिीिस्य धूमस्यानिसम्बन्धे स्वाभानवकिरा निनश्चिे रद्यन्यत्रानप धूमाः स्यात्तनिि

ु
िस्याप्वेवनमत्येव ं व्यानतग्रिो भविीत्यिाः कात्रािपपनत्ताः। एिेि प्रमेरत्वानभधेरत्व रोव्यायनतं गृह्णिाः

सावयज्ञप्रसङ्ग इत्यनप पिािम।्

कुि एित्सवां कल्प्यि इनि चेि।् कारयदशयिादेव। अनि िावद्धूमदशयिािन्तिमनिज्ञािम।् ि च

िदरर्ार्यम।् संवानदत्वाि।् ि चान्यदशयि ेिान्यज्ञािं निनि यनमत्तं भनविमु ियनि। अनिप्रसङ्गाि।् ि च

व्यानतप्रमां समनु चिदेशत्वप्रमां चापिार निनमत्तान्तिमिीनि कारयमवे िै त्कल्परनि। रर्ा खलु

ु
नशलाशकला दावािपलब्धामनप ु ूिां बीजस्य शनक्तमङ्कुिदशयिम ्
नक्षनिसनललानदसिकानिसमद्भ

कल्परिीनि।

ु
अिमािगम्यां ि ु व्यानतमत्त ु
ु ित्रोदािनिष्यामाः। ि च िस्याप्यिमािस्य व्याप्त्यपेक्षारामिवस्था।

अन्तिाः प्रत्यक्षागममूलत्वाि।् ब्राह्मणो ि िन्तव्यो गौि य पदा स्पृष्टव्येत्यागमगम्या व्यानताः। ि चात्र

् द्रोपद्रवो
कनश्चि क्ष ु िानप दृष्टान्तापेक्षने ि।

8. नत्रनवधमिमािम।् कारायिमािं
ु ु
कािणािमािमकारय ु
कािणािमािं चेनि। ित्राद्यं रर्ा। धूमोऽिेाः।

ु षाः। कारां कािणमात्रमिपमारनि।

नििीरं रर्ा। नवनशष्टमेघोन्ननिवृष्टय ाःे । इरांिनवशे ु कािणं ि ु

ु नवधम।् दृष्टं सामान्यिो दृष्टं चेनि। ित्र

समग्रमेव कारयनमनि। िृिीरं रर्ा। िसो रूपस्येनि। पिनिि

ु
प्रत्यक्षराग्रार्ायिमापकं दृष्टम।् रर्ा धूमोऽिाः। प्रत्यक्षारोग्रार्ायिमापकं
ु सामान्यिे दृष्टम।् रर्ा

ु ाः। अर्वा रर्ा भूिरोव्यायनतग्रिणं िर्ाभूिरोिेव नलङ्गनलनङ्गभावे दृष्टम।् रर्ा

रूपानदज्ञािं चक्षिादे

ु ि नलङ्गनलनङ्गभावे समान्यिो
धूमाग्न्ोाः। व्याप्यव्यापकरोिन्यादृशत्वेऽनप ित्सामान्याकािािगमे

दृष्टम।् रर्ा कृ षीवलस्य कषयणानदप्रवृत्तधे ायन्यानदफलवत्त्वदशयि ेि रज्ञादेाः स्वगायनद फलािमािम

ु ।्

ु
प्रेक्षावत्प्रवृनत्तत्वफलवत्त्व सामान्यािगमाि ।्

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 13
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

9. पिनर्ध्य
ु नवधम।् साधिािमािं
ु ु
दूषणािमािं चेनि। ित्राद्यं रर्ा। धूपप्रनमत्याऽनिप्रनमनिसाधिम।्

ु
दूषणािमािमनप िेधा। दुनष्टप्रनमनिसाधिं िकय श्चेनि। ित्राद्यं रर्ा। ि ेदं स्वसाध्यसाधिसमर्यम।्

प्रमाणबानधित्वानदत्यानद।

10. कस्यनचद्धमयस्याङ्गीकािेऽर्ायन्तिस्यापादिं िकय ाः। िस्य पञ्चाङ्गानि। आपादकस्यापाद्येि व्यानताः,

प्रनििके णाप्रनिघािाः, आपाद्यस्यानिष्टत्वं, िद ् निनवधम।् प्रामानणकिािमप्रामानणककल्पिं चेनि।

ु
ित्राद्यं त्रेधा। दृष्टािनमिश्रिु िािभेदाि।् नििीरमप्यदृष्टाििनमिाश्र
ु िु कल्पिाभेदानि नत्रनवधम।् एिदेव

ु ।
कल्प्याि ेकत्वे कल्पिागौिवनमत्यच्यिे

आपाद्यस्य नवपरयर े परायवसािं पिस्याििकूु लत्वं चेनि। आपाद्यमनिष्टं पिाः

ु पञ्चधा नभद्यिे।

आत्माश्ररत्वमन्योन्याश्ररत्वं चक्रकाश्ररत्वमिवस्था के वलानिष्टं चेनि।

िद्भेदात्तदापादिरूपिकोऽनप पञ्चनवधाः । ित्र िस्य ैवोत्तपनत्तज्ञप्त्यर्ां िदुत्पनत्तज्ञप्त्यपेक्षाङ्गीकािे

य ानवत्वरूपमात्माश्ररत्वमापाद्यिे। रनद घटोऽरमस्य ैव घटस्योत्पादकाः स्यात्तनिि

स्वापेक्षरा पूवभ

य ानव स्याि।् रद्यस्य कािणं ित्तिोऽनप पूवभ

स्विोऽनप पूवभ य ानव दृष्टम।् रर्ा पटकािणं

य ानविाः। ि चात्रप्रनिकू लिकोऽनि। रनद घटस्य घट एव कािणं ि

िंिविदपेक्षरा पूवभ

स्यात्तिीदमापद्यि इनि। अनिष्टं चेदम।् स्वापेक्षरा य ानवत्वस्यापामानणकत्वाि।्

पूवभ

व्यािित्वेिाङ्गीकिम ु
यु िनचित्वाच्च। य ानवत्वं नि िदभाववनि काले भावाः। ि च स्वाभाववनि काले
पूवभ

स्वरं भविीनि ि व्याििम।् ि चेत्पवू भ

य ानवत्वमङ्गीनक्ररिे िदा ि स्वस्य स्वरं कािणम।् ि

च ैवमेवापादकं प्रत्यापादनरि ं ु शक्यि इनि पञ्चाङ्गानि।

य ानवत्वमापाद्यम।् िरोनिििेििकािणत्वाङ्गीकािे
एवं ज्ञातावनप िद ् ज्ञािस्य िद ् ज्ञािं प्रनि पूवभ

य ानवत्वरूपमन्योन्याश्ररत्वमापाद्यम।् बहूिां चक्रवत्कारयकािणभावाभ्यपु गमे

त्वन्योन्यापेक्षरा पूवभ

य ानवत्वलक्षणं चक्रकाश्ररत्वम।् अिवनस्थिानसद्धकािणापेक्षारां मूलक्षरापििामकप्रिीनिकारय-

पूवभ

नवलोपलक्षणािवस्था।

11. के वलानिष्टापादिमनप त्रेधा। ु

दृष्टािनमिश्र ु दाि।्
ििािापादिभे ु
अदृष्टाििनमिा-

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 14
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

ु । दृष्टिािं रर्ा। रनद पवयिो

श्रिु कल्पिापादिभेदाच्च। एिदेव कल्प्याि ेकत्वे कल्पिागौिवनमत्यच्यिे

ु
नििनिकिनिि निधूमय ाः स्यानदनि। एवमन्यस्याप्यदाििणं शास्त्रे द्रष्टव्यम।्

12. अिमाित्वे
ु ऽनप िकय स्यापादकानसनद्धिदूषणम।् पिाभ्यपगममात्रस्य
ु ित्र नसनद्धपदार्यत्वाि।्

एवमापाद्यस्य प्रमाणनविोधोऽपनसद्धान्तश्च ि दूषणम।् निधूमय ो भविीत्य साधिाि।् रर्ा

ु े ि व्यानतमात्रं िानप पक्षधमयिामात्रं साध्यप्रनमनिसाधिं नकन्त ु नमनलिमेव।

साधिािमाि

एवमनिष्टापादिं नवपरयर े परायवसािं चोभरं ु

नमनलिमािनमनिसाधिं भविीनि िकय स्य

प्रामाण्रमपु पद्यिे।

ु कोऽनप भविीनि।
सोऽरं क्वनचनिपिीिशङ्कानििसििािेण प्रमाणािामिग्राि

13. के वलान्वनरके वलव्यनििेक्यन्वरव्यनििेनकभेदानिनवधमिमािनमत्ये

ु के। साध्यधमयनवनशष्टो धनमय

पक्षाः। ित्र व्याप्त्यावियमािम।् निनश्चिसाध्यसमािधमाय धमी सपक्षाः। ित्र सवयनिन्नेकदेश े वा

वियमािम।् साध्यित्समािधमयिनििो धमी नवपक्षाः।िद्रनििं के वलान्वनर। िद ् निनवधम।्

सवयसपक्षिदेकदेशवृनत्तभेदाि।् शब्दोऽनभधेराः प्रमेरत्वानदनि सपक्षव्यापकम।् सवयनिन्ननभदेरिरा

ु
सम्प्रनिपन्ने प्रमेरत्वस्य वृत्ताःे । गणत्वानदनि े टय ादाववृत्ताःे ।
सपक्वै कदेशवृनत्त । रूपादौ वृत्रघ

14. निनवधा नकल व्यानताः। अन्वरिो व्यनििेकिश्चेनि। साधिस्य साध्येि व्यानतिन्वराः।

साध्याभावस्य साधिाभावेि व्यानतव्ययनििेकाः। ित्रास्य के वलमन्वर एवानि । रत्रमेर ं िदनभधेर ं

रर्ा घट इनि। ि ित्र व्यनििेकाः। रदनभधेर ं ि भवनि ित्प्रमेर ं ि भविीनि निदशयिाभावाि।्

सवयस्याप्यनभधेरत्वेिािनभधेरासम्भवाि।् िेि ैित्के वलान्वरीत्यच्यिे

ु ।

15. पक्षव्यापकमनवद्यमािसपक्षंसवयिानिपक्षाद्व्यावृत्त ं के वल व्यनििेनक। रर्ा जीवच्छिीिजािं

सात्मकं प्राणानदमत्त्वानदनि। अस्य नि रत्सात्मकं ि भवनि ित्प्राणानदमन्न भवनि रर्ा फट इनि

व्यनििेक एवानि। ि ि ु रत्प्राणानदमत्तत्सात्मकनमत्यन्वराः। सवयस्यानप जीवच्छिीिस्य पक्षत्वाि।्

अन्यस्य सवयस्य नििात्मकत्वाि।् िेि ैित्के वल व्यनििेकीत्यच्यिे

ु ।

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 15
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

16. पक्षव्यापकं सपक्षवृनत्त सवयनवपक्षव्यावृत्तमन्वरव्यनििेकीनि। िदनप निनवधम।्

सवयसपक्षिदेकदेशवृनत्तभेदाि।् शब्दोऽनित्याः कृ िकत्वानदनि सपक्षव्यापकम।् सवयनिन्ननित्ये

कृ िकत्वस्य वृत्ताःे । पवयिोऽनिमाि ् धूमवत्त्वानदनि सपक्ष ैकदेशवृनत्त। अनिमत्यनप क्वनचद ् वृत्ताःे ।

क्वनचच्चावृत्ताःे । इदं नि रद्धूमवत्तदनिमद्यर्ामिािसाः। रदनिमन्न भवनि िद्धूमवन्न भवनि रर्ा ह्रद

ु ।
इनि व्यानतिरसद्भावादन्वरव्यनििेकीत्यच्यिे

17. िनददमसि।् व्यनििेकव्यातेाः ु

प्रकृ िसाध्यनसद्धाविपरोगाि ।् ि नि भावेि

ु िे। व्यानतपक्षधमयिरोवमय्यनधयकिण्रं च ैवं सनि स्याि।् कर्ं

भावसाधि ेऽभावस्याभावेि व्यानतरुपरज्य

िनिि के वलव्यनििेनकणाः शास्त्रे संव्यविािाः। इत्थम।् ित्रानप रत्प्राणानदमत्तत्सात्मकनमत्येव व्यानताः।

नकन्त ु व्यानतग्रिणस्थािस्य ैव नवप्रनिपनत्तनवषरत्वप्राप्त्या सा दशयनरिमु शक्याऽभूि।् ििोऽिमाि

ु ेि िां

ु े कर्मस्य व्यानतनित्याकाङ्क्षाराम ्
साधनरि ं ु व्यनििेकव्यानतरुपन्यस्यिे। प्राणानदमत्त्वानदनि प्ररक्त

प्राणानदमत्त्वं सात्मकत्वेि व्यातम।् िदभावव्यापका भावप्रनिरोनगत्वाि।्

रद्यदभावव्यापकाभावप्रनिरोनग ित्तेिव्यातम।् रर्ा धूवत्त्वमनिमत्त्वेि ेत्यस्यार्यस्य नववनक्षित्वाि।्

अन्वरव्यनििेनकनण िु ु क्त
व्यनििेकव्यानतििपर ु ै व। नववनक्षिव्यातेाः प्रत्यक्षानदि ैवनसद्धत्वाि।्

ु िे वेनि।
ु िे कर्नञ्चदुपरज्य
व्यनभचािाभावदशयिमख

18. पििि ु
ु मािं निनवधम।् स्वार्ां पिार्ां चेनि। ित्र पिोपदेशमिपेक्ष्य रत्स्वरमेव

ु
ु द्यिे ित्स्वार्ायिमािम
व्यानतज्ञािित्स्मिणसनििं नलङ्गज्ञािमत्प ।् रत्त ु पिोपदेशापेक्षमत्प
ु द्यिे

ु
ित्पिार्ायिमािम ।् िज्जिकत्वात्पिोपदेशोऽनप पिार्ायिमािनमनि
ु क्वनचदुपचरयि।े पिोपदेशि ु

पञ्चावरववाक्यािीनि ि ैरानरकादराः। प्रनिज्ञािेिदू ाििणोपिरनिगमिान्यवरवााः। एि एव वैशने षकै ाः

प्रनिज्ञापदेश ु
निदशयिािसन्धािप्रत्याम्नार ु
इत्यच्यन्ते
। ित्र पक्षवचिं प्रनिज्ञा। रर्ा

पवयिोऽनिमानिनि। ित्र धनमयणमनु द्दश्र पश्चादमो नवधािव्याः . साधित्वख्यापकनवभक्त्यन्तं नलङ्गवचिं

िेिाःु । रर्ा धूमवत्त्वानदनि। व्यानत ग्रिणस्थलं दृष्टान्ताः। स निनवधाः। साधम्ययदृष्टान्तो

वैधम्ययदृष्टान्तश्चेनि। ित्रान्वरव्यानत-ग्रिण-स्थलं साधम्ययदृष्टान्ताः। रर्ा धूमािमाि

ु े मिािसाः।

य ं
व्यनििेकव्यानतग्रिणस्थलं वैधम्ययदृष्टान्ताः। रर्ा ित्रैव मिाह्रद इनि। सम्यग्व्यानतप्रदशयिपूवक

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 16
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

दृष्टान्तानभधािमदु ाििणम।् िद ् निनवधम।् साधम्योदाििणम।् वैधम्योदाििणं चेनि।

य ं साधम्ययदृष्टान्तानभधािं साधम्योदाििणम।् रर्ा रोरो धूमवाि ् स

अन्वरव्यानतप्रदशयिपूवक

्
सोऽनिमाि रर्ा य ं वैधम्ययदृष्टान्तानभधािं वैधम्योदाििणम।्
मिािस इनि। व्यनििेकव्यानतपदयशिय पूवक

रर्ा रोऽनिमान्न भवनि स धूमवान्न भवनि। रर्ा मिाह्रद इनि। दृष्टान्ते प्रनसद्धानविाभावस्य नलङ्गस्य

ु
पक्षे व्यानतख्यापकं वचिमपिराः। ु ण निनवधाः। ित्र मिािस इव पवयिो
सोऽनप दृष्टान्तािसािे

ु सिेिक
धूमवानिनि साधम्योपिराः ि च ह्रद इवारं निधूमय ाः पवयि इनि वैधम्योपिराः। पिाः ु ं पक्षवचिं

निगमिम।् रर्ा ििात्पवयिोऽनिमानिनि।

19. प्रनिज्ञािेिदू ाििणान्यदाििणोपिरनिगमिानि

ु वा त्रर एवावरवा इनि भाट्टााः। उदाििणोपिरौ

िावेवने ि बौद्धााः। िदेिदसि।् व्यानतिैनवध्यनििाकिणेिोदाििणोपिरिैनवध्यस्यानप नििाकृ ित्वाि।्

ु
निरमािपपत्ते
श्च। ि िीदं वाक्यामागमिरा व्याप्त्यानदभोदकम।् ु ण
रेिाकाङ्क्षाद्यिसािे

पञ्चावरवानदनिरमाः स्याि।् पिस्य पिनििाप्त्यनिश्चराि।् निश्चरे वा प्रनिज्ञामात्रेण

पूििे ेत्वाद्यनभधािवैय्यर्थ्ायि।् नकन्त ु गृिीिव्याप्त्यादेाः। ु

परुषस्य

ित्स्मािकत्वानदिाऽगृिीिव्याप्त्यादेि ु ु िे।
िनज्जज्ञासाजिकत्वेिोपरज्य व्यानतििणानदकं

ु रिे। िनत्कमि ेि निरमेि।

च ैि ैश्चिनु भयिनप प्रकािैभवय दिभू

20. सम्भवनन्त चान्येऽनप प्रकािााः पवयिोऽनिमाि ् धूमवत्त्वान्मिािसवनदनि वा। धूमवाि ्

पवयिोऽनिमानिनि िेि ु गभां पक्षवचिं वा। नववादेि ैव प्रनिज्ञानसद्धौ कुिाः पवयिोऽनिमानिनि प्रश्ने

धूमवत्त्वानदनि िेिमु ात्रं वा। पवयिस्यानिमत्त्वे नकं प्रमाणनमनि पृष्ट े धूमवत्त्वनमनि नलङ्गोनक्तमात्रं वा

धूमवन्मिािसवत्पवयिोऽनिमानिनि सप्रनिज्ञं िेिगु भां दृष्टान्तवचिं वा।अनिव्याप्यो धूमोऽत्र

ु
पवयिऽे िीत्यपिरो वा। व्याप्त्यानदमद्धूमवत्त्वात्पवयिोऽनिमानिनि निगमिं वेनि। सांव्याविानिकाश्च ैिे

प्रकािााः सवेष ु शास्त्रेनष्वत्येव ं प्रकािमिमािनमनि।

ु

ु
अर् निदोषोपपनत्तििमािनमत्य ु ।् के ित्रोपपनत्तदोषााः। रत्सद्भावे नलङ्गानभमिं ज्ञािमेव ि
क्तम

जिरनि संशरनवपरयरौ वा किोनि िे दोषााः। िे निनवधााः। अर्यवचिदोषभेदाि।् ित्र साक्षादुपपत्तेिव

े

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 17
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

दोषौ नविोधासङ्गिी। िद ् िािा वचिस्यानप। वचिदोषौ न्यूिानधक्ये। वचििािेणार्यस्यानप। ित्र

रोग्रिाभावो नविोधाः आकाङ्क्षानवििोऽसङ्गनिाः। अवश्रवक्तव्यस्य ैकदेशमात्रवचिं न्यूिम।्

सनन्नध्यभावनवशेषाः। आकानङ्क्षिस्य ैवान्येि कृ िकारयस्य वचिमानधक्यम।्

22. एिे च नविोधादरो निनवधााः। समरबन्ध

प्रश्नस्वपक्षसाधिपिपक्षनििाकिणात्मककर्ारूपसाधािणा ु
अिमाि नििाश्च।

ु
ित्रािमािनििािावदुच्यन्ते ु
। नत्रनवधोऽिमािनविोधाः। प्रनिज्ञािेिदृु ष्टान्तनविोधभेदिे । ित्र प्रमाण

नविोधाः स्ववचिनविोध इनि निनवधाः प्रनिज्ञानविोधाः। प्रमाणनविोधोऽनप िेधा। प्रबलप्रमाणनविोधाः

समबलप्रमाणनविोधश्चेनि। िीिबलस्याि ेि ैव बानधिस्यानकनञ्चत्कित्वाि।् प्राबल्यं च निनवधम।्

बहत्वेि स्वभावेि च। स्वभावश्चोपजीव्यत्वं नििवकाशत्वनमत्यानद रूपाः। प्रत्यक्षानदनविोधभेदिे

ु
िावनप प्रत्येकं नत्रनवधौ। समबलािमािनविोधोऽनप ु ेिािमािान्तिे
िेधा। िेि ैवािमाि ु ण चेनि।

ु
य ामानणकिराऽभ्यपगिं
स्ववचिनविोधोऽनप निनवधाः। अपनसद्धान्तो जानिनिनि। ित्र पूवायचारमरत्प्र

िनिरुद्धाङ्गीकािोऽपनसद्धान्ताः। पूवायचारयवचिस्यानप स्वरमङ्गीकृ ित्वेि स्ववचित्वाि।् स्ववचि एव

व्यािनिजायनिाः। सा नत्रनवधा। य े
एककिृक वाक्ये पदरोिवान्तिवाक्यरोवाय नमर्ोव्याघािाः

स्वनक्ररानविोधाः स्वन्यारनविोधश्चेनि ॥

23. िेिनु विोधोऽनप निनवधाः। अनसनद्धिव्यानतश्चेनि। समनु चिस्थले नलङ्गस्याप्रनमनििनसनद्धाः।

अव्यानतनस्त्रनवधा। नलङ्गस्य साध्येि िदभावेि च सम्बन्धाः साध्यसम्बन्धाभावे सनि िदभावेि ैव

सम्बन्ध उभर सम्बन्धाभावश्चेनि। दृष्टान्तनविोधोऽनप निनवधाः। साध्यवैकल्यं साधिवैकल्यं चेनि।

िेत्वादौ स्ववचिनविोधोनसद्ध्यानदि ैव सङ्गिृ ीनि इनि िोक्ताः। एवमसङ्गनिन्यूिानधक्यान्यनप प्रनिज्ञािेि ु

दृष्टान्तसम्बन्धभेदिे प्रत्येकं नत्रनवधानि। एिेषामदु ाििणानि कर्ारूपसाधािणानन्विोधादींश्च

े वे ान्तभायव ं वदन्तो दशयनरष्यामाः।

पिोदीनििनिग्रिस्थािािामेिष्व

ि के वल मपु पनत्तदोषाणां नविोधानदनभाः सङ्ग्रिाः। नकं िाम। ि ैय्यानरकनिरूनपिाशेषनिग्रिस्थािािां

ु
वक्तृदोषाभ्यां संवादान्यनक्तभ्यां रिु ािामेिष्व
े वे ान्तभायवाः। ििश्च नविोधासङ्गिी न्यूिानधके ,

ु इनि षडेव निग्रिस्थािानि। नवप्रनिपन्नप्रमेराङ्गीकािाः संवादाः। पिबोधिार्यस्यावश्रं

संवादािक्ती

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 18
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

ु
वक्तव्यस्यावचिमिनक्ताः।

कर्ारामखनण्डिािङ्कािेण पिेण पिस्यािङ्कािखण्डिं पिाजरो निग्रि इनि चोच्यिे। िनन्ननमत्तं

निग्रिस्थािम।् अिङ्कािखण्डिं च स्वपक्षसाधिपिपक्षदूषणसङ्कल्पभ्रंशाः। अि एव कर्ाबाह्यानि

ु
कर्ारमप्यपिािोन्मादानददशापन्नानि झनटनि संविणेि नििोनििोद्भाविावसिानण। पिस्स्फू नियका-

िनधकृ िोद्भानविानि च व्यवनच्छन्नानि। पिोक्तस्ववक्तव्यरोिज्ञािं नवपिीिज्ञािं वा निग्रिाः।िनल्लङ्गं

निग्रिस्थािनमनि वा।

24. िानि च ॥ 1 ॥ प्रनिज्ञािानिाः ॥ 2 ॥ प्रनिज्ञान्तिम ् ॥ 3 ॥ प्रनिज्ञानविोधाः ॥ 4 ॥

प्रनिज्ञासन्न्यासाः ॥ 5 ॥ िेत्वन्तिम ॥
् 6 ॥ अर्ायन्तिम ॥
् 7 ॥ नििर्यकम ॥
् 8 ॥ अनवज्ञािार्यम ्

॥ 9 ॥ अपार्यकम ् ॥ 10 ॥ अप्रातकालम ् ॥ 11 ॥ न्यूिम ् ॥ 12 ॥ अनधकम ् ॥ 13 ॥

ु
पिरुक्तम ्॥ 14 ॥ अििभाषणम
ु ्॥ 15 ॥ अज्ञािम ्॥ 16 ॥ अप्रनिभा ॥ 17 ॥ नवक्षेपाः ॥

18 ॥ मिािज्ञा
ु ॥ 19 ॥ परायिरोज्योपे
ु क्षणम ् ॥ 20 ॥ निििरोज्याि
ु ु
रोगाः ॥ 21 ॥

अपनसद्धान्ताः ॥ 22 ॥ िेत्वाभासश्चेनि िानवंशनिाः।

25. (1) प्रनिज्ञािानिाः। ित्र रेि रद्यर्ा साध्यत्वानदिा निनदिष्ट ं िेि िस्य िर्ा पनित्यागाः

प्रनिज्ञािनिाः। रर्ा ु ऽि ैकानन्तकत्वेि

पवयिोऽनिमान्प्रमेरत्वानदत्यक्ते च ु
प्ररक्ते मा भूत्तनिि

पवयिोऽनिमानिनि। अरं ि ु संवाद एव।

26. (2) प्रनिज्ञान्तिम।् प्रर्मनवनशष्टिरोक्ते ु शषे णप्रक्षेपाः प्रनिज्ञान्तिम।्

साध्यभागे पिनवय

प्रनिज्ञोदाििणे प्ररोज्यभागो निगमिं चेनि साध्यभागाः। रर्ा शब्दोऽनित्य इनि प्रनिज्ञािे र्ध्निनभाः

नसद्धसाधित्वोद्भावि े वणायत्मकाः शबोऽनित्य इत्यानद।

अत्र वक्तव्यम।् नकं पूववम कर्ाऽिविय

ु िऽे र् कर्ान्तिम।् िाद्याः। एकस्य साधिस्य दूषणस्य वा नस्थिौ

भङ्गे वा कर्ारााः पनिसमातत्वाि।् साधिान्तिोपन्यास(स्यावसिाभावाि)् स्य व्यर्यत्वाि।् ि चेद ं

पूवोक्तमेव। िर्ात्वे पूवदूय षणेि ैव दुष्टत्वप्रसङ्गाि।् ि नििीराः। िर् ् सनि प्रर्ममेव

नवनशश्टस्योपात्तत्वेि प्रनिज्ञान्तिाभावाि।् वादे ि ु कर् ैक्येऽनप ि निग्रिस्थािम।् शङ्गानिवृनत्तपरयन्त ं

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 19
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

प्रनिवक्तव्यत्वाि।् सत्यम।् निवृत्तरोिनप जल्पनविण्डरोाः पिनवय

ु शषे णं प्रनक्षपिाः को दोष इनि चेि।्

असङ्गत्यानदकनमनि ब्रूमाः। िदनप कर्ाबाह्यत्वान्न निग्रिस्थािम।्

27. (3) ॥ प्रनिज्ञानविोधाः ॥ एकवक्तृके वाक्ये पदािामवान्तिवाक्यािां वा नमर्ो व्याघािाः

ु
प्रनिज्ञानविोधाः। रर्ा मे मािा वन्ध्येनि। द्रव्यं गणव्यनिनिक्तमव्यनिनिक्तत्वानदनि। अरं च

प्रर्मजानित्वात्स्ववचिनविोध एव।

28. (4) प्रनिज्ञासन्यासाः ॥ स्वोक्तापलापाः प्रनिज्ञासन्न्यासाः। रर्ाऽनिििष्ण

ु इत्यक्ते
ु प्रत्यक्षनविोधे

ु इत्यनभनिि इनि। सोऽनप प्रमाणनविोध एव। उक्ते ाः प्रनमित्वाि।्

चानभनििे ब्रवीनि ि मराऽनिििष्ण

29. (5) िेत्वन्तिम ् ॥ प्रर्ममनवष्टिरोक्ते साधकांश े पििनधकप्रक्षे

ु पो िेत्वन्तिम।् िेिरुु दाििणे

प्ररोजकांश उपिरो दूषणं चेनि साधकांशाः। रर्ा शब्दोऽनित्य ु

ऐनिरकत्वानदत्यक्ते

सामान्येिाि ैकान्त्येऽनभनििे सामान्यवत्त्वेसिीत्यानद। एित्प्रनिज्ञान्तिनििासेि ैव निििम।्

प्रनिज्ञाग्रिणस्योक्तोपलक्षणत्वेि पृर्ग ् ि वक्तव्यं च। अिपलक्षणत्वे

ु िूदाििणान्तिानदकमनप

पृर्ग्वाच्यं स्याि।् प्रनिज्ञापदेि साध्यांश एवोपलक्ष्यनि इनि चेन्न। वैय्यर्थ्ायि।् अन्यर्ा

प्रनिज्ञािान्यादावनप नकं नवभागो ि नक्ररि इनि।

30. (6) ॥ अर्ायन्तिम ्॥ प्रकृ िािपर ु ानन्विोनक्तिर्ायन्तिम।् रर्ा शब्दो नित्याः प्रमेरत्वानदत्यत्र
ु क्त

प्रमेरत्वं िेिाःु । ु धायिोििु ्

िेिशभ्दश्चनििोिे प्रत्यरे कृ िे सनि कृ दन्तं

पदनमत्यानद।इदमिाकानङ्क्षित्वादसङ्गनििेवने ि।

31. (7) ॥ नििर्यकम ् ॥ अवाचकपदप्ररोगो नििर्यकम।् रर्ा शब्दो नित्याःकचटिपािां

ु व।
जबगडत्वानदत्यानद। इदं त्विनक्तिे

32. (8) ॥ अनवज्ञािार्यम ् ॥ ु े ऽनप

नत्रवािमक्त

पनिषत्प्रनिवानदभ्यामनवज्ञािार्यवाचकपदमनवज्ञािार्यम।् रर्ा काश्रपििराधृनििेििु रं

ु । िद ् र्ध्जवत्त्वानदत्यानद।इदमप्यिनक्तिे
नत्रिरिििरासि समाििामधेररक्त ु व।

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 20
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

33. (9) ॥ अपार्यकम ् ॥ अिनन्विवाचकपदानदप्ररोगोऽपार्यकम।् रर्ा कुण्डमजानजिं

दशदानडमानि षडपूपा इत्यानद। इदं च फुटमसङ्गिम।्

34. (10) ॥ अप्रातकालम ् ॥ क्रमनवपरायसोऽप्रातकालम।् रर्ा कृ िकत्वादनित्याः शब्द इत्यानद।

इदं नकनञ्चन्न निग्रि स्थािम।् प्रवृनत्तसामर्थ्ायदर्यवत्प्रमाणनमत्यानदसंव्यविािाि।् निग्रिस्थािं

स्वसङ्गनििेव।

35. (11) ॥ न्यूिम ् ॥ अवश्रोपादेरािामन्यिमािपादिं

ु न्यूिम।् रर्ा पवयिोऽ-

निमान्मिािसवनदत्यानद एिन्न्यूिमेव।

36. (12) ॥ अनधकम ् ॥ अनन्विोपरक्ताप

ु िरुक्तकृ
ु िकारय प्ररोगोऽनधकम।् रर्ा पवयिोऽनिमाि ्

धूमवत्त्वात्प्रकाश नवशेषवत्त्वाच्चेत्यानद। एिदनधकमेव।

37. (13) ॥ पिरुक्तम

ु ् ॥ प्रिीिार्यस्य पिाः
ु स्ववचि ेि प्ररोजिं नविाऽनभधािं पिरुक्तम
ु ।् रर्ा

पवयिोऽनिमान्पवयिोऽनिमानित्यानद। एिदनधकमेव।

38. (14) ॥ अििभाषणम

ु ् ॥ वानदिोक्तस्य प्रानश्नकै नवयज्ञािार्स्य ु द्य
य वानदिा पनिषदा वा पिििू

ु
दत्तस्योच्चािणरोग्रस्य स्वाज्ञाि मिानवष्कुवयिा कर्ामनवनच्छन्दिा रदप्रत्यच्चािणं ु
िदििभाषणम ।्

िि ् पञ्चनवधम।् ु
रत्तनदत्याद्यिवादो दूष्य ैक ु
देशािवादाः के वलं दूषणोनक्तिन्यर्ाि ु

वादिूष्णींभावश्चेनि। ित्राद्यत्ररं न्यूिम।् चिर्य

ु मसङ्गिम।् पञ्चममिनक्ताः।
ु

39. (15) ॥ अज्ञािम ् ॥ वानदिा नत्रवािमनभनििस्य पनिषदा नवज्ञािार्यस्य

वाक्यस्यार्यप्रनिपनत्तिज्ञािम।्

40. (16) ॥ अप्रनिभा ॥ वानदिोक्तस्य प्रत्यत्तिाप्रनिपनत्तिप्रनिभा

ु ॥

41. (17) ॥ नवक्षेपाः ॥ के िनचद्व्याजेि कर्ानवच्छेदो नवक्षेपाः। रर्ा कर्ामािभ्याि - ‘अद्य मे

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 21
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

मित्प्ररोजिमनि िनिन्नवनसिे वक्ष्यानम’ इनि एित्ररमिनक्तिे

ु व।

42. (18) ॥ मिािज्ञा

ु ॥ इष्टापादिं मिािज्ञा।
ु रर्ा के िनचत्स्वस्य चोित्वमभ्यपेु त्य त्वं चोिाः

ु
परुषत्वानदत्य ु िनिि िवानप चोित्वं प्रसज्येिने ि। इरमसङ्गनििेव।
क्ते

43.(19) ॥ परयिरोज्योपे
ु क्षणम ् ॥ अवश्रोद्भाव्यिरा प्रातनिग्रिस्थािािद्भाविं
ु ु
परयिरोज्यो-

पेक्षणम।् इदमप्यिक्तान्तगय
ु िम।्

44. (20) ॥ निििरोज्याि

ु ु
रोगाः ु
॥ अिनन्नग्रिप्रातौ िनन्नग्रिोद्भाविं निििरोज्याि ु
रोगाः। स

चिनु वयदाः। (1) िलम ् (2) जानिाः (3) िान्याद्याभासाः (4) अप्रातकाले ग्रिणं चेनि। (1) ित्र

ू ि पिोक्तभङ्गाः िलम।् रर्ा गृनष्टनववक्षरागामािरेत्यक्ते

पिोक्तस्य िदनभप्रेिार्ायन्तिं पनिकल्प्य िद्दषणे ु

पृनर्वीनववक्षरागवािरिमशक्यनमनि। एिदसङ्गिम।् नववनक्षिदूषणस्य ैवाकानङ्क्षित्वाि।्

िलवाक्यस्याप्यर्ायन्तिं पनिकल्प्य गवािरिनमत्यिनन्विनमनि दूषणसम्भवेि

स्वन्यारनविोधेऽप्यन्तभयवनि िलम।्

45. (20) (2) जानिाः। नसद्धमनप दूषणासमर्यमत्त

ु िं जानिाः। असामर्थ्ां च निनवधम।्

साधािणमसाधािणं च। ित्र साधािणं स्वव्यािनिाः। असाधािणं िु

ु ाङ्गिीित्वमरक्त
रक्त ु ाङ्गानधकत्वमनवषरवृनत्तत्वं चेनि। सा च साधम्ययवधै म्योत्कषायपकषयवण्रायवण्रय

नवकल्प साध्यप्राप्त्यप्रानतप्रसङ्ग ु
प्रनिदृष्टान्ताित्पनत्तसं
शर प्रकिणा

ु
िेत्वर्ायपत्त्यनवशेषोपपत्यपलब्ध्यि ु
पलनब्धनित्यानित्य कारयसमभेधाच्चिनु वयवश
ं धा।

46. (20)(2-1) ु े ऽिभ्यपेु ि रक्त

ित्र वानदिा स्थापिार िेिौ प्ररक्त ु ाङ्गेि प्रनिपक्षोद्भाविं

प्रनिधमयसमा जानिाः। सा च प्रत्यक्षाभासानधभेदिे बहनवधा।

ु ेि रत्प्रनिपक्षचोदिं िद ् निनवधम।् साधम्येण वैधम्येण च। ित्र

साधम्ययसमाः। ित्र व्यानतिीि ेिािमाि

साधम्येण प्रत्यवस्थािं साधम्ययसमाः प्रनिषेधाः। रर्ा रनद मिािससाधम्यायद्धूमवत्त्वादनिमाि ् पवयि

इष्यिे िनिि ह्रदसाधम्यायद ् द्रव्यत्वादनििनप नकं ि ेष्यि इनि।

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 22
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

47. (20)(2-2) ॥ ‘वैधम्ययसमाः ॥ वैधम्येण प्रत्यवस्थािं वैधम्ययसमाः प्रनिषेधाः। रर्ा रनद

िोऽनिमानिष्यिे िनिि मिािसवैधम्यायि ् पवयिित्वादिनिाः नकं ि ेष्यि इनि।

ह्रदवैधम्यायद्दमवत्त्वात्पवय
ू
ु ाङ्गिानित्यमेव प्रर्मम ्
अत्र व्यानतलक्षणरक्त उद्बाव्यम।् ि ि ु जानित्वम।् पिनचत्तवनियिो

ु
व्याप्त्यिभ्यपगमस्याद्यानप ज्ञािमु शक्यत्वाि।् रदा ि ु पिो ब्रूराि ् साधम्ययवधै म्यायमात्रं प्ररोजकं नकं

व्याप्त्येनि। िदा वक्तव्यम।् एवं सनि ि ेदं साधकं सत्प्रनिपनक्षित्वानदनि त्वदिमािस्यानप

ु व्यानतिीि ेि

साधम्येण वैधम्येण वा प्रनिपक्षसम्भवाद्व्याघाि इनि। िर्ा च प्रनिषेध े

स्वन्यारनविोधात्मकिृिीरजािावन्तभायवाः (भवनि)

48.(20)(2-3) ॥ उत्कषयसमाः ॥ वानदसाधिसामर्थ्ेि साध्यस्येव व्यानतं नविा

कस्यनचदनिष्टधमयस्य दृष्टान्तात्पक्ष उत्कषय उत्कषयसमाः। रनद धूमवत्त्वान्मिािसवदनिमान्पवयििनिि

ु वक्तव्यम।्
िि एव ििदेव स्थाल्यानदमािनप स्यानदनि। अत्रानप व्यानतवैकल्यात्तकायभासोऽरनमत्यत्तिं

सािचरयमात्रेण िकय स्य प्रवृत्ताःे नकं व्याप्त्येनि वदिाः स्वन्यारनविोधेि व्याघाि इनि।

49. (20) (2-4) ॥ अपकषयसमाः ॥ पक्षानदष्टधमायपकषयणमपकषयसम इत्येके। रर्ा शब्दोऽनित्याः

ु िनिि िि एव ििदेव शब्दाः श्रावणोऽनप मा भूनदनि। अत्र वक्तव्यम।् नकनमदं
कृ िकत्वानदत्यक्ते

ु
साधिमिु ापादिनमनि। िाद्याः। अर्ायन्तित्वेि निििरोज्याि ु
रोगत्वाभावाि ।् नििीरे िूत्कषयसम

एवारम।् ि नि भावोत्कषोऽभवोत्कषय इत्येिा भेदाः सम्भवनि।

उदरिि ु दृष्टान्ते साध्येि साधि ेि वा सिचनििस्य कस्यनचद्धमयस्य निवृत्त्यापक्षे

िरोिन्यििाभावसाधिमपकषयसम इत्याि। रर्ा मिािसेऽनिमत्त्वेि धूमवत्त्वेि वा सिदृष्टस्य

स्थाल्यानदमत्त्वस्य पवयिऽे भवात्ररोिप्यभावाः। ित्र साध्याभावसाधि े सत्प्रनिपक्षत्वं बाधो

वाऽऽिोप्याः। साधिाभावसाधि ेत्वनसनद्धनिनि।

इदमप्यसि।् साध्याभावसाधि े साधम्ययसमप्रकिणसमाभ्यां भेदाभावप्रसङ्गाि।् ििाद्व्याप्त्यिपेक्षरा

ु
पक्षे साधिाभाव साधिमेवापकषयसमाः। ित्र व्याप्त्यभावाः साधिग्रािक प्रमाणनविोधश्चेत्यत्तिं

वाच्यम।् सािचरयमवे प्ररोजकं नकं व्याप्त्यानदि ेनि ब्रवु ाणं प्रनि स्वन्यारनविोध इनि।

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 23
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

50. (20) (2-5) ॥ वण्रयसमाः। पक्षद्दृष्टान्तस्यानप साध्यत्वचोदिं वण्रयसम इत्येके। िदसि।्

दृष्टान्ते साध्यसाधि नवप्रनिपत्त्या चोदि े सदुत्तित्वाि।् एवमेव चोदिस्य

निभीजिराऽसम्भवदुनक्तकत्वाि।् एवं िेि ैव िेििु ा साध्यत्वचोदिमनप निबीजम।् पक्षे िेिाःु साध्येि

ु षयसम एव। पक्षे दृष्टान्ते

सिचनिि उपलब्धो दृष्टान्तस्यानप िदापादरिीत्येव ं चोदिारामत्क

चोत्कषयणनमत्येिाविा भेदऽे निप्रसङ्गाः। साध्यसमाच्चभेदाभावाः। ििाि ्

ु
पक्षमात्रनववनक्षिानसद्धार्यत्वानदरूपवदेत्तमत्त्विदभावरोदृय
ष्टान्तस्य साध्यत्वापादिं वण्रयसम

ु
इत्यदरिाः। रर्ाऽनसद्धार्ां धूमवत्त्वं पवयि इव मिािसेऽनिचेत्सोऽनप साध्यवत्तरा साध्याः स्याि।् ि

चेत्साधिवत्तरा साध्याः स्यानदनि। अत्रानप ु रूपस्य

िेिस्व सद्भावमात्रेण

दृष्टान्तत्वोपपत्तौरूपनवशेषनचन्ता व्यर्ेनि वाच्यम।् िदावश्रकत्वाभ्यपगमे

ु ि ु स्वन्यारनविोध इनि।

51. (20) (2-6) ॥ अवण्रयसमाः ॥ दृष्टान्तवत्पक्षस्याप्यसाध्यत्वचोदिमवण्रयसम इत्येके। अत्रानप

नसद्धत्वानभमाि ेि चोदि ेसदुत्तिम।् अन्यर्ा निबीजत्वम।् साधिसािचरयबलेिापादि े िूत्कषयसम एव।

ििाद्दृष्टान्तमात्रनववनक्षिनसद्धार्यत्वानदरूपवद्धेिमु त्त्विदभावरोाः पक्षस्यासाध्यत्वचोदिमवण्रयसम

ु
इत्यदरिाः। रर्ा नसद्धार्ां धूमवत्त्वं मिािस इव पवयि े वियि े चेत्साध्यस्य नसद्धत्वादसाध्यत्वम।् ि

चेदुपारा भावाद साध्यत्वनमनि। अस्यानप पूववय दन्तभायवो वाच्य इनि।

52. (20) (2-7)नवकल्पसमाः।धमायणां धमायन्ति व्यनभचाि दशयि ेि साधिस्यानप

साध्यव्यनभचािचोदिं नवकल्पसमाः। रर्ा कृ िकत्वानवशेषऽे नप नकनञ्चन्मूिां दृष्टं घटानद कनञ्चदमूिां

रूपानद िर्ा कृ िकमनप नकनञ्चनन्नत्यं नकनञ्चदनित्यं नकं ि स्यानदनि। अत्र शङ्कामात्रं चेत्सदुत्तिमेव।

उपाध्यभावानदिा समाधेर ं धमायन्ति व्यनभचािेणास्यानप व्यनभचािसाधिं चेद्धमायन्ति व्यनभचािो िेिवु ाय

स्याद्दृष्टान्तो वा। अत्ये व्याप्त्यभावो वक्तव्याः। नििीरे िेत्वभावान्न्यूिम।् िेिोििङ्गत्वानद िेत्वङ्गीकािे

प्रनिदृष्टान्तसमसाङ्करयम।् धमयत्वानद िेत्वङ्गी कािे व्याप्त्यभाव एव। िदिङ्गीकािे ि ु स्वन्यारनविोध

इनि।

53. (20) (2-8) ॥ साध्यसमाः ॥ साध्यवद्दृष्टान्तस्यानप साध्यत्वचोदिं साध्यसमे इत्येके।

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 24
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

िदसि।् नवप्रनिपत्त्या चोदि े सदुत्तित्वाि।् एवमेव चोदि ेऽसम्भवदुनक्तकत्वाि।् िेि ैव िेििु ा

साध्यत्वापादि ेऽप्येवमेव। वण्रयसमवद्बीजोपपादि े ि ु िदभेदाः। ििात्क्रोडीकृ िधम्यायनदनवषरस्य

नलङ्गस्य धम्यायदावप्ररोजकत्वे साध्येऽनप िर्ात्वप्रसङ्गात्तेि ैव िेििु ा धम्यायदिे नप साध्यत्वापादिं

ु
साध्यसम इत्यदरिाः।

व्यानतपक्षधमयवत्तर ैव प्ररोजकत्वोपपत्तेिनत्सद्धिामात्रेण साधिाङ्गत्वसम्भवात्तेि ैव िेििु ा

ु वाच्यम।् िदिङ्गीकािे ि ु स्वन्यारनविोध इनि।

साधिनमत्यत्तिं

54. (20) (9-10) ॥ प्रानतसमाः ॥ अप्रानतसमाः ॥ साधिस्य साध्यप्रानतपक्षनििासेि िस्य

साधित्वभङ्गाः प्रानतसमाः। अप्रानतपक्षनििासेि िद्बाङ्गोऽप्रानतसमाः। कृ निज्ञनतसाधािणनमदं जानि

िरम।् रर्ा धूमज्ञािमनिज्ञािं प्राप्य जिरनि चेत्सि ैव प्रानतनिनि िस्य प्राक ् नसद्धत्वान्नोत्पादकम।्

िर्ा धूमज्ञािमनिं प्राप्य ज्ञापरनि चेत्तह्ययन्यस्यााः प्रातेिसम्भवानिषरनवषनरभावे वक्तव्ये धूमज्ञाि

एवािेाः फुिणान्न िद ् ज्ञापकत्वनमनि प्रानतसमाः अप्राप्योत्पादकत्वं ज्ञापकत्वं चेत्तन्न। क्वाप्यदशयिाि।्

ि ह्यप्राप्यानिाः कािं दिनि। िानप प्रकाश्रमप्राप्य प्रदीपाः प्रकाशरनि।

अनिप्रसङ्गश्चान्यर्ेत्यप्रानतसमाः।

अत्र कृ िौ सामर्थ्यलक्षणप्रानतसद्भावेिानिप्रसङ्गाभावात्स्वरूपप्रानतििपेनक्षि ैव। ज्ञतावनप िद्व्यातनलङ्ग-

नवषरत्वरूप प्रानतसद्भावेिानिप्रसङ्गाभावानिषरनवषनरभावोऽिपेनक्षि ु
एवेत्यत्तिं वाच्यम।्

एिदिङ्गीकृ त्य स्वरूपप्राप्त्यानदकमपेक्षमाणस्य स्वन्यारेि व्याघाि इनि।

55. (20) (2-11) ॥ प्रसङ्गसमाः ॥ अिवस्थाभासप्रसञ्जिं प्रसङ्गसमाः। रर्ा पवयिस्योत्पादकं

वाच्यम।् िस्यापीत्यिवस्था। एवं पवयिस्यज्ञापकं वाच्यं िस्यापीत्यिवस्थेनि।

अत्र नसद्धनवषरत्वेिावस्थािसम्भवेि मूलक्षराभावाददोषत्वनमनि वाच्यम।् िदिङ्गीकािे िु

स्वन्यारनविोध इनि।

56. (20) (2-12) ॥ प्रनिदृष्टान्तसमाः। प्रनिदृष्चान्तेि प्रत्यवस्थािं प्रनिदृष्टान्तसम इत्येके।

िदसि।् साधम्ययसमादावनप िद्भावाि।् रर्ा शब्दोऽनित्य ऐनिरकत्वानदत्यक्ते

ु वदनि। रनद

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 25
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

घटदृष्टान्तेि ैनिरकत्वादनित्यिनिि सामान्यदृष्टान्तेि नित्याः नकं ि स्यानदनि ।

व्यनभचािचोदिानभप्रारेण प्रवृत्तिे य साधम्यय समानद साङ्करयनमनि चेन्न। अस्य सदुत्तित्त्वाि ्

ििाद्धेनििपेक्षण ु
े प्रनिदृष्टान्तमात्रेण बाधप्रनििोधरोिन्यििोद्भाविं प्रनि दृष्टान्तसम इत्यदरिाः। रर्ा

रनद मिािसदृष्टान्तेिानिमानिष्यिे िनिि ह्रददृष्टान्तेिािनिकोऽनस्त्वत्यानद। अत्र न्यूित्वं वाच्यम।्

िेिोििङ्गत्वानभमाि े ि ु स्वन्यारनविोध इनि।

57. (20) (2-13) ॥ ु

अित्पनत्तसमाः ॥ पक्षादीिां

ु िेिवु त्य
प्रागत्पत्ते ु
ृ भावेिानसद्ध्यद्भाविमि ु
त्पनत्तसमाः रर्ा पवयि स्योत्पत्तेाः प्राक ् ित्र धूमवत्त्वं ि

ु
वृत्तनमनि भागनसद्धनमत्यानद। अत्राित्पन्नस्य पवयित्वाभावेिापक्षत्वात्तत्र वृत्त्यभावो ि दोषारेनि

वाच्यम।् ि चेदवे ं िधा स्वन्यारनविोध इनि।

58. (20) (2-14) ॥ संशराः समाः ॥ सत्यनप निणयरकािणे साधािणधमायनदमात्रेण संशरापादिं

संशरसमाः। रर्ा रनद धूमवत्त्वादनिमत्वनिश्चरिनिि ह्रदमिािससाधािणेि द्रव्यत्वेि ित्संशराः नकं

ि स्यानदनि। ित्र निणायरकाभावसिकृ िस्य ैव समािधमायदाःे संशरकािणत्वादत्र च

निणायरकसद्भावादसंशर इनि वाच्यम।् निणायरकं ि संशरप्रनिबन्धकनमनि वदिाः स्वन्यारनविोध

इनि।

59. (20) (2-15) प्रकिणसमाः ॥ प्रत्यिमाि

ु ेि प्रत्यवस्थािं प्रकिणसम इत्येके। रर्ा

शब्दोऽनित्याः ु
कृ िकत्वानदत्यक्ते नित्याः शब्दाः श्रावणत्वाच्छब्दत्ववनदनि। अत्र

ु
प्रत्यिमािस्याङ्गसाकल्यानभमाि े सदुत्तिमेव। अन्यर्ा साधम्ययसमाद्यन्तभायवाः।

ििादङ्गीकृ िािनधकबलेि बाधचोदिं प्रकिणसम ु

इत्यदरिाः। ु ।्
एिदप्यरक्तम रर्ा

प्रनिदृष्टान्तसमाधावन्यििचोदि ेि ैकजानित्वं िर्ा साधम्यय समानदिाऽप्येकजानित्वसम्भवेि

ु
पृर्क्किणािपपनत्ताः।

60. (20) (2-16) ॥ ु माः

अिेिस ॥ िेिोाः साध्यापेक्षरा

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 26
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

ु चोदिमिेिस
पूवायपिसिभावनििासेिािेित्व य ।् साध्याभावे
ु माः। रर्ा ि िावत्सवयसाधिं साध्यपूवम

िनन्नरूप्य साधित्वारोगाि।् िानप साधिं पश्चाद्भानव। साधिाभावे साध्या रोगाि।् िानप

िरोरौगयपद्यम।् अनवशेषण
े साध्यसाधिभावारोगानदनि।

य ानविाः साधित्वम।् साधिशक्ते ाः पिािपेक्षत्वाि ् िद्व्यविािस्य बनु द्धस्थेि ैव

अत्र कृ िौ पूवभ

ु
साध्योिोपपत्तेाः। ज्ञतौ ि ु रर्ारर्ं पक्षत्ररमनप। ज्ञाित्वाज्ञाित्वाभ्यां नवशेष इत्यत्तिं वाच्यम।्

िदिङ्गीकािे ि ु स्वन्यारनविोध इनि।

61. (20) (2-17) ॥ अर्ायपनत्तसमाः ॥ अर्ायपत्त्याभासेि प्रत्यवस्थािमर्ायपनत्तसमाः। रर्ा

ु ऽर्ायदापद्यिेऽन्यदिनिमनदिीत्यानद। िर्ा च साध्यनवकलो दृष्टान्त इनि।
पवयिोऽनिमानित्यक्ते

ु
अत्रािपपद्यमािदशय ु
िादुपपादके बनद्धिर्ाय ु
पनत्ताः। ि चात्रािपपद्यमािं नकनञ्चदनि। अिो िारं प्रसङ्ग

इनि वाच्यम।् उक्तनवपिीिाक्षेपमात्रमर्ायपनत्तनित्यङ्गीकािे िु स्वन्यारनविोध इनि।

ु
उपपनत्तसमवद्बीजाभावान्नेद ं जात्यत्तिम ।्

62. (20) (2-18) ॥ अनवशेषसमाः ॥ साधिप्रनिबन्ध्यािनदििधमेण िििां सवयपदार्ायिाम-

नवशेषापादिमनवशेष समाः। रर्ा रनद धूमवत्वात्पवयिमिािसरोिनिमत्त्वा नवशेषाः। िदा

सवयभावािां सत्त्वादनित्यत्वानवशेषप्रसङ्ग इनि। अत्र व्याप्त्यानदसदसद्भावाभ्यां नवशेषान्न

ु वाच्यम।् िदिङ्गीकािेण प्रवृत्तस्य स्वन्यारनविोध इनि।

प्रनिबन्दीग्रिणनमत्यत्तिं

63 (20) (2-19) ॥ उपपनत्तसमाः। उभरिेिपू पत्त्याप्रत्यवस्थािमपु पनत्तसम इत्येके। रर्ा रनद

शब्दस्यानित्यत्वोपपादकं कृ िकत्वमिीत्यनित्यत्वनमष्यिे िनिि नित्यत्वोपपादकमस्पशयत्वमिीनि

नित्यत्वमनप नकं ि ेष्यि इनि। एिदसि।् साधम्ययसमाद्यभेदाि।् ििान्मत्पक्षेऽनप नकमनप साधिं

ु
भनवष्यिीनि सामान्यिाः प्रत्यवस्थािमपु पनत्तसम इत्यदरिाः। इदमप्यसि।् के वलारा ु े
एवमक्त

निबीजत्वाि।् प्रमाणोपपादि े िूपपादकस्य ु

साधत्वे सदुत्तित्वाि।् ु
असाधत्वे

्
िस्य ैवोद्भाव्यत्वेिाजानित्वाि ॥

64. (20) (2-20) ॥ उपलनब्धसमाः ॥ निनदिष्टिेत्वभावेऽनपसाध्योपलब्ध्यािेिोिप्ररोजकत्वा-

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 27
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

नभधािमपु लनब्धसम इत्येके। रर्ा क्वनचद्धूमवत्त्वाभावेऽप्यनिमत्वोपलब्धेिप्ररोजकं धूमवत्त्वनमनि।

ु
उत्थािबीजाभावान्नेद ं जात्यत्तिम ।् नकन्त ु िान्याद्याभास एव। ििािानदवाक्यस्यावधािणे

ु
िात्परयमािोप्यावधािणं नवकल्प्य दूषणमपु लनब्धसम इत्यदरिाः। ु नकं पवयि
रर्ा पवयिोनिमा नित्यक्ते

एवानिमाििु पवयिोऽनिमाि ेवेनि। िाद्याः इदमप्यसि।् िात्परायन्तिािोपेण सामान्यिलत्वाि।्

नवकल्पेिोत्थािान्नेनि चेन्न। अवधािणस्य ैव नवकल्पेिावधािण िात्परायिोपापनििािाि।्

व्यवच्छेदवाक्यार्यरुचीिामवधािणं नस्थिमेवने ि चेन्न। िेषामप्यिद्व्यावृत्यङ्गीकािेण ैवं

नवधावधािणस्यानिष्टत्वाि।्

65. (20) (2-21) ॥ अिपनब्धसमाः

ु ॥ उपलब्ध्यानदनवषनरधमायणां स्वात्मनि वृत्त्या

ु
वृत्त्याित्त्वव्याघािापादिमिपलनब्धसमाः। रर्ोपलनब्धाः स्वात्मनि वियि े चेदुपलब्धत्वाद ्

ु
घटानदवदिपलनब्धाः। ि वियि े चेत्तर्ाऽनप ििदेवत्य
े ानद। अत्र नवषरापेक्षरोपलनब्धत्वस्य स्वात्मनि

वृत्त्यवृनत्तभ्यां ि निवृनत्तनिनि वक्तव्यम।् िदिङ्गीकािे स्वन्न्यार नविोधाः स्वनक्ररानविोधो वेनि।

66. (20) (2-22) ॥ नित्यसमाः ॥ नवशेषणधमयस्य िदिद्रूपिा नवकल्पेि

ु ऽनित्यत्वं नित्यमनित्यं वा। आद्ये

धनमयणिनत्वनशष्टत्वभङ्गो नित्यसमाः। रर्ा शब्दोऽनित्यइत्यक्ते

ु शब्दस्य
धनमयणो नित्यत्वापािाः। नििीरे िन्नाशे पिाः नित्यत्वापनत्तनित्यानद। अत्र स्वपक्षे

निवायिान्तिनववक्षरा पिपक्षे दौघयट्यापादि े िात्परां चेत्सदुत्तिमेव नवनशष्टस्वरूपनििाकिणं चेत्तदादौ

ु
निवायिोवाच्याः। िदिभ्यपगमे
ि प्रवृत्तस्य स्वन्यारस्वनक्ररानविोधानवनि।

67. (20) (2-23) ॥ अनित्यसमाः ॥ वानदसाधिप्रनिबन्ध्या धमायन्तिेण िििां

साध्यधमयवत्त्वापादिमनित्यसमाः। रर्ा रनद कृ िकत्वाच्छब्दोऽनित्याः स्यात्तनिि सत्त्वात्सवयमनित्यं

स्यानदनि। इरमप्यनवशेषसमलक्षणेि ैव सङ्गिृ ीित्वान्न पृर्ग्वाच्य ैव।

68. (20) (2-24) ॥ कारयसमाः ॥ िेिोाः सनन्धग्धानसद्ध्याप्रत्यवस्थािं कारयसम इनि के नचि।् रर्ा
ु प्ररत्नािन्तिीरकत्वमत्प
शब्दोऽनित्याः प्ररत्नािन्तिीरकत्वानदत्यक्ते ु ाद्यत्वेि व्यङ्गत्वेि वेनि सनन्दह्यि

इनि। इदमप्यन्यर्ा ु
नसद्ध्यद्भावित्वात्सदुििमे
व। ु ाव्य
ििात्पक्षादीिामन्यिमस्यानसनद्धमद्भ

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 28
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

ित्साधकत्वेि स्वरमत्प्र ु
ु ने क्षिस्य दूषणेि वानदसाधिभङ्गाः कारयसम इत्यदरिाः। रर्ा शब्दोऽनित्याः

ु कारयत्वमनसद्धम।् ित्साधकं च प्ररत्नािन्तिीरकत्वं वाच्यम।् िच्चान्यर्ानसद्धनमनि।

कारयत्वानदत्यक्ते

इदमप्यिनभप्रेि िात्परायिोपाच्छलमेवने ि।

69. (20) (3) ॥ िान्याद्याभासाः ॥ प्रनिज्ञािान्याद्यप्रातावनप भ्रानन्दिा िदुद्भाविं िान्याद्याभासाः।

स प्रमाणनविोध एव। िान्याद्यभावस्य प्रानश्नकानदनभाः प्रनमित्वाि।्

70. (20) (4) ॥ अप्रातकाले ्

ग्रिणम॥उद्भाविकालमप्राप्यानिक्रम्य वा

निग्रिस्थािोद्भाविमप्रातकाले ग्रिणम।् िदसङ्गिमेवने ि।

71. (21) ॥ अपनसद्धान्ताः ॥ अपनसद्धान्ति ु स्ववचिविोध एव। रर्ा प्राभाकिस्येश्विाभ्यपगमाः।

ु

72. (22) ॥ िेत्वाभासाः ॥ पक्षधमयत्व ं सत्त्वं सपक्षे नवपक्षा द्व्यावृनत्तिबानधिनवषरत्वमसत्प्रनिपक्षत्वं

चेनि िेिोाः पञ्च रूपानण। ित्रान्वरव्यनििेनकणाः पञ्चानप नववनक्षिानि। इििरोि ु चत्वानि।

के वलान्वनरिो नवपक्षाभावेि ििो व्यावृत्त्यभावाि।् के वलव्यनििेनकणाः सपक्षाभावेि ित्र

ु ाः। ित्र नववनक्षि रूपेष ु

सत्त्वािपपत्ते कनिपरसनििााः कनिपरिनििा िेत्वाभासााः। िे

चानसद्धनवरुद्धाि ैकानन्तकािध्यवनसिकालात्यरापनदष्टसत्प्रनिपक्षप्रकिणसमााः। ित्र व्यातस्य

पक्षधमयत्वप्रनमनिाः नसनद्धाः। िदभावोऽनसनद्धाः। ििािनसद्धाः। स चिनु वयधाः। व्याप्यत्वानसद्ध

आश्ररानसद्धाः पक्षधमयत्वानसद्ध एित्प्रनमत्यनसद्धश्चेनि। ित्र व्याप्यत्वानसद्धो निनवधाः।

साध्यसम्बन्धिनििाः सोपानधकसम्बन्धश्चेनि। आद्यो रर्ा सवां क्षनणकं सत्त्वानदनि।

अरमभु रसम्बन्धाभावादव्यातावन्तभूिय ाः।

73. (22) नििीरो रर्ा। वैधी निंसाऽधमयसाधिम।् निंसात्वाद्ब्रह्मनिंसावनदनि।

निंसात्वपापसाधित्वरोाः सम्बन्धे निनषद्धत्वस्योपाधेाः सत्त्वाि।् साध्यव्यापकत्वे सनि साधिाव्यापकं

उपानधाः। निनषद्धत्वं च साध्यमधमयसाधित्वं व्याप्नोनि। रत्राधमयसाधित्वं ित्र निनषद्धत्वनमनि

निरमाि।् ि व्याप्नोनि च साधित्वानभप्रेि ं निंसात्वम।् पक्षे निंसात्वसद्भावेऽनप निनषद्धत्वस्याभावाि।्

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 29
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

अरं ि ु नवप्रनिपत्तेाः प्रागव्याप्त्यन्नारकाः।

ु वैधनिंसारााः साधिाव्यापकत्वानन्नवियमािं निनषद्धत्वं

साध्यव्यापकत्वानन्नवियरनद्धंसात्वस्य साध्याभावसम्बन्धमापादरिीनि। ु
नवप्रनिपत्त्यत्तिकालि ु

प्रनिपक्षोन्नारको भवनि। साधिाव्यापकत्वात्पक्षाद्व्यावियमाि उपानधाः साध्यव्यापकत्वात्तद्व्यावियरनि।

ु वय नि। वैधनिंसाऽधमयसाधिं ि भवनि। अनिनषद्धत्वाि।्

ििश्चोपाध्यभावाः साध्या भावसाधि े िेिभ

भोजिवनदनि। िर्ा च सोपानधकस्याव्यातौ प्रनिज्ञारााः समबलनविोधे चान्तभायवाः ॥

74. (22) आश्ररानसद्धोऽनप निनवधाः। असदाश्रराः नसद्धसाधिश्चेनि। आद्यो रर्ा। शशनवषाणां

िीक्ष्णम।् नवषाणत्वानदनि। प्रमाणनविोधाद्यसङ्कीणोदाििणाभावादरं िेत्वाभास एव ि भवनि। नििीरो

रर्ा। ईश्विवानदिं प्रनि नक्षत्यानदकं य ं

सकिृक कारयत्वानदनि। अरमसङ्गिावन्तभयवनि।

अिाकानङ्क्षिसाधिार प्रवृत्तत्वाि।्

75. (22) पक्षधमयत्वानसद्धोऽि ेकनवधाः। रर्ा शब्दोऽनित्यश्चाक्षषत्वानदत्यानद।

ु ित्र व्यनधकिणानसद्धो

ि ु व।
दूषणनमत्यक्तमे व्यर्यनवशेषणानसद्धो व्यर्यनवशेष्यानसद्धश्चानधक्येऽन्तभयविाः। भूनिरं

शशनवषाणोनल्लनखिा भूत्वानदत्य प्रनसद्धनवशेषणानसद्धि ु दोषान्तिासङ्कीणोदाििणाभावान्न

िेत्वाभासाः। इििाः पक्षधमयत्वानसद्धोऽनसद्धावन्तभयवनि। एित्प्रनमत्यनसद्धो रर्ा। धूमभाष्पनववेके

धूमवत्त्वानदनि। अस्याप्यनसनद्धिेव।

पक्षनवपक्षरोिेव वियमािो िेिनु वयरुद्धाः। रर्ा शब्दो नित्याः कृ िकत्वानदनि। अरमनप साध्यसम्बन्धाभावे

सनि िदभावसम्बनन्धत्वादव्याताः।

76 (22) ॥ पक्षसपक्षनवपक्षवृनत्तिि ैकानन्तकाः। रर्ा शब्दो नित्याः प्रमेरत्वानदनि। अरमनप

साध्यिदभावसम्बनन्धत्वादव्यात एव। साध्यसाधकाः पक्ष एव वियमािो िेििु िध्यवनसिाः। स

नत्रनवधाः। ित्र सपक्षनवपक्षिनििो रर्ा सवयमनित्यं सत्त्वानदनि। उभरवान्यर्ा भूनि यत्या

गन्धवत्त्वानदनि। सपक्षवानन्वपक्षिनििो रर्ा। शब्दोऽनभधेराः शब्दत्वानदनि। अरं

व्याप्यत्वानसद्धत्वान्न पृर्ग्घेत्वाभास इत्येके। अन्ये ि ु सपक्षनवपक्षिनििो व्याप्यत्वानसद्धाः। सनि सपक्षे

पक्षमात्रवृनत्ताः सपक्षवानन्वपक्षिनििश्चिावि ैकानन्तके ऽन्तभायवि इत्याहाः। िर्ा नि।

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 30
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

सव्यनभचािोऽि ैकानन्तकाः। व्यनभचािोऽन्वरिोव्यनििेकिश्च। ित्रान्वरस्य भूनमाः पक्षाः सपक्षश्च।

िदनििेकेण नवपक्षेऽनप वियमािाः साधािणाि ैकानन्तकाः। व्यनििेकस्य भूनमनवयपक्षाः सपक्ष ैक देशोऽनप।

ित्र सवयनिन्ननप सपक्षेऽवियमािोऽसाधािणाि ैकानन्तक इनि। सवयर्ाऽव्यातावन्तभयवनि। उभर

सम्बन्धाभावाि।् व्यनििेकव्यानतसम्भवादरं ि िेत्वाभास इत्येके। अपिे ि ु सत्यनप सपक्षे

ित्रावियमािस्य नकं व्यानतिेव िास्त्यिु के वल व्यनििेनकवदिीनि

सन्देिावस्कन्दिाद्धेत्वाभासत्वनमत्याहाः।

77. (22) ॥ प्रमाणबानधिे पक्षे वियमािो िेिाःु कालात्यरापनदष्टाः। रर्ा सवां िेजोऽिष्णं
ु

द्रव्यत्वानदनि। अत्रधनमयग्रािके ण साध्यप्रनिरोनगग्रािके ण चोपजीव्येि प्रत्यक्षेण पक्षो बानधिाः। चक्षू

ु ेि बानधिाः। ब्राह्मणेि सिा

रूपग्रािकं ि भवनि इनिरत्वानदनि धनमयग्रािकािमाि ु पेरा द्रवद ्

द्रव्यत्वानदत्यागमबानधिाः। अरं प्रनिज्ञारााः प्रबलप्रमाणनविोध एव।

समबलप्रमाणनवरुद्धाः सत्प्रनिपक्षाः। रर्ा वाराःु प्रत्यक्षाः। प्रत्यक्षस्पशयवत्त्वानदनि। वारिु य प्रत्यक्षाः।

रूपिनििद्रव्यत्वानदत्यि ेि प्रनिरुद्धत्वाि।् अरं प्रनिज्ञारााः समबलप्रमाणनविोध एव।

78. (22) स्वपिपक्षनसद्धावनप नत्ररूपो िेिाःु प्रकिणसमाः। रर्ा नवमिं नमर्थ्ा दृश्रत्वानदनि।

सत्यत्वेऽप्यस्य वक्तं ु शक्यत्वाि।् अरं त्वसम्भवीनि के नचदाहाः। िदसि ् सत्प्रनिपक्षवदनभमाििाः

सम्भवाि।् अरमनप प्रनिज्ञारााः समबलनविोध एवेनि। पक्षाभास िेत्वा भासान्तभूिय त्वान्न पृर्ग्वाच्या

इत्याहाः िदसि।् प्रनिज्ञामात्रेण ैव फुिणाि।् साधि े स्वनक्ररानविोधस्वन्यार

नविोधरोिेत्वाभासािन्तभायवाच्च। स्वनक्ररानविोधो रर्ा अिं मूक इनि। स्वन्यारनविोधो रर्ा प्रमेर ं

प्रमाणािपेक्षनमनि।

79. (22) एवमदु ाििणाभासािनप िेत्वाभासेऽन्तभायवरन्तिेषां ि पृर्ग्वाच्यिामाहाः। िर्ा नि।

उदाििण लक्षणिनििा उदाििणवदवभासमािा उदाििणाभासााः। ित्र साधम्यो दाििणे

य ाि।् रन्मूिां िदनित्यम।् रर्ा पिमाणनिनि।

साध्यनवकलो रर्ा। मिोऽनित्यं मूित्व ु साधिनवकलो

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 31
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

रर्ा कमेनि। उभरनवकलो रर्ाऽऽकाश इनि। आश्ररिीिो रर्ा शशनवषाणनमनि। अव्याप्त्यनभधािं

य ।् रर्ा घट इनि वैधम्योदाििणे

रर्ा घटवनदनि। नवपिीि व्याप्त्यनभधािं रर्ा रदनित्यं िन्मूिम

साध्याव्यावृत्तो रर्ा। रदनित्यं ि भवनि िन्मूिां ि भवनि रर्ा कमेनि। साधिाव्यावृत्तो रर्ा

ु
पिमाणनिनि। उबराव्यावृत्तो रर्ा घट इनि। आश्ररिीिाः पूववय ि।् अव्याप्त्यनभधािं रर्ाऽऽकाश

इनि नवपिीि व्याप्त्यनभधािं रर्ा। रन्मूिां ि भवनि िदनित्यं ि भवनि। रर्ाऽऽकाश इनि।अत्र

ु क्त
वैधम्योदाििणस्यािपर ु त्वात्तदाभासकर्िमिपर ु म।् अव्याप्त्यनभधािं ि ु ि दोषोन्यूि ं वा।
ु क्त

नवपिीिव्याप्त्यनभधािमप्यसङ्गिम।् आश्ररिीित्वं चाश्ररानसद्ध वदददूषणम।् अन्यििवैकल्येि ैव

दृष्टान्तस्य दुष्टत्वादुभरवैकल्यं ि पृर्ग्गणिीरम।् ििात्साध्यवैकल्यं साधिवैकल्यं च िरमेव

दृष्टान्तदूषणम।् ित्र साध्यवैकल्येदृष्टान्तो नवपक्षो भवनि। ित्र वियमािं साधिमि ैकानन्तकं नवरुद्धं वा

भवनि। साधिवैकल्ये व्यातत्वानसनद्धनिनि। दृष्टान्तदोषोिेत्वाभासेऽन्तभयविीनि चेन्न।

दृष्टान्तोक्त्यिन्तिं प्रनिभासाि।् सपक्षान्तिे वियमािस्य साधिस्य दृष्टान्तीकृ िे

ु
सपक्षेऽवृत्तौिेत्वाभासत्वािपपत्ते
श्च। ु
ित्राप्यिपदनशय
िव्यानतकत्वेि व्याप्यत्वानसद्ध इनि चेन्न।

िर्ाऽप्यर्य दोषाभावानदनि ॥

ु
॥ इनि श्रीमज्जरिीर्यपूज्यचिणनविनचि प्रमाणपद्धिाविमािपनिच्छे
दाः समाताः ॥ 2 ॥

आगमपनिच्छेद

निदोषाः शब्द आगमाः। नििनभधेरत्वेिान्वराभावेि वाऽभोदकत्वं, नवपिीिबोधकत्वं, ज्ञािज्ञापकत्वं,

अप्ररोजित्वं, अिनभमिप्ररोजित्वं, ु
अशक्य साधिप्रनिपादिं लघूपारे सनि गरूपारोपदे
शि-

नमत्यानददोषिनििाः शब्द आगमाः। निदोषं वाक्यनमनि वा।

नवभक्त्यन्ता वणायाः पदम।् आकाङ्क्षासनन्ननधरोग्रिाविां पदािां समूिो वाक्यम।् आकाङ्क्षा नजज्ञासा।

सा चेिि धमयाः। िनिषरत्वादर्ायाः साकाङ्क्षााः। ित्प्रनिपादक त्वत्पदान्यनप।

सनन्ननधिनवलम्बेिोच्चनिित्वं पदधमय एव। प्रिीिान्वरस्य प्रमाण नविोधाभावो रोग्रिा पदार्यधमयाः।

ििाचकत्वात्पदान्यनप ु
रोग्रिावन्तीत्यच्यन्ते
। ित्र पदत्वेि नििनभधेरत्वस्य,

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 32
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

आकाङ्क्षासनन्ननधभ्यामन्वराभावस्य, रोग्रिरा नवपिीिबोधकत्वस्य च नििासे सत्यशेषदोषनििासार्ां

निदोष ग्रिणम।्

ु
पूवपय वू वय णायिभवजनििसं ु िीिमन्त्यवणयसनन्नकृ ष्टं
स्कािसनििं वाच्यवाचकभावसम्बन्धग्रिणसंस्कािािगृ

श्रोत्रमि ेके ष्वनप वणेश्वक ु जिरनि | िर्ा पूवपय वू पय दािभवजनिि

े ां पदबनद्धं ु संस्कािसिकृ ि-

मन्त्यपदनवषरं श्रोत्रमि े के ष ु पदेष्वक ु

े ां वाक्यबनद्धमाकाङ्क्षाद्यि ु ण जिरनि | िेि वणायिां पदािां च
सािे

ु िे |
सिािवनस्थिप्रिीिीिामनप समदु ारो रज्य

आगमोऽनप सम्यक ् श्रिु ाः समरििणािगृ

ु िीिाः शाब्दन्यारािसन्धािसनिि
ु एव स्वार्यस्य बोधको ि

ि ु सत्तामात्रेण।

जानििेव वाच्या पदािां व्यक्तरि ु लक्ष्या इनि भाट्टााः। जानिनवनशष्टा व्यक्तरो वाच्या इनि वैशने षकााः।

क्वनचज्जानिाः क्वनचद्व्यनक्तनिनि वैराकिणााः। क्वनचज्जानिाः क्वनचद्व्यनक्ताः क्वनचदाकृ निनिनि ि ैरानरकााः।

अन्यापोि इनि बौद्धााः। व्यक्तर एव वाच्यााः समरप्रनिपत्तौ ि ु सादृश्रमपु धािनमत्याचारायाः।

िि ु समरो िाम पदािां पदार्ायिां च वाच्य वाचकभावसम्बन्धाः। स च सम्बनन्धष्वज्ञािेष ु ज्ञािमु शक्य

इनि पदार्यज्ञािस्य प्रागेव नसद्धत्वानत्कमागमस्य प्ररोजिम।् उच्यिे। रर्ा ज्ञािरोिनप धमयधनमयणोाः

ु ेि बोध्यिे। िर्ा ज्ञािािामेव पदार्ायिामन्वरनवशेषस्यागमो बोधकाः। पदािां

संसगोऽिमाि

पदार्यमात्रनवषरत्वेिान्वरबोधकं ि नकनञ्चदिीनि चेि।् अत्र वणयपदानभव्यक्तोऽखण्डाः फोटाख्याः

शब्दोऽन्यबोधक इनि वैराकिणा ब्रवु िे। वणयमालेत्यपिे वाक्यान्त्यो वणय इत्यन्ये। पदािां

सानन्नध्यनमनि के नचि।् पदैिनभनििााः पदार्ाय एवाकाङ्क्षानदशानलि इनि भाट्टााः। सवेषां

पक्षाणामप्रामानणकत्वात्प्रमाणनवरुद्धत्वाच्च पदान्येवानन्विस्वार्ायनभधारीिीनि प्रेक्षावन्ताः। ित्र

प्रत्येकमनप पदान्यन्वर नवशेषानभधािसमर्ायिीनि प्रभाकिााः। प्रत्येकं सामान्यिो

रोग्रेििानन्विस्वार्ायनभधािशक्तीनि पदानि पदान्तिसनन्नधािानििशक्त्यन्तिानण

ु
नवशेषिोऽप्यनन्विान्स्वार्ायिनभदधनि। िर्ाऽिभवानदत्याचाराय
ाः।

आगमो निनवधाः। अपौरुषेराः पौरुषेरश्चेनि। ित्रापौरुषेरो वेदाः पौरुषेरोऽन्याः। वणायाः सवयत्र

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 33
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

कू टस्थनित्यााः। सवयगिाश्च। पदान्यनप निरिान्येव। िेषां पदार्यसम्बन्धोऽनप स्वाभानवक एव।

िर्ाऽनप वाक्ये पदािामािपूु वीनवशेषस्य स्विन्त्रपरुषपू

ु वक य त्वभावाभावाभ्यामरं भेदाः।

ु
आगमोऽिमाि एवान्तभयविीनि वैशने षकादराः। ्
िदसि।व्याप्त्याद्यिि ु
सन्धाि एव

ु
वाक्यार्यप्रिीिेििभवाि ।्

अपौरुषेराः पृर्क ् प्रमाणम।् ु

पौरुषेरस्त्विमािनमनि प्राभाकिााः। िदप्यसि।् उभरत्र

सामग्रीसाम्येऽनप नवशेषकल्पकाभावाि।् िदेिानि त्रीण्रेव प्रमाणानि।

8. एिेश्ववे ार्ायपत्त्यादीिामन्तभायवाः। िर्ा नि। अिपपद्यमािार्य

ु ु
दशयिात्तदुपपादके बनद्धिर्ाय
पनत्त। अत्र

रत्यप्येकैकस्य बनिभायवनलङ्गत्वं िोपपद्यिे। व्यनभचािाि।् िर्ाऽनप च ैत्रो बनििनि। जीविवत्त्वे सनि

गृिऽे सत्त्वाि।् रो जीवन्यत्र िानि स ििोऽन्यत्रानि। रर्ाऽिनमनि नमनलिरो-

जीविगृिाभावरोनलयङ्गत्वमपु पद्यि एव।

9. नवरुद्धरोनवयशषे णनवशेष्यभवािपपनत्तनिनि
ु चेन्न। सामान्य नवशेषरोिनविोधस्य स्वनिन्नेव

दृष्टत्वाि।् आत्यनन्तकनविोधेत्वर्ायपनत्तिनप ि प्रवियि।े नकन्त ु नवप्रनिपत्त्यासन्देि एव भविीनि।

10. सादृश्रज्ञािसाधिमपु मािम।् ित्र िेिारं सदृशाः सदृशानवमानमत्यानद वा ज्ञािं प्रत्यक्षजम।्

गोगवरौ सदृशानवनि वाक्यजन्त्वागम एव। गृह्यमाणे िरयमाणसादृश्रं दृष्ट्वा िरयमाणे रद ्

ु
गृह्यमाणसादृश्रं प्रत्येनि िदिमािमे ु रमािगित्वेि प्रिीरमािं सादृश्रं किणम।्
व। िन्विभू

िरयमाणगिं प्रमेरम।् ित्कर्मिरोव्ययनध किणरोनलयङ्ग नलनङ्गभाव इनि चेन्न। स गौिेिद्गवरसदृशाः।

अस्य गवरस्य िद्गोसदृशत्वाि।् रो रत्सदृशाः स ित्सदृशाः। रर्ा रमो रमान्तिेणने ि व्यानतसम्भवेि

व्यनधकिणस्यादोषत्वाि।् एिद्गवर गिसादृश्रप्रनि रोनगत्वस्य वा नलङ्गत्वेि सामािानधकिण्राच्चेनि।

अभावज्ञािकिणमभावप्रमाणम।् ित्रेदािीं कौिवाद्यभावो भाििाद्यागमादवगम्यिे। देवदत्तस्य

ु
चक्षिाद्यभावो रूपाद्यदशयिनलङ्गगम्याः। सखाद्यभावप्रनमनिि ु सानक्षप्रत्यक्षेण ैव।

ु नत्तघटाद्यभावप्रनमनिि ु झनटनि जारमािा प्रत्यक्षफलमेव। ि त्विपलनब्दमात्रजन्या।

पिोवृ ु

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 34
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

अपिोक्षज्ञाित्वाि।् अिपलनब्दस्त्ववजय
ु िीरसनन्ननधिेव। रत्र त्वन्दकािे ििप्रसािणानद रूप पिामशेि

ु
घटाभावं प्रत्येनि ि िदाऽिपलनब्धाः किणम।् नकन्त ु नलङ्गत्वेि ैव। अत्र घटो िानि रोग्रत्वे

ु
सत्यिपलभ्यमाित्वानदनि। एवं ु
प्रािगयजाद्यभावज्ञािमिपलनब्धनलङ्गजन्यम ।्

ु
अभावस्येनिरसनन्नकषायिपपनत्तनिनि चेन्न। भाववदभावस्यापीनिर सनन्नकषे भाधकाभावाि।्

बहलज्ञाि ेऽल्पज्ञािं सम्बवाः। रर्ा शिमिीनि ज्ञाि े पञ्चाशि ् ज्ञािम।् िदप्यिमािमे

ु व। देवदत्ताः

पञ्चाशिाि।् शिवत्त्वाि।् रर्ाऽिनमनि प्ररोगसम्भवाि।् प्रसक्तप्रनिषेध े पनिनशष्यमाणे बनद्धाः

ु

पनिशेषाः। रर्ा देवदत्तरज्ञदत्तावेिानवनि ज्ञाि े सत्येकनिन्नारं रज्ञदत्ताः। देवदत्तरज्ञदत्तरोन्यिित्वे

सत्यरज्ञदत्तत्वाि।् व्यनििेकेण रज्ञदत्तवनदनि प्ररोगोपपत्तेाः।

ु
उपक्रमादीन्यप्यिमािान्ये
व।

अनिनदिष्टप्रवक्तृकं प्रवादपािम्परयमनै िह्यम।् रर्ाऽत्र वटे वैश्रवणोऽिीनि वाक्यं िदागम एव।

ु श्वेवान्तभायव्यानि।
एवमन्यान्यनप प्रमाणान्यक्ते

12. िन्वेिषे ां प्रमाणािां प्रामाण्रमप्रमाणािामप्रमाण्रं च के िोत्पद्यिे के ि वा ज्ञारि इनि चेि।्

उच्यिे। ित्र ज्ञािािामभु रं स्वि एवेनि साङ्ख्या मन्यन्ते। ज्ञाि जिकानिनिक्तजिकािपेक्षत्वमत्प

ु त्तौ

स्विस्त्वम।् ज्ञािज्ञापकानिनिक्त ज्ञापकािपेक्षत्वं ज्ञतौ स्विस्त्वम।्

ु त्तौ पििस्त्वम।्
उभरं पिि एवेनि ि ैरानरकादराः। ज्ञािजिकानिनिक्त कािणजन्यत्वमत्प

ज्ञािज्ञापकानिनिक्तप्रमाणापेक्षत्वं ज्ञतौ पििस्त्वम।् ित्र ज्ञािनमनिरानदजन्यं प्रामाण्रं

ु
पिनिनिरानदग ु
णजन्यम ।् िर्ाऽप्रमाण्रं िद्दोषजन्यम।् एवं ज्ञािं मािसप्रत्यक्षवेद्यम।् ित्र

प्रामाण्रमप्रामाण्रं च संवाद नवसंवादनलङ्गगम्यनमनि।

प्रामाण्रं पििोऽप्रामाण्रं स्वि इनि बौद्धााः।

प्रामाण्रं स्विोऽप्रामाण्रं पिि इनि पक्षमङ्गीकुवायणा अनप भाट्टााः प्रामाण्रनवनशष्टं ज्ञािं

ु
े ािमीरि
ज्ञाििानवशेषण इनि ज्ञतौ स्विस्त्वम।् अप्रामाण्रं ि ु नवसंवादाद्यिमािान्तिवे
ु द्यनमनि

पििस्त्वं मन्यन्ते।

स्वप्रकाशज्ञाि ेि ैव प्रामाण्रनवनशष्टज्ञािं नसद्ध्यनि। अप्रामाण्रं ि ु िास्त्येवने ि प्राभाकिााः।

इनिरानदमात्रेण ैव प्रमाण्रनवनशष्टं ु द्यिे।

ज्ञािमत्प ु
गणा स्त्वनकनञ्चत्कािााः। अप्रामाण्रं

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 35
http://srimadhvyasa.wordpress.com/https://sites.google.com/site/srimadhvyasa/ []

दोषसिकृ िेनिरानदनभरुत्पद्यिे। िर्ा ज्ञािं ित्प्रामाण्रं च सानक्षण ैव ज्ञारिे।

अप्रमाणज्ञािस्वरूपमात्रं सानक्षवेद्यम।् िदप्रामाण्रं त्विमे

ु र नमर्थ्ाचारायाः।

13. किणािां ि ु ज्ञािजिकशनक्तिेव स्वकािणासानदिा प्रामाण्रजिकत्वशनक्ताः। अप्रमाण्रजिि े

त्वन्या शनक्तदोष वशादानवभयवनि। ज्ञनति ु पिि एव। इनिरानदस्वरूपस्य रर्ारर्ं

स्वप्रमाणवेद्यत्वाि।् रर्ार्यज्ञािसाधित्वस्यािमािवे
ु द्यत्वानदनि।

ं िू ैाः प्रमाण ैाः पदार्ायिां नित्यानित्यत्वानदकं निनश्चत्यनवषरेष ु नविक्तस्य शमदमानदसम्पनत्तमिो

िदेवभ

वासदेु वक ु
ै शिणस्य िनिषरानण श्रवणमििनिनधध्यासिान्यादिि ैिन्तरायभ्यां बहकालमिनििविो

भगवत्साक्षात्कािे ु
सत्त्यत्यनद्रक्तरा भक्त्या

भगवत्प्रसाददशेषानिष्टनिवृनत्तनवनशष्टािन्दानदस्वरूपानवभायवलक्षणा मनु क्तभयविीनि ॥

जरिीर् यमिु ीिेण बालबोधार निनमयिा।

्
प्रमाणपद्धनिभूरय ाि प्रीत्य ैमाधवमर्ध्रोाः ॥

॥ इनि श्रीमज्जरिीर्यपूज्यचिणनविनचिप्रमाणपद्धिावागमपनिच्छेदाः समाताः

॥ इनि प्रमाणपद्धनि समाताः ॥

ु
अिद्गवांु िगयि मििामक ु प्राणान्तगयि
भाििीिमण मख्य

श्री रुनग्मणी सत्यभामाजाम्बविीवल्लभ श्री कृ ष्णार िमाः

्
॥ प्रीणरामो वासदेु व ं देविामण्डलाऽखण्डमण्डािम ॥

य मि ु ॥
॥ श्री कृ ष्णापण

ु
आचारायाः श्रीमदाचारायाः सन्त ु मे जन्म जन्मनि॥गरुभावं व्यञ्चरनन्त भानि श्री जरिीर् यवाक ् ॥कृ ष्णं वन्दे जगद्ग ुरुम ॥
् Page 36