Tomasz Mleczek
Szable husarskie z Zamku Królewskiego
w Warszawie
Najciekawszym i  budzącym sporo
kontrowersji wśród bronioznawców
elementem uzbrojenia husarskiego była
słynna szabla husarska. Ten rodzaj broni
białej stanowił kompilację cech szabel
węgierskich, węgiersko-polskich, turec-
kich i zachodnioeuropejskich. Zarówno
typologia tej broni, jak i  nazewnictwo
z  nią związane nie zawsze zgodne są
z  prawidłami typologii broni białej,
a  błędy wynikają z  posiadania jedynie
wiedzy teoretycznej. Typowa głownia
szabli husarskiej miała długość od 82,5
do 86 cm, szerokość płazu pomiędzy
2,7 a  3,1 cm i  długość pióra od 20 do
25 cm1. Krzywizna szabli wahała się od
6 do 8 cm od nasady trzpienia względem
sztychu. Głownie szabel husarskich albo
posiadały strudziny podwójne, potrójne
lub poczwórne2 biegnące przez całą dłu-
gość głowni (chociaż niektóre egzempla-
rze mają tylko strudziny sięgające długoś-
ci zastawy3), albo kute były ze zbroczem
pojedynczym lub podwójnym. U nasady
1. Szabla husarska ze zbiorów Zamku Królewskiego w Warszawie, sygn. ZKW 1138/a, wraz z pochwą,
sygn. ZKW 1138/b. Fot. T. Mleczek / The hussar sabre from the collection of the Royal Castle in Warsaw,
inv. no. ZKW 1138/a with the scabbard, inv. no. ZKW 1138/b. Photo T. Mleczek
KZ 2012.indb 5
pióra w  niektórych egzemplarzach sza-
bel husarskich występował mały młotek.
Pióro było ostre, nie tak wydatne jak
w  przypadku szabli węgiersko-polskiej,
raczej zlewało się z  kształtem głowni.
Oprawę stanowił jelec z  wąsami, które-
go ramię przednie zaginano w  charak-
terystyczny zaokrąglony kabłąk, który
dochodził do głowicy, ale się z  nią nie
łączył, co pozwalało na uniknięcie prze-
noszenia drgań na nadgarstek, a w efek-
cie umożliwiało dłuższe fechtowanie
bez zmęczenia i nie narażało kabłąka na
pęknięcie podczas trafień. Drugie ramię
jelca było proste, zakończone spłasz-
czonym liściem lub uciętym profilem.
Do wewnętrznego wąsa szabli husar-
skiej przymocowywano pierścień zwany
paluchem, który występował także
w  szabli typu węgiersko-polskiego4
i węgierskiego. Konstrukcja ta występo-
wała również w  broni zachodnioeuro-
pejskiej. Paluch stanowił swoistą ochro-
nę dla kciuka, ale przede wszystkim
19/03/2013 16:05
 Tomasz Mleczek
2. Szabla husarska ze zbiorów Zamku Królewskiego w Warszawie, sygn. ZKW 1148/a, wraz z pochwą,
sygn. ZKW 1148/b. Fot. T. Mleczek / The hussar sabre from the collection of the Royal Castle in Warsaw,
inv. no. ZKW 1148/a with the scabbard, inv. no. ZKW 1148/b. Photo T. Mleczek
pozwalał na zadawanie cięć z dużą pre-
cyzją, stosowanie zmiany płaszczyzny
cięcia w  czasie jego zadawania, pozwa-
lał na wyhamowanie uderzenia, wzmac-
niał siłę ataku (kiedy mały palec ręki
ulokowany w  zagłębieniu głowicy naci-
skał, powodując ruch oddolny w  tył,
kciuk umieszczony w  paluchu parł do
przodu na zasadzie dźwigni, co wzmac-
niało cięcie). Jelec montowany był za
pomocą nitu przechodzącego przez
wąsy i  trzpień do drewnianego trzonu
obciągniętego skórą. W  zależności od
egzemplarza używano skóry płaszczki,
rekina bądź w przypadku szabel niezbyt
wystawnych – o  charakterze bojowym
– zwykłej koźlej skóry barwionej na
czarno. Od tego typu surowej, bojowej
oprawy polowej (wykonanej z  żelaza
i  pozbawionej motywów zdobniczych)
powstał termin „szabla czarna”. Jelec
był wykonany z  żelaza i  w  zależności
od możliwości finansowych właścicie-
la okładany cyzelowaną srebrną blachą
z elementami złoceń, a nawet złotą.
Szabla husarska ze względu na swoją
konstrukcję świetnie nadawała się do
walki z konia, walki pieszo i techniczne-
go pojedynku. Jej krzywizna pozwalała
na zadawanie groźnych cięć o  różnej
penetracji, a charakter oprawy pozwalał
na dowolne stopniowanie siły cięcia.
Dwa eksponaty szabel husarskich
znajdujące się w  zbiorach Zamku
KZ 2012.indb 6
Królewskiego w Warszawie odpowiadają
temu pobieżnemu opisowi broni siecz-
nej. W niniejszym artykule chciałbym jed-
nak dokładniej przyjrzeć się historii, kon-
strukcji i  użyteczności szabel husarskich
na podstawie egzemplarzy znajdujących
się w  Zamku Królewskim w  Warszawie
i w innych polskich muzeach.
Szabla husarska to moim zdaniem naj-
piękniejsza broń biała na świecie. Jej
czysta forma konstrukcyjna połączona
z walorami bojowymi i ozdobnymi dała
w efekcie oręż, który stał się symbolem
polskiej potęgi militarnej. To właśnie
dzięki niej szablę jako broń uznano za
oręż typowo polski, mimo iż jej rodo-
wodu należy poszukiwać w  krajach
Orientu. Szable husarskie stały się legen-
darnym orężem polskich bohaterów.
Mały rycerz – Pan Wołodyjowski, pierw-
sza szabla Rzeczypospolitej w  Trylogii
Sienkiewicza – właśnie takim rodzajem
broni białej się posługuje.
Dzięki funkcjonalności na polu walki
i  wszechstronności użycia szable husar-
skie sprawdzały się doskonale zarówno
w  tłoku bitewnym, jak i  w  honorowych
pojedynkach. Krzywizna, wyważenie
broni, konstrukcja rękojeści pozwalały na
bardzo uniwersalne zastosowanie bojo-
we. Dodatkowo zdobienia czyniły z nich
dzieła sztuki złotniczej. Piękne rękojeści
złocone, srebrzone, cyzelowane nada-
wały tej broni wyjątkowy charakter.
19/03/2013 16:05
 Szable husarskie z Zamku Królewskiego w Warszawie
Mimo iż motywy zdobnicze w przypad-
ku wielu zabytków są podobne, to bar-
dzo trudno znaleźć w europejskich zbio-
rach muzealnych dwa identyczne eks-
ponaty. Oczywiście obok luksusowych
egzemplarzy tej pięknej broni posiada-
my zwyczajne, nieozdobne, wyłącznie
o  charakterze bojowym szable czarne,
należące do biedniejszej szlachty. Należy
stwierdzić, że nawet uboższe wyglądem
szable husarskie prezentują się imponu-
jąco, dumnie i nieskazitelnie.
Podstawowym elementem gloryfika-
cyjnym związanym z  szablą husarską
jest historia formacji zwanej husarią.
Wspaniali skrzydlaci jeźdźcy5, któ-
rzy wywalczyli miano najlepszej jazdy
świata na polach Kircholmu, Kłuszyna,
Beresteczka czy Wiednia, weszli na
stałe do  świadomości narodowej jako
symbol polskiego oręża, zwycięstw nad
Szwedami, Moskwą, Kozakami i  Turcją.
Należy zwrócić uwagę, że każdy sym-
bol ma w  sobie ziarnko nieprawdziwej
legendy. W tym wypadku szabla w typie
husarskim, tak bardzo dziś rozpozna-
walnym, nie towarzyszyła husarzom od
początku istnienia formacji, która poja-
wiła się w  szeregach polskiej jazdy już
w  końcu XV stulecia. Tak świetne zwy-
cięstwa jak Kircholm i  Kłuszyn zostały
wywalczone innymi modelami szabel,
ponieważ historia szabli husarskiej w kla-
sycznej formie sięga połowy XVII w.
Dopiero od czasów powstania Bohdana
Chmielnickiego możemy mówić o  kla-
sycznej szabli husarskiej. Wcześniej naj-
prawdopodobniej husarze posługiwali
się szablami typu wschodniego i węgier-
skiego, o  czym świadczą źródła ikono-
graficzne (il. 3 i  4) i  zabytki w muzeach
polskich i  europejskich. Może to nasu-
wać pytania związane z datacją pojawie-
nia się formacji zwanej husarią w  armii
koronnej. Pierwsi husarze występują na
żołdzie koronnym już w  1500 r. i  zwani
są racami6. Geneza jazdy rackiej w  woj-
sku koronnym sięga najprawdopodob-
niej ostatniej dekady XV stulecia, kiedy
to w 1490 r. na tronie węgierskim zasiadł
Władysław Jagiellończyk. Zmierzch cięż-
KZ 2012.indb 7
kiego rycerstwa w użyciu bojowym i jego
nieprzydatność w  walkach z  ruchliwym
wschodnim przeciwnikiem spowodowa-
ły zainteresowanie serbską i  węgierską
jazdą lekką. Przezbrajanie się na wzór
racki zaobserwować można było naj-
pierw w  środowisku chorągwi nadwor-
nej Jana Olbrachta, w której pierwszy na
służbie modą racką pojawił się Leonard
Racz z  czterokonnym pocztem (w  cho-
rągwi Andrzeja Kościeleckiego w 1500 r.).
W  1501 r. w  wojsku nadwornym służyły
także poczty dowodzone przez Węgrów,
a  przy ich imionach pojawia się nazwa
„husarz”. O  ile węgierscy husarze pre-
zentowali rodzaj jazdy średniozbrojnej
(z  elementami uzbrojenia ochronnego
w  postaci kolczug), to serbscy jeźdźcy
zdecydowanie klasyfikowani będą jako
jazda lekka (bez uzbrojenia ochronne-
go). Dzięki tej różnicy husaria węgierska
dawała większą możliwość przeprowa-
dzania ataków w szyku zwartym, dokony-
wania przełamań i  szybkich odwrotów.
Pojawienie się tej formacji w Europie na
szerszą skalę zawdzięczamy doświadcze-
niom militarnym Republiki Weneckiej,
która już w  XV w. zaciągała lekkozbroj-
nych jeźdźców z Bałkanów.
Formacje wczesnej husarii na wzór
węgierski posługiwały się na początku
XVI w. szablami w  typie wschodnim,
co widoczne jest na obrazie Bitwa pod
Orszą (il. 3), oraz szablami charaktery-
stycznymi dla terenów państwa węgier-
skiego w 2. poł. XVI stulecia.
Należy jednak wziąć pod uwagę, iż
sąsiedztwo Turcji i  jej wpływy politycz-
ne, kulturowe oraz militarne miały zna-
czenie dla rozwoju szabli węgierskiej.
Była to broń o  otwartej rękojeści, która
nie przypominała wcale klasycznej szab-
li husarskiej, a  mimo to jej elementy
konstrukcyjne zostały zaadaptowane do
konstrukcji polskiej szabli husarskiej7.
Jeszcze w 1. poł. XVII w. husaria występu-
jąca jako jazda ciężka przedstawiana jest
w  źródłach ikonograficznych z  szablami
typu węgierskiego o otwartej oprawie.
Pojawienie się formy klasycznej z ręko-
jeścią zamkniętą należy datować, jak
19/03/2013 16:05
 Tomasz Mleczek

3. Bitwa pod Orszą, husarze uzbrojeni na wzór węgierski z szablami typu wschodniego o rękojeściach
otwartych, za: National Museum in Warsaw, Warszawa 1990 (Wikimedia Commons) / Battle of Orsha,
hussars armed Hungarian way with Eastern type sabres with open hilts, after: National Museum in
Warsaw, Warsaw 1990 (Wikimedia Commons)

już wcześniej wspomniałem, na połowę jelca montowany był (przez zgrzanie

wieku XVII8.
Klasyczna rękojeść szabli husarskiej,
jak w przypadku zabytku o sygn. 1138/a,
składała się z  jelca z  wąsami, drewnia-
nego trzonu i głowicy zwieńczonej kap-
turkiem przechodzącym w  warkocz lub
o krótszej formie. Przednie ramię jelca
krzyżykowego w  szabli husarskiej prze-
chodzi w zaokrąglony kabłąk załamujący
się pod kątem rozwartym. Tylne ramię
z reguły było masywniejsze i miało kształt
ozdobnego młotka lub trójliścia, a  jego
długość (najczęściej 12 cm) dochodziła
do 14 cm, jak w szabli ze zbiorów Zamku
Królewskiego w Warszawie o sygn. ZKW
1148/a. Długość wąsów przy jelcu osią-
gała ok. 8 cm. Do wewnętrznej strony
powierzchni metalu, lutowanie lub nit)
pierścień na kciuk zwany paluchem
o przeciętnej szerokości 2,5 cm. W trzo-
nie jelca znajdował się otwór na wsunię-
cie trzpienia głowni. Jelec przymocowa-
ny był do trzonu i trzpienia nitem. Razem
z  kabłąkiem wykonany był z  reguły ze
stali, rzadziej z  brązu lub mosiądzu. Stal
pokrywano mosiężną lub srebrną bla-
chą zdobioną cyzelowaniem i  złocenia-
mi oraz oksydą.
Trzon rękojeści od jelca po migdałowa-
tą lub grzybkową głowicę był dokładnie
obciągnięty, najczęściej skórą koźlęcia,
płaszczki, rekina, rzadziej kryto go tkani-
ną. Skóra koźla niejednokrotnie była owi-
jana splecionym drutem lub metalową

KZ 2012.indb 8 19/03/2013 16:06

 Szable husarskie z Zamku Królewskiego w Warszawie
taśmą w  celu poprawienia chwytu.
Najuboższe pod względem ornamentyki
egzemplarze, należące zapewne do naj-
uboższych posiadaczy szabel husarskich,
miały rękojeści jedynie drewniane, które
nacinano we wzór zapewniający lepszy
chwyt.
Głowice nie były pojedynczym elemen-
tem konstrukcyjnym. Razem z kapturkiem
nakładanym dla wzmocnienia i ozdobnie
wykonanym warkoczem głowica tworzy-
ła całość konstrukcyjną. Warkocz w zależ-
ności od długości zakrywał tylną część
trzonu rękojeści, sięgając swym końcem
nawet do tylnego ramienia jelca.
Jak już wspominałem, luksusowe
egzemplarze szabel husarskich miały
odpowiednio dekorowane metalowe
elementy oprawy. Jelec i kabłąk zdobio-
no niellowanym lub trawionym orna-
mentem, paluchy formowano w  kształt
pierścieni i sygnetów (jak w przypadku
szabli ze zbiorów Zamku Królewskiego
w Warszawie o sygn. ZKW 1148/a), kap-
turki i  rozetki nitów mocujących rów-
nież dekorowano. Od luksusowych wer-
sji szabel husarskich wywodzą się nazwy
„pałasz srebrny” (zdobiony srebrem)
i  „pałasz złoty” (zdobiony złotem). Nie
świadczą one jednak o  paradnym cha-
rakterze szabli husarskiej, gdyż ta mimo
bogatej ornamentyki zawsze zachowy-
wała charakter bojowy, co potwierdza-
ją opinie polskich bronioznawców9.
Potwierdzają to także same zabytki sza-
bel, które – jak w przypadku egzempla-
rza z Zamku Królewskiego w Warszawie
– mimo zdobnej oprawy noszą na głow-
ni ślady bojowego użytkowania10.
Rękojeść szabli husarskiej jest efektem
konstrukcyjnej ewolucji rękojeści szabel
węgierskich, węgiersko-polskich, zachod-
nioeuropejskich oraz orientalnych. Za
elementy pochodzenia zachodnioeuro-
pejskiego na pewno należy uznać paluch
i zamknięty kabłąk. Stanowiły one dobrą
osłonę ręki szermierza. Paluch dokład-
nie chronił kciuk i  całą dłoń od cięć
spadających z  góry, natomiast kabłąk
w zależności od położenia rękojeści szab-
li względem głowni broni przeciwnika
KZ 2012.indb 9
mógł wyłapywać cięcia boczne lub
górne. Należy zaznaczyć, że kabłąk
w szabli husarskiej nigdy nie był elemen-
tem konstrukcyjnym na stałe przytwier-
dzonym do głowicy. Dzięki takiej formie
konstrukcyjnej najprawdopodobniej był
trudniejszy do złamania (sprężynował
przy przyjmowaniu uderzeń) i  nie prze-
nosił drgań na rękojeść broni, co mniej
męczyło dłoń szermierza podczas walki.
Wraz z jelcem tworzył całość konstrukcyj-
ną, która w  momencie wygięcia prawie
dwukrotnie się rozszerzała, przybierając
niejednokrotnie formę romboidalną.
Głownia szabli husarskiej nie miała du-
żej krzywizny – wahała się ona od 6 do 8 cm.
Długość typowej głowni szabli husarskiej
oscylowała między 82,5 a  86 cm przy
szerokości płazu od 2,7 do 3,1 cm i dłu-
gości pióra sięgającej od 20 do 25 cm,
co w  efekcie dawało konstrukcyjny śro-
dek ciężkości szabli w  odległości 20–
–25 cm od osi obrotu11.
4. Formacja husarska z Rolki Sztokholmskiej
z szablami typu węgierskiego o rękojeściach
otwartych, za: Studia do dziejów uzbrojenia
i ubioru wojskowego, cz. 9, 10, Kraków 1988,
dod. Reprodukcja „Rolki Sztokholmskiej” / A
hussar formation from the Stockholm Roll with
Hungarian sabres with open hilts, after: Studia
do dziejów uzbrojenia i ubioru wojskowego, part
9, 10, Kraków 1988, appx Reprodukcja "Rolki
Sztokholmskiej"
19/03/2013 16:06
 Tomasz Mleczek
5. Awers głowni szabli husarskiej z Zamku
Królewskiego w Warszawie, sygn. ZKW 1139/a.
Fot. T. Mleczek / The obverse of the blade of
the hussar sabre from the collection of the Royal
Castle in Warsaw, inv. no. ZKW 1139/a. Photo
T. Mleczek
6. Rewers głowni szabli husarskiej z Zamku
Królewskiego w Warszawie, sygn. ZKW 1139/a.
Fot. T. Mleczek / The reverse of the blade of the
hussar sabre from the collection of the Royal
Castle in Warsaw, inv. no. ZKW 1139/a. Photo
T. Mleczek
Pióro było obosieczne, lecz delikatnie
zaznaczone. Pozwalało na zadawanie szty-
chów i  cięć odwrotną krzywizną broni.
Płazy głowni miały najróżniejsze prze-
kroje, począwszy od jednego zbrocza,
poprzez dwa zbrocza, strudzinę i zbrocze,
dwie strudziny i  zbrocze, trzy strudziny
bez zbrocza, dwa zbrocza, w  tym jedno
przechodzące w strudziny. Cechą wspólną
był fakt, iż płazy szlifowano wklęsło, liczba
strudzin zaś wahała się od dwóch do
ośmiu. Konstrukcyjnie zbrocze i strudzina
miały zapewnić głowni większą elastycz-
ność przy jednorazowym zmniejszeniu
jej wagi. Jak już wspominałem we wstę-
pie, pojawiły się między bronioznawcami
rozbieżności zdań względem terminów
„strudzina” i „bruzda”. Niejednokrotnie są
one używane zamiennie lub ich definicje
w części się pokrywają12.
Pojawiały się także głownie o  charak-
terze nieregularnym – z  gładkim jed-
nym płazem, drugim zaś posiadającym
dwa zbrocza lub strudziny. Głownie takie
zdobiono markami producentów lub
10
KZ 2012.indb 10
okolicznościowymi sentencjami. Wśród
marek szabelniczych najczęściej występo-
wały napisy: IPZD, MPZI, IGZKI, IRIGO,
oraz pojedyncze litery N i  H. Najczęściej
pojawiające się sentencje to: Deus spes
mera; Jezus Maria, Józef; Soli Deo gloria;
Si Deus pro nobis quis contra nos. Obok
tych zdobień pojawiały się krzyżyki, kółka
(które według bronioznawców świadczy-
ły o polskim pochodzeniu głowni13).
Charakterystycznym zjawiskiem dla
polskich szabel bojowych – w tym husar-
skich – było montowanie wcześniejszych
głowni w  późniejsze oprawy. Takie
szable charakteryzowały się ornamen-
tacją związaną tradycyjnie ze Stefanem
Batorym i  Zygmuntem III Wazą – stąd
nazwy batorówka i zygmuntówka14.
Zajmę się teraz esencją historii woj-
skowości, czyli użytecznością bojową
szabel husarskich. Wyjątkowo pomoc-
na w  tej dziedzinie okazała się pozycja
Wojciecha Zabłockiego Cięcia prawdzi-
wą szablą, która poświęca sporo miej-
sca na praktyczne użycie tej broni.
Szablą husarską można było zadawać
skuteczne cięcia bezpośrednie, odbijane,
o niedużej sile, ale za to szybkie i  pre-
cyzyjne. Stosowano je zarówno w walce
pieszej z  pojedynczym przeciwnikiem
(np. pojedynku), jak i  w  walce z  siodła
z  wieloma przeciwnikami naraz. Szabla
husarska świetnie nadawała się do zada-
wania silnych cięć zamachowych, bitych
z  łokcia lub całego ramienia zarówno
z  grzbietu konia, jak i  w  walce pieszej
z  pojedynczym przeciwnikiem. Szable
husarskie, podobnie jak wschodnie,
dobrze sprawdzały się przy cięciach sil-
nych przeciąganych połączonych z rów-
noczesnym ruchem krojenia sztychem.
Dodatkowym elementem podno-
szącym walory bojowe i  ułatwiającym
fechtunek był paluch, który stanowił
swoistą ochronę dla kciuka, ale przede
wszystkim pozwalał na zadawanie cięć
z  dużą szybkością i  precyzją, stosowa-
nie zmiany płaszczyzny cięcia w  czasie
jego zadawania i szybkie powroty szabli
po nieudanym ataku, wzmacniał siłę
cięć i  uderzeń (kiedy mały palec ręki
19/03/2013 16:06
 Szable husarskie z Zamku Królewskiego w Warszawie

ulokowany w  zagłębieniu głowicy naci- szami herbowymi i  wizerunkiem herbu

skał, powodując ruch oddolny w  tył, Lubicz. Rękojeść o długości 11 cm składa
kciuk umieszczony w  paluchu parł do się z jelca, trzonu i migdałowatej głowicy
przodu, powodując dźwignię, co wzmac- z  kapturkiem bez warkocza dekorowa-
niało cięcie), pozwalał na wyhamowanie nym dodatkowo prawdopodobnie masą
uderzenia i  skuteczniejsze manewrowa- bursztynową z  motywem roślinnym,
nie szablą podczas walki. gwiazdami i literami N, S, I (il. 9).
Klasycznym modelem szabli husar- Trzon rękojeści obciągnięty brązową
skiej jest zabytek z Zamku Królewskiego skórą jest prosty i  lekko zwęża się ku
w Warszawie (il. 1) o sygnaturze 1138/a.
Szabla ta z pewnością pochodzi z 2. poł.
XVII w. i znalazła się w zbiorach zamko-
wych 8 października 1982 r. jako dar
legata T. Wierzejewskiego. Posiada ona
wszystkie charakterystyczne cechy szab-
li husarskiej z XVII w.
Całkowita długość broni wynosi 99 cm,
z czego długość ostrza 87 cm, zaś opra-
wy – 11 cm. Głownia o krzywiźnie 7 cm
posiada 8 strudzin biegnących na całej
szerokości od trzpienia aż po sztych.
Pióro obosieczne o  długości 25 cm
zaznaczone jest delikatnie, ma słabo
wyodrębniony młotek. Na wysokości
zastawy zaznaczony jest próg zdobiony
zygzakiem (il. 6). Szerokość głowni na
wysokości zastawy wynosi 3,3 cm, na 7. Rękojeść szabli husarskiej z Zamku
wysokości brzuśca 3,1 cm, a  na wyso- Królewskiego w Warszawie, sygn. ZKW 1138/a.
Fot. T. Mleczek / The hilt of the hussar sabre from
kości pióra 3,3 cm. Środek ciężkości the collection of the Royal Castle in Warsaw, inv.
znajduje się na 19 cm od jelca broni. no. ZKW 1138/a. Photo T. Mleczek
Wszystkie te wymiary pokrywają się
z  innymi modelami szabel husarskich
i są typowe dla głowni XVII-wiecznych.
Głownia szabli o  sygn. ZKW 1138/a
posiada złocone zdobienia zarówno na
wewnętrznej, jak i  na zewnętrznej stro-
nie. Awers zdobią: wyryty napis A.D.
1660 (sugerujący moment wykonania
lub oprawienia głowni), herb Lubicz
powstały w  wyniku wkucia w  głownię
złotych ornamentów, marka szabelnicza
znajdująca się tuż przy krawędzi tnącej
oraz szeregi wybitych kropek w  każdej
strudzinie. Rewers dekorowany identycz-
ną techniką posiada krzyż kawalerski
i wyryty napis Vincer in Hoc Signo oraz
identyczne jak na awersie szeregi wybi-
tych w strudzinach kropek. 8. Rękojeść szabli husarskiej z Zamku
Królewskiego w Warszawie, sygn. ZKW 1138/a.
Oprawa broni, typowo bojowa, posia- Fot. T. Mleczek / The hilt of the hussar sabre from
da liczne złocone zdobienia o  tym the collection of the Royal Castle in Warsaw, inv.
samym charakterze co głownia z  kartu- no. ZKW 1138/a. Photo T. Mleczek

11

KZ 2012.indb 11 19/03/2013 16:06

 Tomasz Mleczek

10. Ryfka na pochwie, sygn. ZKW 1138/b. Fot.

T. Mleczek / The suspension ring, inv. no. ZKW
1138/b. Photo T. Mleczek

9. Głowica szabli husarskiej z Zamku

Królewskiego w Warszawie, sygn. ZKW 1138/a.
Fot. T. Mleczek / The pommel of the hussar
sabre from the collection of the Royal Castle in
Warsaw, inv. no. ZKW 1138/a. Photo T. Mleczek

górze. Jelec długości 12,5 cm wykonany

jest ze stali i zaopatrzony w wąsy i paluch
oraz kabłąk, który dochodzi aż do gło-
wicy, ale nie łączy się z  nią, stanowiąc
osobny element konstrukcyjny. Kabłąk
rozszerza się na środku, dając dodatkową
11. Ryfka na pochwie, sygn. ZKW 1138/b. Fot.
osłonę dłoni. W  jego najszerszym miej- T. Mleczek / The suspension ring, inv. no. ZKW
scu znajduje się złocenie przedstawiające 1138/b. Photo T. Mleczek
kartusz herbowy z herbem Lubicz.
Pochwa szabli wykonana jest z  drew-
nianych trzasek obciągniętych brązową
skórą. Posiada dwie ryfki i trzewik nawią-
zujące zdobieniami do oprawy i głowni.
Na ryfkach (il. 10 i 11) i kapturku (il. 12)
znajdują się złocenia w  postaci kartuszy
herbowych z  herbem Lubicz. Trzewik
w  charakterystycznej formie XVII-wiecz-
nej jest płasko zakończony. Pochwa nie
ma metalowej szyjki u wejścia.
Szabla dzięki swojej budowie i wywa-
żeniu nadaje się doskonale do fechtun-
ku pieszego w formie technicznej poje-
dynkowej, do walki z  konia z  wieloma 12. Trzewik pochwy, sygn. ZKW 1138/b. Fot.
T. Mleczek / The chape, inv. no. ZKW 1138/b.
przeciwnikami naraz, do zadawania cięć Photo T. Mleczek
przełamujących z konia.
Zdobnicze walory głowni, oprawy Drugi egzemplarz szabli husarskiej
i  pochwy sprawiają, że egzemplarz ten znajdujący się w  Zamku Królewskim
był najprawdopodobniej wykonany na w  Warszawie został podarowany
indywidualne zamówienie, co na pewno do polskich zbiorów w  1977 r. przez
zwiększało w  XVII w. wartość broni, Rząd Zjednoczonych Socjalistycznych
a dziś podnosi wartość zabytku. Republik Radzieckich. Do Warszawy

12

KZ 2012.indb 12 19/03/2013 16:06

 Szable husarskie z Zamku Królewskiego w Warszawie
13. Ilustracja z podręcznika fechtunku autorstwa
Sebastiana Heusslera, wydanego w Niemczech
w 1615 r., za www.lorica.pl / Illustration from
a fencing textbook by Sebastian Heussler,
published in Germany in 1615, after:
www.lorica.pl
przyjechał wprost z  leningradzkiego
Ermitażu (gdzie nosił sygn. 6903). Jest
to egzemplarz o  charakterystyce bar-
dziej wystawnej, zbliżonej wyglądem do
modeli z  końca XVII i  początku XVIII
stulecia. Nie w pełni posiada on charak-
ter bojowy, jak w  przypadku pierwszej
omawianej szabli husarskiej. Nie można
powiedzieć jednak, że jest to oręż wyłącz-
nie o  walorach paradnych, pozbawiony
cech broni bitewnej.
Szabla husarska ze zbiorów Zamku
Królewskiego w  Warszawie o  sygnatu-
rze ZKW 1148/a  jest przykładem dość
nietypowym (il. 2). Głownia pochodzi
prawdopodobnie jeszcze z  wieku XVII,
o czym świadczy szerokość płazu na
wysokości zastawy 3,4 cm, na wysokości
mocy 3,1 cm i na wysokości pióra 3,4 cm15,
a  także przekrój płazu posiadający dwa
zbrocza wychodzące od jelca, z  których
jedno przechodzi w  dwie strudziny się-
gające pióra. Jednak biorąc pod uwagę
fakt, iż szable husarskie z  XVIII w. były
ewolucyjnym przedłużeniem form sza-
bel XVII-wiecznych, najbezpieczniej-
szym datowaniem będzie zaklasyfiko-
wanie zabytku na przełom XVII i  XVIII
stulecia.
Ostrze szabli ma 85 cm długości
(całość broni 96 cm) i  grubość 6 mm
przy jelcu, 3,1 mm na środku i  3,5 mm
na wysokości pióra, posiada zmienny
KZ 2012.indb 13
14. Rękojeść szabli husarskiej, Zamek Królewski
w Warszawie, sygn. ZKW 1184/a. Fot. T. Mleczek /
The hilt of the hussar sabre, the Royal Castle in
Warsaw, inv. no. ZKW 1184/a. Photo T. Mleczek
15. Głowica szabli husarskiej, Zamek Królewski
w Warszawie, sygn. ZKW 1184/a. Fot. T. Mleczek /
The pommel of the hussar sabre, the Royal
Castle in Warsaw, inv. no. ZKW 1184/a. Photo
T. Mleczek
profil z poszerzonym piórem i młotkiem
oraz nietypową zastawę z  progiem.
Krzywizna głowni wynosi 6,1 cm, zaś
środek ciężkości znajduje się na wyso-
kości 18,5 cm.
Na pochodzenie broni z  wieku XVIII
wskazuje oprawa, która ozdobną formą
i  nietypowym kształtem obniża nieco
walory bojowe szabli w  stosunku do
rękojeści XVII-wiecznych. Jednak nie
można odnotować, że szabla źle leży
w  ręku, lub stwierdzić brak wyważenia.
Po prostu ze względu na swój kształt
paluch wraz z resztą części rękojeści nie
daje takiego samego komfortu dłoni
szermierza jak egzemplarze (nawet
13
19/03/2013 16:06
 Tomasz Mleczek

17. Ryfka na pochwie szabli husarskiej, Zamek

Królewski w Warszawie, sygn. ZKW 1184/b. Fot.
T. Mleczek / The suspension ring of the hussar
sabre, the Royal Castle in Warsaw, inv. no. ZKW
1184/b. Photo T. Mleczek

16. Rękojeść szabli husarskiej, warkocz i paluch,

Zamek Królewski w Warszawie, sygn. ZKW
1184/a. Fot. T. Mleczek / The hilt of the hussar
sabre, the elongated mount and the thumb-ring,
the Royal Castle in Warsaw, inv. no. ZKW 1184/a.
Photo T. Mleczek

ozdobne i  w  wersjach luksusowych)

z XVII w.
Zamknięta rękojeść (długość 12 cm)
o prostym mosiężnym jelcu (długość 18. Ryfka na pochwie szabli husarskiej, Zamek
Królewski w Warszawie, sygn. ZKW 1184/b. Fot.
14 cm) ma charakterystyczny kabłąk.
T. Mleczek / The suspension ring of the hussar
Jest on wyjątkowo masywny, a  w  miej- sabre, the Royal Castle in Warsaw, inv. no. ZKW
scu załamania kabłąka w  stronę głowi- 1184/b. Photo T. Mleczek
cy występuje nietypowy uskok burzą-
cy klasyczną formę konstrukcyjną, jaką
spotykamy w  kabłąkach szabel husar-
skich z  XVII w. Paluch znajdujący się
po wewnętrznej stronie jelca jest duży,
ukształtowany na podobieństwo sygne-
tu rodowego z rozetą na środku (motyw
ten możemy także zaobserwować na
okuciach pochwy). Drewniany trzon
rękojeści (długość 9 cm) obciągnięty
został czarną koźlą skórą i  zwieńczo- 19. Trzewik na pochwie szabli husarskiej, Zamek
ny głowicą w  kształcie migdałowatym. Królewski w Warszawie, sygn. ZKW 1184/b. Fot.
Razem z  kapturkiem nakładanym dla T. Mleczek / The chape of the hussar sabre, the
wzmocnienia i  ozdobnie wykonanym Royal Castle in Warsaw, inv. no. ZKW 1184/b.
Photo T. Mleczek
warkoczem głowica tworzy całość kon-
strukcyjną o  roślinnym motywie zdob-
niczym (powtórzonym na okuciach Pochwa opisywanego zabytku wyko-
pochwy). Warkocz zakrywa tylną część nana jest z  drewnianych trzasek (desz-
trzonu rękojeści, sięgając niemal do czułek) obciągniętych czarną koźlą
tylnego ramienia jelca. Całość oprawy skórą i została wyposażona w mosiężne
daje wrażenie egzemplarza wysokiej okucia pokryte tym samym motywem
wartości – mimo iż części metalowe zdobniczym co oprawa. W porównaniu
wykonane są z  metalu nieszlachetnego, z  XVII-wiecznymi XVIII-wieczne zdo-
ale noszą ślady złoceń. bienia pochwy prezentują się raczej

14

KZ 2012.indb 14 19/03/2013 16:06

 Szable husarskie z Zamku Królewskiego w Warszawie
skromnie. Szyjka okalająca otwór do
pochwy niestety nie zachowała się do
naszych czasów. Jedynym dowodem na
jej istnienie są wyciśnięte ślady na skó-
rze pochwy. Dwie ozdobne ryfki o  for-
mie kwiatowej i  roślinnym motywie
zdobniczym znajdują się na wysoko-
ści zastawy i  mocy szabli, zaś trzewik
w postaci kaptura z warkoczem wieńczy
pochwę na wysokości sztychu.
Waga broni bez pochwy wynosi ok.
850 g, co na szablę bojową jest wagą
normalną. Przeważnie wahała się ona
od ok. 750 do ok. 900 g, co pozwalało na
wystarczająco szybkie manewry bronią
i zarazem odpowiednią siłę ciosu.
KZ 2012.indb 15
Model szabli husarskiej, który pojawił
się ok. poł. XVII w., ewoluował z  bie-
giem czasu. Doskonała forma tej broni
już pod koniec XVII stulecia uległa
zmianom wizualnym i  konstrukcyjnym.
Przy jelcu zaczęły się pojawiać obłę-
ki dodatkowo chroniące dłoń, a przez
zdobienia odrobinę zaczęto zatracać
charakter bojowy. Wiek XVIII przyniósł
kolejne przekształcenia formy i  kon-
strukcji, dzięki czemu powstały szable
charakterystyczne dla okresu kawale-
rii narodowej16. Takimi posługiwało się
wojsko Księstwa Warszawskiego. Sam
książę Józef Poniatowski portretowany
był właśnie z takim orężem17.
15
19/03/2013 16:06
 Tomasz Mleczek
PRZYPISY
1  W. Z a b ł o c k i, Funkcjonalno-konstruk-
cyjna charakterystyka rękojeści dwóch typów
polskich szabel bojowych z XVII wieku, w: Studia
do dziejów dawnego uzbrojenia i  ubioru woj-
skowego, cz. 5, Kraków 1972.
2  Muzeum Wojska Polskiego w  Warszawie,
szabla husarska, nr inw. 523.
3  Muzeum Wojska Polskiego w  Warszawie,
szabla husarska, nr inw. 400.
4  I.K. S w e s z n i k o w, Bitwa pod Bere-
steczkiem 1651 r. w świetle źródeł historycznych
i archeologicznych, w: Muzealnictwo wojskowe,
t. VI, Warszawa 1995, s. 86–87.
5  Problem skrzydeł husarskich wielokrot-
nie poruszany w  literaturze przedmiotu nie
jest tematem niniejszego opracowania, termin
„skrzydlaci jeźdźcy” jest używany jedynie sym-
bolicznie.
6  Ich wygląd bojowy znacznie różnił się od
XVII-wiecznej ciężkiej jazdy. Husarz z  począt-
ków XVI stulecia był przedstawicielem jazdy
lekkiej pochodzenia serbskiego i  węgierskie-
go. Serbowie nie używali żadnego uzbrojenia
ochronnego poza tarczą, ich bronią zaczepną
była szabla i trzymetrowa lekka kopia. Węgierscy
husarze zaczęli używać uzbrojenia ochronne-
go w  postaci kolczug. Polscy husarze z  XVI w.
oczywiście wzorowali się na Serbach i Węgrach,
jednak szybko pojawił się typowo polski model
husarii w postaci jazdy średniozbrojnej z uzbro-
jeniem ochronnym w postaci kolczug, przyłbic,
obojczyków i  naręczaków. Tak wyekwipowana
jazda stała się najbardziej uniwersalną formacją
w  wojsku Korony i  Wielkiego Księstwa Litew-
skiego. Z czasem ze względu na ewolucję uzbro-
jenia ochronnego i  zaczepnego przechodziła
kolejne transformacje w  swym wyglądzie, aż
w wieku XVII ustaliła nienaganny wizerunek.
7  W. K w a ś n i e w i c z, Dzieje szabli
w  Polsce, Warszawa 2011, s. 53–62; Z. Ż y g u l-
s k i j u n., Broń w  dawnej Polsce, Warszawa
1975, s. 271.
8  K w a ś n i e w i c z, op.cit., s. 53; Ż y g u l-
s k i j u n., op.cit., s. 271; A. N a d o l s k i,
Polska broń. Broń biała, Wrocław–Łódź 1984,
s. 121–124.
9  K w a ś n i e w i c z, op.cit., s. 63.
10  Ślady użytkowania głowni są minimalne
z  dwóch powodów. Szabla ze zbiorów Zamku
16
KZ 2012.indb 16
Królewskiego w  Warszawie o  sygn. ZKW
1148/a pochodzi najprawdopodobniej z XVIII w.,
a  w  tym stuleciu częstotliwość użycia bojowego
husarii znacznie spadła w  stosunku do wieku
XVII. Kolejną przyczyną, dla której ślady użytko-
wania głowni są znikome, może być fakt szlifowa-
nia jej po każdym użyciu, co w przypadku broni
białej było często praktykowane.
11  Z a b ł o c k i, op.cit.; Ż y g u l s k i j u n.,
op.cit., s. 271.
12  Moim zdaniem problem użycia terminu
„strudzina” lub „bruzda” nie jest zjawiskiem
bardzo istotnym. Najprawdopodobniej różni-
cę należy odnotować w  szerokości rowka, jaki
został na głowni wykonany. Zbrocze to ten
najszerszy, bruzda to ten średni, natomiast stru-
dzina, jak sama nazwa wskazuje, najwęższy.
Bruzdy i  strudziny spełniają ten sam charakter
konstrukcyjny, natomiast znikoma różnica w ich
wyglądzie powoduje niejednokrotnie rozbież-
ności. Osobiście nie upierałbym się przy wpro-
wadzaniu dwóch odrębnych terminów, gdyż
pojawienie się strudzin bądź bruzd nie wpływa
na charakter użycia broni czy oprawy głowni.
13  K w a ś n i e w i c z, op.cit., s. 64.
14  Trzeba jednak bardziej zwrócić uwagę na
określenie „batorówka”, które niesie ze sobą
dwa pojęcia: chodzi tu o  szable z  okresu pano-
wania Stefana Batorego, o masywnych, ciężkich
głowniach i  charakterystycznym długim jelcu,
oraz o  szable z  wybitą złotem bądź mosią-
dzem podobizną Stefana Batorego. Jeżeli cho-
dzi o  typologię broni białej, hasło „batorówka”
wnosi pewien zamęt, gdyż każdy model szab-
li (klasyfikowany prawidłowo pod względem
oprawy i zastosowania) może posiadać głownie
z podobizną króla Batorego. Dlatego należy się
zastanowić, czy szable husarskie, polsko-węgier-
skie, polskie lub karabele, posiadające tego typu
głownie, powinny być nazywane batorówką czy
szablą husarską z głownią batoriańską.
15  Egzemplarze z XVIII w. miały z reguły głow-
nie węższe.
16  Był to oręż typowo bojowy, zabytki takich
szabel znajdują się m.in. w  Muzeum Wojska
Polskiego w  Warszawie, dwa takie eksponaty
posiada Zamek Królewski w Warszawie.
17  Portret księcia wykonany przez Józefa
Grassiego ok. 1813 r.
19/03/2013 16:06
 Tomasz Mleczek
Hussar sabres from the Royal Castle in Warsaw
Summary
The famous hussar sabre is the most
interesting and most controversial piece
of hussar arms still discussed by the
weapons historians. It was a type of cold
weapon, which compiled the features of
Hungarian, Hungarian-Polish, Turkish and
Western European sabres. Thanks to its
usefulness on the battlefield as well as its
versatility, hussar sabres worked equally
well on the crowded battlefields and in
duels. The sabre’s curved blade, its good
balancing and construction of the hilt
allowed for very universal use in combat.
The sabre from the Royal Castle in
Warsaw (inv. no. ZKW 1138/a) is a classic
example of a hussar sabre. It most likely
dates back to the 2nd half of the 17th
century and was donated to the Castle
on 8 October 1982 by T. Wierzejewski’s
legate. It has all of the typical features of
the 17th century hussar sabre.
Another example of a hussar sabre in
the Royal Castle in Warsaw’s collection
KZ 2012.indb 17
(inv. no. ZKW 1184/a) was donated to
Poland in 1977 by the government of
the Union of Soviet Socialist Republics.
It came to Warsaw straight from
Leningrad’s Hermitage (where it had the
inv. no. 6903). Its originality stems from
the fact that the classic form of a hussar
sabre is violated by unusual hilt.
Both sabres are unique relics linked
with the greatest cavalry in the world
– Polish hussars. Hussars embodied
the triumph of the Polish army in the
17th century, when they confronted the
biggest military powers of Europe of
that time: Sweden, Moscow and Turkey.
The hussar sabres in the collection of
the Royal Castle in Warsaw are remains
of the tradition of the military greatness
of the Polish Commonwealth and at the
same time beautiful examples of the art
of sabre making which survived to our
times in the museum collection.
17
19/03/2013 16:06