You are on page 1of 770

_ ‘L.

34- so-wv-u

_< ‘ ,.,_.o’... o,‘ en ‘s

w. - .‘vum-v 'v-‘h' 5' v

,.—> 1- 95-‘- .5. ‘un .s .1‘

a, Au a. n...

9.»; v ‘s

‘ ,’ n'a-r .1 ou a

_ _,..«o-_—-o‘qu_-+Mn

pom- vmwnsv-mà‘hhu

n..- l._”.—.r.< '-

un...“

mt'r‘"“‘:"'

0.... n.

A". 1114.,‘

‘0 t > . .

r, n‘- l“

w <1

--'-'""' .wm han‘

.-

_aqt -

‘ .rLa‘Tl ‘

.‘Ifi' æ’ o

n .æ-uu‘”

.‘ ‘nu-v1-“
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:36 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Generated on 2013-08-03 08:36 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
J‘
-.,.
c.‘ ‘

A ‘4
, -. _

. c‘l"

1v'a., .
4o. ..,‘_..
- l.‘ .04 _
(a; ‘, v A A

"‘ ‘-‘ Vin.‘ r


u> L. ‘V. . A

,. «s, 01x33};
Generated on 2013-08-03 08:36 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

A‘ “5143"! ‘hf-n).- 75a‘ .


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:36 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
.kn'tr . n‘rcÿflfi
Generated on 2013-08-03 08:37 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:37 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:37 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:37 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:38 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:43 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:44 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:44 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:44 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:44 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
RY

7 072
Generated on 2013-08-03 08:44 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ïmuuŒHÆWMWÆWWÆMMumumm
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:45 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
319
7 072
Generated on 2013-08-03 08:45 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

(mmmIÆÆWŒÆEÆHŒMÆWnmümnmm
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
In compliance with current

copyright law, Cornell University

Library produced this

replacement volume on paper

that meets the ANSI Standard

239.48-1992 to replace the

irreparably deteriorated original.

2003
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
1
1
V
1’

_r
,, ,

“ Xfix

.a-ÿr .
è‘ïlfêlîÿà
QmHœ-L
' k/É‘ v“ ' “
_.———__|.

Îpummur - “fi
.Dwü nxlmàmt-jnurim

CORNELL UNWERSITY.
Generated on 2013-08-03 08:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

PRES l DENT WHIT‘E LIBRARY.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
DES

______—

2° SÉRIE
BIBLIOTHÈQUE
Generated on 2013-08-03 08:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ÉCOLES FRANÇAISES D’ATIIÈNES ET DE ROME


Generated on 2013-08-03 08:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
LE

TOME SECOND
LI’BER PONTIFICALIS
Generated on 2013-08-03 08:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
\_

——_
Generated on 2013-08-03 08:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

IMPRIMERIE GÉNÉRALE DE CIIATILLON-SUR-SEINE. -- menu‘ ET PEPIN.


PAR
Generated on 2013-08-03 08:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
IOH- BAPT-DE ROSSI
Generated on 2013-08-03 08:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

NATALE S‘EPTVAGESIMVM

INTEGRA AETATE CELEBRANTI


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
5 1er

LES MANUSCRI‘I‘S.

qui a eté dépouillé pour les

ehors des abré- vies antérieures, depuis Silvère Jusqu’a lladrien 1. Ce

0ms succincts VOICI les exemplaires dont sont toujours les mêmes rubriques : eæ coa’zce l'llflle

la critique du texte peut disposer. szano (Holste n'en a

1° Le Farneszanus (E5 perdu) ‘

. Bien que tous ceux

ent qu'il se termine

cependant qu'il allait

de Serge 11 (844-847).

e ce manuscrit dis

' , il est sur

' ’il contenait la vie

mat le début de la vie

, mais il d’Hadrien, plusieurs cahiers avaient eté enlevés mais

. a! etudié avec attention la colla le texte reprenait dans la vie de Sage il peu s'aire

“011 du Famcszanm en onciale, disposée pal Holsle ter, malheureusement avant l

gens les marges d’un exemplaire

a
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 08:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Il

LE LIBER PONTIFICALIS AU IX” SIÈCLE.

graphique, surtout quand il ne s’agitnidela Biblenid’un

texte liturgique’. Celui-ci, d'ailleurs, comme on en

peut juger par les facsimilés de Bianchini, présen-

tait un luxe spécial de format, d'écriture et même

d'ornementation. Il est clair qu’un pareillivren’a pu être

exécuté que pour unpersonnage de rang très élevé.

2° Le manuscrit de la cathédrale de Tours, Parisi-

nus 551G '-’ (D).

Dans cet exemplaire, exécuté avant le milieu de l'an-

née 871. la série des biographies pontificales se pro-

longe jusqu'à celle de Léon IV, qui s’y trouve incom-

plète,car elle s’arrète, de première main (p. 122,1. 17),

au milieu de renseignements atl‘érents à l'année 850

environ. Il y manque aussi la notice du pape Valentin.

L’age de ce manuscrit, exécuté peu après le moment

où furent écrites les pages qui le terminent, lui donne

une très haute valeur pour l’établissement du texte. Il

va de soi que je l'ai préféré, en général, aux autres

exemplaires.

3n Le fragment du Vatican (V) reconstitué par moi3

en rapprochant des feuillets épars dans divers manus-

crits. Cet exemplaire contient la plus grande partie de

la vie de Léon III et même les premières lignes de la

suivante, celle d’Etienne IV.

4° Le Parisz'nus M40 (C), du commencement du

xi‘ siècle‘, qui vajusqu‘a Iladrien Il inclusivement, mais

avec une grande lacune dans laquelle a disparu la fin

de la vie de Léon IV et celle de Benoît 111 tout entière.

5° Le manuscrit de la Cava, Vaticanus 3764’ (E), de


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

la fin du xi" siècle, celui de tous les manuscrits de l'an-

cien Liber pontificalzîs- qui va le plus loin. Il est com-

pletjusqu’à la notice d'liadrien Il, inachevée ici comme

elle l’est partout; après lladrien Il on y trouve un frag-

ment de la notice d'Etienne V, son quatrième succes-

seur.
Generated on 2013-08-03 08:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

6" Parisinus 5143 (E2), xl\'° siècle.

7° Lam'enlianux LXVI, 35 (E5), XV" siècleï.

Gesdeux manuscrits ont a peu près la même étendue

que le précédent; mais leur valeur critique est bien

moindre. Le Laurenlianus, en particulier, est criblé de

fautes et de lacunes; il présente aussi, a chaque ins-

tant, des remaniements arbitraires. Je n'ai donc tenu

. compte de ces deux exemplaires que pour les parties du

texte où, les quatre premiers manuscrits faisant défaut,

je me trouvais réduit au, l’aiz‘mnus 3765., c‘est-à-dire

pour la fin de la notice de Léon lV, la vie de Benoît III

et celled’Etienne V.

J’ai négligé aussi les manuscrits de la recension

d'Adhémar 3, qui vont jusqu’à Léon IV. Cette recen-

sion ayant subi beaucoup de retouches, elle ne pouvait

être que d’unetrès faible utilité, surtout à. côté de l'excel-

lent manuscrit D, presque contemporain de la rédaction

du texte. Du reste, j'ai pu constater que, aux rares en-

droits qui font difficulté, il n'y avait aucun secours à

chercher dans ces manuscrits.

511

LA RÉDACTION.

2. -— La vie de Léon III, qui fait suite à celle d‘lla-

drien l, est la pluslongue de l’ancien Liber pontificalz‘s.

Comme celle d'IIadrien, elle est presque entièrement

formée d’extraits des registres où l’on inscrivaitles dé-

penses des papes en faveur des églises. On y trouve cepen-

dant un assez long chapitre surla révolte des Romains

en 799, la fuite, le rétablissement du pape et le couron-

nement de Charlemagne en 800. Quelques lignes sont

aussi consacrées à mentionner l'introduction à Rome

des rogations gallicanes. Sur le reste des événements

qui marquèrent ce pontificat, comme le second voyage


LE LIBER PONTIF

i'CALis AU IX° SIECI E m

pas du Filz'oçue (809-810), la conspiration de laristo- Cependant celle de Serge Il contient des détails inté-

cratie romaine en 815 et la répression sanglante qui la ressants sur le voyage de Louis H et de Dragon et sur

suivit, on chercherait en vain le moindre mot l allusion l'enquête à laquelle on soumit alors l'élection du pape

la plus légère. Dans les emprunts aux livres de compte Cet événement n'était pas de nature à plaire au clergé

qui tiennent encore ici la place de l'histoire, l'ordre de Rome, on la raconté, dans un esprit favorable au

chionolooique paraît avoir été observé. On distingue pape, cela va de soi, mais enfin on l’a raconté. Ceci

même, avec un peu d attention les relevés atl‘érents a prouve que, dans bien des cas ‘

chaque année. ' '

ex li ue

pape suivant, Etienne lV (816-817) tout aussi bien par leui insouciance, leur paressîdt'lesl

on voit appaialtre certaines négligences le poids des prit, que par des rcticences préméditées

pièces d'orfèvrerie est annoncé, mais les chiffres man- 3. — ll demeure bien entendu que leur plume est ‘Les

quent, la date obituaire n’est pas marquée Désormai trempée dans l'encre olficielle et qu'il y a toujours lieu d‘îîânîi-ânâe

et Jusqu'à Léon lV les biographes semblent attacher de se défier de leurs foimules d éloges, de plus en plus “8° H‘

peu d intéi'éta cette donnee, si importante pour la chro- pompeuses et compliquées. Voici un fait qui, à ce point

nologie. Le biographe de Pascal amalgame d une façon de vue, mérite d être signalé d’une façon toute particu-

bizarre et inexacte la durée de la vacance avec la date liere La vie de Seige Il nous est parvenue en deux

de la mort du pape; les biographes suivants négligeront

Erat eniin origine iiisignis,

lide pui'us, pi'acdicatione libe-

rior, Deo humilie, liomini'hus

clarus,

alaci-ior, ecclesiarum guber-

nator, plehium ulto

Portrait olficiet . Autre portrait.

Cum enini esset idem pon-

tifex inibecillis menibris 0b

humorem podagricum , in-.

cessu pednm et pene manuum


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

officio carcbat; attamen ani-

mosus, ore incoinptus et con-

vultu alacris, mente

r, poupe-

rum l'autor, viduarum tegmen vitiis deditns, actu ct sermo-

La bioorapliie de Valentin (827) est interrompue Α Ï’IMSOÀΑIO” oindiîî'àüïn F‘îus'"SMÏËËÏÉJÏÏ'ÎLZZDÏ'Z


Generated on 2013-08-03 09:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

- al‘ l 01' IS ers rum - 8 I605 . '

aussi’ mêls pour une autre “3130m On peut ‘Y prendre gatîr, Longîegatorum tîn- istius pontifitîis tempore et

sur le fait un des procédés de composition des liisto- serval“, inanium secuiari. {mm-s du,‘ m est par me"-

uograplies pontificaux. Aussitôt le pape élu et installé, umque rerum contempler, nium, liaei'esis nefandissima

Ils commençaient et rédiger sa notice, s'étendant Ion. , solis sapientiae divi'tiis avidus Simoniaca, et in lantum vi-

guouient sur sa naissance, son éducation, son élévation ' 0‘ amüto‘" 8"” “1 Publiœ vel'undàren"

es vertus et qualités

: Erat qaippe l

ans la notice

toute particulière; .

gue et glorieuse histoire. J‘

dejours après son instal '

crite. ll n'en est re

tur episcopia, et qui plus da-

ret ille susciperet episcopav

tum. Et ad tanlam aviditatem

deducti sunt ut duo milia

mancusos venundaretur epis-

copiuni, et ce amplius, si pos-

sint dantis invenire copiani.

Et nullum on us ecclesiasticum

al) illis sinc pretio dabatur.


IV LE LlBER PONTIFICALIS AU 1X“ SIÈCLE.

que par un seul manuscrit, le très ancien Farnesianus,

copié, comme je l'ai fait entendre ci-dessus, peu après

la mort du pape Serge. Ce manuscrit diffère de tous les

autres, non seulement pour le passage en question, mais

aussi pour les parties de la vie de Serge Il qui ne con-

cernent pas l'histoire proprement dite. Il est plus com-

plat que les autres. C'est ainsi qu'on y trouve une

restauration de l’aqueduc appelé forma Iovz'a, une

inondation du Tibre, des dons faits à l'église suburbaine

Sainte-Marie in Arrano, a l’oratoire Saint-Etienne dans

l'Orp/zanotropkium, à l'oratoire Saint-Césaire au La-

tran, et diverses autres choses qui manquent absolument

dans les autres manuscrits. Sur un point seulement,

sur les restaurations et dons faits à la basilique Saint-

Martin, on trouve dans la seconde rédaction des détails

qui manquent au Famesz'anus. Il est clair du reste que

la seconde rédaction a été fortement retouchée pour ce

qui concerne cette église. Le premier rédacteur, abu-

sant de la permission que prennent souvent les bio-

graphes pontificaux de se copier les uns les autres,

avait cru bon de raconter la réédification de Saint-

Martin en reproduisant mot à mot le récit de la recons-

truction de Sainte-Praxède, dans la notice de Pascal. ,

Ce procédé expéditif, soit parce qu'il comportait des

inexactitudes, soit parce qu'il négligeait certains détails 5

utiles à faire valoir, déplut apparemment au second

rédacteur. ll remania donc en plus d'un point, non

seulement le passage copié dans la vie de Pascal, mais ‘

v tout ce qui a trait à la basilique Saint-Martin. ‘

Je crois qu'en comparant les deux textes, que j'ai publiés en regard l’un de l'autre (p. 91 et suiv.), on ne .
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

pourra guère se refuser a admettre l’ordre de succession

des rédactions tel que je l’indiqueici. Pour l‘intervertir,

il faudrait accepter l'idée, peu naturelle, que, la recons-

truction de SaintMartin ayant d'abord été racontée

d’une manière exacte et dans un texte original, quel-

qu'un ait imaginé d'abandonner ce texte pour lui subs-


Generated on 2013-08-03 09:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tituer une copie, nécessairement fautive, d'un récit

analogue.

Il y a donc eu deux rédactions, dont la plus ancienne

nous est parvenue par le Farnesz‘anus, la moins an-

cienne par les autres manuscrits. Mais ces deux rédac-

tions sont exactement du même style officiel : l'éloge

pompeux de Serge Il y retentit a chaque phrase.

Quant au long fragment où la critique est substituée

à l’éloge, il nous vient aussi du Farnesianus, mais il

est clair qu’il est, sinon d’une autre plume, au moins

d’un autre esprit. Dans la terrible catastrophe de 846,

l'invasion sarrasine, le pillage de Saint-Pierre par les

musulmans, le narrateur voit un châtiment. divin, attiré

sur la ville éternelle par les iniquités du pape et de son

frère. Que de telles choses aient pu être écrites par les

mêmes personnes qui, un peu plus haut, n'avaient pas

assez de termes flatteurs pour louer le même pontife,

c'est ce dont on ne saurait douter. Les plus plats en

présence du pape vivant sont souvent les plus acharnés

contre le pape mort. Je crois donc devoir laisser place

a l'hypothèse d'un rédacteur identique. En tout cas,

c'est un biographe qui est sorti du style convenu.

Le manuscrit Farnèse n’est. pas le seul document du

texte qui nous occupe. On en trouve un résumé dans

la vie de Serge ll qui fait partie de la collection de bio-

graphies pontificales imprimées sous le nom de Liut-

prand '. Ces biographies sont en grande partie extraites

d'un Liber ponti/z'ca/is prolongé jusqu’à la vie d’lla-

drien Il inclusivement, c’est-a-dire jusqu'à un point

où, suivant toute apparence, le Farnesianus n’atteignait

pas. D’ailleurs la patrie de cette compilation doit être

cherchée dans l’Allemagne du nord ou du centre; elle

a été très probablement rédigée a l’abbaye‘pd'llersfeld,


V

ar l empereur Louis lI. l conflit entre le clergé romain et les envoyés de Louis ll,

Plusieurs de ces [arts ne sont connus que par le Lzôer ' la victoire fi

pontifica/zîs. En revanche, celui-ci omet quelques éve-

nale du pape légitime; '

acquitté de cette

gligence à

ilité (le définir avec

met dans l’impossib

précision les li cat de Benoît lll.

mites du pontifi

e ce fait, constaté pour "

lettre pontificale; le

3 est enregistré en termes copiés sur le

ciel de cette assemblée; dans les descrip-

' émonies, on reproduit le texte

citées par le pape; pour la fonda-

orto on se réfère expressément a

Benoit H1. L

tranche pas beaucoup

ment celles su: lesquelles jusqu 101 ou sest montré

. sa grammaire est déplorable ,- d une extrême sobriété les 1viandes affaires ecclésias-

mais il vise au style et recherche en particulier les effets tiques, les relations avec l ‘ "

d'inversion il avait a raconter des événements mtéres

sauts

s.

Le Liber pontl/icahs devient, sous cette plume, un

vrai livre d’histone Sans doute le rédacteur n est pas

et‘ Quahnus et me dmhsslme vigeat et mm perpemamer un homme d'opposition mais ce n'est pas non plus

“un mereatul Pl‘aenua possidora (p. 125) - b]« t 1 seule ensée de

2. P. “7.119, en p_ 131,, note 34_ un panégyriste timore, trem an a a ' . p _


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

à “tu” miel“ que le style de nos biographies soit tout toucher aux questions délicates. Il est d ailleurs bien

.01?" de la même me“ ‘me celui des mcnphons 9“ Dm" ‘me sûr de ce qu’il avance et il renvoie volontiers à ses

e‘emglmvî“ 511!’ s édifices romains du 1x= siècle. Voy. par

I 9, ' - .

mais. 9 msmmms “tees P 34, uot

, aux lettres, aux pièces de


Generated on 2013-08-03 09:10 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tout genre qui se conservent dans la bibliothèque et


H LE LIBER PONTIFICALIS AU 1X” SIÈCLE.

les archives du saint-siège, notamment dans le regeste

de Nicolas 1 ‘.

Ce rédacteur si différent des précédents n’a-t-il fait.

que continuer a sa façon une notice déjà commencée

dans un autre style? Ou bien, cette notice étant déjà

rédigée, l'a-t-il complétée en y intercalant ses récits?

C'est à ce dernier procédé que l'on songera plus volon-

tiers si l'on tient compte de la façon dont il introduit

l'histoire de Waldrade et de Lothaire lI 2. Immédiate-

ment avant cet épisode on voit annoncés des dons faits

a saint Pierre «par l'empereur Louis Il : Ipso etcm’m

praæslantz‘xsimo pmesulc culmen apostalicum gabar-

nanle, Hludowicus Augzzslus lzacc sancto Pelro apos-

zolo contuh‘t dona, videlicet... L'énumération de ces

dons fait défaut, et l'on trouve à sa place l'histoire de

Lothaire Il et de ses femmes. Du reste les donations

de Nicolas 1 que l'on retrouve çà et la entre les parties

narratives sont bien peu nombreuses, eu égard a la

longueur de son pontificat. Du moment où l'on a pris

la peine de les ‘relever, on a dû en enregistrer beau-

coup plus qu‘il n'y en a ici. Dans ce qui en reste on

retrouve çà et la les inversions excessives du commen-

cement de la notice : « superna tactus fortiori firmiori-

que fabrica inspirations reedificari... iussit » (p. 164,

l. 10); « in aecclesia s. Dei genitricis pari modo

aetemae pro relributimz'is premiis egit » (p. 166, l. 30).

Tout s'expliquerait par l’hypothèse suivante. La vie de

Nicolas 1. commencée évidemment par l'auteur de celle

de Benoît lll, a d'abord été rédigée comme les précé-

denteszelle ne contenait que des énumérations de dons ‘


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

sacrés, des descriptions d'inondation et autres choses ‘

de ce genre;ensuite il est survenu un rédacteur qui 1

s'intéressait plus aux affaires générales du saint-siège Ï

qu'au mouvement du vestiaire pontifical, un rédacteur I

qui connaissait pour les avoir vus et maniés les princi-

paux documents de la correspondance et de l'adminis-


Generated on 2013-08-03 09:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tration du pape Nicolas ; ce rédacteur s'est installé sans

façon dans le travail déjà fait; il a coupé ou gratté les

pages du manuscrit et substitué son histoire aux mono-

tones énumérations déjà préparées.

S'il y avait lieu de prononcer ici un nom, c'est sûre-

Influence

d'Annstase le

ment à Anastase le bibliothécaire qu'il faudrait songer bibliothécaire

sur la

tout d'abord. Personne n'a été plus que lui mélé au rédaction des

gouvernement ecclésiastique sous le pape Nicolas. On

retrouve en particulier sa main dans les affaires de

Photius, de Waldrade, de Rothade. Son influence, dans

le monde des secrétaires et des conseillers pontificaux,

était tout a fait de premier ordre. C'est lui qui rédigeait

les pièces importantes de la correspondance pontificale.

Sortis de sa plume, ces documents l'intéressaient au plus

haut point; il l'avoue lui-même, ou plutôt il s'en vante ’.

Familier de Nicolas, il n'était guère moins dévoué à

l'empereur Louis ll qu'au pape lui-même. C'est bien

dans de telles dispositions que devait être celui qui a

raconté ici le conflit suscité par le divorce de Lothaire Il.

Toutes les formules de blâme sont épuisées contre les

prélats qui soutiennent le roi de Lorraine, Theutgaud,

Gunther, Hagano, Jean de Ravenne ; mais on glisse sur

la culpabilité de Lothaire lui-même; et, quant a l'em-

pereur Louis 11, qui prit fait et cause pour son frère,

marcha avec toute une armée sur Rome et mit la cam-

pagne à feu et à sang, son nom n'est pas même pro-

noncéçses entreprises sacrilèges ne sont mentionnées

qu'en termes très généraux, à travers des allusions en

style biblique 2. Une telle réticence est sans doute fort

peu d'accord avec la sincérité de l'histoire ; mais elle


.LE LIBER PONTIFICALIS AU 1X” SIÈCLE.

importance aux circonstances de l'élection, dans laquelle '

il y eut en efl'et beaucoup d'intrigues ; on décrit avec'

soin les manifestations plus ou moins spontanées par’

lesquelles on obligea le nouveau pape a afficher, plus

que sa dignité ne le comportait, son désir de suivre en

tout les errements de son prédécesseur; puis vient la

seconde phase de l'affaire de Photius et le huitième

concile œcuménique. Sur ce dernier point, il n’y a.

aucun doute que nous n'ayons le récit d'un témoin'

oculaire, présent a Constantinople au moment du con-

cile. Anastase y assista, il est vrai, mais seulement a

la fin. Ce n'est pas de lui que peuvent provenir les

longs détails sur le voyage des légats, l'accueil qu'ils

reçurent a la cour impériale et les débuts du concile. Il

est clair que nous avons ici les impressions des légats

eux-mêmes en de l'un d'entre eux. De plus, Anastase

est nommé dans le récit en termes qui ne supposent

guère qu'il soit lui-même le narrateur. Enfin, il nous a

laissé, sur les dernières négociations, auxquelles il fut.

mêlé, et les événements qui suivirent, jusqu'à son

retour à Rome, un récit qui concorde en somme avec le

nôtre, mais dans lequel il se met beaucoup plus en

scène ’.

Ce n'est donc pas lui qui a tenu ici la plume. Mais

c'est quelqu'un des siens, quelqu'un qui pensait comme

lui et lui voulait du bien. En efl‘et. outre que les mani-

festations nicola‘ites. dans la première partie (le la notice,

sont traitées avec une complaisance tout à fait d'accord

avec ce que l'on sait de l'attitude d’Anastase en cette

alfaire‘-’, on constate dans la biographie d'lladrien il


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

une omission bien remarquable, qui concerne la per-

‘sonne même du bibliothécaire Anastase. Le frère de ce ‘

subtil personnage, un certain Eleuthère, avait enlevé, a

l'instigation de son père Arsène, évêque d'Orta, la pro-

pre fille du pape lladrien ll, lequel avait été marié dans

sa jeunesse. Cette entreprise criminelle ayant été


Generated on 2013-08-03 09:09 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

dénoncée par le pape à l'empereur Louis ll, Eleuthère,

pour ne pas se laisser arracher sa compagne, la massa-

cra, et avec elle sa mère Stéphanie, atteignant ainsi le

pontife dans ses plus chères affections en même temps

que dans son autorité de souverain. Louis ll intervint,

Eleuthère fut exécuté. Mais son frère Anastase avait

été impliqué dans l'afl‘aire : de graves témoignages

Vll

établirent qu'il avait participé par ses conseils au double

assassinat. Le pape lui fit un procès solennel, qui fut

jugé le '12 octobre 868, dans l’église Sainte-Praxède.

Anastase fut de nouveau déposé du sacerdoce et on

lui interdit le séjour de Rome. On juge aisément

du retentissement que ces faits durent avoira Rome.

Hincmar, qui n'était pas, et pour cause, l'ami d'Anas-

tase, n'a pas omis d'en parler dans ses Annales‘; il a

même pris soin de citer et de reproduire les pièces offi-

cielles : le Liber ponli/z'calix ne dit pas le moindre mot

de cette histoire. il est vrai que, dès l'année 869.

Anastase paraît s'être réconcilié avec le pape lladrien ll ,

mais les faits restaient acquis a l'histoire,- si on les a

omis dans la biographie d‘lladrien il, c'est par une pré-

térition voulue. On aura tenu a ne pas niécontenter un

homme puissant et peu scrupuleux.

Ainsi, a un degré ou a un autre, l'influence d'Anas-

tase s'est fait sentirsurla rédaction des vies de Nicolas 1

et d’lladrien [1.

ici on se demandera comment Anastase a pu laisser

passer dans la vie de Benoît lll l'épisode de sa compé-

tition.‘ épisode si compromettant pour sa mémoire. A

celaje répondrai d'abord que, comme il n'était pas au

pouvoir sous Benoît 111, le biographe de celui-ci a eu


Vlll LE LIBER PONTIFICALIS AU IX° SIÈCLE.

manuscrits du Liber pontificalz‘s. soit dans les auteurs

qui ont eu affaire à l'histoire des papes de ce temps-là.

Nos manuscrits les plus complets se terminent par un

fragment d'une vie d'Etienne V (885-891), où le récit

ne paraît pas dépasser la première année du pontificat.

Il est clair toutefois que la limite des manuscrits ou

plutôt du manuscrit, car alors il n'y en a plus qu'un,

n'est pas identique à celle de la rédaction : la dernière

phrase est, en effet, inachevée. Ce dernier des biogra-

phes du me siècle revient au style ordinaire; l'histoire,

sauf le récit de l'élection, est remplacée par les dona-

tions pieuses et les restaurations d'églises; on y a joint

quelques sermons prononcés par le pape.

Après ce fragment, les biographies pontificales dispa-

raissent, ou plutôt se réduisent à un catalogue des plus

maigres. Ce silence ne s'explique que trop par les cir-

constances difficiles que l'église romaine eut à traverser

vers la fin du 1x“ siècle et au commencement du suivant.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 09:10 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CHAPITRE N‘EUVIÈME

L'HISTOBlOGBAPHIE PONTIFICALE DU X6 AU XII" SIÈGLIE.

51.

Interruption

du L. .

Flodoard et

as èpitaphes

Jontitlcales.

CATALOGUES DU Xe ET DU x1”

1. — On vient de voir que la rédaction du Liber pon-

tificalis, interrompue à la troisième année d'Hadrien Il

(870), reprise un instant au commencementdu pontificat

d‘Etienne V, s'arrête, au moins dans les manuscrits con-

nusjusqu’ici, al’année 886. Les auteurs postérieurs, no-

tamment ceux du x° siècle, ne paraissent pas avoir eu

connaissance d'une continuation au delà de ce terme.

2. — Flodoard, dans son poème de C/zrz'stz' trz'ump/zz‘s

apudllaliam, s'est beaucoup servi du Liberpontiflcalz‘s.

C'est a lui qu'il emprunte, sauf quelques suppléments,

tirés pour la plupart des vies de saints, tout ce qu'il dit

des papes,qui tous,de saintPierre a Léon Vlt (936-939)

ont place dans sa longue galerie hagiographiqne. Il est

aisé de voir que son exemplaire s'arrêtait a Nicolas I.

S1 ceux qui vont au dela et contiennent les fragments

‘sur Hadrien II et Etienne V eussent été fort répandus,

il est a croire qu'il en cm profité, car il se trouva, a cet

égard, dans des conditions particulièrement favorables.

originaux du Va-

SIÈCLE.‘

tican les épitaphes des papes successeurs de Nicolas I,

ou tout au moins il se procura un recueil de ces in-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

scriptions. Nul doute qu'il n'ait recherche aussi les

exemplaires les plus complets du Liberponti/z‘calis.

Ici je dois insister sur l'usage qu'il fait des épitaphes

pontificales. J’ai parcouru son poème d'un bout a l'au-

tre, en comparant ce qu'il dit de chaque pape avec les

épitaphes de ceux-ci, dont un grand nombre sont con-


Generated on 2013-08-03 09:35 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

nues. 01', jusqu'à Nicolas Iinclusivement, il n'y a pas la

moindre trace d'emprunts a cette catégorie de docu-

ments. A partir d'Hadrien ll, au contrairehtoutes les

épitaphes connues ont sûrement été sous les yeux de

Flodoard au moment où il composait ses vers. Ainsi

l'usage des épitaplies succède chez lui très exactement

à l'usage du Liber pontzficalis; tant qu'il dispose de

celui-ci il néglige les épitaphes. Il ne pouvait mieux

témoigner des limites de son manuscrit et des manu-

scrits connus de lui.

Outre les épitaphes, Flodoard disposait aussi de la

correspondance échangée entre les papes et les arche-

véques de Reims. C'est à cette double source d'infor-

mation qu'il puise tout ce qu'il dit d’lladrien il et de

ses successeurs jusqu'à Léon Vll.


CATALOGUES DU X‘ ET DU XI° SIÈCLE.

Il m'a semblé utile de reproduire ici le texte‘ de

Flodoard, en éliminant d'abord ce qui provient des ar-

chives de Reims et, en second lieu, ce qui ne repré-

sente qu'nne simple paraphrase d’épitaphes autrement

connues. La série de mes extraits commencera a For-

mose : les épitaphes d’Hadrien Il, Jean Vlll, Marin,

Etienne V, se sont conservées soit sur les marbres eux-

mêmes, soit dans des recueils indépendants de Flodoard";

quant a lladrien 111, son tombeau se trouvant à Nonan-

tola et non à Rome, Flodoard n’en a pas vu l'epitaphe.

FosMosn.

Pr’aesul hic egregius Formosus laudihus 3 allis

evehitur, caslus, parcus sibi, largus egenis,

Bulgaricae genti fidei qui semina sparsit, -

delubra destruxit, populum caeleslibus armis

instruxit, iolerans discrimina plurima, promptus,

exemplum tribuens ut sint adversa ferenda

et henc viventi metuenda incommoda nulla.

Bommcn VI.

Hinc subit ad modicum vates Bonifacius almus.

Ter quinos hic in arce dies explevit honoris.

Culmina mox mntans superat fsstigia celsa,

inque brevi spatio quaesita cacumina scandens

inter apostolici proceres ascribitur albi 4...

ROMAIN.

Post hunc luce hrevi Romani regmina surgunt.

Quattuor haud plenos tractans is culmine menses

aethcre suscîpitur, merilos sortitus honores.

TsÉoDORs lI.

Quo rapto breviore subit fastigia sorte


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

dilectus clero Theodorus, pacis nmicus,

bissenos Romane dies qui iura gubcrnans,

sobrius et castus, patrie. houitate refertus,

vixit pauperibus ditfusus amator et altor.

Hic populum docuit conectere vincula pacis;

nique saccrdoles concordi uhi iunxit honore,


Generated on 2013-08-03 09:11 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

dum propriis revocat disiectos 1 sedibus, ipse

complacitus rapitur decreta sede locandus 3...

LÉON V.

Post quem celsa subit Leo iura notamine quinlus;

emigrat ante suum quam luna bis impleat orbem.

Cnmsroraa.

Christophorus mox sortitus moderamina sedis

dimidio ulteriusque pnrum dispensat in anno 3...

Lmoo.

Landol dein summum Pelri subit ordinc sedem ;

mensihns hanc coluit sex ut denisque diehus

emerilus palrum sequitur quoque fata priorum.

JEAN X.

surgit abhinc decimus scandens Sacra iura lolmnnes.

Rexerat ille Ravennaiem moderamine plebem.

Inde pelitus ad lmnc, Romanam percolit arcem;

bis seplem qua praenituit paulo amplius annis.

Pontilici hic nostro Iegat segments Seuli‘o 5,

muniticisqne sacram decorans ornatibus aulam

pacc nitet, dum Patriciu deceptus iniqua 5

carcere conicitur claustrisqne artatur opacis.

Spirilus at sevis retineri non valet antris,

emicat immo aethra decrcta sedilia scandens.

LaoN Vl.

Pro quo celsa Petri soxtus Leo regmina sumens

mensibus haec sepiem serval. quinisquc diehus,

praedoccssorumque petit consoriia vatum.

E'rlnNNa Vll.

Septimus hinc Stephanus binos prael‘ulgct in annos,

aucto mense super, bisseno ac sole iugato,


CATALOGUES DU X6 ET DU XI‘

undecimus Pelri 1100 qui nomine sede levatur.

Vi vacuus, splendore carens, modo sacra minislrans,

fratre a Patricio iurisl moderamine rapto, ‘

qui malrem incestam rerum fastigia moecho

tradere conantem decimum sub claustra lohannem

quae dederat, claustri vigili et cnstode suhegit.

Artoldus noster sub quo Sacra pallia sumit;

papaque obit nomen 3 gemiuum ferre nactus in annum.

L'eau vu.

Septim us exurgit Leo, nec tamen ista volutans,

nec curans apices-'i mundi nec celsa requircns,

sola Dei quae sunt alacri sub pecture volvens

culminaque evitans, oblata subire renutans.

Baptus at erigitur dignusque nitore probatur

regminis eximii, Petrique in sede locatur.

Sed minime assuetam linquit decoramine curam,

deditus assiduis precibus'i, speculamine celsus,

afl‘atu laetus, sapiens atque ore serenus.

Qui me visentem aetherei pia limina. Petri

iocunde excipiens anime quaesita benigno

admisit favitque pie 5 studuitque modeste.

Famine6 grata serens epulis recreavit utrisque

corporis atque animae; benedixitet oscula libans

ac geminaus dono cumnlatum muneris almi

pergere laetantem amplexu dimisit honore.

Quem Pater omnipotens alacrem cultuque venuslum

attollat servetque diu, digne excolat actu,

et cum praesulibus sanctis consortia quorum

promeruit sedis, praestct super aethera sedem

cum quibus acternum maneat praeclarus in evum.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

En reproduisant ces textes je n’entends pas aftirmer

que tout y soit emprunté aux épitaphes. Ce qui est. dit ‘

de Léon Vll n’en provient sûrement pas, non plus, très

probablement, que ce qui concerne Jean XI. Pour cer- ‘

tains papes, Romain,

Léon Vl, Etienne Vll,


Generated on 2013-08-03 09:35 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

nologiques, qui ont pu être relevées tout aussi bien sur

un catalogue manuscrit que sur des marbres funéraires.

Mais pour Formose, peut-être pour Boniface V1, pour

Theodore Il et Jean X, il y a, derrière les vers de Flo-

doard, de véritables inscriptions. Nul doute d’ailleurs

que les épitaphes d’Etienne VI, Jean IX, Benoit 1V,

Léon V, Ghristophe, Lando,

il n’y a que des indications chro- ;

Pour terminer ce que j'ai à dire de Flodoard, je vais

dresser ici le catalogue des papes tel qu’il se déduit de

1 son texte, avec ses indications chronologiques.

Hadrianus Il.

lohannes Vlll.

Marinus.

Hadrianus lll.

Stephauus V.

Formosus.

Bonit'atius [V1]

Stephanus Vl.

Romanns

Theodorus [Il]

lohannes Vllll.

Benedictus lllI.

Leo V

Christophorus

Sergius [lll]

Anastasius Ill.

sed. d. XV.

sed. m. [Il] a baud plenos -

sed. d. X[X] 1.

sed. m. Il baud plenos.

sed. 111. VI « ulteriusque parum ».

sed. ami. Vll « amplius ».


CATALOGUES DU X‘ ET DU XI” SIÈCLE.

XII

cette référence ne vise le Liber pontiflcalis, qui porte (

en effet dans plusieurs manuscrits le titre d'Episcopale

ou de Liber episcopalis. Mais jusqu'à quel point Be-

nott était-il fondé à renvoyer ses lecteurs au livre des

papes pour l'histoire de Jean :XII ? C'est ce qui reste à.

déterminer.

Il ne subsiste aucune trace d'un Liber pontificalis

prolongé jusqu'à Jean Xll. Dans beaucoup de catalo-

gues pontificaux du xe siècle,Jean XII est, il est vrai,

pourvu d'une petite notice relative, non point à l'en-

semble de son pontificat, mais aux événements tragiv

ques par lesquels il se termina. Ce serait donc a ce

morceau que Benoît renverrait. S'il en était ainsi, il

faudrait reconnaître qu'il n'avait pas lu le texte en

question, et on se l’expliquerait d'autant mieux que ce

texte, où figure l'avènement de Jean Xlll (oct. 965),

devait être a peine rédigé au moment où il écrivait lui-

même. Je dis qu'il ne l'avait pas lu, car les renseigne-

ments que l'on y trouve sur Jean Xll sont beaucoup

moins étendus que ceux que Benoît a lui-même con»

signés dans sa chronique. En particulier il n'y a pas le

moindre détail sur la mort du pape. Nous avons donc

ici une référence en l'air, faite par quelqu'un qui a en-

tendu parler du Liber episcopalis de Rome, qui en a

peut-être en sous les yeux un exemplaire, mais où ne

figurait pas la petite notice que nous connaissons.

Du reste cette notice fait partie du catalogue plus ou

moins annoté par lequel s'est continuée tant bien que

mal la rédaction du Liber pontificalis. Si Benoît l'avait


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

eue entre les mains, il l'aurait trouvée au bout d'un

catalogue des papes du xe siècle. Or il est aisé de prou-

ver qu'un tel catalogue lui a fait défaut. S'il en avait

eu un, il n'aurait pas commis les erreurs énormes de

faire succéder Lando (913) à Serge Ill (+911), For-

mose (-1- 896) à Lando, Jean X (914 - 928) à Formose, de


Generated on 2013-08-03 09:36 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

négliger entre Jean X et Jean XI (931) les deux papes

Léon VI et Etienne VII. Il est clair que pour ces temps,

éloignés de 40 à 50 ans de celui où il écrivait, il

n'avaita sa disposition qu'une tradition orale très im-

parfaite ’.

1. M. Watterich, t. I, p. 37, a cru voir dans le passage sur

Serge IIIun emprunt au catalogue pontifical. La. comparaison

des deux textes prouve le contraire. Le catalogue dit en deux

endroits, et notamment à l'article de Serge 111, que la basilique

de Latran s'écroule sous Etieune VI, tandis que Benoit rapporte

cette catastrophe au pontificat de Serge IIIÏL'analogie des ter-

mes dens lesquels les deux auteurs décrivent les restaurations

Dans les parties anciennes de son récit, Benoit dé-

pend qp‘elquefois du Liber pontifiealis, mais presque

toujours par l'intermédiaire de Bède. En un seul en«

droit, celui ou il introduit le pape Hadrien I par les

mots Adrianus, natione Romanus. de regione Via Lata,

la dépendance paraît être directe. Admettons donc qu'il

avait un liber ponlifiealis à sa portée et que cet exem-

plaire allait jusqu'a la vie d'IIadrien l. Aussi bien il a

dû trouver quelque part le titre exact de Zibcllus epis-

eopalis. Mais je ne crois pas qu'on puisse s'autoriser

de cela pour conclure, je ne dirai pas a une prolonga-

tion régulière du Liber pontificalisjusqu'a l'année 961;,

mais même à l'existence, au monastère de Saint-

André, d'un exemplaire du catalogue du x° siècle.

/L— Liutprand non plus. n'a pas eu ce catalogue sous

les yeux. Ceci résulte,je crois,avec une entière certitude

des erreurs de chronologie dont il émaille les récits de

son Antapodosz's sur les papes de la première moitié du

x8 siècle. Pour lui Serge III est le compétiteur malheu-

roux de Formose; il lui succède après un court ponti-


CATALOGUES DU X” ET DU X1“

SIÈCLE.

de Léon III, en mettant en italique tout ce qui est

d’une écriture postérieure a la première :

[.00 ann. XX m. X d. xlll.

Stel‘anus ‘ m. Vll.

PasClialis ann. Vll d. XVl.

Eugeuius ann. lll in. Vll d. XXll.

Valentinus m. I d. X.

Gregorius ann. XVl.

Scrgius ann. llt. Sub i'sto Sergio dcpraodaverunt Sara-

ccm’ ecclesi'am sancti Petri'.

Lco ann. Vlll in. l[[ d. Vll. Iste Leo fecit

castellum Sancti' Petri et ronovabi't ecclesz‘am

sancte Maria et ecclesz'am sanctorum Quattuor

coronatorum.

Benedictus ann. [I m. Vl d. XI.

Nicolaus ann. Vllll m. Vl d. Xlll.

Adrianus ann. V.

loliannos ann. X.

ltlarinus ann. I m. V.

Adrianus Tcanensz‘s ann. I m. Il" d. l. lste Adrianus ceca-

vit Georgium de Abentinuni et Mariam supev

ristanam nudam per totam Romani fusticavit.

Stetanus ann. W (1. Vlll.

Formosus ann. llll m. Vl d. Il.

Bonifatius d. XV.

Stcfanus ann. l m. H.

Romanus m. lll.

Tlieodorus m. I d. XV.

lohannes ann. ll (1. X.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Benedictus ann. H1 et m. X.

Leo 1 m. Il.

Cliristophorus m. Vl.

Sergius ann. VII m. (I’).

Anastasius ann. 11 m. (7).

Lando ann. 1(7) m. (17).


Generated on 2013-08-03 09:36 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

lohannes archiepiscopus Itabennati's eclesi‘e , inuitatus a

primatibus Romane urbi's,coiitra instituta cano-

uum agens, Romane eclesi'e invasor foetus, pre-

fuit in en annos sedecim ,' quibus eæpletis, ab

illis occulto Dei iudicio, tamon iusto, visas de-

positus est.

Leo papa sedit menses X.

Stephanus papa scdit. . .

Les petites notes ajoutées ça et là à ce catalogue,

qu'elles soient de première main ou d'une main posté-

rieure, ont été évidemment rédigées par des contempo-

rains.

G._ En tout cela cependant, on ne voit pas se révéler

Xlll

nettement l'intention de donner au Liber pontificaux"

une continuation, même très réduite. Pour trouver

trace de ce dessein. il faut aborder l'étude d'une autre

catégorie de catalogues dont aucun manuscrit, il est

vrai, ne remonte sûrement au x“ siècle, mais dont la ré-

daction remonte indubitablementa‘i une date beaucoup

plus ancienne que l’an mil. Dans ces catalogues en

trouve, outre la succession des papes et la durée de

leur administration, la nationalité de chaque pontife et

le nom de son père: N, natione... en; paire... salit‘

annos... menses..-. dz'es... Ce type de rédaction, qui

rappelle le début des anciennes notices, se maintient

couramment pendant tout le x“ siècle. Ça et la quel-

ques notes historiques, généralement fortcourtes, coni-

plètent le catalogue. Au commencement elles sont très

rares. La mention de la destruction de la basilique Cons-

tantinienne sous Etienne Vl, de sa reconstruction sous

Serge il], c'est a peu près tout 1ce que l'on trouvejus-

qu'a Jean Xll. Ces notes sont analogues a celles que


xrr CATALOGUES DU X" ET DU XI‘ SIÈCLE.

Catalogue du

Laurentianus.

les données que leur comparaison fournit sur l'histoire

de la rédaction.

7. —— Laurenliamts LXV, 34'}.

Ce manuscrit, grand in.f° a deux colonnes, ne repré-

sente que la seconde partie du volume primitif. On lit

en effet, a la fin, la note suivante : z‘stud volumen divi-

sum est in duas parles et lt'galum et rcparatum, etszmt

in alfa parte lzystorie 105617112‘ et Egesippi. Constat li-

gatura etc. Il provient du Mont-Cassin; depuis le xire

siècle il se trouve à Florence, où il fit partie de la bi-

bliothèque de Saint-Marc avant d'entrer dans celle des

Médicis.

On y trouve, après le catalogue pontifical, la chroni-

que de Prosper, le bréviaire d'Eutrope, l'histoire ro-

maine de Paul Diacre, Orose, Jordanes (Romane), les

Ges/a regum Francorum, la vie de Charlemagne par

Eginhard, l'abrégé dela vie d'Apollonius de Tyr, l'his-

toire des Lombards de Paul Diacre. L'écriture est du

x1° siècle 4. .

Outre les livres de Joseph et « d'llégésippe » la pre-

mière partie du volume primitif devait contenir le

commencement d'un catalogue des papes, peut-être un

Liber pontificalz's plus ou moins abrégé. Ceci résulte de

ce que le‘ texte, que je vais donner ici, commence au

haut de la première page, sans aucun titre, et qu'il est

pourvu de numéros comme il suit :

L‘Xll. Romanes, presbiter tunc sancti Petri ad vincula, sed.

men. llll.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

CXIII, Theodorus sedit dies XX.

CXllII. lohannes sedit annis Il.

CXV. Benedictus sedit aunis lll men. V.

CXVI. Leo, presbiter forensis ecclesiuc, sedit dies LVII.

CXVII. Christophorus, presbiter cardiualis tituli Damasi, sedit

men. [fil et eiectus est et mouachus factus est.


Generated on 2013-08-03 09:36 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

CXVIII. Sergius, natus Romae, ex patre Benedicto, sed. an. VII

men. III dies XVI.

CXVIIll. Anastasius sedit annis II. men.

CXX. Lando sedit men. V ; et cessavit episcopatus eius

die XXXVI.

CXXI. lohannes sedit annis Xllll men. Il d. Ill.

[L]eo 7- sedit meusibus VlI.

CXXII. Stephanus sedit ann. ll men. I d. Xll.

1. (if. Archiv, t. V. 13. 668; t. VII, p. 340; t. XII, p. 721 ; Neues

Archiv, t. I, p. 546; et le catalogue de la Laurentieune par Ban-

dini, t. II, p. ‘152.

2. La majuscule a été oubliée. c'est pour cela que le n° d'ordre

:1 été omis. Ce passage a été lu de travers par M. Watterich (t. I.

p. xrv-xv).

(‘.XXHI. lohannes sedit annls VII.

CXXIIII. Leo sedit annis Ill mon. VI d. X.

CXXV. Stephanus sedit ann. III et mon. III et XV d.

CXXVI. Marinus sedit ann. III men. VI d. Xllll.

CXXVII. Agapitus sedit ann. III et men. VII et d. X.

CXXVIII. lohannes de regione Via Lata etc. cf. p.246-Î4T... ca-

nonice est pontifcx consecratus.

M. Watterich attribue une très grande autorité à ce

catalogue. Cependant il suffit de le comparer avec celui

que j'ai publié dans le texte pour constater qu'il n'en

est qu'un abrégé assez réduit ‘. Les notes sur Etienne VI

et Serge llI font ici complètement défaut. La nationa-

lité du pape et le nom de son père ne sont indiqués

que pour Serge 111. En revanche on marque pour R0-

main et Christophe le titre cardinalice précédemment

occupé, et l'on ajoute aux chiffres de Lande la durée de

la vacance après lui. Le début de la notice deJean XII

présente une teneur qui se rencontre aussi dans la plu-

part des catalogues; celle que j'ai imprimée d'après


CATALOGUES DU X“ ET DU XI” SIÈCLE. xv

Catalogue

le Sigeric.

encore plus tragiques que ceux des années précéden-

tes. L'auteur avait distribué son récitsuivant l'ordre des

faits, sans se préoccuper de répartir son texte en notices

distinctes pour chacun des papes Jean Xll, Léon Vlll,

Benoit V et Jean Xlll. Plus tard, lorsque le catalogue

fut continué et que l'on se préoccupa d'y agencer le ‘

petit récit de 963, le passage final sur l'avènement de :

Jean Xlll parut interrompre l'ordonnance des notices;

on le supprima, sans prendre la peine de le transporter -

un peu plus loin, en tête de la notice de Jean XIII lui- '

même. -

Le Lrzzu'cntz'mms, où le catalogue ne se prolonge pas

au dela de ce morceau,

forme primitive; mais on le rencontre aussi ailleurs,

notamment dans le manuscrit de la Pomposa (liste/Mis),

où le catalogue estprolongé bien au dela de l'année 965.

8.- L’archevêque de Cantorbéry Sigeric fit, en 990, le

voyage de Rome. Il nous en a laissé un curieux itinéraire,

conservé dans un manuscrit angle-saxon des environs

del’an mil (British Museum, 00111022., Tz'berz'zts V,pars I),

à la suite de divers catalogues dont un des papes, pro-

longé, noms seulement, jusqu'à Hadrien lll. Immédia-

i tée a noter les titres cardinalices.

nous le présente ainsi sous sa 5 erreur qu'il emploie le mot tz‘lulus a propos de l'église

Item lohannes lituli sancti Vitali sedit annos [lII m. unum ct

dimidium.

La série s'arrête à. Jean XV, qui siégeadix ans et demi,

tandis qu’on ne lui attribue ici que quatre ans et six


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

semaines. Nous avons donc att'aire a un catalogue

dressé sous Jean XV lui-même, alors qu'il siégeait de-

puis un peu plus de quatre ans, c’est-a-dire vers le mois

d'octobre 989.

La spécialité de ce catalogue, c'est l'attention appor-

C'est sans doute par


Generated on 2013-08-03 09:36 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Sainte-Marie in üûmùllcaï cette église était une diaco-

nie et non un titre presbytéral. Pour Saint-Théodore,

la terminologie est exacte. Nous avons ici, autant que

je crois, le plus ancien exemple du rattachement des

cardinaux diacres aux églises de diaconie.

Il faut noter aussi que notre catalogue omet Benoît V;

au temps où il fut rédigé, les idées reçues ne permet-

taient pas de considérer ce personnage comme un

pape légitime.

tement avant le récit du voyage se trouve, I’0 23', le 9_ _'Parmi les livres de date certaine où l'on ren- lcataloârueâ

catalogue suivant, qui va de Jean X a Jean XV (914- contre des traces du catalogue du x’ siècle, aucun n est a ‘1222p: I“

d'Othon II .

989)‘ :

In nomiue domini uostri Iesu Christî.

lohannes Rabennati sedit annos Xllll m. [Il dies YII.

Item Leo tituli sanctae Susannae sed. m. Vlll dies X.

Item Stephanus titulisanctae Anaslasiae sedit annos llI dies X.

Item lohannes tituli sanctae Mariae trans 'l‘yberi seditannos VII

dies XII.

ltem Lco tituli sanctr Sixti sedit annos IIIl dies V.

Item Stephanus tituli sancti Silvestri ets. Martiniseditannos III

et menscs Il dies llll.

Item Marinus tituli sancti Ciriaci sedit annos [il] m. I dies V.

Item sanctissimus Agapitus sedit annos VIlll m. Vlll d. XI.

Item lohannes tituli sanctae Marine qui vocatur in Domiuico

seditannos Vllll m. ld. V.

Item Leo sedit annos unum et dimidium et dies Xl.

Item [ohannes sanctissimus sedit annos VlI d. Xll.

Item Benedictus diaconiae sancti Tbeodori sedit annos I et dimi-

dium, dies XII.

Item Bonifalius sedit dies sexaginta et expulsus est l‘oras.

Item Benedictus sedit annos VII et dimidium, dies Xllll.

Item Petrus Papiae sedit annos l m. Vllll dies Vtl.


XV]

CATALOGUES DU Xe ET DU XI“ SIÈCLE.

Catalogue du

temps de

Silvestre 11.

La méme rédaction se discerne, tout aussi nette-

ment que chez Ilermann, dans un catalogue provenant

de l'abbaye de Zwettl, en Autriche, et publié dans le

T/zesaurus anecdotorum de Pez 1. Mais ici le texte pri-

mitif est chargé d'additions de tout genre empruntées

à divers historiens et aux documents officiels, lettres

des papes, canons de conciles, etc.

Ce qui permet de reconnaître et de distinguer cette

rédaction d'entre les autres, c'est que, d'accord pour

le commencement, de Jean VIH à Jean XV, avec l'en-

semble des textes et spécialement avec celui du Vali-

canus 3762 3 elle s'en sépare nettement a partir de

Grégoire V. Il résulte de la que l'exemplaire commun

à cette rédaction allemande et aux textes italiens ne

se prolongeait pas au delà de Jean XV (-l- 996).

10. — Un catalogue à peu près réduit aux indica-

tions chronologiques, mais intéressant par sa date,

figure en tête du Liber pontificah‘s dans le Parisinus'

5140‘. La série va de saint Pierre a Silvestre ll ; les

chiffres, pour la partie commune, ne sont pas toujours

d'accord avec ceux du Liber pontificalis. Je le reproduis

ici depuis Léon Ill seulement:

XCVIll. ltco ann. XX m. V (1. XVl.

XtlVllIl. Stephanus meus. VII.

C. Pasclmlis ann. Vll m. V d. Xlll.

Cl. Eugenius ann. llll.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Cll. "alenlinus m. I.

Clll. Gregorius ann. "I.

CXII. Stephanus sed. ann.Vl.

CXIII. Formosus,episcopus Portucnsis,sed. ann. V m. Vl.

CXllll. Bonifacius sed. dies XV.

CXV.Stephanus,episcopus (Jampaniaefied. ann.l mens.lll.


Generated on 2013-08-03 09:36 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

CXVI. Romanus sed. mens. llll; qui postea monachus

factus est.

CXVll. Theodorus sed. d. XX.

(‘.XVIll. lohannes sed. ann. ll.

CXVIIII. Benediclus sedit ann. l mens. V.

CXX. Leo, presbiter forensis, sedit dies sexaginta septem.

CXXI. Cristoforus sed. mens. llII.

CXXll. Sergius sed. ann. Vll mens. 1" d. W.

CXXIII. Anastasins sed. ann. lI.

CXXI'III. Lande sedit mens. Vl d. XXXVl.

CXXV. lohannes sed. ann. Xllll mens. Il. d. I".

CXXVI. Leo sedit mens. Vlll.

CXXVll. Stcphanus sed. ann. ll. m. I d. Xll.

CXXVIll. lohannes scdit annos Illl.

CXXVlllI. Leo scdit ann. lll mens. VI d. X.

CXXX. Slephauus sedit ann. llll m. [Il d. XV.

CXXXI. Marinus sedit ann. Ill m. Vl d. Xlll.

CXXXlI. Agapilus sedit ann. X m. Vll d. X.

CXXXlll. lohannes. filius Alherici, sed. ann. Vllll et m. Ill.

CXXXIIII. Leo sed. ann. I.

CXXXV. Benedictus sed. d. X.

CXXXVI. lohannes sed. ann. VI mens. X.

CXXXVII. Benedictus sed. ann.] m. Vl.

CXXXVIII. Benedictus sed. ann. XX et m. Vlll.

CXXX‘VIlll. lohannes sed. dimid, ann.

CXL. Bonifacius invasor sed. ann. I.

CXLI. lohannes, civis Romanus, sed. ann. I.

CXLlI. Gregorius Franciona sed. ann. Ill.

CXLlll. Silvesler qui et Gerberthus vocabatur.

CXLllll.

CXLV.

CXLVl.

CXLVlI.
CATALOGUES DU X“

ET DU XI° SIÈCLE.

Catalogues

taliens de la

fin . ‘

11 X!" eiecle.

'° Ëii". ""

il. — Ainsi, à partir de Grégoire V environ, la rédac-

tion de notre catalogue se diversifieJ’ai parlé suffisam-

ment du texte qui, vers le milieu du x19 siècle, trouva

le chemin de l'Allemagne méridionale. Vers la fin de ce

siècle, depuis le temps d'Alexandre Il et de Grégoire Vll

jusqu'au pontificat de Pascal Il, en rencontre en divers

points de l'ltalie une rédaction d'un type différent, mais

seulement a partir de Grégoire V. C'est celle qui est en-

trée dans le Liber pontifical/‘s de Pierre-Guillaume, et

dont j'ai reproduit le texte en caractères courants. Dans

cette rédaction, les petites notes historiques disparaissent

depuis la fin du x9 siècle ; on revient au catalogue pur

et simple: le nom du pape, sa patrie, assez souvent. le

nom de son père, la durée du pontificat. Cette ordon- ‘

nance ne se modifie que pour Benoît IX et Clément Il,

a propos desquels on a bien été obligé de noter les vi-

cissitudes par lesquelles passa le pontificat intermittent

du premier de ces deux papes.

Voici, autant que j'ai pu les réunir, les documents

qui contiennent ce texte ou qui en dérivent. Leur pro-

venance témoigne d'une certaine vogue dans les grands

monastères italiens.

l" Le catalogue du manuscrit

3764 l. — Ce catalogue commence a Lande et s'étend


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

jusqu’a Grégoire Vll inclusivement; les années, mois et

jours de ce pape étant marqués de première main,

l'exemplaire est nécessairement postérieur au 25

mai I085. ' '

2° Le catalogue du manuscrit de la Pomposa, Esten.

de la Cava, Valicanus
Generated on 2013-08-03 09:36 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

. Sis Vl F' 53. — Le catalogue fait suite au Liber pontifi-

calz's; il va jusqu'à la 9°

prit fin le 29 juin I082.

année de Grégoire VIl, laquelle

3° Le catalogue de Monte Amiata, Amiatinus 3, a la .

bibliothèque Laurentienne de Florence. Ce manuscrit ,

contient diverses œuvres de Bède et de Raban. Aux

l69 et 240 figure un catalogue de papes qui, pour la

première partie, depuis saint Pierre jusqu'à Agapit Il

a 955).

Benedictus V/I Ex comitibus T usculanis an. X m. V11] (1. XX V1111. ‘

[charmes XI V Papiensis au. I.

Pelrus loltmmes X V et X V1 an. 1.

Grqqoriua V Saxo. Germanus, sed. an. 1”.

Silvesler, qui et Gerberhu, Floriacensis monachus.

1. T. I, p. cxev. Publié intégralement

t' I. D- 5. et par Vignoli, t. I, cal. 11.

2. I, p. cxcrx. Fragments dans Muratori, Sein, t. 111 bis.

ulBER Porvrrrrcxus, t. il.

M7

ne contient, de première main, que les noms. 1

Depuis Jean Xll nous rencontrons notre catalogue,

plus ou moins abrégé;

dre H H‘ 1073) dont en

jours.

4° Le catalogue dela Casanate 1, Casanalensz‘s B, v, 17.

—Je n'ai pu découvrir la provenance de ce manuscrit.

marque les années, mois et.

II ; les chiffres de celui-ci

n'étant pas marqués, la rédaction doit être placée entre

1099 et M18. '

5° Au temps (1105-1119) où Grégoire de Catino com-

pilait la chronique de Farl‘a,on possédait dans cette cé-‘


XVIll

CATALOGUES DU X” ET DU XI“ SIÈCLE.

Papes

imaginaires.

Donne 11.

_ 12. ——Déjà, dans quelques-uns de ces catalogues,

on voit‘ apparaître deux fautes qui, se propageant peu à

peu, ont eu pour effet d'introduire dans le catalogue

pontifical deux papes imaginaires, un Domnus (var.

Bonus, Bonus) et un Jean.Ces fautes se rencontrent

dans les catalogues de la Pomposa, de la Cava, de

MonteAmiata’, de Saint-Vincent et de la Casanate. On

ne les rencontre pas dans ceux de Farfa, de Subiaco, non

plus que dans le Liber pontifica/is de Pierre-Guillaume".

J'ai déjà expliqué 3 l'origine de la première. Elle sup-

pose que, dans une rédactionautérieure à toutes celles

que nous avons, la notice de Benoît Vl (-f- 971;) était

immédiatement suivie de la mention non de l'intrus

Boniface VIl, mais du successeur légitime, Benoît Vll.

Celui-ci ayant été précédemment évêque de Sutri, on

l'avait désigné seulement par son titre épiscopal, Dom-

nus de Sulri, sans marquer de chiffre. Plus tard, lorsque

le catalogue fut continué et quel’on crut devoir yinsérer

le nom de Boniface Vll, ces mots Domnus de Sutri au-

raient dû être supprimés, car ils désignaient le pape

BenoîtVll, placé désormais un rang plus loin, à la suite

de Bonil‘ace Vll. Ils subsistèrentpourtant dans quelques

exemplaires. A la longue ou y joignit les chill'res an.

I. m. VI, répétés de la ligne précédente, celle de Be-

noît VI. Les mots de Sutri, d'abord transformés en de

Suri, puis en de Sur, finirent pas disparaître; il ne


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

resta que Domnus, que l’on considère comme le nom

d'un pape. Peu à peu il se modîfia luimême en Bonus

ou en Bonus ; c'est sous cette forme, Donus 11, qu'il

figure dans presque tous les catalogues imprimés.

L'autre faute n'est qu'un dédoublement de Jean XlV.

Sa notice dans le Liber pontificalz‘s contient deux


Generated on 2013-08-03 09:36 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

chiffres qui ont rapport à lui; le premier, m. V11],

représente la durée de son épiscopat; le second, m.

[Il], la durée de son emprisonnement au château Saint-

Ange. Dans les catalogues que j'ai énumérés ci-des-

sus, ces deux chiffres sont donnés tous les deux comme

des durées de pontificat et attribués à deux papes dif-

férents, quoique homonymes. Comme Jean XlV eut pour

successeur légitime un autre pape Jean, en obtint ainsi

une série de trois Jean entre BenoîtVll et Grégoire V.

De cette façon Jean XV devint Jean XVI et ainsi de suite.

On ne sait quand se produisit cette erreur. Il est sûr

qu'elle n'eut aucune influence sur la numérotation des

papes Jean XV, XVI, XVIl, XVlll, XlX: leurs inscrip-

tions et leurs chartes en font foi. Ces papes appartiennent

tous au dernier'tiers du x” siècle et au premier tiers du

XI”. Mais au xm°siècle le dédoublement de Jean XlV était

chose reçue et consignée dans toutes les chroniques du

temps. Un pape Jean ayant été élu en 1276, au lieu de

prendre le n° XX, il prit le n‘J XXl. Après lui sont

venus deux autres papes du même nom, Jean XXll et

Jean XXIII, qui ne pouvaient manquer de prendre des

numéros à la suite.

13. — Parmi les catalogues qui dépendent de textes

ainsi corrompus, mais qui remontent pourtant à une

date antérieure au xu° siècle, je citerai d'abord celui

qui est entré dans la composition de l'un de ces cata-

logues de papes et d‘empereurs, en colonnes parallèles,

si communs au xu° siècle et depuis. C'est, je crois, le

plus ancien que l'on ait signalé. Peu différent des pré-

cédents jusqu'à la hauteur de Grégoire V, il s'en sé-

pare alors et contient, pour la fin du Xe siècle et pour le

siècle suivant, des renseignements intéressants. Bien

qu'il nous soit parvenu dans une rédaction prolongée


CATALOGUES DU X’ ET DU XI° SIÈCLE.

Romanus, presbiter titulo sancti Petri ad Viucula, ann. 111

d. XXII.

Theodorus, d. XX. '

Iohannes, ann Il d. XV.

Benedictus, ann. III m. II (I. XV_

Leo, presbiter forensis, d. LX.

Christotorus, cardinalis titulo Damasi, m. VII.

Sergius, natione Romenus, ex patre Benedicto, ann. VII

m. [Il d. XVI.

Anastasius ann. II m. Il.

Lande m. VI d. XXXVI.

Iohannes ann. Xlll 11]. II (1. III.

Leo ann. I" d. XV.

Stel‘anus ann. Il m. I.

Iohannes ann. IIII m. X.

Leo ann. I“ m. "I d. X 1.

Marinus ann. [il D1. VI d. XI".

Agapitus ann.

Agapitus ann. X m. VI 'd. X.

XIX

Benedictus, Viliternense episcopus, natione Romanus, in re-

gione ad Sanctum Mariain de Presepe, m. VIIII d. XX.

Gregorius ann. Xll m. I d. V.

Victor [[1].] Illld. VlI.

Urbanus ann. XI 111. llll. Et cessavit d. XVI. '

M. — Un autre type de catalogue, très fréquem- 3° Troisième

ment reproduit dans les manuscrits, est caractérisé, type'

outre l’intrusion des deux papes Domnus et Jean, par

une série de notes qui commencent a Jean XVI et

vontjusqu’ala fin du x|° siècle,


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

A ce type appartiennentles catalogues contenus dans

les manuscrits suivants :

Parisinus :2886 (C011). M63), de la fin du X!“ siècle.

Il provient de Moissac, comme le montre la note sui-

vante, écrite en haut du premier feuillet: Isto liber

fui! prions de Ilapz'stagno monde/ci monasteriï Moy-


Generated on 2013-08-03 09:37 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

sz'acensz's’. Le catalogue, transcrit sur un blanc, au D‘ 67',

par une mainjcontemporaine de celle qui a exécuté l'en-

semble du manuscrit, va jusqu'à Alexandre Il inclusi-

vement (I073) ; quelques mots ont été écrits d'abord,

puis grattes, a la suite de ce pape.

Parisz'nus 5512 (Colb. 3518), de la fin du me siècle.

Le catalogue est a la fin ; il va de première main

jusqu'à Victor III (1087).

Vatz'canus 6292, de la fin du xiesiècle. Ici le catalogue,

arrêté pour les chitI'res a Victor Ill, contient encore,

de première main, le nom d'Urbain Il.

Parz‘sùzus 2478 (C016. 4195). C'est un saintAnselme

du xu" siècle. Le catalogue y est prolongé, de pre-

mière main, jusqu'à Gélase II (1119).

Parz‘sz‘nus 3876 (C016. 4048). C'est une collection

canonique. Le catalogue yva. de première main, jus-

qu'à Innocent II. I

Tous‘ ces textes, à peu près de même, teneur, ont A

été publiés. Les quatre Parz‘sz'ni sont respectivement r , 1

identiques aux catalogues placés par Pagi en tête de sa ! ]

Crùz'ca lzz‘storz'co-c/zrono/agica3, sous les n°*_ 2, 3, 4- ‘

et 5; celui du Vatz'canus figure dans l'introduction du

Liber pontificalïs de Vignoli, sous la rubrique Catalo-

gus 111‘. Ils n'ofl‘rent aucun intérêt pour la partie au-

ceps Rom. Successit ind. Xllll; ann. VlIlI m. llll.

Benedictus, nat. in regione Marcello, m. Il.

Leo ann. lm. IIII.

Iohannes Narniensis ann. VII m. XI d. V.

Benedictus, natione ltomanus, ann. I m. Vl.

Domnus ann. lm. VI de Suri.

Bonifatius m. I d. XII.

Benedictus, natione Romanus, ann. VII m. VI.

Iobannes m. VlII.
X!

CATALOGUES DU X"e ET DU XÏ” SIÈCLE.

cienne. Je ne reproduis ici ‘ que la fin, depuis Be-

nottVl.

Benedictus sed. en. l m. Vl.

Domni de Suri sed. an. l un. V1.

Bonifatius sed. m. I d. Xll.

Benedictus sed. an. Vllll.

lohannes sed. m. Vlll.

lohannes sed. m. Il“.

_ [ohannes sed. an. X m. VI. (1. X.

Gregorius sed. au. I m. V.

lohannes sed. m. X. qui turpiter vitam suam finivit.

Silvester sed. an. llll m. i d. Vllll.

lohannes, qui vocatur Sicco, sed. m. V d. XXV.

lohannes, qui vocatur Fanassus, sed. an. l.

Sergius, qui vocatur 0s porci, sed. an. lll. Suis quidem

temporibus fuit pessima rames. Vendebatur enim modius tri-

tici C denariis, modius furfuris denariis XXX.

Benedictus. frater Alberici maioris,sed. au. .\'l m. X5 11. XXl.

lobannes, l‘ruter eius, sed. an. VllIl m. Vllll.

Benedictus, qui vocatur Tbeophilactus, sed. au XI".

Silvester, Sahinensis episcopus, sed. d. LVI.

Gregorius, qui vocatur Iobannes Gratianus, sed.an.Il m. Vl.

Clemens, qui vocatur Suigerius, sed. m. Vllll d. Vil.

Damasus, qui vocatur Poppo, sed. d. XXlll.

Leo sanctissimus, qui vocatur Bruno, sed. au. V m. [I d. VII.

Victor, qui vocatur Gebeardus, sed. an. Il m. [Il d. XIII.

Stephanus, qui vocatur Fredericus,'sed. m. "il d. XXVllll 3.

Benedictus, Belliternensis episcopus, sed. m. Vllll d. XX.

Nicolaus, qui vocatur Girardus, sed. an. Il 111. V d. XXV.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Alexander, qui vocatur Anselmus, sed. an. Xi m. VI.

V Gregorius sanctissimus, qui vocaturlldebrandus, sed. an. Xll

in. I, et cessavit episcopatns biennium.

Victor, qui et Desiderius, Cassinensis cenobii abbas, sed. m.

lili (1. "il, et cessavit episcopatus 111. V (1. XXVll.

A partir d’Urbain II les continuations divergent et


Generated on 2013-08-03 09:37 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

perdent toute valeur.

C'est un catalogue de cette forme qui est entré dans

q la compilation du Liber Flaridus ;mais depuis Urbain [I i

il s'élargit en notices. J’ai reproduit intégralement cette

dernière partie, t. I, p. ctxxxvr. C'est encore à ce type

que se rattache, mais avec quelques modifications ve-

nues d'ailleurs, le catalogue du Vaticanus 1340‘, dont

Vignoli a donné le texte entier, sous la rubrique Cala-

logus IV, et dont les particularités principales ont été

relevées dans la présente édition 3. '

l5. —— Je n'entreprendrai pas de classer ni même

d'énumérer les innombrables catalogues pontificaux

qui se rencontrent dans les manuscrits, depuis la fin

du me siècle et qui ne contiennent que des noms et des

chiffres’. il en est peu, sans doute, qui ne se rattachent

à l'une ou a l'autre des traditions que je viens de signa-

ler. Les rechercher, les publier, les comparer serait une

besogne ingrate a tous les points de vue; on se donne-

rait beaucoup de peine pour n’atteindre en réalité au-

cun résultat. Les catalogues précédemment étudiés

sut‘fisent pour constater les traditions du x0 et du xi“

siècle sur la chronologie pontificale de cette période.

Au delà on n'en est plus réduit aux catalogues, ni pour

l’histoire, ni pour la chronologie.

l. En fait de variantes je ne note que celles qui sont assez ap-

puyées pour mettre en doute la leçon primitive.

2. Var. m. M.

3. Var. (1. vnn.

1. Cf. t. I. p. nov.

2. Au point de vue des chiffres, il y a une certaine divergence

entre ce catalogue et le groupe qui précède. mais seulement de-

puis Grégoire V. Dans cette dissidence, le Vatir'anus I340 est suivi


ANNALES ROMAINES. x XI

g 11.

LES ANNALES ROMAINES.

‘histoire des le‘. — La renaissance grégorienne, àla fin du x1°sie« son temps. Le premier livre va jusqu'à. Constantin, le

Ë; 019, se fit sentirdansl'historiographie pontificale comme second jusqu'à Charlemagne; avec les deux suivants

“8°” vu‘ en beaucoup d'autres choses. indépendamment des on atteint le x1” siècle. Dans le cinquième on arrive à

biographies spéciales de Léon 1X et de Grégoire Vll, l'empereur llenri III et à son intervention au concile

nous rencontrons vers la fin du :(1e siècle et surtout au de Sutri (1046) dans les affaires de l'église romaine. On

siècle suivant, divers ouvrages consacrés soit al'histoire voit alors apparaître les papes allemands, Clément il,

des papes contemporains, soit a l'histoire de tous les Damase 11, Léon IX, Victor ll, puis, au livre suivant.

papes depuis saint Pierre. Rédigés en des temps où Étienne IX, Nicolas ll, Alexandre Il; les trois derniers

les esprits étaient divisés par les controverses les plus livres (vu-1x) sont consacrés a Grégoire Vll.

ardentes, ces livres se ressentent du milieu d’où ils Tout cela ressemble fort peu, dans la forme, à l'an-

sortent. ‘ cien Liber pontz‘fiwfis. Bonizo écrit pour son propre

Les deux canonistes les plus en vue dansi’entourage compte, sans aucun souci de continuerla vieille chroni-

de Grégoire Vll, Deusdedit et Anselme de Lucques, que pontificale ,-il ne procède pas, comme elle, par noti-

i'ont souvent place dans leurs compilations a des textes ces distinctes. Dans un autre de ses ouvrages, le Décret,

historiques, en particulier à des extraits du Liber pon- encore inédit, mais dont certains fragments ont été

liflcalis. Deusdedit cite toujours celui-ci sous la rubri- publiés 1, il en résume, très rapidement, toute la sé-

que sa: Romano Ponti/îcalz', en: Pontiflcali. Anselme a rie, jusqu'à Etienne V et Formose. A partir de la il

au soin d'annexer un catalogue pontifical à sa collection, donne encore une sorte d'esquisse de l'histoire ponti-

_' pour y servir en quelque sorte d'échelle chronologique. ficale où abondent, jusqu'a Benoît 1X, les confusions

Cependant ils n'ont rien fait, ni l’un ni l'autre, pour les plus étranges 2. S'il avait en sous la main un cata-

i'histoire pontificale proprement dite. logue, même fort laconique, comme celui d'Anselme

Btèqliprq de il n'en est pas de même de.Bonizo ou Bonitho, évé< de Lucques, il n'eût pas accumulé autant d'erreurs.

' que de Sutri, l'un des défenseurs les plus zélés de la Quant a son Liber ad .-lmicum, il ne dépend de l'an-

réforme grégorienne. Son Liber ad amicum ’. écrit cien Liber pmtzifimäs qu'en un endroit, au commen-

très Peu de temps après la mort de Grégoire Vll. pro- cernent du livre lit, pour un passage relatif a la chute

bablement avant qu'il ne lui eût été donné un succes- du royaume lombard et a la visite de Charlemagne a

seul‘, contientd'assezlongs récits surl'histoire de LéonIX Rome en 774 3; mais il y a tout lieu de penser qu'il aura ‘

etdes papes suivants jusqu'à. Grégoire Vil ; la vie de pris ce résumé dans quelque recueil d'extraits. Deus-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

celui-ci est traitée avec de grands développements. Le dedit a aussi ce morceau (IV, “4, P- 427)-

but de l'auteur est de répondre par l’histoire. à. deux ' I '

questions qui lui ont été proposées: Comment Dieu 17._ Dans palme camp aussi, dans celui des adver-

peut-il soufl‘rir la défaite des bons et le triomphe des saires de la réforme etdes tenants de l'antipape Guibel‘f, ‘

méchants? Est-il permis de se servir des armes ma- on faisait œuvre de plume. Au nombre des livres 31m.

térielles pour défendre la foi ? Sa réponse est un ex- grégoriens il faut compta-1a vie de Grégoire V1] par le
Generated on 2013-08-03 09:37 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

posé historique desluttes de l'Eglise et plus particu-

lièrement de la papauté, depuis Jésus-Christ jusqu’à

1. Mai, Nova P1’. bibliotheca, t. VII, 3' partie.

2. "oy. ce morceau ci-dessous, p. 353; ci‘. p. :u.

l. Les meilleures éditions sont celles de JatIo', Monumenta Gre- 3 c’est le morceau Temporibm “le”. Adriani _ regm‘m eh“

floriana (Hi/1L, t. II) et de Dümmler, M. 6., Libeui de me imperm I

lorum et ponlificum, p. 569. subiugamL


XXII

.ANNALES BOMAINES.

Le Vaticanus

1984.

Description.

cardinal Beno 1, libelle diffamatoire, où non seulement

Grégoire VII, mais plusieurs de ses prédécesseurs et

son successeur Urbain Il sont poursuivis avec le der-

nier acharnement. C'est dans ce monde schismati-

que, quoique en une région plus tempérée, que

naquirent les récits déposés dans les parties les plus ‘

anciennes de ce que l'on est convenu d’appeler les

Annales Romaines. '

Le manuscrit Valicanus 19812, in fol. du xn" siècle,

est un recueil de divers ouvrages historiques, complété

à diverses reprises par l'addition de cahiers et d'écri-

tures nouvelles. On trouve d'abord un cahier de six feuil-

lets, ajouté après coup, contenant le texte d’Eutrope.

Au 1'. 7 commence le manuscrit primitif; il renferme le

Curiosum urbis Iiomae (f. 7-9), deux fragments histo-

riques, Octavianus Augustas regnavit, etc. (f. 9) et

Darius reæ Persarnm, etc., f. 10; un récit de la prise de

Troie(Scilium Troic) (f. l0-27); I'Historia miscella (f.

27-122); enfin, a partir du f. 123, l'Histoire des Lom-

bards de Paul Diacre, ou plutôt une série d'extraits de

cet ouvrage. Les derniers mots appartiennent an der-

nier chapitre, VI, 58 ; ils se trouvent en haut du f. 191.

Entre ce 1'. et celui qui le précédait dans la disposition

primitive du manuscrit, c'est-à-dire le f. 166, on a in-

calé trois cahiers, f. 167-190, contenant I'Hz'storia Ty-

rii Apollonii 3. -
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Le f. 191 commence un cahier ordinaire de huit feuil-

lets (f. 191-198). Ce cahier se trouvant libre, ony trans-

crivit d'abord les pièces suivantes, qui dépassent les

limites du cahier, et donnèrent ainsi lieu d'ajouter deux

autres feuillets, 199 et 200 :

a) le faux privilège par lequel Léon VIII est censé


Generated on 2013-08-03 09:37 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

avoir concédé les investitures à. l'empereur Othon l

(Jafl‘é, 3701) ; — b) le décret de Nicolas II sur les élec-

tions pontificales (concile romain du 13 avril 1059) ; -—

c) le privilège de Pascal Il relatif aux régates, délivré au

roi Henri V, à Saint-Pierre, le 1 février 1111, avant la

captivité du pape (Jafl‘é, 6289); -— d) le privilège sur les

investitures délivré au même souverain, le 12 avril'1111

1. Goldast, A pologia Henrici IV.

2. Sur ce manuscrit. v. Pertz, Archiv, t. V, p. 80; Bethmann

ibid., t. XI, p. 811; E. Stevensou, Arcliivio Romano di st.patria:

p. 385.

3. La coupure entre f. 167 et t‘. 191 est dans le chapitre VI, 55...

quae ad Perlicas l regem levaverunt. Rectifier d'après cela la des-

é‘rlption de G. Waitz (M. G. Scr. Lang., p. 30), où il est dit que

le texte s'arrête à Pertx'cac. .

(Jatl‘é, 6290); —- e) le concile de Latran, mars 1112,

dernière session; —f) un récit‘ de l'arrestation et de la

captivité du pape Pascal 1] (mars-avril 1111), du à la

plume d'un clerc de l'entourage du pape;-— g) fragments

historiques sur Pascal 11, Gélase Il et Calixte Il 2;— h)

extraits de la collection canonique du cardinal Deusde-

dit ; ces extraits commencent par les trois privilèges de

Louis le Pieux (817), d'OthonI (962) et de Henri Il

(1022); ils vontjusqu'au r“ du f. 200.

Deux autres feuillets, les deux derniers, 201, 202,

terminent le manuscrit. On y trouve des notes histori-

ques, assez mal combinées avec un fragment de catalo-

gue pontifical. le tout allant de l'année 1041 à la mort

de l’antipape Cadalus (1071-72) 3.

Dans les espaces blancs qui restaient entre ces pièces

en transcrivit: 1° des extraits du Liber pomi/icalis re-

latifs aux papes Zacharie, Etienne Il, Etienne III, Léon

llI : ces extraits concernent les rapports de l'église ro-


ANNALES ROMAINES.

‘ragnients

tstoriqnee.

de nubibus cecz'a’z'sset. — Aux ff. 9 et 8, on a utilisé

des blancs pour transcrire le privilège de Calixte II et

le PrcceplimzHez'm‘icz'1'mp., c'est-à-dire les deux pièces

dont l'ensemble forme ce qu'on appelle le concordat de

Worms ‘. '

l8. — Il résulte de cette description que les person-

nes à qui ce manuscrit appartint pendant le xue siècle

portaient un assez vifintérét aux faits et controverses du

temps, notamment aux conflits des partis sous Pascal Il,

Gélase Il et Calixte II. On a puisé aux chroniques, aux

registres pontificaux, aux collections de pièces mises en

circulation par les défenseurs du pape et par les tenants

desrevendications impériales, eton l'a fait avec un tel

éclectisme qu'il serait difficile de déterminer la cause

que l'on a entendu servir. Peut-être tenait-on surtout a

se renseigner. De toute cette farrugo j'ai extrait, sui-

vant en cela l'exemple de Pertz, les parties qui ont un

caractère narratif, et je les ai rangées dans l'ordre

chronologique, sans tenir compte de l'esprit qui a di-

rigé le narrateur. Les fragments cotés ci-dessous 1, III,

IV, sont évidemmentde quelqu'un qui s'intéressait mé-

diocrement aux grandes vues de la papauté rét'ormatrice

et ne prenait guère parti entre elle et l'empire d'Alle-

magne. Au contraire, le fragment n‘J Il est l'œuvre d'un

clerc de la suite de Pascal il, de l'un de ceux qui furent

arrêtés avec lui et qui partagèrent sa captivité de deux

mois derrière les lignes de l'armée impériale.

Mon édition, fondée sur une nouvelle collation d'un


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

manuscrit qui s'efface de jour en jour, n'ajoute que

bien peua ce que l'on sait depuis longtemps sur ce texte

curieux par l'édition très soignée que Pertz en a donnée

dans les Monimzenta Germam'ae. '

Dans sa première partie, qui va de Benoit IX a Alexan-

dre Il, le narrateur dépend évidemment de documents


Generated on 2013-08-03 09:37 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

antérieurs. li a en sous les yeux le catalogue pontifical,

pour la partie qui regarde Benoit 1X, Silvestre lll et

Grégoire Vl. Il a connu aussi une pièce apocryphe, fa-

briquée parle parti guibertiste entre 1080 et 'lt)872.Dans

La série des notes romaines, mais non curialistes, ne

reprend qu'au pontificat de Pascal“. Il est possible qu'il

y ait eu alors un changement de main; la continuation

ne va que jusqu'à l'année H21.

Ces Annales romaines (let lll) appartiennent a une

période un peu antérieure a celle où écrivait Pan-

dolfe, dont le recueil m'occupera tout a l'heure. Avec

elles nous sommes en plein dans la querelle des inves-

titures, au temps des antipapes oppose's parles empe-

reurs a Grégoire VII et a ses successeurs jusqu’a

Calixte ll. Pas lamoindre trace du schisme entre Inno-

cent II et Anaclet. Les vies de papes du cardinal Boson,

dont je parlerai plus loin, sontpostérieuresa Pandolfe ;

elles nous reportent au temps de Frédéric Barberousse

et de ses conflits avec les papes Adrien IV et Alexan-

dre lll ; leur série se termine par les vies de ces deux

pontifes ; plus précisément, elle s'arrête àl‘qannée 1178.

C'est un peu au dela de ce terme que nous nous re-

trouvons, avec le court fragment n” [V ajouté vers la

fin du xiie siècle a notre manuscrit Vati'caiius 1984. Ce

fragment commence au pontificat d’Urbain lll (U85-

1187) ; mais il y est question du pape Lucius lll (H81-

ll85), successeur d’Alexandre lll et prédécesseur d'Ur-

bain. Le récit s'étend au pontificat de Grégoire Vlll

t ‘187) et va jusqu'à l'avènement de son successeur Cle-

ment lll (ll87-l'l9l);mais il ne dépasse pas ce terme.

Au moment où la transcription s'est arrêtée, faute de

place, le narrateur, revenant en arrière, était en train

de parler de la guerre des Romains contre Tusculum,


xxlr LE LIBEB PONTIFICALIS DE PIERRE-GUILLAUME.

Le manuscrit

de

Saint-Gilles

exécuté dans

le diocese de

Reims.

s in. I 1

LE LIBER PONTIFICALISZDE PIERRE-GUILLAUME.

l9. —- Peu après le temps du pape Calixte Il, que ne

dépassent pas nos Annales Romaines, dans leur partie

principale, nous rencontrons un recueil bien autrement

important, qui n'est rien moins qu'une nouvelle édition

du Liber pontificalis, continuée jusqu'à lionorius II

(1- 1130) inclusivement. Le plus ancien manuscrit,

longtemps unique, et souche incontestable de tous les

autres, est le

Vatz'canus 3762, xu‘ siècle.

Parchemin, in-i“ oblong, 235 m‘ sur M5, 182 feuillets, dont

les tîl premiers forment le manuscrit primitibles autres n'ayant

été ajoutés que beaucoup plus tard, au xv' siècle. Ce manus-

critaété exécuté en ll’i‘l , comme il résulte de la note suivante,

qui se lit dans les marges supérieures des pages 91’, 92, 93‘,

94, 94’, 95 : Petrus Guillrrmus bibliotecharius apud Aceium dum ibi

moraretur anno dÎu'ce incarnatianis millésime C“ XLII° 1.

Le copiste de ce manuscrit est connu, de même que

la bibliothèque dont il était titulaire. C'est évidemment

le même personnage que Pierre, surnommé Guillaume,

bibliothécaire de l'abbaye de Saint-Gilles, auquel on doit

un recueil de miracles composé à la gloire du patron

de ce monastère, et pourvu d'une dédicace qui commence


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ainsi: Reverentissimo patri domno Hugoni abbati m0.

nasteriï sancti Egidii quod in valle Flaviana situm est,

[rater Pctrus cognomcnta Guillermus, ez'usdcm 100i bi-

bliot/recarius, debitum in omnibus ut filz'us famulatum.

Cet écrit fut rédigé entre les années 1121 et i124 '-

La localité d'Aceium a été identifiée par M. W. Gie-


Generated on 2013-08-03 09:49 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

sebrecht3 avecl’ancien siège épiscopal d'Acci, en Corse,

par M. Watterich avecl'abbaye cistercienne d'Acey, fon-

dée en H38 dans le diocèse de Besançon. J'avais d'abord

accepté l'identification de M. Watterich ’; mais je crois

, maintenant qu'elle doit être écartée. En effet, diverses

bulles 3 pancartes de l'abbaye de Saint-Gilles mention-

nent, parmi les appartenances de ce monastère, une

ecclcsia s. Egia'ii de Aceio, où il est difficile de ne pas

reconnaître I'Àceium de notre bibliothécaire. Or cette

église est déjà mentionnée dans une bulle de Calixte II,

du 28juin 1119, c'est-à—dire d'un temps où il n'y avait

encorea Àcey en Franche-Comté ni abbaye ni établisse-

mentreligieux d'aucune sorte. Du reste le monastère d'A-

cey n'a jamais été sous le patronage de saint Gilles. Il

faut donc chercher ailleurs. L'église Saint-Gilles de Aceio

est considérée par M. l'abbé Goifl‘on 3, mais avec quel-

ques doutes, comme une dépendance de l'abbaye de

Saint-Eusèbe, au diocèse d'Apt‘. Rien ne le preuve, a

ma connaissance, si ce n'est que l'ecclesia s. Egidii

de Aceio fait suite, dans les pancartes, a l'abbatia s.

Eusebii de Provintia ; mais il est clair que la liste n'a

pas été disposée suivant l'ordre géographique.

Or il existe dans le diocèse de Reims, à trois kilomè-

tres environ au sud de Fismes. une paroisse de Saint-

Gilles, près de laquelle se voient les ruines d'un

prieuré. Cet établissement religieux porte dans les an-

ciennes chartes et autres documents du diocèse le titre

de prieuré S. Egia’ii de Aceio 5 ;c'était une maison

cistercienne. Je crois qu'il n'y a pas à chercher ailleurs

i. Étude, p. 93.

1. On trouve en tête de ce ms. deux feuillets de garde (xv' s.)

contenant des statuts de la ville de Gênes; d'après une note de

:Zacagni, sur le premier de ces deux feuillets, il y en aurait eu


o
‘lui ‘Ç 7'
La"? ,. _ ‘
Generated on 2013-08-03 09:50 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 09:50 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
LE LIBER PONTIFICALIS DE PIERRE-GUILLAUME.

tescription.

et que c'est bien la l'ccclesia s. Egidiz' in Accio des

chartes de Saint-Gilles. Du reste, Pierre-Guillaume lui-

mème, dans son livre sur les miracles de saint Gilles ‘,

parle d'un miracle arrivé en 1088 dans une église fon-

dée au diocèse de Reims par quelques-uns de ses con-

frères. Dès lors l'Accium où fut exécuté notre manus-

crit doit être placé, non en Corse, ni en Provence, ni

en Franche-Comté, mais dans le diocèse de Reims. Cette

circonstance explique une particularité de la notice

d’Urbain Il. On y trouve, au commencement, sur la pa-

trie de ce pape, des indications d'une précision inaccou-

tumée, qui étonnerait de la part d'un biographe romain

et même d'un réviseur languedocien ou comtois: Urba-

nus, nalione Gal/us, ex oppido Castellionis, guod est

supra Marnam fluvium in arc/tiepiscopatu Rcmensi.

Mais du moment où le texte a passé par les mains d'une

personne qui résidait a cinq ou six lieues de Chatillon-

sur-Marne, il n'y a plus rien d'extraordinaire.

Pour quelle raison Pierre-Guillaume se trouvait-il tran-

sitoirement (dam ibz' morarctur) a Saint-Gilles in Aceio,

en “42, c'est ce qu'il est superflu de rechercher. La

teneur de la note marginale, Petrus Gui/lermus etc.,

semble indiquer qu'elle fut écrite après le retour du 5

bibliothécaire à l'abbaye, ou tout au moins en prévision

d'un prochain retour. On peut donc considérer le ma-

nuscrit comme ayant été exécuté pour la bibliothèque

de Saint-Gilles. _

ll contientle Liber ponti/icalis prolongé jusqu'à H0-

norius II (-1- ll30) inclusivement. En tête, les deux


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

lettres de saint Jérôme et du pape Damase, puis le titre:

4. M. G. Sain, t. XII, p. 317. Il faut noter toutefois que Pierre-

Guillaume donne un autre nom qu'Aceium à la localité ou fut

fondé ce prieuré: il l'appelle Ascona : « Gnm domnns Reinoldus. ve-

locum illum in que fratres nostri venerandas reliquiasinanus dex-

trae b. Egidii... coltocare et monasterium aedificare decreve-


Generated on 2013-08-03 09:50 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

rant... M. de Kerval, Vie et culte de S. Gilles, 2 éd., Le Mans.

1875, p. 34. et M. l'abbé Rembry, dans son livre intitulé Saint Gil-

Egidii in Aceio des chartes de Saint-Gilles et de Reims ne soit!"t une

seule et même localité.

pus sca'erunt. Suivent les notices.

Depuis saint Pierre jusqu'à Etienne Il, elles sont re-

produites in-extenso. Le texte appartientau type mixte,

représenté par les manuscrits E et G ; ainsi, la vie

d'Etienne Il est donnée suivant la recension lombarde‘.

Ça et la il y a des. interpolations spéciales. Voici les

plus notables: ANACLET.... non marial. [Duos etiam

dccretales cpislolas omni sapienlia pianos conscripsit.

Hic sub Domiciano principe martirii gloriam copitis

obtrzmcatione susce_pit.] — CALLISTE... traits Tibcrim

[guae sanctae Mariae appellatur.] — MARCELLIN.... Et

postpaucos dies [synode facto in, provincia Campanie,

‘ in cioitate quae vocatur Sesanna, sua arc pent'luit co-

ram cLxxx epzîscopis cum cz'ncre in capite sac et cz'lt'cio

vestitus, pemtenciam agents et diccns se pcccasse. Tune

iratus Dioclecz'anus tenait eum, compcllens ad sacrifi-

cium. Illc autem clamabat, dicens : c Pem'teo cum

lacrimis de pria/‘e ignorancia, quia graoiler delinqui. :

Et cepz't blasp/tcmore Dz'oclecianum et idola démonia-

rum manu facto. Tzmc] ab godent Diocletz'ano, etc. —

SJLVESTRE.... a lepra. [Hic Constantinus imperator,

quarte dia sui baptismalis privilegium ecclesiae Ro-

manae ponti/z‘ci contulit ut in loto orbe Romano sa-

cerdotes ita Izunc capot Izabeant sicut omnes iua'ices

regem. In eo privilcgio ira inter cetera legitur: Utile

iua'z'camus una cum omnibussatrapzs nostriset unioerso

senatu.... Suit la fin de la donation psendoconstanti-

nienneg. —XYSTElIl... sanctae Sabinae [in m'be Rama,

‘ in monte Aoentino, z'zczt‘a monaslerizun sancli Boni/‘a-


XXVI

LE LIBER PONTIFICALIS DE PIERRE-GUILLAUME.

des Lombards de Paul Diacre, v, 30 ; dans celles qui

concernentAnacIet et Silvestre, l’interpolateurse montre

tributaire de la collection pseudo-isidorienne. C'est du

faux concile de Sinuesse que l’on a tiré ce qui est ajou-

té a la notice de Marcellin. Les notes sur la basilique de

Sainte-Marie in Trastevere et sur le monastère des 55.

Boniface et Alexis trahissent une main romaine; il en est

de même dela variante templum Bomuli pour temp/um

Romae que l'on rencontre dans les notices de Félix IV,

d‘llonorius et de Paul’.

Au dela d’Etienne Il, depuis Paul jusqu'à Iladrien Il,

les notices sont fortement abrégées; ou plutôt on y a

pratiqué des coupures arbitraires], en se préoccupant non

de résumer le texte, mais de le diminuer. De Jean VIII

a Urbain Il, nous trouvons le catalogue décrit cihdessus,

rédigé à Rome et continué par diverses mains jusqu'à

la fin du :11e siècle. Il présente cependant, dansla notice

de Jean VIII et dans celles de Léon IX, Etienne IX,

Benoît X, Alexandre Il, Grégoire VII, Victor 111, Un

bain II, des compléments ajoutés après coup. La série

se termine par les quatre vies de Pascal Il, Gélase Il,

Calixte Il et llonorius II, qui sont de main contempo-

raine et d'un auteur qu'il sera possible de déterminer.

La dernière page du manuscrit primitif, I“ 171’,

restée presque entière en blanc, a servi plus tard a

transcrire une lettre pontificale, actuellement presque

effacée ; encore, après la première ligne de cette lettre,

en a-t-on gratté quelques-unes pour noter l'incendie

du Latran en 1361. Voici ce qui reste de ces écritures :


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Sed quid inpertiri possem honiinibus tam perfectis certc si.....

addice.....

Dans le corps du manuscrit, il faut signaler d'abord

deux notes marginales en face des notices d'IIadrien III

et de Jean XI; je les ai publiées ci-dessous, p. 225 et

243. Elles proviennent de la chronique de Martinus


Generated on 2013-08-03 09:51 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Polonus. Une autre adjonction de même provenance se

rencontre au bus du f" ‘124’. Le texte de cette page ap-

partient à la vie de Léon lV ; il y est question de la

dédicace de la cité léonine. La note marginale a rap-

port à la papesse Jeanne (v. la planche ci-jointe) :

Post hunc Leonem Iohannes Anglicus, natione Morgantinns,

sedit annis duohus, mense uno, diebus quatuor, et mortuus est

Rome, et cessavit episcopalus mens. I. Hic,'ut asseritur, fe-

mina fuit, et in puellari etate a quodam sno amasio in habitu

virili Atlienis ducta, sic in diversis scientiis profccit ut nullus

sihi par inveuiretur; adeo ut post Borne tririum legens ma-

guos magistros discipulos et auditores haberet. Et cum in

Urbe vite et scicntia magne opinionis esset, in papam concor-

diter eligitur. Sed in papatu per suum familiarem imprégna-

tur. Verum tempus partus ignoraus, cum de Sancto l‘etro in

Lateranum tenderet, angustiata inter Coliseum et sancti Cle-

mentis ecclesiam peperit, et post mortua ibidem, ut dicitur,

sepulta fuit. lit quia domnus papa eandem viam semper obli-

quat, creditur a plurihus quod ob detestationem facti hocfaciat.

Nec ponitur in cathalogo pontilicum propter muliebris sexus

quantum ad hoc def‘ormitutem.

L'écriture de cette note n'est pas antérieure au xiva

siècle; on peut en dire autant pour les deux autres.

"ers la fin du XIV" siècle ou le commencement du

siècle suivanthnotre manuscrit, probablement dépourvu

de reliure, avait sa dernière page fort usée, comme on

a pu le Voir par ce que j'ai dit des écritures ajoutées

après coup en cet endroit ; les quelques lignes du texte

primitif qui commencent cette page ont elles-mêmes ‘3 des

lacunes, dues a la même usure. C'est alors qu'on lui adjoi-

gnit un cahier de l2 feuillets sur lesquels on transcrivit

une sorte de continuation du Liber pontificalz's, emprun-

tée a un manuscrit de Martinus Polonus. Cette partie du


LE LIBER PONTIFICALIS DE PIERRE‘GUILLAÜME.

autres notices, depuis Innocent II. Il

eu peur de manquer de place, ce qui est en effet arrivé,

en- dépit du changement d'écriture.

Tel est maintenant ce manuscrit. Comme c'est l'an-

cétre commun de tous les exemplaires du Liber 11mm‘-

fica/is' dont il nous reste a parler, sa configuration et

son histoire méritaient une attention spéciale. J'ai dit

que c'est l'ancêtre commun des autres manuscrits. Je

dois ajouter aussitôt qu'il ne fut connu et copié que

très tard. Aucun des chroniqueurs du m“ siècle et des

deux siècles suivants ne paraît en avoir fait usage, pas

même les historiographes des papes d’Avignon, comme

Ptolémée de Lucques, Bernard Gui,

leurs continuateurs. ‘Il faut descendre jusqu’au temps

du grand schisme, près de 24-0 ans après Pierre-GuiL

laume, pour le voir sortir

la souche d'une nombreuse postérité d'exemplaires.

jongloaée 20. — Barberinus XII, 27, xv° siècle.

’ Bohier.

Parchemin in f0, 45 cm.de hauteur. Il porte, dans une ini-

tiale, l'écusson cardinalice des Barbe, ce qui prouve qu'il fut

exécuté soit pour Paul Il, cardinal de lit-0 à 446i, soit pour

son neveu Marc Barbe, cardinal de lai-n57 a M90. La date la

plus ancienne est de beaucoup la plus probable.

Les sept premiers feuillets sont occupés par une ta-

ble alphabétique des matières, intitulée : Tabula par

alp/zabelum ordinata ad rejm'iendum facil‘l'us’ mate-

rias magis notabiles codicis subsequenlis. Sur le v° du

f“ 8, titre de première main : Cronica Damasi [713 au’ le-

ranimum. Plus bas, d'une main postérieure, Et donc


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Am‘om‘i Fellri'i vin‘ inlegerrimi ac iw-ispiezatisq. con- 4

au manuscrit précédent, première main, il est ici en-

cadré de scolies. Ces scolies sont précédées de la dé-

dicace suivante, dont l'initiale commence la page et

contient le portrait du roi de France Charles V.

semble qu'on ait ' lus.


Generated on 2013-08-03 09:51 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Amalric'Auger et ‘

de son obscurité et devenir ‘

audiebnt ipse attentim, etiamsi tune esset prol‘ccturus in pre-

, lium. Tu‘ .... .. quoquc sunt huius libri signacula ex metalli ma-

martirum,‘ tamque bo-

noruin quam minus ulilium, usque ad secundum papam

lnnocentium patebit ad tcxtum. Alterius vero signaculi,

argenti resonancio fabricati, paudet solucio dotatores ipsius

Ecclcsie qui fuere,‘eam construeudo ex Iapidibus, post do-

tando illam immobilibus ac ipsam prctiosis ornaudo iocalibus.

Sequenti quoque signaculo, I‘crri duricin iucudalo, rescrato,

exterius Clfll'eltll. qui fucrint Romane ecclesie det’cnsores, tant

in eius dirimenrlis scismatibus quam in ipsius dirigendis pre-

sulibus, quam in eiusdom iuribus etiam del‘endeudis cum bra-

chio. Fixi quoque marginibus presenlis catalogi glosellas ali-

quas, ut legcntem aliquendo a cursu teneant nimio utque ipse

advertat scripta in en attentius. Nam viatorem quandoque re-

levat oculos suos extra callem dirigera, et ah ce divertere op-

tatum citius prestat portum interdum. Que inquam addita,

mequc ac nlea dicta singula correctioui catbolice uius nostre

Ecclcsie humiliter subicio et inclitissime tue etiam maiestatis.

Acta ianl olim in Romana ecclesia in isto memoror. Nunc au-

tem quid sit, quis non novit in ipsa ? Quid enim deceret fieri

iusti norunt,‘ sed quid erit, Iict, retinet tantum Omnipotens.

Itaque mihi dicenti : « Euge, euge 2», ipse porro adiciam:

« Heu me, Domino, cum iucolatus meus prolougatus est I »

Au dessus du texte lui-même une miniature qui oc-

‘ cupe toute la largeur des deux colonnes représente saint

Jérôme nimbé d'or, vêtu de noir, portant le chapeau de

cardinal, un lion a ses pieds,- autour de lui un groupe

de moines, vêtus aussi de noir; il tient a la main une

lettre qu'il présente au pape Damase. Celui-ci, séparé

de saint Jérôme par la mer, est assis, tiare en tête, en-


XXVIII

LE LIBER PONTIFICALIS DE PIERRE-GUILLAUME.

gnan (Am'anus) au diocèse de Saint-Pons de Tomières,

fut nommé évêque d'Orvieto par le pape Urbain V, le

14 novembre 1364. Le 7 octobre 1370, le même Ur-

bain V le transféra au siège de Vaison. Il revint à 0r-

vieto sous Gregoire XI, en 1376 ; dans une de ses no-

tes a la vie d‘Agathon, il parle d'un événement dont il

avait eu connaissance à Rome, tempore Gregorii X];

en 1378 il embrassa le parti de Clément VII et fut,

pour cette raison, déposé de l'épiscopat par Urbain Vl ’.

Il revint alors en France, où, cette lettre le prouve, il

exerça les fonctions d'ambassadeur (orator) de Charles V

près la cour pontificale d'Avignon. Ce prince étant

mort le 16 septembre 1380, et la dédicace étant certai-

nement postérieure au commencement du schisme, la

date du travail de Pierre Bohier se trouve renfermée

dans d'étroites limites.

Après la vie d'lionorius il on lit:

Ezplicit cronica Damasi pape

de cal/tala. r0. pontificum.

2l. — Lucensis 552, ave siècle.

Sous la. même reliure,deux manuscrits de papier; le second,

f. 28l-é08, est un Boccace, De casibus oirorum illuslrium. —-

Le premier manuscrit, f. l-‘l80,écrit seulement jusqu'au f. ‘273,

est un Liber pontificalîs.

Nous avons ici une copie du manuscrit précédent,

avec la table alphabétique, l’eæplicil et les gloses. Cel-

les-ci toutefois ne sont pas disposées en encadrement

autour du texte, mais intercalées entre les notices. En

tête on a ajouté une liste alphabétique des papes, au bas


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

de laquelle se trouve la note suivante, de la main 3 de

Felino Sandei, secrétaire d’Alexandre VI et évêque de

Lucques (1499-1503) : Preneste, XXH iulii M93, primo

anno Alez. V1. Après l‘erplicit (f. 273’), reproduit du

Barberinus, on lit: Finit hystorz'a Romanorum panti-

ficum Damasi papae usque ad ez'us lempora, ab inde


Generated on 2013-08-03 09:51 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

huc usque Pandulphi hosliarii Laleranensis ccclesz‘ae,

ut in Gelasio 11, c. 169, eæemplata olim a libre a’.

Marci episcopi Prenestini cardinalis S. Marci, babenle

teætum cum istis glossis in margine ad instar Clemen-

tinarzmz, oenerabili velustale lranscriplum. Erat pah'i

illi ocre sancto liber ipse peculiaris, et normal/as pos-

tillas eius manu in fine positas ln'c transcripsi. Laus

Deo.

Il s'agit ici de Barbo neveu, qui fut en effet évêque

de Préneste, de M78 a 1491.

Parisinus 5142, xiv-xve siècle.

l’arcbemin,grand in in, 38m1‘ sur 26,334 feuillets. -— Anciens

n": Reg. 3622, -’i et Colb. 129. il a fait partie de la bibliothè-

que pontificale d'Avignon au temps de Benoit Xlll, dont il

porte les armes (f. 232) et pour lequel il fut exécuté par un

calligraphe connu, Antoine Sanche 1. La signature de celui-ci

figure au bas du {0 2l?’ :

Anthonius Ispanus vocatur qui scripsit, benedicutur. Amen.

Ce manuscrit contient trois séries de vies des papes:

i” (f05 L85’) la série du Liber Ccnsuum; le manuscrit

ayant perdu quelques feuillets au commencement, les

premiers mots sont : volait Ilomam virlcre..., ci-des-

sous, p. 351w, 1. 38. Au dela du texte imprimé dans le

présent volume, on trouve encore des extraits du con-

cile de Latran de N79 et la vie de Grégoire 1X, tou-

jours d'après le Liber Censzmm. — 2° (9“ 86-219’), le

Liber ponti/icalis, disposé comme dans le manuscrit

précédent, c’est-à-dire avec une table portant en tête le

titre Tabula per alp/zabetum etc. Les gloses de Bohier

et sa dédicace à Charles V n'ont pas été transcrites.

Il est clair toutefois que l'on a eu d'abord intention de

le faire, car on a laissé en marge tout l'espace néces-


LE LIBER PONTIFICALIS DE PIERREGUILLAUME.

les trois chroniques de Martin, de Ptolémée de Luc-

ques et. de Bernard Gui, les dates d’avénement des pa-

pes avec le synchronisme des empereurs ; elle s'arrête

à l'avènement de Jean XXll. Après toutcela commence.

1'” 232,18. Chronique de Martin, pourvue d'une continua-

tion empruntée a Bernard Gui et prolongée jusqu'en

1328 ’. Il y a deux vies de Nicolas lII ,- la première

termine la chronique martinienne, distribuée, suivant

l'usage, ou deux colonnes, papes a gauche, empe-

reurs a droite ‘-' ;la seconde commence (f. 310) la partie

du texte qui ne relève plus de Martin. Ici on trouve

quelques notices d'empereurs intercalées entre celles

des papes : après Nicolas IV: Adulfus cames de Nas-

coll. fait eleclus in regem — nec coronam imperii ;

après Bonii'ace VIIl :Alberlus prediclus dur Ans/rie —

filio fratris sui amw Domini M000 VH1; après Clé-

ment V: Henricus cames Lucclburyensz‘s -— Petri et

Pauli, anno Domini MCCCXII.

Valicanus L437, xv“ siècle.

Parchemin grand in-fo, ‘207 feuillets, écriture du commen-

cement du xv“ siècle. Après les deux premiers recueils, qui

sont de la même main, les autres parties de ce manuscrit sont

d'écritures ditl'érentes : elles ont été successivement ajoutées.

Contenu : 1° Constitutions de Frédéric Il avec gloses de

Marinus de Caramanica (f. 1-50),- —2° Constitutions de

Charles d'Anjou (f. 51-66); — 3° Constitution del’em-

pereur llenri Vll, datée de Pise, 2 avril 1313 (f. 6774;)

- 4° A pparatus Pauli super Clementinis (1'. 75-134) ,'

— 5° Fragment du Liber Ccnsmmz (f. 135493) com-

mençûnt par la série des vies des papes du cardinal


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Boson (f. 136-179); —- 6" Fin du Liber pontiflcalis,

de Paul a Honorius ll.

Leydensis V ulcanii 33, fin du Xïle siècle.

Papier, petit in-fo, mutilé a la fin: il en reste lil feuillets.

Le Liber pontificalis ne va ici quejusqu'a Etienne II,

dans la notice duquel il s'interrompt aux mots... eoa’em


Generated on 2013-08-03 09:51 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

papa decreverat par 3 — A la suite de chaque notice,

gloses de Bohier.

1. Ce texte est semblable à celui que l'on trouve dans Eccard,

Corpus hisL, t. I, p. 1462-1494, et dans les manuscrits Parisimls

5625, lftmnoverani 764, 766. Cf. Glasschrüder, dans l'llislorischea

Jahrbuch, t. XI, p. 250, Munich, 1890.

2. Le texte s'arrête, du côté des empereurs, aux mots in CiciIia

(sic) venions est dc/funclus (f. 309).

3. T. 1, p. us. 1. t5.

XXIX

22. —— Les cinq manuscrits que je viens de décrire

dérivent tous d'une même copie de l'exemplaire de Saint-

Gilles. copie enrichie de gloses par Pierre Bohier, en

‘1379-80, a l'intention du roi de France Charles V. Le

manuscritde Saint-Gilles se trouvait donc alors à la cour

pontificale d'Avignon. Depuis quand s'y trouvait-il ? .le

l'ignore, et cela importe assez peu 1. En tout cas il y

fut assez mal soigné, car c'est après que l'on eut exé-

cuté la copie de Pierre Bohier que l'écriture de sa der«

nière page s'ell‘aça au point que plusieurs mots devin-

vinrent tout a fait illisibles. postérieurement a l'année

1380 '-' on lui adjoignit, comme je l'ai dit plus haut, un

cahier où la série des biographies papales se poursuit

jusqu'à Martin lV. Dans cet état il fut l'objet de plu-

sieurs transcriptions, dont une au moins est très impor-

tante pour l'histoire subséquente du Liber pontifi-

salis.

Valicamrs 2039.

Papier, in-éo, [28 feuillets, écriture du xv“ siècle.

Copie du Vaû‘camus 3762 avec tous ses appendices.

l"allicellanus C 79.

Parchemin, iu-b-o, 31"“ sur [4, ‘157 feuillets, écriture du xv°

siècle.
XXX

LE LIBEB PONTIFICALIS DE PIERRE-GUILLAUME.

suite prolongée par diverses mains jusqu’a Léon X.

Vient enfin unetable alphabétique des papes avec ren-

voi à la pagination (f. 256-257).

Bianchini a donné dans ses deux derniers volumes

une collation de ce manuscrit pour la partie qui va de

saint Grégoire le Grand à Paul.

Copies du Vallicellanus C '79.

Van'canus 4985.

Papier,in-l°. écriture du xvi° siècle.

La copie du Vallz'ccllanus C 79 est suivie. f. 216

et suivants, d’un certain nombre d’extraits du manuscrit

Vaticanus 3761i, destinés à combler les lacunes de la

recension de Pierre-Guillaume dans les vies du v1n° et

du me siècle. La provenance de ces suppléments est

marquée par la rubrique : E3: vctusto corlicc mo-

nasreriz' Cavensis in que erant vitae Ronzanorum pon-

tificum.

l’alz'canus 5623.

Papier, in-f", de M8 feuillets, 32cm sur ‘14-, écriture de la fin

du XVl‘ siècle. Sur le feuilletde garde ou litzdi Caslello;ancien

Valliccl/anus C 25.

Papier, in-t‘°, 20! feuillets, écriture du xvn siècle.

Contenu : 10 Une copie du Val]. C79, depuis Sabinien

jusqu'à Jean XXll ; — 2° Une série1 de vies des papes, de

Grégoire XI a Pie 1]; —— 3°Vies des papes de Léon lXa

Grégoire lX, d'après le Liber Censuum, recension du

cardinal d'Aragon. Ces trois parties forment en réalité

trois manuscrits dill‘érenls, réunis sousla même reliure.

Parisinus ‘11889 .
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Papier, in-f", xvn“ siècle, recueil de copies d'anciens manus-

crits. La seule partie qui doive être considérée ici occupe les

l‘. 1356. Elle provient de Saint Germain des Prés,

Copie du Val]. C 79, mais seulement pour la partie

qui va de Jean VIH à Jean XXll.

Les manuscrits que je viens de décrire dérivent de


Generated on 2013-08-03 09:51 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

l'exemplaire de Saint-Gilles tel qu’il est maintenant;

les deux premiers en sont des copies directes, les autres

dérivent du Vallz‘cellanus C 79, auquel se rattache aussi

la dernière recension, celle du temps d‘Eugène lV, dont

il sera question plus loin.

no ; Q0. 2' _ '- ' ' r Les retouche:

‘3. J interromps 101 l étude de la descendance du de Pierm

. . . . . . manuscrit de S ' t-G'll ' ' - '. Guillaume.

Le Liber pontifical” commence 161 par la vie de am 1 es et Je revlens à son texte p”

Sabinien, dont le nom est écrit, par erreur, Fabz'anus.

Cette copie‘ est très mauvaise : il y manque beaucoup

de papes, Deusdedit, Honorius, Théodore, Martin, Eu-

gène, Vitalien, Donus, Agatbon, Léon Il, Grégoire Il,

Grégoire lIl, Zacbarie. Serge Il y porte le nom de Gré-

goire ll. Après Benoît III ou a ajouté la note sur la

papesse : Post Leonem I111 Ioannes anglicus etc. Ni-

colas lll fait suite à llonorius ll : on a ainsi omis Inno-

cent ll et ses successeurs jusqu'à Jean XXIinclusivement.

La vie de Martin IV est complète; vient ensuite une

continuation, depuis Honorius IV jusqu’a Jean XXII,

qui concorde avec le l’allicellanus C 79. Alors, de Be-

noît Xll a Martin V, le texte suit une recension toute

spéciale ‘ ; on y a seulement ajouté (f. 139’- 148) la fin

de la vie de MartinV: Privalo domno Iohanne etc.,

ci-dessous, p. ‘513, d'après la recension du temps d’Eu-

gène IV.

Comme on le voit, ce manuscrit ne dépend que par-

tiellement du Vallz'cellanus C 79.

mitif, tel qu'il sortit en 1142, des mains du bibliothé-

caire Pierre-Guillaume.

Avant tout, il importe de déterminer quelle a été la

part de Pierre-Guillaume dans la rédaction sortie de ses

mains.
LE LIBER PONTIFICALIS DE PIERRE-GUILLAUME. xxxi

des retouches fort claires, que l'on est en droit d'attri-

buer, avec plus ou moins de sécurité, au moine de

Saint-Gilles.

Voyons d'abord la notice de Jean Vlll. Ici il est de

toute évidence que ce qui vient après la courte notice

du catalogue a été ajouté par quelqu'un qui s'intéres-

sait particulièrement à Saint-Gilles et. qui se trouvait a

même de dépouillerà loisir les chartes de cette abbaye‘.

En dehors de ce qui a rapport au voyage de Jean Vlll

en France et, plus spécialement, à son intervention

dans les affaires temporelles de Saint-Gilles, il n'y a ici

qu'une notice littéraire sur le célèbre bibliothécaire

Anastase, notice dont un lettré quelconque du xiie siè-

cle avait les éléments sous la main.

Longtemps après Jean Vlll, un autre pape, Gélase Il,

entra en France par Saint-Gilles. Pierre-Guillaume s'y

trouvait alors. On doit s'attendre à ce que sa recension

présente quelque trace de l'impression que ce séjour i

n'avait pu manquer de lui faire. En effet, a partir du

moment où le pape a touché le sol français, sa biogra-

phie abonde en menus détails qui trahissent évidem-

ment, non seulement un témoin oculaire, comme au-

rait pu l'être un des clercs romains dela suite du pape,

mais un homme du pays, s'intéressant a des choses

qui n'ont d'importance que dans un assez court rayon

autour du clocher. Il s'étend sur l'accueil fait au pape ‘

parles moines de Saint-Gilles, énumère les équipages

que lui envoya l'abbé de Cluny, domnus Pantins, et

ceux qui furent misa sa disposition par l'abbé de Saint-

Gilles lui-même, a veiierabili abéale llugzme. On pro-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

fila du séjour du pape pour lui faire consacrer quel-

ques petites églises du voisinage : ces cérémonies, de .

nulle importance historique, sont mentionnées avec

soin ‘3. La retouche est ici d'autantplus manifeste que le

reste de la notice, nous le savons, est l'œuvre d'un au-

tour qui n'avait pas suivi le pape en France et qui se


Generated on 2013-08-03 09:51 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

trouvait alors a Bénévent 3.

La préoccupation de Saint-Gilles et de son voisinage

se rencontre encore dans la vie de Calixte Il‘. Enfin, la

dernière vie, celle d'Honorius Il, a été si visiblement

mutilée, et cela sous une inspiration si manifestement t

conforme a celle que l'on peut supposer avoir agi sur

Pierre-Guillaume, au moment où il écrivait, qu'il y a

tout lieu de reconnaître encore ici l'œuvre, non de sa

plume, mais de ses ciseaux ‘.

En jetant, en effet, les yeux sur cette notice, ou est

tout d'abord frappé de son exiguité. Le pontificat d'Ho-

norius a duré six. ans; il comprend des événements

importants. comme la mort de l'empereur Henri V,

l'avènement de Lothaire Il, la compétition de Conrad,

l'expédition dirigée par le pape contre le roi Roger, sa

défaite, sa capitulation; tout cela, sans parler de la pe-

tite guerre habituelle contre les barons de la Campa-

gne, valait la peine d'être raconté, et il y a lieu de s'é-

tonner que le biographe, le même sûrement a qui nous

devonsles vies de Gélase il et de Calixte ll, où les cho-

ses de ce genre occupent tant de place, soit devenu ici

tout a fait muet. Le texte que nous avons sous les yeux

ne nous fournit qu'un récit d'élection; c'est une elec-

tio‘n accidentée, et le narrz'iteur est un des membres du

conclave. La prolîxité dont il a fait preuve, en pareil

cas, dans la vie de Gélase il, et qui caractérise égale-

ment certaines parties du présent récit, donne lieu de

croire que nous allons avoir une histoire intéressante et

complète du conclave de “24 et des troubles qui agi-

tèrent Rome a la 'suite de la double élection de Lam-

bertv et de Théobald. On doit s'attendre a Voir mettre en

relief l'événement extraordinaire de la démission d'llo-

norius II et de sa réélection. Il n'est pas de choses plus


XXXH

LE LIBER PONTIFICALIS DE PIERRE-GUILLAUME.

ses vêtements, surmonte sa répugnance et se décide a

affronter les périls d'un conclave qui s'annonce comme

devant être fort agité. Mais qu'un manteau rouge, porté

à son insu par un cardinal, puisse avoir une influence ‘

t catalogue du x1’ siècle. Ce raccord, comme je l'ai déjà

quelconque sur son ambition ou sur son courage, c'est

ce qu'il n'est pas aisé de comprendre. On ne peut croire ‘

que le biographe romain soit responsable de ce détail.

C'est Pierre-Guillaume, je pense, qui l'aura introduit, ,

par pure bonté d'ame. Il aura été scandalisé du pro-

cédé de Léon Fraîapane, et surtout de ce que ce pro- '

cédé supposait chez tous les cardinaux une ambition .

peu édifiante. Avec son ignorante domino il aura cru

sauver l'honneur du sacré-collège. Malheureusement

il n'a pas pris garde que son amendement étaitrepoussé

par le contexte.

Pourquoi Pierre-Guillaume a-t-il ainsi mutilé la vie

d‘llonorius l1? La raison en est claire. Tout ce groupe t

de vies de papes, de Pascalll allonorius Il, est l'œuvre t

d'un partisan d’Anaclet ll, le rival d‘lnnocent II, du

protégé de saint Bernard. L'élection de 1124 mit aux

prises les mêmes intérêts que celle de 1130; si l'on

n'en vint pas dès lors a un schisme, on y toucha de fort

près. Les Fraiapani, qui furent, six ans après, les pa-

trons d'lnnocent Il, exerceront sur les électeurs une

pression violente a laquelle le parti des Pierleoni fut -

contraint de céder, non sans dépit. Un biographe comme

le notre, pierléoniste acharné, ne pouvait, même après

1130, raconter sans passion les événements de 1124.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

On doit penser qu'il introduisit dans son récit bien des

récriminations excessives contre ceux qui devaient être,

quelques années après, les fauteurs d'lnnocent II. Dans

un passage de la vie de Gélase Il il nous a donné lui-

méme la note de son exaltation. Visant un personnage

qu'il représente comme un rejeton de l'antipape Guibert,


Generated on 2013-08-03 09:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

il s'écrie : Destruat ergo illum Omnipotens! C'est

Innocent Il qui est l'objet de cette imprécation. Comme

son nom n'est pas prononcé à cet endroit, Pierre-Guil-

laume ne s'aperçut de rien et laissa passer. Mais, dans

la vie d'Honorius Il, les événements étant plus rappro-

chés, les allusions devaient être plus claires. Le biblio-

thécaire de Saint-Gilles comprit et supprima.

du x° et du Xl° siècle, sont connues d’ailleurs. Ce qu'il

importe d'étudier ici, c'est la fin, le groupe des quatre

dernières vies, de Pascal Il, Gélase ll, Galixte Il et

Honorius ll, ainsi que le raccord entre ce groupe et le

dit, est formé de notices plus ou moins développées qui

ont été mises à la suite des courtes indications du

catalogue. Les plus longues sont celles de Grégoire Vll

etd'L‘rbainIl ; mais elles n'ont pas coûté beaucoupà leur

auteur. Grégoire Vll avait fait publier ce qu'on appelle

son registre, c'est-à-dire un choix des principales piè-

ces de sa correspondance jusqu'en 1081. En tête de

certaines pièces ou de certains groupes de pièces on

avait mis de petites préfaces destinées à renseigner le

lecteur sur l'histoire de chaque affaire. Notre biographe

a composé sa vie de Grégoire "II avec ces notices tou-

tes faites, en y ajoutant ça et la des extraits des pièces

elles-mêmes‘. Sauf quelques détails bien rares, fournis

par la tradition ou parles annales locales, c'est à coups

de ciseaux qu'il a procédé. Il n'a pas fait autrement

pour Urbain 11. Jusqu'à ces derniers temps on ne pou-

vait le constater; mais la découverte de la Collection

Britannique nous a rendu d'importants fragments du

registre d'Urbain II. On voit qu'il était disposé comme

celui de Grégoire Vll; il avait sans doute été aussi l'ob-

jet d'une publication spéciale. Or j'ai retrouvé‘3 dans

les fragments de la Collection Britannique presque


‘ PANDOLFE, BIOGRAPHE PONTIFICAL.

2e

de Paâcal Il

HOllOl‘ius 1l.

contemporaine et qui s’inspire de souvenirs présents,

c'est celle qui commence à Pascal 11.

Quel en est l'auteur?

Il se désigne en trois endroits; dansla viede Gélase Il.

son nom est écrit. en toutes lettres : Pandulfus‘. A cet

endroitilnous apprend que le pape Gélasel’éleva en “19

de l'ordre mineur de portier a ceux de lecteur et d'exor-

ciste. Dans la vie de Caliste ll il se nomme aussi, à pro-

pos de sa promotion au sous-diaconat? Mais ici, dans le

manuscrit dont se servit Pierre-Guillaume, le nom

était écrit en abrégé, car le bibliothécaire le transcrivit

sous la forme Panda. Il y avait sans doute Pana’. ou

quelque chose de ce genre. Une abréviation plus forte

encore se rencontre3 dans la vie de Pascal Il; le nom se

réduit a uneinitiale : P. L'auteur se présente ici comme

remplissant. des fonctions qui n'ont rien d'ecclésiasti-

que, qui conviennent plutôt à un laïque, à un militaire.

P., Pand., Pandul/us, sont, suivant moi, trois formes

plus ou moins complètes du même nom. Cette explica-

tion est évidemment la plus naturelle, celle qui se pré-

sente de prime abord a l'esprit. Elle cadre très bien

avec le progrès de la carrière ecclésiastique : P. est

encore laïque sous Pascal ll; Panda/fus devient exor-

ciste sous Gélase ll ; Pana’. est promu au sous-diaconat

d'autant plus remarquable que cet esprit et ce style

sortent de l'ordinaire d'une façon bien étrange et bien

caractéristique.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Le narrateur est un lettré romain, féru d'antiquité

classique, comme tant de ses compatriotes au xuesiècle,

et faisant volontiers parade de sou _érudition. Il aime

à faire parler ses personnages; il leur fabrique de pe-

tits discours à la Tite-Live; ainsi, le discours de Henri V

aux cardinaux, traités pompeusement de pères cons-


Generated on 2013-08-03 09:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

crits, et la réponse des cardinaux à Henri V, dans la

vie de Pascal; dans celle de Gélase, le discours d'Etienne

Normannus et celui du pape. Il s'intéresse faiblement

aux affaires ecclésiastiques proprement dites‘, beaucoup

1. Ci-dcssous, p. 315, l. 9 2 et me Pandul/‘um hosliar‘ium qui hec

:cripsi.

2. P. 323, l. 13.

& P. 302, I. 9.

4- Ainsi il n'a pas un mot sur l'opposition soulevée dans le

clergé par les concessions de Pascal II, sur le concile de Latran

en “12. Le concordat de Worms, dans la vie de Calixte Il, n'a

qu'un bien faible relief.

LIBER Pourra-mans, t. II.

XXXIII

aux batailles, émeutes,'aventures de toute espèce : c'est

là qu'il se complaît et qu'il se donne carrière. Ainsi,

dans la vie de Pascal [1, le récit de l'émeute du jeudi-

saint 1116; dans celle de Gélase, l'élection du pape, sa

fuite sur le Tibre, l'échautt‘ourée de Sainte-Praxède.

Les progrès de l'armement, les inventions nouvelles, les

ruses de guerre, excitentau plus haut point son attention.

il écrivit, ou tout au moins il ont l'intention d’écrire un

livre sur la conquête de Majorque par les Pisans. il de-

vait. y donner des détails sur l'apparatus, les eopiae,

le supplcmcntwn ‘. Le livre en question est bien vrais

semblablement identique a un récit anonyme publié par

Ughelli‘l. On y voit signalée l'efficacité d'un certain feu

ailé, pennacius z'gm's, qui fit merveille contre les infi-

dèles. Le même engin reparaît dans la vie de Gélase“.

En racontant la prise de la forteresse de Saint-Paul par

les gens de Pascal Il, le biographe note qu'on se servit

de fausses clefs fabriquées d'une manière ingénieuse‘.

Dans la vie de Gélase il parle d'un filet protecteur que


XXXIV

PANDOLFE, BIOGRAPHE PONTIFICAL.

a travers les rues de la ville pendant qu’on se bat à

Sainte-Praxède, paraît l’avoir plus égayé qu'affligé.

Ces façons originales. parfois même un peu émanci-

pées, tranchent singulièrement sur la sécheresse béate

du vieux Liber pontificah‘s. Les historiographes de ce

genre devaient être rares à la cour pontificale. Je ne

vois aucune raison de les multiplier et de ne pas iden-

tifier avec le Pandulfus auteur de la vie de Gélase, le P.

qui rédigea celle de Pascal. Nous verrons bientôt qui

était ce personnage. Avant d'aller plus loin, je dois

m'arrêter à combattre le système qui le dédouble et

qui répartit entre deux narrateurs le groupe de no-

tices que nous considérons ici.

25.—Ce système, proposé d’abord par M.Giesebrecht‘,

a été adopté et défendu par M. Watterich‘ä Il ne laisse

àPandoll'e que les trois dernières vies, celles de Gélase,

Calixte, llonorius; toutle reste, c’est-à-dire la vie de Pas-

cal et les notices ou compléments ajoutés au catalogue

du in‘3 siècle, est l'œuvre du cardinal Pierre de Pise.

Pierre de Pise, nous l’apprenons par la vie de Gé-

lase Il’, avait été promu au cardinalatsous le pape Pascal,

grâce à la bienveillance du chancelier Jean de Gaète, qui

le comptait au nombre de ses employés ou scrz'ptoresUne

série de bulles pontificales, sous Urbain Il et Pascal Il,

furent écrites par manum Petri notariz' rcgionariz' et

scrz‘m‘ariz' sacri palatz'i. La plus ancienne est du 8 janvier

1094, la plus récente du 30 janvier 1104-. Enjanvier

“18, au moment de la mort du pape Pascal, Pierre

était cardinal-prêtre, du titre de Sainte-Susanne.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Quand au juste avait eu lieu sa promotion? Avant

d’etre cardinal-prêtre fut-il quelque temps cardinal-

diacre '? On l'ignore. Ce qui est sûr, c’est que Pierre

de Pise demeura l'une des lumières de la cour pon-

tificale. Le biographe de saint Bernard le représente

comme un homme sage, lettré, éloquent, très versé


Generated on 2013-08-03 09:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

dans le droit civil et le droit canonique 4. Jean de Sa-

lisbury déclare qu'on eût a peine trouvé son pareil

dans toute la carie 5. A la mort du pape Honorius, il

L'auteur n'est

pas Pierre de

Pise.

1. Dans l’Allgemeine Ilfonatsschrifl de Halle, 4852, p. 264.

2. Watterich, t. I, p. Lrv.

3. P. 312,1. 2.

li. Eruald, Vila a. Bernardi, c. ‘l : « Audierat (S. Bernard), Pe-

trum Pieanum eloquentissimum esse et in legum et canonum

‘scientia nulli secundum n.... « Scio (c'est S. Bernard qui parle à

Pierre de Pise), Petre, te virum sapientem et literatum esse u...

5. Polyci'alicus, VIII, 23: Quis nescit..... Petrum Pisauum,

cui nullus aut vix similis alter erat in curia.

fut de ceux qui acclamèrent le cardinal Pierleone,

dans l'élection duquel il paraît avoir joué un rôle im-

portant. Son influence, sa considération, étaient telles,

que tout le monde le regardait comme un des 'meil-

leurs soutiens de la cause qu’il avait embrassée. Saint

Bernard employa son zèle et son éloquence a le déta-

cher d’Anaclet; dans une conférence qui eut lieu à Sa-

lerne en 1137, il parvinta le convaincre et le ramena‘

auprès d’lnnocent Il. Celui-ci lui garda pourtant ran-

cune. Débarrassé de son compétiteur, qui mourut

en H38. il entreprit de destituer tous les cardinaux

anaclétistes. Saint Bernard1 dut intervenir pour que

l’on respectât, a l'endroit de Pierre de Pise, les con-

ventions arrêtées et jurées. Il réussit: le cardinal fut

maintenu dans sa dignité; il survécut mémea Inno-

cent, car il ne mourut qu’en “lit.

Il semble que, pour attribuer à un personnage si

grave des écrits aussi extraordinaires que la vie de


PANDOLFE, BIOGRAPHE PONTIFICAL. xxxv

Vade ‘ P., et tu, ConsL, et en: omnibus quae adprae-

fcctm'am pertinent ad curiae commodum in testimonio

venerabilis lutins nostri diaconi le investias. Il est

clair, semble t-il, que les mots et tu Canst. forment ici

comme une parenthèse, et que le premier désigné des

deux personnages est celui a qui s'adresse la suite

du discours, celui qui reçoit l'ordre le investias ; le

vencrabz'lis diaconus est celui dont le nom commence

par Const. Telle n'est pas l'interprétation de M. Wat-

terich. Suivant lui, le pape n'a pu nommer un laïque

avant un cardinal-diacre ; c'est celui-ci dont le nom est

représenté par la lettre P. Cette exégèse exclut évidem-

ment Pandolt‘e, qui n'était pas cardinal en 1116. On

voit qu'elle se fonde sur deux suppositions; d'abord

que les règles du cérémonial aient ici prévalu sur la

nature des choses, laquelle invitait le pape a s'adresser

d'abord a celui des deux envoyés auquel incombait

le principal rôle; ensuite que la phrase de Pascal Il

ait été reproduite exactement dans les termes où elle

fut prononcée 2.

Jusqu'ici il n'y a encore qu'un pas de fait; on a éli-

miné Pandoll‘e. Reste a savoir qui est le cardinal dési-

gné par la lettre P. On connait, il la cour de Pascal ll,

quatre cardinaux-diacres dont le nom commençait par

cette lettre, trois Petrus et un Paga)tus3.Lequel choisir?

On se décide pour Pierre de Pise, sans savoir s'ila jamais

été cardinal-diacre. Pourquoi? Parce que le biogra-

phe de Pascal ll témoigne de beaucoup d'intérêt pour

les victoires que les Pisans remportèrent sur les mu-

sulmans des Baléares. Comme si ces exploits n'avaient


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

pu enthousiasmer d'autres personnes que des Pisans I La

cour pontificale était représentée a cette croisade ; un

des membres de la légation n'aurait-il donc pu avoir

l'idée de raconter le succès des armes chrétiennes et le

désastre des infidèles ?

Je ne pense pas que ces hypothèses, arbitrairement


Generated on 2013-08-03 09:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

engrenées les unes dans les‘ autres, puissent prévaloir

contre le sens naturel des textes, contre l'impression

qui résulte de leur comparaison, contre l'invraisem-

blance de deux originalités si ressemblantes, contre

l’inconvenance qu'il y aurait à attribuer ces biographies

extraordinaires :1 un homme aussi grave, aussi posé,

aussi instruit, que l'était Pierre de Pise. Laissons donc

à Pandolt‘e ce qui esta Pandolt‘e et passons à son his-

toire a lui.

26. — Tout ce qu'on sait de sa famille, c'est qu'il Pand

était le neveu du cardinal Hugues d'Alatri, prêtre du

titre des Saints Apôtres. Ce prélat, qui devait proba-

blement sa situation a Pascal Il, paraît avoir été un

homme de tête et d'énergie. On ne le cite pas par-

mi les conseillers ecclésiastiques du pape, mais on le

voit chargé,à diverses reprises, de missions impor-

tantes ’, qui ne pouvaient être confiées qu'a une personne

intelligente, habile et ferme. Il parait même avoir été

doué d'une rare vigueur musculaire 1. C'est sous les

auspices de ce vaillant prélat que son neveu Pandolfe

fut introduit a la cour pontificale et qu'il y fit ses pre-

mières armes. Dès le temps de Pascal II il avait une

place et même un commandemant dans la petite troupe

qui était à la disposition immédiate et ordinaire du

pape. Cette troupe revient souvent dans ses récits, sous

diverses dénominations, [ami/l'a nostra, lteredarii nos-

tri, lzeredarii mililes. C'est évidemment le même corps

que le cardinal Boson, dans sa vie d'Alexandre lll, ap-

pelle familia ou mas/tada summi ponli/Ecis. Pandoll‘e

en était déjà en 1108, lorsque les gens du pape mar-

chèrent au devant de Pascal Il qui revenait de Béné-

venta Rome' a travers une insurrection de ses vas-

saux 3. En 1114 et 1H5, les Pisans ayant dirigé une


XXXVI

PANDOLFE, BIOGRAPHE PONTIFICAL.

Son livre.

exerça d'autres plumes que la sienne. En 1116, lors

du conflit a propos de la nomination {du préfet de

Rome, il se vit chargé par le pape d'une mission fort

délicate ’. Il semble qu'à ce moment il ait été un des

chefs dela milice pontificale :on le voit prendre des me-

sures de sûreté, disposer des troupes, faire œuvre de

commandant militaire. Bien que, par la suite, il ne

s'attribue plus ce rôle, il témoigne cependant, a di-

verses reprises, de l'intérêt avec lequel il suivait les

opérations de guerre et surtout les bagarres où se

trouvait engagée la troupe du pape. A propos 2 de l'é-

lection de Gélase II(lll8) il l'appelle famz'h'a nostra, ce

qui donne lieu de croire qu’il avait encore'avec elle,

à ce moment, des attaches spéciales. Peu après, il en-

tra décidément dans les ordres. Gélasell le promut

lecteur et exorciste, Calixte Il l’éleva au sous-diaconat 3.

Il était encore sous-diacre en 1130. C'est seulement

sousAnacletlI,vers ll35,qu'il devint cardinal-diacre‘.

Depuis lors on perd sa trace.

27. — Engagé dans la querelle d'Anaclet, Pandolfe

la soutint avec une ardeur enthousiaste. Son histoire

des derniers papes a, par moments, l'allure, la vivacité

d'un pamphlet. J'ai déjà signalé ses imprécations contre

Innocent Il, en qui son esprit de parti lui fait voir un

rejeton de l’antipape Guibert. Innocent a beau être re-

connu du monde entier; ce n'est qu'un arbre empoi-

sonné, dont les fruits donnent la mort. La puissante fa-

mille des Fraiapani, qui s'est ralliée àlui et le soutient


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

à Rome, est une race de maudits, dont les forfaits doi-

vent étre dévoilés à l'univers. Une telle animosité con-

tre les Fraiapani suppose que l'auteur écrivait après le

moment où cette famille, qui avait d'abord flotté entre

les deux partis, s'était décidée à reconnaître le candi- '

dat soutenu par l'Europe entière, sauf Rome et le


Generated on 2013-08-03 09:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

roi de Sicile. Ce changement se produisit en avril 1133,

quand le roi de Germanie Lothaire vint a Rome avec

Innocent. Depuis lors seulement les Fraiapani ont pu

inspirer aux anaclétistes la haine vigoureuse qui éclate

dans les vies de Gélase II, de Calixtell et d’Honorius II.

Il faut noter aussi, dans la vie de Calixte 11, que le

biographe, au moment où il écrit, connattle couronne-

ment royal de Roger de Sicile (25 décembre ‘1130) et

même la défaite que ce prince infligea en H33, a ses

vassaux de l’ltalie méridionale ‘. La vie de Pascal 11 est

d’un ton bien plus calme ; on n'y trouve aucune préoc-

: cupation du schisme de 1130. D'autre part, il est sûr

que ses premières pages ont été rédigées du vivant

même de Pascal, plusieurs années sans doute avant sa

mort 5.

Ainsi Pandolfe se reprit a deux fois dans son travail

d‘historiographie ; il s'y reprit même à trois fois, car la

vie de Pascal Il a dû être terminée peu après la mort

du pape.

A quel moment eut-il l'idée de relier ses biographies

aux anciens catalogues pontificaux? On ne peut le dire

avec une entière certitude; mais je considère comme

plus probable que ce fut en dernier lieu. Les inexacti-

tudes que l'on rencontre dans les vies de Grégoire VII

et d’Urbain II s'expliquent mieux si l'on admet qu'elles

ont été écrites,non vers l'an 1115, mais une vingtaine

d'années plus tard. Mais c'est surtout la vie de Léon [X

qui nous offre l'indice d'une rédaction tardive. Il y a

ici un tel désaccord entre le récit et la réalité histori-

que, et ce désaccord est tellement isolé dans l'ensem-

ble de la tradition, qu'il y a tout lieu de croire a une

falsification voulue. Personne autre n'a jamais raconté

ainsi la campagne de Léon lX contre les Normands.


LE RECUEIL DU_ CARDINAL BOSON.

.‘(XXVII

de Drogon et de Robert Guiscard, ressemblait trop à ce

que l'on vit en “37, lorsque le pape Innocent II et

son protecteur Lothaire envahirent l'Italie normande.

Pandoll‘e corrigea cette histoire importune. Suivant lui,

Léon IX n’est pas allé en Ponille pour combattre les

Normands; bien au contraire, il les avait pour alliés,

sous ses drapeaux. Il n’a pas été battu par eux; grâce

àleur valeur il aremporté une victoire éclatante sur

les « oppresseurs » de l'Italie méridionale. Qui étaient

ces oppresseurs? On ne le dit pas, et pour cause.

Cette manipulation historique me semble porter sa

date. On sait déjà que ce n’est qu'après l'année 1133

que Pandolfe rédigea ses trois dernières vies. Ce sera

vers le même temps aussi, peut-être même après 1-137,

qu'il les joignit à l'ancien catalogue,en complétant ce-

lui-ci tant bien que mal, plutüt mal que bien.

Ici se pose une question. Honorius Il était-il le der-

nier pape mentionné dans le Liber pontificalz's de Pan-

doll‘e? Il semble bien qu'en donnent du vieux livre des

papes une réédition continuée, Pandolte ait eu le dessein

de le faire servir aux intérêts de son parti. Ses biogra-

phies des papes contemporains auraient pu être publiées

à part. Pourquoi s'est-on donné la peine de lesjoindre

à. la série ancienne‘? Il n'est pas défendu de voir la une

certaine revendication de légitimité. On aura voulu rat-

(7/4

tacher Anaclet Il a la succession des pontifes authenti-

ques. Dans ces conditions, il est difficile qu'on ne lui

ait pas assigné une place a la suite d'llonorius II. Rien


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ne prouve, après tout, que Pandolt‘e n'ait pas écrit après

la mort d'Anaclet(25 juin 1138). On peut même dire

que tout s'expliquerait mieux dans cette hypothèse '.

Quoi qu'il en soit, que Pandolfe, qui écrivait sûre-

ment après 1133, ait attendu ou non la fin de l'an-

née 1138, il est sûr que son livre fut un livre de parti,
Generated on 2013-08-03 10:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

rédigé et publié dans l'intérêt de la cause d’Anaclet Il.

On conçoitque les exemplaires en aient disparu rapi-

dement. Il est même probable qu’il n'en subsisterait

aucune trace sile bibliothécaire de Saint-Gilles ne s'était

empressé de lui donner une forme plus acceptable.

Même sous cette forme, le Liber pontzflcalis de Pan-

dolfe n'eut aucun succès. Les biographes et chroni-

queurs qui se succédèrent à la cour des papes ou aux

alentours, du xua siècle au XIVe, s'accordent tous a l'i-

gnorer. L'exemplaire de Saint-Gilles demeura unique

jusqu'au temps où Pierre Bohierle tira de sa poussière,

en fit faire une belle copie annotée et la dédia au roi

Charles V, pour lui apprendre ses devoirs envers la

papauté contestée d'Avignon. Sortie d’un schisme,

l'œuvre de Pandoll‘e renaissait dans un autre.

1V.

LE RECUEIL DU CARDINAL BOSON.

Vies des 28. — Le Liber Censuum ‘ Romande ecclesz'ae de

lpeËiÊËÏ' 8 1° Cencius, camérier du pape Célestin III, fut terminé

msm'm' en 1192. Son manuscrit original existe encore; c'estle

Vat‘icanus 8486. On y trouve un catalogue des papes,

qui va de saint Pierre à Célestin 111; mais ce n'est

qu'un catalogue; ilne donne que la durée du pontificat;

ce n'est que par exception qu'il s'y rencontre ça et la

quelques notes historiques?

Les copies du livre de Cencius ne le représentent

pas dans son état primitif : elles contiennent toutes

beaucoup de notes et de pièces ajoutées postérieure-

ment à l'année 1192. De ces copies, la plus ancienne

que l'on connaisse, le Iticcardianus 228 3, est sûrement

celle d'où dérivent toutes les autres.Dans sa disposition

primitive, qui paraît avoir été arrêtée en I254, il ne

contenait, en fait de vies des papes, que le catalogue


XXXVIII

LE RECUEIL DU CARDINAL BOSON.

de Cencius, jusqu’a Célestin [11. Mais on lui ajouta peu

après et a diverses reprises, des cahiers complémentai-

res. Un premier cahier, 1'. 225-932, contient des pièces

relatives a la légation du cardinal Jacques Pecorari en

llongrie (1232-31) ’. A la suite de ce cahier, où l'écri-

ture est a longues lignes, vient un groupe d'autres

cahiers, qui sont peut-être (le la même main que le

précédent, mais où le texte est en deux colonnes.

On y trouve d'abord, f. 233-271‘ (1, un recueil de vies

des papes, qui, après un chapitre préliminaire sur les

papes du x“ siècle et du xi", contient une notice isolée

de Jean Xll, puis une série de vies des papes depuis

Léon lXjusqu’a Alexandre [11; Victor lit et Urbain [1

sont omis. La vie d’Alexandre [il se termine aux fêtes

de Pâques 1178, trois ans avant la lin du pontificat.

Viennent ensuite, 1'. 272-275'[), les actes du concile de

Latran, de l’année 1179; puis, f. 276-2817), une vie de

Grégoire lX, Venerabilium gesta pontificum — Mar-

c/zz'ae fllz'os petz'turus.

Ce dernier morceau n’est déjà. plus de la même écri-

ture que ce qui précède. Au delà viennent d'autres piè-

ces qui n'ont aucun intéret pour nous.

Voici les manuscrits du Liber eensuum dans lesquels

se trouvent les vies des papes 2.

1. Ilz'cenrdianus 228, xllle siècle.

2. Arl’llivti Vatz'cani arm. XV, 1, xule s.

3. Rz'ccardz'anm 229, XlV" s.

1. Arehiviz‘ Vatic. arm. XXXV, l8. xv° s.

5. Vaticanus 1137. xv° s. 3


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

6. l’arisinus 1188, xv° s.

7. Vallieellanus l, 48, xvx’ s.

8. Banonianus 177, xvue s.

9. Brancaccinnus Il, E X, xvue s.

'10. Valz'canus 6223, xvu° s.

11. Barberinus XXXIII, 31, xvu° s.


Generated on 2013-08-03 10:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

12. Barberinus XLlI, 100, xvu° s.

13. Neapolitanus V 11, 63, xv|1° s.

11. Arc/civil‘ Val. XV, 2, xvu" s.

15. Corsim'anus 819, xvu° s. ‘

16. Carsinianus 101-1, xvu” s.

17. Catanz'ensz's, xvme ‘s.

On trouve encore les vies des papes dans les manus-

crits suivants, qui les ont empruntés évidemment au

Liber censuum :

Parzsinus 5112, rave-xv° s. ’

Parz'sinus 5150, xiv" s. 3

29. — Le manuscrit ltz'ccardianus 228,. tout comme Reggïâââ‘ä,

l'exemplaire original du Liber de Cencius, demeura à la d'Aragon

chambre apostolique pendant les xura et x1v° siècles. Nico-

las Roselli, ditle cardinal d'Aragon, s’en servit, au temps

d'lnnocent Vl ‘, pour donner une refonte du Liber cen-

suum. On lit en effet. en tête de sa compilation, une pe-

tite note ainsi conçue: Praesentem librum ordinavit et

scribi fecz't reverendissimus in Christo paler et dominus

domnus Fr. Nic'olaus, cardinalis Aragoniae, quem

compilaoit cz diversz's registris et en: librz's camerae

apastolicae et et aliz's etiam libris et c/zrom'cz's diver-

sz's cum magna diligentia et labore.

Les manuscrits5 qui contiennent cette édition du Li-

ber censuum sont :

Dresdensis F 18, xrv° siècle.

Are/zivz'z' Vatz'c., arm. 111, 2, fin du xv° siècle.

Berolinensis, Hamilton, 33, xve s. ‘5

Val/icellanus C, 25, xv1° s. 7

Ambrosianus D 320 infl, xvl" s.

Vaticanus 3531.

Vaticanus 674-5.

Ottobom'anus 3078, xv° s.


LE RECUEIL DU CARDINAL BOSON.

Matritensz‘s R 4-7, xv" s., fin.

Eslensz's, xve s 1.

En ce qui regarde les vies des papes, le texte du

cardinal d’Aragon ne diffère du précédent que par des

retouches de style et par quelques suppressions. C'est

à celles-ci qu'on le reconnaît tout d'abord. il lui man-

que: 1° Le début Dz'cam âreviter etla notice de Jean XII,

de sorte qu’il commence par lavie de Léon lX; 2°la vie

de Victor ll; 3° un passage de la vie de Grégoire Vll. In

Calcea'oncnsi namque concilie — ordz'ncm qucm ince-

pimus prosequamurä 4° un passage de la vie d’Alexau-

dre lll, In nomme Demi/Li -—pro viribus laboravit 3.

Il est évident que ce texte dérivé n'a aucune valeur

critique. C'estd'aprèsluique Muratoripublia cette collec-

tion dans le tome lll de ses Scrz'plorcs *. L'édition nou-

velle donnée par M. Watterich est fondée principale-

ment sur le manuscrit XV. ldes Archives vaticanesi; ici

j'ai reproduit purement et simplement le texte du [tic-

cardianus 228,sans m'inquiéter des autres manuscrits,

qui n'en sont que des copies plus ou moins directes

et fidèles.

XXXIX

3U. —— L'auteur de cette collection de vies n'est pas LeBcardiual

0S0".

difficile à déterminer. il a en soin de signer l'avant-der-

niere, celle d'Adrien IV, en donnant même quelques

sz'a sanctorum Casme et Damz'am' diaconus erdmalus,

assidue risque aa’ z'psius 065mm fnmz'lim'z'tel'secum per-

mansit.

La carrière de ce personnage est connue :c‘était


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

l'homme de confiance d'Adrien lV; il y a des raisons

de croire qu'il était anglais comme lui; en tout cas, on

le voit apparaître à la cour pontificale, en qualité de

scripte)‘, en même temps que Nicolas Breakspeare y

prend place comme ‘cardinal-évêque d'Albano, c'est-à-

dire sous Eugène lll, en 1149. Depuis le 6 novembre


Generated on 2013-08-03 10:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

de cette année jusqu'au 3 mai 1152, son nom se ren-

contre au bas d'un grand nombre de lettres pontifi-

cales. Pendant la dernière année d‘Eugène lll et le

court pontificat d'Anastase lV, il disparaît; c'est le mo-

ment où le cardinal Nicolas se transportait en Norvège

en qualité de légat du siège apostolique ’. A peine

revenu du Nord, Nicolas fut élu pape, et, tout aussitôt,

Boson devint son camérier. En même temps, ou peu

après, il était créé cardinal-diacre des Saints Côme et

Damien. En 1158, nous le voyons présider au siège

d'Aquapuzza, château de la Maremme pontine, et rece-

voir la capitulation du châtelain rebelle ’. L'année sui-

vante, il est envoyé comme legat en Angleterre. De

retour avant la mort d'Adrien (1“ septembre 1159), il

joua alors un rôle important. Le pape respirait encore,

quand les cardinaux hostiles 21 Frédéric Barberousse s'en-

tendirent avec Boson, qui fut chargé de s’assurer de la

forteresse voisine de Saint-Pierre. La garnison lui prêta

serment; après la mort du pape il put offrir un refuge

a ses collègues pendant les quelques jours qui précéde-

rent l’election, et, après celle-ci, au pape légitime, vio-

lemment combattu par la l'action impérialiste. Depuis

lors il partagea la fortune très agitée d'Alexandre lll.

Il le suivit en France (1 lui-65), revint avec lui à Rome

l. Muratori (v. ci-dessous. note 4) s'est servi d'un ms. du chat-

pitre de Milan, dont je n’ai pas la cote. Je n'ai aucun renseigne-

ment sur un ms. que Watterieh (1. c.) dit avoir été à la biblio-

thèque de Gesù de Rome.

2. Ci-dessus, de p. 363 b, l. 7, il p. 364 a. l. 24'».

3. Ci-dessous, de p. 422, l. 33, à p. 425, l. 6.

4. Scriptores, t. III, part. 1. p. 277 et suiv. Avant Muratori. Ba-

ronius avait largement usé de ces vies pour la rédaction de ses

Annales; il les cite d'après la collection de Nicolas, cardinal


LE RECUEIL DU CARDINAL BOSON.

Sa collection

de

biographies

pontificales.

XL

a la fin de 1165 et fut alors’ élevée la dignité de cardi-

nal-prétre. L'année suivante il quittait Bome de nou-

veau pour suivre le pape dans ses diverses résidences.

Il alla avec lui à Venise et prit part aux célèbres négo-

ciations de 1177; avec lui il rentra à Rome le I2 mars

1178. Mais il est probable qu'il mourut cette année la-

méme: sa dernière signature est du I0 juillet M78.

31. — Boson était déjà cardinal-prêtre lorsque fut

rédigée la note Actum Bosonis, a la fin de la vie d'A-

drien IV. Ce n'est donc pas avant l'année 1166 qu'il mit

la dernière main à cette vie. Du reste, il y parle du futur

Victor IV en termes qui supposent que le schisme de

I159 avait déjà éclaté‘-'. C'est aussi alors qu'il rédigea la

première partie de la vie d‘Alexandre III, depuis son

élection jusqu'à sa rentrée a Rome, le 23 novembre

1165. En effet, il y a ici dans son texte une sorte d’eæ-

p/icit provisoire : Acta szmt lzec anno d. i. MCLXV

etc. Quelques lignes auparavant, il parle du roi de Si-

cile Guillaume comme d'un personnage vivant'; or ce

prince mourut au mois de mai 1166. Le reste a été

ajouté à plusieurs reprises‘. Ainsi la phrase par laquelle

se termine le récit des événements qui correspondent

aux années MOIS-M72, suppose que le rédacteur n'avait

pas encore eu vent des préliminaires de paix arrêtés en

I176 a Anagni 5. Un peu plus loin, une erreur de rédac-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tion dans un récit6 relatif a l'année 1175 paraît avoir été

causée par une confusion avec une pièce de “77, 22

juillet. Il y a donc lieu de croire que Boson ne se remit

a écrire que vers la fin de cette dernière année, après

la signature de la paix de Venise. A la dernière page il

est fait mention des fètes de Pâques. Ceci a donc été


Generated on 2013-08-03 10:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

écrit après le I0 avril H78 7. Les limites de la rédaction

concordent exactement avec celles de la vie de l'auteur.

Cette rédaction n'était pas, je pense, destinée à res-

ter telle qu'elle nous est parvenue. Indépendamment

de la finale, que le cardinal Boson lui eût certainement

ajoutée s'il avait survécu a Alexandre III, il est vrai-

semblable qu’il aurait complété çà et la sa rédaction,

qui n'a souvent qu'une forme provisoire. C'est ainsi

que, dans le récit1 des négociations de l'année I170 en-

tre le pape et l'empereur, un discours d'Alexandre III

est reproduit sans aucune transition ou introduction

1 qui le rattache au texte précédent. Vers la fin on trouve

des diplômes simplement transcrits à leur place chrono-

logique, sans qu'un texte narratif en donne l'explica-

tion. La dernière main a évidemment fait défaut.

Je ne sais si cette observation ne doit pas s'appliquer

atout le recueil; elle en expliquerait les imperfections

et les lacunes.

Le début Dicam breviter —dilucidata que voluerit2

est emprunté a la collection canonique de Bonizo de

Sutri'. On y a respecté, en les transcrivant et en les

laissant à la première personne, deux renvois que fait

cet auteur a ses autres ouvrages, le Liber ad Amicum et

le Liber ad Hugonem sc/rixmatieum. Vient ensuite une

notice deJean XII, où il n'estguère question que de l’em-

pereur Othon le Grand, et, en particulier, de son cou-

ronnement à Rome en 962. Ceci est tiré du Liber ad

Amieum, 1. IV. On ne voit pas d'abord pourquoi, seul

de tous les prédécesseurs de Léon IX, Jean XII a ici

l'honneur d'une notice spéciale; cela ne s'explique que

par le désir d'insérer la formule de serment prêté par

Othon à Jean XII, une formule qui ne pouvait manquer

d'intéresser le cardinal Boson. On l'a relevée dans le


digé dans le style du Liée/- pontificalis et des catalo-

XLI

gues du x°-xi° siècle. Il a faitaussi beaucoup de sup-

pressions, résumé quelques passages et ajouté ça et la

quelques réflexions de son crû. Dans ce remaniementil

lui est échappé plus d'une erreur; il aura travaillé trop

vite, sans toujours prendre assez de peine pour saisir

exactement le sens de l'auteur qu'il dépouillait‘. On

trouve aussi, en plus d'un endroit, certains renforce-

ments de touche dans les traits favorables au pouvoir

pontifical ou défavorables aux adversaires du saint-

siège. Assurément Bonizo n'était pas un tiède. Gré-

goire Vll compta bien peu de défenseurs aussi ardents.

Mais dans l'entourage d'Adrien N on était plus ardent

encore; la fierté du pontife, l'exaltation de la lutte

avec Frédéric Barberousse et avec le sénat romain

avaient encore haussé le ton des polémiques. Boson ju-

gea que Bonizo lui-même n'était pas au point et il

se chargea de l'y mettre

Le Liber ad Amz'cum n'allait pas au dela de Gré-

goire Vll ; mais dans son livre ad Huganem sc/tismati-

cum, Bonizo avait parlé d'Urbainll. Il ne pouvait avoir ?

traité que des premières années de ce pape, car il mou-

rut lui-même en 1091, huit ans avant Urbain. Soit que

ce livre, actuellement perdu, n'ait pas été entre les

mains du cardinal Boson, soit qu'il n'ait pas cru devoir

tenir compte d'une histoire si incomplète, toujours

est-il qu'il ne nous a laissé aucune notice ni d'Urbain il,

ni de Victor 111, son éphémère prédécesseur. La notice ‘

de Pascal Il fait immédiatement suite chez lui à celle

de Grégoire VII.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

dence. Boson ne dérive pas ici du manuscrit des Anna-

les Romaines: il aura puisé directement au registre de

Pascal ll. On ne concevrait guère, d'ailleurs, qu'un li-

vre comme le Vatz'canus i984 se soit trouvé entre ses

mains; il n'eût pas déparé la bibliothèque de Farfa,

néechronologiquementcomme étaientles registres pon-


Generated on 2013-08-03 10:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tificaux, Boson n'ait pas mis plus d'ordre dans ses ex-

traits. On trouve consécutivement des pièces de “il ,

1409,1112, 1I06,ll04,lll2.

Cette farrago est encadrée entre un début et une

petite finale, dont les formules sont celles du Liber

pontificalz's. Le début aura été relevé dans quelque ca-

talogue, mais il s'y trouve une correction de Boson lui-

même. Pandolphe et les Annales Romaines s'accordent

à placer en Romagne la patrie de Pascal 11 ,' mais Pan-

dolfe le ditoriginaire d'une localité appelée Bleda. Boson

aura trouvé cette indication dans son catalogue, mais,

songeant à la Bleda (Blcra, Bleda) de la Tuscie romaine,

il aura vu la une incohérence et qualifiéPascal de

Tuscus. Voici du reste les trois textes:

Pandolfe. Annales. Boson.

Paschalis qui et I’aschulis, natio- Pnschalis ll, nu-

Runierius antea vo- ne Revenue, de op- tione Tuscus, ex

cabatur, natione pido quod vocatur comitatu Galliace,

Flammineae pro’ Galliutia, ex patre oppido Bleda, et pa-

vintiae,Bledcpetric, Crescentio, lre Crescentio,

ex pntre Crescentio,

nmtre Alfatie.

Quant a la finale, on y trouve d'abord l'énumération

des antipapes successeurs de Clément lll (Guibert);

mais il n'y a la aucun de ces détails que Pandolfe ou

les Annales Romaines auraient fourni en abondance. Il

' faut même noter que les antipapes. sont rangés dans un

ordre qui n'est pas l'ordre chronologique; on nomme

Théodoric le dernier, alors qu'il devrait être le premier.

' L'ordre de Boson est, au contraire, identique a celui

dans lequel les antipapes se présentaient dans une ins-

cription célèbre du palais de Latran ‘. Après cette énu-

mération viennent les ordinations, simplement indi- .


LE RECUEIL DU CARDINAL BOSON.

Boson

historien.

XLII

des circonstances de sa sépulture ne provient non plus

ni de Pandolfe ni des Annales.

32.-lln'en est pas davantage tributaire pour les vies

suivantes, celles de Gélase Il, Calixte Il, Ilonorius Il‘.

Ici Boson commence a voler de ses propres ailes. Les

événements dont il s'occupe ne sont pas antérieurs de

plus de trente ans a son arrivée à la cour pontificale. La

tradition n'est donc pas très longue. Certains monuments

nouvellement construits ou restaurés portent des in-

scriptions qui nomment les papes du xu° siècle; tout

le monde d'ailleurs sait à qui attribuer ces travaux de

fraîche date. Enfin les archives pontificales sont ouvertes

au camérier d'Adrien IV et au cardinal favori d'Alexan-

dre 111. Sur ce point cependant, il faut tenir compte des

longues absences de la cour pontificale. Boson n'a pas

toujours eu, au moment même oùil écrivait, la facilité de

consulter les anciens registres, dont les dépôts étaient au

pouvoir des antipapes ou bien plus ou moins séquestrés

par la commune de Rome. C'est peut-être à cette circons-

tance qu'il faut attribuer l'emploi qu'il a fait de Bonizo.

Il est sur qu'il fait un large usage des documents. On

a vu ce qu'est sa notice de Pascal II. Dans celle de Ca.

lixte Il il insère le concordat de Worms, partie impé-

riale, d'aprèsl‘original conservé aux archives de l'église

romaine; Pandolfe en avait parlé d'après la copie que

le pape Calixte fit peindre sur un mur du palais de La-

tran. J'ai dit u partie impériale » ; le concordat se com-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

posait de deux chartes, dans lesquelles chacune des

deux parties faisait ses concessions. Boson reproduit

les concessions de l'empereur; il omet les concessions

du pape. En ceci il est bien dans son rôle. Dans la vie

d'lnnocent Il il insère des extraits du concile de Latran

(t 139) et une formule de serment, a l'usage des indices et


Generated on 2013-08-03 10:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

advoeati de la ville de Home. En dehors de ces pièces,

textuellement reproduites, et de celles qui figurent

dans les vies d'Adrien IV et d'Alexandre llI, beaucoup

d'événements sont rapportés d'après les chartes; ainsi la

fondation de la métropole de Compostelle et la conces-

sion du pallium a l'évêque de Lucques, dans la vie de

Calixte Il; la compétition d'Anaclet, l'organisation des

métropoles de Pise et de Gênes, le concile de Pise (1135),

dans celle d'lnnocent Il; la réunion des églises de

S. Jean Porte-Latine, de S. Nicolas in. hospitali, de S.

Grégoire in Martio, a la mense canoniale de Latran,

dans celles de Lucius Il et d'Anastase lV.

Une attention particulière est accordée aux tempora-

lités de l'église romaine: on note la récupération de

Segni sous Ilonorius Il, celles de Terracine, Sezze,

Norma, CasteI-Fumone, sous Eugène III. Les détails de

ce genre se multiplient dans les deux dernières vies.

Rien ne pouvait intéresser davantage le chefde l'admi-

nistration camérale.

C'est du reste une conjecture très fondée que celle

d'un Liber cen‘suum constitué par Boson en même

temps, ou a peu près, qu'il écrivait ses biographies.

Dans la préface du sien, Cencius’ parle de memoralia

in scriplz's de cenxibus, rédigés du temps d’Eugène III

et d'Adrien lV, semiplena tamen nez: autentice scripta

seu ordinata. Ces essais se retrouvent, comme l'ont très

bien vu MM. E. Stevenson et P. Fabre 5', dans les cha-

pitres XCl-XCVI et XCVlil-CXX de la compilation de

Cencius. Il suffit de confronter le second groupe avec

les documents résumés à la fin de la vie d’Adrien IV’,

pour apercevoir le lien étroit qu'il y a entre les deux

séries.

En ce qui regarde l'histoire proprement dite, Boson


LE RECUEIL DU CARDINAL BOSON.

la seconde, celle de 1139, qui eut un résultat tout à

fait contraire. On n'aurait, en le lisant, qu'une idée

très insuffisante du concordat de M28, imposé à Hono-

rius Il par le même Roger. Ce qu’il dit de la commune

romaine, de son origine et de ses premières luttes est

non seulementincomplet, mais inexact, et d'une inexac-

titude dans laquelle il entre une forte dose de passion.

Cette nouvelle commune, ses sénateurs, et, disons-le,

les Romains en général, excitent chezlui l’antipathiela

moins dissimulée. Quel dédain il a pour la canaille r0-

maine et ses chefs, ce monde vénal, plat quand il le

faut, ridicule de l'orfanterie quand il est maître de son

attitude, enragé dans ses haines, infidèle aux serments

les plus sacres! On sent bien qu’il n'en est aaucun degré,

que ses attaches de patrie, de parenté, sont ailleurs,

tout comme ses sympathies ‘.

Dans sa rédaction, Boson prend évidemment pour me-

dèle les notices de l’ancien Liber pontificalz's. J'ai mon-

tré qu’il avait découpé sur leur patron le texte de B0-

uizo de Sutri. L'imitation est bien plus visible dans les

parties de son recueil qui lui appartiennent en propre,

surtout dans les deux dernières notices, où il va jus-

qu'à copier dans le Liber pontz‘ficalz‘s l'éloge des papes

du vue et du vin9 siècle pourl'adapter a Adrien IV et

Alexandre [11. Il a même eu la précaution, bien qu’il

écrivit sous ce dernier pape, de mettre les formules au

passé: Emt cm‘m oz'r eloquem‘z‘ssz‘mus, etc. C'est tout a

fait le procédé des anciens biographes. Mais celui-ci

compta sansl'hôte sinistre: c'est Alexandre III qui put

dire de son biographe enterré: Erat‘ enz'm, etc.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

J'ai peine ‘a croire que le cardinal Boson se fût atta-

ché avec tant de soin à reproduire les formules et

la disposition du Liber pontificalis, s'il n'avait en l'in-

tention de relier son propre recueil a la série interrom-

pue après Hadrien II et Etienne V. Il mourut au moment

où, après de longues agitations, la paix était enfin


Generated on 2013-08-03 10:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

rendue à l'église romaine; il allait pouvoir séjourner

tranquillement au Latran et trouver le loisir nécessaire

à une telle entreprise.

Ce plan, s'il a été formé, n'a sûrement pas reçu son

exécution. La collection du cardinal Boson demeura

XLIII

dans les armoires du Latran, non loin des livres cen-

siers, où l'on finit, un siècle plus tard, par lui trouver

une place; mais personne ne s'inquiète de la parfaire,

de la continuer, de le relier au Liber pontificalis d'au-

trefois. Pendant ce temps, la continuation de Pandoll‘e

dormait, sous la forme que lui avait donnée Pierre-Guil-

laume, au fond de la bibliothèque de Saint-Gilles. L'his-

toriographie pontificale revint, comme au x6 siècle, au

système des catalogues.

33. —— Mais les catalogues pontificaux, depuis la fin

du m" siècle, se présentent rarement sans avoir pour

pendant le catalogue impérial. A force de se combattre,

ces deux moitiés de Dieu, le pape et l'empereur

avaient fini par ne plus pouvoir être conçues l'une sans

l'autre. Et l'idée qu'on s'en formait dans le présent réa-

gissant sur la façon dont on se représentait leurs rap-

ports dans le passé le plus lointain, on en vint a dres-

ser de longues listes synchroniques où le Christ faisait

pendant à l'empereur Auguste, saint Pierre à Néron,

et ainsi de suite. Ce système, ébauche dès la fin du ine

siècle ‘, produisit, cent ans après, le double catalogue

de Cencius Camerarius 3; plus tard celui de Gilbert,

1. Voir ci-dessus, p. xix, la partie pontificale de l'un

anciens catalogues de ce genre.

2. Voici la fin du catalogue de Cencius, partie pontificale. d'après

l'original de Cencius, Valioauus 8486; j'en dois le texte à l'obli-

geance de M. P. Fabre. Cl‘. Arc/Lia, t. XII, p. 76. 77, et M. G. Scr.


'XLIV

LE RECUEIL DU CARDINAL BOSON.

enfin les chroniques parallèles de Martinus Polonus.

Toutes ces compositions sont dans la dépendance de

l'ancien Liber pontificalz's, des catalogues du x-xr' siè-

cle, de Liutprand, de Benoît de Saint-André, des bio-

graphies du Liber censuum ,- toutes aussi s'accordent a

ignorer Pandolfe et Pierre-Guillaume. Il n'entre pas

dans mon plan d'étudier ces formes nouvelles de l'his-

toriographie pontificale, si ce n'est en tant que les der-

niers remaniements du vieux Liber pontiflcalis en sont

eux-mémé tributaires. C'est ce que je vais faire dans le

chapitre suivant '.

Les 34. — En dehors de ces chroniques, je ne vois à si-

bio raphes

pontificaux au gnaler, au xuie siècle, que quelques biographiesisolées

,ÏÏ'QÎÉÂË. de certains papes, Innocent III, Grégoire IX, Innocent IV,

Grégoire X, Célestin V; nul ne paraît avoir songé à. les

relier entre elles et avec les anciennes séries. La vie

de Grégoire IX fut insérée, il est vrai, dans le Liber

censuum, a la suite de celles du cardinal Boson ; mais

ce n'est qu’une simple juxtaposition. Le biographe de

Grégoire débute par un prologue toutafait dans le

style des vies de saints. Il ne regarde pas un instant

derrière lui; il ne s'inspire jamais des formules sui-

vies non seulement dans les anciennes notices, mais

encore dans les recueils de Pandolte et de Boson,ainsi

que dans les catalogues et même dans les chroniques

de papes et d’empereurs.

Il y ajuste un siècle entre le dernier terme de la

chronique martinienne (4277) et le commencement du


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

grand schisme (1378). Dans cet intervalle se placent un

grand nombre de chroniques, soit parallèles, papes

et empereurs en regard, soitexclusivement pontificales.

Au premier type appartient le Flores cbronicorum de

Bernard Gui, dontles diverses recensions, de I313 a

1331, ont été étudiées par M. L. Delisle ‘, mais qui


Generated on 2013-08-03 10:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

n'a pas encore été l'objet d'une édition complète ‘3. Il

' faut y joindre la chronique anonyme où les textes de

Martin et de Bernard sont combinés et continués jus-

qu’à l'année 1357. Celleci a une importance spéciale

pour le Liber pontificalz‘s, dans lequel elle est entrée

partiellement 3.

Parmi les ouvrages où il n'est question que des

papes, je citerai I'Hz'storz'a ecclesi'astz'ca de Ptolémée

(Tolomeo, Barthélemy) de Lucques, bibliothécaire de

Jean XXII, mort en 1327 évêque de Torcello‘; elle

ne va que jusqu'à l'année l3l2;le recueil intitulé

Actus ponzificum Romanorum‘, jusqu'à l'année ‘1321,

par Amalric Auger, augustin de Béziers, chapelain

d’Urbain V, à qui l'ouvrage est dédié ; les vies des pa-

pes de saint Pierre a Urbain VI, par Pierre de IIeren-

thals, prieur de Floretl'e, dans le diocèse de Liège, qui

écrivait vers la fin du xnv“ siècle 5.

Mais toute cette littérature, collatérale au Liber pon-

lificalis, est en dehors de mon sujet; je me hâte d'y

rentrer.

rem, secundus Pasclialem, terlius Calixtum. quartus Innocen-

tium. '

Lutius III. uatioue Tuscus, sed. a. 1111 in. 11 (l. XVIII, post

MCLXXXI anuum i. D.

Urbanus III, natione Lulubardus. sed. a. I m. X d. XXV. post

MCLXXXV annum i. D. Huius tempore Ierusalem capitur a

Surracenis.

Gregorius VIII, natioue Bcneventanus. sed. m. 1 d. XXVII.

post MCLXXXVI annum i. D. Hic moritur apud Pisas.

Clemens 1II, natioue Bomanus. de re

Iohanne Scolaï et ex matre Maria, sed. a

MCLXXXVIII aunum i. D.

Celestinus III. natione Romanus, de regione Areula. ex patre.. .


Les

anuscrits. de

CHAPITRE DIXIÈME.

LE LIBEIf PONTIFICALIS AU XV° SIÈCLE.

I.

LA RECENSION DU TEMPS D’EUGÈNE IV.

1. — On a vu plus haut que le Liber ponlificalis

Pandolfe, retouché par Pierre-Guillaume, était resté

caché,jusqu'au déclin du XIV‘’ siècle, dans la bibliothèque

de l'abbaye de Saint-Gilles ; que, vers l’année 1380, il

avait été copié et annoté, mais non pas continué, par

l'évêque Pierre Bobier; qu'on lui avait ensuite joint

une continuation qui se prolongeait jusqu’a Martin lV ;

que diverses copies l'en avaient été faites plus tard, et

que l’une d’elles, le Vallz'cellanus C 79, présente, a la

suite du texte de l'original, une nouvelle continuation,

de Martin IV a Jean XXll.

Ce manuscrit C 79 devint, peu après la mort de

Martin V (1431), la base d’une dernière édition du

Liber pontzficaù‘s, prolongée jusqu’a Martin V lui-

méme, inclusivement. De cette édition, il subsiste

un certain nombre d’exemplaires:

l. Parisinus 5144 A.

Papier, in»f°, {6l feuillets, écriture du xv‘ siècle. — Il fut

exécuté pour le cardinal d'Estouteville (1439-1483), dont il

porte les armes; postérieurement il appartint à Jean Alberson,

àGabriel Naudé, enfin à la bibliothèque Mazarine (Mazar. 99l8).

Sa leçon, pour l'ancien Liber pontificalzls jusqu'à

Hadrien Il, est connue par l'édition Fabrot et par celle


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

de Bianchini, t. I, qui ne fait que reproduire les varian-

tes recueillies par Fabrot.

2. Marc-l'anus 359.

Papier, petit in-l‘o, M4 feuillets, écriture du xv‘ siècle. — Il

a appartenu au cardinal Bessarion, dans la bibliothèque du-

quel il porluit le n° 40, comme l'indique la note suivante : p’.


Generated on 2013-08-03 10:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

BiaL zui relit-nm ‘rein ‘Pmyaixräv àpzzsps'wv' XTÜILŒ Bna‘a‘apirovoç

xapà‘wa'lsw; ro‘j 75m Toile-20mm. Bessarion fut évêque de Tuscu-

lum de 1449 à 1473.

3. Bruzel/ensz's M814.

Papier, in-lo, sans pagination, écriture du xv° siècle. Ancien-

nes cotes: R 68 etB l03. — Sur un feuilletde garde, une note

attribue les dernières vies à Zeno, patricien de Venise, puis

évêque de Feltre (Mi-74460) et de Padoue (msoaisnicetœ

opinion sans fondement est réfutée dans une lettre de Schels-

trute jointe au manuscrit.

C'est d'après ce manuscrit que Papebroch publia,

dans le Propylaeum ad Acta SS. maz‘i, les vies des

papes, depuis Honorius lVjusqu’à Martin V.


XLVI

LA RECENSION DU TEMPS D’EUGENE IV.

1. Ambrosianus C 201 inf.

Papier, in-fo, 152 feuillets, écriture du xv° siècle. il a ap-

partenu ù J. Vincent Pinelli (1* 1601).

Sa leçon, pour ce qui regarde l'ancien Liber ponti-

fiealz's, jusqu'à Hadrien ll,est connue par Muratori, qui

le cote C.

5. Ambrosîanus H 253 inf.

Papier, in-fn, ‘158 feuillets, écriture duxva siècle. —On y lit

la cote L. G. episcopi Sarnen. ‘223. Il s'agit sans doute de Louis

Gol'nez, évêque de Sarno, près de Salernc, de 1531 a 1513.

Ce manuscrit paraît être une copie du précédent.

6. Ambrosianus H 111 sup.

Papier, petit in-fo, 170 feuillets, écriture du xv° siècle. —

il résulte d'une note d'Olgiati, écrite en 1609 sur le f. de garde,

que ce manuscrit fut acheté à Naples aux héritiers de Vincent

Pinelli pour le cardinal Frédéric Borromée.

C'est un texte hybride. Jusqu'à Etienne II il est con-

forme a la recension A, mais avec beaucoup de retou-

ches empruntées à la recension du xv° siècle; depuis

Paul jusqu'à Martin V, il ne diffère pas des précédents.

Muratori en a eu collation; il le cite, jusqu'à Ha-

drien [1, sous la cote B.

7. Vaticanus 6357.

Papier, in—f°, 205 feuillets, écriture du xvu" siècle, relié aux

armes d'Urbain VIll.

\ 8. b'arberz'nus 300111, 165.

Parchemin, in-f“, 190 feuillets, écriture duxv“ siècle ; anciens

numéros, 1768, 1769, 2212, B. XXllll. lla appartenu à Martius

Milesius Sarrazanius, jurisconsulte romain du xvn' siècle. Un


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

comput, écrit sur le f. de garde, compte 5199 ans de la Créa-

tion à Jésus-Christ et 6611 ans usquc ad hoc nostrum tempus,

ce qui donne l'année 1112. On y lit aussi, d'une main bien pos-

térieure, une répartition des notices entre divers auteurs,

suivant le système de Panvinio, c'est-à-dire entre Damase,

Anastase, Guillaume le bibliothécaire, Pandolt‘e de Pise, Mar-


Generated on 2013-08-03 10:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tinus Polonus, Dietricb de Niem et un auteur inconnu.

Dans la vie de Martin V, le copiste, craignant sans

doute de manquer d'espace, a supprimé certains pas-

sages, qui ont été plus tard rétablis en marge‘. Néan-

moins il n'a pu tout écrire et son manuscrit se termine

aux mots nequz’vit se pontifeæ, ci-dessous,p. 522, l. 30.

9. Parisz'nus 5111.

Parchemin, in.f°, 229 feuillets, écriture du xvie siècle. Ce

manuscrit fut exécuté pour le cardinal Luigi Podacbatario

(1500-1506), dont il porte les armes; il appartint depuis en car-

dinal Nicolas Ridolll, archevêque de Florence (1- 1550), dont

le bibliothécaire Matteo Devaris le prit pour un Platine et nota

cette attribution sur la reliure : Platinae Vitae pontificum us-

que ad vitam Martini V. N0 38. — Anciennes cotes: 1013,

753, 3900.

C'est le Itegz'us de Fabrot, qui en a relevé les varian-

tes jusqu'a Hadrien 11. De l'édition de Fabrot elles

ont passé dans celle de Bianchini.

10. Vatz'canus 3'763.

Parchemin, in-fo, 170 feuillets, écriture du xv° siècle. Il

porte les armes cardinalices des Barbo, ce qui suppose qu'il

a été exécute‘,comme le Barberinus Xll,27, entre 1110 et 1190.

11. Neapolitanus VlII C 11.

Parchemin, in-1°, 210 feuillets, écriture du xv" siècle- Le

frontispice porte un écusson d'archevèque, accosté des lettres

S. T.

12. Bononianus 763.

Papier, in-1°, 272 feuillets écrits, écriture du xvie siècle.

Anciennes cotes : A v 6 (corrigée A vu 2), et 0 l 11 Pepoli.

13. Matritensis P. 91.

Papier, petit in-f", écriture du xvu siècle.

11. Brancaccianus, 2 F 18.

Papier, in-f", 22 feuillets,xv1e siècle.


LA RECENSION DU TEMPS D'EUGÈNE IV.

,qu'il contenait le texte de la recension du xv° siècle. Ce

texte ne va que jusqu’à Libère, après lequel on a ce-

pendant ajouté la vie de Damase lui-même.

Il faut encore mentionner le Iv‘arnesianus d’Ugolini.

Ce manuscrit, qu'il n'a pas vu lui-même, a été entre les

mains de Fr. Penia, qui y releva un certain nombre

de leçons et les inséra dans sa collection de variantes

du Liber ponti/z‘calz's conservée dans le Vallz'cellanus

l 44-.‘ Voici comment il le décrit:

Fumesianus E. 4. 2l, tri-4° membrzmaceus. mutilatus, ltabens

cpistolas Damasi et Hieronymi, vilum b. Petri proliæiorcm 3. Pro-

tenditw' usque ad Martinum V. Fuit olim card. Nurdz'ni Foroli-

oiensis. — Etienne Nardini, de Forli, fut créé cardinal en H73

et mourut en ‘1484.

XLVlI

les coupures pratiquées dans le texte des anciennes no-

tices sont exactement reproduites. On ne s'est pas in-

quiété de ces anciennes vies, sinon pour les annoter

ça et là, mais en marge et non dans le texte. Dans cette

annotation, il faut remarquer celles’ qui mentionnent

certains papes imaginaires, Cyriaque après Pontien,

Marc après Félix I, Léon III après Serge 1, Basile après

Hadrien III. Le passage sur la papesse, qui est en

marge dans le Vaticanus 3762, mais qui n’a point été

transcrit dans le Valle'cellanus, se trouve ici dans le

texte, entre Léon IV et Benoît 111.

Après Hadrien Il, la recension du xn° siècle n'of-

l‘rait guère jusqu'à Grégoire Vll qu'un catalogue fortmai -

gre. On y ajouta beaucoup, en puisant encore dans

la chronique martinienne. Ces interpolations ont été re-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

.touches 2.-0nlit généralementen tète de ces manuscrits, soit

iortées a

amante. en marge, soit dans le texte) les deux notes suivantes a: levées dans la présente édition ; elles cessent depuis

Liber iste intitulatur Damasus de gcstis pontificum; sed

cum non potuerit nisi usque ad sua tempora scribere,

quod superadditum est alterius est auctoris cuius nomen


Generated on 2013-08-03 10:08 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

non teneo. Verum in vita Golasii pape ll quidam Pan-

dolfus hosliarius affirmat se ista scripsisse, quod intel-

ligi potest vel de toto opere usque ad sua tempora vel de

vite Gelasii tantum, quod ex vita Pascalis secundi coniec-

tari licet.

Dominus uoster lesus Christus primus summus pontifex

nascitur XLll° anno imperii Augusli. Anuis XXXlll m. lll

in hoc mundo vixit; XXX anno baptizatur, reliquum tem-

pus predicavit. Post eius passionem anno sequenti tenuit

Petrus apostolus in partibus Orientiscathedram annisllll;

deinde anno Domini XXXVIll venit Anthiochiam, ubi sedit

annis Vll dies Vlll; deinde venit Roman], ubi sedit annis

XXV menses Vil dies Vlll.

Jusqu'à Hadrien il, le texte de cette nouvelle recen-

sion ne diffère pas beaucoup du Vallt'cellanus, c'est-à-

dire de la recension du xn" siècle. Les interpolations et

Alexandre 11 et Grégoire Vil, les notices de Pandolfe

oli'rant alors un développement qui aura été jugé suffi-

sant. A partir d'lnnocent il et jusqu'à la fin de la vie

de Jean XXII, nos manuscrits divergent considérable-

ment. Deux groupes sont à distinguer. Le premier, qui

comprend les n05 l-7, reproduit exactement le Valli-

cellanus G 79, y compris la rubrique secundum alinm

scriptorem idem Marlz'nus quarllzs, qui s'y trouve pla-

cée entre les deux vies de Martin lV, l'une incomplète.

provenant d'une continuation de la chronique marti-

nienne, l'autre complète,empruntée a Bernard Gui. C'est

encore ce dernier chroniqueur qui fournit la vie suivante,

celle d'Honorius IV, et les autres, de Nicolas IV a Jean

XXII.

Dans les autres manuscrits (n'Js 8-l3), le texte est en-

core emprunté aux deux chroniques de Martin et de

Bernard :' de Martin depuis innocent II, de Bernard


XLVlll

LA RECENSION DU TEMPS D‘EUGÈNE IV.

Continuation

depuis

Jean XXIÏ.

de Martin lVil n'y en a plus qu'une, celle dont une par-

tie seulement figure dans les manuscrits du premier

groupe. Après Martin lV, Honorius IV a une vie qui

n'est point tirée de Bernard ; c'est une rédaction

spéciale, fort courte, qui paraît avoir d'abord terminé

une série, car on lit aussitôt après: Numerus suprascri-

ptorum pontiflcum est CXC V, en: quibus LXXXVIII

fuerunt nalz'one Romani‘.

Outre cette difl‘érence, qui ne se rencontre qu'en un

point spécial,il y en a une autre qui s'observe d'un bout

à l'autre de la série, c'est-a-dire d'lnnocent Il à Jean XXIL.

Le second groupe nous offre ici un texte beaucoup plus

complet, en général, que le premier, c‘est-à-dire quele

Valliccllanus C 79. C'est toujours le texte de Martin re-

lié a celui de Bernard, mais ce n'est, ni pour l'un ni pour

l'autre, la méme recension. J'ai noté, dans la présente

édition, l'écart entre les deux textes, pour autant qu'il

ne s'agit pas de simples variantes, mais d'un plus ou

d'un moins un peu notable. Un coup d'œil sur les pa-

ges Min-485 suffit pour saisir en quoi consiste la diffé-

rence.

3.- Au delà des limites du Vallicellanus on trouve

d'abord une finale pour la vie de Jean XXII, puis les

vies de Benoît X1], de Clément VI et d'lnnocent Vl,

cette dernière incomplète, arrêtée dans un récit relatif

à la grande compagnie de Vernes et a sa marche sur


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Avignon (1357). Tout ceci est évidemment de la même 3

main, de la main d'un curialiste d’Avignon, contempo-

rain d'lnnocent Vl. Je reviendrai bientôt sur l'origine

de ces vies.

Après Innocent VI, dont on a laissé la notice inter-

rompue, vient une série de vies des papes suivants,


Generated on 2013-08-03 10:08 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

depuis Urbain V jusqu'à Martin V3. Cette ‘dernière

partie est beaucoup moins une suite de biographies

proprement dites qu'une histoire du grand schisme

distribuée en notices pontificales. li n'y a presque rien

sur Urbain V, peu de chose sur Grégoire XI ; encore le

1. Une note semblable figure après la vie de Martin V dans le

Corpus lzistm-icum d’Eccard. t. I, p. 1550; mais les nombres sont

différents : C11 et LXXXIX.

2. Détails de style : le dictus est répété à satiété : trecenii milites

degenlibus dicti ducis in dit-l0 belle morlui L'eciderunt, et diclus (lux

etc; pour tune on dit illo tunc, pour demum, ultimate; noter aussi

la formule modicum relevavit, p. 486, l. 27; p. 489, l. 14; p. &90,

l. 45; p. 492.1. 18.

3. Cette série a été publiés pour la première fois par Eccard,

Corpus Melon, t. I, p. 15111-1550, en appendice à une prétendue

chronique de Dietrich de Niem. quiva jusqu'au mois de mai 1364.

narrateur n'est-il guère préoccupé que du retour de ces _

papes, c'est-à-dire de ce qui est important pour la suite

de son récit. Il s'étend très longuement sur le conclave

de 1378 et le commencement du schisme. Dans la ne-

tice d'Urbain Vl lui-même et dans celles de ses succes-

seurs, Boniface 1x, lnnocentVII, Grégoire XlI, Alexan-

dre V, Jean XXIII, il ne s'occupe guère que du schisme.

Le concile de Constance l'arrête longtemps ; il n'y voit

autre chose que l'extinction du schisme. Ce n'est que

dans la vie de Martin V qu'il détourne un peu son

attention sur les autres affaires et revient z‘n eztremz‘sà

la biographie du pape.

Que tout ait été écrit en même temps, c'est ce qui

n'est guère douteux. L'auteur ne paraît avoir gardé‘

aucun souvenir personnel du temps d’Urbain V, de

Grégoire XI, même d'Urbain Vl : en parlant de

celui-ci il emploie le mot fertur’. Dans la vie de Gré-


LA RECENSION DU TEMPS D'EUGÈNE IV.

dérivent tous les manuscrits. On ne peut en effet expli-

quer la faute par une distraction de l'auteur, qui aurait

ici copié un document touta fait contemporain et oublié

de mettre le verbe au passé. Notre biographe est trop

sérieux et trop lettré pour avoir commis une pareille

bévue; ici d'ailleurs il ne résume aucun document,-

son fuerat indique une connaissance exacte des vicissi-

tudes qui survinrent tôt après dans les relations entre

Jeanne l'°etUrbain Vl. Ce/ueral est au temps voulu par

la marche du récit: et est n'est et ne peut être qu'une

glose. Or cette glose n'a pu être écrite après la mort de

Jeanne il (2 février 1435). Ainsi notre texte existait

certainement au commencement de l'année 1435.

Désireux de relier sa composition aux anciennes vies

des papes, le biographe de Martin V choisit, parmi les

divers exemplaires du Liber pontz'ficalis qui pouvaient

se trouvera sa disposition, le Vallicellanus C 79, dont

les limites atteignaient une époque voisine des origi-

nes du schisme. Il restait cependant une lacune entre

les deux séries, ni l'une ni l'autre ne comprenant les

vies de Benoît XII, Clément VI et Innocent Vl. On s'a-

dressa,pour les avoir, al'une de ces chroniques, si com-

munes au xiv" siècle, où l'histoire des papes et celle

des empereurs étaient rapprochées et disposées en no-

tices parallèles ‘. Il yen avait qui allaientjusqu'à Inno-

genre ont été signalées récem-

M. Glasschrôder dans l’llislort'sches Jahrbuc/i, t. XI

p. 247 et suiv. L'une d'elles. celle du Valicanus 2040, est

lui-même de ses Flores chroni-

corum. On retrouvera peut-être, à l'état isolé, la recension du Li-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

be" po'lüficallr. — La. chronique par laquelle se termine le Pari-

.u'nu: 5H2 (ci-dessus. p. xxvni) contient justement les deux mêmes

vies de Martin IV etd'Honorius IV qui sont entrées dans celle-ci.

Elle a,jusqu‘à Jean XXII, les thèmes particularités de texte que j'ai

relevées sous la rubrique Compléments. A la fin de Jean XXII,

après les mots in magnum scandalum Ecclexie d. n. Iesu Chrisli


Generated on 2013-08-03 10:08 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

P- 485). elle continue : Pl'efalus pseudoanlipupa- legimus conlineri

(P- 485, I- 5). Puis on lit : Quoniam autem lampre/‘atu: Ludout'cus

LIBER PONTIFICALIH, t. II.

-.

XLIX

cent VI; c'est la que l'on trouva d'abord une finale

pour la vie de Jean XXII que le Vallz'cellanus laissait

incomplète, ensuite les vies des trois

La chronique en question n'était autre chose qu'une

respectivement continués, le premier après Jean XXI,

XXII. Le Va/Zicellanus, lui aussi, of-

depuis Innocent Il, un texte emprunté a ces deux

' Ie jugea sans doute suffisant et l'on

s’abstint de le retoucher. Cependant, pour la partie la

plus ancienne, entre Hadrien II et Grégoire Vll, on

1 jugea a propos de compléter le catalogue, fort maigre,

qui figurait dans le Vallz'cel/anus. La chronique du

temps d'lnnocent Vl, dont le texte, pour cette période,

était celui de Martinus Polonus, fournit ces complé-

ments; on y prit aussi le passage sur la papesse, qui

ne figurait pas dans le Vallicellanus.

Ainsi, cette dernière édition du Liber pontificat/i5

représente la combinaison de trois textes : l” le Va/li-

cellanusG 79; 2° une chronique arrêtée à l'année

1357 ; 3° une histoire du schisme, distribuée en notices,

jusqu'à Martin V.

4. — Dans les manuscrits n°' 1-7, la chronique de

I357 n'a servi que pourcompléterle catalogue du Liber

pontifical/1s de Pandolfe et pour continuer le Val/[cel-

lzmus. Les autres manuscrits oll'rent ici une modifica-

tion importante. On y a remplacé, depuis Innocent Il,

le texte du Val/icellanus par celui de la chronique

elle-mémé. C'est ainsi que s'expliquent les différences


L AUTRES_C ONTINUATEURS.

Autres

ooutinuations

Mjusqu'à.

artin V

(Vat. 5623).

5.—La crise du grand schisme avait singulièrement. l

augmenté l'intérêt que l’on portait à l'histoire de la papauté. Pour les besoins de la controverse on avait

fouillé les vieilles chroniques ; les cas analogues, les anciens schismes, avaient été exhumés et étudiés avec

beaucoup de sollicitude. On en dressait de longues lis- 1

tes, qui ne concordaient pas toujours; on avait soin ‘

d'indiquer comment chacune de ces querelles avait 3

fini. Après Martin V, lorsqu’on se crut tout à fait sorti

de la dernière crise, il devint naturel d'en écrire l’his- l

toire. Beaucoup s'y essayèrent. Ici je n'ai à m'occuper '

de ces essais qu'en tant qu'ils se rattachent au Liber

pontificah‘s. C'est évidemment le cas pour la série que ‘

je viens d'étudier. Mais ce n'est pas la seule que l’on ‘

connaisse. J'en ai recueilli deux autres, l'une terminée, ‘

comme la précédente, a la mort de Martin V, l’autre

prolongéejusqu'à Pie [1.

Ces deux séries ont une particularité matérielle qui

leur est commune et qu'elles partagent en outre avec 3

la dernière continuation du Liber ponliflcalïs. Celle-ci,

je l'ai montré plus haut, a été ajoutée à un exemplaire *

où l’ancien texte, jusqu'à Jean XXll, provenait du Vnl- :

licol/anus C 79. Il en est de même des deux autres sé- ‘

ries. La première figure dans le manuscrit I’atz'canus

5623, la seconde dans le Vallicellanus C 25, qui sont ‘

tous deux, pour la série ancienne,jusqu'a Jean XXII,

des copies du Vallicellanus C 79. C'est donc au texte ‘


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

de celui-ci que se sont rattachés les trois continuateurs. '

Entre ces trois séries complémentaires, la première

se recommandait à l'appréciation de la curie par une ‘

exposition abondante et claire des origines du schisme,

par la réserve et l'optimisme de ses jugements. On la

relia à l'ancien texte par les procédés quej’ai indiqués


Generated on 2013-08-03 10:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

plus haut et l’on obtint ainsi un Liber pontificalis con-

tinu et d'une correction irréprochable.

6.—Dansle Valicanus 5623,1a continuité existe aussi,

mais elle a été obtenue d'une façon dilTérente. Au lieu

de se servir d'une autre chronique pour les successeurs

immédiats de Jean XXll, l’auteura rédigé lui-mémé '

les vies de ces papes, depuis Benoît Xll. Pour cette

première partie, son œuvre ne saurait être considérée

comme complète, tant s'en faut : les vies de Benoit XII,

de Clément VI et d'lnnocent Vl, dans le Liber pontifi-

calzs, ont une bien autre valeur. Il y a aussi, çà et là,

quelques légères inexactitudes dans les dates. L'élection

d’Urhain Vl estrelatée en quelques mots. Mais les événe-

ments subséquents, et surtout les pontificats de Boni-

face lX, Innocent VI et Grégoire Xll, sont traités avec

‘ beaucoup plus d'ampleur que dans le Liber pontifica-

Iis. Les négociations qui précédèrent le concile de Pise

: et, dans l'histoire du concile de Constance, les entre-

‘ vues de Perpignan et de Narbonne sont l'objet d'une

sollicitude spéciale. L’auteur est un curialiste de culture

ordinaire; son style est le style courant des chancelle-

ries; il ne se ressent nullement du purisme de la Re-

naissance. Mais c'est un homme sincère, qui n’a peur

' ni de raconter, ni de juger. En ce qui regarde ses ju-

gements, ils ne commencent guère qu'a Innocent Vll.

Les violences d'Urbaiu Vl, l'avidité simoniaque de Boni-

face lX,sont mentionnées parlui, il est vrai,mais sans

être l'objet de protestations bien marquées. Il fait un

grand éloge personnel d'lnnocent Vll, mais en ajoutant

que certainsde ses ministres nele valaient pas et finirent

même par compromettre sa réputation. Quant à. Gré-

goire Xll, il l’a tout a fait en aversion ; il stigmatise sa

dureté. son avarice, son ingratitude envers la famille


AUTRES CONTINUATEURS. Li

raconter : il se contente d'attester mystérieusement que

la Providence a ses voies, différentes des conseils hu-

mains. Son récit vajusqu'au départ de Pie Il pourle con-

cile de Mantoue (1459). il y a lieu de croire que tout

a été écrit ensemble. Nous avons donc alÏaire aux

souvenirs d'un homme avancé en âge : il devait avoir

environ soixante-dix ans.

En plus d'un endroit sa rédaction a l'apparence d'un

travail inachevé. Certaines phrases, par exemple p. 550,

1. t9, semblent des étiquettes provisoires, destinées à

être remplacées par des transitions mieux établies;

p. 553, l. 23, on trouve comme l'amorce d'un récit, qui

aura été renvoyé à un autre moment. La vie d’lnno-

cent Vll a été commencée deux fois; nous avons les

deuxrédactions. Il est probable que le temps aura manqué

à l'auteur pour achever'les biographies pontificales qu'il

avait voulu rédiger lui-même, sans doute aussi pourles

raccorder a l'ancienne série. Au commencement, il rat»

tache à la vie d’Urbain Vl certains événements qui se

passèrent en réalité sous les prédécesseurs de ce pape,

Clément VI, Urbain V, Grégoire Xl. Ces erreurs chro-

nologiques auraient peut-être été éliminées si le bio-

graphe avait pu donner la dernière main à son œuvre.

C'est un lettré ;il a de la grammaire et des préten-

tions au‘ style. Le schisme est déjà loin de lui; il ne

s'y intéresse que faiblement. En revanche il semble

avoir voulu faire rentrer dans l'histoire pontificale celle

des principaux royaumes de la chrétienté. Ses appré-

ciations témoignent d’un esprit modéré, mais indépen-

dant. Il ne craint pas de tlétrir les atrocités d’Urbain V],


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

sur lesquelles la légende commençait à pousser: il le

compare a Busiris. En revanche il excuse la rapacité

de Boniface lX: l'argent, dit-il, est le nerf de la guerre.

Martin V aussi a été non pas avare, mais économe. Il

n’a que des éloges pour ce pape, comme aussi pour In-

nocentVllet, bien entendu, pourPie Il, pontife régnant.


Generated on 2013-08-03 10:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Grégoire Xll, Jean XXIII, Calliste lll. sont absolu-

ment sacrifiés. Pour les autres, Eugène lV etNicolas V,

l'éloge est tempéré d'une dose de blâme plus ou moins

forte. Ces jugements ne sont pas de ceux qui se déga-

gent de la façon de présenter les choses; ils sont ex-

primés en termes formels, avec cette pédanterie des

historiens ala fois vieux et naïfs qui s'imaginent exer-

cer une magistrature et croient avancer les alfaires de

la morale en rendant de petits jugements de Minos.


Les premiers

lecteurs

du L. P.

CHAPITRE ONZIÊME.

LES ÉDITIONS.

51.

LA PUBLICITÉ DU LIBER PONTIFICALIS AVANT L’IÀIPRIMERIE. ‘

1 .— Encore que Bède soit le premier auteur qui le cite

expressément, le Liber pontificalis semble avoir joui,

dès l'origine, d'une assez grande publicité. Plusieurs

recensions circulaient déjà au VI", au vu" siècle. Toutce

que j’ai dit dans le chapitre V] sur l'histoire de ces re-

censions et leurs croisements divers montre assez quel

intérèt on attachait aux biographies des papes. En Ita-

lie, les manuscrits les plus anciens ne remontent guère,

il est vrai, qu'au un6 siècle, tout au plus a la fin duvue;

mais les textes qu’ils contiennent ont derrière eux une

assez longue série de transformations. Il ne fautpas trop

s'étonner si les traces du livre des papes sont rares et

tardives dans la littérature proprement dite et dans les

documents officiels. Les écrits de ce genre, rédigés pour

le populaire, et pardes personnes queleur éducationn'é-

levait pas trop au dessus de lui,avaient un certain stage a

faire avant de s'accréditer auprès des personnages ins.

traits. Saint Grégoire le Grand ne parle jamais de la vie

de saint Silvestre, qui circulait pourtant depuis un

siècle environ ; il ne semble pas connaître le Liber

ponlificalis; on sait quelle est sa réserve à l'endroit

des Gesta marlyrumCenE cinquante ou deux cents ans

après lui, tous ces petits livres sont devenus vénérables

par leur antiquité; de plus, le niveau de la critique et


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

de l'érudition ayant sensiblement baissé, personne ne

s'aperçoit de ce qui leur manque au point de vue de

l'exactitude. Le pape Paul admet sans hésitation la

légende silvestrine‘; Hadrien, son deuxième successeur,

la cite dans ses lettres dogmatiquesï; l'une d'elles re-

produit, sans le citer expressément, un passage du


Generated on 2013-08-03 10:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Liber pontificalis 3. Cette dernière lettre est de 794,

l'autre, de 785. Vers le même temps, Paul Diacre

écrivait son Histoire des Lombards, pour laquelle le

Liber pontiflcalis a été mis largement à contribution.

Mais longtemps avant d’avoir atteint ce degré de con-

sidération, les vies des papes avaient fait sentir leur in-

fluence dans la‘littérature martyrologique populaire.

La passion de sainte Agnès et ce roman de la persécu-

i. Jati‘é. 2372.

2. Jaffé, 2448, 2383.

3. T. I, p. 235, note 8. '


LA PUBLICITÉ DU LIBER PONTIFICALIS AVANT L'IMPRIMERIE.

IVO

la -

.rolingienne qu' en dépende

e dans

rance

tion de Julien, dont les divers épisodes circulent sous

les noms d'actes des ss. Jean et Paul, Gallican, Pygme-

nius, Bibiane ‘, relèvent du Liber ponzificalis pour cer-

tains détails.” faut en dire autant du martyrologe hiéro-

nymien ; non, cela va sans ‘dire, de ses anciennes re-

censions, du M et du v° siècle, mais d'un remaniement

italien du V16 siècle, antérieur de peu à l'édition galli-

cane d’Auxerre (v. 590) ’.

En Gaule, où l'on était moins bien placé qu'a Rome

pour apprécier la valeur historique du livre des papes,

on l'accueillit avec une certaine faveur. C'est sous la

forme de l'abrégé félicien qu'il fut d'abord connu. Dès

avant la fin du v1“ siècle, Grégoire de Tours lui em-

pruute un de ses récits, et l’auteur de la collection ca-

nonique dite du manuscrit de Saint-Maur substitue son

texte aux catalogues pontificaux que l'on avait coutume

de joindre aux lz'bricanonum de ce temps‘la.

2. ‘ Au vu" siècle je ne pourrais citer aucun auteur

; il estpossible qu'un examen approfondi

des nombreuses vies de saints rédigées alors permette

de retrouver ce etla quelques traces de sonintluence. Il

pénétra de bonne heure dans la Grande-Bretagne, grâce

aux relations fréquentes de ce pays avec la cour ro-

plaire très complet, continué jusqu'au pape en fonctions,

Grégoire il“. En France, toutefois, il continua pendant


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

presque tout le un6 siècle a passer inaperçu. Mais l'al-

liance conclue entre la papauté et la maison carolin-

gienne netarda pas à multiplier lesrapports avec Borne;

le réveil des études activala circulation des livres. Beau-

coup d'exemplaires du Lz'bcrpontzfica/is furent importés

ou transcrits en France. C'est alors que fut constituée la


Generated on 2013-08-03 10:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

recension spéciale dite abrégé cononien, qui est certai-

nement de la seconde moitié du VllI" siècle et qui ap-

paraît pour la première fois en Bourgogne, aux environs

de Flavigny. L’un des manuscrits l'éliciens paraît être

de l'année 796‘. Quelques autres sont aisément des

derniers temps de Charlemagneï Au ix° siècle il n'é-

tait guère d'église épiscopale ou de grand monastère

Llll

qui ne possédât son exemplaire. Nous avons encore

ceux de Saint-Remi de Reims, de Saint-Bertin, de la

cathédrale de Laon, de la cathédrale de Beauvais, de

celles de Cologne, de Worms, de l'abbaye de Wissem-

bourg, de Saint-Pierre des Fossés, d’Auxerre, de Flavi-

gny, de la cathédrale de Tours,’ de Saint-Cybar d‘An.

goulème, tous du lit“ siècle; d'autres, du 1x“ siècle

aussi, et d'origine franque, ne peuvent être rapportés

avec précision à telle ou telle bibliothèque‘; d'autres,

probablement perdus, figuraientdans de très anciens

catalogues, a Reichenau, a Saint-Gall, a Lorsch, dans

la bibliothèque privée d'Everard, comte de Frioul 2;

d'autres enfin sont connus par les auteurs qui en [ont

usage. -

Au nombre de ces auteurs, il ne faut pas compter

les annalistes ot'ficiels de la cour franque, ni, que je

sache, Alcuin, 'l'héodulfe, Eginhard. Au temps de

Charlemagne, je ne vois guère que Paul Diacre qui en

ait fait usage, soit pour son livre épiscopal de Metz,soit,

comme je l'ai déjà. dit, dans son Histoire des Lombards.

Mais a partir de Louis le Pieux, son autorité est invo-

quée à chaque instant, notamment par les liturgistes,

comme Amalaire et Walal‘rid Strabo, par les martyre-

logistes, llaban, Florus, Adon, etc., parles théologiens,

comme Enée de Paris et Ratramme“; par les auteurs


LI V

LA PUBLICITÉ DU LIBEB PONTIFICALIS AVANT L’IMPRIMERIE.

les clercs franks n'aient attaché qu'un intérêt secon-

daire aux longues énumérations de tentures, de vases

sacrés, de réparations d'églises, qui forment, depuis

Paul et Hadrien, le plus clair du Liber pontifimh‘s.

Aussi les exemplaires les plus nombreux ne dépassent-

ils guère le milieu, tout au plus la fin, du vine siècle:

beaucoup se terminent a Etienne Il.

Ça et la cependant on trouve en France quelques trav

ces d'un texte prolongé assez avant dans le m‘3 siècle.

Le manuscrit de Tours va, de première main, jusqu'à

Léon lV ; il a été continué d'après un exemplaire qui

contenait la vie de Nicolas I. D'autres exemplaires, ar-

rêtés à Nicolas, ont été entre les mains de Flodoard

au x8 siècle, d’Adhémar, au siècle suivant.

Ilincmar, qui a souvent cité le Liber pontificalîs, se

trouva, précisément sous le pape Nicolas, dans la né-

cessité de s'enquérir de la vie de Serge Il, où était re-

laté l'accueil très froid que reçut 21 Rome, en 811, son

prédécesseur déposé, l'archevêque Ebbon. Dans une

des lettres qu'il écrivait en septembre 866 a l’archevé-

que de Sens Egilo, alors en partance pour Rome, il lui

adressait la recommandation suivante: Royale aliquem

de vestris memorosum lzominem, qui vos saepe adme-

neat, quoniam occupali erz'tis, ut non oblz'viscamini

impetrare gcsta ponlificum ab initia gestorum Sergz‘i

papae, in quibus invenitur Ebo fuisse damnatus, us-

quc in praesenlem annum ‘ istius praesulalus, quia

nos in islis regz'onibus salis [me indigemus. Nam alio-

rum ponlificum geste, si vos non lzabetis, par me au!


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

par Fulcricum 2 lzabere poïeritis. Ainsi, on avait à.

Reims, en" 866, des exemplaires qui allaient jusqu'à

Grégoire IV ('1' 84-1) inclusivement.

On ne sait si l'archevêque de Sens se rappela la com-

mission de son collègue et s'il rapporta à Reims le texte

demandé. Il est sûr en tout cas qu'il revint avant la


Generated on 2013-08-03 10:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

mort de Nicolas. L'exemplaire de Flodoard contenait,

je l'ai dit plus haut, la vie de ce pape au complet, telle

que nous l'avons encore.

Peu avant cette négociation, le Liber ponti/z‘calis

avait trouvé le chemin de la péninsule armoricaine et

de la principauté bretonne fondée :en ce pays par le

duc Nominoé. Nous voyons en effet, au commencement

de l'année 866, le pseudo-métropolitain de Dol, Festi-

nien. appuyer ses prétentions sur un fait rapporté dans

la vie de Serge I, mais mal compris ou dénaturé a des-

sein ‘. Sous le pape Léon IV, des envoyés bretons

avaient rapporté de Rome à Nominoé les reliques du

pape ltlarcellin. La vie de saint Conwoïon, abbé de

Redon, à laquelle nous devons le récit de la translation,

contient des extraits du Liber pontificalis relatifs à ce

pape ’. Il y tout lieu de croire que les envoyés de

Nominoé en avaient rapporté un exemplaire en même

. temps que les reliques de ltlarcellin, et que c'est de cet

exemplaire que dérivaient les ipformations de Festi-

nien.

Mais il me seraitimpossible de relever dans tous les

auteurs franks du m‘3 siècle les emprunts de plus en

nombreux qu'ils font au livre des papes. Plus on va,

plus sa vogue s'accroît. Vers la fin du un’ siècle, ou

peut-être seulement vers le milieu du siècle sui-

vant, on imagina de l'insérer dans les manuscrits de

la collection pseudoisidorienne 3. A la fin du xi“ siècle

il entra de mème, sous une forme abrégée, dans les

recueils canoniques d'Anselme de Lucques et autres 4.

3. — On ne se borne pas à le transcrire, on le re-

censa. Vers l'année 1025, Adhémar en donne deux édi-

tions nouvelles, l'une abrégée, l'autre complète 5. Une

copie du manuscrit de Lucques,où le texte est notable-


LA PUBLICITÉ DU LIBER PONTIFICALIS AVANT L'IMPRIMERIE.

LV

Titres

.ttribués au

L. P.

Premiers

655318

d'édition.

Ferretti.

rabbe et les

conciles.

notices. Mais ce nouveau Liber pmtti/‘îcalis, en dépit

des elforts successifs de Pandolfe et de Pierre-Guil-

laume pour lui donner une forme acceptable, demeurea

peu près inéditjusqu’au grand schisme. L'ancien texte,

encore copié ça et la, est remplacé au xni° siècle

parla Chronique de Martinus l’olonus,laquelle n'en est,

à vrai dire, pour la partie pontificale, qu'une recension

nouvelle,arrangée d'après un système spéciaLAu temps

du grand schisme, on voit réapparaître l'édition de

Pandolfe et de Pierre-Guillaume. On la commente, on

la copie, ou la continue, à. coups de ciseaux d'abord,

puis dans un texte indépendant. C'est ainsi que l'on

arrive au temps d'Eugène IV, à cette dernière recen-

sion dont le succès est attesté par de nombreux exem-

plaires, exécutés avec luxe et pour de grands person-

nages ecclésiastiques.

4. — Chemin faisant, le vieux recueil avait reçu bien

des titres divers. En dépit des lettres placées en tête, qui

semblent en attribuer la paternité au pape Damase, on

le cita longtemps comme un livre anonyme, Episco-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

pale, Liber episeapalz's, Pontificale Romanum, Liber

panti/icalis, Gesta pontificum, etc. Au Xlll" siècle on

commence a le désigner par le nom de Damase, Da-

masus de Geslis ponti/z‘cum, ou C/zronica Damasi de

fl.__

Geslz's liomanorwn ponti/îcum ‘. C'est sous ce nom


Generated on 2013-08-03 10:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

qu'il circulait au xv“ siècle.

— Les beaux manuscrits terminés et Martin V, s'ils

témoignent d'une certaine vogue, ne représentent ce-

pendant, au premier siècle de l'imprimerie, qu'un

succès d'ordre secondaire. Du reste le curialiste contem-

porain de Martin V n'avait guère songé au style, qui

devenait de plus en plus indispensable pour faire fi-

gure. Il ne s'était pas même inquiété d'introduire

un peu de proportion et d'harmonie dans ce bizarre

assemblage de textes tronqués, résumés, interpolés, de

tout âge et de toute provenance, plutôt cousus a la hâte

que fondus dans une commune rédaction.

L'un des familiers du pape Sixte IV, le fameux Pla-

tina, entreprit cette tache, et y réussit. Son livre était

lisible, élégant même; imprimé en M79, il lit aussi-

tôt rentrer dans l'ombre le vieux recueil presque millé-

naire. Désormais il n'y eut plus a s'intéresser a lui que

les amateurs d'antiquité, les érudits, pour qui le style

n'était pas l'essentiel de l'histoire, les Panvinio, les

Giacconio, les Bosio, les Baronius. Pendant tout le xvl°

siècle ce public restreint vécut sur les manuscrits, sans

que ses besoins donnassent lieu d'entreprendre une

édition, au moins une édition complète.

5 n.

LE LIBER PONTIF‘ICALIS AU xvr" ET AU xvne SIÈCLE.

G. — Ce n'était‘ sûrement pas pour de tels lecteurs

que travaillait J. P. Ferretti, lorsqu'il préparait la publi-

cation, restée a l'état de projet, d'une partie seulement

de l'ancien Liber pontificaliv, depuis saint Pierre jus-

qu'à Damase ‘.

C'est aussi pour une autre fin que Pierre Crabbe in-

séra une partie du Liber pontiflcalis dans son édition

des conciles, la première de toutes, qui parut a Cologne


LVl

LE LIBER PONTIFICALIS AU XVIE ET AU XVII" SIÈCLE.

Lipomani.

Crabbe, sans chercher a en améliorer le texte. Le P.

Hardouin, cependant, les élimina de son édition ; mais

Mansi revint à l'ancien usage ; il fit plus : il joi-

gnit au texte reçu les variantes de l'excellent manus-

crit de Lucques qui se trouvait sous sa main.

Aloysio Lipomani inséra le texte de Crabbe, jusqu'à

Félix Il inclusivemnt, dans le tome II] de son recueil

Vitae s5. priscorum Patrum (Venise, 1554), avec quel-

ques conjectures de son cru.

7. — Jusqu'ici nous n'avons eu afl‘aire qu'à des pu—

blications partielles etsubordonnées. La véritable édition

princeps, complètement indépendante des œuvres de

Damase, des collections hagiographiques et conciliaires,

c'est celle qui parut à Mayence, en 1602, à la foire du

printemps, chezle libraire Jean Albinus, par les soins du

jésuite Jean Busée,de Nimègue‘. La copie du texte avait

été fournie par le savant Marc Welser, préteur d'Augs-

bourg. C’étaitune copie du Valicanus 37G/i-(E).0n a sur

cette copie des renseignements contradictoires. Marti-

nelli 3 indique, sur la foi d'Alex. Rainaldi, alors préietde

la Vaticane, le Vaticanus 4970, qui est, en effet, une

copie du Valicanus 37643; mais il ne va pas au delà

d’Etienne lI ; un second volume aurait donc été perdu.

J'ai trouvé a l'Ambrosienne, dans un manuscrit coté

D 95, deux feuillets contenant le commencement du

Liber ponn'flcalis, texte du Vaticanus 3764, avec la ru-

brique: Le duc prime carte de]! Anastasio copiatc in

Rama per il lÿ’elscro. Sur la copie de Welser il y avait


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

des variantes, empruntées, dit Busée dans sa préface,

a deux manuscrits au moins. Elles sont disposées en

marge de l'édition et marquées indistinctement d’un

astérisque. Rares, mal indiquées, elles ne valent sûre-

ment pas la peine d'être étudiées; je soupçonne d'ail-

leurs qu'elles représentent quelquefois plutôt des con-


Generated on 2013-08-03 10:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

jectures, de Welser ou d'un autre, que desleçons réel-

lement tirées d'un manuscrit. Outre ces variantes, les

marges de l'édition mayençaise en contiennent d'autres,

tirées par Busée lui-même de la collection des conciles

(édition de Surius) et des Annales de Baronius '; elles

sont marquées respectivement 0 et B.

Au dernier moment, l’impression étant terminée, Mar-

quardt Freher communique à l'éditeur deux manuscrits

« très anciens », l'un in-f°, l'autre in-li°. Busée les par-

courut en toute hâte et fit ajouter ses collations en tête

du volume, au moment où on le mettait en vente ; quel-

ques exemplaires ont même paru sans ce complément.

Je suis parvenu a identifier le premier de ces manuscrits,

coté A dans l'édition de Mayence, avec le Parisi-

nus Fit/i0 ; quant à l'autre, coté B, je n’ai pu le retrou-

ver. Les collations de Busée laissentnaturellement beau-

coup à désirer.

L'éditeur de Mayence avait accepté les idées de Pan-

vinio sur l'auteur du Liber pontificah‘s. Il le mit sans

hésiter sous le nom d'Anastase. Voici son titre: Anas-

tasii S. R. E‘. bibIiot/zecarii historia de vitis Romano-

rum pontificum a b. Petro apostolo usquc (1d Nico-

laum I, numquam hactenus typis ezcusa. Deinde vita

Hadriani [I et Sleplzani Vauctore Guillelmo 2 bibliothe-

carie ear bibliot/zeca Marci VelseriAugustanae 7'. p. [I

viri.

8.- En i649 l'édition de Mayence fut réimprimée in- LaByzanttm

tégralement, avec ses préfaces, notes et variantes, dans

la Byzantine du Louvre,& la suite de l’Histoire tripartite

d’Anastase le bibliothécaire. A cette réimpression sont

jointes trois collations, d'abord celles d'un manuscrit

‘ Begius (Paris. 5H4 A) et d'un t'llazarinaeus (Pa-

ris. 5144), tous deux de la recension du xv° siècleñpuis


LES ÉDITIONS ITALIENNES DU xvnr SIÈCLE. Lvrr

apebroch.

:helstrate.

Éditions

un aines.

éléments qu'il avait rassemblés il reste, a la Vaticane, un

exemplaire de l'édition de Mayence (Reg. 2081) avec

des variantes en marge, notamment celles du Farnesia-

nus‘ ; a la Barberine, quatre volumes, contenant tout un

dossier de copies de manuscrits et de passions et vies de [

papes (Barb. xxxui, 118-121) 2. Sa correspondance avec

son neveu Lambek3prouve qu'il ne se bornait pas aux

manuscrits italiens et qu'il faisait collationner a Vienne

eta Paris par Laiubek lui-même. Cependant il ne lui

demandait que des collations assez superficielles.

Eu 1685 parut, dans les Acta Sanctorum. Propy-

laeum au,’ V]! tomes mm'z', p. 40-55, le texte del'abrégé

i'élicieu, conjointement avec celui du catalogue libé-

rien. C'est Papebroch lui-même qui l'avait transcrit sur

le manuscrit 1127 de la reine Ghristine 4.

Schelstrate, préfet de la Vaticane, publia en 1692, l

I avec des variantes du manuscrit Colbert (Paris. 1451)

dans le premier volume de son Antiçzu'tas Ecclesz'ae e‘!-

lustrala, sur trois colonnes parallèles, le catalogue libé-

rien, l'abrégé félicien et le texte complet du Liber pon-

tificat/i3, celui-ci jusqu'à FélixlV seulement. Le texte fé-

licien était encore celui du manuscrit dela Reine, mais

que Baluze avait communiquées. Quant au Liberponli-

fica/is, c'estl'édition de Mayence, avec les variantes re-

cueillies par Holste.

Dans ses Vitae Paparzmz Avenionensz'um, t l, Pa-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ris, 1693, Baluze inse’ra quelques-unes des vies des pa-

pes du xuv” siècle qui ont trouvé place dans le Liber

pontz'ficalis du temps d’Eugène IV ; il les publia, sans

indication de manuscrits, sous la rubrique Eæ appen-

dice Ptolemaei Lucensis. Ce sont celles de Benoît Xll,

Clément Vl, Innocent Vl etGrégoire X1.‘


Generated on 2013-08-03 10:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

5 III.

LES ÉDITIONS ITALIENNES DU XVllla SIÈCLE.

l0. — La première moitié du xvui" siècle vitparattre

en Italie quatre éditions du Liber pontiflmlis, celle

de Bianchini (1718-35), celle de Muratori (1723), celle

de Vignoli (1721-55), et celle de la Byzantine de Venise

(1729). J'ai déjà parlé de cette dernière; je viendrai tout

a l'heure a celle de Muratori. Celles de Bianchini et de

Vignoli doivent être étudiées d'abord et ensemble.

Ce sonten effet deux éditions romaines, ornées l'une

et l'autre de dédicaces aux pontil‘es régnants, prépa-

rées l'une et l'autre par des prélats de la cour papale;

et cependant ce sont des éditions rivales. La bienveil-

lance pontificale se partagea entre les concurrents : Bian-

chini l'ut imprimé dans les ateliers du Vatican, mais il

n'eut pas accès à la bibliothèque Vaticane; Vignoli eut

ce trésor à sa disposition, mais il se fit imprimer chez

un particulier.

Fr. Bianchini était de Vérone ; c'était un homme

d'une grande érudition, même en astronomie. Son édi-

tion l'ut entreprise sur des bases fort larges. Elle devait

comprendre cinq énormes volumes in-f“. Dans le pre-

mier, paru en 1718, sous les auspices de Clément XI, il

n’y a, après unelongue et savante préface, que le texte

et les variantes ; le commentaire était réservé aux vo-

lumes suivants. Le texte estcelui de Mayence, cette fois

divisé en une série continue de paragraphes, de saint

Pierre aEtienne V (1-650). On y a joint toutes les vu-

riantes éditées jusque-la, c’est-à-dire: 1° celles des mar-

ges de l'édition de Mayence ;2° celles des manuscritsA

etB de Freher; 3° celles des trois manuscrits de Fa-

brot, Regius, Masarùmeus, T/zuanus2 ; li” les variantes

1. Cl’. 1.. I. p. cxcrx; t. II. p. I.


LES ÉDITIONS ITALIENNES DU XVIII° SIÈCLE.

Lvni

de Ilolste que Schelstrate avait publiées. A ces collations .

déjà connues, Bianchini ajouta celle d'un manuscrit de _

Penia, actuellement Ottobonianus 993 ; ce manuscrit '

étant une copie du Vaticanus 3764 d'où dérive l'édition ‘

de Mayence, ses variantes sont touta fait inutiles. En

somme ce premier volume ne marquait pas un bien .

. cadrent trois opuscules: 1° un traité (p. vnl-xxlv) de

grand progrès.

Le tome II, dédié a Innocent Xlll, successeur de

Clément XI, porte la date de 1724-. Il dut être terminé .

avant le 7 mars de cette année, Innocent Xlll étant mort .

ce jour-là. Les approbations portent des dates anté-

rieures, 1721 et 1723. Après une nouvelle préface(p. i-ivl

de Fr. Bianchini, on y trouve: t° (p. vn-xiv) le catalo- .

gue liberien avec les deux tables de dépositions des papes

et des martyrs ‘; 2'’ (p. XlV- xxv) divers catalogues pontifi-

caux,dontles uns, dérivés du Liber pontificalis, avaient r

été déjà publiés par schelstrateï, les autres, plus anciens,

étaient empruntés à Mabillon Z‘; ces documents sont

annotés par Bianchini; 3° (p. xxvi-cvin) deux disserta- .

tiens sur les anciens catalogues pontificaux, l'une de

Schelstrate, déja éditée dans le tome I de son Antiquz‘tas

Ecclesiae, l'autre de Bianchini luimême; cette der-

nière comprend un grand travail sur les portraits des

papes conservés dans la basilique de Saint-Paul ; 4° (p.

cix-cxxi) trois catalogues de papes et d’cmpereurs, pro-

venant des archives de Farfa ; 5° (p. cxxn -cxi.v) les deux

topographies du manuscrit d’Einsiedlen et de Guillaume

de Malmesbury. Vient ensuite un grand travail sur la r


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

chronologie des papes (p. cxLv-ccxxiv), depuis saint :

Pierre jusqu'a saint Silvestre. Enfin, à la moitié du vo-

lume, on arrive au commentaire du Liber pontificalis.

Pour plus de commodité, ‘le texte du premier volume

est reproduit, section par section. Au dessous on a réim-

primé aussi, pour chaque pape, la partie afférente du


Generated on 2013-08-03 10:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

catalogue libérien. Les notes sont empruntées à divers

auteurs; les unes, celles de Ciacconio, Schelstrate,

Altaserra, de la Bigne, Labbe, Fr. Pagi, Sommier, sont

tirées de livres déjà publiés; les autres, celles de

Bencini et surtout celles de Fr. Bianchini lui-même,

1. T. I. p. 2-12. .

2. Celui du Palalinus 39 (t. I, p. ccxv), celui du Vaticzznus 1353,

simple catalogue, avec années, mois et jours, jusqu'à Nicolas I

inclusivement; au delà. il contient encore les noms d'Hadrien II

et de Jean VIII; — celui du Vaticanus 6381 (t. I. p. ccv. collec-

tion d’Anselme‘ de Lucques).

3. Ce sont ceux que j'ai publiés, t. I, p. 16 et 31.

ont été rédigées exprès. Ce tome 1 va jusqu'à saint

Silvestre.

L'ordonnanc’e du tome Il est répétée dans le tome lll,

daté de 1728 et dédié a Benoit Xlll. Entre une pré-

face de Fr. Bianchini et un mémoire du même auteur

sur la chronologie des papes de Marc a Pélage Il, s'en-

Sommier sur la primauté du pape, traduit du français ;

2° la carra Cornutiana ', texte emprunté àMabillon, avec

ses commentaires et ceux de Bianchini (p. xxiv-xxxni);

3° divers Ordines Romani (p. xxxrv-uv). Le commen-

taire vient ensuite ; il vajusqu'a Pélage Il, inclusivement.

Depuis Silvère on a joint aux sections du texte une nou-

velle collation, très importante et très soignée, celle du

vieux manuscrit Farnèse, en lettres onciales.

Fr. Bianchini mourut en I729, un an après la publi-

cation de ce troisième volume ; son neveu, Joseph

Bianchini, prêtre de l’Oratoire de Rome, se mit a l'œu-

vre interrompue, assisté de trois autres savants, Baldini,

Cenni et Lorenzo Mafi'ei. Ses prolégomènes contiennent

un recueil de textes inédits et sont surtout destinés à

mettre en lumière les trésors de la bibliothèque de Vé-


Vignoli.

LES ÉDITIONS ITALIENNES DU XVHI"

le typographe promettait un cinquième et dernier

volume. Il n’a jamais paru. Joseph Biauchini y aurait

sans doute inséré une collation ou une reproduction du

Vallicellane ’.

On ne peut nier que cette édition monumentale n'ait

de très grands mérites. Fr. Bianchini et plusieurs de

ses collaborateurs étaient des hommes fort érudits. Les

textes inédits, les dessins, les renseignements archéolo-

giques, qui se rencontrent en si grand nombre dans les

noteset les prolégomènes, représentent de réels services

et ce n'est que justice de rendre hommage à tant de

labeur et de zèle. Au point de vue de l'amélioration du

texte, il n'y a guère à signaler que la collation du Far.

nesz'anus et la publication, dans le tome lV, des textes

véronais du fragment laurentien et de l'abrégé cono-

nien. Mais ici il n'y a rien à. reprocher aux Bianchini.

Si la Vaticane leur eût été ouverte, ils eussent sans

doute exploité ses manuscrits avec le soin qu'on leur

Mais la Vaticane était gardée contre eux.

Il. —— Jean Vignoli avait déja terminé son premier

volume en 1716, deux ans avant la publication du tome I

de Bianchiniî. Une fois celui-ci paru, comme il était

pourvu d'un privilège de librairie, Vignoli rencontra

des difficultés légales. Le 2 février i724, a peu près au

moment oùparaissaitle tomell de Bianchini, des experts

déclarèrentque les deux éditions étaient assez différen-

tes pour qu'il n'y eût paslieu d'appliquer le privilège.

Un changement de pape se produisit quelques semaines

plus tard; le ltijuin, Vignoli put dédier à _Benoît Xlll


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

les prémices de ses travaux.

Sa préface se ressent des circonstances. Elle n'est guère

aimable pour l'édition de son concurrent. Vignoli se

vante d'avoir travaillé .tout seul, sine ul/o alten’us adiu-

ü‘ù‘l's manusauzilio; il plaisante l'énorme format, prac-

grandia volumz'na, de son confrère, disant qu'il ne lui


Generated on 2013-08-03 10:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

serait pas difficile de faire de gros volumes, en puisant

dans les conciles, les rituels, les fastes consulaires ‘et

2. C'est ce qui résulte de l'approbation des censeursdélégués

par le mettre du sacre-palais, datée du 9 mai 1716. _ ._ .

SIÈCLE. ux

autres documents connus de tout le monde, mais qu'il

préfère ménager la patience des lecteurs et la bourse du

typographe. A ces propos aigre-doux iljoint une obser-

vation plus sérieuse, c'est qu'on a tort de publier les

vies des papes sousle nom d'Anastase, contre le témoi-

gnage unanime des manuscrits, et qu'il croit bien faire

en rompant avec une coutume injustifiée. Son volume,

en effet, porte en tête le titre suivant : Liber ponlz'ficalis

seu de gestis Romanorum pontz'flcum, quem cum coda’.

mss. Vatz'canz's alù'sque summo studio et labore conla-

tum emena’aoz't, supplevil’, [cannes Vignolz'us, etc.

Ces fameux manuscrits, dont l'emploi devait donner

tant de valeur a la nouvelle édition, sont catalogués à

la suite de la préface. Outre ceux d'Holste, dont les va-

riantes étaient déjà disposées en marge d'un exem-

plaire imprimé ‘, et ceux dont la collation figurait dans

le texte de Fabrot, il y en a dix-neuf en tout. Sur ces

dix-neuf, huit, savoir les n°8 V, VI, Vll, Y, XlV, XVll,

XVlll, XIX, ne sont que des abrégés sans valeur ou

même de simples catalogues; il eût été convenable de

les caractériser comme tels 2. Les n°' IX et Xl 3 sont des

feuillets épars d'un même exemplaire; réunis, ils n'en

forment encore qu'un assez mince fragment; le n° Xll‘

est un manuscrit de l'abrégé félicien, déjà connu par

les deux éditions de Papehroch et de Schelstrate;

il ne pouvait être utilisé pour le texte complet, le

seul que Vignoli eût l'intention de publier; les nos W,


1.x Les ÉDITIONS ITALIENNES DU XVIll" SIÈCLE.

améliorer le texte, se réduisaitainsi aux Valicani 5269

Un‘, 629(111) 3, 3761 (Vlll)3.

Les trésors du Vatican n'étaient donc pas aussi ri-

ches qu'on aurait pu le croire. Mais ce qui faisait dé-

fauta Vignoli, encore plus que les manuscrits, c'était

la critique nécessaire pour s'en servir. Son neveu lui-

même, dans la préface du second volume, avoue qu'il

ne lui a pas été possible de découvrir sur quels princi-

pes il s'était guidé pour suivre tantôt un manuscrit,

tantôt un autre. Je ne suis pas plus avancé, si ce n'est

que je soupçonne Vignoli d'avoir préféré, dans une

large mesure, les leçons grammaticalement correctes aux

leçons incorrectes, sans se demander si celles-ci ne se-

raient pas les vraies, et aussi d'avoir visé à donner un

texte plus complet, sans vérifier si les choses qu'il em-

pruntait a des manuscrits interpolés pouvaient être con-

sidérées comme ayant fait partie du texte original. 11 est

sur que celui-ci est sorti de ses mains, non pas amélioré,

mais contaminé. En général il suit, comme les autres

éditeurs, le texte du l"aticanus 376t",mais il y intro-

duit toutes les interpolations de Pandolfe5, d'après le

manuscrit de Pierre-Guillaume; on le voit puiser a l’oc.

casion dans le texte félicien pour combler les lacunes

qu'il découvre dans la recension ordinaire", et même

dans le catalogue 'libérien, quand sa rédaction lui sem-

ble plus expressive que celle du Liber pontificah's 7.

Les variantes qu'il met au dessous du texte sont loin

de représenter un appareil complet; mais il faut recon-

naître qu'elles sont, en général, reproduites avec fidé-

lité. L'annulation est brève; Vignoli dit, dans sa pré-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

face, qu'il l'a ajoutée au dernier moment et qu'elle lui

a coûté peu d'efforts. On le croira aisément; cependant,

si c'est un travail rapide, c'est cependant l'œuvre d'un

homme érudit. Les tables, bien supérieures à celles de

Bianchini, témoignent aussi de la diligence de l'éditeur.

Vignoli introduisit une nouvelle division du texte;


Generated on 2013-08-03 10:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

au lieu d'une numérotation continue, il divise chaque

notice en un certain nombre de chapitres. Ce système

a ses avantages

Le premier volume s'arrétait au pape Sisinnius et à

l'année 708. Vignoli mourut avant d'avoir pu édi-

ter le deuxième; il laissait le texte tout préparé,

avec les variantes, jusqu'à la vie de Léon lV, c.x1.1;

quelques feuilles même jusqu'à la vie de Zacha-

rie, c. xv1, étaient imprimées ; l'annotation avait été ré.

digéejusqu’au pontificat d'Etienne lll. Ugolini,son ne-

veu, assisté de J. F1‘. Baldini, termina la publication en

deux volumes, qui parurent en 1752 et 1755, sous les

auspices de Benoit XlV. Le tome Il va jusqu'à Pascal 1

(1- 824), le tome lIl jusqu'a Etienne V; entre lladrien il

et Etienne Von a reproduit le texte du Vatz'canns 3762.

En tête de ce troisième volume, Ugolini donne les no-

tices de quelques manuscrits : l“ le deuxième Farnese'a-

nus, qu'il ne connaît que par ce qui en est dit dans le

manuscrit I “de la Vallicellane‘, et dont il n'a sûrement

fait aucun usage; 2° le Reginae (39, actuellement Otto-

bonz'anus 243292, sans valeur; 3° le Barberinus 2017’

(‘actuellement Xll, 27), inutile pour la partie du Li-

ber pontificalis que comprenait l'édition Vignoli ; 11-“ le

Vallice/lanus C 25, dont il faut en dire autant‘; 5° le

Vallz'cel/anus I M, choix de variantes sans texte 5; 6° le’

Lucensis 490. Celui-ci seul est important. Ugolini en

reçut une collation, des mains de Joseph Bianchini; elle

figure à la fin de ce troisième volume. On y trouve aussi

un petit traité d'Onofrio Panvinio, en forme de lexique,

contenant l'explication de certains mots obscurs et tech-

niques de la langue ecclésiastique.

'12. —— Pendantque se préparaient ces éditions romai-

nes, ltluratoritravaillaita Modène au recueil desScripto-


LES ÉDITIONS ITALIENNES DU XVIIIe

SIÈCLE.

texte au tome I de Bianchini‘, dont il reproduit mémela

préface; il y joint le mémoire de Schelstrate sur les

anciens catalogues pontificaux, et aussil'Eæamen Lz‘éri

pantificalz's de Ciampini. Ainsi, c'est encore ici le texte

de Mayence, c'est-ù-dire celui du Valicanus 3764,qui est

reproduit. Mais il n'y a que le texte ; Muratori élimine

les variantes des éditions précédentes, et, aleur place,

il dispose au bas des pages les leçons de quatre ma-

nuscrits. Le premier, qu’il appelle A, est I'Ambrosùz-

nus M 77, bon exemplaire2 du type que j’ai appelé B ; i

les deux autres, B et C, (Ambrosianz' li tilt sup. etC

204 infi),

entre cette recension et celle du Lu'censz's’. Quant au

manuscrit D de Muratori, c’est une copie secondaire

du Valicanus 3764, exécutée pour le cardinal Frédéric

Borromée sur le manuscrit de Penia, c'est-à-dire sur

l’Ot‘to/wnianus. Elle est actuellement a I’Ambrosien-

sont de basse époque; C représente la der< ?

. nière recension, terminée et Martin V, D un compromis

ne‘, sous la cote G ‘100 tuf. De ces quatre collations, la V

: dice a Ptolémée de Lucques; elle y est prolongée par

première seule peut compter pour quelque chose.

Au dela d'Etienne V la série est interrompue, puis

reprise 21 Léon 1X, et depuis lors ‘elle se poursuit, pape

parpape, d'aprèsles collections suivantes: Il“ de Léon 1X

à Alexandre [11, le cardinal Boson, recension du cardi-

nal d_'Aragon,' le texte a été fourni par un manuscrit

de la bibliothèque d'Este; on y a joint ça'et la quelques


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

variantes de deux autres, provenant l‘un de l‘Ambro-

sienne, l'autre de la bibliothèque capitulaire de Milan;

2° de Grégoire VII 5 à Honorius il, ce que Uuratori ap-

pelle le recueil de Pandoll‘e de Pise; c'est le texte pu-

blié ci-dessous, p. 282-327; 3° au dela d’llonorius Il,

la rubrique Pandolfe est maintenue jusqu'à Alexan-


Generated on 2013-08-03 10:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

dre lll, mais ce que l’on trouve dessous c'est le texte

de la recension du xve siècle (ci-dessous, p. 4-49,

450); ce même texte est poursuivi jusqu'à Nicolas 1V,

d'après un manuscrit ambrosien ; 4° Bernard Gui, pour

les vies de Victor lll, Urbain il, Calixte il et les succes-

LXI

seurs decelui-ci jusqu'à Jean XXll inclusivement. On

trouve en outre dans ce volume la vie de Léon [X par

Wibert de Toul, celle de Grégoire VII par Paul Bernried,

le livre d'Arnulphe de Séez sur le schisme entre lnno-

cent il et Anaclet Il, les Gesla [mwcentiz‘ III, la vie

de Grégoire lX du Liber censuum, celle d’lnnocent lV

- par Nicolas de Curbio, celle de Grégoire'X par un ano-

nyme, enfin la vie métrique de Célestin V.

La deuxième partie du tome lllcontient d'abord la

série des vies des papes d’Amalric Auger, de saint

Pierre a Jean XXll. On y et inséré, de Grégoire il à

Léon Vll, les notices métriques de Flodoard, d’après

Mabillon ‘ ; de Nicolas l a Alexandre ll,le Liber pouli-

fica/is de Pierre-Guillaume, d‘après un manuscrit du

' Vatican; de Benoit V a Léon lX, le catalogue d‘Eccard 3 :

de Clément V a Benoit Xlll, les vies des papes d’Avi-

gnon publiées par Balnze d'après divers auteurs ; d’Ur-

bain V à Martin V, la série ci-dessous,p. 494-523,tirée

d’un manuscritde Padoue, où elle figure comme appen-

une vie d'Eugène lV que Muratori publie aussi; enfin,

d’Urbain VI à Martin V, la série du 'Vaticanus 5623,

ci-dessous, p. 529'545.

Aux vies des papes du vine siècle on a joint celles de

leurs lettres qui figurent dans le Codex Camlz'nus ; on

a donné aussi la vie de Léon [X par Bruno de Segni ; la

vie métrique d’Urbain I V par Thierry de Vaucouleurs ;

le lllt'sererc de Michel de Césène, l'itinéraire métrique


LXII

TRAVAUX CONTEMPORAINS.

Réimpres-

sions.

Monumenta

Germanme.

clairement sur la provenance de son texte 1. C'est dans

le tome il que se trouve le catalogue du xi°siècle dont

il a été question ci-dessus, p. xv.

M. —A ces travaux de l'érudition du xvu' et du

xviu° siècle se rattachent naturellement les réimpres-

sions contenues dans les deux publications suivantes:

D'abord le livre intitulé Origines de l'église romaine,

publié en 1836 « par les membres de la communauté

de Solesmes. » On y trouve, avec plusieurs dissertations

sur les sources de l'ancienne histoire pontificale, les

textes du catalogue libérien et de l'abrégé félicien, repro-

duits d'après Schelstrate. Le même volume contient un

grand nombre de catalogues des papes, pour la plupart

extraits du Liber ponlificalis'. Les auteurs annonçaient

l'intention de publier le texte de celui-ci; mais ce pro-

jet n'a pas eu de suite. Viennent ensuite les tomes cxxvu

et cxxviu de la Patrologie latine de Migne, parus en 1852;

ils ne représentent qu'une réédition de Bianchini, avec

toutes les préfaces, notes et dissertations. On n'a omis

que certains opuscules sans rapport avec le Liber ponti-

fieolr‘s, comme le psautier etle sacramentaire de Vérone.

Le texte n'est pas répété deux fois : les notes, distribuées,

non par paragraphes, mais par papes, sont ajoutées

toutes ensemble à la fin de chaque notice, comme

dans la présente édition.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

5 IV.

TRAVAUX CONTEMPORAINS.

l5. — Depuisl822, la société des Monumenta Ger-

maniae bistoriea a publié, soit dans ses revues, l'Ar-

chic et le Neues Arcbiv, soit dans ses volumes in-f° et

in-lr”, un grand nombre de travaux sur les manuscrits et


Generated on 2013-08-03 10:17 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

les recensions tant du Liber ponti/z'ealis que des textes

annexes. J'en ai parlé souvent etj'ai signalé‘l, en particu-

lier, les catalogues publiés dans les tomes XXII et XXI"

des Scriplores. Le Liber pontiflcalis, dont l'éditiona été

souvent annoncée, aura sans doute un jour sa place dans

cet immense recueil de textes. Pour le moment il n'y a

de commun entre les Seriptores et la présente publica-

lien que les Annales Romaines, éditées dans le tome V

par M. Pertz, et le catalogue libérien, avec les deux

calendriers annexes, que M. Mommsen vient de publier

de nouveau, dans son édition du chronographe de 3543.

Mais j'ai eu assez souvent l'occasion de citer les travaux

des savants éditeurs des Monumen/a Gcrmaniae pour

que l'on puisse apprécier aquel point leurs recherches

m'ont été utiles.

Il y a aussi lieu de rappeler en ce moment l'important

travail de M. R. Ad. Lipsius, intitulé Chronologie der

Remise/zen Bisebä/e, liiel, 1869, où figure une repro-

duction de l'abrégé félicien, d'après le manuscrit de

Berne, dont on ne s'était pas servijusqu'alors. '

l6. — M.Watterich 3 avait entrepris de publier les

vies des papes, écrites par des contemporains, depuis la

fin du IXe siècle jusqu'à la lin du xin°. En fait il n'est

allé que jusqu'à. la fin du xuE siècle: son tome II, qui

n'a été suivi d'aucun autre, s'arrête avec le pontificat de

Célestin Ill (-[< 1198). M. Watterich commence juste à

l'endroit où s'arrêtent les anciens éditeurs du Liber

ponti/iealis, c'est-a-dire à Jean VIII (872). Il ne s'est pas

borné, commeje l'ai fait dans ce volume, à publier les

séries'de notices qui se présentent plus ou moins comme

‘i. Ct’. ci-dessus, p. xLvm, note 3, et xux, note i.

:_2. P. xmv, note 1; et‘. t. I, préface, a la fin.

,3. Je dois signaler aussi les vies de Nicolas III et de Martin IV


TRAVAUX CONTEMPORAINS.

_résente

tlon.

des continuations du Liber pontificalis; il a entendu

réunir tous les textes et documents importants relatifs

. Sa publication et la mienne comprennent en commun

les trois séries numérotées ici Vl, Vll, Vlll, c'est-a-dire

le Liber pontificalis de Pierre-Guillaume, les Annales

Romaines et le recueil du cardinal Boson.

Pour la première, M. 'Watterich a cherché a combiner

les catalogues du x-xi“ siècle avec le texte de Pierre-

' 5 il est arrivé ainsi à une rédaction hybride

et artificielle. Du reste, se collation du Vaticanus 3762

laisse un peu à désirer. Pour les Annales Romaines,

il a suivi le texte de Pertz. Pour le recueil de Boson, il

l7. -— Dansla présente édition, je n'ai pas cru devoir

me borner ala série terminée a I'ladrien ll etEtienne V,

celle à laquelle s'en tenaient les anciens éditeurs et

qu'ils publiaient généralement sous le nom d'Anastase

le bibliothécaire. J'ai tenu a y joindre les premières

ébauches de l'historiographie pontificale, du H9 au v1e

siècle, c'est-à-dire le catalogue libérien, les diverses

rédactions du catalogue du v° siècle, le fragment du

Liber ponù/z‘calz's laurentien, enfin le plus ancien texte

du véritable Liber poziti/icalzls, tel qu'il peut se déduire

des deux abrégés qui s'en sont conservés. Au dela d'Ha-

drienll j'ai recueilli tout ce qui pouvait passer pour

une continuation du Liber pontiflralis, et d'abord ce

qui l'était en ett‘et, ce qui figurait comme tel dans les

recensions du Liber pontificalis lui-même, c’est-a-dire

la série de Pandolfe et Pierre-Guillaume (Vl), puis l'é-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

dition du xv°siècle, terminéeaMartin V (I ). J 'y ai joint

quatre autres séries, deux du xn’siècle (VII et Vlll), et

deux du xv° (X), ces dernières parce que, sans avoir été

incorporées dans des recensions proprement dites, elles fi-

catalogues. dontles manuscrits contiennent une infinité

d'exemplaires. lls dérivent tous du Liber ponlificalis


Generated on 2013-08-03 10:17 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

pour lapartie ancienne, et, a cet égard,ils sontinutiles ;

depuis la fin du N siècle, ils sont le plus souvent tri-

butaires de rédactions analogues à celle qui est entrée

dans la compilation de Pandolfe; ici les variantes les

plus importantes avaient seules quelque intérêt ; je les

ai jointes au texte de Pandolfe ou signalées dans cette

1X5 1. A partir du xn" siècle, la chro-

nologie pontificale est assez bien établie pour qu'on

puisse se passer de ces listes de noms et de chill‘res ; du

reste, les catalogues qui nous les fournissent n'ont plus

avec les diverses continuations du Liber ponti/z'ealis

qu'une parenté de plus en plus éloignée.

La constitution du texte ne m'a pas demandé, pour

toutes les parties de cette publication, un travail uni-

formément intense. En ce qui regarde les documents

antérieurs au Liber pouti/icalis proprement dit (LILIII),

il n'y avait guère qu'à reproduire des manuscrits uni-

ques, ou, en tout cas, qu'a opérer un classement fa-

cile entre des manuscrits peu nombreux. Le Liber pon-

tificale‘ lui-nième, depuis 5. Pierre jusqu'à lladrien il

et Etienne V, surtoutdans la partie afférente aux sept ou

huit premiers siècles, a exigé des efforts autrement sé-

rieux. Au dela, depuis Jean Vlll jusqu'à. Jean XXll, je

n'ai eu affaire qu'à des manuscrits uniques ou origi-

naux de tous les autres; le travail s'est trouvé, de ce

chef, considérablement simplifié. Pour les dernières

vies, et aussi pour les compléments ajoutés à la recen-

sion du xv“ siècle depuis Innocent ll,.je disposais d'un

certain nombre de manuscrits,dont aucun ne peut être

regardé comme le prototype des autres. En théorie,

1. Sauf les parties de Martinus Polonus et de Bernard Gui qui

sont entrées dans l'édition du xv° siècle; mais ici j'ai reproduit

le texte de cette édition. non celui des chroniques originales.


1.x1v TRAVAUX CONTEMPORAINS.

j'aurais dû les classer et donner leurs variantes; mais Liber pontifimlz‘s de Pandoll‘e et Pierre Guillaume. A

il est juste de proportionnerle soin que l’on consacre partir de là je me suis restreint de plus en plus. L’his-

aux textes à l’importance de ceux-ci. J'ai cru bien faire toire devenait trop moderne pour moi; elle est d'ailleurs

de me contenter, pour ces dernières pages, de quel- trop bien connue pour que mes explications pussent

ques-uns des manuscrits les plus autorisés et de ne avoir quelque utilité. Je me suis borné à un très petit

pas m’encombrer de variantes inutiles. nombre de renseignements sur la topographie et les

Le même principe m’a guidé pour le commentaire. monuments, principalement surles tombeaux des papes

Je n'y ai épargné aucun soin pour les textes anciens, et leurs épitaphes, dont on trouvera ici la série com-

jusqu’au x11° siècle, plus précisément jusqu'à la fin du plète, depuis le 111° siècle jusqu'au milieu du x\'°.

— W‘—
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 10:17 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
iervations

énérales,

CHAPITRE

DO UZIÉ ME.

Cl'lRONOLOGlE (LÉON lll—PlE n).

Depuis le neuvième siècle jusque vers le milieu du

onzième, la chronologie des papes ne peut, en général,

atteindre le même degré de précision que dans la

période précédente, et surtout que dans les temps

postérieurs à Léon X1 et a Grégoire VII. Le Liber

pontifical/[s fait défaut pour le dernier quart du ix°siè-

G16 et depuis; dans les notices afférentes aux papes

du nr° siècle il ne note pas toujours la date obituaire ni

la durée de la vacance du siège, éléments chronologi-

ques de grande importance. A partir de le lin du me

siècle on n'a plus que des catalogues, dontla leçon est

souvent mal conservée; la durée de la vacance, la date

obituaire, font régulièrement défaut. La papauté tra-

verse alors des crises violentes; les pontificats se suc-

cèdent plus rapidement qu'autrefois et quelquefois dans

detelles conditions qu'il est difficile de savoir si les du-

rées qu'on leur assigne ne chevauchent pas les unes

sur les autres. Il y a même lieu de se demander si les

personnages qui figurent dans les catalogues ont tous

droit a être considérés comme des papes authentiques

et légitimes. Je n'ai pas, bien entendu, l'intention d'ou-

vrir cette enquête. Mais je tiens a noter, d'une part, que

des personnes comme Jean IX et Serge llI, Léon V et

Christophe, Léon Vlll et Benoît V, Jean XIV et Boni-

l'ace VII, Grégoire V et Jean XVI, Benoit IX et ses con-

temporains Silvestre lIl, Grégoire VI, Clément ll. Da-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Liuen Povnncaus. t. II.

masell, ne peuventétre maintenues simultanémentsur

la liste des papes que par application de principes diffé-

rents, pour ne pas dire opposés; d'autre part, qu'en les

maintenant, conformément à l'usage, on ne lait que

suivre la voie tracée, non seulement par les rédacteurs ‘


Generated on 2013-08-03 10:25 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

des catalogues pontificaux depuis le x“ siècle, mais en-

core par la titulature des papes de ces temps-la. Par

exemple, la numérotation des papes Jean, Benoit, Léon,

suppose que l'on n'a pas tenu compte des prétentions

de Serge III, pour lequel non seulement Jean lX’, mais

ses trois successeurs, Benoît IV, Léon V et Christophe,

ne furent que des intrus, invasoresg. Léon Vlll et Be-

noît Y ont été des papes simultanés ; cela n'a pas empê-

ché leurs successeurs, depuis Benoit Vl et Léon IX, de

les compter dans la série. Il est difficile d'imaginer quel-

que chose de plus irrégulier que la double intrusion de

Bonil‘ace Vll, en 974 et en 984-,- cependant le premier

pape Boniface après lui s'est appelé Bonit‘ace Vlll.

J’admets donc dans le tableau qui figure a la fin de

ce chapitre tous les papes réels que nous fournissent les

catalogues, sans discuter leur légitimité, et j'établis

leur chronologie d'après le système traditionnel, c'est-

l. Sans parler de Formose.

2. Voy. en particulier les inscriptions reproduites ci-dessous.

p. 237. 6'. et p. 238.

v‘
CHRONOLOGIE.

Léon III .

Etienne Iii.

LIXVI

a-dire en considérant la consécration ' comme le‘ com-

mencement du pontificat, et en acceptant pour sa fin

l'événement que les contemporains ont présenté comme

l'ayant terminé, mort, déposition, abdication, etc.

Ici toutefois, il se produit, à partir de Grégoire VII,

un changement important. L'usage s'établit alors de

compter la durée du pontificat non plus a partir de l'or-

dination, mais a partir de l'élection. J'ai dû tenir compte

de ce changement, depuis la fin du x19 siècle.

Après ces observations générales, j'entre de suite

dans la discussion de détail.

I” De Léon 111 à Hadrien 11(795- 872).

Léon 111, nous dit son biographe, fut élu le 26 dé-

cembre (795), lejour même ou mourut son prédéces-

seur Hadrien, et ordonné le lendemain, qui était un

dimanche. Sa deposilio est marquée, à la fin de sa no-

tice, au t2 juin 816 (ind. VIIII). Ces dates extrêmes

concordent exactement avec la durée du pontificat telle

qu'elle est indiquée en tête de la même notice: 20 ans,

5 mois, 16 jours.

Etienne IV, qui vient ensuite, ne siégea que septmois.

Entre Léon III et lui, le Liber ponlificalis marque une

vacance de 10 jours, ce qui conduit pour l'ordination

au 22 juin 816 ;c'estjustement un dimanche. Les sept

mois se terminent le 22 janvier 817 ; les annales fran-

ques2 indiquentle 24 ou le 25 : le chiffre des mois aura

peut-être été un peu arrondi. Le Liber pontificalis ne


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

marque la date obituaire, ni pour ce pape ni pour ses

successeurs jusqu'à Serge 11 inclusivement. A s'en te-

nir ici au chiffre de la vacance après Etienne IV (d. 1.1),

Pascal, son successeur, aura été ordonnéle dimanche 25

janvier 817.

On lui donne '7 ans et 17 jours, ce qui conduit au 11


Generated on 2013-08-03 10:26 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

février 824. Les chiffres etla date assignés à. la vacance,

a la fin de sa notice, sont évidemment fautifs“. N'ous

perdons, par conséquent, le fil chronologique fourni

par le Liber pontificalis depuis Léon 111. Du reste, au-

cune date ni chiffre d'années n’est marqué pour En-

gène il, et, quant a Valentin, on nous dit seulement

qu'il siégea 40 jours. I _

Il est sûr cependant qu'Eugène Il fut ordonné avant

le 6juin 821i ; ceci résulte du protocole du concile de

Mantoue, en 827, qui compte anno ponti/icalus Euge-

nii IIII per indictionem V, VIII id. iunii ‘. Les Anna-

les d'Eginhard marquent sa mort au mois d'août 827. Il

siégea donc plus de trois ans, et même vraisemblable-

ment plus de trois ans et deux mois. L'un des manus-

crits du Liber pontifica/is lui assigne 4 ans, 2 mois et

23 jours. Avec ces chiffres, ajoutés après coup et peu

sûrs, on n'atteint pas, pour l'ordination, le commence-

ment de mai 82L Il est du reste possible quela vacance

ait été assez longue entre Pascal et Eugène: il y eutune

compétition ; de graves désordres avaient marqué la

fin du pontificat précédent 2.

Le Liber pontifieub‘s attribue 40 jours à Valentin, 16

ans a Grégoire lV ; ce sont des chiffres ronds. Ces indi-

cations sontconfirmées parles annalistes franks, qui font

succéder Grégoire 1V aEugène Il en 827, après que Va-

lentin eut occupé le siège pendant un mois a peine, et

qui marquenta l'année 845. la mort de Grégoire. Les

Annales d'Eginhard semblent dire que Valentin fut

ordonné aussitôt après la mort d‘Eugène, mais qu'il y

eut entre Valentin et Grégoire un intervalle de quelque

durée 3.

Prudence de Troyes, dans ses Annales, marque au 27

janvier 847 la mort de Serge Il. Le Liber pontificalis


CHRONOLOGIE.

adrien Il.

ean VIII.

ordination, le 24 avril 858, un dimanche. Entre cette

date et celle de la mort de Léon lV, il y a 2 ans,

9 mois et 8jours, plus qu'il n'en faut pour placer le

pontificat de Benoît lll, 2 ans, 6 mois et 1 Ojours. Comme

le Liber ponti/ica/z's n'indique la durée de la vacance ni

avant ni après Benottlll, les. dates précises de celui-ci

sont assez difficiles à déterminer. On sait cependant que

la vacance doit avoir été beaucoup plus longueavant qu'a-

près ; d'autre part les lettres de Benoit lll vont du 7 oc-

tobre 855 au 30 mars 858. Il est donc mort, au plus tôt, '

,- il a été ordonné, au plus tôt, le 20 sep- -

le30 mars 858

tembre Entre le 20 septembre et le 7 octobre de

cette année, il y a trois dimanches, les 22 et 29 septem-

bre et le Goctobre. Etant données les

l'ordination de Nicolas, qui supposent une très courte

vacance après Benoît lll, on choisira la date la plus

basse, le 6 octobre, pour l'ordination de celui-ci, et sa

mort tombera ainsi le 17 avril 858. A

L’ordination d'Hadrien llest marquée avec précision

dansle Liber ponli/z'calis, auX V1111 kal. l'aimait, indJ,

c'est-àndire au dimanche 14 décembre 867. La vacance

avant lui n'est. pas marquée,- il ne faut plus, d'ailleurs,

compter ni sur cette donnée, ni sur les dates obituai-

t'es. Le Liber ponlz'ficalis fait place, à partir d'ici, aux

maigres catalogues qui ne fournissent que la durée du '

drien lll, ils s'empressèrent de lui donner un succes-

pontificat. Hadrien ll siégea 5 ans ; en prenant a la let-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tre ce chitl‘re rond on arrive au 14 décembre 872, qui

estjustementlejour auquel llincmar note, dans ses An-

nales, le remplacement d'lladrien II par Jean Vlll. C'é-

tait un dimanche. Une telle précipitation n'a rien d'im-

possible.

2” De Jean V111 d For-muse (872-896).


Generated on 2013-08-03 10:26 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

La date initiale de Jean Vlll est connue. Les catalo-

gues ‘ s'accordent à lui attribuer 10 ans et 2 jours; ils

donnentl an et 5

drienlll.

1. Je n'ai pas cru devoir reproduire in-extenso et en colonnes

parallèles les chill'res fournis par les catalogues du x' et du un‘

siècle. Au ch. IX de cette iutrodnctionon trouvera la bibliographie

de ces documents. Un grand nombre d'entre eux sont publiés soit

dans le chapitre 1X, soit dans .le texte ci-dessous. p. 221-281. Les :

renseignements queje vais donner ici sur leur teneur, leur concor-

dance ou leur désaccord, ne se fondent pas seulement sur les tex-

tes que j'ai publiés

circonstances de 1

mois a Marin. 1 an et 11 mois à Ha- i

; ils dérivent d'un examen complet de tous les I

textesquisontvenus àmaconuaissanceet dontj'ai parlé au ch. IX. ,

LXVII

; Il résulte de cela d'abord que Jean Vlll mourut le 16

décembre 882,qui était un dimanche. En mettant bout

à bout les deux autres pontificats, on arrive a la mi-

; septembre 885. Or c'estprécisémentla date vers laquelle

;‘ d'autres documents fixent la mort d'Hadrien lll. Ce pape

mourut à Nonantola, au cours d'un voyage qu'il faisait

pour aller rejoindre l'empereur Charlesle Gros ‘. Celui-

; ci l'attendait à Francl‘ortau commencement de septem-

‘ bre. La nouvelle de la mort du pape lui étant parve-

nue, il se transporta à Worms. Or on sait par son‘iti-

néraire qu'il était encore à Francfort le 23 septembre

et qu'il se trouvait a Worms le 1er octobre. C'est donc

dans la dernière moitié de septembre qu'il apprit la

mort d'Hadrien lll. Il fallut bien une huitaine de jours

pour que l'on pût lui en porter la nouvelle. Ainsi Ha-

drien sera mort vers le milieu de septembre.


CHRONOLOGIE.

Serge III.

_ Au dela de Formose il faut descendre jusqu'à Serge llI

LXVllI

a Formose, 6 mois juste, en plus de 1 ou 5 ans. Cette

dernière variante est éliminée par ce que l'on sait

d'ailleurs de l'année où se produisit le changement de

pape.

On a donc l'expression suivante: .

Stephanus au. V1 m. » d. V1111 (var. d. 1111, (1.

X111).

Formosus an. 111] m. V1 d. ».

En comptantlt ans et 6 mois au dessus du 11 avril 896,

on arrive au 11 octobre 891 ; le 6 était un dimanche : il

conviendrait très bien pour l'installation de Formose.

Entre cette date et les abords du 20 septembre 885, où

se place l'ordination d'Etienne V, il y a six ans et quel-

ques jours. Etienne V aura été ordonné soit le diman-

che 19, soit le dimanche 26 septembre 885 ; cette der-

nière date est favorisée par l'attestation particulière de la

leçon d. V1111.

3° De Boni/ace V1 à Serge 111 (8913-911).

(901-911) pour trouverun pontificat bien classé chrono-

logiquement.

Les catalogues sont sensiblement unanimes a lui as-

signerune durée de 7 ans, 3 mois, 16 jours. Une charte

de Revenue du 25 janvier 911, est datée de l'an VII de

Serge lit; une autre du 1*’r février 907, de l'an IV du

même pontife '. Celui-ci aura donc été consacré entre le

25 janvier et le 1°’ février 901, c'est-àsdire le 29 janvier,

seul dimanche intermédiaire. La durée marquée dans


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

les catalogues conduit de là. au 11; avril 911, XVIIII

kal. mai. Benoît de Saint-André marque le V1I11Ital. ,

mail, qui concorde a peu près, comme expression pa-

léographique.

Entre Formose et Serge 111 il n'y a guère d'autre

données que celles des catalogues, ça et la confirmées


Generated on 2013-08-03 10:26 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

par Flodoard.

Voici d'abord la leçon des catalogues :

Bonit‘ace Vl, . . . . . d. XV.

Etienne VI, an. 1. m. 111.

Romain, . . . . . m. 111 d. XXlll.

[.Muratori, Anlîquit. 5h11., 1. V. p. ‘1'13; Amadesi, Antixtit. ‘

Ravenn. chrom, t. II, p, 235.

Théodore, . I. . . . . . d. XX.

Jean IX, an. II.. . . . d. XV.

Benoit IV. au. III m.Vl(‘?)d. XV.

Léon V, . . . . . .m. I d. XXVII.

Christophe, . . m. 1111 (ou Vll).

En ce qui regarde Boniface Vl, la durée de quinze jours Boniface v’

est confirmée par Flodoard, qui lui attribue ter quinos

dies. On placera donc ce pontificat éphémère dans le

mois d'avril 896. Dans la promotion de Boniface on né-

gligea certainesrègles canoniques; elle fut l'œuvre d'un

mouvementpopulaire '. Elle dutsuivre de près la mort de

Formose; si elle n'eut pas lieu le 1 avril, qui était un

dimanche, elle eutsûrement lieu le dimanche suivant 11.

Etienne VI fut installé avant le 11 juin 896: il est

en effet mentionné à cette date dans une charte de

ltavenneï. Le 20 août 897, une autre charte mentionne

son successeur Romain 3. Ainsi les quinze mois d’E-

tienne Vl se placeront d'avril-mai 896 a juillet-août

897. Quant a Romain, la leçon des catalogues,m.1l1

d. XXIII (ou XXII), trouve une confirmation dans

Flodoard, qui lui assigne quatluor lzaud planes monses.

Deux privilèges de ce pape-t sont datés du 15 octobre 897.

Combiné avec la date du 20 août, déjà mentionnée, ce

renseignement limite la période assignable au pontificat

de Romain. 11 ne peut avoir commencé avant le 25juin


CHRONOLOGIE.

mentionné dans une charte du 26 juillet 903‘, qui date’

par sa quatrième année. Il est peu probable, comme on

va le voir, qu'il ait dépassé de beaucoup cette date.

Entre les divers chiffres de mois qu'on lui assi-

gne, lt, V, Vl, X, les chiffres V et V1 me semblent beau-

coup mieux attestés que les autres. il faudra donc

placer son ordination au commencement de l'année 900,

en janvier ou dans les premiers jours de février.-

Flodoard dit que Léon V emz'gral ante suum quam

luna bis impleal orbem. Ceci concorde avecles 57 jours

que la plupart des catalogues lui attribuent. L’emz'grutde

Flodoard sembleindiquer une mort naturelle. Cependant

le pontificat’de Léon V se termina par l'emprisonnement,

et sa mort 2 ne paraît avoir eu lieu que sous Serge lll.

A Christophe, qui fit incarcérer Léon V pour se mettre

asa place, les catalogues attribuentles uns 4, les autres

7 mois,leçons qui ont, au point de vue paléographique,

beaucoup de ressemblance, m. [111, 771. V11. Flodoard

favoriscla seconde, car il ditque Christophe siégea dimidz'a

anno u/teriusquc parum. On n'a pas d'actes de Léon V 5

de Christophe une seule charte, du 20 décembre 903;

aucun autre document ne date par ces papes. D'autre

part, l'ordination de Serge lll étant fixée au 29 jan-

vier 904, il n'y a entre Benoît W et lui que six mois

environ; cette circonstance tranche la question entre les

deux leçons m. 11H et 171. V11; la première seule

estadmissible, à moins, ce qui est encore possible, que

les deux papes rivaux, Léon V et Christophe, n'aient

compté l'un et l'autre leur pontificat depuis la fin de

juillet 903.‘
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Léon V,

Jbristophe.

4° D'Anastase 111 d Agapit 11 (911-955).

stase Ill,

lande. Entrele pontificat de Serge lll. délimité comme je l'ai

dit“ et celui de Jean X qui paraît avoir commencé en


Generated on 2013-08-03 10:26 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

mars 914, il faut placer ceux d'Anastase H1 et de Lando.

Le pontificat d'Anastase lll est évalué, avec une

certaine constance,‘ à deux ans et deux mois. En mettant

cette durée a la suite du pontificat de Serge III on arrive

après lui,

la fixent a 36 jours.

Jean X l'avait déjà remplacé en mars ‘. il fut déposé

en 928, d'après les Annales de Flodoard. Les catalogues

lui accordent tous 14 ans, 2 mois et quelquesjours,

de 3 à 15, ce qui fixe aux dernières semaines de mai la

fin de son pontificat effectif.

Flodoard attribue 7 mois etäjours aLéon ‘v’l ; 2 ans,

l mois, 12 jours a Etienne Vll. Ces derniers chiffres

sont ceux des catalogues"; quanta Léon Vl, tous ceux

qui marquent les jours portent d. XV; sur les mois ils

varient de a 7. il n'y a d'actes datés ni de l'un ni

de l'autre. En somme. Léon Vl occupe la fin de l'an-

née 928, Etienne Vll les deux suivantes, et même les

premières semaines de 931.

Jean XI siégea 4 ans et ‘10 mois, d’aprèsles catalogues,

presque tous d'accord sur ce point. il atteignit donc, on

peu s'en faut, la fin de l'année 935. Dans ses Annales,

Flodoard marque sa mort à l'année 936; un privilège

de son successeur Léon Vll 3 suppose que celui-ci était

déja en fonctions le 9 janvier de cette année, ce qui

suppose qu'il avait été ordonné au plus tard. le diman-

che 3.

A Léon Vll, les catalogues marquent, avec beaucoup

d'uniformité, 3 ans, 6 mois et l0jours; il atteignit

sans doute le mois de juillet 939. Son successeur,

Etienne Vlll, qui siégeaitle t9 de ce mois ‘, fut ordonné

au plus tard le dimanche M. Les catalogues lui don-

nent 3 ans “, 3 ou 4- mois et 15 jours, ce qui conduit


CHRONOLOGIE.

.lgapit Il.

Jean XII.

LXX

a, dans l'ensemble des catalogues, 3 ans, 6 mois et 13

jours. Il serait donc mort, au plus tard, le 19 mai 946.

Mais il faut remonter un peu plus haut, car de deux char-

tes de Fantuzzi' il résulte qu'Agapit Il fut consacré le

dimanche 10 mai 946. Cette date oblige a opérer un cer-

tain tassement dans les pontificats précédents ; tout s'ar-

range en reportant au 30 octobre 942 l'ordination de

Marin ll. _

Les mois et jours d'Agapit' sont marqués assez uni-

formément dans les catalogues : m. V11 (1. X. Sa mort

tomberait donc le 29 décembre 955. Jean Xll lui suc-

céda,selon l'indication isolée d'uricatalogue', le diman-

che Gnndelc, qui tombait cette année-là le 16 décem-

bre. 11 y aurait donc lieu de raccourcir de quelques

jours la durée assignée au pontificat d'Agapit Il :peut-

être faut-il lire (1. Van lieu de (1. X 4.

5° De Jean X11 à Jean XV (955-996).

Pour marquer le terme du pontificat de Jean Xll on

a pu hésiter entre deux événements, la déposition du

pape, au concile du 4 décembre 963, et sa mort, le 14

mai 964. Nos catalogues s'accordent à lui attribuer 8

ou 9 ans et» 3 ou 4 mois; ceci est incompatible avec l'idée

de s'arrêter en décembre 963 ; on a donc admis que le

pontificat de Jean Xll s'était prolongé jusqu'à sa mort.

La date en est connue par le continateur de Réginon 5.

En comptant 8ans et4 mois au dessus du 14mai 964 on

n'arrive qu'à la mi-janvier 956, date certainement


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

fausse; on a en effet des diplômes de Jean Xll 6 datés du

2 et du 9 janvier de cette année. Il faut croire qu'un

chiffre de jours s'est perdu de très bonne heure.

Léon Vlll fut élu le 4 décembre 963 et ordonné le di-

manche suivant,6. llrésulte des diplômes qu'il mourut

en 965,entre le 20 février et le 13 avril'. Lescatalogues


Generated on 2013-08-03 10:27 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

lùi assignant tous un an, la plupart 3 mois, quelques-

uns 4. Il sera mort au mois de mars. Quant à Benoît V,

que les Romains élurent après la mort de Jean 3411, il

fut déposé au synode du 23 juin 964 ; il n'avait donc

pu siéger qu'un mois et quelques jours. Les catalogues

lui marquent 2 mois 2 jours; c'est probablement un

mois de trop ; la leçon primitive devait être m. I d. II.

il avait sans doute été ordonné le dimanche 22 mai.

Plusieurs chartes mentionnent la vacance du siège

pontifical après la mortde Léon Vlll ', et nous savons en

effet2 qu'il dut se passer un certain temps avant que

le successeur de celui-ci pût étre installé. Des bulles de

Jean Xlll il résulte que cette installation eut lieu entre

le 20 septembre et le 18 octobre 965. Jean _\'lll mourut,

son épitaphele marque, le6 septembre 972.Cette méme

épitaphe lui assigne 7 ans de pontificaL'Mais c'est la

un chiffre rond. Les catalogues donnent la vraie durée, 6

ans, 11 mois et 5 jours. Elle conduit, en remontant, au

dimanche Il"r octobre 965.

L'avénement de Benoît V1 est marqué au 19 janvier

dans le catalogue de la Pomposa (EsL) ; il s'agit évi-

demment du 19janvier 973. Les 18 mois que lui mar-

quent les catalogues atteignent la mi-juin 974. C'est

en effet au mois de juin de cette année qu'eut lieu la pre-

mière intrusion de Franco (Boniface Vll); ceci résulte

d'un diplôme de Subiaco 3. Les catalogues attribuent

acette première intrusion de Boniface une durée de 1

mois et 12 jours. Benoît Vll qui fut substitué a Benoît

* Vl étranglé, fut installé, comme il résulte de ses bulles,

entre le 2 et le 28 octobre 974.

Nous avons encore l’épitaphe originale de Benolt Vll ;

il y est dit que ce pape mourut le 10 juillet, indiction

Xll, c'est-à-dire en 984. Mais c'est la une chose


CHRONOLOGIE.

Jean XV.

Grégoire V.

Jean XVI.

taphe, le 20 août, c'est-à-dire le 20 août 984; sa mort

fut précédée d'un emprisonnement de quatre mois, son

pontificat en avait duré huit ; ces deuxderniers chiffres

sont fournis par sa notice dans la continuation du cata-

logue. Additionnés, ils rejoindraientaisément. en admet-

tant quelques semaines de vacance, la date fixée pour

la mort de BenoitVll; mais il peut se faire aussi que

l'avénement de Jean XlV ait été retardé jusqu'au mois 3

de décembre 983; on ne saurait donc dire si, dans les

huitmois qui lui sont attribués, sont compris ses qua-

tre mois de détention. loi se place une nouvelle usurpa- 1

tion de Boniface Vll, qui se prolongea onze mois

après la mort de Jean XlV, soitjusqu'enjuillet 985.

Boniface Vll fut remplacé par Jean XV, auquel les

catalogues donnent 10 ans et 7 mois. Les diplômes‘

fixent son avénement au mois d'août 985; il sera donc

mort au printemps 996. Ceci concorde avec ce fait,

connu par les Annales de Quedlinbourg et la Chroni-

que vénitienne de Jean ‘-‘,. que l'empereurOthon il] se

trouvant a Pavie aux fêtes de Pâques 996 y apprit

la mort de Jean XV 3

le 12 avril.

.5" D6’ Grégoire V(99G) à la fin du XIe siècle.

Des lettres de Grégoire V il résulte que son ordina-

tion eut lieu entre le 28 avril et le 9 mai 996, soit le

dimanche 3 mai. Son épitaphe porte qu’ilmourut le l8

février (X11 lcalmart.),après avoir siégé deux ans et


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

menses circiteroçlo. Cet 0010 est un léger sacrifice aux

exigences du vers, car, entre le 3 mai 996 et le l8 fé-

vrier 999, il y a 2 ans, 9 mois et 15 jours. Aucun des

catalogues ne marque les jours {pour les mois ils va-

rient : on trouve les leçons V, Vlll, 'v'llll ; c'est celle-ci

qui est à retenir.


Generated on 2013-08-03 10:27 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Dès l'automne 996 les Romains avaient chassé Gré-

goire V ; quelques mois après ils le remplacèrent par

Jean XVI (Phitagathe), qui se maintint jusqu'en fé-

: Pâques tombait cette année-là j

LXXI

l vrier 998’ ; plusieurs catalogues lui attribuentun pon-

tificat delO mois. il aura donc été installé vers le mois

; d'avril 997. .

Silvestre il. on le voit par ses actes, était déjà pape

le 15 avril 999, un samedi; la date de sa mort, 412 mai

i003, est marquée au bas de son épitaphe. il a donc

siégé 4 ans , 1 mois et un nombre dejours à détermi-

ner. Les catalogues donnent deschiffres assez ditt‘érents ;

f quelques-uns cependantportent 4 ans, 1 mois, 9 jours,

Î ce qui conduit au dimanche 2 avril 999. date acceptable.

Les deux pontificats de Jean XVII et de Jean XVlll

1‘ ne sont pas si faciles a délimiter. Au dela, celui de

Serge lV estfort bien daté. L'épitaphe deco pape donne

,‘ le jour de sa mort, le même que pour Silvestre H, 12

mai, et la durée de son pontificat, 2 ans, 9 mois, 12

i jours. Serge l't' étant mort en 1012’, son installation

a dû avoir lieu le 31 juillet {009. Les catalogues varient

sur les chiffres ; mais leur leçon primitive paraît être

celle du I’aticanus 3762, identique à celle de l'épila-

‘ phe.

Entre Silvestre et Serge, il faut placer Jean XVll, a

1 qui les catalogues attribuent uniformément 5 mois

i 25 jours. ou, en chiffre rond, 6 mois, et Jean Xt'ltt,

' pour lequel ils n'offrent pas le même accord. On assis

' gnera à Jean .‘(Vllles six derniers mois de l'an 1003.

Restent 5 ans et7 mois pour son successeur. Les actes

datés de celui-ci vont d'avril 1004 à octobre 1008 ; le

' catalogue d’Eccard (Auy.) lui attribue 5 ans et demi;


CHRONOLOGIE.

LXXII

rie des actes datés de Benoît VIII s'arrête en 7 mars

1021 ; ceux de Jean XIX ne commencent qu'en décem-

bre. Toutefois, il résulte d'un diplôme allégué par Gre-

gorovius‘, que l'année de Jean XIX commençait avant le

1°r mai. Il y a donc lieu d'accepter la variante m. X de

certains catalogues et la date du 7 avril pour la mort

de Benoit VIII. Jean, qui lui succéda aussitôt, fut sans

doute ordonné le dimanche 12 avril ou l'un des deux

suivants,10 et 26.

Benoit 1x et Les actes de Jean XIX vont jusqu'en janvier 1032; il

ses rivaux.

a donc siégé au moins 7 ans. Deson successeur BenoitlX

on n'a pas d'actes avant 1036; Hermann de Reiche-

nau note à l'année 1033 la mort de Jean XIX et l’avéne-

ment de Benoit IX. D'autre part, deux diplômes qui

datent par les années de Benoit donneraient lieu de

reporter les débuts de celui-ci avant le 27 janvier 1033 3

et même avant le 15 novembre 1032 3. Il n'y a pas

grand’chose atirer des catalogues, qui varientbeaucoup

pour Jean XIX. Enfin le pontificat de Benoit [31 s'est

terminé plusieurs fois, sans que l'on sache à laquelle

de ses diverses finales se rapportent les chiffres de

mois et jours. Il faut d'abord savoir à quoi s'en tenir

sur ce dernier point.

. Benoît IX, après avoir repris le pontificat une première

fois. le vendit au chanoine Jean Gratien (Grégoire VI),

le 1er mai 1015. Il le détenait alors depuis 1 mois et 21

jours. soit depuis le 10 mars, l'ayant arraché à Silves-

tre III, lequel l'avait occupé 10 jours. Ces données sont


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

fournies parle catalogue pontifical “; elles fixent au 20

janvier environ l'installation de Silvestre III. Antérieu-

rement a cette date, et même au 7 janvier 1013 5, les

Romains avaient chassé une première fois Benoit IX.

l-lermann de Reichenau enregistre son expulsion à

l'année 1011. On ne peut dire au juste que] intervalle


Generated on 2013-08-03 10:27 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

s'écoule entre l'expulsion de Benoît et l'installation de

Silvestre. Déposé théoriquement au concile de Sutri ou

au concile de Berne, c'est-a-dire le 20 ou le 21 décem-

bre 1016, Benoit reprit encore le pontificat le 8 novem-

bre 1017 et se maintint jusqu'au 17 juillet 1018.

Les catalogues sont d'accord 21 Jui marquer 1

mois et 20 jours ; pour les années, le plus grand

nombre portent 11, les autres 12‘. Ni l'un ni l'autre de

ces deux chiffres d'années ne permet d'atteindre le 17

juillet 1018. La leçon 12 est attestée par des textes

assez divers pour qu'on puisse lui attribuer une valeur

spéciale ‘3. Je serais donc porté a croire que la durée

an. XII m. [111 d. XX représente le premier pontificat

de Benoît 1X. D'après la façon dont l'auteur du catalogue

raconte les péripéties de l'année 1011-1015, il semble

bien que, pour lui, ce pontificat s’étaitterminéa l'expul-

sion de Benoît, ou, tout au plus, a l'installation de Sil-

vestre. Dans cette dernière hypothèse, la 13° année de

Benoltaurait commencé vers le 1"‘r septembre 1011 et

par suite sa première vers le 1" septembre 1032. Si au

contraire la durée an. XII m. 1111 d. XX se termine à

l'expulsion de Benoît IX, il faudra reporter de quelques

semaines, peut-être de quelques mois plus hautle rem-

placement de Jean XIX par Benoît.

En somme, il a ici une trèsgrande incertitude ; on ne

peut guère savoir qui était pape pendant le printemps et

l'été 1032.

Grégoire Vl commença le 1"r mai 1015; c'est du Grégoire v:

moins ce jour-là que Benoît IX lui vendit le pontificat.

Ce n'était pas un dimanche. On dut attendre au Si mai

pour célébrer l'ordination. De la jusqu'au 20 décembre

1016, jour où Grégoire fut déposé à Sutri, il y a un an,

7 mois et 11jours. Les catalogues fournissent deux le-


LXXHI

éon 1X. Léon IX, nous dit son biographe Wibert de rloul, fut trouve le 19 uillet dans un nécrol _

ordonné le premier dimanche de Carême, 12 février ce qu1s accorderaitavec la leçon anoglîiinu 1'53"12???’

1049; sa date obituaire est connue par le Liber ponti/z L incertitude est levée par le catalogue de la Cave ou

colis et par diverses autres sources 0 est le 19 avril se trouve marquéela vacance, m. 11 d. V111 après Nico

1054 Entre les deux il y a juste les 5 ans, 2 mois et las Il Sou successeur fut ordonné le 30 septembre; le

6 ou 7 jours que marquent les catalogues. chitl're d. V111 concorde mieux avec la date obituaire

ctor II. La date obituaire de Victor il est connue aussi par du 27 juillet qu'avec l'autre.

plusieurs témoignages; c'est le 28juillet 1057. Suivant Alexandre 11, dit 5. Pierre Damieu 2, fut installé le Alexandre 11.

les Annales de Berthold ‘, ilaurait été ordonnélejeudi- 1" octobre, bal. oct. Je crois que cette date doit être

saint, 13 avril 1050 Les chiffres des catalovues sont corrigée en pria’. bal. 001., le 1er octobre 1061 étant un

2 ans, 3 mois, et taulot l3 tantôt 27 jours. La première lundi. Des documents sur l'élection de Grégoire Vll, il

leçon cstévidemment la bonne; maispeut-ètre serappor résulte que sonprédécesseur fut euteiréle 22 avril 1073

te t-elleau dimanche dePaques plutôtqu'au jeudi-saint. et qu'il était mort la veille. Ces dates shaimomsent

uns IX La chwmque au Monpcagsm donne les dates em'e- très bien avec les chiffres du Liber pontifical/u, au XI

mes dEnenne 1X 3 août 1057 et 29 mars 1008 Les m l! d. XXII.

catalogues lui donnent 7 mois et 29 jours; ce dernier La durée 11" X11 "1 1d 1” attribuée dansle L159? ohm-r6 doit être corrigé en 26_ ponlificaizs, le recueil de Boson et les autres documents 1,. Gamme

toit x. Les dates extrêmes de Benoît X ne sont pas connues ; du ponufic‘lt de Gregolml“ 0‘ Blé comptée 5* Part" du dvellemen"

il est sûr qu’il fut élu et installé peu de jours après la Jour de 1 é'ecÜ‘m’ 2) “1'11 4073, 9H10“ à P1111" de 1'01‘

mort de son prédécesseur. Le Liber pontificalis et les dlmllon 29 luin C est 13 Première {015 que ce “l’slème

autres catalogues s'accordent à lui attribuer 9 mois et

3. Ce computsuppose évidemment que l'on a

considéré le pontificat de Benoit X comme s'étant ter-

en

les 11.

fres l, 25, 28. La chronique de Bernold marque la

mort du pape au 27 juillet 1061, ce qui correspond à

peu près à l'expression an. Il m. VI (1. 111; mais on

: « Gebeardus... electus ab episcopis

Romamque missus, ibique honorilice susceptns. in sequeute qua-

papa ordinatus, Victoris se-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

les

3‘ L9 cfllaloaue de la-Cava marque un intervalle de il jours en- l

ire Etienne IX et Benoit ; ce chiflre est évidemment altéré.

LIBEII Ponruncxus, t. il.

ou 5 jours, c'est l'élection qui a

dire depuis Gélase


Generated on 2013-08-03 10:27 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

celles d'élection, et établi en conséquence les chiffres

d'années, mois et jours.

A partir d'ici, les dates obituaires

toutes connues par divers auteurs

les marque régulièrement, depuis

d'élection sont marquées aussi, pour la plupart, dans

été le

partant de l'ordination, 10 mars

point de départ;

“18, on n'aurait

‘jointe, depuis le xu°siècle, c'est-&-

11, non les dates d'ordiuation, mais

des papes sont

; le cardinal Boson

Pascal H. Les dates

chroniques. D'autre part, les actes pontificaux,

beaucoup plus nombreux que parle passé, permettent

. Jall‘é, p. 566.

2. Migne, P. 1... t. mm, p. 79.

Fin de la

série.
Lxx1v CHRONOLOGIE.

d’établir avec précision les limites de chaque pontificat. nott XI (-f‘ 1304), aux Regesta de Jaffé et de Potthast,

Je crois donc devoir m’abstenir, pour cette dernière au delà, a l‘IIistoire de [tome au moyen-âge. de Gre-

période, de toute discussion. Les dates que j'enregistre gorovius.

dans mon tableau sont empruntées, jusqu'à Be-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-03 10:28 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
TABLE CHRONOLOGIQUE DES PAPES

Lso 111.

STEPHANUS 1111.

Pascnaus.

Eucamus.

VALENnNus.

Gnacoinus.

SERGIUS 11.

Lac 1111.

Bnnnmcrus 111.

NICOLAUS.

HADIIIANUS 11.

1011ANNES V111.

MARINUS.

Havmmus 111.

Srnruartus V.

Fonnosus.

BONIFA‘I‘IUS V1.

Srsrmnus Vl.

ROMANUS.

Tnnononus.

lonanuns V1111.

Bsnsmcrus 1111.

DE LEON 111 A PIE Il.

' AVÉNEMENT.

27 décembre 795.

22 juin 816.

25 janvier 817.

février-mai 824.

août" 827.

827.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

' janvier 844.

10 avril 847.

6 octobre 855.

24 avril 858

:14 décembre 867.

114 décembre 872.


Generated on 2013-08-03 10:28 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

{16 décembre 882.

"17 mai 884.

septembre 885.

Y,‘ 6 octobre 891.

1 avril 896.

mai (00721121.) 896.

août (comm.) 89 7.

décembre 897.

janvier 898.

g)

J‘ FIN DU PONTlFlCAT.

'42 juin 816.

24" janvier 817.

11 février 824.

août 827. .

septembre‘ 827.

janvier" 844.

27 janvier 847.

17 juillet

17 avril 858 .

13 novembre 867.

14 décembre 872.

16 décembre 882.

15 mai 884.

mi-septembre 885.

fin-sept. 891.

4 avril 896.

avril 896. 1

août (camm) .897.

fin nov. 897.

décembre 897.

janvier 900..

fin juillet 903.


TABLE CHRONOLOGIQUE.

LXXVI

LEO V.

1 Cnmsrornonus.

5151161115 111.

ÀNASTASIUS 111.

LANDO.

IOHANNES X.

LEO V1.

Smmmus V11.

IOIIANNES X1.

LEO V11.

STEpmNus V111.

MAmNUS l1.

Ammus 11.

IOIIANNES X11.

L130 V111.

BENEDIC‘I‘US V.

IOHANNES X111.

BENEDlCTUS V1.

Bomrmùs V11.

Bmemcrus V11.

immunes X1111.

Bomrnlus V11 (iterum)

lomum-zs XV. .

Gmanomus V.

IOHANNES XVI.

SILVESTER 11.

IOHANNES XVII.

lommms XV111.

SEitclUs 1V.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

BENEDICTUS V111.

IOHANNES XVIIII.

Beurmcrus V1111.

SILVESTER 111.

BENEDICTUS V1111 (iterum)

Gnscomus V1.
Generated on 2013-08-03 10:28 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

CLEMENS I1.

BENEDICTUS V1111 (tertz'o).

DAMASUS 11.

LEo V1111.

AVÊNEMENT.

fin juillet 903.

finjuillet(0u sept.) 903

29 janvier 9011

avril‘ 911.

‘fin juillet 913.

mars 911.

mai 928.

déc. 928—jmw.929.

février-mars 931.

3' janvier 936.

11" juillet 939.

30" octobre 912.

10 mai 916.

16' décembre 955.

6 décembre 963.

22" mai 961.

1” octobre 965.

19 janvier 973.

juin 9711.

octobre 9711.

décembre 983.

août 981.

août 985.

3 mai 996.

avril 997.

2 avril 999.

‘juin’ 1003.

janvier" 1004_
TABLE CHRONOLOGIQUE.

AVËNEMENT. FIN DU PONTIFIGAT.

28 juillet 1057.

29 mars 1058.

21- janvz'er 1059.

27" juillet 1061.

21 avril 1073.

25 mai 1085.

16 septembre 1087.

29 juillet 1099.

21 janvier 1118.

28 janvier 1119.

13 décembre 1124.

13 février 1130.

24 septembre 1143.

8 mars 1141.

15 février 1115.

8 juillet 1153.

3 décembre 1151.

1er septembre 1159.

30 août 1181.

25 novembre 1185.

20 octobre 1187.

17 décembre 1187.

mars 1191.

Vrcron 11.

Srarumus V1111.

BENEDICTUS X.

NICOLAUS 11.

16‘ avril 1055.

3 août 1057.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

5 avril 1058.

21 janvier 1059.

30 septembre 1061.

22 avril 1073 (élection).

9 mai 1087.

12 mars 1088.
Generated on 2013-08-03 10:28 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

14 août 1099.

21 janvier 1118.

2 février 1119.

15 décembre 1121.

11 février 1130.

26 septembre 1143.

12 mars 1141 (ord.).

15 février 1115.

12 juillet 1153 (0rd).

11 décembre 1154-.

7 septembre 1159.

1°r septembre 1181.

25 novembre 1185.

21 octobre 1187.

19 décembre 1187.

30 mars 1191.

8 janvier 1198.

18 juillet 1216.

19 mars 1227.

25 octobre 1241.

25 juin 1213.

12 décembre 1251.

29 août 1261.

5 février 1265.

1" septembre 1271.

21 janvier 1276.

11 juillet 1276.

8 septembre 1276.

25 novembre 1277.

22 février 1281.

ALEXANDER 11.

GREGORIUS V11.

Vrcron 111.
TABLE GH'BONOLOGIQUE.

Lxx VIII

Houomus IIII.

Nlcomus IIII.

CAELES’I‘INUS V.

Bomrmus VIII.

BENEDICTUS XI.

clausus V.

1011111111115 XXII.

BENEDICTUS XII.

CLEMENS VI.

INNOCENTIUS VI.

Ummws V.

Gnecomus XI.

UnnANus VI.

BONII-‘ATIIIS VIIII.

luuocmu'nus VII.

GREGOIIIUS XII.

ALEXANDER V.

immunes XXIII.

MARTINUS V.

Eucemus IIII.

NICOLAUS V.

GALLISTUS III.

Plus II.

1 AVENEMENT- FIN nu PONTIFLCAT-

2 avril usa 3 avril 1287.

22 février 1288. Ï 1 avril 1292.

i 5 juillet mih Ë13 décembre mih

iaik décembre 1291. 111 octobre 1303.

22 octobre 1303. i '7 juillet 13011.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

s juin 1303. 120 avril 1311.

7 août nam I décembre 1331.

20 décembre 1331. Ë25 avril mil

7 mai ma w 6 décembre 1352.

18 décembre 1352. I2 septembre 1362.

6 novembre me (0rd.).I I9 décembre I370.


Generated on 2013-08-03 10:28 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

30 décembre 1370. m mars I378.

8 avril 1378. lis octobre I389.

2 novembre 1389. II" octobre 1101.

17 octobre 1101. l e novembre me

30 novembre wm 5 juin non (dépos.).

17 juin III-09. l s mai 1110.

17 mai IMO. ea mai 1115(dépos.).

II novembre 1117. rgo février 1131_ l

3 mars 1431- m février mm

6 mars 4411-7- m mars 11155.

8 avril libri II s août 1458_

19 août III-58.

ilii août 1461-.

I, DURÉE.

‘un. II d. I

|an. IIII m. I d. XIII.

j m. v d. V111

Leu. V111 m. V1111 d. xV11

m. V111 d. xvi

an. VIII m. X d. XV

Ian. VIII m. 111 d. XXVIIII

an. VII m. IIII d. V

an. x m. V1 d. xxviiii

‘an, V1111 m. V111 d. xxv

an. VIII m. 1 d. XIII

an. V11 m. 11 d. xxvii

‘an. XI m VI d. VII

iam x1111 m 311

van. 11 d. xx

2an. Il m. VI d. VI

‘ m. x d. XVI

‘an. V dMXII

Ian. xm m. 111 d. V1111


Generated on 2013-08-08 18:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-08 18:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
" vero basilicae beati Petri 360

, cum quadriporticos, simul et fontes aquae ante

a summo usque ad summum,

{ores argenteas, verum etiam et turrem cum cameris suis,

uoviter restauravit. Praesertim imago 3 Salvatoris cum

25 scripte ecclesiae,

omnia et in omnibus

regiis mire pulchritudinis depiclae ad decorem supra-

VARIANTES DES MANUSCRITS.

i Leo lII EV -—Azuppio EV — d. XVII EV : XX C —3 [10:10- V : atque C

rem CEV- devectus V — 5 poenitus D — 6 prorsus om. C — bilero D

<ul> eorumC — 8 dudum D — 9 deges D : decens V : de-

gare C — curam EV —ipsum C. — veslarius E : in vestario V :

vestarium C — 10 diligeretur EV -- 13 sede apostolica E

14 enim <in> DV — conlx‘mius V — eteidem E : et idem

Lmlm PONI‘IFICALIS, t. II.

— 15 benivolis 0m. C — 17 iuslitiam CV — pres-

19 eiusdem CE — 21 habentem CEV -— fundata EV- sarla

v. t. E - 22 alia V — quadripoxticu E : ou V — et ad fontes

atque ante CEV — 23 et ante in om. EV -— imaginem CV — 28

basilica CEV --27 incuria V — 28 eral V


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-08 18:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
2 XCVIII. LEO 111 (795-816).

361 Similiter et titulo sanctae Sabine studiose renovavit. lu que vero titulo isdem egregius praesul fecit ex argente

coronas V, pens. lib. Xllll, canistra II exafoti, pens. lib. IIl semis; gabathas interrasiles Vllll, pens. lib. XI.

Fecit autem et in basilica beate Dei genetricis, quae appellatur ad Presepem, ciborium ex argente purissimo,

qui pens. lib. DXC, simul et rugas argenteas in ingressu presbiterii, pens. lib. LXXX; atque cortina maiore sirica

alba, habentem periclisin et crucem de l'undato. Immo et in sacratissimo altare maiore fecit vestem de chriso- 5

claba, habentem storia Nativitatis Domini et sancti Symeonis et in medio Cheretismon 9. Simul etiam et cameram

eiusdem ecclesiae et in quadriportica; necnon et coronas argenteas III, pens. inibi lib. CXLV et uncias VlIII.

V Interea et in basilica beati Christi martyris Laurenti, sita feras mures, fecit imagines argenteas III, Salvatoris,

beati Petri apostoli et sancti Laurenti, pens. simul lib. Lllll semis. Et in sacro altare veste tirea chrisoclaba

habentem storia dominice Passionis seu Besurrectionis. t0

Itemque renovavit sarta tecta beati Felicis et Audacti martyrum, iuxta sanctum Paulum apostolum, son et

basilica ‘° sancti Mene, atque tituli beati Vitalis Christi martyris, necnon et cimiterium beati Xysti atque Cornelii,

via Appia; simulquc et cimiterium sancti Iutici ‘1, via Lavicana; pariter et ecclesiam sanctae Dei genetricis

362 semperque virginis Mariae dominae nostrae, site in Fonteiana , quae per olitana marcnerant tempora atque

ruerant. 15

V1 Fecit autem isdem praesul in basilica doctoris mundi beati Pauli apostoli confessione simul et ruga ex auro

obrizo habentem gemmas pretiosas, instar beati Petri apostoli, pens. lib. CLVI. Et super ipsum sacrum altare

imago aurea, habentem Salvatorem et Xll apostolos, pens. lib. LXXV. Seu et camera eiusdem basilice in modum

beati Petri apostoli noviter fecit; presertim et coronas argenteas Ill, pens. in uno lib. CCXX; et vela olosiricas

maiores sigillatas, habentes periclysin et cruce tain de blathin seu de fundato, numero XV; vela promiscua 2o

maiores de quadrapulo investita, quae pendent in arcora, XLIII; vela modica sigillata, quae pendent in arcora

minores, ornata de quadrapulo, XX; item vela modica de stauraci que pendent in arcora X et alia X, ex quibus

tres habentpericlisin de chrisoclabo; item vela IllI filopares alexandrine; item velum alithinum rotatum, habentem

periclisin in rotas cum aucellos et in medio cruce cum gammadias et 1111 rotas de tyreo filopares.

363 Fecit autem et in basilica beati Andreae ad beatum Petrum apostolum rugas argenteas, pens. lib. LXXX. 2:‘.

Verum etiam et in basilica Salvatoris, quae appellatur Constantiniana, camera mire magnitudinis.

VII Hic almificus praesul fecit in al tare maiore beati Petri apostolorum principis veste chrisoclaba pretiosis gemmis

ornata, habente storias tam Salvatoris, beato Petro apostolo ligandi solvendique potestate tribuente, quamque

principum apostolorum Petri ac Pauli passione figurautem, mire magnitudinis in natale apostolorum splendente.

VARIANTES DES MANUSCRI'I‘S.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

1 Simul l)V -— titulum CE : territurio V — Savinac E — ti- codd : correæi——‘ Mennae CEV- Vitali D - hic dcficit V—-— cimi-

tl'Dzt l :t V—'d . — ' " '<— ' (2141m1. epiïpzoveom'cpiporc 1s em 0m D fecit 0m. LV terioE 13Ap1aD-—11 Fontuana C : Fontuana E—olita D-

marcuerat E — tem or .1 t

3 a praesepe E — ex auro V — ÆDCX CEV — 5 cruceCE — p a 1 que ruemn 0m. E

16 ruga e C — 18 camcramE — immodum CD —- 19 ' -

6 habente E -— Mcoms V —— Cetcrismon D : cheritismo C : -on tcasom. D—20crucemCE— de anle l'uud om CF — 21 inzillcîîilla
Generated on 2013-08-08 18:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

E — camera EV — 7 in om. C .- quadricaportica D -quadrapulo om. D—22 de ante quad. om. E — inarcora om D

9 Petri om. D - <et> semis E et fin sncpe — tirea] syrica —— 23 rotatu CE- 21iuunte rotasom CE I

E :lÎeÂ-Ïica Vl.— 10 storiam EV . ' 26 apostolorum om.D — 27 vestcm etc. E- 28 potcstati CD-

auc 1 C — et <1n> E — 12 basilicam CE — sauctuc tribuentemE — 29 passionemE-figurante CE-splendentcm F


XCVllI. LEO 111 (795-816). 3

Item l‘ecit veste in titulo Eudoxie super altare tirea _habente gripas maiores et duas rotas chrisoclabas cum cruce 364

et. periclisin blathi et chrisoclabum.

Hic autem praecipuus praesul fecit in basilica beati Petri apostoli farum argenteum ante presbiterium cum VH1

gabathas argenteas XXX et canistrum octagoni in medio, pens. lib. LXllI; et in cantaris argenteis tam in circuitu

5 altaris quamque in presbiterium, posuit cerea argentea, pens. inibi lib. CCXll. Et in altare beate Petronille

posuit veste de stauraci l, habens periclisin de blathis seu chrisoclabo.

Fecit autem et in basilica Salvatoris, qui et Constantiniana, veste habente storia Crucifixi et de Resurrectione

domini nostri lesu Christi, habente periclisis de chrisoclabo. Sed et in basilica beati Clementis veste de slauraci l,

habente periclisi de chrisoclabo.

t0 Fecit eliam et in arcora argentea ecclesia beati Petri apostoli vela alba paschales et in natale eidem Dei apostoli

vole de stauraci valde pulcherrima. I

lpse vero praecipuus pontifex titulum beate Susanne, ubi et presbiter ordinatus fuerat, dum brevitcr constructus ‘X 365

fuisset, etiam per olitana tempora ipsi parietes marcuîssent, 0b nimium amorem eum in amplum largivit aedi-

ficium et noviter in altum fodiens firmissimum posuit i‘undamentum; et eruta planitie mirifice excelsa super ipsa

l'undamenta aedificavit ecelesiam cum abside de musivo ‘3 amplissimo et caticuminia ‘3 mirifica atque camera

decorata, seu presbiterium et pavimentum marmoribus pulchris ornavit. Verum etiam dextra levaque et portica

eius eum columnis marmoreis construxit. Sed et baptisterium super suprascriptam basilicam constituit, ubi et

dona ohtulit, videlicet : gabathas aureas iundatas lll, pens. lib. llll semis; cruces aureas ll cum gemmis, pens.

lib. l, cum virgas argenteas, pens. lib. Illl et uncias Vll; lucerna argentea l, pens. lib. V; imagines argenteas lll,

20 pens. inibi lib. XXXV; fecit et cont'essionem eiusdem altaris ex argente purissimo, pens. lib. ClIl, uncias 1l; 366

columnas argenteas Vlll cum gammadias Il et arcora ll, cum cruces argenteas V et gabathas XV, pens. simul

libras CL; cruce diacopton l, pens. lib. Xllll, cum canistrum excedecal‘oli l, pens. lib. Xll semis; corona maiore

de argento l, cum delfinos XXXIl, pens. lib. XXll; neonon et canistrum argenteum l, pens. lib. XVlll; son et

alium canistrum argenteum, pens. lib. XVlll; catia colatoria argentea deaurata l, pens. lib. llll, uncias HI;

‘2:; gabathas argenteas saxisca, habentem grifos deauratos, pens. lib. ll; coronas argenteas ll cum delfinos XVlll,

pens. lib. XVIll. Enimvero isdem praecipuus autistes fecit in eadem ecclesia veste chrisoclaba cum periclisin de X

chrisoclabo l; seu et aliam vestem de blathin, habentem in medio crucem de chrisoclabo et tabulas chriso-

clabas llll , cum gemmis ornatas, atque gammadias in ipsa veste chrisoclabas llll, cum periclisin de

chrisoclabo.

:so Fecit autem et in patriarchio Lateranense triclinium maioremH super omnes triclineos nomini suo mire magni- 367
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VARIANTES DES MANUSCRITS

simam C — cameram dccoratam E — 17 super 5. bas.] ihi E

— suprascriptam conicci : se CD —20inibi 0m. E —21col.arg.

V11 1) — 22 diacapton D — cxcedecnt‘olii E —— 23 <lib.>

XKXII E — pens. lib. XXII om. C — 24 galia E —— colotoriaD:

coloraloria CE : correæi — 25 saxisla D — 26 autistis D semper


Generated on 2013-08-08 18:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

—— de] cuni E — 27 <et> liab. D — lubulas D

30 trielineum CE — mire 0m. E -

1 vestem E — litulo] tempore E — tyream liabcnlem E

4 argenlcas om. CI.) — 5 prcsbyterio E — 6 pericL] staura-

cin E

10 alba <a> E -— paschalia e —— eiusdem E — Dci 0m. D --

H pulcherrimae D

13 eliam 0m. E (suppL) — longitanaE —ipsas parietinas CE —

eum-largiviflainpliavitE- largavit C-— Metanle nov. 0m. E(sup-

pl.)-i5absidam amplissimam et cal. mir. de mus. E — amplis-


4 XCVIII. LEO lll (795-816).

tudinis decoratum, ponens in eo fundamenta firmissima et in circuitu lamminis marmoreis ornavlt, atque mar-

moribus in exemplis stravit et diversis columnis tam purfir

simul postibus decoravit. Et camera cum absida de musibo seu alias Il absidas diversas storias pingens super

eticis quamque albis et sculptis cum basibus et liliis

marmorum constructione pariter in circuitu decoravit.

Et in basilica beate Priscae fecit isdem antistes calicem fundatum superauratuml et coronas lll1 ex quibus l 5

habens dellinos x et alia ll ana novem ‘5, seu et gabathas Vlll, pens. simul lib. xxvm; veste alba olosirica,

ornata in circuitu blatti bizanteo et in fronte cruce de chrisoclabo. I

aes xl Hic autem m venerabilis et sanctissimus praesul, dum in sanctam catholicam et apostolicam Romanam eccle-

siam per ordinem ecclesiasticum degeret et ritum ortodoxe fidei teneret, atque ex omni parte, tam per diversas

ecclesias quamque in patriarchio in amplis aedificiis construens composite ornavit; cum die quadam1 more solito, ut

in letania que ab omnibus maiore appellatur ‘7 procederet, ubi sibi populus obviam sacra religione occurrere

deberet, ut secundum annua consuetudine letania et missarum sollempnia cum sacerdotibus celebraret et omni-

potenti Domino pro salute christianorum populi preces funderet; et sicut olitanam traditionem a notario sanctae

Romane ecclesiae in ecclesia beati Georgii Christi martyris in eius natale ipsa letania praedicata fuisset, omnes

tam viri quamque femine devota mente catervatim in ecclesia beati christi martyris Laurenti quae appellatur tu

asa Lucine, ubi et collecta praedicata inherat occurrerentg qui dum praedictus venerabilis pontifex a patriarchio

egressus fuisset, obviam illi sine planeta iniquus nec dicendus Paschales primicerius ‘3 occurrit et ypochrisi

veniam illi petebat, dicens a Quia infirmus sum et ideo sine planeta veni ‘9 n. rfunc sanctissimus praesul veniam

illi dedit; similiter et campulus 2“ in ipsorum dolositate pariter in pontificali obsequio per-gentes1 et dulcia verba

quo non habebant in pectore cum eo loquentesl maligni et iniqui ac perversi falsique christiani, prorsus pagani, ito

filii diaholi, in uno se satanice colligentesy pleni iniqua cogitatione, in ipso itinere, ante monasterium sanctorum

Stephani et Silvestrii quod quondam domnus Paulus papa fundaverat. clam armati adstiterunt, atque repente de

loco insidiarum exilientes1 et ad ipsum, ut dictum est, impie trucidandum, absque ulla reverentia confluxerunt,

xu Paschale ad capud stante et Campulo ad pedes, secundum iniquum eorum consilium. Quo facto, omnis qui circa

LI

eum erat populus 3‘, videlicet inhermis et in Dei officio preparatusy timore armorum perterritus, in fuga con-

versus est. lpsi vero insidiatores atque operatores malorum1 iudaico more, sine ullo divino humanoque vel

honoris eum intuitu, ferino more conprehendentes in terra proiecerunL et absque misericordia scindendo expov
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

liantes eum crudeliter oculos evellere et ipsum penitus caecare conati sunt Nam lingua eius praecisa, et, ut

370 ipsi tunc arbitrati sunt, caecum eum et mutum in media platea dimiserunta una cum ipsi maligni Paschalem

et Campulum. ao

Postmodum vero, sicut veri pagani-et impii, ad ipsius monasterii ecclesiae confessionis eum trahentess ante

VARIANTES DES MANUSCRITS.

i decoratam D c -to CE —2 tam om. co -— vasibus E — 3 22 astitere E — at omni cn -


Generated on 2013-08-08 18:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ahsidas 0m. D om CE 27 i

. . - <eum> prou. E — <ulla> mis. C — 28 e o-

c habentes CE — alias E — nove D — xxvlni cn lientes D : -ando E — praetisa D -— 29 <omnino> tuncxîlE

u procederuntE (cm-r.) — sacre D-—et] uLE—— ia salutem E si ecclesiam E -

—14 praedictoD — l7<iu> bypocrisi c —- le Campalas D —

5 <et> inh. D —26 que


XCVlII. LEO III (795-816). 5

ipsum venerabilem altarem iterum eum bis oculos et linguam amplius crudeliter erueruntg et plagis eum diversis

et a fustibus caedentes laniaverunt, et semivivum in sanguine revolutum ante ipsud altare dimiserunt. Postmo-

inde fuissety tunc malignum consilium adepti, sicut ipse eguminus monasterii sancti llerasmi professus est, quia

5 fecerunt eum ad se venire clam per noctes tam Paschalis maiignus, qui tunc primicerius erat1 seu Campulus

sacellarius et Maurus Nepesinus 2", et miserunt eum in praedicto monasterio sancti Silvestri cum pluribus iniquis

consentaneis ipsorum malefactoribusg et sic per nocte eum exinde ahstollentes, deduxerunt in monasterio sancti

Herasmi, et in arta et angusta custodia eum recluserunt.

Sed Deus omnipotens, qui eorum malitiam praesciendo diu patienter sustinuit, ipse eorum iniquos conatus

to mirabiliter destruxit contigit autemy cooperante D80 et bealo Petro apostolo sufl‘ragante, quod antedictus papa,

cum ah ipsis carnificibus in monasterio sancli llerasmi iu custodia mitteretuig et Domino annuente atque beato

Petro clavigero regni caelorum sutfragantey et visum recepit 23 et lingua ad loquendum illi restituta est. Et ut

ostenderet omnipotens Deus per suum famulum solita misericordia magnum miraculum. divino nutu eius, a

fidelibus christianis viris, videlicet Albinum cubicularium cum aliis fidelibus Deum metuentibusl ex ipsa eum

l5 claustra 2‘ occulte abstollentes, in basilica beati Petri apostolorum principiss ubi et eius sacratissiinum corpus

quiesciti deduxerunL Qui omnes audientes et videntes mirabilia Dei qui iunocentem et iustum pontificem de

manibus inimicorum eruit, glorilicaverunt Deum, dicentes : u Benedictus Dominus Deus Israel, qui facit mirabilia

« magna solus, et non deseruit sperantes in se, sed in eum adimplet misericordiam suam, ut manifestaretur gloria

« Dei et mirabilia in i110, quemadmodum promisit sperantibus in se, psalmisla dicente : tt Dominus inluminatio

90 « mea et salus meas quem timeho? Dominus defensor vite meet aquo trepidabo ?» Et iterum : a Lucerna pedibus

« meis verbum tuum, Domine, et lumen semitis meis. » Et vere a tenebre eum Dominus eripiens lumen reddidit

et linguam ad loquendum restituit, et totis eius solidavit membris, et in omnibus operibus mirabiliter deducens

confortavit. Et qualem gaudium habuerunt christiani homines et fideles, tantum merore et tristitia angustiantesy

nesciebant quid agerentg in periculo se estimantes, quaerebant se inter semetipsos interficere. Et dum non inve-

25 nirent quid aliud agerent, domum Albini, fidelis beati Petri apostoli et eiusdem pontificis depraedantes destruxe-

runt. Et in ipsa beati Petri apostoli aula coniungente praelatus pontifery confestim Winiehis, gloriosus dux Spoli-

tenus, cum suo exercito obviavit. Et cum summum pontificem videntem etloquentem conspexisset, venerabiliter

eum recipiens, Spoletio deduxit, glorificantem et laudantem Deum, qui talem mirabilia in eum clarificavit.

Quo audito, per diversas civitates homanarum fideles ad eum occurreruntg et pariter cum aliquibus ex ipsis

3o civitatibus episcopil presbiteri, seu clerici Romani et primati civitatibus, apud exceilentissimum domnum carolum

regem Francorum et Langobardorum atque patritium Romanorum profectus est. ipse vero christianissimus et
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VARIANTES DES MANUSCRITS

i venerabile altare E —- cum] cum D ---lingua CE — 2 sau- 12 Petro om. E (suppl. e post clavigero) - 13 super C -— l4

uuine D —ipsum CE — 3 custodia Il- Geum om. E —7 noc- Deo CE — 16 Dei om. l) - 17 <D0minum> Deum CE — l8

lem E — monasterium E — 8 arca D — custodia eum om. E adimplevit CE — 21 tenebrae cum E — 22 lingua CE —27 ob-

suPPl-l viavit <ei> E —- 28 Deum om. E (suppL)

i l 30 episcopis CE -- excellentissimus CE — domnus E -—


Generated on 2013-08-08 18:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

XIII

XIV 3

XV

XVI
6 xcvm. LEO 111 (795-816).

ortodoxus atque praecipuus clementissimusque rex, ilico ut audivit, misit in ohviam eius Ilildebaldo archiepis-

copo 25 et capellano, seu Ascherico comite, et postmodum proprlum filium suum Pipinum excéllentissimum regem

cum aliis comitibus obviam eius iterum, ek usque ubi ipse magnus l'ex eum obviavit. Et sicut vicarium beati Petri

apostoli venerabiliter et honorifice cum hymnis et canticis spiritalibus eum suscepit. Et pariter se amplectentes cum

lacrimis se osculaverunt, et a praedicto pontifice Gloria in ezcelsis Deo inchoante et a cuncto clero suscipiente, 5

oratione super cuncto popuîo data, tunc beuignissimus domnus Karolus magnus rex antedictum pontificem cons-

picientem gratias Deo referuit, qui tam magnam mirabiliam super famulum suum per sufl‘ragia principum aposto-

lorum Petri et Pauli operatus est et ad nihilum praedictos iniquos viros deduxit.

372 ‘(vu Qui dum in magno honore apud se aliquantum tempus eumipse serenissimus l'ex habuisset, haec praelati iniqui

et filii diaboli audientes, post dira et iniqua incendie quae in possessîonihus seu rebus beati Petri apostoli gesse- 10

runt, moliti sunt, Deo illis contrarie, falsa adversus sanctissimum pontificem inponere crimina, et post eum ad

praedictum emittere regem, quod probare nequaquam potuissent, quia per insidias et iniquitates ipsorum talia

xvm nec dicenda, sancta ecclesia humiliari volentes, proferebant. Sed dum ad praedictum clementissimum magnum

regem praelatus pontifex in magno et condecenti honore degeret, ex omni parte ihidem tam urchiepiscopi quam-

que episcopi et celeris sacerdotibus venientihus, una cum consilio eiusdem piissimi magni regis omnihusque exi- 15

niiis Francis, Deo praevio, Roma illum remeari in sua apostolica sede honorifice, cum nimio, ut decuit, emiserunt

honore. Qui per unaquaque civitate, tamquam ipsum suscipientes apostolum, usque Roma deduxerunt. Qui

xlx Romani, prae nimio gaudio, suum recipientes pastorem, omnes generaliter in vigiliaé beati Andreae apostoli, tam

proceres 2° clericorum cum omnibus clericis quamque optimates et senalus cunctaque militia, et universo populo

Romano cum sanctimonialibus et diacouissis et nobilissimis matronis seu universis ferninîs, simul etiam et cuncte 20

seule 27 peregrinorum, videlicet Francorum, Frisonorum, Saxonorum atque Langolmrdorum, simul omnes conexi,

ad pontem Molvium, cum signis et vandis, canticis spîritalihus susceperunt, et in ecclesia beati Peu-i apostoli

eum deduxerunt, ubi et missarum solemnia celebravit et omnes pariter corpus et sanguinem domini nostri Iesu

Christi fideliter participati sunt.

373 xx Et alia die, secundum olitanam consueludinem, natale beati Andreae apostoli celehrantes, Roma iutroeunte cum ‘25

mole gaudio et letitia in patriarchio Laterauense introivit. Et post aliquantos dies, fidelîssimi missi qui cum eo

venerunt in pontificalem obsequium, videlicet 3‘ Ilildebaldo et Arno, revereutissimis archiepiscopis, seu Cuniper-

tus, Bernardus, Alto et Iesse, reverentissimis et sanctissimis episcopis. necnon Erflaico electo episcopo, verum

eliam Helmgoth, Rottecario et Germario gloriosissimîs comitibus, resedentes in tricliueo 2’ ipsius domni Leonis

pape, et par unam et amplius ebdomadam inquirentes ipsos nefandissimos malefactores qua malicia ab ipso ipso- 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRI'I‘S

1 Hildivaldo CE-2 Ascarico C: Ascharico E- committe D

' _ 25 iulroeuulcm D —- 26 üdel' ' ‘ D ' ' ' '

_ 3 . _ ISSImIS . [ide] 5 1m15

gna :äisreaäzrlniaEEfiupäïà P Êlêm 0m. E —- 6 orante E — 7 ma- missis e : missi 0m. DEV — 27 Hildivaldo CE : Hildevfê —

l —' - Cuniberlus E -- 28 Hattho E — EU] ' EV ' — 29 E1 -


Generated on 2013-08-08 18:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ghaeflabhmcrursumV-lOdurad-11conlrariaCDEworreæî golh D — Rothegario E ' nolhtecaalîiîl V — î ' —- mpene D —i3apudCE: aV- diclum E (corn) —14 ponlifex . g onosls

CEV —comm. D : commil't'h C —- ' ' ‘

0 .Ev L __ _ l I . ‘ 11 us resldentes EV . reced. C

izlhongîëïEîmlïâgl-îî lâdicîmlmn‘tf. [NA-{(15 ep1scop1sbV- - trineo DV : tricliuio CE -— Leoni E —30 <per> amplius

. g n es —- u raeaeD-ZO ac -- 1 t - *

nob. E- 22 <cl> canl. CEV - 23 pnriter] communiler CEV par “mm 8 0m. V quam Ev .-
xcvuL LEO lll (705-816).

.-

rum pontifice habuissent1 tam Paschales quamque campulus cum sequacibus eorum; et nihil habuerunt adversus

eum quod dicerent. Tunc illos comprellendentes praedicti missi magni regis emiserunt eos F ranciis.

Qui post modicum tempus ipse 3° magnus rexy duin in basilica beati Petri apostoli coniunxisset et cum magno

honore susceptus fuisset, fecit in eadem aecclesia congregare archiepiscopus seu episcopos1 abbates et omni nobi-

5 litate Francorum atque synclitu Romanorum. Et sedentes pariter tam magnus rex quam beatissiruus pontifex, fece-

runt resedere et sanctissimos arcliiepiscopos seu episcopos et abbates, stantes reliquos sacerdotes seu optimates

Francorum et Romanorum, ut crimina quae adversus almum pontificem dicta fuerant delimarent. Qui universi

archiepiscopi seu episcopi et abbates unianimiter audientes dixerunt : a Nos sedem apostolicam, quae est capud

n omnium hei eclesiarurn, iudicare non audemus. Nam ab ipsa nos omnes et vicario suo iudicamurg ipsa autem

to n a nemine iudicatum quemadmodum et antiquitus mos fuit. Sed sicut ipse summus pontifex censuerit, canonice

n obediemus. n venerabilis vero praesul inquit : u Praedecessorum meorum pontificum vestigia sequor et de

» talibus falsis criminationibus quae super me nequiter exarserunta me purificare paratus sum. n

Alia vero die, in eadem ecclesia beati Petri apostoli, omnes generaliter archiepiscopi seu episcopi et abbates et

omnes Franci qui in servitio eidem magni regis fuerunt1 et cuncti Romani in eadem ecclesia beati Petri apostoliy

t5 in eorum praesentia amplectens prelatus venerabilis pontifex sancta Christi quattuor evvangelia coram omnibus

ascenditin ambonem etsubiusiurando 3‘ clara voce dixit : a Quia de istis criminibus falsis, quibus super me inpo-

» suerunt Romani qui inique me persecuti sunt. scientiam non habeoy nec talia egisse me cognosco. » Et hoc

peractum, omnes archiepiscopi, episcopi et abbates et cunctus clerus, letauia facta, laudes dederunt Deo atque

Dei genelricis semperque virginis Mariae dominae nostrae et beato Petro apostolorum principi omniumque sanc-

‘20 torum hei.

Post huec, advenientem diem 33 Natalis domini nostri lesu Christi in iamdicta basilica beati Petri apostolnomnes

iterum congregati sunt. Et tunc venerabilis et almificus presul manibus suis propriis pretiosissima corona corona-

vit eum. vfunc universi fideles Romani videntes tanta defensione et dilectione quam erga sanctam homanam eccle-

siam et eius vicarium hahuit, unanimiter altisona voce, Dei nutu atque beati Petri clavigeri regni caelorum, excla-

25 maverunt : « Karolo, piissimo Augusto a Deo coronato1 magno et pacifice imperatorel vita et victoria! » Ante

sacram confessionern beati Petri apostoli, plures 33 sanctos invocantes. ter dictum est; et ab omnibus constitutus

est ï“ imperator Romanorum. llico sanctissimus antistes et pontifex unxit 3‘ oleo sancto Karolo, excellentissime

filio eius, regey in ipso die natalis domini nostri lesu Christi. '
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Et missa peracta, post celebrationem missarum, obtulit ipse serenissimus domnus imperator mensa argentea

30 cum pedibus suis, pens. lib. Sed et in confessioue eiusdem hei apostoli obtulit una cum praecellentissimos

VARIANTES DES MANUSCRITS .

quae E —- 17 me <uon> C —- 18 cunclos claros EV : cunclos

clericos C

21 advenicntc cav - Natalem CEV —— apostoli om. EV (supp .


Generated on 2013-08-08 18:25 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

e) - 22 et ante alm. om. E — pontifex cv -— 24 unian. nv «

voce om. EV (suppl. e)— clavigeris cnv - 25 Carulo CEV —

et ante pacif. om. CEV -— 26 conslitutum est imperium c - r

27 carolo E: Karulo V: Carulo C

ao eidem cv : eadem D -—

l llabuisent D : habuisset EV -- Capulus D — con D —2 il-

lo V —pr. mis.] praedictissimi D — eo V i <ÎH> E

5 nobilitas CEV — inclitos h - sinclituro magnorum C

-— 6 arcbicpiscopo V—-— scu episcopos om. EV — seu] el v- 7 “"1

et nv - dclinarcnt E -— 9 omncs] omnipotens I) - to cx iml-

E — mox EV — H. Pracdeccssoreni E (cor-r.) ——- l2 tul. fals.]

talis nv (corr. e) — talis C

13dic om. V — is iureiurandum V - fals. crim. CEV —-

an

XXI

xxu 375

XXHI 376

xxtv

377
8 XCVIII. LEO 111 (795-816).

378 XXV

XXVI

XXVll

XXVlll

379

Sed et

corona aurea 3‘ cum gemmis maiores, quae pendet super altare, pens. lib. LV; et patena aurea maiore cum gem-

filios suos reges et filiabus diverse vasa ex auro purissimo, in ministerio ipsius mensae, pens. llb.

mis diversis, legeute KAROLO, pens. lib. XXX; et calicem maiorem cum gemmis et ansis duabus, pens. lib. LVlll.

Item calice maiore fundato cum sil‘one, pens. lib. XXXVII. Immo et alium calicem maiore fundatum, pens.

lib. XXXVI, oblulit super sacratissimum altarem beati Petri apostoli. lmmo et in basilica beali Pauli apostoli

mensa argentea subminore, cum pedibus suis, pens. lib. , cum diversis vasis argenteis mire magnitudinis, quae

ad usum ipsius mensae perlineuut. Item, in basilica Salvatoris domini nostri, quae appellatur Constantiniana,

obtulit crucem cum gemmis yacinctinis, quam almificus pontifex in letania 37 procedere coustituit, secundum

petitionem ipsius piissimi imperatoris; immo et altare cum columnis argenteis et ciburio; verum etiam et evan-

gelium cum battaci ex auro mundissimo, in gemmis ornatum, pens. lib. Interea et in basilica beatae Dei

genetricis ad Praesepe obtulit sicla argentea maiore, pens. lib.

Postmodum “8 vero, dum ducti l'uissent iniquissimi illi malefaclores, videlicet Paschales cum Campulo et

sequaces eorum in praesenlia piissimi domni imperatoris, circumstautes uobilissimos Francos et Romanes et

omnes se conprobantes de malis ipsorum consiliis et operalionibus, increpabat Campulus ad Paschalem, dicendo :

« Mala hora faciem tuam vidi, eo quod tu me misisti in isto periculo. » Et ceteri similiter, unus alterius se

condempnantes manifestabant ipsorum reatum. Qui dum tales crudeles et iniquos eos piissimus imperator coguo-

visset, in exilio partibus Franciae misit.

Prelatus vero sanctissimus pontil‘ex iuxta ecclesiam beati Petri apostoli in Acoli 3° fecit triclinio maiore mire

pulchritudiuis decorato et absida de musibo ornata, alias et absidas duas dextra levaque super marmores picture

splendentes. Et in pavimento marmoreis exemplis slratum et caeleris amplis aedificiis tam in ascensum scale

quamque post ipsum triclinium compte fecit.

Itemque fecit in basilica beati Petri apostoli veste chrysoclaba cum pretiosis gemmis oruata, habentem storia

dominicale Resurrectionis. Sed et in arcora argentea ‘0 vela sirica alba et in natale eiusdem Dei apostoli fecit in

eadem arcora vela de stauraci pulcherrima post 4‘ reversione sua. Et ob nimium amorem fecit eiusdem nutritori
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

suo presbiterio noviter totum in marmorum pulchritudinis sculptum compte erectum. Sed et super altarem

maiorem fecit tetravila olosirica alithina Illl, cum astillis et rosis chrisoclabis; et in eidem sacro altare fecit

alia veste cum storiis crucifixi Domini tyrea.

Et in ecclesia doctoris muudi beati Pauli apostoli tetravila olosirica alithina llll; et vestem super altarem alba chri-

soclaba,habentem storiam sanctae Resurrectionis; et alia veste chrisoclaba,habentem storiam Nativitatis Domini et

sanctorum lnnoce'ntorum. lmmo et alia veste tyrea habentem storia caecum inluminantem et Resurrectionem
Generated on 2013-08-08 18:25 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Ï VARIANTES DES MANUSCRITS.

1 fille suo rege E — 2 maioribus EV — qui CeV —3 Curulo

CE: Karulo V -4 fundamenlo l) — fundamentum D -— 7 perti-

neni E — quam Constaniiniauam vocaut e — 8 iaquinthinis E

(-lhis .Ce) : yaquintis V et îta fera — praecodere E : proce-

derel CV- 10 evangelio CEV — bartaca (î) V : batlici C —

H gen. <Mariae> E — siala D: siccla G — maiora EV

l2 deducli CEV — Cappulo D — l4 probrantes E — Cappu-

lum D: Campulum CV — ad] et D —- 15 se 0m. V — i6 reatu

(13V — Quos EV — piissimos EV (corr. e) -— 17 cognovisse E

corr.) — Franciis CEV

18 inaco V — fecit <in> E — tricliueo CEV ——- 19 musileo

V —- alas C : 0m. EV — pictura V -- 21 tricliueum CEV

22 horn. D — 23 sicarica D : serica EV ; <habentem> V

— natale om. EV — fecit om. EV — 24 staurace EV -— eidem

E — 25 in om. E — 26 alysina V — astilis D — eodem sic E

(sio e) — 27 ilalia V — 30 <in> nlia V

t1

10

15

20

25

30
xcv111. LEO 111 (795-816). 9

idem autem sanctissimus praesul fecit in basilica beatae Mariae ad Prasepem veste alba chrisoclaba, habentem xxix

storiam sanctae Bestirrectìonis; sed et alia veste in orvicclis chrisoolabis, habentem storia Adnunciationis et

sanctorum loachim et Annae.

Fecit in ecclesia beati Laurentii foris rnuros eidem praesul veste alba rosata cum cbrisoclabov sed et alia veste

5 super sanctum corpus eius alba stauraci cbrisoclaba cum margaretis

Et in titulo calisti veste chrisoclaba in blatin bvzanteoy habentem storiam Nativitatis Domini et sancti

Symeonis. item in ecclesia sancti Pancratii veste tyrea habentem storiam Ascensionis Domini. Seu et in sancta

Maria ad Martyres fecit veste tyrea, ut supra. Et in titulo sanctae Savinae, ut supra. Et in diaconia‘2 sanctiBonìfac-ii

ut supra. Et in diaconia sanctae Mariae qui vocatur Cosmidi, ut supra. Et in basilica sanctorum Cosme et namiani

IO fecit veste de blatin byzanteo cum periclysin de cbrisoclabo et margaretis Item in ecclesia sancti valentini fecit 380

veste chrisoclaba, et alia veste fecit de fundato pulcherrima. Et in diaconia sanctorum Nerei et Achillei fecit veste

de stauraci. Et in diaconia sanctae Dei genetricis qui vocatur Dominica"3 fecit veste de stauraci.

ipse vero almificus pontifex in venerabili monasterio sancti Sabe fecit butronem argenteum cum canistro suo, xxx

pens. lib. XII, et veste de stauraci cum chrisoclabo et margaretis item et in monasterio sancti Erasmi fecit veste

t5 de stauvaci cum cruces et gamadias, simul et paratrapetis suis, cum periclisin de clirisoclabo. Necnon et in

monasterio Clibuscauri fecit veste de stauraci cum periclisin de cl1risoclabo. verum etiam et in titulo Pammachii

fecit vestes ll, ex quibus unam de stauraci cum periclisin de chrisoclabo et alia veste de ymizino.

Sepedictus vero sanctissimus antistes ecclesie beati Andree “ apostoli, sito in tricesimo, via Appia, in silice,

sarta tecta noviter renovavity una cum baptisterio et portica. in qua ecclesia presbiterum constituit, ubi et dona

20 ofl'eruit, tam in argento quamque in vestibus et libris.

Nona ‘5 vero indiotione, peccatis nostris imminentibus, subito terre motus factus pridie kl. mai., ecclesia beati xxxt

Pauli apostoli ab ipso terre motu concussay omnia sarta tecta ruerunt. Qui conspioiens magnus et praeclarus

pontifex in magna evenit tribulations; lamentare caepit tam pro argento quamque pro ceteris speciebus quibus

ibidem demolitae et confractae sunt. Sed Domino annuente et beatorum apostolorum principem protegente

25 prelatus pontifex ex totis nisibus suis certamen ponens, instar sicut ex antiquitus existebat, ampla et maxima

fortitudine ponens, in meliorem deduxit statum et in meliorem speciem ea mar-moribus decoravit, tam presbiterio

quamque tota aecclesia marmoravit et-eius portica renovavit Simulque et in navem quae est super altare sarta 331

tecta omnia noviter restauravit, quatinus et tres imagines "5 aureus ibidem otl'eruìt, scilicet salvatoris domini

nostri lesu Christi, beatorum principum apostolorum Petri et Pauli, seu aliam imaginem argenteam salvatoris de-

3° euratam super postes in introitu posuìt, pens. lib. LX, sed et omne argentum ibidem quod conquassatum inerat
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VARIANTES DES MANUSCRITS

2 et om EV-—horuialisD—— habentes D -— storias CD 18 Apia (1D - l9 renovabit D

4 albata D —— 5 -claba CEV — margaritis CEV et ita fera. 2! vestris E - 22 motum GEV-1.14 principum codd.: corv

6 Calixti EV — bizonteo n (bis) I byzont. V (bis) - a ti- reæi —25 et totis E - ac meliore species CEV —27 serta E —

tuli CE —- Sabinae E -- Bonifatii V - 9 Cosmidin E — 28 quatenus cev- obtulit D -- salvatorem E — 29 ac CEV-

10 periclisyn D — 12 Domnica EV Pauli <pens. lib xLv> C alia imago argentea CEV - 30
Generated on 2013-08-08 18:25 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

u Herasmi CV- 16 Clybuscauri CV — titulìCE - 17 imi- daaurala CEV -— potes v -

zino CEV I

Lian POIH'IFÌCALIS, t. II.


12 XCVIII. LEO lll (795-816).

sarta tecta ipsius cum porticibus noviter restauravit, atque in altare eius vestem de stauraci posuit et reliquias

xLlt recondere praecepit. Pari modo et basilicam 55 beati Petri apostoli, sitam in Albano, quae prae nimia vetustateiam

ruitura erat, omnia sarta tecta eius seu et porticos noviter restauravit. Fecit autem hisdem almificus pontifex in

basilica 5‘ heati Yppoliti martyris in civitate Portuense vestes de stauraci duas, unam super corpus eius et aliam

in altare maiore.

Et in titulum sanctae martyris Savinae tetravila de stauraci cum periclisi de blati. Enimvero et in oratorio

sanctae Dei genetricis, sito in senodochio ‘7 Firmis fecit vestem de stauraci pulcberrima.

386 xLtll ipse vero a Deo profectus et praeclarus pontifex constituit 5‘ ut ante tres dies Ascensionis dominicae letanias

celebrareuturl scilicet fex-ia secunda, egrediente pontifice cum omni clero et cuncto populo, cum hymnis et can-

ticis spiritalibusP ab ecclesia beatae Dei gcnetricis ad Praesepem, pergant ad ecclesiam Salvatoris, quae appellatur

Constnntinîana; feria lll exeuntes ab ecclesia beatae Savinae martyrisy pergentes ad beatum Paulum apostolumg

feria llll exeuntes ab ecclesia llierusalem pergentes ad ecclesiam beati Laurentii martyris foris muros.

387 XLIV llisdem vero sanctissimus presul in basilica 5° beati Agapiti martyris in civitate Penestrina fecit vestem de stau-

raci cum periclisi de fundato et in medio crucem de chrisoclabo Fecit isdcm egregius presul et in ecclesia ‘°

beati clementisl qui ponitur in Villitrias, vestem de stauraci.

Simili modo et in titulo beati Grisogoni fecit vestem de stauraci cum periclisin de blatin. Et in titulo beati Lau-

rentii in Lucina fecit vestem de stauraci cum periclisin de blati. Et in titulo beati Marci fecit vestem de stauraci

XLV cum periclisi de blati. Et in titulo beati Laurentii in Damasum fecit vestem de stauraci cum periclisin. Simili modo

et in titulo beati Xisti fecit vestem de stauraci cum periclisin de blati. Necnon et in diaconia beati Adriani et in

ecclesia beatae Martinae et in diaconia Antiqua fecit vestes de stauraci cum periclisin Simili modo et in diaconia

beati Archangeli fecit vestes III, e quibus una de stauraci cum periclisin de blatia et alias il de tyreo cum periclisin

de fundato1 cum storia de elefantos. lmmo et in diaconia 5‘ sancti Theodori fecit vestem de stauraci cum periclisin

de blati. Et in diaconia beati Georgii fecit vestem de fundato cum storia elefantos seu diversis storiis cum periclisin

de blati. Fecit et in basilica ‘2 beati Archangeli qui ponitur in Septimo vestem de stauraci cum periclisin de blati.

Et in monasterio ‘3 sancti Agapiti, qui ponitur ad Vinculam, fecit vestem de stauraci. Idem vero misericordissi-

mus praesul fecit et in diaconia 6‘ sancti Silvestri et sancti

periclisin de fundato et alia vero de blati.

Martini vestes de stauraci duas. e quibus una cum

Et in diaconia sancti Viti fecit vestem de stauraci cum periclisin de


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

undato. Fecit et in diaconia in Cyro vestem de stauraci cum periclisin de blati. Simili modo et in diaconia in via

388 Lata ‘5 fecit vestes Il de tyreo cum periclisin de blati. Et in diaconia sanctae Agathae fecit vestem de stauraci cum

XLVI periclisin de blati. Idem misericordissimus presul fecit et in ecclesia beatae Agnes martyris, ubi eius corpus

VARIANTES DES MANUSCRITS:

l nobiliter c et ita saepe - zrecondiri E: -dire c- prael per

E - 3 serta E
Generated on 2013-08-08 18:25 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

e Et in -blati om. c -- titulo E —— Sabinae E - terra vila

D: vela E : eorrcæi —— 7 xen. E : exnod. c

1o beatae om. E —il Sabiuae aanctaeE - m muros] Hic C

repom‘t verba amissa supra p. H, I. 23.

u egr.] sanctissimus E - et om. E - ts vitlitriuc

18 de blati om. CE - de -periclisin] similiterE — 19 Sixti E

- diaconîo D -- 21e! quib. E- 22 Teod. D —23 de blati om. E

- <de> clef. E —periclisin] Hictransferl E verba de fundato

-cum periclisil infra, 1.28-30- 25 vincula CE -- stauruci] Hic

habet E Idem miser.. infra, l. 30, usque ad de blati, p. 13,1.2

— 26 diaconia] titulo E — s. Martini et Silv.CE — e] aeD-

28 Ciro D : Gyro E -

i0

lii

2o

25

30
XCVllI. LEO lll (795-816).

. “ha; ._-,__._,..... .

requiescit, vestem de fundato cum periclisin de blati. Et in ecclesia be

cum periclisin de blati. Enimvero et in ecclesia beatae Eugeniae in

staurace lll e quibus una in altare maiorem alia vero super corpora sanctorum martyrum Primi et Feliciani.

s simulque et in basilica beatae liufemiae ‘5 fecit vestem de staur

aci. Seu et in basilica beatiArchangelL quae poui-

tur in vicum Patriciiy fecit vestem de stauraci. Fecit et supcr

sepulchrum beati Sebastiani martiris via Appia ad 3B9

tlatacumbasl vestes maiores H, e quibus unam de stauraci et aliam de fundato. Et inibi super tumbas apostolorum

Petri ac Pauli fecit vestes il de stauraci et fundato scu blati. lsdem vero sanctissimus praesul fecit in basilica beati

Laurentii martyris ‘7 sita infra civitatem Tiburtinam vestem de stauraci. Fecit et in oratorio sancti Stephani a

to sancto Petro quae app ellatur Maiorema vestem de stauraci. Pecit autem et in basilica beati lacincti ‘a sita in Savi-

nis, ubi et corpus eius requiescit, vestem de stauraci pulcherrimam

ldem a Deo protectus et preclarus pontifex fecit super altare beati Petri apostoli fauctori suo vestem chrisocla- xLvm

bam mire magnitudinisy habentem storia dominicae Nativitutis cum gemmis preciosissimis et margaretis ornatam.

Fecit autem in supradictam ecclesiam vela de stauracim atque de fundato, pendentes inter columnas maiores

i5 dextra levaque, numero LXV; et alia vela alba olosiricas maiores lll, qui pendent ante regias in introitu; atque

inibi eius beatitudo fecit crucifixum ex argento purissimo, qui stat iuxta altare mniore, mire magnitudinis decora-

tum, pens. lib. Lll. Enimvel'o cui super fecit gabatas Vl cum cruces ex argento purissimo, qui pendent ante

arcum maiorem dextra levuque, pens. simul lib. Xll semis. Enimvero et inibi fecit praeclarus pontifex vela de 390

stauracim quae pendent in arcora argentea in circuitu altaris et in presbiterio, numero XCVl, ex quibus duo

2o habentes in medio cruces de chrisoclabo cum orbiculis, et alia Vlll cum periclisin de chrisoclabo. Necnon et arcora

cum columnis suis fecit ex argento purissimo in supradicta ecclesia et in medio presbitei'io, pens. simul lib. ccu

semis. lsdem vero almiticus pontifex fecit ubi supra crucem anaglifa interrasilem ex auro mundissimo, pendentem xux

in pergula ante altare, cum candelas Xll, pens. lib. xnu et semis.

Predictus vero venerabilis pontifex fecit in basilica doctoris mundi beati Pauli apostoli calices maiores fundatos

25 ex argento purissimo, ex ipsius apostoli donis. qui pendent in arcora maioral numero XI, et alios qui pendent

inter columnas maiores dextra levaque. numero XL, pens. simul lib. ccLxviL Hic idem almificus praesul, divina

inspiratione repletusi fecit in basilica beati Pauli apostoli cyburium cum columnis suis super altarea mire magni-

tudinis et pulchritudinis decoratum. ex argento purissimoy pens. lib. ccccxv; necnon et crucem anaglifam inter- p
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

l‘asilem ex auro purissimo, pendentem in pergulü ante allare, pens. lib. Xlll; atque velum rubeum qui pendet t

3° ante altarev habentem in medio crucem de chrisoclabo et periclisin de chrisoclabo.

Pari modo et in basilica sanctae Dei genetricis ad Praesepem fecit gabatas V ex auro purissimo, pens. simul L agi

VARÏANTES DES MA NUSCRITS.

i Apolenaris E- 3 leoconblallea c- 4 ac D: in E — 5 qui —— 20 orbicclis c : periclis D — aa ibi super D — za lib. xu l

GE- s Patrici CE - vestes D- fecit v. d, st. om. C-— ut supra ce —- et semis om. E . . v
Generated on 2013-08-08 18:25 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

D — 7 ac D etc. — lo qui E — maior E —- laquiuthi CE 26 praesul om. 047 in basilica om. c- 2s duo milia et av

‘ u pulcherrimum D CE -— anaglistam D z anaclyphamlli

m ltem E — 16 ibidcm E —- m qui cu - duos C: duas E si simul 07"- E

k
18 XCVIII. LEO 111 (795-816).

et vestem super altare maiore ehrisoclabam diversis ornatam picluris, quam constituit quatluor temporibus per

annum in duodecim lectiones ibidem ponere. Fecit ubi supra coronas maiores ex argente mundissimo lll, pens.

simul lib. CLllII et semis. Fecit vero ubi supra lectorium ex argente purissimo mire magnitudinis et puleritudinis

deeoratum, pens. lib. CXllII; necnon et cereostatos ex argente mundissimmstantes iuxta ipsum lectorium, pens.

.simul‘lib. XLVIIII ; verum etiam et super ipsos cereostatos fecit lucernas fusiles bimixas Il, ex argente purissimo, 5

pens. lib. XXVII. Et hoe constituit ut dominicorum diem vel in sanctis sollempnitatihus hino inde iuxta ipsum

lectorium eonsisterent et ad legendum sacras leetiones luminis splendore refulgerent. Faroeantaros in presbiterio

numero Xllll ex argente mundissimo, pens. simul lib. CCCXXXII et uneias lll. Necnon columnas Vllll et arcora

400 lIlI l'eeit ex argente, pens. inibi lib. CLXXlllI. Fecit vero ubi supra calices fundatos ex argente, qui pendent inter

LXVIII columnas muiores dextra levaque basilicae, numero LXIIII, pens. pariter lib. CCCCLXI. Idem vero praesagus 10

autistes ubi supra ad beatum Andream apostolum investivit altare maiore ex argento purissimo deaurato miro

decore ornato, qui pens. undique lib. CXXXV; cuntaros Xll ex argente purissimo, pens. simul lib. LIl ; canistros

Xll ex argente, pens. simul lib. LXXVIII. Investivit vero altarem beate Petronille ubi supra ex argente mundis-

simo deaurato diversis ornatum picturis, qui pens. undique lib. CLXXVIll et uncias Vlll. Neenon investivit 7’ altarem

beati Gregorii eonfessoris atque pontifieis ex argente deaurato pens. undique lib. CXXVII. Fecit ubi supra in gre- t5

mio basilicae beati Petri apostoli cortinam maiorem alexaudrinam olosyricam, habeutem in medio adiunctum

fundatum et in cireuitu ornatam de l'undato. Verum etiam isdem praecipuus praesul feeit turabulum apostolatum

ex auro puro, qui procedit per stationes, pens. lib. il et uncias VIII.

401 llic vero sanctissimus pontifex fecit in basilica beati Pauli apostoli turabula apostolata ex auro purissimo 11, ex

quibus unum misit intus super corpus eius, qui pens. lib. II, et alius pens. lib. Il, uucias V. 20

mm Hic vero almificus presul investivit faeîem altaris sanctae Dei genetricis ad Praesepem ex argento mundissimo

deaurato, qui pens. lib. LXXXVI. Fecit autem ubi supra eoronas duas ex argento purissimo, pens. inibi lib. Lllll

et semis; eortina maiore alexandrina olosirica, ornata in cireuitu de fundato unum.

.JÏZËÈÏ. LÏZÏÈÀÎÂLËIÊÂÎÏ ÊZÀÏÎÏÊÂÎÂZSÇÏÎÂÎËÎÂÏÎË et beau “Fi “ml” “mg” “8” “"“mm

orne, 0b veniam facinorum suorum, coronas vel 23

etiam canistros ex argente purissimo, videlicet :

in eeelesia Salvatoris domini nostri quae appellatur Constantiniana fecit coronam ex argente purissimo

lib. xxui; ”

et in basilica sanctae Dei genetricis ad Praesepem instar l‘ecit coronam ex argento puro peus lib Xlll'

’'‘7
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

pens.

VARIANTES DES MANUSCRI'I‘S

1 ornatum E —— 2 lectionibus E — purissimo lIlI EV — 3 et

puleritudinis 0m. EV — 4 CXLlIl EV -— cereostàlas E — 5

ipsum EV (corr. e) — vimixas EV: ut mixas C -— ' ' ' ' -

CEV — 6 hic v _ 7 Mgeœnt Ev — 8 ex- !" 0m. ‘IÏHIÏ mlsit intus super corpus ans, qui pens. lib. il, et alterum pens.
Generated on 2013-08-08 18:25 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

lb. 11 t _ . . .

CCCCXXXIII CE —- et une. m 0m. E — VIll CEV — 9 CLXXIII ulnc, vev)u_n_c vm Ev (6 add. quod praecedlt par stauones _

C : CXXIllI V—- 10 praesagus om. V : praesul v- 11 ubi supra 19 almificüs praesul E — praesul C- ex-V a E 20

0m. V (suppL) — maiore 0m. C —- exaurato EV (corr. e) —- 11 '“b- 07”- C — <et> une. CV m. _

12 qui 0m. V —— undique 0m. V — cuntharas ex arg. p. Xll EV

(ex om. E, suppt. e) — LlI- lib om. C -— 13 simul om. EV —

ubi supra 0m. EV — purissimo CEV — 11 pict. undique

pens. EV -— CLXlI E : CLXVlII V — 15 und. pens. EV — ubi

supra] ibi V — 16 maiorem alex. om.C— 17 turabulum — Vlll]

iurabula apostolata ex auro purissimo duo, ex quibus unum

22 qui om. V —- ibi EV — supra om. EV —- inibi 0m. EV

—23 et semis 0m. EV — 24 largitate CEV -- omnipotenli V --

25 0b -suorum EV ponunt post purissimo

27 d. n. Salv. EV — coronas CEV -—- 29 puro 0m. V (suppL)


genetucb quae appellatur ad Martyre» eodem modo fecit coronam de argento

5. pens. lih. XII et uncias III; '

seu et in diaconia lpSluS De1 genetricis quae appellatur cosmidi similiter fecit coronam ex arvento pens

11b XII,

et m diaconia sanctae Dei genetricls quae appellatur Dominica pari modo fecit coronam ex argento pens

llb VIIII

IO necnon et in diaconia eiusdem Dei genetricls quae ponitur in Via Lata fecit coronam ex argento, pens.

I1b VIIII

45 fecit autem et lll diaconia ipsius De1 genelrwis quae ponitur m Adriano coronam ex argento, pens. hb V

semis;

simulque et inoratorio eiusdem Dei genetricis qui ponitur in senodochio Firmis fecit canistrum ex argento, pens. 402

lib. ll et uncias VII; .

et in ecclesia beati Petri apostoh fecit camstrum ex argento purissimo, pens lib XXII LXXI

m pari modo fecit et in ecclesia beati Pauli apostoh camstrum ex argento purissimo, pens lib xxu et un-

cias w II,

coronam ex argento, pens. lib. V;

VARIANTES DES MANUSCHITS

‘I immo om. EV _ basilica sanctae D. g. in EV -— ><el>

in 11- CaIixti EV: m c'— 5 linc. m om. n '

2 verum eliamom. EV e ipsius EV p _ _ 17 necnon nv - eiusdem] sanctae EV-

Il GÎ'EV — sancteçjEY- quae ap.loin. EV - eod. modo xenoclocliio c - is pens-argento om. c

om.EV-5,et0_m.\" :__ v _ l9PauIiD- deEV

‘s seu om. EV — cosmidinn i

15 fecit autem om. EV — Adriano

< eodem modo fecit >

EV - is semis om. EV

ienodochium EV:

v ln - eodem modo EV 20 pari m. fecit om. EV — < instar fecit > can. EV

8 <necnon> et IjJVÎ Domnica EV_— similiter nv- ide EV

22 necnon V - qui EV_— ex nv -- puro om. nv

.10 necnon om. nv '


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ac Eud. cnv - eodem modo EV - ex E

—-< quae ponitur >'foris CEV- ex ar- 27 verum etiam om. v - qui av -- similiter om. nv -—

m. D spatio relictos om.c-lll E: llll cv 28 de EV


Generated on 2013-08-08 18:26 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
20 XCVllI. LEO lll (795816).

item in ecclesia beati iohannis apostoli et evangelistae quae ponitur ubi supra fecit coronam ex argentea pens.

lib. V;

atque in ecclesia beatissimi stephani primi martyris quae ponitur in Caelio monte simili modo fecit coronam ex

argente, pens. lib. Vll et uncias X;

et in basilica Apostolorum quae ponitur in Via Lata eodem modo fecit coronam de argente, pens. lib. Xlll; s

Lxxn seu et in musileo beatae Petronillae qui ponitur ad beatum Petrum apostolum, fecit coronam ex argente, pens.

lib. XX;

necnon et in ecclesia ierusalem quae ponitur in Susurrio fecit coronam ex argento, pens. lib. V;

simili modo et in ecclesia beati Laurentii martyris quae ponitur foris murum similiter fecit coronam de argente,

pens. lib. X111;

et in ecclesia beati Apolenarii martyris fecit coronam pens. lib. V et uncias llll;

enimvero et in basilica beati Pancratii martyris quae ponitur foris murum eodem modo fecit coronam ex

argente, pens. lib. VllI;

fecit autem et in ecclesia beati valentini martyris quae ponitur foris murum, ubi eius sacratissimum corpus

requiescit, coronam ex argente, pens. lib. Vl;

LXXlll et in titulo beati clementi martyris atque pontificis fecit coronam ex argente, pens. lib. XV;

simulque et in titulo beatae Savinae martyris instar fecit coronam ex argente, pens. lib. VIII;

403 pari modo fecit et in titulo beatis Aquile et Priscae 75 coronam ex argente, pens. lib. VI;

et in titulo sanctae Balbinae 7‘ similiter fecit coronam de argento, pens. lib. V semis;

immo et in ecclesia beati Xisti martyris atque pontificis fecit coronas ex argento puro. pens. lib. V et uncias Il; 20

adque in titulo beati Laurenti martyris qui appellatur Lucine pari modo fecit coronam ex argente, pens.

lib. IIII, uncias X;

et in titulo ipsius marlyris, qui appellatur Damassi, simili modo fecit coronam ex argente, pens. lib. V semis;

verum etiam et in ecclesia ipsius martyris quae ponitur Pormonsis fecit canistrum ex argente, pens. lib. ll.

unc. VIl;

seu et in titulo Pamachi fecit coronam ex argente, pens. lib. X semìs;

VARIANTES DES MANUSCRITS

1 imo et E -- qui E —— quae ponitur om. V -— 2 lib. om. V

3 item et E: immo et V — beati Ev -— primi martyris om.

av —— qui E etc. — simili modo om. EV -— 4 et om. V


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

5 eodem modo om. EV — corona E -- de argento om. CD

c seu om. uv

s necnon om. nv s Hier. E — de CEV

9 simili modo om. EV -— Laurenti V —- marlyris om. E

11 Appollinaris E: Apollenarii C : Appolerii V — cor. < ex

argente > V - et om. V


Generated on 2013-08-08 18:26 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

12 verum etiam EV — et om. V

14 fecit autem om. V - eius-corp.1 corpus eius E — sacra-

tissimum om. V — 15 < fecit > cox‘. EV - de EV

16 clementis E —- de av

18 parimodo fecit om. nv -- beatorum e —- Priscillae D -

<.fecil.> cor. EV — ex arg. om. V

19 Balvinae CV -— coronam-semis om. E - semis om. C : et

unc. Il V — 20 immo om. V —- titulo V - sancti Sixti E —

Sixti CV '- do V — puro om. V — ex unc. Il] similiter E

— unc. x c

21 et EV— sancti EV -— quae ponitur E —- similiter EV- co-

ronam om. E -— ex argento om. DE — de V

23 ipsius] sancti Laurentii EV — Damasi CEV- simili modo

om. av — semis om. EV

24 verum etiam om. EV — mart. <Laureutii> qui appella-

tur v -- Formosus EV — 25 <et> unc. E

17 simulque -Vil| om. EV

26 Pammachi E — semis om. EV

m
XCVIII. LEO Ill (795-816). 93|‘

et in titulo Èmilianae 77 l'ecit coronam (le argente, pens. lib. llll semis;

necnon et in titulo sancti Eusebii fecit coronam de argente, pens. lib. Vl; Lxxw

simili modo feeit et in ecclesia beatae Praxedis coronam de argente, pens. lib. V;

et in titulo Pudentis fecit coronam ex argente, pens. lib. Vllll;

5 enimvero et in titulo beati Vitalis martiris similiter l'ecit coronam ex argente, pens. lib. Vllll, une. lll;

fecit autem et in titulo beatae Susannae coronam ex argente, pens. lib. XVII;

et in titulo sancti Cyriaci fecit coronam de argente, pens. lib. V semis;

simulque in titulo beati Marcelli martyris atque pontificis Iecit coronam ex argente, pens. lib. Vlll;

pari mode et in titulo beati Marci martyris atque pontifiois, qui appellatu; in Via Lata, feeit coronam ex argente.

10 pans. lib. X;

et in titulo beatae Anastasiae 75 fecit coronam ex argente, pens. lib. VII et une. Vlll;

immo etzin titulo beatae Geciliae instar fecit coronam ex argente, pens. lib. X et une. I ;

atque in titulo beati Grisogoni martyris fecit coronam ex argente, pens. lib. V;

et in diaconia sanotorum 7’ Nerei et Achillei simili modo lecit coronam ex argente, pens. lib. Vl et uncias V; LXXV 404

15 verum etinm et in diaconia sanctae Luoiae in Vll vias l'ecit coronam ex argente, pens. lib. VI et uncias Vll;

s_eu et in diaconia sancti Bonifaeii similiter fecit coronam ex argente. pens. lib. Vll;

et in diaconia sancti Georgii fecit coronam ex argente, pens. lib. V semis;

necnon et in diaconia sancti Theodori eodem modo fecit coronam ex argente, pens. lib. VI et uneias Vlll;

simili modo [ecit et in diaconia sanctorum Sergii et Bachii coronam ex argente, pens. lib. Vl ;

20 et in diaconia sanctorum Cosme et Damiani fecit coronam ex argente puro, pens. lib. V et uncias Vlll;

enimvero et in diaconia sancti Adriani martyris l'ecit coronam ex argente, pens. lib. VI semis;

fecit autem et in diaconia sancti Archangeli coronam ex argente, pens. lib. V1;

et. in diaoonia sanoti Eusteohii similiter fecit coronam ex argente, pens. lib. VI, uncias V;

simulque et in diaeonia sanctae Lueiae quae appellatur Orphea,fecit coronam ex argente, pens. lib. Vl, uncias H;

25 pari mode et in diaconie beati Viti fecit coronam ex argente, pens. lib. Vl ;

VARIANTES DES MAN USCRITS

1 Aemilianae E — Em. (eodem modo> C: <parim.> V-— 13 et EV

pens. om. D—-semis om. EV 14 <verum etium> et EV — simili modo om. EV — de EV

2 nesnon om. V — de argente om. CD 15 verum cliam 0m.EV -— <quae ponitur> in EV: <quae>

3 simili modo l'ecit om. EV -— titulo EV -— bealae om. EV — C — lib. Vll une. V
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

<fecit> cor. EV 16 seu om. EV-Bonifati V- coronam om. D-ex argente om. E

5 imo E: immo V -— similiter om. EV — <et> une. EV — 17 lorgii D —- semis om. EV

une. Il! om. C 18 necnon om. EV — Teod. D-ex argente om. EV —-et om.V

6 lecit aulem om. EV -— sanctae V — Susannae <murtyri 19 simili modo fecil. om. EV —Bachi CV- <fecit> cor. EV

similiter fecit> EV — ex argente om. EV : <puro> C 20 ex argente puro om. EV — et 0m. V

7 semis om. EV 21 enim vero om. EV — semis om. EV


Generated on 2013-08-08 18:46 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

8 simulque]et EV — atqnepontificisom. EV—de V—lib.X E: 22 fecit aulem om. EV —— basilica D — <fecit> cor. EV

Vllll V 23 <scu> et EV -- Eustalhii C- cor. ex erg. om. E —<et>

9 necnon EV — atque-Lata om. EV -— ex-X] similiter E — une. E

arg. <puro> C 24 simulque 0m. EV — ponitur E - Horphea (bis) D:

11 coronam om. E (suppL) — ex argente om. E —— et 0771- V <lm“i modo> EV — <el> "110- E

— une. Vllll EV 25 simulque EV — Viti <martyrisqui poniturin Maeello) EV

12 necnon EV — bealae om. EV -— pens. <simu1> 13"


22 . xcvuL LEO lll- (705-846).

et in diaconia sanctae Agathae instar fecit coronam ex argento1 pens. lib. V;

immo et in diaconia sanctorum Silvestri et Martini quae ponitur iuxta orphea coronam ex argente, pens. lib. Vl,

uncias Il;

atque in diaconia sancti Silvestri quae ponitur iuxta beatum Petrum apostolum pari modo fecit coronam ex

argente, pens. lib. Illl et semis; s

et in diaconia sancti Martini quae ponitur ubi supra fecit coronam ex argente, pens. lib. V, uncias llll.

.505 Lxxvl Ipse vero a Deo protectus et praeclarus pontifex fecit in monasterio sancti Sabe coronam ex argento puro, pens.

lib. vna uncias x; '

verum etiam et in monasterio beati Anastasii martyris eodem modo fecit coronam ex argente, pens. lib. vuc

unc. llll semis; lo

seu et in monasterio sancti Andree qui ponitur in Clibus Scauri similiter fecit coronam ex argento puro, pens.

lib. V;

et in monasterio beatae Agathae martyris qui ponitur super Subora similiter fecit coronam ex argente, pens.

lib. vg-

necnon et in monasterio sancti Erasmi qui ponitur in Caelio monte instar fecit coronam ex argento1 pens. l5

lib. “il et unc. il; i '

simili modo fecit et in monasterio sancti Silvestri coronam ex argente, pens. lib. vl1 unc. Iii;

et in monasterio beati Laurentii martyris qui appellatur Pallacini fecit canistrum de argente, pens. lib. Il et

unc. Vil; .

enimvero et in monasterio sancti Pancratii 3° qui ponitur iuxta basilica salvatoris fecit coronam ex argento1 pens. 20:-

lib. V semis;

fecit autem et in monasterio sanctorum Andree et Bartholomei qui appellatur llonori canistrum ex argento,

pens. lib. III;

et in monasterio sancti stephani qui ponitur iuxta Lateranis fecit canistrum de argente, pens. lib. li;

simulque et in monasterio ipsiustprimi martyris Stephani 8‘ qui ponitur ad beatum Petrum apostolum fecit 25

canistrum ex argente, pens. lib. lll semis;

x.‘ i '. ‘ VARIANTES' DES MANUSCRITS

i <imo> et av -similiter i n ‘seu] pari modo fecit V— clibus cauri CV — similiter fecit

', z immo - unc. Il om. av - qap D, et ita saepe om. v -— puro om. V

ut atquejbfecit autem et av -pari modo fecit om. av -


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

5 argenteam E -et semis 0m. EV

s <verum eliam> et EV —- quiEV — ub. sup.] iux’t bea-

tum'Reli-um apostolum instar EV —- <et> unc. E — unc.I[I V

‘11H11. ..<Imo et in titulo sanctorum Silvestri et Martini qui

ponitur iuxta Orphea, coronam ex argente, pens. lib. vl et

13 qui -Subora om. D- coronam-V om. E


Generated on 2013-08-08 18:46 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

is simulque v - Herasmi V — instar om. nv - et om V *

“enim vero V -—fecit om. DV — Silv. <eodem modo fecit

V -—. arg. <purissimo> V — lib. vn V . v _ t

rs <immo> et V -— sancti V -- qui ap. Pallacini om.'D ; v

.20 necnon-v - de E — m semis om. V . '

uncias il) E . . ' 22 fecit autem om. V — lnori C: <fecit> V

7 puro om. m - s <et> unc. av 24 <fecit .autem) et v- fecit -argeuto om. V

ne verum etiam om. V — m < et > unc. E —— semis 25 verum etiam V — 26 semis 0m‘. V

om. v _ i ..
XCVIII. LEO III (795-816). 23

parimodo fecit et in monasterio sanctorum iohannis et-Pauli qui ponitur iuxta beatum Petrum apostolum canis- Lxxvlt

trum ex argente, pens. lib. III;

et in monasterio sancti Martini qui ponitur ubi supra similiter fecit canistrum ex argento, pens. lib. III'I et

unc. Il;

a seu et in monasterio sancti Stephani ubi supra, qui appellatur cata Galla patricia, pari modo fecit canistrum ex

argento, pens. lib. II et semis;

atque in monasterio sancti Cesnrîi"2 qui ponitur ad beatum Paulum apostolum instar fecit canistrum ex argento,

pens. lib. III;

et in monasterio sancti Stephani ubi supra fecit canistrumy pens. lib. Il semis;

w enimvero et in monasterio sanctorum Cosme et Damiani qui ponitur iuxta Praesepem ‘3 fecit canistrum ex

argentol pens. lib. Il et unc. Il;

simili modo et in monasterio sancti Andree H qui appellatur Massa Iuliaua, canistrum ex argente, pens. lib. Il

semis;

necnon et in monasterio sancti Adriani qui ponitur iuxta Praesepem instar fecit canistrum ex argento, pens.

ts lib. II, unc. Il;

et in monasterio sancti cassiani qui ponitur iuxta ‘5 sanctum Laurentium foris murum fecit canistrum ex ar-

gento, pens. lib. II;

fecit autem et in monasterio sancti Stephani qui ponitur ubi supra canistrum ex argente, pens. lib. II et semis; 405

verum etiam et in monasterio sancti victori qui ponitur ad sanctum Pancratium fecit canistrum ex argentot

20 pens. lib. Il, unc. VII;

et in monasterio sancti Grysogoni similiter fecit canistrum ex argento, pens. lib. Il;

ipse vero almificus praesul fecit et in monasterio ‘s sanctae Mariae quae appellatur Ambrosii canistrum ex argento

pens. lib. Il semis;

pari modo fecit et in monasterio sanctae Mariae ‘7 quae appellatur luliae canistrum ex argentol pens. lib. II

.25 semis;

seu et in monasterio sancti Andrea ‘’ qui ponitur iuxta basilicam Apostolorum instar fecit canistrum ex argente,

pens. lib. Il;

simulque et in oratorio 8° sancti Stephani qui ponitur in Dulciti fecit canistrum ex argente, pens. lib. II Lxxvm

unc. V;
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VARIANTES DES MANUSCRITS

1 pari-et] ipse vero almiticus praesul fecit av 16 beatum E - Laur. <marlyrem> e

3 <pari modo fecil> et EV —— similiter fecit om. EV — ex 18 et om.s - mon. <ubi supra> V —- qui-supra om.DV —

argento om. EV ‘ et semis om. ov

5 patritia E —canistra D — 6 semis E‘ D — et semis om. V 19 et om. V — canistra D -— 20 <et> unc. CE

7 simulque et nv 21 Gregorii I) — canistrum om. E (suppL) — ex argento om.


Generated on 2013-08-08 18:46 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

9 <enim vero> et V—cau.<ex argente) V-semis om. EV E —— lib. lll CE

10 imo EV 22 et om. E — 23 semis om. nv _ ,.

12 cl] fecit EV — 13 semis om. EV 24 qui EV—uileC-eanislrum-semis]ulsupraE—25semisom.V

M <enim vero> necnon D -necnon om. E -- ex argento 26 iuceta V — canistrum JIJ similiter E

om. EV — ts unc. 11 om. CEV _’ 29 <ct> unc- E


"24 XGVIII. LEO lll (795-816).

enimvero et in oratorio sauctorum Sergii et Bachii 9° qui ponitur in tialinico similiter fecit canistrum ex argente,

pens. lib. Il;

immo et in monasterio sancti Agapiti qui ponitur iuxta titulum Eudoxìae fecit canistrum ex argente, pens.

lib. Il semis;

simili modo et in oratorio sanctae Agnetis 9‘ qui ponitur in monasterio qui appellatur Dua furna fecit canistrum 5

ex argento, pens. lib. Il, unc. VIII;

necnon et in oratorio sancti viti ‘J’ qui ponitur in monasterio qui appellatur de Sardas fecit canistrum ex ar-

gento, pens. lib. lll;

et in monasterio sanctae Vivianae similiter fecit canistrum ex argento1 pens. lib. Il et unc. vnn ;

l..\'.\‘1x fecit autem et in oratorio sanctae Luciae qui ponitur in monasterio de Pnenati canistrum ex argente, pens. 1o

lib. II ;

407 verum etiam et in oratorio sanctae Mariae 93 qui ponitur in monasterio Michaelis instar fecit canistrum ex ar-

i gento, pens. lib. II et unc. II;

et in monasterio sancti sergii 9‘ eodem modo fecit canistrum ex argente, pens. lib. lll;

ipse vero almificus praesul et in oratorio sanctae Agathe martyris qui ponitur 95 in Capud Africi fecit canistrum m

ex argento1 pens. lib. III;

pari modo et in monasterio sanctorum Eufemiae et Archangeli qui ponitur iuxta titulum Pudentis canistrum ex

argente, pens. lib. V et semis;

seu et in monasterio 9° sancti lsidori simili modo fecit canistrum ex argente, pens. lib. Il ;

simulque et in oratorio sanctae Agatlie “7 martyris qui ponitur in monasterio Tempuli fecit canistrum ex argente, 20

pens. lib. il;

et in oratorio sancti Gesnrii 9‘ qui ponitur in monasterio de Gorsas similiter fecit canistrum ex argente, pens.

lib. Il et unc. III;

un enimvero et in monasterio sancti Simmitrii °° fecit canistrum ex argente, pens. lib. lI ;

immo et in oratorio sanctae Mariae ‘"0 qui ponitur in monasterio Aque Salviae fecit canistrum ex argento, pens. 25

lib. Il;

simili modo fecit et in monasterio sancti Donali ‘°‘ qui ponitur iuxta titulum sanctae Priscae canistrum ex ar-

gento, pens. lib. Il et unc. v;

et in monasterio sancti iohannis qui ponitur in Appentino m instar fecit canistrum ex argente, pens. lib. I I ;

VARIANTES DES MANUSCRITS


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

l sanctorum om. D — Sergi et Bacbi nv —- ex-ll

om. E

3 canistrumom. lf-canistrum-semisj similiter (canislrum

argenteum add. e) et semis E. --semis om. V

5 Duo E -- s <el> unc. E

9 Savine E (corr.) —- iuuianae c — et om. CV


Generated on 2013-08-08 18:46 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

m on] monasterio C — Erelicti EV - cauistra E

l5 martyris om. EV - in <monasterio> EV — apud E-

fecit om. EV

17 <l‘ecit> et CEV -— Eupbimiae V —- Podentis V—- canis-

tra E — 18 et semis om EV

l9 lsidoris E :EsidoriC : Ysidm‘ís V — ex-ll om. E

20 martyris om EV — Templi C — ex-Il] similiter E

22 oratorio] mouaslerio D——ex argento om. V — canistrum-

pens. om. E: canistrum pens. (suppl. e)

24 sanctissiminitrìì D-SimitriC :Semetrii E: Svmetrii V-ca-

nistrum.ll] similiterE (canistrum argenteum supplici-de arg.CV

25 fecit om. V — can.-ll] similiter E — 26 Il <semis> C


XCVIII. LEO IIl (795-816). '25

neouou et in oratorio sauctae Mariae qui ponitur in monasterio de Lutaro‘“ feoit canistrum ex argente, pens.

lib. Il semis;

fecit autem et in monasterio Hierusulem ‘0* qui ponitur ad beutum Petrum apostolum conistrum ex argento,

pens. lib. Il semis;

5 verum etiam et in mouasterio sanctae Agnetis‘05 qui ponitur loris porla Numentana fecit canistrum ex argente, 403

‘pens. lib. V;

et in monasterio sanctae Eugeniae qui ponitur loris porto Latina pari modo l'ecit canistrum ex argente, pens.

lib. V et semis ;

seu et. in oratorio sancti Gregoriims qui ponitur in Campo Martis l'eoit canistrum ex argente, pens. lib. lll;

l0 ‘ [ipse vero ‘"7 almificus prnesul fetit in titulum beatae Savinae coronam ex argente purissimo, pens. lib. Vlll; Lxxxl

pari modo l‘eoit et in diaconia sanctorum Silvestri et Martini qui ponitur iuxta Orl‘eam coronom ex argente. pens.

lib. VI et une. 11;]

necuon et in oratorio sanctae Luciae qui ponitur in xenodochium “3 qui appellatur Anichiorum similiter lecit

canistrum ex argento, pens. lib. Il et une. VllI ; .

l'a‘ fecit aulem et in oratorio sancti abbo Cyri qui ponitur in xenodochium qui appellatur a Valeris cnnistrum ex

argente, pens. lib. II semis;

atque in oratorio sanctorum Cosme et Damiani qui ponitur in xeuodochium qui appellatur Tucium instar fecit

canistrum ex argente, pens. lib. Il et'unc. l;

verum etiam et in oratorio sancti Peregrini qui ponitur in hospitale dominico ad Naumachiam l'eoit canistrum

20 ex argente, pens. lib. V et une. I.

Prelatus vero almificus pontifex fecit in basilica Salvatoris domini nostri Iesu Chrisli quae appellatur Constanti- un“

uiana, super :iltare maiorem, vestes chrisoclabas II, e quibus uua hobentem storia Dominicae Resurrectionis et

alio habentem storia vivificae atque adorondae dominicae Crucis; cantaros ex argente mundissimo VIl, pens. simul

lib. XXVII et une. VII. lnveslivit ubi supra rugas ante ingressum altaris ex argente purissimo, pens. lib. XLVlll

‘25 et une. Vlll; corouam ex argeuto purissimo, pens. lib. XII semis. Fecit ubi supra, ad fontes, velo alba olosirioa

ornata in circuitu de fundato atque quadrapulo, numero X. Sartatecta vero ipsius ecclesiae cum quadriporticos.

simul et ad fontes omuia et in omnibus noviter reslauravit. Simul et l'enestras de absida ex vitro diiersis coloribus

decoravit atque couolusit; et alias fenestras basilicao ex melallo gypsino reparavit. Et in gremio basilicae l‘ecit

eorlinas ll, ex quibus uua maiore fundata alba et alla minore alba rosota.

VARIANTBS DES MANUSCRI'I‘S


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

l sanctae Marine om. F. (suppl.)-— cauistm E — semis om. V 15 Cili D — qui ap. a Valoris 0m. D — aom. C — l6 semis

' 4 semis om. EV om. EV

5 portam EV- Numentanam EV: om. D —canistraE 17 qui ap. Tucium om. D

7 portam Latînam EV — canistra E —8 et semis 0m. EV l9 Nounmchia EV — canistra E

9 Marci D: Marti C; Martys V — cunislm F. _ 2l Proelatus EV -—- almificus om. EV — l'ecitom. D- Salve:

10 tilulo EV — Sabinao E - loris 0m. EV —quî EV —22 chrisoclabo V—- 23 ex 0m. E (suppL)
Generated on 2013-08-08 18:46 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

H et om. E —ÏMartyni D - llorpheam D ' — mnndissimum EV (corr. e) —- Vlll CEV — 24 une. Vl CV —

‘3 quÎ-AnichiorumomÆV —Panichiorum D-M unc. llllCEV 25 et 0m. CV — semis om. EV- 28 concl. otq. dec. EV

LIBER PoxnrlcAus, t. II. 4


26 XCVIII. LED 11] (795-816)

409 LXXXllI

LXXXIV

110

411 LXXXV

I Fecit autem isdem praesul in basilica sanctae Dei genetricis qui appellatur ad Praesepem canthara de argente

puro Il, pens. inibi lib. XXIll; columnas Il,pens. lib. XXI et une. V; crucem cum gabata ex argente mundissimo,

pens. lib. V. 1

In diaconia vero ipsius Dei genetricis quae appellatur Antique fecit tetravila alitina olosirica lIll, ornata in cir-

cuitu de quadrapulo. Et in oratorio ‘"9 sancti Andree, ubi supra, vela duo olosirica ornata ut supra. ln titulo vero

ipsius Dei genetricis quae appellatur Calisti l‘ecit veste alba olosirica rosata, babenlem in medio tabulam de chri-

soclabum cum storialAdpraesentatio domini nostri lesu Christi et sancti Symeonis cum periclisin de tyreo; tetravila

rubea alitina llll, habentes cruces cum gammadias et in circuitu periclisin de tyreo; velum tyreum maiorem qui

pendet ante imagines cum [periclisin de blatyn unum; vela modica rubea alitina cum staurace in medio, nu-

mero lll, qui pendent ante imagines argenteas, cum periclisin de blatin; cortina maiore olosirica in gremio basi-

licae una. Fecit et imagines argenteas tres deauratas, c quibus una cum gemmis ; arcum argenteum l cum game-

dias suas; cereostatas parla una; tyrabula ll, pens. simul lib. XCV et une. VII.

Fecit vero isdem praesagus antistes beato Peu-o apostolo calicem aureum diversis ornatum pretiosis lapidibus,

qui procedit per stationes, pens. lib. Xlll semis. llic l'ecit in basilica ipsius apcstoli velum chrisoclabum, qui peu-

det super ingressu vestibuli; item alium velum maiorem chrisoclahum, qui pendet in trabe argenlea ante imaginem

Salvatorisisuper ingressu vestibuli; coronam maiorem ex argente purissimo, pens. lib. Llll, unc. "lll; l‘arum

argenteum pendentem infra ipsa corona, pens. lib. XXlll; item coronas argenteas llll, pens. lib. LVll; canislros

Vlll, qui pens. simul lib. XL. Ilic vero pro amore et cautela ortodoxe fidei fecit ubi supra "0 scutos ex argenlo ll,

scriptos utrosque simbolumiunum quidem litteris grecis et alium latinis, sedentes dextra levaquo super ingressu

corporis, pens. inibi lib. XCllll et une. Vl. Fecit ubi supra, in gremio basilicae, cortina maiore olosyrica l'undata l,

ornata in circuitu de l‘undato; velum alium olosiricum rosatum maiorem I, qui pendet in trabe maiore super

imagines aureas, ornatum in circuitu de fundato. Enimvero ubi supra. ad fontes, t‘ecit vela sirica alba, numero

Vllll, ornata in circuitu de i'undato. Hic vero ubi supra iuvestivit altarem beati Leonis confessoris atque pontificis.

ex argento mundissimo deaurato, pens. lib. CVlIll; item investivit altarem beati Gregorii confessoris atque pon-

tifieis ex argento mundissimo deaurato, pens. undique lib. CXXVll.

Hic vero a Deo protectus et praeelarus pontilex investivit altarem beati Pauli apostoli ex argente purissimo ac
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

deauravit, qui pens. lib. CLV; necnon et confessione ipsius atque faciem altaris investivit ex auro purissimo, pens.

inibi lib. CXXl et une. Vllll; fecit et super ingressu corporis scutum ‘“ ex argente purissimo, in quo ortodoxe

fidei symbulum scribi praecepit, qui pens. lib. XXXll; fecit ubi supra coronas maiores Ill ex argente purissimo,

pens. lib. XCIII.

VARIANTES DES MANUSCRITS

1 qui app. 0m. D -— Praesepem <t‘osata cum periclysin de


Generated on 2013-08-08 18:47 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

l'undato> EV— 2 purissimo CEV- et 0m. CEV- mundo CEV

— pens. <simul< CEV

4 olosiricallll 0m. EV-G ipsius vero EV- (‘.alixti V—- 7cl1ri-

solabam D: -vo E — 8 gammada V — de-periclisin 0112 C —

9 pendet V—- 11 tres om.EV —12 gammadiis suis EV- suas 0m.

C—cerostala parium unum, thuribula EV(cirostalos parlum I V)

13 vero-autistes 0m. EV (suppl. 0) — 14 semis 0m. V — 15

<in> ingr. E — 16 lib. llll V-—<el> une. EV —— 18 Vllll

V——simul 0m. D- per am. E-ex 0m. E —19 super <in> V-—

20inibi om. V — 21 album CEV- maiorum V — trabem E —

22 ubi om. EV — 23 altare EV — beatissimi l'l — atque ponti-

ficis om.C —- 24 pens. <simu|> E

26 a D. proL] prael‘ectus 21 Dan EV —28etante une. 0m. lÈV‘

— <in> ingr. e -— ex om. E — 29 praecepit] l‘ecit EV — ibi

E -—30 lib. <in unum> CE

I0

I5

30
XCVIII. LEO 111 (795-816) 27

Fecit autem in basilica beate Savinae martyris in gremio basilicae corlinam maiorem olosiricam de quadrapulo

et l'undato pulcherrima. I

' Prael‘atus vero venerabilis et praeclarus poutil‘ex fecit in basilica beati Petri aposloli nutritori suo super altare Lxxxvl

maiore cyburium cum columnis suis ex argenlo purissimo deaurato cum divei'sis storiis mire magniludinis et

5 pulchritudinis mirifice decoratum, qui peus. undique lib. dua milia DCCllll et une. lll. Ciburium vero quod

exinde abslulit posuit super altare maiore in bnsilica beale Dei genetricis quae appellalur ad Praesepem; et

crucem ex argente puro l'ecit et inibi posuit. pens. lib. XI! et une. lll ; necnon et tetravila rubea alithina

Illl ubi supra l'ecit, ex quibus uuum cum chrisoclabo. Seu et in musileo beale Pelronille qui ponitur ad bea-

tum Petrum apostolum fecit vela alba maiores lll, minores Vlll, ornata in circuitu de quadrapulo, et cortiua

l0 maiore alba l, ornata in circuitu de l'undato. Fecit veroisdem praeclarus ponlifex ante confessionem ipsius apos- Lxxxvu

tolorum principis angelos ex argente purissimo deauratos dextra levaque, pens. iuibi lib. CXLVl ; nec non et alios

angelos 11 ex argente purissimo deauratos, qui stant in trabe maiore super ingressum vestibuli dextrale-

vaque, iuxla imaginem Salvatoris auream, pens. simul lib. LXllll; et alios angelos IlII minores ex argento puris-

simo deauratos ubisupra dexlralevaque, qui pens. simullib. LXVlll ; verum eliam l'ecitubi supra columnellas ex ur-

lIi gento deauralasVl in ingressu vestibuli, diversis depictas sloriis, quipens. simullib. CXLVll. Fecit et crucem maio-

rem ex argente purissimo deaurata, quislat iuxta altai'e maiore, pens.lib. XXlI; l'ecit vero ubi supra arcum maiorem

ex argente mundissimo deauratum, super iugressum vestibuli, pens. lib. CXXXl semis. Fecit vero ubi supra,

intro conlessionem beati Leonis confessoris atque pontificis evangelium ex argente mundissimo deauratum,

pens. lib. VI et une. Ill.

20 Fecit veroisdem prael‘atus ponlil‘ex in basilica doctoris mundiheati Puuli apostoli imaginem Salvatoris ex ar- Lxxxvm

gento mundissimo deauratas super ingressum vestibuli, pens. lib. XLVlIll semis. Fecit ubi supra columnaml de

argenlo purissimo, pens. lib. XVII.

lpse vero a Deo proteclus et praeclarus ponlifex fecit in diaconia beutiArchangeli patenam et calicem ex argente

purissimo, pens. lib. X.

25 Hic divina inspiratione protectus l'ecit in basilica Salvatoris quae appellatur Constanliniana cyburium cum co- [,12

lumnis suis 111! ex argenlo purissimo diversis depictum storiis cum cancellis et columnellis suis mire magnitudi-

nis etpulchriludinis decoratum, qui pens. undique simul lib. mille. CCXXVlI.

Verum eliam et sarla teota basilicae baatae Dei geuelricis semparque virginis Mariae‘dominae nostrae quae

appellalur ad Praesepem omnia noviter reslauravit.

3o Gubicula vero iuxta ecclesia beati Petri apostolorum principis quae nimia yetustate marcuerant et iam pene rui-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

lura erant isdem egregius praesul a lundamentis firmissimum ponens aedificium in meliorem erexit stalum. Fe-

LXXXIX

cit et ubi supra iuxta columnam maiorem "3 balneum in superiore positum, conslructum in roluudum, mirifice

VARIANTES DES MANUSCRITS

1 beale-basilicae 0171. E — Fccil -unc. 111 cm. C

3 nulriloris suis EV-sui C —4suis om.EV (suppl. e)-— <quu- 2l <iu> ingi'. e :- XLVlll CEV ——- columnella CEV
Generated on 2013-08-08 18:47 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tll0l'>ex EV— 5 et pulchritudinisomÆV- 7 lib. xx V- et 0m. 24 pcus. <iu unum> CEV

V- 9 maiore... minore V — maioresèalha 0m. C — 10 Fecil- 27 mille] cum C

LXllll om.C— M deauralos 0m. EV -- l3 [.Xlll EV l4 — colom. 28 sanclae V I

v“ ‘5 FeCil-XXII om. C — l7 deaurato CE —- <iu> ingr. o 30 quem E —-31 llrmissimisD — 32 Fecil-dccoralum om. C —
28 XCVIII. LEO III .(795-816)

decoratum. tlradusverom in introitu eiusdem basilicae tam sub porticum quam etiam in introitu noviter restaura-

vit. Fecit et iuxta eosdem grados parte dextra matrii domum a fundamentis mire magnitudinis et pulchritudinis

decoratam, in qua etiam et aocubitos collocavit. Fecit et iuxta eandem domum pro subsidiis Christi pauperum at-

que peregrinorum balneum a fundamentis mire decoratum.

xc Hic autem praeclarus antistis divinitus inspiratus “5 hospitalem beato Petro apostolo in loco qui Naumachia 5

dicitur a fundamentis noviter construens, diversa illic domorum aediticia decoravit, atque ecclesiam in honore beati

Petri principis apostolorum a novo construxit. in qua etiam ecclesiam sanctorum Christi martyrum corpora m de-

me ferens recondivit 3 et omnia quae in praedicto hospitale erant necessaria construxit. Predìa etiam illic urbana vel-

rustica pro alimoniis Christi pauperum seu advenis vel peregrinis qui ex longinquis regionibus veniunt obtulit..

ad exaltationem sanctae Dei Ecclesiae et salutem populi Romani. . l0

Presertim igitur et monasterium sancti Christi martyris Stephani qui appellatur cata Gallia patricia1 quod prae

nimia vetustate iam emarcuerat atque ex parte corruerat1 isdem praesagus pontifex certamen ponens, a funda-

mentis simul cum oratorio firmum iaciens fundamentum, in meliorem erexit statum. Gradus verom per quos

ingressus est in ecclesia beati Petri apostoli a sancto Andrea apostolo, quom vetustate consumpte erant a novo

refecit. Pari modo et monasterium beati Martini confessoris atque pontìficis, situm ubi supra, quod nimia fue- l5

rat vetustate quassatum1 pene omne a fundamentis restauravit.

Sarta tecta vero basilicae beati Andree apostoli quae appellatur cala Barbara patricia1 quae per olitana iam fue-

rant tempora vetustate consumpta noviter restauravitg similimodo et sarta tecta beatae Luciae martyris quae poni--

tur in orphea a novo refecit 3 pariter etiam et sarta tecta beatae lialbinae martyris, quae iam pene ruitura erant,

in melius restauravit ; pari modo et sarta tecta basilicae beatorum martyrum Cosme et Damiani sita in via Sa- 2o

ora mirifice restauravìt; pariter etiam et sarta tecta basilicae beatae Martinae martyris sita in Tribus Fatis in me-

M4 lius restauravit ; necnon etiam et sarta tecta titulo beati Laurentii murtyris qui appellatur Damassi noviter res-

tauravit. Hic vero sanctissimus et praeclarus pontifex sarta tecta basilicae beati valentini martyris sita via Flammi-

nea,quae iam prae nimia vetustate ruitura erant, prudentissimo studio mirifice a novo refecit ; quadriporticus ve-

ro basilicae Apostolorum in via Lata intus et foris omnia sarta tecta ipsarum noviter restauravitg immo vero et 25-

sarta tecta basilicae beatae Agathae martyris sita super Subora, quae prae nimia vetustate iam emarcuerant, noviter

restauravit.

illi Hic vero sanctissimus praesul fecit in patriarchio Lateranensemoratorium a fundamento in honore beati Archann

gelLquem in segnino opere firmissime construens, quod etiam ex musibo seu diversis picturis atque pulcherrimis

marmorum metallis diversis coloribus undique ornavitg et omnia cimilia tam aurea quamque argentea vel etiam eo
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

vela diversa ibi obtuliL Macronam vero'l9 ipsius Lateranensis patriarchii, quae extenditur a campo et usque ultra

imagines apostolorum, quae prae nimia vetustate ruitura erant, a fundamentis simul et sarta tecta- necnon et so-

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRXTS

1 super E -porticu cav - <et> in C — atrio CEV —- no-

biliter D —- 3 deauratum DE - 4 mirifice V

6 nobiliter D — honorem ce - 7 ecclesia 0m. EV (suppl. e)


Generated on 2013-08-08 18:47 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

1'] sancti EV- 19 ponitur om. V —- rcfccit novoE- a orn. .v

—qucmE - 21 mir.]simililcr D -— 22 etiam] igiturCEV — Da-

_ 8 recondm v masi V—- nobiliter D —_ 23 Flaminea E —— 25 reparavit cav-

. l 27 reparavit CEV Ï

u christi <et primì> CEV-patritiaE-IZemarcuerantE —~ 28 fundamentis CEV -— 29insegnio C — 30 marmoribus atque ex p.corr.om. v-1a iacensE — 14 queC — 15 et <in> C - orn. und. EV — I
nestrina, nec- XCIV 415

15

VARIANTES DES MANUSCRITS

2 mflchmnee D — diversi EV 18 et om. CEV — <et praeelarus> pontil‘ex CEV

I'mlla EV —-6 ubi] et E: ut V — l‘ecit om. 22 super] in CEV —- portice CV — 23 quadruple D— 25 ça-

- necnolrchrisoclubo en. E (suppL) —8 nistros CEV — “Il. 0m. D

26sancli Spiritus om. V-27 telragonum V —spm oclystum EV

etc. — 28 et pulcbritudinis om. EV-— lib. XXV et une. Vllll EV

—29 une Vllll C — Fecit-unc. Vll‘om. C — ex om. E :de e —


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-08 18:47 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
'30 XCVIII. LEO 111 (795-816)

XGVll Hic fecit in basilicu doctoris mundi heati Pauli apostoli crueitixum ex argente purissimo mire magnitudinis et

pulehritudinis deeoratum, pens. lib. LlI. Verum etiam 'fecit ubi supra tetravila alba olosirica rosata, ex quibus

unum habente in medio crucem de chrisoclabo et gammadias de chrisoclabo ; necnon etiam vela alba olosy-

rica numero VIIII, ornata in circuitu de tireo. Fecit ubi supra gabathns fundatas interrnsiles ex argente purissimo,

numero VIII, qui pendent in faro aereo in medio basilicae, qui pens. inibi lib. XIllI. Ingressum vero corporis 5

cuius supra isdem praesul ex marmoribus candidis miro decore ornavit, atque regias aereas ibidem posuit. Super

columnas vero marmoreas quae stant in circuitu altaris ipsius Doctoris mundi, ubi trabes quondam ligneae positae

fuerant et iam nirnia vetustate emarcuerant, hic saeer antistis super ipsas celumnas lilios poni feeit, et super

ipsas Iilias ex metallis marmoreis platomas posuit diversis picturis mire magnitudinis et pulchritudinis opus de-

coravit. Necnon ubi supra fecit vela alexandrina maiora, numero V, qui pendent super regias maiores in ingressu 10

basilicae, mirifice decorata.

‘I 1,17 xcvm Ilie vero sanctissimus et preclarus pontifex fecit in basilica sanctae Dei genetricis semperque virginis Marine

dominae nostrae ad Praesepem tetravila alba olosirica rosata mirifice decoi'ata. Fecit vero ubi supra, intro Praese-

pio, veste alba olosirica, rosata, ornatu in circuitu de chrisoelabo et in medio habentem crucem et orbicclos de _

ehrisoclabo, vela alba olosirica rosata, numero IIII, ornata in eireuitu de tyreo.ln diaconia vero ipsius Dei genetri- 1'5

cis quae appellatur Dominica, fecit veste alba olosirica rosata, habentem in medio tabula de tyreo cum storia

Crucifixi,neen0n et rotas de chrisoclabo, ornata in circuitu de quadrapulo. Fecit ubi supra cortina fundata, ornata

xclx in eircuitu de biatin. In diaconia vero ipsius Dei genetricis quae appellatur Cosmidin fecit veste alba oiosirica

cum tabula de chrisoelabo, habentem storia dominicae Besurrectionis et in cireuitu lista de ehrisoclabo. Fecit ad

sanctam Mariam ad Martyre; veste albn olosirica rosatn cum tabula de tyreo, habentem storia Crucifixi et rota de 90

chrisoclabo, ornata in eircuitu de tyreo. Verum etiam in diaconia iamdiclae sanetae Dei genetrieis posita foris

porta beati Petri apostoli. feeit veste de tyreo, mirifice deeorata.

413 C ilie vero venerabilis et praeclarus pontil‘ex fecit in basiiica beati Petri apostoli nutritoris sui canistros interra-

siles ex argente purissimo,tam in quadriportieo quamquein gremio basilieae, numero XXII, pens. simul lib. GXXV;

gabatas fundatas signochristas.qui pendent tam in quadriportico quamque in faro aereo in medio basilicae, nu- 25

mero XLVIII, pens.lib. simul C1 et semis; fera argenten 1111, que stant super trabes arglenteas, pens. Iib. XCIII;

areos nrgenteos Il, pens. simul lib. XLI, une. VIHI ; vela de blatin maiores, quae pendent in trabes argenteas

dextralevaque presbiterii neenon etin circuitu sedis, numero XXX, ornata in eireuitu de qundrapulo; vela modiea

de fundato XLVII, ornata in circuitu de blatin bizanteo et investita de blatin neapolitano. Necnon et in gremio

basilicae fecit cortina maiore alexandrine mire magnitudinis etpulchritudinis deeorata, ornata in circuitu de tyreol; 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

vela modica alba olosiriea rosata numero XXV, ornata in eircuitu de blatin, ex quibus unum ornatum de stauraci.

VARIANTES DES MANUSCRITS

1mundiom. D —- 2et pulch om. CEV- 3 etg d chris cm Il bentes CEV 18 (‘ ' ' '

. - . . . . « — 1 d C:C : . ' ‘ '-

-— 5 pens. E- qul am.CEV— 6 canditis D — 7 stant <super 05m1 1 osmldyn D rosmedm E‘ Comls

. dinV —- 19 Resurreetionîs 0m. D- 21 Verum] vestes DE ' vestem C


Generated on 2013-08-08 18:47 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

(Ë\lrumnl:s> Dl- pëste V —91 psos lilios CEV —- et pulell. 0m. 23 nutritori CE-suo (1-25 quatr.D: gradi portico E- 26111

—- malore ‘ '

I. GIN-27 s|mulom.CEV—< t> .CEV-28 ' ‘t E

13m1r1nce-ornatnom. D -— decoratam E —-Fecit-tyreo 0m. C — (etc.) —- 29 <num.> XLVll (‘.ÊV alba mod 23ml “m

14habentem crucem 0m. V- ol‘bialos D —16 Domnica EV- ha- I —


XCVIII. LEO III (795816)

Data in eircuilu

n el iu mouaslerio saucli Martini

'osata, habenlem in medio crucem de ciisoclu

' ‘ b0 cum periclisin de lireo.

Hic l‘ecil in basilica Apostolorum ' '

. ' buwclubaD-2 Verum-lista de clii'isuclabo diac.]basilica D — gÎE : Gi'cgoi'ii C

0m.C* 6 domm om D — 7 mizilo ClzV- velum-micilo om. EV 22 sanclde E — 23 nimio D — cereuplo CE: caerenple V —

9 l‘"(T'Uwn. E-lO orbiclaus D: orbiculos E: orbicclos CV- 24 in anle dom. om. CEV —«25 fulgercl. EV rel'ulgereul. C

H leti‘avila-eruces de lyi-eos om. C- 12 l'ubea om. U-13 dcco- 26 [arum] cauislrum D — 27 c

Paluui D -— Idem] Hic EV- 14 in mm v _

ereapte CEV (caer V) — 28

allari maiori E (bis)

— l6 vest. alb. l‘cc. EV

corouam EV — 29 quae om. E

— 18 monlis D — 19

— 17 clisoclubo D 31 Aiiolliuarii E : Apollouurii V: Apollonarii C —


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-08 18:47 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
32 XCVIII. LEO III (795-816)

cvn

ruiturae in tempore illo essent, isdem venerabilis patera divinitus inspiratus, misit illic et per sollertissimem ac

providam curam suam omnia sarta tecta ipsius ecclesiae simul cum quadriporticis suis noviter ac firmiter restau-

ravit- et in meliorem deduxit statum. Super altarem vero ipsius sacrae basilicae ob honorem omnipotentìs hei et

beati Petri apostoli, de cuius donis ac datis fecit vestem siricam rosatam albam, habentem in medio crucem de

chrisoclabo cum orbicclis et rotas siricas habentes storias Adnuntiatione seu Natale domini nostri iesu christi atque

Passionem et nesurrectionem necnon et in caelis Ascensionem atque Pentecosten, ornatas in circuitu simili

modo sicut et veste, de chrisoclabo. Seu et canistrum ex argento purissimo inibi fecit cum catenulis suis, qui pens.

lib. xv.

Epìscopium vero m Albanense simul cum ecclesia quae in nomine beati Pancratii fundata est per quandam

neglegentiam velincuriam, per submìssìones diabolicas, post matutinis laudibus exusto a fundamentis usque ad

summum tegnum combustum est. Sed hisdem clementissimus et sollcrtissimuspontifex1 Deo aspirante et sancti

Spiritus inlustratìone, firmum iaciens fundamentum, mirum in modum iamfatam ecclesiam noviter omnia res-

m tauravit1 et simul cum serta tecta sual heo iuvante. ad meliorem deduxit statum. Et ut verus hei amator et cultor

cvul

tllx

422

sanctarum hei ecclesiarum, fecit super altare maiore praedictae ecclesiae vestes II, e quibus lcum rotas maiores

habentes crifas. ornatum in circuitu de fondato; et alìa veste de fundato; seu et tetravila sirica alitina1 ornatade

tyreo optimo in circuitu eiusdem altaris fecitl numero 1111. Verum etìam et in ecclesia beati Petri apostoli,

ubi supra, fecit vestem ornatam, habentem storiam domini nostri iesu christi quando extendit manus et adpre-

hendit beatum Petrum apostolum de fluctibus maris.

Isdem vero beatissimus et praeclarus pontifex fecit in basilicam ‘25 sancti cyriaci vestem albam olosiricam. haben-

tem in giro periclisìn de fundato etin medio storiam Resurrectionis etin circuitu altaris tetravila alba1 habentes peri-

clisin de tyreo. Fecit autemet in titulo sancti vitalis vestem albam olosiricam1 habentem periclisin de fundato et in

medio storiam Resurreclionis. Necnon et in diaconia sancti Archangeli posuit vestem albam olosirìoam, habentem

periclisin detyreo et in medio storiam Ascensiouis. Item ubi supra, su

per altare sancti abba Gyri, similem vestem ob-

tulit. Porro in diaconia sanctae Agathae martyris fecit ipse san

ctissimus pontifex vestem albam olosîrioam,


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

habentem in girum de tyreo et in medio storiam Resurreotìonis.

Verum etiam et in titulo Pammachii1 super

altare sanctorum iohannis et Pauli,

fecit vestem albam olosiricam1 ornatam in giro de fundato,

storiam Grucìfixi, Ascensionis et Pentecosten. Pariter et in ecclesia beati

veste alba cum chrisoclaboy


Generated on 2013-08-08 18:48 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

habentem

Clementi martyris atque pontificis

habentem storiam dominicae hesurrectionis

tecosteu.

de fundato.

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS

5 ,orbiculis E—storia D — Adnu-ntiationes uv — Nntalis GEV

— 6 Ascensionis h -_- 7 qui om. 13v

9 Epîscopio GE -l0;matutìnas laudes EV- a. om. h- ü tec-

tum uv- hisdem om. uv-tz iam praefatam uv -— is am.hei

GEV —M rolis maioribus e ‘- 15 crisas D: gryphes E : gryfes

cv — ornata uv -seu om. V - 170m] rosatam EV: rotatam c-

te beat. vero E-23 ubi supra] ipsum EV: obìipsum C-Ciri

0-25 gyro EV: cyro C- 27 storias V-Clementis CE --28 sto-

ries GEV —dominicae om. GEV —29 veste D- e [av-3o vocan-

les GEV -sanctum altarem GEV

c:

to

l5

25
w

altare beali Martini confessoris Chrisli ex argente pu- 423

tis, qui pens. undique lib. XVll semis.

ostoli doctoris gèntium [ana (:3

suos numero V, pens. lib. LXVlI, une. Il".

[lie :1 Ben inspii'atus venerabilis

amisso quondam ‘26 Fridigisi abba

ntara ex argente purissimo cum delfinos

o, pens. lib. CCXV; canistros ex argente, numero V

cem et palenam ex argento purissimo, deauratos, pens.lib. Xll, unc. X

diversis ornatum p1‘ '

I, pens. simul lib. XV; cali-

; regnum super altare ex auro purissimo,

in circuitu pretiosis ornatum lapidibus, pens. lib. Illl, une. Vll

Pari mode et in basilica beati Petri apostoli

25 lapidibus, pens. lib. Vll.

Fecit vero communicales

fauctori sui regnum ex auro purissimo diversis pretiosis ornatum

‘37 ex argente purissimo per singulas regiones,

qui procederenl perslationes per ma-

nus accolitorum, numero XXllll, pens. simul lib.

yris, sita iuxta basilicam beati Laurenlii martyris loris murum, qui iam prae 425

reslauravil.

VARIANTES DES MANUSCRI'I‘S.

2 delfinis D —- nuiu. 0m. EV — 3scmis om. CEV — delfines

D — id ipsum D: ibipsuin EV: ob ipsum C

- 5 suo D — 6 cxxx c: cxxxv EV- <et> uuc. CEV-ubi] ab — 20 habentcs cadd-

D: id EV: ibi C —supra] ipsum codd. -—7 reuovabit CD —-9 et 23 llll et une. 0m. E (51113?” ‘ 2‘ Pari'lib‘v" E 1,0"“ pas‘

calae CEV- <e|,> une, CEV phrusim sequentcm. — suo D

10 ubi <sanctum> V 23 etiüm EV _ “me” 0"" D


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

H Fridigisii EV —abbato D: iilba C 29 vcro 0m. EV -— qula EV

l2 cum om. D

LlBER PONTIFICALIS 1.1l

15 inundaulia CEV-‘i7 <boc> obtulit dona EV: ho optu-

lit doua C —- arg. <purissimo> CEV — Vl 0m. CD — XV om. CD


Generated on 2013-08-08 18:48 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
34

XCVIII. LEO 111 (795-816).

0X1]!

Immo vero et in titulo beatae Pudentianae l'ecit vestem albam olosiricam, ornatam in circuitu de tyreo.

Qui heatissimus pontifex, postquam sedem Romanam et apostolicam annis XX, mensibus V et diebus XVl glo-

riosissime rexit, ex hac luce subtractus ad aeternam migravit requiem. Fecit autem ordinationes 111 per mense

martio, presbiteros XXX, diaconos Xll; episcopos per diverse loca CXXV]. Se pulius est in hasilica beati Petri

apostoli pridie idus iunii, indictione Vllli. Et cessavit episcopatns decem dies.

VARIANTES DES MANUSCRlTS

1 titulum EV

2 d. XVIl V — 3 gloriosissimae D -— 4 diac Xi CEV — lcca

<numero> CV — <vero> est CEV — 5 episcopalum CV:

<eius> C — dies X CEV

NOTES EXPLICATIVES.

4. in preshiterii honore] Léon fut prétre titulaire de Sainte-

Susanne, comme il est dit plus loin.

2. Eral enim -— ccnstans] Éloge copié sur celui de Grégoire 11

(t. I, p. 396).

3. ipse vesliarius degerelur] Cette expression est obscure. A

première vue. il semble que uesliarius signifie le chef du ves-

tiaire, qui aurait été une autre personne que le prêtre Léon.

Cependant si l'on considère combien il serait invraisemblable

qu'un prêtre cardinal eut été en sous-ordre dans une adminis-

tration comme celle-là, on sera conduit à prendre vestiarius pour

l'équivalent de vesliarium, et à interpréter degeretur dans le sens

de regerctur, bien que, un peu plus haut, degens soit pris au

sens ordinaire. Galletti (I'eslarario, p.31) a donc raison de ranger

Léon parmi les vestararii de l'église romaine.

4. Erat enim-fauientc] Copié sur l'éloge de Grégoire 11 (t. I,

p. 396) et sur celui de Zacharie (t. I, p. 426).

5. inpresbiterio] Sur ces distributions, v. t. I, p. 364, note 6.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Le traitement fixe devait avoir été remplacé, au moins pour les

prêtres cardinaux, par les revenus de leurs églises; mais l'usage

de gratifications (presbiten’a) accordées à certains jours de fête,

usage que l'on constate déjà au temps de saint Grégoire, se per-

pétua et sa développa pendant le moyen-âge. Les Ordines du cha-

noine Benoit et de Ceucius Camerarius sont remplis de détails


Generated on 2013-08-08 18:48 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

làsdessus.

6. Feu‘! enim...] Un encensoir ilxe, devant le presbyterium. A

la confession, des grilles d'or, ornées de pierres précieuses; c'est

sans doute le grillage de l'imposte. Devant sont suspendues trois

couronnes d'argent; la baie elle-même est fermée par une por-

tiére en soie blanc-rosé. avec une croix d'or au milieu et une

bordure de funrlato.

7. Sarta tectam] Réparations aux toits de la grande net‘. du

transsept (navem super allure), du portique autour de l'atrium

(quadriporticos), de la fontaine qui en occupait le centre, et du

clocher bâti par Etienne 11 (lurrem). — La leçon et ad fontes

atquc indiquerait. non la fontaine de l'atrium, mais les fonts

baptismaux. situés à l'extrémité septentrionale du transsept.

Mais cette leçon, qui n'est pas mieux attestée que l'autre, a

contre elle l'ordre suivi par la description : on va de l'autel à

la tour d'Etienne II, en passant par l'atrium.

8. imago Salvatoris cum regiir...] Ce parait être un triptyque

(cum regiis), installé sur le ciborium (fasligium).

9. Cheretismon] L'Annonciation, xmpmcpdç.

i0. ban'lica sancli Mene] J'ai corrigé la leçon fautive sanctae. _

L'église Saint-Ménas on Mennas se trouvait sur la voie d'Ostie,

entre la porte et la basilique de Saint-Paul. Itin. d‘Einsicdlen

(p. 31 De Rossi; cf. Iioma sotL, t. I, p. {83) : « Inde ad portam

Ostensis; inde per porticum usque ad ecclesiam Menne, et de

Menno usque ad sanctum Paulum apostolum. » Elle existait

déjà au temps de saint Grégoire. qui y prononça une de ses

homélies (Ilom. XXXVinEv.).l\I. de Rossia restitué dernièrement

(1113011, t. II, p. 455) d'après une copie très confuse, conservée

dans un manuscrit épigraphique du xvxe siècle (Otlob. 20i5.

f0 i224), une inscription de l'année 539, gravée au. nom d'une cor-

poration alexandrine, établie à Rome, sous le patronage de

saint Mennas: + Täw 'A7.:Euv8[p]éwv É'rrl 'louluvfiîx] ‘Il?! ëäaipxzp '|1:[a-

Mat] 8m nui. roü chiot-[itou] M'qvi ‘roü cwuario[u êyévtro] 10510 {5


XCVIII. LEO 111 (795-816). 35

papa a fundamcnti: criycns, condens corpus bealae Felicilalir

marlyrir, compta cdi/icam ornabit algue dedicubit.

De la mosaïque elle-même, il subsiste, dans un manuscrit du

Vatican. un dessin partiel, comprenant les deux figures de

Léon III et de Charlemagne, toutes deux encadrées dans le

nimbe carré (Ciampini l'elera Moninn, t. II, p. 140).

grec, certaines annexes des basiliques, en particulier lesgaleries

d a l'étage supérieur à l'intérieur de l'édifice.

H. triclinium maiorcm] Ce lriclinium etait dans le palais inté-

rieur, c'est-à-dire dans la partie orientale des bâtiments du pa-

triarclzium (cf. t. I, p. 377, note 7). qui, n'ayant pas été démolie

par Sixte-Quint, a subsiste’, à l'état de ruine, jusqu'au temps de

Clément XII (1730-1740). Il est appelé 101 maior, parce que, au

moment de sa construction, il dépassait en réalité les propor-

tions des salles analogues qui pouvaient se trouver au Latran_';

le pape Zacharie (t. I, p. 432, l. l) en avait construit un, qui,

apparemment, n'était ni le seul, ni le‘plus ancien. Plus tard

Léon .lII lui-même en construisit un autre sur des proportions

beaucoup plus grandes. Quant :1 celui dont il est ici question, il

en reste un beau souvenir dans la mosaïque disposée par De-

noit XIV au flanc do l’oratoire appelé Saneta Sanctorum, prés du

Latran. Cette mosaïque n'est qu'une copie de celle qui existait

jadis dans le triclinium et qui fut détruite lorsque les ruines de

uant aux apôtres la mission de prêcher l'Évangile. Le Christ

était représenté au milieu des onze apétres (Malt/i. xxvm, l6).

Au-dcssous de cette scène ou lisait le texte + Eunles (lacet:

omnes pentes, vnplizanles eos in nomine l’atrz's et Filii ct Spirilus

ranch‘, et ecce ego vom'scum sum omnibus dieéus usque (1d con-

cummalionem seculi. Au-dessus, au sommet de la bordure inté-

rieure, se détachait le monogrnnunc de LEO PAPA. En dehors


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

de la conque absidale, courait une autre bordure semi-circulairo,

hominiézœ boue éolunlalis. Sur le même plan que cette inscription,

c'est-à-dire sur le front de l'abside, on avait représenté deux

scènes, l'une à droite, l'autre à gauche. Celle de gauche (droite

du spectateur) a. été décrite par les archéologues du seizième

siècle et du commencement du siècle suivant. On y voyait saint


Generated on 2013-08-08 18:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Pierre donnant le pallium et Léon III et l'étendard à Charle-

magne. Les figures étaient accompagnées de leurs noms: SUS

PETRVS, SËÎSIMVS D.N. LEO W + D.N. CARV-

LVS REX. Aux pieds de l'apôtre une inscription expliquait la

scène :BEATE PETRE DONAS (edcm?) LEONI PAPAE

ET BICTORIA CARVLO REGI DONA.— Quant ausujet

qui formait le pendant de celui-ci, c’ost-à-diro le Christ donnant

les clefs à saint Silvestrc et l'étendard à Coustantin, il a été exé-

“lié Par les mosaïstes du en 'dinnl Burberini d'après d'anciens

dessins coloriés qui n'ont pu être retrouvés. — Cette mosaïque.

le pontificat et le royaume frank avant que l'empire d'Occident

n'eût été rétabli.

l5. ana novem] Neuf chacune.

l6. Hic aulem...] Sur ces événements, souvent commentés par

les historiens, v. en particulier le mémoire de M. Ch. Bayet,

Wirundum scilicet abbatem et Winigisum Spolitinum ducem

venions, Spoletium est deductus... Eodem in loco (Paderborn)

Leonem ponlificem summo eum honore suscepit; ibique reditum

Ex'nliardi : « Romae, Leo papa. cum. laetaniam processurus, de

Lateranis ad ecclesiam beati Laurentii quae ad Graticulam vo-

catur, equo sedens pergeret, in insidias a Romanis dispositas

iuxta oandem basilicam incidit. Ubi equo deiectus, et erutis

oculis, ut aliquibus visum est, lingua quoque amputata. nudus

tyris velut ad curandum missus, Albiui cuiusdam cubicularii

sui cura noctu per murum dimissus, a Winigiso dnce Spolitino,

qui audito huiusmodi faoinore Romam l'estinus advenerat, sus-

eeptus ac Spoletium deductus est. Cuius rei nuntium eum rex

accepisset, ipsum quidam, ut vicnrium sancti Petri et Romanum

pontilicem eum summo honore ad se praecepit adduci... Cum

toto exercitu suo ad Padrabrunnou accessit, ibique in castris

considens, pontificis ad se properantis praestolatur adventum...

Venit pontifex et valde honorilice ab illo susceptus est, man-

sitque apud cum dies nliquot. Et cum ei cuncta prnpter quae


36‘ xcvln. LEO 111 795-816).

(.lall'é, 1153; Ep. app., 3); comme elle suppose que le 25 avril

tombe un vendredi, elle doit avoir été rédigée en 598. La. convo-

cation se faisait à la fête de saint Georges, le 23 avril, dans

l'église dédiée a ce saint, S. Giorgio in l'elubro. L'expression

Iitam‘a quae mnior ab omnibus appellahu' se rencontre déjà dans

la formule de 598.

‘18. Paschalis primiceriusl Le primicier Pascal était un'neveu

du pape Hadrien; il est nommé avec cette qualification dans

une lettre d’lladrien a Charlemagne (Jafl‘é, 2-121), écrite en 778;

c'était dés lors un personnage important, qui faisait partie des

ambassades envoyées par le pape a la cour franque. Il est mon-

tionné comme primicier dans une lettre pontificale du 20 avr-H798

(Jafl‘é, 2108). Campulus assista, comme notaire, aujugementremlu

en 781 par IIadrien dans l'affaire du monastère de Saint-Vincent

du Vulturne (Jatl'é, 2131; Ceci. Cm‘oL, p. 313). Théophune (a. in.

(5289)‘dit que les promoteurs de la conspiration contre le pape

étaient eu'nsvsiç eoû paxapiou Trine. 'Aôpuzvoü.

19. aine planela uem‘] La planeta ou chasuble, qui se portait

sur la tunique longue, était le costume de cérémonie de tous les

clercs. Dès le temps ou nous sommes, les hautes charges de pa-

lais, comme celles de primicier, (le sm-rellarius, de vestim'ius et

autres, tout en restant des charges eléricales, commencent à être

accaparées par l'aristocratie laïque. Ce détail de l'histoire de

Pascal montre que les dignitaires de cette catégorie ne portaient

le costume ecclésiastique que dans les cérémonies religieuses et

dans l'exercice de leurs fonctions de cour.

20. Campulus] V. ci-dessus. note 18.

21. omnis qui cil'ca eiun crat populus] Il faut entendre ceci du

groupe de personnes, clercs et laïques, qui avaient accompagné

le pape entre le Latran et le lieu de l'attentat. Mais celui-ci est


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

à quelques pas seulement de l'église Saint-Lauréat in Lur'ina,

où devait se trouver réunie toute la foule des fidèles. La suite

des événements porte à croire que les conspirateurs s'étaient

ménagé le concours ou tout au moins l'approbation d'une bonne

partie de la population romaine (Bayet, I. 0.).

22. Maurus Nepesinus] Est-ce un évêque de Nepi, ou simplement


Generated on 2013-08-08 18:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

un habitant de cette ville?

23. et uisum recepil...] n avait essayé a deux reprises d'aveu-

gler le pape et de lu “(fiel r la langue; la première fois. sur

la voie publique, l'a ' avait pas complètement réussi : ut

ipsi (une arbilrati un je ‘cum et mutum... dimiserunl. Puis,

le pape ayant été tra dans l'église du monastère de Saint-

Silvestre, on l'avait 1'15. , .té de nouveau et on lui avait arraché

de nouveau les yeuxîwiu langue : iterum eum bis oculos et lin-

guam amplius crurlelitrr eruerunt. Cependant, malgré ce redou-

blement de cruauté, on n'y était pas entièrement parvenu. Dans

le serment qu'il prononça à. Saint-Pierre le 23 décembre 800,

Léon III s'exprime ainsi ; u Auditum, fratres karissimi, et di-

» vulgatum est per multa loca, qualiter homines mali adversus

» me insurrexerunt et debilitare ualuerunt n; il ne dit nullement‘

que ses ennemis aient atteint leurs fins et il s'abstient de rap-

porter sa guérison à une cause miraculeuse. Sou biographe en

montrant moins de réserve. n'a fait que suivre les lois du pane-

gyrique. Du reste les contemporains ont été très partagés sur le

caractère miraculeux de ce fait. On trouvera une discussion de

leurs témoignages dans le mémoire déjà cité de M. Bayet, p. 186.

21. occulte abslollenles] «Albini cuiusdam cubicularii sui cura

noctu per muruni dimissus n (Arm. Einhartli). — Il n'est pas né-

cessaire de croire que la délivrance du pape, ou même sa guéri-

son, aient eu lieu la nuit qui suivit le crime. En admettant un

intervalle de quelques jours on s'explique mieux que le pape

soit arrivé à Saint-Pierre en même temps que le duc de Spolète.

Celui-ci ne put apprendre la révolution que le 27 ou le 28 avril;

il lui fallut le temps de réunir une troupe et de se transporter

avec elle sous les murs de Rome.

25. Ilildcbaltlo m'chiepiscopo] Hildebald, archevêque de Cologne’

et arehichapelain depuis la mort (791) de l'évêque de Metz An-

gilram (Concile de Francfort, 701, c. 55).

26. {nm procrr‘es rleric-orum] Nous avons ici une énumération


XCVIII. LEO

connu; Bernard. probablement évêque de ‘Venus; Atto, évêque

de Freising; Jessé, évêque d'Amiens; le siège d'Erlla'ic n'est pas

00111)“.

30. ijne magnus reæ...] Le biographe. si prolixe tout à l'heure

sur les circonstances de la rentrée du pape, parle a peine de

l'arrivée de Uliarlemague à Rome. Ann. Lmu-iss. matures, a. 800 :

« Romani vero cum venissel, oceurrit ei pridie L90 papa et R0-

mani cum eo apud Nomenlnm, duoilecinn) ab urbe lapide. et

sumlna emn lilunililate sunnnoque honore suscepit, prandensque

cum 90 in loco praedicto, statim enm îlll urbom praecessit. Et 111

crastinum in gradibus basilieae beati Petri apostoli stans. mis-

sis obviam liomanae nrbis vexillis, ordinatis eliam atqne dispo-

sitis per congrua loca tain peregrinorum quam civium turlnis

qui venientl landes dicerent, ipse cum clero et episcopis equo

descendentum grntlusque ascendentem suscepit, dataque omîione,

in basilicam beati Petri apostnli psallentibus cunctis introduxit.

Facta sunt liaec sub (lie YIII kal. decembris. Pest septem vero

(lies rex, contione voentn, cnr Romani venisset omnibus pntel’ceit

et exinde cotiilie in ea quae venerat ineienda operam Llellit. Inter

quao vel maximum vel dimcillimum crut quod primnm inchoa-

tum est, de discutiendis qnae pontitiei ubiecta snnt criminibns.

Qui tamen, postquam nullus probutor eriminum esse volait,

comm omni popnlo in basilica beuti Petri apostuli ewangelium

pertans ambonem conscemlit; invocatoque sanctae 'l‘rinitatis

nomine, iureiurando al) obiectis se criminibus purgavit. n — Les

annales d'Eginliard n'ujoutont rien d'intéressant.

3l. (‘tara UOt'e divit] Voici le texte de cette purgalio (.lali'e.

BibL, l. IV, p. 378) : « Auditum, fratres karissimi, et divulgatum

» est per multa loca. qualiter llomines mali adversus me insur-

» rexerunt et debilitare veluerunt et misernnt super me gravia


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

» crimina. Propter quam cansam andienLlam isto clemontissimus

» ac serenissimus domnus rex Cnrolus una cum sacei'xlotibus et

n optimutihus suis islam pervenit aLl urbem. Quam 0b rem ego

n Leo, pontil‘ex sanctae Rolnanae eeelesiae, a neinlne imlicatus

» neque coactus, sed spontanea men voluntnte, purifico et purgo

» inventum sit, aut quasi ego lianc consnetudinem aut decretum


Generated on 2013-08-08 18:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

u in sancta ecclesia successoribus mais neenon et iratribus et

» coepiscopis nostris inponam. »

32. l'os! lzaec, advenienlem (lient Natalis] Ami. Laurisa. maiares :

« Ipsa'die sacratissima Natalis Domini, cum rex ad missam ante

confessionem beati Petri apostoli ab oratione surgeret, Leo papa

coronam capiti eius imposait et a cuncto Romanorum populo

adclamatum est : Carole Auguste, a Deo coronato magna et paci-

fico imperatori Romanorum, vita et victoria! Et post landes 31)

beau psautier du temps de Ulmrlomugne; la litanie des landes

royales y figure à la lin, avec quelques autres formules du même

genre et du meme âge.

Christ": vim'it, Christus rrgnal. Christus imperal (1er).

Exumti Cariste.’ Loont sammo ponlifli'i et uuiversali pape vita.’

Salvuter mundi,

Sanvte Pelre,

Sancte l'uule,

Sanvte Alu/ma,

Sancte L'lemeun,

Sancte Saute,

lu illum arh'uva.

tu illum (uliuva.

lu iIIum acliuva.

tu illnm adiuoa.

lu illum adiuva.

tu illum adiuoa.

Exaudi C/n'iste! Carole excellentissime et a Deo roi-ouate atque

magna et pac'ifico regi Francurum et Longabarilorum ne pa-

lricio lionmnorum vila et victoria.’

Redemptor mumh',

Saiu'ta Maria,

Sain-te Miz-hallel.

Sanvte Gabrihel.

Sannte Raphahel,
38 XGVIll. LED 11] (795-816).

[psi soli virtur, fortiludo et victoria per omnia saecula sac-

vulorum. Amen.

[psi soli honor, laus et iubilatio par inflnila uecula saecu-

lorum. Amen.

. . . . (ler).

Kyrie eleisan (ter).

Feliciter! Fcliciter!

Tempom bona habcax! (ter).

Multos amies.’ Amen.

L. 9, au lieu de et a Deo coronuto le manuscrit porte, par

erreur es a bec cm'o. — L. 19, la nobilissima proies pour laquelle

oninvoque des saintes, semble étrounedes filles de Charlemagne,

présente avec le roi à la cérémonie pour laquelle cette formule

fut composée. Cependant on pourrait l'entendre en général des

enfants de Charlemagne; et il serait possible alors de rattacher

l'origine de ces landes soit au séjour du pape a Paderborn, en

799, soit au voyage du roi des Franks à Rome, en l'an 800. La

formule aurait, dans ce dernier cas, servi il quelqu'une des céré-

monies qui précédèrent la messe solennelle du jour de Noël, et

la notilissima proies serait Charles, le fils aîné du roi, dont il va

être question plus loin. Deux autres litanies, qui figurent à la

suite de celle-ci dans le m5., mentionnent, avec le roi Charles et

le pape Léon, les proles regales, au plurieL-L. 33-335, les invoca-

tions à saint Denis, à saint Crépin et à saint Crépinien ont été

ajoutées après coup, au bas d'une page, mais, je crois, par le

même copiste.— L. 57, le texte est effacé à cet endroit.

3l. constitutus est imperator Romanorum] Les anciens empe-

rours d'Occident n'ont jamais été couronnés par le pape; la céré-

moule de leur installation n'avait aucun caractère religieux. En

Orient, le premier empereur que l'on sache avoir été couronné


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

par le patriarche de Constantinople, est Léon I, en 457 (Theod.

MM, 11, 65); Justin I, couronné d'abord par le patriarche Jean

(Hormisdae pp. ep. 67, Thiel, t. 1, p. 863), le {ut une seconde fois

par le pape Jean I, lors de son voyage à Constautiaople, en 526

(L. P., t. I, p. 275). On ne voit pas que Justinion I ou Justi-

nien Il se soient fait ainsi couronner par les papes Vigile et


Generated on 2013-08-08 18:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Constantin, qui séjournèrent a leur cour. Le cérémonial de Cons-

tantinople comportait l'imposition de la couronne par le pas

triarche, après une invocation prononcée sur le souverain (Corip-

pus, De laud. Iustini, II, 181). — Théophanc (a. m. 6289) parle

d'une onction préalable que le pape aurait faite a Charlemagne

sur le corps tout entier : lcrrst'fiv aéré‘; (l4 pareils’: 'Pupzimv s‘v si; var?)

toi a'iyiou dmo-ré‘aou lls'tpou, 1Pi01; Baie) du?) air-1917:3‘; Ëmç «066w ml

mpil'iahùv pzcûiflw Édifice: x1! u'n'tpoc, p:r,vi ôzxeptîpiip 15', lvôm‘rtûvo: 6’.

Cette assertion, absolument isolée, provient sans doute d'une

confusion entre la cérémonie du couronnement impérial de Char-

lemagne et celle de l'onction royale faite aussitôt après sur son

fils ainé Charles. Ni le L. P., ni aucun auteur occidental n'y fait

la moindre allusion. Il est d'ailleurs tout naturel que, dans une

cérémonie qui avait pour but de consacrer, non pas un roi des

Franks, mais un empereur romain, le pape se soit inspiré de

l'usage de Gonstantinople, le seul endroit ou jusqu'alors pareil

rite eut été accompli.

35. unxil oleo sancto Karolo] Depuis l'avènement de la maison

carolingienne, il était d'usage que les princes iranks reçussent du

pape l'onction royale. Cette cérémonie avait eu lieu à Saint-Denis

pour Pépin le Brel’ et ses deux fils Charles et Carloman. En 781

19:41:21?‘ 61:11:12): ‘piges Iiêpiu et Louis, fils de Charlemagne,

ya 6 à Rome, des mains du pape Hadrien

(Ami. Lauriss.). Charles, leur alné, n'avait point encore été con-

sacré quand son père vint à Rome pour les atl‘aires de Léon III.

— Avant d'entrer en rapport avec les princes iranks, les papes

n'avaient jamais eu l'occasion d'accomplir des cérémonies de

consécration royale. Il est donc naturel qu'ils en aient emprunté

le rite aux pays où elles étaient en usage. On ne voit pas que

l'installation des rois mérovingiens ait été accompagnée d'une

cérémonie religieuse quelconque. En Espagne, au contraire, au

moins depuis le vm siècle, les rois wisigoths étaient inaugurés

par l'archevêque de Tolèdc, primat du royaume, qui leur donnait


nome. IV, n° 475.

39

40. in arcara argentea] Sans doute ceux de la balustrade qui

formait l'enceinte du presbylerium.

41. pas! reversione sua] G'est-à-dire depuis la fin de novem-

bre 799.

42. diavorzia s. Bonz'farii] Cet édifice chrétien s'élevait sur l'Aven-

tin, à l'endroit où avait été jadis le sanctuaire de Jupiter Doliclie-

Cette translation ne peut guère

avoir eu lieu avant la fin du vin siècle on le commencement du

siècle suivant. L'invasion de la Syrie par les Arabes a. pu en être

la cause. Il est sur que le catalogue publié par M. de Rossi est

Quant au texte du L. P., vie de Xystus III, qui est invoqué par

ce n'est qu'une interpolation du x11“ siècle :

« basilicam s. Sabinae.... iuxta monasterium s. Bonit‘acii in quo

et s. Alexius iacet. « Il n'y a pas la moindre trace du culte de

saint Alexis sur l’Aventin avant le temps d'Othon III. Ici encore

nous sommes en présence d'une translation de reliques et de lé-

p. 433 et p. 438, note 45), et que c'est en qualité de propriétaires

du lieu que les papes s'intéressaient aux besoins spirituels des

45. Nana vero indiclione... prit/t'a Id. 121m1] 30 avril 801. — Ann.

Einh.. 801 : « (Imperator)... Spoletium veuit. .tbi dam esset, II

kal. maias liora noctis secunda terrne motus maximus factus est

que tota Italia graviter concussa est. Quo motu tectum basilicae

Lèon III. — Une inscription conservée actuellement dans le musée

ëpîgrapllique de l'abbaye de Saint-Paul contient une lettre, ou

plutôt une formule de malédiction. prononcée par un pape Léon,

temporel de la basilique. On

46. tres imagines.... Sulvaloris] Cette image du Christ, accompa-

devait célébrer la messe tous les jours de l'année. L'un des arti-

' : « In tcrtia missa, ad ima-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ginem Salvatoris, qui et Apostolorum.... »

aussi dut-il, plus tard, lui accorder. sur sa requête, la permission

de tester. Le protocole de cette atl‘aire est conservé dans 'l'Ap-

pendice aux lettres de saint Grégoire, n“ 9, et cette pièce est datée

du 5 octobre 600. Probus y est qualifié d’abbas monasleriz' 8:. An-

le concile de Latran (Hardouin, t. IIJ, p. 7l!) et sniv.). Un moine


Generated on 2013-08-08 18:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

de ce monastère, appelé Georges, figura an na concile œcuméni-

que, en 68], parmi les représentants des religieux de l‘Italie

byzantine (t. I, p. 355, note 8). Le L. P., ici et plus loin, mentionne

de 952 [et de 980 (Reg. SubL, n°' 122, 109). '— Où se trouvait-il?

Je crois que ses deux églises de Saint-André et de Sainte-Lucie

doivent être identifiées avec celles de Saint-André de marmorm-iis,

actuellement Saint-Yves des Bretons, et de Sainte-Lucie quatuor-

son nom actuel de l'industrie (les teinturiers dont ce quartier

était, au xv siècle, le siège principal (Document de 1494, cité

par Corvisieri, Arc/(imo Item. di :1. palria, t. I, p. 107). Antérieu-

rement elle s'appelait S. Lucia qualuorporlm‘um, du nom de l'une

des potornos qui s'ouvraient sur le Tibre. On la trouve déjà, sous

Corvisieri, l. (3., p. 108; les snpplèmens sont de .\l. Corvisieri):

In nomine Domini. Tempor'e domni Silvestri IIITp anno pontifica-

lus eiusdem I111 indiclione KV. Ego quidam ltomanus indignus

presbiter fere ab incunabulis edactus adque nuh-ilus in ecclesia

sanclc Lucie que est iusla poslerulam IllIporIarum posila et ad ul-

timum ibi presbiler ordinalus hoc brave nzemaratorinm nunc fario

mam‘ suprascripti et ah'ud petium de vinea, positum t'usta aliam

vineam in lace qui dicitw' Carrera, et lerh'am parlem vinee....

—En rapprocliantce texte de la charte de 980, on peutconstater

que le monastère de Renatus a du être désorganisé dans les vingt

dernières années du x‘ siècle. — Quant à l'église Saint-André

deltlarmorarùlr, elle figure sous la dénomination de Mortarariia dans


40 ' XCVIII. LEO 1H (795-816).

nent Saint-André depuis la cessation du monastère de Renatus.

18. in 3. Angelo in Fagano] Cette église était située au sommet

du mont Faganum on Fm‘anum (SEHGIUS Il, n' 190). actuellement

Monte S. Angelo, à sept kilomètres environ au sud de Tivoli. L'o-

rigine du nom Faganum ou Faiamtm n'a pas encore été tirée au

clair (Bruzza, Regeslo di Tivoli, p. 138); je serais porté a croire

qu'il dérive de fagus, comme pagamæ dérive de pagne. et que,

dans les bas temps de l'empire, la montagne s'est appelée mon-

tagne des hètres. sur l'histoire de ce lieu pendant le moyen

âge, v. Nibby (Dinlorni, t. I, p. 25) et Bruzza, l. 1:. ; cf. C. I. I..,

t. XIV, p. 361. D'après Nibby on y verrait encore les ruines de

‘l'église et d'un hôpital fondé au déclin du xue siècle par les

cisterciens.

19. diaconia s. Luciae in VII viis] L'endroit appelé .411 l'll vins,

à la pointe S. du Palatin, est déjà. mentionné. dans le recueil

épigruphique d'Eineicdlen et dans la topographie qui lui est au-

nexée. Celle-ci doit être contemporaine de Charlemagne. La par-

tie du recueil où il est question des Vil vine remonterait, selon

M. de Rossi (lnser. chr., t. II, p. 15, 31) a un siècle au moins

plus haut. Ce serait alors la plus ancienne mention de l'église

Sainte-Lucie : u Ad VII vias ', ibi sancta Lncia et Scptizo-

nium. » Les seplem vine sont probablement identiques aux sept

‘rues actuelles qui conduisent à. l'arc de Constantin. au Latran

(nlivus Seaux-i), à. la porte Saint-Sébastien (via Appin), à Sainte-

Balbino, à la porte Saint-Paul, au Vélabre (le long du grand (lir-

que), enfin à Saint-Bonaventure (abandonnée).

50. diaconia s. Euslachii] V. t. I, p. 156, note 5.

51. in medio basilicae crucz’fizum] On voit encore dans certaines

églises, un crucifix dressé sur une poutre transversale, au milieu

de la grande nef. Les Ordines Romani supposent cet usage en vi-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

gueur. Aux vépres du jour de Pâques « convenit Schola (canto-

rum) cum episcopis, presbiteris et diaconibus in ecclcsia maiore

quae est catholica (basilique de Latran), et a loco erucifixi inci-

piunt Kyrie eleison et veniunt usque ad altare. » (Ordo cité

plus haut, note 37 ; cf. Mabillon, Mus. itaL, t. II, p. 37. ) C'est un

crucifix de ce genre qui est indiqué ici comme disposé au milieu


Generated on 2013-08-08 18:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

de la basilique de Saint-Pierre. .

52. trielinium mire maguitudinis] (Je triclinium occupait presque

tontle côté occidental du palais extérieur, e'est-i‘i-dire de la partie

du patriarchium qui a été remplacée par le palais actuel. On

en distingue encore les substructicns au-dessous de la salle dite

du Concile (Rohault de Fleury, Le Lait-an au moyen-(19e, p1. m).

Cette partie du palais est en effet appuyée sur la nef méridionale

de la basilique, avec laquelle elle est encore en communication

par une porte spéciale. Au temps de Nicolas Ier il s'y tint des

conciles (ci-dessous, n°l 590, 605); c'est la aussi qu'avaient lieu les

grands festins d'apparat que décrivent, au xnl‘ siècle, les Ordines

‘de Benoît et de Cencius Uamerarius. A cette salle pontificale

pourvue de onze absides ou accubila, on peut comparer la fa-

meuse salle aux dix-neuf accubita, l'une des merveilles du palais

des empereurs de Constantinople, qui, elle aussi, servait aux

festins officiels.

75

3. apostolos genlibus praedieantes] Dans l'autre triclinium de

Léon III, celui du palais intérieur, était représenté le Christ

donnant aux apôtres la mission de prêcher l'Èvangile à toutes

les nations. il est possible que, dans les onze absides de la

(lomus Leoniana, on ait représenté les traditions, historiques ou

légendaires, sur la mission spéciale de chaque apôtre. Dans la

principale abside, on lisait. en lettres de mosaïque, l'oraison

suivante : Deu: cuius dertera bealum Pelrum ambulantem in fluc-

films ne mm-gerrtur erarit et roapostolum ei'us Paulum ter naufra-

ganlem de pro/‘undo pelagi Iiberavit, tua smmta rlemtem protegal

domum islam et omnes filleles convimntea qui de danis npostoh' lui

hic Iaelantur. (De Rossi, Insern, t. 11, p. 125).

51. Em-l. b. Pauli q. ap. Convcnlum] Malgré la précision de ces

indications, je ne suis pas parvenu à retrouver l'église rurale

dont il est ici question.

55. basilim b. Petri in Albrmo] Cette église est mentionnée dans


XCVIII. LEO IlI (795.816). 41

dulci per fratrEM. PLACIDVM COMPONITVR CVRAE

hunr accep'I‘VM HABEAS. AGAPITE SANCTE. ROGAUVS

sic puERVM PLACIDIANVM MERENTER. wVERSIBVS. DIXI

La seconde est du m‘ siècle; elle parait contenir le nom de

l'évêque Constantin, qui siégeait au concile romain de 820.

D'apres M. Marucchi, elle aurait été gravée pour commémorer

la consécration de l'église à la suite des restaurations de

Léon IIl :

sancli AGAPITI nmrtyris ecclesia

tcmporibus CansIanTINI. m aedificata et iterum renovata

oonsecrala fuit A. DNO. CONslanlino episcopo Praeneslino

in honorent et P(er) INTEÊ Agapili marlyris.

Vient ensuite un calendrier des l'êtes observées d'une manière

spéciale dans cette église. On ne peut manquer de reconnaltre la

haute valeur de ces inscriptions pour l'histoire du principal sanc-

tuaire chrétien de Préneste.

(i0. cool. 12. Clementi: q. p. in l'ellilriai] La cathédrale de Vel-

letri.

(il. iliaconia s. Theodoril Le vocable de cette diaconie, comme

ceux des églises voisines de Saint-Georges, de Suinte-Anastasie,

de Sainte-Marie in Cosmedin, semble en rattacher l'origine un

temps du régime byzantin. La mosaïque qui décore l'abside ne

peut remonter plus haut. On n'a aucune donnée précise sur sa t'ou-

dation. Au commencement du v0 siècle, il y avait à Rome une

cct'lesia Theodoraew'est la que le pape Boniface fut élu, le 28 dé-

cembre ils (t. I, p. 228, note 1). Il faut rapprocher de cette déno-

miiiution une indication fournie par la passion de saint Abundius,

prêtre. 11 y est question d'un groupe de chrétiens arrêtés in domo

Theorlorae, in viciun qui diuilm‘ Canarius (Do Ilossi, Bull. 1833,

p. 156). (Je virus Canarius reparalt dans la passion de saint Lau-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

rcnt (l0 août); le martyr se rend in vivant qui dicilur Canu-

ri'us,... in domo Nal'cissi clu-isliam'. L'auteur des Mirabilia

(c. 10) sait où se trouvait le vieux Canarius; il le place à Saint-

Gcorges au Vélabre : « vicus Canarius ad 5. Georgium. » Si son

autorité sul‘lisait à établir ce point de topographie, il y aurait

lieu de croire que l’ecclesia Theoilorae du v0 siècle se trouvait


Generated on 2013-08-08 18:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

dans le même quartier que la diaconie de Saint-Théodore. Mais

il ne faut pas se lier à l'érudition de l'auteur des Mirabilia; Saint-

’l'héodore s'élève sur l'emplacement d'un monument antique, en-

core :‘1 identifier, mais figuré sur le plan de marbre du Capitole

(Laneiani, dans le Bull. cominiule, 1885, p. {59). Il faudrait de

bonnes preuves pour établir que, dès le temps de l'empereur Ho-

norius, une église chrétienne existait à cet endroit. Ce qui est plus

naturel, c'est que l'ecclesia Theodorae soit identique a quelqu'uuc

des églises presbytérales mentionnées au concile de 499; elle

aura changé de nom dans le courant du \'° siècle, ce qui n'a rien

d'étonnant.

(i2. baailii-a b. Archangeli q. p. in Septimo] Le martyrologe hié-

runymien marque au 29 septembre la dédicace de cette église :

ltomae, via Salaria, miliario V1, dediiralio busilicae angeli Michaelia.

c'est la même [été qui figure il ce jour dans tous les livres litur-

giques romains, y compris le vieux sacramontaire léonicn du

‘(W siècle, où elle est annoncée par la rubrique Natale basilicue

Augeli in Salaria (Muratori, Lit. 11cm., t. I, p. 507). Tout ceci

suppose que la basilique existait déjà, sous ce vocable, au mi-

lieu du v0 siècle. C'est l'anniversaire de sa dédicace qui est

l'origine de la fête de saint Michel, célébrée dans le monde catho-

lique latin le 20 septembre. La basilique s'élevait sur la colline

LIBER Ponriricsus, t. II.

pittoresque de Custel-Giubileo, près de l'antique Fidènes. Cette-

colline, on efl‘et, conserva jusqu'au XIV" siècle le nom de mens 3.

AngeIi, sous lequel on la trouve encore mentionnée dans une

charte de 1297(Nibby, Dintorni, t. II, p. 58). Les ruines de l'é-

glise n'ont pas, que je sache, été retrouvées.

63. mon. .1. Agapili g. 1;. ad i'invulu] Ce monastère paraît avoir

changé plus tard de vocable. Dans un document de l'année 10H

on voit mentionné un Petrua, abéu: nionasterii 3. Marie mile vene-

rabilem titulwn Eudori'e (Galletti, Primieel'o, p. 248). L'abbaye de

Sainte-Marie in monaslerio ml. 3. I’elrum in vincula figure au cu-


42 XCVIII. LEO 111 (795-816). _

67. bas. b. Laurentii infra civ. Tiburtinam] La cathédrale de

Tivoli.

68. bas. b. Iacincti sila in Sabim’s] Le martyrologe hiéronymien

indique au 9 septembre la fête de ce saint et de ses deux com-

pagnons, Alexandra et Tiburce ; In Sabinis, mil. XXX, Iacinti,

Alexandra‘, Tiburti. Le lieu ad 3. Iacintum est mentionné dans des

chartes de Lupus, duc de Spoléte, des années 746 et 747 (Reg.

Farfensc, n" i0, li, t2), et depuis.

69. ecclcsia b. Mareelli, sila in XIIIImo] Cette église se trouvait

au quatorzième mille de Rome, mais on a oublié d'indiquer la

voie.

70. allare s. Dei genelriris q. ap. Mcdiana] Cet autel, situé in

mediana [pot-lieu] doit être celui de l'oratoire construit par Gré-

goire III (plan, 38; cf. t. I, p. 422, note lit).

‘Il. I’erum etiam...] Il n'est pas sur que ce qui suit se rapporte

encore à la basilique de Saint-Paul; vers la fin de cet alinéa la

mention de l'autel de Sainte-Pétronille prouve que l'on est revenu

au Vatican; mais à quel moment précis, c'est ce qu'il est difficile

de déterminer.

72. Vernm etiam — refulgerent] Les mots que je mets ici entre

crochets sont répétés plus loin, p. 18,1. 5-7, à. une place plus ap-

propriée. Il est à croire que cette répétition provient d'une dis-

traction du biographe, qui aura transcrit deux fois le mémepas-

sage dans le registre du vestiaire pontifical.

‘l3. altare b. Gregarii] Sous Léon III, saint Grégoire reposait

encore dans son tombeau primitif, hors la basilique, ante secre-

tarium (t. I, p. 3i2); c'est là qu'il est indiqué par le guide des

pèlerins dans la basilique de Saint-Pierre, c'est-à-dire dans un

écrit du vme siècle (De Rossi, Inser. christ, t. II. p. 228). Ce

passage de la vie de Léon III montre qu'on y avait élevé un


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

autel, longtemps avant que Grégoire IV ne dédiat, dans la basi-

lique elle-même, un oratoire à son illustre prédécesseur.

7L. Hic uero praecipuus praesul] A partir d'ici commence une

longue énumération des églises ou chapelles de Rome, auxquelles

le pape fait don d'une couronne ou d'un canisn'um. Elles sont

distribuées suivant un ordre remarquable. La basilique du La-


Generated on 2013-08-08 18:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tran est placée en tête; vient ensuite celle de Sainte-Marie-Ma-

jeure, suivie de toutes les églises sous le vocable de la sainte

Vierge. Un deuxième groupe est formé par les églises placées

sous le vocable des apôtres ou sous des vocables analogues; c'est

la basilique du Vatican qui ouvre cette série. En troisième lieu

viennent, Saint-Lauréat en tête, les églises consacrées aux martyrs

et autres saints. Enfin une dernière catégorie comprend les mo-

nastères et les hospices. Cet ordre, esquissé acertains endroits du

L. P. lui-méme, ainsi que dans un catalogue d'églises, dressé vers

le milieu du vua siècle et publié par M. de Rossi (Rama solL,

t. I, p.143), est observé aussi dausun autre catalogue des églises de

Rome, dressé au xnr“ siècle et publiére‘cemmentparM. PaulFabre

(Mélanges de l’Écolede Rame, t. VII, p.«i32)-—-Parmi les églises dédiées

àla Vierge nous trouvons d'abord la basilique quasieathédrale de

Sainte-Marie-Majeure, puis le titre presbytéral du Transtévère,

ensuite les diaconies, au nombre de sept, cinq en ville, deux

dans le faubourg de Saint-Pierre; enfin l'oratoire du acenodo-

chium Firmis. La série des diaconies s'interrompt aun endroit

pour donner place a la basilique Sainte-Marie ad Martyre: (le

Panthéon), qui n'est ni cathédrale, ni presbytérale, ni diactæ

nale. Elle vient aussitôt après S. Maria Antiqua, la première

nommée des diaconies. Sur la. liste du vire siècle, ces deux

églises se présentent dans le méme ordre. -— Les églises apos-

toliques sont au nombre de onze; leur liste commence natu-

rellement parles grandes basiliques de Saint-Pierre et de Saint-

Paul. On a compté comme églises quelques sanctuaires qui sont

plutôt des annexes de Saint-Pierre et de la basilique de Latran,

Saint-André et Sainte-Pétronille à Saint-Pierre, Saint-Jean

Baptiste et Saint-Jean l'Evangéliste dans le baptistère Cons-

tantinien. Après Saint-Pierre et Saint-Paul vient le titre d'Eu-

doxia ou ad vineuia s. Pelri, et les basiliques de Saint-André ad.

Praesepc, de Saint-Etienne au Celius, des SS. Apôtres (Phi-

lippe et Jacques) dans la via Lata, enfin la basilique de Jérusa-.


XCVIII. LEO 111 (795-816). '43

quelles en peut voir De Rossi, Bullett., 1867, p. 45.

dans les signatures du concile de 595. Avant cette date, on trouve

l'épitaphe d'un prêtre ou clerc TÎ SC‘E BAlbinne, qui parait

avoir vécu dans le courant du VIe siècle (De Rossi, [toma solL,

t. III, p. 515). Cette épitaphe provient des environs du cimetière

de Balbine. entre les voies Ardéatino et Appienne. Le cimetière

remonte au commencement du rve siècle, à tout le moins; une

petite basilique y fut construite par le pape Marc en 336. Entre

le cimetière et l'église presbytérale du petit Aventin il doit y

avoir une relation étroite. La légende connait (31 mars) une

sainte Balbine, qu'elle t'ait vivre au temps de l'empereur Ha-

drien; mais il n'y a pas grand fond a l'aire lit-dessus, au moins

1879). On trouve des prêtres titulaires ss. Il]! Comnutorum aux

conciles romains de 595 et de 745; au concile de 4599, où ce vocable

n'apparalt pas, on en trouve du titulua Aemih'anae. Le tilulus Ac-

mih‘anae est mentionné plus loin, dans les vies de Grégoire IV

(n° 668) et de Benoit 111 (11° 563); dans cette dernière comme

des églises distinctes. Ici, en raison de la distribution topo-

graphique des églises titulaires, il faut nécessairement iden-

tilierle titulus Aemilianae avec l'une des trois églises titulaires

des ss. Quattro. des ss. Pierre et Marcellin ou de s. Matlhieu

in lllerulana. Mais celle-ci perdit de bonne heure la qualité

d'église titulaire; le lilulus Mntthaei ne se rencontre que dans

les signatures du concile de 499; le‘ L. P. ne parle jamais de

cette église. Quant au titre des ss. Pierre et Marccllin, il figure,

il est vrai, au concile de 595 et j'ai conjecturé ailleurs (Mélange:

de l'école de Home, t. VII, p. 228) que cette église a du

succéder, dès le vie siècle. a celle de Saint-Matthieu, dans la si-

siàllée tantôt sous le nom (les martyrsldont elle consacrait la

mémoire, tantôt sous celui d'Acmiliana,',qui doit lui venir; de sa


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

fondatrice. ' > v Il -

‘>73. in tr'tulo :15. Ànostasiae] v. l'étude que j'ai consacrée à cette

église dans les-Mélanges de l'École de nom, ‘t. vn, p. 337.‘

7€’- tt a diziconia...] cette énumération, jointe à celle des dia-

conies qui portaient le vocable de la sainte Vierge (ci-dessus,

p. 19, l. 2), comprend dix-neuf dinconies urbaines et quatre


Generated on 2013-08-08 18:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

annexée au monastère de ce nom. En revanche la diaconie des

SS. Serge et Bacchns, qui existait déjà avant Grégbire 111 (t. I,

p. 420, l. 1), ne parait pas ici. Elle n'est du reste mentionnée

nulle autre part que dans la vie de Grègoire HI. Cette circons-

palalium .9. Pain‘ ou résidait, au 1x0 siècle, le missus impérial,

avait été installé sur l'emplacement de la diacouie de Saints

Serge et n'était même que cette diaconie transformée.

80. in monasterio s. Pancratii...] Ces trois monastères étaient

chargés de la desservance de la basilique de Lntran. au point de

vue de l'office divin. Ils sont nommés dans l'ordre d'ancienneté.

Le premier, celui de Saint-Pancrace, existait déjà antérieurement

au pontificat de saint Grégoire le Grand (DiaL. n, prooerm);

qui portait le nom (l'llonorius, a dû être fondé par ce pape (t. I,

p. 324 et 327, note 21). On croit qu'il se trouvait la où est main-

tenant l'hôpital Saint-Jean. D'après son vocable il devait cor.-

tcnir deux chapelles, dédiées, l'une à saint André, l'autre à saint

jour de Pâques et la semaine suivante. L'Onlo llomanus I, qui

donne le détail de ces cérémonies, l'appelle une fois ad. 5. An-

dream ad Crucem, ce qui porte à croire que cet oratoire de saint

André avait un rapport étroit avec l'oratoire de la Croix fondé

par le pape Hilaire (t. I, p. 2B; cl. p. 266,’ note 20). (let oratoire

était le lieu où le pape procédait, sur les nouveaux baptisés, a

la cérémonie de la cansignatio (confirmation). D'autre'part, le

vieux rite de la procession des Vêpres pascales a évidemment

pour but de faire faire aux néophytes une sorte de pèlerinage aux

lieux où s'est accomplie leur initiation. La procession comporte

deux stations principales. l'une ac! fontes, dans le haptistèro lui-

mèmc; l'autre ad s. Andream ad Cruccm, au sanctuaire de la

confirmation. Ces considérations autorisent à relier l'antique ora-

toire du pape Hilaire au monastère fondé par llonorins et sou-

vent restauré depuis. On remarquera que son nom n'est accom-

pagne ici d'aucune indication de voisinago; le monastère en effet

ne touchait ni au palais pontifical ni à. la basilique. Si, comme


44 XCVllI. LEO 111 (795-816).

le même rapport qu'entre les vocables (le SainbAndré et de

Sainte-Croix, de l'autre côté du baptistèrc. Et ceci est confirmé

par l'absence de tonte mention spéciale des chapelles de Saint-

Venance et de Sainte-Croix dans la présente liste, qui pourtant

a donné place aux deux petits oratoires de Saint-Jean-Baptiste

et de Saint-Jean l'Èvangéliste. Saint-Venance et Sainte-Croix

avaient trop d'importance pour n'y pas figurer: aussi n'hésilé-je

pas à les retrouver dans les chapelles monocales de Saint-Êtiennc

et de Saint-André.

81. in mon. 3. slephani (1. p. (id b. Petrum] Voici les quatre

monastères de Saint-Pierre, dont il a été question t. I, p. 2l],

note il; p. 422, notes 13, H; p. 459, note 42; p. 518, note 49.

Ils ne sont pas énumérés ici dans l'ordre de fondation, car c'est

justement par le plus jeune que l'on commence.

82. in mon. 3. Cesarii g. p. ml b. Paulum] Des deux monas-

téres de Saint-Paul, l'un, celui de Saint-Césaire, s'élevait sur le

même emplacement que l'abbaye actuelle; l'autre, celui de Saint-

Étieune, se trouvait dans l'atrium de la basilique. Ceci résulte

de la formule vu, 3 du Liber Dira-nus (: 87 Ilozière), où il est

marqué intro atrio beali nposloli Pauli. Déjà au vm siècle il y

avait à cet endroit un oratoire de Saint-Étienne; l'un des topo-

graphes de ce temps (De Ilossi, Roma 3011., t. I, p. 18:2) l'indique

en ces termes : « Ante frontem eiusdem basilicae oratorium est

Stcphani martyris; lapis ibi, quo lapidatus est Sleplianus, super

altare est positus. » Le destinataire de la formule du Liber Diurnus

est évidemment l'abbé de Saint-Gésaire ; lepape lui prescrit de réu-

air à son propre monastère celui de Saint-Étienne, alors désolé

et clépeuplé. Cette union, ell‘ectuée antérieurement à la compi-

lation du Liber Diurmts, fut en maintenue ou renouvelée plus

tard; deux chartes du cartulaire de Subiaco (Reg. SubL, n“ E27,


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

139), datées de 961 et de 967, mentionnent un Roizo, abbé ven.

monaslerii beali prolomarlyris Ievilc sancli Slephmzi et Cesarii qui

vocalur quattuor angulos, silos arl b. Pnulum apostolum. — Ces

deux monastères sont mentionnés dans la vie de Grégoire Il

(t. ‘I, p. 397), comme ayant été reconstitués par ce pape; il est

possible que ce soit à cette reconstitution que se rattache la.


Generated on 2013-08-08 18:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

formule du Liber Diurnus.

83. in mon. ss. Cosm. et Damianî q. p. z'uzla Praesepem] Sur les

trois monastères de Sainte-lilarie-ltlajeure, v. t. I, p. “0, note 7.

Celui des SS. (Mme et Damien se continua, jusqu'au XVI“ siècle,

dans une église placée sous le nouveau vocable de Saint-Lue,

qui fut détruite par ordre de Sixte-Quint (Martinelli, Rama ex

cthn. sacra, p. 353).

8}. mon. 3. Andree 1]. op. Massa Iuliana] Cette église de Saint-

André a été désignée de bien des façons, et il en est résulté beau-

coup de confusions. Les plus anciens textes où il en soit question,

la vie de Simplieius (t. I, p. 249) et certaines rubriques de la li-

turgie « grégorienne n, se bornent àmarquer son voisinage par rap-

port à Sainte-Marie-Majeure : iuzta basilicam 3. Marine, post Prae-

sape. Dans la vie de Grégoire II il porte le nom de Barbara, quorl

Barbare nuncupalur (t. I, p. 397) et cette appellation se retrouve,

sous une forme plus complète, dans cette même vie de Léon III

(p. 28,1.17), cala Barbara palricia.D’autres fois, comme ici,elle est

dite in Massa Iuliana. Cette désignation reparait assez souvent

dans le courant du moyen-âge; ainsi, dans une charte de 908,

Ëitée par'M. de Rossi, Bail. “3'”, p. 7, dans l'Ordo de Cencius

amerarius et dans la liste des églises de Rome citée plus

haut, note“. Au déclin du xm' siècle on voit npparaltreles dési-

gnations in Aurisario, in Piccina, in Assaro; cette dernière, propre

au catalogue de Turin, est probablement une corruption de Au.

risario. Quant à celle-ci, elle n'apparaît dans aucun document

qui soit certainement antérieur à la fondation d'un'hépital en cet

endroit (1259); le plus ancien des documents produits à ce propos

par Bosio (Rama sofL, m, 47) ne remonte qu'a l'année i261. L'ex-

pression in Piscina est encore moins anciennement attestée; je la

trouve pour la première fois. conjointement à. l'autre, dans une

lettre de Nicolas IV, du 23 décembre i288 (Registre, éd. Langlois.

t. I, na 763). Il est donc possible que ces appellations n'aient rien

à voir avec l'antiquité. Il n'en est pas de même des deux autres.
colonno Trajane.

89. omlor. s. Stop/tant g. p. in Dulciti] Inconnu.

90. oratoz'. SS. Sergii et Bac/lit‘ 7. p. in Calintco] Dans la vie de

Pascal il est question d'un monastère de femmes, sans le vocable

teranensis. Je ne sais si c'est le même que celui-ci.

91. or. x. Agnetis q. p.

Agnès sur la place Navone. Le monastère de Sainte-Agnès quae

dicttur Dua fol'na,

il y avait sans doute dans sa construction deux arcs (famines,

apparents. (l'est la que l'on a loca-

lisé la tradition de l'exposition de sainte Agnés dans un man-

92. or‘. 8.

téressant d'i

ce que je trouve à. ce sujet. Le cartulairo de Subiaco mentionne

assez souvent un monastère de Saint-Vit, mais sans dire ou il

est. Une maison avec église de Saint-Vit, sise regione l'll. iua'ta

traxenda, n'a rien de commun avec ce monastère. Le catalogue

topographique de Turin (Urlichs, p. lT-l) marque aussi une église

ver l'emplacement.

93. in monasterio Mie/watts} Inconnu.

94. in manaslerio s. Sergit] Inconnu, "

celui du Latran, ci-dessus, note 90.

‘ en a reconstitué

l'histoire et indiqué l'emplacement d'après des pièces d'archives.

bord sous celui de Sainte-Agatlie, puis sous celui de

Etienne.

96. in mon. 3. Iszdon] Inconnu. Une charte de l'année 965 (Reg.

S14“. 11'' H0} mentionne une vinea de sanclum Yaidorum. Je ne

banc, appartenait au monasteio romain de Saint-Isidore. L'é-

glise actuelle de Isidoro n'a rien a voir a

tàre.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

nom, mais changea de vocable. On le trouve en effet sous le nom

de monasterium sanclae Marine qui vomtur Tempuli, ou in Tempuli,

dans une charte de 967 (Reg. SubL, 120) et dans deux autres de l0.'l.’i

dans le catalogue cité plus haut, note 74, et dans celui de Turin.

son oratoire de

qui existe encore sur la voie Appienne et que l'on a confondue


Generated on 2013-08-08 18:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

longtemps avec Snint-Césaire in Palatio (t. I p. 377, note l2).

99. in mon. .7. Simmetm] Le monastère de Corsa; fut restauré

. Marine in man. Aquae Saleiae] C'est la. plus ancienne

SaintesMarie scala Caeli,

Saint-Pierre prés de l'endroit marqué au surle plan, où s'élevait

l’église Saint-Vincent. Ce monastère, mentionné ici en dehors du

avoir eu quelque chose de particulier. C'était peut-être un couvent

de femmes.

105. tu mon. .9. Agnclis... s. Eugeniae] Monastères annexés aux

basiliques suburbaines de Sainte-Agnès et de Sainte-Eugenio.

Le premier au moins était un monastère de femmes.

l06. or. 8. Gregorii g. p. in Campa Merci] Au 3:0 siècle il y avait

in Campa Mal‘liü un monastère de femmes, placé sous le double

vocable de Sainte-Marie et de Saint-Grégoire : le Reg. Sublaceme,

tinelli, Rama sacre, p. H8 et sniv.).

. Marie in Tempore est 111'8-


46 XCVIII. LEO III (795-816).

m7. ipse ver-o — et une. 11] Ces deux alinéas ne sont que la

répétition, évidemment involontaire, des deux articles relatifs à

Sainte-Sabine et a la diaconio des SS. Silvestre et Martin.

108. in .tenodochium] En joignant à ces trois :renozlochia celui

qui a été mentionné plus haut, p. 99, 1. t7, on peut dresser la

liste suivante :

:ren. Firmis (oral. s. Manioc),

un. Anirhicrum (oral. s. Luciael,

zen. a Valeris (ami. 3. Abbaryri),

.ren. Tur-i'lm (oral. 35. Comme et Damiani).

Ceci doit étre rapproché du texte de la vie d‘Ètienne Il (t. I,

p. H0) où il est question de quatre .renodochia in haa' Romano

urhe sila anliquitus. Il est sur qu'aucun des quatre que mentionne

la vie de Léon 111 ne peut être identifié avec le .renodochium in

l'lnltma, fondé par Étienne II; celui-ci fut absorbé bientôt par la

diaconie de Saint-Eustache; les documents ne le mentionnent

jamais. D'autre part, le L. P. (VIGILE, t. I, p. 296) mentionne la

fondation d'un .renodochium in via Lala par Bélisaire, vers le

milieu du V1. siècle. Cet établissement avait un oratoire sous le

vocable de la sainte Vierge, l'église actuelle de S. Maria di

'l‘revi, connue au moyen-âge sous le nom de S. Maria in Xeno-

don/ria. On pourrait, en partant de là, l'identifier avec le a-enodo-

r-hium Firmis. Dans la correspondance de saint Grégoirele Grand.

il est question de trois æenodochia, appelés respectivement Am‘cio-

rum (Ep .xrr, 29), viae Novae (x, H), Voler-in‘ (rx. 28). Le premier et

le dernier se retrouvent dans notre liste. M.de Rossi a démontré

qu'on doit chercher le zen. Valerii sur le Celins, près de la ba-

silique Saint-Êtienne et de l'ancien monastère de Saint-Èrasme.

Il en a rattaché les origines à la demeure des Valerii Severi du

[V8 siècle, qui s'élevait certainement à cet endroit. C'est évidem-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ment àquelque fondation del'illustre famille des Anicii que se rat-

tache le renodochium Anicz‘orum mentionné aussi par saint Grégoire.

Le vocable de Sainte-Lucie permet de faire quelques conjectures

sur son emplacemcnt.0n est autorisé à le chercher la où se ren-

contrentplus tard des églises de Sainte-Lucie. Les deux diaconies

in Orphea et in l'lI aoIiis doiventetre écartées; il en est de même


Generated on 2013-08-08 18:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

de S. Lucia dclla Tinta, qui appartenait au monastère Renuti.

ltcstent les trois églises de S. Lucia in Canlu sccuto (S. Lucia

dol Gonfalone), de I’inea ou de Calcarnrio (S. Lucia delta Botteghe

oscure) et de Confinio ou de Columna (prés la place Colonna, ac-

tuellement détruite), entre lesquelles on peut choisir. — [teste

le .unodochium Tucium avec son oratoire des SS. Côme ct Da-

mieu. Je ne saurais dire s'il doit être identifié avec le arenodo-

tritium viae Nova: du temps de saint Grégoire. La situation de

celui-ci est d'ailleurs incertaine. car on ne saurait dire si la via

Nova où il se trouvait était l'ancienne rue de ce nom qui menait

du Palatin au Vélabre, on la rue homonyme qui donnait accès

aux thermes de Caracalla.

109. in oratorio s. Andree ubi supra] Cet ubi supra montre que

l'oratoire en question se trouvait dans la diaconie de Sainte-

Marie Antiqua.

‘H0. seutos... Il scripte: ulroeque :imbolum] Ces deux écus (scu-

los),lplacés, l'un a droite, l'autre a gauche de la porte par la-

quelle on entrait dans la confession de Saint-Pierre, contenaient

le symbole en grec et en latin. Il est probable que ce symbole

n'était autre que celui qui est actuellement en usage, dans les

deux églises, sous le nom de symbole de Nicée. Depuis les temps

byzantins il avait été substitué, a Romo. comme symbole baptis-

mal, à la très vieille formule appelée symbole des Apôtres. A

Constantinople et dans toutes les églises d'Orient l'usage s'était

introduit de réciter le symbole à la messe. Cet usage existait

aussi en Espagne; il fut sanctionne en 589, par le troisième coa-

cile de Tolède (c. 9) : on le récitait avant le Pater. En France, au

moins depuis le temps de Charlcmagne, le Credo avait également

sa place dans la liturgie de la messe : on le chantait tous les

dimanches, après l'Évangile. Cet usage avait été autorisé par

le pape Léon III (Hardouin, Canin, t. IV, p. 972, 973); mais la

coutume de Rome était différente. Le symbole n'était, à Rome,

ai lu ni chanté a la messe, si ce n'est une fois par un, le jour où


XCVllI. LEO 111 (795-816).

in"

monte pour arriver à l'atrium de ceux qui se trouvent entre ..

l'atrium et la basilique,

tu‘. parle data-41...] Du coté du palais pontifical.

115. Icospilalem in quo Ioro qui Naumachi'a dicitur] Au moyen-

âge on appelait Naumacbie la région qui s'étend entre le palais

pontifical actuel et le château Saint-Ange. Les Mirabilia (Urlicbs,

p. 106) et P. Mallius (De Rossi, Insnn, t. II, p. 220) y placent le

légendaire Sepulcrum Iiomuli, quod vocatur meta, pyramide funé-

raire qui ne fut détruite que sous Alexandra VI et qui se treu- '

vait vers l'emplacement de l'église actuelle de S. Maria Trans-

pentina. D'autre part l'hôpital dont il est ici question contenait

un oratoire sous le vocable de saint Pérégrin (ci-dessus, p. 28,

l. 5) ; il s'appelait même quelquefois hospilalc s. Peregrini

(PASCAL, n. 139). Or l'église S. Pellsgrino témoigne encore de

l'emplacement et de l'oratoire et de l'hôpital. Elle est située au-

dessous du palais pontifical, dans le quartier de la garde suisse.

L'édifice antique d'où cette région tirait son nom est mentionné

par les régionnaires du 1v° siècle (naumachias i‘ : il faut évi-

demment lire naumachias Il, l'autre était située sous le Jnnicule,

près la porta Portcse) et par Procope, BeIl. Goth., 11, I, dont la

description ne saurait se rapporter au cirque de Nérou, détruit

depuis longtemps au moment où il écrivait.

116. sa. Cllristi' martyrum corpora] M. de Rossi (lnscn, t. II,

p. 278) rapporte ici l'inscription suivante, publiée par lui d'après

un manuscrit du 1x° siècle (Parisin. i841).

Comlita sancta cupt's si nasse pignoru. Ierlor,

hunc venerare Iocum tilulus quem sanctus (ulornat.

Hoc Iubor et sludium det‘orauit papas Leom's

quod prosil meritir eius in vita peraemie.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

llic veneranda Dei consistant membra piorum

et L'lausa recubant operora sub antra ruronum‘

Flagita hic veniam, cie frequcns inlima coulis

et fcssa diutinir co/ztunde pectora pugnis,

ut placidu: purge! tua Chri'slus vulneru menlis

et lelus adeas caelum reynumqiu! bealum.


Generated on 2013-08-11 07:58 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

M. de Rossi propose de lire antra Sawonum à la fin du v. 6. Il est

conduit à cette conjecture par l'idée que l'hôpital de Léon 111

était situé de l'autre coté du portique de Saint-Pierre, dans ce

que l'on appelait le vieux Sazonum. .\[ais ce système repose sur

une confusion inadmissible entre le cirque de Néron et la Nau-

macliie (cf. la note précédente). L'expression operosa sub antra raca-

uum, exactementeu inexectement transcrite. ne peut désigner que

les constructions quisurmontaient le tombeau des saints (membm

piomm). Elle ne fournit aucune indication topographique. Dès

lors l'attribution de l'inscription elle-même à l'hôpital Saint-

Pérégriu devient incertaine.

117. Grailus vrro...] Sur ces degrés, v. t. I, p. 262, l. 7.

118. or. in honore b. Archangeli] Les ruines de cet oratoire dis-

parurent lors de la construction du palais de Latran sous Sixte V.

Rasponi (De basilica Laleiu, p. 358; cf. la copie de Grimnldi dans

le cod. Vat. 6t38, f0 39) cite un fragment d'inscription qu'il rap-

porte à la façade de l'édifice détruit ITA PETRI AD IIONO-

REM ARCIIANGELORUM LEO TERTIVS PAPA FIEItI IVSv

Sl'l‘. Suit le monogramme de Leo papa.

119. Macronam .. Laleranenris patriarcliù] Le portique nord du pa-

lais extérieur ou occidental, depuis le campu.x,c'est-à-dire depuis

les environs de l'obélisque actuel jusqu'au delà des images des

Apôtres. Sur l'emplacement de ces images,v. t. I, p. 378, note 26.

120. alterius basilime] Ainsi la basilique de saint Agapit était

double, comme celle de saint Laurent et celle de sainte Sympho-

rose (De Rossi, Bull. 1878, p. 75).

121. basilicam b. steplumi, via Lutine] Dans les'ruines de cette

basilique (cf. t. I, p. 239, note 1, et p. 531) on distingue des mar-

bres sculptés qui peuvent etre du xxe siècle et avoir quelque rap-

port avec les restaurations exécutées sous Léon III. Il y a même

une inscription du temps du pape Scrgius II; les lettres sont distri-

buées en deux colonnes verticales, incomplètes en haut.... S STEP-

I'IANI PRIMIS MARTIRI EGO LVPO GRIGARIVS..... E GAN


718 XCVIII. LEO ÏII (795-816).

église (les SS. Néréu et Achillée est encore, dans ses maîtresses et Léon 1V disparurent au un‘ siècle. alors que Pascal II fit

œuvres, l'édifice construit par Léon 111. Sur l'arc ubsidal on voit transporter les restes de ces trois papes sous l'autel de l'oratoire

une mosaïque représentant la Transfiguration au milieu, l'An- Saint-Léon, où reposait déjà, depuis la fin du vue siècle, leur

nonciation à gauche (du spectateur), et une scène analogue à illustre prédécesseur Léon le Grand (t. I, p. 379, note 35). Cette

droite : la Vierge tenant l'EnI‘nnt Jésus, un ange à ses côtés translation est attestée par P. Mallius (De Rossi, Inseiz, t. il.

(Garrucci, Slaria delI‘ m-Ic crist. p1. 284). p. 201) : « Oratorium s. Leonis papas IIII, in quo, sicut snepc

130. commmiùrales] Je crois qu'il s'agit ici de calices ministériels, :1 nostris maioribus accepimus, videlicet a domno presbylcro

c'est-à-dire servant à distribuer la communion aux fidèles 50 ‘s Cencio prioru et domno Petro Christiano, sunctnc rccordationis

l'espèce du vin. domnus Paschalis papa 11 corpus beatiLeonis I etII et III cl [111

1:10. Sepultus rest....] Lostombenux primitifs de Léon 11. Léon IIl reconditlit, sicut etiam multi nostrorum viderunt. n
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-11 07:58 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
XCVIIII. STEPHANUS llll (Sis-8&7). 49

XCVIllI.

STEPIIANUS, natione Ronlanus, ex patre Marino, sedit menses vll. Hic a primeva etate in patriarchio Late- l m

ranense sub sanctae memoriae domno Adriano papa nutritus atque edocalus, nobili prosapia ‘ atque clarissimo

genere ortus1 adhuc in parva aetate ad discendam sacrae disciplinae scientiam studiosius vigilabaL Defuncto

vero sanctae memoriae iamfato domno Adriano papa, in locum eius domnus Leo papa successit. Qui praedictum

si domnum Stephanum conspiciens bonae conversationis atque humilitatis mores degere, eum ad subdiaconatus

ordinem promovit. Quem cum magis ac magis spiritalibus studiis vacare conspicerety Domino annuente, ad 427

diaconatus2 culmen eum provehit. Et ex tunc multipliciter spiritalibus pollens studiis, maximam tam ad evan-

gelizandum populo sollerter ac clare divina atque ewangelica verba quamque ad exercendam aecclesiasticam

traditionem gessit curam. Et ita spiritus sancti gratia in eius corde refulsit ut in omnibus eflicax idoneusque

¡0 conprobaretur. Sicque factum est ut dum de hac vita migraret antefatus domnus Leo papa, ilico dum ferven-

tissimo affectu a populo Romano diligeretur, isdem praecipuus ac sanctissimus vir stephanus ad sacrum pontifi-

catus culmen est electus. Qui uno omnes affectu parique amore eum ad ecclesiam beati Petri apostoli perdu-

centes, Dei ordinante providentia, papa 3 Urbis consecratus est.

llic sanctissimus vir, in pontificatu iam positus, pro i contirmanda pace et unitate sanctae Dei ecclesiam u m

15 franciae arreptus est iter, apud piissimum et serenissimum domnum Ludowicum imperatorem. Qui cum

Franciam pervenissetv tanto honore atque exaltatione a

praedicto piissimo principe atque francorum populo

susceptus est quanto vix lingua narrare potestg et tantam illi Dominus gratiam largire- dignatus est ut omnia

quacumque ab eo poposcisse dinosciturq in omnibus impetravitg in tantum ut isdem piissimus princeps pro illius

amore in finibus Francia super omnia dona quae ei largitus est, cortem 5 de suo proprio fisco beato Petro apos-

20 tolo perpetuali usu per praecepti paginam concessit. lsde

m vero sacer antistesl exemplum sumens lledemptoris

nostri, qui pro nobis de celis dignatus est descendere et de captivitate diaboli nos eriperey omnes exules ° qui

illic captivi tenebantur propter scelera et iniquitates suas quas in sancta Romana ecclesia et erga domnum

Leonem papam gesseruntl pro pietate Ecclesiae secum reduxit.

Fecit autem in ecclesia beati Pelri apostoli ad vincula timiamaterium de argento desuper deauratoj pens. lll

25 lib.

immo et in eadem ecclesia fecit vestem de chrisoclavog cum

. item fecit gabata argenteav pens. lib.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

. Similiter fecit vela olosirica cum periclisin de fundato, numero

gemmis, habentem historiam beati Petri apostoli. item

fecitvela de fundatoy numero . Et in monasterio ubi supra’ fecit calicem de auro cum gemmis ornatum, pens.

lib. , et patena de argento desuper deauratat pens. lib.

VARIANTES DES

i sedit <ann0s Vll> Ev — 4 iam praephato V - successit]


Generated on 2013-08-11 07:58 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Hic desinit V — 5 degeret DE (corr. d) —- a vacaret conspi-

ciens E — 7 provexit c — maxima E- ad om. D - 9 gratiam

E —- l0 antepraefatus E- u praecipuus ac om. D — i2 erec-

tas D — omnes uno E — pariterque D

u pontiticatus E —- 15 Hludowichum C : Lodoguicum E —-

i6 Francia E —exull. E -- l7 lantaE(corr.) — l8 quae CE -

Linrm Pom'mcnus, t. 1l.

. [lam fecit crucem de auro cum gemmis, pens. lib.

MANUSCRXTS.

49 curtem CE- 20 praeccplionis E —— sacerdos et ant. c —-

22 captivitate E — sanctam ilomanarn ecclesiam E — 23 pro-

prietale CD — deduxit D _

u deauratum ¡‘I-25 Item <similiter> E -de argento CE

--olobera c- 26 immo-numero om. D -— 27 vela} vestem c -—

28gcmmis <omatum> E -- lib. <X> D

. 429
XCVIIII. STEPHANUS 1111 (816-817).

IV

50

Fecit autem et in sanclo Theodoro in Sahellum crucem de auro cum gemmis ornatam

pens. lib.

et calicem de argente,

Fecit autem praedictus venerabilis et praeclarus pontii‘ex in basilica beati Petri apostoli ad Vincula patenam

et calicem de argente desuper deauratum, pens. lib.

tihus suis, pen‘s. lib.

.llem ubi supra fecit coronam de argente cum penden-

Enimvero et in oratoriol sanctae Barbarae martyris in Subora l'eclt vestem de fundato. Necnon et m baslllca

beate llelenae fecit vestem de l‘undalo.

V Hic vero divina vocatione de bac luce suhtractus ad aeternam migravit requiem. Sepultus vero est ’" in basi-

lica heati Petri apostoli. Fecit autem ordinationem I in mense decembrio, presbiteros Vllll, diaconos llll; .epis-

copes per diverse loca numero V. Et cessavit episcopalus dies ll.

VARIANTES DES MANUSCRITS.

1 in om. C — Sahelli D: Sabello C4 ornala D -— 5 pens. lib.

om. C

8 vero om. CE — subtractus est D -— est om. D

NOTES EXPLICA'I‘I V ES .

i. nobili prosapiu] Cette noble famille donna, dans le cours du

me siècle, trois papes à l’église romaine, Etienne 1V, Sergius 11

et Iladrien 11. V. ci-dcssons, n“ 479, 613 .

2. al] diaconalus -— est z'lcl'lus] Tout ceci est copié mot à mot

sur la vie d'I-ladrien, t. I, p. 486, 1. 18-24. Même dans les lignes

qui précèdent on reconnaît que la vie d’lladrien a servi de mo-

dèle.

3. papa Urbi's conset‘mlus est] Cette consécration immédiate est

un fait d'une certaine importance. Etienne IV est le premier pape

qui ait été promu depuis le rétablissement de l'empire (l'occident.

On s'est demandé souvent, et un se demanda dès l'année 316, si


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

cette restauration impériale n’entraînait pas le renouvellement de

la coutume d'apres laquelle les élections pontificales étaient véri-

liées soit à Constantinople, par l'empereur lui-même, soit à Ra-

venne, par l’exarque, son représentant. Sans doute cette coutume,

introduite pour empêcher les svhismes, avait été a peu près

abandonnée dès avant la cessation de l’exarchat et du régime


Generated on 2013-08-11 07:58 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

byzantin : Zacharie et Etieune 11 avaient été ordonnés sans que

l'on eût sollicité l'approbation des autorités impériales de Ba-

venne; l'élection de leurs successeurs, Paul, Constantin 11,

Etienne lII, lladrien, Léon Il], n'avait été vérifiée ni parla cnur

{rauque ni par aucune autre autorité séculière. Mais ne (levait-

ou point revenir à l'ancien système, maintenant que l’empire

avait été rétabli en Occident? 11 est impossible de démontrer que

Charlemagae ait réglé cette question ou laissé des instructions

pour la régler après lui. Elle ne se posa, en fait. qu'après sa

mort, Etienne 1V ayant été le premier pape élu depuis le réta-

blissement de l'empire. ‘A Rome on ne jugea pas que cette cir-

constance eut créé des obligations nouvelles. Le pape flt prêter

aux Romains un serment de fidélité à l'empereur Louis (Thègan,

c. {6) et s'empressa. de lui notifier son avènement, en lui en-

voyant deux légats « qui quasi pro sua consecratione imperatori

a suggererent » (Ami. Einh.)', ct‘. Vita Lud. [l'Astronome], c. 26 :

» legationem, quae super ordinatione eius imperatori sntisl‘ace-

n ret. » On ne peut nier que cette dernière expression ne semble

impliquer l'idée d'i‘xuuser quelque irrégularité, de calmer une

certaine appréhension. Mais il faut observer que la biographie

anonyme de Louis-leJ‘ieux n'a pas grande valeur, dans les détails

de cet ordre, pour les premières années du règne, et que d'ailleurs

elle a été rédigée peu après 840, à une date où l'empire récla-

mait certainement le droit de confirmation; cette circonstance a

pu influer sur la façon dont il parle ici des évènements du

l'an 816.

4. pro mnfimmnda pare....] Ann. Einh. : Leo papa. anno ponti:

ficatus sui vicesimo primo, circiter "HI kal. iun. (fausse date)

de corpore migravit, Stel‘nnusque diaconus in locum eius electus

nique ordinatus est; nondumque duobus post consecrationem suam

exactis mensibus quam maximis poterat itineribus ad imperato-

rem venire contemlit. missisque interim duobus legatis qui quasi

pro sua consecratione imperatori suggererent. Quod ubi impara-


XCVIIII. STEPHANUS IIlI' (810-817).

51

pian ummoriae liludowicus imperator sancto Pelro trarlideml et

\Vido quidam comas par plures annos tenuemt. u Vandeuvrc, lo-

calité située entre 't‘royes et Bnr-sur-Aubc. autrefois comprise

dans la diocèsü de Laugres.

0. Umues mules —— ser'um deduxil] Les historiens franks négli-

gent ce fait. Sur ces éxilés, v. ci-dessns, p. 7, 8.

7. 1'! in mumlstm'iu .ubi supra] Le monastère de Snint-Agapit.

voisin de la basilique eudoxienne. Ci‘. ci-dessus, p. Ai, note 63.

s. in ami. 3. Bai-barde in Subm-a] Cette chnpællo n'est pas mon-

tionnée ailleurs.

9. in bnsi'lit'a h. [le/amie] L'ancien mausolée de sainte Ilélêne sur

la voie Lubicnne (i. I. p. 108. note 90). déjà qualifié d'église dans

les itinéraires du vu“ siècle (De Rnssi, lloma salt., t. I,

p. 173, m).

il). Svpultus est ....] La duc n'est pas marquée. Les nnnalistcs

frnnks indiquent le il ou le 25 janvier 817, qui Cillil‘û à peu près

avec la durée (le sept mois assignés ci-dcssus au pontificat. L'é-

pilaphe a disparu. '


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-11 07:58 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
7 se . C. PASCHALIS (en-s24).

C.

430 l PASCIIALIS, natione Romanus, ex patre Bonoso, sedit ann. VII mens. dies XVII. Qui ‘ a primevo etatis

suae divino cultu mancipatus atque sacrosanctae ecclesiae patriarchio studiis divinae salutiferaeque Scripturae

inbutus, tam in psalterio quamque in sacris paginibus novi ac veteris Testamenti spiritaliter eruditus, elegans

atque in omni bonitate perfectusl subdiaconus quidem factus et postmodum presbiter honoritice consecratus est.

Erat autem vir Sanctus, caslus, pius, innocens, magnanimus loquela, devotus, pudicitia plenus. et nimis 5,

bilariter iucundeque in aelemosinis pauperum cuncta quae babebat oportune distribuens. In colloquiis ergo

divinis frequentius cum religiosis ac sanctis monachis sedula observatione die noctuque insistebatg et in oratio-

nibus ac vigiliis cotidianisque ieiuniis humiliter atque honeste vigebat.

n Qui dum praedecessor eius domnus Leo ter beatissimus papa tanto studio pervigil et religionis devotus cons-

pexisseti tunc ei monasterium beati Stephani primi martyris qui appellatur Maiorem, iuxta basilicam beati Petri m

principis apostolorum ad regendum commisit, quia scriptum est : « Nemo lucernam accendit et in abscondito

ponit, neque sub modio, sed super candelabrum ut qui ingrediuntur lumen videant. » Unde qui sibimet vitae

huius temporalis pro aeterna lucra sobriae atque utiliter moderando correxit exemplum bene vivendi in subditis

. et correctio pietatis religiosius exornareL Qui etiam gratiam hospitalitatis in peregrinis et claudis qui ob amorem

beati Petri apostoli de longinquis regionibus ad eius limina occurrebanty utiliter praeparantes necessaria submi- tii

nistrabat, et occulte quae egerat hilariter erogabatv et semper cotidie in Dei operatione crescebat usquequo

III praedecessor eius domnus stephanus papa de hac luce ad aeternam beatitudinem emigrasset. Dum ergo tanta

bonae operationis exempla praecipue longe lateque fama discurreret, et omnipotens Deus regimen Ecclesiae suae

sub piae gubernationis cura annuens apte moderanterque disponeret, una 2 concordia, una eademque voluntate,

divino interveniente consultur a cunctis sacerdotibus seu proceribus atque et omni clero, necnon et optimatibus 20

vel cuncto populo Romano, ad laudem et gloriam omnipotentis Dei in sedem apostolicam pontifex 3 elevatus est.

Erat enim ‘patrum praecepta, seu instituta pontificum atque canonum regulas, necnon legum sanctiones decen-

tissimus observator. et cuiquam iustitiae normam a tempore ordinationis suae nobilissimus promulgatorg tardus

ad irascendum et velox ad miserandum, nulli malum pro malo reddenteml neque vindictam secundum cuius-

quam commissum tribuentem1 sed semper misericorsg sub piae dilectionis omnibus civibus et a neo commisso 25

populo Romano amator et gubernator existebatg omnium etenim ecclesiarum Dei cum summo studio atque

summa prudentia pro solita religionis cura cultorr restaurator atque in omnibus devotissimus exornator.

431 Hic beatissimus praesul multa corpora sanctorum requirens invenit, quos et diligentius intro civitatem ad

honorem et gloriam Dei honeste recondidit Rogam t etiam omni clero suo in presbiter-io profecto multipliciter
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ampliavit. Et quia omnem thesaurum in sacrario caelesti recondidit, maxime propter captivos et exules, non 30

VA-RIANTES DES MANUSCRITS.

l Paschales E -— an. VI C — mens. V E — d. xvi E — 2

cultui CE —— 3 paginis CE. —- veteri E — specialiter E

9 depraecessor E-tanlis studiis E : tanti studii C —'H acc.] omni om. CE -— 22 sanciones n — 24 nullum E

abscondit D —13 <lucra> pro e- <et> exemplum CE ~14 28 praesul <multipliciter benignus> C -— 29 Rogam-recon-
Generated on 2013-08-11 07:59 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

clodis ca - l5 <de> reg. D — praeparans n. subditis minis- didit om. E (suppL) - 3o tesaurum D -

trabat C -— 17 ac D — migl'. E — l8 praecipuae D — 19 mode-

rateque E - disponere codd. : disponeret com'eci - 2o et ante


C. PASCHALIS can-om.

tantum a transmarinis regionibus, viros ac muliere , v ‘ m per jonginquos

viarum itinere passim perquirendo, tam Spaniae '

verus pastor ad propria perduxit.

martyrum Processi et Martlmam

pens simul hb xxxvi necnon et aliam imaginem ex auro purlssimo obtuht, ad ornatum lamfatl oratom

pens.l1b M11 et une HI S1m1l1 modo canistr

Sed neque hoc silentio praetereundum esse arbitram

ur quod eodem tempore,

quorundam a

gentis Anglorum desidiam ita est omnis illorum habitalio,

30 flamma ignis exundante conbusta,

Cuius exuberantes incendio pene

diabolico operante versutia, per vn

quae in eorum lingua burgus dicitur.

ut etiam nec vestigia pristinae habitationis in eodem loco inveniri potuisseL

tota porticus quae ducit ad basilicam principis apostolorum ignis fomitem

VARIANTES DES MANUSCRITS.

1 pro E- l magnitudinis pulchra et decorata nimis E — 5

contextam E — perfig. E — 6 eiusdem CE (0m. demum) - 7

Slxfi E — desuper CE

i e Petronellam ce —

u pensatur D

om. CE — aliorum E- Hinsimul CE —et om. c —- ad om.D —

iam praefati E — is pens. 2° 1. <omnes> C — is conchajcoro-

na D-qui E :0»). C — <et> une. (JE-20 <mirae decoratio-

nis> exorn. CE-22 quem om. C- ne bratli D —circumsata C

29 gentis om. c — 30 flamma <dicitur> E

io decoranler c - 1| cameram c -

.xu c — <et> unc. CE (bis) — is Iesu chrisli

g
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-11 07:59 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
M o. PASCHALIS (817-824).

433

434 VIII

IX

. Romanorum, episcopis,

devastavit. Et dum liaec, ter bentissimus pontifex quasi hora noctis conticinium porsensisset, subito propter

umorem aecclesiae heati Petri apostoli atque lantam peregrinorum illorum devastalionem nudis pedibus calciatus

equester cucurrit. Qui îanlam omnipolentis Dei in eius adventum misericordiam adl‘uit, ut locus in quo Vprius

idem quoangelicus ponlil‘ex constilit, nequoquum uherius impetum îgnis lransgredi permisit; sed ipse Dei cle-

mentia exorundo et multitude fidelium qui adorant decerlando, aciem ignis Deo miserante extincta est. Sicque

peractum est ut totius noctis spatium usque auroram ohservantes in eodem loco perstetit. Unde postmodum ter

heatissimus pastor, cons‘iderans illorum peregrînomm inopiam; quam oh insidiam diabolice fraudis inrepta est,

tanta doua tantaque beneficia, sicul semper solitus crut, in eorum necessitatibus iupertivit, tam in auro seu

argente vel corporum indumenta, quam reliqua necessaria alimenta, omnia uherius subminislr‘abat. Sed et si!-

varum copia pro lignorum utilitate, quatenus domiciliu sicut ante in eodem loco fuernnt, utililer restaurarent.

Portions etenim quae ah eadem clude vaslatn est decenter quam fuerat in melius firmissime restauravit.

Ilio praeclarus pontifex fecit in ecciesia heati Petri principis aposlolorum, nutritoris sui, vela chriso’claba per

amos presbiterii, habenlem stol'iam de mirabilihus aposlolorum que par eos Dominus operari dignatus est,

numero XLVI.

Ecclesiam 9 elenim beatissimae Chrisli martyris Praxedis, quue qunndam a priscis aedificata temporibus. nimia

iam lassala senio, ita ut fundamentis casura ruinam sui minaretur, isdem venerabilis pontifex illius ruinam ante

praevidens, eidemque'ecclesiae curam adhihens, iliic pervigil sepius existens, in alio non longe demutans 1000,

in meliorem eam quam dudum fuerat erexit statum. Absidum “’ vero eiusdem ecclesiae musibo opere exornatam

vuriis decenter coloribus decomvit. Simili modo et arcum triumphalem 1’ eisdem metallis mirum in modum

perficiens compsit.

Hic enim beatissimus et praeclarus pontifex multa ‘2 corpora sanclorum dirutis in cimileriis iacentia,

pia solli-

citudine, ne remanerent neglecte, querens atque inventa colligens,

magna veneralionis affectu in iamdictae

sauctae Christi martyris Praxedis ecclesia, quam miruhiliter renovans construxerat, cum omnium advocutione
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

presbiteris, diaoonibus et clericis laudem Deo psallentibus, deportans recondidil. Qui

dum snnctissimi atque coangelici praesulis haec intima cordis Yigilnntia gererentur ut recondilorum ibidem sanc-

torum corporum Deo indesinenter super ‘3 astm placemium precibus apud omnipotentem Dominum iuverenlur.

construxit in eodem 1060 a fundameutis cenobium, quod et uomine sanctue Praxedis virginis tilulavit;

in quo et

sanclam Grecorum congregationem adgregans,


Generated on 2013-08-11 07:59 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

quae die noctuque grece moduiulionis psalmodie laudes omni-

potentl Deo sanctisque illius ibidem quiescentibus sedule persolverent introduxit. Siquidem in eodem venerabilî

monaslerio plurima conferens praedia et possessionum loca, urbana vol ru

sLica, superfluae alque abundanter

ditavit.

VARIANTES DES MANUSCRITS.

l conlicinio C — 3 aeq. D : equesiré C — absentum D: ad ven-

luVC — 4 impelus 1'! — permisisset E (coma) -—6 usque <ad>

CE — 7 iusidia E- 8 seuv| cl. E — M Porticum E — fuerol,

<anlea> C

cipis e) — velu de chryso’clavo E

15 a om. CE —- l6 ut <n> CE —- cassuraD — 19 (1000-

rahiln

22 negloclui CE — 23 ecclesine D — rem] venerans C — 26

12 prueclurus <ct venerabilis> CE — ap.

princeps E (prin- iuvaretur CE — 28 moderatiouis D —- 29 scdula D

9'!

{0

I5

20

30
C. PASGUALIS (817-8214). 55

Quinimmo et in eadem ecclesiam fecit " oralorium beuti Zenonis Christi martyris, ubi et sacratissimum eius

. ,cdrpus ponens musibo amplianler ornavit. Fecit uutem in eudemençlesia cihurium ex argente, pens. lib. DCCCCX;

immo et propitiulorium sacri allaris ex argeuteis lumminls mirifice exornavit. Confessionem denique eius cum

rugulis suis interius exteriusque vallanlem pulcherrime compsit atque deauravit, qui simul pens. lib. C00.

5 Supra eiusdom venerubile allure fecit regnum spunoclistum ex auro fulvo seu diversis lapidibus exornalum, pens.

lib. V, une. Il semis. Et in eodem sucro allure fecit veslem de chrisoclubo cum diversis sloriis mire magni-

tudiuis atque pulchriludiuis exornatam. ltem ubi supra obtulit aliam vestem chrisoclabam ex auro gemmisque

confectam, hubentem sloriam virgiuulu cum fucibus accensis mirifice comptam utque decoratam. Ad sacrum ‘5

deuique eiusdem virgiuis corpus oblulit imagiuem ex lamminis argenteis praefiguratis, pens. lib. XCYllll. Hic

l0 benignissimus praesul feuit in iamdiclo monuslerio ‘5 orulorium beatae Agnetis Christi martyris, mire pulcrilu-

dinis exornatum.

Ecclesiam denique sanctae Dei genelricis semperque virginis Mariae dominae noslrae ‘7 quae appellatur

Domiuicu, olim construclam et iam ruine proximam, sullerli vigilantia pruefatus pontil‘ex ampliorem melio-

remque quum ante fuerat a fuudamenlis aedificans renovavit. Absidamque eiusdem ecclesiae musibo ‘3 mirifice

l5 decoravit. Ubi etium et plurima obtulit dona, scilicet ciburium ex argente, pens. lib. CCCXXXII; propiciatorium

sacri alturis ex lamminis argenleis compte decoravit. Confessionem quoque eius cum rugulis inLus et foris mirum

in modum perficiens adornavit, pens. lib‘. CXV, une. HI. Item ubi supra l'ecit gabatam ex auro purissimo, pens.

lib. 11, une. Ylll. Verum eliam et arcum ex urgente et çolumnelle lI cum gummadiis duabus, pens. lib.

lmmo et in sucro altare l'ecit vestem de chrisoclubo, habentem storiam dominicae Naüvitalis domini uostri lesu

20 Chrisli, mire pulchriludinis exornalum. Ilem ubi supra [ecil veslem de sluuruci pulcberrimam, cum periclisin

de'blati; item aliam vestem de blati bizanlea, hubenlem tabulam de chrisoclabo, cum vultu sauctae Dei gene-

tricis et. angeli obsequiu stantes, cum periclisin de slauraci; parilerque et aliam vestem de stauraci, habentem

pavones et in medio crucein de blatin. Porro et vestes il de quadrapulo, habentes in medio cruces de blalin.

ltem ubi supra fecit veslem ex auro lextam cum periclisin de blatin; coopertorium rubeum de syrico l. Fecit

25 etiam in circuitu altaris vela ruhea sirica llll, cum gamnmdiis et cruce de quadrapulo. llic venerabilis praesul

obtulit in trabem ante veslibulum altarls velu lyrea Il], et de quudrapulo V; in arcos maiores eiusdem ecclesiae

fecit vela ‘3 de quadrapulo numero XX, et par arcos presbiterii velu parva de slauraci llll; simulque in ingressu pres-

biterii velu tyrea IlI. Hic benignissimus ponlifex fecit in iugressu iamdictae ecclesiae cortinam maiorem de

quadrapulo, cum periclisin de l‘undato.

30 Christi namque omnipotentis domiui famulus et praenominatus pontifex maximam Dei ecclesiarum curam et
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

sollicitudinem pruevidendo indesinenter gerens, quadam dum die oralionis studio ad sanctae Dei virginis Chris-

VARIANTES DES MANUSCRITS .

E — 22 obsequio CE —slanlis C — staurace E (ctc.) —— et om.

Cl) —23 cruccm E — 24 texta E -— 25 vclas ruhe as siricus E

l ecclesia CE -— 2 DCCCX (2-3 eius om. C — 4 pîustur D —

CCC om. CD —5 vencrabilis E : vcnorandum C — 6 <el> "110-


Generated on 2013-08-11 07:59 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

CE —- cruces E — 26 velas tyreus E — V-uumero om. C —- 27 velns

m AgïïeSE — virgiuis CE — 12 qui E (corr.) — 13 Domuica E (etc.) —— ingressu-iu om. C — 29 fundulo <mirince val-

cE "‘ 1‘ fuit C — renovubit D — i7 im D — 18 culumnus C-—- de> E

columnae vel duas D _ 19 domini n. I. C. om. C- 20 Iterum 30 ecclesiam F. — 3l dum] veto E —-

435

Xll 436

Xlll

XlV
56 C. PASCHALIS (817-824).

tique martyris Ceciliae ecclesiam adveniret, nimio iam quassata senîo eiusdem ecclesiae menia et iam a fuuda-

mentis ruitura videns, quae per olitana tempora del'ectu vetustatis marcuerant et pose ruinis coul‘racta, diu anti-

quitus lacerata manebant, dato studio operis in loco eodem magnifico opere novam ‘9 construere ecclesiam cepit

et perficere satis meliorem quam fuerat studuit.

437 KV Sed neque illud praetereundum esse existimamus. Dum quadam die 2“ ad heati Petri principis apostolorum 5

ecclesiam pergeret, quatinus apud eundem heatum Petrum solito more vigilias celebraret et ante eiusdem con-

fessionem matutinales lu‘cescente dominica laudes residens decantaret, subito depressus sopore vidit adsistentem

sibi virginali aspectu puellam, angelicis vestibus decoretam, talia loquutionis afl‘amina protulisse, diceus :

« Multas tibi gratias rel'erimus, quia certamen quod de me diu posueras frustretoriis relationibus pervulgatis

» aures accommodans reliquisti. Quippe qui tente penes nie fuisti, uti proprio loqui invicem 0re vuleremus. » l0

—- lleec iam sepef‘atus diligenter audiens pontifex, studiose requirere caepit quae esset illa quae talia illi verba

diceret, vel quo nomine vocaretur. Cu'i illa respondit : « Si nomeu inquiris, Csecilia famula Christi vocor. » —

Ad quam summus inquieus praesul : « Quomodo hoc credere possum, eo quod olim fama relate sit quatînus

» eiusdem venerabilis Ghristi martyris Caeciliae corpus ab Agistull‘o Longobardorum rage ostiliter Rome residente

« furtim et ab illius hominibus fuisset ablatum. » - Gui talia venerabilis pontifex intimanti omnipotentis Dei t5

iamula dixit : « Quia me desideranter ut invenirent Langobardi quesiverunt, omnino verum est; sed domini mei

n lesu Ghristi opitulatione et dominae meae sanctae Dei genetricis seniper virginie Mariae auxiliota, neque me

» invenire neque deportare sicut voluerant hinc lougius potuerunt. ldeoque sicut me quaerere cepisti, qualiter

» me invenias assiduo labori non desistas incumhere, quia domino Bac pro cuius amore et honore passa sum

» placuit ut tu me invenias et in ecclesia quam tu noviter construxisti recondas. » — Haec dicens ab oculis 20

aspicientis ablats est.

438 X“ Tunc isdem veneraudus pontii‘ex, matutiualibus Iaudibus absolutis, pro tam certe et indubitabilis r

evelationis

inditio coepit hac illacque operosius quaerere ubi sacratissimum eius iaceret corpus humatum. Quod tribuente

Deo, dum sollicite quereret, repperit in cimiterio Praetextati, situm foris portam Appiam, aureis illud vestitum

indumentîs, cum corpore venerabilis sponsi Valeriani, pariterque et linteamina martirii illius sanguine plena 25

quando ab impio percussa carnifice Christi domini martyr est regnantis in saecula consecrata. Quibus et lintea-

minibus sauguis senotae martyris abstersus, involuta ad pedes illius corporis sacratissimo cruore plena, de trina

.\'Vll carnificis percussione reperta sunt. Quae cuncta suis pertractans manibus collegit et cum magno honore infra
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

muros huius Bomanae urbis in ecclesia nomine ipsius sanctae martyris dedicata,

ad laudem et gloriem omnipo-

tentis Dei,

eiusdem vil‘ginis corpus, cum carissimo Valeriano sponso atque lyburtio et Maximo martyribus 30

necnon Ul‘hano et LllGlO Sllb sacl‘osünclo altal'e


Generated on 2013-08-11 07:59 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VARIANTES DES MANUSCRITS.

1 eccl. eiusd. E -— 3 eod. in 1. CE que CE — 18 Et ideo E- 20 tu ante nov. 0111. CE-

5 quodam C -— 6 Petrum <apostolum> CE —- vigiliis E -— 23 iudicioE-illaque D : illamque E (coma) —— sacratissim

7 lucesceutem dominicam E —— 8 tali eloquutionis D -— i0 ac- E — corp. iac.CE — 2i- Pretestatim E — Apiam D — 25 us

comodas D —- ut C — u saepepraefatus E — pont. dit. sud. rabillD — sponsi <sui> E — martyrum E — 27 san mp8.

E —— 13 inquirens C — <ait> 110c C — M Aistolpho E: Ais- E — extersusCE — 29 huius 0m. C — nomine 0m D gdulg'e ‘

tolt‘o C—15intimatiE:iutimansC-omuipotenliE-17semper- cavit E (corr.) — 30 sponso <suo> C — 31 sub om ‘E (:upzîl )l.

<et> haec
C. PASCHALIS (817-824).

Pro quorum sanctorum honore videliuet et o '

3' sancti Peregrini, positum ad beatum Petrum

aposlolum, in 1060 qui vocatur Naumachia, quod idem praedece“

Qui sanctissimus praesul, amore venerandorum sanctor

1:.’ musibo opere decoratam, et 23 ciburium mire magnitudinis ex argente, pens. lib. DC

ex lammims argenleis et columnis tiluabus, ubi et posuit arcum I et gammadias ll, pens. simul lib. C semis.

2” Obtulit ubi supra imagines ex argente deaurutas 1“, pans. lib. XLVIH semis. Sepel‘atus quoque praesul fecit par Xx

arcus eiusdem ecclesiae calices maiores ex argente XXVl, pens. simul lib. CVllll semis. Item ubi supra oblulit canis-

ti'a exal‘oti argentea ll, pens. lib. il, une. Vllll; gabatam ex auro purissimo, pens. lib. lll. Fecit iumdiclus pontifex

cbnistra ex argente enafoti ll, pens. lib. X; gabatas ex argente lll, pens. lib. V; turabulum ex argente deauratum,

pans. lib. l. Hic benignissimus praesul obtulit in sacro altare vestem de blaLin biznntea, habenlem in medio

25 tabulam de chrispclabo cum sloi-ia qualilei' angelus beatam Caeciliam seu Vulerianum et Tybui'lium coronavit,

Il" pulcherrime exornatam. Obtulit in praenominalo altare vestem de quadrapulo. Fecit velu aliliuu venerabilis pon-

YARIANTES DES MANUSGRITS.

1 corum l) — 5 <el> pro (JE, — decessorem E (601%) — 6 dem C : col'reæi: ila sacpc — pens. <insimul> E — semis 0m.

1195Pltül'3'u'E-—— 7 Oh} hoc D — 8 iuvamiui D — 9 hospitalem C - sepepruel‘nlus E — 2l insimul E —lib. 0m. D -— 22‘

E'-* mansis (l -10 staluiam E —tam om. CE — his C —iam exul. arg.] ex argeulo CE - iam pz'aediclus E — 23 en. ex

Dl'aefalo E-H quam] qui E —aucmenlum E- 12 suaelseu E- arg. CE — 28 trclo D — 30 <el> in E — altarem E - veu.

150C] D et, semis <et> E :DCI semis <et> (1-16 ex] et 0- pont. f, velas alilbynas CE

“corpus om.C— l9 insimul E-20ubi supra] ibi ipsum DE: ibi-

Lmxn PONTIFICALIS, t. II. 8


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-11 08:00 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
56 C. PASCHALIS (817-824).

m xv

43a xvi

XVII

tique martyrîs Geciliae ecclesiam adveniret, nimio iam quassata senio eiusdem ecclesiae menia et iam a funda-

mentis ruitura videns, quae per olitana tempora defectu vetustatis marcuerant et pene ruinis confracla, diu anti-

quitus lacerata manebanty dato studio operis in loco eodem magnifico opere novam ‘9 construere ecclesiam cepit

et perlicere satis meliorem quam fuerat studuit.

Sed neque illud praetereundum esse existimamus hum quadam die 2° ad beati Petri principis apostolorum

ecclesiam pergereî, quatinus apud eundem beatum Petrum solito more vigilias celebraret et ante eiusdem con-

fessionem matutinales lu-cescente dominica laudes residens decantaret1 subito depressus sopore vidit adsistentem

sibi virginali aspectu puellam, angelicis vestibus decoratamg talia loquutionis afl‘amina protulisse, dicens :

« Multas tibi gratias referimusl quia certamen quod de me diu posueras frustratoriis relationibus pervulgatis

n aures accommodans reliquisti. Quippe qui tanto penes me fuisti, uti proprio loqui invicem ore valeremus. n

——- llaec iam sepefatus diligenter audiens pontifex, studiose requirere caepit quae esset illa quae talia illi verba

diceret, vel quo nomine vocaretur. cui illa respondit : « Si nomen înquiris, Caecilia famula christi vocor. » --

Ad quam summus inquiens praesul : « Quomodo hoc credere possum, eo quod olim fama relata sit quatinus

n eiusdem venerabilis christi martyris caeciliae corpus ab Agistulfo Longobardorum rege ostiliter Rome residente

a furtim et ab illius hominibus fuisset ablalum. n - Gui talia venerabilis pontifex intimanti omnipolentis hei

famula dixit : « Quia me desideranter ut invenirent Langobardi quesiveruntp omnino verum est; sed domini mei

iesu christi opitulatione et dominae meae sanctae hei genetricis semper virginis Mariae auxiliata, neque me

n invenire neque deportare sicut voluerant hinc longius poluerunt. ideoque sicut me quaerere cepisti, qualiter

» ssa sum

placuit ut tu me invenias et in ecclesia quam tu noviter construxisti recondas. » — Haec dicens ab oculis

me invenias assidue labori non desistas incumbere, quia domino heo pro cuius amore et honore pa

aspicientis ablata est.

Tunc isdem venerandus pontifex, matutinalibus laudibus absolutis, pro tam certe et indubitabilis revelationis

inditio coepit hac illacque operosius quaerere ubi sacratissimum eius iaceret corpus humatum. Quod tribuente

heo1 dum sollicite quereret, repperit in cimiterio Praetextatiy situm foris portam Appiam, aureis illud vestitum
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

indumentis, cum corpore venerabilis sponsi Valerianî, pariterque et linteamina martirii illius sanguine plenay

quando ab impie percussa carnifice christi domini martyr est reguantis in saecula consecrata. Quihus et lintea-

minibus sanguis sanctae martyris abstersus, involuta ad pedes illius corporis sacratissimo cruore plenaa de trina

carnificis percussione reperta sunt. Quae cuncta suis pertractans manibus collegit et cum magno honore infra

muros huius Rqmanae urbis in ecclesia nomine ipsius sanctae martyris dedicata. ad laudem et gloriam omnipo-

tentis Dei, eiusdem virginis corpus, cum carissimo Valeriano sponso atque Tyhurtio et Maximo martyribus
Generated on 2013-08-11 08:00 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

necnon Urbano et Lucio pontificibus, sub sacrosancto altare collocavit.

VARIANTES DES MANUSCRITS .

i eccL eiusd. E — 3 eod. in l. cu

5 quodam c - e Pelrum <apostolum> CE — vîgiliis E -

7 lucescentem dominicam E - a tali eloquulionis h - io ac-

comodas h - ut C — u saepepraefatus E - pont. clil. and.

E — 13 inquirens C — <ait> hoc c - M Aistolpho E: Ais-

tolfo 0-15 inlimatiE : inlimansC- omnipotenti E -— l'l semper-

que CE — 18 Et ideo E- 20 tu ante nov. om. CE- <et> haec

23 iudicio E-illaque D : illamque E tem-ral — sacratissimus

E — corp. iac.CE _ li Pretestatim E — Apiam D — 25 vene-

rabilih —- sponsi <sui> E — martyrum E — 27 sanguine

E -- extersusCE - 29 huius om. c - nomine om. h - dedi-

cavit E (corr.)-30 sp'onso <suo> 0-31 sub om. E (suppL).

lo

l5

2o

25

30
.c. PASCHALIS (su-s24). . . r7

Iîi

Pro quorum sanctorum honore videlicet et opilulalione construxit monasterium in honore sanclarum virginum

seu martyrum Agalhae et Ceciliae iuxta ipsius ecclesiam, in loco qui dicitur Colles iacentes, in quo et mona- 439

chorum Deo servientium congregalionem pro cotidianis laudibus in praefalo titulo sanctae Ceciliae die nocluque

omnipotenli Domino decantandis consliluit. Et pro subsidio et luminariorum concinnatione, seu ulilitale nique xvm

stipendiis monachorum, necnon pro amore alque dileclione qua erga praedecessorem suum piae recordutionis

domnum Leonem tertium papam habere videbatur, hospitale 2' sancti Peregrini, positum ad beatum Petrum

apostolum, in loco qui vocalur Naumachia, quod idem praedecessor suus construxerut, et 0b ueglectum atque

destitulionem praepositorum paupertalis inopia consumi videbalur, idcirco pio iuvamine consuleus, praei‘atum

hospilale cum fundis et casalibus atque massis, seu eliam colonis sive domibus, necnon familiis et universis quae

iuste et rationabiliter secundum legum slatuta, tam eis quae a praedecessore suo in iamfato hospilale donala

sunl, quam quae ab ipso pia devotione ad augmeulum iamdicti monaslerii adiuncta sunt, sive agris vel vineis,

etiam domibus, necnon rustica familia, suae aucloritatis pagina pro iam nominala monacliorum congregalione in

eodem monaslerio confirmavit.

Qui sanctissimus praesul, amore venerandorum sauctorum fecii. in ornamentis ipsius ecclesiae absidam “3 m 440

musibo opere decoratam, et 2“ ciburium mire magnitudinis ex argente, pens. lib. DG, une. Vlll; propiliatorium

(ionique sacri altaris seu confessiouem interius exteriusque cum rugulis suis ex lamminis argenleis mirum in

modum perficiens compsit, qui simul pens. lib. CLIlll, unc. XV. Ad sacrum 2‘ vero eiusdem virginis corpus

obtulil imaginem ex argenteis lamminis, pens. lib. XCV. Fecit etiam ante veslibulum allaris regularem inveslitum

ex lamminis argenteis et. columnis duabus, ubi et posuit arcum l et gammadias ll, pens. simul lib. G semis.

Obtulit ubi supra ‘imagines ex argenlo deauralas lll, pens. lib. XLVlll semis. Sepei‘aius quoque praesul fecit per xx

arcus eiusdem ecclesiae calices maiores ex argente XXVI, pens. simul lib. CVllllsemis. Item ubi supra oblulit canis-

tru exafoli argentea. Il, pens. lib. lI, unc. Yllll; gabalam ex auro purissimo, pens. lib. lll. Fecit iumdiclus pontil‘ex

canistm ex argente enai‘oti Il, pens. lib. X; gabatas ex argente lll, pens. lib. V; turabulum ex argento deauraium,

pens. lib. I. Hic benignissimus praesul obtulit in sacro allure vestem de blatin bizanlea, habentem in medlo

labulam de chrispclabo cum sloria qualiter angelus bealam Caeciliam seu Valerianum et Tyburlium coronavit,

cum periclisin de chrisoclabo mire pulcritudinis exornatam. ltem ubi supra fecit vestem de Iundalo alitino,

hnbcntem in circuilu periclisin de olovero. 0b amorem eiusdem virginis [ecit aliam veslem de fundulo porphyre- 441

tico, habentem in medio crucem ex auro texlo compte decoratam. Enimvero in iamdicto altare obtulit veslem

ulbam sigillalam cum rosulis, habentem in medio crucem de blati cum psillias et periclisin de blatiu bizantea.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

pulcherrime exornatam. Obtulit in praenominalo altare vestem de quadrapulo. Fccil velu alilina veuerabiiis pon-

YARIAN'I‘ES DES MANUSCRiTS.

1 corum D — 5 <et> pro (LE. — decessorem E (corrä) — 6 dam C 2 con-en‘: ila saupe -— pens. <insimu|> E — semis 0m.

hl’sl’itülem’ E--- 7 0b‘l boc D — 8 iuvamiui D — 9 hospitalem C —- scpepruel‘ulus E — 2l insimul E —lib. 0m. D — 22}

E A‘ '“allSÎS C - 10 statutam E —— tain 0m. CE — liis C — iam exul. arg.] ex argcnlo CE — ium praedictus E -- ‘23 en. ex

pracfalo E—1lqualu] qui E —aucmentum E- 12 suite] seu l5- arg. CE — 28 lzclo D - 30 <el> in E "‘ ‘Hi-3mm 1" " “m-
Generated on 2013-08-11 08:00 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

5 DC] D et semis <et> E :DClsemis (et) (1-16 ex] et 0- pont. 1'. velas alilbynas CE

“corpus OHLC- 19 insimul E- 20 ubi supra] ibi ipsum DE: ibi-

LIBBR PONTIFICALIS, t. II. 8


58 G. PASCHALIS (817-824).

til‘ex pendentes in circuitu altaris llll, habentes oruces et gammadias de l’undato et quadrapulo. In arcellam vero,

uhi ‘5 venerabile capud eiusdemjvirginis condidit, fecit vestem parvam de tyreo, cum periclisin de'blati. Obtulil

ubi supra vestem de fundato prasino; immo aliam vestem de staurace cum periclisin de olovero; uhi supra vestem

XXI de blatîn cum periclisin de fundato. Fecit enim in arcellam ad corpus iamdictae virginis vestem de quadrapulo

C1

cum periclisin de quadrapulo. Porro aliam vestem de slaurace cum periclisin de olovero. In iamdicta ecclesia

fecit vela tîrea cum periclisin de blati bizanleo, numero XXV; item vola prasina, cum periclisin de olovero

numero llll. Oblulit ubi supra vela alitina cum periclisin de blati, numero Ill; simulque vela de l'undalo parva,

cum periclisin de blati, numero 11; pariter vela lyrea cum periclisin de fundato ll. Hic venerabilis et praeclarus

pontil‘ex l'ecit per arcos iamfatae ecclesiae vela de fundato, numero Xll et de quadrapulo Xllll. Fecit enïm in

arcus presbiterii vela parva tyrea cum periclisin de blati bizantea, numero Xll. [lie a Deo protectus venerubilis m

praesul fecit in ingressu eiusdemfiacclesiae cortinam maiorem de quadrapulo et staurace pulcherrime exornatam.

442 xxu lpse etenim sepedictus ponlil‘éx, monasteriis circumquaque constructis vigilanti cura salis animo herens quid-

qua haberent inquirens, repperit monasterium sancti Sergii et Bachii 2“ post formam aquaeductus patriarchii

Lateranensis positum, rebus omnibus desolatum, ita ut ancillarum Domini congregalio l'quae ihidem inerat

paupertatis inopîa nullas omnipotenti Domino sanctisque illius laudes decantare valerent. Qua venerabilis pastor t5

inquisitione ad pîelatem commotus, famulas Dei qualiter bene rellgioseque esse possint perl‘eoit, et in en mona-

chorum adgregans staluit conventionem; mullis idem monasterium dilans l'acultatibus in familiis, mansis,

vineis, domibus, urhanis atque rusticis locis, amplianter sufficianlerque multiplicavit; qualinus ipsa congregatio

residens, omni necessitate postposita, soli Deo sanclisque illius laudes et hymnos nocte dieque modulanter in

venerahili ecclesia Salvatoris domini nostri lesu Chrisli sita iuxta Lateranis decantent instituit. 20

443 XXIII Preterea namque in oratorium healissîmorum marlyrum Processi et Martiniani, situm infra ecclesiam beati

Petri principis apostolorum, quod et idem ipse construxit, obtulit imaginem ex auro purissimo, habentem vultum

sanctae Dei genitricis, pens. lib. X, une. 1111. Ubi supra fecit vestem de blatin bizantea, habentem labulas de

chrisoclabo Il, cum vultu beati Petri et sanclorum marlyrum Processi et Marliniani, et periclisin de chrisoclabo.

mira pulchritudine decoratam. lllic etiam obtulit vestem olosiricam, habentem in medio tabulam de chrisoclabo 25

cum vultu dominicae Resurreclionis domini nostri Iesu Chrisli et periclisin de blatin bîzantea, pulcherrime

comptam. Enimvero sanclîs eiusdem vola olosirica cum periclisin de quadrapulo et. blatin bizantea obtulit

numero VIIII. Ubi et supra fecit vela parva de tyreo, cum periclisin de fundato, numero VI; turibulum de ar-

gento exaurato mirifice, pens. lib. I.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

xxiv ln oratorio autem beatissimorum martyrum Xisli et Fabiani iam nominatus pontil‘ex fecit gabathas ex ar- 30

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS.

4 cum pcr. de hl. D -- de ante fund.] et D -— arcella E tale E

- ad corpus 0m. D — 5 de quadrapulo om. E —— 7 numero

om. CD -—- cuela alil. D -- 9 iam prael‘atae E -- l0 tyrea om.

E-IID 0m Cetitasae
Generated on 2013-08-11 08:00 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

' . pe — 21 < Verum > enim CE — 28 d t

12 < ex > mon. D — gerens E —l3 reppent <ipse pins fund. 0m. {5- 29 exaurato mirifice om. CD 6 un e

pontifex > E — Baechi E — l5 pauper polis D -— l6 pie- 30 Sixti CE

. —famulosC — l7 massisE -—atque] vel CE — l8 suffi-

cienterq. C — 20 Laleranensis E —- decantare E

21 oratorio E -- ecclesia E — 26 vullum E — d. n. I. C.


C. ISASCHALIS (817-824).

gento HI, pens. lib. V, unc. VI. Ante imaginem quoque ipsius oratorii fecit velum de chrisoclabo mirifice

Venerabilis etenim ponlifex fecit in monasterio Salvaloris domini nostri Iesu Christi, silo territorio Reutino, xxvl

îä‘vestem de chrisoclabo cum storia qualiter idem dominus nosler Iesus Chrislus cum archangelis et apostolis in

caelo coruscat, mira pulchriludine diversis ornatam margarelis. Item in iamdiclo monasterio ad ornalum sacr-i

altaris alium oblulît veslem de Iundato, habentem cruces de blatin bizantea et periclisin de chrisoclabo mirifice

exornalam.

Benignissimus quoque praesul fecit in monasterio beati Stephani protomarlyris qui appellalur Maior, ad

25 sanctum Peu-nm, vestes albas olosîricas IUI, habentes in medio cruces de auro textas cum diversis margaretis

et periclisin de Malin, mirifice decoratas. Item ubi supra obtulit praenominatus pontifex vestem de fundato,

hahentem in medio crucem ex auro texta et periclisin de chrisoclabo. Saepedictus denique praesul fecit in iam-

dicto monaslerio veslem de fundato, habentem in medio tabulam de chrisoclabo cum vultu sanctae Dei genetricis

et sanctorum aposlolorum Petri ac Pauli et. periclisin de hlatin. Ohlulit ubi supra vestes de stauraci Il, habenles

30 in medio cruces de chrisoclabo et periclisin de blati. Fecit enim ad ornatum ipsius oratorii velum maiorem de

quadrapulo, habentem in medio cruces de auro textas H11 et periclisin de blatin.

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS.

1 imagines E (mm) —-4 crucem E — 5 aulem] eliam CE 21 deüul‘alas E

9 noslri om. D — i0 texto E — H sabrosancti D : sancto E : _ 22 faulori E — ballicin CE

sanctum C : carrez-i — 12 Immo < veto > C 25 albas om. E (suppL) — crucam C : cruce E — lexto CE —

l8 exomalum D: < et coplam > C _ 29 un] et E — 3l crucem E — "I E


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-11 08:00 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
60 c. PASCHALIS (817-824).

xxvni In diaoonia vero beati Archangeli obtulit iamdictus pontil'ex vestem de blatin bizanlea, habentem in medio

crueem de ohrisoolabo et periolisin de chrisoolabo pnlcberrime oomplam.

446 Enimvero et in ecclesia beatae Ceciliae martyris fecit concam ex argente, ubi 1‘ et pretiosum einsdem virginis

capnt condidit, pens. lib. VIlI semis.

Simili modo et in ecolesia beati Cyriaci martyris in Thermes obtulit sepedictns praesnl vela de fundato habentia 5

periolisin de fnndato, numero VlII.

XXIX Hic a Deo fultus iam nominatus pontifex fecit in oratorio beati Archangeli, qnod 2’ quondam praedecessor eius.

domnus Leo papa constitnit atqne conslrnxit, vestem album olosiricam, habentem in medio tabulam de chriso«

clabo, cum storia dominicae Resurreotionis domini nostri lesu Christi et periclisin de ohrisoclabo, mirifice (loco-

ratam. Item nbi supra obtulit aliam vestem de fnndato, cum periolisin de blatin bizantea. Fecit enim iamdictus 10

pontil‘ex in snpradicto oratorio vestem aliam de quadrapnlo, circnmsnta, cum storia beatae Dei genetricis, pulcher-

rime comptam atque decoratam.

447 XXX Praeterea idem sanctissimns et ortodoxus pontifex. divine inspiraiione pulsatns, ecolesiem sanctae et inteme-

ratae virginis Marine dominae nostrae qnae appellatur ad Praesepem cernens quondam tali more constrnctam ut

post sedem 3° pontificis mnlieres ad saora missarum sollemnia stantes prope adsistere iuxta pontificem viderentur, i5

ita ut si aliqnid conloqui pontii'ex cum sibi adsistentibus voluisset, ex propinqna valde mulierum frequentatione

nequaqnam ei sine illarum interventione liceret; et largnm ibidem locum inesse qualiter inde sedem mutari

valeret eemerel, dato operis studio, caepit indesinenter agere sedem inferius positam sursum ponere, ut eo fami-

liarius Domino preces fundere posset, quo consortia popnlorum modeste deelinare potins constitisset; deniqne

sedem optime qnam dudum fuerat pulcherrimis marmoribns decoratam condidit, et nndiqne ascensus quibus 2o

XXXI ad eam gradiatnr constrnxit; pavimenlnmque altaris erigens 3’ pretiosissimis marmoribus stravit. Erexit

sane sex 3’ inibi ante confessionem saeri altaris pnrpnreo colore colnmnas, quas super et oandidi marmoris

trabem posnit, purpureis dextra levaque marmoribns neotens novis illas soilicet celaturis exornans satis

commode deooravit. Presbiterium quoque ipsius ecclesiae diversis marmoribus qnam pridem fnerat in melius

reparavit.

Propitiatorium vero saori altaris sen confessionem interins exteriusque cum rugnlis suis ex auro purissimo

mirifice decoravit, pens. lib. CLXXlIII et une. VI. Similiter quoque et altare ipsius basilicae ex argenteis lam-

xxxn minis cum istoriis diversis pnlcherrime compsit atque deanravit, pens. lib. CCGLXXXV. Benignissimus etenim

praeclarusque praesul obtnlit ubi supra gabathas ex auro purissimo cum diversis gemmîs numero Vl, pens.

lib. XX et une. VI; et hoc eonstitnit ut semper diebus ac noctibus ante saerosancto altare lncere debeant. Hic 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

divina inspiratione fultns obtulit in iamdicta basiliea aroos 3’ ex argente numero VlIl onm colnmnis XVI, pens.

VARIAN’I‘ES DES MANUSCRITS.

l vero om. E — 2 et. -cl1risoclabo om. C

5 praedictns E — habentia p. d. fundato 0m. C

8 conslituit atqne 0m. CD — 9 storiam E —- dom. Resnrr.

om. D
Generated on 2013-08-11 08:00 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

13 snmmus pont. et orthodoxnsCE-M quondam] qnoqueD-

i9 constituisset C- 20 pnlcherrime C —- 21 preciosis C — 23

trabjm ME — illa D .-—- 27 quoque 0m. E — 29 nnm. V C —.'!

. 30 sanctosacro D — 3l pens. < insimnl > CE ‘


G. PASCIIALIS (817-824). 61

lib. CCXVlll et une. Vlll. Fecit etiam ante vestibulum altaris rugas muiores ex argento, pens. lib. LXXVlll.

storiam qualiter Spiritus Sanctus adveniens super apostolos, diversis ornatam atque decoratam margaretis. lmmo

ibidem aliam univit vestem de chrisoclabo cum storia Palmarum, modeste comptam atque decoratam. Necnon 449

20 et ubi supra aliam compsit iam nominatus pontil‘ex vestem de olovero cum periciisin de fundato. Pariter quoque

et pro cotidianis diebus obtulit vestes de fundalo Il cum periclisin de quadrapulo, pulcherrime exornatus. Hic XXXV

divina inspirations pulsatus, l‘ecit ipse sanctissimus praesul 3” per arcos maiores iamfutae ecclesiae velu de fun-

dato X11“ et de quadrapulo Xllll, similiter et de imizilo Xllll. Domini Dei nostri Iesu Christi famulus oh amoremv

eidem Dominae nostrae ‘0 per arcos presbiterii iamdictae ecclesiae fecit vela de chrisoclabo, habentia sloriam

Ühtulit etiam in trabem maiorem ‘3 ipsius basilicae velum maiorem de fundato, habentem tabulas de chri- XXXVI

soclabo VII et periclisin de blatin bizantea. F ecit enim ad ornatum ipsius basilicae in ipsam trabem vela de qua-

30 drapulo numero W et de imizilo vela numero llll. Ipse etenim saepedictus pontit‘ex t'ecit iuxta vestibulum

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS.

1 <°l> ante E- 2 pans. <insimul> CE-3arg. <pens.> D 19 munivit E — 22 iam praet‘atae E — hasilicae E — 23 et de

— similiter D : insimul 12-5 corona D- LXII <6! semis > quad. XIIII om. D — Dci om. E — Christi om. D — 24 vela fe-

E * 6 Semis om. E — 8 Il -Christi om. D- 12 ornatam CE cit D — habentem E — 26 que om. E — 27 domini om.‘E':

- l3 iamfacto D : praefato E — 14 beati E -—15 pulcbem‘me Dei C -— 28 trahem E — 29 velam D : velas E — 30 et de 1m1-

Oflh 13-18 adveniens] venitCE- atque decoratamom. C-atque zilode {undato num. VI, 1‘. 62, l. 6, bis scriplum in D--velas E

O’"- E : et e — decon] exomatam D — marg. et dec. E — etc. -— vola num.om. C- saepedictns om. E —-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-11 08:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
62 ' C. PASCHALIS (817-824).

altaris ‘3 in absidam vela de quadrapulo numero Xll; ubi supra, de blatin vela numero Vl. Venerabilis quoque

praesul fecit in ingressu “ iamdictae basilicae cortinam maiorem alexandrinam cum diversis storiis compte deco-

ratam. Simili modo et pro cotidianis diebus aliam ibi oblulit cortinam alexandrinam mirifice exornalam. Beni-

gnissimus et praeclarus pontil‘ex obtulit in praenominata basilica vela nlba olosirica in travem maiorem cum

periclisin de funduto numern Vl. Item in absidam ipsius basilicae posuit vela alba cum periclisin de fundato Vl.

Verum enim vero vela albn cum periclisin de blatin bizantea, numero 111 I.

450 XXXVII Et quia idem ter beatissimus pastor tantam curam tantamque vigilantiam quam erga stalus sanctarum eccle-

XXXVHI

45-1 XXMX

siarum Dei l'requenter inpendebat, eliam altare Praesepii iamdictae basilicae seu venerabilem confessionem ultro

cilroque ex auro purissimo cum diversis storiis mirifice compsit atque decomvit, pens. lib. CXXXIIII, unc. llll.

Similiter et ex argento'deaurnto cum variis storiis ibidem iuncxit, pens. lib. CCLIIII, une. 1111. Ilem ibidem

obtulit iamfatus ponlil‘ex gnbatas ex auro purissimo cum gemmis diversis, numero HI, pens. simul lib. VIlI,

une. Porro et vela de alitino cum periclisin de blatin bizantea numero V ibidem posuit.

llic sacer antistis 0b nimium cordis amore feuil in ecclesia beatae Chrisli martyris Ceciliae veslem de christ)-

clabo, habentem storiam dominicae Resurreclionis domini nostri Iesu Chrisli mirifice depiclam atque exornalam.

Ipse vero 3 Ben protectus venerabilis et praeclarus pontil‘ex l'ecit propitiatorium sacri altaris beali Pelri aposto-

lorum principis, ubi sacralissimum eius corpus quiescit, spanoclistum ex auro fulvo, cum diversis storiis depictum

atque mirifice decoralum, pens. lib. CC. Item in iamdicta ecclesia 0b amorem idem Dei aposloli l'uuctnri suo

obtulil velu crisoclaba per arcos presbiterii, habenlia sioria dominicale Passionis atque Resurreetionis domini

nostri Iesu Christi, numero XLVI.

Pariter et in ecclesia beatorum martirum Cosme et Damiani in via Sacra fecit vestem olosiricam pulcherrime

comptam atque decoratam.

Benignissîmus etenim praesul l'ecit in basilica beatae Dei genetricis semperque virginis Mariae dominne nostrae

quae appellatur ad Praesepem gabalas ex auro, diversis gemmis ornalas, numero YI, pens. lib. Vl. Item ubi

supra obtulit gabatam apostolatam ex auro purissimo, pens. lib. V. Item ubi supra l'ecit fara cantam ex argente,

numero Vlll, pens. simul lib. LXXXII. 0b amorem quoque eidem Dominue nostrae obtulit in iamdicla basilica

columnas i111 et. arcum 1, pans. simul lib. LX. Saepe nominatus etenim pontil‘ex fecit in venerabili allure ipsius

ecclesiae vestem albam, habentem in medio crucem de chrisoclabo, diversis gemmis circumsulam et pulcherrime

exornatam ; 'aliam quoque ibidem adnectens vestem de blatin bizantea,


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

diversis lapidibus honestissime decor

simili modo cum cruce de chrisoclabo

atam. Fecit enim ad ornatum prael‘ntae ecclesiae vela de chrisoclabo per

arcos presbiterii, habentia storia dominicae Passionis atque Resurrectionis domini noslri Iesu Cbrisli, numero.

VARIANTES DES MANUSCRITS.

1 numero 0m. D — 3 ibidem CE — 5 numero 0m. D — absida


Generated on 2013-08-11 08:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

E —- alba < olosirica > C -— G Verum enim vero 0m. E —

velas alias llll de blallhin byzantea alba ibidem conslituit

miriflce E, sed ante Item in abside '

8 Dei eccl. CE — allera E (cm-r.) — M prae’iat‘usl F.

13 Christi murlyris om. E — 14 nostri 0m. D

16 corpus eius CE — epictum D -— 17 fuutori sui E : {au-

toris sui C — l8 ac E

22 virginis semper E —- 23 qune ap. 0m. E —— num. Il E :

II C —- 25 insimul E —- 26 insimul CE -- 27 pulchritudine E

— 30 numero om. CE —

15

‘30

25

30
10 VII; episcopos per diverse loca numero

5 pens. lib. LXVl.

Fecit enim in ecclesia beatae Dei genetricis

l'undato cum periclisin de blatin bizantea.

Hic denique divina vocalione deiunctus est. Sepultus 4”

ordiuationes ll, unam quidem per mense decembrio et aliam per mense martio, presbiteros

indictione prima.

wmmNTEs mas uxuuscmrs.

1 num. V! om. C — 2 trabem C — VII CE — abba. D

4 Domnica CE — 6 < in > Sabinis C

10 VIE : et C — num. om. C — episcopatus CE

NOTES EXPLICATN'ES.

1. Qui aprimero...] Cf. LÉÛN III, p. l, 1. 1-6.

2. mm concul'llia...] lbizL, 1. 10-13. les corps saints « in conclia porpliyretica, ut apparct; et pro ro-

3. ponli/‘m elcvulus est] .lmz. Eiuli. : u Iutcrca Stefauus papa ter- ' ‘ ‘

tio postquam Romain vcnerat mense, sed nondum exacto, circitor

S. par quomndam .r/enlis Auglurum] Le bourg angle-saxon, quar-

tier do la Schola Saroumn. Sur son emplacement, v. ci-dessus,

tum adsevcrat. »

4. Erat euinz] Cf. le début de la. vie (le GnËuoxnE 11(t. I, p. 396)

et LÉON III, p.! , l. H46.

p. 36, note 27.

9. Errlesiam b. Prune/lis] L'église Saiuto-Praxéde, telle que la

reconstruisit Pascal, s’ost conserve'ejusqu’ù nos jours, sauf quel-

ques détails (le peu d'importance.

5. Rogam etiam amplitwit] Ilu'rL, p.1 , l. 17.

‘ l0. Absùlum vero...] Cotte mosaïque a été publiée par M. de

situé entre l'ambon et le portique de la. Confession. Il était dédié Rossi. Elle n'est qu'une copie servile de celle du vie siècle qui

en commun aux saints papes Xystus II et Fabien, comme il est décore le fond de l'église des SS. Coma et Damien (t. I, p. 280).

dit D-58. l. 30; cl’. plus loin l'épitaplio de Senows II. Lamo- Les figures de ces deux martyrs ont été remplacées par celles des

dit. enparlant decet oratoirezu ubi adhuc est arcus de mosibo quem
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

fieri l'ecit Paschalis papaI » (De Rossi, 111m2, 1:. II, p. 906, 314).

7- iuxla ingressum qlme ducit ad 1;. Fenouil/nm] Plan, 20. Aux est d'une barbarie beaucoup plus avancée. Voici l'inscription :

SEDIS APOSTOLICAE PASSIM QVI GORPORÀ CONDENS

PLVRIMA ÊCTMÏVM SVBTER HAEC‘. MUENIA PONIT

mier pilier de droite. Je reproduis le texte de Marini-Mai (r. 65)

collationué sur la pierre originale par M. l'abbé P. Batifl‘ol.


Generated on 2013-08-11 08:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
'64

c. PASCHALIS (817-824).

20

I‘

U:

30

45

+ IN E DTTI F1 sALV NÎI lîiv xîu. TEMPOÆBVS SCIS

SIMI AC TER BEATISSIMI ET APOSTOLIGI D_I_\I PASCHALIS

PAPAE INFBADYCTA svNT VENEEANDA SGUMVM con

PORA IN HANC sûÂM ET VENERABILEM BASILICAM

BEATAE xîï VIRGINIS PRAXEDIS. QVAE PRAEDIGTVS

PONTIFEX DmvTA Ex CYMITERIIS sEv CRYPTIS IAGEN

TIA AVEEEENS ET SUB HOC sc—o ALTARE SVMMA

GVM DILIGENTIA PROPRIIS MANIBYS GONDIDIT. IN MEN

sE IVLIO DIE. xx. INDICTIONE DECIMA.

NOMINA VEBO PONTIFICVM IIAEC SVNT. VRBA

NI STEPHANI ANTHERI MELTIADIS FAYIANI 1vLII PON

TIANI smmn Lvcn XYSTI FELICIS ANASTASII ET CAELESTINI

ITEM NOMlNA EPISCOPORVM. STRATONICI LEVGII E_T

OPTATI. QVAMQVAM PRESBITERORVM ET LEVITABV.

NICOMEDIS Ancmmi IYSTINI ET CYRINI. CYRIACI DIA

(20m NEMESII ATQVE IACHEI. ETIAM ET MARTY

RvM NOMINA ISTA SVNT. zoTiui IIERENEI Tixcum

TlII AMANTII MARI AYDIFAX ABBACV AC sc_0RvM

OCTINGENTORYM QvoEvM NOMINA sclT ours.

CASTVLI EELuus MILITIS GORDIANI EPIMAGllI SERVI

LIANI SVLPIGII DIOGENIS BASTI ET ALII LXlI. MARCEL

LlANI MARC! FESTI ET ALII m'o. TERTYLLINI FAVSTI B0

NOSI MAYRI CALVMNIOSI IOHANNIS EXSVPERANTII

GASTI CYRILLI ET SEPTEM GERMANOS. IIONORATI


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

TIIEODOSII BASILII cnEscENTn LARHI SMARAG

DI CRESCENTIONIS IASONIS MAVRI YPPOLITI

PONTIANI CHRYSANTI ET ALII LxvL SIMVL

QvE ET ALII MILLE CENTVM VIGINTI QVATTVOR

QVOIWM NOMINA svNT IN LIBRO VITAE. MAVRI

ARTHEMII POLIONIS ET ALII SEXAGINTA DVO MAR


Generated on 2013-08-11 08:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

TYRES. NOMINA QVOQVE VIRGINVM SCILIGET

ET vmvmvu. PEAxEms PVDENTIANAE

IVLIANAE SIMFEROSAE FELICVLAE MAEINAE

CANDIDAE PAVLINAE DARIAE BASILLAE PAV

LINAE MEMMIAE MARTHAE EEEEENTIANAE

ZOE ET TIBVRTIADIS. QVOCIltCA ET IN IPSO

INGRESSV BASILICAE MANV DExTuA vin VTIQVE

BENIGNISSJMAE SVAE GENE’l‘ÏllClS SCILIGET DOM

NAE TIIEODORAE EPISCOPAE conrvs QvIEseIT CON

DIDIT IAMDIUTVS PRAESVL GORI'ORA VENERABILI

VM IIAEC. ZENONIS PRESBITERI ET ALIORVM

DVORVM. PARITERQVE ET IN ORATORIO BEATI

IOIIANNIS BAPTISTAE MAN" LEVA PRAENOMINA

TAE BASILICAE QVI ET SECRETARIVM ESSE DINOSGI

TVR CONDIDIT CORPORA SCILICET. MAVRI ET ALI

ORVM QVADRAGINTA MARTYRVM.

SIMILI MODO ET IN ORATORIO BEATAE ÎITVIRGINIS

AGNETIS QVOD SVRSVM IN MONASTERIO SlTVM

EST IPSE PASTOR EXIMIX’S POSVIT CORPOBA PIORVM

MARTYRVM VIDELICET. ALEXANDRI PAPAE

ATQVE EVEN'IÆ ET THEODVLI PRESBITEBIS.

I-IOS OMNES DI ELECTOS FREQVENTIYS DEPRE

GANS QVATENVS PER EORVM VALEAT PRECES

SVAE POS'I‘ FVNERA CARNIS AD CAELI CONSCEN

DERE CVLMEN. AMEN.

FlVNT ETIAM INSIMVL OMNES SE nvo MILIA ccc


‘graphique (De Rossi, [toma

_ c. PASCHALIS (817-824). 65

13. super (1.91m placentium] Expression suggérée par le v. 2 de

l'inscription de la mosaïque ahsidale. ci‘dessus, note 10.

H. oralorium b. Zenonis] Cet oratoire existe encore, avec ses

mosaïques du 1x° siècle. sauf certains aménagements introduits

en 1223 lorsque l'on y déposa la colonne de la Flagellation. Sur

la porte on lit l'inscription suivante :

1- PASCHALIS PRAESVLIS OPVS DECOR FVLGIT IN AYLA

QVOD PIA OPTVLIT VO'I'A STVDVIT REDDERE 1m

suivie du monogramme du nom du pape. Connue le dit le cata-

logue des reliques, la mère de Pascal, Tlieodora episcopa, avait

son tombeau dans l'oratoire; on peut encore y voir son portrait.

dans la niche de gauche, en face du tombeau de saint Zénon. Il

est orné du nimbe carré et on lit à coté THEODOI-a EPISCOPA,

inscription en partie refaite, mais d'après l'ancienne. Ces mo-

saïques ont été publiées par M. de Rossi, avec un commentaire

des plus importants. Cf. ci-dessus, note 12, lignes 36-42 de l'ins-

cription.

15. (1d sacrum virgini: corpus] C'est la crypte ménagée sous

le maitre autel.

l6. oralorimn b. Agnetis] Cet oratoire est mentionné dans le ca-

talogue des reliques, v. t7-5l. comme se trouvant .mrs'um, a la.

partie supérieure du monastère.

l7. Eccleaiam 3. Marine 9. a. Domm'ca] Cette église n'est pas

mentionnée avant le temps de Léon III (ci-dessus,p. 9,1. 12); mais

elle devait exister, et comme diaconic, dés le commencement du

pontificat d'Hadrien. Son origine est inconnue. La mosaïque dont

il est question un peu plus bas existe

Vierge-Mère, au milieu d'une troupe d'anges; à ses pieds est

agenouillé le pape Pascal, la tète ornée du nimbe carré. On lit


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

au-dcssous l'inscription suivante :

QVI PUST FVRVA FVGANS TETRAE VELAMINA NOCTIS

"IRGO MARIA TIBI PASLHALIS PRAESVL HONESTVS

GONDIDIT IIANC AVLAM LAETV‘S PEP. SAEGLA MANENDAM

l8. velu (le guadl'npulo XX] Ce nombre correspond a celui

des arcades do la nef (arcos matures): il y en a vingt-deux; mais


Generated on 2013-08-11 08:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

la dernière de chaque côté était évidemment comprise dans l'en-

ceinte du presbyterium; dans chacune des deux colonuades, la co-

lonne la plus rapprochée de l'autel est en porphyre, tandis que.

toutes les autres sont en granit. Il restait, en dehors du Presbytie-

rium, vingt arcades à garnir.

l9. novam conslruere ecclcsiam] (lotte église existe encore, quoi-

que bien défigurée par les « restaurations » des temps modernes.

20. Du»: gundam die...] Ce récit a servi de thème a une fausse

pièce dont il nous reste deux rédactions, l'une publiée par Bosio

(Ilisl. passionis s. Caeciliae, Rome, 1600, p. 42), l'autre par Baro-

nius (ml allll. 821, 5 xv) et reproduite dans les éditions des Con-

ciles (Hardonin, t. IV, p. 12524; Mansi, t. XIV, p. 374). Dans

celle-ci, la sainte est transférée, non pas a son église transti-

bèrine, mais dans le monastère des saints André et Grégoire,

deux ; il fonde son édition sur trois manuscrits, dont deux sont

favorables à l'église Sainte-Cécile, le troisième a celle de Saint-

Grégoire. (Sur les revendications de cette église, cf. De Bossi,

[toma solL, t, II, p. 136). Dans celui-ci, le nom du cimetière où

Bosio n'ait fait lui-même la correction) sancli SLrli. Le diplôme

ajoute que la sainte fut trouvée inlcr cu/Iegas epîxcapus sic-ut

Il! sucrutisrinza illius passions muni/‘rate narrulur. Le L. I’. ne‘

contient pas cette indication de voisinage. Quant au nom du‘

cimetière, tout le monde, jusqu'ici. y a vu une erreur; on s'est

empressé de corriger Praelezlati en Xysti ou CuIIisti, pour faire

cadrer notre narration avec ce qu'on croyait être la réalité topo-E

solL, t. II, p. titi et suiv.). Mais.

comme la sainte fut trouvée auprès de son époux Valérien et que

celui-ci reposait dans le cimetière de Prétextat. on s'estcru obligé

d'admettre que Valérien avait été transféré, antérieurement au

Lussn PONTIPICALIS t.ll

temps de Pascal, dans le cimetière de Calliste, auprès de sainte

Cécile et qu'il en avait été de même de ses compagnons Tiburce

et Maxime. A l'appui de cette hypothèse, M. de Rossi allègue le


I 66 C. PASCHALIS (817-824).

tondre deux cimetières aussi distincts que ceux de Calliste et de

Prétextat. Dans l'espèce il en est question à propos d'un évene-

ment qui eut à. Rome un grand retentissement et donna lieu à des

fêtes solennelles. D'autre part, on s'explique mieux, de cette fa-

çon. comment le bruit s'était accrédité que les Lombards avaient

emporté le corps de la sainte et comment le pape ont tant de peine

a le retrouver. S'il était resté dans son sanctuaire du cimetiere

de Calliste, il n'y aurait eu aucune difficulté. Quel ltomain et

surtout quel pape pouvait en ignorer l'emplacement? Il fallait

donc que ce sanctuaire iùt vide. — Maintenant quand s'opéra le

transfert de sainte Cécile? Je n'en sais rien au juste. Mais rien

n'empêche qu'il ait eu lieu au temps de l'invasion lombarde,

comme on le croyait à Rome au temps de Pascal. Quelque cus-

tode aura pu trouver nécessaire de soustraire ce saint trésor à

l'avidité des assiégeants ; la translation, opérée en cachette et

dans un temps troublé, aura passé inaperçue et sera tombée dans

l'oubli.

2l. hospitalc s. Peregrini] Cf. Llton III, ci-dessus, p. 28.

22. absidam muu'vo operc- decoratam] On voit encore la mosaïque

de la conque absidale. La composition principale, analogue à

celle de Sainte-Praxède. représente le Christ dans la gloire du ciel,

entre les apôtres Pierre et Paul et les saints titulaires; à sa

droite, sainte Cécilc lui présente le pape Pascal; :1 sa gauche

se tiennent saint Valérien et sainte Agathe. Le monogramme du

nom de Pascal se voit au sommet de la voûte. Au bas, onlitl'ins-

cription suivante:

1- HAEC. DOMVS AMPLA MICAT VARIIS FABRICATA METALLIS

OLIM QVAE FVERAT CONFRACTA TEMPORE PRISCO

UONDIDIT IN MELIVS PASCHALIS PRAESVL OPIMVS

HANC AVLAM DOMINI FORMANS FVNDAMINE CLARO


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

AVREA GEMMATIS RESONANT I'IAEC DINDIMA TEMPLI

LAETVS AMORE DEI HIC CONIVNXIT CORPORA CAECILIAE ET SOCIIS RVTILAT HIC FLORE IVVENTVS

QVAE PRIDEM IN CRVPTIS PAVSABANT MEMBRA BEATA

‘dont la place n'est indiquée ni par leurs chiffres ni

ROMA RESVLTAT OVANS SEMPER ORNATA PER AEVV

Au v. 5, l'expression haec dindima (empli désigne l'abside, le


Generated on 2013-08-11 08:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

sanctuaire del'église(Dümmler, l’oet. CaroL, p. 618, v. l9.); gem-

mah‘s est pris dans le sens d'un substantif: il équivaut à gem-

matis metallis ou Iapidibus. Je comprends le v. 7 comme s'il com-

mençait une nouvelle phrase. L'arc absidal était aussi décoré de

mosaïques; elles furent détruites en 1725. On y voyait, dans les

retombées, les vingt-quatre vieillardsfde l'Apocalyse; au sommet,

la Vierge avec l'enfant Jésus, assise sur un trône, entre deux

anges; a droite et à gauche, séparées par des palmiers, dix sain-

tes, sortant des deux cités mystiques de Jérusalem et de Beth-

léem et se dirigeant vers le trône de la Vierge-Mère. Cette com-

position est reproduite, sauf certains détails, dans la mosaïque

de la façade de S. Maria in Trastevere. —- Sur ces mosaïques, v.

de Rossi, Musaîci.

23. et ciburium...] Après avoir parlé dela mosaïque, le biographe

donne laliste d'abord des objets en métal précieux, puis des voiles

et tapisseries offerts au moment de la fondation. cette liste com-

prend: l0 pour l'autel: a) le ciborium, en argent; b) le revêtement

de la table de l'autel (propitialorizun) et (le la confession avec sa

porte grillée, en argent; c) cinq tapis de rechange, pour couvrir

la table de l'autel; d) quatre rideaux, destinés à être suspendus

entre les colonnes du ciborium; — 2° pour l'iconostase: a) la tra-

verse supérieure (regularz‘s), ou plutôt son revêtement en lames

d'argent; b) le revêtement, également en argent,de l'arcade d'on-

trée (ai-rus etgammadias); c) trois images, revêtues en argentdoré;

d) douze voiles de petite dimension pour être suspendus dans les

arceaux du prosbyterium, c‘est-à-dire de l'enceinte sacrée; — 3°

pour le corps de l'égliseza) vingt-six calices, destinésàétre sus-

pendus sous les arcades de la nef; il ya encore vingt-six arcades,

en y comprenant 'celles de l'esonarthex, sauf toutefois l'arcade

d'entrée : b) vingt-cinq voiles tyriens. douze de fundalo, quatorze

de quadrapulo; c) une grande portière pour l'entrée

; il faut

monter ici un certain nombre de lampadaires et


c. PASCHALIS (817-824). 67

p. 2451.14. Pascal l'adjoignitanx trois monastères déjà chargés du

service du chœur à la basilique de Latran. Il n'en est pas ques-

tion, à ma connaissance, dans‘les documents postérieurs ùce pape;

sa situation précise n'a pas été déterminée. _

27. cum 4m‘: tribus fralribus] Anthime, Léonce et Euprèpe,

compagnons de martyre des saints Coma et Damien. Voy. les

28. ubi... eirginis raput condidil] V. ci-deasus, note 25.

39. quod... Leo papa conslituil] L'oratoire Saint-Michel au [pal

lais de Latran; v. ci-dessus. p. 28, l. 28. '

30. ut pas! sedem ponli/îcz‘s.] M. de Rossi (Bull. 1867, p. 72;

cf. 1880, p. H9 et suiv.) a le premier donné une explication sa-

net latérale, du côté droit, formant comme le vestibule du l’me-

np2,|il n'avait pas été possible d'installer le matroncum a sa

place ordinaire, in summa parte muh'erum. L’abside était donc

supportée, non par un mur semi-circulairo plein, mais par des

piliers ou des colonnes, entre lesquelles des arcades largement

ouvertes permettaient de voir dans le presbyterium. En arrière,

et concentrique a l'abside elle-même, un mur senti-circulaire

formait le chevet de la. basilique. C'est entre ce mur et les ar-

dames romaines. On a signalé des vestiges de cette disposition

dans l'église des SS. Crime et Damien. près du Forum, dans deux

églises de Naples et dans quelques autres (Bull. 1880, l. 0.); je

puis ajouter à ces exemples celui de la splendide basilique de

du pape, a. Sainte-Marie-ltlajeure, se trouvait juste au milieu, et,

passage du Liber de eecleria Lateranensi, composé entre i073 et

“59 (Migne, P. L., L CXCIV, p. t557): «1 In abside s. Mariac est

cathedra pontiticalis in medio sub vitrea, qnae quinque sunt in

convénient; c'est ce que flt Pascal.

31. pavimenlum allaris erigena] Cette modification était com-

mandes par l'exhaussement de la chaire épiscopale. qui ne de-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

t'ait point dominer l'autel.

32. 881 pulpmreo colore columnas] Quatre belles colonnes de

Porphyre supportent le baldaquin du maltre-autol de Sainte-

Marie-Majeuro. Je pense qu'elles doivent avoir été au nombre

des sa qui fermaient autrefois le presbyterinm du coté de la

grande net.
Generated on 2013-08-11 08:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

colonne de la nef, l'enceinte comprenait d'abord les sept ,arcades

supportées par les six colonnes de Porphyre, puis les deux

entre-colonnements de la net; en négligeant l'arcade centrale

(vestibulum altari's), on obtient ainsi les huit ouvertures où se

trouvaient arcos VIII cum columnis XVI.

3vl. canllmra l'I] Un chandelier devant chacune des six colon:

nes de porphyre.

35. calices pendentiles XLII] Il y avait juste 42 cntrecolonne-

monts dans la longueur de la nef; bien que la colonnade soit sur-

montée d'un entablem‘ent rectiligne et non point d'arceaux, le

rédacteur emploie l'expression arcos.

37. imaginent... cum vullu‘b. Mariae] C'est peut-être la fameuse

madone dite de saintLuc, qui, après avoir figuré sur l'iconos-

tase, a maintenant les honneurs d'une chapelle spéciale et d'une

dévotion extraordinaire. On ne lui connait pas de références

anciennes; d'après le style. le P. Garrucci (Ante crisL, t. IV,

p. 17) la ferait remonter à la première moitié du cinquième siè-

cle. Mais on sait combien sont trompeuses les indications chro-

nologiques déduites du style. quand il s'agit de peintures et

surtout de figures isolées des temps byzantins. L'appréciation

du P. Garrucci parait avoir été influencée par le désir de ratta-

cher l'origine de cette image a la fondation de la basilique et à

la commémoration du concile d'Ephèse. Rien ne s'oppose à une

conjectiu'e qui l'idcutifierait avec l'imagcjdont il est ici question.

39.per arca: marbres] Trois fois quatorze cela, en tout que‘

rente-deux, un pour chacun des entrecelonnements (amas) de

la net.

41. in aapectu abside] Je pense {que cette tenture alexandrine,

merveilleusement décorée, était placée derrière le siège pontifi-

cal, dans l'ouverture de l'arcade centrale. C'est la place qui est

indiquée dans la vie de LÈON HI, p. 29, l. 22. par les mots super

perlica super sedcnl.

42. in trabem mm'orem] Cette maîtresse poutre était sans doute


68 C. PASCHALIS (817-824).

mais il faut y ajouter deux autres arcades, maintenant fermées,

qui reliaient l'abside à la double colonnade de la nef.

44. in ingressu basilicae] La grande porte; l'usage s'est main-

tenu de tendre des portières (rorlinacmans les baies ouvertes des

portes des basiliques.

i5. ceci. 12. Marine aita Sam‘nis in epz'scopio] Au un! siècle le

siège de l'évéclié de Sabine était encore il l'emplacement de l'an-

tique localité de Forum Novum (t. I, p. 188, note 7). Il sub-

siste, a cet endroit, une vieille église appelée S. Maria di Ves-

covio; c'est évidemment celle dont il est question ici (Stevenson,

dans la Real-encyrklopadic de Kraus, t. II, p. 125). Elle est mon-

tionnée dans une lettre écrite en 181 par le pape I'ladrien:

« ecclesiam Dei genetricis Marine in loco qui dicitur Foronovo »

(Jall'é. 2433 ; Cod. (Jan, p. 219).

46. Sepullus vero est] Le biographe omet de nous dire que cette

cérémonie soumit quelque difficulté. Voici ce qu'en rapporte

Thégan : « (Paschalis) papa obiit, cuius funus Romanus popu-

lusin aecclesia beati Petri upostoliliumari noluit, antequam Eu-

genius papa post eum sucoessit ; et ipse iussit scpelire

corpus eius in loco quem ipse vivus construxerat. » —— Le

tombeau se trouvait probablement dans l'une des deux chapelles

fondées par Pascal, celle des ss. Procès et Martinien ou celle

des ss. Sixte et Fabien. L'épitaphc est perdue.

t7. Et ccssauil...] A s'en tenir aux indications du L. P. sur la’

durée du pontificat de Pascal, celui-ci serait mort le il février

825, un samedi. La vacance du siège comptée jusqu'au lendemain

12 ou jusqu'au dimanche suivant ne saurait donc être exprimée

par le chiffre IIII. Ce n'est pas la seule raison que l'on ait de

suspecter ce chiffre. Il ne cadre guère avec ce que l'on peut

savoir de l'avènement d'Eugène Il. —- Quant aux dates qui sui-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

vent, menu z'amzario, imlictione prima, elles sont manifestement

fausses, car elles indiquent le mois de janvier 823.


Generated on 2013-08-11 08:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CI. EUGENIUS Il (824-827).

69,‘

Cl.

‘I EUGENIUS. Hic ’ etenim venerabilis et praeclarus vir magnae simplicitatis atque humilitatis fuit; doctus scien- ‘I 452

tia, sermone praecipuus, forma pulchrior, largus petentibus, mundum respuens, sola quae Christo erant placita

diebus ac noctibus oogitabat. lluius praelati pontificis tempore ubertas non modica totam non solurn Romam‘,

sed etiam totum pene invaserat orbem; quia quicquid iusto percipiebat a subdilis pondere, non solum pupillis

verso fuit Orbe romano; quippe nam ipse cum totius erat pacis amicus, quid aliud pertinentes, nisi quod ipse

suis honestis gerebat moribus et ipsi pariter gerebant? Archipresbiter ’ enim huius sacratissimae atque uni-.

versalis ecclesiae fuit; in quo non per modica tempora suum mirifice propositum rexit. Postea a Romanis cunctîs

pro meritorum pia relatione electus, post transitum sanctissimi domni Paschalis pape pontil‘ex l'actus est. Tenuit

l0 autem presbiteratus sui tempore ecclesiam beatae Savinae martyris, positam in Adventino monte, quam, Deo

dispensante, post pontificalem sibi adtributam gratiam ad meliorem cultum perduxit et picturis 3 uudique

decoravit.

lluius diebus ‘ Romani indices qui Francia tenebantur captivi reversi sunt, quos in parentum propria ingredi

permisit et eis non modicas res de patriarchio Lateranensi praebuit, quia erant pene omnibus [acultatibus destituti.

Fecit autem in ecclesia beatae Savinae 5 martyris supradicta cyburium ex argente purissirno, pens. lib.

Hisdem venerabilis praesnl ubi supra obtulit

VARIANTES DES MANUSCRITS.

1 Eugenius < nstione Romanus ex patre sedit an. llll > C :

< natione Romanes ex patre sedit ann. llll m. 11 d. XXlll >

E — 3 temporis D — 4 penc totum CE — pusillis E —

5 <in> uuiv. C-—7 gerebantnr E—8 aom. D—-9 sanclissimo E

13 captivi 017:. E (suppL) — M modica E — Lateranensis E

15 supradictae CE — pens.-obtulit 0m. C

NOTES EXPLICATIVES .

t. Hic etenim...] La rédaction de cette notice présente des tra-

ces d'une négligence toute particulière. V. Introd., o. I.

2. arcltipresbiler...] Allll. Einh. a. 824:: » In cuius (Pascbnlis) lo-

cum cum duo per contcutionem populi fuissent elccti. Eugenius

tamen, archiprosbiter tituli sanetae Sabinae, vincente nobilium


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

parte, subrogatus atque ordinatus est ». — Le biographe ne parle

pas de compétition; il dit même qu'Eugene Il fut élu a flamants

cunctù, ce qui est faux. La vie de Wala par Paschase Ratbei-t (r,

28;.Migne, P. L., t. CXX, p. 1604) parle aussi de difficultés; il y

est dit que Waia revint en France « pone omnibus correctis re-

bus et Eugenio sanctissimo apostolicae sedis ordiuato antistite, in


Generated on 2013-08-11 08:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

euiue nimirum ordinatione plurimum laborasse dicitur, si que

“W10 1191‘ eum deinceps corrigerentur {quae dia uegligentius a.

plurimis t‘ueraut depravatu. »

3. picluris undique decoravit] Il nerestc rien des travaux entre-

Pris à Sainte-Sabine par Eugène 11. Au xvu° siècle on pouvait

encore y voir les mosaïques de l'arc absidal, qui avaient échappé

aux « restaurations » de Sixte V. Ciampini en donne un dessin

dans ses Velera momunenta. t. I, p1. #7. Cette décoration était

formée d'une suite de médaillons disposés en demi-cercle autour

de la courbure de l'arc, comme ceux de l'oratoire Saint-Zénon

à Sainte-Pruxèdc. En haut le Sauveur; de chaque côté sept bustes

d'hommes; il yen avait même en d'abord huit; des deux derniers

quelques traces seulemontélaient visibles au temps de Ciampini;

enfin les deux cités mystiques de Jérusalem et de Bethléem. 11

n'a pas échappé à M. de Rossi (Musaici) que ce système de déco-

ration ressemble beaucoup a ce que l’on voit à Saiute-Praxède

et que, par suite, il y a lieu de croire que nous avons ici une

œuvre des mosaïstcs employés par le pape Pascal. Ce qui l'em-

peclie de conclure, c'est l'expression picluris de notre biographe 2

le Liber pontificaux, surtout au rx° siècle, l'ait la difl‘érence entre

les peintures et les mosaïques; il emploie pour celles-ci le

termemusiuum, qui ne figure pas dans la vie d'Eugène II. — Ceci

est fort juste; mais il n'y a peut-être pas lieu de supposer, dans

ce lambeau de biographie, dont la négligence fait contraste avec

le reste du Liber ponlificalis, le propriété de termes qui est ordi-

naire, en ce genre de choses. aux biographes pontificaux. J ‘incli-

nerais donc à attribuer au pape Eugène II la mosaïque publiée

par Ciampini.

t. Romani iudices'l Ami. Einh., a. 825: u lllotliarius iuxta pa-

5 no viduis, sed etiam divitibus incessanter omnibus distribuebat. Maxima autem par et requies eius diebus uni- 11

III
7o .EUGENIUS 11 (824-827).

tris mandatum Romain proiectus, ab Engenio pontificc honori-

fice suscipitur. Gui cum iniuncta sibi pntet‘aceret, slatum populi

Romani iamdudum quorundam praesulum perversitato deprava-

tum, memorati pontificis beuivola adsensione ita corrcxit, ut om-

nes qui rerum suarum 'direptione graviter fuerant desolati, de

receptione bouorum suorum, quae per illius adveutum Deo do-

nantc provenerat. magnifice sint consolati. » — L'avènement

d'Eugène Il fut une réaction contre'la politique du pape Pascal,

sourdement hostile à l'empire en tant que celui-ci revendiquait

l'autorité sur la ville de Rome et‘ son territoire. En 893, peu de

semaines après le couronnement de Lothaire, deux hauts digni-

taires de la cour pontificale, le primicier Thèodore et son gendre

le noinenclateur Lèon, furent (l'abord aveugles. puis égorgés par

les gens du‘ pape; on leur faisait un crime de leur zèle en faveur

des empereurs et des Frunks. Pascal fut dénoncé par les Ro-

mains comme l'auteurresponsablefle ce forfait. Il s'en disculpa en

prêtant serment, mais ne permit pas aux envoyés de l'empereur

Louis de tirer au clair les responsabilités engagées dans cet évé-

nement tragique. Aussitôt Eugène installé, le jeune empereur

Lothaire vint à Rome, escorte du célèbre :moine Wala, qui avait

exercé quelque'infinence sur l'élection du nouveau pape. Il pu-

blia, d'accord avec le pape, un capitulaire dont la première dis-

position doit être rapportée ici: « Constitutum habemus, ut om-

nes qui sub speciali deiensione domni upostoliei aut nostra fue-

rint suscepti, impetruta inviolabiter iustu utantnr detensione.

Quod si quis in quocumque hoc contemptum violare praesump-

serit, sciat se periculnm vitae esse incursurum. Nam et hoc de-

cernimus, ut domno apostolico in omnibus ipsi iustam observent

obedientiam, sen ducibus ac iudicibus suis, ud iustitiam t‘acien-

dam. In hoc capitule fiat commemoratum de viduis ‘et orfanis


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Theodori, Floronis et Sergii.» — Le libellé est en rapport avec les

circonstances; il'yiest beaucoup question desfdroitsîdu pape, mais

c'est au fond les droits de l'empereur que l'on entend at'firmor et

défendre. La vie de Louis le Pieux le dit encore plus expressé-

ment qne les Annales: « Cumque de bis quae acciderant querere-

tur, quare scilicet hi qui imperatori sibique et Francis fldeles


Generated on 2013-08-11 08:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

t‘uerant iniqua nece perempti tuerint, et qui superviverent ludibrio

reliquis feront et haberentur, quare etiam tantae querellae ad-

versus Romanorum pontiflces iudicesque sonnrent, repertum est

quod quorumdam pontificum (Léon III et Pascal) ignorantia vel

desidia sert et indicum caeca et inexplebili cnpiditate multorum

praedia iniuste t‘uerint confiscata. Ideoque reddendo quae iniuste

erant sublata, Lotharius magnum populo Romano creavit laeti-

tiam. » —L’impression qui résulte de tous ces documents t‘ranks

est confirmée par la phrase rapide du L. P. ou il est question du

retour d'exilés que le pape indemnise ou remet en possession de

leurs biens confisqués. ces exilés ne sont pas mentionnés direc-

tement par les annalistes ou biographes de Louis le Pieux; mais

le capitulaire de Lothaire vise toute une catégorie de personnes

lésées’; des trois qu'il nomme et qui toutes les trois sontjmortes,

Tbéodore est le seul connu; c'est évidemment le primicier mas- '

sacré en 833; les deux autres, Flore et Sergius, auront été victi-

mes de quelque traitement du même genre, ou, à tout le moins.

exilés et dépouillés de leurs biens.

5. in ecclesia b. Savinae] Parmi les choses que le pape Eugène II

ofi'rit à Sainte-Sabine et que l'interruption de sa biographie ne‘

permet pas de retrouver ici, on peut citer les grilles de bronze

qui, au un8 siècle. fermaient l'enceinte du choeur. Pompeo Ugo-

nio (stazîoni, p. 10) y lisait encore l'inscription EVGENIVS

SECVNDVS PAPA ROMANVS. Une autre inscription, en’

quatre distiques, se voit maintenant, au bas de la nef latérale de

droite; elle mentionne un pape Eugène qui aurait transporté‘

à. Sainte-Sabine un certain nombre de corps saints . C'est

sans doute du pape Eugène II que l'on a voulu parler; mais les

vers sont leonins et l'inscription doit être postérieure de plus

d'un siècle.
.cn. VALENTINUS (s27). -74

abat, et ab omni ecciesiae

doua et beneficia multa largiflue contulit,

Gbristo iubente, culmina scandente caelestia, Euge-

t positus in sede apostolica. Qui eum cunctis quae

omni vitae suae tempore carissimorum vice retinuit et velut

pater proprio filio corde congaudebat alacri, suisque aspectibus illum assidue consistera cupiebat.

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS.

E : corrcæi — l6 enuclenntur C — cumque C —- 18 ex Lalera-

nensis E — hac E — 21 dev.] intcnlioneC—22 conslareturE

(corr.)—que C : quue E : canari-23 formam E -—24 sui] suce

E — 25 dona] ac bona E : <simul> C- 27 sublevalus C- i'n

honore om.C —- apostolica] Romanis C — 29 assistera C

dies X C — 2 sauctus E

C-ludes E — 7 necta

—5 sensum E — rimabatur C- ingenti

re om. E—pruecipuusE— 9 delcguntem

* mente E — i2 lucema E -—l3 exemplo E

M alque] flaque-15 turis odox‘ifere E-t‘raglaretC: llagraret


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-11 08:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
î72 - ,Cll. VALENTINUS (827).

V Peracto vero ac divinitus finito huius praesulis lucis transeuutis termino, ad sacrae sedis culmina regenda

omnis Romanorum cetus crebris Dominum ieiuniis et-orationibus deprecans ut quis tantae sedis honore dignus

foret eorum seusibus revelare dignaretur. Sed divina placata maiestas quem ex sacerdotali eis catalogo eligendum

archano suae potentiae nutu oslenderet, nisi eum quem ab ipsis matris uberibus tot supradictis virtutum copiis et

pulcberrimo doctrinarum flore ornaverat, atque constantem et fidelem in omnibus sîbi alumuum nutrierat, sacra- 5

455 V1 tissime sedis rectorem tribueret? Collectis igitur in unum veuerabilibus episcopis et gloriosis Romanorum pro-

ceribus, omnique amplae Urbis populo in palatio Laterauensi, ut quod iam corde celitus revelatum equitar

omnes tenebant in uuo multorum sonitu resonarent, unius voluntatis consensu fortiter acclamatum est : « Va-

» lentinum sanctissimum archidiaconem sedis apostolicae dignuml Valentinum summi pontificaius infula deco-

» randuml » Bis itaque mellillue dictis, una mox omnes pacis coniunctione manentes ad ecclesiam sanctae Dei t0

genitricis semperque virginis Mariae dominae nostrae sacer clericorum et Romanorum proceres pariter cum

.populo properantes, multiplices eum Domino grates ac laudes reddentem more solito invenerunt. Quem ilico

multo ac diutius renitentem, seque tanti regiminis fore inoongruum voce strenua proferentem, almae plebis et

lnetis utriusque militiae Romanorum electus est vocibus in sedem pontificum, ac deinde cum dignis eum gloriae

laudibus et honoris amplitudiue ad Lateranense patriarchium ab ipsis deductus et in ponlificali est positus throno. 15

vu Cuius ovauter al) omni Romanorum senatu pedibus osculatis. et omnibus quae erant explenda rite ac veneranter

peractis, magna sobrietas, magna in totius sexus et aetatis populo laetilia mansit.

Eiusque consecrationis die sereno iam inluciscente cum lumine, iamdiotum antistitem ad beati Pelri aposto-ÿ

lorum principis ecolesiam omnes pariter Romani a palatio deducentes, eum, maiestate auxiliante altithrona, sum-

456 vm mum consecravere pontificem. Qui mox almificae sedis culmina scandens beati Petri apostoli et caelestis regni 20

clavigeri, divinis Deo laudibus et saorificiis pie oblatis, amplo et magnifico Romanorum coetu ad palalium cum

ingenti gaudio remeavit, atque laetissimis dapibus sumptis amantissimorum multis et diversis munerum donis

sacram plebem et senatum populumque Romanum opime ditavit.

Erat quippe dapsilitate inclitus, actione praecipuus, sermone luculentus, omnibus compassione proximus et

inopiam sustentantibus oportunum instanter solatium praebens. 25

Quibus multiplicibus bonis ornatus ad celestia, Ghristo vacante, corporis oppressus molestia, exitu pretioslo

transivit; atque cum desiderabili beatissimi operis fructu ad conspectum summae maiestatis laetus ascendit,

regnans et exultans cum Domino semper.

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS.

l prae=ulC —regenda om. E -— 4 virtuiibus C — 6 glorio-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

sissimis C-9 archidiaconum C- sede apostolicaC— l0 ita. C —

dictus E-12 reddentesE : rerldcnte C : correæi-13 multum C-

14 sedeE- condignis E- 15 seductusE (corr.)—- 17 et 0m. C

18 cum inlumine C — l9 altithrono E - 20 caelesti E —'

21 cetus E — 23 opime 0m. C

26 corpore E
Generated on 2013-08-11 08:17 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

NOTES EXPLICATIVES.

t. socle aposlolica dignum] Ann. Einh.’_827: « Eugenius papa

Romnnis et electus et 0rd‘ ' ‘ ' -

menue Auguste decessxt, in cuius locnm Valentinus diacouus a minus. “x ‘Îmum mensem m pomm-

catu complevit. n
CIII. GREGORIUS llli (827-844). 73

CIII.

sanctarum infntigabilis visitator, pater pauperum et alitor omnium viduarum, terr

ii rium concupiscens, mundana huius vitae praesentis luci-a deserens, aeterna praemia in caelis dignir

atquisivit.

Hic adeo beatissimus pontifex genere clarus, sed magis ciarior sanctitate, forma pulcher, fide pulcrior. Quae II

scilicet universa laudum praeconia non solum pontificatus sui tempore claruerunt ; sed etiam cum adhuc iuveni-

domo sunt », coepit sancta eius operatio de die in diem per totam Romanam pleniter urbem resonare, evvange-

lico sermone docente : « Nihil opertum quod non reveletur et occultum quod non scialur. n Pro quibus denique

innumerabilibus bonis a sanctissimo huius sacrae sedis domno Paschali papa non solum subdiaconus sed etiam

sacerdos efl'eclus est. Permansit vero in sacerdotu sui habitu constitutus casle atque pudice, recolens illud quod ut

i5 scriptura sacra commemorat, dicens: « sacerdotes 1 mei non in aliis vacent nisi orationey lectione et ieiunio. » Cum-

VARIANTES DES MANUSCRITS.

i GI‘GSOFÎUS < quartus > E -— mens. dies om. CE —- 2 be- —— is in his am. c - domnus om. CE — fl apices u —

nignissimus CE — iocundus CE — l allior E la grecum D .

8 laudi in E —- 9 semp. ag.] se per-ageret E —- U. eius 0m. 20 Romani 0m. C — m ut quem CE — 22 sen.]R0umnorum

D -1z sermo E — revelabitur CE — ia papae D -— i4 ac E C — potuissent C “ m m1010" CE _ 25 quidam Dm

LIBER pom-nuuum t. H.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-11 08:08 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
74 CIII. GREGORIUS uu (827-844).

459 V Verum qnia investigare cuncta quae gessit celeri sermone non possumus, ea, licet breviterq ad notitiam om-

nium perducamus quae sacris ac venerabilibus mente integra et pia devotione obtulitlocis.

Preterea post electionem simul et consecrationem praesulatus sui caepit permaximum studium habere de

sanctis et de eorum ecclesiiss quatinus ad statum pristinam novo cultu eas, protegente Domino, citius revocaretz

quod factum est. Nam eo tempore ecclesiam beati Saturnini martyris, foris portam Salariam constitutam, quae

vetustate nimia et longo iam senio a fundamentis ceciderata novis fabricis aedificare caepit et picturis variis de-

coravitg ubi etiam obtulit vestem de fundato I.

VI Perficiente enim illo haec quae superius dicta sunt1 ad alia tunc pontificalis eius animus sanctorum opuscula

summopere caepit adtendere Et quoniam tunc divino ignis amore succensus corpus beati Gregorii huius univer-

salis ecclesiae praesulisl per quem sancti Spiritus gratia toto orbe terrarum inextinguibili sapientiae munus in-

duxit, ex loco sepultus quo prius fuerat tulita et non longe ab eo in aliumil noviter constructum infra ecclesiam

beati Petri apostoli summo honore perduxit, eiusque sacrum altare argenteis tabulis undique perornavìt, et ora-

torium suo sancto nomine titulavit, absidamque eìus desuper aurato musibo depinxiL ln quo scilicet oratorio

sanctorum corpora beatorum martyrum ‘ Sebastiani, Gorgonii ac Tiburtii ex cymiteriis quibus ante iacebant per-

VII duxit, et unumquodque eorum separatis altaribus collocavit. Pro quibus denique pontiticatus sui tempore de-

crevit ut monachi1 qui ad officium persolvendum in ecclesia beati Petri apostoli sunt constituti, omnibus diebus

ibidem laudes omnipotenti Domino canere non desistant. obtulit autem in eodem oratorio vela maiora vel mo-

dica sirica XVIII, vestes super altare sub quo sanctissimi Gregorii pape corpus requiescit III, unam cum chriso-

clabo, habentem storiam; et super unumquodque altare praedictorum martyrum vestem de fundata I; imagines

denique desuper argcntatas necnon auro perfusas III, habentes vultum Domini et eorum depictos quorum spe-

cialia ibidem corpora humata miraculis ac virtutibus pollent.

460 VIII His igitur perfectis operibus, ad alia repente venerabilis pontifex animum et mentem convertit. Nam ecclesiam

tunc beati Marci confessoris atque pontifiois, quam tempore sacerdotii sui regendam susceperat et usquequo ad

pontiticatus pervenit gratiam in suo iure ac ditione permansit, quae ab nimiam vetustatem crebro casura esse vide-

batur, cum omnipotentis Domini opitulatione afundamentis prius eiecit etpostmodum novis fabricis totam ad me-

liorem cultum atque decorem perduxit, absidamque 5 ipsius praenominatae basilicae musibo aureis superinducto

coloribus cum summa gratulatione depinxit Fecit vero sarta tecta eius omnia nova et quicquid in ea ante vile

461 lx cognoverat, pretiosum postea esse maluit igitur consummatis omnibus his, pro remedio et futura retributione

animae suae obtulit in iam sepe nominata ecclesia futuris temporibus permanenda haec : regnum aureum I,

quod usque hodie super altare dependens cum gemmis valde optimis, habens autem in medio auream crucem
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

cum gemmis pariter pretiosis ; item gabatas ex auro purissimo III, pendentes ante praenominatum altare,

et ga-

batas interrasiles II de argento;

item alias gabatas de argento XII, angelorum opere constructasg et alias gabatas

VARIANTES DES MANUSCRITS.

6 frabrîcîs D - aedilicari E — fecit CE


Generated on 2013-08-11 08:08 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

8 enim] vero CE -9 divini C-— m universali E — inextingui-

bilis c - 13 oratorium D - 11 maiore E — ts vestem E -

quiescit c —2o vultus CE

22 convertens E - 23 usque D - 24 quaeque c — 25

prius om. D -frabricis D — 26 illius D - 27 vigile!) - 29

nominatae ecclesiae D- 31 pendentem D - ante om. D -

32 item -argento om. E - iterum c - anglorum D I

I0

iii

3o
CIII. GREGORIUS IIII (827-844). 75

I0

l5

30

interrasiles V cum pedibus suis; item ubi supra obtulit tymiamateria aurea colore perfusa III; canistra de ar-

gente XII; coranas argenteas maiores et minores VIII; cruces de argento 111, et unaquaeque habet lib- I; ce-

reostatas desuper argentatas llll. F‘ecit et cyburium ad laudem atque decorem confessoris iam sepius dicti ex

argento purissimoa pens. lib. mille. Altare quoque eiusdem argenteis similiter tabulis exornaviL cupiensque per

rerum temporalium exercitia aeterna caelorum praemia adipisci, praedictas vero venerabilis pontifex obtulit ubi x

supra vestem de fundata l, habentem mucrones per circuitug fecit et aliam vestem de olovera I, habentem

aquilas; obtulit iamfatus praesul veste de olovera I, habentem in medio gemmas et mala aurea et per circuitu

zonam de chrisoclabog immo vero obtulit sanctissimus praesul vestem de olavero cum chripbis et unicornibus ;

vestem quoque aliam cum crisoclabo per circuitum, habentem in medio Pnesurrectionem domini nostri lesu

Christi; sepe iamdictus venerabilis papa obtulit in praenominata ecclesia vestem cum chriphis et chrisoclaba per 462

circuitum, habentem in medio Nativitatem-domini nostri Iesu Christi; item vestem aliam cum crisoclabo, habeu-

tem per medium rotas de chrisoclaba IIII et Plativitatem atque baptismum domini nostri lesu Christi; obtulit XI

vero praenominatus pontifex vestem aliam cum leonibus, habentem ltesurrectionem Domini de chrisaclabo ; ves-

tes de fundata minores VIII, quae altaribus superpanuntur quae per circuitu eiusdem ecclesiae esse noscunturg

vela alba sirica IIII, unum habens undique tyreum et in medio crucem et gammadias de chrisoclabo, aliud de

stauraci. habens in medio crucem de olovera et gammadias de tyreo, tertium et quartum similiter; vela de ro-

dina IIII, quae sacrum altare circumdant1 ex quibus unum habet crucem de chrisoclabog vela de fundata xxvi

etliuea similiter1 quae pendent per arcos ecclesiaeg vela alexandrina ante portas maiores pendentiav habentia

homines et caballosg cortinam alexandrinam I; vela alia habentia mucrones de fundata llII ; velum de optabulolg

vela alia de fundata VIII, habentia per circuitum periclisin de blatag et alia vela VI cum aquilis, habentia per

circuitum periclisin de tyreo; vela simulque alia de fundata V, habentia leones et periclisin de tyreog vela alia

alexandrina, ex quibus unum habens rotas et rosas in medic, et aliud arbores et rotas, pendentia ante valvas ip-

sius ecclesiaeg item velum modicum de olovero1 habens in medio hominem cum caballog vela cum argento spa-

nisca XIIII; vela modica, ubi supra, de olovero X, habens unumquodque eorum anates. Hic divina inspiratione

v' protectus obtulit in iamdictae basilicae aquaemanule de argento I.

Verum eliam fecit et in ecclesia beati Cosme et Damiani martyrum vestem de fundata I, habentem in medio xu lotis

storiam sanctorum eorundem de chrisoclabo. Simili modo vero fecit et aliam vestem de Iundato, habentem in
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

medio storiam depictam cum ehrisoclabo in ecclesia beati Abbaciri atque Archangeli ad Alefantum. llic a Deo elec-

tus et praeclarus antistis obtulit in basilica beati Eustacii murtyris vestem de fundata unam, babentem in medio

storiam de chrisoclabo. Fecit iam sepe nominatus praesul aliam vestem in ecclesia beatorum martyrum Sergii et

Bachii de fundata I. Parimodo vero fecit etaliam vestem de fundata in ecclesia sancti Silvestri posita in montem

Soracti.

VARIANTES DES MANUSCRITS.


Generated on 2013-08-11 08:08 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

26 martyris c-zr de fundata habentem om. CE ——28 Albu-

ciri D — olefantum C i

29 Eustachii E : -tii C— 30 saepius CE-Bachi CE- 31 beati

c —— monte c

2 VIIII CE —- s caelo ca -- e circuitum CE -— 7 aquilas -ha-

bentem om'. E -— circuitum CE ——- 9 nostri I. C. om. CE —

u fuudatos E — circuitum CE —- 15 utique D — I8 <III>

ante c - 19 oplapulum CE‘. - 2o blattbin E ——- 24 spanisco

E —— 25 aquaemauulae D : -nile E
'76 CIII. GREGORIUS IIIl (827-844).

XIII completa vero haec omnia et diligenter peracla, fecit in ecclesia beati Petri apostoli vela cum crisoclabo

numero XIIII, habentia diversas storias evvangeliorum et passiones beati Petri et Pauli, necnon Andree apostolia

quae dependent ante imagines auro argentoque perfusas, in travi desuper argenlala, ante quam adeas ad sacram

confessionemq speciosa valde visibus humanis atque praecipua.

464 XIV Fecit autem in ecclesia beati Christi martyris Georgii magnificus praesul hinc inde porticos1 quos etiam ad

decorem ipsius basilicae variis ornavit picturis. Absidam vero eiusdem diaconie a fundamentis, auxiliante Domino,

cum summo studio compsit. IIic a Deo amabilis pontifex, dum diligenter cerneret quod eiusdem venerabilis

diaconiae secretarium prae nimia temporum vetustate marcescereL noviter pro ipsius amore vel gratia aliorum

ad meliorem erexit honorem. obtulit itaque sanctissimus papa ubi supra haec dona : vestem de fundata I, et

aliam cum chrisoclabo, habentem imaginem salvatoris et martyrum Sebastiani atque Gregorii; vela de fundato

maiores II, minores xvn. Fecit autem in confessionem ipsius basilicae rugas de argentea ex auro perfusas.

XV Pari modo vero sarta tecta basilicae beati Adriani martyris posita in via Sacra G, quae prae nimia vetustate mar-

cueratl noviter restauravit.

465 verum etiam fecit in patriarchio Lateranense triclinium 7 mire magnitudinis decoratum, cum absida de mu-

sibo; seu et alias absidas duas, dextra levaque posita in paracellaria, variis storiis depictas.

Fecit etiam sanctissimus papa in ecclesia beati clementis confessoris vestem de fundato cum leonibus et peri-

clisin de optabulo. Simili modo et in diaconia beati Theodori mai-tyris vestem de fundata leonatilem, cum peri-

XVI clisin de optabulo. Fecit autem in ecclesia beati christi martyris Laurentii quae ponitur foris muros vestem

chrisoclabam, habentem storiam zachei. Fecit et aliam vestem fundatam1 habentem griphos, in honore sanctae

l5

Dei genetricis ad Martyres. Necnon et in basilica beati Stephani protomartyris in Celiomonte vestem de fundato ‘20

cum gammadias. verum etiam et in diaconia beatae Dei genetricis Mariae in via Lata fecit vestem de stauraci1

cum periclisin de blatin.

V Simili modo et in ecclesia beatae Dei genetricis semperque virginis Mariae dominae nostrae ad Praesepem fecit

vestem auritestilem, habentem Nativitatem, Baptismum, Adpraesentatio et Resurrectione, habentem in capite

ipsius storiae gemmas albas CCCLXXX, iacinctas L, prasinas XXII, et in circuitu alvaviras legente de nomine 25

xvu domni Gregorii quarti pape.

Item fecit et in diaconia beati Adriani martyris in Tribus Fatis vestem de fundato. Fecìt autem praefatus praesul

‘6'6 in ecclesia Apostolorum ad vincula vestem de fundato, habentem leones cum grifis. Fecit et aliam vestem de

fundato in ecclesia beati Martini confessoris atque pontificisy habentem leones cum arboribus. Necnon et in basi-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

lica beati Eusehiizmartyris vestem de olovero, habentem aquilas cum periclisin de quadrapulo. obtulit etiam 30

VARIANTES DES MANUSCRITS.

2 ac Pauli CE — 3 fusas CE — ad om. CE

s <el> in CE — quas CE — 6 decessorem CE — eiusdem]

ipsius c — 8 marcessere D —naviterC z < a > nov. E —10

Georgii c - H XVIII E
Generated on 2013-08-11 08:08 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

l4 infra paracellarium CE

is < et > in CE — l7 octapulo E (bis): optapulo c (bis) —

Teod. D — leones habentem GE — 19 chrisoclavo c —- haben-

tem om. E — 21 gammalias D : gammadiis CE - Maria

om. C

24 auritextile E : auritextilem c - ac preseutationem c -

resurrectionem < Domini > c - capitae D — 25 alvas D —

iaquinlas CE — et -pape om. c

29 marmoribus D —
c111. GREGORIUS llli (827-844). 77

praedictas praesul in basilica beatae Dei genetricis Mariae trans Tybei'im vestem de tyreo, habentem storiam

dominicae Nativitatis atque kesurrectionis domini nostri lesu Glu‘

simili modo obtulit vestem de lunclalo. ln diaconi

dato obtulit.

isti. lmmo et in diaconia quae vocatur Cyro,

a vero beatae Mariae in via Lata, eodem modo vestem de fun-

apostolorum laudabilis numerus mire magnitudinis atque pulchriludinis, diversis lapidibus vel margaritis orna-

tam pulcherrimeque contextam.

annos confi-acta atque disrupta esse videbatur1 dato operis studio, sicut a priscis fuerat aedificala temporihus, ita

quoque eam praesagus antistes a noviter aedificare atque construere visus fuit; ita ut ad ecclesiam beati Petri

martyris vestem de fundato, habentem aquilas et periclisin de olovero. lmmo vero obtulit iamdictus praesul in

basilica beate Lucie martyris quae appellatur Orfea, vestem de fundata cum periclisin de optapulo. Sanctissimus

denique pontifex fecit in titulo beati Grisogoni martyris vestem de Lireo, habentem storia Danielis cum periclisin

de stauraci. obtulit vero beatissimus papa in titulo Pammachii vestem de stauraci, cum periclisiu de quadrapulo

2 d. n. l. C. om. c — a ln d. vcm] lmo et in (LE 14 statu CE — hedendum D — l7 dato om. C — haedir. D

soclngouam c- vultus F. — domini nostri lesu cliristi c (bis) —- m ita <ita> D

hy oclogouum fusum C.- 9 ennarodia CE-insimul E: om. c 20 Cosmediu E -— 22 Cyriaci CE —23 fund.] tireo c — ea

io et om. CE — u de chrisoclavo C — obsequio CE — a vitale D — 27 oclap. E et ita saepe

ante sin. om. CE — ia pulchcrrimamque CE si Acmilianac E — 32 blatla E-Simili modo C-Sixti lii--
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-11 08:08 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
78 0111. GREGORIUS IIII (827-844).

469

470 XXIII

XXIV

XX"

471

xxvi paria Il, habentes gemmas pretiosissimas, albas numero XVllI, prasinas Vlll

Danihelis, cum periclisin de olovero. Fecit et in ecclesia beate Balhine martyris vestem de In‘ date, cum periclisin

de olovero. Fecit autem in titulo Damassi vestem de stanraci, habentem periclisin de bielle bizantea. Fecit etiam

et in ecclesia apostolorum Iacobi et Philippi vestem de fundato. Item in ecclesia beati Marcelli confessoris atque

pontificis fecit vestem de fundato. Pari mode et in basilica beati Laureutii in Luoinae i'eeit vestem de stauraci.

Item in ecclesia sancti Valentini l'ecit vestem de fundato, cum gammadias de obtapulo.

Cumque haec omnia quae superius inserta leguntur a quarti huius intemeratae sedis papa Gregorio, Deo

favente, liberius consummata fuissent atque perfecta, piger esse nullatenus volens, caepit indifl‘erenter post curam

gregnm de culture. sive meliorationihus venerabilium tractare locorum, ut suis temporihus novo cultu reformata

consolidaia l‘nissent. Quod, intercedente apostolorum principe Petro, iuxta votum sui desiderii factum est. ldeo

cum talia praesulatus sui anime volveret et hesitans cogitaret, repente ad memoriam sui recurrunt quod iustum

non esset si amplius ecclesia sanctae Dei genetricis, quae more veterum nunc usque Calisti trans Tiberim dicitnr,

sine monachornm ot‘ficio constitisset; maxime cum in eu signorum non minima frequenter fiant miracula et

virtutes diverse. Tunc demum divinitus conpunctus corde et Dei omnipotentis roboratus ac fretus iuvamine,

iuxta latus praenominate basilicae monasterium a fundamentis statuit et novis fubricis decoravit. In quo etïam

monachos canonicos 3 adgregavit, qui inibi officium fucerent et omnipotenti Deo grates et landes diebns singulis

et noctibus prosecutis intimo cordis spiramine decantarent; quod, sicut in praesentiarum cernimus, magno certa-

mine magnoque studio pastor eximius hoc opus valde firmissimum ampliavit. Nam ubi ante nulla erat cultura

praecipua, modo, Deo dispensante, pnlchra sunt habitacula monachorum; et loca quae nnper ab hominibus vide-

bantur vepribus vel inmunditiis plena, nunc in eis cellulae constructe sunt, quibus oves Christi cum suis simul

utilitatibus post laudum officie largissime cohabitantur et dormiunt.

Eo igitur tempore, saepedicta ecclesia quibusdam per circuitum locis longo senio erat praerupta, sed eam

firmissimis undique munilionibus restauravit, et in ea sanctum 9 fecit Praesepium, ad similitudinem Praesepii

sanctae Dei genetricis quae appellatur Maioris; quod videlioet lamminis aureis et arrenteîs adornavit.. lu que pro

remedio ac venia delictorum haec obtulit dona : imaginem'” auream, habentem storiam Dominae noslrac cum
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

.7

diversîs et pretiosis gemmis, iachiuctas maiores numero Xlll, prasinas X, albas maiores numero X‘iVllII alaman-

‘7

dmas maiores numero XX, albas modicas , habentem in circuitum capite coronae diverse philopares; cercellus

, iachinctas [llI;-item in eodem,

ssimas Il, ex quibus unam habet pendules numero XI, item more-
Generated on 2013-08-11 08:17 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

nam trifylem auream, habentem gemmas diverses albas numero LXXllI et buticulas XXXIII, morenam in quo

pendent gemmes iachinctas Xlll; digitias aureas V

imaginem habentem morenas prasinales pretiosi

llll, pendantes in filum aureum; item morenam i‘ylata, ex

qnibus habet gemmes pendantes iachinteas Xllll signochristas, habentes buticellas Il et minores lll- omnes

morena‘ cum alimente‘ eor ' a t - . , _

a p a um, gabathas aureas purlssimas interrasiles phylopares signochristas pendantes in

VARIANTES DES MANUSCRITS .

I basilica CE —- 2 Damasi CE — 3 et om. CE —- 4 et 0m. CE

8 grecnm D — principi D — t1 Calixti E — 15 Domino C

25 iaqnintas CE etc. — 26 habent D : ilillJGûS CE -—- cer-

celli CE — 271110 — babet CE — XVllll C

28 imagines habet CE- 29 murenam E—- trifilem CE- ha-

bens D : habet CE — LXXIIII C -— murenam C — quu C—-30

pendant D-——dignae aureae C ——peudentCE— i'yluter D : filatam

C -— 3l pendent CE —- signoxËD: signoŒ CE — halï D:

ballet-C12 — buticeÎ D :iuiciicellas E. : bucticellas C — 32

sign xps DE : siguum xpî: C — pendentem CDEI: corrcœi —

U:

t0

t5

25

30
GIII. GREGORIUS IIII (827-844).

79

catenulas IU, lilio et uncino, legente DE noms ou E'I‘ SANG

TAE MARIAE U

‚ habentem historiam imperatoris libi

daforis numero XVI; item vela v, pen-

xv; vela quae pendent in presbiterium numero XXIIH; vela

; in cyburium ipsius ecclesiae fecit vela llll.

Uhi supra fecit et aliam vestem de fundato cum grifis, h

25 sanctae Praxedis fecit vestem de olovero

ipse ver

cum periclisin de stauraci I.

0 a Deo proteetus et praeclarus pontifex fecit in basilica docto '

soclaba per arcos presbiterii, habentia storia ipsius beati Pauli apostoli

XXII.

Hic a Deo electus et praeclarus antistes obtulit in ecclesi

a beate Dei genetricis semperque vi ' '

30 mine nostrae quae appellatur Galisti et cornelii coronas ai-

genteas 11, per unamquamque deifinos xn, pens. lib.

VARIANTES DES MANUSCRITS.

lcalenule CE- unc. CDE- quae v. Presepae c - 2 domni

gregorii papae quarti CE —sig_n CDE --3 incappilatam CE 14 et in ecclesia om. D — beati om. c

—‘ operibus-diversas om. c — pendentem scripsi : pendentes om. c et ita infra-sancti CE-IJ modo

CD t pendent E — catenula E —4 xasistam D : sasiseam CE-— pom] appcllatur CE-Zi et om. E-22 H

5 modius E-pen dentem scripsi : om. C: pendeutem D :- dcnÎ -octapulo bis scripsit E —

E — catenulis c — uncinum-lll et om. D — 6 singulas c

9 arcli c : arco E -— triumphali c — babet DE -— m pen-

dens in regulari c — maginem D — H pendentem E — aforis

c — iz pendent intus DE — pendet E (bis) — presbyterio CE

— Gregorii D — 16 I

om. D—I om. cli-il


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

erenati (JE-23 Simili

24 et etiam om. CE — blatlhin E :

stauraci c - 25 sanctae om. D — slaan] blaita c

28 xxvn CE — 30 Calixti E alm-pens. <insimul> CE-


Generated on 2013-08-11 08:17 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
80 0111. GREGORIUS 1111 (827-844).

Xll. Simulque et in diaconia beati Ghristi martyris Georgii l'ecit coronam de argento I, cum delphinos Xll, pens.

xxxl lib. VI. lpse vero a Deo proteotus et praeclarus pontifex l'ecit in basilica beate Dei genetriois semperque virginis

Marie dominae nostrae quae appellatur Calisti et Cornelii canislra de argento Illl, legente sanctae Dei genetriois

et domni Gregorii pape, pens. lib. XXllll; et in allare quoque eiusdem tabulas de argento, pens. lib. CXlIl.

Fecit ibidem venerabilis papa in eodem sancto loco, infra ambitum ipsius ecclesiae, operosam decoramque res- 5

lructionem. Nam prius altare Hin humili loco situm Iuerat, pene in media testudine, ciroa quod plebs utriusque

474 xxxn nexus couveniens, pontil‘ex cum elero plebi confuse inmixto Sacra misteria celebrabat; sed et saucta corpora12

beatorum Calisti et Cornelii et Calepodi in meridiana plaga aecclesiae tumulata postergum populi iacentia non

condigne honorifioabantur. Quod religiosus idem papa non leve tulit, sed solerti solitoque studio cum intime in- .

duslria operam adhibens, mirificum opus incoans, optime consummavit. Nam efl‘osso clandestino antro, summa I0

cum reverentia praefata sancta corpora elevans, in occidentali plaga eiusdem:aecclesiae, hoc est in ambitu abside,

honorifice collocando occuluit ; circa quae quam maxime molis aggregans aggerem, comptum miris lapidibus tri-

bunal erigens decoravit. Supra que confessionem respioientem ad ortum solis miri odoris celaturarum ornala

compagine coaptavit infra oonsurgentes siquidem bases aîlaris, quod miri meLI‘i et ornatus modulo ex argente pers-

picue comens, in honore sanctae Dei genetricis Mariae semper virginis, elato scilicet priori, erexit inter consurgen- [5

les pulchri operis gradus. Ante quod presbiterium ampli ambitus operosi operis funditus construxit, oui en sep-

xxxlll temtrionali plaga lapidibus circa septum matroneum adposuit. Sed et decorem altari addens et matrem Domini

emerito honorans muneribus, l'ecit ibidem vestem crysoclabam cum blatta bizantea, habentem historia Nativi-

tatis et Resurreetionis domini nostri lesu Christi, et insuper imaginem beatae Dei genetricis Mariae rel'oventem

imaginem oblatoris sui. 20

Ipse vero a Deo protectus et praeclarus pontifex fecit amas argenleas Vl, quod procedunt per omnes stationes,

pens. sing. lib. Xlll; sciphos ll, pens. sing. lib. X; gemiliones Vlll, pens. ana singuli lib. II.

475 xxxlv Haec denique postquam omnia, Deo favente, a sepedicto pontifice decenter expleta sunt, ea quae in ecclesia

beati Petri apostoli foris muros longo iam senio quassata videbantur, ad pristinum statum oultumque perduxit.

Nam poene totam portioum super oratorium sanctae Dei genetricis Mariae quod Mediana dicitur noriter ex 23

trabibus ceterisque lignis ol) decorem hasilice dedicavit. Immo et aliam similiter porticum ‘1' ante valvas argenteas

novo opere cultuque praecipuo perl‘eoit. Necnon et in fronte paradisi ” iaml'ate aecolesiae prinoipali musibo cuncta

“KV quae apriscis temporibus in eodem pariete erant diruta, velocilate nimia pingere ac restaurare decrevit. Reno-

vavit simul et porticum eiusdem ecclesiae quae super gradus eius esse perspicitur, per quos populus orationis

VARIANTES DES MANUSCRITS .


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

3 argenlea CE —sancta Dei genitrice Gregorii quarti papae sit C —- semperque virg. Mar. E — semperque C -— 16 am-

E : s-ancta Dei genitricae Gregorius quartus papa C vitus E — 18 emerilis C — ibide D — 19 resurrexcionis D —-

5 idem C -— operosa dequoreque D —- 6 ples D —- 7 bealae 0m. D

plevi E — 8 mediana E. — post tergum CE — iacentium D —-

9 religiosissimus CE -— 10 inchoans CE — consumavit D

— Namme 10550 E — ol'osso C — 11 ambitum C —— 12 quam] (-1


Generated on 2013-08-11 08:17 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

D : que CE —- aggravans CE -— ministris E — 13 operis C —

14 compage C — cooptavitD — basis E — 15 cornes E : comp-

21 que C — 22 pens. sing. om. E —- sing. om. C — gem-

miliones CE — anas DE

24 longa E — cassata CE

26 decoravit CE- 27 paradysi D-29 Restauravit C- basi-

licae C —- populos E
CHI. GBEGORIUS III] (827-844). 81

13

2o

21;

voto indifferenter habet ascensum. Pecit etiam ‘5 iuxta Accolam, pro quietem-pontificis, ubi post orationes matu-A

tinales vel missarum officia eius valeant membra soporari. hospiciumvparvumy sed honeste constructum, et-pic-

turis decoravit eximiis.

igitur inter cetera bone operationis exempla fecit et in patriarchio Lateranensi, pro utilitate sive usu pontificis.

prope oratorium sancti christi martyris Laurentii1 habitaculum satis idoneum I”, ubi et quies est optima, et

cum clericis suis pontifex inde egrediens omnipotenti Domino debitas potest laudes persolvere

igitur post haec omnia quae superius he dificata Iegnnlur, de aedificiis iam dirutis et prae magnitudine temporum

pene casuris quae infra palatium ab antiquis patribus videbantur esse constructas beatissimus iam sepius nomi-

natus papa Gregorius novo cullu et opere a fundamentis erexit atque conposuit. Nam descensum qui paracella-

rium respiciL per quem antea homines veluti in nocte ascendebanl vel descendebant1 ita noviter reformavit ut

nulla inde transeuntes deinceps ut ante obscuritas valeat praepedire A quo videlicet loco usque ad oratorium

sancti Laurentii cuncta quae erant vetera restauravit, et alia nova adiecity in quibus lll caniinatas fieri iussit. Re-

novavit immo et balneum, quod iuxta paracellarium situm est, a fundamentis per totum, et mar-moribus ceteris-

que placabilibus operibus decoravit. Nam prius vetustatis longitudinem casurum esse videbatur nisi mens vel

optimum tanti pontificis studium eum ad priorem statum reducere decrevisset.

Pari modo et in ecclesia Salvatorisy quae appellatur flonstantiniana1 fecit vestem auritextile abentem storiam

Palmarum et Cenam Domini.

Item in venerabili monasterio sanctae Dei geneh-icis semperque virginis Mariae et sancti cornelii et calisti quae

appellatur trans Tiberim, fecit canistra numero v1, qui pens. simul lib. XVIII; sciphum I, pens. lib. VIII, unc.III;

cantara cum timiamateril pens. lib. III; siclonem I, pens. lib. III; cereostata II, pens. lib.

perfectis autem his omnibus atque examussim patratis, quoniam iam, sicut sepe dictum est, eius sanctaa vene-

randa ac recolenda simplicitas, ut quae in Dei erat omnipotentis semper intenta servitioy ita quoque de .populi

futura salute et lihcratione patriae indifferenter erat sollicitag ne ab ostibus, Deo non permitente quoquo modo

caperentur. Et quoniam huius sacratissimi patris ac papae temporibus impia atque nefaria et Deo odibilis ‘7

Aggarenorum gens a finibus suis consurgens pene omnes insulas et omnium regiones terrarum circuiensl deprae-

dationes hominum et locorum desolationes atrociter faciebat et usque actenus facere nullatenus cessatg de quibus

quoque insolitis atque cavendis periculis misericordissimus praesul magnum hahens timorem ne populus a Deo
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

sibi et beato Petro commissus apostolo, qui in Portuensi vel llostiensem civitatibus habitabant a Sarracenis nefan-

dissimis tribulationis ac depraedationis sentirent iacturamy intimo trahens ex corde suspiriay caepit prudenter

exquirere quo modo civitate llosli adiuvaret ac liberare poluisset. ln cuius statim omnipotens Deus hoc dedit

vmum'rns DES .MANUSCRI'I‘S.

I8 lla l) — l9 insimul ca - et unc. IIII CE — 20 centra

(‘.E -— cereostata -lib. om. CE -- 21 Perfectus c - examus in


Generated on 2013-08-11 08:18 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

D —— 22 quae om. C — 23 quo E(corr.) ~24 cap.] ex-

perirentur G —- 25 Agar. CE — a-cousurgens 0m. D — 26

eiusque CE .

2s Oslicnsi c -- habilavit CE — Sarac. E — 29 tribulaliones

ac depraedationes a-ao inquirerc (JE-civitali C—liberari D

II

I indefferenter E- acolyli E: acoli c- quiete E -- ma-

lilunales D a -

7 < quae > postD - quae superius 0m. [<1 -— 8 palatio E

— 9paraccllarii C-lO veluti in nocte om. D- rell] renovavit D

— 12 vera E - III] iu D — M placabilius E — longitudine CE

—- {5 ad] id C — dccrevisse D

16 qui E —- auritcstileln E : auritexlilem C.

LIBER P0N1'1HcAL1s,t.II.

xxxvi

xxxvu

476

xxxvul

xxxix
82 CIII. GREGORIUS IIII (827-844).

in corde consilium ut civitatem ibidem, si populum salvare vellety a fundamentis noviter construere debuissetz

quoniam ea quae priori tempore aedificata fueraty longo quassata senio, tota nunc videtur esse diruta. Pecit

autem, iuxta quod ei fuerat divinitus inspiratum, in praedicta civitate llostensi civitatem aliam a solo valde

fortissimam, muris quoque altioribus, portis simul ac serris et cataractihus eam undique permunivit, et super, at

inimicos, si evenerit, expugnandos1 petrarias nobili arte composuit. Et a foris non longe ab eisdem muris ipsam Si

civitatem altiori fossato praecinirito ne facilius muros hostis contingere valeat.

m XL Quando autem saepedicta civitas novae fabricae initium meruit1 ipse ibidem sanctissimus papa1 per se multis

residens diebus, partem quadam murorum non modicam cum suis hominibus1 quasi in sorte percipiens, a funda-

mentis erexit De qua, donec, Deo prosperantel crebro dicta civitate ad legitimam totius fabrice finem perducta

est, multos exinde labores in suo sancto pectore vel certamina indiiferenter sustinuiL Gui etiam a noviter civitati lo

constructae hoc nomen in sempiternum statuit permanendumy scilicet ut ab hominibus, sive Romanis sive aliis

nationibusy a proprio quod ei erat nomine, id est Gregorio, Gregoriopoli vocitetur; et reverav nec inmerito, hoc a

conditoris sui nomine vocabulum sumpsit. Quia, quod nullum legimus fecisse pontificem, iste, Dei omnìpolenlis

auxilio simulque virtutem munitus, pro populi ac liberatione patriaey ante iam nominatum opus mirabili decore

et fabricae conslruxit atque composuit.

l5

m xu llis itaque in suis locis manentibus1 fecit idem coangelicus atque eximius praesul in basilica salvatoris domini

nostri iesu christi iuxta patriarchium Lateranensi vestem cum chrisoclabo I, habentem in frontem altaris isto-

riam beatissimorum baptistae et Evangelistae lohannis; et per altaris circuitum similiter uno corpore coberentia

quasi vela similiter de chrisoclabo, quasdam picturas habentia in modum griphorum, cornua in frontibus picta.

Fecit autem in monasterio beatissimi martyris christi Laurentii, quod dicitur Pallacinis, canistra de argento VI 20

et cereostata duos, desuper argento inductasg sciphum argenteum I et ama similiter de argento l. Fecit autem in

oratorio sanctissimi papae Gregorii, situm infra ecclesiam beati Petri apostoli, columnellas argenteas IIII, habentes

libras argenti XL.

xLu Post haec namque omnia ipse venerabilis pontifex in curte quae cognominatur Draconis m domum satis

dignam, undique porticibus ac solariis circumdatam a solo noviter fieri statuitg in qua tam ipse quamque etiam “E;

futuri pontifices cum omnibus qui eis obsequentur1 quamdiu eis placuerity ibidem statiose immorare valebunt.

Fecit autem similiter et in curte alia, quae Galerìa vocitatur, domum aliam, largam ac spatiosam satisque prae-

cipuam, ad opus atque utilitatem pontificum, ubi, quotiens oportunum fuerit, cum omnibus qui eis famulantur

amplissime hospitentur.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

xLlll Item sepedictus idem almus atque praeclarus pontifex, superno amore exardescensy fecit in basilica sanctae 30

VARIAN’I‘ES DES MANUSCRITS.

i in om. CE — si om. E — 2 senio om. E -- tota om. CE

- videbatur c - 3 civitatem llostensis E -— 4 fortissimum D

— seria CE - cataractis c - desuper CE — 5 inimicus E -—

novili D : mobili c -—— 6 hoslis] istis E


Generated on 2013-08-11 08:18 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

d 8 quandam c - 9 civitas c - frabrice D —— lo indiffi- 23 < numero > XL E

entcr E — u omnibus c -— ta erant DE — idcm —— I‘. - - ‘ ‘ ‘ ‘

gorio 0m. E _ cmgoriopolim C _ merito E _ M xlimum icela 25 ac] ab CE a 2s cum om. D —- ibidem statiose om. c

- 2a opum E —— quotiens C] obetiam n : obeliens E

- populo E —- 15 fabricn c 30 sepedictum ca - exardescent E —- basilicam E —

te angelicus D — l7 patriarchio Lateraneuse E— fronte CE

- i8 coliacrentiam CE — 19 quedam CE

20 etiam CE — Pallatinis D -— 21 cerost. E --- desuper

argento om. CE —- l arg. CE -— I om. CE — etiam CE --


CIII. GREGORIUS llIl (827-844). , 83

intactaeque virginis Dei genetricis domiuae nostrae Marine quae cognominatur ad Martyres cyburium ex argente

purissimo, pens. lib. CCCC; simul et coronam ex argente purissimo l, pens. lib. X semis. Similiter autem {ecit in

basilica beati Marcelli confessoris atque pontificis coronam ex argente purissimo lll, pens. lib.

lmmo vero et in

diaconia sancti Georgii martyris fecit velum alexandrinum, habentem fasanos Xll, sen velum ante ianuas lineum

5 plumatum I.

Qui beatissimus pontifex, postquam sedem Romanam et apostolicam annis sedec

luce subtractus ad aeternam migravit requiem. Fecit autem ordinationes V per mense martio et septembrio

seu decembrio, presbiteros ,diaconos

; episcopos per diversa loca numéro CLXXXV. Sepultusm vero est

in basilica beati Petri apostoli. Et cessavit episcopatus eius dies XV.

VARIANTES DES MANUSCRITS.

1 ad om. E — 2 pans. < simul > CE — coronas CE — 3 co-

rouas C — pens. < simul > CE — 4 et in diaconia om. D -— I

beati CE — liabentcs E - velos E

6 sede E — annos soxdecim CE — 7 aulem om. CE —

ct dec. scu sept. CE - 9 l’etri om. C — lit-dies xv om. E —

eius om. C

NOTES EXPLICATI VES.

LSacerdolvs mei] Ce texte n'appartient pas à la Bible.

2. deduæerunt] Le biographe s'arrête là et ne décrit pas la

consécration du nouveau pape. Un peu plus bas, il la mentionne

rapidement : « Post electionem simul et consecrationem praesu-

latus sui n... [La raison de ce silence nous est donnée par les

Annales d'Eginlmrd (a. 827) : « Quo (Valentiuo) deiuncto. Gro‘

gorius presbiter tituli sancti Marci elcctus, sed non prins ordi-

natus est quam legatus imperatoris Romani venit et clectionem

populi, qualis esset, examinavit. » — Jusqu'en 824 les empereurs

s'étaient abstenus de tonte ingérence dans les élections pontifi-

cales. Les désordres qui se produisit-eut sous le pape Pascal les


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

portèrent à imposer aux Romains l'obligation d'attendre l'agré-

ment de l’cmpereur avant de procéder à la consécration de l'élu.

Cette obligation n'est pas exprimée dans le capitulaire de Lo-

limite, donné en 824; mais elle figure dans la formule du ser-

ment que les Romains durent alors prêter aux deux empereurs :

« Promitto cgo ille... quod non consentiam ut alitcr in hac sede


Generated on 2013-08-11 08:18 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Romans. liat clectio poutillcis nisi canonice et iustc, secuudum

vires et intellectum meum; et ille qui electus luerit, m0 consen-

tiente consecratus pontifex non fiat, priusqnam sacramentum

Inclut in praeseutia missi domni impemtoris et populi, cum inm-

mento quale domnus Eugenius papa sponte pro conservatione

omnium l'actum liabet por scriptum. n (Puuli Diac. Contz‘n. nommm,

dans les Jlon. Germ. SS.Langob., p. 203). Elle est aussi mentionnée

dans le privilège d’Otbon (962) qui, pour cette partie de son

texte, est calqué sur les documents de 826 « secundum quod

in pacto et constitutions ac promissionis firmitate Eugenii pon-

tiflcis successorum que illius continetur, id est, ut omnis clerus et

universi populi Romani nobilitas, propter diversas necessitates

et pontillcum inrationabiles crgn populum sibi subiectum aspe-

ritutes rctundendas. sacramento se obliget quatinus [utura pon-

tiflcum electio, quantum uniuscuiusque intellectus l'uerit. ca-

nonice et inste fiat; et ut ille qui ad hoc sanctum atque apos-

lnlicum rcgimon eligitur, nenline consentiente consecratus fiat

pontil‘ox, priusquanl in prcsentia missorum nostrorum vol lilii

noslri seu nniversae generalitutis faciat promissiouum pro

omnium satisfactione atque [utura conservatione, qualem domnus

et venerandus spiritalis pater noster Leo sponte l‘ecisse dinos-

citur.» (Sickel, Das I’riuilegium 0110 I, p. 181 ;cl'. p. {58 et suiv.).

3. in aliam... infra ecclesium b. l'elri] Cctto chapelle de Saint-

Grégoire se trouvait à l'endroit marqué s sur le plan;

s'ouvrait au bas de la dernière nef latérale de gauche, par consé-

quent à peu de distance du tombeau primitif, situé ante secrela-

rinm, vers le point ce.

4. ss. Sebastz‘ani, Gorgonii ac Tiburtii] Le biographe dit que chacun

des corps saints fut déposé sous un autel spécial‘ Cependant

I'Ordo de Benoit (Mabillon, Mus. ilaL, t. II, p. 192) ne nomme

que trois autels, celui de Saint-Grégoire, celuidc Saint-Sôbastien

et celui de Saint-Tiburce. M. de ltossi (Inscn, t. 1I,p. 228) pense que

saint Gorgonius fut réuni à saint 'l‘iburce. tous les deux ayant
si

CIII. GREGORIUS 1111 (827-844).

encore sur l'arc absidal et dans l'abside elle-même. A la partie

supérieure de l'arc, on voit, en cinq mèdaillons, le Christ et les

quatre animaux symboliques; des deux côtés, saint Pierre et

saint PauL'Dnns l'abside, il y a sept figures: le Christ au

centre; a sa gauche le pape saint .\Iarc, saint Agapit. sainte

Agnès ; à sa droite, saint Félicissime et saintMarc l'évangeliste,

qui présente au Christle pape ürégoire IV;.celui-ci tient en main

le modèle de la basilique. Ces mosaïques sont d'une grande

barbarie; ce sont les dernières en date qu'il y ait à Ilome, an-

térieurement a la renaissance du Xi“ siècle. Au-dessous se lit

l'inscription dédiratoire :

+ VASTA THOLI FIRMO SISTVNT FVNDAMINE FVLCl-IRA

QVAE SALOMONIACO FVLGENT SVB SIDERE RITV

IIAEC TIBI PROQVE TVO PERFECIT PRAESVL HONORE

GBEGORIVS MARCE EXIMIO CVI NOMINE QVARTVS

TV QVOQVE POSCE DEVM VIVENDI TEMPOBA LONGA

DONET ET AD CAELI POST FVNVS SIDEBA DVCAT

Dans la publication qu'il a faite de cette mosaïque et de son

inscription, M.de Rossi (illusaici) propose pour le v. i la leçon

QVI dont on aurait fait CVI dans quelque restauration. Mais la

cacographie cui nomz‘ne est dans le style du temps : il n'y a rien

à changer.

6. in via Sacra] Le nom'de la voie Sacrée est ici attribué si la

rue qui la prolongeait sur le côté N-E du Forum; de même que

. l'appellation in tribus Falis, qui ne convient qu'a un pointdc cette

rue, aété étendue à. la voie Sacrée elle-même (t. I, p. 517, note la).

‘l. [riclinium mire magniludinis] Sur l'emplacement probable de

ce triclinium, v. Rohault de Fleury, le Lalran au moyen âge,

p. 78, 386, et pi. w.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

8. monachoa ermonicos] Cette expression parait désigner des

chanoines: ce serait la plus ancienne apparition, à Rome. de

cette combinaison entre la vie clèricale et la règle monastique.

En France elle avait été introduite. au siècle précédent, par saint

Chrodegang, évêque de Metz ; en 816, l'empereur Louis fit adop-

ter au concile d'Aix-la-Chapelle des règlements réformateurs


Generated on 2013-08-11 08:18 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

qui contribuèrent beaucoup a propager cette institution.

‘Jrsam-tum fecit Praesepium] Il y a encore il S. Maria in Tras-

tevere une chapelle de la Crèche, qui s'ouvre vers le milieu de

la net‘ latérale de droite; mais elle est toute modernisée.

l0. imaginent aurcam] Dans la liste des basiliques de Home au

vm siècle (De Rossi, [toma solL, t. I, p. 143), on lit : « Basilica

quae appellatur Sancla Maria Transtiberis'î ibi et imago sanc-

tae Marine quae per se facla est. »

H. mm prius allare...] L'état des lieux a changé lors de la re-

construction de la basilique par Innocent Il. Alors on y ajouta

un transsept et l'abside fut reportée plus loin. M. de Rossi

(Bull. 1806, p. 76) dit que, lors (les dernières restaurations, sous

Pie IX, on retrouva,’ sous l'arc triomphal, la naissance de l'an-

cienne abside. Il parait que, jusqu'à Grégoire IV. il n'y avait

pas de pr-esbyteri‘um en avant de l'autel, et que celui-ci, étant

trop rapproche du fond (le l'abside (pane in media lesludine), les

fidèles qui en approchaient se trouvaient mêlés au clergé (cum

clerc plein’ confuse inmiæto), d'autant plus aisément que le sanc-

tuaire était au mème niveau que le reste de l'église (in humili

loco). Grègoire fit exhausser le sol de l'abside, en ménageant au

milieu une crypte où il déposa les corps des saints Calliste,

Cornelius et Calépode, qui, jusque la, avaient leur tombeau dans

la nef latérale de gauche en entrant (in meridiana plage). L'autel

s'élevait au-dessus de cette crypte, pourvue d'une ouverture

tournée vers la nef (con/‘essionem respicientem arl or'lnrn salis) ; (les

deux côtés de la confession des degrés donnaient accès à l'ab-

aide. En avant s'étendait le presbyterium, avec son enceinte; à

droite, c'est-a-dire au nord du presbylerium (la basilique est

orientée au soleil levant). le nwtroneum, enceinte réservée aux

dames. Des vestiges de ces constructions ont été retrouvés lors

des travaux dont j'ai parlé ci-dcssus (De Rossi, I. c.).

12. worpm-a [Il]. Causli et Comelii et c‘alepodi] On n'a aucun do-

cument sur la translation des saints Galliste et Calépode, du


C111. GREGORIUS 1111 (827-844). 85

geant les eûtes, peu défendues contre leurs entreprises. A en

juger par la place que cet événonmnt occupe dans la vie de Gré-

goiro 1V. la fondation de Gregoriopolis doit avoir eu lien vers

la iin du pontificat, après la mort de l'empereur Louis (880) et

la bataille de Fontuuet (8“). Les Romains commençaient à s'a-

percevoir que leurs protecteurs attitrés n'étaient guère en situa-

tion de les protéger efficacement. — L'enceinte. fort étroite,

construite par Grégoire IV. a été souvent réparée, mais non dé-

truite. c'est ce qu'on appelle actuellement Ustie, le nom de Gre-

goriopolis n'ayant pas, semble-t-il, survécu au fondateur. Là se

trouve, au milieu de quelques lnasures, un évêché rustique, avec

une petite chapelle dédiée à sainte Auren, qui marque l'emplace-

ment du cimetière chrétien d’ostie antique. Ct. t. I, p.380. note 60.

18. in curte Draz'onis... in cul-le Galeria] (les deux villas ponti-

ficnles se trouvaient l'une en face de l'autre, des deux côtés du

'l‘ibrc, à deux lieues environ d‘Ostie et de Porto. Le nom de la

cul-lis Draconis s'est conservé dans celui du fimdus Dracouis.

mentionné dans une bulle de Grégoiro VII, et dans ceux que

portent les propriétés modernes de Dragone, Le Dragm'c, La Dra-

gom'ellu (Nibby, Dinlorni. t. II. p. 553 ; Ncrini, De temple s. Aleæii,

p. 227). Quant à la curlis Galeria, elle doit être identifiée à la

domus culta Gatm'ia fondée par le pape I'ladrien sur la voie de

Porto, 11 Ponte di (iulem (t. I, p. 518, note 56).

t9. Sepultus vero esl...] L'épituplie est perdue et le tombeau

n'est mentionné par aucun autour.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-11 08:43 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
86 c1111. SERGIUS II (844-847).

CIIII.

479 | SERGIUS, natione Bomanus, ex patre Sergio, regionis quarte, sedit annos lli. Hic cum inlustri i editus a matre

fuissety castis nutrimentis eum erudire ingenti coepit cum studio, ut nihil obscenum vel libidinis ab eo quisquis

audire aut videre non poterat. Pneriiia oblectamenta contempnebat non hreviter, ita ut actibus poliere videretur

piis ab omnibus, et moribus clarescere maiorum coepit nobilium, puris munitus instructusque maternis ingeniis.

igitur mater exultabat cotidie, omnipotenli Deo gratias referebat alacriter. qui talem sibi superno prole concessit 5

auxilio. Duodecimo quidem aetatis suae anno obiit mater eius, migravitque ad Dominum. Qui relictus a matre,

n pater iam olim luce caruerat, parentum cum suis morabatur in aede fratribus Eodem tempore urbis Rome

primatum regebat ecclesiae Leo tercius, papa benignus atque praecipuusl qui generositatem huius praeclari

pueri reminiscens1 ac parentum eius nobilitatem recolens, ad suam iussit magno cum amore duci praesentiam.

itaque cum adductus fuisset, hiiari vultu eum serenaque mente contemplare coepit, et suo supra modum I0

placuit animo. Tunc praesui eum scolae cantorum ad erudiendum communes tradidit litteras et ut meliilluis

480 instrueretur cantiiaenae melodiis. insignis idem et sollertissimus puer celeriter omne litterarum disciplinae

lll sumpsit ingenium, ut omnes ipsius praecelieret scolae puerulos. liis auditis optimus pontifex inexpiebiii reple-

batur cotidie gaudio pro pueritiae eius benignis profectibus Tune eum acolitum in sancta constituit Romana

aecclesia. Vicesimo autem pontiticatus sui anno cum decessisset officio, Romane sacerdotium Stephanus suscepit 15'

ecclesiae; quem etiam ipse amplo cum cordis diligebat affectu1 et cum eum strenue in divinis Scripturis nobiliter

contemplaret velocem, protinus illi subdiaconatus concessit officium, parvoque tempore episcopatus sui adminis-

tratum regimen, ecclesiae gubernacula Paschaiis suscepit A quo idem vir per omnia prudentissimus, vitai eru-

ditionev moribus adhornatus, tituli beati Silvestri confessoris atque pontificis presbiter consecratur. Qui super

w omnes misericordia, studio, vigiiantia atque omnibus optimis institutionibus claruit. Paschali vero defuncto, 20

praesulatus culmen accepit Eugenius. igitur pontifitio cum tribus perdurasset Eugenius annis, Valentinus saedis

ipsius pontifex consecraturg cuius post casum ecclesiae apicem suscepit Gregorius. A quo cum diligentius prae-

m dictus vir amaretur1 archipresbiterum eum in sancta ordinavit ecclesia Qui vero cum per XVI sollertissime guber-

nasset ecclesiam annost ad extrema ductus occubuit.

Tunc vero, cum proceres et Romane urbis optimates universusque ecclesiae populus pro eligendo pontifice in 25

unum coissent, atque alius de alio, ut fieri solet in talibus, conclamaret, subito per Dei providentiel, divino nutu

conpuncti, de antefati Sergii archipresbiteri religione diligentius confabulare ceperunt, ut omnes conclamarent

et dicerent quia dignus est pontititii adipisci regimen. Firmatoque in eundem virum consilio, unusquisque in

VARIANTES DES MANUSCRITS.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

1 i sergius < il > E — cum bis D -— 2 quis C — 3 urebiter tis cu - 14 acoioium E — 17 volocem E — qui CE ——- m

la : erebitere - 4 ingenus E — 5 < et > omn. CE — c Duo- perd. < ipse > CE — 22 occasum C — n ice D 23 soi-

dccimum ii -— 7 < liac > luce (Ï. -cum 0m. codd. : supplevi levier C p

—< cum > fr. (1-8 benedictus ii - 9 < eum > ins. CE —

28etdicc t .CE- ' «v ' _

H communiones D — i2 iitieraiis CE — la opimus audi- ran Om ponhficatus E . ponhncale C


Generated on 2013-08-11 08:43 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
gressus

omnes qui mira patriarchi moema adherant stupore et metu repleti sunt lgitur cum per

5 umus hoie momentum cum eo illa perdurasset ignobllis popuh contio, timore correpta eo relicto nusquam

conparuit.

urbe etl‘usa est, ut omnibus candidate cern

dictum vero lohannem diaconum de patrie

lerunt, et artius claustra sub cautela truder

15 tione quam sepel‘atus

eretur;

rchio ma

e praeceperunt

ecclesiarum gubernator,

gentium largitor, dispersorum congregator

temptor, solis sapientiae divitiis avidus et

; cum quibus etiam

proticisci praecepit. lpsi vero, a que in oras 3 Bolonie

civitatis teligeris suis exercitibus sunt ingressi,

per urbes et agros erant, tyrannica crudelitate

30 absconderunt. Cum vero base par omnem locu

nequitia, ad Fontem ‘ pervener

tantas caedes tantasque strages in populo peregerunt, ut qui

perterriti, relictis propriis locis, per loca abdita et latebras se

m singulasque per urbes atque vices et a

gros saeva operarent

unt Capellae; tantaque er

et tune caeli serenitas ut in toto aere nubem aut pluviae

VARIAN’I‘ES DES MANUSCRITS.

l ecclesia E — 3 factis E (

idni l) — 4 patriarchio E (c

9 viroruni t‘.

16 maluerunt]
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

22 plebcni l)

corr.) — < cum > bell. C — or- et C -—

ont) — 5 contentio D — relicta D

—l0 comitantem E — 14 < in > claustra C —

voluerunt E — < et > alii E

* 23 congreg
Generated on 2013-08-11 08:44 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

24 soli D — 25 Drugonem C — 26 Hludowico E : lllu-

douuiclio C-que] quem e — 27 horas DIS-28 < cum > telig.

C — 29 propriis < rebus > D, sed rcbus punctt‘s notatum —

30 absconderent CE — lioc E —- operare D : opcrarentur C

ator 0m. E — congregatorum] — 3l pontem CE


88 CHU. SERGIUS II ceu-san

signum quisquam videre non potuisset ; subito ver'o, atrorum non modica densitas nubium facta est, nimbosisque

procellis et coruscationibus circumdativ quidam de primatibus Drogonis consiliariis fulminis ictu percussi ac

484 interempti sunt. lioc videntes orribile signumr nimio omnes timore Franci correpti sunt. Sed nullatenus mentis

terocitatem deponentes, atroci- voluntate ad Urbem velociter properabant.

lx Quorum adventum antedictus beatissimus papa Sergius fieri propius cum cognovisseL in eius excellentissimi ti

Ludovici regis occursum universas iudices ad fere VlIIl miliaria ab bac Ptomana urbe direxit. Quem cum signis et

magnis resonantibus laudibus susceperunt. Et dum Urbi poene unius miliarii spatio adpropinquassety universas 5

militiae scolas una cum patronis direxit, dignas nobilissimo regi laudes omnes canentesv aliosque G militiae edoc-

lissimos Grecos, imperator-ins laudes decantantes, cum dulcisonis earundem laudium vocibus, ipsum regem

gloritice susceperunt. obviam illi eius sanctitas dirigens venerandas crucesy id est signa, sicut mos est impera- m

x torem aut regem suscipere1 ita eum cum ingenti honore suscipi fecit. Ipse vero llludowicus rex, qua hora sibi

sacratissimas cruces ac signa obviam advenisse conspexitl alacris factus, valde letatus est. luna suo universo cum

populol omnibus Romanis iudicibus et scbolis antecedentibusy ad beatum Petrum studuit properare. Quem aute-

dictus almificus pontifex in gradibus ipsius apostolicae aulae eundem regem in ipso die dominico 5 post Pente-

costen suo cum clero expectaviL i5

Coniungente vero eodem rege, universosque gradus eiusdem sacratissime beati Petri ecclesiae ascendante, ad

praenominatum propinquavit pontificem, ubi in alrio, super grados, iuxta fores ecclesiael cum universo clero et

populo Romano adsistebat. Tunc mutuo se amplectentes, tenuit idem llludovicus rex dexteram antedicti pontificis ;

in interius ingressi atrium, ad portas pervenerunt argenteas in quo atrio unus de exercitibus1 a demonio

.\'l zm'eptus, in couspectu omnium Francorum valde vexatus est. Tuuc ulmificus praesul, claudi faciens omnes ianuas ‘20

beati Petri, atque serrari praecepih et regi, Spiritu sancto admonente. sic dixit : a Si pura mente et sincera volun-

n tate et pro salute reipublice ac totius urbis huiusque ecclesiae huc advenistî, has mea ingredere ianuas iussione.

435 n Sin aliler, nec per me, nec per meam concessionem istae tibi portae aperientur. n - Statim rex illi respondens

dixit quod nullo maligno animo aut aliqua pravitate vel malo ingenio advenisset. Tunc eodem praesule praeci-

piente, obpositis manibus1 praedictas ianuas patefecerunty et ita in eandem venerandam aulam beati Petri ‘l5

ingressi sunty laudem Deo et eius excellentiae decantantes universus clerus, et cuncti religiosi famuli Dei extensa

vocc adclamantes : « benedictus qui venit in nomine homini », et cetera. Sicque cum eodem pontifice ipse rex

simulque omnes episcopij abbates et iudices et universi Franci qui cum eo advenerant1 ad confessionem beati

Petri adpropinquantesv seque proni ibidem prosternentesv Deo nostro omnipotenti et idem apostolorum principi

gratias redd1derunt. Et data a praedicto almo pontifice super


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

regressi sunt.

mP....1...

ostea vero1 continuis diebus sequentibus. omnia suburbana pestifera devastatione compresserunt1 agrosque et

VARIANTES DES MANUSCRITS.

i non om. D

6 universi D-8aliique C-9ednclissimiC: doctissimos E —


Generated on 2013-08-11 08:46 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

grecas c - io gloriticae D .

le saeriL o - i7 propinquabitD — gradus E -- is in] et e

— 21 < ecclesiae > beati c —- serari CE — s. Sp. CE —

voluteln —- 24 animo om. c -- aut om. E -— 25 opposilis lis

-lta1item ea —26 eiusdem E-Dei fam. cs-ze adpropiu-

quasse D

32 compresserant CE

populum oralionem, ab ecclesia pariter omnes 30


CIllI. SERGIUS 11 (844-847).

89

segetes atque prata quasi fulminaus impetus deceperunt. Dum haec gerebanlur, ipse a Deo protectus praedictus

pontifex a quibusdam audierat quod in hanc famosissimam urbem hospitalitatis causam introire voluissenî; sed

munitis clausisque portis, ut fieret minime concessit.

Dominico vero die sequenti, in oadem principis apostolorum basilica, omnes archiepiscopi, episcopi et abbates, XI" 486

2; omnesque qui cum eo venerant Franci, sunt congregati, omnesque pariter Romanorum nobiles et praeolari. Tunc

almificus pontifex manibus suis ipsum Hludovicum, imperatoris filium, oleo sancto perunguens, regali ac pretio-

sissima coronavit corona, regemque Langobardorum perfeoil. Cui regalem tribuens gladium illique subcingere

iussit. Deinde missarum oelehratione finita, ab ecclesia omnes cum l'ego letantes regressi sunt.

Deinceps '‘ vero, per dies singulos conflictum summi cerlaminis cum sanctissimo praesule omnibusque epis-

w oopis et omnibus optimatibus nostris atque proceribus ipse Drogo, archiepiscopus Metensis ecclesiae, de quo

supei'ius memoriam fecimus, commovebat, tam ipse quam omnes archiepiscopi et episcopi qui cum eo contra hanc

univel'salem et caput cunctarum ecclesiarum sine metropolilani concessione atque vocalione convenerant, id est :

Georgius 9, archiepiscopus ecclesiae Ravennensis et

Angilbertus, archiepiscopus ecclesiae Mediolanensis;

Ioseph, episcopus ecclesiae Eporediensis;

Aginus, episcopus ecclesiae Vergomensis;

Amalricus, episcopus ecclesiae Cumensis;

Nortcaudus, episcopus ecclesiae Vercellensis;

Sigifridus, episcopus ecclesiae Regensis;

Toringarius, episcopus ecclesiae Concordiensis;

Odelbertus, episcopus ecclesiae Aquensis;

Ambrosius, episcopus eoclesiae Lucensis;

lohannes, episcopus ecclesiae Pisensis;

Petrus, episcopus ecolesiae Vololerrensis;

Gausprandus, episcopus ecclesiae Pistoriensis;

Cantio, episcopus ecclesiae Seneusis;

Lupus, episcopus ecclesiae Teatine;

Sisimundus, episcopus ecclesiae Aprutiensis;

Picco, episcopus ecclesiae Scolanensis;


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VARIANTES DES MANUSCRlTS.

1 ipse < Vcro > CE — pmedictus 0111. CE —— 4 sequenle CE

— episcopi et 0m. C : et sancli E — 5et omnes CE -— 6 Ludo-

\'icum E5 —- 7 Lancobardorum E5 — <et> reg. C -— illique]

illic CE

10 omnibus om. CE -— qo D — H archiepiscopis E — 12


Generated on 2013-08-11 08:45 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

«moi. < Dei > CE

13 Gregorius E

U0 Angelbertus CE

15 eccl. epis. D

16 Vorgouensis CE

LIIJBR PONTIFICALIS, t. il.

18 Norlchaudus E : Northchaudus C

19 Odelv. E : Odolberius C

22 Amprosius C

23 Volalerrensis E5

25 episcopus 0m. C

26 Cancio E15

27 Texliuae CE‘ :Teatiue E5

28 Apruuensis C

29 Scliolanensis C

XIY
cm1. sanctus u (844-847).

Fratellus, episcopus ecclesiae Camerinensis;

Gisus. episcopus ecclesiae Firmane;

liacipertusy episcopus ecclesiae Nuceriniensis;

Amadeus, episcopus ecclesiae Pinnensis;

hortatus episcopus ecclesiae Fesolane;

et ceteri, cum quibus etiam Boso cornes, Adalgisus comes, lohannes cames, Vuldo cornes, Bernardus comes,

m wifridus comes atque Maurinus cames, et ceteri pariter, contendebant. Sed, divina gratia inspirante, nec ser-

mones ipsius almi pontificis neque prudentiam superare valuerunt; tantaque ei superna aderat virtus ut nullo

sermone eum concludere vel constringere potuissentg et ab eodem superati pudore et operti confusione disces-

serunt. Quod videntesi omnem iram atque ferocitatem quam mentibus observabant omni modo deposuerunt.

His igitur perfectis, praedicto postulaverunt pontifice ut omnes primates Romani fidelitatem ipsi llludowico regi

per sacramentum promitterent. Quod prudentissimus praesul fieri nequaquam concessit, sed sic orsus est illis :

xv

« quia si vultis domno Lolhario magno imperatori hoc sacramentum ut faciant solummodoy consenlio atque per-

48a » mitto; nam llludowico eius filio ut hoc peragatur, nec ego nec omnis nobilitas Romanorum consentit ». func

demum in eadem ecclesia sedentes pariter, tam beatissimus pontifex quam magnus rex et omnes archiepiscopi

atque episcopil stantibus reliquis sacerdotibus et liomanorum ac Francorum optimatibus, fidelitatem m Lothario

magno imperatori semper Augusto promiserunt

XVI Post haec veroy Ebbo u quidam et bartholomeus archiepiscopil

qui pro criminibus suis, privato honore, ah ec-

clesia fuerant expulsi, sanctissimo pontifici postulabant ut eos reconciliare ac pallium eis tribuere dignaretur. Quos

etiam idem praesul nec communionem inter clericos dignos esse suscipere dicebat, sed inter communem populum

communicandi licentiam tantummodo haberent

xvu

Per idem tempus, cum rex ipse Hludowicus home degeretv Siconolfus ‘2, Beneventanorum princeps, magno

cum exercitu Romam venit. Q

uem cum praedictus rex honorifice suscepisset. omnia pro quibus venerat ipsi in-

dic

avit. cui rex gratanti animo quidquid quesierat tribuit atque coucessit. Et cum simul Franci, Langobardi atque

Beneventani congregati fuissent, facta est ingens populi multitudo1 ita ut ex omni parte Ptoma circumdata videre-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tur. Quorum amplitudinem omnia sata deleta sunt. lpse vero Siconulfus ardenti pectore praecipuum desiderabat

videre pontificem et ab eo benedictionem accipere. Quem praesul cum suseepisset, solo prostratus1 pretiosos ip-

sius pedes humiliter osculavit; et ab eo benedictione suscepta ab eius conspectu alacriterl

Deo gratias referens,

regressus est.

m xvlu His omnibus finitis, ipse excellentissimus rex llludowicus ampla cum letitia Papiam r
Generated on 2013-08-11 08:45 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

eversus est, ubi ab exordio

VARIANTES DES MANUSCRI‘TS.

2 Giso lii

3 Nucerensis lis

6 Adalgisis lis -— vernardus E-7 Vuicfridus C -—8 nullus

GE — 9 conslringe D — potuisset c — eo CE

il peraclis CE - < a > pracd. c - 14 llludowicus litt Lu-

dovico E5 - filius E — is ecclesiam E

is pontifice E — sanctissimum ponlificem C -— ac-tribuere

om. CE — 20 communem D —- cleros E

22 ipse om. C - Siconolfos c : Siconulfus E5 -—— Beneventa-

torum D -— 23 ipse cu —— 24 quid D —- Lancob. lii - ac CE --

26 amplitudine CE —- 27 recipere ca

30 Ludowicus lis

l5

eo

iii

30
ere deputabat.

lam quia lingua cuncta quae gessit per ordinem exp aevalet, transeamus ad ea quae in sanctis locis xlx

Ei obtulit, et breviter enarrare incoemus.

in primo quidem pontilicatus sui exordio, superno amore exardescens

niana nuncupatur

mire pulchritudinis opus explevit. Nam ambitus ‘3

constructus, largiorem proprio digito designans a fundamentis perfecit, pulcrisque columnis cum marmoribus de-

super in gyro sculptis s ' ‘ ' '

ministratione sacri largiter consistit officii.

sacri altal‘is, qui strictim in ea fuerat olim

ipse vero a Deo protectus et praeclarus ponlifex, pr

’ Praesepii domini nostri lesu Christi, quod basilicae be

ab omnibus nuncupalury araenteir "

xx 49o

xxi Hic ‘G sanctissimus praesul formam quae lovia voca-

tur, quae per evoluta annorum spacia demolita atque a

minis plena existehat, prospiciens sicut benignus et

pius pastor, a noviter eam restauravitg et tanta aqua 25

abundanter pl‘aefulsit, qui pene totam civitatem satiavit.

xxii Huius temporibus, fluvius qui appellatur 'l‘íberis,

alveum suum egressus est, et per campestria dedit. Intu-

muit etiam inundalione aquarum multarum perindic-

tione octava, mens. novemb., die XXII, quod agebatur 30

sabbatum, natalis sanctae caeciliae martyris. Et ingres-

sus est per posterulam ‘7 quae appellatur sanctae Aga-

VARIANTES DES MANUSCRITS.

i regebat om. E : incepil c — 2 veluti (2 — 3 restitutionem

(JE — 12 in circuitu CE — blatti E5 — i3 composuil D —

G — muueri CE — deputabant E

consecras E —“ huius om. D — fecít] peregit CE ——- 15 consl

7 vocatur E -scriptim E: strictum c - 8 digit E I degilo C tuil] composuil C - pulchre E — consh'uerel. CE


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

~ 9 administrationem CE. - 10 praeclare D -— 11 < nu- 71relributionem E — 19 liabentibus C — 21 ad]a l) —spe-

mero > XX E5 — circuitu E -— alia <vela> E5- valde opl. tiem D- 22 Inde ad sinistram cod. Fam. (E5),ad deaìleram celt.
Generated on 2013-08-11 08:45 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
92

CIIII. SERGIUS 11 (844-847).

xxlu

xxlv

xxv

thae in liomauam urbem, hora prima diei. rfranscendit

interea in aliquibus locis et muros urbis, et egressus

est in ecclesiam beati Laurentii quae appellatur Luci-

nae. Et exinde ingressus est ad beatam semperque

virginem Dei genetricem quae posita est in via Lata, et s

inde transivit ad beatum Marcum. Per plateas se

extendit1 agros desertavitg eradicans arbuste. Huius hora

noctis aquamyamovit et fluvius ad proprium suum re-

gressus est alveum.

Hic vero praesuL cum de omnibus ecclesiis sollicite l0

curam gereret, etiam basilicam sancti Archangeli, quae

in cacumine Faiani montis est conslituta, largiorem

quam pridem fuerat a fundamentis perfecitv ac radien-

tibus picturis luculente pingere iussita ac sarta tecta

Ilic vero praesu], cum de omnibus ecclesiis sollicite

curam gereret, etiam basilicam sancti Archangelî, quae

in cacumine Fagani montis est constitutav largiorem

quam pridem fuerat a fundamentis perfecit. ac radien-

tibus picturis luculente pingere iussit, ac sarta tecta

eius noviter restauravit. ubi et obtulit dona haec : vestes ts eius noviter restauravitg ubi et obtulit vestes de imizino

de ymizino numero llll ; similiter et vela llll.

ipse vero almificus et beatissimus papa ‘3 Scolam

Cantorum quae pridem orphanotropbeum vocabatury

cum prae nimia vetustate iam emarcuerat et pene in rui-

IIII, similiter et vela llll.

ipse vero almificus et beatissimus papa Scolam flan-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

torumy quae pridem orphanotropbeum vocabatur1 cum

prae nimia vetustate pene ruinam posita atque con-

na posita atque confractaa priscis temporibus videreturv ‘l0 fracta videretura Dei annuente clementia, a fundamentis

Dei annuenle clementia1 a fundamentis in meliorem, ut

olimfuerat, statum noviter restauravit. Gaeterum etiam

et in oratorio beati Stephani protomartyris quod posi-


Generated on 2013-08-11 08:45 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tum est in ipsa schola, fecit velum de fundato I cum pe-

riclisin de tyreo ; similiter ubi supra fecit patenarn et ca- :25

licem de argento purissimo, qui pensant simul lib. Il

et uncias ll.

Nam et basilicam m beati Romani martiris, quae non

longe ab urbe foris porta Salaria sita est, quae a priscis

temporibus persenuerat et pene casura erat, suo almo 30 mentis perfecit

studio a fundamentis in signino opere construxit ;

quam etiam titulo sanctorum Silvestri et Martini parro-

chiam ‘0 esse decrevit; ubi et posuit vestem de fun-

dato I cum periclisi de blaltin.

in meliorem, ut olim fuerat, statum noviter restau'

ravit.

Nam et basilicam beati Romani martiris1 quae non

longe ab urbe foris porta Salaria sita est, a funda-

; quam etiam titulo sanctorum Silvestri

et Martini parrochium esse decrevit.

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS.

is pene et - 25 ibi ipsum- 30 perincueral

12 Faiani CE- is radiantibus o - l5 vestem ea —- imizilo C

is orpbanotropliium CE —l9 penes C

29 portam Salaricam C — 30 titulum D: tunc c


CIIII. SERGIUS 11 (844-847).

Hic a Deo protectus venerabilis et praeclarus pontifex

‘J3

fecit in patriarcbio Lateranense, in oratorio beali Gae-

sarii martyris, qui positus est in vestario, vela sirica

numero V, unum de blatti, ornatum in circuitu de qua-

drapulo ; el. alia duo de quadrapulov ornata de tyreog et alia duo de tyrio, ornata de blatti byzantina.

Pecit autem et basilicam sancti Teodori martyris.

quae in Coranis 2‘ videtur finibus posita, miliario ab

urbe Roma trigesimoy quam etiam splendide picturis

to fulgenlibus decoraviL

xxvi ldem vero sanctissimus praesula sancti Spiritus inlus- Fecit autem in basilica beati Petri apostoli vestem (‚m‘) 491

tratione perfususy fecit et in basilica beati Petri prin- de chrisoclabo,habenlem in medio salvatoris effigiem,

cipis apostolorum, nutritoris sui, in altare maiore, ves- et dextralevaque eius omnium sanctorum apostolorum

tem cum chrysoclavo, habentem historiam salvatoris rutilantes figuras; quam etiam pretiosissimis gemmis,

domini nostri iesu christi sedentis in thronoy et in cir- 1:; prasinis et iacinctinis, perornavit.

cuitu eius stantes angeli cum apostolis

xxvn ldem vero praecipuus praesul fecit in ecclesia ‘1’

sanctae Dei genetricis Marine, quae ponitur in Arrano,

patemam et calicem ex argento purissimo deauratov qui

pensant simul lib. H, unc. l semis. ‘20

Ecclesia 2" etenim beatissimi Martini confessoris llis igitur summopere consummatisy ipse a Deo pro- xxxi

christi atque pontificisy quae quondam priscis aedificata tectus et beatissimus papa, pia devotione sollicitus pro

temporibusy nimio iam lassata senio, ita ut a funda- desiderabili dilectione sanctorum Silvestri et Martini,

mentis casura ruinam sui minaretur, idem venerabilis ecclesiam quae sancto eorum fuerat nomini consecralm

pontifex illius ruinam ante praevidens1 eidemque ec- 2:; quam ab exordio sacerdotii sui usquequo ad ponti-

clesiae curam adhibensg illic pervigil saepius existensy ficatus culmen deductus est strenue gubernaviti et per

in alio non longe demutans 1000, in meliorem eam olitana tempora defecta vetustate marcueraL ruinisquc

Sxvlu quam dudum fuerat erexit statum. Hic enim beatissi- confi-acta diu antiquitus lacerata manebat, Dei annuente

mus et praeclar-us pontifex multa corpora sanctorum clementiam, in meliorem pulcrioremque statum a fun-

dirutis in cimileriis iacentia, pia ea sollicitudíne, ne 30 damentis perfeciL Absidam 2‘ quoque ipsius aureis
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

remanerentnegleclui, quaerens atqueinventa colligens1 musibo perfuso coloribus ingenti amore depinxit. Et

magno venerationis affectu in iamdicti sancti Martini ad honorem omnipotentis Dei eiusdemque beatissimi xxxii

confessoris christi atque pontificis ecclesiam quam mi- Silvestri praesulis 25 corpus cum beatissime Pabiano

VARIANTES DES MANUSCRITS.

23<aul> a . 7 et <in> E — iZSalvatoris <n0slri> C.

21 His om. DE -—-22 sollicitus-dilectione om. D-Zá sancto


Generated on 2013-08-11 08:45 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

col'um] sanctorum D — 25 a’i] a E —-28 Dan D —29 cle-

mentiaCF. — 30 abs. quoque] absque C -- 31 depmt D


94

cm1. SERGIUS 11 (844-847).

XXIX

XXX

XXXIH

rabiliter renovans construxerat, cum omnium advoca-

tione Romanorum, presbyteris, diuconibus et clerîcis

laudem Deo psallentibus, deportans recondidit. Quae

dum sanctissimi atque coaugelici praesulis haec intima

cordis vigilantia gererentur, ut reconclitorum quidem

sanctorum corporum Deo indesinenter super astra pla-

centium precibus apud omnipotentem Dominum iuva-

retur, in iamdicta venerabili ecclesia fecit in absidam

fenestras, quas ex vitro et diversis coloribus decoravit,

atque Stephano et Sotere martyribus ac pontificibus, si-

mulque Asterio martyre cum sacratissima filia eius

sanctoque Ciriaco et Mauro, Largo et Sz'maragdo et

Anastasio et lnnocentio pontificibus, una cum sancto

5 Quirino ac Leone episcopis, pariter Artemio, Sisiano,

Pollione, Teodoro, Nicrando, Grescenliano martyribus ;

cum quibus beata Sotere atque Paulina, necnon Mem-

mia, luliana et Quirilla, Teopiste, Sophia, virginibus at-

que martiribus, et beata Ciriacae vidua, cum aliis

sed et presbyterium 5'‘ ex marmoribus sculptis ornavit. 10 multis quorum nomina Deo soli sunt cognita, utrosque

Fecit autem in eadem ecclesia cihurium ex argente

purissimo, cum columnis quatuor porfyreticis, qui

pens. lib. DCCCX.

Item venerabilis et praeclarus pontifex feuil et basi-

lica 3’ sancti Theodori martyris, quae in Coranis videtur 15'»

finibus posila, miliario ub urbe Roma plus minus XXX,

quarn eüam splendide picturis fulgenlibus decoravit;


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ubi fecît vestem de fundato I.

Verum etiam obtulit in ecclesia beatisilvestri et Mar-

sub sacro altare dedicans collocavit.

His igitur magnifice peractis, gratanti animo mente- 492

tini confessorum atque pontificum : regnum uureum‘lO que sollicita ohtulit in eadem ecclesia perenniter haec

valde preciosissimum, cum gemmis prasinis, iacinctinis


Generated on 2013-08-11 08:47 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

et albis, quod nunc usque super altare cernitur pen-

dens, habens in medio crucem de auro purissimo cum

gemmis similiter pretiosis; item gabatas ex argente pu-

rissimo auroque perfusas 111 I, pendantes ante veslibulum

sacri a1taris,atque gahatas interrasiles deauratas,cum bul-

lis ll; similiter cruces aureas cum gemmis valde opti-

mas H, et aliam similiter crucem de argento unam. Ob-

tulit autem in eadem basilica thimiamateria aureo super-

permanenda : regnum aureum valde pretiosissimum,

cum gemmis prasinis, iacinclinis et alhis, quod nunc

usque super altare cernitur pendens, hahens in medio

crucem de auro purissimo cum gemmis similîter pre-

25 tiosis; item gabatas ex argento purissimo auroque per-

fusas IIII, pendantes ante vestibulum sacri altaris, atque

gabatas interrasiles deauratas cum hullis II ; cruces aureas

cum gemmis valde optimas Il ; et aliam similiter crucem

de argento unam. Obtulit autem in eadem basilica thi-

inductn colore IIl ; patenas de argente mundissimo ac 30 miamateria aureo superinducta colore III ; patenas de ar-

deauratas Il; colatorium de argente quod in sacro uti-

‘ tur deauratum officio I; regnum de argente purissimo

gento mundissimo ac deauratus Il; colatorium de ar-

gento quod in sacro utitur deauratum officio I; re-

VARIANTES DES MANUSCRI'I‘S .

14 <iu> basilica

1 Slephauo 0m. 0- marliri CD -—-3 Smar. CE — et] atque GE-

5 Arthemin E-Sisiauo PoIlioneTeodoro 0m. E —6 Nicandro CE

— 7beataD—-E mmia D- 8 Sopbiae D —9 QuiriaceCE-fl altari C

1915 13-22 <et>iac . C—27deuuratisCE-crucem aureamCE—-—

28 opti misCE— 30 superinfusa (1-31purîssimo CE-32 officium E


cm1. SERGIUS 11 (844847). 95

cum tintinnabulis, habentem in medio crucem cum gnum de argente cum tintinnabulis, habentem in me-

palumba l. dio crucem cum palumba l.

xxxlv Hic beatissimus papa, superno amore exardescens, llic beatissimus papa, superno amore exardesoens,

obtulit ubi supra aquaemaniles de argente, paris 111; obtulit ubi supra aquemanilia de argente, paria lll;

item sextaria de argente purissimo lll; calices de ar- 5 item sextaria de argente il; eoronas maiores de argente

gento purissimo ac deauratos 1l; similiter et patenam IIll, cum delfinis, pens. lib. gcalices de argente pari-

de argente maiorem, auro perl'usam , habentem in ter ac deauratos ll; patenam de argente maiorem auro

medio el‘figiem domini nostri lesu Christi l. . perfusam, habentem in medio effigiem domini nostri

lesu Christi; cereostata desuper argentata, paria 111;

10 canistra de argente lII; patenam cum calice de argente l;

scipphum argenteum l, pens. lib.

. Obtulit vero ad honorem ipsius venerandae basilicae Obtulit vero ad honorem ipsius venerandae basilicae

canthara de auricalco Xll ; rugas similiter de auricalco, cantaros de auricalco .\'Il ; rugas similiter de auri-

paria Vi. calco, paria V1.

15 Fecit autem praeclarus et venerabilis praesul ad glo-

riam atque honorem sauctorum cont'essorum de quibus

superius memoriam t'ecimus, ciburium ex argente pu-

rissimo, pens. lib. ; nam et conl'essionem sacri altaris 493

argenteis tabulis auroque perfusis, pens. lib. , magnitice

20 perornavit, ut per sacras eorum intercessiones etherei

regni gaudia possideret. llic misericordissimus et beni-

gnissimus autistes obtulit ubi supra imagines de ar-

gento auroque perlusas llI , quorum una habens el'figiem

domininostri lesu Christi, aliae vero duae sanetorum Sil-

25 vestri et Martini, sedentes supra vestibulum sacrialtaris.

xxxv Obtulit vero in iam saepius dictam basilieam vestem Ohtulit vero in iam saepius dictam basilicam vestem

de crisoclabo, hsbentemistoriam Resurrectionis domini de crisoolabo habentem istoriam Resurrectionis domini

nostri lesu Christi cum gemmis prasinis, hyacinthis nostri lesu Christi cum gemmis prasims, iacmctims et

VARlANTES DES MANUSCRlTS.

4 aquaemanilem l habens C . ‘ ‘
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

3 exardens CE — 6 argente <matorem> h-7 auroque Cl:-

8 mcdiumE-QClu‘isli<l>C-de argente 2° loco] deaurato E

13 canistros D — l4 pares C

15 <bic> pracclarus CE- et ven. praesul 0m. E: pontilex t1

17 memoriam] meutionem C :ipsius E—l9pens.lib.]decora-

vit C — inagniiiceque ornavitCE — 2l regna D — 23 euro D


Generated on 2013-08-11 08:47 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

-— quarum U — 25 sedente E

27 superius CE —— dicta E — 28 istoriae D — d. n. 1. C.

Resurr. D ——
96

CIIII. SERGIUS 11 (844.847.

XXXVI

XXXVII

et albis. Fecit et aliam veslem de fundalo valde pretio-

sissimam cum chrisoclabo, habentem in medio effigiem

Salvatoris domini nostri Iesu Chrisli, dextra levaque

eius effigies sanctorum Silvestri ac Martini, similiter

cum gemmis prasinis, hyacinthis et alhis. lmmo vero obtulit sanctissimus praesul coronas alexandrinas pre-

tiosissimo opere contextas, numero Il]; veia de I‘undato,

nrnata in circuitu de blata, quae pendent in arcus ip-

sius basilicae byzantea, numero XXIliI; vela alia de

fundato, cum periclisin de blata XV ; vela alba olosirica. 10

ex quibus sacrum circumdatur altare numero lIIl, unum

ex eis habens in medio crucem et gammadias de chri-

soclabo, et alia in circuitu ornata de hlali byzantea.

Verum etiam libi supra f‘ecit vestem aliam olosiricam.

rosatam, cum chrysoclavo, habentem historiam Resur- 1;",

rectionis domini nostri lesu Ghristi, necnon et aliam

veslem rubeam l, cum caballo albo habente alas, cum

periclysi de chrysoclavo et gammadias 11H et crucem

de chrysoclavo. Hic sanctissimus praesul fecit in ante-

dicta ecclesia imagines ex argente purissimo deauratas, 20

numero 1H, unam quidem habentem vultum domini

Salvatoris, et alias duas habentes vultus sanctorum con-

fessorum Silveslri atque Martini, sedentes super vesti-

bulum sacri allaris. Uhi supra fecit vela maiora de fun-

dato numero XXIllI, similiter et linea XXlIll. Venera- 25

hilis quoque praesul fecitin ingressu iamdictae ecclesiae

cortinam maiorem alexandrinam cum diversis historiis

compte decoratam. Fecit ubi supra cerostatos ex ar-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

gento, paria lll; verum etiam coronas de argento pu-

rissimo, numero IIII ; similiter et canestram de argente 30

purissimo, numero 1. Fecit etiam in eadem ecclesia

velum rubeum cum avicellis diversis et periclysi de

blatti byzantea, simulque copertoria super iconas de si-

VARIAN’I‘ES DES
Generated on 2013-08-11 08:47 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

1 aliis ——- 5 aliis - M ubi supra] ibi ipsum (et in; infra, Il.

24, ‘28)

albis. Fecit et aliam vestem de fundato valde prelio-

sissimam, cum chrisoclabo, habentem in medio effigiem

Salvatoris domini noslri Iesu Chrisli, dexlra levaque

eius effigies sanctorum Silvestri ac Martini. simililer

cum gemmis prasinis, iacinctinis et albis. Immo vero

obtulit sanctissimus praesul cortinas alexandrinas pre-

tiosissimo opere conîextas HI; vela de fundato, ornata

in circuitu de blata, quae pendent in arcus ipsius basi-

licae XXIIII; vela alin de fundato cum periclisin de

blata XV; vela alba olosirica, ex quibus sacrum circum-

datur altare, IIII, unum ex eishabens in medio crucem

et gammadias de chrisoclabo et alia in circuilu ornata

de hlata.

MANUSCRITS.

1 <etiam> et E -- 6 corlinas] coronus (ID-8 qui E — uran-

bus C — 12 0m. in cire. CE


CIIII. SERGIUS u (844-8117). 97

XXXVIII rico porfyro, numero lll. ltem beatisssimus papa fecit

in basilica sancti Martini confessoris confessionem de

argento purissimo exauratam, cum imagine sanctae

Mariae cum decem virginibusg et in ipsa confessione

evangelium de argento purissimo exaurato et rugula

ut

in praedicta confessione1 par l; et ante ipsam confes-

sionem, regularem ex argento purissimo cum colum-

nis Il, ex argento purissimo.

xxxlx Hic vero insignis et beatissimus papa, divina inspira-

Hic vero insignis et beatissimus papa, divina inspira-

tione protectus, iuxta latus ipsius basilicaei ad laudem ictione protectus, iuxta latus ipsius basilicaey ad laudem

Creatoris, monasterium 27 in honore beati Petri apostoli

ac Pauli, Sergii et Bachii, sanctique Silvestri et Martini

a fundamentis construxit, in quo monachorum Deo ser-

vientium congregationem pro cotidianis laudibus in

Creatoris, monasterium "7 in honore beati Petri apostoli

ac Pauli, Sergii etBachii, sanctique Silvestri et Martini

afundamentis construxit, in quo monachorum Deo ser-

vientium congregationem pro cotidianis laudibus in

praedicta ecclesia die noctuque domino Deo nostro de- 15 praedicta ecclesia die noctuque domino Deo noslro de-

precantes constituit.

xL Cum enimï‘esset idem pontifex imbecillis membris ob

humorem podagricum, incessu pedum et pene ma-

nuum officio carebatg attamen animosus, ore incomptus

et convitiis deditus, actu et sermonibus instabilis1 levi- 20

ter omnia faciens. Unde et adnullabant ipsum optima-

tes Ptomanorum. Erat denique illius pontificisfraterz’qui-

dam,nomine benedictus brutus et stolidus valde, qui

propter imbecillitatem illius pontificis curam ecclesiasti-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

precantes constituit.

cam et publicam immerito usurpaverat Cum vero esset 25

insulsus et operibus rusticis deditus, curam ecclesias-

ticam et publicam necessitatem omnia in muris parietum

et aedificiis diversis expendere caepit, in tantum ut diu

nocluque incessanterlaborando et vexando non defice-


Generated on 2013-08-11 08:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

.\'I.l ret. Qui etiam ad domnum imperatorem cum multismu- 30

nerum copiis adiens, primalum et dominium Romae m

ab eo petiit et concessisse sibi gloriabalur. Post rever-

sionem vero suam ad tantam perrupit contumaciam et

vesaniam, transcensis omnibus, ut monarchiam obtine-

3o dominum — aa mouarcbicam

Liala Pourlricausy t. II.

VARIANTES DES

MANUSCRI’I‘S.

9 verum E — io iuxta latus om. D — m ac Pauli ap. CE

iii
98 01111. SERGIUS 11 (844-847).

retflomae. Deinceps vero at nullum dedit cuiquam adsen-

sum ut dare aut accipere sive ledi aut iuvare potuissetl

nisi per ipsum. Et cum esset moribus incondilis et libidini

deditus et muliercularum sectator, Albanensem episco-

b!

patum usurpare non metuit ut securius diabolo militaret.

nestruxerat namque initio suae exaltationis ecclesiam

iamdictam beati Martini, quae fuerat opere mirabili an-

tiquitatis constructa, ut sub praetextu istius deiectionis

et reaedificationis liberius valeret depraedationes in ec-

xLll clesiis et in populis peragere. Sic et factum est infra lo

triennium quia non remansit monasterium u nec infra

Romam nec extra quod non careret suis propriis facul-

tatibus. Etenim vix fuithcmo aut infra Romam aut extra

quem non depraedaret autper occasionem aut persum-

missionem. Et haec omnia sive in monasteriis sive in i5

populis radicitus cum cartulis et praeceptis imperialibus

aut molibus aut rebus exterus. Fuit namque a priscis

temporibus inauditum ut quisquam suo tautum ingenio

istam famosissimam urbem et omnes urbes illi subditas

et castella et maritima et iinitiva illorum in tanto spacio ‘l0

devastare et subdole depraedare potuisset.

xLlll vigebat autem in istius pontificis tempore et fratris

eius, id est per triennium, haeresis nefandissima Simo-

niaca, et in tantum viguit ut publice venundarentur

episcopial et qui plus daret ille susciperet episco- 25

patum. Et ad tantam aviditatem deducti sunt ut duo

milia mancusos venundaretur episcopium et eo amplius,

si possint dantis invenire copiam. Et nullum onus ec-

clesiasticum ab illis sine pretio dabatur. Cum verohaec


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

et caetera praemissa grassarentur in ecclesia et in popu- 30

lis longe lateque personarent, et nullus fuit episcopo-

rum orthodoxorum nec quisquam ecclesiasticorum vi-

rorum qui zelum pro Deo ferentes se obponerent aut

agerent cum imperatore aut cum rege 33 ut tantum nefas

extingueretun aut morti se ultro tradereuta quoniam 35


Generated on 2013-08-11 08:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

melius esset feliciter mori quam infeliciter vivere ; cum

VAR. —- 4 mulierularum - 17 aul-exlerus] locus corruptus.


CIIII. SERGIUS lI ceu-san

enim respiceret Dominus Ecclesiam proprio sanguine

suo redemptam naufragare, et nemo erat christianorum

idoneus lper quem tantum scelus corrigeretur aut ad

poenitentiam auctores istius mali et consentientes revo-

carat, propterea placuit Deo ut tantum opprobrium EG- 5

clesia sua non sustinerety et quod neglexerunt chris-

tiani emendare, ultores misit Deus paganos.

XLIV Huius praefati pontificis tempore, cum ista ita gere-

renlur, Adelvertus u comesy vir strenuus, hic cum esset

marcensis 35 et tutor Corsicanae insulae, cognita ne- 1o

cessitate reipublicae, misit epistolam Romae, continen-

tem quod multitudo gentis Sarracenorum ad XI milia

properantes venirent cum navibus LXXIII. ubi inessent

equi D, et quod se dicerent Romam properare; et ut

certarent liberare beati Petri apostoli et Pauli thesaurus 15

ecclesiarum, et, si fieri potuisset, ipsorum apostolorum

corpora intro inferrent Boma, ne de tanta salute tra

gens nefandissima paganorum exultare potuisset.

Quae missa est x die mens. augusti. Quod leviter et

quasi parvipendentes susceperunt, propter mutabilem 20

et inefficacem praedictorum potestatem, quoniam et

apud omnes tam inopinate res incredibile fieri posse

arbitrabantur. Tamen prudentiores ftomanorum oon-

silio inito miserunt missos et epistolas ad subiectas ci-

vitates et adiacentiis eorum, simul cum epistola quam 2s

Adelvertus miserat, ut omnes hostiliter festinantes ve-

nirent ad maritima littoralia custodienda. Qui iussa

contemnentes nolueruntvenire, nisiperpauci ex aliqui-

bus civitatibus qui sub more interrogandi venerunt.

xLv Transacto vero duodecim dierum spatio, die mensis 30


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

augusti xxm. feria Il, indict. V1111, pervenerunt ipsi

netandissimi Sarraceni ad littus Romanum, iuxta ci-

vitatem quae dicitur 3‘ Host‘m. Et exeuntes venerunt

ad praedictam urbem, quam illi habitatores obstruse-

runt et etfugeranty et caeperunt eam. Tune vero cae- as

perunt exploratores cum aliis illorum gyrantes circuire,


Generated on 2013-08-11 08:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Vu. — 17 salute traj sic ,' locus corruptus.

99
Aoo CIIII. SERGIUS II>(8!14-847).

et invadenles quicquid invenire poterant. Pervenientes

namque ad civitatem quae vocatur Portus quae iuxta

erat. invenerunt eam ab habitatoribus derelictamg et

subreptis inde victualibus et ea quae necessaria habe-

bant, secunda et tertia feria liostiam revertebantur. 5

XLVI Cognitis autem ista Romanis, consilium visum est

eis ut mitterentur Saxi et Frisones et schola quae di-

citur Prancorum ad Portum. Qui venientes illuc feria II

et illic vigilantes illam noctemg in crastina vero, quae

est lll feria, et ex eisdem Sarracenis venientes propter

praedamg qui fuga capti per quendam pontem evase-

runtg et occiderunt ex eis XII; alii vero navigio evase-

runt. Ex quo autem Romani talia senserunt, portas ci-

vitatis Romanae non parum fatigabiliter vigilantes cus-

todiebant. Tunc demum cum non reciperent auxilio l5

destinatos et non erat qui in tanta necessitate subve-

niret1 contisi auxilio Dei et apostolorum in eadem lll

fel-ia exeuntes cum his quos secum habebant, prae-

parati more exercitali venerunt ad Portum civitatem,

ubi plures inerant praedones Sarracenorum. Ex quibus 2o

occidentes vn, alii per supradictum pessimum pontem

fugientes evadere potuerunt Tunc vero tota die in

circuitu illius civitatis et intro equitantes et gyrantes

ut pugnam excommittere possentlaborabant. Cum enim

agnoscerent illorum multitudinem et suorum paucita- 25

terns visum est eis periculosum illa nocte illic immo-

rari. Ptecolligentes vero Saxones et Frisones et reliques,

constituerunt ut custodirent et vigilarent civitatem

propter praedones, et reversi sunt Romam.

xLvn ln crastina autem fet-ia IIII, cum securi essent prae- 30


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

fati custodes et sedentes ut cibum sumerent, irrue-

runt repente super eos Sarraceni et circumdantes oc-

ciderunt eos, ut pauci ex eis remansissent. Et insecuti

sunt eos qui evaserant usque 37 Galeriam. Et iter as-

sumentes navigio et pedestres simul et equestres coe- 3s

perunt Romam festinare Qui tota die simul cum navi-


Generated on 2013-08-11 08:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

bus properantes, diluculo venerunt ad loca ubi cons-


ClllI. SERGIUS 11 (8411-847). 10!

tituerant; ibique ex navibus examinautes equestres,

ecclesiam beati Petri apostolerum principis nefandis-

simis iniquitatibus praeoccupantes invaseruut. Tunc

omnes coetus Remanorum sine capite positi, campe qui

dicitur Neronis, armates obviati 33m....

Qui beatissimus pontifex, postquam sedem Bomanam .\i.Vili

et apestelicam anuis Iil gloriosissime rexit, hac luce

subtractus, ad aeternam migravit' requiem. Fecit autem

erdinatienem unam in mense martio, presbiteros Vlii.

diacones iil ; episcepos per diversa leca XXlIi. Sepui-

l0 tus 3’ vero est in basilica beati Petri aposteli. Et cessavit

episcopatum eius menses il dies KV.

VARlANTES DES MANUSCRITS.

611mm 0 — 8 ordiuationc una C - 9 <nnmcre> xxm E

— 10 Et -d. KV 0m. E —- M epîscoputus (.2 — tueuse Secundo

die quinte dccimo C

NOTES EXPLICATIVES.

l. inluslri edi/us a maire] Lit‘. ÈTIENNE IV. p. 50, note 1; Hil-

dricn 11, n° 613.

2. Tunc repenle (liaconns ...] Ce récit est calqué sur un passage

de l'histoire ecclésiastique de Rufiu (II, 10), relatif à la compéti-

tiou d'Ursiuus centre Dumase : « Quem (Damasum) praelalum

sibi non ferons Ursinus quidam eiusdcm ecclesiae diaconus, in

tantum l'uroris crupit, ut persuuso quodam sntis imperito et

agrestiupiscopo, collecta turbulentorumetscditiosorum hominum

manu, in hasilica quue Siciniuum appellatur episcopum se fieri

exterqueret legibus et ordine et traditieue perversis. Quo ex facto

tenta seditio » etc.

3. in m'as Bolom’c civitatis] C'est au territoire de Belogne que

commençait l'état pontifical, pour qui venait de Pavicà Reine en


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

passantpar I‘Emilio.

t. ad Fou/cm perumerunt Capeline] Je ne vois pas quo personne

ait identifié cette localité.

5. universas mililiae scelas mm mm palronis] Ce sont les com—

pagnics del'uercitus Ramanus; mais peut-être faut-il y compren-

dre aussi les quatre scholae percgn'uorum du "alicau. Il faut re-


Generated on 2013-08-11 08:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

marquer ici que tout ce récit de l'arrivée de Louis II à Rome est

calqué sur celui de la réception faite à uharlemagne, en 775,

par le pape IIadrien, t. I. p. 497.

6. mililiae cdoclissimas Graves] La :chola Graecorum.

7. die domiuico pas! I'entecoslen] Le dimanche 8 juin 8-“.

8. Deincnps vel'o ...] Ici commence le récit des négociations qui

étaient le but de toute cette expédition. Le biographe, au moins

dans le texte que nous avons ici sousles yeux, s'est exprimé avec

beaucoup de réserve. Il ne nous dit pas sur quoi on discuta; il

se borne à parler d'une discussion très vive qui se termina à

l'avantage du pape Sergius. D'après lui, cette discussion aurait

eu lieu entreI le couronnement du roi Louis et la prestation de

serment à l'empereur Lothaire. Prudence de Treyes, dans ses

Annales, place le couronnement en dernier lien :« Illotharius

filium suum Hiudou-icum Romain cum Dregone Mediomatrico-

rum episcopo dirigit, acturos ne deiuceps deccdcnte apostelico

quisquum illic praeter sui iussiencm missorumque suorum prae-

sentiam ordinetur autistes. Qui Romain veuientes houoriiice sus-

cepti sunt, peractoque ncgotio. liiodowicum pontirex Romanus

unclioue in regain cousccrutum cingulo decoravit. » Le pseudo-

Liutpraudmligne, P. L.. t. CXXIX, p. 12“) rapporte les faits

dans le même ordre : «1 Qui (Louis et Drogon)post multadamna

Romuuis iliata ipsos Romanes iuiperatori tidolitatcm iurare

fecerunt, et praedictum Sergium post multas contentiones in cette

demum confirmaverunt; qui praedictum filium imperaloris in

regem Longohardorum unxit. » Ici seulement il est question en

termes exprès de l'enquête sur l'élection de Sergius. Mais notre

texte, qui parle en termes vagues d'un succès remporté par le

pape, ne peut avoir eu en vue un autre débat que celui-ci, et

l'appareil conciliaire dont il dit que l'on s'entoure pour cette

affaire confirme toutà fait cette manière de voir. Pour les autres

points en litige on n'avait nul besoin d'un concile. — Cela étant,

il faut admettre que le biographe a interverti l'ordre des laits;


402

ClIlI. SEBGIUS Il (844-847).

Concordia. Acqui, puis ceux de Toscane, c'est-à-dire de Lncques,

Pise, Volterre, Pistoie, Sienne, Fiesole(celui-ci hors de place),

puis ceux duduché de Spolète, Chieti, Teramo (Aprulmnsis), Ascoli,

Camerino, Fermo. Nocera, Penne. Aucun de ces sièges ne faisait

alors partie de l'état pontifical.

l0. fidclilalrm Lolhario promiserunt] Le pape remplit des

moment la formalité du serment à l'empereur, qui sans doute

avait été négligée au moment de son installation.

H. Ebbo quidam et Bnrtholomeus m-cliicpiscopij Les archevêques

de Reims et de Narbonne, déposés au concile de Thionville (835),

pour s'être compromis dans la révolte de Lothaire. Ils n'avaient

pourtant pas été remplacés. Faire réintégrer ces deux prélats. dont

les sièges étaient maintenant compris dans le royaume de Char-

les-lc-Glianve, ont été un beau succès pour Lothaire; mais l'en-

treprise était difficile et même inopportune, en ces premiers

temps ou les trois fils de Louis-le-Pienx venaientde pacilier leurs

relations et semblaient désireux de vivre en bonne intelligence.

Drogon. qui avait présidé le concile de Thionville, ne dut pas

s'intéresser beaucoup il ses malheureux collègues.

l2. Siconol/‘us ...] Après la mort de Sicard (840), le dernier

prince lombard qui ait gouverné dans son entier le duché de Bé-

névent, son successeur Radelgise eut à lutter contre la compéti-

tion de Siconolf, frère du duc défunt, qui fonda à Salerne une

principauté rivale (le Bénévent, et chercha même à reconstituer

à. son profit l'unité de l'antique duché. Erchempert (llist. Long.

Bcneu, 17, 18) nous apprend qu'il essaya de se concilier à prix

d'argent l'appui du duc de Spolète, Guy : « Post haec predictus

Guide suasit Siconolfo, ut datis qninqnaginla milia nummis au-

reis pro adunatione provinciae Beneventanao : « Et optinere te,


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

n inquid, faciam eam hinc et inde; quasi palmo mctiaris eam. »

Cuius tunc consilio conseuliens, Romam adiit, aureos tribuit,

Sacramento dedit, iusiurandum suscepit. nihil proliciens inanis

abscessit. » C'est cette même négociation que raconte I’annaliste

Prudence (a. 8“) : « Sigenulfus Beneventanorum dux ad Lotha-

rium cum suis omnibus sui deditionem faciens, centum millinm


Generated on 2013-08-11 08:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

anreorum mulcta sese ipsiobnoxium focit. u

13. amhilus :acri altaril L'enceinte du presbyterium, ou la sacra

pleins, c'est-:‘L-dire le clergé, se trouvait trop 11 l'étroit, fut alors

élargie. Suivant l'usage. elle se composait d'une colonnade sur-

montée d'un entablcment (columnis cum marmoribu: desuprr in

gym) ; dans les enlrecolonnements étaient suspendus les voiles

au nombre de 20 paires.

Ut. con/essi'onem...] Sergius fitàl'autol du Latran une confession

qu'il consacra en y déposant des reliques, suivant le rite ordi-

naire. Jusqu'à. lui, l'église du Sauveur, comme toutes les cathé-

drales primitives, n'avait pas eu (le reliques dans son autel.

t5. saci-a pri'dem quae Ialebant... limina] Il résulte de ceci que

les portes de la basilique du Snuveurs'ouvraient antérieurement

non dans un portique à colonnes. mais dans un narthex fermé.

16. A partir d'ici le texte a du être distribué en deux colonnes;

celle de gauche représente la teneur du ms. Farnese ou E5

(Introd., c.I); celle de gauche celle des autres manuscrits.

l7. porlerula s. Agatlme] Cette postcrula se retrouve. avec le

même nom, dans les récits d'inondation au temps de Benoit III

et de Nicolus I. — Elle est mentionnée aussi dans une bulle d'A-

gapit II, datée de 9235, relative aux biens du monastère de Saint-

Silvcstre in Capile (Marini, Papiri, p. 38; Jaffé, 3669) ;nne autre

bulle, de Jean XlI, datée de 962 (ibid., p. 45; .lafl‘é, 3692) l'appelle

posterilla antiqua qui oIim cognominabalur Sancle Agathe. Dans une

nutrebulle de Jean XII, datée de 956(omise par Jail'é; Arrhivio Rem.

t. I, p. ms), il est question d'une poslerula s. Martini qui parait

être identique à celle de Sainte-Aguthe. Le changement de nom

aurait été déterminé par le voisinage d'une église de Saint-Mar-

tin, dont les documents remontent jusqu'à l'année 4026. Men-

tionnée quelquefois avec les désignations de Pila (Cencius). de flu-

mi'ne, iuarla flumemcelte égliseest plus ordinairement appelée Saint-

Martin de Poster-nia (ms. de Turin). Elle fut détruite au xr° siè-

cle, et rebatie‘ sous le double vocable de Saint-Roch et Saint-


ClIII. SERGIUS Il (844-847). t03

encore a identifier, à. moins, ce qui est très probable, qu'il ne

faille corriger in Nom-ana. Il s'agit alors du même lieu et du

même monument que dans la vie de Léon 1V, n° 529.

23. Ecr'lcsi'a elcm‘m — i'uvaretw'] Tout ceci a été purement et

simplement copié sur la vie de PASCAL (p. 54), à l'endroit où

est décrite la reconstruction de Sainte-Praxède. Le second

rédacteur a cru devoir refaire le récit qui. sans doute, necadrait

pas complètement avec la réalité (les choses.

et. Absidum quoque...] Ces travaux ne furent terminés que

sous Léox IV; voy. plus loin. no 5-l'l.

25. Silveslripracsulis ...] Une inscription (Marini-Mai, I, 52)

encore conservéeà Saint-Martin, contient un catalogue de reliques

évidemment dérivé de celui-ci.

26. and et pr'csbylerium ...] Le rédacteur ne mentionne pas l'am-

bon, qui portait l'inscription suivante:

Salve domno noslro bealixsimo Scrgi'o papa t'um'ore.

On y lisait aussi, un peu plus bas, le distique composé sous

Péluge II pour l’amhon de Saint-Pierre.

Scandile cantanlec Domino Dominumque Iegcnles

E2: alto populie verra (sic) superna relient.

(De Rossi, lnscr. t. II, p. 537).

27. monaslerium ...] P. Sabine nous a conservé une inscription

lue par lui. dans ce monastère « in quodam cubiculo monacbo-

rum antiquis picturis couspicuo. n

Ad studium quisqui: animmnque locumque parasti,

Te prius et fratrem naval-i: algue Deum.

M- de Rossi (ÏIlSL‘I'., t. II, p. 438, note 2) l'attribue à la biblio-

thèque.

28. Cwu em‘m esse! ...] A partir d'ici la rédaction change de

main; ou peut-être, car tout est possible en ces tristes temps, la


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

main obéit à un autre esprit. Sur ce changement, v. Introd.,

e. I.

29. [rater quidam nomine Bencdic'tus] Le nom de ce personnage

figurait très probablementdans une inscription de l'église Saint-

Martin. ainsi conçue : + POST OBITVM m. SERG. PP.

/I/l/// E‘Œ-C- FECIT + A la place des hachures se trouvait un


Generated on 2013-08-11 08:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

monogramme qui peut être déchiffré BENEDficlus); comme on le

verra plus loin, Benoit, frère du pape Serge 11, se fit nommer

éveque d'Albano. M. de Bossi (larcin, .t. II, p. 437), en 'publiant

l'inscription, en a proposé l'explication que je viens de donner.

30. primulum et dominium Romae] Quels sont ces pouvoirs que

le frère du pape se l'ait décerner par l'empereur Lothaire et dont

il vient faire un si triste usage à Rome? Le pape était souve-

rain; c'est lui qui nommait les fonctionnaires. On n'est pas au-

torisé a dire que Serge Il fut réduit à un tel état d'iinbécillité

que l'empereur ait du nommer une sorte de lieutenantjusqu'é

sa mort. Il faut, je crois. songer à une situation se rattachant

non pas il l'organisation (le la souveraineté locale, mais à. celle

du protectorat impérial. La Constitution de Lothaire, en 825, avait

institue‘ deux missi, l'un pontifical. l'autre impérial, chargés de

surveiller les fonctionnaires romainset de remédier à leurs abus

de pouvoir : u Volumus ut missi constituantur de parte domni

apostolici et nostra, qui unnuatim nobis renuntiare valeant qua-

liter singuli duces etiudices iustitiam populo l'aoiant etquomodo

nostram constitutionomobservent. Qui missi, deceruimus, utpri-

mum cuuctos clamores qui per neglegentiam ducum aut iudicum

tuerint inventi, ad notitiam domni apostolici det'erant; et ipse

unum eduobus eligat. ut aut statim per eosdem missos fiant ipsae

necessilates emendatae, aut si non, per nostrum missum fiat no-

bis notum, ut per nostros missos a nobis directes iterum omen-

dentur. »— Le Constilutum de Lothaire ne resta pas à l'état de

lettre morte 2 nous en avons la preuve dansle Libellus de impemlo-

. ria poleslale in urbe Rama, qui s'inspire de souvenirs encore très

vivants. Un plaid tenu en 829, au Latra‘n, par des missi impé-

' riaux (Reg. Far/‘anse, 970), nous meton présence du casprévu dans

les derniers mots du texte ci-dcssus: « ut per nostros missos a

nobis directes. » etc. Dans ces textes ce sont surtout les missi

impériaux qui sont en vue. Mais le Librllusde imp. poteslale nous

dit que l'empereur Louis Il « constituit, consultu Romanorum


1011

CM1. SERGIUS ll (Bât-847).

3;’. monuslerium] (jette préoccupation des monastères semble

indiquer que le narrateur est ici un moine.

33. (ml i'um rage] Louis Il n'était encore que roi d'Italie. cette

distinction précise est bien d'un véritable contemporain.

34. Adclm-tus comas] Le nom de ce comte se retrouve dans

l'indien/us em'unt qui sacramenlum fideliluli's iuraverunt (Boretius,

CupituL, t. I, p. 378) sous la forme Adclperlo; il figure aussi

dans un documentde cette même année 8&6, le capitulaire de Lo-

lhnire pro cdi/icalione norue Romae (Neues Arc/n'a, t. XII, p. 5237),

parmi les comtes chargés de diriger l'expédition contre les Sar-

rasins, expédition qui fut résolue après les événements dont il

est ici question.

35. marrensi: et tutor Corsicanae insulae] lllarcensis équivaut à

mm'chio ou praefectus marotte. Le comte Adelbert parait avoir

été chargé à la fois du gouvernement de la Toscane et de la sur-

veillance de l'ile de corse. La situation de cette ile était assez

particulière. Elle faisait partie du domaine temporel de l'église

romaine, tout en étant soumise à un patronage spécial des

souverains l‘ranks. Dans une lettre de Léon lll :‘L (Jlmrlema-

gne (Jallé, 25|:‘i: Monum. CuroL, p. 310) on trouve la phrase sui-

vante: « De insula Corsica, unde et in scriptis et pormissos

vestros nobis emisistis. in vestrum arbitrium et tlisposilum cont-

mittimus ». En 807, la Corse fut défendue par le romrs slalnlli

llurchard contre une agression des Maures d'Espagne (Ami.

Einhm'rll', a. 307). V

36. IIoslia] Le nom de Gregoriopolis(ci-dessus, p. 82, 1.12) esttli'ajà

hors d'usage. On voit que, grâce à la eouardise de la garnison,

la forteresse de Grègoire il’ ne servit qu'à. fournir aux envahis-

seurs un réduit fortifié. Sic vos non voln's!


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

37. mon: Galeriam] Ponte di Galcra. U1‘. Gm’zoome IV, p. Sii,

note 18.

38. armatos obviali...] Le rècitestumtiléjuste a l'endroit le plus

intéressant. Le Pseudo-Liutprand, qui l'a eu tout entier sous les

yeux, l‘a abrégé en quelques mots: « Nam supervenientes Sara-

eeni innumeros hominum interiecerunt, cnstella et urbes multas


Generated on 2013-08-11 08:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

captas accepta praeda igni dederunt: demnm regem oxpugnautes

lugaverunt ; et multis captis et interfectis, maxima hominum et

omnium rerum praeda onusti reversi sunt. » — Les Annales de

Prudence de Troyes sont un peu plus explicites: « Mense auguste

(8m) Sarraceni Maurique Tiberi Romnm aggressi, basilicam b.

Petri apostolorum principis devastantes, ablatis cumipso altari

quod tumbae memorati npostolorum principis superpositum fue-

rat omnibus ornumentis atque thesauris, qnemdum montem

centum ab Urbe milibus munitissimum occupant. Quos quidam

ducum Hlotarii minus religiose adorsi atque doleti sunt; pars

autem hostium ccclesiam beati Pauli apostoli adicns, a Campa-

niensibus oppressa, prorsus intertecta est..... Hlodoicus, Hlota-

rii tilius, rox Italiae. cum Sarracenis pngnans, victus vix Ro-

mam pervenit. n — La chronique du Mont-(Jassin, rédigée vers

870, et Jean Diacre. dans ses fiesta epp. Nmp., contiennent quel-

ques détails intéressants sur la retraite des envahisseurs: u Id-

circo motus Lhotharius rex Francorum ferocem contra 005 po-

pulum misit; qui celeriter properantes eos usque Caietam sunt

persecuti » (Jean Diacre); « Fundensemque copientes urbem vi-

cinaque depraedantes locn, septembrio quoque mense secus Gaie-

tam castramotati sunt « (Chron. S. Ben.). c'est là, dans les

environs de Gaëte, que se livre, le l0 novembre, entre Franks et

Sarrasius, un grand combat dans lequel les premiers ont ledes-

sous. La flotte de Naples et d'Amalti croisait en vue du champ

de bataille; elle débarque une troupe qui parvient à arrêter 193

vainqueurs. Mais son chef, (lésaire, fils du consul Sergius, n'é_

tant pas en force pour prendre l’oll‘ensive, se borne à défendre

Gaëte. Les Sarrasins, après avoir ravagé les campagnes envi-

ronnantes et menacé le Mont-Uassin, se rembarquent tranquille-

ment. Mais ils sont assaillis pur une tempête en vue de la St-

cile et périssent misérablement. — Les deux chroniqueurs de

Naples et du Mout-Cassin, très circonstanciée sur les faits qui

se passent dans leur région, ne nous apprennent pas grand’


GlIII. SERGIUS Il (844-847).

105

peut-être le duc de Spolète (c'est Benoit qui le dit). Mais cette

seconde expédition aboutit à un second désastre, sous les murs

de Gaële.

39. sepultus est...] Le tombeau de Serge 11 se trouvait dans la

chapelle des SS. Sixte et Fabien, construite par le pape Pascal

(ci-dessus p. 53, l. 6). Voici l'épitaphe, conservée par P. Mallius

(De Rossi, lnscn, t. II, p. 213) :

Sergius en ium‘or pmesul et plebi: amalor

hoc legitur lumulo qui bene punit oves.

Spes patrie mundique decus, moderator opimus,

diuinis monitis non fuit ille piger.

Romanes procere: non lantum lamine verbi

Lunzn PoNTlPmAus '.. ll

rebus et humanis nocte dieque faucns.

Utque Lea sanctus Damams quoque papa bem’gnus

hic rilum tenuit inslüuitque grcgem.

Egentum sempcr studuit recreare caleruam

proque poli ut caperct celica regna libens.

lamiam pro lanto lundamus peclor'a pugnis

pauvre amisso, viuat ut axe poli.

Nectilur ecce piis Favz'ano et corpore Xisto

presulibus, quorum spîrilus astra minant.

Mallins n'a pas copié la date; elle nous est fournie parles

Annales de Prudence de Troyes; Serge Il mourut le 27 jan-

vier 8&7.

M
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-11 08:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
ztoc . cv. Lao uu (gin-855).. .

cv.

LEO, natione Romanus, ex patre Radualdo, sedit annos VIII mens. lll dies vl. Hic adeo catholicus atque apos-

tolicus vir multae patientiae multaeque humilitatis extitit, largus, pius1 innocens sive benignusi amator iustitiae

et plebis ferventissimus gubernatorp divinarum quoque Scripturarum indeficiens perscrutaton vigiliis et oratio-

nibus semper intentusg in cuius etiam beatissime pectore. iuxta illud quod in sancto evvangeliolegiturv et ser-

ipentis astutia et simplicitas inhabitabat columbae Erat enim totius sanctitatisodecore repletusr amator religiosorum

liominum Deoque in omnibus assidue famulantiumi nutritor pauperum et contemptor sui.

Hic primum a parentibus ob studia litterarum in monasterio beati Martini, confessoris Christi, quod foris muros

huius civitatis ltomanae iuxta ecclesiam beati Petri apostoli situm est. quousque sacras litteras pleniter disceret

sponte concessas est. Ubi-non solum litteras didicit, verum etiam in studio sanctae conversationis non quasi

puer, sicut tunc Brut, sed velut perfectus monachus avidius mansit cuius etiam pie conversationis exemplo alii

LM l

Il

sub eodem monacliico degentes ritu omnipotenti Domino plus devolius serviebant, eratque cum illis quasi unus

ut ex illis. Et quoniam civitas supra montem posita abscondi non potest1 sic neque huius rumor sanctissimi viri diu

occultus existere non potuit Fama illius, sive sanctitatis opiniov huc illucque luce clarius divulgata est. atque

multorum relatione fidelium ad aures pontificis quondam beatissimi patris et papae Gregorii mox festino relatu

occurrit. Gui cum tantae fuisset castitatis digneque conversationis magisterium enarratum. ilico eum ex monas-

terio quo pie degebat exire iubensa ad sanctae matris ecclesiae gremium perduritv alque, ut suo semper servitio

495 familiariter permaneret, Lateranensi patriarchio esse praecepitg subdiaconum quoque eum ob suae famam vitae

laudahilis fecit. Qui tamem quamvis locum mutaret vel ordinem. tamen vitam moresque suos plus quam prius in

lv summi creatoris nostri servitio regulariter constrincxit bonisque multiplicavit operibus. Defuncto autem huius

sacratissimae sedis papa Gregorio, tunc Sergius archipresbiter sanctae Ptomanae ecclesiae praesul efl‘ectus. t

hunc de quo superius nonnulla retulimus1 Leouem videlicety beatissimus papa presbiterum consecravit1 eique

titulum sanctorum llll coronatorum largitus est. In quo dum bonis polleretmoribus1 sive indigentibus necessaria

ministraret, peregrinos ac pauperes minusque habentes non solum verbo immo etiam corporalibus alimoniis

refovereL is qui tunc praeerat. Sergiusv Romanae sedis antistisv ex praesenti vita sublatus est.

Sub cuius etenim tempore ecclesiae beatissimorum principum Petri ac Pauli a Sarracenis funditus depraedatae

496 v sunt. Qua igitur calamitate seu miseria omnis Ptomanorum vigor elanguit atquecontritus est. lioc facto universa

contio Romanorum, ex duobus casibus vel periculisy videlicet sive de repentina morte pontificis, sive de vastatione
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

- quae facta fuerat in ecclesiis sanctis cunctorumque finibus Romanorum, fatebalur se nullatenus evadere mortis

VARIAN’I‘ES DES MANUSCRI'I‘S.

i Leu-d. vl om. C, spatio relicto - Leo < quartus > E m Ra-

doaldo E — numeros om. o (suppl.d)—- d. V E — t quod-le-

D — i7 quoque] que c - l8 tamen om. c - 2o ell‘ectus est D

-— 21beitlissîmnm c - papa om. C — 22 < igitur > in E --


Generated on 2013-08-11 08:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

gilur] evaugelicum C — 5 inhabitat D — amator <enim> E ninribusque sibi E: moribus sibi que e - sive om. c - indi-

— 6 assiduac D gentilusque c —— 23 immo] verum c - 24 suhstractus (E —

9 littera E —- m ahiduis E — H monachio D - devolio E z est om. E

-tiores c - l3 occultatus c —- non om. CE — illuc E -— devulg.

I 25 elenim om. c -etPauli1t — id igitur om. c - site CE

E -— M pontificalis CE -— is conversatione E - l6 sacrae

- est] ex e - 27 de ante rcp. om. C —

lo

I5
cv. LEU llll (847-855). iovit

periculum posse. Cumque pari devotione communique consilio universi Romani proceres de future cogitareut

pontifice, ut quis esset qui tam sanctum et inviolabilem locum cum omnipotentis Dei timore regere vel gubernare

potuisset, confestim fama beatissimi praesulis simul et meritum ab omnibus patefacta est, totamque per urbem

difl‘usa. Necdum enim his qui obierat pontifex ad sepulturam debitam fuerat deportatus, et ecce omnes a novissimo vt m

5 usque ad primum, una voce, una simul concordia. Leonem venerabilem presbiterum sibi futurum pontificem

flagitabant, et quod nullum alium super se habere vellent praesulem nisi hunc de quo crebro dictum est, multis

coniurationibus ac vocibus fatebantun Quorum incunctanter omnium credimus corda ad hunc expetendum non

aliut nisi amor divinus et divinae virtutis inflammavit et univit clementia. Tunc omnes, ut superius adnotatum

est, pergentes cum gaudio multaeque aviditatis letitia ad ecclosiam, qua degebat, beatorum Quatuor corona-

to torum, eum coactum invitumque exinde abstrahentesv cum hymnis laudibusque praecipuis ad Lateranense

patriarchium perduxeruntg cuius, morem conservantes anticum, omnes osculati sunt pedes. Quanta autem in

eius pontificali electione concordia vel unanimitas fuit, nullus breviter enarrare hominum polest

Quid autem electionis suae tempore apostolorum suffragiis suisque sanctis intervenientibus precibus 1 de Sar- vn

racenis illis qui tam nefarium scelus commiserunt divina virtus peregity hoc inconveniens aut reprehensibile non

lä est si ob futurorum sive timorem sive memoriam praesentibus litteris adnotamus. omnes enim cum vellent,

iniquitatis ac depraedationis scelere perpetratoq ad Africanam qua venerant regionem revertere, vasto maris

pelage, vi ventorum procellarumquey sicut certa relatione cognovimus, neo permittente demersi sunt, anti-

quumque illud Aegyptiorum miraculum ecce noviter apostolorum meruit oratio optinere.

Romani quoque, ut diximus, novi electione pontificis congaudentes, coeperunt iterum non mediocriter con- vlll

io tristari, eo quod sine imperiali non audebant auctoritate futurum consecrare pontificem ; periculumque Romanae

urbis maxime metuebant ne iterum ut olim aliis ab hostibus fuisset obsessa. lioc timore et futuro casu perterriti,

eum 2 sine permissu principis praesulem sacraverunt, fidem quoque illius sive honorem post Deum per omnia et

et in omnibus conservantes.

lam quia humanus existimare non sufficit arbiter, nec os referre praevalet quantae bonitatis ac pietatis bic 1x m

25 beatissimus extitit pontifex, redeamus ad ea quae, fretus amore sanctorum, ecclesiis obtulit, et a primo ponti-

ficatus sui exordio enarremus.

llic vero insignis et praeclarus autistes, superno amore exardescens, obtulit in basilica beati Petri apostoli

coronam ex argento purissimo l, pens. lib. XXllIl; gabatasinterrasiles Il, pens. lib. ll-l vela vu, duo quidem de

fundata et alia duo de staurace et tria de spanisco. obtulit vero ibidem ad splendorem et gloriam ipsius vene-.

30 randae basilicae cortinam alexandrinama mirae pulcritudinis I, habeutem istoriam pavonum portantium desuper
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

bomines. et aliam istoriam aquilarum rotarumque et avium cum arboribus

VARIANTES DES MANUSCRITS.

2 regeret E: gerere c - 3 sunt c —- e difusa D z diffusam 2o auctoritatem E -— pontificum E - 22 cousecraverunt cani

E — is E ——5' simulque CE (simulque una C) — e super se ‘— [idem] eidem D -— illius] ipsi et C.- sive-1 sibi CE v "

alium CE l- n qui E —- couservantem E z perservantes c A id lios DE z om. c ' t

13 interventibus D - u peregerit c - 15 si] sive F. -futuro 27 vero] ergo c - 281 cm. D — 29 spanisca D
Generated on 2013-08-11 08:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

C — sive ante tim.] vel c - se depraecalionis D - reverti c


408

CV. LEO llli (847-855).

x n lpse_ vero egregius et prudentissimus papa obtulit in basilica sanctorum llli Goronatorum, in qua sacerdotii

sui sollertissime funcxit officium1 canistra de argento purissimo llL pens. lib. ,

argento purissimoa parium 1, pans. lib.

; cantram cum timiamaterio I, pens. lib.

aquamanile similiter de

; vela de fundato quae ad

nitorem ipsius in arcos videntur ecclesiae pendere, XII; item vela sirica alba xxxml. Fecit vero in eadem basilica1

ad splendorem sacri altaris, vestem olosiricamy habentem periclisin de chrisoclabo, et aliam vestem albam cum 5

rosis, habentem rotas VII et in medio tabulam de chrisoclabo cum efiigiem hominis gerentis in capite gemmas

prasinas v,- item vestem albam de crisoelabo cum rotis VI. Fecit autem in iamdicta basilica, ad honorem et

gloriam sacri altaris1 vela habentia cruces et gammadias de crisoclabo IIII; item vela sirica cum rotis XVII, ex

quibus IIII cum gammadias de crisoelabo et gemmis ac bullis aureis xxxm; velum acupictile, habentem hominis

effigiem sedentis super pavonem I; item vela habentia istoriam sanctae hei genetricis III; item vela alia fun- I0

data Xllll; et alia vela de blata ll.

m XI

ipse quidem eximius et beatissimus papa fecit in basilica sanctae hei genetricis. quae ponitur 3 in vicum qui

nuncupatur Sardorum, vestem de fundato1 habentem istoriam sanctae hei genetricis de chrisoclabo cum prophetis.

ipse vero a heo amabilis et prudentissimus papa sedilia in ingressu de marmoribus patriarchii construxin quae

nullus pontificum ut perficeret arbitravit. Nam et solarium i quod beatae memoriae Leo tertius papa construxeraL is

cum prae nimia vetustate, fractis travibusq in ruinis cerneretur emersuma noviter pulcrius in meliorem speciem

restauravit.

xn

Hic quidem insignis et pius antistis in basilica beati Pauli apostoli, superno fretus amore, vespertinas 5 publice

a cuncto clero et scola constituit die natalis eius psallere landes.

lluius beati tempore praesulis terre motus in urbe Roma s per indictionem factus est x, ita ut omnia elamenta 20

concussa viderentur ab omnibus.

ipse iam sepefatus et sollertissimus pontifexy secundum antiquam consuetudinem canonice auctoritate decrevit

atque constituit ut dum sacra missarum sollemnia in ecclesia celebrantun nullus ex laicis in presbiterio stare vel

sedere aut ingredere praesumatun nisi tantum sacra plebs quae in amministratione sacri officii constituta vi-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

detur.

500 xm ipse quidem beatissimus pontifex, post cedem ac depraedationem sevae gentis Agarenorumy quam in sanctorum

apostolorum ecclesiis peregeruntv ad restaurationem ipsarum cotidie animus praetendebetl quatinus omnia quae

ab impiis manibus ablata fuerant repararet, sperans aeternae fruere retributionis mercedem. Quam ob rem obtulit

in basilica beati Petri apostoli butronem de argento purissimoy cum gabbatis argenteis pendentibus in catenu-

lis Vll. Fecit autem ad inluminalionem ipsius basilicae rete aeneum cum canistris argenteis XVII. nam et farum
Generated on 2013-08-12 16:40 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

vamarwas DES MANU scnrrs .

3 mundissimo E — par. l] parvum c - pens. lib. om. CE

-— cantra c : canthara E — thymiamaleria CE — de ] ex D —

s chris. <l> C — e rosas vu c - medium E -- 31m -criso-

claboorm CE — 9 habens c -— lo paonem h -i1 vela] veste

E — aliam vestem c

12 qui E-— vico E — quam piam in vicu C

u de om. CE — is arbitratus est - bone c

is publices CE

ao indictione E

23 ecclesiae E — aa ingredi C — praesumat c- administra-

tionem E

se et E -Agarinorum CE — 27 pergerunt E (cana) — ani-

mo pendebat c —- quatenus CE — 28 reperans C : reparare E

— sperans om. c - frueretur C — mercede c - 29 butrone

E — 30 henum E

‘25-

30
cv. LEO 1111 (847-855). me

mirae magnitudinis ad splendorem et gloriam sepius memoratae ecclesiae reparavit. in qua etiam obtulit coronam

de argento mundissimo, pens. lib. g vela de fundatoy quae in ambitu sacri altaris pulcriora dependent, XXV;

item vela leonum habentia istoriasq quae ante vestibulum sacrae confessionis cernuntur pendere, X; et alia vela

de fundato, quae inter columnas ipsius venerande basilicae dextra levaque coruscantv XLVI; item vela de fundata

5 quae in arcos ad ornatum et decorationem presbiterii pendent, XXXIII; verumtamen et alia vela de fundato, quae

in diversis eiusdem basilicae locis ipse almificus papa constituit pendere, XVIII; et alia quidem vela, quae ante

ianuas sacrae basilicae pendunty lll.

Hic vero insignis et prudentissimus praesulv superne fretus amorey fecit in basilica sanctorum martirum llll xlv 501

Coronatorum veslem de crisoclaho, habentem istoriam itesurrectionis domini nostri lesu cliristi atque effigies prae-

to dictorum martirum et ipsius almifici praesulis.

' Huius enim praefati gregorii 7 praesulis animus tantum divino fulgebat amore ut ea que pridem de beati Petri

apostoli ecclesia ab impiis manibus innumerabilia fuerant bona ablatav suo praecipue tempore libenti voluit pectore

omnia noviter restaurare. idcirco ad decus et honorem ipsius praedictae ecclesiae fecit coronas ex argento puris-

simo, miro compositas opere Il, pendentes in catenulis argenteis, cum gemmis et bullis deauratisy pens. [ lib.

lii cxxxu et alia cxxx, liabentc l clamasterios argenteos subterpendentes xxxvu, et alia simili modo babente XL.

Necnon qui divino semper erat munere perornatus, dignamque de omnibus curam et sollicitudinem habere stude- xv

bat, feliciter fecit in oratorium sancti Andree apostoli ad sanctum Petrum vela maiora de fundato Il et alia minora

v, ornata in circuitu de blata.

ipse vero a Deo protectus venerabilis et praeclarus pontifex fecit in monasterio sancti Anastasii1 pro aeterna 502

m animae suae redemplionem, vestem siricam de fundato I, habentem istoriam aquilarumg similiter et vela de fun-

dato II, compta in circuitu de blata. Simili modo fecit in monasterio sanctae Praxedis vestem de fundato l.

Hic quoque praedictus praesul a die quo, divina fretus polentia, sacram apostoli Petri sedem omni benignitate xvi

conscendit, mox de priscis vel antiquis sacri palatii usibus atque ordinibusy qui sub praedecessorum suorum pon-

tificum tempore erupti atque diversae consuetudines fuerant delete, ideo ad suae memoriam sanctitatis universas

25 reducere vel in meliori statu quam nuper fuerant omnia libenti animo ordinare avide conatus est. Nam s et accu-

bitumy quod domnus Leo bonae memoriae tertius papa a fundamentis construxerat et omnia ornamenta ibi para-

verat, tunc prae nimia vetustate et oblivione antecessorum pontiticum deleta sunt, et in die Natalis domini nostri

iesu christi secundum carnem tam domnus gregorius quam et domnus Sergius sanctae recordationis ibidem mi-

nime epulabantur. lste vero beatissimus et summus praesul Leo quartus cum gaudio et nimia delectatione omnia

30 ornamenta sive alimenta quae inde deleta fuerant noviter reparavit et ad usum pristinum magnifice revocavit
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VARIANTES DES MANUSCRITS.

— 5 oruatus CE — 7 quatuor E z un C 22 < ipse vero prudentissimus > hic D — qua CE .- as

ü egregii CE -— de om. E -—- iz fuerat E (corn) — libente sub] su D — ad temporibus c : temporum E —- eruti c --

E — volueriLCE — is nohiliter c- restauraret E -- u unam diversa consuetudine c -—- sanctitati D - 25 r'îlîdlà D --

pens. c —15 et om. C — superpend. D — aliam E-17 orato- meliore E -- 29 epulabatur CE — isdem CE —.30s| l (corr.)

rio CE — maiore E — ts blatttiin E. — usum] suum D — magnife E -


Generated on 2013-08-12 16:40 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

is aelernae D — 20 redemptione CE
140 CV. LEO Il" (847-855).

xvn

503 XVIII

504 xix

Necnon et 1’ crucem ex auro purissimo gemmis ornatamj quam Karolus, piae memoriae imperator Prancorum et

Romanorum, in basilica salvatoris domini nostri iesu christi quae appellatur constantiniana temporibus domni

Leonis sanctae recordationis tertii papae obtuleratl quae mos erat ut in letaniis ante sacratissimum pontificem

ipsa praecederetl et sic permansit usque ad tempus sanctae recordationis domni Paschalis papae. unde diabolica

suggestione atque instigatione a malis exorta est et eandem a latronibus nocte furtim ablata est, et nullus dein-

ceps praecessorum pontificum, tam domnus Paschalis quam domnus Eugenius, sive domnus Valenlinus seu

domnus gregorius necnon et domnus Sergius, recordatus fuit ut eam restauraret et ad usum sanctae hei ecclesiae

Romanae pararet, isdem praefatus et magnificus praesul fecit eam ex auro purissimo, et mirae magnitudinis

margaretis et gemmis iacinctinis et prasinis utiliter ornavit, et ad usum pristinum sanctae hei Romanae ecclesiae

mirifice paravit.

Hic vero praecipuus et insignis praesul, divinarum Scripturarum in scientia et erudilione probatissimus extitit

praedicator. Qui tantae beatitudinis ac sanctitatis claruit, ut in conspectu universis istius in christo fundatae

ecclesiae populi miracula operaret. In primo quidem pontificatus sui anno, iuxta basilicam beatae Luciae martyris.

quae in orphea sita est, in quibusdam tetris abditisque cavernis diri generis serpens, qui'basiliscus grece, latine

regulus dicitur, ortus est; qui flatu suo ac visione omnes qui ad easdem

mortisque tradebat periculo. ita ut omnes stupor ac timor

properabant cavemas celeriter necabat,

invaderet1 serpentis virtutem mirantes et gladium ipse

vero beatissimus et praeclarus ponlifex, hanc populi necem audiensque perniciem

, in orationibus se convertit,

atque ieiuniis hominum deprecare non cessanss ut ab huiusmodi omnes '

icona, ad basilicam sancti Adriani marlyris, sicut m mos est, propriis pedibus cum clero perrexit he qua regressus

cum omni fidelium cetu, ad beatae genetricis hei et domini nostri le

laudibus, magna comitante caterva populi.

grediebatur serpentis, intrepide stetitg et oculos

christum qui est super omnia heus profusis lacrimi

loco diri serpentis genus sua potentia elfugareL Et data super populum oratione, Dei
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

superius memoravimus, profectus est exhibere Ah eodem vero die,

ad caelum pariter tendit et palmas,

laudes ad basilicam quam

ipse mortifer basiliscus ita elrugatus atque ab

1 ornata D — Carulus E -—2 Const. <nuncupalur > E —

in om. CE —3 litaniis E — 4 procederet CE — 5 est et om. c


Generated on 2013-08-12 16:40 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

— ad D — furti D: < per> furtim E — 6 predecessorum c

-- domnus Paschalis quam om. c —- seu] sive E — 7 sancta D

—Rom. 9001. CE - 8 <sed > isdem cu — praelatus E -—

eam om. E — 9 Dei <genitricis > CE — l0 decoravit CE

ti in om. c - 12 atque CE — cl. sanct. E — universi c —

l3 operareturc - u tlieris abditis quae in cav. h — te vir-

tutes E — cladem c- l7 perniciemque aud. c — convertens

. precaretur E : deprecatur e —- agere-

tur E: ager-untur Ce — 19 que om. c - 21 incona D — basi-

lica E —- estom. D — cum < omni > GE. — 22 ad <basili-

_ cam > C -— Dei gen. D -— 15 increpitu E : intrepidus Ce -

26 tetendit e- christus E — deprccatur C — 27 orationem

E. -— < dans > heo c — 28 supra c -— diem E — pestifer E

— hasiliscum E (corn) — at h — 29 est om. h — etfugatus est

atque ab ip. ant. proi. ut c

30 aliud c

l0

-20

30
ov. LEO 1111 (847-855).

guere. Sed ventorum flatibus altius extendebatur ignis in aere, cuncia conburens atque comminuens, ita ut pro-

pius beati Petri principis apostolorum basilicae perveniret, Saxorum “ Langobardorumque domos ac porlicum

concremans alque diripiens. Quo audito, ipse bealissimus pontifex illic celeri cursu profectus est, et obvius ante

ignis impetum se praeparavit, Dominum deprecari caepit ut ipsius incendii flammas extingueret; et crucis propriis

faciens signaculum digitis, amplius ignis extendere flammas non potuit; beati virtutem ferre non valens ponlificis,

extinctus flammus redegit in cinerem.

lpse vero a Deo umabilis et prudentissimus papa fecit in basilica beati Petri apostoli vela de l'undato, in circuitu Xxl

l0 autem de blata, numero XLV. F ecit autem isdem aegregius pontifex in monasterio sancti Martini, quod basilicae

beati Petri apostoli coheret, ad laudem et gloriam ipsius beali Martini oraculi mirae pulchritudinis veslem fecit.

habentem isloriam superius memorati sancti iacentis in leclulo, cum el‘figicm Salvaloris domini noslri lesu Christi;

simul effigie sanctae martyris Agathae, habens ad pedes effigiem ipsius almi pontificis, habentem gemmas iacinc-

tas XVII. ln eodem oratorio fecit vela 1111. et unum quidem habens rosas de chrisoclabo lll.

‘5 Fecit quidem in basilica sanctorum llll Fratrum veslem de l'undato l, habentem istoriam ipsorum sanciorum XXII 506

martyrum et effigiem ipsius magni praesulis, habentem gemmas Xll; similiter et vola de l'undato llll.

Hic vero venerabilis et praeclarus pontil‘ex lecit in basilica beati Petri apostoli nulritori suo canislros interrasiles

de argento purissimo, pens. lib. Ubi supra obtulit coronas de argente purissimo, pens. lib. llic vero beatis-

simus et praeclarus papa, superno fretus amore, obtulit beato Pelro apostolo ad splendorem et gloriam ipsius

9° Sacrulissimae basilicae lucernam bimixin de argento purissimo, pens. lib. XLV. Fecit aulem ubi supra, post Sara-

cenorum sevissima devastatione in eadem basilica rugas de argento purissimo, pens. lib. LV1].

idem beatissimus praesul fecit in ecclesia beati Silvestri confessoris atque pontificis qui pouitur in monte xxm

Serapli. veslem de fundato l, habentem angulos Illl, duos quidem tyreos et duos fundatos.

Fecit elium isdem sanctissimus et beatissimus praesul in ecclesia beati Petri aposlolorum principis vela quae

25 pendent in arcos presbiterii ex auro texta, habentia storiam beati Petri apostoli, numero XVlll. Necnon et in

Oratorio beati Leonis confessoris atque pontificis, quod est situm infra praedictam ecclesiam, veslem de fun-

dalo l, habentem istoriam aquilarum. Oblulit ubi supra coronam de urgenlo l, pens. lib. ; tam etiam fecit ipsa 507

vela de fundato, ornata ex utraque parte de blatin, numero XX. Obtulit beato Petro aposlolo calices de argento, XXIV

qui sedent super circuitum altaris, numero XVI, pens. lib. ; verum etiam et calicem pendenlilem cum cale-

30 nulis et delfinis, pens. lib. ldeo sanclissimus et coangelicus praefatus praesul post depraedationem Saracenorum

VARIANTES DES MANUSCRITS.

2 Validius om. C — ac mina l-J — inccudit E (cana) — vole- rolÎ D — mundissimo C — 19 et praeclarus 0111. D — 20 Fecit-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

bal. CE — 4 proprios 0- que] qui et D: 0m. E — 5 conlremcus LVll 0m. CE .

D ‘- < anxios > illicE: <anxius > illuc C — obhuius E — 22 quod est C — 23 Sirapir ‘E

6 deprecuro E — dep. cacp] rleprecuns C 24 priucipi ap. 13 : prmcipls ap. — 25lmbentem E — si.

10 aulem] compte C: compta E — blallhin E —— sanclissimi om. C n—— 26 praedicta — aecolesia C —. veste — 27 oh:

C -— H aposloli om. CE — 1). P. basil. CE -— perfecit E: 0m. C 5.] insupcr C -— tam] mm C — lpsam D ziipsum 1320m. C —

‘ ‘2 cfligie CE — 13 effigies C —habontes E — 14 < ilem> 28 velam D — parte 0m. D — 29 super] luxla E : suprae —
Generated on 2013-08-12 16:40 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

in CI'I — et om. C - unam E circuilu E —-30 dclfiui c0d1.-—coangel1co E-— et coang. 0m. C

17 nulritorisC —- sui CE — canislrum interrasile C — 18 cc-


112 CV. LEO 1111 (847-855).

istius ecclesiae fecit et in corpus beati Petri apostoli imagines argenteas totasque exauratas, numero III, una

quedam in medio habentem efiigiem salvatoris domini nostri lesu Christi cum gemmis in capite per crucem

ornata iacinctinis et prasinis; item alia quedam vero positam dexteram partem salvatorisy habentem vultum beati

Petri apostoli et beatae Petronillaeg alia quadam posita parte leva, depicla vultus beati Andree apostoli1 simul et

vultus summi praedicti praesulis, pens. lib. Cllll. Fecit ubi supra fera aerea, quae sedent super vestibulum sacri

altaris. numero XII.

xxv _ Sepe vero hic beatissimus papa omnia sanctorum quae destructa fuerant loca reaediticare magnopere cupiebaL

Nam ‘2 monasterio Corsarum, quod iuxta basilica beati Xisli martyris atque pontificis situm est, quod quorundam

malorum hominum fuerat operibus desolatum et ad secularem habitationem perductumq pro salute ac futura

retributione animae suae perfectius restauravit. In quo etiam ancillarum hei congregationem munivit ad per-

solvendum heo omnipotenti cotidie laudes, muneribus auxit, diviciis perornavit, et omnia sacris praeceptis quae

exinde fuerant ablata restaurans1 suisque sanctis digitis plenius confirmavit

xxvl Hic sepius memoratus et beatissimus papa praedicationis suae ‘3 alloquio multos ad cognitionem veritatis per-

sos duxil, et salutiferas omnibus operationes cotidie demonstravit. Nam octavam Adsumptionis beatae hei genetricis

diem, quae minime Romam antea colebatur, vigiliis sacris matutinisque cum omni clero pemoctans laudibus in

basilicam ” eiusdem semper virginis dominae nostrae, quae foris muros, iuxta basilicam sancti Laurentii mar-

tyris sita est1 celebrare praecepitg in qua etiam magna populi multitudo convenerat1 novae festivitatis cupiens

celebrare sollemnitatem H00 ipse magnanimus cum videret autistes, omnes qui aderant huius celebritatis plenius

xxvll argenteis erogavit. Fecit vero isdem beatissimus in eiusdem hei genetricis semperque virginis Mariae vestem de

fundato I; necnon fecit ibidem vela numero XLV; et infra ipsius ecclesiaev in oratorio quae vocatur beatae Bal‘-

harae, obtulit vestem de fundato I; et in oratorio supradictae ecclesiae beati Nicolai donavit vestem de fundata I.

509 lpse a heo praecipuus antistes et in oratorio sanctae Eugeniae fecit vestem de fundato I. Et hic sollertissimus Deo

opitulante sanctissimus et omnibus praeclarus atque praecipuus magno

animo et pura voluntate donavit in

ecclesi

a ‘5 beati protomartyris stephani quae ponitur foris muro1 iuxta ecclesiam beati Laurentii marlyris,

de fundato I. Et infra huius menie ecclesiae, in oratorio beati Leonis marliris, fecit vestem de fundato I .

Et ipse mitissimus pontifex atque acutus in omnibus bonis obtulit in ecclesia beatae hei

virginis Mariae dominae nostraey quae ponitur infr

vestem
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

xxvlu ' '

genetrlcls semperque

a praedicto monaslerio, qui vocatur Corsarum, fecit vestem de

rii vestem de fuudato I.

Fecit isdem benignissimus crucem auream a noviter, et ‘G ipsa crux, ut mos antiquitusy a subdiaconibus

fundato I; ubi supra obtulit in oratorio sancti Gesa


Generated on 2013-08-12 16:40 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

510

VARIAN’I‘ES DES MANUSCRI’I‘S.

1 cl in] ad c- exenl-alas om. ca - 2 unam quandam CE — — 18 solL] festivitatem h - hic C -—- magnanimis E -—- plenus

3‘ ornatam CE- aliam quandam CE — vero om. c- ad dexl. D — te crogavi E — arg.-I)ealissimus] agere sollempnia

L -- 4 Petronellae c - aliam quandam positam ad partem le-

I fecit c -- ltlariae <monnsleri0> c - 20 in or quae] orato-

vlarn dcpicturri C-quamdam posltam partem E-5 vultu E — rium quod c —— vocitelur E (vocilulur Ce) — 21 supradicta

lllvsglpelr lll-sn Sllspcrc -lqul E ecclesia E (corn) ~23 et <in> c - atque praecipuus om.C-

upxere - mouas erium cli-basilicam C- Sixti CE et puraque E ' C—-2 ' " ' t I

— 9 ad] a E (corn) — futurae h —- 10 univit c — 11 Dei E puraque 4 qui L ecclesia E 25 LeomE

portavit C _ in quo om. C Ï minimo v- 27 qui E — praedictnm monasterium quod

13 Is E : tiis c — sep. <et> C — 15 Home c -— omni om 29 d l I i ' ' '

E (suppL) -— 16 basilica c —- 17 quam E — convcnerant E a e- e a nov-1 nobllem C- antiquus fun L _ sub-

diaconis <in> c -
CV. LEO IIII (847-855). “3

.manihus ferebatur ante equum praeeessorum pontificum, Deo iubente, in euro et in argento in gemmis melius

renovavit.

Ohtulit vero in ecclesia ‘7beatae Nimphae martyris, que esse videlur in eivitate Portuense, vestem [de fundatol.'_XXlX

Simili ter feeit in eeclesia beatorum martyrum Cosme et Damiani ‘3 quae in Silva Candida esse videtur. fecit vestem

5 de fundato I; neonon ubi supra obtulit vela de fundato III, ornala in circuitum de blatas. '

Hic vero beatissimus papa sacratissimorum martyrum sepulcra devota mente ardentique assidue peetore

visitabat, quos vigiliis sacrisque orationibus cuneto perortodoxe fidei populo exorabat. Die aulem quadam cuni X3“ 5“

ad sepulcrum beali Laurenlii martyris pervenisset, et solito more orationem expleret, diligentius inquirere cae-

pit ac dicere : « Quanti cotidianas hic monachis Deo omnipotenti referunt landes? » Tune omnes qui aderant

l0 beato pontifici protulerunt quod a quibusdam pontificibus duo monasteria ‘9 ibidem fuissent constructa, sed

pro magna paupertatis inopia in desolatione redacla sunt. Mox autem ipse almificus pontil‘ex, superno nulu

conpunctus, monasterium quod nunc sanoti vocalur Slephani et Cassiani restaurans, muneribus ac divitiis locu-

pletissime perornavit. In quo etiam sanctae conversationis plures greco 2° conslituit monaehos genere, qui Deo

omnipotenti eodemque martyri die noctuque laudes persolverent.

l5 Ipse quidem a Deo protectus ac venerahilis praesul, intra basilica beati Pelri apostoli oraculum 2’ mirae pulcri- xxxI

tudinis summique decoris construxit, quod pulcris marmoribus circumdans splendide compsit; absidamque eius

.ex musibo aureo superinducto colore glorifice decoravit. In quo etiam venerahile corpus beali Leonis confessoris

atque ponlificis reeondens, sacrum desuper conslruxit altare et ciburio cum cruces exauratas ad laudem et gloriam

Christi nominis hoc fretus amore perfecit, ut sibi dignum in aethera conquirerel. locum.

20 Patratîs itaque omnibus atque perfectis operibus quorum iam singillalim superius nomina scripta vel memorata xxxu 542

sunt, confestim isdem pastor et pater aegregius, quamvis universarum proficuam ecclesiarum Dei curam

dignamque sollicitudinem gereret, et ad omne opus honum prae omnibus inteutus existeret, ex intimo cordis sui

longe lrahens suspiria, cum cotidie heatissimi apostolorum principis Petri sacratissimum altare cerneret violatum

et ad tantam inhonestatem a Sarracenis perfidis Deoque contrariis sive vilitatem perductum, etiam et, quod dolentes

'25 merentesque dieimus, ipse qui undique christianus populus ad iamfati prineipis sacratissima, orationis causa

Vel gratin, limina destinavit, oh hoc vota sua ut olim perficere non pleniler satagebat; ideo omnipotentis Domini

fretus auxilio atque consilio et virtute munitus, aureis simulque argenteis tabulis, non tantum confessionem

sacram, verum eliam frontem sepedicti altaris satis decenter et onorifice perornavit, ut praesens per omnia opus

ibidem dedicatum luce clarius manifestat. Quam 0b rem venerandi altaris frontem praecipuam. tabulis "2 auro xxxlu

30 oplimo noviter dedicatis, uua cum gemmis quam plurimis valde optimis ae protiosis, totam eircumdedit et in
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VARIANTES DES MANUSCRITS.

1 aecum D — 'praedecessorem pontificem E (cm2) — praede- C — 12 îconpullclos E (60"73) - “films EIŒOW’J — 100W“

cessorum C- iuvante 13- Dan iub.]quam C — in ante arg. plenissime E (com) —- 13 graecos Cl: — 14 erdem q. C

un CE — in] vel c — 2 renovahil DE : resluuravit C 15 quidem] quoque C — basilicam CE — 17 venerabilis E —

3 Nymphae E: Nimpriae C — veste E — 4 ecclesiae D — l8 cruce CE — exaurata C .

quam E — fecit om. C — 5 ubi supra 0m. C —- blauhin E: 20 sig. E-21 proficmm E (canal-.24 dolenlem E — 25 qm
Generated on 2013-08-12 16:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

blauac (semper) om. D: que CE: corrcæi — chrrsllanum populum CE —

7 cunctos E; cuncta c _. exoravit C — 8 quadam om. C — causam D- 26 perficeret D — 28 decenlerom. C — 39 .nobili-

oxplere E (corr.) — 9 monachi C — M desolationis E: -nem ter C-dedicavit E : decoravrtC-unam C —preL] orehsxs CE-

15

Lrnxn PONTIPICALIS, t. II.


114 CV. LEO IIII (847-855).

meliorem, ut prius, statum atque decorem perduxit. ln quibus scilicet aureis, ut dictum est, tahulis, non solum

Redemptoris nostri forma depicta praet‘ulget, verum et eius Resurreotio veneranda otque indicium sacrae ac salu-

513-tifere cruois, Petri quoque Paulique paritor vultus atque Andree in praenominalis tabulis similiter splendent

atque coruscant; inter quos sanclissimi quarti Leonis praesulis, necnon et spiritalis filii sui domni imperatoris

Lotharii, propter futuram memorinm sive mercedem, persone Deo care per cuncla saecula venerande depicta

xXXIV sunt. Quod denique tabularum opus CCXVI auri obrizi libras pensant. Confessionem vero crebro dicti altaris

tabulis argento paratis purissimo modo simili tota animi devotione ad anticum decus et statum perduxit; in

quibus Salvatorem in trono sedentem conspicimus, pretiosas in capite gemmas habentes, et a dextris illius Che-

rubim, a leva quoque ipsius vultus apostolorum ceterorumque depictos. lmmo et rugas sacrae confessionis ex

XXXV argento constructas, vultus habentes beatissimi Petri et Pauli, pens. omnia lib. CCVIlI. lpse vom 8 Bac amahilis

et prudentissimus pontit‘ex fecit in basilica beati Petri apostoli velu ex auro texta, pendentes in circuitu cuncta in

arcora, de hlata. numero XI. Necnon et in oratorio sancti Leonis pontificis, intro ecolesia beati Petri apostoli,

fecit veste sirioa, alba, sigillata, cum gammadias et periclisin de blata I; et velu similiter alba maiori il et

minori Vlll.

Et in monasterio 2’ sancti Gesarii in Palatin fecit vestem de fundato l et velu Vlll.

514 Ipse vero a Deo protectus et venerabilis pontit‘ex, propter retributionem et mercedem animae suae. l'eoit in oimiterio

beatae Agathae 2‘ martyris, quae ponitur t'oris porta beati Pancratii martyris, vestem de t‘undato I et vola Vlll.

XXXVI Quisnam dicere valeat. vel quis enarrnre sufficere possit quanta ipse a Deo protectus et sollertissimus papa

sanotis loois devota obtulit mente doua? Nom in oratorio quod Pnuli dicitur papae mirae pulcritudinis obtulit

vestem, aquilarum habentem istoriam cum cruce de crisoclabo etgammadias, I. Fecit autem in oratorio sanctorum

Processi et Martiniani splendoris non modici vestem cum rotis et hominum et istoriam cum cruce similiter de

crisoclabo et gammadias l; alia vero veste fulgide visione in basilica sanctae Petronillae perfecit, habentem rotas

515 XXXVII aquilasque cum oruce de crisoclabo et gammadias, l. Obtulit vero in oratorio sanctae Dei genetricis semperque

virginis dominae nostrae Mariae quod Mediana consistit, vestem similitor cum rotis aquilisque cum cruce de cri-

soclabo et gammadias l. Fecit quidem in oratorio 25 sancti Adriani vestem cum rotis, hominum effigiis, cum

cruce similiter de crisoclabo et gammadias, I.

lpse vero sepius memoratus et beatissimus papa ohtulit in basilica 2“ sancti Sebastiani martyris, qui in Frascata

consistit, vestem pretiosissima claritntis cum cruce similiter de crisoclaho et gnmmadias I.

Qui summus et praecipuus praesul fecit in basilioa heati Petri apostoli cortina olosirioa cum istoriis multis

claritatis immense, ad decorem et gloriam ipsius sacratissime basilicae, l.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

"ARIAN’I‘ES DES MANUSCRITS.

1 decoremque CE — 2 venerande codd. — 3 pendant D —

5 Hlolharii C —- depicte C —— 6 lubularum] tahula de smalto E

— ebrizi l‘) (corn) — pens. lib. E — pensai. C — crebra D ——

7 patrntis E —- sim. mod. Il — lota om. D — B habentem C -—

9 eius CE -— 11 toxto E — in srcora compte in circuiln CE —


Generated on 2013-08-12 16:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

12 hlatthin li — Leoni pontifici E -—— 13 albc E — maiora Il

et minora C

15 snnctae (luesariae D: < qnod ponilur > CE -— veste E

16 mercede E — 17 quorl E.

18 quis] seque E — narrnre CE — 19 dona] Deo F.- 20 gam-

madiis CE etc. — sanclorum 0171. D ’—21 et. ante ist. om. C —

istoria CE -—22 uliam v. veslcm CE — l'ulgida C — lmbenles

E —— 23 semper E -— 24 cum ante crucc] et CE — 25 ct] cum

CE — hominumque E — el‘figiebus C

27 qnae E - pretiosissimmn Ez-meC-29cori1ina D

l0

15

20

25

30
cv. LEO IIII (847-855).

Cum vero ” haec et cetera quae retx'o scripta sunt Leo, vir beatissimus quartusque praesul, Domino solatiante, xxxvm

amorîs ac desiderii gralia, per diversa piorum loca sanctorum perfectius contulisset lune de Romanae urbis statu

ac restauratione murorum, qui longoiam senio ad velustalem infi'acti dirutique funditus videbantur, coepit cum

lesu Christi domini tractare consultu,

5 miuente facilius ab hostibus aut capi aut forsitan expugnare potuissent; ideo ne hoc in {uturum malum fieret,

omnes praenominatae muros civitatis Romanae duodecima et quidem inslunte indictione renovare atque ad prio-

' . Et non solum muros quos diximus celeri fieri agililale praece-

propter futurum Saracenorum periculurn et salutem Romanae urbis factum est. lpsam igitur turrem non solum XL

lapîdibus verum eliam [en-o munire curuvit,

Ipse vero a Deo proteclus et bealissimus papa multa corpora sanclorum quae diu inculta iacueranl, summo studio xLI 517

summoque cordis affectu, ad honorem omnipotentis Dei, infra huius alme urbis menia congregavit mirifice. Nam

et corpora sanctorum marlyrum HII Coronatorum sollerti cura inquirens repperit; pro quorum desiderabili amore

25 basilicam quae sanctorum fuel-al nomini consecrata, quam ipse usque dum ad pontificij deductus est apicem pru-

denlissimo moderamine rexit, quae per olitana curricula temporum çuassuta veluslatis defectu et pene ruinis

confracta diu antiquitus videbatur convulsa, supernae virtutis annuente clementia, in splendidiorem pulcrioremque

Statum perduxit a fundamentis, ad laudem omnipotentis Dei, eorumque sacratissima corpora 2’ cum Claudio,

Nicostrato, Simphroniano alque Castorio et Simplicio, necnon Severo, Severiano, Carpoforo et Victorino, [HI fra-

30 tribus, verumtamen Marins, Audifax et Ahbacuc, Felicissimo et Agapilo, Ypolito quidem cum suis fumiliis nu-

VARIANTES DES MANUSCRITS.

l relro om. 013-2 1008 pignorum C —- 3 restaurat omneE-

nique veluslale nimia fracli (3.1i — 4 ac D -— 5 forsun E —

expugnari poluisset C- fierent li — 6 et quidem 0m. CE — 7

totaux D — menlis alacritale CE—9 reaedificare CE — ficri ut D :

fiers et E: fierent et Ce (et 0m. C)—10iudilfereuler 0m. C --—

<tamen> sana E—- n nulla CE- au D —— 12 ut] elE — cera

- l3 perducta] per cuucta vel noviter dedicatam CE(nobiüter

dedicata C) — {5 ad ipsaC — 17 faciles E: facies C -- valent

C — 18 futurum <leslimonium> E — 19 verum] sed CE —

[erreis m. e. caleuis E -— nubis E : nabis e — 20 urbis CE —

21 subtilique C — 22inculle CE — iacehant E — 23 mir, co.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

CE — 24 desidcrabilis D —- 25 usque 0m. CE —— 26 longa C-

27 videbantur D — pulchn'orumque E — 28 a fund. couslruxil

<et> CE- eorum C- <scilicel> Claudii C et cet. in gcnit. casu

—29Nicostratu D —Symprouiano Ez-ni C — necnon] cum C —30

verumeliamcumlario C-Abacum E -- quidem] quoquc C —


Generated on 2013-08-12 16:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
“6 CV. LEO IIII (847-855).

XLII

sis XLIII

519 XLIV

XLV

mero XVlll, Aquila et Prison, Arseo, Aquino, Narcisso et Marcellino, Felice Simetrioque, Candida atque Paulina,

Anastasio et Felice, Apollione et Benedicto, Venantio atque Felice, Diogene et Liberaliv Festo et Marcello atque

Superantio, Pudentiana et Benedlcto, Felice et Venanto, necnon et capite sancti Proti, sanctaeque 2’ Ceciliae, sancti

Alexandri, sanctique Sixti et sancti Sebastiani atque sacratissimae virginis Praxedis, pariter sub sacro altare recon-

dens locavit, et alii multi quorum nomina sunt Deo cognita. Super quod etiam, ad gloriam Creatoris, miro opere

mii-aeque pulcritudinis ciburium ex argento purissimc aureo superinductum colore cum gemmis prasinis et iaquin-

tis, pens. lib. CCCXIIIet semis. Ubi supra obtulit in eadem ecclesiam vela rubea quae pendent in circuitu altaris,

numero llll. Sub eodem 30'quoque vero sanctissimo.... praesul fecit in oratorio praedictae beatae Barbare qui

consitum est infra ecclesia sanctorum llll Coronatorum corona de argente, pens. lib. XI]. Necnon et in eodem

oratorio obtulit gabatas de argento x, pens. lib. Verum etiam in suprascripto oratorio fecit vestes de fundata lllL

habentes in medio cruces cum gammadias, et vela Xll.

Praedictus vero venerabilis pontifex fecit in basilica beati Stephani pontificis via Latina, miliario Il], vestem de f un-

datol, cum cruce in medio et vela VI.Ubi supra obtulit patenam et calicem sancto modico, de argento.pens.lib. I semis.

Obtulit etiam beatissimus praesul in ecclesia beati Petri apostolorum principis turibulum de argento exaurato

apostolatum, legente nomen domni Leonis quarti papae, pens. lib. llll. Uhi etiam, in oratorio beati Gregorii

confessoris atque pontificis, fecit vestem de fundato, cum gammadiis et cruce ex argento textam l. Similiter ubi

supra, in oratorio beati Pastoris 3‘ martyris, vestem pari modo fecit l. Necnon et in oratorio beatae Dei genetricis,

qui ponitur n ad ambone, eodem modo fecit vestem 1. Et in oratorio sanctae et superexaltatae Crucis fecit vestem

simili modo I. Necnon in oratorio qui ponitur ad fontem, fecit similiter vestem I et vela de quadrapulo x.

lpso vero venerabilis et praeclarus pontifex fecit in ecclesia sanctorum llll Coronatorum, super altare maiorem,

vestem de fundata cum cruce in medio et gammadias et in giro lista de fundato I. Uhi supra in oratorio sanctae

Barbare similiter fecit vestem de fundata l. Et in oratorio sancti Sixti eodem fecit vestem l. Et in oratorio sancti

Nicholai similiter fecit vestem cum aquilis l. Necnon et in eadem ecclesia fecit cortinaml linteam cum crucibus

in medio et in gyro lista de fundato. mirae magnitudinis. Plis moribus hic sacrisque perornatus operibus papa

obtulit in sepius memoratam, quam fretus amore fundaverat. aulam. patenam ex argento purissimo, aureo supe-

rinducto colore, crucis tropheo Salvatorisque effigie sanctaeque Dei genetricis et sanctorum apostolorum pulcro
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

scemathe decoratam, pens. lib. vn. Sìmilìter calicem sanctum auroque perfusum, evangelistarum habentem iconas

et crucemy pens. lib. llll; necnon argento mundissimo cantarum exauratum in quo signaculum in circuitu depres-

VARIANTES DES MANUSCRITS.

i xvuu CE — Aquilina CE —- Arsea c — Narciso CE CE —uh.s.] ipsum D: ibiipsum E ——17 l] ei D — Necnon-

- 3 Prudentiana D: Pudentiano c — Benenalo C: Bencnato

E — et om. (ZE —— 5 collocavit CE — cum aliis multis C —


Generated on 2013-08-12 16:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Deo sunt ou — 6 auro D — superinducto c - colorem E —-

7 < fecit > pens. c -super CD- qui E (coma) — 8 lll D —

vero sauctissimus c —-praesule E-in om. C — 9 constructum CE

—corona om.D — et om. E —eodem om. E(suppl.) —10supras-

criptojsummo D——veslcm E-IH CE-Hhahenlem D — crucemD

13 calice E - sancto om. c

14 Potri om. E — pr. ap. E -— 15 apostolicum legens C —

legente nomen om. D —papae om. D — 16 crucem E —-texto

vestem [om.D -—18 quae E (coma) —— 19 qui p ] quippe D -

<et> in CE —— fecit om. E — x om. E

20 maiore CE- oratorio-in om. c —21 sancta D -—-22 eodem

<modo> C - 23 aquila E — ecclesia eodem E (cadem e) -—

cortiua lineam cum crucis E — cortiua linea C — 24 his E —25

quam om. E — <Dei> amore c -aureos E —26 super-induc-

tam colorem <cum> CE (colore C) —— quo post. Salv.] qui D

27 Sim} necnon C — evangelistarum om. D- iconam CE —

28 necuon] simiter de c - purissimo E — in quo-beatissimif

_ que om. D

ac

l0

20
cv. LEO 1111 (847-855). m

que efligiis beatissimique Stephani primi martyris icona; verumtamen et

turibulum ex argento purissimo apostolatum I; gabatas ad nitorem ipsius venerandae basilicae exauratas IIII,

to Fecit etiam isdem beatissimus praesul, post depraedatione Sarucenorum, in ecclesia beati Petri apostoli cruci-

et alia gemma alba maiore I.

Ea igitur 3" quae inter cetera per sanctissimi praesulis assiduas preces ac lacrimas,

siquidem insistente indictione mirabiliter acta vel gesta sunt, non inutiliter agim

Domino auxiliante, duodecima xLvn 52!

us si ob aeternum memoriam

i5 huic operi luce clarius inserere studemus, ut quantae sanctitatis in hac erumnosa vita vir iste extitit praesentes

atque futuri facilius agnoscant. Denique 35 post nelandam et lucubrem omnique plena miseria saracenorum de-

praedatione quam in primo ecclesiarum omnium capite, sancta scilicet Romana ecclesia, ortatu diabolico perege-

runt1 voluerunt iterum ipsi Satane filii similia in Romanes fines et ecclesia beatissimi apostoli Petri ut olim dampna

inferre, et deinde victores ad loca quibus egressi fuerant destinare. Sed cura ac studio summi praelulgente atque

2o vigilante pastoris, haec nullo modo perlicere potuerunt. Tamen ut tideles in Domino amplius tideles iure existant XLVlll

et illius signa atque miracula ex veteribus noviter aemanasse non dubi lent, a principio nunc recidendum est quid

de eis divina eo tempore misericordia venerabiliter egit, quantisque miseriis atque calamitatibus gens illa pesti-

fera merito protrita dilapsa est. Quam ob rem pristinum reminiscentes lucrum vel predam quam feceranta mul-

tiplicata iterum perversorum hominum manu, multisque cum navibus ad urbem expugnandum Romanam, duode-

25 cima indictione vigente, venire crudeliterdecreverunt. Multisque etiam diebus in loco qui 36 Totarum dicitur1

iuxta insulam Sardiniae demorati sunt. A qua digressi, Romanum Portum, Deo illos non adiuvante, exire conati

sunt. Quorum inicus ac nefandus adventus Romanos non mediocriter terruiL Sed quia ecclesiam suam Deus om- XLIX s22

nipotens semper inviolatam custodivit et deinceps custodire non desinit, excitavit tunc inter ceteros omnium

Neapolitanorum Amalphitanorum cagetanorumque corda, ut una cum Romanis contra eos insurgere ac dimicare

VARIANTES DES MANUSCRITS

i prophetarum eftigiebus c - z mundissimo CE —— 3 pondus facibus D — post cm. D — Iug. CE - plenam CE — 17 de-

duarum et semis librarumc - confessione E - altare CE —— praedationcm CE — 18 Romauus E- aecclesiae C _19 pra-e-

4 effigiebus c —-5prcliosissimis CE — cruces D - quo E -— sulis gente D — 20 minime CE — lidcliores CE -— ex. et] exis-

nunc om. D — pend. alt, E — 6 XLHI CE — cantaros-XIH tanleD-ZI alque]acveneranda CE- emanusset lzl-nunclnon

om. E. C : nun E — rcticendum c : retinendum E — qui E — 22 de

7 antistes CE — 8 Iuxta lacum D: Sub lacu CE om. C — eodcm E — tempore <pare> D — miserabiliter E
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

io autem c — prueses E— depraedalionem CE- 11 exaura- —- 23 meriti D - 24 expugnandam CE- Rom. exp. C — 25

tum CE — Lxx CE — 12 et-l om. C spatio relicto- iamma D-— Torarum CE — 26 insolam E — digressi sunt E illis D- —

13 aUL] exaudientes E: exaudilasC-M siquidem om.c —— 15 excipere c - 27 Romanusiî - ruit-li - 28 et deinceps lns D

il'00] cule E- operiluce] opusculo C -sauclitati E -— ac D — 16 - 29 Caiet. E : KawLC -—msurge E (corr.) : msurgerent C-
Generated on 2013-08-12 16:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
ue CV. LEO IIII (847-855).

fortiter debuissent. Mox etenim a locis propriis egressiy ante Sarracenos inutiles ipsi cum suis navibus coniuncxe-

runt, suumque repente adventum beatissime Leoni quarto pontifici notum feceruntj et quod se ob nullam rem

venisse alia sunt prûfessi, nisi ut de paganis1 Domino auxiliante, victores existerent.

L Tunc demum venerabilis papa aliquantos ex eis prius ad se Romain venire praecepit, voiens ad eos spetialiter

scire si eorum pacificus esset adventus, vel non; sicuti et factum est. inter quos tunc filius Sergi “- magistri mili-

turn, qui erat ordinatus super exercitumy nomine Cesarius, advenit. Quos benigne palatio Lateranensi suscìpiens,

causam pro quam venerantinquisivit llli autem ob aliud non venisse testati sunt nisi 0b hoc quod superius legi-

tur exaratum. Quorum pius apostolicus credulus verhis, cum magno armatorum procinctum mox civitatem ostiam

Ll properaviu omnesque Neapolitanos grandi atque eximia devotione suscepit. Qui ut summum pontificem cons-

peiterunt1 ad pedes eius humo prostratij venerabile sunt osculatiy gratiasque omnipotenti Altitrono retulerunt. l0

qui ad se confortaudo talem dirigere decrevit antistitem. Qui ut meliores de Belial filiis victores existerentt sum-

mopere deprecati sunt ut de suis sacris manibus corpus dominicum percipere meruissent. Quibus ore suo missam

in ecclesia beatae Auree decantavit, atque universi ex illius, ut dictum est, manibus communionem sumpserunt.

Et ante quam haec fierent, usque ad praefatam ecclesiami cum liymnis et letanias canticisque praecipnis1 simul

cum ipsis Neapoiitanis, christo auxiliante, profectus est. in qua etiam flexis genibus Altissimum deprecatus est l5

523 quatinus orationibus suis ipse christianorum hostes in manus resistentium tradere dignareturg super quos etiam

multis cum lacrimis hanc orationem obtulit1 dicens : « Deus cuius dextera beatum Petrum apostolum ambulan-

tem in fluctibus1 ne mergeretur, erexit1 et quoapostolum eius Paulum tertio naufragantem de profundo pelagi

liberavit1 exaudi nos propitius1 et concede ut amborum meritis horum fidelium tuorum brachia contra inimicos

sanctae tuae llcclesiae dimicantia omnipotenti dextera tua corroborentur et convalescantg ut de recepto triumpho '20

nomen sanctum tuum in cunctis gentibus appareat gloriosum Per. »

LII Die vero altera postquam a iamdicta civitate venerabilis reversus est presul, ipsi_sce1erat0rum socii sive

participes iuxta litus maris ostensis multis cum navibus paruerunt. contra quos Neapolîtani impetum fa-

cientes, dimicare fortiter voluerunt, etiam aliquantos vulneraverunt ex illisg et inde triumphum acceperanti si

unum non citius impedimentum accidisseL Quam ob rem, dum ad invicem adtentius dimicarenL subito tam 25

validus ac supereminens excitatus est ventus, qualem quis his temporibus meminisse valet, qui utrasque naves

confestim divisit, tamen saracenorum amplius veniebant itaque usque ad ora maris; deinde, vento flante ma-

reque elevata procellis. dispergebantun et iterum post aliquantulum confi-actis viribus revertebantur. Deus

enim omnipotensl pro certo credimus1 hunc ex tesauro suo produxerat venturn, qui eos ad nocendum minime

Llll permittebat exire. Super his novis misticisque miraculis quae nostris, licet non meritisl divina ostendere eo 3°
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VARIANTES DES MANUSGRITS .

2 quarti D- Saliamc -victores om. c-a prius] pius e -adeo om. GE — i8 coap. d —- te et concede om D — vestrorum DE

E : abeis c — 5 sergii CE —7 qua CE — <se> ob e- quod (corr. d) .

om. E. (suppL) — 8 credulus om. D — amatorum E — civitatis 22 Diem v. alteram D —- ad iamclictam civitatem D —-

ad hosLiC—-9 Neapolitanus E — susciperet E—- praesulem ce esset c—23 parL] princepsC-ostiensis E -— 24 deinde CE-

-— lo ad om. CE- vulnerabile D: venerabiles c- omnipotenti 26 super imminens CE — qui D -— 27 eram c - in aere ue D
Generated on 2013-08-12 16:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

om.c —11conforlandosC — filius E-12 0re] more c-u aclita- — 28 dispergcbant D — — 29 nocendum <foris> E ‘ í f0-

nus CE (let. C) — 16 in om. D —1'l dexleram D -apostolum l'as) C — minime om. o - 30 permittit CE - ha‘cD —
cv. LEO IIII (847-855). ue

cipum apostolorum maris profunditas, verum etiam famis et gladius indesinenter extincxit Ex quihus per quasdam su

veritatis ac testimonii, vivos conprehendentesy Romam duxerunt. Quorum Romani proceres, ne multiplicatus Llv

i0 aut sine angustia apud nos viverent1 aliquando ad murum quae circa ecclesia beatissimi Petri apostoli habebamus

inceptum, aliquando per diversa artificum opera, quicquid necessarium videbaturv per eos omnia iubebamus

deferri Pro his ideo beneficiis, ut iam enarratum est, eos fecimus reservare. LV 515

argento mundissimo, numero XIII, ex quibus duo vero, quem posuit a parte dextra seu sinistra in presbiterio

15 mirae magnitudinis pens. lib. Isdem quoque heatissimus praesul fecit in ecclesia beati Petri principis apos-

tolorum vestem I auro ‘testa, habentemistoriam qualiter beatus Petrus praedicavit sanctam llomanam ecclesia'm,

cum gemmis albis, id est margaretis, VI, et cum gemmis prasinis XI, necnon et iacinctis gemmis xxvu. Feci!

et in ecclesia beati Andree apostoli cyburium super altare ex marmorey necnon et calicem de argento cum cm'onis,

pendentes in eodem oyburium, numero XII, pens. lih. FeciI etiam ubi supra campanilem et posuit campana

‘30 cum malo ereo et cruce exaurato. Necnon et in ecclesia beati Petri apostoli obtulit turibulum ex auro purissimo

ex diversis gemmis ornatum.

Et in ecclesia beatae Dei genetricis semperque virginis Mariae dominae nostraey quae ponitur ad sanctum Lau- LV!

rentium foris murum, fecit vestem I, habentem istoriam llesurrectionis domini nostri Iesu christi et imaginem

almilici praedicti presulis. Fecit etiam in ecclesia sanctorum IIII Coronatorum canistra de argento XI, pens. 526

‘25 lib. XXIII. obtulit et in ecclesia beati stephani protomartyris vestem ex auro texte cum gemmis iacinctinis IIII.

obtulit tamen in ecclesia beati Petri apostoli crucem ex auro purissimo ex diversis gemmis, iaquiutinisa aIbis,

exmaragdisy mirae magnitudinis ornata, quae stat parte dextra iuxta altare maioreg in qua etiam noviter renovavit

virga et deargentavit eam, in qua predicta cruce contineturv pens. lih. argenti XI et semis, legente de nomen

domni Leoni quarti papae.

VARIANTES DES MANUSCRI'I‘S.

i noslrisom. C-esldignataJdignaE-2etanteloc.]adE-Dfic I — m vero duo CE — quae C -- is Petri om. c - l6 teztotllc

D - 3 intcrcessiones E - 4 apostolorum om. CE —- profun- - habentes DE -- sanctae etc. Il - 17 VII CE — gem. iac. CE

ditus E -— I‘ami D — Et E: cc _ 5 insolas E -- viros E (cor-r.) i -19 ibi ipsum DE: ibi ipse C — campanas C — 20 exaurata

— 6 liac D — vivos om. c — comprehentes D — 7 etenim] ' C — 21 et C

etiam t‘. — 8 conslrictos c - vivere] ut vere D -- hanc E - 22 qui E- appellatur D - 23 I <unam> D -25 XXIIII CE

causa CE — 9 lirandidem l)— valuisset ti - m agustia n - vi- - obtulit-llli om. E, sed ponit post quarti papael infra, l. 29

VGI‘GIC — ai] et E (coma) -quem CE- ap. Petri (‘.E- M Vide- t 26 tamen] et E : etiam c - purissimn-gcmmis] purissimis v

bantur E — omnea -—- iz eos est E -- reservari CE D — 27 ornatam c - in quo C _— a noviter E; nobiIiterC.,_
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

l3 principi E —- seu gentes lll-1 : sevae gentes C: correœi renovabit D - 28 virgam - cruce om. D: crux c
Generated on 2013-08-12 16:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
me 1v. LEO IllI (847-855).

|.v|| Tamen isdem praedictus almificus et summus praesul, nimio amore deductus et bonis moribus affectusi fecit

in ecclesia beati Christi martiris Laurentii, sita foris murum civitatis Romanae, vestem de sirico mundo cum

.aquilis, habens tabulas auro textas III, ex utraque parte, habentem martyrium praedicti martyris depicto et imago

praedicti praesulis.

527 Necnon fecit in ecclesia sanctorum martyrum IIII Coronatorum imagines de argento exaurata III, una quidem

habentem vultus salvatoris et alias II habentes vultus sanctorum Claudi et Nicostrati, pens. lib. Lll et semis. Et

in eadem ecclesia obtulit coronam de argento I, pens. lib. XXV; et in pergula eiusdem ecclesiam quae est ante

altare maiore, suspendit gilium de argente, habentem mela de cristallo et rannunculum. Fecit etiam ubi supra

canistras de argento VII, pens. lib. XII.

LV1" Fecit ipse mitissimus "3 in ede propriae quam ipse a fundamentis fieri disposuita quam ex iure parentorum suo-

rum sibi etenim accesse videbalur, monasterium ancillarum Deî, in honorem sanctorum Simetri et Cesarii, ubi et

dona largitus estl patemam et calicem sanctum de argento exauratum.habentes diversis gemmis, pens. lib. Ubi su-

pra obtulit timiamaterium cum cantra I, pens. lib. Necnon et ipse vero almificus pontifex obtulit in suprascrip-

tum monasterium canistra de argento mundissimo III, et gabata saxisca I, pens. in unum lib. xu et semis. Ubi

supra fecit propter retributionem et mercedem animae suae vestes de funrlato III, habentes unam quidem

vtabulam acupictilem interclusam. Fecit autem ubi supra regnum ex auro mundissimo cum gemmis prasinis et

iacintinis, qui pendent super altare, pens. lib.

528 “X, Ipse vero a Deo protectus et venerabilis pontifex1 superno amore exardescensv obtulit in basilica sanctae Dei

genetricis semperque virginis Mariae dominae nostrae quae ponitur foris muros istius civitatis Romanae, iuxta

beatum Laurentium. vestem de fundata I, habentem in medio tabulam exaurataml cum effigiem nativitatis domini

nostri iesu christi et ipsius almi pontificis Et in ecclesia beati Laurentii martyris, quae ponitur foris muros,

obtulit turibulum argenteum cum coperclo suo exauratum, habentes catenulas et bullas per gyrum, pens. lib. VI.

LX Ad vero in ecclesia beatae Dei genetricis semperque virginis Mariae dominae nostrae trans Tiberim, absidam,

quae pre nimia vetustate ruitura manebat, tunc praenominatus praesul restauravit.

Et in ecclesia beati Petri principis apostolorum1 propter honorem ac vigorem ipsius ecclesiael fecit butronem

ex argento purissimo, qui pendet in presbiterio ante altare maiore, pens. lib. CXXXVIII.

Simul etiam fecit in ecclesia beati Sebastiani martyris, quae ponitur in Prascata1 canistrum exafoti de argento

mundissimo, pens. lib. II, legente de nomen almitici praesulis et beati Sebastiani.

VARIANTES DES MA NUSCRITS.

i memoriis effectus D — 3 texta E —ex utraque-ex aurata


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

lll om. D —- habentes C -— depictum et imaginem c —

5 exaurato C — 6 habentes E — vultum CE —- habens E —-

7 ecclesia DE (corr. e) — ranunculum CE — ibi C — super CD

— 9 canistra CE .

10 ere D: aede E — fuerit E (corr.) — 11 elenîm om. c-

accessisse videbat c ; accessac videbantur E ——- honore E- Si-


Generated on 2013-08-12 16:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

mitri CE (-iiC)— izsancto E: om.D—de] cum D —habenlem

diversas gemmas C — 13 timiamateri CE (-ria e) - cum om.

D — et om. e - vero om. c - supn] sanctum D — supras-

cripto monasterio E — u Id ipsum D: ibi ipsum E: ibi

ipse C -- 15 et mercedem om. D — quidem om. c- 16 acu-

pintilem D — autem om. E id ipsum D: ipsum CE : ibi

psum e —17 altarem E

18 sanctae om. D — 19 semp. virg. om. D — qui E (00172)

—EÎ) D — 20 effigie CE — 21 almificum CE (—ci e) — muro

CE -— 22 perglo D- bulas D — gyro CE

23 semp. virg. om. D — 24 eminebat CE — restaurabit D

26 pendent CE (corr. e) — CXLVIIII CE

27 qui E (€O1‘T.) —28 de om. CE — praesuli E (corr.) —- bea-

tae Sebaslianae D

I5

20

‘25
cv. LEO llll (847-855). 121

Quis denique decentius consumatis atque peractisl post tlebilem et iniquam saracenorum depraedatìonem, Lxl

catholicus et per omnia laudabilis praesul, ad decorem et laudem ecclesiae apostolorum principis apostoli Petri,

fecit mirae magnitudinis ac pulcritudinis super illius venerandam altare ciburiuml obtulit et columnas ac lilia

exaurata ex argento purissimo, pens. lib. mille DCVI. Namque et in ipsum ciburium obtulit coronas lIII cum

5 calicibus XVI, ex auro mundissimo, pens. lib. et de argento ut supra. Ad honorem et gloriam ipsius namque

ciburii fecit calices et coronas numero XLVI, pens. lib. XXII et unc. VII. Necnon et super columnas ipsius ciburii,

propter amplam pulchritudinem ex argento purissimo fecit cofinos numero Illl pens. lib. XLII. Fecit etiam

ibidem1 ante altaris circuitum, vela alba olosirica sigillata, numero XII, listas habentia de fundato. obtulit adeo 529

to ex argento purissimo, pens. lib. L.

Fecit et in oratorio sancti Silvestri infra palatium Lateranense vestem de fundata I, habentem in medio tabulam LXU

de chrisoclabo modicam et vela de fundata llll. lfecit et in ecclesia ierusalem vestem de fundata I et vela similiter

de fundata llll. Fecit etiam et in venerabile diaconia sanctae Mariae virginis quae vocatur Cyro regnum ex

argento, intrînsecus bullis aureis circumdatum.

‘5 Verum etiam et in ecclesia sanctae Dei genetricis semperque virginis Mariae dominae nostrae, quae ponitur “9

in Frascala, obtulit vestem de fundata I, habentem in medio tabulam modica exaurata interclusa et vela de fun-

dato llll. Necnon et in ecclesia Dei genetricis Mariae, quae ponilur in Moreni, qui vocatur ‘0 Nai‘rano, fecit veste

de fundata I, et vela similiter de fundata llll. Pari modo obtulit et in ecclesia beati Petri apostoli, quae poni-

tur “ in Marulil fecit vestem de fundato I, habentem in medio tabulam exauratam modicam inlerclusam, et

20 vela de fundato IIII.

Ipse vero a Deo protectus et venerabilis pontifex obtulit in basilica beatissimae Dei genetricis semperque vir- Lxlll 530

ginis Mariae dominae nostrae quae ponitur ad sanctum Laurentium foris murum1 fecit cortinam lineam l, habente

in gyro listam de fundato et in medio cruces similiter de fundato.

Et in ecclesia sanctorum Cosme et Damiani, quae in Silva candida esse videtur, obtulit vestem rubeam I,

‘l5 habens in giro listam de argento et cruces in medio et vela cum aquilis llll.

obtulit etiam in ecclesia beati Petri principis apostolorum coronam ex argento cum istoriis a foris circumdatam Lxiv

et exaurata, pens. lib. 'VII. lpseque a Deo protectus et heatissimus papa, superna fretus amorey obtulit in basilica

beati Petri apostoli, ante confessionem sacri altaris, a dextris seu a sinistrisa ad decorem ipsius basilicaey

angelos Vl ex argento mundissimo. pens. lib. LXIIII.

VARIANTES DES M.ÀNUSCRITS._

A iliis CE - 3 obtulit om. CE - 4Nam et super cib. CE E (cum) — lllerini D- i8 <simililer de fundata l et alia
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

— 5 calices E : -cis c vcla> D - m qui E

6 cyborium CE - pens.-vil om. E. (suppL) - 7pulchrìtu- 21 beatae CE - 22 Mm‘. semp. virg. CD - qui E (corr.) -

dinis CE — 8 XlIll lista CE (-lra C) -—- 9 linea om. D - lista muro CE - habentes D — 23 crucis CE.

CE -circuitu E - de sirico om. D 24 quem CE -— 25 habeules E : tem eC -— cruce CE — ve].

H palatio CE-veste CE- tabula c- 12 modica CE- Hier. c.] velarum c - aquilas CE

CE- 13 in om. CEIsuppl. e) — sancta Maria D- ponitur CE- 26 circumdata CE — 27 ipse quoque C — 2a beati alt. D —
Generated on 2013-08-12 16:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Tyro l) —14 bullis] olliD ad sin. E -— 29 Lxvnn C

16 veste CE — habentes CE —— fl <sanctae> Dei c — qui __

LIBER PONTIFICALIS, t. II. m


122 cv. LEO nu (847-855).

Et in Suxorio fecit ciburium olee qui pendent in circuitu altarisy habentes tabulas Illl, exauratas; necnon et

gammadias IIII. Ubi supra fecit arcora IlII qui stat in presbiterio, ex argente mundissimo, pens. lib. C.

Lxv Ipse vero beatissimus pontifex obtulit in ecclesia sanctorum Cosme et Damiani, quae ponitur in loco ‘2 qui

vocatur Sub lacu, milíarìo ab urbe Roma plus minus XL, vestem de fundata l et vela similiter de fundato lll.

Fecit eliam isdem praefatus praesul in ecclesia ‘3 beati Christi martyris Servasii et Protasiii quae ponitur infra ä

civitatem quae vocatur Fundana, vestem de fundataa habentem in medio crucem auro textam l et velum de fun-

dato I. obtulit etiam isdem praefatus praesul in ecclesia beati christi martiris Cesarii, quae ponitur infra civita-

tem u quae vocatur Terracina, vestem de fundata I, habentem in medio crucem cum gammadiis et periclisin de

hlata, legentem de nomine domni Leonis quarti papae, et vela similiter de fundato, numero V.

Necnon et obtulit in basilica beati Petri apostoli arcora ex argento mundissimo, numero lllI, pens. lib. LXXHII

Lxvl Fecit autem in basilica beatae Rufinae marlyris in Silva Gzmdida vestem de fundato, habentem in medio crucem

de periclisin et in circuitu de blalim, legentem de nomine domui Leonis papae quarti.

531 Fecît etiam isdem beatissimus et clementissimus praesul in ecclesia beati clementis martyris atque pontificis

gabatas de argento purissimo numero VI, tres quidem filopares signochriste et duas etiam similitudinem palma-

rum et unam interrasilem, quae est saxisca, pens. sìmul lib. IHI.

Hisdem bealissìmus et praeclarus pontifex fecit in basilica beati Petri apostoli arcora cum columnis et giliis de

argento purissimo lll. pens. simul lib. Cll.

Ipse quidem venerabilis pontifex fecit in basilica sancti Cesari, qui ponitur in Terracînn, veste de quadrapulo

ornata in circuitu de blatta. habente in medio crucem de cbrisoclaboy legente de nomine domni Leoni quarti pape.

Necnon et in basilica beati Petri apostoli fecit arcos de argento purissîmo, cum columnis et giliis numero

tres, pens. lib. LX.

LXVII Fecit. et in ecclesia sancte Dei genetricis Mariae, qui ponitur ‘5 in civitate Portuense, veste de spanisco I,

ornata in circuitu de fundatoy et in medio cruce de argente; similiter et vela de spanisco, ornata in circuitu de

fundato, numero lll.

ipse vero a Deo protectus poutifex, post devastationem Saracenoruma fecit in ecclesia beati Petri principis apos- -2

telorum rugas de argento mundissimo, qui est ante confessionem ipsiusy pens. lib. DLXXX; nam et tabulas de

argento exauratasq qui est in gradas ante confessione beati Petri apostoli, numero lllly et agnes II, qui pens.

simul in unum lib. XLIIII. obtulit ubi supra coronas porfuretica mire magnitudinis, ornata ex auro purissimo

VARIAN’I‘ES DES MANUSCRI'I‘S .

1 Et‘cìbnrium] El. superscripto cyborinm fecit CE — oleae


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

CE — circuilum CE —- 2 gam. <numero> CE —- stante -

pens. lib.c om. e

3 eccl monasterio CE (-um C) -— sanctorum om. c — quod

E- Subla D — Æ minuum CE — de f. sim. CE

legenle CF. — Leoni q. p. CE — 13 et clem. om. ce —- Cle-

menli E -- 14 similitudines CE- 15 simul om. e - lib. om. D


Generated on 2013-08-12 16:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

16 ap. <uulritoris sui> CE (-i suo c) - 17 <et> pur. c-

insimul E: om. C — om Hic substitit prima manus codicis D

18 quippe d: quae p. E — 19 blallhin E — omine d

5 praedictas CE -- s qui v. CE - lexto CF‘. — et-l om. D 20 vigiliis C ‘

7 praedictas cn -- in ecclesia om. D — intro civitate ea - 8 22 beate C —- qui p.] quippe d —— que e -— spaniscu CE (bis

habentes E (601‘l‘.) -gammadias CE — 9 hlatthin 13- legente - 23 et ante vela om. E —- spanisquo d — numerum d etc

CE — Leoni CE

10 et om. CE — pens. lib om. D

u beati Rufini cll-habentes D-12 piricLD- libatim D-

25 Ipse-DLXXX om. CE -— 27 confessionem CE — 28 sim. in

un. lib.] lib. insimulE : lib. C — LXIII C —

2o

ä
CV. LEO IIII (847-855).

123

cum deltinos Xll, legente de nomine ipsius almifici

praesulis, pens. ipsum auro lib. [il et semis; necnon et arcos

de argente purissimo numero X, qui pens. simul in uno lib. CLXXXI;

et vela lineae, qui pendent in arcora uhi

supra, ornata in circuitu de fundato, numero XLVtll.

10 et quo modo vel ordine ah eorum cordibus tantum potuisset rancore sive timore auferre anxius cogilare. Cumque

LXIX

in is diuturnis crebl'o laboribus desudaret, Deo Pevelante, uiusmodi p1‘

otinus consilium ‘5 sumsit, ut hoc ipsum

suo dilecto ac spiritali filio domno Lothario luce clarius indioaret Augusto, qualenus per illius, Domino annuente,

adiutorium adque consilium civitatem illam, quam praedecessor eius Leo papa tercius erga ecclesiam praeno-

minati apostoli aedificare ceperat, et multis iam in locis l'undamenta posuer

I5 busdam ablata fuissent hominibus, ita ut nec aditus appareret uhi prius

quod si vita comes adesset, desideratum opus,

at, licet post suum transitum a qui-

incohationem praelalus moruerut mui'us,

Christo solaciante, ad etl‘ectum vellet perducere. lloc denique

piissimus ac serenissimus Caesar agnoscens, magna est ilico lelitia et exultatione repletus; rogansque iamfatum

summo opere praesulem patremque per omnia spiritalem, ut quantotius tanti operis fahricam sedulo labore

perficeret. Ad quam ipse cum suis fratribus non modicas argenti libras direxit, ut, sicut diclum est, tam proticuum

2o Opus indeliberatum minine remaneret. Ex quo salis nuncio praeoptalo praesul pi'aecipuus ultra modum hilm'is Lxx

est etl‘ectus.

Cepit autem ex lune de praedicto negotio valde esse sollicilus. Convocansque cunctos sanclae Dei fideles eccle-

siae, petons ah eis ore suo consilium qualiter tantam mul'orum cito valuisset l'abricam consummari, tuuc omnibus

ita visum est, ut de singulis ‘7 civitatibus massisque universis publicis ac monasteriis, per vices suas generuliter

25 advenire fecisset, sicut et factum est. Quam 0b rem Secundo ‘3 pmesulatus illius anno praefala civitas edificandi 533

sumsit exordium; et in sexto consecrationis sue, utpote maguis ac mirabilibus omnis est l'ahricis civitus undique

consummata. Cumque par multos labores atque certamina bealissimi praesulis totum ut desiderabot murorum

opus conpletum deliberatumque fuissel, cepit omnipotenli Deo multimodas sive innumeras gratias agere, qui
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

suas cotidianas preces pro nova edificatione murorum exaudire et adimplere dignatus est. Nam quanlam qua- Lxxl

30 lemque curam vel studium simulque sollicitudinem pius ac laudabilis pastor, quousque construeretur, diehus

singulis ac noctibus abuit, nullius hominis lingua brebiter onarrare potest. Et quia nihil aliud post debita sacro-

"ARIANTES DES MAN USCRITS .

1 diliinos d —- 2 unum CE — que c 22 sollilus d — sancli d — 23 tante C —- t‘ubrica CE-

fieuodari d — 6 bac (1 (bis) —— 7 ‘que CE_— 9 amabi- 24 ut de] unde d — mansiequeC- 29 quantum C ——30 [me
Generated on 2013-08-12 16:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

lis] al) illis d — 11 bis C — 12 Lotthario d—- {3 prono- d—

miuati d -— 19 sicut] sicum codd. — 20 liopus d — pru-

cobtato d
m cv. LEO llli (847-855).

rum mandatorum officia agebat praeter id quod superius exaratum est, revera non frigusy neque llalus vento-

rum, vel pluvia aut aeris grandis vel modice conturbatio pigrum in eundo de die in diem quolibet modo facere

potuit. Sed modo hic, modo illic, per diversas murorum fabricas vigil ac sollicitus discurrehaL ut suum bonum

propositum ac desiderium per apostolorum pia Petri Paulique sufl‘ragia Redemptor noster omnipotens prepropere

adimplere decrevisseL adque modo omnes conspicimus

Lxxu Tunc demum, consummatis simulque perfeclis, ut crebro rettulimus, novae civitatis universis operibus, papa

534 LXXlll

beatissimus et per omnia et in omnibus semper laudabilis, ut praedicta civitas, que a proprio conditori sui nomine

Leoniana vocaturj ut perpetualiter firma ac roborata consisteret1 iussit cum magna animi devotione cordisque

letitia ut omnes cum eo episcopi pariter ac sacerdotesa immo levite et universi ordines clericorum sancte catho-

licae et apostolicae Romane ecclesiam post letanias et psalterium decanlatumv cum hymnis et canticis spiritalibusl

per ‘9 totum murorum ambitumv nudis pedibusl cinerem portantes in capite, circuirent; et inter cetera episcopis

cardinalibus aquam fieri benedictam praecepiL ut inter orationum officia1 aquam ipsam transeuntes per murum

sanctiticationis gratia iactare omnimodis studuissent. Qui ab eo iussum fuerat humiliter peregerunt. ipse autem

venerabilis pontifex ore suo tres super eundem murum orationes multis cum lacrimis ac suspiriis dedit, rogans

ac petens ut sepedicta civitas et christi conservaretur in aevum auxilio et sanctorum omnium angelorumque

praesidio ab universo inimicorum secura et inperterrita perduraret incursu. Primam denique oralionem, super

portam que respicit ad sanctum Peregrinum, cuius finis et principium tale est : « Deus qui apostolo tuo Petro,

collatis clavibus regni celestis, ligandi atque solvendi pontiiicium tradidistia concede ut intercessionis eius auxilio

a peccatorum nostrorum nexibus liberemur, et hanc civitatem1 quam noviterv te adiuvante. fundavimus, fac ab

ira tua in perpetuum manere secura, et de ostibus, quorum causa constructa est, novos ac multiplices abere

triumphos. Per. n Secundam quoque isdem pius papa dedit orationem super posterulama ubi mirum in modum

castellum preminet que vocitatur sancti Angeli, cuius orationis talis est textus : a Deus, qui ab ipso mundi huius

exordio hanc sanctam catholicam et apostolicam llomanam ecclesiam ab hostibus custodire et conservare dignatus

es, iniquitatis nostre cirografum propiciatus emunda, et civitatem hanc, quam tuo sancto nomine per aposto-

lorum tuorum Petri ac Pauli sutfragia noviter dedicavimus, ab omnibus inimicorum insidiis securam semper atque

inperterritam manere permitte. Per. n tllerciam vero orationem cecinit super posterulam aliam que respicit ad

scolam Saxonum, que ex eorum vocabulo Saxonum posterula appellatum et ipsa oratio tercia hunc specialiter con-

tinet rnodum : « Presta quaesumus, omnipotens et misericors Deus, ut ad te toto corde clamantes intercedente

1
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

beato Petroa ostolo tuo t ' t ' ' ' i

. p , ue pie atis mdulgentiam consequamur, et pro civitate hac, quam ego famulus tuus Leo

quartus episcopusj te auxiliante, novo opere dedicavig meoque ex nomine Leoniana vocatury

. . iube eam ut semper

mlesa manent ac secura, apud clementiam maiestatis tue iugiter exorare Per

»
Generated on 2013-08-12 16:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS.

l superius] desiderium c- 2 prigrum d — 3 hac d

6 crebo d - a Leoni una E (cana) —vocabatur E — 9 ordinis

E — 13 iactaraed - 15 aevum] eum d — 17 et < ac > d s

ci a > E: ac C — 18 collotis d -— 19 fundamus d - 21 poste-

rula E (com) z-lem d — 22 ad ipso d — uius (1-23 anc d — et

ante ap.] est c - 24 quem d —25 insidis d — 26 tertia CE —

27 colam Saxsonum d —Saxs. d — apel. d - 28 utl et d- 30

dedicavit d —- iubeam CE — 31 manea E (corr.) —- hac d -

exoramusE- I‘er < dra-i > E.

20

as

3o
CV. LEO un (847-855).

perpetua honorifice decantavit. His itaque

non tantum in auro argentove, sed et sericis

palleis honoravii atque ditavit. Fuitque die illo magna cunctis leticia, videlicet die septimo et vicesimo mensis

iunii, pridie siquidem ante beatissimorum apostolorum l’

5 sacris peractis officiis, cunctos nobiles Rome multiplicibus donis,

eti'i ac Pauli vigilias; sed et per totem Romanam urbem

infinitu gaudia et exultationes innumere celebrate sunt. Inde magis dignum est atque conveniens ut pro tanto

praesule lantoque pastore cunctipotentem Dominum toto corde puroque animo iugiter imploremus, per quem tam

4o admirabile perhonestumque opus,

possidere.

lpse vero bealissimus papa fecit in ecclesia 5‘ sancti Sinzigii, qui ponitur in civitate Blerana, veste de fun-

15 date 1, hubentem in medium tabulas de chrisocluho cum effigie Salvatoris, habeniem in capite gemmes pra-

sinas III, et sancli Sinzigii et beati praesulis, et vela de fundato llll.

Et in ecclesia sanctorum Illl Coronatorum fecit cereostata ex argente parium l, pens. lib. V et une. VI; et

gabutus de argente numero llll, pens. lib. Fecit in ecclesia sancte Dei genetricis Mariae, qui ponitur ad beatum

Laurentium foris murum, velu de l'undato, numero XXVII. Item l'ecit praedictus praesul in ecclesia heati Cle-

20 mentis, martyris atque pontificis, regnum qui pendet super altare maiore, ex auro purissimo scultile, sine gem-

mis, habentem in medio crucem de auro cum gemmis fixis in eadem crucem, vitreas, V, et quae pendent, item

vitrea, numero lIl, pens. exagia L.

Obtulit et in ecclesia 53 beati lpoliti martiris, qui ponitur in insula Portuensis que nuncupatur Arsis, vestem

de fuudato, habentem gammadias ex argente textes 1, valu de fundato numero Illl. Necnon et in ecclesia beate

25 Dei genetricis semperque virginis Mariae domine nostre, qui ponilur infra civitate quae vocatur 5’ Anagnias,

obtulit vestem de fundato cum llll gammadiis auro textis I , et vela de fundato IIll.

Verum ne adhuc post hec que superius veraci testimonio cerlisque scematibus dilucidata atque conscripta sunt,

silentio, quod minime convenit, ut cetera transeamus, libet quidem beatissimi pape opuscule, utpraemissum est,

pedetenti, lesu Christiopitulante clementia, quamvis brebiter, tamen luce elarius indicare. Quam 0b rem cum

30 in bonis Deoque dignis operibus mens simul et animus summi antistitis indeficiens desudaret. cepit de civitate

VARIAN’I‘ES DES MANUSCRITS.

-—quippe d —19 muro CE —20 Clemenli E —- scluptile E —21

cruce E — pendunt d — 22 lIII CE — exagitata C


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

25 semp. virg. 0m. E — q. v.] quem d -— 26]!" 0m. E —

Illl cum C

27 adhuc] ad d —- 28 beatissimus papa CE -— permissum d

— 29 petenti E — brebiter] presbiter CE —30 Banque dignis

que F.'-— operis d —- anlistis dE (corr. c): anlistili C-

4 < el> civ. CE — tabilitate d —6 palliis E — dedicavit E


Generated on 2013-08-12 16:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

7 iunio CE — 8 exsultalione CE -— innumerare E (60m) -—

magnis C -— dignum] diclum d —' 10 perboncslatumque CE

14 que e — quippc d —- vestem CE — 15 effigia d — 16

beatissimi pr. CE

17 parium] pui'issimo E — l8 numcmm d etc. — que 6 etc.

LXXV 536

LXXVI

LXXVH 537
126 GV. LEO IIlI (847-855).

Portuensi permaximum habere certamen, ut quo modo vel ordine tam suis quamque etiam futuris temporibus

ab hostibus ac Satane filiis secura et libera manere potuisset cumque diu hoc tacitus in corde suo pontificali

haberet consilium1 tunc Pater omnipotens et excelsusq qui semper in iustis piisque cogitationibus fideles suos

adiuvare non desinit, Corsorum animo excitavit1 qui timore saracenorum perterriti a propriis finibus exules exsis-

tebant1 et huc sive illuc sine solo proprio vagantes incedebantl ut ad sedem Romanam causa refugii ac salutis '

Lxxvnl venire quantotius debuissent, sicuti et factum est. venientes vero illi ad sacratissima apostolorum principis

53s limina, ter beatissime domino nostro Leoni quarto pape ilico presentati sunt. Cui cum ab eo suisque proceribus

prudenter satis sciscitati fuissent ut qualis tunc eis imminebat necessitas pro qua venerunt1 ipsi autem necessi-

tates suas, calamitates atque angustias, peror dinem quasi uno ore coram praefato se, et habitaturos cunctis diebus

in suo successorumque suorum pontificum obsequio ac servicio declararunL lioc sane benivolus praesul agnos-

cens, in magna est statim exultatione ac letitia elevatus1 gratiasque Deo referens1 qui tales illi transmisit homines,

Lxxlx qui in praenominata civitate in perpetuum habitare potuissent. Auditis itaque eorum multis promissionibus, papa

praecipuus una cum suis obtimatibus eis clara voce respondit : a Si quod verbis nobis dixistis opere curaveritis

» perficere, satis loca ahemus obtima in quibus habitare valebitisi si tantum nobis nostrisque pontificibus succes-

n soribus boni fideles fueritis Nam et civitatem quam vobis daturi erimus, valde firma est atque munita; quam

n nos, Redemploris nostri protegente auxilio, novis portis ac fabricis in locis pernecessariis ad cultum pristinum

\) revocavimus. In qua si, ut diximusy manere cupilis, vineas vobis ac terras pralaque concedemus, ut nullam

'» possitis habere inopiamg damus etiam vobis, quousque ex lahore vestro habeatis vos et mulieres vestrae ac filii

n unde vivere plenissimevaleatisg boves etiam et cavallos et animalia caetera, sicut praediximusl si cuncta bono

LXXX » animo feceritis » Tune Gorsorum populi talia audientes promissa laetiores effecti sunt. missosque pio pontifici -

protinus quaesiveruntl qui civitate et loca specialiter demonslrarent. Et ita factum est. Placuerunt siquidem

omnia et spoponderunt aequanimiter omnes quod « si noster papa et dominus universa quae circuivimus fuerit

n dignatus conferre, cum omni familia et superlectili nostra in servitium sancti Petri et suum successorumque

539 » cum omni aviditate properabimus n Lustrata denique civitate et possessionibus universis, ad venerabilem ponti-

ficem cum eisdem missis reversi sunt. venientes siquidem1 ut pr

et quod corsorum gens vivere se ac mori in eisdem locis omnino fuissent professig vocatis itaque omnibus et

‘I

lpSe similiter secundum missarum assertiones unanimes testarentur pontificale eis quod secundum promiserat

um Lotharii et Ludovici maiorum imperatorum suamque simul mercedem perpe-

tuamque memoriam praeceptum emisit, hoc scilicet tenore et placito anteposito


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

praeceptum ob serenissimor

b‘l ut tamdiu firmum manere ac

sta 1 e quousque sanctae sedis praesulibus populoque Romano in cunctis obedientes ac fideles eristerentt etsi

'11

quod absitl omnem praecepti seriem irrefragabiliter non custodîrent, sancitum est in eodem ut vacuum et inane
Generated on 2013-08-12 16:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VARIANTES DES MANUSCRITS.

1temporis d -—2 ab hostibus om d — hac d - potui t '

_d_.._

C —4 adiurare E (corr.) — Cursorum c - 5 hac d — 1155;:- conce amus C l8 positis CE _ m “Vere om. C _ et ante

i i _ . caball. om. c - ' . C — _ '

hoc in - 9 ordines E —-h0re .d‘— habitatores d — 10 ac] liac et ante suum] M52315,"- 24 loco‘ C 22 me” CE _ 23

codd. — hagnossens d - 12 civitatem d —13 praecipuis d — 15 p paravimus CE _ 26 genus C _

bones d : bonis CE : boni restitui- et om. CE — quatxo L) CE Ï life; îzr‘lllï’dcsecundum <q_u0‘d> C —28 Lllidiwici C

—— 16 auslllo d — nobis codd. - 17 cupitis] Hic desinit d- p _ si custodlenm C _

aemissum est, illique laeta ac prospera nuntiantes. t "


CV. LEU 1111 (847-855). P7“

consistat. Loca vero quae eis data sunt et a mîssis p

Post haec denique omnia quae superius hrevi stylo contexta sunt, alia non dissimih‘a praesul sanctus ac vene- Lxxxu 540

rahilis satis ovans peregit opuscula. Nam Hortanae et Amerinae "alde antiquarum civitatum, quarum muri ac

10 portae prae nimia vetustate temporum usque ad solum cecideranl et funditus destitutae manebant, in quihus

modo fures modo latrones ingredi patentibus aditis, nullo resistente custode, facilius ingrediebanlur, ipse adeo

solerlissimus pruesul tantam civium praedictarum urbium cognoscens incuria, eas quas praetitulavimus civitates

uno lib. [H1 et une. V.

Ipse insignis praesulque praecipuus cum innumera summi decoris opera in basilica celesti clavigeri perfecisset, Lxxxlv

25 pol'tas infanda quas deslruxerat progenies argentoque Saracena nudarat erexir, multisque argenteis tabulis luci-

fluis saluliferisque historiis sculptis decoravit et in meliorem speciem quam pridem fueral reparavit; ut omnes

qui in eadem basilica ingredere veniunt landes Deo omnipotenli suoque sancto praesulatui referunt, et exposcunt

ut multa annorum suae vitae curricula extendantur, qui tanti fulgoris opere tanloque pulchritudinis pondere

aulam Dei arg. pens. lib. LXX ornavit. Qui summus Deoque amabilis papa, in exordio sui pontificii, cum porticus

30 partis laevae beati prae nimia vetustate Petri basilicae cecidisset, celeri studio praeclarius renovavit. Nam et ipsius

praecipuae sana tecta ecclesiae magnis travibus procaciquc artificio elevatis luciflue renovavit. Qui eliam porticum LXXAV 541

VARIANTES DES MANUSCRI'I‘S.

2 couccssu E —— 4 Romanus E —- 5 securilam E - 6 vila C: ut i8 pendent codd. -— scultile C — i9 quas in] quasi C —20 et

lam E —- 7 amisse C ante semis om. C

10 prae] pro C — 12 civium conieci: civîÎC: civilalcm E — 21 in vico] vice C — Sardorum C — 22 exauralam C

CNÏÎ C: civitate E — 13 uobis porlisquc fortisque C 24 celesti] calycti E -— clav. cel. C - pcrficisset E —,- 25

‘ in fïfid aquas CE -— nudare E -—27 hasilicam E — 28 vitae

suae C —
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-12 16:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
128 CV. LEU llll (8111855).

quae sancti Andreae cohaeret ecclesiae. cum cerneretur casura, in melius noviter restauravit. Nam et camera,

quae ante portas argenteas iamdictae aulae esse conspicitur, infinita fretus amore, renovans decoravit. Et multas

piae operationis in eadem species ecclesiam fecity quas si scripturae tradere maluerimus. lingua narrare non

sufficit, nec scribentium valebunt articuli sustinere.

Cum ergo per diversas hei ecclesias multa perficeret insignia opera ipse beatissimus pontifex1 porticum quae

ante basilicam sanctae hei geniti-icis c-onsistit, quae iuxta basilicam sancti Laurentii sita est foris murosa clarius

ac firmius renovavit.

LXXXVI In ecclesia autem sanctae hei genitricisy quae ponitur in vico Sardoruma miliario ab urbe Roma XXX, llll catho-

licos libros ohlulit, unum Evangeliorum, alium Regnorum, Psalterium atque Sermonum.

In ecclesia beati Martini confessoris atque pontificis foris porta beati Petri apostoli, canistrum de argento I

cum catenulis, pens. lib. llll et unc. ll. Et in ecclesia sanctorum llll coronatorum fecit tbymiamateria II ex

argento mundissimo, pens. lib. Il et unc. I. Simili modo et in ecclesia beatae Petronillae fecit veste de fun-

dato III et vela XII, IIII quidem de fundato et lll de spanisca, et linea V. Nam et in ecclesia sanctae hei genitricis

Mariael quam ipse beatissimus pontifex a fundamentis supra schola Saxonum noviter construxit, obtulit veste de

fundata numero lll et vela similiter de fundato llll.

542 LXXXVII Idem beatissimus pontifex fecit in basilica beati Petri apostoli cereos deargentatos, qui stant in presbyterio

numero XXVII, pens. insimul lib. XL. Nam et trabes in ingressu et in medio presbyterii investivit ex argento

purissimo, pens. lib. LXVII et unc. III. Cum autem supernae zelo patriae incensus speciosis christi per ordinem

ornaret metallis ac ornamentis ecclesias, post fecit alia multa in aula beati Petri apostoli principis coronam ex

argento purissimo I, cum catenulis argenteis IIII. habentem delfinos XLII, pens. simul lib. XIII. Hic quoque

pontifex, Christi semper auxilio fretus ac divinitus inspiratus, fecit in circuitu altaris beati Petri apostoli vela

sirica de prasino IIll, habentia tabulas de cbrysoclavoy cum effigie salvatoris et apostolorum Petri ac Pauli, seu

ipsius almifici praesulis, et in medio cruces et gammadias de chrysoclavo cum orhiculis, in quibus sunt imagines

543 LXXXVI" apostolorum mirae pulchritudinis decoratasy quae in diebus festis ad decorem ibidem suspenduntur. Pari modo

fecit ubi supra alia vela alba holoserica rosata cum cancellis decorata mirilicel Paschae obumbrantia sacra. Necnon

et aliam coronam minorem ibidem obtulit cum catenulis quatuor et delpbinis X, habentes lilium et uncinu,

pens. lib. ll. lluius namque beatissimi praesulis animus semper Leo devotus existens1 pretiosis lesu Christi eccle-

sias ornamentis ingenti ob aeternae vitae salutem decorare studebat amore; et quod nullus praecessorum eius

pontificum facere arbitravit, hic, sancto procul dubio Spiritu fervens atque compulsus, coronas ex auro mundis-

simo, inclytis Christi videlicet et sanctorum vultibus refulgentes, fieri in apostolorum principis Petri ecclesia
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

iuxta altare sub quo eius sacratissimum corpus requiescita dextra laevaque pendentes fieri duasl cum catenulis,

LXXXIX aureis bullis gemmisque prasinis decorates decrevit, habentes insimul delphinos LX, pens. lib. XX. Fecit igitur

VARIANTI-15 DES MANUSCRITS.

i coh. Andr. C - 3 op.] orationis C — ecclesias E —- quasi

CE — 4 nec]non C

5 diversa C
Generated on 2013-08-12 16:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

9 al. Regnorum om. (1

IO lll.-unc. II om. E (suppl. e) — portas c -- cari cedd. — 1]

puro C — 12 Petronelle c - i3 nobiliter c

I6 deargeutato c - 17LX C —18 LXXVII C —19 aecclesiae c

- fecit postC — 20 lll c - zi divinis C — 22 serica C - pra-

sinu E -decorata CE (corr. e) - 26 uñî C- 27 beatissimus pre-

sul E (corr.)-

to

30
CV, LEO IIlI (847-855). 129

et. crucifixum 5" argenteum mire opere depictum in eadem ecclesia, qui in Jaeva introitus parte inter

coiumnas magnas posilus ingentî splendet decore, habenlem lib. LXII et dimidia. Ipse quoque beutissimus

Ac similem post totius operis perfectionem et ornnmenlis decoris in ecclesia sanctorum Illl Coronalorum

vestem fecit de eodem serico cum tabula de chrysoclnvo, habentem historiam seu miraculum quod dominus

Chrislus de quinque panuum et piscium alimenlis duorum quinque milia hominum abundanter satiuns est ope-

rulus.

w Inter haec vero quae superius scriplu sunt, coepit crebro nominatus sanctissimus praesul de singulis eccle- xc 544

siarum recloribus, videlicet episcopis, presbiteris, diuconibus, utque omni christinnorum milîtia curum sollicitu-

dinemque habere praecipuam. Volens ilaque, sicuti et [nclum est, ex priscis auctorilalibus novam Christo iuvante

normam praeponere, qualilel' unusquisque eoi'um vitum castam et sobriam ducerel et Deo. cui semper irre-

prehensibiliter famulatum debemus impendere, in omnibus complaceret, lunc demum, snncti ei Spiritus gralia

1h rovelanle, una cum consilio serenissimorum Lotharii ac Ludovici imperutorum, anno siquidem imperii eorum

quinlo et XXXU, atque pontificatus iamdicli praesulis Vll, mense decembri, die Vil], indicLione ll, sanctam ac

venorandum in ecclesia beati Petri aposloli synodum 53 congregavit, in qua tam ipse calholicus et apostolicus vir xcl

quamque et nlii cum eo LXVII episcopi residerunt, ex quibus Hll episcopi ab imperuloribus deslinuti, loseph

Eporegensis, Nottingus Brissensis, Petrus Spolelinus, et nlius Petrus Aretinus; inter quos etiam Paulus, dia-

20 conus sanctae Ravennatis ecclesiae residens, vicem tenens lohannis archiepiscopi sui, absque presbiteris et

diaconibus et clero sanctae malris ecclesiae. Et [une coram omnibus XLII capitula, quae profecto ad sululem et. 545

lucrum omnium chrislianorum hominum perlinere noscunlur, per diucones sanctae et universulis sedis aposto-

licae legi praecepit. Quae etiam capituler, ut in futurum ab omnibus illibata serventur, post caetera decrela ponti-

ficum in sanctis canonibus iussit ascribi, quatenus omnes episcopi huius auctorilatis exemplum anle oculos

25 habeant et suos possint melius instruere et erudire subieclos. in hac denique post caetera synodo Anastasius 5", XCll

presbiler cardinalis lituli beati Marcelli, ab omnibus canonice est deposilus, eo quod parochiam suam perunnos V

contra canonum insliluta deseruit, et in alienas usque hodie demoratur. Qui cum neque ad duo pro en congregala

conciiia venire volens, neque per aposlolicas epistolas, neque per tres vocalus episcopos, Nicolaum videlicet,

l‘etronacium ct Iohannem, ideo morilo. uno consensu, secundum quod de talibus sacris conlinetur cnno-

ï!" nibus, eum sancla synodus deposuil et sacerdotali honore privavit, anno, mense, die et indiclione superius

ndnolala.

l’ost praecipuam vero huius concilii diffinitionem, beatissimus eiusdem praesulis nnimus, caelestis semper xmll 546

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

lnruc. <Christum> E :dclen‘t c — ex argonlo G — 2 SJ'H- C- ‘9 NÛUI'Ê’US C"2°'°"a""i5°m'G_21capila G "a,

pusilis E(corr.) — LXVII C —- 3 sedit (‘.li — in alrio (2 tiluli cm. C- 27 00 < quod > C — 29 Pülmndlwllum C

15 LurinwiciC — 1s xm E (cm-r.) — 17 '< secundum > ‘n

Llllllll PONTIFICALIS l. Il
Generated on 2013-08-12 16:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
130 CV. LEU Illi ‘847-855).

XCIV

XCV

547

XCVI

XCVll

amoris igne accensus, ad restauranda ecclesiarum Dei cunctorum ornamenta vasorum studium rursus coepit

ingens habere. Nam in ecclesia heati Petri regni caelorum clavigeri fecit lucernam ex argente purissimo unam

vimixam, pens. lib. XVl. Necnon et in monasterio sancti Martini, quod ipsius Apostolorum principis ecclesiae

cohaeret, l'ecit aliam lucernam ex argente fusilem ac vimixam, pens. lib. XXVll et dimidiam. Sîmiliter et in

monasterio sanctorum lohannis et Pauli fecit aliam lucernam argenteam similiter supradictis. pens. lib. XKII et

dimidia, quae dominicis vel festis diebus iuxta leetorium consistentes ad legendum sacres leetiones magno

luminis splendore lucescant. lsdem vero sanctissimus papa i'ecit rugulas de argente l'usiles cum caucellus in

ingressu preshiterii et ante confessionem beati Petri apostoli amatoris sui, quae pulchro rutilantes decnre

hominum praebent mentibus admirationem; quarum lI pens. lib. DCXLll, alia vero ll lih. DLXXX.

Et in ecclesia 57 sancti Vincentii, qui ponitur in Frascata, obtulit vestern de fundato l.

Sed quia, ut saepe diximus, huius serenissimi praesulis animus maxime beatissimi praesulis apostoli Petri

apostolorum principis repletus amore, ipsius summae ecclesiae, euius divina dispensante potentia thronum

regehat, multa desiderabat semper ornamenta perficere, l'ecit super eius sanetum altare vestem de chrysoclavo.

hahentem historiam in medio Salvatoris inter angelos vultus fulgentis, Petroque apostolo claves regni caelo-

rum tradentis et in dextra laevaque gloriosa Petri et Pauli passione fulgentem; inter quns ipse praesul civilate

quam fieri iusserat, Petro interveniente, offert depictam, et cruce auro gemmisque nitentem; et in eircuitu altnris

et desuper habentem pannes desuper sericos, pretiosa aquilarum historia textes, quarum duo aurati cernuntur.

Obtulit autem ubi supra vela lIII cum chrysoclavo, in quibus ipse praesul depietus, imaginis Salvatoris inter

angelicos vultus fulgentis, civitatem quam funditus putraverut ofl'ert. ‘

Igitur quia iam pleniter en quae beati Petri ecclesiae praedictus pontil‘ex obtulit ornamenta, breviter licet,

descripsimus, nunc vero en quae in ecclesia beatissimi Pauli apostoli, doctoris gentium, post impiam Agarenorum

devastationem 'est operatus, 0b aeternam memoriam summatim innotescere sludeamus. Feeit autem super eius

sacratissimum corpus cyborium mirae pulchritudinis ingenli argenti pondere cum eolumnis argenteis comptum,

pens. lib. DCCCCXLVI.

Sed cum benignus ipsius pontificis mens ante et post generalia omnium ecclesiarum, quibus ingenti desiderio
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ornamenta diverse praebebat, heato Petro semper aliquid optimum et speciosius ofi‘erre curabat, nam obtulit ei

tres oleas masoricas admirabilis pulchritudinis serico textes coloreque depictas, quae videlicet festis diebus in

circuitu altaris mnioris dependent.

Fecit autem et in ecclesia sancli Marciani, quae site est in domucella 5‘

qui vocatur Balnearola, vestem de

fundato I et vela spanisca Il.


Generated on 2013-08-12 16:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Simili mode et in ecclesia beati Laurentii martyris Christi atque levitae obtulit vela de l‘undato quae pendent

in arcis infra columnas maiores, numero XXllIl.

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS .

2Pelri <apostoli> C — purissimam C -— 3 vimi pens. libram

mixtam XVI C-l <et> al,C— vimi mixtamC— XXVlllC — 5ex

argente C ——7 cancelloC- 8 amoris C — lutilanlesCE-9 nliae C

10 q. p.] papae C

11 anime maximus codmL-Mn‘cgnh‘gue cadd. —15 civilalisC

— 17 et super C

23 composilum C

31 in ecc.] aecclesiae C -— 32 columnellas E — num. 0m. C

l0

"20

30
cv. LEU uu (su-s55). m

Fecit etiam in ecclesia beati clementis martyris atque pontificis aquammanilem de argente, parium I, habentem

in se sclaptum similitudo caput hominis cum vite, et alia historia, peus. lib. lll.

ltem obtulit quidem ipse beatissimus et almificus praesul in ecclesiam sanctae Dei genitricis Mariae is in

Aurilia, quae via Aurelia nuncupatuiu vestem de fundato l. Similiter et in eccl

obtulit aliam vestem de fundato l.

xcvm

esia sancti Stephaniv ubi supra,

ldem vero praeclarus et almificus praesul, superna protectus dextra, deditusque in Dei semper servitio, sincero

perseverans auimo, post multas bonas actioues, beati Silvestri et Martini ecclesiam 5", quam domnus sergius

praedecessor eius noviter ab imis aedificayerat muris, quidem pulchrisque decoravit ac depinxit coloribus, cuius

l0 sacrumque altare ex argento investivit ac decoravit purissimo, pens. lib. cxvL

Quam ob rem, post pulchra ac laudabilia diversarum ecclesiarum Dei opuscula quae praesul magnificus tota xclx m

animi devotione peregity ne christianus populus amplius tlentumcellensi castro ab hostibus deperirety sicuti saepe

fieri solebat, et per XL annos 5‘ muris diruta et liabilatore proprio destituta mauebat, moreque hestiarum,

relictis sedibus propriis ob timorem saracenorum usque iamfatum fuerat, per opaca silvarum mentesque inco-

tä gnitos sua domicilia populus qui relictus ab eis fuerat dedicavitg in quibus etiam prae timore inimicorum diebus

ac noctibus nec soporem oculis nec ullam, iuxta humanam consueludinenu quietem vel modicam habere ma-

nebat. cumque tam pius et laudabilis praesul dei-illorum gravamine atque intolerabili nimium augustia ultra c

modum et plus quam credi potest quotidie condoleret, multis cum lacrymis infiuitisque orationibus Domiuum

rerum omnium conditorem deprecabatur assidue, ut ei dono gratiae suae dignaretur ostendere quo in loco pro

20 salute et liberatione crebro dicti christiani populi Centumcellensis civitas mutari potuisset. Ad quam ipse pro-

fectus, loca quae ei affinitate erant coniuncta diligenti cura ac studio praevidit atque conspexit Sed ubi locus

videbatur idoneus ad urbem aedificandam, aquae gestabat penuriams quae hominibus semper satis est necessaria.

Peragralis igitur omnibus, ut praediximus, locis, pervenit tandem, diviua favente misericordia, ad locum optimum 549

valdeque munitum, super quo suus maxime est animus dilatatus, quia et aquarum copiam ad populum confor-

25 tandum et caeteras utilitates humanas, aquimolosque molentes pleniter subministrant. rfamen quo modo vel ci

ordine lioc ei divina ostendit clementia, dignum est, ad memoriam et laudem venerandi pontificis, omnis populus

credat veraciter et coguoscat, quod divino consilio et consultu opus diu exquisitum ad effectum est.

Nocle denique quudam, dum lectulo proprio iuxta morem praeclarus iaceret autistes, et de diviuis, ut solite,

opusculis cogitaret, ad praevisum et ordinatum iam locum, qui xu a Ceutumcellensi urbe "3 miliario distat, in
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

30 somnis perductus est, et loca singula cuidam Pelro, magistro militum, quasi per corporalem praesentiam in ipsa

revelatione per ordinem demonstraviL ubi ecclesias et ubi portas ex pontificali adiutorio fundare et construere

debuisset. Et quia prae loci angustia non ibidem nisi duae portae construendae erant, in ipsa arcana revelatione

umam-as DES MANUSCIII’I‘S.

3 in se. aptum c u relictibusC—-—iamfactumIl —i6 uIlumE(corr.)-24 suusl

3 ipse < quidem > C —4 beati tj ipsius c — ditatus E (com) — as sublninistrat c -— ne ei


Generated on 2013-08-12 16:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

7 Silvestri et om. C '-— Martini < episcopi > C — s llobi- Om- C '_ m < perductam > C

liter C — 9 magno E ao ductusc _


132 cv. LEU 1111 (847855).

CH digitis propriis adnotavil. Mane autem facto, pro somnio quo viderat magna coepit habere oertamina, et promo-

minatum Petrum ad suam ilico iussil venire praesentiam; cui quidquid in somuis viderat relulit, muitosque eî in

argento mancosos praebuit, ut conduoto populo cum eis ad vioem Centumcellensis urbis feslinantius perficere

debuisset;

Deo quidem auspice, ita nunc omuia aodificata nitescunt sicut in somuîo papa laudabilis manu proprio desi- îî

gnavit; cui ex uomine proprio Leopolim nomen imposuit. Ad quam postquam aedifioari caepemnt, ad vidondum

et considerandam fabricam cum suorum fidelium muititudine ovantor accessa, vîsîs denique portis et. ecclesiis, in

ipsis specialiter loca sicut monstravemt et suum, Christo prolegente, desiderium adimplelum, omnipolenti

Domino gratias retulit infinitas, qui ai taiem oslendere locum diguatus est, in quo et populus salvus existeret, et

aquae abundantiam minislrare, eliam lapides et arenam inibi tribuere, quatenus s'me lnbore operariorum noviter l0

4850 cm constructa fahrica augmeulum percipere poluisset. Gavisus ex his omnibus urbem Leopolim saepedictus pontifcx

litaniis et orationihus pedibus propriis circuivit. trihusque orationibus in modum Trinitatis pcrpelualiter conse-

cravit, ao missarum, ut soiitus erat, officium l'île persolveus, et aquam benedîctam par muros iactare praecipiens.

Et non modicam manibus propriis prae amoris magnitudine universo populo rogam dîslribuit; commendausque

omuipotenti Domino populum et civilatem divinitus demoustratam, ne unquam ah hostibus cupiutur vel inva- 1:;

gatur. His omnibus perpetratis, ad sedem suam cum ingenti laetitia et alacritate reversus est, octavo "3 scilicet

mense, Christo auxiliante, dieque superoddito decimo quinto, omnis murorum ambilus completus atque perl‘cclus

est, anno praesulatus oius octavo, indictione II.

5516W Nam et in ecclesiis que ibîdem fecit multa doua obtulit. In ecclesia videlicet sancti Pelri gabathas ex argenlo

fusiles muiores minoresque VlI, pens. pariter libras XVI et une. I; cantharam exaurutam I; baucas exauratas Il] ; 2o

fibulatoria maiore et minol'a \"; crucem ex argento deauratam I, cum gemma I; item uliam crucem do auro l,

habentem in medio monocossim; et aliam crucem ex argento, numeratim hahentem gemmas XL; thuribulum

aureum exauratum I; dextra saxisca 1; comme aureae XH; gahathaml et sturzicamelorum ovo Il. Atque fecit

in eadem ecclesia iamdictae civitatis vestes serions 11, ex quibus unam habentem in medio tabula de chrysoclavo

et aliam hahens in medio crucem et orbiculas IllI cum gammadiis; et vela de l‘unduto XVIII; cruoifixum ex a5‘

argento purissimo, pens. lib. Vil.

cv Necnon et in ecclesia sancti Leoni, ubi supra, obtulit patenam exauratam l, calicem do argenlo I, vestes Il,

unam qnidem de fundato, ornata in circuitu de olovero, habentem in medio rotam de chrysoclavo et gammadias,

et alia de spaniscu. Similiter et codices catholicorum numero VII, Historiarum, Salomonem, Antiphonarium et

Psallerium, Sacramentorum, Gestarum et Sermonum, son et Evangelium cum tabulis argeuteis. 3o


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VARIAN’I‘ES DES MAN USCRITS .

l quod E — 2 pmeuolulum C-quicquid C o

'] accensu (1-8 loci C —— 9 Deo C — 10 et aquae] ca quue

CE —- minisli‘aret CE —- nobilitcr C -— 12 let. 0x 01'. L‘ —

circuibat C —— l3 sollicitus CE

20 min. maioresque C—-VIpeu5.C— caulram C- 21 minore


Generated on 2013-08-12 16:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

C-23<autem > au‘. C —- saxistu C — gahatlms E — 24 ha-

hent C: habet. E

27 de] ex G —l om. C -— 28 rolu (1‘. —- 29 uliam C —VI C.-

30 Sacramenlorium E-Surmonem E
cv. LEO 1m (847-855). 133

Atque sacratissimum Dei altare, quod supra sanctissimum beati Petri apostoli corpus consistit. argenteis deau-

ratisque in dextra et in laeva ipsius apostolorum principis habentibus miracula perornavit laminibus, quae ingenti

splendore nunc ut caeli astra coruscant. pens. vero simul lib. LXXXIlll et une. V.

Atque post tam immensae operationis insignia facta, quae, divina Dei aeterni clementia inspirante, per diversa

5 loca ob salulem Christianorum ipse sanctissimus papa est operalus. sanctam Romanam eeclesiam, quae Domini

voce supra firmam petram fundatam consislit et de beati Petri apostolorum principis nomine sancto gloriosa

coruscut, preliosissimo omnium metallorum ornatu,prae nimio palriae caelestis amore quodtidie ornare procurans,

ibidem quoque lectorium argenteum inclyta operatione caelatum et super quatuor pedes consistens peri‘eeit, in

cuius videlicet summitate leonis caput refulget, pens. lib. XXXI et une. XI; necnon et cerea IIll lignea quae a

10 longo tempore sancto pontificum in medio presbiterii feslis erigebantur diebus, hic sagaci arbitrio de argenlo

purissimo investivit, nique ut in perpetuum ibi erecta essent constituit, quod nullus praedecessor eius l‘acere

cogitavit, habentia simul lib. LV. Ubi supra fecit et cerostata de argente maiora, parium l, pens. lib. XLVlll

et une. X, in quibus sedent lucernae viximae de argente purissimo, lucenles iuxta altare maiore, pens. lib.

simul XLVllll; necnon et alia cerostata deargenlata Vil, pens. lib. XXV et une. lll; pari mode et alia Vil lelra

l5 l'ecit cerostala ferrea desuper de argente, pens. lib. XXI et une. lli; atque super ipsum altare fecit vestem auro

textam, candidis per tctum margarilis fulgentem, et in dextra laevaque tabulas gemmatas habentem cum aureis

par circuitum orbiculis, quibus insigne ipsius praesulis est nomeu descriptum.

Nam et monasterium beati Martini, quod longo senio erat casurum, miris domorum aedificiis restauravit et ad

honorem meliorem quam prius fuerat funditus decoravit; in quo et veste alba rosata cum rose et Salvatore cum

20 apostoli et Virgine, legente nomen domni Leoni quarti; item velu quinque alve rosate et unum quidem liabentem

gemmuline Xlll, amigdala de argento exaurala III. la ecclesia sanctorum llll Coronatorum fecit vestem de fun-

dato l. ‘

Pruelerea idem summus et orthodoxus pontii‘ex, divina inspiratione pulsatus, fecit in basilica beati Petri apos-

tolorum principis calices ex argento purissimo, qui pendent sub arco principale, necnon et infra columnas maiores

25 dextra laevaque numero LXXXIll, habentem insimul lib. CCCCXLI. ldipsum vero ante sacri altaris vestibulum

mirae pulchritudinis fecit travem, quam post dirae gentis nei‘andam depraedationem ex argente decoravit puris-

simo, in qua sacrae ac Dei venerabiles sedent imagines, quae pens. lib. LX.

Obtulit quoque et in ecclesia beati Petri apostoli, qui ponitur in civitate Leopolim, thurabulum de argenlo

exaurato l. Pari mode et in ecclesia sanctae Dei genitricis Mariae, quae site est in vico Sardorum, gabatha cum

30 canistrum de argente exaurata, pens. lib.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VARIAN'I'ES DES MANUSCRITS.

20 Leonis [E C — habent CE — 2l Xllll C — cx. [Il] et ex

auro texta C

23 summum CE — 24 super arcora E I

28 accclesiam C-iurrib. (1-29 gabalbas E-—30 exauralum E

2 deeoratis quae E- in post et om. C-lamm. C —-ingentis E


Generated on 2013-08-12 16:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

7 oruaio C- palri CE —8 operationem C— 9 caetera C-M

ibidem C — praedecessore E -— 12 et om. C —— maiore E (corr.)

—‘i3‘maiorae E — l4 ccreost. C —- pari - lIl om. C — l7

orbicciis C‘ ’ ' '

(‘.VI 552

CVII

tLVlll 553

‘cm
134 cv. LEO llll (847-855).

554 cx

555 (:xl

exu

ILKHI

similiter et in venerabile monasterio Hierusalem, que iusta ecclesiam beati Petri apostoli ponitur, fecit vestem

de fundato cum orbicolis, et in circuitu ornata cum lista de chrisoclavo et vela mizine M et de fundato lll. ipse

vero a Deo protectus venerabilis et praeclarus pontifex fecit propitiatorium sacri altaris beati Petii apostolorum

principisl ubi sacratissimum corpus eius quiescit, spanoclistum, habens quidem argenti lib. LXXH, auri

vero Lxxx.

Huius vero temporibus, quidam 5‘ Danihel magister mililum, iniquitatis ac stultitiae mole cecatus, ad sere-

nissima domni llludovici imperatoris vestigia properavit1 eique multa falsa et inutilia verba, quae credi nullo modo

potest, super Gratìanum ‘5 eminentissimum magistro militum et Romani palatii “egregium superistam ac consi-

liarium dicere non dubitavit. Nam instanter eum accusabat ob falsitatis invidiam1 dicens imperatori 2 « Gratiano,

n Romanae urbis supei‘ista, quem erga vos tidelem esse creditisl mihi soli in domo sua nimium super Francos

n murmurans dixit secrete quia Pranci nobis nicbil boni faciunt, neque adiutorium prebent. sed magis quae

n nostra sunt violenter tollunt. Quare non advocamus Grecos et cum eis faedus pacis conponentes Prancorum

n regem et gentem de nostro regno et dominatione expellimus? » Quo audìto, mox praedictus imperator inmensi

furore accensus, sine litteris etiam ad Romanum directis pontificem et senatumy Romam venire velociter procu-

ravit. Quem tamen veniente domnus Leo papa bonorificev sicut mos est, super gradns maiores beati Petri apostoli

residens suscepit et mellitluis praedicationis verbis placare caepit.

Quadam vero die, ipso imperator cum sanctissimus Leone pontifice1 omnibus Romanis procerihus pariter et

optimis Francis, in domo ‘7 quam beatae memoriae Leo tertius papa iuxta ecclesiam beati Petri apostoli fecerat

sedentibus. de praedicta accusatione placitum habuit. Tunc Danihel iniqua fronte armatus falsaque cogitatione

inbutus1 dixit coram omnibus : « lste Gratianus habuit mecum consilium hanc Bomanam terram de vestra

n tollere potestate et Grecis tradere illam. n Cui statim non solum Gratianus, verum etiam omnes Romani

coram imperatore dixeruntz « Mentirisg-nullo modo est verum quod dicis. n Cognoscens autem imperator et

omnis Romanorum Francorumque nobilitas praedictum Danìhelum tale crimen per falsitatem et invidiam contra

Gratianum dixisse, ilico clementissimus imperaton nolens contra instituta veterum Augustorum peragere noma-

norum, eos secundum Romanam legem instituit iudicare Quo iudicio ipse Danihel multorum verbis repi‘ehensus,

ore proprio manifestavit se falsum super eum dixisse. ideo iamdictum Sratianum ante omnes est truditus, ut
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

quidquid de eo facere vellet potestatem haheret. Sed eum iam traditum Danihelum imperator a Gratiano multa

et humili supplicatione petivit1 quem illi statim plenari

a sibi reddita gratia libenter suscepitv et sic de mortis est

periculo liberatus

[lis vero peractis imperator abiitg et sanctissimus domnus Leo quartus papa non post multos dies obdormivit

in Domino, kal. aug. XVI. Sepultus vero est “3 in ecclesia beati Petri apostoli. Fecit autem ordinationes Il, una
Generated on 2013-08-12 16:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

in mense decembrioy et alia per mense martio, presbitercs XVIHI,

diaconos VIII, episcopos per diversa loca

numero LXIIL

VARIAN'I‘ES DES MAN USCRI’I‘S.

2 orbicclis etin cir] Hic desinit uita in rod. C — veia] mela E13

17 procerimusEi -. —18 H. az- “ -

l5 mox E: -- l6 predicationibus E2 (60” ) Don I e‘ m teneret U2

Greci E12 - 24 Auguslum E — 25 reprcbensis E (corn) — 28

que E2 -.suscepit < et concessit > E’ : suscepit] concessit E5

1o.

iii

20

30
0v. 1.120 1111 (847.855).

133

NOTES EXPLICATIVES.

l. desal'l'at‘t’llis illis] Les chroniqueurs mentionnent aussi ce dé-

sastre. Prudence, a. 847 :« Sergius, Romanus pontii‘ex, VI kal.

feb. defungitur et Leo in eius locum eligitur. Sarraceni oneratis

tliesaurornm multitudine quos ex basilica beati Petriapostoli as-

portarant navibus redire conati, cum inter navigandum D90 et

domino nostro Iesn Cbristo ciusque apostolis orc pestifcro du-

rogarcnt. orto rcpcnte incvilabili turbine, conlisis in sese navb

bus, omnes pereunt; quaodam thcsaurorum in sinibus dofuncto-

rum quos mare littorihus reiecorat inventa ad boaii Petri apos-

toli memoriam revchuntur. »— b‘esla epp. Neap. : « Ire coeperunt,

sed pelagi vastitatem sulcantibus excitavit Dominus austrum quo

dispersi utqne dimersi, pnucissimi ex eis ad sedes remezirnnt

suas. » (Vif. lalégcnde rapportée dans la chronique du Mont-Gas-

sin (M. G. ScI-ip. Laugob" p. 4:13, 172).

2. rine pnrmissu prfncipis] Léon fut ordonné le jour de Pâques,

. 10 avril 8&7, deux mois et demi après la mort de son prédéces-

seur. Les Romains eurent le temps (le la réflexion.

3. basilim s. D.g.iu vicum Sardorum] (Je viens Surdorum sa trou-

vait à trente milles de Rome (cf. ci-dcssous, n° 5“) ; on ne sait

sur quelle voic. Il ne faut pas confondre cette localité avec l'em-

placement où s'élevait le monastère de Sardas avec son oratoire

de Saint‘Vit (ci-dessus, LÉON III, p. 55. note 92). Ce dernier se

trouvait à l'intérieur de Rome.

5. Nom et solarium] Ci-(lessus, LÈON III, p. 28, l. 32.

vrsprrllnux publics — lamivx] Les moines des deux couvents

de Saint-Césairc et de Saint-Etienne chantaient les vèpres tous

les jours. Mais cet office n'avait pas le caractère d'office public

ecclésiastique; c'était l'all'aire des moines desscrvants. non du .


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

clergé de I‘tomc Le pape Léon IV institua une véritable station

vespérale. a laquelle toutlc clergé fut convoqué comme aux messes

stationales des grandes l'êtes. La schola nantomm dut y assister,

comme elle assistait à ces messes solennelles et aux vèpres de la

semaine pascale. — Ce règlement fut sans doute porté à l'occa-

sion de la. fête de saint Paul (30 juin) et dès l'année 847, car
Generated on 2013-08-12 16:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

aussitôt après on mentionne un évènement arrivé avant le mois

de septembre de cette année.

6.11m‘ indiclionem X] cette indiction se terminait au 31 août

847.

7. gregm-ii pmesulis] Je préfère la leçon gregorx’i du manuscrit le

plus ancien, contemporain de l'original, a la leçon cgregii quipa<

t'ait plus satisfaisante au premier abord. Le mot gregorius em-

ployé comme adjectif, avec sa signification étymologique de vi-

gilant, se rencontre, vers le même temps, dans la dédicace de la

vie de saint Malo. adressée à l'ovéquo d'Alet Ratuili (v. 866-872)

par son diacre Bili :« Domino meo vonerabili llatuili episcopo

ac magistro meo gregnrio in sancta Trinitate Bili. levita humi-

lis- » (Plaine, Vie iuédile desaint lllalo, Rennes, i874 ; mais l'é-

diteur du ce texte n'a pas vu que yl'egnl'io était ici un adjectif).

8. Nam et accubilum] (l'est la grande salle aux onze absides.

mentionnée ci-dcssns, Lues III, p. il, l. 16.

9. cruccm es: aura] LÈON III, p. 8, l. 8.

l0. .«z’uul mus est] Cctteprocossion avaitété instituée parle pape

SGI'KÎUS I(L I. p. 376.et p. 331, note M). Quant à l'usage d'y porter

‘la sqncla icona, c'est-à-dire l'image achéropite du Latran, il a du

s'introduire peu après. En 753ou 753 (t. I, p. “2) nous la voyons

portée dans une procession qui avait pour terme la basilique de

Sainte-Marie-Mageure. Cette procession était une des processions

solennelles (sa/ils procedens), c'est-à-direuno de celles qui avaient

lieu aux fêtes du 2 février, du 25 murs, du lit août et du 8 sep-

tembre. La place où elle est mentionnée dans la vie d'Etienne II

ne semble pas convenir à la fête du 125 sont. ni en ‘[52. ni en

753, mais plutôt à l'une des deux fêtes de 2 février ou du 25 mars

753. Mais il faut tenir compte de ce que, dans les Ordines du xm

siècle. la sana-[a inona n'est portée qu'a la procession du 15

août. Ceci porterait a croire que le biographe d'Etienne 11 n'a

pas suivi, dans les détails de ce genre, un ordre absolument ri-

goureux et que la procession de la sainte image était, dès avant


1:56

CV. LEO 1111 (847-855).

’aiecle. et même dès la mort du pape

ou même d'un pape quelconque; elle ne contient aucun trait en-

ractéristique des usages romains; elle suppose un diocèse divisé

en un grand nombre de paroisses rurales ; l'évêque qui parle se

dit vicaire des apôtres et non pas de saint Pierre, etc.

t6. et ipsa crus] Cl’. cî-dessus, note 9. —— C'est la seconde des

deux croix mentionnées dans l'OrrIo de la litanie majeure. Cf.

Litas 111. note 31.

17. in ecrlesie b. Nimpliae in civ. Pot-tueuse] Cette église est en-

core mentionnée dans la charte de Benoit VIII relative à l'évé-

ché do Porto (Jatte, 4025) : u... et exinde remeante ad mare pcr

Buccinam et circumeunte litus maris usque ad sanctam Nimpham

ot usque ad focem Miccinam. » Elle s'élevait donc au bord dela

merI prés de Fiumicino (Fora Mircina).

'18. ecrl. hl’. Carme et Damiani in Silva Candida] Cette église est

mentionnée dans une bulle de Léon IV (Jat‘t‘é. 2653 ; Marini, Pa-

rn'ri, p. 15).

{9. duo mmmsleria ...] Sur ces monastères, v. ci-dessus, Lieux

Ill', p. H. note 85.

20. graco monarhos gcnere] On voit encore, encastré dans un

des ambons de Saint-Laurent, un marbre qui porte l'inscription

suivante + El'////. . . - (ENIOC HI‘BMENOC ÊK NËAC

ÉUOIHLÀ T0 TÏPËCBVTÉPION TON. u . . Aucommenv

rament était sans doute le nom du pape 'E[nt 106.... 'Ap]eév'.o; i-{aû-

psvo: s'il ve'z; éteins‘: t6 :pzcâuriprov

2l. oraculum mime pulrri/udinis] C'était une reconstruction.

bien que notre texte semble indiquer une fondation; l'oratoire

existait déjà. Cf. t. I, p. 319, note 37;.

22. tabulis (nn'o optima] Cette partie de la décoration existait


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

encore au xue siècle : le chanoine Romain, interpolateur de P.

Maltius (De Rossi. Iuscr. clin, t. II, p. 202), dit l'avoir vue :

u Nain tahulam de auro et smalto pensantem CGXVI lihras auri

t'eeit ficri, in qua vetus et novum testamentum continebatur; et

posuit eam in fronte allaris ; quam etiam et nos vidimus. » ce et

nos vit/inuit parait indiquer que les lames d'or avaient disparu
Generated on 2013-08-12 16:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

au moment où Romain écrivait.

23. in monaslrrio s. Cesm'ii in Palatin] L'oratoirc officiel de Saint

(lésaire (t. I, p. 378; ci. Acta S8. 1101)., t. I, p. 129) est devenu la

chapelle d'un monastère. Cette transformation remonte au moins

au temps de Grégoire IV. Eginhnrtl, en etlet, raconte (Trnnslulio

1th. Marcellinî et I'elri. Migne, P. L., t. ClV, p. 5352) que son notaire,

envoyé a Rome pour en rapporter des reliques. s'aboucha avec un

moine grec appelé Basile, qui hospz'lium halr'lmf in monte Palatina

apud alios Graecos qui ainsi/0m III'ÙfFSJÏOIH-S erant. Il y avait donc. en

828, un monastère grec sur le Palatin. Le nom n'en estpas mar-

qué: mais la seule autre église ancienne qui se soit élevée in

moule Palatine, e'est-à-dire Saiut-Sébastien in I’allara,

n’estjnmais

mentionnée comme couvent grec:

Saint-tlésaire, au contraire.

- était. à la fin du x“ siècle. un monastère de moines grecs. C'est

la que descendit et mourut saint Sabas le jeune. envoyé à l'em-

pereur Othon 111 par le patrice d'Amalli (Pitra, A

I. p. 3“; et‘. Bulletin critique. t. VI, p. 521).

24. cimil. h. Agalhac] Cette église cimitériale avait été fondée

par le pape Symmaque (t. I. p. 262, l. 9).

25. in oratorio s. Adrinni] C'est la chapelle où était enterré le

pape‘HadrZen. Le chanoine Romain (De Bossi, Iuscr. cIn't'sL,

t. II, p. 203) a interpolé l'article de P. Malltns qui est relatif :1

cette chapelle. de façon à la mettre sous le vocable de saintHa-

«lrien martyr. Cette complication du texte correspondait peut-

étre à la réalité des choses. Il est possible que, dès le neuvième

Hadrien. on ait élevé près

naleula, t.

du tombeau de celui-ci un autel en l'honneur du martyr s in ho-

nonyme.

26. bar. a. Sebastiani in Frascala] Cette église existe encore a

Frnscuti. prés du palais épiscopal. sous le vocable de Saint-110ch;


cv. LEO nu (847-855). —

être d'un rapport adressée‘; l'empereur Lothaire ou au roi Louis

sur la déroute des Sarrasins.

35. Denique pas! nefandam ...] Comparer les expressions em-

. ployées ici avec l'inscription en prose citée plus loin, note 49.

36. Tolal'uln] Localité inconnue ; probablement une des petites

tles de la. cote orientale de la Sardaigne.

37. Sel-pi magz‘slri militum] Sergius. duc de Naples. Son fils Cé-

saire, ici nommé, avait déjà été mêlé aux précédentes luttes cen-

tre les Sarrasins. Cf. SERGIUS Il, p. tD-i, note 38.

38. in ede proprio] Il s'agit ici du monastère de Coi-sas, dont la

restauration a déjà été racontée plus haut. Le biographe reprend,

pour la seconde fois, le récit de cette restauration, avant d'enta-

mer l'énumération des présents oll'crts par le pape. Originaire-

ment il y avait deux monastères distincts (LÈON III. p. 24, l. 22,

25), celui de Coi-sas, avec son oratoire de Saint-Gésaire, etcelui de

Saint-Symmetrius. En comparant ce passage avec celui de la

page H2, on voit que Léon IV réunit en un seul ces deux mo-

nastères et y installa une congrégation de femmes. C'est sans

doute au monastère de Saint-Symmetrius que se rapporte en pro-

pre la circonstance indiquée par les mots in edc pl'opi'ian quum

ex iure purcntarum auorum etc.

39. in ei't‘lesia s. Marine in Frascala] Cette église a disparu, sans

qu'on ait pu l'identifier.

40. in Horeni quivacalur Narrano] Cl‘. SEROIUS 11', p. 102. note 22.

— Le lieu indiqué est situé vers le dixième mille de la voie La-

tine. Cl‘. t. I, p. 193, note 5—t.et De Rossi, Bull. 1872, p. 90; {873,

p. l07. Une carte (le Mol-eut‘ est mentionnée en cet endroit dans un

diplôme d'rxgapit Il, en (Marini, Papiri, p. t0); l'église pa-

rait avoir passé sous le vocable de sainte Marine, car une bulle

de Pascal Il, datée de H16, mentionne une église de ce nom dans


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

un fonds Itlorene dépendant de l'abbaye de Grotta-Ferrata (De

Rossi, Il. cc).

il. EL'L'I. s. Peb't' in Mnruli] Cf. t. I, p. 521. note 101.

42. cool. 83. Corint- et Dumiani in [000 9. v. Sublncu] La chroni-

que de Subiaeo (Muratori, ScripL. t. XXIV, p. 920) distingue cette

église de celle de SaintvBenott et Sainle-Scolastique: « Secundus


Generated on 2013-08-12 16:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

abbas post 5. Benedictum fuit IIonoratus, discipulus eius .. E0

temporein capitule illius coenobii ecclesia in honorem ss. Costume

et Damiani tuerat constructa : postea vero maior ccclesia conse-

crata estet ampliata in honorem s. Benedicti et s. Scbolasticae

virginis. »

43. eau]. ss. Gervasii et Prolau‘i infra ciu. q. u. Fundana] Cette

église datait de loin: c'est saint Paulin de Nole qui la fonda et

la dota, entre autresreliques. de celles des saints Gervais etPro-

tais (Ep. xxxn, 17). Je me borne à citer ici les vers où sont

mentionnés les pignera de ces deux martyrs :

Ilic palet‘ Andreas et magna nomine Lucas,

martyr et illuslris sanguine Nazal'ius;

quosque suo Deux Ambrosio p03! longe reuelal

saecula, Prolasium cum pare Ger'uasio.

L'église est maintenant sous le vocable de Notre-Dame. C'est

la cathédrale de Fondi.

H. eccl. b. Cesarii infra civ. q. 1). Terracina] La cathédrale de

Terracine.

i5. ecclesia 3. Marine in civilale Porlwmsi] Cette église est encore

nommée dans la charte de Benoit VIII (Jatlé, 4024).

46. huiusmadi consilium sumsit] Dans cette atl‘aire l'initiative ne

vint pas du pape Léon IV, mais de l'empereur Lothaire. Le ca-

LIBER PONTIFICALIS, t. II.

137

* pitulaire parlcquel il décrèta la construction des remparts de la cité

léonine t'ut promulgué en France (Francia), en novembre ou dé-

cembre 856, le pape Sergius 11 étant encore de ce monde. Voici

les dispositions de cette pièce qui ont rapport à l'objet qui nous

occupe. Je cite la nouvelle édition du Nanas Arc/n'a, t. XII, p. 535

(Ct. Bühmer-ltlulilbacher. i004): « VII. Quia pro peccatis nos-

tris et otl'ensionibus aecclesia beati Petrihoc anno apaganis vas-

tata est et direpta, omni desiderio et summa instancia elaberare

cupimusqualiter ecclesia rcstaurotur et deinceps ad eam paga-


138

cv. LEO 1111 (847-855).

502) : nous ne connaissons pas les noms de toutes les domu: cuI<

tac.

48. secundo praesulalus illius amie ...] La construction, commen-

cée en 848, tu terminée en 85;‘. Elle devait être bien avancée dès

l'année 8550, car les trois inscriptions ci-dessous (note 49) ne

mentionnent d'autre empereur que Lothairc. Si elles avaient été

gravées après le 6 avril 850, date du couronnement impèriul de

Louis Il, elles eussent porté aussi le nom de ce prince.

49. per lotum murorum amhilum . .] La procession de dédicace

fait trois stations. aux trois portes de la nouvelle cité. La pre-

mière à la porta s. Peregrini, la deuxième à la poslerula voisine

du château Saint-Ange, la troisième à la pastorale tournée vers le

quartier des saxons. De ces trois portes les deux premières ou-

vraient surles près de Néron, qn’ils mettaient en communication,

la première avec la basilique de Saint-Pierre, la seconde avec la

ville, par la porta s. Pelri et le pont Suint-Ange;lu troisième ou-

vrait surle chemin qui reliait le Transtévére au Vatican, c'est-à-

dire sur laLungara actuelle. Cesportes furent dècoréesd’inscrip-

tions qui ont subsistè jusqu'au xvIl siècle. Voici celles dont le

texte a été copié. Je les donne avec les restitutions de M. de

Rossi (laser. christ, t. Il, p. 32t-326) :

sur la porte 3. Peregrini (perla Viridaria) .-

Qui venir hac vadis decus hoc adlende, viator,

quorl quartns slruril [n]z1nc Leo papa libcns. v

Murmure preciso radiant [ham'] cul[mina] pulchra

que manibus hominum acta decore placent.

Caexaris inuit-li quod cerm‘s isle llololhari

presul lanlum [00ans] tempore gessit opus.

Credo maliguorum [Iibi iam] non bella nocebunt


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

neuc lriumphus erit ostibus uI/ra luis.

Roma, caput orbis, splcndor, spes, aurea Rama,

praesulis ut monstrat en labor alma tut’.

Civitas hu[c]c a conditoris sut nomine Leunina vocalur.

sur le. poslerula Caslelli :

Itomanus, Francus Bardusque viator et omnia


Generated on 2013-08-12 17:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

hoc qui intcmlit opus cantica digna ranant:

guod bonus autistes quartile Leo rite uovavit

pro palriac ac plebis ecce salule suae,

principe cum summo gaudcns [Itaec cuncla] Holotharo

pcrfecif, cuius emirrat alla: honor.

Quos vencranda fides nimio deduæit amore

hos Dcus omnipolcns pcrferat arcc poli.

Civilas Leonina vocaUur]

Ces deux inscriptions métriques furent copiées au xrvt1 siècle

par cela di Rienzo. La suivante fut nettoyée et transcrite, cent

ans plus tard, par Mafeo Vegio, sur la porte voisine du château

Saint-Ange (De Rossi, l. 0., p. 347) :

Cum voluisset ilerum contra Romanes malivola Saracenorum

gens bella eæcilare ut pria: depraedalionesque inferre, quosdam

Deo permitlcnle maris tempestas absorbuit, quosdam vero Ro-

mam‘ militer vives ceperuut algue 0b laudem actemamque memo-

rîam plurcs ferre vinclos in hoc tam perlioueslo opere diverses

per/erre laborex coegerunt. Hoc siquidem novum miraculum sanc-

tim'mi quarti Lconis papas temporibus et inviclissimi domim‘

Lolharii imperatori: sempcr Augusti Dominus fccit.

50. et [de diulissime vigeal] Cette formule prouve clairement que

le texte qu'on vient de lire il été mis par écrit du vivant même

de Léon IV. Cf. ci-dessous, p. 129, l. 27.

51. in oct]. 3. Sz'nzigii g. p. in civ. Blerana] Le martyrologe

hiéronymien indique, au 25 mai, in Tuscia, civilale Blera, un

groupe de saints dont le premier est appelé Scnlias (beaucoup de

variantes dans les mss.)'; il est encore vénéré à Bicdn, l'ancienne

Blera, sous le nom de s. Senzia. Sa légende a été publiée dans

les Acta 58.. au 25 mai. D'après des statuts municipaux con-

serves dans les archives de la commune, ses reliques se trou-

vaient dans la vieille église Suint-Nicolas, l'ancienne cathédrale

de Blera. M. (10 Ilessi, de qui je tiens ces ronseignerreuts, pense

que la forme Sinzigius vient de ce que le nom du saint :1 été hellé-


CV. LEO lIIl (847-855).

évêques nommés ci-dessus, qui le rencontrèrent sans peine etlui

remirent la lettre pontificale dont ils étaient porteurs. Il était in-_

vité a se présenter à Rome le 15 novembre. Mais il se garda bien

d'obtempérer. Louis Il, sollicité par le pape, promettaittoujours

de le forcer à comparaltre; mais il ne le produisaitjamais, allé-

guant qu'il lui était impossible de le découvrir. Ce manège, car

c'en étaitun, durajusqu'a la mort de Léon IV. Nous avons encore

le procès-verbal de la session du concile romain de 853 où lut

traitée une dernière fois l'affaire d'Anastase, avec le texte même

de la sommation envoyée par les évêques Nicolas(d'Anagni).Pé-

tronax (d'Albano) et Jean; de plus le discours du pape et la sen-

tence de déposition. Cette session se tint le 8 décembre, le len-

demain dujour où avaient été promulgués les 42 canons disci-

plinaires. Un résumé en fut al‘tiché, comme pour les deux autres

conciles, àla porte de Saint-Pierre. Ces trois résumés l'urentplus

tard annexés par le pape HadrienII à une nouvelle sentence eu-

conrue par l’incorrigible Anastase. Hincmarles a insérés dans ses

Annales. —,— On doit aussi rapporter a cette all‘aire les lettres n"

26“, 2644, 2652, 2653 (Jafl'é).

57. eccl. s. Vincentii q. p. in Frascata] Au témoignage de Mal‘-

teo Vegio (De Rossi, Inscn, t. II, p. 351) cette église devrait être

identifiée avec la chapelle Saint-Vincent, située à droite (au N.)

et en dehors de la basiliquede Saint-Pierre (plan, un). Il l'appelle

enell‘et lemplum s. Vincenlii su]; Fr-ascati nomine ab antlquis appel-

Ialnm. Mais je crains que ce ne soit ce passage du L. P. qui lui

ait fourni l'occasion de parler des anliqui. La formule dont se

sert ici le biographe est identique à celle qu'il emploie pour les

églises Saint-Sébastien et Sainte-Marie de Frascati. Je ne crois

donc pas qu'il y ait lieu de chercher ailleurs qu'à. Frascati la

basilique s. Vincenlli quue poni/nr in Frascala. Elle est d'ailleurs


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

inconnue.

58. cccl. s. Marciani in domucella q. 12. Balncarola] Je ne sais où

chercher cette église rurale; le terme domucella, comme celui de

damas culla. désigne un centre d'exploitation rurale.

59. eccl. s. Mariae in Aw'ilia... cool. 5. Stop/tant‘ ubi supra] Je

pense que ces deux églises devaient s'élever dans quelqu’une


Generated on 2013-08-12 17:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

des termes ou agglomérations rurales de la damas cnlla Galcria

(et. t. I. p. 518, note 55). Dans une bulle de Jean XIX (Jall‘é,

4076; Marini, Papirz', p. '75) on voit énumérées, parmi les églises

rurales de l'éveché de Silva Candida. ltlulum s. Slephani in 1l1a-

lera, lilulum 5. Marie in ,Mulem, qui semblent être identiques à

celles-ci.

60. b. Silueslri et Martini ecclesiam] La mosaïque de l'abside,

disparue depuis longtemps. était accompagnée de l'inscription

suivante (De Rossi, Insmu. t. II, p. 437) :

Sergl'us hanc coepit pracsal quam cernilis aulam

cul moriens nullum poltu'l con/erre deCDl‘Elll.

Sed mon: papa [,90 quai-tus dum culmina rumpsit

Romande scdis, divine taclus amore,

per/‘œil seller: melius quant anle manebal

alque pia lolam piclura ornavil lzonesle,

coenobiumque sacrum slatuil monachosque locaux’!

qui Domino assiduas valeunl pcrsolvere landes;

lalibus ul (louis caelestia :candcre possit

regna, quiàus Mal-lin“: ovans sz'lvesler e! almus

prae/‘ulgenl gaudenlque simul cum praesule Chrisla

quorum pro merilia haec templa dicala coruscanl.

139

61. cl per XL aimes] Annales Einln. a. 813: « Mauris de Corsica

ad Hispaniam cum multapraeda redeuntibus. comes Emporita-

nus in Maioricu insidias posuit etocto naves eorum cepit in qui-

bus quingentos et eoamplius Corses captives invenit. I'Ioc Mauri

vindicare volantes Centumcellas Tusciae civitalem et iNiceam

provinciae Narboncnsis vastaverunt; Sardiniam quoque adgressi

commissoque cum Sardis praelio, pulsi ac victi et multis suorum

amissis recesserunt. n

62. X11 a Cenlumcrllensi urée miliario] L'endroit indiqué ici est

Gircello, a droite de la route qui va de Civita-Vecchia à. Corneto.

On reconnaît encore les tours et les murs de l'enceinte; dans les


140 CVI. BENEDICTUS 1U. (855-858).

I 556

11

III

557 IV

558

CVI.

BENEDICTUS, natione Romanus, ex patre Petro, sedit ann. ll mens. Vl dies X. Beatus vir iste dileclissîmis

visceribus editus, sidereo pollens rore, crescensque celerius divinorum studio apicum, patris ad erudiendum arhi-

trio traditur. Qui veluti spongia citissime limfam capit, sacrorum ita voluminum didicit lectiones erudimentaque

cognovit, accepit, menlisque suae fundaminc posuit et invisibilibus radicibus propagavit. Celeberrima quidem

cum de eo lama pervulgaretur, Lateranensi patriarchio perducitur cleroque localur. Erat autem sapiens verbo,

doctrine preclarus, sobrius conversatione, loquella pacificus, cunctis compatiens, omnibusque obaediens. denique

benignissimus. Cum eum intueret papa Gregorius almificus peritum doclrinis atque proficuum, in santta illum

constituit Bomanam ecclesiam subdiaconum; in quo ordine plura sacre convenit actionis certamina : nam carnem

Yicit ac mundi principem et omnia eius argumenta nequissima. Obiit quippe Gregorius presul, migravit ad Domi-

num; Sergius autem gubernacula Romanae suscepit autistes ecclesiae; eoque del‘uncto, apostolica Leo sede papa

suscepit, oppido qui illum pro felicissimis eius actibus diligens, superno conpunctus nutu, Calisti ‘ eum titulo

i‘ngenti presbiterum consecravit honore. Cuius beatitudo in tantum longe Iateque rei‘ulsit atque praefloruit, ut

omnibus beatissimus dictis et opere adheretur. Evidenter autem in eo divina permanere sapientia cognoscebatur,

quia largifluis purisque eius omnes l'ovebat afl‘eclibus et luce clarius perornabat, caducique ac transituri mundi

delectabilia respuebat, et quidquid utebantur egenis atque inopibuserogabat. leiuniis vero validus, oratione

ass‘iduus persistebat, pervigilque Dei cottidie laudibus commorabat.

Leo quidem hac luce subtractus praesul occubuit. Mox enim ut omnis clerus istius Deo Romanae protectae

sedis universique proceres cunctusque senatus hac populus lDomiui olementiam congregoti sunt exorantes ut

beatificum illis omnibus demonstrare dignaretur pastorem, apostolatus qui culmeu regere valuisset tranquille,

divinitus qui etherio tunc lumine inflammati, uno consensu unoque eum conamine pro tantis que pollebat sact'is

operibus pontifici promulgaveruut eligere. llico vero alacri universo studio plebs et populi caetus Calixti titulo

properantes, Deo illum omnipotenti, ut solitus fuerat, invenerunt fundentem orationem. Surgens autem et populi

densissima cernens agmina, rem cognovit et mente concepit. lnterea multis cum lacrimis genua flectens flebili

voce omnes deprecabatur, taliter dicens : « Non me a mea deducatis ecclesia rogo, quia tanti culminis non suflicio
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

» sustinere nec liaiulare gravamen. » Illi vero nullatenus adquieverunt, sed virtutibus eum ex eodem titulo

abstrahentes cum ymnis et canticis spiritalibus, ampla exultatione et inefl‘abili gaudio in patriarchio Latera-

nensi perducentes, pontificali solio, ut mos est pontificum canaque consuetudo demonstrat, posuerunt. Laetatur

praeterea urbs, exultat ecclesia, congaudent senes, ovantesque divinas modulant virgines laudes, ditantur pau-

peres, locupletantur inopes, consolantur captivi, consurgunt debiles, infirmi sanantur celerique pede concurrunt

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS.


Generated on 2013-08-12 17:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Integram vitam om.C -——1 Benedictus Il! E1G —dieb. IX E5-

diÎni E1 : dileclissimus E26 : dilectissimis conieci- 3 cilissimi

E12 — 6 preclarior E6 — onis codd. — 8 subdiaconus E"

— convenit] peregit E6 — 11 suis E3 — i2 perlloruit E6 —l3

digitis E12 — adlL] fateretur E‘ — M < actibus > ail". E2 -—

afl‘alihus Eü—15 dilect. E1 -— ulebatur E5 — l6 presistebat E1

l'] <horum> hac El2 -— ut om. E5 -— Deo 0m. El —i9 illis]

illi in E5 —- < qui > div. E5 — 20 qui] iuquid E12 -- tunc]

que E5 — canomine poriuntisque E13 — que] quibus E6 — 21

alaccr universa EG — pleps E‘ — populi] papa E6 -—- 23 re EI2

—— genu E5 —24 non] nunc E5 — me a 0m. E12 — deducali

E‘ : dedicalio E3 —- 25 cum] cum E! — tituli Et — 27 lac-

tator E1 — 28 urbis E12 — divines E1 - modulantur Et (corr.)

29 consulantur capitibus EI2 — consurgent E12 —

l0

15

20

25
CVI. BENEDICTUS 1H (855-858). 141

quia extensa quae in eia tristitia fuerat contempiabalur confuse, et tranquillitas floriger videbatur erecta.

IIis itaque peraclis, clerus et cuncti proceres decretum conponentes propriis manibus roboraverunt, et con- vl

suetudo prison ut pcscit, invictissimis 2 Illothario hac Illudovicus destinaverunt Augustis. Ipsum autem qui

deducehant legati decretum, Nycolaus 3 videlicet Anagniuae autistes ecclesiae, Mercurius atque magister mm.

5 (nm, Arscnio ‘ Eguhio obviantes episcopum ad invicem confabulare ceperunt. Qui 5 callidis eos sermonibus

liniens, corda eorum mollire coeperunt, beatique fidelitatem iami‘nti declinaverunt elecli. Cum quibus etiam

consilium studuit confirmare ut depositum anathematumque ‘ Anaslasium, quod divina nullatenus permittebat

clementia, ponlificatus infola perornarent. Euntes itaque, Hlodovico decretum benignissimo Cesari dantes, duplici v”

quam menlibus gerebant intentione Rmnam reversi sunt, adventumque missorum nuntiautes imperialium, epis-

10 tolas eodem insigni optuierunt electo, quibus Augusti continebanlur responsa. Qui omni ciero ac re’publice

cetibus, diris machinationibus consilium quod Egubio, ut praetuiimus, cum Arsenic stutuerunt adimplere

cupientes, dicehant : « Omnes in obviam imperialibus simul nobiscum exire studete legatis, quatenus Augusti

iussionibus ohaedientes existere valealis. »

Post aliquos quoque dies ipsi quos praenuntiaverunt missi IIortam, quae XL miliarin a Roma dislat, prope- VIII 559

I5 raverunt. Ex quibus in ea Adelvertus 7 Bernardusque ingressi comites, cuidam olim damnato, Arsenio cogenle

episcopo, se coniunxerunt presbitero, nomine Anastasio, qui sancta synode, heatae praesidente Leone memoriue

praesule, rite secundum sacrorum promulgationes canonum excommunicatus, depositus et anathemate vinctus

Iuerat ; non habentes Deum prae oculis, ipsiusque praecepta coni‘undere ut tyranni cupientes cruenti, meditahant

qualiter eundem eiectum anathematumque Anaslasium apostolico culmine suhievarent, contra traditionem om-

‘lO niumque sanctiones praesulum virorumque almorum. Missi quoque, quos iam supra memiuimus, imperatori 1x

nostrum qui decretum henignissimi de electione Benedicti porrexerant, id est Nycolaus episcopus et Mercurius

magister militum, mentibus cognitum conceptum habentes consilium, aliis Romam cum quibusdam egressi

nobilium, id est Gregorio Christoi‘oroque mngistris militum, obviam quasi imperatoris legatis pro'ecti sunt,

Horlamque properantibus urbem fideiitatis aimifico sacramentum quod fecerant Benedicto parvipendentes ohlivis-

'25 centesque electo. damnato se cuniunxerunt deposiloque px'esbitero. IIac sub occasionem multi conscendentes ah

Urbe similiter peregerunt, cogitantes « consilium, iuxta illud prophetae elogium, quod non potuerunt stabilire. »

Urbem quidam exeuntes ab Orta iuxtn 8 basilica beati Leucii martyris pervenerunt, insultantes teiisque gioriantes

hominum atque virtute; cum quibus Radualdus 9 Portuensis episcopus, Tudertineque urbis Agatho autistes

aderant, qui ciam Rama discesserant urbe, eodem anathematizatum tetra inretiti se caligine iunxerunt, obscurnti

30 sensu, mente et anima.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

H00 ipse Dei famulus audiens Benediclus electus, Georgium ‘° Maionemque veflerübilles Prudentesque et Γ 3*‘ 560

omni scientia plenos episcopos, ipsis imperialibus missis cum aliquibus miens sîudult destmarei ‘1'105 adpl'ehen'

dentes, Anastasio anathemato monente presbitem, vincxerunt et custodibus tradlderunt, quod barbare nec gentes

VARIANTES DES MANUSCRXTS.

legali Et :-tu E2 —- 24 Otam E13 (corr. et) — 27 tells coninui .-

falis codd. — 29 iunxerat codd.


Generated on 2013-08-12 17:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

31 CE E1 : Georgium E3 —- Maiorem E2 — 32 quod E12 —

33 Anuslasio] Artio codd. — et cust. irad. 0m. E3 —barbari

codd. —— gentes] Es Et

4 ‘luac om.El2— et tranquillilas-eiectum, p. M3, 1. 30, 0m. E5

5 Eugubio E2 -— 7 que 0m. E2 -- 8 clemeutia E"

M a miliaria F1l (corr.)-— a Roma mil. E?- —— l5 Berardus

E2 — l6 bealî lñ2— l8 crudeuti codd. — 20 praesulum comect :

praecipuüm codd. — 23 Gregorioque E‘ — magisti E1 —


142 I CVI. BENEDICTUS 111 (855-858).

in legatis vel nationes perficere uudiuntur. Poslmodum autem sepius dictus Chrisli minister Benedictus electus

561 x! Hadrianum insigne secundicerium sanctae sedis apostolicae illis atque Gregorium ducem obviam direxit. Altera

aulem die, mentione fungentes, omni clero cunctoque senatui et universo populo mandaverunt ut obviam illis

-trans Molvium pontem imperatori iussionibus irenl. Tunc omnes dolum nescientes Romani neque fallaciam,

acquieverunt, Molviumque irans pontem, urbem egressi, unianimiter perrexerunl. 5

Properantibus quidem martyris iamfali basilicam, ipsi de quibus ium supra legali meminimus, cum eodem

deposito anathematoque presbitero, opiscopos clerumque Romanae plehis ac proceres obviaverunt, pariter cum

quibus Nerouis equilantes per campum, urbis iam moeniis properabant, Adrianum quoque, insignem secundi-

cerium, de quo supra retulimus. vailalim custodibus deducebant; Gralianum vero, sacri superista patriarchii,

atque Theodorum scriniarium adprehendentes, reclusis lanceis retinebant et astrictos, quod nullatenus Augusti l0

iussione praeciperant eorumque uec voluntate diclaverant; sed hoc infelix depositi praesumptio agebat presbiteri.

XII Qui virtutibus Leonianam cum ipsis Cesaris ingrediens urbem legatis, apostolorum repente quam non debuerat

principis introire basilicam, Dei parvipendens iudicium, audacter invasit, tantaque ac talia infaustae operationis

mala peregit, qualia nec Sarracena in ea perficerc manus praesumpsit vel arbitravit. Imagines " enim confregit

ignisque cremavit et synodum quam supra sanctuarii ianuasbeatae memoriae Leo'pingere papa iusserat destruxit, l5

dominique Iesu Ghristi eiusque semper virginis genitricis iconam vipenne, quod non debuerat, ad ima deiecit;

pro quo detestabili opere orthodoxae cuncti cultores fidei lacrimas fundentes ingemescebant et trislitia repie-

bamur atque merore.

562 X111 His itaque peractis, hostili virtute ipse Romam depositus ingreditur preshiter, celeriterque Lateranensi prope-

ravit iniquissimis eius patriarchio sequacibus; et seculari potentia multisque telorum generibus ianuas eius 20

aperiens tyrannus veluti cruentus, ianua sic hac inlroivit, solioque, quod nec manibus debuerat contrectare,

resedit, et cuidam Balneoregis ‘2 episcopo, Romanus qui vocitabatur, nomine tantum, non opere, ferinis obum-

bratus mentibus cerneretur, praecepit ut beatissimum Benediotum quem omnis Romane, ut praetulimus, plehs

eligerat, ponlificali quo residebat eiceret solio. Qui etiam vestimenta pontificalia quibus indutus erat, ut barbarus

XlV tulit atque expoliavit, multisque eum iniuriis verberibusque replevit. Tune ipse depositus Anastasius eundem 25

benignissimum Benedictum electum, humana non Dei virtute, custodibus arcius qui eum constringerent tradere

studuit, lohanni ‘3 scilicet Hadrianoque dudum presbiteris, qui a Leone praesule pro illorum crimiuibus damnati

fuerant atque depositi ex omni sacerdotali officie. Mox universa urbs ululatu amplisque repleta est fletibus, et

gravi murmure quassata iaeebat. llico quidem omnes episcopi clerusque hac Dei populus sancta sanctorum “

ingressi. tundentes pectora sua, profusis lacrimis, intra vestibulum et altare solo prostrati iacebant, Dei orantes 3°
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

maiestatem ut tanti erroris caligine sua eos victrice dextra liberaret. Septimae ‘5 tum feriae cursus peragebalur.

563 XV Altera quidem die, praedicti episcopi cum universo clero ac populo Emilianae titulo “‘ convenerunt,

in quo

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS.

1 eleclus cm.‘ En1 (suppL) — 2 Hadrianus E12 - Gorgium du- E‘ 4 tante El3— ini‘uus E! : infraus E2 — deiecit] 16 decit E‘

cere Ex — 4 Mrlvlum E2 — scienles El (carra) (corn) — 18 repleamur E1


Generated on 2013-08-12 17:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

22 Balnenregis E‘ (carra) -— vicitabatur E1—-23 que E12 —

24 eiigeret E1 -— 25 eum] cum E1 — 26 arcibus ['112 - eradel'e

E” — 27 qui a] que E2 — 28 et] ul. E“

6 memiuifus Et : -bus’E2 -— cum eodem deposito coniecî:

eadem depositus E13 — 7 episcopo E12 — 8 urbium E1 : Îrb

E2 — secundicerius E12 — H preshiterum E‘2 — 13 intraire


CVI. BENEDICTUS 111 (855-858). “3

20

30

etiam Augusti sepius dicti legali frementes magnaque tumentes supervia pervenerunt, et impetu facto, apsida

quam episcopi psallentes residebant cum clero, leones veluti ferocissimi, conscenderunt erectisque baculis eos

conabantur elidere eusihusque punire, diceutes 2 « Acquiescite, et vestro cousensu pontificali Anastasius culmine

subrogetur. » llli vero, sancto repleti Spiritu adfirmabant, dicentes : « Numquam in depositum et anathemate

sancto presule beataque synode vinctum consentimus, sed modis omnibus abicimus ac Dei caetibus segregamus. n

lpsi denique furibundi verberibus eos tormentisque dicebant punire ; sed beatissimi Deique omnipotenlis

antistites et qui cum ipsis aderant, terrores vel minas eorum parvipendentes, inmobiles persisterunt. Quorum

constantiam iamdicti Franci cernentes ab eis ira discesserunt repleti, et in quodam cubiculo ipsius basilice sunt

ingressi, diversaque consilia meditabant; in quo etiam ‘7 Ostie Albanique antistites coactos introduxerunt, quos

molliori sermone blandisque reducere adulationibus decertabant et postmodum asperis promissionibus circum-

dabant, quibus stridula etiam voce dicebant : « Nullatenus vitam possidere potestis, sed capitali subiacebitis

» sanctione, nisi consecralionis Anastasio gratiam dederitis. » llli autem ante se morti tradere proferebant, mem-

bratimque se'laniari quam deposito, anathemate damuato, consecrationis tribuerent benedictionem. Arguebant

autem eosdem missos et universas demonslrabant sacrae responsiones Scripturae, qualiter nullatenus eundem

depositum ordine quo poscebant constituera valuissent. Protinus vero secretius lingua eorum confabulantes. furor

qui in eis exuberabat minuit, mentibusque eorum videbatur expulsus.

Tertio vero feria luciscente, omnes episcopi cum clero ac popuio in basilica Salvatoris quae Constantiniana

dicitur, congregati sunt, in qua omnis plebs hac populi multitude extensa voce clamantium : « Benedictum bea-

tissimum papam volumus ipsumque desideramus! » Quod iamt‘ati audientes legati mirabantur. Videntes itaque

quia in Anastasium Christi unitas almaque ullo concordia flectebantur ingenio, in quodam patriarchii cubiculo

episcopos convocaverunt atque alios sacerdotes cum clerc; cum quibus amplum agitare studuerunt conflictum.

Sed eorum probabilibus missorum audaciam superaverunt sermonibus atque doctrinis, ita ut infausta illorum

mentis cogitatio contemplaretur contrita aique confuse. lloc cernentes venerabilibus dixerunt episcopis : u Acci-

» pite vestrum electum et qua vultis basilica eum deducite; et mode Anastasium, quem depositum dicitis, ab

' » hoc patriarchio eicimus; tresque per dies ieiunium cum orationibus celebremus; et postmodum quicquid

” Superna clementia demonstraverit impleatur. » Almifici vero episcopi clamaverunt. « Eiciaturnostra prae.

» sentia invasor alque depositus Anastasius et ab hoc expellatur patriarchio, et tunc facimus quod ortamini. »

ilico praedictus Anastasius magna cum turpitudine de patriarchio eiectus atque expulsus est, ut omnes multi-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

modas orthodoxe cultores fidei domino nostro Iesu Christo persolverent grates. Episcopi quidem cum universo

clex'o hac populoheatissimum accipientes Benedictum eiectum de basilice ‘5 in qua clerici commorantur deduxerunt,

qua ibidem custodibus a sevissimo fuerat Anastasio collocatus. Qui cum omni alacritate atque

quae Constantiniana dicitur, descenderunt. De qua exeuntes, eum super equum

exultatione cum

ipso in basilica Salvatoris,


Generated on 2013-08-12 17:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VARIANTES DES MANUSCRI 'I‘S .

18 popuio E12 — l9ipsum quem E2—itaque om. E‘ (suppL)

— 20 in om. E13 — 22 orum Et

29 pcrselveret E12 -— 30 in basilicam EG — commorabantur

E5 —- 3l qua-Auastasio] quia ibidem gradibus ecclesiaslicis

fuerat ordinibus EG- Auaslasius E12

2 lcone E11 — 4 repleto E.l (coma) — adfirmabatur E12 — 5

victum E3 — 6 eos] et. E2 — beatissimus E1 M omnipotentis]

0E5 E13 —- 7 autistes E1 — parvipendeute E13 — 8 ira om. E2

— M circumdant E3 — capituli E'ï —- 12 sunctionem El —-

l3 desitos E1 (corr.) : depositos E2 -— Ut universos d. 5. res-

ponsionis E12 — l6 exuberabant E12

XVl

XVI] 564

XVIII 565
144 CVI. BENEDIC’I‘US IlI (855-858).

ovantes quem Leo praesul sedere consueverot posuerunt. Quem eliam magna populi praecedente caterva in

basilica Dei genitricis quae Praesepe dicitur deduxerunt; in que ieiunils et orationibus tribus diehus noctibusque

vacantes, maiestete Domini multis eum lacrimis exorabant.

566 xlx Expletoque ieiunio, omnes qui se anathemato depositoque coniunxerant, divino conpuncti nutu Deique inflam-

mati favore, in iamfata basilica quae beatissimus, ut praelulimus, Bonedictus residebat electus unianimae conve- 5

nerunt, et procidentes vestigia ipsius obsculare cneperunt; qui et dicelmnt: « Erravimus et lubrico a le pede

» discessimus; sed, pastor- veluti sacralissimus, ovium suscipe agmina per nemus errantia, fessosque sinu agni-

» culos collige, tuisque nos obumbra suh alis. » Protinus ipse Deo protectus Benedictus, extensis brachiis, puris

mentibus cordeque benigno omnes amplectere sitiebat et osculis perol'nabat. Quibus etiam et dicebat : u Gaudete,

» inquit, dileotissimi, et magis exultute, quia Ecclesia que scissa fuerat Chrislus Dei filius sua unire virtute i0

» dignatus est. » IIaec dicens et his similia praedicaus, etiam ipsi imperiales ibidem convenerunt legati, quia

salubribus verbis ac mollioribus eodem secretius electo confabulabant. Subito vero omnes episcopi universusque

XX clerus atque innumera Romani populi multitude ex eadem eum deducentes basilicam, cum ymnis et canticis

spiritalibus, patriarchium Lateranensem introduxerunt, et pontificali solio de quo eiectus fuerat posuerunt.

Denique universa congratulabatur ecclesia et omnis populus amplis vocihus resultabat. 15

lnterea dominico diluculo die, in hasilica beati Petri apostoli ab episcopis, clero. proceribus deduclus est, et in

conspeclu omnium, imperialibus missis cernentibus, in apostolica sede, ut mos est et antique traditio dictat, con-

secratus ordinatusque est pontifex. Portuensis 1° vero episcopus prohibitus ab ecclesia, orationem quam debuerat

super eum nullatenus fudit, eo quod anathemalo se iunxerat hac peiurii voragine ceciderat atque manebat.

Sacraque tune missarum sollempnia celebrata, in patriarchio Lateranense pontificali ordinatus reversus est gloria. 20

567 Erat enim'mitissimus et omnibus sacris decoratus operibus, vultu pulcber et mente clarius, dulois verbo, doc-

trina benivolus. Sed quia cuncla non sufficimus per ordinem enarrare, ad en quae diversis sanctorum optulit locis

XXI calamum extendere studeamus.

ln primo quidem pontificatus sui exordio, superno exardescens amore, in basilica Salvatoris quae Constan-

tiniana dicitur, ipsius Redemptoris domini nostri Iesu Christi mire pulchritudinis ex argente purissimo auroque ‘25

perfusem fecit iconam, leonem draconemque pedibus conculcantem, pens. lib. XVI semis. Nom et in basilica

sanctae Dei genitricis semperque virginis dominae nostrae quae Praesepe nuncupatur auream optulit pretiosissi-

maque coronam unam, pens. lib. IIII. lu que vero basilica baptisterium, distectum quod multa per tempora

manserat, celeri studio, futuram sperans a Domino retributionem, restauravit et àd prislinum statum perducere

xxll procuravit. Ipse vero insignis et beatissimus papa in basilica beati Petri apostoli ex argente muudissimo auroque 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VARIAN’I‘ES DE‘S MANUSCRITS .

1 praec. cal. 0m. F.l (suppL) — 2 que < si > E6 — ieiu-

nio E5 — 3 vacante 5 El : vacante sÎme E’

4 Expletoque -coniunxerant] Expleto vero ieiunio omnesque

supercilio deposito se ei coniunxerunt E5 — analhemale depo-

silioqne E13 —- conpunctu El‘l — 5 <ct> in E6 — que E6 —


Generated on 2013-08-12 17:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

unanimes 126-6 et < quidam > E6 — pedes E‘ 2 pedibus l32

— 8 umbra E5-— purisque m. et corde E“ — 9 oculis E?- —10

inquit 0m. Eî— unire] mira l'lñ — 11 est < reparare > E‘-

qui E‘i — 12 secretioribns E0 — 14 < in > pat)‘. EG — 15

congratulatur codd. — resultahant E?-

16 proceribus <cl optimatibus ac reipublice celerisque> EG

— 17 distal. E1’ — 18 Pm'luensis-manebat 0m. E6 — oraL]

ordinationem E1- 19 fidite quod Ei2—analhemate El2 — 20

celebrale E12 — gloria] ecclesia E1

21 vultus E1 — clarior E6

26 semis om. Es — 28 lib. III et une. Illl E5 —


GVI. BENEDICTUS III (855-858).

quam a fundamentis

, um periclisin de blatti numero XIII. Qui etiam et in

os civitatisy toptulit aureas claves atque concessit.

In mense 2° igitur quinto consecrationis huius praeclari pontificis, id est mense ianuario,die... fluvius qui appel- XXIII

campestria deditg intumuit etiam inundatione aquarum multarum

io et ingressus est per posterulam qui appellatur sanctae Agathae in urbem Romanam, ora diei...

aliquibus locis et ingressus est in ecclesia beati Silvestriv

latur Tyberís alveum suum egressus est et per

lfranscendit interea

ita ut ex gradns qui ascendunt in 2‘ basilica beati hionisii

prae multitudine aquarum ne unus videretura excepto unus qui superius eratg et exinde expandit super platheam

qui vocatur Via Lata, et ingressus est in basilica sanctae hei genitricis Mariae quae ibidem

tii vicos usque ad “ chvum Argentarii. Exinde regammans ingressus est per pol-ticum qui est positus ante ecclesiam

sancti Marci, in mense supradictov die VI, Apparitio domini nostri iesu christi secundum carnem. id est Theophania.

Inde impetum faciens caepit decurrere in cloaca quae est iuxta monasterium sancti Silvestri et sancti Laurentii

martyris qui vocatur Pallacini. Et ab ipso die et deinceps caepit paulatim aqua minuerey et fluvius post multo

damno facto in suo alveo reversus est. Nam domos avertit, agros desertaviLevellens segetes et eradicans arbusta.

20 His itaque peractis, praefatus beatissimus papa nimio amore constrictus, in ecclesia beate hei genitricis sem- xxlv

perque virginis Mariae domine nostrae qui ponitur trans Tiberim, fecit veste in altare maiore de chrisoclavo,

habentem historiam Adsumptionis eiusdem hei genìtricis, I. Optulit etiam in monasterio sancti christi martyris 569

Anastasii qui vocatur Aqua Salvia gabatham saxiscam ex argento purissimo I, pens. lib. numero III. Necnon et in

basilica beatae hei geniti-icis quae olim Antiqua vocabatury nunc autem sita est iuxta via Sacra, fecit veste cum

25 chrisoclavo, habentem storiam nativitatis domini nostri iesu christi secundum carnem I. Simili modo et in mo-

nasterio beati Viti martyris fecit canistra exafoti II ex argento purissimo, pens. lib. numero IIII et semis. item xxv

venerabilis et preclarus pontifex fecit in ecclesia beati cyriaci martyris qui ponitur via Hostiense, veste de fun-

dato l. Pari modo et in ecclesia beati martyris Felicís, qui ponitur in Pincisl fecit veste de fundata I cum gril'ones.

F ecit vero egregius praesul in titulo beati Grisogoni martyris calices ex argento purissimo numero V, qui pens.

30 simul lib. II et uncias semis. Nam et in titulo Calixti fecit amam I ex argento purissimo, pens. lib. XI. Ubi supra

fecit gabathas IIII, pens. lib. VIIII semis; similiter et canistra VIIII, pens. insimul lib. XI. Ad laudem et gloriam

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

1 fusam Elz — < fecit > cantra E2 — cantra < et > Ei — 20 IIis it. pen] Verum el beatissimus E6 constructus E12

VU om. E6 2| pon.] apeliatur E5 — vestem E2. — 22. eius E1 (corr.) —

2 contulit E6 — pens. lib. XL om. El2 —— 3 arg. tabulis om. I om. El2 —— et in basilica monasterii beati E:—- 23 l E6

E" —- lib. C E6 — in om. Ei — 5 quam om. codd. —— 7 civitate - lib. IIII E6 -— 24 vestem E2 — 2o 1 om. E1- — 26 Vih om.

E12 - aciem Es El?‘ — ex arg. pur. om. E6 — lib. Il et unc. III EG — 27 Hos-

8 iumense-arbusta l. 19,0m. E°— IO sancLamE‘ : sancta E2— lellse E21 <0blulil> lis - 28 martyrum FelÎCÎ EI‘ — fecii'semisl
Generated on 2013-08-12 17:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

12 multitudinem E2 ,- videlicet E12 - is regamminas E12 -— similiter fecit EIS-30 ex arg. pur. om. E‘-— lbl ipsum [:212 (bus):

i incurrere 51m”) _ 15 caepit om, E2 _ 19 alve E1 om.E5— fecitom.E5——31gab.[MES-lib. XEfi—Ad-I|e;|tom. E‘

LIBER Ponnvmnus, t. II.


1416 (]VI. BENEDICTUS 111 (855-858).

ipsius ecclesiae fecit evangelium argente auroque perfusum l, pens. lib. XV. Item ubi supra fecit coronam l,

canistrum l, arcum cum duobus gammadiis ex argente purissimo, pens. insimul lib. XL. Et in ecclesia beatae

570 XXVI Balbine martyris oplulit evangelium ex argente purissimo. Verum eliam et in basilica doctoris mundi beati Pauli

apostoli fecit vestem de chrisoclavo mire magnitudinis et pulchritudinis decoratam 1. Et in ecclesia beati Peti'i

principis aposlolorum nutritori suo, prae nimio amore exai'dens, ad cooperiendum 2“ billicum confessionis fecit

copperculum ex auro purissimo, qui pens. lib. ll‘l. Et in monasterio sanctorum Christi martyrum‘ Sergii et Bacchi

qui appellatur Calliuici, fecit calices de argente pui-issimo Il et patenam 1, culatorium l, centra I, thymiamateri l,

pens. simul lib. IIII.

lpse quidem insignis et beatissimus pontil‘ex, superno fundamiue menlis eius observanlia ponens, nilterrenis

finemque habeutibusdiligens, spiritualibus salubribusque luntummodo operibus delectubatur, et in cuncta quae t0

571 xxvu salutis sunt colidie praeclaro intuitu permanebat. His vero sacris beneficiis perornatus. apostolorum principi

polique ianitori optulit mire pulchritudiuis vesteml aureo texto opere decoremque fulgentem, almificam Annun-

tiationis habentem istoriam et Ypopanti, qualilerque ipse unigeuitus Dei Filius templo ingressus doctorum medio

residebat. Verumtumen hisdem praedictus et healissimus praesul, nimio amore accensus, Deique amminiculo

sufl‘ultus, fecit in basilica beati, egregii hac praedicatoris Pauli aposloli regnum de auro purissimo spauoclistum t5

cum catenulis suis, hahentem in medio crucem auream; item spaniscum, qui pendet adsidue super eiusdem

altare, pens. lib. 11 et une. 1. Optulit quoque in eadem basilica cuntmm de argento mundissimo I, pens. une. Vllll.

XXVIII Ipse vero insignis et beatissimus papa fecit 2‘ cruces argenleas Vll, quae per olitana tempora per omnes catho-

licas ecclesias more solilo procedehant, prae uimia vetuslale conl‘racte fuerant, isdem praeclarus et sanctissimus

praesul a noviter restauravit et in pristino statu iterum erexit, qui pens. simul lib. L] et semis. ‘20

Necnon et in basilica sancti Christi martyris beati Sebastiani, quae ponitur in 1000 qui voeatur F‘rascata, optulit

idem pater egregius veste de fuudato l, habentem in medio crucem cum gammadias de quadrupulo. Simili modo

fecit in basilica beati, egregii hac praedicutoris Pauli aposloli veste rubea diarodina I cum chrisoclavo. Verum

572 XXIX etiam et in titulo beati Cyriaci martyris fecit veste de fundato I. lpse vero beatissimus ponlil‘ex exardescens amore

l‘ecit in basilica heati Petri apostoli nutritori suo faro ex argente l mire magnitudinis, qui pens. lib. et une. ‘25

Hic vero beatissimus pontil‘ex, divina inspiratione repletus, fecit in ecclesia beati levitae Laurentii foris muros

huius civitatis Romanae veste de fundato I cum chrisocluvo mime pulchi'itudinis decoratam.

Nam et ipsius praecipuae sarta tecta ecclesiae beati Petri apostoli nutritori sui, id est navem maiorem et alia

nave quae super corpus eius est, magnis travibus‘ inpositis numero Vll procacique artificio elevatis luciflue

renovavit. 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Et in titulo beati Gyriaci martyris optulit evangelium unum ex argente purissimo, ad laudem et gloriam ipsius

ecclesiae.

VARIANTES DES MANUSCRI'I‘S .

2 argenteum E‘ — I 0m. E5 — ubi-l'ecit om. E5 — ex arg. pur.

0m. 12'3 —3 purissimo] IE‘î — in om. E1 (suppL) — 4 nutrilori-

exardens om. E0 — umbilicum E6 —6 mundissimo E5 —basilica


Generated on 2013-08-12 17:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

heatorum I36 — 7 < monasterio) qui E5

9 ponent E2 — 10 dilectabutur El -— 11 Hic E2 — perornatus]

et ordinatus 1?.‘2 — 12 poli] populi 1?.‘2 — 1 0m. 13‘.6 — textam

E‘ — 13 Annuntialionum El2 —- quae E1 — 14 aminiculo El

— 15 Petri E0 —16 cum-spaniscum om. E‘i — aurea E1 — spa-

niscum El : spauchlistum E2 — pendent E‘

18 Vll 0m. E6 — 19 < dudum > coul‘r. E5 — 20 statum E‘

— rexit E12 — qui] Vll E6

22 cum-quadrupulo] sericum E5 —- Simili -restauravil,

p. 147, l. 8, 0m. E6 — 23 rubca 0m. E3 — 24 vestem E2

28 nutritoris l32
\CVI. BENEDICTUS 1H (855-858). 447

His itaque peractis, praefatus beatissimus papa, nimio amore constrictus, in ecclesia beatae Dei genitricis sem- xxx

porque virgiuis Mariae dominae noslrae quae ponitur trans Tyberim, absidam ‘maiorem ipsius ecclesiae. que in

ruinis posita, noviter alque fundamentis faciens, ad meliorem erexit statum; feneslras vero vitreis coloribus

ornavit et piclura musivo decoravit; necnon et porticum alque baplisterium cum secretario, omnia et in omnibus

5 sarta tecla noviler renovuvit. Cymiterium vero heali Marci confessoris atque ponlificis, qui ponilur foris porta ‘

Appia, qui in ruinis iam positis, omnia restauravit. Necnon et in ecclesia heatorum Petri et Marcellini martyrum,

cuius lectum iam vetuslate positum vicinum ruinae existebat, deposiîis vetustissimis travibus et in aliis impositis,

a noviler ipsum tectum alque portica in circuitu omnia noviter restauravit.

In basilica quoque iam sepius dicti egregii doctoris mundi beati Pauli apostoli hisdem autistes sanclissimus XXXI 573

10 Benedictus praesul puloherrimi deooris retem factarn miro opere totem gemmis ex alva veris et bullulis aureis,

conclusas etiam auri pelias in se habenlem exmaltitus, videlicet maiores numero XXI cum aliis pariler miuores,

necnon et amendulas aureas numero XI et gemmas chrisoclava pendenles numero X, magno amore praecepit

fieri et super saorumsanctum altare ad honorem apostoli ofl‘erens pendere iussit assidue.

Verum etium ethereo conpunctus nutu magnum sanctue ecclesiae ut idoneus Christi" minister curum corde xxxll

15 purissimo indesinenter gerens, tectum scilicet voluminis in quo constant vere praedicatiouis Pauli videlicet apos-

toli et aliorum apostolorum epistolas atque propheturum ordinabiliter constitute lectiones, que a subdiacouibus

leguntur per cunctas ecclesiarum slalioues more soli l0 sursum in ambone, raptum vel perditum a sancta ecclesia

fuisse percipieus, captum cum magna vehementer sollicitudine, oc tale dignum similiter volumen praeparare

studuit, in quo grecas et latinas lecliones quas die sabbato sanclo Paschae simulque et sabbato Pentecoslen '

‘10 subdiaconi legere soliti sunt scriplas adiungi praecepît, mireque operationis tabulis argenteis decenter adornaus

sanclae ecclesiae Romanae libonter optulit.

Huius temporibus 35 Michahel, filius Theofili imperatoris, Gonstantinopolitane urbis imperator, ob amorem apos- xxxur 574

tolorum misit ad bealum Petrum apostolum donum per munum Lazari monuch'i et picturiae artis uimie eru-

ditum, geuere vero Chazarus, id est evangelium de auro purissimo I cum diversis lapidibus pretiosis; calicem

25 vero similiter de auro et lapidibus circumdatum; reticula pendenle de gemmis albis pretiosis mire pulchritudinis

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRI'I‘S.

1 ‘S E1 — 5 Marti E2 —- 8 annoviler E lyrum Petri et Marcellîni que in Erulana sita est properavit.

egrcgiis E2 — b. Pauli ap. om. E’! —- 10 Be- Quam omni vetustale solutum ruinaque conl‘ractam invenit,

9 egrcgius Ei : . .

senlibus coopertum lribulisque repletam, m1 ut nullus m en


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ucdictus pracsul 0m. E6 — exalvabcris codd. (exalb.) E3-—- hul- . ' _ _ ;

“5 E1 _ “ maiomm En __ xxLpeudmum, 0m. E6 —— 13 bon. adilus panderetur. Cuius mox fundamenta valldlsslmo edlficlo

< beali Pauli > E6 renovaus in meliorem slalum ut pridom .fuerat reslauravit. In

18 ac E3 — 19 lectio E”- — sabbalo anle PenL] suncto E1 - . qua nunc populi ad laudem divini nom'ims properat eloonfluxt

20 subdiaconus El2 — 21 oplulit] Hic sequenlia cæhibct E6, quae plenitudo. Inler hec ad cimileriurn beau Marclconfesÿorls atque

ad parlem supra omissam spectant, sud plenius digesta sunt .' ponlificis sanclo deduclus estSprrrlu,uuodmlerApplarn nrdea-
Generated on 2013-08-12 17:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Bealissimi qunnium istius ad menlem saoros deduco presulis tinamque posilum esse vinm cognoscrlunmulusqueruuus con-

actus, alacrilatibus innovor magisque insiguîa eius felicinquc quassalum reperit alqueiconlntum. Quod's'urnmo cerlamrue

certamina euarraro compellor; divinis curis piaque sollicilu- relevons mirifice coustruxlt ac decoravlt, dlvmlque ciullus m15-

diue fecit. Nam cum assidue suoeruo fretus iuluitu sanclorum terium quod multon per temporum ah eo cursus dlscesserat,

écclesias ac cimiteria beatifica psallens carmin; circuirct, in slaluiL ac restaurant‘. 2

quibus proiusis iacrimis celitus pro sibi'commisso grege Dan 22 lluius-ad Domxuum, p. M8, 1. {3,om. E6 -— ab E —

omnipotcnli preces fundebat, ut omni. ahlulum scelere sanclo 23 donam El2 —

Signatum nomiue permauerel, ad husilicam beatorum mar-


M8 CVI. BENEDICTUS III (855-858).

575 XXXIV

576 xxxv

XXXV

decoratum; et vela II de olovero cum cruces de olovero et lista similiter de chrìsoclavo, parva coopertoria ipsius

calicis, sicut mos Grecorum est; similiter et vestem de purpura imperiale munda I, super altare maiore, ex omni

parte cum storia, cancellos et rosas de chrisoclavo, magne pulchritudinis deornatamg etiam et velum de stauraci I,

cum cruce de chrisoclavo et litteris de auro grecis.

lluius temporibus ï‘ rex Saxorum...... nomine, causa orationis veniens, relictis omnibus suis rebus et regnum

proprium suum amisit, Roma properans ad limina apostolorum Petri et Pauli cum multitudine populi. Et optulit

dona beato Petro apostolo, corona ex auro purissimo, pens. lib. llll; baucas ex auro purissimo II, pens. lib. ;

spata I cum auro purissimo ligata; item imagines II minores ex auro purissimo; gabathe saxisce de argento

exaurate llll; saraca de olovero cum chrisoclavo l; camisa alba sigillala olosyrica cum chrisoclavo I; vela maiora

de fundata ll. Et ipse rex Saxorum, postulante sanctissime domno Benedicto papa ut facias roga in ecclesia beati

Petri apostoli publica, de pondere aurum vel argentum librarum ad episcoposl presbiteros, diaconos et universo

clero et optimatibus Romani tribuit aurumg ad populum vero minutum argentum. Etpostmodum, finita causa ora-

tionisy reversus est ad proprium regnum suum. Et post paucos dies vitam finivit et perrexit ad Dominum.

Multum quippe sanctarum Dei ecclesiarum curam gerens, semperque pio mentis affectu ac studio in illarum

reparatione gaudensy in basilica regni caelorum clavigeri nutritori sui farum cantarum argenteum, sedens in

pedibus IIII a Sarracenis olim ablatum, in quo ad decus ipsius basilicae in diebus festis atque dominicis lucerna

simul et cerea ponuntur iuxta lectoriumy mirifico opere fecit ac renovavit, pens. lib.

heres devotissimus imitatus est.

Hic fecit ordinationem I per mens. decemb., presbyteros VI, diaconum I; e

piscopos per diversa loca numero

LXVI. Sepultus 2’ vero est ante fores basilicae beati Petri apostoli.

VARIANTES DES MANUSCRITS.

! vila Ez - 2 calis El

— 3 decoratam E’

7 II 0m. E2 — lib. <llll> E2 — 6 ligata-purissimo om.

Eî(suppl.)—9 maiore E2-2 aug E12 --epìscopi, presbiteri El2 ——

H caussa Ei
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

: calix E2 — mox E2 - imperialem E2 is a E‘ (corr.) — 20 et] ut E2 — 21 hac] ac El

24 l om. E36 — decemb. < unam > E26

E6 — 25 xx E6 —

— diac. l] diaconos

apostoli. < Et cessavit episcopatus eius

dies xv > E6
Generated on 2013-08-12 17:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

NOTES EXPLICATI VES.

t. Calisli eum tilulu] Au concile romain du 8 décembre ass, on

trouve parmi les signatures des prêtres cardinaux, celle de Bene-

dictus presbyler tituli sancli CaIisli.

2. Lothario ac Ludovico mtguslis] L'empereur Lothaire mourut

au monastère de Prum, dans les Ardennes, le jour même, 29

septembre 855. où fut consacré le pape Benoît III. Il venait d'ab-

diquer l'empire et de quitter lo monde (23 septembre). Au mo-

ment où fut rédigé le décret d'élection de Benoit III (vers le 20

juillet) il était encore empereur. Du reste je ne serais nullement

étonné que le biographe pontifical, qui dut se mettre à l'œuvre,

suivantl'usage, aussitôt le pape installé. eût encore ignoré. quand

il écrivait ces premières pages de la notice, que Louis II était

désormais seul empereur.

IO

l5
CVl. BENEDICTUS 111 (855-858).

3. Nicolaus Anagninae autistes em-Icsine] C'est un des signataires

du concile de 853.

4. Arsenic Egubia obviaules cpisro1mm]Arséne, évêque d'Orta,

personnage très important à Rome, des le temps de Léon IV

(Vie de s. Comvoiou, dans Mabillon, Acta 88. 0. S. 3., t. VI, p.

186; l'événement raconté est de l'année 848), comme repré-

sentant de l'empereur a un titre ou à un autre, disposant en tout ‘

cas de la faveur et de l'influence de Louis II. Ct‘. SERGE II. p. l03.

note 30. — Eugubium est indiqué ici comme le lieu de sa ren-

contre avec les délégués romains, et non comme la ville d'où il

était évêque (V. ci dessous, 1. li; Cf. Lapdtre, De Auaslusio bibL,

p. 62); c'est ainsi du reste que Dcusdedit (I, 208) a compris ou

plutôt :1 lu ce texte : « Hic (Benoit III) dum esset electus factione

episcoporum l‘tadoaldi Portuensis et Arsenii Hortensia. n L'éve-

que d'Eugubium au concile de décembre 853 était un certain

Erio. Le texte serait correct s'il y avait Engnbz‘i Arsenic obt'iaulcs

epivcopo; mais l'ablatil’ dolieu L‘gubio ou Eugubio est conforme à

l'usage du temps ; et quant al'inversion, on peutconstater quele '

biographe de Benoit III la cultive avec quelque complaisance.

5. Qui rrnllizh's eos sermonibus...] Il ne faut pas oublier qu'Ar-

sène est le propre père d'Anastase (Lapotre, op. cit, p. 29).

'6. Aile/vertus] Peut-âtre celui dont il est question ci-dessus,

p. 99. l. t).

'l. Annslasio] V. ci-dessus. p. 129.

8. iurla basilicam b. Leucii] Non loin de Ponte Molle (t. I, p.

521, note 103).

9. lladualrlus... Agalho] Tous deux signataires du concile de 853.

-— Sur Radoald de Porto, v. Lapôtre, De Anaslario bibL, p. 74 et

suiv.

l0. Georgium Muiancmquc... cpiscopos] Georges, évêque de P0-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

limartium, Maio, évêque de Privernuin, signataires du concile

de 853.

il. Imagines enim confrcgit...] Je ne crois pas que ce bris

d'images ait été inspiré par des sentiments iconoclastes. Anas-

tase. pressé d'abattre les inscriptions qui le génaient, aura fait

plus de dégât qu'il n'était strictement nécessaire. Le rédacteur, en


Generated on 2013-08-12 17:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

le conçoit, ne pouvait négliger l'occasion de mettre les choses

au pis.

l2. Balneoregis episcopo, Itomanus] Cet évéque ne siégeait pas

depuis bien longtemps; au concile de décembre 853, on trouve

un Leo epist'opus Balneoregis. En revanche il y a deux Romanus

parmi les prêtres cardinaux : c'est peut-être l'un d'eux.

l3. Io/zanni Adrianoque dmlum presbz‘leris] On trouve parmi les

prêtres cardinaux du concile de 853 deux Jean et deux Hadrien.

S'il y a identité, il faut que les sentences de déposition aient été

prononcées dans les dix-neuf mois après le concile.

l4. snm-ta sanulol'um ingressi] Il ne faut point entendre par

cette expression l'oratoire de Saint-Laurent dans le palais de

Latran. Cet oratoire était trop petit pour contenir une assem-

blée comprenant les évêques, le clergé et le peuple. De plus, il

se trouvait dans la partie intérieure du patriarchium, c'est-'-

dire dans un bâtiment d'où les partisans de Benoit III venaient

d'être chassés. — Sancta sain-(arum doit donc être pris ici dans

le même sens figuré que l'expression inter ueslibnllun et allai-e qui

se rencontre plus bas. Ces termes appartiennent a la langue de

l'Ecriture sainte et de la liturgie.

l5. Sapli'mae tune farine] Samedi 21 septembre.

16. Aemiliunac titulo] L'église" des SS. Quattro. située à proxi-

mité du Latran. Ci. Léon III, p. 43, note 17.

l7.0sliae Albauique anlistiles] Les évêques d'Ostie, do Porto et

149

d'Albano étaient les consécratenrs ordinaires du pape; Radoald,

évêque de Porto, figurait déjà parmi les complices d'Anastase;

il n'y avait plus qu'à gagner ses deux collègues, Megistus d'Os-

tie (conc. de 853) et Pétronacius d'Albano.

t8. basilicri in quu ciel-ici commoranlur] C'est évidemment une

des basiliques intérieures du palais de Latran, probablement

celle que l'on appelait l'oratoire de Saint-Laurent. qui parait

avoir été plus particulièrement la chapelle spéciale du pape.


450

CVI. BENEDICTUS 111 (855-858).

communiquait avec le caveau souterrain. Cf. t. I, p. 19L note 61.

24. armes argentan ['11] Ce sont les sept croix statienales qui

servaient comme d'enseignes à la population de Home quand elle

se rendait par groupes régionaux aux stations en autres réu-

nions solennelles. Il en est question dans les Ordines Romani du

[x0 siècle: a Primitus enim procedunt cruces VII cum silentio

et veniunt nd eoclesiam ubi statio denuntinta fuerit. et ponunt

ipsa super dna materia in cruce posita prope gradu. in (lexte-

ram partem » (Ordo du ms. Vah‘c. lleg. H27; cf. t. I, p. u a).

Voir aussi le texte cité plus haut, LÊnN III, p. 33, note 37. Il est

possible que ces croix soient celles que l'on faisait porter au de-

vaut des exarques et des empereurs quand ils venaient à Rome

(t. I, [3. 497,1. 5, 1 [Hxnnmx]; t. II, p. 88.1. 10 [SERGIUS 11]). On

les déposait ordinairement dans l'église Sainte-Anastasie(Mélan-

au de l'École de Rome, t. VII, p. 402, M1). — Au un siècle, les

régions étant au nombre de douze, il y avait aussi douze croix

stationales, elles sont mentionnées dans les Orzlines de Benoît et

de Cencius.

25. Mit-halte! filius T/ieo/z‘h] Michel Porphyrogénète, empereur

en théorie depuis le 30 janvier 8&2, date de la mort de son père

Théophile, en fait depuis sa majorité en 854. —- L'affaire à la-

quelle se rattache cet envoi de cadeaux est celle de la déposi-

tion de (irégoire, évêque de Syracuse, par le patriarche de

Constantinople, Ignace. Grégoire essaya de l'aire casser la sen-

tence par le pape: et envoya à Rnme un légat appelé Zacharie

(Jette, 2813). Benoit III écrivit à ce sujet à Ignnce, qui, du reste,

fut renversé peu après (33 nov. 857). Un voit par une lettre

de Stylien au pape Etienne V(lInrdouin, 00m., t. V, p. H35)

que l'envoyé d'lgnace était un 1 moine et confesseur » appelé


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Lazure. D'après la teneur de cette lettre, Lazare reçut sa mis-

sion avant que la mort de Léon IV et l'avènement de Benoit ]U

ne fussent connus à Coustantinople.

en. mr SaIûInlm ...] Ce roi, dont le nom aura causé quelque

embarras aux scribes romains, était Ethelwolf. Sur son pèleri-

nage (1d limina v. les Annales de Prudence de Troyes, 855, 856,


Generated on 2013-08-12 17:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

858. Le roi était parti d'Angleterre avant la mort de Léon IV.

En repassant par la France, il épousa .Tudith. fille de Charles-

le-Chauve. Le mariage, célébré par Hincmar le t"r octobre 856,

avait été précédé de fiançailles au mois de juillet. Ethelwelf

mourut au commencement de l'année 858.

27. Sepultus est ...] L’endreit indiqué est coté 129 sur le plan.

Voici l’épitapbe, recueillie par P. Mallius (De Rossi, Inscr., t. II.

p. 214); il y est fait allusion à la situation du tombeau, tout

près (à droite en entrant) de la porte principale de la basilique.

Ouisqm‘s huc proprras Chris/um pro crimine poscens,

quant lacrimis digmls sit, rogo. llisne locus.

Ilac gelitla praesul Bcnedürlus mrmbm quielv

tertius en claudil quar' sil/i rem/al humns.

Quodque [ores lcctus seront sub legmine sari

inrlignum saura‘! se SOÛÎLU‘C piis.


CVll. NICOLAUS (858-867). 151

CVII.

NIGOLAUS,‘ natione Romanus, ex patre Theodoro regionario ‘, sedit ann. Viiil mens. li dies XX. liuius

insigne beatissimi actus omnibus a primordio pueritiae suae fulserunt, intactisque moribus claruerunt; tenta

enim sacrorum comptus erat pulchritudine operum ut nihil ludi. nihilque ut pueri soient inhoneste delectaretur.

Vacabat autem patientiae et sobrietati, flagrans humilitate puritateque praecipua. Pater vero eius, liberalium

ceret ioco, concitus adhaerere studebatillisque gratulabatur opime. Cumque cum prudentissimo patre ad quendam

t0 beatissimum crebro virum accederet qui‘ sancti per illustrationem Spiritus plura fidelibus

care. Cuius hortatu ad clericatus perductus ordinem, ut quod divino senserat nutu futuris temporibus impleretur.

Sergius porro praesul cum in summae actionis eum fastigia conscendisse audiret, parentum ilium deducens ab

edibus in patriurchio locavit et in subdiaconatus per henedictionîs gratiam constituit gradum. lu que mirificis

t5 observationibus degens caelesti fovebatul' ardore. Sergius vero de hac corruptihili papa vitu suhtractus, Romanae

ecclesiae Leo guhernacula praesul suscepit. Qui actae sepissime videns perseverantiae fructus, ingenti iilum

diaconum consecravit dilectione. Iloc quippe eo ordine ministrante, tanta ilii desuper coucessa t‘uerat gratia, ut

summae aotionis a cunctis cerneretur perfectionibus rutilare. Amabatur autem a clero, a nobilibus laudabatur et

a plebe magniticahatur.

‘20 Leone scilicet papa det‘uncto, Benedictus, mirae beatitudinis vir et sacratissimus pontifex, superno prolectus,

Romanae praepouitur sedi,

carum rerum utilitatibus intuebantur congruere, cum eo promulgans diffinitioni tradebat,

contemplans arhitrii opes sensusque clarescere virtutem; utriusque enim semper observantiae utiiiora suo cona-

25 mine faciebat. Ad extrema quidem vitae perductus pmeciosae mortis calicem sumpsit. Suisque eum humeris,

cum adhuc diaconus esset, usque ad apostoli beatissimi Petri basilicam cum aliis diaconibus gestans, propriis

manibus tumulo collocavit, dilectionis praemium pandens quod circa eum habebat et amoris integritatem.

E0 autem tempore invictissimus Roma 2_ Hlodowicus Caesar discesserat. Qui eius cum transitum cognovisset,

condolens et concitus ad eum reversus est. Romani quippe, tanto pastore amisso, mestissimo gemitu lacrimas

VARIANTES DES MANUSCRITS.

papa om. C — 16 qui actae conicci: quae et tue C : quae u le

E”: qui eius beate E5 — videns videns C —— 18 cernerentur

E— :1 nm. nodd. ——19magnificus amabatur CE12G (habebatur E6)

22 dilexit E”: direxit cetl. — nulius E— dilectaretur E

— 23 cum eo 0172. E (suppL) — suis codd. —25 mortis] cohor-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tis E — 26 gcstiens E

28 dis. CesarC — cum] eum C —— 29 ammissoE —

2 intactis-cluruerunt 0m. E (suppL) — iutuctis E5 : iutantis

cctt. — 4 sobrietatis E — fragans E —- 5 imbuerens E — 6 in

optimatis conieci: inoptiuatis CE"— iunpmatis E0 —specie [3--

8 vires CE — 9 conspiccres E (corr.) — conditus C — pruden-


Generated on 2013-08-12 17:08 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tissimu E — 10 acc. vir. C — predicabat C — M maguitudi-

nes C, scd primum scrz’psz‘t-nem — l2 orbatu E —— 13 cum l5.“ :

0m. cett. — 14 constuit E — mirificus E — l5 t'odebatur E —

Iv 577

Il

III

IV 578

V 579
152

cvn. NICOLAUS (858-867).

efl‘undebant. Cumque 3 clerus, proceres et optimatum genus congregarentur, ieiuniis et orationibus atque vigiliis

insistebant, incessabili Dominum certamine obsecrabant, ut qualem amiserant talem illis dignaretur ostendere

V1 virum, pontificatus quem culmine sublovarent. Hec vero cum gererentur, in basilica ‘ heati Dionisii confessoris

atque pontificis cum universo populo convenerunt. in qua per aliquod spacium confabulantes horarum, sidereo

accensi fulgore, unanimes ilium apostolicae sedis praesulem esse sanxerunt, et celeri gressu principis apostolorum

Petri continuo aulae properaverunt, in qua cont‘ugiens latitabat: dicebat enim indignum se esse tanti regiminis

gubernacula suscepturum. lmpetum vero qui aderant facientes, virtutibus illum de eadem basilica abstrahentes,

vlI sacris acclamationibus in patriarchio Lateranensi introduxerunt, apostolicoque solio posuerunt. Postmodum vero

580 VIII

IX

58! XI

nobilissimorum coetibus cunctoque etiam populo in basilicam beati Petri deductus apostoli, praesente Caesare

consecratus est, apostolicaque sublimatus in sede factus est pontifex et missarum sollempnia supra sacratissimum

corpus apostoli heatifice ceiebravit. Qui densis optimatum populique agminibus cum hymnis et canticis spiritu-

libus in patriarchio iterum Lateranense perductus est. Coronatur 5 denique urbs, exultat clerus, laetatur senatus

et populi plenitudo magnifice gratulabatur.

Tertio igitur consecrationis eius die, Angusto convescens, sophistico famine respiendebat, claritateque plenus

epulabatur in Ghristo; finitoque convivii apparatu consurgit, Cesaremque spiritalem et veluti carissimum deos-

culans filium inmenso circumdedit amore. His ita gestis, serenissimus imperator urbe discessit, seditque in

loco ‘ qui Quintus dicitur. Beatîssimus aulem praesul hoc audiens, dilectionis eius compulsus plenitudine atque

amoris, ad eundem cum proceribus et optimatibus locum Romani nominis properavit. Excellentissimus quem

cum vidisset Augustus, obvius in adventum eius occurrit, frenumque Gesar equi pontificis suis manibus

apprehendens, pedestri more, quantum sagittae iactus extenditur traxit. lmperiali cum quo ingressus est tentorio,

salubribus ab invicem t‘ruebantur eloquiis; mensisque epulis perornatis, pariter cibum spiritali sumpserunt ala-

critate. Satiati scilicet, mensisque remotis, plura serenissimus Cesar beato presuli contulit dona. Quibus susceptis

equum conscendens, unde discesserat conabatur reverti. Augustus cuius amore plenus, imperialis equi super-

scandens cathedram, ovanti cum eo incedebat animi voluntate. Ad quendam quidem cum pervenissent spaciosis-

simum itineris locum, imperator equo descendit, equumque pontificis iterum, ut supra meminimus, traxit;

duicissimisque se osculis ad invicem perornantes, luciflue gratulati sunt. Cesar vero tentorium remeans, ceptum
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

arrrpuit iter. Praesul autem nobilissimorum coetibus quibus profectus fuerat septus Romam ingressus, almifi-

caque est conversatione magnificatus.

Erat enim aspectu pulcher, forma decorus, doctus in verbe, loquela humilis, actu preclarus, ieiuniisque et

divmo cultu rntentus, pauperibus largus, orphanorum protector et viduis fautor, populique cuncti defensor. Sed

qura cuncta quae sacri operis gessit huic tradere scripturae non possumus, ad ea 7 quae sanctis locis optulit

redeamus.
Generated on 2013-08-13 15:48 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Hic beatrsslmus praesul, divina inspiratione repletus, in diaconia sanctae Dei genitricis Mariae dominae nostrae

VARIANTES DES MANUSCRITS.

i clcrici c — geiuniis E — 4 bar. cout‘. C — 6 fugiens C —

7 impetu E — 8 patriarchium -se C — 12 patriarchium C --

concioatur C, sed cio super rasuram.

‘1.4 dio E - ophistico E —15 aparato 13-17 urbe] unde E-

dicrtur < coilocavit > E — plen. conpulis C -— plenitudinem

E —20 tentorium (1-21 ab 0m. C — 23 plenus conicci; frenus

E‘: frenu E! : frelus E6 :om. C —24 superscandent E-ob anti-

quumE —incedebant E — 25 iterum om. E—mem.sup. C —

26 se]so E — 27 ceptus codd. (ceplis C)

15

30
CVII. NICOLAUS (858-867). 153

quae vocatur Cosmidi fecit veste olosirical de stauraci, habentem storiam leones maiores ll. Ubi supra fecit velum

album rosatum l, ornatum in circuitu de tyreo, mire magnitudinis obtulit vero in iamdicta diaconia gabatham

saxiscam de argento purissimo l, deaurata, que pens. lib. Il et unc. llll.

Fecit autem in basilica salvatoris quae caesareo s nomen sumpsit et nomine cruces de argento purissimo1 quae XII

5 pendent ante figuram substantiae carnis eiusdem domini nostri lesu Christi; in quibus ad laudem ipsius et glo-

riam festis diebus cerea figura solitis, qui pens. lib. numero llIl semis. item in basilica quoque semper virginis

Mariae dominae nostraey quae vocatur ad Praesepea fecit cantharum sessilem de argento purissimo l, pens. lib.

numero Vlli et unc. lIll. ipse quidem a Deo protectus et beatissimus ponlifex, superno favore plenus, optulit in Xlll

basilica beati Petri apostoli, nutritoris sui, gabatbam de auro purissimo l, preciosissimis gemmis, pens. lib.

to numero lll et unc. Vllll. Fecit enim et in conlessione ipsius sacratissimae basilicae iugulum de auro mundis-

simo l, pens. lib. numero ll. Similiter vero in iamdicta aecclesia fecit cruces de argento mundissimo numero Xl,

pens. simul lib. xm et unc. v. Eo autem modo, in basilica doctoris gentium beati Pauli apostoli cruces ex argento

purissimo Il, pens. simul lib. numero lIlI. Nam et in basilica sancti Laurentii martyris1 quae sita est foris murosv

fecit cruces II de argento purissimn, pens. simul lib. numero llIl.

i5 Primo quidem pontificalus sui anno, aurea quaedam ipsius beatitudini preciosissimis compta gemmis corona XIV 582

perducta est., librarum habens pondera numero Vlll et unc. llll; ad gloriam supra sacratissimum eius altare basi-

licae aureis ingenti exaltavit amore catenulis.

Verum etiam in iamdicta aecclesia beati Petri apostoli nutritori suo1 gabathas ex argento purissimo nu-

mero Vllll, qui pens. simul lib. num. x11 semis. ipse vero a Deo protectus venerabilis et preclarus pontifex fecit 533

20 in monasterio sancti stephani et Silvestri quae noviter fundavit sanctae recordationis domno Paulo quondam

papae, in aecclesia maiore qui vocatur sancti Diouisii, ad honorem et gloriam sacri altari, vela llll de stauraci.

Huius praeclari pontificis, id est 9 mense octobr., die XXX, indictione Vllll, fluvius qui appellatur Tiberís XV

alveum suum egressus est et per campestria deditg intumuit etiam inundationem aquarum multarum et ingressus

est per posterulam qui appellatur sanctae Agathae in urbem Romam, hora diei x. Transcendit interea aliquibus

25 locis et ingressus est in ecclesiam beati Laurentii qui appellatur Lucine; inde se extendit et ingressus est in

monasterium sancti Silvestı'i, ila ut ex grados qui ascendunt in basilica beati Diouisii prae multitudine aquarum

ne unus videretun excepto unus qui superius erat Et exinde expandit se per plateam qui vocatur Via Lata, et

ingressus est in basilicam sanctae Dei geniti-icis Mariae quae ibidem est; tantumque intumuit aqua ut etiam

portae ipsius aecclesiae non viderentur prae altitudine aquarum EL inde ascendit per plateas et vicos usque ad

3o clivum Argentariig exinde regammans ingressus est per porticum quae est posita ante aecclesiam sancti Marci.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Inde impetum faciens cepit decurrere in cloaca quae est iuxta monasterium sancti Laurentii martyrıs, qui vocatur

VARIANTES DES MANUSCRITS.

i qui E (corn) - Cosmedin E - [Li ipsum CE etc. 20 recordationi c - 21 quae c — sacris c b E d'

4 Caesareo conieci] caesarea codd. - numen E (corn) — 23 lnundationum E -- 24 ousL E - que C--' ur e C — anie-c : et nomine E - et 31.] ecclesiam E - 7 de urg. ses- eis E - X om. E .—_ 25 ecclesia E - quae c - in om. -- d

silem parium IE - 8 numero om. E - 9 nutritori E - 10 gradibus c -lbasilrcam c - 27 uno quic — cxp. se exın e

etante in om. E _ u crucem E _VI E C—quc C — in om.. c - aquam E - 30 redammas CE -—


Generated on 2013-08-13 15:48 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

45 quodam E — complum E — 16 sacratissimo E positum E - ecclesia E -

LlBER PONTIFICALIS, t. II.

20
454 CVII. NICOLAUS (858-867).

584 xvi

xvu

585 XVIII

Pallacini. Ab ipso die coepit et deinceps paulatim aqua minuerey et fluvius post multo damno facto in suo alveo

reversus est. Nam domos et muros avertit, agros desertavit1 evellens segetes et eradicans arbusta.

Simili modo “’ in mense decembrio, die XXVII, natale sancti iohannis aevangelislae, indictione suprascripta,

ingressus est alia vice fluvius ipse, qui appellatur Tyberis, alveum suum egressus est... ut supra, in civitate

Romana... omnia ut supra.

Simili modo preclarus et beatissimus pontifex fecit in monasterio sancti Valentini, qui est positum n in territo-

rium Narniensis, qui ponitur iuxta Teramne, veste de fundato I, habentem storiam leonuml etin circuitu mizinum.

Item venerabilis et praeclarus pontifex forma quae vocatur ‘2 Iocia, at vero iam per evoluta annorum spacia

nimis confi-acta existens, per quam decurrebat aqua per centenarium in Romana urbe, a fundamentis ad fabri-

candum atque restaurandum eadem forma praeparavit. I

Verum etiam et in aecclesia eiusdem geniti-icis Dei et domini nostri iesu christi qui vocatur Cosmidi fecit

hospitium Iargum ac spaciosum satisque preoipuum, ad opus atque utilitatem pontificum ubi quotiens opor-

tunum fuerit, cum omnibus qui eis famulanturs amplissime hospitentur.

Simili modo et in ecclesia beati Petri principis apostolorum nutritori sui optulit vela in arcora presbiterii cum

chrisoclavo1 habentem storiamy leonum figuras numero XL. In eadem vero strenuo catenam opere factam contulit

ex argento mundissimo1 qui pens. Iib. num. IIII. Nam et in oratorio sanctae Crucis, quod infra basilicam beati

Petri apostoli constitutum est, fecit gabatham defargento I, pens. lib. num. ll. Ipse quidemsacratissimus pontifex

fecit in basilica doctoris gentium beati Pauli apostoli candelabrum argenteum I, pens. lib. num. II et unc. VI.

Verum etiam in titulo beati Eusebiì confessoris christi fecit super ciborium crucem cum metum de argento

purissimo, pens. lib. un. A

Huius temporibus ‘3 Michahel, filius Theophili ìmperatoris, constantinopolitanae urbis imperator, ob amore

aposlolorum, misit ad beatum Petrum apostolum dona per episcopos haec nomina, Metliodius n metropolitanus

et Samuel episcopus, et alii duo depositi ab honore episcopatusl zachariam et alius Thoophilus, et alium impe-

rialem laicum nomine Arsavir, protospathario, id est : patenam ex auro purissimol cum diversis lapidibus pre-

cìosis, alhìs, prasinis et iacintliisg similiter calicem de auro, ex lapidibus circumdatum et in circuitu pendentes

iaquinthas in filum aureum, et repidis II in typo pavonum, cum scutum et diversis lapidibus pretiosisa iacinthis,

alhis, qui pens. simul lib. num. Similiter vero et vestem de chrisoclavo cum gemmis albis, habentem isto-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

riam salvatoris et beatum Petrum et Paulum et alios apostolos cum arbustas et rosas utraque parte altaris.

legante de nomine ipsius imperatori, mire magnitudine et pulchritudine decore Et alia multa dona porrigentes

VARIANTES DES MANUSCRI’I‘S.

i et dc. coep. C —min. aq.C — multa damna facta C — suum

alvcum c

a suprascripto E — Æ fluvium E- ut. sup. eg. eslC


Generated on 2013-08-13 15:48 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

6 quod c - 7 territorio Narnìensi c -fundatu c

8 formam <aquae> E - 9 existent E — decurrebant E —

ad fund. E

fi quae c — Cosmedin E — 12 bac spatiosa E — precipua

E —- opum E —- quoliens] obediens E zopediens C — fieret C:

fierit c — is bospitelur c

14 principi E — apostoli CE — n;nito1-i suo C — arcura I‘.

- 16 mundo c —— quae (1-17 num. 0711. E

21 amorem c _ 22 haec (L p. ep. C — episcopis E - nomina

om. c - Melliodium metropolitanum et Samuelem episcopum

et per-alios duos depositos tj - 23 episcopatum E-Zachariam

scilicet et Theophilum c - 24 arse virum protospaterium c

- 25 hyacinthinis E - circumdantur E - 26 Iìlo aureo C —

paonum c —- scuto C - 28 historia salvatori E-aliis aposlolis

E - arbustis et rosis c - utrasque E _ 29 Iegenles C ——ma-

guitudinis c - et pulchritudine om. c —-

3:

IO

20

no

O!
CVlI. NICOLAUS (858-867). 155

pontifici, legationis verba sibi iniuucta protinus ediderunt. Porro factus ‘5 imperator Grecorum, inventa pro ima- XIX

ginum depositoribus occasione sacrarum, missos apostolicae sedis per suprat‘atos suos legatos Constantinopolim

dirigi postulavit, intentans scilicet causam Ignatii patriarchae et Photii Constantinopolitanae aecclesiae pervasoris,

cupiens hinc eundem sanctum virum Ignalium iudicio sedis apostolicae caliide per invidiam, ut postmodum

5 patuit, condempnare, Photiumque neophitum ipsi aecclesiae subrogare. Tunc pontil‘ex summus, imperatoris xx 586

adhuc pessimae cogitationis ignarus, duos episcoporum iliuc, Radoaldum scilicetet Zachariam, direxit, precipiens

ut quicquid de saoris imaginibus questio afl'erret synodice diffinirent, et ipsius Ignaoii patriarohae Photiique

neophiti causam sollempniter inquirerent tantum et sibi renunciarent. Qui suncti pontificis parvipendentes statuta,

quae vel quanta insana pecuniis illic corrupti, more “"Vitalis atque Meseni, peregerint, iuferius succincte trans-

10 curram .

t5

20

25

30

Interea ‘7 multi Ravennatum qui a Iohanne eiusdem urbis archiepiscopo in rebus et iuris sui proprietatibus xxl

incommoda sustinebant, ad hunc beatissimum papam ut a tantis oppressionibus eruerentur veniebant. Quorum

pie clamores audiens ipsum legotis suis et litteris sepius archiepiscopum quatinus talibus cederet actibus com-

monuit. Sed ille mente confusa monita pii patris obtendens peiora priorihus addere minime metuebat. Quanta

autem benigna inspectio summi praesulis illum ut resipisceret admonobat, tanto magis ad deteriora se divertebat

et super iniquitatem iuiquitatem addere non dosinebat. Nom quosdam temere escommunicabat, quosdam autem a xXll 587

Visitütione sedis apostolicae avertebat, et quorundam l'es sine leguli iudicio occupabat; necnon et sanctae Rumanae

aecclesiae plurima pracdia oul‘erebat, missos illius spemehat, et gloriam beati Petri apostoli, quantum in se erat,

evacuabat. Precepta ‘3 etiarn iuris sancli Petri, si apud quoscumque inveniehat, fi'angehat et ad ius sancli Apol-

Jinaris transferehat. Nam prosbiteros et diaconos non solum sibi subiectos sed etiam per Emilîam ‘9 constitutos ad

apostolicam sedem pertinentes sine canonico iudicio deponebat; et alios carceri, alios autem l'etidis ergastulis .

retrudi faciebat, alios crimen quod non fecerant scriptis confitel'i oogebat. Constituta praeterea aecclesiae absque xxlu

sedis apostolicae consensu deprimebat, et vocatus a summo pontifice Romain se ad synodum non debere occurrere

iactitabat. Nec mirum eum postea ista fecerit, qui cautiones et indiculi quae solita sunt ah archiepiscopis Raven-

natibus in scrinio fieri, in initio consecrationis sue, more 3° Felicis decessoris sui, falsavil. et quaedam barbara

'scripto, quedam vero falsa conposuit.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Eodem tempore papa praedictus ter ad synodum suis litteris eum vocavit, et ille venire contemnens a sancta 588

synodo 2‘ communione pl'ivatus est. Deinde Papiam pergens, imperutoris auribus Lodowici Cesaris molestiam

intulit, solamenque mundanum quaesivit. Tunc largiente ei Augusto iegatos precipuos, cum illis, superbiae XXIV

‘repletus tumore, Romam pervenit. Sed poutit‘ex almus, quia contra sacrorum canonum regulas excommunicuto

ipsi legati communicaverunt, benigne eos redarguit. Illis autem quae egerant deflentihus, eidem urchiepiscopo a

Deo conservandus papa mittebat, ut in kalendis novembribus '33 ad synodum a qua fuerat excommunicatus occur-
Generated on 2013-08-13 15:48 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

reret, plenamque satisfactionem ostenderet, necnon et tantis prevaricationibus finem imponeret. llle autem

noluit, sed retrorsum abiens recessit.

VARIANTES DES MANUSCRITS.

liam E——21carcere C——-23 doproxuebat (3-24 ipsn C—25 quadam E

29 maindanum C

3 inlentas C

l3clamarcs C—16sup.iniquitatem adaedel'e 0-20 miliaC: ml-


156 CVII. NICOLAUS csse-sen

xxv Et ecce Emilienses ac senatores urbis Ravennae cum innumero populo ad vestigia presulis huius beati Romam

cum lacrimis properantes, rogabant ut ad imitationem domini nostri iesu christi pro recuperatione eorum non

539 dedignaretur proficisci Ravennam, quatinus inspectis omnibus ad summam eos perduceret libertatem. ltaque per

semet beatissimus papa itavennam proficiscens, cum de eîus advenlu iohannes archiepiscopus cognovissett usque

xxvl Papiam continuo imperatoris aures denuo molestandas iter arripuit. Tamen praesul opimus omnibus Ravennen-

sibus Emiliensibus et Pentapolitanis res quas lohanne archiepiscopo et Gregorio fratre eius rapientibus amiserant

clementer restituit, et preceptionis suae decreto quae retradidit confirmavit.

Prefato autem archiepiscopol ut predictum est1 perveniente Papiam, concives eiusdem urbis una ‘13 cum Liu-

tardo episcopo suo a Romano pontifice consecrato, cum audissent quod a summo pontifice excommunicatus idem

esset archiepiscopus in tanta se custodiae circumspectione dederunt ut nec in suis domibus eum reciperent1 nec

hominibus eius paterentur aliquid venundare, ne per tale commercium saltem locutionis eorum viderentur esse

participes ac per hoc excommunicationis notam incurrerent. Potius autem cum de assistentibus ipsius archie-

xxvii piscopi aliquos per plateas incedentes vidissent, clamabant : « lsti de illis excommunicatis sunt : non licet nobis

» cum illis misceri. v Tunc videns se idem archiepiscopus voluntatis suae per hoc non posse machinamenta per-

ficere, identidem se ab inperatore adiuvari poposcit. Cui ad haec per internuncium mandat Augustus. dicens :

u Vadat, et fastu elationis deposito. tanto humilietur pontifici, cui et nos et omnis licclesiae generalitas inclinatur

xxvm » et obedientiae ac subiectionis colla submittah quia quod cupit aliter minime consequi poterit. n Cumque archie-

piscopus haec audisset1 anxiari caepit et iterum inportunis precibus legatos imperiales expetens Romam pervenit.

Quo contra beatissimus papa haec cognoscens omnem illius arrogantiam tamquam aranearum tela despiciens,

in qua prius sententia fuerat perseveravit atque immobilis fuit. Tamen eisdem augustalibus missis papa sanctis-

590 simus cum magna mansuetudine huiuscemodi agens locutus est : a Si dilectus filius noster domnus imperator

» istius iohannis archiepiscopi actus et bene mores cognoscerett ipse non solum pro illo nos minime flagitarel, sed

xxix » etiam ut se corrigeret ad nos eum etiam eo nolente dirigereL » Tunc, sicut ipse egregius papa decreverat, multîs

in unum episcopis 3‘ provinciarum convenientibus, eidem archiepiscopo destinaviu ut coram veniens de se ple-

nissimam satisfactionem ostenderet et quae praevaricatus fuerat satius emendaret. Quod archiepiscopus perter-

ritus audiens et se a nemine adiuvari posse conspiciens, in angustiae lamenta et nimiae tribulationis se contulit

questus, et quos poterat cum lacrimis implorabatv dicens : a Miseremini mei, miseremini mei, et clementiam'

n summi presulis1 ut mei misereatur exposcite, quia ecce paratus sum ad omnia quae preceperit peragenda. »

Quod nonnulli videntes et audientes summo referebant antistiti. et sponsionis illius quas lamentabili voce dabat

suggestiones ad liquidum exponebanL


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

XXX rfunc conpatientissimus papa Dominum, qui mortem non vult peccatoris1 imitatuss misericordia motus. prae-

latum archiepiscopum ad humilitatis viam tandem conversum suscipere decrevit Tune ille confestim apprehensa

VARIANTES DES MANUSCRITS .

l Romani E: cm. L —- Æbeatissimum papam E — 5 Papia E

- molestundas c -- 7 ex c
Generated on 2013-08-13 15:48 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

s concivem E -Luthardo c — 9 consecrato-pontifice 0m. c C

— u esset E -- l3 excommunicati E -- l5 <fman> per c -

mandat one-le humiliet c: humilient E — 17 submitlanl E

23 etiam eum E-decreveraE —24 conv. prov.C — 26 perter

E — 27 questus com‘eci: iustus codd. — misere (2° loco) E —

28 agenda E (corr.)

ts

‘20

ilii

30
CVll. NICOLAUS (858-867). 157

charte, repromissionis et iuramenti sui scripturas, quas tempore consecralionis suae inperl‘ectis confusisque, ut

in eis videbatur, replevemt diclionibus, proprio manu scribens, iuxta consuetudinem autecessorum suorum com-

posuit. Et domum 25 quae dicitur Leoniana, in qua beatissimus presul cum episcopis, presbileris, procerihus 2“

et optimatibus multis astantibus, residebal conscendit, predictasque scripturas quas fecernt super vivificam

5 crucem domini uostri Iesu Christi atque ‘7 sandalia eius et super sacrum IIII sanctorum evaugeliorum codicem

posuit; et bas manu teuens, innumeris qui convenerant audientibus, clara voce sponte iuravit se omnibus diebus

vitae suae observando integriter tenere atque perficere, sicut in ipsis suprascriptae spousionis continehatur atque

legebatur scripturis; quas etiam in conspectu omnium ore proprio legit summoque presuli tradidit.

llis ita peractis, ipse insignis et precipuus poutifex in basilica Salvutoris quae Constantiniana dic-itur cum “x1

40 omnibus episcopis et cuncto clero altero die descendit, ubi a summo pontifice iussus prenotatus archiepiscopus

afl’uit, et de crimine hereseos 2’ quo expetebatur se expurgavit. Quem communioni ipse papa restituit et ut

sacrarum missarum sollempnia celehraret licentiam ei henignus indulsit.

Sequeuti vero die, presidente eodem summo et universali papa in eadem domo Leoniana, et iuxta morem

residente sanclissimo sacerdotum et coepiscoporum collegio, afl‘uit idem archiepiscopus et iussu summi presulis

l5 resedit. Tunc Emilienses ‘9 astiterunt episcopi, dantes querimoniam in libellis super eundem Iohannem archie- xxxn 591

piscppum, dicentes se multa praeiudicia et superimposita ab ipso archiepiscopo sustinere. Nam et nonnulli Raven-

nenses et Emilienses eadem Iatebantur, sicut in gestis quae in bibliotheca reiacent quisquis investigaverit poterit

invenire. Quae audieus a Deo protectus pontifex, une cum sancta sinodo contra ecolesiasticae regulae normam

talia esse predixit; et ut omnes istae transgressiones corrigerentur, acclamante sancta synodo ita debere fieri,

20 dulci afl'atu statuit, ne sibi principaliter grex commissus dominicus per desidiam lupinis lacerandis morsibus

reliuqueretur. « Verumtamen, 0 lohannes archiepiscope, » egregius inquiens praesul, « ut. cuncta que dicuntur xxxm

» speciali possint correciione amodo facilius corrigi, praecipimus tibi utremota omni excusatione, praeter gravem

» corporis molestiam quae te venire omnino prohibeat, ad sedem apostolicam semel in singulis properare studeas

» annis, nisi forte remorandi licentiam ab apostolica sede percipias. item sanoimus 3° ut episcopos per Emiliam

25 e non consecres, nisi post electionem ducis, cleri et populi per epistolam apostolicae sedis presulis acceperis eos

» consecrandi licentiam. lpsos autem episcopos quociescumque ad apostolicam sedem accedere voluerint nequa-

» quam prohibeas. Sed et. nullam dationem quam canones non precipiunt ab eis aliquaudo exigas. Precipimus xxxiv

» etiam ut ipsos episcopos illam malam consuetudinem“ que a quibusdam tricesimalis dicitur nullo modo Baven-

» nati exhibere aut exercere compellas aecclesiae, nec ullum morem qui contra episcoporum privilegium sit ab ois

30 » exigere quoquo modo temptes. Nihilominus precipimus tibi utnumquam res cuiuscumque persone qualioumque
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

» ingenio vel cartula adquisitas et possessas olim modo occupes aut titulum superinponas, donec in presenlia apos-

» tolica vel missi eius aut 33 vestararii Ravennae legali ordine illas in iudicio convincas. » Cumque hoc a papa xxxv

beatissimo observandum archiepiscopo Iohanui fuisset iniunctum ac imperatum, surrexit saucta synodus et tribus

Vicibus acclamavit: « Rectum iudicium summi presulis, iusta diffinitio totius pastoris Ecclesiae, saluhris insti-

VARIANTES DES MANUSCRITS.

5 scandalia C — 7 sÎE: suae C 9 Hiis C sacres C — et om. C — 28 autem C — 3l olim] aliquo C — 32


Generated on 2013-08-13 15:48 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

17 bibliothecari iacentC-lS reperireE—21 0 0m. 0-25 con- veslararum E: om. C —


158 CViI. NICOLAUS (858-867).

» tutio Christi discipuli omnibus placet; omnes eadem dicimus. omnes eadem sapimus, omnes eadem iudi-

» camus. » Tunc tam eodem archiepiscopo quam omnî sancta synodo sacri verbi pahulo refectis, dulcissimique

saporis a heatissimo presule nectare satiatis, unusquisque ad proprio, licentia accepta ponlificis, exivil.

592 xxxvi Eodem tempore hic egregius et a Deo conservandus papa in aecclesia beatae Dei genitricis Mariae quae vocatur

Cosmidi fecit calpi de argente purissimo, pens. lib. V et uuc. li. Necnon et in tituli Vestine expressae figure beato

Vitali martyris fecit iconam, habentem llII lib. et semis. Fecit etiam in basilica beati Christi martyris Anaslasii,

in circuitu sacri altaris, cum periclisin de biatthin velu IIII. In basilica vero beati Petri apostoli, in oratorio sancti

XXXVII Gregorii papae, vesteq fundalas per circuilum ornntas de olovero oplulit “I. Qui beatissimus et precipuus ponlii‘ex

in aecclesia doctoris gentium beati Pauli apostoii mire pulchlitudinis vestem aurotentam, in circuitu gemmas

habentem iacinthinas, albas, prasinas, simulque et carbunculos lapides mente optulit pura; ubi etiam et duo vela

pari modo auro texta fecit cum gemmis et optulit.

Ecclesiam autem Dei genitricis semperque virginis Mariae, que primitus Antiqua, nunc autem Nova vocatur,

quum domnus Leo IIlI papa a fundamenlis construxerut, sed picturis eam minime docoraral, isle beatissimus

praesul puichris ac variis fecit depingi “3 coloribus, augens decorom, et plurimis corde puro ornavât speciebus.

Igitur, ut paulo superius protuli, quoddam in sancla Constantinopolitana scisma adoieverat aecclesia, scilioet

quia eiecto ex eiusdem sede aecclesiae ignatio reverentissimo patriarcha, Photium ex laicis et ex militia touso-

s93 xxxvm

ratum contra reverendorum canonum slatutu neophitum subito inibi subrogarunt antistitem. Yerum quia Michael

imperator Grecorum super his Ignatium patriarcimm Constontinopyolitanum, quem tempore domni Leonis qunrti

papoo laudum preconiis cxtulerunt, viluperando etinvasorem Photium collnudando Romanam sedem ut illuc iste

beatissimus et insignis p'apa missos suos ad invenienda que dicehantur dirigeret, humiliter per Arsahir spntha-

xxxlx rium scilicet Iegatum et apices suos consuluit. Porro eo quod vigorem aecclesiasticum desiderabat intemeratum

consistere, id fieri summus presu] minime recusavit, cupiens zizaniorum cumulos usque ad rudicem avellere, ne

594 in sancla Dei aecclesia par desidiam in aliquo macula pullularet. Tunc e latere suo duos episcopos. Rafluuldum,

sicut predictum est, Portuensem, et Zachariam Anagninum, quos idoneos ad hoc opus esse pulavit, direxit,

precipiens et mandans eis ut causam eiectionis ipsius Ignacii et subrogationis Photii solummodo inquîrerent et

sibi renuntiarent; et interim Photii neophiti communionem vitarent, quousque revertentes, certurn de omnibus

responsum reddere studuissent.

xL llli aulem“ aheuntes, quod in mnndatis acceperant contempnentes, non soium Photio neophito contra sibi inter-

dictam sententiam communicaverunt, sed etiam corl'upli muneribus ipsi et consecrationi eius favendo, convocata
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

generali synode, eundem virum Ignatium patriarcham denuo deposuerunt, sicut 35 in gestis Constantinopolim ab

illis compilatis facile repporilur, et par legatos, Leonem scilicet a secretis et alios, necnon et epistolam praedicti

lmperatoris veraciter mansit compertum. Revertentibus nutem ipsis legatis, quod in Pholio egerant nonnullis

VARIANTES DES MANUSCRITS.

2 tamen CE —- quam] cum C — papulo C

5 Cosmedin E — beati E — 6 iconiam E — fecitquc E — 7


Generated on 2013-08-13 15:48 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

do om. C — bL] batteis C

12 autom om. C —nova 0m. E(suppl.) —vocubatur E

15 quodum E — schi-ismu E _ occl. sc. ud.û— 16 uioclio E —

Photiu E — 17 tonsorulum E -—- inslituta C —— qua C -— {8 pa-

triarcha E — Const. om. C — pap. qu. C —- 20 Arsavir E —

25 et sibi ren. om. C

29 moribus E_— 30 in gestis] ingentius E — Constanlinopoii

E —- 3l secrelem C — plam E —

l5

'20

30
CVII. NICOLAUS (858-867). 159

praeconiis extollehant et quod in lgnatio patriarche nequiter

Rector igitur et totius

operati fuerant mulLis oppositionibus vituperabant.

Ecclesiae princeps, apostolicae sedis eximius et discretus presul, omnia saucto considera-

bat intuitu; sed audita quae contra suam dispositiouem fuerant perpetrata, donec secundum misticum sue intel-

lectum sophiae ouucta scrutaretur, minime credebat. Inlerim sacrae suas auotoritatis tam ad Michaelem Grecorum

5 imperatorem quam ad eundem Photium iitteras 3‘

eidem Leoni a secr

quae in huius sedis scrinio habentur componens, dansque illas

etis et mandans nec in depositione lgnatii patriarchae nec in subrogatioue Photii se fore con-

sensurum, quousque veritate agnita coram se legitimum causa finem acciperet; ubi aliis aientibus ipsius presulis

in hoc fuisse decrelum et aliis acclamantibus Ignatium iniuste extitisse depositum,

summus i

supernum arbitrem, idem

ugiter pontifex precabatur, ut per eius clementiam, quem nulla latent abscon

i0 suae volunlatis in talibus non fuisse consensum.

sa, Dei patefieret Ecclesiae

Tunc vocavit, zelo fretus diviuo, episcoporum 37 concilium in quo Iuculentius patefactum est in depositione

lgnatii illum minime consensisse, et legatos apostolicae sedis in talibus deviasse. Denique decernente eodem

piissimo cum sancta synodo presule, prefatum Zachariam aepiscopum qui [une aderat, sicut beatus papa Felix

Vitalem et. Misenum episcopos, qui in Petro Alexandrine heretica fece coinquinato coaoti conseuserant, sacerdotali

45 gradu, aecclesiastica imo communione privavit, eo quod in pluribus apostolica interdicla excessisse inventus est;

et Radoaldi episcopi causa, quem postea cum sancta synodo pariter papa pius eo amplius mandata illius etiam

in Galliis a“vioiantem et excommunicationem frangentem iudiciumque canonicum suhterfugientem damnavit,

suspense est.

Igitur ipse preclarus vir sanctique studii ponlil‘ex quendam 3’ Peponem diaconum a Landulfo episcopo sedem

‘10 apostolicam appeilantem iniudiciose depositum officio suo restitui iussit. Et quia " siue certo numero episco-

porum, immo sine criminis approbatione et. ipse sine oris professione fuerat diaconus iudicatus, omnem illam

iudicii sententiam cassavil et ad rectitudinis tl'amitem aposlolica causam pietate reduxit.

Ipso etenim praestantissimo praesule culmen apostolicum gubernante, [Iludowicus Augustus haec sancto Petro
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

apostolo contulit doua, videlicet...

23 Erat enim clemenlissimus idem pontifex in exhiheudis dominici gregis vigîliis adeo curiosus ut cum aliquod

scandalum in sancta aecclesia oriehatur, nec requiem corpori, nec membra dabat sopori, quousque per missos

aut litteras suas pax reformaretur et tranquillitatis fidelis populus resumeret lucrum. Igitur ‘1 Hlotharius rex,

relicta Theutberga regina et Waldrada concubine in matrimonium sumpla, licet curnaliter super his Romanam

sedem eundemque pium consuluisset pontificem, in putredine luxuriae carnisque petulantia volvebatur. Cumque
Generated on 2013-08-13 15:49 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

30 hoc summus pontil‘ex malum qualiler ab aecclesia Dei pelleret,ne alios huius morbi peste l'ex ille pollueret, intra

se cogitaret diutissime, cepit affligi, et intime corde dolens valde super istis gemebat erroribus; praeserlim cum

Theulgaudum Treverensem et Guntharium Agrippinae coloniae archiepiscopos cum Haganone ‘2 Bergamensi et

ceteris episcopis talem eidem regi auctoritatem dedisse audierit ut Theutbergam Lîberius posset reicere et Wal-

dradam coucubinam in matrimonium legitime copulare; et quos debuerat ante Domiuum adiutores habere atque

VARIANTES DES MANUSCRITS .

19 landulfo CE”: Randull'o E‘ -— 2l illam] viam C

25 curios C — 3l islis 0m. E (suppL) —32 Guularium C w

34 Iegilime om. C —

1 snnt 0-2 omniaconieoi: Romam C: Homo. E —4 ad 0111.

CE - 5 composuit 7aienlibus] abiectis C : aiectibus E125

H zel. fr. div. voc. C —i7 frcgcntcm C

XLI

595

XLII

XLIII 596

XLlV

597

XLV
160 cvu. NICOLAUS (858-867).

XLV]

598

XLVII

XLVIII

XLIX

599 L

ductores, ipsos habere eum presul beatissimus compererat hanc dando auctoritatem perpetuo igni traditores.

Tunc. nec mora, continuo 4" missos suos Franciam destinavit, precipiens et monens ut in Metensium urbe ag-

gregato synodali conventu, cur idem rex requirerent Theuthergam reiceret aut Waldmdam sibi in coniugium

copularet; quo requisito et invento, legitimum finem imponerent. Sed pervenientes illuc sedis apostolicae legati

scrutari ceperunt huiuscemodi causam et ita a Hlothario inter caetera audierunt : « Quicquid Hego feci, inquiens,

» istorum episcoporum consilio usus sum. » Erant autem ibi precipui predicti, Theutgoudus et Guntharius archie-

piscopi, quos Sanctus auctores in tante scelere iam papa compererat, aslruentes et dicenles legitimum illud fuisse

connubium quod de Waldrada concuhina rex construxit Hlotharius ; et quae dicebant, coram domno eximio papa

venientes se defendere posse spondebanL Cumquelegati apostolicae sedis, licet “il: mullis seducti, Romani iter

regrediendi reflecterent, quae a rege ac 11 Theutgaudo et Gunthario archiepiscopis audierant ac cognoverant summo 10

relulerunt ponîifici. Piissimus autem praesul adventum archiepiscoporum dum prestolarelur illorum, ecce, su-

perna dirigenle clemenlia, idem Theutgaudus et Guntharius archiepiscopi Romanam urhem adeuntes, vestigiis

huius presulis se sacris presentari petierunt. Quibus ‘5 benigne presule a prestantissimo susceptis, libellum ‘7 ei

optulerunt, dicentes se nihil plus vel minus egisse, nisi sicut libellus ipse cantabat. Quo diligentissime scrutato,

non pauca in eo reperta sunt profani et multis inaudîti sermonis turpitudinem habentia, quae episcopalem exce- 15

denles ordinem ipsos sicut freneticos ligaverunt archiepiscopos.

Denique convocata synode in Lateranensi post haec palatio ‘9 sub Apostolis, inventi sunt idem, ut. diclum est,

archiepiscopi, unde damnationis notam incurrerent, precipue quia auctores se tanti divorlii fuisse clamabant et

sententiam quam in Ingiltrudin uxorem Bosonis, que eundem virum suum Bosonem per seplenne tempus re-

liquerat, neque excommunicata etiam et a summae sedis pio papa ligata et anathematizata [extiterat] ad eum

reverti curaveral, communicantes et conversantes cum ea, immo loquentes, dissolvisse se non negabant; et

epislolam pii pontificis, sicut in illis ab illis male compositis gestis in scrinio huius sedis reposilis declaratur, ad

libitus falsaverunt. Tune judicante et eodem sancto presule cum sinodo decernente, sacerdotali

20
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

honore privati

sunl et deposilionis censuram merito incurrerunt. In hac quidem sinodo benignus Metensem synodum, ubi gesta

illa contra voluntalem Dei et suom digeste Iuerant, ilico papa cussavit, et quaedam necessaria in sancta Ecclesia

capitule promulgavit.

Iiis ita" peraotis, una cum iamdicto Haganone episcopo, qui, sicut quidam episcoporum eidem coangelico pre-

suli scribebant, ob sermones imperitos qui in praenominatis profanis gestis a Theutgaudo et Gunthario oblatis
Generated on 2013-08-13 15:49 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

sonabunt, Ileliu 5“ nominatus est, eo quod ipse Ilagano auctor illorum praefuerit et talia 5‘ eum eisdem archiepis-

copis inconvenientibus mendacibusque loquelis composuerit, Iohanne, 30

de cuius superius memoria textus eloqui-

tur, accito archiepiscopo, cum Gregorio germano fratre illius,

prestaverant obliti,

qui multarum prevaricationum, iuramenli quod

obnoxii habebantur, idem depositi, penitentiae lamente non requirentes et tantum facinus

quod in uxorem Hlotharii regis gesserant adhuc non condolentes, cum eisdem, Haganone scilicet et Iohanne

VARIAN‘TES DES MANUSCRI’I‘S .

1 eum bal). C -— compereal C — <per> auclorilateE — 3

reicereut C -— 7fuisse 0m. (2 — 8 couubium C — 10 a ante

Besinis E -- 20 exliterat super/luum videtur — 21 reverli E2:

Tli. om. C -— ac] et C —15 et <a> C — aepistolarem C

18 se om.C —19 in om. E (suppL) —- lngillrudem C -—

revertenli cett. —-24 <praesul> Metensem E -— 25 cessavil C

31 ascilo E- {F5 CE —
CVII. N ICOLAUS (858-867). liii

clam, fraudulenter atque procaciter. operari coeperuntl ita ut eorum nequitia montes tranaret et maria, et in

s caelum os suum ponentes populum homini crudeliter discerperent. et innocentes animas viperea factione deci-

parent, et quibus non sufticiebant mala praeterita. nova et inaudita alia. deteriora prioribus. diabolo suadente,

facere non recusabantg quia et quod singillatim utrisque prohibitum et synodice secundum qualitatem sceleris

intei-dictum fuerat, audacter contingere presumpsernnt1 et quae nunc intentando memini, Deo contempto, eheu,

pro dolor, peregerunt.

io Hic etenim christi amicus omnium nomina claudorum. cecorum atque ex toto debilium in urbe Pioma consis- LI 600

tentium scripta apud se retinens, cotidianum illis victum ministrare studiose curabat. Nam reliquis pauperibus

gressum aut vires habentibus, huiuscemodi ut vicissim eos pasceret sapienter repperit modum, scilicet bullas

suo nomine titulatas iieri iussit et has eis dari praecepit, ut quanti prima fer-ia1 quanti secunda, quanti tertia vel

ceteris obliquis feriis prendere debuissents per signum bullarum facilius nosceretur. ut in illis quidem bullis

ts quae eis datae sunt, qui prima feria refici debebant fecit per singulas duos nodos, et sic per omnes usque in

sabbatuml ut quota feria esset, tot essent nodi per singulas bullas, includens in eis nuscas ubi nodi fiebant,

quatinus nullus pauper haberetur in urbe qui vel uno die per ebdomadam de suis elimosinis non esset refectus.

interea 52 Karolus rex sancto apostolo optulit purissimo auro et gemmis constructam vestemy habentem LII

gemmas prasinas, hiacinthinas et albas.

20 Sanctissimus autem et fulgidissimus pontifex, dolens populum tot oppressum calamitatibusl Deum tautum-

modo innumeris invocabat precibus et infinitis laudabat preconiis, non tamen aecclesiarum Dei curam relinquens,

sed potius in tribulatione et tempor-ali temptatione decenter adaugens. Nam renovavit in basilica Dei geniti-icis

Mariae quae dicitur Gosmidi secretarium, ibique pulchri operis fecit triclinium cum caminatis, ad honorem et

decorem eius. Pari modo iuxta idem secretarium porticum renovans illic construxit atque edilicavit orator-ium in 601

25 honore sancli martyris christi Nicolai et plurima dona ibi contulit almus.

Renovavit etiam ipse pastor benignus cymiterium beati Felicis martyris ac confessoris, via Portuensi. Necnon Llll

et cymiterium eadem via ad Ursum pileatumy ubi corpora sanctorum cliristi martyrum Abdon et Sennes requie-

verunt, iam in ruinis positum, pulchro ac miro restauravit honore. Via autem Appia, in cymiterio sancti christi

martyris Sebastiani in Catacumba, ubi apostolorum corpora iacuerunt, quod multis ab annis ruerat1 meliori illud

30 fabrica renovansy monasterium fecit et monachos sub abbatis regimine undecumque potuit aggregaviu victuique

necessaria dari caeteraque stipendia ministrari precepit.

liuius igitur tempore, cum multi ad sanctitatis eius nomen accurrerent1 quidam de Anglorum gente Romam LIV 602

VARIANTES DES MANUSCRITS .


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

l transiret e -- 7quod] quo CE — sîgill. E - 8 coutigere E 20 oppressionum c - 23 cosniedin E - 25 martyris cliristi

-quod E26 — inlent. mem.] locus corruptus-g cb. pr. dollc om. E f ibi dona c

12 bullias c — is debeant c - te quod a E —- 17 die om. c 28 posito E '—-In] de E’.

is liab. <et> C ea nomen eius c -

Lraen PON’HFICALIS, t. ll.


Generated on 2013-08-13 15:49 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
162 CVII. NICOLAUS (858-867).

venerunt, qui in oratorio beati Gregorii papae et confessoris Christi, infra sacrum principis apostolorum edem

constructo, unam tabulam argenteam posuerunt, habentem lib.

Predictus igitur et clementissimus pontii‘ex, in aecclesia caeleslis regni clavigeri beatissimi Petri apostoli vela.

numero V de fundato, quae ad decorem ipsius hasilicae sursum in trabibus intra tante edis vestibulum appen-

duntur, ornata in circuitu olovero optimo, fecit et pro eternae vitae conlulit palma.

LV Huius beatissimi temporibus presulis tot tanteque diversarvm provinciarum cognita luce clarius doctrina pre-

clari dogmatis eius, ad sedem apostolicam consultationes directe sunt, quantas numqunm penitus reminiscitur a

priscis temporibus pervenisse. Qui presagus sacri verbi pabulo presul ubertim singulos reficiebat, tradens eis

preoepta iurnque mistica, beatificis illos instilutis saciabat, docebat, et ad propria bene doctos et erudilos remit-

LVI tehat. Tamen quicquid quoquo modo perperam fieri cognoscebat audiebatve per aliquospDei tantum respectu

corrigere illud malens, gravihus lamentis, orationibus infinitis vacabat, ut Deus omnipotens per suam clementiam

tale quid, tamquam non esset, bonis ac praecipuis immutaret exemplis. Sicuti veniente de insula Sardiniae 5’

relatione, quod et per domesticos suos genere Sardos agnoscens, huiuscemodi verbis ei relatum fuit, quod

603 indices ipsius hahitatores insulae cum populo gubernationibus suis subiecto in proximis ac sanguinis sui pro-

pinquis incestas ac illicites contraherent copulas, veluti 5‘ temporibus domni Gregorii qnarti papae facere cousue-

LVll verant. Tunc mellifluos et prevaricantibus, a sancto Spiritu doctus, terrihiles 55 suae praedicalionis quae in

universo orbe micabat componens apices, missos etiam :strenuos, Paulum 5‘ Populoniensem episcopum et Saxu,

venerabilis monasterii sanctorum Iohannis et Pauli abbatem, accersiens, misit eos illuc, ut eandem gentem Sar-

dorum a tanto revocarent errore. Quibus euntihus, valde quosdam ex eis invenerunt adversos disciplinne, monita

recipere contempnentes. Verumtamen secundum preceptionis summi presulis auctoritatem, surdos excommuni- '

caverunt ac anathematizaverunt auditores, quousque malum incestarum efl'ugerent copularum penitentiae medi-

camina requirentes, sicut in epistolis quas idem legati Sardiniam deportaverunt, regesto ipsius praesulis

continetur insertis. Et sic Romam post affluentes praedicationes datas reversi sunt.

604 LVllI Quidam 57 preterea Hincmarus, Remorum archiepiscopus, Rhotadum, Suessonicac urbis episcopum, sedis

10

15

apostolicae iudicium appellantem, contra Sardicensis concilii regulas deposuit, custodiaque arla servari praecepit. 25

Cuius videlicet depositi ter beatissimus papa lihellos 59 cum innocentiae recepisset, ipsum archiepiscopum

monens litteris 5” et precipiens ut depositum Rhothadum Romam dirigeret cum suis missis audiendum. Sed

veniente “0 eo hanc Romanam secundum mandata beati papae ad urbem, et par novem circiter menses hic
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

commorante, numquam penitus ex accusantium parte quispiam afYuit, qui coram summo praesule cum eodem

', quo

secundum olitanam oonsuetudinem huius apostolicae sedis praesul cum clero et populo in basilica Dei genitricis

in Presepe missarum officia celebrare consueverat, isle conveniens cum omnibus, papa benignus fecit 5’ in am-

VARIANTES DES MANUSCRI'I‘S .

'2 habente C
Generated on 2013-08-13 15:49 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

4 lravibus E

8 sacris E — verbis CE -— 9 erudito E — l0 cognosceba

E -— lanlus E -— H infiuitas E — 12 Sicul C — M habitalores

com‘cci] habentes codd. (aventes E1) — l5 contrahaberent C -

valut C — 20 esummi C -— sardos E

25 Sendicensis CE — 26 recip. E — 27 <episcopum> Ro-

mam C — diriger!‘ CE —Z8 novem]rzomen E -—29 quisquam C

30
CVII. NIÇOLAUS (858 -867). 163

bone publice de ipso Rholhado sermonem, significans qualiter sedem apostolicam appellans depositus fuerit et

in conspectu suo nullus per tot menses accusatorum occurrerit. nenique consentiente sibi episcoporum, presbite- Lx

rorum et diaconorum omniumque conventu, decrevit ut dignus esset idem Ptothadus indui sacerdotalibus indu-

mentisa qui a nemine per tot menses accusabatur et ad sedis apostolicae iudicium ‘3 proclamabaty cum honore

5 suo privarelur. libi vestitus episcopali ltothadus indumentoy omni tempore se pollicens suis infestatoribus respon-

surum, rursus exspectatis aliquantis diebus1 scilicet usque in diem natalicium sacrae virginis Agnetis, qui est x11

kal. feb.; et nec sic quisquam affuit adversum llhothadum iam restitutum episcopum aliquid altercans. conve- Lxl 605

niente ergo beatissime presule cum omnibus in basilica ipsius virginis foris muros Urbis, via Numentana, idem

Rholhadus episcopus excusationis 5‘ et promissionis suae, qua pollicitus fuit se omni tempore accusatoribus suis

to responsurum, libellum summo pontifici tradidit. Qui coram cunctis audientibus iussu presulis est eximii recitatus.

Ubi eliam restitutionis eius forma 6‘ relecta est, et post omnium consensum in aecclesia ‘5 sanctae constantiae

iuxta eandem sanctae virginis basilicam, decrelo beatissimi huius presulis, sepedictus llliothadus iam restitutus

episcopus missarum sollempnia sollempniter celebravit.

Sequenti vero die, congregata in domo quae nuncupatur Leoniana denuo synodo, excusatoque ipsoy sicut in li- Lxu

ts bellis ‘6 abeo recognitis duobusque quaternionibus insertis atque diverso tempore missis et oblatisq archivoque

huius sedis repositis contineturyllhothadoy ne talia sacerdotes et maxime sedem apostolicam appellantes ultra dis-

crimina paterenturl sicut praenotatum est, in gradum pristinum est restitutus et ad propriam sedem cum 57 apos-

vtolicis sanctionibus remissus, quatinus vestitus aepiscopalibus infulis, si provocatus fuisset, de caetero suis accu-

satoribus coram sedis apostolicae praesule respondereL Cum quo ea quippe sanctissimus et a Deo oonservandus LXIII

ao praesul, tam pro restitutione illius quam pro abolenda lllotharii regis copula1 pro pace etiam et concordia regum

Salliarum conservanda, Arsenium episcopum, huius almae sedis apostolicae apocrisarium et missumi ilico desti-

uavitv quatinus reformata pace sanctae eos aecclesiae sinibus sine refragatione coniungerat, et quaedam neces-

saria in Galliarum aecclesia ex apostolica traditione statuta diligentius ac allluentius spargeret.

Nihilominus og Seufredumy Placentine sedis episcopumy a sede propria a cuiusdam diaconi Pauli perlidia pul- Lxlv eos

25 sum, per legatos suos idem papa sedi suae restituiL et eundem diaoonum, qui sedem illam proprio rectore

superstite presumpsit invadere, competenti cum suis sequacibus increpatione corripuit. Pro cuius etiam infausta

nelariaque presumptione penitus amputanda sanctitatis studio iussit1 et pro pace Dei aecclesiae ipsi iamfacto

praecepit diacono, ut nec tale quid umquam temptaret peragerel nec eandem sedem Placentinamy sive viveret

Seuiredus sive moreretur episcopus, repetere 7° presumeret vel recipere.

30 Omnium namque insignis idem atque preclarus pontifex pietate magistra miserias ac necessitates previdens, Lxv
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

cunctis clementer compatiendo celeri subveniebat egenis intuitu. et imitationem domini nostri iesu Chrisli,

qui ad redimendum humanum genus e sublimi descendit polo ad intima , labores sustinebat ingentes.

VARIANTES DES MANUSCRITS .

6 exp. E —-8 ergo om. C — 9 suis accij - 10 est]et E — iz 25 expulsum C- 27 Dei om. C -—- 28 sedeE — as presume-

beatissimi om. C — ia cclebrabit c re E

is uae -— 23 pargeret E 32 infinita liberes c


Generated on 2013-08-13 15:49 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
164 CVII. NICOLAUS (858-867).

607 mm Claudorum quapropter atque cecorum, necnon et diversis penis afl‘eclorum in porticu beati Petri apostoliiacentium

ad horam Tiberini fluminis ad situm auferendum non posse gressus conspiciens tendere, ac diversarum gentium

quae undique pro sceleribus apostolica limina propriis expetebant utilitatem divinitus attendons, iussit, minime

corpori suo parcens, formam aquaeductum, qui multis a temporibus moral, et ad healum Petrum apostolum 0b

hoc aqua non ducebatur, in meliorem quam fuerat, certamine quamplurimo, revocari statum ; ita ut non solum Si

hominibus profuerit debilibus, sed etiam omnibus aecclesiam beati Petri principis apostolorum adeuntibus pre-

cipuum opus extiterit, sicuti in hactenus ad decorem Leonianae urbis luculenter conspicitur ac habetur.

LXVII Nihilominus Hostiensem urbem, quam divae memoriae beatus papa Gregorius, ne gens iniqua Sarracenorum

populum Domini in circuitu caperet aut interimeret, ad salutem multorum construxerat, in ruinis iacentem, su-

,perna tactus fortiori firmiorique fabrica inspiratione reedificari iste sanctissimus praesul iussit et in melius res- 10

tauravit, portisque etiam et turribus fortissimis muniens, promptos ad bella in en homines collocavit, ita ut

nullatenus aiienigenae gentis incursio de cetero illi possit dominari aut concivibus eius damna in aliquo, nisi.

quod absit, per desidiam, operari.

608 LXVIII Intereu, meritis beatissimi huius in orbe prorsus exuberanlibus, operante potentia summi Dei, qui cotidie suos

per famulos signa et mirabilia magna facit, rex 7’ Bulgarum cbristianitatis et fidei sanctae doctrinas agnoscens t5

meruit baptizari, et qui prius creaturae serviens seviebat crudelitate, huius temporibus Creatori colla submittens

ampla cepit religione vivere magnaque usus est pietate. Tunc ad hunc catbolicum et vere presulem orthodoxum

legatos suos mense auguste, indictione XIIII 72, destinavit, donaque non parva tam sanctis locis quam eidem summo

pontifici oontulit, suggerens 73 eius apostolatui quid se facere salubrius oporteret, vel quid erga reliquum Vulga-

LXIX ricum adbuc baptismo sacro carentem populum, ut iidei sacramenta perficeret, agi deberet. Quod beatissimus au- 20

diens papa, magna repletus laeticia, landes Cbristo reddidit amplas et cum omni sibi divinitus commissa aecclesia

gratulans, infi ‘lta preconia Deo nostro qui novissimis his temporibus tantum fecit miraculum devola mente,

supplici quûque voce resolvit. Porro Iegatis eiusdem iam nominati Michaelis Vulgarici regis a sancto papa receptis,

honorifice apud se eos retinuit. Et interim sedis apostolicae missos, Paulum scilicet Populoniensem et Formosum

Portuensem, magnae sanctitatis episcopos, statuens hosque sacris monitis mellifluis atque doctrinis instruens, 2:;

Lxx ad predicandam gentem illam eos ire decrevit. Cum quibus, quoniam per Vulgaricum regnum iter usque Cons-

tantinopolim terra tenus tenditur, ut quicquid de sancla Constantinopolitana aecclesia, licet iam per Orientem hoc

ipsum idem papa 7‘ semel et bis apostolicis litteris divulgatum habuerit, apud se decretum existeret, eidem per

suos legatos aecclesiae notum faceret, Donatum episcopum Ostiensem Leonemque 75 presbiterum sanctae Romanae

aecclesiue, necnon et Marinum 7° sanctae sedis diaconum apostolicae, missos idoneos eque direxit, ut illi Vulga- 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

riae populum ad fidem converterent, et isti quid vel qualiter apostolica sedes de eadem Constantinopolitana

deliberatum habuisset aecclesia modis 77 omnibus nunciarent: quod in nomine Domini cum adiutorio sancti

Petri et factum est.

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS -

2 sitim C —aui‘erendam CE — 4 formam 0m. C — 6 Pe-

tri om. E — 7 in om. C


Generated on 2013-08-13 15:49 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

8 Nichilhominus E — H prumptos E — l2 convivibus CE

15 Vulgarum E — i7 viv.j iubere E — 19 epistolaiui — 20 sacro

iaptismate (j —- 23 nomine CE —- 28 dev. C


cvu. NICOLAUS csse-scu 165

Sed prefatis Paulo et Formoso venerabilibus episcopis vulgaria morantibusi Donatus reverendus episcopus

Leoque presbiter et Marinus apostolicae sedis minister, dum constantinopolim ire vellent, ecce 7’ inter fines

Vulgariae Conslantinopolitanorumque quendam Theodorum marcham illam custodientem invenerunt, qui eos

ultra non dimisit abireg quin potius innumeris eos denotans iniuriis1 adeo tantae sedis legatis abusus est ut etiam

5 equorum in quibus sedebant capita percuteret1 diceretque : a imperator noster vos necessarios sane non habet. n

Sed et idem imperator legatis regis vulgarum ita fertur dixisse : a Nisi per vulgariam missi sedis apostolicae

venissent, nec faciem meam nec Romam diebus vitae suae viderent. n llli vero per XL dies illic residenles, ut

cognoverunt quia hoc imperator Grecorum fieri iusseratl terga verterunt et Romam haec eadem nunciantes

coacti reversi sunt.

to Porro a praenotato rege vulgarum apostolici missi <grata> mente alacrissimaque susceptidevotione1 ceperunt

salutaribus edocere populum monitisv et a minimo usque ad maximum sacro fonte, neo gratias, abluerunt, om-

nemque ritum christianae fidei, sicut a sanctissime papa instructi fuerant, in consuetudinem vulgarum tradiderunt.

Gloriosus autem Vulgarum rex fidei tanta cepit llagrare monitis huius pii patris illectns constantiaq ut omnes a

suo regno pellens alienigenas, prefatorum apostolicorum solummodo predicatione usus missorum, pascuis vite

ts aeternae iugiter refici nempe decreveritq unumque ex his, Formosum, vita et moribus episcopum1 sibi dari

archiepiscopum expetiveriL Tune iterum legatos suos Romam direxiti et inter alia beatissime papae id ipsum

suggerens, ab eius sanctitate pro instructione gentis illius presbiteros postulavit. ipse vero talibus papa compertis,

valde gavisus est, et infinitas Deo laudes rependensy non pauci numeri coram se probavit preshiteros, et quos

dignos repperit predicationis gratia vulgariam direxit. Cum quibus Dominicum Trivensem ut et Grimaldum Poli-

ac martiensem episcopos destinavitg ut quia ipsum Formosum episcopum plebem dimittere sibi creditam non opor-

tebat, ex his presbiteris ad arcbiepiscopatum qui dignus inveniretur in nomine Domini tandem eligeretur et sedi

consecrandus apostolicae mitteretun

LXXI

Lxxu s09

Ll

Lxxlv

Inter haec idem statuit beatissimns papa sollertissimusque viciorum corrector et Dei cultor, ut penetrantibus Lxxv sic

ipsis vulrariam episcopis, Paulus, cuius superius memoriam fecimus, Populoniensis ipseque Grimaldus episcopi

as vulgaria quicquid ad divinum ministerium pro instructione gentis illius pertineret efficerent. et sepius dictus

Formosus atque Dominicus, venerabiles episcopi, iterum constantinopolim pro schismate ibi exorto, de quo iam
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

late disseruiy proliciscerentur. Sed 3° dum haec agerentury Dei iudicio, Michaelem, Grecorum imperatorem ultio LXXVI

digna perculit et nefanda nece peremit. lmperante autem Basilio in Constanlinopoli, quoniam voluit Deus ipsius

sancti pontificis iuges lahores, quos pro sancta ccnstantinopolitana passus fuit ecclesia. cum fine boni operis

3o consummare, sicut lama se habuit, Photius neophitus ac invasor ut mechus pellitur et iuxta decretum sedis apos-

tolicae patriarcha ignatius constantinopolitano redditur throno.

VARIANTES DES MANUSCRITS.


Generated on 2013-08-13 15:50 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

is gavisus] gravis c -— infinita E — 20 episcopum 0m. C —

21 ex] et CE -archiepiscopatus CE 1

26 Formes C — chrismate E — 27 laten E —- imperatorum

E - 2a lmpetrante E

6 et idem con-emit eidem codd.-vulgarorum E et ita semper

- 8 Gregorium C -— iussit c

io in codicibus adieclivum deest ante mente : grata supplevi

- dev. susc. c - is fruglare E — ilagrare cepit c -


466 CVII. NICOLAUS csse-scri

Lxxvll Neque enim hic divinorum executor operum piissimus et catholicus papa que sua sunty sed ea quae Dei sunt

primo loco posuit et quesivit, et cum adiutorio sancti Petri bella Domini summo dispensalionis libramine spirita-

liter praeliari curavit. Prelatos siquidem quosque ne subditos lederent magna provisione moderans, ut pater

commonuitg et ut subiecti prelatis subessent iuxta uniuscuiusque privilegia pastoraliter quoque decrevit. cuius

qui sanctum studium vult agnoscereq in epistolis suis quas bene libratas per mundi partes direxit, luce clarius 5

Lxxvlll invenisse valebit. Quippe qui animam suam in manibus suis posuit, qui nulla nisi caelestia cogitabah qui ieîuniis,

vigiliis et orationibus nocte ac die vacans nec requiem corpori nec membra dabat sopori. Nam si cuncta quae,

Christi gratia1 plenus virtutibus atque fide sanctitatis, opera gessit et moribus vitaque docuit et implevit cartis

inserere volumus, prius fortasse membrana quam sermo deficiet. Tamen antequam ad finem vitae illius vertamus

stilum, ad ea quae sanctis locis contulit redeamus. m

6M Lxxlx llic igitur egregius papa, ob amorem principis apostolorum Petri apostoli nutritoris sui, fecit in basilica eius

pannos, tam scilicet de stauraci quam de fundato vel aliis pulchris variisque coloribusy numero , qui trabes

maiores in presbiterio respicientes omnes in giro complent, quae luculenter et ornatum decusque augent et

amplum mirae magnitudinis dant honorem; ubi etiam, quod nullus post devastationem Sarracenorum agere

nisus est, arcum fecit argenteum et melius quam olim fuerat super excellentiorem trabem quae est ante ciborium ts

in medio pusuit, pens. lib. Et tres imagines argenteasy una figuram domini salvatoris duabus vero angelorum

scalpsit effigies, ac illis novem libras auri deaurans supposuit; quarum una pens. lib. LXXX, alia lib. LXX, tertia

Lxxx vero pens. lib. similiter Lxx. liecitque ibi crucem auream unam, pretiosis gemmis ornatam, pens. lib. , et

in summitate eiusdem eam arcus Iocavit, ubi pro amplitudine decoris eius atque speciminis appendit coronam

auream unam, cruces argenteas duas, calices argenteos duos1 et staupos argenteos duos. Porro in purpureis mar- ‘10

moribus, quae ante corpus beati Petri apostoli rugulas retinentv dertra levaque duas cruces argenteas offerens

posuit, pens. lib.

eia Lxxxl In patriarchio siquidem Lateranensiz domum 3’ pulcherrimam nimisque decoram iieri iussitg et oratorium

sanctae Del genitricis illic construens, vestes et competentes ornatus pro aeternae vitae amore lucifluis totis ipse

beatissimus pontifex optulit. 25

Idem etenim a nec protectus et caelesti gratia circumvallatus multa casus ad ima dantia renovavit loca sanc-

torum et diversis aecclesiis diversa immo contulit et commoda luculenter adauxit. Tamen in ciborio Constan-

tinianae basilicae optimos de sifori et de fundato llll pannos appendit. Nihilominus regni caelorum clavigero

Lxxxn paris m ciborio numeri pannos optimos optulit. In aecclesia hectoris gentium similiter fecit. In aecclesia sanctae

Dei genitricis ad Presepe pari modo aeternae pro retributionis premiis egit. Et in aecclesia sancti Laurentii christi 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

martyris foris muros Urbis, eque pannos optimos 1111 in ciborio dedit.

IImus si quippe beati temporibus presulis tanta ubertas et victuum copia extitit ut omnem memoriam famis

decessoris sui factae diebus haec oblivioni traderet abundantia.

VARIANTES DES MANUSCRIT'S.

3 quisque E —9 piusC

l 17 l ‘t — i ' _ i
Generated on 2013-08-13 15:50 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

I2 travcs E — ia quae om. C — ornat En ile amplius E - scu psl C une C m apostoh om. C

28 nichilominus E
’ CVII. NICOLAUS (858 867).

467

Hic fecit ordinationem unam 3“ per mensem martium, p1‘

numero LXV. Postquam autem sedem apostolicam victoriosissime et ut verus Dei athleta catholice ac princi-

paliter rexit, ex hac luce idus 8‘ novembris, indictione prima, migravit ad Dominum. Porro quid dicam, cum non

solum eius exitum diversae hominum nationes pleua ratione utentes, verum etiam, quantum ad intemperantiam

aeris, ipsa mundi elementa diu lleverunt, et de morte tanti viri in tristicia permanserunt? Quo defuncto, corpus

eius ‘5 sepultum est ante {ores basilicae beati Petri.

VARIANTES DES MANUSCRlTS.

1 per m. m. un. C — 5 in om. C — 6 CE5 addunt: lit cessa-

vit episcopetus eius ann. Vllll m. Vll d. XVllll, qui numeri per‘

tincnt ad [un] us quo Nicoluus scdit ponti/eæ.

NOTES EXPLI CATI VES.

l. en: paire Theodoi-o regionm'io] Un Theodorus nolan‘us ac scri-

niurius figure au concile de 853; c'est sans doute un notaire ré-

gionnaire; mais au temps où nous sommes le terme regiunal'ius,

isolé, désigne plutôt un défenseur qu'un notaire.

2. Home lllodowicus Caesar discesserat] Louis Il était encore in.

Rome le ler avril 858; c'est de lit en effet qu'il data. un privilège

pour l'abbaye de Nonantola (Béhmer-ltlühlbacher, H82).

3. cumque cleru: ...] L'annaliste Prudence de Troyes présente

les choses sous un jour dill‘érent: « Benedictus Romanus pontifex

» moritur. Nicolaus praesentia magis ac favore Ludoici regis et

» procerum oius quam cleri electione suhstituitur. » Cettte ap-

appréciation est confirmée par la faveur dont jouirent auprès du

pape Nicolas diverses personnes fort compromises au temps de

son prédécesseur, mais connues pour leur dévouement à la poli-

tique de Louis II, Radoald de Porto, Arsène d’Orta, et jusqu'au

célèbre Anastase, dont l'empereur avait essayé de faire un pape

à la mort de Léon IV.

4. in basilica b. Dionirii con/‘essarts algue pontificis] Cf. BENOIT III.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

p. H0, note 21. L'église était dédiée aux mnrtyrsde Paris, Denys,

Rustique et Eleuthère. Le terme de con/‘essor n'est donc pas bien

choisi. — On ne (lit pas que l'empereur fut présent à l'élection ;

il n'avniten effet aucun titre à y assister. Cela ne l'empêche pas

d'y exercer son influence.

5. Cm-unatm' dem‘que urbs] De ce passage, mal ponctué dans les


Generated on 2013-08-13 15:50 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

éditions antérieures (Cm'onatur (tunique. ‘lu-b3 ezullal, CIGI'IIS luc-

talur, etc.), on a déduit que le pape Nicolas avaitété le premier à.

ceindre la couronne. Elle lui aurait été concédée par l'empereur

Louis 11 comme un témoignage spécial d'affection et de défé-

rcnce; c'est à ce prince que la tiare pontificale devrait la pre-

miére de ses trois couronnes, La virgule remise à sa place, ces

imaginations disparaissent; c'est la ville qui est couronnée, c'est-

à-dire ornée deguirlandes. Une phrase construite exactement de

la même façon se rencontre dans la vie de Benoit III, ci-dessus

p. lit. 1. 27. La cérémonie eut lieu le dimanche 24 avril 858.

6. in 1000 qui Ouinlus dim'lur]A Saiut-Leucius ; et‘. p. lil. I 27.

7. redeamusj Ce programme, fort heureusement, a été dépassé,

sans doute parce que la rédaction a changé de main. Du reste il

y a lieu de croire que cette notice. après avoir été rédigée d'a-

bord conformément aux habitudes suivies pour les précédentes,

fut reprise par un rédacteur plus soucieux d'histoire sérieuse.

On n'a pas de peine à s'apercevoir du changement de style. Le

nouveau rédacteur, qui travaille évidemment sur les pièces les

plus importantes de la chancellerie pontificale, a intercalé tant

bien que mal ses suppléments au milieu des énumérations d'or-

fèvrerie sacrée et de restaurations d'églises. Il a même quelque-

fois sacrifié le textcprimitii. C'est à lui qu'il faut rapporter les

passages suivants: t0 p. l55,l. l, à p. {58, l. 3, c'est-à-dire le

récit de l'affaire de Jean de Revenue; 2° p. i538, 1. t5, a p. l59,

1.2:’. affaires de Photius et de Pepo, diacre de Capoue; 3“ p. 159,

l. 25, d p.161, 1. 9, affaire du divorce de Lothaire; 4“ p. 162, l. 6,

à p. “53, l. 29, affaires des mariages de Sardaigne, de Rothade,

de Seuired. évêque de Plaisance; 5° p. l6i, l. le. a p. ltîä, 1. 3l,

mission de Bulgarie; 6° la finale Porlquam aulem, etc.

8. Caesurro] ll s'agitici de la basilique du Latran. L'auteur

veut dire qu'elle tire son nom de celui d'un empereur, Caesarca

ou Canaris a nomine nomeu sumpsit.

‘J. mens. oct. die XXX, iml. l‘HllJ 30 octobre 860. Pour les dé-
168

cvu. NICOLAUS (858-867).

sans qu'il ou nécessaire d'établir un autre aqueduc. Je penserais

plutôt à la forma Ioln'a ou Iovia, celle qui passe sur l'arc de Dru-

sus, près de la porte Appienne (porta S. Sebastiano). Elle est

souvent mentionnée au huitième et au neuvième siècle, dans l'I-

tinéraire d’Einsiedlen (Inde ad portam Appiam; ibi forma Iobia

quae vem'l de Marsia et (un-rit usque n11 ripam), dans les vies

d'Hadrien IM (t. I, p. Sol, l. 19) et de Sergius II (p. 91,]. 22).Cet

aqueduc se dirigeait vers le grand cirque et aboutissait au Tibre

près de la Snhola Gmecu (S. Maria in Gosmedin); il est possible

qu'il y ait eu quelque rapport entre sa restauration et la fondation

d'un hospice au même endroit, dont parle la. phrase suivante.

13. Mir'hahel films T/neephili] Cette ambassade arriva à. Rome

en 860. Les lettres qu'elle emporta :‘t son retour (Jall‘é, 2682, 2683)

sont datées du 25 septembre de cette année.

H. Met/radius metropolz'lanus...] Méthode était métropolitain de

Gangres; il est ainsi qualifié dans une lettre de Nicolas (Jafl‘é,

2819) ; « ecce repente cum epistola regia quidam episcoporum quo-

rum unus erat Gangrensium metropolitanus, cum Arsaviro glo-

rioso spathario, augustalem ferentes legationem, ad sedem aposto-

licam pervenerunt. Samuel était éveque de Charme (Nicétas, ‘lie

de saint Ignace; Hardouin, Conc. t. V, p. 9M). -— Zacharie et

Theophile d'Amorium, éveques déposés par Ignace, figurèrent au

nombre des tenants les plus obstinés de Photius, comme on

peut s'en rendre compte en lisant la quatrième session du VIII°

concile œcuménique. Dans cette session, le diacre romain Marin,

légatdu pape I-Iadrien II, parle ainsi de l'accueil que ces person-

nes reçurent à Rome en 860: « Ego subdiaconus Romance ecclesiae

eram in (liebus illis, consecratus a Lcone sanctissimo papa Ro-

mano et in ecclesia Romana ministrabam a duodecimo anno tem-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

poris nativitatis meae ; et quamloisti venerunt Romam cum Ar-

subir, ego ministrabam inecelcsia Romana sanctae Dei genitricis

Marine quae dicitur Praesepis. Illic ces suscepit sanctissimus

papaNicolaus per satisl‘actionem libelliet iurameuti, et non con-

tulit eis communionem in loco episcoporum. »

l5. l’arro fatus imperator] Cf. la lettre citée dans la note pré-
Generated on 2013-08-13 15:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

cédente et la préface d’Anastase le bibliothécaire en tête de sa

tra‘ductiou du VIH‘3 concile œcuménique. —- Leslégats étaient res-

pectivement évêques, Radoald de Porto et Zacharie d’Anagni ; les

lettres qu'ils emportèrent pour l'empereur Michel et pour Pho-

tins nous ont été conservées (Jafl‘é, 2682, 2683).

16. more Vilalis et Miseni] Ct‘. t. I, p. 252.

17. Inlerea mulli Ravennrttmn] Cet épisode est placé ici au rang

de date que lui assigne le fait auquel il aboutit, c'est-à-dire le

concile oùl’évequede Ravenne comparutet se soumit. Le L. P. ne

marque pas la date de ce concile; mais il nous en est resté quel-

ques pièces (Migne, I’. L., t. CVI. p. 787 ; Mansi, t. XV, p. 598),

qui portent celle du t8 novembre de l'an Il du pontificat de Nico-

las, de l'an il de Louis II et de la l0E indlction. L'an 4 de Nico-

las et la 108 indiction correspondent, pour le 18 novembre, à l'an-

née 861 '. l'an il de Louis II donnerait 860. mais cette date doit

etre ramenée à la précédente, par la. correction de XI en XII ; le

chiffre de l’indietion. répété deux fois dans la pièce, est très sûr.

I-Ietelc a eu parfaitement raison de rapporter ces pièces au con-

cile dont ilestquestion plus loin, p. 157. M11. P. EwalLl et Mühl-

hacher, l'un dans les Regesta Pontificum, l'autre dans les Regesta

Imperiî, ont eu tort de les attribuer à un concile soi-disant célébré

au commencement de cette affaire, concile dont le L. P. n'a

faits de l'archevêque Jean et de son frère Grégoire avaient déjà

soulevé des protestations de la part de Léon IV (Jafl'é, 2627, 2628).

18. Praecepla eliam l'uris s. Petri] cr. le texte cité plus loin,

note 30.

{9. per Aemiliam eonstilutos...] On ne voit pas qui peuvent être

ces prêtres d'Eniilie (1d aposlolicam sedem pertinentes. Les prêtres

d’Emilie relevaient de leurs évêques et ceux-ci de l'archevêque de

Ravenne. Il s'agit peut-être de prêtres et de diacres attachés à la

desservanco spirituelle des propriétés rurales de l'église romaine

en ces pays.

20. more Felicis decessoris 3m] (lf. t. I, p. 380.


CVlI. NICOLAUS (858-867). 169

gnc. P. L., t. CXGlV. p. 1556) dit être conservées dans la cha-

pelle Sun/‘la Sanctorum.

28. de crimine lmrreseos] Cl‘. ci-dessus, note 21. Les hérésies

imputées a l'archevêque consistaient à dire que le Christ avait

souffert dans sa divinité et que le baptéme n'est Ï'pas également

efficace pour tous ceux à qui il est conféré. Voy. les c. 2, 3, 4 du

concile cité à la note 2].

29. Tunc Emilienses] Les griefs du pape sont longuement énu-

mérés dans la lettre qu'il adresse à ces mêmes évêques d'Emilie

Sollicituzliuem omnium (Migne, l’. L., t. CVI. p. 787), où leur in-

tervention en présence de l'archevêque Jean est rappelée en

termes précis : « Constat autem sanctitntem vestram una cum

fratribus et coepiscopis Aemiliae regionis pontiticio nostro la-

mentabilcs querelas flebili vocc coram synode quam Roman ce-

lebravimus exposuisse, cui cum numeroso Campaniae videlicct,

Tusciae et l’eutapoleos et aliarum regionum sanctissimorum

episcoporum coetu et ipsum Iobannem archiepiscopuin intert‘uissc

dignoscilur. n

30. Item sanci'mus...] Avant la lettre citée dans la précédente

note, le ms. (le Modéne d'où ont été tirés les documents de ce

concile contient les canons suivants, dont le texte est à peu près

' identique a celui du L. P. :1. u Episcopos per Acmlliam non conse-

cres, nisi post electionom cleri et populi. — Il. Eosdem quoties

ad apostolicam sedem venire voluerint, uequaquam prohibeas.

Sed et nnllam dationcm contra canonicam auctoritatem ab eis

exigas. — III. Praedia quae praeceptis dirruptis a iure sancti

Petri ad ius sancti Apollinaris transtulisti, et par emphyteosim

vel libellum ea singulis llominibus coutulisti, diligenter exquirc.

et inventis ipsis emphyteosim vel libellum dirrnmpe et ad iura

sancti Petri cuius fuerunt restitue, et taleln ultra t'acere nun-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

quam praesumas. » Pour ce dernier article, cf. ci-dessus, p. t55,

1. t9.

31. consuctudincm q. tricesimalis dicilur] L'archevêque de Ba-

venne avait imaginé de se faire suppléer par ses suttragants, qui

venaient à tour de rôle présider pendant un mois au service re-

ligieux de la métropole. Lettre de Nicolas aux évêques d'Emilie:


Generated on 2013-08-13 15:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

« Aliud autem non mînori querimonia asseruistis, vos compelli ah

ce episcopia vestra deserere et more pepulorum ( ce mot est évi-

demment altéré) Ravennae per singulos menses alternis vel mu-

tatis ricibus ministrare, et infautuli parochiae vestrne illis die«

bus aine chrismate obire... IIoc prae caeteris supprimendum ut

illud quod trigesimale dicunt Ravennae ullo modo vos facere

aut cogere audeant. » (Aligne, P. L., t. GVI, p. 788, 789).

32. missi vins au! ucslararii Rave/mac] Il ne peut être ici question,

comme l'a bien vu Gallctti (Vestarario, p. 5) du veslararim de

l'archevéché de Ravenne, car ce dignitaire n'avait aucun titre à

être choisi pour représenter le pipe en de telles alfaircs. Il s'agit

Evidemment ici d'un uestararius du pape. Toute la question est de

savoir si le génitif Rauennae dépend du mot restm'm'ii, ou s'il a

simplement le sens locatif. Dans le premier cas il faudrait ad-

mettre que les papes avaient, outre le nectar-aria: de Rome, un

autre employé de meme titre, en résidence :1 Ravenne. Cela est

peu supposable et on n'en a pas d'autre document. Je crois donc

qu'il faut se ranger a la seconde interprétation et traduire:

« jusqu'à ce que, soit en présence du pape (c. d. d. à Rome), soit

à Ravenne. par devant le minus ou le veslararius pontifical. et

dans un jugement rendu suivant les formes, » etc. Le uealararius

avait été, en 772. constitué juge des querelles entre l'abbaye de

Furia et ses adversaires; il est possible que sa compétence judi-

ciaire ait été étendue a des causes semblables entre d'autres par-

BUNIFACE Vlll, t. Il.

ties. Ici nous le voyons désigné comme pouvant être envoyé a

Itnvenne pour décider sur les revendications de propriété que son-

levaient les archevêques.

33. fecil (lcpingi coloribus] On a cru longtemps que ces mots de-

vaient s'appliquer à la mosaïque absidale de S. Maria Nuova. Il

est maintenant démontré (De Rossi, Mucuici) que cette mosaïque

n'est pas antérieure au 7mE Siècle.


170 CVII. NICOLAUS (858-867).

sidaient, les règles de procédure requises par le droit ecclésiasti-

que romain. Ceci ne doit pas étonner, car a cette époque. le code

canonique de Rome comprenait non seulement les conciles afri-

cains, mais encore le faux Conslitulum Silveslri. Léon IV, dans

la lettre citée plus haut. donne comme le catalogue ‘de la collec-

tion canonique alors en usage autour de lui; après avoir cité les

canons des apôtres et ceux des conciles de Nicàe, Ancyru, Néo-

césarée, Gangrcs, Autioche,de Cari/rage et de l'Afrique (carthagi-

nmsium, .ltfi'ivanensium), il énumère, comme ayant aussi force de

loi, les décrétales des papes Silrestre, Sirice, Innocent, etc. — En

ce qui regarde le fait présent, c'est aux canons africains qu'il faut

se référer; le canon cité requiert six évêques pour prononcer la

déposition d'un prêtre, trois pour déposer un diacre. La seule-

ment, dans l'ancien droit canonique, se trouve marqué un vertus

numerus episcopm'um.

u. lgilur lllolharius reæ...] Sur ces événements, v. les Annales

d‘Hincmar et les lettres de Nicolas I, surtout Jnti‘é, 2836; Migne,

P, L., L CXIX, p. H65. et suiv. ; cf. Dtimmlor, Geschirhlc des os!-

f‘ränkisv'hen Reis/tes, 2L‘ étL, m, 14.- La consultation (tout il est

question ici (lice! camaliler etc.) eut lieu aussitôt après le con-

cile célébré à Aix-la-(lhapelle (2!) avril 862). Elle est mention-

née dans une lettre de Nicolas (Jafl‘é, 288G; Migno, I'. L., t. (JXIX,

p. H65): « Mittit rex Lotharius duos ad nos comites, perquos in

scriptis et verbis innuit episcopos regni sui cum aliis quibus-

dam sibi dare auctoritatem Tlieutbergam repellendi et ‘Valdra-

dam in matrimouium sortiendi; sert se, ut nrdo custodiretur, a

nohis huiusmodi potins auctoritatem et iudicium petere ntque

cousilium praestolari. » Le pape semble grouper ensemble les

décisions des couettes tenus à Aix-la-Chapolle en janvier et

février 860, puis en avril 862; ce sontles deux premiers qui décidè-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

rent que Lotliaire répudieraitThcutberge (Tlicntbergam reprllendi);

le troisième ne ‘lit que l'autoriser à épouser “'aldrade. Le même

groupement se retrouve dans les lignes suivantes du L. P. Au con-

cite de février 860 assistaient l'archevêque de Rouen et l'évêque

d'Avignon, ce qui explique que le pape parle de prélats étran-

gers au royaume de Lothaire.


Generated on 2013-08-13 15:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

42. mm Haganone Bergamensi] Ce prélat n'assista pas au

concile du 29 avril 863; la part qu'il prit d la suite de cette

affaire porterait à croire qu'il y était mêlé depuis longtemps. Il

faut aussi tenir compte du cum aliia quibusdam de la lettre du

pape Nicolas, passage cité dans la note précédente.

43. missos suos Francinm deslr'navit] Les lettres qu'ils emporté-

rent (Jall'é, 9698-2704) sont datées du 23 novembre 862. (les légats

étaient les évêques de Porto et de Cervia, Radoald et Jean.

M. Quicquid ego feci...] Ce mot est relevé dans la lettre de Ni-

coins (l. 0., p. i170), d'après les actes du concile de Metz. Le roi

y disait, en parlant de Gunther et de Theutgaud : « Quidquid in

ista causa feci. horum sanctissimorum episcoporum usus sum

consilio. n

45. lice! in multis seductz] Cette expression est plus douce que

celle dont se sert le pape Nicolas (ep. cit., p. 1166) : « Corruptis,

imo et ad t'avorem suum traductis legatis nostris. » Cf. Hinc-

mar, 111171., 863 : « In qua synodo praefati missi, corrupti mune-

ribus, epistolas domni apostolici occultantes, uihil

sihi commendata fuerunt secundum sacrum auctoritate

Le synode se tint au mois dejuin 863.

46. Oui/Jus benigne... susceptis] La bienveillance de ce premier

accueil n'est relevée nulle part ailleurs, sinon dans le Libellna V11

capilulorum de Gunther (c. 2, dans les Annales d'Hincmar, a.

865); ‘l'après l'archevêque, le pape aurait même dit en public

(le his quao

m egeruut. »

que les prélats lorrains paraissaient excusahles et innocents,

conformément à ce qu'ils affirmaient dans leur rapport. Il parait

bien que les deux archevêques n'avaient guère lieu de s'attendre

au coup qui les frappa soudain, avec un éclat habilement pré-

paré.

t7. libollum ei nplulm'rmt] Ce document est perdu; mais il en

est question dans la lettre de Nicolas, 1. c. : « Scriptoque (10 bis


CVII. NICOLAUS (858-867). 171

51. [afin cum eirdem... camposucl'il] Cf. le texte d'llincmar

cité plus haut, note 47.

52. Intel-6a Karolus reæ...] Quel est ce roi Charles? Charles le

Chauve ou Charles, roi de Provence ‘P Celui-ci mourut le 21jau-

vier 863. Le biographe vient de raconter des événements de l'an-

née 861.; il est donc plus probable qu'il s'agit de Charles le

Chauve.

53. veniente de insula Sm-(Iiniae relalione] La. Sardaigne était en-

core, au moins en théorie, une dépendance de l'empire byzan-

tin. Au x0 siècle, le premier magistrat de l'ile portait le titre

d'äpluv (Constantin Porphyrog., Cerem. II, 48).

51. velu! de lemporibus dumm‘ Gregorii' [fil] Le biographe aura

relevé cela dans quelque document qui n'estpas venujusqu'ù

nous. La correspondance de Léon 1V comprend trois lettres, ou

plutût trois fragments de lettres adressées au iuder Sardiniae

(Jafl‘é, 2611, 2612, 2618); il n'y est pas question des lois du ma-

riagc.

55. lerribifes... componem apices] Ces lettres, que le biographe

cite plus loin d'après le registre du pape Nicolas, sont perdues,

de même que tous les autres documents relatifs à cette légation.

Elle n'est connue que par le L. P.

56. Pdulum Populoniensem episcopum] Il figure au concile de 861.

57. Quidam praeferea lli‘ncmarus] Cette expression trahit uu dé-

dain singulier. L'archevêque de Beims était bien connu à Rome;

on n'iguorait ni l'importance de son siège, ni sa valeur person-

nelle, ni son influence auprès du roi Charles et de l'épiscopat du

royaume. lllaisl’afl‘aire de Rothade avait introduit, dans les rap-

ports entre Hincmar et la cour pontificale, une tension dont le

langagodes scribes officiels ne pouvait manquer de se ressentir.

Le récit qui suit s'inspire naturellement du même esprit que les


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

documents pontificaux. Sur cette affaire célèbre, v. Diimmler,

l'r'eschiclilc des oslfränkischen Ileir/ws, III, 4.

58. libellos...] Cette pièce n'est pas mentionnée ailleurs; elle ne

doit pas être confondue avec le filial/us proolumalionis de Rothade,

qui ne fut présenté au pape que six mois après son arrivée à

Rome, vers la fin de l'année 861, tandis qneles premières lettres


Generated on 2013-08-13 15:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

expédiées de Rome à lliucmar sur cette affaire sont de l'année

863. Dans l'une de celles-ci(Jaf1‘é, 2712), Nicolas dit qu'il a été

informé fidelium multorum mini/e ilolenlium audit" veraci ; ailleurs

.(Jafl'é, 2723) il parle de vicini vesh'i compllu'imi'. Ceci s'accorde

avec le dire d'Hincmar. que la dénonciation serait venue des

évêques du royaume de Louis le Germanique et surtout du

royaume de Lothaire, alors en mauvais rapports avec lui.

59. archiepiscopum monens lillel-is] Jall‘é, 2712, 2721, 2740 (per-

due), 2756, lettres adressées à Hincmar lui-même; et‘. 2713, 2722,

2723. 2727, 2737, 2738, 2739.

G0. ceniente eo hanc liomanam... ad urbem] Rothade n'était pas

encore arrivé quand le pape lit expédier la lettre Jaffé 27:56, qui

est du mois de mai 861; dans son libcllus proclamalionis, présenté

au pape le 21 décembre de cette année, il dit être à Rome depuis

six mois; il y était encore a la fin de janvier; l'expression per

710cm1 circiler menses, un peu plus bas, s'applique donc à l'ensem-

ble de son séjour et non a la période entre son arrivée et sa

réhabilitation.

(il. fecit in ambone sei-monem] Ce discours existe encore (Migne.

I’. L. t. CXIX, p. 890). C'est là et dans les lettres qui furent ex-

pédiées peu après à propos de Rothade, que se manifeste pour la

première fois, dans un document pontifical, l'influence des faus-

ses décrétales. Il semble bien que la collection pseudo-isido-

rienue ait été apportée 51 Home par Rothade lui-même.

62. proclwnabal] La formule de cette protestation porte en effet

le titre Libellus proclamalionis kothadi episcopi (Hardouin, t. V,

p. 579).

63. ercusatiom‘s et promissionis suae... libellum] Cette pièce, évi-

demment différente du ‘Libellus praclamalionis, ne s'est pas con-

serves.

64. reslitutionis eius forma] C'est, je pense, le document Jaffé

2782.

65. in aerclcsia x. Comlunliae] Sur cette église et sur sainte


172

CVlI. NICOLAUS (858-867).

2813-2821), toutes datées du 13 novembre 866; mais elles ne par-

vinrent pas à destination.

78. ecce inter/ivres] Le pape Nicolas mentionne ce fait dans une

lettre datée du 23 octobre 867, adressée à Ilincmar et aux autres

évêques du royaume de Charles le Chauve (Jafl‘è. 2879 ; Migne,

P. L., t. CIX, p. “55) : « Quos (legatos) imperatores Graecorum

non solum recipere minime consenserunt, verum etiam vehemen-

ter adversus Bulgares animos commoverunt, eo quod per suam

eos terram transire permiserint; nihil ulind procul dubio in-

nuentes nisi quod eos. si per sibi subiectas regionos transîssent,

illis periculis traderent quibns praet‘atae urbishaeretici principes

saepe sedis apostolicae legatos pro causa fidei vel correctionis

ecclesiasticae dcstinatos lradidisse leguntur. »

‘l9. Dominz’cwn Tl'ivensem] L'évêque rleTrovi; il siégeait déjà au

concile de 861.

80. Sed dum haec agerenlur] L'empereur Michel fut assassiné

le 23 septembre 867; le lendemain Basile était sacré par Photius;

aussitôt après, celui-ci était écarté du trône patriarcal, qui fut

réoccupé le 26 novembre suivantparle titulaire légitime, Ignace.

Ces événements n'étaient point encore connus officiellement à

Rome au moment on le biographe écrivait; mais on en savait

quelque chose par la rumeur publique (sz‘cul famu se habuil). Les

nouvelles orficielles n'arrivèrent qu’uu printemps de l'année 868.

8l. (lomum pulcherrimam] C'est la basilique Nicolnitana dont il

est question dans la vie d’Hadrien II. Son emplacement n'a pas

été dfterminé. Bien que cela ne soit attesté par aucun document,

je serais porté à conjecturer que c'est cet édifice qui devint sous

Calixte II la chapelle Saint-Nicolas et fut alors décorée de pein

turcs de haute importance historique.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

82.Huius quippe beuti Icmporibus] Cf. le début de la. vie de CONS-

TANTIN, t. I, p. 389.

S3. ordinalionem imam] Cette ordination ne doitpasavoir eulieu

avant l'année 862, car, au concile du 18 novembre 861, on ne voit

siéger que trois diacres, Jean, archidiacre, Lunicius et un autre

Jean. Marin. qui était diacre en 866, n'était encore en ce moment


Generated on 2013-08-13 15:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

que sous-diacre (ci-dessus. note 76). Il est à noter que les qua-

tre diacres ordonnés entre 862 et 866 comblent exactement les

vides que l'on constate en 861 dans le personnel des sept diacres

cardinaux.

si. idus nouembris, ind. I] Le 13 novembre 867. C'est la date

indiquée dans la lettre d'Anastase le bibliothécaire à Adon,

archevêque de Vienne : u Papa noster Nicolans ab hac misera vite.

idibus novembris ad caelestem heatitndinem... (luctns » etc.

(Migne, P. L., t. CXXIX. p. 1-12).

85, Srpullum est ante forum] P. Mallius (De Bossi, Inscr.

t. II, p. 215) : « Hic requiescit inxta porlam Iudicii » (p1. 135).

D'après Adon. (‘lu-on. (Mon. Uerm. Sein, t. II, p. 323). Nicolas fut

enterré « in atrio ante portas b. Petri non longe a membris Be-

nedicti praedecessoris sui. » — Mallius le confond avec Nico-

las II. L'épitapbe est en partie conservée, dans les cryptes va-

ticanes (Sarti. Append., pl. XV); Mallins la reproduit, en omet-

tant toutefois les quatre premiers vers, dont le commencement

a été suppléé par Caucellieri (De secrelariis basilr'cae lv'alfcanae,

p. 1622) :

[Srire volens cur tRISTE GENVS MORTALE REPENTEB’

[quisquis (1d liaec propERAS EOIS PARTIBVS AVLAE B’

[lcmpla vel occiduIS POLLENS AVSTROQVE BEATAEB’

[luxe ce! a gelido GAHMEN SCRVTARE MEMENTOB’

conditur hoc

aN’l‘RO SACRI SVBSTANTIA CARNIS

praesulis egregii NICOLAI DOGMATE SANCTO

qui fulsit cuncTIS MVNDVM REPLEVIT ET ORBEM

intaclis niluil mEMBRIS CASTOQVE PVDOBE

q une (10 c u i I v eRBIS ACTVQVE PEREGIT OPIMO

syderene plenuS MANSIT DOCTVSQVE SOPHIAe

caelorum

ut ver-net

c [(11118 QVEM SERVANT REGNA TRIuMPHis


CVIII. HADRIANUS 11 (867-872). 173

CVlll.

HADRIANUS, nalione Romanus, ex palre ‘Talaro, post episcopo, regionis tertiae, sedit annos V. Hic ex proxi- I613

mitatis genealogia beate recordationis quarti Stephani et Sergiiiunioris pontificum descendens, dum miris

polleret actibus, a venerandae memoriae quarto Gregorio, sedis aposlolicae presule, subdiaconii sortilus est mi-

nisterium. Deinde vero in Lateranense patriarchium familiariter assumptus, laudabiliter conversalus, ad regon-

dum titulum 2 sancli Marci confessoris Christi atque pontificis presbiter ordinatus, lam inculpabiliter deguit,

tam viriliter ministravit, ut non tanlum sicut factus presbiter sed sicut futurus ponlifex reverenler ah omnibus

coleretur. Siquideminerat ei in Christo eiusque Genitrice, apud cuius Praesepe iugibus orationibus incumbebat,

[anta fiducia, ut hene faciens non deficeret, nec quidquam discriminis, cuncta quae habere poterat discretissime

largiens, incurrere formidaret. Nam cum die quadam, inter 3 conpresbiteros suos a sanctissimo papa Sergio II

10 consuetudinaliter denariis XL perceptis, domus suae porlas revertens ingredi vellet, ac prae multitudine peregri-

norum quae ibi fiduciaiiter solito velut ad horreum commune confluxerat, omnino nequiret, misericordia motus,

equeslri suo retuiit nilsine tantis fratribus in tantillis denariis sibi commune. Cumque ille neque tertiae parti

pauperum singulos denarios posse sufficere intulisset, « in virtute, inquiens, Christi, qui de quinque panibus et

» duobus piscibus quinque miiia hominum saliavit, non singulis singulos, sed tei'nos singulis denarios erogabo. »

15 Et haec dicens,forinsecus porte succedens ac de manu equestris sui suscipiens, peregrinis cunctis egredientibus

ternos singillatim denarios erogavit. in qua redundatione cum mii'aretur equester non solum non defecisso

denarios, quinimmo superfuisse, liberalis presbiter qui supererantdemum recipiens, mulliludini familiae suae

ternos nihilominus personatim nummos largitus est. At cum sex idenlidem superessent, a Vides quam largus

» et quam suavis sit omnipolentissimus Dominus, qui quadragenariam quantitatem nummorum et fratribus

20 » nostris par ternos distrihuit et mihi ternos tibique ternos equa sorte servavit. »

Erat preterea lantae hospitalitatis et largitatis ut non inmerito beato lob in his valent comparari. Denique ab H! 614

înfantia crevit cum eo miseratio et de ulero matris cum ipso egressa est. Non despiciebat preiereuntem eo quod

non liaberet indumentum, de cuius nimirum ovium calefaciebat veileribus ; nec bucceilam quidem suam come-

debal solus, cum hanc cum pupillis et egenis comederet. Quippe cum oculus essetceco et pes probabatur existera

v25 claudo, et ut strictim virtutum eius multiplicitas referalur, pater erat pauperum et cordis viduae consolator, hos-

tium eius viatoribus patebat, nec erat clausa ianua domus ipsius quippiam poslulantibus ah eo, ut ab omni

clericali gradu, ah omni senatorio et populari concordissimo cetu, siout post mortem quarti pape Leonis ita post

obitum tertii Benedicti pontificis subire summum pontificium, nisi ipse diversis argumentis et exquisitis excuso-

tionibus verecunde subterfugerel, cogeretur.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

30 Sed cum apostolicae memoriae sanctissimus papa Nicolaus rebus excessisset humanis et iste in presbilerio lV

quintum et vigesimum annum transiret, omnes urbis Romanae concives, simul et hi quos extrinsecus adesse con-

tigeral, tam pauperes quam divites, tam clericalis ordo quam cunotum populi vulgus. omnis scilicel etatis, pro-

VARIANTES DES MANUSCRITS.

1 Hüdrianus-proximitatis 0m. C, spaliorelicto-3 presulae CE —« 17 quos superant C —-18indenlidemC: itidenlidem E —20

— 4 patriarchio C-— sumplusC — ass. Iaud. om. E (suppL) — tibique ternos om. C
Generated on 2013-08-13 15:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

6 deg. t. vir. om.E (suppL) — reverenlur C- 7 ci om. E — 8 22 disp. E —- praeler euudem E — 23' nia 0m. ‘E (suppL) —

ne quisquam C — 9 diu CE — 10 porlans E — l6 equîsler C 25 clodo E — scripli E— 30 in presb.] impreslertio E ——-


474 CVIII. HADRIANUS II cam-eret

fessionis et sexus, contemptis omnibus excusationibus, lladrianum desiderant1 lladrianum darirsibi presulem ac

pastorem exoptnntg nullusque in totius urbis amplissimo spatio repertus est, nisi vel se vel suum quemque pro-

vehi voluisset, qui non Hndrianum promoveri ad hoc culmen medullitus exoptaret. Proceres 4 vero, licet solito

in duas partes corpore viderentur esse divisi, una tamen mente parique circa hunc flagrabant ardore, quoniam

causam divisionis eorum non nisi nimius in tantum virum faciebat karitatis afl‘ectus, dum sic alterutra pars eum

sibi preferri gestirety ut si hunc altera pars diligeretq pars altera penitus dubilaret, nec erat uni parti alterae reti-

v nendi voluntas. nisi quia opinabatur eam sua in alium vota dirigera, presertim cum multi monachorum1 pleri-

que religiosorum sacerdotum ac fidelium laicorumv caelitus emissis visionibus et multo iam tempore lladria-

num futurum pontificem non solum non dubitarent, verum etiam apertis vocibus proclamarent. lnler quos 5

quidam lladrianum in sede apostolica palleo humeris ohducto reclinatum viderantj alii eum cum aposto-

licis infulis missas celebrare, nounulli more apostolico in basilicis Laleranensibus s aureos erogare, plerique iu

equo cuius sessione sanctissimus papa Nicolaus ad sanctum Petrum pergens usus fuerat eum cum pontificali

palleo impositum.precedentibus axiomaticis et subsequentihus reliquis turbis llrbem redire patriarchiumque

subire conspexeranL verum ubi emicantibus indiciis hunc eundem utraque pars diligere claruit, tanta in eum

unilas et animorum et corporum fuit, ut unum in eis erga eundem Domini sacerdotem cor et unus spiritus

inesse omnibus videreturg ita ut lapis angularis, salva reverentia iesu christi domini nostri quodam modo

possit vocariv quoniam per ostensionema immo provectionem suam,

unum.

solvens inimicicias cordium fecit utraque

w collectis igitur omnibus, tam episcopis cum universo clero quam primoribus llrbis cum ohsecundantibus sibi

populis, ab aecclesia sanctae Dei genitricis semperque virginis Mariae que appellatur ad Presepe rapitur1 trahitur1

et ad Lateranense patriarchium certatim ac procerum et plebis multitudine deportatun Quod audientes tunc missi

principis moleste tulere1 indignati scilicet non quod tantum virum nollent pontificem, quem nimirum anxie cu-

piebant, sed quod se dum presentes essent Quirites non invitaverint, nec optatae a se futuri presulis electioni

interesse cousenserinL Qui accepta ratione quod non Augusti causa contemptusl sed futuri temporis hoc omissum

fuerit omnino prospectu1 ne 7 videlicet legatos principum in electione Bomanor

um presulum mos expectandi per

huiusmodi fomiteminolesceren omnem suae mentis indign

ationem medullitus sedavere ac salutandum electum

ense ascenderent atque descenderent1 tantis clamori-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ad consecrandum daretur clamitantis obsessi sunt ut nullus eorum

loquentis secum college sui verba posset audire Erat enim singulis circa consecrandum pontifi cem..

615 vn etiam ipsi humiliter accessere. cumque patriarchium Lateran

bus universae plebis ut sibi diu desideratus vir

. vel tantam

dilectionis efficientiam possidere nec vidisse nec visuros uspiam estimasse. Denique omnes hunc ce
Generated on 2013-08-13 15:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

eisdem legatis rapere et ad summum pontificatus apicem provehendum trahere

blanditiis senatorum et consiliis aliquantulum sedarentun

rtatim coram

ac anxie nitebantur portare, nisi

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS.

l ctsexus om. c- omnibus om. c- 4 fraglabant E- 5causa

codd.: canenti-nimium (IE- eum om. E —6 uni} ubiE — altere

E —9 non ante dub. om. E — lo videbantE

unum om. c - is lesu Christi om. c

19 qua C — 26 huius c - sed abere E —

29 pontificem]

hic desunt aliqua — 30 efficiam E -visuror E

—-15 et animorum-

15

iii

30
cvm. HADRJANUS 11 (867-872). 175

Quorum omnium unanimitatis desiderium audiens Hlodowicus christianissimus imperator, cognoscens etiam Vlll

ut tantus Domini famulus cunc-

siderabilis christianae plehi prefi-

et mox imperialem scribens epistolam, cunctos Romanes quod dignum haute

5 prelegissent officio presulem collaudavit. Per quam videlicet innotuit nulli quippiam proemii fore pro consecra-

qualiter in eo decretum suis suhscriptionibus roboraverant, valde gavisus est, et

tisque gentibus videlicet tam Romanis quam diversis advenis desideratus et de

ceretur medullitus exoptavit;

tione ipsius quoquo modo pollicendum, cum ipse hanc non suorum suggestions, sed Romanorum potius unani-

milate commotus ardentissime cuperet provenire; maxime cum reddi quae ahlata fuerant non auferri ab aecclesia

Romane, vel deperire quippiam se diceret anhelare.

secundum morem idem venerubilis 1x

10 sucer ah universitate ad aecclesiam sancti Petri apostoiorum principis ductus nono decimo kalendarum ianuaria-

l'un], indictione prima, anno prefati Augusti decimo nono, per episcopos reverentissimos, scilicet Petrum Gaven.

sem, Leonem Silvae Candidae, deinde tertio loco Donatum Ostensem, quia episcopus Albanensis obierat, Formosus

vero Portuensis a beatissimo papa Nicolao ad predicationem et instruclionem Vulgarum destinatus extiterat, bene-

dictionem summi pontificatus ad consolationem videlicet multorum sanctae aecclesiae filiorum, qui factiosorum

15 tyrannide liberius solito seviente inter unius decessionem et alterius substitutionem pontificis diversis agebantur

exiliis, variisque afficiebantur incommodis, suscipere meruit in nomine Domini. Siquidem ad celebritatem missac X 616

ipsius tam incredibilis extitit multitude ut certalim de menu eius omnibus communicare nitentibus, Tlieut-

gaudus S Trevirorum archiepiscopus, et Zacharias Anagninus episcopus, qui a domno Nicolao sacerdotio denudati

etiam communione caruerant, simulque 9 Anastasius, qui dudum a Leone Benedictoque pontificibus presbiterio

20 denudatus, inter laicos communicare solitus erat, aecclesiasticam communionem sub congrua satisfactione rece-

peruut.

Igitur mox ad patriarchium Lateranense reversus est, consuetudinem ab eu que diversorum xeniorum hinc .\'l

inde confluentium, retentis solum quae usibus mensarum sufficerent, de reliquis pretia capiebantur, exclusit,

dicens « non esse pium quod gratis accipimus pretio venundare, et cariores habere rationabilibus fralribus

25 » irrationabiles nummos, pro quihus Christi pretiosus est cruor, sed parvipendantur, obsecro, haec pudenda'

» pretiosorum commercial, et ut quod gratis accipimus gratis etiam, iuxta praeceptum Domini, largiamur,

» oblationes Christi cum eius hospitibus ac inopibus partiamur, propter quos has nobis tribui divinitus scimus. »
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

E vestigio etiam Dominicum et Grimualdum episcopos, quos decessor suus sanctae recordationis papa Nicolaus .\'[I

in Vulgarum patriam ire preceperat et a se in ipso articule sui discessus ahsolverat, quique videntes tanti patris

30 obitum ire distulerant, eadem fungentes legatione direxit. et ‘0 quasdam epistolarum quas ille mittendas dele-

gerat, ut se eiusdem voluntatis et studii fore ostenderet, suo nomine tilulari precipiens, in quantum tempeslas

fluctuosi temporis permittebat, piissimi patris votum pius heres implevit.

VARIANTES DES MANUSCRITS.


Generated on 2013-08-13 15:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

1 audiendi C — 2 rohoraverint C — 3 Romauus E -- 4 max 23 caplivünlur E — 1'90"15“ C — 2‘ habere 0m‘ C _' 26

0m. C — 5 preegissent codd. : correæi -— pro 0m. E — 7 fue- commerlia C - 37 pal'amur C _ , _.

ratE — auferri E5: offerri celt. — 8 anhelarel E 28 Gfimaldum C ‘N05 12-30 mlttcndus E _ 32 mm“ 8

11 non. dec. C — 12 Abbanensis E — 18 Trevisorum E — flevit E

nudati C — 20 solutus E
176 CVIII. HADRIANUS 1l cam-avet

cn xm liiis ab Urbe dimissis, continuo exules Gaudericum u Veltriensem, Stephanum Nepesinum episcopos et lohan-

nem cognomento Hymmonidem, quos procacissima falsitas serenissimo Augusto incusans domo patriaque pros-

cripserat, ab augusta mansuetudine multis epistularum documentis requirere studuit, dicens se bonum Ecclesiae

Dei pastorem videri non posse nisi oves quas fide sanctae Ecclesiae infidelis vir per suam surreptionem pros-

cripseratj recepisset. Qua religiosa suggestione letificatus Augustus una cum christianissima coniuge, non solum s

eos propter quos summus pontifex miserat honorifice ad Urbem remisit. verum etiam quoscumque privata simul-

tate tamquam reos imperatoriae maiestatis in ergastulis quilibet truserat, ut reverterentur praecepit absolvi.

618 xiv Post haec summus pontifex ‘2 basilicam Nicolaitanam, quam sanctissimus papa Nicolaus a fundamentis adeo

luculenter cum tribus aquaeductibus fahrefactis extruxerat, ut omnes Lateranenses basilicas sui pulchritudine

superaret, iuxta votum decessoris sui picturis variis decoravit. cuius ipse conversationis exempla sic sollertissime to

sequebatur ut ab ostibus sancti Nicolai, quia omnia eius acta penitus infringere nitebantur, Nicolaitanus te et

xv scriberetur et publice diceretur. Quorum scilicet hostium, quia nonnullos parturientes iniustitiam conceptam

dolorem effusuros esse cognoscensy sed penes se veluti zizanium inter frumenta usque ad maturitatis tempus

dispensorie retinebatl rumore fallaciter exurgente creditus est quod omnia decessoris sui acta quae ille zelo

619 divino sanxerat, hostes vero eius ad proprios libitus infamabant1 voluisset infringere Unde accidit ut omnes Occi- is

dentalium regionum episcopi “ sollemnes ac honorificas litteras emittentesy religiosam eius memoriam, utpote

orthodoxae et verae philosophiae pontificis, excolendam summo pontifici iugiter inculcarent.

xvi A cuius videlicet sanctissimi l-ladriani pape collegio cum per dies aliquot ‘5 quidam Grecorum et aliarum gen-

tium servorum Dei per id tempus Rome morantium se clanculo suspendissenp sexta ‘6 feria Septuagesime idem

summus antistes secundum consuetudinem refectionis gratia solito pluris numeri convocaviL Quorum omnium ao

manibus per semet humiliter aquam fudit, cibos apposuit, pocula ministravit, et quod nullum pontificum ante

se fecisse noverat, ut eos promptiores ad prandium redderetv cum illis discubuita cum illis Deum in hymnis et

620 XVII canticis spiritalibus ibi per totum spatietem iugiter concrepantium laudansy dum surrexisset ab epulis in faciem

suam coram omnibus procidit, dicens : a Rogo vos et suppliciter obseoro, patres, fratres et filii1 ut fundatis

n Domino pro sancta catholica et apostolica Ecclesia sua preces, oretis pro christianissimo filio nostro lilodoxvico 25

» imperatore Augusto, ut ei Deus omnipotens ad nostram perpetuam pacem Sarracenorum faciat subditam

n nationem, oretis etiam pro me fragili et inhecilli, ut det mihi christus virtutem tantam Ecclesiae suae multi-

» tudinem in sanctitate ac iusticia rectitandiy qui commisit beato Petro apostolo cunctos regere quos redemitz

n quatenus qui curarum saecularium pulvere caligans, plerumque spiritalia minus luculenter intueor, ves-

» tra mihi iugis oratio, quae tanto purior quanto ab iuquinamentis saeculi remotior extat, divinitus suffra- 3o
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

xvm » getur. n cumque illi pro se magis illum oportere preces fundere clamitarent1 qui tanto acceptior apud Deum

"ARIANTES DES MANUSCRITS.

1 <videlicet> Velt. E — 2 Hymmodinem C — procassimas

CE

9 exlruseratE -- 10 decessori E —- 11 omnia] omnibus E —

acta eius C -— 13 sed] se codd. z correæi-M dispentorie E —


Generated on 2013-08-13 15:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

deccssori E — 15 labitur o —— 16 <emit> emittentes c

2o consuetudine E -- inumeri E -— 21 nullus C: nullium E

— 22 cum illis Deum in hymnis om. E — 23 spattitem E — 25

et apostolica om. E — Ecclesia om. CE (suppl. e) - 29 vestr-al

uram o - 30 saecnlaribus c - exta E —


CVIII. HADRIANUS Il (867-872). 177

haberetuf quanto solus pro omnibus in labore ferventior, interna miseratione commotus cum luorimis ait : « Quia

» pro valde bonis orare, karissimi, gratiarum actiones Deo persolvere est, peto ut domnum patrem decesso-

» remque meum, sanctissîmum et orthodoxum papam Nicolaum in vestris orationibus communem habentes,

» grates Domino referatis, qui eum Ecclesiam suam miseratus eiegit, et ad excludendum mundi tumidissimos

5 n strepitus scuto suae protectionis armavit et gladio spirilalis potentiae roboravit. » — Quo audito, cuncti fumuli XIX 621

Domini, videlicet Ilierosolimitani, Antiocheui, Alexandrini ac Constantinopolitani, quorum aliqui legutionibus

mundi prinoipum fuugebantur, diutino stupore attoniti, in vocem clarissimam prorupere, dicentes : « Deo

» gratias! Deo gratias, te talem Ecclesiae suae praeficiendum disponenti, qui nosses tui patris et decessoris reve.

» rentiam prae oculis possidens, gregem dominicum in virga et baculo pascere, testamentumque patrium non

10 » convellere, sed implore. Deo gratias! Deo gratias, qui in sede sui apostoli non posuit apostaticum papam; qui

» domus suae fundamenta posuit mon super arenam sed super firmissimam petram; qui te succedere fecit sauc-

» tissimo papae Nîcolao, non ah eius decretis abscedere. Facessat invidia, mendax fama recedat! Domno nostro

» Hadriano a Deo decreto summo pontifici et universaii papae vita! » Dictum est ter. Gumque manu silentium

iunuisset summus presul, intonuit, dicens : « Reverentissimo et orthodoxo domno Nicolao a Deo decreto summo

45 » pontifici et universali papae sempiterna memoria! » Dictum est ter. « Novo ‘7 Heliae vita perhennis et inmar-

» cescibilis gloria! » Diclum est ter. « Novo Finees aeterni sacerdotii infulas! » Dictum est ter. « Sequacibus

» eius pax et gratial » Dictum est tel‘.

Igitur ‘3 Lampertus Witonis filius, dux Spoletanus, tempoi'e consecrationis huius venerandi pontificis Romanam H 622

urbem pre consuetudine sicut tirannus intravit, non rebellnntem sicut victor sateliitibus suis ad predundum

20 distribuit, maiorum domos multis muneribus vendidit, nullis monasteriis, aecclesiis nullis pepercit; quinimmo

nobilissimi generis puellas tam intra urbem quam extra suis salellitibus indifl‘erenter diripiendus concessit.

Propter quae apud Augustos piissîmos, Romanorum querimoniis pregravatus, ducatum perdidit, iram principum

et invidiam pene cunctorum Gallorum, tamquam revera sedis apostolicae adiudicatus incurrit. Mox Romanus XXI

pontifex, tunta tyrannide liberatus, Austaldum, Vualterium, Hilpiauum, Odonem et Theopertum cum cunctis

25 aliis raptoribus et predonibus, quousque raptas redderent sihique legaliter satisfacerent, omnes aecclesiastica

communione privavit. Sed Theopertus quam rapuerat haut difficulter reddere sluduit; Aistaldus vero, vir Deo

devotus helloque fortissimus, ad presulem se percutiente tota humilitate conversus est, eius gratiam secundum

omne Romanorum libitum satisfacturus accipiens, spem quoque resumende communionis frequentor accepit.

Quam nimirum recipere prevaleret, nisi coniui'ationi Lampertorum postea conscius cum viris excommunicatis ac

30 rebellionibus fugiens Beneventum petere maluisset ”.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

His ita compositis, postquam Michael, Grecorum imperator, Bardam Cesarem, Fotii fautol'em, suum, sicut .\'.\'H 623

perhibent, interitum machinantem peremit, Basilium collegam sibi udoptansjmperatorem coustituit; cumque

VARÏANTES DES MANUSCRITS.

5 sicuto E — BAntioceni E- ac}a C —1 mec ctunurissimam renlur C — 25 omni E - 26 'l'copertus E: Teulbertus C- que

E — 8 pracficicndum om. C — disponli CE -— 9 occulis C — C -— vero om. C — 28 frcquentcr om. C

12 papa E — Ea cessut C 3! fatorem E — perh. <suum> E —— 32 quumque nobus E


Generated on 2013-08-13 15:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

18 "iulonis 15-19 consueludiuem 13-20 domo E-2l indifl'e-

LIBER PONTIFJÇALIS, t. II. 23


178 CVIII. HADRIANUS 11 (867-872).

novus imperator Basilius a catholicis, tamquam qui semper eis favebat summo studio coleretur, Michael a spado-

nibus suis, dubium au filii voluntate, peremptus est. Moxque Basilius rerum potitus, primo quidem non se

XXIII fuisse conscium necîs Michaelis, ut fertur, omnibus satisfecit. Tum vero, secundum Romanae aecclesiae consti-

tutum, pervasorem Photium pepulit et Ignatium patriarcham populo annitente patriarchio restituit, ac ex utraque

parte, Ignatii videlicet patriarchae Photiique neophiti, Iegatos 3“ Bomam per suum spatharium, Bnsilium nomine,

destinavit, qui presente summo antistite alternatim confligerent et iustitia sufl‘ragante aut iustificarent Photium

XXIV aut perpetuo condempnnrent. Sed divino iudicio disertissimam partem Photii pelagus sorhuit et simplicissimam

partem Ignatii cum legnto imperiali salvam servavit; nullusque ex neophiti parte nisi 3’ monachulus, Methodius

_ nomine, solus evasit. Qui postmodum neque Photium pro cuius parte venerat, neque Ignatium contra quem, sed

neque universalis aecclesiae ad quam venerat iura suscipiens, tertio conventus, tertio perfidie denolatus, semel

anatbematizatus abscessit.

624 XXV At vero ‘32 Basilius legatus imperatoris et Iohanues 2“ metropolila Cesaree Capadociae Nicolao fuerant destinati;

huic sanotissimo I-Iadiiano papae cum episcopis et proceribus in secretario sancte Mariae Maioris, iuxta morem

sanctae sedis apostolicae residenti se salis humiliter presentarunt, doua et epistulas optulerunt. Quibus susceptis,

sanctae Romanae aecclesine, cuius curamine Constantinopolitana aecclesia de scismate purgata surrexerat, multi-

plices gratias retulere; ac post innumera laudum preoonia concordi voce dixero : « Devotissimus filius vester

» imperator Basilius, et patriarcha muuere vestro restitutus Ignatius, dum aecclesia Constantinopolitana per

iuterventum vestrum invasorem Pholium propulïssent, in archivo eius iibrum Ï‘ summo. falsitate congestum

» contra ingenium sancte Romanae aecclesiae sanctissimique papae Nicolai repperere. Quem bullatum quasi

vere contugium a sua urbe penitus pepulere, vobisque, utpote summo capiti oui Christus caelo terraque

solvendi atque ligandi potestatem tribuit, misere. Quem, precamur, suscipïentes rimamini, et fraudulentiam

quam insontibus Constantinopolitîs noster versipellis Photius inferre potuit, ex 60 quod in hunc sanctam

n Romanam aecclesiam non habentem maculam neque rugam aut aliquid huiusmodi audacem linguam exacuit,

prorsus advertite, et quid Ecclesiae Dei de 1100 latrocinio sit sentiendum, quod sub nomine synodi furtim ab

eo confictum est, palam omnibus promulgate. »

XXVII

Utrarumque partium cousessum pontifice anuuente, respondit : « Contra sedem apostolicam pontificemque

» ipsius, quia Photius vocem non habuit, sentenliam forte precipitare potuit, iudicium vero librare non potuit;

625 » sed a sede apostolica bis iudicatus est, bisque dampnatus. Et quia viribus suis potiora conscendens, in sanc-

» tissimum pontificem nostrum Nicolaum falsa garrire non timuit, os suum uimirum in caelum posuit et liuguam
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

suum ut terram pertransiret exeruit, ideoque conciliàbuli ipsius Iibrum scrutandum admittimus, ut auctol'

» iliius et fabricator mendacii et inventor perversorum dogmatum tercio iudicetur. »

VARIAN’I‘ES DES MANUSCRITS.

--1iu.eritE — 8 mis E- Melhodius nom.om. C — l0 cou-

victus C

12 metropolitanus C — i4 residente C. -—- 15 voramine E —


Generated on 2013-08-13 15:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

18 propulisset E —20 propulere E- 21 miserere C: et misereE

26 concess; C — pontiticem E- anuuenti CE — 27iudicium-

sed 0m. C — 28 et 0m. E — bis] ab his CE — photio C: polio

E : potiora conieci — 30 actor E

10

15

20

'25

30
CVIII. HADRIANUS 11(867-872). 179

Egressus metropolila Iibrum exhihuit et in terra precipitavit, inprecarie illi dlcens : « Tu maledictus Constan- xxvm

» tinopoli, sis Rome iterum malediclus. Te minister diaboli Photius, novus Symon, mendacii compilator, aplavit;

» le minister Christi Nicolaus, novus Petrus, veritatis amator, attrivit. » Et spatharius calce suo enseque librum

perculiens nihilominus ait : « Credo in opusculo diabolus habitat, quia per os complicis sui Pholii ea quae per

» se dicere nequit eructuat. Nam et subscriptionem Basilii nostri imperatoris post suhscriplionem Michaelis, xxix

» quem ebriosissimum subscribere noclu suasit, falsissime continel. Quam eius non esse restitutio Ignatii decla-

» ravi! et satisfactio nostl'a, si vobis placuerit, iureiu‘rando firmabit. Neque enim unius semper catholici Basilii

» nomen non potuit falso suis fei'alibus commentis inserere, qui mulato caractere poluit multorum absentium

» episcoporum nomina cum paucis complicibus suis describere. Quorum videlicet episcoporum universilas tam_xxx

10‘» inmunis est huius subscriptionis quam tenoris ignara. Siquidem nullus Constantinopolitanorum quando islud

» conciliabulum collectum fuisset, quia revera nec fuit, agnovit. Sed quia Constantinopolim conprovinciales,

» veluti regiam civitatem, pro diversis negotiis instar islius urbis asceudunt, pervicacissimus Photius mendatium

» suum veritatis medicamenlo, sicut ai a primaevo fueral institutum, linivit, dum in locum 25 quorumdam sanc- 626

» tissimorum episcoporum cives quidem aliquorum illorum, sed transfugas, ut fama vulgatum est, munerihus

15_ » excecatos subscribere l'ecit. Inde estquod subscriptionum istius videntur diversi caracteres, et quidam eorum xxxl

» acutiori penna, quidam grossa, nonnulli vero, decrepitum simulanles, grossiori, membranam inquinantes,

» describunt, ut videlicet fraude presentium simplicitati absentium illudatur, et illud credat facilius universitas

» esse verissimum quod dissimilihus lilteris fecerit falsitas esse diversum. At vos ilico subscriptionum dissimili-

» tudinem, librum reserantes videbitis; fraudem vero, nisi Constantinopolim miseritis, minime cognoscetis. »

20 Tunc summus pontifex utriusque linguae peritis librum scrutandum per aliquot dierum decrevit, et omnia quae XXXII

in en continebanlur coram synodo fideliler propalari.

Qui ubi strenue perscrutatus est, vcnerabilis pontifex, annitenle omni senatorio popularique conventu, apud 1'‘ 627

beatissimum Petrum apostolum in defensione suae aecclesiae decessorisque sui sacrum concilium convocavit. Et.

primo quidem per legatos Constanlinopoleos rei veritate luculenter audits, decessoris sui super huîusmodi lilteras

25 relegens, sinistram ipsius famam purgavit. Deinde Pholium cum conciliabulo complicibusque suis lerlio anathe-

mate perculit. Ad extremum vero, cunclorum subscriptionibus sentenliis roboralis, pre foribus graduum nefaudi

dogmatis librum cunctorum pedibus conculcatum excussit. Quem nimirum rogus ut fomenlum quoddum ignisv xxxm

excepit, et pene antequam semuslum credi potuisset, cum magno fetore. piceoque .colore consumpsiLEt cum

forte focus inundatione pluvie naturaliler debuisset extingui, ad pluviam quasi ad olei gultas flamma convaluit,

30 et in laudibus Dei sanctissimique papae Nicolai simulque lludrianî summi ponlificis miraculi stupor tain Latino
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

rum quam Grecorum corda resolvit.

VARIANTES DES MANUSCRITS.

' 1 terram E — 4 05] bs C: hos E — 7 firmavil CE —— 8 non 18 esserissimum CE — dissimililudinc E — 19 rcfcrentes C:

em. C —c0mmolis C —11 quia anlc revera] que C — 13 linium referantes E -— 20 aliquod C P ‘

C -— 15 characlerc E —- et] est. E (coma) — 16 quid agrossaE — 22 ubique CE- 24 luculcnturC- super 0m. C — 25 elegeus

grossiorcm C CE : relegens conieci ——.28 excepiflet cucpilE -— 29 oleguitus E


Generated on 2013-08-13 15:57 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
180 CVlII. HADRIANUS Il (867-872).

XXXIV Post haec cum epistolis decesscris sui, sicut 2’ ab eo fuerant ordinati, Donalum episcopum llostiensem et

Marinum diaconum Constantinopolim destinavit. Quibus eiusdem 3’ epistolas, suo tantum nomine titulatas, et

commonitorium, sed et Stephanum Nepesinum episcopum sociavit, eisque precepit ut omnem scandalum aeccle-

siae Constantinopolitanae sollerler sopirent, consecralis a Methodio et I'gnatio sub satisfactione libelli, quem 2’ de

sarinio susceperant, proprias aecclesias redderent, Photianis vero sub eadem ac districtiori salisfactione commu-

nicarent quidem, sed sacerdotum usque recidivam sedis apostolicae sententiam, manente sanctissimi papae

Nicolai iudicio, protelarent.

.\’.\’XV Itaque multorum anfraatuum Iaboriosos circuitus penetrantes, tandem Christo preduce Thessalonicam veniunt,

in qua Basilius imperator Eustathium spatharium candidatum cum suae salutationis officio sanctae Romcm legatis

628 aecclesiae obviam destinavit. Qui eos admodum honorifice per contigia itineris loca ducentes, Sillamhriam posue-

runt, ubi a Sisinnio imperiali protospathario et Theognisto 3” patriarchali igumeno, qui Rome apud sanctissimum

papam Nicolaum pro reslituendo Ignatio sedulus intercessor extiterat, cum XL equis de stabuio imperiali et to-

XXXVI tius mense argenteo apparalu, officialibusque qui sibi ad omnem libitum famularentur, Ïexcepti, ad 3' Castrum

Rotundum, in que est aecclesia mire magnitudinis sançti Iohannis evangelislae nomini dedicata, favore augustali

sahbato mansionem suscipiunt. Et dominica, quae 33 quinta decima dies septembris erat, per indictionem III,

singulos equos cum sellis aureis devotione imperatoria capientes, obviati omnibus scolis, videlicet spalhariorum

candidatorum, stratorum, mandalorum, ceterorumque palatinorum ordinum, omnibus clericorum planetalis 0r-

xxxvu dinibus, ad portam Auream veniunt. Ibi a Pauio lihrorum custode, Ioseph vasorum cuslode, simulque Basilio

sacellario, ecclesiasticis indutis vestibus, salutati vice patriarche Constantinopolcos soliemniter prcceduntur, ah

omni populo cum cereis et lampadibus prosecuntur; sicque ad "‘ Ilierenis palatium descendentes, in domo quae

dicitur 3" Magna Aura a Iohanne a secretis spalharioque candidate et Stratigi spatario candidalo, quibus subminis-

trationis gratia deputati fueranl, laudahiliter suscipiunlur, per quos imperialia suscipiunt, devotissime procul du-

bio suggerentia ne forte moleste ducerent quod imperiali natalicio ’5 imminente in crastinum suscipi non vale-

rent.

XXXVIII Quo feliciter celebrato, misit imperator in occursum ipsorum omnes ordines palatinos. Quibus praecedentibus

ante imperatorem in 3“ chrisotriclinio sibi continuo assurgentem salulabundi conveniunt, apostolicas epistolas

imperatori ofi‘erunt ; quas imperator per semet suscipiens osculatur, de statu Romanae aecclesiae, salute domni

Iiadriani summi pontificis, deque omni aecclesiasti'corum senatoriorumque ordine ordinabiliter perscrutatur, Iega-

XXXIX tosque amabiliter osculatus, Ignatio patriarchae iussionem apostolicam prolaturos absolvit. Cum quo sequentidie

ad imperatorem redeunt, a quo taliter alloquuntur: « Sanctae Conslantinopolitanae aecclesiae per ambitionem per-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

» vicacissimi Photii diversis scismaticorum fluctibus laceralae sancta omnium aecclesiarum Dei mater aecclesia

» Romana, sanctissimidomni et universalis papae Nicolai, sicut in eius litleris quarum auctoritate presens pater

VARIANTES DES MANUSCRITS.

l decessori E -— 4 Malhodio C — 6 erecidivam E — manen-

îem C

8 labonoso C—-circ'1itu CE - 9 Euslachiu m E — i0 Ouis


Generated on 2013-08-13 15:57 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

CE -- H prolospatorio C -- egumeno E — 13 que om. C — 14

auguslalis E — l5 die C

16 obv. omn.] obvialiouibus C-spatariumE: spatariorum E

-— i9 salutali 0m. C -—vic .. . e E — 20 qui E— 21Aurea E -

Straugis C

27 quasi E -— 28 ordinem E — 29 quo om. codd.: addidi —

31 schismati quorum E

I0

{5

20

30
cvm. HADRIANUS 11 (867-872). . 181

» noster lgnatius qui violenter fuerat a Photianis expulsus, sedi propriae nuper iuvante Domino restitutus est,

» potest luculenter intelligi, fida provisione consuluit. Quapropter nos cum omnibus Orientalibus patriarchis, me. 629

» tropolitis atque episcopis, censuram sanctae malris nostrae Romanae aecolesiae per biennium prestolantes, pro-

» pter Deum petimus ut Dei negotium viriliter peragatur et tandem aiiquando auctoritate vesti'i sacri coliegii tam

5 » pestifera Photianae tergiversationis scandala propellantur, quatinus unitas et tranquillitas optate diutius, iuxta

» decretum sanctissimi papae Nicolai restaurentur. »

Legnti sanctae sedis aposlolicae respnnderunt : « Et nos ideo venimus, ideo missi sumus. Sed neminem XL

« Orientalium vestrorum utcumque in nostra synodo suscipere possumus, nisi oblato libello, cuius formom de

» scrinio Isanctae sedis apostolicae sumpsimus, nobis fuerit satisfactum. » Imperator et patriarcha dixerunt:

t0 « Quia novum hoc et inauditum de libelle proferendo asseritis, necesse est ut tenoris îllius foi'mam videamus. n

Nec mora, libelli forma prolata est et de latino in grecum conversn, omnium noticiae declaratur. Quorum “7 qui-

dam libellum proferentes in sancta synodo residunt, profei-re nolentes extra synodum inglorii relinquuntur. Sed

diatim, fervore sancti Spiritus temperati, premissa Iibelli satisfaotione ad unitatem sacrae synodi revertuntur. In xLl

hac synodo Photius ille pervasor de multis criminibus pei'petratis rationem rodditurus adducitur, omnes aepistolae

t5 sanclae Romanae aecclesiae contra eum prolate leguntur, et depositionis ac anathematis sententia, dudum apos-

tolica sede prolata, in eum ab omnibus identidem iaculatur, inque eius conspectum net‘andissimi conciliabuli pro-

fanata volumina quihus contra sanctissimum papam Nicolaum susurra fauce latraverat, igne comhusta, verilatis

innocentiaeque lampas emicuit; quoniam Iaqueum quem olim alteri paraverat glorificabundus, nunc rationis vir-

tute ad extremam taoiturnitatis inertiam devolutus intravit, et apertum sibi communionis ostium, quo sub satis-

H20 factione libelli susoipiendus admonehatur, quasi cecus in meridie declinavit.

Denique gestis salubriter omnibus quae in decem sessionibus synodi textus complectitur, legati sanctae Ro- xLu

manae aecclesiae textum synodi, ne quid Gl'eca levitas falsum suatim congesserit, Anastasio 3* sanctae sedis apos-

tolicae bibliolhecario, qui tunc temporis pro causa Iiludowici serenissimi nostri Augusti cum Suppone archimi-

nistro post eos Constantinopolim divina, ut creditur, dispensatione pervenerat, suhtiliter inquirendum antequam

95 subsoribant committunt. A quo, quia in utrisque linguis eloquentissimus existebat, studiosissime perscrutatus,

omne quod ad laudem serenissimi nostri Cesnris sanctissimus domnus Hadrianus pontifex in epistola sui deces-

soris Arsenio episcopo imminente adiecerut, resecatum 3) inveniunt. Quapropter aepistolain sedis opostolicae frau- XL'" 630

dulentel‘ corrosam summis clamoribus conqueruntur, futentes se nullo modo sinodalibus actionibus subscrip-

tul'os nisi totius aepistolae integritas gestis synodicis iungeretur. Hoc modo Romanis certantibus, Grecis veto non

30 esse in synodo de laudo imperatoris sed de solius Dei ti'actandum altisone respondentibus, nomenque imperiale
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

nostro Cesari penitus invidentibus, ad hoc usque perventum est ut interposita conditions voluntatis apostolicae

diffinitis sententiis minus diffinite subscriberent, ita 4° legentes : « Ego ille, vicem agens domnz' mei sanctissz'mi

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRI'I‘S.

7 Logo E — 8 cumque uLE -— 12 rclincuntur E —13teperali 2l tcslus E -— 27 innuente C -— 28 aepisL] ecclcsiac E (coma)

E -— sacri C — M hoc E -— 16 ipsius E — prot‘amuta C -— 18 -— 29 Romanus C —- 30 imperiali E —— 32 fioite E -—- vice-

rationes E (corr.)—19extrema E -—l.|oslium C- Sima 89115 E


Generated on 2013-08-13 15:57 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
182 CVIII. HADRIANUS Il (867-872).

631 Xl.l\'

XLV

632 XLVI

XLVII

633 XLVlll

XLIX

et univcrsalz's Hadrz'ani papae, in [me sancla synode presz'dens, usque ad volzmtalcm eîusllem ezz'mii presulz's

aa’ omm'a, ut superz'us legilur, consensi, et manu propria subscripsi. n

llis “ expletis, quidam Grecorum imperatorem conveniunt, Constantinopolitanam aecclesiam per oblatos

lihellos in potestatem Romanam redactam flebiliter conqueruntur, et dubietate subscriptionum omnia quae in

synode decreta l'uerant revolvenda cunctaque reciduis erroribus confundenda fatentur, et nisi lihellos reciperent,

libertatem pristinam se non posse recipere fingunt. llico quidam libellorum a custodibus, quoniam excellen-

tiorum episcoporum lihellos legati sanctae Romanae aecclesiae, futurorum praescii, prorsus occulerant, del‘rau-

dantur. Ac pro hoo incredibiliter consternati, Supponis archiministri et Anastasii disertissimi sanctae sedis

apostolicae bibliothecarii fidelissimis auxiliis innituntur. Quibus diverso modo, non sine magno laboris periculo,

imminentibus, lihellos quidem vix tandem recipiunt, sed imperatoris iram pro nimia suae districtione fidei vehe-

menter incurrunt.

lgitur "“3 post diem tertium quo sacratissima synodus cum suis scriptionibus omnino in codice consummata

retractuque ad omnem elegantiam in accclesia sanctae Sophiae t'uerat, ab imperatore in domo quam cum ‘3

vicariis patriarcharum, videlicet Alexandrine, Antiocheno et Ilierosolimitano, simulque patriarche lgnatio cumque

aliquibus residebat, callide convocati sedere iubentur; quod princeps Vulgarum eis litteras et dona per Petrum

aliosque direxerit, audiunt. Quorum legationem imperatore potissimum imminente suscipiunt; sicque post salu-

tationem Petrus 4‘ Vulgarum legatus exoritur : « Domnus Michael, princeps Vulgaricus, audiens quod pro utilitate

» sanctae Dei aecclesiae ex diversis partibus auctoritate apostolica conveneritis, gratanter accepit, vobisque qui

» ex sede apostolica missi estis, quia in vestro transitu vestris eum litteris visitare dignati estis, multiplices

» gratins agit. n — Legati sanctae Romanae aecclesiae responderunt : « Nos, quia vos filios sanctae Romanae

» aecclesiae novimus, insalutatos vos preterire neque debuimus neque voluimus, quos uimirum saucta sedes

apostolica ut propria' membra complectitur. » — Vulgarum legati dixerunt :‘ « Usque hodie pagani fuimus

» et nuper ad gratiam christianitatis accessimus. Ideoque, ne in aliquo errare videamur, cui aecclesiae subdi

n debeamus a vobis qui vices summorum patriarcharum geritis nosse desideramus. » — Legati sanctae Ro-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

manae aecclesiae responderunt : « Sanctae Romanae aecclesiae, cui per te, o Pelre, tuus senior beato aposto-

» lorum principi Petro cum omni gentis suae regno se tradidit, a cuius successore, videlicet egregio papa Nicolao,

» et precepta vivendi et episcopos ac presbiteros suscipere meruit, vos et pertinuisse et pertinere debere etiam

» in eo monstratis quod postulatos nostros sacerdotes et suscepistis

— Vulgarum legati dixerunt :

et actenus veneratione congrua retinetis. »


Generated on 2013-08-13 15:57 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

« A sancta Romana aecclesia sacerdotes nos petisse et suscepisse hactenusque

» habere nos confitemur, et eis in omnibus obedire decernimus. Verum utrum Romanae an Constantinopolitanae

» aecclesiae rationabilius subdi debeamus, cum his patriarcharum vicariis diffinite. » — L‘egati sanctae Romanae

aecclesiae responderunt : « Propter ‘5 quae nos sancta sedes apostolica cum Orientalibus diftinienda maudaverat,

» Domino iuvante, finivimus. De causa autem vestra secus quam diffinita est finienda, quia nihil in mandatis

VARIANTES DES MANUSCRI’I‘S.

äconquerantur (JE-5 tunc laque E (corr.)-—7 oclulerant E

—- 10 districtioni CE

13 domu E — quam om. E — 14 cumque E —— 16 impera-

otrem C — salualionem C — 17 quod om. codd. — 18 aposto-

licae C : -ce E — 19 trans. vestro C — 23 errore E tcorr.) -—

cui] ciui E — aeccl. 1° loco 0m. E (suppL) — 26 apostolo C —-

29 et 0m. C — 31 rationabilibus CE -——

10

15

25

30
CVIII. HADRIANUS lI (867-872). 183

I0

20

30

n accepimus. nihil vel diftinimus vel in praeiudicium sanctae Pnomanae aecclesias diffiniendum censemusg

» quinimmo, quia omnis vestra patria nostris sacerdotibus plena est, nulli vos nisi sanctae Romanae aecclesiae

n pertinere deberey diftinitiva sententiaz quantum ex nobis est, promulgamus. n - Vicarii orientalium patriar-

charum vulgaris dixerunt : u Quando vos illam patriam cepistis. cuius potestati subdita erat, et utrum Latinos

» an Grecos sacerdotes habueriti dicite. n - Legati vulgarum dixerunt : « Nos illam patriam a Grecorum

» potestate armis evicimusy in qua non Latinos sed Grecos sacerdotes reperimus. » — Vicarii orientalium res-

ponderunt : « Si Grecos sacerdotes ibi repperistisv manifestum estquia ex ordinatione constantinopoleos illa

» patria fuit. » — Legati sanctae Piomanae aecclesiae responderunt : rc A Grecis sacerdotibus argumentum

» sumere non debetisa quia linguarum diversitas ecclesiasticum ordinem non confundit. Nam sedes apostolical

» cum ipsa Latina sit, in multis tamen locis pro ratione patriae Grecos sacerdotes et semper et nunc usque

» consliluens, privilegii sui delrimenta sentire nec debet nec debuit. v - vicarii orientalium patriarcliarum

dixerunt : « Etiamsi grecorum presbiterorum ordinationem vestri iuris fuisse doceatisy illam tamen patriam

2: Grecorum regno pertinuisse numquam negare poteritis. » — Legati sanctae Ptomanae aecclesiae responderunt :

a Sicut vulgariae nobis diverso modo pertinere ordinationem dicentes mendacium non loquimur, ita nimirum

» eandem Vulgariam ex grecorum regno fuisse numquam negamus. sed intueri vos decet quia aliud ordinant

» iura sedium, aut patiuntur divisiones regnorum. Nos de divisione regnorum non agimus, sed de iure sedium

» loquimur. n -— Vicarii Orientalium patriarcharum dixerunt : « lllud quod vobis diverso modo vulgariam

n pertinere dicitis1 addiscere volumus. n — Legati sanctae Romanae aecclesiae responderunt : u Sedes apos-

» tolica, iuxta quod decretalibus sanctissimorum Romanorum presulum doceri poteritis. utramque Epirum,

» novam videlicet veteremque, totamque Thessaliam atque Dardaniam, in qua ‘5 et hardania civitas hodie-

» demonstratur1 cuius nunc patria ab his vulgaris vulgaria nuncupalur, antiquitus canonice ordinavit. optinuity

» ac per hoc ordinationem, quam tunc paganorum vulgarum irruptione omiserat, non a constantinopolitana

» ecclesia modoy ut fingitur, abstulity sed ab his factis ipsis christianis recepit. Secundo modo, quia Vulgares,

» qui iure gentili sibi patriam subiugantes, ecce per quot annos retinent quod ceperunt, sedis apostolicae semet,

' n ut superius diximus, patrocinio ordinationique specialiter committentes nobis debetl nec inmerito subici, quos

n ultronea voluntate magistros elegit. Tertio modo, quia eosdem vulgares sancta sedes apostolicav iussu quon-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

» dam sanctissimi papae domni Nicolai, tam ‘7 per aliquot nostrum. qui hic sumus, et illic multas aecclesias

n dedicantes sacerdotes creavimus, quam “3 per Paulumy Dominicum, Leopardum ac Formosum, venerabiles

» episcopos, sed et Grimualdum, coepiscopum nostrum, quem Ü actenus isti vulgares cum multis nostris sacer-

n dotibus in conspectu nostro habere se fassi sunts a diversis erroribus ad catholice fidei veritatem multo sudore,

» Christi gratia praeduce. transferensy ecce ultra triennium tenuit, tenet, ordinat ac disponit. ideoque conse-

» quens non est ut sine conscientia summi pontificis aecclesia Romana, de quibus presentaliter vestita cernitur.
Generated on 2013-08-13 15:57 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VARIANTES DES MANUSCRITS.

2 (ut et> plena E -- 9 sede E — io nunc] tunc E (cm-r.) —

H constu...ens E — sentire deberet E - l2 ordinationem

om. c - M vulgare c - <a‘_> nobis CE — 15 ex] et E —-

2|. opt.. om. E (suppl.)— 22 hoc om. c - hord. c -omis-

falsi E - fudore c - 32 <Romanis> summi CE -—

sarat E -— 23 ipsi E — 24 sabiuugantes c —26 utronea CE

—- magristro c z magistro E — sede E — 27 summusE —30

L 634

635

Lll

636

Llll

LIV
184 CVHI. HADRIANUS Il (867-872).

LV » spolietur. » — Yicarii Orientalium patriarcharum dixerunt : « Ad quem istorum modorum modum ‘dispen-

» sare velitis, edicite. » — Legati sanctae Romanae aecclesiae responderunt : « SancLa sedes apostollca vos,

» quia revera inferiores estis, super sua oausaiudices nec elegit,nec par nos elegit, utpote quae de omni aecclesia

» sola specialiter l'as habeat iudicandi; sed neque nobis de bac causa sententia proferl'e commisit. Quapropter

» quod ah ea faciendum non accepimus, cognitionis eius iudicio, quae librorum multiplicitate ad defen- 5

» sionem sui multa proferre praevalet, ex integro reservamus, a qua omnis vestra sententia tanta facilitate

637 LV1 » respuitur quanta levitate profertur. » -— Vicarii Orientalium patriurcharum dixerunt : « Salis indecens est

» ut vos 5” qui Grecorum imperium detrectantes Francorum foederibus inheretis, in regno nostri principis ordi-

» nandi iura serventur. Quapropter Vulgarum patria ex Grecorum potestnte dudum fuisse et Grecos sacerdotes

» habuisse comperimus, sanctae ecclesiae Constantinopolitanae a qua par paganismum recesserat, nunc per m

Lvll )) christianismum restitui îudicamus. » — Legati sanctae Romanae aecclesiue clamantes dixerunt : « Senten-

n tiam quam non elecLi, neque admissi, sive timore, seu gratia, vel quicquid illud est, modo precipitastis potius

n quam protulislis, auctoritate sancti Spiritus usque ad diffinitionem sanctae sedis apostolicae omnino rescin-

» dimus, ita utnullo modo vel nomen habcre sententiae mereatur; teque reum, patriarcha Ignatium, auctoritale

» sanclorum apostolorum principum, coram Deo suisque angelis omnibusque presentibus contestamur, ut secuu- 15

» dum hanc epistolam sanclissimi reslitutoris tui domni Hadriani summi pontificis, quam tibi ecce ofl‘erimus,

» industria tua a1) omni Vulgariae ordinatione immune nullum tuorum illuc mittendo custodias; ne sancta sedes

n npostolicu, quae tibi tua restituit, per le sua perdere videalur. Quin potius, si, quod non credimus, iustum te

» habere querimoniam estimas, sanctae Romanae aecclesiae resli-lutrici tune sollempniter suggerere non omittas.»

LV111 Tunc patriarcha Ignalius apostolicam epistolam suscipiens, licet magnopere monitus eam Iegere, distulisse res- 20

pondit : a Absît a me ut ego his presumptionibus contra decoi'em sedis apostolîcae implicer, qui nec ita iuve-

» niliter ugo ut mihi subripi valeat, nec ita seniliter deliro, ut quod in aliis reprehendere debeo ipse admittam. »

Hoc fine collocutio ista finita est.

638 LIX Sed imperialis commotio, licet spem fronte simularet, uugmentum suscepit. Legatos tamen sanctae Romanae

aecclesiae ad prandium convocans, donis optimis decoravit, eosque Theodosio spathario non ea qua congruebat

sollicitudine deducendi gratin commendavit. A quo 5’ Dyrrachium usque perducti, neglegenterque sine ulla

provisione dimissi, post dies aliquot navigantes, in 5'? Sclavorum deducti Domagoi manus pro dolor! inciderunt;

bonis omnibus ac authentico in quo subscriptiones omnium fuerant denudati sunt, ipsique capite plecterentur,

LX nisi ab his qui ex illis aufugerant timeretur. Tandem apostolicis impel'ialibusque litteris ah exilio liberati et 53

undecimo kalendarum ianuariarum die, indictione lIlI, Romam reversi, omnia quae superius diximus coram 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

summo pontifice ac proceribus retulerunt; nihilque aliud scriplurarum

quam 5* librum aclionis Ignalii et

libellos 5‘

quos a Solavis receperant, son et reliquos libellos quos Supponi archiministro et Anastasio pruden-

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRI’I‘S.

2 dispensale E- et dicite 13-3 ne giegitC —-de 0m. codd-4


Generated on 2013-08-13 16:28 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

llab. fus C —5acccpinius]sepissimus C : sepimus E-iudicîum

CE- qucm E —- 8 delraclunles (‘.E — 9 dum C —11 chrislia- corrcan' — 27 dinlisi E — pro dolor om. C — 30 iauuarium C

nissi'muin CE — 13 rcstringimus (3-14 regum C — 19 queri- — quoram E — 31 pontificem E —

moulu E — suggcrons C —- 20 monitor C — 21 implices C —

22 delero CE — quot C — omittam E

25 'l‘heodosii E -- sputhnrio om. C — 26 Acodyrchlrium CE :


CVlll. HADRIANUS 11 (867-872). 185

tissimo bibliothecario sanctae sedis apostolicae, cuius prescientiae sollicitudine exemplar amissae sinodi quod

sibi scrihendum impetraverat aecclesia Romana suscepit, dudum Constantinopoli oommendaverant, ostendere

potuerunt.

Superiore 55 tempore Formosus Portuensis et Paulus Populoniensis, venerabiles episcopi, qui cum ceteris mm

5 iussu sanctissimi papae Nicolai causa predicationis destinati fuerant, remeantes, de ohristianilate Vulgarum ac

omnimoda suhiectione qua specialiter sanotae Bomanae aecclesiae devotissima colla summiserant sedem apos-

tolicam recrearunt et Michaelis Vulgarioi regis legatum, Petrum nomine, summo pontifici presentarunt. Qui

legatus cum donis regalibus regias quoque litteras optulit, summum presulem summopere deprecantes ut aut

Marinum, sibi bene compertum diaconum, archiepiscopum consecratum remitteret, aut aliquem ex cardinalibus,

40 dumtaxat suae aecclesiae, virum sapientia personaque ac vita archiepiscopatu dignissimum, Vulgaris eligendum

dirigeret, quem post approbationem eorumdem denuo remeantem archiepiscopali ministerio sublimaret. Sed LXII

Marino Constantinopolitanum missaticum devotissime, ut diximus, renitente sortito, summus pontifex Silves-

trum quendam subdiaconum Vulgaris eligendum direxit; quem cum 57 Leopardo Anconitano et Dominioo Tri-

vensi episcopis, simul et 5’ litteras pro archiepiseopo aut Formoso Portuensi episcopo remittendo inportunis.

i5 sime deprecantes, remittentibus Vulgaris, magna sub velocitate recepit. Quihus inter nonnulla 5” rescripsit ut

quemcumque nominatim devotio regalis exprimeret, eum sine dubio pontificalis provisio Vulgaris archiepis-

copum commodaret. _

At vero Vulgarum rex expectationum moras diutius ferre non valens, quanta 5° esse quam a Grecorum impe- Lxlll 640

l‘atore, quoniam natorum thororum occasione alterna regna sibi alternatim rapere machinabantur abductus,

20 eundem Petrum quem a Roma sine desiderii sui efl’ectu sero reciperat, cum aliis e latere suo Conlanlinopolim

requisitionis gratia, cui potissimum pertinere deheret, emisit. lhique a legatis nostris quod iuri Romano perti-

nerent convicti, ac postmodum per Orientales Constantinopolitanosque donis ac promissionibus persuasi, Grecos LXIV

saoerdotes, iuxta quod Grimualdus episcopus <rel‘ert>, qui ab his se repulsum fatetur, suscipienles, nostros

eiciunt, et par eundem Grimualdum episeopum, qui sine consoientia sedis apostolicae commissum sibi predicationis

25 officium deserens Romam ditissimus remeavit, magnum epistolae volumen frivolis allegationibus tamquam sub

pretextu deliberativae sententiae sinodo presidentium implicatum, apostolicae sedi super excusatione sua ‘1

remisit. In quo facto, quia episcopus a Vulgaris expulsum epistola taoente se asserit, et presbiteri non se pulsos a

Grecis vel Vulgaris, sed ab episcopo conventos protectosque, duhium quare, commussitant, proditionis imago

quodammodo suspicatur. Sed veritatis integritas, donec Christus rerum rimator et cordium in suorum servorum

30 examine hanc in lucem protulerit, non videtur 62.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VARIANTES DES MANUSGRITS.

1 huius CE -— preciemiue G _ ammissae C afl‘ectusEl‘t-seno C : eo 155-21 requisitionesg :-oncE6-.—quod]

4 Formes C — 7 pontifice E -— 8 legalo E (corr.) —— 10 que codd. —- 2.2 Pertmere ut C - pervasi E- — 23 Grrmalæius

que 0m. E — uc v.] habita C: vituque E — 12 penitente E — C — refert adduh- quia codd. — 2.4 quia codd. consczlentiae

13 Leopardum CE- Anch. C- 14Trivensis E — 16 T; cumque C- c0mm.] compreensi C — 25.fnbu1is E15 : frigulis E — 26

CE _ 17 muchiepiscopo C __ commandant, C deliberatae C: ideliberavne lave E2" — sedis C - 29 m


Generated on 2013-08-13 16:28 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

18 At] Ad El—19 thodorum E1: thoroirum Eï—machinahatur 0m. E6 — 30 videlur] 111c dcsnut C

E6 — acductus E1 : eductusE3: adductus E6 — 20 aflectu CE”:

24

Lmnn PONTIFICALIS, t. il.


186

CVIII. HADRIANUS 11 (867-872).

NOTES EXPLICATIVES .

l. es paire Talaro, past episcopo] Au concile romain de 853 sié-

geait un Talarus, évêque de Minturnes.

2. ad regendum tilulum 3. Merci] Sa signature, avec cette qua-

lité, figure au bas du concile de 853 : « Adrianus presbyter tituli

sancti Marci. » —— Il est dit plus loin qu'il comptait vingt-cinq

ans de presbytérat à la mort de Nicolas 1. Il avait donc été

promu en 842.

3. inter conprcsbileror... dcnarz‘is XL perceptis] Exemple de ces

distributions appelées presby/eria dont il a été question ci-dessus,

p. 34, note i.

A. Proceres vero] Sur le sens de cette élection, v. Lapétre, De

Anastast‘o bibL, p. 210 et suiv.

5. quidam lladrz'anum] Ces visions sont un lieu commun hagio-

graphique; v. la vie de saint Polycarpe. c. 22 (Acla .S'S. lanuarii,

t. II, p. 695; p. 28 de mon édition).

6. aw'eos erogare] Cf. ci-dessus, note 3.

7. ne w'deli'cet legalos principum...] En effet, la constitution de

Lothaire (ci-dessus, p. 83, note 2) qui était alors le régime des

élections Pontificales, n'attribuait a l'empereur ou a ses repré-

sentants aucun rôle dans l'élection elle-même. Le choix fait, le

procès-verbal dùmentdressé et signé, l'empereur en recevaitcom-

munîcation etle ratitiait, s'il lui semblait régulier. Cf. NICOLAS,

p. 167, note [1.

8. Theutgaudus... et Zacharias] Zacharie avait été déposé et ex-

communié au commencement de l'année 863 (NICOLAS, p. 159,

1. t3), Thcutgaud, au concile tenu le 30 octobre de la même année

(ibid., p. 160, l. 23). Le premier avait apparemment établi son de-

micileà Rome (et. ETIENNE V, p. 196, notes l etî) ; quant à Theut-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

gaud, s'il s'y trouvait au moment de la consécration d'Hadrien

11, c'est qu'il y avait été appelé par le puissant Arséne. l-linc-

mar, 117111., 867 : « Arsenius autem, magnae calliditatis et nimiae

cupiditatis homo, spe falsa educens Tbeutgaudum et Gun-

tharium de restitutioue ipsorum, ut ah eis exenia accipe-

ret, Romain venire iecit. Qui diutius ibi manentes pene omnes
Generated on 2013-08-13 16:29 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

suos amiserunt, tandem autem Theutgaudus ibidem mortuus

est. » sur le séjour de Theutgaud dans le monastère de Saint-Gré-

goire, au Clivus Sz‘aw'i, v. Jean Diacre, l'air: 3. Greg., n‘, 95.

9. Anaslasius] Le trop célèbre Anastase, prêtre de Saint-Marcel

et antipape en 855 (ci-dessus, pp. 429, Ml). Il n'avait pas en-

core le titre de bibliothécaire. qui lui futcont‘éré très peu de temps

après par Hadrien Il (Lapotre, Anaslaan, p. il et suiv.).

l0. quasdam cpislolarum] Ct‘. NICOLAS, p. 465, l. 19, 26. — Les

lettres ne se sont pas conservées. Remarquer, ici encore, que le

biographe est au courant des menus détails de la rédaction et de

l'expédition des lettres pontificales.

H. Gaudericum l’cltriensem...] Ces trois personnages avaient

sans doute été exilés pendant la vacance du siège, par le duc de

Spolète Lambert (v. ci-dessous, p. 177). Jean Hymmonides est

le diacre Jean, qui écrivit, sous le successeur d'Hadrien II, la

vie de saint Grégoire le Grand.

12. basiliaam Nicolaitanam]N1coLAs, p. 166, l. 23.

t3. Nicolailanus...] Sur cette situation , v. Lapôtre, AnasL,

p. 2“; et suiv. Les [textes 3. Nieolai étaient, autant que je puis

voir ou soupçonner. Arséne et ses gens, c'est-à-dire les partisans

les plus dévoués de l'autorité impériale. C'est évidemment Ar-

sène qui est visé dans la phrase suivante. où il est question de

personnes qui, vivant dans l'entourage immédiat du pape, nour-

rissaientensecret des desseins pernicieux, que le pape connaissait,

mais qu'il ne voulait pas combattreavant le temps. Arsène, fidèle

instrument de la politique de Louis II, cherchait à procurer un

arrangement de l'affaire du roi Lotbaire et de ses deux archevê-

ques Gunther et Theutgaud. Comme son maître, il s'était, dans

les derniers temps, brouillé avec le pape Nicolas. Le bruit cou-

rut qu'il employait son crédit a faire casser ses actes par son suc-

cesseur. C'était la une rumeur exagérée, répandue évidemment


CVIll. HADRIANUS 11 (867-872).

187

(366) il la téte de la principauté lombarde de Capoue. Il est dif-

flcile de dire jusqu'à quel point son expédition contre Home, après

la mort de Nicolas, correspondait à la volonté de l'empereur

Louis. Celui-ci était alors dans le midi de l'ltalie. occupé à com-

battre les Sarrasins de Bari et de Tarente. Quant à la disgrâce

de Lambert, elle n'eut pas lieu aussitôt; le biographe force

la note en l'attribuant uniquement aux plaintes des Romains.

En fait, cette disgrâce suivit la conjuration d‘Adelchis, duc ‘de

Bénévent, contre Louis 11 (août 811). Lambert s'était associe a

Adelchis dans cette entreprise déloyale; a coté de lui on trouve

à ce moment un autre Lambert, auquel Hincmar donne le sur-

nom de Chauve (Lambertus Calvus), qui est peutwètre un proche

parent de Lambert, comte de Nantes, révolté en 814 contre Char-

les le Chauve, et qui serait venu courir les aventures en Italie.

Le biographe d'Hadrien Il connaît aussi ce personnage, car il

parle plus bas d'une coniumtio Lamperlormn. Sur ces évènements

et sur la famille franque des Guy et des Lamhert de Spoléte, v.

le mémoire de Th. “'iistenfeld dansles Fm'schungeu :ur dcutschen

Geschiv/Ils. t. III (1803), p. 383 et suiv. Il est sur que Lambert ne

recouvre son duché de Spolète qu'après la mort de Louis II (875).

19. maluisset] Ici devrait se placer la tragique histoire de l'en-

lèvement de la fille du pape par Eleuthêre, fils d'Arsène. et de

l'assassinat tantde cette personne que de Stéphauie, sa mère, par

le même Eleuthére, à l'instigation de son digne frère Anastase le

bibliothécaire (Hincmar, Ami. 868).Entre ces deux évènements,

Arséne était mort a Bénévent. Les missi impériaux firent exécu-

ter Eleuthère; quant a Anastase, le pape se borne. à le déclarer

exclu « ah omni communione ecclesiastica », c'est-à-dire à le dé-

poser à nouveau du sacerdoce et a le rejeter du clergé. en lui re-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

nouvelant la défense, préalablement imposée, de s'éloigner de

Rome a plus de quarante milles. Ce décret, rendu a Sainte-Pra-

xède, le t2 octobre 808, nous a été conservé, avec le récit des faits

eux-mêmes, dans les Annales d’Hincmar. Mais le biographe s'est

bien gardé d'en parler.

20. legalos Humain] Sur cette légation, v. les lettres d'fladrien


Generated on 2013-08-13 16:29 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

II au patriarche lgnace et à l'empereur Basile (Jall‘é, 2913, 2014).

Dans sa préface au vmD concile œcuménique, Anastase le biblio-

thécaire fournit aussi quelques détails, en particulier les noms

des légats: « Mittitur itnqne Romamaparte quidem Ignatii Iohan-

nes metropolita Silei. qui et Pergcs Pamphyliae praeerat eccle-

siae; a porte vero Photii Petrus metropolita Sardensis... Porro

a principe destinatur regius spatharius, Basilius nomine, qui in-

ter utramque partem coram sede apostolica medius haberetur et

fldelis eorum quae sedes eadem decrevisset auditor et nuntius.

Sed Petrus quidem, licet nova navi et quam ipse sibi elegerat

veheretur, naufragium simul et mortis periculum pertulit. Cae-

teri sane legali Romain pervenientes » etc. -— Avant cette léga-

tion, il était déjà venua Rome une lettre impériale officielle, ap-

portée par le spathaire Euthyme. Elle est perdue; mais on a la

réponse que le pape y fit. le 1°r août ‘868 (Jaflé, 2908); il écrivit,

en même temps (Jal‘fé, 2909) au patriarche Ignace.

2l. monachulus, Mal/radius nomme] Les autres documents ne

mentionnent ni ce personnage ni ses aventures.

22. A! vero Basilius] Sur cette assemblée de Sainle-Marie-Ma-

jeure, les autres documents ne fournissent aucun détail.

23. lo/mnues melrop. comme Capadocie] lnexactitude. Jean était

métropolitain de Sylaeum en Pamphylie.

24. Iibrum :umma falsitate cougeslum] Ce sont les actes du con-

ciliabule tenu en 867 à Constantinople sous la présidence de Pho-

lius, pour déposer le pape Nicolas, Il n’en reste rien. Outre ce

qui en est dit ici. v. Anastase le bibliothécaire, 1. c. (Hardouin,

t. V, p. 752; Mansi. t. XVI. p. 5). et les documents conciliaires

cités dans la note 26. Nicétas, dans sa vie d'l'gnace, donne de

curieux détails sur deux exemplaires de ce synode, qui furent

saisis, après la destitution de Photius, l'un chez lui, entre les

mains de ses serviteurs qui se disposaient à le cacher sous terre,

l'autre entre les mains de deux éveques chargés par le patriarche

intrus de le porter en Italie à l'empereur Louis II (llardouin,


188

CVIII. HADRIANUS 11 (867-872).

teresse (le Yédi-Koulé, l"EmzmJpymv byzantin, où se trouve l'an-

cienne porte d’Or. Celle-ci est mentionnée plus bas, mais comme

située à une certaine distance du castrum Rotundum, qui est le

xrpowéxov çpoépmv de Procope, De aedifl, rv, S.

32. qnintadecimn dies septcmbris] Date fausse, probablement

par suite de quelque erreur de copiste. Le {5 septembre 869 était

un jeudi, et non un dimanche. La correction est fournie par la

coïncidence du natale de l'empereur Basile (voir ci-dessous.

note 35).

33. ad IIîcrL-nis patattum] Ce que notre auteur appelle ici le pa-

lais d'Irène doit être considéré comme un édifice attenant à

l'église Sainte-Irène, au N. de Sainte-Sophie et tout à fait en de-

hors de l'enceinte du palais impérial.

3st. domus Magna Aura] La Magnaure était un grand triclinium,

situé entre Sainte-Sophie et le palais sacré, en dehors et à. l'E. du

Forum Augustcum (Labarte, Le palais impérial de Constantinople,

plan, n° H6). c'est dans cette salle que l'empereur recevait les

ambassadeurs en audience solennelle. Ici il se fait remplacer par

des fonctionnaires de haut rang.

35. imperiali natalieio imminente] Basile n'a pu être proclamé

empereur avantle 23 septembre (867). Il parait que son natale

ot‘flciel était le 26.

36. in cln'isoh'iclinio] La salle du trône. dans le palais sacré I

(Label-te, plan, a0 95). Elle était de forme octogonc, àhuit absides, l

et surmontée d'une coupole.

37. Quorum quidam] Ici le biographe, si prolixe dans le récit

de la réception des légats, expédie en quelques phrases les dix

sessions du concile oecuménique. Il mentionne cependant le si-

lence obstiné ou Photius se renterma.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

38. Anastasio s. sedis ap. bibtiothecarz’o] En dépit de la sentence

rendue contre lui en octobre 868 (ci-dessus. note 19), Anastase était

toujours bibliothécaire. Il raconte lui-même, dans sa préface aux

actes du VIII° concile œcuménique, qu'il avait été envoyé a Cons-

tantinople par l'empereur Louis II, pour négocier le mariage de

sa fille avec le fils du souverain grec. Il arriva d'heure de se trou-


Generated on 2013-08-13 16:29 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ver à la dixième et dernière session du concile, dont le procès-

verbal mentionne sa présence et celle de ses collègues: « Simili.

ter consederunt in dextera parte gloriosissimi principes et apo-

crisiarii perspicui Ludovici imperatoris Italorum atque Franco-

rum, videlicet Anastasius, Deo amabilis hibliotheearius Romao,

Suppo, primus concofanariorum et consobrinus uxoris eius, et

Eurardus, praepositus mensao ipsius. » Il ne se tient pas dejoie

d'avoir entendu lire dans cette grande assemblée les lettres pon-

tificales dont il a été le rédacteur et dont il parle comme de son

œuvre propre: « Doi ergo nutu actum est ut tanti negctii cum

loci servatoribus apostolicae sedis et ipse fine gauderem et ve-

niens fructuum in exultatione portarem manipulos, qui per sep-

tennium ferme pro eo iudet‘osse Iaboraveram et per totum orbem

verborum semina sedulo scribendo disperser-nm. Nam pene om-

nia quae {N1 praesens nogotium pertinent, quaeque a sede apos-

tolica latine sermoue prolata sunt, sive quae in huius synodi

(le VIII" concile œcuménique) codice, sive quae in aliis volumi-

nibus continentur, ego summis pontificibus obsecundansdecessori

scilicet vestro (Nicolas) ac vobis (Hadrien II). exposui, et post-

modum Coustantiuopolipro praedicta causa repertus, non pauca

in his vestri loci servatoribus, ut ipsi quoque testantur, solatia

praestiti. n

39. resecalum inventant] Il estétonnant qu'Anastase n'ait parlé

de cela ni dans sa préface ni dans ses notes au concile œcuméni- -

que. Peut-ètrecependant y l'ait-il allusion dans le passage que je '

viens de citer : «non pauca... solatia praestiti. » Par ailleurs il

s'est borné à traduire exactement le texte grec des procès-ver-

baux, et n'a rétabli nulle part les passages signalés ici comme

ayant été supprimés.

40, ita lngentes] Voici letexte de ces signatures, d'après le pro-

ces-verbal de la dernière session : « Ego Donatus. gratin Dei

» episcopus sanctac Osliensis ecclesiae. locum obtinens domini

1) mei Adriani summi pontificis et universalispapae, omniaquao


CVIII. I-IADRIANUS Il (876-872).

189

» chirographa quae a nostris sacerdotibus ac canctis oleri-

» eis salubriter exegistis recipite , et spiritnali patri nostro

» sanctissimo papas repraesentate; ita ut si quis eorum per

n abrupte. vitiorum vel devia pravitatum solito incedero more

n tentaverit, his quodammodo habenis ah ce refrenetur et tali-

» bus loris ad rectum iustitiae tramitem revocetur. » Quo facto

vicarii gavisivlihellos acceptes nobis caute dcferendos tradiderunt. »

—- Anastose n'introdait pas, parmi les causes qui poussèrent les

Grecs a cet exploit, le trouble où les jeta la clause ad rc/eren-

dum introduite dans les signatures. Par ailleurs son récit con-

cordo avec celui du L. P., sauf le soin particulier qu'il apporte à

se mettre en scène.

i2. Iyilur post diem terlium] Sur cette entrevue, Anastase le bi-

bliothécaire ne peut donner beaucoup de détails, car il n'y fut

pas admis, à son grand regret, et sans doute aussi au détriment

de la cause pontificale a laquelle. en pareille occasion, son habi-

leté n'eût pas manqué d'être utile. Voici ce qu'il en dit, dans sa

préface au vine concile (aligne, t. 0., p, 20, 2l) : « Quamvis enim

Romani loci servatores et Vulgarorum missi cum imperatore

sou patriarcha et Orientis loci servatoribus convenissent, his ta-

men omnibus in uno conclavipositîs, nulli de forts venienti pate-

bat aditus, nisi oui vol imperator vel patriarche. Iorsitau permi-

sisset. Unde factum est utquidquid Romani assererent nec Orien-

tis loci servatores nec Vulgares missi intelligerent; et rursus

quidquid Orientales dicerent nec Romaniloci servatorcs nec Vul-

garorum missi cognoscerent; dum videlicet nullus adesset, nisi

unus imperatoris interpres, qui ncc Romanorum, nec Orientalium

loci servatorum voces aliter audebat edere. nisi ut iani impera-

tor ad subversionem Vulgarorum imperarat. Excepto quod datum


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

est missis Vulgarorum quoddam scriptum graecis verhis et lit-

teris exaratunLcoutinens quasi loci servatores Orientis inter loci

servatores Romanes et patriarcham Ignatinm arbitres existen-

tes, iudicaverint Vulgarorum patriam quae in Illyrico constituta

est, dioecesi Uonstantinopolitanac snbicicndam. n

43. cicarir’s11alrl'archarum] L'archidiacre d’Alexandrie, Joseph,


Generated on 2013-08-13 16:30 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

représentant du patriarche Michel, n'était arrivé que pour laneu-

viéme session du concile. qui se tint le 12 février 870; le représen-

tant du patriarcatd'Autioche était Thomas. métropolito de Tyr. le

siège d’Antioche se trouvant vacant; enfin le patriarche de Jéru-

salem, Théodore, avait envoyé à sa place un prêtre appelé Hélie.

De ces trois légats deux, Joseph et llélie, savaient le grec; mais

le métropolite do Tyr ne pouvait s'exprimer en cette langue.

44. l’eh'us, Vulgarum lcg/alus] Ce personnage, comme les légats

le lui rappellent un peu plus bas, avait été le chef de la légation

bulgare envoyée en 866 au pape Nicolas ; cf. leslettres de Jean VlIl,

313i, 3261 (Jatte); c'était un parent du roi Michel. Jean VIII le

qualifie de u comte ».

45. l’ropler quae nos] Anastnse le biliothècaire (Le) résume

et refait même les discours des légats. Pour le fond il est d'ac-

cord avec le L. P. Il fait produire par les légats à peu près les

mêmes arguments qui sont indiqués ici; il les fait aussi décliner

l'arbitrage des vicaires orientaux et protester qu'ils n'ont aucune

qualité pour représenter le saint-siège dans ce débat, leurs

pouvoirs étant limités à l’all‘aire de Photius. Son récit est tout

à fait indépendant du L. P.; mais les légats ne‘ purent man-

quer (le le renseigner au sortir de la conférence. Auastase sem-

ble avoir craint que les Grecs n'adjoignissent aux actes officiels

du concile le compte-rendu de cette réunion a propos des Bulga-

res. Il insiste beaucoup sur ce point a la fin de sa préface. En

fait les exemplaires grecs des actes du vin‘ concile ne furent

pas interpolés. mais supprimés par les soins de Photius.

46. in que et Dardaaia civilas] Achrida, alors capitale du

royaume bulgare, avait succédé à la ville antique de Lychnidos;

elle était comprise dans les limites de l'ancienne province d'Epi-

rusnova et non dans celles dela province de Dardanic. C'est pro:

bablement cette ville que les légats veulent désigner ici par cette

appellation insolite. — Cette partie de leur raisonnementa quel-

que chose de défectueux. Il est vrai sans doute que certaines


190.

CVIII. HADRIANUS 11 (867-872).

ranler inciderint. » L'empereur Louis II s'exprime de la même

manière dans une lettre adressée à l'empereur Basile (Mon. Germ.

Sun. 1:. III, p. 525).

52. in Sclmvorum deduch' Domagoi manus] Les pirates slaves ap-

pelés Paganiens ou Narentans, qui occupaient la cote et les iles

entre Spalato et Raguse; ce petit pays était, depuis levm siècle,

et restalongtemps encore, un vrai nid de forbans. Voy. Ramhoud,

L'empire grec (m x‘ siècle, p. 478 et suiv. Domagoi, le chef de ce

petit état, figure à plusieurs reprises dans la correspondance du

pape Jean VIII (Jal‘fé, 296i, 2991, 2998).

53. XI kal. ian. ind. "1]] Le 22 décembre 870. Les légats. par-

tis de Constantinople dans le courant du mois de mars, avaient

été environ huit mois au pouvoir des pirates slaves.

tilt. librum aclionis Ïgnalii] Nous en avons encore le texte grec;

Hardouin, t. \', p. 1013; Mansi, t. XVI, p. 259.

55. libelle: quas n Sclavis reccperunl] Ce sont sans doute les li-

beIli excrlIenlim-um episroporum dont il a été question p. 182, l. 6,

que les légats avaient cachés plus soigneusement que les autres et

qu'on n'avait pu leur voler à Constantinople. Anastase n'avait

emporté que ceux qui, ayant été volés, avaient été rendus aux lé-

gats sur son intervention. Dans son récit du passage de l'Adria-

tique (ci-dessus, note 51). il ne parle pas des pièces restées entre

les mains des légats et s'attrihue le sauvetage de tout le dossier.

56. Supcriore Iempore] Formose et son compagnon étaient ren-

trés a Rome dans les derniers jours de l'année 867, très peu «le

temps après l'ordination d'Hadrien II. Ct‘. Lapotre, Hadrien Il et

les fausses décre'lales, «lansla Revue des quasi. hisL, t. XXVIIIUSSÛ),

p. H3. -— C'est peut—étre à cette époque, mais plus probablement

sousle pontificat de Formose (Est-896), que fut exécutée dans une


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

petiteîéglise située auprès du temple de Claude, une peinture qui

représentait le Christ au milieu des saints Pierre, Paul, Laurent,

llippolyte, et, à ses pieds, d'un coté un prince barbare, de l'au-

tre Formose. Cette peinture, retrouvée en 1689, a été publiée par

M. de Rossi dans son BuII. i869‘ p. 59. La figure de Formose avait

disparu, mais son nom était encore reconnaissable: FORMOSVs.


Generated on 2013-08-13 16:30 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

«let intéressant monument a cessé, depuis longtemps, d'étre

visible.

57. mm Leopardo Anconiluno] Cet évêque avait sans doute été

chargé par le pape de conduire Silveslre en Bulgarie; quant à

Dominique, il était parti en même temps que Grimoald, dès les

premières semaines du pontifical. Cf. p. U5, 1. 28.

58. (tueras pro archiepz'scopo] Le biographe évite de rapporter

que les Bulgares ne voulurent pas «le Silvestre; il se borne à dire

qu'ils demandaient ou un [autre] archevêque ou Formose.

59. rescripsil] Cette lettre ne s'est pas conservée.

60. quanta esse quam...] Ce passage est trop défectueux pour

qu'il soit possible d'y comprendre quelque chose. Il doit manquer

des mots. Je crois qu’il faut corriger [Inox-arum en suornm, et

voir ici une mention des difficultés intérieures que les fils

du roi Michel causaient àleur père. Le biographe paraît avoir

voulu dire que ce prince, impatient de tant de retards, menacé

par les discordes de sa famille, ne jugea pas à. propos de se faire

un ennemi de l'empereur grec en résistant à ses sollicitations.

6l. remisz‘t] Le verbe devrait être au pluriel ou précédé d'un

autre sujet, désignant le roi bulgare. Le rédacteur, entrnlné par

le mouvement de son récit. ne s'est pas aperçu de cette irrégu-

larité. — Au moment où le pape écrivit à l'empereur Basile et à

Ignace(.lall‘é, 2943, 2964), c'est-à-dire en novembre 871. on savait à

Rome que le patriarche avait consacré un évêque pourlesBulgares.

Le biographe ne parle pas de ce détail; de même le pape ne men-

tionne ni l'expulsion ni le retour de Grimoald, ce qu'il n'eut pas

manqué de faire si l'évènement eût été récent. Rien n'empêche

donc que Grimoald, qui ne lit évidemment aucune résistance aux

entreprises des Grecs, eût quitté la Bulgarie dès l'année 8'10, pen-

dant que les légale au concile étaient encore entre les mains des

pirates narentans. Aussi suis-je porté à croire que cette dernière

page de la. vie d’IIadrien II a été écrite, dans les derniers jours

de l'année 870 ou au commencement de l'année suivante. Ecrite


CXII. STEPHANUS V (885-891). il)!

om.

STEPHANUS, natione Romanus, ex patre Adriano, de regione ' Via Latal sedit ann. llll mens. vu dies Xllll. l su

lste siquidem beatissimus pontifex nobilium parentuml Romanorum quoque, prosapia ortus, dum per Dei gratiam

cresceret sacris est edoctus dogmatibus, studio et sollicitudine zachariae ’-‘ sanctissimi episcopi, consanguinei sui

et sedis apostolicae bibliothecarii. Quem scilicet cum conspiceret pie memoriae Adrianus iunior pontifex moribus

5 bonis pollentem et litterarum studiis ferventemy a predicto inclito genitore eum auferens, ad subdiaconatus Deo

favente gradum provexit, statuens eum inter alios sibi familiarem et in patriarchio Lateranensi ecclesiasticum

peragentem officium; et hoc honore percepto vitam ipse duxit mirabilem. Erat enim corpore 'castus, animo beni- lt e42

volus, vultu hilaris, eloquio prudens, opibus largus, ingenio facundus, merentium consoiatom pupillorum et

inopum enutritor et, ut generaliter comprehendam, omnium virtutum floribus adornatus. Quam ob rem hic

to idem eminentissimus praesul in sanctae Romanae aecclesie servitio perdurans et magis ac magis spiritalibus

studiis vacansy a reverende memoriae Marino summo pontifice bene notus et adamalus, familiaribus eius potius

est ascitus obsequiis. Huius namque cum castimoniam et prudentiam atque tidelitatem idem Marinus summus

papa per omnia intueretur, ob suae fidei et prudentiae meritum dum advixit manipularem sibi delegavitv et scita

sua spiritali conversationes tituli beatorum Quatuor Coronatorum presbyterum 3 consecravit et in nullo a se dum

ts vixit separari permisit.

igitur defuncto recordandae memoriae Adriano papa, qui eidem beatissime papae Marino successoral, super t lll

fluvium Scultinna, in villa quae viulzachara nuncupatury cuius tempore Romani cives multa tam locustarum

devastatione quam et pluviae sterelitate seu famis inopia perpessi fuerant incommoda, credentes se posse huius

venerabilis viri sanctitate relevari, per Dei misericordiam facto conventu sanctissimorum episcoporum et totius

20 clericalis ordinis, necnon nobilium senatuum et virorum illustrium cetu, acclamantibus omnibus, una cum omni

populo et utriusque sexus vulgi multitudine : a Domnum Stephanum presbyterum Deo dignum omnes volumus,

» omnes quaerimus et petimus nobis praeesse pontificem, quia procul dubio credimus eius sanctitate nos posse

« liberari ab imminentibus periculis. n Tunc iam nominatus Adrianus pontifex Romae reliquerat 5 loliannem lv

venerabilem Ticinensem episcopum et missum Karoli excellentissimi imperatoris pro tuitione urbisg et omnes

25 cum eodem legato imperiali iuncti unanimes venerunt ad domum ubi cum patre ipse almificus stephanus sancto

meditabatur colloquiog et fractis foribus tenetur et ducitur electus Dei pontifex ad eundem titulum sanctorum llll

Coronatorum sibi credilum, reluctans plurimum. simul cum paire, acclamantibus utrisque et indignos se tanto

honore profitentibus. Ubi et omnes sanctae Romanae ecclesiae G scole gaudentes coniuncte eundem venerandum

VARIANTES DES MANUSCRITS.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

2 quoque om. E5 — 335i] esse E - doctuslil : doctrinis E2 — te Nicolao lis - i7 Scultina E‘ ('corr.) —in villa om. E2 ——21

5 eum om.E‘ : suo E! — 8 eloquium E’ — operibus E“ — 9 omnes om. lis — 23liberat1 E‘ — lam] tam E15 — ad et] ME:

compreheudautE2 —omnibus lat-io et om. iae-u Marine] Ni- — tutitione E‘ z structione E' — 26 calp ten. E’: quib [:1

colao lis - amatus E1 — potius eius E0 — iz Nicolaus liii - —- as et] enim E‘ —

ta dum om. E’ — adduxit E6 - et] ut E2— u spiritualia E"I


Generated on 2013-08-13 16:30 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
192 CXJI. STEPHANUS V (885-891).

electum trahentes, ad Lateranense Christo praeduce perduxerunt palatium cum omni honore et debita reverentia.

v Prius quidem quam ad sacrum perveniret palatium tanta pluviarum caelitus facta est inundatio quae sua uberlate

terram a multo retro tempore aridam reficeret, ut aperto indicio Deus ostenderet tanti almigeri viri meritis ac

precibus omnibus se velle propitiari populis. Quo scilicet in eodem residente palatio gaudent utriusque ordinis

proceres et debitam fidelitatem ceperunt exibere. Adveniente autem proximo 7 die dominico, ad beati Petri 5

apostolorum principis limina omnis Bomana ecclesia eum honorabiliter detulit, ubi et 3 consecratus pontifex

missarum ex more celebravit sollemnia. Et rediens cum debito honore ac honorificentia ad Lateranensem palatium

suum ministerium miris caepit decorare operibus.

343 v1 Deinde cum venerabilibus episcopis et augustali legato ac honorabili senatu per omnia sacri palatii perrexit

vestaria, quae in tantum devastata ° repperit ut de sacratis vasis quibus mensas tenere festis diebus pontifices l0

consueverant paucissima invenirentur, de reliquis vero opibus nichil omnino. Sed quid mirum si vestariorum

gazes ablatas repperit, qui sacraria perquirens de plurihus donariis et aecclesiarum ornamentis pene nichil

invenit? Crux 9 etiam aurea illa famosissima quam Belaesarius patricius ad honorem beati Petri principis apos-

tolorum instituit et plurime sacratissimorum altarium auree vestes cum reliquis pretiosis ornamentis defuerunt.

Nam ideo ipse beatissimus papa coram tantis testibus ea requirere praevidit ut cuncti cognoscerent nil tale suis 15

644 vu temporibus esse adtemptatum. Idcirco gravi merore all‘ectus est, quia devastatis vestariis horrea simul et cellaria

vacua inventa sunt, et quid erogaret clero et scolis non habebat, vel unde captives redimeret, crimes et viduas

pasceret in tam validissima que instabut fame, carebat. Quid faceret? Conversus ad patrem, facultates quas incliti

sui parentes possiderant abstulit, et large dextera pro posse pauperibus erogavit, et ita Deo miserante factum est

ut famis inopiam suo studio mitigaret. 20

Ministres itaque et familiares hino inde perquirens tales suis obsequiis aggregavit qui et vite sanctitate et fidei

sinceritate et sapientiae doctrine et eloquentiae facunditate et morum probitate pollerent. Cum autem ad prau-

dium sedebat, orl‘anos cotidie advocabat, quos ut filios alebat; convocatos vero nobiles cum corporels pasceret

cibis, spiritalibus epulis refovebat. Et tantum Dei timorem mentis oculis ferebat et in divinis laudibus insistebot, ut

ad eius prandium saora per singulos dies lectio recitaretur. Missarum autem sollempnia cotidie celebrabat, nocte 95

et die orationi insistebat, et numquam psalmodiis cessabat nisi cum utilitatem populi ad se reclamantis perficere

cupiebat, ut oppressos sublevaret et afflictis subveniret.

Vlll

lntuitus quippe insolentiam populi et cecitatem cordis eius vaniloquis et nefariis fabulis et otiosis sermonibus

vacantis in aecclesia et audiens quosdam vulgante fama maleficiis et inoantationibus uti, hac allocutione missam
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

celebrans populum ammonuit : « Filiationem vestram, karissimi, commonemus ut convenientes ad sacratis- 3o

» simum Dei templum id diligenter pertractare studeatis ad quod venistis. Si enim veraciter templum Dei esse

VARIANTES DES MANUSCRITS .

1 Laterause E‘ — pertraxerunt E“ — 2 pervenerit E‘

— ut] et codd. m 5 <sibi> cep. E‘i -— 6 venerabiliter E“

9 legatio E1 — sacris E5 — 10 t'estîs] sacris E6 — 11 si vest.]


Generated on 2013-08-13 16:30 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

senescariornm 155-12 sacrata E’—— denariis Eï—penae E‘—- 13

etiam] tamenEl — Belasarius E’ — princ. Petri El — 14 in-

stituit-vestes 0m. E‘ (suppL) — 15 ipse 0m. Et (suppL) : idem

E5 —17 quod E8 —18 in tam] vita E6 — 19 pro E’

21 obs. suis E6 — sui E1 — 24 refoverat E2 — in 0m. E25

— 26 utilitate E“3 : -tes E2 :correæi

28 Intus E2 — vero EG— 29 vacantes E6 —


CXII. STEPHANUS V (885-891). 193

U:

l0 n

I5 »

lid] vel E“ - ei] et E5 — z ipse om. E6—— 3 id] ad E2 : vel

E6

posuit E6 — tribuit E1 (corr.)-— 7 alibi E6 -— domus tua decet

sanctitudo Elì _ decet E2 —— io Est q. ibi] El. ibidem E0 - rex-

creditis illud ad quod convenitis, id procul dubio inibi operari debetis quod ei placeat cuius templum est, ad

quod convenitis Cum enim ubique Deus sit, in suo tamen templo specialiter debet requirit et quantum ipse

inspirare dignatus fuerita id inibi quod ei placeat debet expetiri Est. igitur misericors Deus, ita tamen suam

misericordiam unicuique disponit impertiri ut rogantibus eam tribuaL non ingratis1 et tanto largiori illam

tribuat unicuique pietate quanto maioribus gemitibus et ardentiori animo fuerit a quolibet deprecatusj sicut ipse

dicit : « nimittuntur ei peccata multa quia dilexit mullum. n Est namque templum Dei locus orationis, sicut

ipse alicubi dicit : n Domus mea domus orationis est cunctis gentibus »; et psalmista : « Domum tuam decent

sanctay Domine. » Quippe si orationis domus est, id ibi oportet per-agere quod vocatum id est orare, psallere,

peccata confiteri, amaris oculorum lacrimis et mentis gemitibus delicta abluere et fiducialiter veniam de com-

missis culpis implorare. Est quippe ibi specialiter respectus divinusg assistunt ibi angelici ordines, sanctorum

chori, qui fidelium vota et preces sacerdotis pro populo deprecantis ad aures perferunt Domini Sabaoth. Qua,

rogo, fronte in sacratissimo Dei templo assistit qui inanibus fabulis et otiosis verbis insistit? Nam si de omni

verbo otioso in die iudicii ratio est reddenda, de his maxime reddetur ratio et exigetur vindicta quae in cons-

peclu tantorum sanctorum proferuntur contumaciter in loco Deo dicato. Qua, inquam, spe veniam consequi de

praeteritis arbitratur delictis qui non solum peccata sua neglegit abluerev sed potius contendit augere? Pavescite

illumv qui facto flagelle de funiculis eiecit vendentes et ementes de templo. liemissius scilicet est utiliter ne-

gotiari quam inaniter et otiose confabulari Gum convenitis ad locum orationis, cum silentio state, intenlo corde

Deum deprecamini ut orantis pro vobis sacerdotis vota suscipiaty preces exaudiat, habentes prae oculis monen-

tem Dominum et dicentemz a Gum statis ad orationem, dimittite si quid habetis adversus alterumy ut et

Pater vester caelestis dimittat vobis peccata vestra. » Haec meditantes et divina gratia inspiranle facientes et

evangelicis et apostolicis documentis imbuti, impetrata ab omnipotenti Deo misericordia cum fructu bonorum

operum quasi lampadibus illuminati cum gaudio et christo repraesentari et cum sanctis coronari merebimini.

» De cetera, karissimi, nosse vos volumus quod legem Dominus populo suo instituens Moyse teste intulit
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

dicens : « Maleficum ne patiaris vivere. » In hac itaque urbe, quod dolens dico, invenìuntur quidam qui non

solum maleficos non impetunt sed potius tuentur et fovent, per quos incantationibus quibusdam daemones

consulere non perorrescunt et divinae legis et apostolicae doctrine inmemores quae intonat, dicens : « Quae

participatio luci ad tenebras aut conventus christo et Belial? n in hoc enim quod christo contempto demones

gentium more consulunt, christianos se omnimodis non esse fatentur. Quod quamque orribile quamque sit

profanum ut christo contempto demones christianus adoret unusquisque perpendat ut tale facinus fieri peror-
Generated on 2013-08-13 16:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

rescat. Quamobrem quisquis deinceps tali contagio se polluere temptaveriti alienum vivifici fieri corporis et

sanguinis domini nostri lesu Christi, spiritus sancti iudicio, donec a tanta resipiscat ignavia, indicamus Qui

vero tarn salubribus interdictis contemptor exstiterit et in eadem pestifera pertinacia perseverans resipisci

neglexerit, perpeluum a Deo Patre et iesu christo filio eius sit anathema. »

VARIAN'TES DES MANUSCRITS.

pcclus EI — iz assistunt E2 —- papulis E2 — l7 otiosae El

_ 19 quis E.‘2

25 tuetur E2-28 consumunt E6— 29 et tale E2- 30 temp-

tarerint E6 —31 Cui F13 — 33 perluum E‘J : imperpetuum EG

‘25

— expectat-i E2 : experiri E6 — 4 desponit El (cm-r.) : dis-

Lmcn Pourirlcius t. Il

645
494 jCXII. STEPHANUS v (885-891).

646 lx cumque talis iste praestantissimus praesul existeret et in his quae divino cultui conveniunt fine tenus perse-

veraret, tanta illi est divinitus gratia concessa ut quicquid habere potueratt sacras ditabat aecclesias, captivos

redimebat, sollicitus existens pro salute omnium; quia, cum fama sui nominis atque actuum tam per orientales

X quam occidentales partes difl‘amaretur, pene omnes ad eum occurrebant ut eius benedictionem perciperent. Nam

inter alia de donariis quae aecclesiis diversis contulit longum est enarrare. 5

Verum ut de multis pauca dicamusp cum in basilica beati Petri apostolorum principis, ubi sacro ipse corpore

requiesciL cerneret nocturnis laudibus vix semel thimiamatis incensum ofl‘erri, instituit ut ii per singulas lec-

tiones et responsoria adoleatur. Et in pergula ipsius basilicae ipse reverendus papa ob amorem beati Petri nutri-

tori sui posuit cantram auream l, cum pretiosis margaritis et gemmis ac smaltoy cum perpendaculo ad penden-

dum. Necnon et in eadem venerabili basilica sancti Petri optulit regnum aureum l cum diversis margaritis. to

xl spatham cum vagina de auro et gemmis ac balteo unam. contulit etiam et in eadem basilica vestem unam cum

auro et albis; vela sirica in circuitu altaris llll ; seu et omelias beati Gregorii numero XL.

ln qua vero supradicta venerabili basilica cum idem sanctissimus papa et omnium vitiorum fortissimus extir-

pator malam consuetudinem invenisset ut presbiteri qui ibidem Domino sacrificium cotidie otferebant omni anno

unam ‘3 wittam consuetudinaliter darentl quam consuetudinem sanctae memoriae domnus Marinus papa ante- 15

cessor eius l'regerat, sed subreptionibus quorundam hominum tempore Adriani tertii papae repullulaveraty sub

forti obtestatione praecepit ut nullus umquam ab eis non solum hoc, verum etiam aliquod tributum acciperetg

sed cum omni honore, sicut sacerdotes oportets suum peragi officium eis liceret.

Idem autem sacratissimus praesul pro sui sempiterna memoria cum conspiceret nocturnis vigiliis in aecclesia

maiori quae vocatur sanctae et superexaltate Dei genitricis Marine ad Praesepe lampadas consuetudinario deesset ‘20

gabathas argenteas cum lampadibus optulit et continuatim in vigiliis ardere praecepit. Necnon idem mitissimus

pontifex fecit in eadem praedicta basilica vela quattuor in circuitu altaris maioris, quorum duo sunt de serico

pigati, tertium paonatile, quartum de alexandro, ornata tota in circuitu de olovero.

eu xn Denique sepedictus a Deo protectus sanctissimus papa, ob retributionem animae suae fecit in aecclesia beati

Pauli apostoli doctoris gentium regnum ex auro purissimo unum, cum diversis gemmis albisl prasinisy hiaointhis, as

et in medio regni cruciculam auream pendentem unam, cum catenulis suis; vestem sericam supra altare maiore

unam, cum auro et gemmis. Fecit etiam in eadem basilica egregii Doctoris gentium belotera llll, ex quibus

unum auro texlum. ‘

Praefatus vero venerabilis et praeclarus pontifex fecit in aecclesia domini Salv

atoris quae constantiniana vocatur


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

64s xm vestem supra altar

e maiore auro textam unam cum diversis margaritis Pari modo et in eadem basilica contulit 30

entissimus praesul belothera serica de blathi bizantea llll in circuitu altaris maioris. duo ex his

aquilata et duo de basilici1 ornata in circuitu de oloverog et per singulos arcus presbiterii vela seri

nonaginta. Et pro futuro animae suae remedio contulit ibidem

Prophetarum librum l, Gestarum libros ll.


Generated on 2013-08-13 16:32 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

iamfatus rever

ca leonati

cantrellam exauratam unaml librum ‘3 comitem l,

VARIANTES DES MANUSCRITS.

i in his] nichil l2G '

e ut om.E5 -- 7 incessum liii —- 9 nutritoris E2 — iz

alvis E2 z alba E5- velas serica E2

la vera E6 — et om.] omniumque E6 -— is mitam E5 —

Nicolaus papa aut decessor E6 — ie repolL liii- 23 pigaci E“

27 genlium] centum E2 — si delotlieru 121-32 hela El-

Ieon.] litorati E6 — 33 nonaginta om. E.l (suppl.) :XXIEî —

exaunl pens lib. E6


0x11. STEPHANUS V (885-891). 195

cum autem esset soliicitus pro statu ecclesiarum Dei ne suis temporibus quae in ruinis positae erant caderent, XIV

aecclesiam beatorum apostolorum iacobi et Philippi quae nimio senio consumpta ruinae proxima inerat a funda-

mento renovavit; quam collato calice et patena exaurata suo nomine grecis latinisque litteris inscripta adornavitg

et insuper pro sua perpetua salute contulit in eadem basilica Apostoiorum cortinam lineam I, velothera serica iii

5 in circuitu altaris Et oratorio sancti Thome sito in monasterio " sancti Audreae apostoli iuxta basilicam Apos-

telorum fecit vestem unam.

Ipse vero egregius et prudentissimus papa, cum sciret basilicam sanctorum Quatuor Coronatorum, in qua xv

sacerdotii fungebatur ofiiciol modico uti ornato, pro reverentia et amore eorundem sanctorum obtulit in ea cru-

cem auream super altare cum gemmis et smalto et sugulum ad pendendum in regno et cereostata vestita de

to argento paria duo. Atque pro nimio amore illorum idem benignissimus papa contuiit ibidem cantram exaura-

tam I, Salomonem I, regnum aureum I cum gemmis pretiosissimisy et vestem I cum auro et albisl atque Sermo-

num librum I, Gestarum librum I, Evangelìorum cum epistolis librum I. llic ipse praecipuus praesul magis et XVI

magis divino zeio ductus, in eorumdem sanctorum motus amore, fecit in basilica eorum canistra de argento

purissimo mire pulchritudinis operata numero quiudecim, pens. simul libras trigintai et tribuit codicem I beati

l5 iohannis Chrisostomi.

Fecit autem idem almificus papa in titulo sancti Marcelli martyris atque pontificis canistrum argenteum I, 649

pens. lil). III; crucem de auro I; vela linea XXVI; cortinam lineam 1; simulque et istoriarum librum I, omelias

sancti Gregoriì numero xx.

liiisit quoque in aecclesia sanctae Dei geniti-icis semperque virginis Mariae ‘5 sita Manturiano, librum Regum I,

20 vestem sericam super altare I.

Iam memoratus mitissimus papa fecit in monasterio clivuscauri crucem auream I. xvn

Neonon omnium ecclesiarum sollicitudinem habens ipse piissimus pater contulit in monasterio sancti Silvestri

in monte Sirapti thimiamaterium de argento I, cantreliam argenteam I.

Et magis ac magis divino amore succensus fecit in titulo sanctae Pudentianae Sermonum librum I; et in titulo

25 beatae Anastasiae Sermonum et Epìstolarum librum I 3 et in aecciesia quae vocatur iiierusaiem in Susurrio obtulit

librum Regum et salomonis I. Et reverentiam beati Gregorii precessoris sui prae oculis cordis habens tribuit

idem summus pontifex in hospitale ipsius beati gregorii in porticu beati ‘Petri apostoli Sermonum sanctorum

librum l; et in Scola cantorum quae pridem orphanotrophium vocabatur Eptaticum l.

idem autem elegantissimus praesul atque fortissimus recte fidei predicator in aecclesia Ravennate auri xvm 650

remisit pro animae suae remedio, quae quoi-undam subreptionibus inde fuerant
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

, ablata restituit. item

a0 libras XII, argenti libras

ablata. Similiter et in aecclesia immolensi auri libras septemy argenti libras

Deum prae oculis habens in Bononiensi aecclesîa patenam de argento I aeque reddidiL

VARIAN'I‘ES DES MANUSCRITS.


Generated on 2013-08-13 16:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

I sratu E1 — Dei om E‘; — caderent om. E6 - 2 ecclesie vacuum) ac crucem E6 - 9 allure] In hoc verbo desinit E6 -- ts

li’1 — minis pr. venerat Efi — 3 fundamentis EG — deaurata cliristomi Ei .

E6 —— 4 l] et iis Zi Clivus scam E‘z

8 sacerdotio E6 — omcio om. EG — eorum (spaliuml 26 predecessoris EL’ 32 acquac El


196

CXII. STEPHANUS V (885-894).

XIX

XXI » sucs circumeant et banc aquam spargant per

lino et pro perenni mercede in aecclesia.... ‘5

...a1ios per diversi cardinales titulos alios etiam circumquaque per diverse largitus est monasteria, ubi plurimls

coruscant miraculis, maximam vero partem digne honorificentia collocavit apud aecclesiam quae Apostolos dicitnr.

Hanc ‘7 senio consumptam et ruine proximam isdem sanctissimus papa a fundamentis renovavit et plurimis

donariis comsit ornamentis. Erat quippe omnis eius intentio ut ea semper ageret quae Deo sunt acceptabilia.

Cum clades ‘3 itaque locustarum, quae prodecessoris sui Hadriani videlicet tempore totem patriam pene

consumpseral, maie multiplicato germine nasoi cepissent et omnia replevissent, misertus idem sanctissimus papa

afflicto populo, primum quidem divulgavit ut si quis de eis unum sextarium caperet et sibi attulisset, quinque aut

XX sex denarios ah ce perciperet. Hoc autem populi audientes ceperunt huc atque illnc discurrere, casque capere et

misericordissimo patri ad emendum portare. Sed cum illas tali argumente delere nequivisset. ad Domini miseri-

cordiam confugiens, in oratorium beati Gregorii ‘9 ubi eius leetus habetur, iuxta aecclesiam principis apostolorum

veniens, sese cum lacrimis in orationem dedit. Cumque diutius oraret, surrexit, et aquam propriis manibus bene-

dicens mansionariis praecepit, dicens :

« Tollite et singulis distribuite, monentes ut in nomine Domini agros

sata et vineas, petentes divinum sihi sufl’ragari subsidium. » Quo

facto tenta omnipotentis Dei subsecuta est misericordia ut ubicuuque ipsa aqua conspersa est nulle penitus locusta

remaneret. Haec circunquaque vicini audientes ad Urbem confluunt, subveniri sihi deposcunt, omnem terram in

pulveris modum locustis coopertam clamitant. Quos pii

debere contra flagellum imminens. Et mox laeta......

ssimus papa benigne commonuit de caelo auxilium petere

t3 praecaepit E‘ —— 18 deheret E!

VARIANTES DES ‘MANUSCRITS.

t lmmo E‘<’—— peregrinaEî— aecclesia] In hoc verbo desinit E‘2 1

NOTES EXPLICATIVES.

Avis. — Les manuscrits El, E2, E6, les seuls qui contiennent

ce fragment de biographie pontificale, le donnent à la suite de la

vie d'Hadrien 11, sans indiquer aucun intervalle, bien qu’Ê-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tienne V ne soit que le quatrième successeur d'Hadrien. J'ai

suivi cette disposition; mais le lecteur doit être prévenu qu‘É-

tienne V va reparaître plus loin, à son rang véritable, dans le

catalogue qui forme la continuation régulière du. Libeï'pontificalis.

Le recenseur auquel nous devons le texte du manuscrit E5.

n'ayant pas pris garde aux trois papes Jeun VIII, Marin et Ha-
Generated on 2013-08-13 16:43 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

drien III, qui séparent Hadrien II d'Étienne V. n'a pu com-

prendre que le biographe de celui-ci ait parlé d'un Marin. pré-

décesseur d'un Hadrien. Il a confondu Hadrien 111 avec IIa-

drien II et corrigé partout le nom de Marin en celui de Nicolas.

1. cm paire Adriano, de regione I'iaLata] Depuis le huitième siècle

la Via Lata était devenue comme le quartier aristocratique de

Rome. Les papes HadrienI etValentin, tous deux de naissance

noble, y avaient eu leur maison paternelle. Celle de leurs prédéces-

seurs Etienne 11 et Paul n’était pas loin de la, Au dixième siècle,

le célèbre Albéric, prince des Romains, habitaità l'endroit où s'é-

lève maintenant le palais Colonna.—Adricn, le père d'Elienne V,

vivait encore en 916.0n le voit, cette année, signer, avecd’au-

trcs membres de l'aristocratie romaine, le pacte d'alliance entre

le pape Jean X et les princes de l'llalie méridionale: Arlrimzus.

genitor domni Steplmuï pape (Federici. Slon‘a rlez' duc/n‘ (li Guela.

p. 150). _-

2. Zarhariae sanch'ssimi episcopz] Zacharie, évêque d’Anagni. Ce

personnage, élevé a l’épiseopat entre 855 et 860, fut chargé. cette

dernière année. d’unelégation à Constantinople, en compagnie de

l’évéque de Porto, Radoald. Tous deux ayant trahi les intérêts

qui leur avaient été confiés, ils furent frappés de sentences ec-

clésiastiques par le pape Nicolas. Zacharie fut déposé et réduit

à la communion laïque (862-863). Mais I-Iadrien Il lui rendit, des

son avènement, la communion ecclésiastique. L'empereur Louis II

s'intéressait à Zacharie; il insista, en 869, pour une réhabili-

tation plus complète (v. le discours prononcé cette année dans

un concile tenu pour cette afl’aire et pour celle du mariage de L0-

thaire, Muratori, _Script., t, Il, part. 2°, p. 136; Mansi, t. X".

p. 890; Lapôtre, Revue des quest. lu‘st., t. XXVII, 1880, p. 408 ctsuixn).

qui fut en effet accordée: «Adrianus papa eum (Zacharie) in pris-

tinum ecclesiae suae statum revocavit » (InvectivainRomani, Migne,

P. L.. t. GXXIX, p. 835). Il fut nommé bibliothécaire sous Jean

VIII, probablement à la mort d'Anastase; on lui voit déjà cette


CXII. STEPHAN US V (885-891).

197

Etienne V fut élu pape. La. laveur dont il jouissait auprès de

l'empereur Louis II s'explique par la haute situation de sa fa-

mille.

3. prexbg/tci'um consecravit] L'auteur de l'lnueclz‘ua in Romani (Mi-

gne, P. L., t. CXXIX. p. 832) parle toujours d'Etienne comme ayant

été ordonné diacre, et non prêtre. par le pape Marin. Il se trompe

évidemment, non pas en ce sens qu'Etienne n'ait pas reçu le dia-

conat avant la prêtrise, car les rituels romains du me siècle sup-

posent toujours que les prêtres sont préalablement consacrés dia-

cres, mais en ce sens que le futur pape n’exerça pas les fonctions

diaconales et passa, le même jour, du sous-diaconat a la pretrise.

Le titre des ss. Quatre Couronnes, voisin du Latran. était bien

choisi pour un prêtre que le pape désirait avoir dans son inti-

mité.

4. super fluvium Sculti'nna in villa Viulzaehara] Mur-atori (Annali

t. V, p. 168) identifie cette villa avec la localité de San uesario,

non loin de Modéne, prés du Panaro, qui est la rivière appelée ici

Scultinna. Le motif de ce voyage du pape Hadrien III est indi-

que dans les Annales de Fulda: (( Imperator cum suis apucl Fran-

cenoinrt colloquinm habuit, missisque Romain nuntiis ‘Hadria-

num pontificem invitavit in Franciam. Voluitenim, utt‘ama vul-

gabat, quosdam episcopos inratieuabiliter deponere et Bernliar-

tum fillum suum ex concubine haeredem regni post se constituera;

et bec quia per se pesse fieri dubitavit, per pontincem Roma-

num quasi apostolica anctoritate perliccre disposnit; cuius iran-

dulenta consilia Dei nntu dissipata sunt. Nain pentii‘ex Remanus

ab Urbe digressus et Heridano flumine transite (erreur, le pape

mourut en deçà du Pô) vitam finivit. sepultusque est in monas-

terio Nonantulae. »
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

5. lehannem... missum Karoli'] Le missus permanent. nommé en

conformité avec le capitulaire de l'empereur L0thairc(cl. ci-des-

sus, p. 103, note 30). Il est clair, et par ce texte et par celui du

capitulaire, que le gouvernement de la ville de Home ne rentrait

pas dans ses attributions ordinaires et qu'il n'en put être investi

que par une commission spéciale du pape. —— L'évêque de Pavie


Generated on 2013-08-13 16:43 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

fut récompensé de sa coopération à l'élection d'Etienne V; celui-ci

lui donna le duché de Comaechio (Jafl‘é, 3511).

6. sanclae Remanae ecclesiac scole] Les scholac palatines, corpo-

rations des clercs et fonctionnaires de la cour pontificale. analo-

gues à celles de la cour impériale byzantine qui ont été mention-

nées ci-dessus, 1). 180, I. i6.

7. prorimo die dominical Ainsi on n’attendit pas le consentement

de l'empereur Charles le Gros. Il s'en montra fort irrité. Ann.

Fuld.: « Romani, pontificis sui morte comperta, Stephanum in

locum eius constituerunt. Unde imperator iralus quod eo incon-

sulto ullum ordinare praesumpserunt, misit Liutwardum (l'é-

vèqne de Verceil, archichancelier de l'empire) et qnesdam Ro-

manae sedis episcopos qui :eum déponerent, quod pcrficere mi-

nime potnernnt. Nam praedictus pontil‘ex imperatori per Iegates

sues plus quam XXX episcoporum nomina et omnium presbyte-

rerum et diaconorum cardinalium atque inl'erioris gradus perso-

narum, necnen et laicorum principnm regionis scripta destinant,

qui omnes unanimiter eum elegerunt et eius ordinationi sub-

scl'îpsel‘unt- n — La date de la consécration d’Etienne V n'est

pas déterminée avec précision. Un diplôme publié par Fantuzzi

(Mûlllün. Rauenm, t. I, p. 90) est daté du 20 novembre, indiction

VIII, c'est-à-dire du 20 novembre 889 et en même temps de l'an 4

d’Etienne V. Cela suppose que le pontificat de celui-ci n'a com-

mencé que postérieurement au 20 novembre 885.

B. consecratus ponli/eæ] Formose, comme c'était son droit. en

qualité d'évéque'de Porto, prit part à cette consécration; lnverlim

in Romum, Migne, P. L.. CXXIX, p. 836 : « Stéphane quoque

papa, Adriani filio, quem idem Formosus censecraverat... »; cr.

p. 832. Déposé et remplacé sous Jean VIII. il avait été rétabli

par Marin dans son ancienne situation.

9. deuaslata rrppcri'l] Le pillage du palais pontifical :‘t la mort

du pape. et en général des évéchés, à la mort des titulaires, était

passé en usage. Dansle concile qu'il tint à Rome, en 898, Jean IX


198

cxu. STEPHANUS v (885-89i).

18. clades lecustarum] Cf. ci-dessus, p. titi, 1. t7.

t9. oralorium b. Gregorii ubieius lertus habetur] Cet oratoire. si-

tué près de la basilique de Saint-Pierre, au fond du portique d'eu-

trée, à. droite (plan, cc) existait déjà au vmc siècle, comme il ré-

suite de la description de Saint-Pierre souvent citée (De Rossi,

Inc-r72, t. II, p. 227): « Perge ad porticum Petronellae, gaudensque

ascende ad Gregorii lectum, patris sancti, in qno spiritum reddi-

dit Deo datoridignum munus; ct ibi habes altaria XI n. La men:

tion de onze autels a suggéré a M. de Rossi l'idée que l'édifice

au, appelé église Saint-Vincent dés le temps de P. Mallius (op.

cit., p. 218), doit avoir fait partie, au vrm et au m9 siècle, de l'o-

ratoire Saint-Grégoire. Cette hypothèse ne serait pas admissible

si l'église Saint-Vincent avait été réellement désignée par le nom

de Saint-Vincent sub Frasrali que lui attribue Maffeo Vegio (op.

cit., p. 551), puisque le L. P. mentionne déjà ce vocable au temps

de Léon IV (ci-dessus, p. 130, 1. 10); mais j'ai démontré dans

le commentaire de ce dernier passage, que l'église Saint-Vincent

in Frascata doit être cherchée à Frascati, et non pas 11 Rome, et

que la dénomination employée par Mafl'eo Vegîo provient proba-

blement d'une fausse interprétation du L. P.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 16:43 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
VI

LE LIB-ER PONTIFICALIS

DE PIERRE- GUILLAUME

Comme il est expliqué dans le chapitre Il de l'introduction à ce volume, le Lz'berPonliflmlis de Pierre-Guillaume

comprend: 1° les vies des papes depuis saint Pierre jusqu'à. Hadrien Il, interpolées çà et là, et, depuis le milieu

du vin” siècle, considérablement abrégées; 2° à partir de Jean Vllljusqu’a la fin du au‘3 siècle, un catalogue dresse

successivement par divers contemporains, ordinairement très succinct, mais quelquefois développé en petites

notices; 3° depuis Gregoire VII jusqu'à. IIonorius II (1073-1130), des biographies étendues. rédigées aussi par

des contemporains. Tout cet ensemble nous est parvenu dans un manuscrit exécuté_ en 1142 au prieuré de Saint-

Gilles de Acez‘o, diocèse de Reims, par le moine Pierre-Guillaume, bibliothécaire du monastère de Saint-Gilles

sur le bas Rhône. '

Le manuscrit de Pierre-Guillaume existe encore : c’est le Vazicanus 3762 (H). Je me suis borné à le repro-

duire, sans indiquerles variantes des autres manuscrits, tous dérivés de lui.

Mais le catalogue depuis Jean Vlll jusqu'à la fin du XIe siècle ayant circulé longtemps en dehors de la compi-

lation de Pierre-Guillaume, il s’en est conservé quelques copies, toutes plus _'ou moins abrégée 3, dont les varian-

tes sont indiquées, soit sous les rubri ques suivantes :

Aug. : Hannoveranus I, 9,

Cav. : Vaticanus 376i, de Lande à Crégoire Vll,

Est. : Estensis V1, F, 5, jusqu'à Grégoire VIl,

Laur- : Laurentianus LXV, 35, de Romain à Jean Xlll,

soit sous les cotes des manuscrits. Cependant les variantes de ces textes ne sont pas notées, 1° quand elle; na
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 16:43 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
200 LIBER PONTIFICALIS

consistent qu'en abréviations ou suppressions ; 2° quand elles n'intéressent que les chiffres : ces dernières sont

signalées et discutées dans le chapitre de la Chronologie, à la fin de l'introduction.

Peuaprèsla mort de MartinV (lt3l),le Liber Ponli/z‘calis de Pierre-Guillaume fut, non seulement continué

jusqu'à ce pape, mais complété pour la partie antérieure, depuis Jean VIll. Ces compléments sont presque tous

empruntésàla chronique de Martinus Polonus. Je donne, sous la rubrique Recension du XV‘ siècle, cette

rédaction remaniée, toutes les fois qu'elle dill'ére du texte de Pierre-Guillaume autrement que par de simples

variantes orthographiques. Pour cette reproduction, je me suis servi des manuscrits Parisini 514-4 et 51“

A, mais sans indiquer leurs menues variantes, qui n'ont aucun intérêt.

Le commentaire s'étend à tous les textes publiés, qu'ils soient secondaires ou primitifs.

7° ._ .201; a; W "1 "” ,97; 22/, , u.“ W’ '

./M%É;«- ffor/aÿÿw m1. “Mi/î, ‘(a


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 16:43 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
:NIVERSE l ‘à’ l;

.UBRAR". ' '

CVIIII. IOHANNES VIII (872-882). 221

CVIIII.

IOHANNES, nations Romanus, ex pan-e Gundo, sedit ann. X. d. Il.

[Hic‘ Ôealissimus pro ulilitale omnium accclosiarum Uni et praccipuae Gallicane aecdesiae Arelalem mariti-

mali ilinerc devcclus est; ubi L00 abâas in praesentia eius veniens contra Girbertum Nemausemem episcopum

conquestus est. Monasterium enim sannti Pelri in quo quiescit corpus beati Egidii, in flnibus Got/u'a, in vallc

Flaviana, quam val/cm Flavius quondam rat bcalo Eyidio donavit et Sanctus Egia'ius cri/ale donalioncm inlegri-

ter Romane aecclesiae et domno papae Benedicto fecel'a! et i/u' in veneralione princzpum aposlolorum Pelri et

Pan/i manastcrium edificauerat, pl'aefalus Girberlus Nemauscnsis anlislespraediclum monastarium quadam teme-

ritate invadcns, eidem Leom' abbali abslulel'at, deinde praeccplum et rage Francorum ezccperal, in quo nec fir-

mitatem credens, Romanum ponttfiœm adiù, super [me in auclorilalem furlim quasi de suis aposlolicam exqui-

sivz't. Sed sanclae recordationis domnus Nw/wlaus pJpa, lice! lmias fraadis esse! ignarus, divino [amen spiritu

pic/ms, omnes de lzoc Iegem querenles ezcusare salcgr'l. Sed domnus Io/zannes papa, cum munimenta carlarum

ez‘usdem monaslerü requireret, prz'vz'leyiwn quod [lama vmerabilis papa b'enedicms sancto Egidio corporaliter

tradiderat ei oblatum est. Tunc domnus papa Io/zanncs par Deux/le, ducam Ravcmzalem, advocalum suum, con-

ha Girôertum, Nemauselwcm npiscopum, ipsum monasterium quesivit. Tune ambarum parcium advocatis

par fideiussorem legatis, ezecutorc dam/ardt Georf/io scriniario et Deux/[e ayente, volait idem Girbertus cpz‘sco-

pus per preceplum domni Nic/wlai pie memorie ibi relectum, quod furlz'm quasi de suis et apostolz'ca sede frau-

daverat, et par praeceptum quod 0.1‘ quoa'am rage Fl'ancurum //zlsum czccperat, in quo nec alla flrmilas subsiste-

bat, do/endcre. Sed domnus papa omnes episcopos et iua'r'ces [tome vel Provintiales sub euommunicaliom‘s ana-

t/zemate admonuit de [me reclam legem dicluros et facturas. T une Rostagnus, Arelalcnsis arc/ziepiscopus, et

Aribertus Ebredunensis arc/ziepz'scopus, W albcrlus Porluensis episcopus, Pasc/zalis Amati/ms epz'scopus, Rallier-

tus Valcntie epz'scopus, Lilizluinus Massifiensis episcopus. lctarius V ivariensis episcopus et aliiepiscopi Prouincie,

et iudices Iohannes, (la: et dations Ravcnne, Arrlus, Acl/mrlus, Guisal/rezlus, Arderadus, Goa’u/fus, et alii non-

nulli Provintiales iudz’ces, ut praeceplum leclum audierunt, moJ: cognovcrunt apostolicam domm' Nicholai cen-

suram eæcusal'e de [zoo legem querentes. Et dizeruntper illua' praeceptum 110c monaslerium non poä'se de/endi,

iudicanles stalz'm ut prae/atum monaslerium Gù'berlus episcopus dam/w papae redderet et penam invasiom's

LIBER Ponnnmus, l. ll. _ 26


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 16:44 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
222

CVIIII. IOHANNES "lll (872-882).

' - 4 ' - ‘ ' Î u '01‘

.n'bz' componerel. Tunc ipsum advocatum Deusde ducem Razrenna/em domnus papa zl/uc transnnslt, qui s p

. . . .. _ . _ . _ 0

[me corporalem tradilionem de ommbus rebus praea'zch monastern, tam mrus 91mm extra, a pmefalo Gzrbcil

epz'scopo rccepz't.

Deinde‘3 in Gallium lransilum facz‘ens, anno incarnaliom's dominiceDCCCLXX VIIII, X V lral. septemb., in-

tlz'ctione XI, amw ponliflcatus sui in sacralz'ssima sede [mati Pelri apostoli seæto, apud T recas czvzlatem, m prae-

sentz'a domni Ludoz'ci serenissimi regz's, concllium permazimum celebravit.

Huius etiam temporibus florm't 3 Anaslasz'us, Romane aecclesiae bibliotecharius, qui tam greco quam latzno e/o-

quia pollens, septimam zmz'versalem synoa’um de greco in lalimlm, ipse iubente, lranstulit. Transtulzt etiam de

grec-0 in. latz'num yerm‘clzyam Dyonisii Ariopagile _A thenm'um ejjz'scopi, scrip/mn (Id T ltimotlzeum episcopum

E‘p/zesz', et direzz‘t Karolo imperatorz' filz'o Hludovici. T ranstulz't etiam (le grero in latinum passionem sancli

Petri Aleæandrz'ni arcln'cpiscapz' cl passionem sancli Acalli sociorumque reins et vz'lam sancli lolzanm's lzelemosl-

narii] .

NOTES EXPLIGA’I‘IVES .

1. Hic beatissimus-recepi'l]. Ce qui suit est de la propre main de

Pierre-Guillaume, qui s'est ingéré ici, par exception, à compléter

le catalogue romain. Il commence par une histoire relative à un

procès que son monastère de Saint-Gilles soutint, au temps de

Jean Vlll, contre l'évêque de Nîmes. Ce qu'il en dit est tiré, à

peu près mot pour mot, de deux lettres du pape Jean VIlI, don-

nées à Troyes, le 21 juillet et le 18 août 878 (Jatl‘é, 3176, 3179; Mi-

gne, P. L., t. CXXVLp. 7S9, 792). Je reproduisici le texte de la

première, avec lequel notre narrateur est plus constamment d'ac-

cord :

« Iobannes episcopus, servus servorum Dei, reverentissimis sa-

cerdotibus Amelio presbytero et Leoni abbati.

u Quod postulastis a nobis, coucedimus religiosilati vestrae mo-

nasterium sancti Petri cum omnibus cellis et rebus sibi pertinen-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tibus. in quo quiescit corpus beati Aegidii in valle Flaviann, in

page Nemausensi, in finibus Gothiac, quam vallem Flavius quon-

dam rcx praefato beato Aegidio donavit. Qui Sanctus Aegidius

exinde donationem integriter Romanae ecclesiae t'ecit, et ibi in ve-

neratione prmcipum apostolorum Petri et Pauli monasterium aedi-

ficuvit. Porro dum spatium terrae illud coenobium al‘tomana se-


Generated on 2013-08-13 16:44 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

pararet ecclesia, quia pro aliis curis illuc legatum mittere nequi-

verat, Nernausensis autistes ipsum quadam temeritatc invadous

sustnlerat. Deinde praeceptum ex rege Francorum exceperatfin

quo nec firmitatem credens, Romanum pontificem adiit. super hoc

etiam auctoritatem furtim, quasi de suis, apostolicam exquisivit.

Sed sanctae recordationis domnus Nicolaus, licet huius fraudis

esset ignarus, divino tamen Spiritu plenus, omnes de bec legem

quaerentes cxcusare salegit, Sed nos cumin nostro archivo moui-

menta chartarum requireremus, ibi illud praeceptum beato Aegi-

dio traditum reperimus. Dehinc cum Arelatem maritimali itinere

pro universarum ecclesiarum Dei negotio veniremus, hoc recor-

dantes, ipsum monasterium per Deusde ducem Ravennalem, ad-

vocatum nostrum, contra Girbertum Nemausensem episcopum

quaesivimus. Imo ambarum partium advocatis per fideiussorem

legatis, exsecutore duntaxal Georgio scriniario et Deusde agente,

voluit idem Girbertus episcopus per praeceptum domni Nicolai

piae memoriae ilii relectum se del’endere. Sed Rostagnus Arela-

tensis archiepiscopns et Aribertus Ebredunensis archiepiscopus,

Walbertus Portuensis episcopus. Paschalis Amerinus episcopus,

Ratbertus Valentiae episcopus, Litidumus Massiliensis episcopus,

Alictarius Vivariensis episcopus et alii episcopi Provinciae, et in‘

dices Iohannes, dur: et princeps Ravennae, Ardus, Adbertus, Gisel-

fredus, Alderadus, GDtllllfflS et alii nonnulli Provinciales indices,

ut praeceptum lectum audierunt, mox cognoverunt apostolicam

domni Nicolai censuram excusnre de bec legem quaerentes. et

dixerunt per illud praeceptum hoc monasterium non posse de-

fendi, iudicantes stntim ut praet‘atum monasterium Ainelio pres-

bytero et Leoni abbati Girbertus episcopus redderet et poenam

invasiouis nobis componeret. Nos poenam pro eius pauperlato

illi, si amplius non peccaverit, reliquimus, et monasterium sub

omni integritete recepimus; ipsum advocatum nostrum Deusdedu-

cem illuc transmittentes, qui super hoc corporalem traditionem

de omnibus rebns praedicti monasterii a praefato Girberto accepit


CVIIII. IOHANNES VIII (872-882).

223

en léte une dédicace à Jean "[11; elle fut exécutée au commen-

cement de son pontificat; celle du VIIIc concile est antérieure:

Anastase la dédia en 8'” ou 872 au pape Hadrien II; les deux

passions de saint Pierre d'Alexandrie et de saint Acece (ou des

“80 martyrs), furent traduites à la demande de Pierre. évêque de

Gebies (876). Quant à la vie de saint Jean l'Aumùnier, c'est le plus

ancienne des traductions d’Anuslase: elle remonte au temps du

pape Nicolas, à qui elle est dédiée. C'est par erreur que Pierre-

Guillaume lui attribue la version latine de la «1 Hiérarchie n du

(aux Denys l'Aréopagite : Anastase n'a traduit que les Scliolies de

Maxime et de Jean de Scytliopolis, non l'ouvrage lui-même; il

mit aussi en latin la vie de saint Denys I'Aréopagite. Ces deux

ouvrages sont accompagnés de préfaces dédicaloires à Charles-le-

Chauve. du 28 avril 875 et du mois dojuin 876. Dans la dernière,

le subtil Anastase se pose en champion de l'arêopagitisme du

saint Denys de Paris. Il mourut vers le temps du voyage de

Jean VIII en France, ou peu après. (1?. Lnpotrc, op. ciL, p. 286.

4. L’épitaplie de Jean VIII nous a été conservée, quoique d'une

manière incomplète, par P. Malliue (De Rossi. lnscm, t. II, p. 216),

avec l'indication précise du lieu où se trouvait son tombeau: « l'lie

requiescit ante ecclesiam (S. Pelri) iuxla portam Iudicii (plan, 133);

cuius epitaphium est istud:

l’raesulis octaui requiescunt membre Ioannix

Icgmine sub gelizlo marmurei lumuh.

Moribus ut pare! l'ulsil, qui mente bealus

allisonis complus aclibus et merilis.

ludicii cuslos mansit, pi'etatis unmtor,

dogmalis et varii plurima vcrba tlocens.

De .veyele Christi pepuli'l :izaniu sepe


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

mullaque par mundum semiua ludil ovnns.

Doclifloquus], prudens, verbo Iinguaque pen'lus,

sallertem sen omnibus ezhibuit.

E! 1mm: zrelicolas cei'nat super astra falauges...


Generated on 2013-08-13 16:49 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
224

EX. MARIN US (882-884).

CX.

MARINUS, natione’ Gallisanus, ex patre Palumho presbytero, seclit ann. l mens. V.

necsuslos ou 31V‘ SIÈCLE.

Marinus secundus, nationeGallisanus, ex patre Palumbo, sedit annum l menses V, et cessavit episcopelus diebus ll.

NOTES EXPLICATIVES.

1. natione Gallismms] De (lallese. Sur cette localité, et‘. t. I,

p. B0, l. 13. et p. 434, note 32. — La carrière de Marin est assez

bien connue. Entré dans le clergé de Rome à. l'âge de douze ans.

il devint sous-diacre un temps de Léon 1V (847-853). c'est en

cette qualité que nous le voyons assister en 860, à Sainte-Marie-

Majeure, a la réception d'une ambassade de l'empereur Michel.

Il fut promu au diaconat en 362 ou l'une des quatre années

suivantes. En 866 il fut envoyé à Uonstautinople par le pape

Nicolas, avec l'évêque d'Ostie Donat et le prêtre Léon; mais

cette légation fut arrêtée :‘i la froutif'rc entre la Bulgarie et

l'empire grec. Marin revint donc à Pmme; mais ce fut pour

reprendre en sa!) le chemin de (Ionstantinople et présider, comme

troisième légat cl'lladrien II, le huitième concile oecuménique.

Devenu ensuite évêque de (Jarre, il fut chargé, en 880, par le pape

Jean "111 d'une troisième mission :‘i (‘.onstantinople, ou Pholius

parvint à le faire retenir en prison pendant trente jours. On le re-

trouve :1 Xaples. au commencement de l'année 882. revêtu du titre

d’arvnrius s.sedis et accrédité auprès de l'évêque Athanase pour une

mission diplomatique. Cf. ci-dessus, p. 166. 16."), ms. note li, 172,

note 83, 17x et suiv.; .lnfl‘é, 3322. 31123, 3378, M03; Vulgarius, D0

causa Formosi, Migne, I’. L., t. IIXXIX, p. ‘llll; Diimmler, .hu'zl.

and Vulg., p. 11525 et suiv.; lnreclira in Romain, dans Uiaucliiui‘

Anastas., t. I", p. 1.xxu'. « (Zerensis namque episcopus fuit, non

unus ex septem, sicut Formosus, sed ex forensibus unus »; .llnn.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

FuId., 889. Cependant, malgré son caractère épiscopal, il rem-

plissait à Rome, quand il fut élu pape. les fonctions d'archidincre.

sur cette situation compliquée, je renvoie aux explications que

le P. Lapûlre donnera dans son livre (en préparation) sur le

pape Formose.

2. Le tombeau du pape Marin se trouvait, d'après P. “allius


Generated on 2013-08-13 16:49 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

(De Itossi, Inscr.,t. Il, p. 21:5), « inter portam Argenteam et por-

tnm Romnnam, videlicet in porticali » (plan, 125). Comme le nom

du défunt ne figure pas dans l’épitaplle. P. Mallius crut que c'é-

tait celle d'un pape Jean. Mais Harli (App. ad Diom, p. 137) a de-

montré, par la comparaison de cette pièce avec les vers de Flo-

doard relatifs à Marin, que c'est bien de celui-ci qu'il s'agit:

Qumn sollers Domino placuit, qui mente modesfa

prcstçl aposloll'rus orbis et omne (tenus.

Hic .vlnlm't tumulo clruuli sua membm sub islo

hec eadem sperans ul sibi rmldnt humus.

.lwhla qui fil/sil culwlis ul xydcm reli,

Auguslis 00H18, genli/ms el tribubus.

Doclrinis complus sacn's el dogmale chu-o

par pah'ias sancla semina fudit mvans.

.Vam Grains supemns Em's partilms 117mm

scismaln pellendo l'eddirlil cclesiam.

Principis In'c Pelri sed quisquis IcIu/is ml (lu/11m,

rh‘c supplm‘ isdem rr‘gnel ut arr'e poli.


CXI. HADRIANUS III (884-885).

225 l

CXI.

ADRlANUS, natione Romanus, ex patre Benedicto, sedit ana. 1 mens. llll.

CATALOGUES.

H. in margine, manu posteriori: Hic2 consliluit ut impcralor non intromitleret se de cleclionc pape.

Cat. Casincnsis (Mou. Germ. Scr. Lang., p. 483). -— Adrianus [Tcunensis] ann.l mens. llIl d. I . lsteAdrianu s cecevit2 Georgium

de Ahentinum et Mariam superislanam nudam per lolam Romam l‘usticavit.

RECENSlON nu xvB su‘scnz.

Adrianus tertius, nalione Romanus, ex paire Benedicto, sedit annum l menses Il. Hic constituit ut imperator non intromilla

se de electione pape.

NOTES EXPLICATIVES.

l. La note marginale de Il est évidemment empruntée à Marli-I

nus Polonus, tout comme le texte semblable qui figure dans la re- ,

cension du xvo siècle. Le décretmentionné ici par Martin n'asure-

mentpas existé. Jamaisl'empereurn'avait réclame le droitd’inter-

venir personnellementou par légnts dans les élertions pontilicales.

Tout ce qu'il réclamait c'est que l'élection ne ou point suivie de

consécration avant d'avoir été vérifiée et approuvée par lui. (‘.ette

situation, bien antérieure à Hadrien 111, se meintint apres lui, à.

tout le moinsjusqu’à la fin du un siècle. Cf. ci-dessus, p. lûT, note

7; v. aussi le concile de Rome. sous Jean IX,en 898, c. 10. — .le

ne pense pas que Martin ait inventé lui-même cette constitution

pontificale. (le qui en a suggéré l'idée, c'est sans doute le passage

de la vie d'Hadrien 11 (ci-dessus, p. lit, 1. 20 et suiv.) où il est

question des léguts impériaux qui veulent prendre part à l'élection

du pape et de l'opposition qu'ils rencontrent du côté des Romains.

2. ceczwit Georgium (le Abenlino] (le Georges est évidemment le

même que le Gcoryius veslarm'ius qui s'échappe de Rome en

876, avec Formose et divers autres praceres de l'aristocratie ro-

maine, qui furent ensuite condamnés à plusieurs reprises


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

par le pape Jean VH1. Auxilius Def. Form. I. t: u Georgius

siquidem, cui cognomen de Aventino. et (xregorius nomencolntor

octave lohanni papas in sinistram venerunt suspicionom: idem

vero Formosus praesul mutua cum eis videbatur dilectione cone-

xus et idcirco ah eodem papa non aequis oculis nspiciebutnr. Quid

plura? Disseminutus est rumor quod alins ex eis in 'l‘yberim foret


Generated on 2013-08-13 16:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

praecipitandus, alius lunline privandus, alius autem membris de-

formendns; unde iactum est ut nocturnis horis repentino nuntio

; pcrterrili, urbem egredienles, imminens periculum Ingiendo evade-

rent; nec mullo post ad li‘rancos pervenorunt. n Il fut rétabli

; dans ses dignités après la mort de Jean VIII, et très probable-

ment par son successeur Marin. Sous l'ladrien III le nomencla-

teur (irégoire, beau-père de ueorges, figure dans un document

(Jaflé, 3-501) avec la qualité de "tissus et upocrisiarius s. sedix apos-

loticae dontil était revêtu avant sa brouille avec Jean VIII (Jall‘é.

31H55, 3020). (les vicissitudes potitiques, dont le détail nous échappe.

donnaient lieu à des scènes sanglantes, connue celle dont parle

l’annalisle de Fulda, à l'année 882; « lobanues pontitex Bomanus

decessit, in cuius locum Marinus. antea episcopns, contra statula

canonlun subrogetus est. Quidam Gregorius nomine. quem no

muni superistam vocitabant. divas valde, in puradiso Sancti Pelri

a suo collega occisus est, et pavimenlum ecclesiae. per quam tra-

hebatur, totum sanguine illius inl‘ectnm. n Il doit y avoir un lien

entre cet événement et celui que raconte le catalogue du Mont-

Gassin. La mort violente de Jean VIII rentre aussi dans le même

ordre de faits.

3JIadrien Ill mourut prèsde Nouantoln etyfut enterré (ci-dessus.

p. l97,nole l). Son épitaphe l'aitdél‘uut. Le moine de Nonuntola à qui

nous devons une vie d'lladrien I, confondu en une seule personne

avec lladrien 111 (t. 1. p. 515, note 4). raconte que le pape, mort

in locum qui Spinum Lantberli vocalm'... Vlll id. iulii, fut enterré

dans l'église du monastère de Saint-Silvestre de Nonantola. il

ajoute que les moines ouvrirent sa tombe pour le dépouiller de ses

riches vêtements pontificaux. Sa planète (chasuble) étaitencore con-

servée dans l'abbaye au moment ou le biographe écrivait.


226 CXII. STEPHANUS V (885-891).

CXII.

STEPHANUS ‘, natione Romanus, ex patre Adriano, sedit ann. V] (i. Xllll.

[A morte’ sancti Gregorii papae usque ad hunc Stephanum sunt anni CCLXllll m. 11.]

RucsNswN ou xv' SIÈCLE.

Stephauus V, natione Romanus, ex paire Adrisno de Via Lata, sedit annos Vl dics IX; et cessavit episcopatus dics V. Huius

temporihus 3 Normanni adiunctis sibi Dacis pene totam Galliam devastarunt. Proptcr ipsorum timorem corpus beati Martini Turo-

nensis Altisiodorum est deportalum et in ccclesia sancti Germani collocatum. Sed monachis propter oblationes litigantibus et

suo sanclo miracula que fiebant ascribentibus, pro determinatione Ieprosus inter sanctos Martinum et Germanum positus ex

parte Martini curatus tantum, et alia nocte reversus ex alia parte ab eodem curatus est, non propter impotentiam Germani,

sed quia hospitem honoravit.

NOTES EXPLlCATlVES.

t. Stephanus...] Voy. ci-dessus, p. 191, le fragment de la vie de Rossi, Insrrz, t. 11, p. 2“). qui nous a conservé son épitaphe :

ce pape, encore rédigé avec l'ampleur de l'ancien Liber pontifi-

ralis. Accedis quiet/Mis magni sil/[vagin Petri

2. A morle...] Calcul faux, àmoins que l'on ne corrige CCLXlIlI celestis n-gni poscere r-lmvigeri,

en CCLXXXIlII;encore n’arrive-t-on qu'au mois de mai 888. qui inleulîs art/lis, compunclo corde, locellum

tombe, il est vrai, dans le pontificat d'Etienne V, mais qui ne conspice perapicuum quo pia membra x‘arent.

correspond ni au commencement ni à la fin de ce pontificat. Hic tumulus quinh‘ sacmtos conlinel artus

3. lluius lemporibus...] Cette légende, qui ne figure que dans la presulis ea'imii ponlifiris Slephani,

deuxième édition de Martin, provient de Vincent de Beauvais ln's ternie muni: populum quireæit et urbem

(Speculum, KXIV, 45), lequel dépend lui-même de Guillaume de et gessil Domino quae fuerunt placita.

Malmesbury. Mais c'est, je crois, Martin qui a rattaché l'histoire Suscepil [ellus consumplum puhmre corpus,

au pontificat d'Etienne V : Vincentla place sous celui de Jean VIII.

‘A. Le tombeau d‘Etienne V se trouvait dans le portique de

Saint-Pierre (pl. {29). « ante ecclesiam» dit P. Mallius (De

elhera sed scandit spiritus almus ovanx.

UndP, pelo, cuncti uenienles dicite fl'atres :

Arbiter omnipolens, (la veniam Stephano.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CXIII FORMOSUS (891 896). 227

CXlll.

FORMOSUS, natione‘ Portuensis, ex patre Leone, sedit ann. V mens. V] d. XVlll.

CATALOGUES.

Paris. 5140. — Formosus, episcopus l’ortuensis, sedit aun. V mens. Vl.

Aug. — Formosus, natione Portuensis, ex patrc Lcone, sedit anu. “Il.

Est. — Formosus, nacione Portnensis et eiusdem aecclesiae episcopus, ex patre Leone, sedit ann. llll Il]. Vll d. X.

IiECENSlON nu xv‘ SIÈCLE.

Formosus, episcopus Porluensis, sedit annos V menscs V; et ccssavil episcopalus diebus ll. Hic’ per picluram rcnovavit totum

ecclesiam beaii Petri principis aposlolorum. Hic aliquandoî 0b timorem lohannis pape fugiens, episcopatum Portuensem de.

reliquit; et cum post vocatus redire nollet, anathemalizutus est. Sed post in Galliam ad imperalorem veniens, usque ad laycn-

lem statum degradatus est; insnper iuravit se nec ad episcopatum nec Romam reversurum. Post a Martino successore lohannis

contra inramentnm restitutus, non solum Romani est reversus, sed etîam episcopatum Romanum snscepil. Propter quod de

facto ipsius multa altercatio fuit, prout in sequentibus patebil.

NOTES EXPLlCATl \’ES.

1. nalione l'ortuensis] Le mot nalioue, qui se rencontre aussi

dans certains catalogues, paraît être une correction maladroite : V

la leçon primitive était episcopus.

2. "in per pi('l1u'ant...] Martin emprunte cela àBenoit du Mont-

Soracte : « Renovnvit Formosus papa aecclesia principis aposto-

lorum piclura tola » (Mom. GCI'IIZ. Soin, t. III, p. 71-’1).Une partie

de cette décoration s'est conservée jusqu'au commencement du

xvne siècle, c‘est-à-dire {jusqu'à la démolition de la partie infé-

rieure de l'ancienne basilique, sous Paul V. Il nous en reste une

description, de la main de Grimaldi; M. Eug. Müutz l'a publiée.

dans le tome I de la Bibl. des écoles françaises de Rome et c"Alhé-

nes,p. 2L8. Uinmpini (De saur. aedi/Z, p1. X, XI) et d'après lui

Biancliini (AnusL, t. Il‘. p. Lxxm) ont reproduit des dessins an-

nexès au mémoire de Grimaldi. J'ai déjà parlé (t. I, p. xxvx) des

portraits des papes qui faisaient partie de cette décoration; les

autres peintures. distribuées en plusieurs étages, couvraient tout


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

l'espace entre la. colonnade et la charpente, sous et entre les fenê-

tres. Les sujets étaient empruntés, d'un côté (coté du N.) à l'An-

cien Testament, de l'autre au Nouveau.

3. Hic aliquamlo...] Tout ce qui suit :1 été emprunté par Martin

à Vincent de Benuvais (Spec. hisl. xxrv. 56), qui lui-même se

réfère à Sigebert de Gembloux.


Generated on 2013-08-13 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
278 CXIIII. BONIFATIUS VI (896).

CXIIII.

BONlFA'l‘IUS, natione Romanus, ex paire Adriano episcopo, sedit dies XV.

RECENSXON nu xvl siàcne.

Bonifulius sextus, natione Tuscus, sedit XV diehus.

NOTES EXPLICAT IVES .

Le tombeau de Boniface "I existait encore au temps de P. Mal-

lius (De Rossî, Inscn, t. 11, p. 207): a Hic requiescit in porticu

pontificum, de quo habetur hoc epitaphium:

Atria magnifici sunl membris plena sepulclu'i (var. sept1111‘)

Sedis apostolicae Boni/«(i presulis almi. »

—— Il est évident que nous n'avons ici qu'un fragment. et encore

mal copié. Mallius attribue cette épitaphe à Boniface 1, à qui elle

ne peut convenir, puisque ce pape étaitenlerré sur la voie Salana.

On a d'ailleurs les épitaphes des papes Bonifnce II, III, IV et \'.

Il est dii‘ficile que ce soit celle de Boniface VII, que l'on ne pou-

vait guère être tenté, vu les circonstances de sa vie et de sa mort,

d'appeler praesulalmus. Il est donc naturel de penser à Bonii’ace

VI. M. de Rossi (l. 0.) propose de restituer à peu près comme

il suit, ce fragment d'épitaphe:

Ah‘ia mngnificis [quae] :unl (iam) plana sepulcl'im

sedis apostolicae Boni/ah‘ pmesulis almi

(suscfpiunt corpus etc.)


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CXV. STEPHANUS Vl (896-807). 229

CXV.

STEPHANUS, natione Romanus,ex patre Iohanne presbytero, sedit ann. l mens.

Lateranensis ah altare usque ad portes cecidit.

lll. Huius tempore' ecclesia

Cnuocozs.

Parisin. 5H0. —- Slepbanus, cpiscopus Campaniae, sedit ann. I mens. lll.

Est" Valic. i340. —- Slepbanus, cpiscopus Campaniae, sedil aun. l. mens. lll. Qui poslmodum monachus fuit.

Aug. —_Stephanus Vl, nalione Romanus, ex patre Iohanne presbytero. episcopo Campaniae,sedit ann.l m. ld. XVlll. Oui post-

lnscrn, t. II, p. 2155) : « Hic requiescit ante ecclesiam, min:

1 epitnphiuin est istud :

ea monachus l‘aclus est.

RECENSION ou au sntcus.

stephnnns sextus, natione Romanns, sedit annum l menses lit; et cessavit episcopalus diebus tribu“. Hic 3 a Formoso papa

episcopns Avergnie ordinatus ipsum persequilur; qui omnes orclinationes ipsius irritas deerevitjesse. Legitur etram quod corpus

l"ormusi in concilie positum et veste papali exnlum laycali induitur, et duobus digitis dcxtre menus eius abscisis in 'l'yberim

iactari preccpit.

NOTES EXI‘ L ICA’I‘lVES.

l. eL'L‘lesia Laleranensis] Cet événement est consigné dans les

Annales Alamauniei (Mon. Germ. Sain, t. I, p. 53): « Basilica in La-

terenis maiori parte cecidit. Et postea Stephanus papa Formosnm

de sepulcro eiecit et in apostolica sede locavit et diaconnm pro eo

constituit ad respondcndum, et apostolicam exuit vestenuettraxit

per basilicam; et sanguis de 0re eius llnebat; et in flumen proiec-

tus est. »

2. llz‘u a Furmoseu] Martin a tiré ceci de Vincent (nu, 57).

— Auxilius. lu defens. For/7108i, appendia: (Dümmler. Auxilius und

Vulgarius, p. 95): « Post Iohannem papam fuit Marinus, post

huuc Adrianus. post hunc Stephanus, filius Adriani, post huuc

Formosus, post hunc Bonifncius, post hunc Stephanus, qui fait


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

per quinquennium in Aganina. ecclesia. episcopus; iste persecutus

est Formosum. » -- Ce pape indigne se trouvait dans une situa-

tion au moins aussi irrégulière que Formose au point de vue du

droit canonique. Mais c'était un easuistc subtil : il trouva moyen,

en annulant les Ordinations de lî‘ormosc, d’annuler sa propre con-

sécration épiscopale pour le siège d‘Anagni, ce qui permettait de


Generated on 2013-08-13 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

considérer comme légitime son élévation au pontificat romain. Il

n'est pas exact de dire, comme l'a fait Dümmler (op. cit., p. 10,

note 2), qu'Auxilius est le seul auteur qui parle d'un évêché occupé

par Etienne VI avant son élévation au siège apostolique. Les ca-

talogues attestent la même chose, bien qu'ils ne désignent pas

l‘évôché avec précision.

3. Qui poxtmodum] V. plus loin, p. 230, note 1.

6. Voici l'èpitaphe d‘Etieune VI, d'après P. Mallius (De Rossi,

Liusn I’ONTIFICALIS, l. ll.

IluC SL'p/mmpupc elamlunlur membra moelle;

l sm'lus dicllls crut omline qui/111e pah'um.

llic lu-inunn rc/mlit Formes? spurr'a .vuprrbi,

culmina qui invasil salis uposlolice.

Cmcili'u'n insii/uit, presedit puslor et ipsi;

Ieyc salis t'essis imu l/l’llll famulis.

Cumguc puler mullum certw-et dugmale sancto,

cap/us et a serle pulsux in [mu fiu'l.

Carceris iuterea vinclt‘s conslrirlus in imo

sn'angululus uln' enter-al homme/n.

l'os! decinmnique (Item l't’yllllllll lmnslulil annum

Ser'gius hue papa funeua saura colens.

Cette épitaphe, composée par l‘ordre de Serge III, le plus

l acharné (les ennemis de Formose, glorifie l'abominable attentat

Ll'lfltienne VI. Le cinquième distique rappelle sa mort tragique,

' dont la cause précise et les circonstances nous sont inconnues.

‘ Auxilius en fait mention dans sa De/ensio Fornmsi, c. 10. comme

d'une chose notoire : u lam vero pro lalibns ausis qnae ultio se-

cnta sit cum vel quo laqueo miscram exhnlaverit vilain, omnibus

notum est. » Dans le onzième vers, les mots dium regnanli sont

évidemment mal transcrits. L‘épitaphe est datée de la dixième

année après le mort d‘Etienne, c‘est-à-dire de l'année 907.

‘27
230 CXVI. RQMANUS (897).

ÏCXVI.

ROMANUS. natione Gallisanus, ex paire Constantino, sedit mensÿ'lll] dies XXlll.

CATALOGUES.

Paris. 5Mo. — Ilomanus sedit mens. [il]; qui 1 postea monachus l'actus est.

Laur. — Romanus, presbyter tunc (Iege tituli) sancti Petri ad vincula, sedit men. IIlI.

Vat. i340. — Romanus, presbyler tituli sancti Petri ad vincula, sedit mens. Il".

Est. — Romanus, nacione Galerae, presbiter tituli sancti Petri ex vincula, sedit m. Il“.

RECENSION DU XY" SIÈCLE.

llonianus, natione Romauus, sedit menses Il] dies XXII. Hic‘: contra Stephanum papam sententiavit.

NOTES EXPLICATI VES.

1. Qui posteu monachus] Le Valic. 4340 dit la même chose d’E- comme ici : u tactus est monaclius n (t. I. p. 293). Cf. plus loin.

tienne VI. Nous avons ici une note marginale qui a été trans- Ghrislophe, p. 235.

posée. Mais où est sa véritable place 7 S’agit-il d’Etienne V1 ou 2'. Hic-sentenlimvil] (les mots manquent aux manuscrits de Mar-

de Romanus? Etionne V1 mourut en prison, étrangle. à la suite tinus Polonue; ils pourraient bien provenir, grâce à quelque dis-

d'un soulèvement qui l'avait précipite du siège pontifical. Quant à traction, de la notice suivante. On ne sait rien de Romanus ni

Romanus, on ignore absolumentles circonstances de sa fin. Fut-il de son attitude à l'égard de la mémoire de Formose. Cependant,

aussi déposé et enfermé dans un monastère 9 Ou bien le supplice comme il fut élevé au pontificat après qu'Etienne VI eut péri d'une

d‘Etienne VI fut-il précédé d‘un sorte de profession monacale, for- mort violente, il est peu probable qu'il ait suivi la même ligne que

cée. bien entendu ? Je ne sauraisle dire. Quand on déposa le pape son prédécesseur. Noter qu'il était de Gallese, comme Marin.

Silvère, on lui passa aussitôt un habit de moine, et l'on dit, l'ami de Formose.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
GXVII. THEODOBUS 11 (897). 231

GXVll.

THEODORUS, natione Romanus, ex patre Fotio, sedit dies XX.

RECENSION m1 xv’ SIÈCLE.

Theodorus secundus, nations llomanus, sedit dies XX. HicA contra Stephanum seulentians omnes ordinatos a Formoso recon-

ciliavit.

NOTES EXPLICATIVES.

l. Hic cunlm...] Tliéodoi'e tint en ellet un concile pour cette af-

faire; ou en lut les actes, l'année suivante, devant un autre con-

cile présidé par le pape Jean 1X 2 « Vult domnus papa ut legatur

synodus acta a Theodoro papa 7 Et factum est n (Mabillon, Mus.

ilaL. t. 1, part. 2, p. 86 ; Mansi, t. XVII, p. 221). Auxilius (Def.

Fortin, 1. c. il) raconte que le corps de Formose ayant été retiré

du Tibre près de l'église Saint-Acontius à Porto, « nec niulto

post, Tlieodoro papa iulienle clerus ac populus cum psalinis et

ymnis, cereis et lhimiamutibus in magna gloriu reduxernnt eum

in‘Ui-hem, et iuduentes euni apostolicis amictibus (adhuc eniin

integer exislebat). una culn eodein papa Theodoro detulerunt illum

in basilicnm aposloloruni principismdipsam scilicet confessionem,

ibique inimolata pro en dominica liostia efl‘erentes eum iutor apos-

tolicas jlunihas suo .restltueruut sepulcro. n lbid. Append. (cf. ci-

dessus, p. 229. note 2) : « Post modum vero (après Etienne VI)

exlitit Romanus, post huuc Theodorus. [rater Tlieodosii episcopi;

iste nimirum Thcodorus fuit de ordinatione iamdicti Stephani lilii

Adriani (Etienne V). liic est qui reconciliavit ordinationelu For-

mosi. qnnm prael‘atus Stephanus Aganinae ecclesiue (Elienno VI)

per vim inlus Rolnae et non foris deposucrat, nec {amen prnesump»

serat eos iterum conseci‘are. Iste nalnque Tlteodorus. ut dixinius,

eos reeonciliavit et libellos abrenuntiationie cie reddi'lit et igni

cremari praecepit. » Même auteur. [11]‘. et Def. (Migue, P. L.,

t. UXXIX, p. 1801) :« Eos nanique quos Steplmnus secum in eccle-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

siu vestiri prohibuit, papa Theodorus, qui utique de Forniosi or-

dinatioue non luit, et suum agere ol‘licium praecepit, eiusque cor-

pusculum quod pertinaciter eicctum l'uerut cum exultatione ad

npostolicnln tumbam reduxit. »


Generated on 2013-08-13 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
232

CXVIII. lOHANNES VIIll (898-900‘.

CXVllL.

IOHAN NFS, natione Tiburlinus, ex patre Rampoaldo. sedit ann. ll dies XV.

IIECENSION DU xv° SIÈCLE.

lnhannes nonus, natione Romanes, sedit aunis [l diehus XV. Hict pugnam fecit cum Itomanis. Hic 2 ad conlirmandum l-‘or-

lnosi ordinationem synodum Revenue statuit, uhi sententia quam Stephanus papa contra Formosum l‘ecerat reprobuta fuit.

NOTES EXPLICATIVLS.

t. Hic pugnam —- Romanis] Je ne sais d'où Martin a tiré cette

phrase. C'est sans doute une allusion aux troubles qui surgirent

à la mort de Théodore. Le parti contraire a Formose élut alors

Serge IlI; mais il fut chassé par le parti formosien. rallié autour

de Jean 1X. Cf. plus loin l'èpitaphe de Serge III.

2. Hic ad confirmandum] Vincent. xxiv. 58. Ceci provient

d'Auxilius (De/‘.Formosi, Appendim) : ( Deinde (après Théodore) fuit

lohannes, qui ad conflrmandam ordinationem Fcrmosi synodum

scptuaginta et trium episcoporum in urbe Raveuna statuit; in

qua synodo etiam archiepiscopi et rex Francorum (l'empereur

Lambert) afluerunt. lbi namque coram eis igni combusta est sy-

nodus quam memoratus Stephanus Aganinae ecelesiae in damna-

tionem Formosi iecerat. » La conformité entre les deux textes est

encore plus grande dans les manuscrits de Martinus Pol’onus ; le

nombre des évêques y est indiqué comme ici. Le concile de Ba-

venne. tenu en 898, avait été précédé d'une autre assemblée

synodale. à Rome, dans la basilique de Saint-Pierre. On a les

décrets de l'une et de l'autre.

3. Voici ce que P. Mallius (De Rossi, lnscrn. t. Il, p. 216) dit

du tombeau de Jean IX :n Hic reqniescit ante ecclesiam prop»

portam Guidoueam (pl, 125). cuius epitapliiunl est hoc » :

Ecclesie specimen, clarissima gem ma bmorum

et mumli dominux. hic iaccl el‘imius


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Iohannes, merilis qui fulsit in ordine nanas.

inter apaslolicos quem vehil altitonans.

Conciliis docuit {amis qui dogma salulis

observare, Deo munera sacra ferens.

Temporibus cuius novilas abolila mali est

et firmala fldes quam slaluere paires.


Generated on 2013-08-13 16:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Qui morihmzs eris, lector, dic : Papa loannes

cum sanctis capiat regna beala Dei.

Le troisième distique parle de trois conciles réunis par Jean 1X '.

deux seulement sont connus.


CXVIIII. BENEDICTUS [[11 (900-903).

‘233

ECXVIIII.

BENEDIGTUS, natione Romanus, ex ’ patre Mammolo, sedit an. Il” m. VI d. XV.

RECENSION DU XV‘ SIÈCLE.

Bauedictus quarlus, nalione Romanus, sedit annis lll meus. II; et cessavit episcopatus diebus Vl.

NOTES EXPLICATIVEB.

1. ex paire Mammalo] Auxjlius, App. : « Post hunc quoque

Iohannem (Jean 1X) fuit Benedictus, filius Mammali. »

2. Voici l'épitaphe de Benoît IV, d'après P. Mallius (De Rossi,

Inscr., t. II, p. 217). Le tombeau se trouvait pl. 123 :

Hic generis decus ac pielalia splendcr opimus

ornal opus umwtum iussa Dei medilans.

Pruelulit lu'c generale bonum tuera speliall',

mercatus celum cunclu sua trl'nu'l.

Deapeclas viduas necnon mapesque pupilles

ut nalox proprios assidue re/‘ovens.

inspecter tumuh‘ compuncta dicitu corde:

Cwnflhristo regnea, o Benedicte, Der).

Membra Benedicti hic quai-li :acrata quiescunt

pontificis magm', praesulis eæimii.

Qui men'to dignus, Benediclus nomme dictus,

cum fuel'il [argus omnibus ulqzzn bonus.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 16:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
234

(JXX. LEO V (903).

cxx._ _

LEO (iste lorensis ' fuit), natione Ardeatinns, de loto qui appvellatnr Priapi, sedit ana. 1 (1. XL.

CATALOGUES.

Par. 5H0, Valic. 1340, Est. —— Leo presbiter forensis sedit dies [.Vll (d. LXVll Pan).

Laur. — Leo presbiter l'orensis ecclcsiee sedit dics LVll.

llscsuslou ou xve SIÈCLE.

Leo quintus sedit diebus XL. Hunc2 post quadragesimum dicm ordinationis sue Christol‘orus presbyter suus capiens et in car-

cerem retrudens, per invasionem rapuit presulalum. Qui cum Vll mcnsihus prefuisset, a Sergio papa lleponitur et in carcerem

tanquam invasor relruditnr.

NOTES 1 XPLICATIVES.

l. fm-ensis] (le terme signifie que Léon n'était pas prêtre cardi-

nal de Romc. Il est possible qu'il ait été desservant d'une église

située au lieu appelé Priapi, aux environs d’A-rdée, ou sur la voie

Ardèatine. L'antique cité d'Ardée, après un bien long intervalle,

reparait dans les documents du x1° siècle (Nibby, Dinlorni, t. I,

p. 238), avec la désignation de Castellum Ardee. — La légende de

saint Tugdual ('l‘udual, Tual), patron de Tréguier, telle qu'elle

circulait vers le nu’ siècle (A. de la Borderie, Les trois uiesanciennes

de s. Tudual, Paris, 1887, p. 16), raconte que, ce saint homme étant

venu z‘tIlome en pèler‘inagefily fut élu pape et prit, le ttvul de Léon

(Leo Britigena). Il y a un lien littéraire entre cette légende et le

texte de notre catalogue, où le mot fw'ensis aura été mal compris.

Le légendaire, en ell'et (op 017.. p. 17), se réclame d'un catalogue

romain :«Plebs... Tutgualum... intronizatet mutato nouiine ipsum

Lennem Britigenam nomiuat, ut Romanus calalugus llül'l'fl’. n

2. Hunc [1051...] Vincent, xxiv. 58, qui dérive

d'Auxilius, texte cité plus loin, p. 235, note 1.

évidemment
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 17:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CXXI. CHRISTOPHORUS (903-904).

235

CXXI.

CHRISTOFORUS, uatione Romanus, ex patre' Leone, sedit m. VlI. Hic l eiectus est et monachus effectus est.

CATALOGUES.

Lama, EsL, Vut. i340. —— Christophorus, presbiter cardi nalis lilnli Damasi, sedit men. llll, et eiectus est etmonaehus t'actus.

NOTES EXPLICATIVES.

l. Hic eieclus 881...] Il fut traité par Serge 111 comme il avait

lui-même traité Lèon V. Auxilins, De/‘. Form., Li : « Nonne

post obitum quarti Benedicti papae, vir Domini laudnbilis vitae et

aanctitatis nomine Leo. apostolorum vicarius. papa urbis ell'ectus.

srmctne Romanae ecclesiae gubernaculn dum per trigintn dies

amministrasset, a quodam Christophoro presbitero suo apprenan-

sus estet carceralibus ergastulis mnncipatns ? Mox autem idem

Christophorus se papam instituit.Deinde Sergius quidam, qui upud

Francos plurimisiam temporibus fucrat com1noratus.valido Fran-

corum auxilio et quorundnm llomanorum machiuationibus prae-

fatum comprehendi ac reclndi fecit Christophorum ; nec multo

post lalenter Romain iugrediens eisdem opitulantibus Fraucis

apostolatus fasligium conscendit. n Eugène Vulgarius, De causa

Formosiana, li: « Scriptum enim est: Non potcst luunano con-

demnar'i ermninequem Deus suc l'eservauil iudicio (Isid. Synon. u,

86). Quae res adeo viluit ut non solum non diiudicentur, sed

etiam acerbe et publics. seditione comprehendantur et in reali

carcere proscribantur, donec suptili commento factiosoque actu

cnruificinus eorum interitus machinetur, utrum eliminato exilio

an concito exitio, quid super his sit agendum determinetur.

Quod nuper de Leone et Christoforo sacris apostolicis actum totus

mundus contremuit: quando trea simul luctabantur apostolici.

quorum nous qui l‘ortior reliques duro domana ergastulo vitam

eorum cruda muceratione decoxit ac tandem miseratus diro mar-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tyrio finiri compulit et ab imis medullis doleutes animes extor-

queri fecit. quatenus securus singularitatis victor suorum hostium

in aposlolicali cathedra sola maiestas adoraretur. :1 Ainsi, d‘nprèa

Vulgarius, Serge III aurait fini par faire mourir ses deux prè-

décesseurs.

2. Voici ce que P. Mallius (De Rossi, Inmn, t. [1, p. 211) dit


Generated on 2013-08-13 17:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

de son tombeau : u Hic requiescit in ecclesia b. Petri, de que ha-

betur hoc epitaphium :

Hic pia Chrislo/‘ori quieacunt mcmbra sepulh’.


‘236 CXXll. SERGIUS lll (9011-911). '

CXXII.

SERGIUS ’, natione Bomanus, ex paire Benedicto, sedit ann. Vll m. il! (1. XVl. Hic basilicam ’ sancli lohannis,

que appellatur Constanlinia, que temporibus domni Stephani VI pape ceciderat, a solo reedificavit et diversis

donis et ornamentis ditavit, sicut ex utraque parte parietum litteris exaratum usque hodie legi potest ante co-

lumpnas ereas quae sunt coram altari.

RECENSION au XVe SIÈCLE.

Sergius tertius, natione llnmanus. ex paire Beuediclo, sedit annis Vll mensibus llll diehus XVI; et eessavit episcopatus die-

bus Illl. Huius tempore3 ecclesia sancti Iohannis Laleranensis corruit, quam papa a tundamcnlis reparavlt. llic Sergius‘ dia-

conus per papam Formosum de papatu reprobatus, tandem papa factus ad Francos se lranstuiil. Quorum auxilio Christoforum

papatus invasorem <incarcerans> et inde Romain ingressus, papalum obtinuit, et in 5 ullionem sue rcpulse Formosum de sepul-

cro extruclum et in sedc pontilicali sacerdolaliter indntum decollari precepit et in Tyberim iactari, et omues per ipsum ordi-

natosdeordinavit. Qncm a piscatorihus inventum et in basilica suncti Petri positum sanclorum ymagiues udorasse el vencrubiliter

salutasse palam ah omnibus vise sunt.

NOTES EXPLICATIYES.

-l. Sergius...j Elu en même temps que Jean 1X, Serge fut non

seulement évincé mais condamné dans les formes, avec ses prin-

cipaux adhérents. par le nouveau pape. Concile romain de 898,

c. 8 : « Sergium, Benedictum atque Marinunnduduni presbyteros

sauctae Romanae ecclesiae, sen Leonem, Paschalem et lohannem,

dudum diaconos sanctae sedis apostolicae, iusle et canonice dam-

natos et a gremio sanctae Dei ecclesiac sequcstratos, si aliquis

homo, sacratissimis auctoritatibus t'ractis, illos inter ecclesiasticos

viros nobis inconsultis hubcre voluerit, out in ipsos gratins qui-

bus canonica auctoritate privati sunt rcducere quoquo modo ali-

quando maluerit. sive eos saccrdotes vocare aut habere tentaverit,

sciat se fore anathemate percussum a Patre, Filio,sanctoque Spi-

ritu, tamquam qui s'inctorum canonum violator extiterit. »

2. Hic basilicam...] lean IX s'était déji‘i occupe de la reconstruc-

tion de la basilique; mais les gens qu'il avait envoyés en forêt

couperdu bois (le Cil lrpente en avaient été empêchés par des ma-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

liliosi homines. Il l-orta plainte à l'empereur Lumbert. devant le

concile de Ravenne (Hardouin, t. V1, part. I, p. 493 ; Mansi,

t. XVIII, p. 232). C'est il Serge 111 qu'il était réservé de

réaliser ce dessein. Suivant la coutume des anciens papes il

consigne le souvenir de ses travaux dans (les inscriptions monu-

mentales, actuellement disparues, mais dont le texte s'est con-


Generated on 2013-08-13 17:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

serve. Les voici:

in

épigraphiqne à la description du Latran par Jean Diacre. dans le

ms. SPssorimms ‘.290. Elle se lisait dans l'abside, au«dessus d'une

autre beaucoup plus ancienne : FI. Felia: v. c. magister ulriusque

mililz‘ae, palricius et cons. 0rd. et Padusia eius inl. femina uoli com-

polos dl‘ proprio l'ecerunl. Celle-ci fut gravée entre 428, année où

Fl. Felix fut consul ordinaire, et 430, date de sa mort (l‘rosper.

Ch7'on., a. «530). Elle fut copiée dès le ix' siècle, avant l'effondre-

mcntde la basilique sous Elienno VI. Plus tard, le collecteur du

ms. Sessorien la transcrivit :‘i la suite de la précédente Aula Dei.

— Dans ce ms. on lit au dernier vers nomen (ledit. — Les deux

inscriptions FI. Felia' ct Aula Dei disparurent en i291, lorsque

Nicolas 1V fit restaurer l'abside.

Sel-girls ipse plus papa hmzc qui coPpîl (1b imia

lrrlius arplcuil islam quam conspicis aulam.

(Jean Diacre, De eccl. Lama, 8; Migne, P. l...t. GXCI", p. 1553).

Jean Diacre rapporte que cette inscription se trouvait au-dessus

de la porte d'entrée. à l'intérieur. « super ipsas fores ecclesiae

scriptum fuit inturius. u

Aula Dei liane similis Synai saura ium fr-rrnli

ut IE1‘ demonst'lal ln'c quae fuit mlila quoudam

Leu: hinc criait montes quue (Im‘il ((1) {mis

el vulgala (ledit nomen per climm‘a saecli.

(Mariui-Mai, Il, 'l ; et. De llossi, Inscr. 0h12, t. .11, p. 159, 306).

Cette inscription ne nous est parvenue que dans un appendice

AlIgll-S‘IUS CüPsfll‘ lolum 4mm duceref orbmn

condidil Imnu aulnnz Silvcxlri vin-[smala sacrum ;

iamquc saIuti/‘rra t'epm nnnu/ulus (il: unda

eccleviue Iu'c sedem cons/mimi] primus in orbe

Sah'n/ori Dr’o qui punk/(1 saIn/n'iirr agi],

(‘uslodemquc loci pamlil lz', sancle Iohannes.

lnclinula ruit spnio volrcntibus anm‘s.


CXXII. SERGIUS III (904-911).

237

sergius art culmen produxit tertius ima

cespite [e]! amavit pingens haec moenia papa.

(Marini-Mai, II, nic cf. De Rossi, I-nscr. ch12, t. 11'‘, p. 306)‘ Comme

le n' 1, cette inscription n'est connue que par le ms. sessorien.

Jean Diacre cependant l'a eue sous les yeux, comme on va le

voir. C'est lui qui nous permet d'en indiquer la véritable place.

Panvinio et les auteurs'qui l'ont publiée après lui (De Roesi, t. c.)

disent qu'elle se trouvait dans l'abside; mais aucun d'eux ne l'a

vue. Je vais transcrire ici tout le dernier chapitre de Jean Diacre.

« XIV. De casu et reparations istius basilicae. quo tempore

fuit facta a Sergio papa III et donis atque ornameutis quae obtulit

in ipsa, sicut in epitaciis parietum hinc inde scribitur iuxta

columnas aeneas :

u Anno quo baptizatus est piissimus imperator constantinus

Augustus beatissime Silvestro sanctae apostolicae sedis pontifice et

a lepra per lavacrum sacri baptismatis mundatus est, aedificevit

hanc basilicam in honore salvatoris domini nostri lesu Christi et

commemoratione sancti iohannis Baptistes. Permansit enim ab

eodem tempure, licet separatio parietum et tectorum curvatio eius

ruinam ante ostenderent per aliquot annos, usque ad tempus

stephani piae memoriae VI. Tempore autem illius ruit. et fuit

in ruinis dissipata et comminuta usque ad tempus quo revocatus

est domnus sergius presbiter et electus de exilio et consecratus

est Romauorum tertius pmesul. in illis vero temporibus quibus

invasores apostolicum tenebant senlem, tulerunt de bac basilica

omnes thesaurus et cuncta ornamenta aurea et argentea ac uni-

versa utensilia quae ab initio hic oblata iuerunt; et non celebra-

bantur divina ofticia in ea, sed erat in dispersions quasi in ther-

mis (7) virgultorum et vepribus cooperta. Post ordinationem igi-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tur suam domnus Sergius III papa. trislnbatur nimium super de-

solationem huius nobilissimi templi. Non enim erat spes neque

solatium mortalis de restauratione illius. Cumque omnibus uua

esset desperutio de eius relevutiune et humanum deesset auxi-

lium, ad divinae pietatis conversus iuvamen, in qua semper ha-

buit fiduciam, incipiens ab antiquis laborare fundamenlis, fine


Generated on 2013-08-13 17:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tenus opus hoc consummavit et decoravit aureis ornamentis et

argenteis sicut inferius legitur, et plus; quia super ibi addidit,

dum vixit, praedictus sanctissimus sergius tertius papa. »

Il est clair que, jusqu'à. ces dernières lignes, Jean Diacre ne fait

que paraphraser l'inscription Angus/us Caesar. Çà et là, vers la

fin, il s'inspire aussi de la suivante. dont il donne aussitôt le

texte. Toutes les deux devaient donc se trouver sur les murs in

epitaczis parietum (l. pittaciis), de chaque coté dela nef (hinc inde),

en haut. près des colonnes d'airain qui fermaient le presbyterium

liurta columnas aeneas). C'est exactementla situation indiquée par

le L. P., et c'est bien ces deux inscriptions qui sont mentionnées

dans celui-ci. Voici la seconde, d'après Jean Diacre z

bo

Postquam in honore tui nominis, mundi Salvalor, et commemo-

ratione lui, sancte iohannes Baplisla, de tuis donis per multa

certamina et labores prae/atris tlomnus sergius tertius papa

hanc basilicam in ruinis positum a fundamentis construxiL

cum omnia ornamenta aurea et argentea atque aenea 2.: ea

ablata fuissent ab inuasaribus, reparare et afferre tibi alia

rum devote animo sluduit, quamvis in multis esset perturba-

tionibus constitutusy non amisit tamen tuae servire maiestati.

Llnen Pourrrrcsus, t. II.

Fecil autem et obtulit omnipotentiae tuae istam pulcherrimam

imagineml quam quinque libris auri denar-aviti ciborium vero

mime pulchritudinis e1: argento et aum puriasimo, cum gem-

mts; eiusperfertionem ccL librata numeros et pondus assumpq

sil; crucem auream cum cl'ucifizo; argenteas duas, unam ha-

bentem cruci/itum totum de auro et agnum de aura cum gem-

mis; coronam de aura, cum crueibus duabns, et aliae duas ea:

mistis metattis ; flbulam de auro cum gemmisg duas bursellas

de argento zleuuralas, cum gemmis quinque; coronas rte ar-

gento eum delphinis suis decem ; canistra de argento XXX V1111,

gavatas de argento XXV; cruces argenteas Illl in quibus ga-


238 GXXII. SERGIUS IH (904-911).

7. Sur le tombeau de Serge III, voici ce que dit P. Mallius (De Pellitur urbe pater, pemadit :acra Io/tannca

Rossi, Inscn, t. II, p. 212) : « Hic sepultus est in ecclesia beati Romuleosque greges dissipni ipse lupus.

_ Petri inter portam Argenteam et portam Ravennaticam (pl. 13 2), Exul erat patria seplem volvent‘ibus anm‘s,

. cnius epitapbium est istud » (Mallius le confond avec Sergins I) : port mullis populi urbe redit precibus.

Suscipitur, papa sacratur, sede recepta

Limina quz’sqm‘s adis pape metuenda beali gaudel, amat pas/for agmina cuncta sz'muLl

cerne pii Sergii ezcubiasque Petri. Hic invasores sanctorum faire szlbegil

CuImen apostolt'ce sedis t's iure paterno _ Romane ecclesie iudiciisque Patrum.

electus tenait ut Theodorus obit.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 17:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
GXXIlI. ANASTASIUS 1H (911-913). — CXXIIiI. LANDO (913-914).

GXXIII.

ANASTASIUS, natione Romanus, ex paire Lutiano, sedit ann. ll mens. ll.

RECENSION DU xv° SIÈCLE.

Anastasius tertius, natione Romanns, sedit ann. Il,’ et cessavit episcopatus diebus ll,

NO'I‘ ES EXPLICATIVES.

1. Voici l'èpitaphe d’Anastase Ill, d'après; P. Mallius (De Rossi,

Sedem apostolicam blando moderamine rezit

Înscn, t. II, p. 217):

lertz‘ua eæt‘stens ordine pontificum.

Ad Chrislum pergens pecmti m'ncula sperat

Vatz‘s Anastasii requiescunt membre sepulchro solvere clementer omm'a passe sibi.

sed nunquam meritum parvula claudit hmnus.

CXXl lll.

LANDO, natione Sabinensis, ex paire Taino, sedit men. IIll dies XXll.

CATALOGUES.

Laur. — Lando sedit men. V; et cessavit episcopatus eius die XXXVl. — Ha Vatt, 629 et 1340 et Est.

Cav. — Lande, uatione Sabinense, ex paire Taino, sedit VII dies XXXVI.

ltrcsusron DU xva SIÈCLE.

“ Lande, natione Romanus, sedit mens. Vl diehus XXl,

239
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 17:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
240 CXXV. IOHANNES X coii-easy

cxxv.

IOHANNES, nationei Ravennas, ex patre iohannes sedit ann. xun mens. Il dies xv.

CATALOGUES.

Catal. Casinensis (Mon. germ Scr. Langobq p. 484L): iohannes archleplscopus ’ Rabennatls eclesle, mvltutus a primatibus Ro-

mane urbis, contra instituta canonum agensl Romane eclesie invasor factus profuit in ea annos sedecim; qmbus expletisy ah liilS

occulto Dei iudicio, tamen iusto, vivus ‘3 depositus est.

RECENSION DU xvo SIÈCLE.

iohannes x sedit annis xm mensibus [l diebus lll. Hic l fuit filius sergii pape et episcopus Ravennas. Qui invasor ecclesie fuit

et ab omni populo Ravennato depositus. Huius consilio ‘ et auxilio Sarraceui qui tunc dominabantur in italia prope Urbem de-

victi sunt. Demum ipse papa cum marchione Albericointrans Apuliam,apud Garrilianum contra Sarracenos durum bellum haben-

tes victores effecti sunt. Postqnam Romam redierunt, a populo Romano cum gaudio et honore recepti sunt. Sed s post, discor-

dia interveniente, marchione de Urbe expulso, in Orti castrum extruens se ibi recepit et nuncios pro Ungaris ut terram Roma-

norum possiderent misit. Qui venientes tntam Tusciam depopulando, mares et feminas et quicquid tollere poterant in Ungariam

deportaverunt. Propter quod Romani commoti predictum marchionem trnnidaverunL Ungari vero post, singulis annis per multa

tempora fines Romanorum devastare soliti erant. lohannes vero i papa a militibus Guidonis comitis captus est et in carcere

missusl super os cervicali posito strangulatus est. ln cuius loco 7 alter iohannes subrogatus est. Et quia idem iohannes male intra-

verai, statim eiectus fuit; ideo in numero pontificum non ponitur.

NOTES EXPLICATIVES .

i. natione llavemzas... archiepiscopus liabennatis eccl.) invectiva

m Romam (circa finem): u Petrus autem Bononiensis episcopus

Kailonis archiepiscopi [899| subiraganeus, Iohannem [qui] abu-

sive tune sedi praeest per sacrorum ordinnm ascensus ad diaco-

nem consecravit. Defuncto vero Petro, idem Iohannes bononien-

sem ecclesiam vivente Kailone archiepiscopo contra omnem

canonum auctoritatem invadere praesumpsit; consecratus quoque

missarum solemnia pontiflcali iure indigne exercuit et inlicitas

consecrationes exegit. Qua relictay sanctam Romanam et aposto-

licam ecclesiam uefariis ausibus usurpnvit m Le texte de cet au-

tour, qui écrivait sous Jean X, est altéré ; il doit manquer des

mots à la hauteur de vivenle Kailone. Liutprand (Anlap. II, isl


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

raconte les choses autrement: a Theodoru, scortum impudens,

huius Alberici qui nuper hominem exiit avia, quod dictu etiam

foedissimum est, Romane civitatis non inviriliter monarchiam

obtinebat... Per idem tempus Ravennate sedis, secundus qui post

Romanum archierenm archipraesulutus habebatur, Petrus ponti-

ficatum regebat. Qui dum subiectionis officio debitaeiam nomi-


Generated on 2013-08-13 17:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

natum Iohannem papam,qui suae minister ecclesiae tunc temporis

habebatur, Romam sepius et iterum domno dirigeret apostolico,

Theodora, ut testatus sum, meretrix setis .impudentissima. vene-

ris calorc succensa, in huius spetiei decorem vehementer exarsit,

seque hunc scortari solum non volait, verum post etiam atque

etiam compulit. nec dum impudenter aguntur, Bononiensis aecle-

siae episcopus moritur et Iohannes iste loco eius eligitur. Paulo

post. ante huius diem consecrationis, nominatus Ravennas ar-

chipraesul mortem obiit. locumque eius lohannes hic, rPheodore

instinctu, priori Bononiense deserta aeclesia, ambitionis spiritu

inflatus, contra sanctorum instituta Patrum sibi usurpavit. Ro-

mam quippe adveniens, mox Ravennatae eclesiae ordinatur epis-

copus. Modica vero temporis intercapedine. Deo vocante. et qui

eum iniuste ordinaverat papa defunctus est. Theodorae autem

glycerii mens perverse, ne amasii sui ducentorum miliariorum

interpositione, quibus Ravenna sequestratur nomen rarissimo

concubitu potiretur, Bnvennate hunc archipraesulatum coegit dese-

rere, Romanumque, pro nefas l summum poutiflcium usurpare. n

— Il y a beaucoup de choses fausses ou invraisemblables dans

ce récit, notamment toute la partie romanesque ; mais il peut ser-

vir à compléter les lacunes de l'lnvective. ll résulte de beaucoup

de documents contemporains que Jean exerça les fonctions d'évé-

que de Revenue, pendant plusieurs années, avant son élévation

au siège pontifical; ce fait devait être mentionné dans Plnveclivey

et c'est probablement à lui que se rapportent les mots invadere

praesumpst't. Il n'y avait, en efl‘et, rien d'irrégulier dans la promo-

tion de Jean, diacre de Bologne, au siège épiscopal de cette

église, et l'auteur de I‘Invect'ue n'aurait pu l'en blamer. Son blâme

n'est justifié que si l'on accepte à. cet endroit la tradition suivie

par Liutprand z Jean élu évêque de Bologne, puis abandonnant

ce siège avant sa consécration pour se faire attribuer celui de

Revenue, devenu tout à. coup vacant. Mais il est clair qu'il faut

rejeter ce que raconte Liutprand sur les fonctions presbytérales


cxxv. IOHANNES X (911-928).

241

aura confondu avec un archevêque de Ravenne l'évêque de Bologne

Pierre, qui eut Jean dans son clergé, non comme prêtre, mais

comme diacre. A Ravenne, Jean a succédé non à Pierre, mais

a Kailo. Les listes des évêques de Revenue publiées par Ughelli,

Muratori, Gams. sont ici très fautives. Elles ne mentionnent

même pas Kailo, qui est cependant connu par plusieurs pièces,

malheureusement sans date, du codec Bavarus (Fantuzzi, Monum.

Ravenn., t. I). Jean était encore archevêque de Ravenne le 5 t'é-

vrier 9”, comme il résulte d'un diplôme de cette date (Fanluzzi,

t. V, p. 160); une autre pièce (Muratori. Script., t. Il, part. 2,

p. 455) preuve qu'il était déjà pape au mois d'avril suivant. Il est

plus difficile de déterminer la date de son avènement au siège de

Revenue; elle parait peu éloignée de l'année 905. On a publié

dernièrement un fragment du registre de Jean comme archevêque

de Ravenne (Ceriani et Porro, Il rololo opistogmfo del principe An-

tom'o Pie di Savoja ; cf. S. Lôwenfeld, dans le Neues Arc/Lit), t. IX,

p. 515). Parmi ces lettres il s'en trouve une adressée Inclitac dignl-

tatz‘s gloria decol'ato Theofilacto gloriosissimo dum‘ et magistro

militum sacrique palatii uexterario et mi//////////, et dominac Theo-

dome ser'enissimae vvslemlricLNous avons aussi une lettre (le Vul-

garius à Théodora. écrite vers le même temps, c'est-à-dire sous

le pape Serge 111. Elle porte l'adresse Sanctissimae et Deo amatae

venerabilimalronae Tlieodorae. Vulgarius y fait le plus grand éloge

de sa correspondante. Il parle. et cela sur de nombreux témoi-

gnages, de sa vie sainte, de sa conduite exemplaire ; en particu-

lier de sa fidélité conjugale (sanctum conubium, lorum immacula-

tum). Ceci contreditles médisances de Liutprand. Du reste l'his-

toire des relations de Serge III et de Marozie, histoire beaucoup

mieux attestée, suppose que, vers l'année 9il,'l'héodora avait déjà


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

atteint un :tge respectable.

2. viuus depositu: est] Flodoard met aussi un intervalle entre la

déposition du pape et sa mort. Ann. 928: « Interea missus Heri-

berti comitis (de Verinandois) Roma revertitur, nuntians Iohan-

nem papam a Widone fratre Hugonis regis propter simultatem

quandam inter illos exortam retrusum in carcerem. — lbid. 920 :


Generated on 2013-08-13 17:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Iohannes papa dum a quadam potenti femina cognomine Ma-

rocia principatu privatus sub custodia detineretur. ut quidam, vi,

ut plures astruunt. actus angore, del‘ungitur. n

3. Hic fui! fllius Se:-gii...] Çonfusion avec Jean XI.

4. Huius concilie — recepti sunt] Ceci est un résumé du récit de

Benoit du Mont-Soracte :

« Successit Iohannes decimus papa. Consilio inito cum Alberi-

cus mat‘chiones de Sarracenis, in ipso tempore exivit Akyprandus

Reatino et alii plurcs Langobardis et Savinensi, et preparaverunt

se n pugna cum Sarracenis, u. moenie civitatis vetustate con-

sumpta, nomine Tribulana. Et conflicta pugna, intercedente beato

Petro apostolo, Sarracenisinterfecti sunLAlia pugna estl‘acta inter

Nepisinos et Sutrinos cum Sarracenis in campe de Baccani, mul-

tosqueSarracenos trucidati sunt et vulnerati. Audientes Sarracenis

qui erat in Narnienses comitato, Ortuense, et qui erant in Ciculi,

preparaveruntse omnes in unum ad dux eorum qui erat a fluvium

Garilianu, iter bastantes,maxime cognoscentes in se ipsis interitus

evenircLAncxiebat cor Iohanuis decimi pape cum Albericus glo-

riosus marchiones. et collecta multitude ostiliter venerunt a fluvium

Garilianum. Factus est Albericus marchio ut leo t'ortissimus inter

Sari-acenos. Audieruut Beneventani prelium, exierunt Beneven-

tum et venerunt ad turrem, et preliaverunt prelium magnum, et

contriti sunt Sarracenis ntacie Romanorum. Et victores Iohannes

decimus papa et Albericus marchiones, bonorifice susceptum Al -

bericus marchio a Romano populo. »

5. Sed post — soliti errmt] Ceci provient aussi de Benoît du

Mont-Soracte, qui fait intervenir ici non pas Albéric, mais Pierre ,

frère du pape Jean X : « Erat denique Petrus marchiones germa-

nus suprascripti papas; talis odium et rixa inter Romance et

marchio ut non in urbem Romani ingredi deberet. Ingressus Pe-

trus marchio in civitate Ortuense et in capite huius civitatis edi-

ficavit castrnm flrmissimus; et plus magis seviebant Romani. et

ainplius Petrus marchio in hurbem Roma non est ausus ingredi .


2/42 CXXVI. LEO VI (928-929). — CXXVII. STEPHANUS VII (929-931).

CXXVI .

LEO, natione Romanus, ex patre ’ Christoforo primicerio, sedit mens. Vl dies XV.

RBŒNSIOI au XV' SIÈCLE.

Le’) sexlus, natione Romanus, sedil mens. VII dicbus XV;et cessavil episcopatus d. X.

NOTES EXPLICA'X‘IV ES .

l. Christophoro primicerio] Il y avait un primicier Christophe côté de ce pape contre le parti de Formose. Cf. Gnllettl, Primx'cero.

au îemps de Jean VIII (Jaflé, 30“. 3052, 3053). Il se rangea du p. 72.

CXXVII.

STEPHANUS, natione Romanus. ex patre Teudemundo, sedit ann. Il mens. 1 dies XV.

RECENSION DU xv° SIÈCLE.

Slephanus Vll, nalione Romanus, sedil ann. Il mens. I (1. XI]; et cessavit episcopalus d. Il.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 17:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CXXVIII. IOHANNES XI (931-936).

GXXVIII.

IOHANNES, natione Romanus, ex patre ‘ Sergio papa,

sedit ann. llll mens. X.

Hin marg.: Anno DominiDCCCCXXXll, supradictus Iohannes undecimus; huiusâ primo anno in lanuensi civitate fous sanguinis

lsi'gissime ei'fluxit, forte procedens ipsius cladem imminentem; uam eodem anno Sarracenis ex Afllica venient

hominibus ac tbeseuris vucuata.

ibus capte fuit et

RscsNswN DU xv° 5mm.

Iohannes undecimus, natione Romanus, sedit ann.

llll mens. X diehus XV; et cessavit episcopatus diem unum. Huius 1

primo anno in lanueusi civitate fous sanguinis largissime effluxit, forte pretendens illius eladem imminentem.

Nam eodem

anno, Sarracenis venientibus ex Atfricn, capte fuit et liominibus et thesauris vscuata.

NOTES EXPLIGATIVES .

1. en; palre Sergio papa] Ce témoignage est distinct de celui de

Lintprand et beaucoup plus autorisé. Liutprand, Antapod., u, 48 :

a Theodors (femme de Théophylacte)... dues habuit natas, Maro-

tiam atque Theodorum, sibi non solum coaequales, verum etiem

veneris exercitio promptiores. Harum Marotis ex papa Sergio,

ouius supra facimus ïmentionem, Iohannem, qui post Iohannis '

Ravennatis (Jean X) ohitum Romanae ecclesiae obtinuit dignita-

tem, nefario genuit adulterio; ex Alberico autem marchione Albe-

ricum, qui nostro post tempore eiusdem Romane urhis principa-

tum sibi usurpavit. » Gf. Antap., m. 43. — L'âge de Marozie, qui se

maria en troisièmes noces en 932, ne permet pas de reporter trop

haut la naissance de Jean X1. 11 est impossible de songer à un

mariage entre cette dame et Serge avant l'entrée de celui-ci dans

les ordres : Serge était prêtre en 898. Il est même plus naturel de

croire qu’il était déjà pape lorsqu'il engendra son futur succes:

seul‘. Le fait que l'on ait pu enregistrer une telle paternité dans
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

les catalogues offlciels donne une idée de ce que l'opinion tolérait

alors. Que Jean XI fût le fils de Marozie, c'est ce qui résulte, outre

le témoignage de Liutprand, de celui de Flodoard, historien absov

, ment contemporain.

2. Hui'us primo arma] Vincent, un, 66. Liutpraud, Anlapod.,

xv, 5 : « Per idem tempus in Iauuensi urbe quae est in Alpibus


Generated on 2013-08-13 17:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Gotzie, octingentis stadiis Papia distans, supra Atricanum mare

constituta, fous sanguinis largissime fluxit, subsecuturam jcunctis

palenter minam insinuans. Eodem quippe anno Poeni cum mul-

titudine classinm illo perveniunt. civibusque ignorantibus civita-

tem ingrediuntur, cunctis pueris exceptis et mulieribus trucidan-

tes ; cunctosque civitatis' et ecclesiarum Dei thesauros nsvibus

imponenles in Africain sunt reversi.»


244 CXXVIIII. LEO vn (936-939). — CXXX. STEPHANUS VlII qoas-mi

oxxv Il Il .

LEO, natione Romanus, ex patre..., sedit ann. lll mens. Vl.

RECENSION DU xtd SIÈCLE.

Leo septimus, natione llomanus, cepit ‘ anno Domini DCCCCXXXVI. Sedit ann. lll mens. llli d. xliy vacavit sedes mense nno.

NOTES EXPLICA’I‘IVES.

l. Les mots cepit a. D. sim et vacavit sedes m. uno manquent à Martin.

cxxx.

SfliPllAMlS natione Romanus. ex patre..., sedit ann. lll mens. IIIl dies xv. v

CATALOGUES.

Vat. tum - stephanus sedit ann. lll mens. 111 d. xv. Huius tempore, scilicet anno] dominicae incarnationis nccccxxxvml,

obscuratus est sol ab hora ll usque ad horam lll, mense iulii, die XVllll, indictione Xll.

RECENSION un n‘ SIÈCLE.

stephanus octavus sedit ann. lll mens. lIIl d. XV; et cessavit episc opaius d. X. Hic nationel germanus fuit mutilatus a qui-

busdam Romanis.

NOTES EXPLXCATIVES.

l. natione Germanus] Je ne saurais dire où Martin a trouvé ce

qu'il dit ici. Les auteurs contemporains, notamment Flodoard et

Benoit n'ont pas le moindre vent de cet attentat. home était alors

gouvernée par Albericl ol le pape. dépossédé de l'exercice du pou-

voir. se trouvait, par le l'ait même, à l'abri des difficultés qu‘ilen-

traînait en ces temps troublés. Qu'il y ait eu, sous le principat

d’Albéric, un pape de nationalité allemande, c'est ce qui est ab-

solument impossible. Martin est d'ailleurs contredit sur ce point

par le catalogue, qui est contemporain et mérite une entière con-

fiance.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 17:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CXXXI. MARINUS Il (942-946). -— CXXXII. AGAPITUS II (946-955).

945

CXXXl .

MARINUS, natione Romauus. ex patre......, sedit son. lit mens. Vl dies Xlll.

RECENSION nu xv° SIÈCLE.

Martinus tertius, ndtione Romanus, sedit ann. lll mens. Vl d. X ; et cessavit episcopatus d. X.

CXXXlI.

AGAPITUS, natione Romanus, ex patre..... , sedit ann. X mens. Vil dies X.

llEcsNsioN ou xv° SlÈCLE.

Agapitus secundus, natione Romanus, sedit ann. VIll meus. Vll d. X ; et cessavit episcopalns d. Xll.

iluius t tcmporc Odo

primus abbas Cluniacensis obdormivit in Christo ; cui successit Adamarius et Adamarlo successit Sanctus Domaielus, vir mire

virtutis et rcparator monastice discipline.

NOTES EXPLICATIVES .

l. Hulns [emplit-9...] Vincent, XXIV, 70.

2. Jean Diacre, dans sa description du Latran (Migne. P. L.,

t. CXCIV, p. 1551). dit que les tombeaux des papes Léon V et

Agapit Il se trouvaient derrière l'abside de la basilique (relro snb

abslda), l'un à côté de l'autre. En ce qui regarde Agapit II, je ne

vois aucune difficulté à accepter son témoignage, fondé sans

doute sur la lecture des épitapllcs. Depuis Jean X en ell'et (ci-des-

sus, p. 241, note 8), la basilique de Latrnn parait avoir succédé

à celle du Vatican comme lieu de sépulture ordinaire des papes.

Mais ce changement est nécessairement postérieur à la recons'

tl'uction de la première de ces deux basiliques, sous Serge III et

Jean K. Serge III lui-même et son successeur Anastase III furent

LIBER Pon'rrrxcams, t. II.

enterrés à Saint-Pierre. Au temps de Léon V, l'église de Latran

n'était qu'un amas de décombres: il est peu croyable qu'on l'ait

choisie alors, de préférence à la nécropole traditionnelle du Vati-

eau, pour lieu de sépulture d'un pape. On a donc toute raison de


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

penser que Léon V, comme les papes ses contemporains, Jean IX,

Benoit IV, Christophe, a été enterré à Saint-Pierre. Quant à l'as-

sertion de Jean Diacre, elle s'explique aisément par une confu-

sion entre Léon V et l'un de ses successeurs du même nom,

Léon VI, Léon VII. Léon VIII, dont la dernière demeure n'est

pas connue. On peut même soupçonner que la. faute Leo papa V
Generated on 2013-08-13 17:13 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

est le fait, non de Jean lui-même, mais de quelque trauscripteur.

29
2116 CXXXIII. IOI-IANNES XII casa-ecci

cxxxliL

IOHANNES, natione Romanus, ex i patre Alberico. sedit ann. vllll mens. lII. [Ilic i fuit tempore primi Ottonis,

regîs et imperatoris primi Germanorum.] lste 5 denique infelicissimusj quod sibi peius est, totam vitam suam in

adulterio et vanitate dnxit. Cuius temporibus otto ° imperator Bomam veniens ab eo honoritice susceptus est;

cum quo " ipse imperator multum decertans ab errore et nequitia sua numquam potuit eum removere consilio

5 namque ipse imperator cum suis fidelibus inito, iterum s Romam venit, quatenus eundem protervum et scelera-

tum pontificem cum suis archiepiscopis atque episcopis recordaret ut a tali ac tanto scelere resipisceret. Sed ipse

iniquus statim ut de imperatoris adventu audivit, Gampaniam o fngiens, ibi in silvis et in montibus more bestie

latuit.

Tunc omnes m Romani uno consensu et una voluntate, clerici atque laici, rogaverunt imperatorem ut sanctae

40 matri Aecclesiae dignum pontificem et pium rectorem tribueret. Facta itaque postulatione atque petitioney uni-

versus populus talem a domno imperatore acceperunt responsumz a Eiigite qui dignus sit et ego libentissime

eum vobis concedam. n statimque a cunctis tam clericis quam laicis electus et expetitus est domnus Leo, n vir

venerabilisp protoscrinius summe sedis apostolicae, ex patre lohanne L item protoscrinio summe sedis apostolice.

natione Romanus, de regione quae vocatur ‘3 Clivo Argentarii, vir strenuus et omni honestate praeclarns, et con-

ts secraverunt M eum Romanum pontificem mense decembrio, in Lateranensi palatio. Qui fecit ordinationes in

eodem mense, presbiteros VII, diaconos Il. Hic sedit ann. I etmens. llli et cessavit episcopatus

lpso ‘5 denique vivente iniquum consilium a Ptomanis expertum est quemadmodum domnum Leonem foras

eicerent et sceleratum illum, qui in Gampanie partibus latitabat reducerent. Quod et factum est. Unde m maxima

fames et ingens persecutio in hac civitate Romana devenit Dei itaque opitulante clementia1 praedictus domnus Leo

20 sanns “et inlesus ab hac civitate exivit, et ubi domnus imperator cum suo exercitu in partibus Spoletane civitatis

erat advenit. Qui honorifice a domno imperatore susceptus est. statimque armavit milites, munivit custodesy et

contra Romanes [nuntios] maximas insidias praeparavit Qui cum venisset in Pneatinam civitatemp Romani nuntii ante

suam praesentiam venerunt qui ei mortem ‘5 sceleratissimi iohannis nuntiaverunt et de electione ‘9 benedicti diaco-

ni rogaverunt. Sed nichil ab eo optinere potuerunt, taleque ab eo responsum acceperunt : « quando dimisero

25 ensem n meum, tunc dimittam ut domnum Leonem papam in cathedra sancti Petri non restituam. n Nuntii vero

ipsi reversij sine consensu et voluntate imperatoris eundem Benedictum diaconem in Bomannm pontificem elege-

runt. Quod audiens 2° domnus imperator magis in furore et ira exarsit g undique circumvallavit civitatem Roma-

nam ; per diversas civitatess opida, castella, cepit depraedariy incendere atque devastare et funditus dissipareg et

in tantam penuriam et captivitatem eam adduxit ut modius furfuris venumd


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

aretur xxx denariis coangustati

3o autem et afflicti Romani et tam pessimum malum sulferre non valentes,

innocentem Benedictum imperatori tradi-

derunt et domnum Leonem in Romanam et apostolicum sedem susceperunt, spondentes ei obedientiam et domno

imperatori super corpus beati Petri apostoli per sacramentum. Dimisit enim eis quanta et qualia perpessus est

mala. Et ita domnus imperator ab hac civitate Romana in parlibus Gallie secessit.
Generated on 2013-08-13 17:13 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
GXXXIII. IOHANNES XII (955-964). 247

CATALOGUES.

Laur. — loliannes, de regioncî' Via Luta; pater eius fuit Albericus, princeps Itomanorum. Suecessît3 indiclione Xllll

..a-'.'

dommica de baudete, sedit ann. VIII et men. llll. lste demque...... lnfinc addit : Mortuo 31 vero domno Leone, omnes ltomani

a minima usque ad maximum, une concordia et une consensu atque spontanea voluntate, elegerunt sibi domnum Iohannem

reverentissimum et pium episcopum sanctae Narniensis ecclesiae, bene doctnm et honorifice eruditnm de divinis et canonicis

libris. Nam 3 cunabulis ad clericatus ordlnem in Lateranensi palatio est ductus, et liostiarius, 32 psulmista, lector exorciste

..s.n..,’

acolitus, subdiaconus, diaconus, In eadem ltomana ecclesia per distinctes ordines est ordinatus, et ita, Deo volente lcwitime et

JD

canonice est pontifex consecratus.

Est. -— lohunnes, de regione Via Lata ; pater eius Albericus, princeps Romanorum; sedit ann. "llll m. [111. lste denique....

In fine addit : Mortuo 21 vero domno Leone, omnes Romani a minima usque ad maximum, une concordia'et uno consensu

atque spontanea voluutate, elegerunt domnum lobannem reverentissimum et pium episcopum sanctae llavennatis aecclesiae,

bene doctum et lionorilice eruditum de divînis et cauouicis libris. Nam a cunabulis in clericali ordine in Lateranensi palscio

edoctus, hostiarius, lector, exorcista acolitus, subdlaconus et diaconus in cadem ltomana aecclesia per distinctes ordines est

ordinatus, et ita, Deo volente, legitime et canonice pontil‘ex est consccratus . [Alfa manu : llic fuit electus ll anuo regis Ottouis,

gndictione Vl.]

Amt'utt‘nus 3. — loliannes, de regione Via Lata; patcr eius fuit Albcricus, princeps Rome; successit indiclionc Xllll; sedit ann.

Vlil et m. 111. lste...

Casanutensis B. V. l7. — lobannes, natione Romunus, ex patre Alberico, sedit ann. Vllll mens. Illl. lste dcniqne...

Aug. — lolmnnes Xll, qui et Octavianus, ex patre Alberico, sedit ann. Vlll m. Illl. lste denique...

Vat. i340 — lohannes de regione Via Lata, cuius pater Albericus princeps Romanornm, sedit annos Vill, menscs IllI. Hnius

tempore, scilicet anno dominicae incaruationis DCCCCLXII, primum venit Romae Oto imperator cum Adelayda, mense

ianuario, die XXXI, feria Vl, et stetit ibi diebus XV, et exiit inde mense februario die Xllll, scilicet l‘estivitate sancti Valentiui,

indictione V.

NOTES EXPLICATIVES .

1 [.ex palre Alberico] Le moine Benoit du Mont-Soracte le dit

issu d'une concubine : « Genuit autem (Albericus) ex his princi-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

pem ex concubinam filium, imposuit eis nomen Octabinnus. »

Dans cette phrase e.v his est obscur ; la précédente mentionne les

rois Lombards et Transalpins, qui, du vivant d'Albéric, « in Ito-

mane finibus non sunt ingressi. » Gregorovius déduit de la que

Octavien serait né du mariage d'Albéric avec Aida, fille de I-Iugues

roi de Provence et d'ltalie. Albéric avait en eIIet (Flodoard, Ann.


Generated on 2013-08-13 17:13 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

936) épouse cette princesse en 936 ; et il ne serait pas étonnant que

Benoit. qui brouille tant de choses. eùt ici confondu une épouse

légitime avec une concubine. Il donne ensuite beaucoup de dé-

tails sur des négociations entamées par Albéric à Constantinople

en vue de contracter mariage avec une princesse de la famille im-

périale. Selon toute apparence, il confond ici les projets matri-

moniaux d'Albéric lui-même, pour son propre compte, avec une

tentative d'union entre une sœur d'Albèric et de Jean XI, autre-

ment dit une fille de Marozie, et l‘un des fils de Romain Leca-

pène. Cette dernière négociation a été révélée derniorement par la

publication d'une lettre écrite au pape Jean XI au nom de R0-

main (Pitra, Analecta novissima. t. LP. 475).

2. de regione Via Lala] Ces mots pourraient avoir appartenu à

la rédaction primitive du catalogue; ils sont attestée par Luur.

EsL; on les trouve aussi dans le Vat. 1340 et l'Amialinus 3. —- Al-

beric résidait ordinairement près de la basilique des SS. Apôtres,

là où s'élève actuellement le palais Colonnn.

3. indiclioue Xllll, dominicade Gaudele] (Jette indication, propre

à Lawz, donne le dimanche l6 décembre 9555. Cependant on pour-

rait conclure d'un diplome de l'année suivante (Jatte. 3680), que

Jean XII était déjà pape le 15 décembre. Il y a sans doute

erreur dans une des dates du diplôme, XVIII knl. ian.

L. IIic/‘uil- lempore Germanorunn] Cette phrase n'appartient sù-

rement pas à la première rédaction de la notice, car elle manque

dans tous les catalogues.

5. Isle tlenique...] Benoit : « Factus est tain lubricus sui cor-

poris et tain audaces, quantum nunc in gentilis populo solebat

fieri. I'Iabebat consuetudinem sepius venandi, non quasi aposto-

licus, sed quasi homo ferus. Erat enim cogitio eius vanum; dili-

gebat collectio t'eminarum, odibiles aecclesiarum, amabilis iuvenis

terocilantes. Tanta denique libidino sui corporis exarsitqunnta nunc

possumus ennrrare.» Liutprand donne beaucoup plus de détails.


248 CXXXIII. IOHANNES XII (955-9611).

6. Otlo impemlor Roman; venz’ens] Othon arriva à Rome le 31

janvier 962 et y restajusqu'au 14 février (Cod. Vol. 1340). Benoit:

u Adlatum est si populus Romanus simul cum pontifice, et hono-

rifice susceptns et in acclesia apostolorum principis missas cele-

hrala et laudibus ab scolis honorifice laudatus et augustus est

appellatus. « Ce couronnement eut lieu le dimanche 2 février.

Liutprand : u Miro ornatu novoque apparatu ab eodem suninio

pontifice et universali papa Iohanne unctionem suscepit imperii ».

7. cum quo îpse impm'alorj On voit par Liutprand que ces ex-

bortations del'empereur furent produites par intermédiaires, l'a n-

née suivante (963), après que l’inconstant Jean XlI, abandonnant

l'alliance saxonne. se fut réconcilié avec le marquis de Toscane

Adelbert. Le biographe semble rapporter ces conversations au

premier séjour d'Othon à Rome. Cela n'est d'ailleurs pas impos-

sible. Le scandale donné par le jeune pape était assez éclatant

pour que l'empereur ait pu lui faire dès lors quelques observa-

tiens.

8. ilerum Romani venil] Le 2 novembre 963 .Le récit qui suit est

confirmé par tous les auteurs contemporains ; Liutprand, témoin

oculaire. donne ici les détails les plus circonstanciée.

9. Campam'am fugiens] u Apostolieus Iohannes in Campanie

partibus secessit n, dit Benoit. On voit par Liutprand que Jean

s'était retiré à Tibur.

i0. Tune omnes Romani] Benoit: « Romani magis sevientes in-

ter se, petierunt ad imperatorem ut Leonem protoscrinium papam

eligerent. Placuit imperatori ; lielectus est et in sede sanctissima

est positus ».

H. Leo v. ven. proloscriniua] C'est a peu près le style du discours

que Liutprand (01L, 15) met dans la bouche des Romains :« Leo-

nem, venerabilem sanctae Romance ecclesiae proloscriniarium. vi-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

rum approbatum et summo sacerdotii gradu dignum, nobis in pas.

torem eligiinus, ut sit summus et universalis papa sanctae Roma-

nae ecclesiae. reprobato 0l) improbos mores Iohanne apostala. u

Comme protoscriniaire. Léon entra en fonctions après Pierre,

dont le nom figure. suivi de titre arrhixcriniarius, au bas d'une

lettre d'Etienne VIII, de l'année 939 (Jallé, 3616). Il est mentionné


Generated on 2013-08-13 17:13 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

dans des actes de 942. {M5, 952, 958, 981 (Bey. SulnL, n“ 155, 195,

20 ; Mariui, Papiri, nm 100. 102). Cette année même. 963, Jean XII

l'avait envoyé en ambassade à l'empereur Otbon, pendant que ce-

lui-ci assiégeait Montefeltre (Liutprand. 0M, 6): u Leonem, vene-

rabilem sanctae Romauae eclesiae tunc protoscriniarium, nunc

in eadem sede b. Petri apostolorum vicarium... »

12. e]: paire Iohanne item pl'oloscrinioj Ce proloscrim'arius

Jean, omis par Galletti, figure dans un acte du 17 avril 920 (Reg.

SubL, 207)‘

13. de rcgione 1]. v. Clive ArgcnIm-ii] Le cliuus Argenlarii corres-

pond à la via di Marforio, qui fait communiquer l'ancien quartier

de la Via Lata avec le Forum romain (ci-dessus, p. 155,1. 15).La

petite église de S. Lorenzuolo, située dans une rue qui des

cend de la via (li Mart‘orio au Forum de Trajan, a porté autre-

fois le nom de Saint-Laurent de Axcem Proh‘ (Inscription de 1291

publiée par Galletti, Primicero, p. H3 ; cf. M ’

p. 162.365). Le I’rolus (m'aimer-iniarius) en question est évidemment

dentique 21 Léon PI'DIIlllS qui donna son nom à une rue en pente

située au pied du Capitole et précisément de ce côté. Cette rue est

mentionnée dans un diplôme d'AnacletII (Jafl‘é, 8425 ; Urlichs ("0-

(for U.R. top., p. H7) : n A primo latere via publica quae ducit’per

Llivum Argentarii, qui nunc descensus Leonis Prolhi appellatur n

Dans ce texte la descente du Protus parait être identique à la

artinelli, Rama sua-a,

via dl Marforio (Clivus argenlm'ii) elle-même‘, la situation de

S. Lorenzuolo porterait a croire que l'AsI'esa (ascensa, llsrensin),

c'est-à-dire la montée. était la rue latérale dont j’ai parlé d'abord.

Quoi qu'il en soit, il résulte de ces dénominations, que la demeure

de Léon se trouvait à peu près à. l'intersection des deux rues ; ce

devait être une maison d'une certaine importance, puisque le nom

s'en perpétna si longtemps.

t4. consecraveriml eum...] Liutprand: « Annuente iiuperatore,

nominatum Leonem ad Lateranense palatium secundum ronsue-


GXXXIII. IOHANNES XII (955-9611).

249‘

19. de electione Beuedicti] il semble que Benoit était déjà. élu au

moment de cette démarche; cependant on dit plus bas que les

Romains l’èlurent après le retour de leurs envoyés. Dans ce der-

nier passage le biographe aura sans doute écrit elegerunt au lieu

de consecmuerunt. Il est du reste le seul qui distingue deux temps

dans cette all‘aire. Les autres auteurs ne disent pas que l'empereur

ait été consulté avant l'intrenisation de Benoit V.

20. oued (indiens... JBenoit: « Auditaimpemtor haec scisma, ira-

tus valde, et iuruvit par virtutem regni sui ut Romam civitas

possideret ex utruque partes. nisi Beneclictus papa in sua redige-

ret potestati. Tanta denique gentis Langobardorum et saxons et

Gallenrum genles Roma circunidata est par gyro curricula utras-

que partes, ut nullus extra muros egredi auderct. Facta ingens

l‘amis in Romanes, ignem et glndium, sicut scriptum est: « Sole

vexatio daret intellectum eliam et auditu n. Coeperunt mollescere

inter se, ut virtutes que prius lmbuernnt au nichilnm redacti sunt.

Unoque consilio, n minore usque ad maximum, et necessilate com-

pulsi, comprehenderunt Benedictus papa. et in mnnus imperatoris

illum dederunt. Etdicebat ad alterutrum: « Melius est ut iste so-

lus moriutur pro omnibus, ut liberemur anime nostre a cruciatns

l'amis. Imperator vero in exilio transmissus pontifex in Saxonie

partibus. » —Liutpmnd: « Quo (Iohanne) mortuo, Romani omnes.

iuramenti quod sancto promiserant imperatori immemores, Be-

ncdictum cardinalem diacouem papam constituant, insuper et iura-

mento nunquam se eum dimissuros, sed euin contraimperatoris po-

tentiam defensuros, promittunt. Quo audito. imperator urbem vnlla-

vit, ncminem qui non membris truncaretur exire permisit, machi-

nis et fame usque adeo al'llixit, donec Romanis nolentibus urbem

reciperet. Leonem virum venerabilem debitae sedi restitueret, ne


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Benedictum summae sedis invasorem eius praesentiae praesenta-

ret. » Suit le récit du concile où le malheureux Benoit comparut

devant Léon VIII et fut dégradé solennellement. C'est dans ce ré-

cit que s'interromptl’unique manuscrit de l’Hisloria Otlonîs.— Canl.

Regin. : « Tune Romani, non modîce metuentes imperatoris adven-

tum, Benedictum qnendam, Romanae ecclesise diaconum, fidei et


Generated on 2013-08-13 17:13 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

electionis domni Leonis immenmres, eligunt et ordinatum sedi

apostolicae imponunt. Quo audito imperator, collecte. undique se-

cum fidelium [suorum multitudine, Romain adiit et tirma. eam ex

omni parte obsidione, ne quis pateret exitus, munivit. Sed prae-

dictus Benedictus, l'also nomine apostolicus, diutius ut imperstori

resisterent Romanes animavit, ipseque imperatori suisque lideli-

bus excommunicationem comminuns mures nrbis nscendit, et

elatiori se fnstu quant apostolicum decuerul ostendit. Ad ultimum

Romani, lame et ohsidione constricti. se ermsse ct contra impe-

ratorem iniusto deliqnisse paenitentes, in vigilia Praecursoris,

"HI kal. iulii, portas urbis aperiunt, et imperatore cum hono-

rificentia dehits intromisso, Benedictum sacrilegum et periurum

imperatoriae ditioni reddunt, et dom num Leonam in sedem aposto-

licam restiluunt. Tunc Leo apostolicus, coadunata multorum epis-

coporum synode, eundem Benedictum. Romanae sedis invasorem,

iudieio omnium ah invaso gradu deposuit, et pontificale pallium,

quod sibi imposuerat, abscidit, l'erulumque pastorulem manu

eius arreptam corum omnibus in frustzt conl‘regit. et nd preces im-

peratoris diaconatus eum tantum grndu uti concessit. Celebratu

vero beati Iuhannis Nativitate et sanctorum Aposlolorum festivi-

tzile, imperator ub urbe Romane revertitur. 3

2l. Moi-[no ve1'o...] Coutin. Regiu. :« Eodem etiam anno [963i] dom-

nus Leo papa OlJÎlt. Tunc legati Romanorum, Azo videlicct pro-

toserininrius et Marinus, Sutriensis ecclesiae episeopus.imperato-

rem pro inslitucndo quem vellet Romano pontifice in Saxonia

adeuntes, lionorifice suscipinntur et remittuntur. Et Otgerus Spi-

rensis cpiscopus et Liuzo (Liutprand) Cremonensis episcopus cum

eisdein Romam ab imperntore diriguntur. Tune ah omni plebe

Romane lohannes Narnieusis ecclesiae episcopus eligitur et sedi

aposlolicae pontil‘ex intronizutur. n

22. psalmisla] Les psalmistes ne formaient pas un ordre distinct

des lecteurs. Il est vrai que l'étude du texte et du chant des psau-

mes était la principale occupation des jeunes clercs élevés dans


250 CXXXIIII. LEO VIII (963-965).

GXXXIIII.

LEO praedictus, natione Bomanus, ex patre Iohanne prothoscrinio, de Clivo Argentario, sedit ann. I mens. III.

CATALOGUES.

Cav. — Benoit V est placé avant Léon VIII.

Est. — N'a pas de notice spéciale pour Léon VlII.

REcENsioN DU xv' SIÈCLE.

Benoit V est placé avant Léon V111.

CXXXV. Leo octavus sedit anno uno mens. ml d. V. Hoc propler maliciam Romanorum qui suos intrudebant slatuiti ut nul-

lus papa fieret nisi de consensu imperatoris.

NOTES EXPLICA’I‘WES.

i. slatuit ut nullus papa.....] Allusion à la fausse bulle de temps de la querelle des învestitures, circulait déjà an un siècle.

Léon VIII sui-les élections impériales et pontificalesiainsi que sur Gratien l’inséra dans sa collection (23, dist. mm). On en connaît

la nomination des évêques. Ce document. fabriqué sans doute au deux rédactions (Jafl‘é, 3705-3705).
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 17:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
GXXXV. BENEDICTUS V (964).

gai

cxxxv.

BENEDICTUS prefatus, natione ' Romanus, sedit mens. Il d. duos.

CATALOGUES.

Aug.—-Benedictus V, natione R0 manum ex patre Iohanne,

sedit mens. Il d. 11. Qui domno Leoni papae vivo substitutusy sed alto-

manis, ut praescriptum est, Otloni magno imperatori tradilus, ultra Alpes in saxoniailongep in Bremensiarchiepiscopatu, vitam

finivit exilio. cuius ossas iussu ill ottonis ltomam reportata venerubiliter sepulta sunt.

Est. - Benedictus, natione Romanus, ex patre Iohanne, sedit m. II et d. II, eldeprehensus est ab oltone imperatore.

RncENswN DU Xv° SIÈCLE.

cxxxuiL Benedictus quintus sedit auu. l mens. vl d. V; et cessavit episcopatus d. xx. Hic vivante Leone papa de Romanis

in papam eligitur; propter quod cum Romam imperator obsideret, traditur Benedictus.

NOTES EXPLICATIVES.

1. natione ltamanus ] Voici ce qn’en dit Benoît: « Benedictus sub-

diaconus sancte Romane uecciesie helectus est et ab scolis est ad-

vocatus et in sancte sedis apostolice preesse fecerunt. Erat enim

vir prudentissimus, gramatice artis inhulus, unde ad Romanum

populo Benedictus Gramuticus est appellatus. »

a in Smonimu] Le malheureux Benoit V fut conduit à. Ham-

hourg et confié à la garde de l'archevêque de Hambonrg-Brême,

Adeldag, qui l'entoura d'honneurs etde respect (Adam de Breme,

Geslapoutif. Hammab ., u, 10).

3. cuius ossa...] Ce fut, d'après Thietmarwhrom, xv, 40), R320.

nommé en oss à I’archevêché de lai-simev qui ramena à home ies

ossements de Benoit V. On ne sait dans quelle église do Rome ils

furent déposés.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 17:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
252

CXXXVI. IOHANNES xm (965-972).

cxxxvL

IOHANNES, episcopus 'Narniensîs, natione komanusi ex patrez Iohanne episcopo, sedit ann. VI mens. XI dies

V. Hic comprehensus si est a Rofredo Campanino comite cum Petro praefecto et adiutorio vulgi populi, qui vo-

cantur decarcones, recluseruntque eum in castellum sancti Angeli. Et exinde illum extrahentes mandaverunt

campaniam in exilium, et mansit 4 in exilio menses X et dies XXVIII. Opitulante autem misericordia Dei interfec-

si tus est Rol‘redus comes a quodam lohanne Cencii filio. Et reversus 5 est iohannes papa Rome in suum honorem.

At ubi s deveniens Romam Otto imperator audivit quanta feeerant Romani praedicto lohanni papael comprehendit

Romanorum consules et ultra montes direxit in exilium ;de vulgi popuio, qui vocantur " decarcones duodecim

suspendit in patibulo; Petrum autem prael‘ectum, per quem haec omnia mala perpetrata sunt, in potestatem pa-

pe dedit. Qui praedictus iohannes papa fecit ei abscidere barbam, et per capillos capitis eum suspendit in a

l0 caballum Constantini ad exemplum omnium, ut videntes deinceps metuerent talia facere. Expoliatum autem mi-

serunt eum super asinum ex adverso, caput eius ad caudam asini, manusque suas sub cauda, et posuerunt utrem

in capite eius pennatum; similiter et in coxis eius duos utres et tintinnahulum ad collum asini. Et sic per totam

Romam flagellatus et ludibrio habitusl missusque in carcereml per multa tempora maceratus est. Et postea ad im-

peratorem dederunt et ultra montes direxerunt. De Botl‘redo vero comite et stephano vesterario,

quia mortui

|5 erant, iussit imperator efl‘odere sepulera eorum et ossa eorum foras proici.

VAR. — l. 5, Cencii filio] cum filio ll; corremi iuœta catt. Est. et casum

CATALOGUES.

Cav. — lohannes, episcopus Narniensis, natione Romanus, ex patre lohanne aepiscopo, sedit au. vu m. XI d. V; et cessa-

vit episcopatum Qui prius fuit in exilium m. X d. xxvnlg annuente Deo iter

Est. —l.1,seditabiulroitu suo per mensesllet dies xvL m. decembr. Deprehensus est etc, —- l. ‘7,

Aug. — l. cl.d. v. <lIunc eundem mortuo Leoue omnes Romani etc.l utLaur etEst.

um recepit papatum ; ideo dictus est iste XIlll.

duodeci m] undecim.

,p. m .> Sedpostquam sedit mens. lI

d. XVI, comprehensus elc.

NOTES EXPLICATIVES .

l. episcopus Narniensis] Dans une charte de donation délivrée


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

par ce personnage à l'abbaye de Subiaco (Reg. SubLl nm iiim le S

août 96-1, il prend le titre d'episcopus sanctae Mzrniensis ecclesiae

el bibliolhecarius sanctae sedis aposlolicae. Depuis lors on le

voit figurer purmi les dataires des lettres Pontificales, sous

Jean xu et Léon vni (Jnflé, 3688, 3691, socer 3700). Il prit part

au synode du t décembre 963, qui déposa. Jean XI], ainsi quid ce_
Generated on 2013-08-13 17:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

lui du eo février 964, qui le rétablit.

2. en: patre Iohanne epixcopo] On ne sait de quel siège il était

évêque; Ughelli l'attribue arbitrairement à celui de Narni. 11

était (le grande famille. lIugues de Furia (HI. G. Sala, t. xly p.530) z

« iohannes igitur papa qui appellatus est maior, ingressus pa-

paticum satis exaltavit quemdam nepotem suum nomine Benedicv

tuml deditque ei Theodorandam uxorem satis nobilem.

filium

Crescentii qui vocatur a Caballo marmoreo et comitatum Sabi-

nensem dedit ei et plures alios. » —En oro (Jafl‘é, eum il céda la

ville et le territoire de Préneste à Stéphanie sènntrice, dilectis-

simae in domino filiae Slefuniae carissimae senatrici (Marini, Pa-

piri, p. sui à sa vie durante. On a conjecture que cette Slefania

senalrtv pourrait être la sœur de Jean xlliy la mère de Benoit.

comte de Sabine. Une personne du même nom et de la même qua-

lité se rencontre en 981 dans une charte de donation au monastère

des SS. Boniface et Alexis sur l'Aventin, avec son mari. benedic-

lux. inclilus cames (Nerini, De temple s. Boni/1, p. 382). Le titre de

senatrù: porte à croire que cette Stéphanie appartenait à la famille

d’Albéric;elle pourrait être identique à celle qui signa, en tibi

avec le prince des Romains, une charte en faveur de l'abbaye de

Saint-Grégoire (Marini, Papiri.. n° met Cette Stéphanie était


CXXXVI. lOHANNES XIII (965-972).

2'53-

tllle de Théodora, la sœur de la célèbre Marozie, et par conséquent,

cousine germaine d'Albéric et de Jean XI. Sa mère Théodora me

semble identique à celle que mentionne une inscription de l'an-

née 963, publiée par M. de Rossi (BuZL. 186i, p. 67); cette Théo-

dora avait eu pour mari un Jean, qualifié do consul et duc dans

l'inscription que je viens de citer, qui est l'èpitaphe de son fils

Landull‘e mort prime[vo in flore iu]ueute; outre ce fils, ils en eu-

THÉOPIIILAGTE, vcslararius, senalor.

Tusooons, son épouse.

Msnozm I, mariée :1

ALBÉRIC I

(Tneononn II, mariée à.

(JEAN, consul et duc. puis évêque.

Anm’smc 11 JEAN XI Manozw lI

JEAN XII I

S’l‘ÉPllANlE, mariée à

BENO 'r.

rent un autre, le duc Crescentius, qui mourut sous le troc mm-‘

cal au couvent de Saint-Alexis, en 986 (épitaphe, dans Ncriui, op.v

cit., p. 84). Stépbanie ne peut être présentée comme issue des mé-

mes parents que si l'on suppose que Jean, consul et duc, entra en-

suite dans le clergé et devint évêque, ce qui n'a rien d'invraisem-

blable. On obtiendrait ainsi la généalogie suivante, que je présente

sous réserves.

LANDULFE GnEscnnrrus JEAN XIII

Banc T comte de Sabine.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

3. Comprehensus est,..] Conlin. Regim, a. 965; il (Iohannes XIlI)

intronizatur. Qui stutim mniores Romanorum elatiore animo

quam oporteret insequitur, quos in brevi inimicissimos et infestos

patitur. Nain ab Urbis praet‘ecto et quodam Rott‘redo compréhen-

ditur, et Urbe expulsus in Campania custodiae mancipntur. » --

Benoit: « Obiit hisdem Leo papa. Iobannes episcopus Narniensis


Generated on 2013-08-13 17:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

civitas electus in sede sanctissima; propter hoc advocatum est

Iohannes tertio decimi pape. Romani vero secundum consuetudi-

nem illoruln malignam, eiectus papa de Lnteranensis palutio, alii

percutiebant caput eius, alii nlapas in facies eius percutiebat, alii

nautss nutis cruciabantur. Sic cedentes et altligentss in Campunie

finibus inclusus, et dicebant Bomanis inter se 2 « Ut non veniant

reges Saxones et destruat regnum nostrum et liberes nostre in

captivitatem, intercedento Petro aposlolo, cuius sedis exviduata

:emanserat. »

_ t. fllaIlJÜ in erilio] Ordonné le 1" octobre 965, Jean XllI fut

arraché du Latran après deux mois et tûjours de pontificat, c'est-

à-dire peu après la ini—décembre. On ne sait au juste combien de

temps il fut enfermé au château Saint-Ange. On le trouve un peu

plus tard à Capoue, réfugié auprès du comte Pandulpbe, qui pro-

ñta de cette occasion pour faire ériger sa capitale en métropole

ecclésiastique. Chronica comilum Capuae (dans les M. G. Scr.,t. III,

p. 209) : « Cum Iohannes aposlolicns a Romanis nequiter fuisset

expulsus et Capuu se fugiens asylarct, Pandulph statim cum eo

exercitum recollegit et Romani indeptus est, suos emulos cesus et

fugatus est. Propterea eius germanum Iohannes vir apostolicus

consecravit in aula arcbiepiscopum pro universo principatu » Ct.

Leo Casim, Citron. II, 9.

5. et revenus est] Benoit : « Iobannes papa fugatus de custodia

in Marsorum regicne, et sic properantes ostiliter. in Sabinensis

est ingressus, cum Tuscie flnibus, ad Roma est reversus; et clero

et populo Romano cum ymnis et laudibus obviani ei precesse-

ruut. Et missa celebrata in ecclesia sancti Petri. in pulatio Late-

ranensis ingressus. » — Jean revint, comme on peut le voir par

le texte cité à la note précédente, appuyé sur l'armée du ‘comte

de Gapoue. Du reste il ne manquait pas de partisans à Rome et il

peut se faire que la Sabine fut dès lors gouvernée par son neveu

Benoit (ci-dessus, note 1).

6. At ubi deveniens llomam Ollo imp.] Cette marche d'Otbon sur


954

CXXXVI. IOHANNES XIII (965-972).

les fois qu'il venait à Rome. Dans la vied'Hadrien I (t, I, p. 497)

on voit les bandera, puis les scholae militiae avec leurs pull-0m’,

aller tan-devant (le Gharlemagne, en ‘174 ;le môme accueil est fait a

Léon llI revenant de Paderborn, en ‘199; à Louis, fils de Lotbaire,

en 8“ (ci-dessus, p. 6, 88). Les croix régionales sont mentionnées

aussi dans ces descriptions, car il me semble qu'il y a lieu de

distinguer deux catégories d'insignes, et que les croix ne doivent

pas être confondues avec les banda ou bandera. L'Ordo Romanus

I de Mabillon, àpeu prés contemporain du pape Hadrien, leur

assigne (c. 21) des places à part à la messe pontificale. Les mililes

draconarii, id est qm'signa portant, sont dans l'enceinte du presby-

terium, tandis que les porte-croix demeurent en dehors. On ne

nous dit pas combien il y avait alors d'enseignes militaires. Au

m‘ siècle elles étaient au nombre de douze; nous les retrouvons

dans l‘Ordo de Benoit (c. 21), en tête de la procession qui ramène

le pape au palais de Latrnn, les jours de grande fête, après la

messe solennelle : « Ante crucem milites draconarii, portantes

XII vexilla, quae bandora vocantur.» Il est impossible de les con-

fondre avec les dix-huit porte-bannières des circonscriptions dia-

conales. Peu avant le temps où Benoit écrivait, la vie de Gé-

lase II (ci-dessous) nous montre ce pape, un instant séquestré par

les Fraiapane, puis délivré par l'intervention des Romains; dans

son énumération le biographe marque d'abord le préfet, puis

quelques-uns des principaux barons, cum suis, c’est-à-dire avec

leurs gens, enfin regiones XI! Romande civitalis, Translibcri'ni et

Insulam'. Queles Transtévérius et les habitants de l'ile rentrassent

ou non dans les douze régions, le nombre de celles-ci est bien

marqué et se trouve identique à celui des porte-enseignes de l'Ordu.

Rien ne prouve que ce nombre ne soit pas primitif et ne remonte


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

pas à. l'origine même de cette organisation militaire. Lors de

l'insurrection de Ravenne, sous Justinien 11 (v. 110; cf. t. I,

p. 395, note 2), la population de cette ville fut distribuée militai-

rement en onze groupes, plus un douzième formé par le clergé.

« Divisit (Georgius) populum civitalis in undecimas part°s; duo-

decima vero pars ecclesiae est reservata. Unusquisque miles


Generated on 2013-08-13 17:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

secundum suam militiam et numerum incedat. id est : Rnvenna,

Bandus primus, Bandus secundus, Bandus uovus, Invictns, Cons-

tantinopolitauus, Firmens, Laetus, Mediolanensi[s], Veronens[is],

Classensie, partes pontiflcis cum clericis non honore digni[s] et

familia et stratoribus vel aliis subiacentibus ecclesiis (Agnellus,

0. M0). Dans cette dernière catégorie, il n'y a, comme faisant IQ

service actif, que les bas clercs. les serviteurs. les palefrenier-s,

etc. Les termes de numerus et de bandits se retrouvent à Rome,

dans de nombreuses chartes du n‘ siècle et des siècles suivants;

ils désignent certaines personnes morales auxquellesil est interdit

de céder les locations concédées pour trois générations seule.

ment : u Quod si vero filii aut nepotes minime fuerint, uni

etiam extraneae personne, cui voluerint, relinquendi habeant li-

centiam, excepto piis locis vel publicis. numero militum sen

baudo. » —Les douze (Iecarcones que l'empereur Othon rend respon-

sables pour le vulgi populus me semblent bien être les successeurs

des patroni scholarum du temps d‘Hadrien I et de Serge II. il est

même il remarquer que ces personnages et le monde qui leur

obéit ne représentent qu'une partie de la population armée, et que

les chefs de l'aristocratie disposent de forces spéciales, en dehors

de la milice populaire. C'est exactement la même situation que

cent cinquante ans plus tard, au temps de Gélase II.-— Quant au

titre de decarcon, il semble être la transcription d'un terme grec

ôexa’ozwv. dont l'origine m'échappe. Simocatta (VIL 6) donne à

Gennadins, exarque d’Afrique au temps de saint Grégoire, le titre

de ôe'up, dont l'étymologie doit étre apparentée avec celle de de-

CGI‘COÎI.

8. in caballum Constanh’ni] La statue équestre en bronze de

Marc-Anréle, transportée en 1538 sur la place du Capitole, où elle

est encore. Au xe siècle elle s'élevait devant le palais de Latran,

in Campum, comme dit la vie de Jean XIV. Les Itlirabih’a du

xua siècle contiennent une légende fort curieuse sur l'origine de

cette statue; on y conteste la dénomination de caballus Cons/anh‘m‘


CXXXVII. BENEDICTUS VI (972-974).

255

CXXXVI I.

BENEDICTUS, natione Romanus, ex patre lldibrando, sedit ann. I mens. VI. Iste I eomprehensus est a quodam

Gencio Theodore filio, et in castellum sancti Angeli retrusus, ibique strangulatus, propter 2 Bonifacium diaconum,

quem miserunt vivente eo papam.

CATALOGUES.

Cav.— Benedietus, natione Romanus, ex patre Ildibrando, sedit an. I m. VI. iste comprehensus esta quode Crescentio, Theo-

dore filius, et in castellum sancti Angeli retrusus; ibique strangulatus est propter Bonifatium diaconum quem miserunt vivente

eo papam.

do suri

Domnus ann. I m. VI.

Est. — benedictus diaconus-1 de 3 regione VIII sub Capitolîo,

XVIIII. Isle comprehensus est a quodam Cintio Theodore Illius, et incastellum sancti Angeli retrusus, ibique strangulatus est prop-

ter Bonifacium diaconem quem miserunt vivente eo papam.

Domnus Suri sedit ann. I. 111. VI d.

lste strangulatus est. (Les mots iste comprehensus neo papam, omis dans le texte,

ont été suppléés au bas de la page.— A la dernière ligne, les mots lste straugulatus est, bien qu’écrits sur la même ligne que domnus

Suri em, semblent se rattacher à la notice de Benoit et faire suite à die XVIII.)

Vat. 629. — benedictus sed. anu. I m. VI. Domni de Sur. sed. ann. I m. VI.

Vat, I340. — benedictus mens. Il d, II. Domnus ann, I m. VI,

Aug.— iohannes VI, natione Romanus, ex patre llildcbrandol sedit ann. I mens. VI; et de consilio Malifacii strangulatus estin

castella sancti Angeli.

Amiat. 3. — Benedictus, ex patre lldibrando monacho, m. [et d."_X et VIIII.

Domnus de Suri ann. I et m. ll. lste strangulatus

Casanat. B. V. I7. — Benedictus, natione Romanus, ex patre Ildibrando, sedit aun. I d. VI. lste comprebensus est a quodam

Cencio Theodore filius et in castellum sancti Angeli retrusus, ibique strangulatus est propter Bonifatium diaconem [2- main :

quem miserunt vivente eo papam. Bonus sedit ann. I m. VI.]

RECENSION nu xv° SIÈCLE.

benedictus sextus sedit ann. I mens. VI; et cessavit episcopatus diebus decem. Hic, natione Romanus, in castro sancti Angeli

reclususl strsngulatus est a cincio Romano.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Domnus sedit ann. I; et cessavit episcopatus d. ll.

ex patre lldeprando monacho, ingressus est mense ianuario, die

NOTES EXPLIUATIVES-

I. Istc comprehensus est] Ct‘. Acta conc. ltemensi: [991], c. 28 (Mon.

Germ.Scr., t. III, p. 672): cc succedit ottoni caesari caesar Otto...

Succedit Bomae in pontificatu horrendum monstrum Bonet‘acius


Generated on 2013-08-13 17:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

(2n m. Malefacius), cunctos mortales nequitia superans, etiam prio-

ris pontificis sanguine cruentus. Sed hic etiam rogatus atque in

magna synodo dampnatus, post obitum divi ottonis [Il] Romam

redit, insignem virum apostolicum Petrum. Papiensis ecclesiae

prius antistitem [Jean XIV], data sacramentorum fide, ab arce

Urbis deieit, deponit. squalore carceris afl‘ectum perimit. n -

L'empereur Othon I mourut le 7 mai 9'13. L'attentat de Genclus

ne se produisit qu'un an après. Ce Cencius ou Crescentius. fils

de Theodora, est connu par d'autres documents. En 977. on le

voit prendre à bail un château voisin de Velletri: u crescenzo illus-

trissimo viro qui appellatur de Theodora» (God. Vat.8042.f“ 7. cit‘

parGregorovius.‘_St. diRoma, t. III, p. 466); en 989, après sa mort.

il était mentionné dans un autre acte (ibid. p. I67, note I) z « Nos

iohannes et (lrescentius illustrissimi viri atque germani flIii

domni Crescenlii olim consulis et ducis, qui dicebatur de Theo<

dora. seu Sergiae iliustrissime femine olim iugalium, bone me-

morie. 1: Son épitaphe se voit encore à Saint-Alexis sur I'Avenlin;


256

CXXXVII. BENEDICTUS V1 (972-974).

elle est mutilée à. la fin; mais Baronius (ad ann. 996, m) a pu la

lire plus complète.

+ CORPORE HIC REGVBAT CRESCENTIVS INGLI

TVS ECCE EXIMIVS CIVIS ROMANVS

'DVX QVOQ- MAGNVS EX MAGNlS MAGNA

.PROLES'GENERATVR' ET ALTA m‘ PATRE

THEODOBA MATRE NITE’S’CENS

QVEM m ANIMAR- AMANS MEDICVSQ- PERITVS

CORRIPVIT LANGORE PIO LONGEVO VT AB ou‘:

SPE MVNDI LAPSVS LIMINA an

MARTIRIS INVICTI BONIFATII AMPLEXVS ET

ILLIC SE m) TRADIDIT HABITV'MONAGHO

RVM ADEPTVS QVOD TEMPLVM DONIS

amplis DITAŸIT ET AGRIS

llz'c 0mm‘: quicumque legis rogilare memenlo

ut tandem scelerum veniam mm'ealur habere.

Et obiit (U9 1']! mens. iul. ami. dominic. incarn.

'DCCCCLXXXIIII CM1 iam ante annos duollecim

Les lettres CRM de la dernière ligne ont été interprétées Cum Re-

gula Monachorum. S'il en était ainsi, Crescentius aurait déjà pris

l'habit mouacal en 972, deux ans avant son attentat contre Benoit

VI. Cette interprétation ne s'accorde pas non plus avec la charte

de 977. Maisje ne crois pas qu'il y ait beaucoup de fond à faire

sur ces lettres, illisibles maintenant, et qui, au temps de Baro-

nius, étaient déjà presque ell'acées par le frottement (l'inscription

était dans le pavé) et la vétusté, « pene uttritum vestigiis et vetus-

tate consumptum. » — J'ai expliqué plus haut. p. 253, note 2,

‘comment j'entends la généalogie de ce Crescentius.

' '2. propter Boni/‘acîum] Boniface VlI; v. à la page suivante.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

3. de regione VH1 sub Capilolio] L'antique Regio I'III portait le

nom de Forum Rompanum et s’ètendnit au sud-est du Capitole; mais

je pense qu'ils'agit ici d'une des régions du nouveau système ,et

qu'elle doit être cherchée non du côté du Forum, mais du côté du

Champ-de-Mars. _ '-

4. Domnus...] A part le manuscrit de Pierre-Guillaume et celui


Generated on 2013-08-13 17:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

d'Augsbourg, tous les catalogues (cf. M. G. S012, t. XXIV, p. 84)

insè‘rent ici un Domnus, Dommls (1e Sur, Domnus de Suri, que l'on

aconsidéré longtemps comme un papa distinct. M. W. Giesebrecht

(Jalu'bücher des deutschen Reichs unter dem Siichs. Hanse, t. II. p.

H1) a démontré qu'il n'y avait ‘pas de place pour ce pontificat en-

tre ceux de Benoit VI et de Benoît VI]. Il pense que domnus est

ici l'équivalent de papa et que la formule domnus scdil mm. 1 Vl se rapporte à Benoît VI et à la durée’de son pontificat. Il est

sûr que la durée-du pontificat convient :LBanoit VI et à lui seul.

Mais j'expliquerais autrement l'intrusion du nom dommu. Dans

plusieurs manuscrits il est suivi des mots de Sur ou de Sun‘. Or

Benoit VlI, successeur légitime de Benoit VI, était évêque de Su-

tri. C'est donc lui qui est nommé ici, c'est son élévation au ‘siège

pontifical qui est mentionnée. Mais ‘il est clair que le texte est

embrouillé. Les mots damnus de Suri se sont accrochés à la ne-

tice deBenoit VI et l'on a répété indûment les chiffres a. l m. VI.


CXXXVIII, BONlFATlUS-Vll (974.- 984-985).

257‘

.ÇXXXWB

BONlFATlUS‘, natione Romanus, ex paire Ferrutio, sedit annum unum, m. undecim. . .

. CATALOGUES.

Aug. — Bonifacius Vll,.natione Ilomanus, qui et Malifacius, ex patre Ferrutio, sedit mens. l.d. Xll.

Est. — Bonit'acius... d. Xll. [ En marge : llic fuit electus 3 V anno regis Ottonis, indictiono prima],

_ RECENSJON nu xv° SlÈGLE.

Ici, avec le n‘J CXXX VH1, la notice de Jean 21111, comme dans le tente de ; vient ensuite:

CXXXIX. Bonil‘atius septimus sedit mens. V d. X11; et cessavit episcopatusdies XX. Hunc Romani sull‘ocato papa ll(cnedicto)

Vl papam l'ecerunt. Qui post non valens in Urbe subsistere, depredala ecclcsia sancti Petri omnibus pretiosis', rugit in Constanv

tinopolim. Tandem Romam cum magna pecunia rediens, cum proiicere non possel, lohauni diacono cardinali 3 oculos eruit.

Ipse deinde subito extinctus est.

NOTES EXPLICATIVES:

t. Banifalius...] Il portait le surnom de Franco,sous lequel il est

désigné ci-après dans l’épitaphe de Benoit VII. Il sera encore ‘

question de lui plus loin, dans la notice de Jean XIV. Le cata-

logue du ms. Paris. 5H0, et à. bon droit, le qualifie d'intrus : Boni- '

fasius invasor. — L'hlstoire obscure de ce personnage reçoit quel-

que lumière d'un ‘lambeau de texte copié, comme essai de plume, ‘

dans un manuscrit d’Ivrée et publié par Bethmann, Archiu. t. IX,

p. 623 (ci. L. \Vicland,dans lesNacln'ich (en de Gôttingue,l885_ p.69) .

Voici ce document curieux : « Interim imperialis maiestatis legatum,

Sicconem comitem, advenisse contigit. Qui, ut iussus l‘uerat, cum

sublatum pontificem Romanis maioribus et minoribus ab his qui-

bus custodia tenebatur reposceret, nihilque proficeret, iussu atque

consilio Frnnconis, quem supra diximus Bomanam ecclesiaminva-

sisse (invasse cod.), ut postmodum comprobatum, Stephzmus qui-

dam presbiter cum fratrem (traire in cod.) ipsius corrigie cuiusdam

straugulatione necavit. Unde omnes, tam imperialie missus quam

civitas Romans. magno merore defixus (defixas cod. 1' 111.), longe
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

obsidione, longe inpugnatione devictum Franconem pervasorem

necat, eumque qui nunc est Benedictum communi omnium Roma-

norum electione, presentis imperatoriinuntii auctoritate munita,

priori mortuo substituit. Quod ille alter graviter ferons, institutum

(institum rod.) pontificem summopere perseculus est, nec passus

est eum regimeu sibi commissum tractare pacifice. — Ce morceau


Generated on 2013-08-13 17:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

n'est évidemment qu'un fragment d'un récitplus étendu. La phrase

Unde ognnes est altérée; le verbe necat ne peut se rapporter à

Franco; ‘c'est probablement du‘me‘urtrier de Benoit VI, le prêtre

Etienne, qu'il s’agit il cet endroit. La suite (les événements est

donc celle-ci. Les Romains, sous la. conduite de Çrescentius, fils

de Théodora, s'emparent de Benoit V1, le renferment dans le

château Saint-Ange; et .lui donnent pour successeur le diacre

Franco, qui prend le nom de Boniface VII. L'empereur, informé,

envoie à Ilome un représentant, le comte Sicco, qui commence

par réclamer le ponlife prisonnier. Franco le fait assassiner.

Sicco rallie alors une partie de la'population romaine, assiege

le château SainLAnge et s'en rend maître. Puis il fait procéder

à une nouvelle élection. Franco est déposé dans les formes (p.

255, note 1); mais il parvient à se maintenir et il crée des diffi-

cultés au nouveau pape Benoit Vil. Ce n'est qu'au bout d'un cer-

tain temps qu'il le débarrasse de sa présence en se retirent dans

l'empire grec.

2. Vamzo regis Ottonis] Le ‘[9 janvier 973, jour de l'ordination de

Benoit V1, tombe dans la sixième année d’Olhon I1 et non dans

la cinquième. Il est vrai que l'on peut distinguer entre l'élection,

qui a pu avoir lieu avant le 25 décembre 912, premier jour de la

sixième année d'Othon, et l'ordination, qui n'eut lieu qu'en jan-

vier. .

3. Iohanm' diacono cardinali.] Il s'agit sans doute ici de Jean

XIV (ci-dessous, p. 259); mais la qualification de diacre cardinal

est erronée. ‘
258

CXXXVIIII. BIÂNEDICTUS VII (974-983).

CXXXVIHI.

BENEDICTUS, natione Romanus, Sutrinus‘ vero episcopus, ex patre David, sedît ann. Vllll.

REcnNsmN DU xv° SIÈCLE.

CXL. Benedictus septimus, nalione Romanus, sedit ann. Xll mens. VI; et cessavit episcopatus cl. V. Hic‘ favore imperatoris

multos ex Romanis capi fecîl. Huius tempore 3 in Ilavennate ecclesia fuit vir honorabilis, Radulphus nomine, de genealogia Ka-

roli magni, qui iam in regno Francie regnare cessaverat, propagalus; quem Hngo tunc rex Francîe, de alia prosapia genitus, in

corde odio habens, convocatis episcopis, allegans ipsum illegilimum, deponi procuravil, Gilbertum monachum, philosophum,

ymmo polius nigromanlicum, pro ipso subslituendo, Quod summus pontil‘ex inlellîgens, legatum misit et in Remis concilium

convucavit, etGilbertus deponitur et Radulphus restituitur. Gilbertus vero deposilus ad Oltonem imperatorem se contulit, quem

et ipse scientia erudierat. Qui captata, oportunitale, primo Ravennatensem archiepiscopum, post Romanum pontificem diabolo

instiganle fieri procuravit, qui inl‘xa dîclus est Silvester II. Unde versus

Scnndit in Il Gilhertus ab R post papa vigens R.

NOTES EXPLICA’I‘ IVES.

l. Sutrimzs vero episcopus] Cf. ci-dessus, p. 256, note l.

2. Hic favore....] Eeho de la légende recueillie par Godefroy de

Viterbe (fln du XII0 siècle) dans son Panthéon (M. G. Sera, t. XXII,

p. 237).

3. Huius tempore...] Vincent, xxIv, 97. Il faut évidemment cor-

riger Ravennate en Remcnsi, et Radulphus en Arnulphus. Cette his-

toire est placée à tort sous le pontificat de Benoit VII: la querelle

à propos de l'archevéché de Reims ne commence que sous Jean KV.

4. Benoît VII fut enterré à Sainte-Croix en Jérusalem, où on

peut lire encore son épitaphe, qui n'est qu'un eenlon. fabriqué

avec celles de ses prédécesseurs Etienne VI (v. 1-9), Serge 111

(10-12), Benoit IV (v. 15-18); et‘. cî-dessus, p. 229, 238, 233. Les vers

13. 14 se rapportent à la fondation du monastère des 55. Boniface

et Alexis, sur l’Avuntin.

+ HOC BENEDICTI W QVIESGVNT MEMBRA SEPVLCHRO

SEPTIMVS EXISTENS ORDINE QVIPPE PATRVM.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

HIC PRIMVS REPPVLIT FRANCONIS. SPVRCA SVPERBI

CVLMINA QvI INVASIT SEDIS APOSTOLICAE.

QVI DOMINVMQVAE svvM CAPTVM IN CASTRO IIABEBAT

CARCERIS INTEREA VINGLIS. CONSTRICTVS IN IMO.

STRANGVLLATVS VB1 EXVERAT HOMINEM.

GVMQVE PATER MVLTVM CERTARET. DOGMATE S‘ŒJWM


Generated on 2013-08-13 17:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

EXPVLITA SEDE INIQVVS. NAMQVE INVASOR

HIC. QVOQVE PREDONES mnvM. FALCE SVBEGIT

ROMANE ECCLESIE. IVDICIISQVAE PATRVM.

GAVDET AMANS PASTOR AGMINA. CVNCTA SIMVL.

HICCAE MONASTERIVM STATVIT. MONACHOSQ. LOCAVIT

QVI LAVDES m NOCTE DIEQVAE CANVNT.

CONFOVENS VIDVAS. NEGNON ET INOPESQ. PVPILLOS

VT NATOS pnopmos. ASSIDVE REFOVENS.

INSPEGTOR TVMVLI. GOMPVNGTO DICITO CORDE

(‘W W REGNES. o BENEDIGTE 1T0 :‘DX'. m. ‘m: IN APÎA SEDE RESIDENS. VIIII AN—N. 013111: AD m1 INDTC. x11
CXL. IOHANNES XIIII (983-984). 959.

CXL.

IOHANNES, natione Papiensis, sedit mens. vl1l. Quem‘ iste superior bonifatius Perrutii filius, reversus a

constantinopolim ubi fugerat, comprehendit ac deposuit et in castellum sancti Angeli in custodiam misit, et ibi

custodire eum feciL ibique infirmitatem et famis inopiam per IIII menses acriter sustinuit ac mortuus est, et, ut

fertur, occisus. Qui ipse Bonifatius post mortem eius sedit mens. XI. Qui repentina morte interiit, et in tanto

eum hodio habuerunt suiut post mortem eius cederent eum et lanceis vulnerarent atque per pedes traherent

nudato corpore usque in Campum, ante caballum Gonstantini, ibique proiecerunt eum atque dimiserunt. Ubi

mane venientes clerici et videntes eum ita turpiter et cum dedecore îacentem, cesum et lanceatum, collegerunt

et sepelierunt.

VAR. — l. i fugerat - l. 3 facit.

CATALOGUES.

Vat. iato - benedictus ann. Vllll. Post hunc fuit electus quidem Petrus super Bonefacio. Qui Bonefacius reversus uconstan-

tinopoli, dans pecuuiam, inter-fecit praedictum Pelrum, et ipse paulo post veneno vitam finiviL iohannes m. vllL

Aug. - iohannes xnu qui et Petrus, natus et episcopus Papiue, sedit etc.

Cm). Casan. — iohannes episcopus, natione Papiae, sedit etc... A la fin : lohanuesm. II[[([oh. < sedit > Cas.).

NOTES EXPLICATIVES.

4. Quem-accîsus] cf. ci-dessus, p. ætatis-y note 1. I commissum populum Rom(anum) in omnibus instruenst

2. Lrépitapha de Jean XIV’enten-éà Saint—Pie1're,est connue par dulcis in eloquiol cunctis praeclarus amicis,

P. Mallius, quil’attribue àJean X: « Hic requiescit ante ecclesiam subiecfisplacidus, pauperibus pius.

(p1. iasi iuxta Iohannem VIIII. » (De Rossi, lnsclz, t. 11y p. 216) s De/‘unctus est ioannes p? Romanus "Î. aug. (1. K7‘.

Praesulis eximii requiescunt membra ioannis Remarquer que cette épitaphe ne dit pas un mot de la fin tra-

qui Pelrus antea exliteraL quippe i gique de Jean XIV. Elle aura été gravée du vivant de Boni.

sedem Papie blando moderamine remit. face VII.

imperator-m Ollom‘ dulcis fuit atque preclanus,


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 17:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
260 CXLI. IOHANNES XV (985-996).

CX-LI.

IOHANNES, natione Romanes, ex paire Leone presbitero,‘de regione ‘ Galline Albe, sedit ann. X mens. Vll.

lste exosos habuit clericos, propter quod et clerici eum odio habuerunt, et merito, quia omnia quae habere et

acquirere poterat, parentibus suis distribuebat.

VAR. à l. 3 distribuera t.

CATALOGUES.

Est. ajoute en marge : Hic videtur electus anno V regis Ottonis, indictione VlllI.

Aug.-— Iohannes XV, natione Romanus, de Gallina alba, ex paire Leone presbytero, sedit an. X mens. Vll. Qui et?l oratorium

sanctae Mariae in gradibus pictura decoravit.

RECENSION nn xv° SIÈCLE.

Pas de variante; mais après la vie de Jean XV vient une vie d'un Jean XVI, qui est évidemment identique au précédent.

CXLIII. lohannes XVI, natione Romanus, sedit ann. X mens. IX (1. Vll; et cessavit episcopatus d. V1. llic fuit3 in armis cru-

ditus et multos libres composait. llunc Crescentîus, Romane urbis patricius, in tantum cepît persequi, quod ipsum oporluit

Urbem relinquere et in Tusciam intrare. Cognito antem Crcscentio quod papa pro Ottone tertio misisset ut ad Urhem veniret,

Crescenlins pro papa nuncios misit. Et veniente papa, ipse cum senatu ed pedes pape veniam postulavit; sicque {acta pace

Rome defunctus est.

NOTES EXPLICATIVES.

l. de regione Galline Albej L'endroit appelé Gallinrts Albns est

marqué dans les‘ régionnaires du W‘ siècle comme appartenant à

la regio VI Alla Samila ; une lettre de saint Grégoiro (m. 17) le

rattache à la quatrième région ecclésiastique. Çes deux indications

concordent. Il s'agit d’un quartier du Qnirinal. probablement du

coté des Thermes de Dioclétien. '

2. oratorium 5. Marine in gradibus] Je ne connais pas à. Rome

d'église ainsi désignée. Il y avait un monastère S. Marine in Gra-

dibus dans le diocèse d'Arezzo; elle est mentionnée dans un di-

plôme de Léon IX (Jafl‘é 4227).

3. Hic fuit in arnn's-de/‘unclus i'sl] Ceci a été tiré par Martin de

quelque source autorisée. Il est sûr par les Annales d'lvlildesheim

(.‘llon. Germ. 5er,, t. III, p. 91) que des légats du siège apos-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tolique allèrent inviter Othon III'ù venir'à Rome et que ce

prince y étant venu en efl‘et,’ peu'après la mort de Jean KV, « ha-

V bito cum Romanis ‘placito. quendam Crescentium, qnin prio-

rem papam' iniuriis saepe laceravit. 'exilio statuit deportari ;

sed ad preees novi apostolici (Grégoire V) imperalor omnia

remisit.»
Generated on 2013-08-13 20:20 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CXLII. GREGORIUS V (996-999). — IOI-IANNES XVI (997-998). 261

CXLII.

GREGOBIUS, natione Saxo, ex paire ‘Ottone, sedit ann. II mens. VIII.

Cnuoe mas.

Aug. — Bruno, qui et Gregorius V, ex patre Ottone duce, matre Iuditta, qui 2 et nepotem suum III Ottonem statim papa

Inclus imperatorem ordinavil, sedit ann. II mens. VIIII. Cui 3 rebellans Crescentius in castello sancti Angeli captus et trun-

catus, per pedes in monte Halo 4 suspensus est. Cuius sedem Iohannes 5 Graecus, cognomenlo Philagathos, episcopus Placen-

tinus, invasit. Sed ab Ottonis vassore Birthilone correptus, amputatîs naribus et lingua efi‘ossisqueoculis, in asino, caudam cius

tonens, salis irrisorie per totam Romani ductus est.

Cav. — Gregorius, natione Sardonum, ex patte Oltone, sedil. ann. I mens. V.

Iohannes, [natione 2° 11L] Grecus sedit ann. x, r m F.

Est. — Gregorius, nacione Saxonum, ex paire Ottone, susdit ana. 1 mens. V. Et feras eum eiecerunl et lohannem Grecum

elegerunt. Sed voluntate Dei Homam rediit atque cum mngno honore susceptus est. Et apprehendere fecit illum scelestum

invasorem et fecit ei oculos eruere et nasum cum Iingua abscidere; et in asello sedere faciens, per totem Romam i‘ecit eum

circumduci cum utre in capite.

Iohannes episcopus, nacione Greens, ecdit menses X, et eiectus est foras ad malum honorem.

Cool. Mus. Brit. H80L —- Gregorius, nalione Saxorum, ex paire Otdo, ann. I m. V.

Iohannes, natione Grecus, de civitate Rosana, m. X.

RECENSION nu xv° SIÈCLE.

CXLllII. Gregorius quintus, nalione Saxo, ex paire Ollone, sedit annis Il, meus. VI; et cessavit episcopatus d. XV. Hic, Bruno

ante dictus, cum essel. consanguineus Ottonis imperatoris lercii, ad inslanciam imperatoris est electus iu papam. Sed post

parvum tempus Crescentius Urbis consul Placentinum episcopum de urbe Constautinopolitana cum magna pecunia redoun-

tem in papatum intrusit. Sed oh 110c l'uclum par imperatoleui gravem ullionem cepit.

CXLV. lohannes XVII sedit mens. X; et cessavit episcopalus d. XX. Hic nichil inslituit. Ilic, Placentinus episcopus, vivente

papa Gregorio per consulem Urbis papatum hahuit; sud post par imperatorem excecatus fuit.

NOTES EXPLICA’I‘IVES .

l. cx’palre Otlane] Otio, duc de Carinthie et marquis de Vé-

rone, petit-fils d’ Othon le Grand par une fille de celui-ci.

2. qui et nepotem...j Thielmar, Citron. IV. l8 : « llex... 1‘l0<

mam veniene gloriose, nepotem suum Brunonem. Ottonis filium

ducis, in loco Iohannis papne nuper defuucli cum omnium lnurle


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

presentium statuit. In Ascensione Christi, quae tunc erni XII

kal. iunii, aune etaiis suae XV. regni auiem X11], indictioue

VIII (906), ah rodem unclionem imperialem percepit et advouatus

eoclesiae s. Petri eîflcitur. n — Le terme m’pos, dont se servent

ici le chroniqueur et l'auteur du catalogue, ne peut être pris à la

rigueur.
Generated on 2013-08-13 20:21 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

3. Oui rebellans Urescenlius...] Ce Crescenlius émit fils de celui

dont il a été question ci-dessus, 1). 255, note 1. Tous les histo-

riens du temps parlent avec détail de ces événements: Ami.

Hildesh. (Mon. Gel-m. S012, t. III. p. 91) ; Ann. Ouedlinburg. (1. c.,

p. 1‘) ; Jean, C/II‘on. Venelum (ibid., l. VII, p. 31); Iiaoul Glaber,

Hist. I. 13', Pierre Damien, Ep. 1, 2l; l’ila s. Ilomualrli, 25; la

Lmsn PONTlI-‘ICALIS, t. II.

biographie de s. Nil(Acla 55. sept., t. VII. p. 336); Thietmar,

Clu'on. IV, 21. Je citerai seulement ce dernier 2 « Crescentius nu-

tem Romae, absente papa praedicto qui post benedictionem Gre-

gorius vocnbatur, Iohannem Calabrilauum, Theophanu impera-

tricis dilectum comitem, et tune Placentinum antistitem. substi-

luit, et sibi imperium tali praeeumptione usurpavit, iumemor

iurumenti et magnae pietetie ab Ottone auguste sibi illatae.

Insuper nuucii eiusdem a praedicto invaeore capti, diligenti eus-

todiae traduntur. Imperator mox ut lmec audivit illo properans.

domnum apostolicum sibi obviare pel' internuneios poetulavit.

lolmnnes autem supplantator hiis appropinquautibus i'ugii; sed

postea a fidelibus Christi etGesaris captus, lingunm cum oculis ac

naribus amisit. Crescentius vero, Lconianum ingressus elaustrum.

imperaluri resistere irustratemptavit. Namque imperator domini-

cum Resurrectionem llomae celebrane. post iestivoe clics instru-

menta bellica preparans, post Albas domum Theoderici (le château

Saint-Ange), ubi ille perversus sedebai, Ekkihardum marchionem

3l
‘e62

CXLII. GREGORIUS V (996-999). — IOHANNES XVI (991998)‘.

impugnare mssit.Quieandem perdius et pernox lacessere non de-

sistens, tandem per machinamenta alte constructa ascendit et

eundem decollatum voce imperatoria per pedes laqueo suspendit

et timorem cunctis presentihus ineflabilem intulit. n -

4. in monte Mate] Le monte Marie. Benoit du Mont-Soracte

(c. 27) lui donne déjà le nom de mon Malus, à propos d'un épi-

sode de l'invasion des Sarrasins en 846 (ci. ci-dessus, p.10 ,

note 38). Une autre appellation, presque aussi ancienne, est celle

de mana Gaudii, qui se rencontre dans le Chronieon Venetum ter-

mine à. l'an 1008. Ces .deux désignations sont nées l'une et l'autre

pendant le moyen-âge, et leur origine précise est inconnue. C'est

en‘u'vain qu'on a voulu la rattacher au souvenir de l'exécution de

Urescen'tius; considérée par les Romains comme une calamité.

par les Allemands comme un sujet de joie. Benoit du Mont-

Soracte, qui écrivait longtemps avant cet événement, exclut une

telle interprétation. Dans l'antiquité, la montée, du coté de Rome.

s'appelait Clivua Cinnae.

5. Iohannes Greens] Grégoire V avait été chassé par les Ro-

mains dès l'automne de 996. Jean Philagathe, évêque de Plaie

'sance, se trouvant de passage à. Rome, le printemps suivant, au

retour d'une ambassade à. Constantinople, Crescentius lui fit ac-

c‘epter malgré lui de remplir le siège vacant. On a déjà vu, à

proposde l'intrusion, deux fois répétée, de Boniface VII, comment

la famille des Crescentius cherchait à s'appuyer sur l'influence

byzantine,alors très puissante dansl'Italie méridionale, et à l'op-

poser à l'ingérence des souverains allemands, soi-disant héritiers

de Charlemagne. — Pendant que Crescentius s‘enfe‘rmait dans le

château Saint-Ange, Jean XVI s’ent‘uyait dans la direction du

midi. Citron. Venclum: « Procul a Roma inexpugnnhilem turrim


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

intravit, in qua non diu, vento imperatore, illum manere licuit;

sed ab eius militihus cnptus, proiectis oculis auribusque prae-

cisis. nares etiam et linguam amisit. et capitis dcturpatus deco-

ritale Romain in quodam monasterio delntus est. Et quoniam ad

tanli t'acinus ultionem hoc non sufflcerat, postmodum a sacro

concilio depositionis sententiam sustinens. sacerdotale offlcinm


Generated on 2013-08-13 20:21 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

perdidit, et a Romanis impositus det‘ormis aselli torse.‘ .versa

facie ad caudam. sub praeconi voce per Romanes regiones duce-

batur. » — Le biographe de saint Nil raconte que le vénérable

patriarche des moines de l'Italie grecque se transporta aRome.

et demanda qu'on lui permit d'emmener dans son monastère li'in-

fortuné Philagathe; mais qu'il ne parvint à fléchir ni l'empereur

ni le pape (ô dyptoç nctmç). — On ne sait ce que devint Jean KV]

après ces événements, qui eurent lien vers le mois de mars 093 ;

il paraît avoir vécu jusqu'en 1013; cette année-là. les Annales

nécrologiques de Fulda marquent la mort d'un greens lohannes,

qui doit être lui (Mon. Germ. Sun, t. XIII, p. 210) : ct IIIl non.

apr., Greens Ioannes viam universae carnis ingressus est ».

(i. Grégoire V fut enterré à Saint-Pierre, u ante secretarium,

iuxta Pelagium papam [p]. 79] n, dit P. Mallius (De Rossi. lnmn,

t. II, p. 211). L'inscription originale se voit encore dans les

cryptes vaticanes. "ers le au. siècle, on rétablit, à la suite d'un

accidentI le coin supérieur de gauche. comme l'indique ici la

différence des caractères : ' I

1- [110 QVEM CLAVDIT IIVMVS. OCVLIS VULTVQ. DECOHVIL

1- PAI’ A FVIT. QVINTVS NOMINE GREGORIVS.

1‘ AN TE TAMEN BRVNO. F‘BANGORVM REGIA PRULES.

1- Fl ILIVS OTTONIS DE GENITRICE IVDITIl.

1- L1 INGVA TEVTONIGVS. VVANGIA DOCTVS IN VRBE.

1- SE ED IVVENIS GATI-IEDRAM SEDIT APOSTOLICAM.

1- AD BINOS ANNOS. ET MENSES CIRCI’I‘ER OU’l‘O.

1- TER SENOS FEBRVO CONNVMERANTE DIES.

1- PAVPERIBVS DIVES. PER SINGVLA SABBATA VESTES.

1- DIVISIT NVMERO. CAVTVS APOSTOLICO.

1‘ VSVS FRANGISGA VVLGARI ET VOCE LATINA.

1- INSTITVIT POPVLOS ELOQVIO TRIPLJCI.

-]- TERTIVS OTTO SIBI. PETRI (IOMMISIT OVILE.

1' COGNATIS MANIBVS VNCTVS IN IMPERIVM.

-l- EXVIT ET POSTQVAM TERRENAE VINCVLA GARNIS


.CXLIII. SILVESTER. II (999-1003). 263

CXLlll.

SILVESTIËB, natione Aquitanus, sedit ann. llll mens. Vl dies Xll.

CATALOGUES.

Cav. — Silvesten'natione Aquitaniorum, ex paireI Agilberto, sedit ann. [il] m. ld_ Vllll.

Est. — Silvester, nalione Aquitanicus, sedit ami. llll 111. ici. VIll. En marge m, p. : Hic fuit electus anno llll (lisez, Vll)

rcgis Ottonis, indictioue XIL]

Aug.— Gerbertus, cognomento M'usicus, qui et Silvester, natione Aquitanus, de 3 monasterio saucli Geraldi, [de sede] Remorum

transiit ad Rongam. Gerbertus in [toma post papa ingeus, Romanorum doclor, Ravennatum archiepiscopus, sub eodem Ottone

ordinatus, sedit ann. V.

RBCENSION DU XV° SIÈCLE.

"ÇXLVI. ‘Silvester secunÿdus sedit 1mn. llll mens. l d. V1"; et cessavit episcopatus d. XXXlll. lsle, GullicusJ natione. nomiue

_G_i|rIiertus, qui fuit mortuus ud Sanclam Crucem in lherusalem. Hic primum iuvenis Floriacensis cenobii in Aureliauensi diocesi

'Iuonachus fuit; sed dimisso monasterio, diabolo homagium fecit ut sibi omuia ad volum succederent, quod diaholus promisit

ü'gîtnplem. lste ohsequiis diaboli insistons, frequenler super desideriis suis cum eo loquebatur. Venieus autem in Hyspalim causa

diseendi, in tantum prot‘ecit quod sua doctrine eciam inagnis placuit. llabuit autem discipulum Ôtlonem impera‘torem et

ltohertum regem Francie, qui i'nlerïalîa sequentiam. Sancti Spin'lus 'assit nobis gralia composuit, et Neocerilum, qui postlfuit

Senonensis archiepîscopus. Sed quia idem Girbertus quamplurimum honores ‘ambicbat’diab‘olus en que pctebat' ad volum

implebat. Fuit idem Girbertus primo archiepiscopus Remcnsis, post Raveunas; tandem papa l'actus, quesivit a diabolo quamdiu

viveret in papatu. Responsum hubuit quamdiu vellet, clum tameu non celebraret in Iherusalem. Gavisus fuit valde, sperans se

longe esse a fine, sicut longe fuit a voluutate peregrinnlionis in lherusalem ultra mare. Et cum in quadragesima ad ecclcsiam

‘que dicitur lherusalem in Laterano celebraret, et strepitum demonum sensisset, sensit sibi mortem adesse, et suspirans ingemuit.

Licet aulem sceleratissimus esset. de misericordia Dei non desperans, revelando coram omnibus pcccatum, membre omnia,

quihus diabolo obsequium presluveral, iussit prcscidi, et deinde truncum mortuum super higam poni, et ubicunque animalia

producerent et sisterent, ihi sepeliretur. Quod et lactum est. Sepultusque 4 est in episcopio Lntcranensi, in signum misericordie

consecutc. Sepulcrum ipsius tam ex tumultu ossium quam ex sudox‘e presagium est morituri pape, sicul.5 in eodcm sepulcro est

litteris exaratum.

NOTES EXPLICATIVES.

1. e.v palre Agilberto] Le nom du père de Gerbert n'est indiqué haut que l'entrée de la chapelle moderne des Coreini. C'est l'endroit

que dans ce catalogue; je doute qu'il y ait lieu de se lier à son

autorité.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

2. de monasterio a. Geraldi] Saint-Gérnud. à Aurillac. Ce détail

se retrouve dans Rieher. llisl. m, 53 : « Qui Aquitanus genere,

in coenobio sancti confessoris Geroldi a puero allus... u

3. me, Gallicus...] Cette légende parait s‘ètre formée vers la fin

du xi° siècle. Dôllinger, dans ses l’apst/‘äbeln, la signale pour

la première fois sous la plume du cardinal Benne. Vita cl gesla


Generated on 2013-08-13 20:21 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Ilildebramli, qui écrivait en 1099. Sigebert de Gembloux la con-

ualt; Vincent de Beauvais (xxiv, 98) la raconte tout au long.

C'est peut-être à lui que Martin l'a empruntée; il y a pourtant

quelque dilïerence entre les deux réductions.

t. Sepullusque est...] Il se trouvait jadis dans la basilique de

Latrau, dernière nef latérale de gauche en entrant, un peu plus

que marque Jean Diacre dans sa description du Latran (Migne,

l’. L., t. (JXCIV. p. 1551) : « In eedem quoque purticu iacel. Ger-

bertus Remorum archiepiscopus, qui papa efl‘ectus Sylvester est

appellatus. Cuius saepe sepulcrum. etiam in serenissimo aere,

cum non sit in humide loco. nquarum gultas. quod satis est humi-

nibue admirandum. visibiliter emanat. Inde est allure sanclo-

rnm Quadraginta martyrum. » Ce tombeau fut ouvert en 1648.

Voici ce que raconte, à ce propos, Rasponi, dans son livre De

basilica cl pah'iarchio Laleraneusi, Rome, 1650, p. 16 : « Anno 1648,

dum pro ecclesiue reparatione nova iacerentur fundamenta, reper-

turn fuit Silvestri eiusdem cadaver in marmoreu capsa psulmis XII

sub lermm del‘nssa integrum, puntiflcia vestibus amietum, bra<

chiis in crucem conformatis, capile sacra tiara obtecto; sed con-

iestim loco motum aere permeanle in cineres diesolutum fuit, et


264

CXLIII. SILVESTER Il (999-1003).

quibus (amen, fortasse 0b aromata quibus corpus conditum fue-

rat, suavis odor frngravit; neque praeler argenteam crucem et

pontlflcalem annulum aliud lncorruptum remunsit. n La pierre

ISTE LOGVS MVNDl SILVESTRI MEMBRA SEPVLTI

QVEM DEDERAT MVNDO CELEBRE DOCTISSIMA V

qui contenait l'épitaphe a été conservée; on peut la voir actuelle-

ment, encastrée dans un des piliers de la première nef latérale

de droite (Forcella, Iscriziom', t. VIII, p. 9) z

. VENTVRO DOMINO CONFERET AD SONITVM. '

IRGO. ATQ. CAPVT MVNDI GVLMINA ROMVLEA.

PRIMVM GERBERT‘Œ MERVIT FRANGIGENA SEDE. REMENSIS POPVLI METROPOLIM PATRIAE.

INDE RAVENNATIS MERVIT CONSCENDEBE SVMMVM. AECCLESIAE REGIMEN NOBILE SITQ. POTENS.

POST ANNVM ROMAM MVTATO NOMINE SVMPSIT.

VT TOTO PASTOR FIERET ORBE NOVVS.

CVI NIMIVM PLACVIT SOClALl MENTE FIDELIS. OBTVLIT HOC CAESAR TERTIVS OTTO SIBI.

TEMPVS VTERQ COMIT CLARA VIRTVTE SOPHIAE.

GAVDET ET OMNE SECLVM FRANGITVR ÔME REV.

CLAVIGEBI INSTAR ERAT CAELORVM SEDE POTITVS. TERNA SVFFECTVS CVI VICE PASTOR ERAT.

ISTE VICEM PETRI POSTQVAM SVSCEPIT ABEGIT.

OBRIGVIT MVNDVS DISCVSSA PAGE TRIVMPH VS.

LVSTRALIS SPATIO SECVLA MORTE SVI.

AECCLESIAE NVTANS DEDIDICIT REQVIEM.

SERGIVS HVNC LOGVLVM MITI PIETATE SACERDOS. SVCCESSORQ. SVVS COMPSIT AMORE SVI.

QVISQIS AD IIVNC TVMVLVM DEVEXA LVMINA VERTIS. OMNIPOTENS DOMINE DIG MISERERE SVI.

OBIIT ANNO. DOMINIGE INCABNATIONIS M 111. INDIG. 1. l\[ MÂΑ. 0-. XII.

Dans le deuxième distique est exprimée l'idée que Rome. Romu-

lea, celebre doclissima vil-go atque caput muncli, avait mis Silves-

tre à la tête du monde (dederat mundo culmina). A la _ñn du hui-

tième vers, silque potens est évidemment une faute matérielle


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

pour filque poterie.

5. s'icut in eodem :epuluro] L’épitaphe, alléguée ici, ne dit rien

de l'humidité (sudor) du tombeau; mais c'était un fait réel, comme

on a pu le voir par le passage de Jean Diacre, témoin oculaire,

cité dans la note précédente. Quant au lumullus ossium, c'est le

premier distique de l'inscription qui a suggéré cette étrange idée.


Generated on 2013-08-13 20:21 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Dans le venlm'o Domino on a vu, non le Souverain Juge, mais le

pape lutur, celui qui remplacera le pontii‘e actuellement en l'onc-

tions; ad som’tum a été entendu, non de la trompette du jugement

dernier, mais du bruit que font en se choquant les os de Sil-

vestre II (Silvesh'i membra sepulli... conferel), chaque l'oie qu'il

y a un dominus venturus à l'horizon. C'est un exemple remar-

quable de légende formée d'après une inscription mal comprise.


CXLIIIII. IOHANNES XVII (1003).

265

CXLHIL

IOHANNES, qui dicebatur Sicco ', natione Romanus, de regione ' Biveretica, sedit mans. Vl.

CATALOGUES.

Aug. — Sicca, ann. I.

Est, —- lohannes, qui Cico vocatur, ex patre lohaune, de regionc Hiberatica, sedit menses V et dies XXV.

Cod. Mus. Bric. M801 (M. G. Scr. t. XXIV, p. 84) -— Iohaunes, de regione Sancti Clementi, qui vocatur Sico, m. I.

flucension nu xv° SIÈCLE.

CXLVII. lohannes XVill sedit mens. V d. XXV; et cessavit episcopatus d. XlX.

NOTES EXPLICATIVES.

1. Sicco] On voyait autrefois à Saiute-Praxède l'épitaphe collec-

tive de trois frères, Jean évêque de Préneste. Pierre diacre et An-

dré secondicier, qui se disaient aux‘ crelos Siconis sanguine papae.

L'épitaphe est de l'année 1040 (De Rossi, [11m2, t. II. p. 439).

2. de regione Biveretz’ca] Ce quartier se trouvait du côté de l'a’-

glise des SS. Apôtres. et de la colonne Trajaue. Cf. ci-dessus,

p. 45, note 88.

3. Jean Diacre signale (Migne, P. L., t. GXGIV. p. 1551) le tom-

beau de Jean XVII comme se trouvant dans la basilique de La-

trau, entre deux des portes de la façade principale. Il donne

même le début de l’épitnphe : « Iterum inter duas {ores eociesiae

in ista parte :

CCI'ILÜUI' hic tumulus qui praesul dicilm' case

summi Ia/uumis, sic quoque diclus erat.

Istc Iohunues XVII papa. » — Je ne vois pas qu'il y ait lieu d'é-

carter son renseignement. Au cas où il se serait trompé, il ne pour-

rait yavoir incertitude qu‘entre les papas Jean XI, XII, XV,

XVII, XIX.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 20:21 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
ëfiti CXLV. [OHANNES XVIII (1003-1009).

ïcxtv;

IOHANNES, qui dicebatur ' li'àsanus', natione'Romanus', de regione secus portam Metrovi. sedit ann. V.

CATALOGUES.

Aug. — lohannes papa ann. l.

Phasimus; c'ai'dinnlisz snncti Petri, qui et lolianues, de paire Urso presbytero, matre Stephania, post‘ann‘os‘V etçdi-

lnidium 3 in'suncto Paulo monaclius discessit. ' '

Est. —— loliannes, qui Fasano vocutur, natione etc‘

RECENSION DU xve suäcns.

CXLVlIl. lohannes XIX sedit ann. XV; ct cessavit episcopalus d. XlX. Hic, natione Romauus, de regione que vocalur Porta

Metropolis, sepultus est apud sanctum Petrum. Huius tempore floruit rex 4 Francie Robertus, vite et sciencia preclarus. Qui

taule devotionis fuit quod in l‘éstis semper in aliquo mona’sterio voluit esse, propter officinm. Et non solum cum monachis

cantabal, verum etiam, capa serica indutus, chorum regebat. Unde dum quoddam castrum obsedisset, dimisso exercitu propter

l'estum sancti Aniani, Aurelianis venit. Et cum chorum regendo altu voce ter Agnus Dei lleclendo genua ince

pisset, muri castri

quod obsedcrat fundilus corruerunt.

NOTES sxpuca'rlvss.» .1 Y . . ' ' ' l '

l. Fnsunus] Thietmar (Cliran. VI, 61) le fait succéder immédia-

tement à Silvestre II, nmellant ainsi Jean XVII : « In cuius (Sil-

vestri) vice lohannes Phasan. id est Gallus, positus, sedem apos-

tulicnm (lies sihi cnmmissos regebat.

2. cm'rlinalis S. Peh-i] Il n'y avait à Rome qu'une église

titulaire sous le vocable de saint Pierre, l'église de Saint-Pierre-

ès-liens. Je ne voudrais cependant pas affirmer que c'est d'elle

qu'il s'agit. cnr,d'ordinaire, quand elle est nommée, c'est toujours

avec la désignation complémentaire a vinculis ou in Eudoxia.

Jeun XIX accorda. en 1026 Unité‘ 4076 , aux évé nés de Silva ‘ ,

Candide, des droits considérables relativèment au sgrvice du culte DOMb IOHS ÀVIH

dans la basilique du Vatican et dans la cité Léonine. Les termes PAPA

de sa bulle, tout en marquant beaucoup d'attributions nouvelles,

supposent cependant çà‘ et là qu'il y avait déjàantérieurement


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

quelque chose d‘analogue. Il ne serait nullement impossible que

cette situation eût introduit l'usage d'appeler cardinal de Saint-

Pierre, l'évêque cardinal de Silva Gandida. Jean XVIlI aurait

ainsi occupé ce siège avant son avènement à le papauté.

3. in SJnrrlo Paulo monachus discessil] Son épitaphe est encore

conservée à l'abbaye de Saint-Paul; autrefois elle se trouvait dans


Generated on 2013-08-13 20:22 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

la basilique, entre la 18e et la l9° colonne de la nef ([Margarini],

lnsci'. anliquae bas. S. Pauli. n° 201:):

6. ru: Franm'e Robcrlus] Robert, fils de Hugues-Capet (9964031).


CXLVI. SERGIUS llll (lOO9-l012).'

967

'CXLV'l.

SERGIUS, nationell’lomanus, sedit ann. 11 mens. vun dies x11.

Cnuoouss.

Aug. — Petrus 1, qui et Sergius, episcopus ’ Albanensis, ex patre Petro, matrc Stephania. cognomeulo Bucca porca seditiau

,.

Cav. -— Sergius, qui vocatur 0s porci, natione Romanus, sedit an. lll d. XV.

Est. — Sergius, natione Romanus, sedit en. I". Subyhuius tempore fuit l‘amcs vaiidu, adeo quod modius de grano vendebatur

C denariis. [Hic 3 fuit electus Vl unno llenrici maioris, indiclione VIIL]

Vat. 629. —— Sergius, qui vocatur 0s porci, sed. ann. llll. Suis quidem lemporibus fuit pessima rames: vendebntur enim mo-

dius lritici G denan, modius lurfuris denar. XXX.

Cool. Mus. Brit. 1480i. — Sergius, nalione Romanus, de regione Allapina, ex palrc l’eruncio sutor[e], ann. [il m. Villl, qui

vocatur 0s porci.

RECENSION DU KV“ SIÈCLE.

(Serge IV est place après Benoit 11'.)

CL“. Sergius quarlus sedit ann. Il mens. V11; et cessavit episcopatus d. Vlll. llic fuit sancte vite et convcrsutionis. Sepullus

est.‘ in basilica sancli Pelri.

NOTES EXPLICATIVES.

1. l'etrus qui et SeI-gius] u Sergius ex Pctro », dit l’épitaphe.

2. cpiscopus Atbanensts] Il le fut cinq ans (1001-1009), comme le

dit son épitaphe (tuslro uno).

3. Hic fuit electus...] L'an 6 de Henri Il correspond à peu près

à l'année 1007, l'indiction VIII à l'année 1001-1008. Serge 1V ne

fut élu que vers le mois de juillet 1000.

»l.Sepultus est...] Ilfnt enterré non à Saint-Pierre. mais un La-

tran. Son tombeau se trouvait, d'après Jean Diacre (Migne, P. L...

t. CXGIV, p. 1551). au bas de l'église (iuwta force), à gauche en

entrant. L’épitaplie :1 été conservée : on la voit maintenant, en-

castrée dans un des piliers de le net‘ latérale de droite, non loin


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

de celle de Silvestre 11 (F01'cella,lscri:ioni, t. V111, p. 10) : '

QVISQVIS AD HAEC TENDIS SVBLIMIA LIMINA LECTOR

ET CAPERIS TANTE NOBILITATE DOMVS

INTENTIS OUVLIS AVLE PEBCVRRERE RARAS

DESINE MATERIAS. ARTE IVVANTE MANVS

LVMlNA CV GRESSV PRVDENS. ARGVTA COIIERCENS


Generated on 2013-08-13 20:22 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

RESPICE SOLLIGITVS. QVIT VELIT HIC TITVLVS

HIC TVMVLATA IAGENT. PASTORIS MEMBRA SERENJ

QVEM DEGVS ECGLESIE. CONTVLIT OMNIPOTENS

PAVPERIBVS PANIS. NVDORVM VESTlS OPIMA

DOGTOR ET EGREGIVS. QVI FVIT IN POPVLO

IVRA SACERDOTI'LETAS DVM VIDIT ARISTAS

GETIBVS EQVAVIT. NAVIGER ANGELICIS

ALBANVM REGIMEN. 'LVSTRO VENEBABILIS VNU

REXIT. POST SVMMVM. DVCITVR AD SOLIVM

IN QVO MVTATO PERMANSIT. NOMINE PRESVL

SERGIVS EX PETRO. SIC VOCITATVS EBAT

DVGTVS MENTE PIA. IHV DIC PARCE BEDEMPTOR.

VTQVE VICE“ (IAPIAS. DIG ÜS HVNC HABEAS

Q SEDlT. ANI. 11'. ET. M. VIlII. ET DIE XlI. OBIIT. M. MDI. DlE Xll lNDl. X

AN. DÏ‘ÏICE INCARN. MILLESIMO. TERTIO X.


268 - CXLVII. BENEDICTUS VIII came-meis

CXLVII.

BENEDICTUS, nations‘ Tusculanus, ex patre Gregorio, sedit ann. XI mens. XI dies xxL

CATALOGUES.

Aug. — Theophilitus la qui et Benedictus, ex patre nobili Gregorio Tusculano, matre Maria, sedit an. xl d. xxv. llicil Hein-

rirum ordinavit imperatorem, mediante Walthero, sanctae Spirensis ecclesiae episcopo, data utrobique sacrae fidei securitate.

Vat. me et 4340. — Ben(edictus) frater Alberici maioris, sed ann. XI m. X d. xxi (m. xu Vat. may

RscENswN nu irva SIÈCLE.

CXLVllIl. Benedictus octavus, natione 'l‘usculanus, ex patre gregoriol sedit ann. xl mens. XI d. XXI; et cessavit episcopatus

ann. l. Hic4 fuit eiectus de papatu et factus alius quidam antipapa, unde fuit maximum scisma. nicits Petrus Damianus quod

quidam episcopus vidit hunc Benedictum nigro equo insidentemy et dixit ei z « Nonne tu es Beuedictus papa, quem iam

n defunctum novimus? n — u Ego sum », dixitille infelix Benedictus. Et ille : « Quomodo est tibi, pater? —- graviter torqueor,

n sed de Dei misericordia non despero, si michi adiutorium tribuatur. Vade, ait, ad successorem meum lohannem papam et

in dic ut in tali theca summam pecunie accipiat et pauperibus distribuat, quia quanquam antea per me datum t‘uit, nichil mihi

» profuitl quia de rapinis fuit. n Oui episcopus fideliter implevit et monasterium intravit ct cpiscopatui cessit.

NOTES EXPLICATIVES.

t. natione Tusculanus, ex patre Gregorio] Ce Grégoire, comte de eis cenam ad Lateranis fecit copiosam. n

'l'usculum, avait été, au temps d'Othon III. sénateur des Romains 4. Hic fuit eiectus-1 Le parti national, celui des crescentiusl op-

et préfet maritime (praefectus navalis). Sa famille paralt se rat- pose à l'ingérence allemande. lui donna pour compétiteur un cer-

tacher a celle d'Albéric, u prince des Romains. » Il eut trois fils, tain Grégoire. Thietmar, Chron. vll 6l z cr Ab omnibus hiis

Albericl Romain et Théophylacte. rrheophylacte devint pape sous sacerdotibus summis (cf. ci-dessus, note n adventus regis

le nom de Benoit VIII; Romain lui succéda sous le nom de admodum desideratur. Benedictus sit in cunctis operibus suis

Jean XIX; api-es lui, un autre Théophylacte, fils de leur frère omnipotens Deus, qui Romam longo tempore a multis temporibus

Albéric, occupa le siège pontifical sous le nom de Benoît IX. Le depressam, tali pastore consolari et paciticare dignatus estl Nam-

pontificat demeura ainsi dans cette famille pendant trente-six ans que papa Benedictus Gregorio quodam in electione prevaluit. Oh

lium-inter Du resle Serge lv paraît avoir été déjà de leur parti, hoc iste ad Nativitatem Dominicam ad regem in Palithi venit cum

c'est-à-dire du parti hostile aux Crescentius et favorable à l'in- omni apparatu apostolico. expulsionem suam omnibus lamen-

lluence germanique. Thietmar, C/n‘om, v1, 612 Huicdohanni XVIII) tando innotescens. Huius crucem rex in suam suscepit custodiaml

succedelmnt Sergius, qui vocabatur Buccaporci, utque Benedictus. et a caeteris abstinere precepit, promittens sibi. cum ipse illuc

ambo preclari et consolidatores nostri. n veniret haec secundum morem Romanum diligenter tiniri. v

2. Theophil[ac]tus] Une charta délivrée le 2 août tot/l au monas- 5. Dicil Pelrus Damianus] S. Pierre bemienl De abdic. episco-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tere de Farfa (Reg. Far/1 fiiit porte la signature de Benoît VIII palus, c. s (Migne, P. L., t. CXLV, p. I128) z q Episcopus. qut

ainsi rédigée c Thfpfklbctrc qui benedictus papa vocor inter-fui et tamen, si recte teneo, Capmeis praeeratl vidit maiorem Bene-

subscripsi. Le premier mot est évidemment meo/fluctus écrit dans dictum papam, qui iam obierat, nigro equo quasi corporaliter

le systemecryptographiquequi consiste à remplacer chaque voyel- iusidentem. Cumque illum coeptum iter carpere cerneret, aliena

le parla consonne qui lui fait suite dans la serie de l‘alphabet. inquit, nonne tu es papa benedictus quem defunctum liquido

3. Hic Heinricum...] Thietmar, chr-mu vu. 1: a Decursis a novimus? — Ipse, inquit int‘elix, ego sum. — Et ille: Q110-
Generated on 2013-08-13 20:22 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

dominica Incarnatione post millenarii plenitudinem num. an- modo tibi est, Pater? — Gravibus, ait. tormentis aflicior, spe

nis xm et in subsequentis anni secundo mense ac ebdomada tamen, si adiutorium praebeatur, de men recuperatione non pri-

tercia. nunc autem regni eius tercio decimo et die dominica ac xvi vor. sed perge, quaeso. ad fratrem meum Iohannem, qui nunc

kal. marcii, lleinricus, Dei gratia rex inclitus, a senatoribus XlI apostolicum occupat sedem, eique mea functus legatione denuntia.

vallatus, quorum v1 rasi barba, alii prolixa, mistice incedebant ut illam potissimum summum quae in tali theca reconditur in

cum baculis. cum dilecta suimet coniuge tlunigunda ad aecclesiam pauperes pro mea salute distribuait; sicque me redimendum esse,

s. Petri papa expectante venit. Et antequamintroduceretur ab eo- quandocumque tamen hoc decrevit miseratio divina, cognoscat.

dem, interrogatussi fidelis vellet Romanae patronus esse et defen- Nam caetera quae pro me sunt indigentibus tradita mihi nihil

ser aecclesiae. sibi autem suisque successoribus per omnia fidelis. penitus prot‘uerunt, quia de rapinis sunt et iuiustiliis acquisita. »

devota professions respondit, et tunc ab eodem unctionem et co- lohanni papae defuncti fratris verba narravit, episcopalis mox

ronam cum contectali sua suscepitl priorem autem coronam super sarcinae pondus abiecit, monachum induit eoque modo salutem

altare principis apostolorum suspendi precepit. Eodem die papa sibi ex aliena calamitate providit. n
CXLVIII. IOHANNES XVIIII (1024-1033). 269

CXLVllI.

IOHANNES, germanus eius, sedit auu. VIIl mens. V1.

CAmLoGcEs.

Auy. -— loliaunes papa sedit ann. Vlll.

Cav. — Iohanues germauum eius, {rater Alberici maioris, sedit au. Vllll m. Vllll.

Est. —- lollauues, germauus predicli Beuedicti, natioue Tusculanus, sedil anu. VillLmens. VIIII. [Secundus‘ aunus sedis istius

fuit primus regni Conradi, indictione VllL]

“ECENSION Du au‘ SIÈCLE.

CL. lohauues XX, ex paire Gregorio, sedit ann. Xi; et cessavil, episcopalus d. Il. Hic, nations Romanus, habuilg guerram

cum Romanis. Huîus lempore 3 Emericus, sancli Slephaui primi regis Uugarorum fllius, virgo cum sponsu sua obiit, miraculis

uoruscando.

NOTES EXPLICATIVES .

l. Secundus annus...] En réalité, l’avèuementde Cournd et celui LOIljUlll‘S en pareil cas. Mais Jean XIX semble avoir toujours vécu

de Jean XIX coïncident à. très peu de chose près. L'année marquée en bonne intelligence avec les Romains.

ici par l’indictiou VIII est 1024-1025. 3. Emericus...] Voy. sa vie dans Surius, t. XI, p. 62 (Il novem-

2. Imbuil guerram...) Ceci est faux. Il y eut quelques batailles, bre).

au sacre de l'empereur Conrad II, en 1027, comme il y en avait

32

LIBER PONTIFIGALIB, t. il.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 20:23 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
270 CXLVIIH. BENEDICTUS VIIII (1033-1048).—-SILVESTER lll (1045). — GREGORIUS VI acus-met

cxLvuu

BENEDICTUS, nepos ‘ illorum, sedit ann. xu mens. IIII dies xx. llic 3 eiectus est de pontificatu et constitus

tus est in sede apostolica iohannes Sabiniensis episcopusy cui imposuerunt nomen Silvester. Qui iniuste tenuit

cathedram pontificalem diebus xLvuu. Et eiectus inde, recuperavit praedictos Benedictus et tenuit episcopatum

mens. l dies XXI. Et ille ipse eum dedit lohanni archicanonico 3 sancti iohannis ad portam Latinam, suo patrino,

in die kal. maias, cui posuerunt nomen Gregorius; qui etiam pontificatum tenuit mm. 1 et mens vuu minus

dies XI, et per imperatorem i legaliter i perdidit illum1 et ductus extitit in o cisalpinis partibus

CATALOGUES.

Aug. — Benedictus, qui et Theofilactus, anu. xx mens. vuu. Gratianus a Romanis coustitutus, quem rex Heinricus 7 convic-

tum causa crroneorum pastorali baculo privaviL

Cav. — Bcnediclus, nepos illorum, ex patre Alberico, sedit ann. xuu mens. llll. Et eiectus est de pontitlcatu et constittultus

ests in sede apostolica lohannesl Saviueusis episcopusj cui posuerunt nomen Silvester.

silvesterp qui et Iohannes, Snvinensis episcopuss iniuste tenuit cathedrum pontiflcalem diebus LVI. Et eiectus inde

restitutus est praedictus Bencdiclus, et tenuit pontificatum mens. l et dies XXI. Et ille ipse cum dedit lohanni archicano-

nico sancti iohannis ad portam Latinam, suo patrino, in die kat mai., cui posuerunt nomen Gregorius.

Gregorius, qui vocatur Gratianus, qui etiam tenuit pontificatum an. Il et mens. "l, et per imperatorem legaliter per-

didit illum et ductus extitit ab eo in Transalpinis parlibus.

Est. — Beuedictus nepos eorum, filius Aiberici, sedit elc.

Val. ces et rata - benedictus qui vocatur lheophilactus sed etc... Silvesler, Sabinensis episeopusym Gregorius, qui vocatur

iohannes Gratianus, sed. ann. Il meus.VI. ——Lc Vat. isto ajoute: Qui emit papatum a praedicto llenedicto duo milia librarumg

unde ab linrico conrandi filio de papatu 3 eiectus est.

nscensrou DU xve SIÈCLE.

CLI. Benediclus uonus, natione Tuscuianus, ex patre Alberico, sedit ann. xuL lste est eiectus de papatu et factus papa opis-

copus qui infra vocatus est Silvester. Et iste quoque est eiectus, et lienedictus recuperavit pnpatum. Et iste iterum est eiectus

et datus est papatus tohanni archipresbitero sancti iohannis ante portam Latinam, qui gregorius sextus infra dictus est. Et

habito papatu, cum esseto rudis liltemrum, alterum papam ad vices officii ecclesiastici exequendi secum consecrari fecit. Quod

cum multis non placeretl tercius superiuducilur, qui solus vices duorum implevit. Uno fo itaque contra duos et duobus de

papatu altercantibus contra uuum, gregorio mortuo, l-lenricus imperator contra duos Ronmm accedit. Qui eis canonice ct impe-

riali censura depositis, Suidegerium, Bamhergcnsem episcopum, qui infra clemens secundus dictus est, in papatu per vim subs-

tituit. Qui flcuricum imperatorem Lateruni corouavitl Rnmanis sibi permittcntibus et inrantibus sine ipsius consensu nunquam
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Romanum pontificem se electnros. isten Benedictus, qui fuit nepos superioris lienedicthapparuit iuxta molendinumcuidam in

specie cuiusdam mouslruosi animalis, cuius cauda et caput erant asiniun, reliquum corpus sicut ursus. Cumque couspector ter-

ritus fugeret, clamans monstrum post ipsum, dixit: u Nuli me expavescerc. Seito me hominem fuisse sicut tu. Sed sic rcpresento

n me sicut olim existens infelix papa bestialiter vixi. n l-lnius 13 tempore sanctus cerardus episcopus in Ungaria super bigam

ligatus de monte altissima cursu precipite martirio coronatns est.

CLII. Silvester tertius mcmoralus, post Benediclum cepit anno Domini MXLV! ; sedit d. LVI.
Generated on 2013-08-13 20:23 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

(‘.LHI. gregorius sexlus, de sancto lohanne ad portam Latinam, sedit anu. ll mens. vu. llic cum rege ftenrico habuit bellum.
CXLVIIII. BENEDICTUS Vllll (1033-1048).-—SLLVESTEH III (1045). —GREGORIUS VI(1045-1046). 071

Hunc Gribertus .‘3 ltt StltS croulcls droit sanctum virum fuisse, et cum ad papatum pervenisset et parum vel niebil ad papatum

pertmens repcrisset, propter incuriam et negligentiam antecessorum suorum, nom penc omnia a predonibus tollebantur e

regrini ROIDZIID. venicntcs quasi omnes spolinbantur et venientium oblationes aul‘erebantur. Quos omnes papa primo ammo’nîit

postexcommunicavit, terlio,quia contempserunt, manum armetam apposuit. Et primo raptores oblationum sencliPetri aut penitu;

extinxit aut fngavit. Occisis itaque raptoribus, tunc omnes homicidam ipsum clamantes, non papam sed sanguinarium dice-

haut. Cardinalcs quoque in inlirmitate in que mortnus est ipsum indignum fore dicebant in ecclesia sancti Petri sepeliri qui toi

mortibus bominum sacerdocium t'edasset. Tunc papa, licet infirmus, resumpto spiritu lougum sermonem cardinalibus tîeoit as-

serens stulte eos Iocutos fuisse et se bene vixisse, illud iuducens qnod Ezechiel improperabatsacerdolibus qui se non opponebant

murnm pro domo Israel, et multa alla. Et post subdidit: « Cum morluus fuero, corpus meum ante i'ores ecclesie seris et vecti-

« bus firmate. Si voluutate divina porte aperte fuerint, corpus inl'erle; alioquin tacite quod vnltis. » Cumqne eo mortuo sic fac-

tum esset, turbo dlvmitus veniens portes ecclesie scratas non solum aperuit, sed cum magno Iragore usque ad parietem de-

portavit.

N OTES EXPLICATIVES.

l. nepos illorum] Voy. ci-dessus, p. 268, note 1.

2. Ilic eiechls est...] Le texte qui suit est étroitement apparenté

aux Annales Romaines, publiées plus loin. On y trouvera plus de

détails qu'ici.

3. arrhiuanoniro] Ce mot n'est qu'une variante du terme plus

commun d'm-chiprêh-e, qui figure dans les Annales Romaines à cet

endroit. Il est du reste employé, dans un document de l'année

i043, et précisément à propos du même personnage (Nerini, De

temple sa. Dom'f. et Alexii, p. 388). L'église Saint-Jean à la Porte

Latine n'était ni un titre presbytéral, ni une diaconie; mais elle

avait, comme toutes les églises de Home, un clergé desservant,

constitué en une sorte de collège, dont le chef était qualifié ordi-

nairement d'arcbipretre. (le terme, que l'on rencontre déjà avec

ce sens dans des inscriptions du temps de Jean VIII (publiées

par M. l'abbé Baiifl‘ol dans les Mélanges de l'école de Rome, t. VII,

p. 426), a ici une acception très diflérente de celle qu'il avait à l'o-

rigine. On avait commencé par l'appliquer au plus ancien des


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

prêtres cardinaux; il finit par désigner le doyen ou le prieur

d'un groupe de prêtres attachés à la desservanee d'une église.

Grégoire VI n'était donc pas cardinal au moment où il accepta

d'étre pape.

4. per impemlerem...] IIenri III n'était pas encore empereur le

jour du concile de Sutri, 20 décembre I046; il ne fut couronné


Generated on 2013-08-13 20:23 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

que cinq jours après, le jour de Noël.

5. lega1iler...] Ce terme me semble avoir été, dans la pensée du

rédacteur. opposé à canonice. Il a voulu exprimer, d'une manière

voilée, un sentiment défavorable à la procédure du concile de Sutri.

li. in cisalpim‘s parlions] Le catalogue de la Cave. porte tran-

salpiuis. On pourrait croire que cisalpz'uis est une correction de

Pierre-Guillaume, l‘aiteù son point de vue géographique; mais la

même leçon se retrouve dans le catalogue italien de la Pomposa

(EaL).

7. quem rea.‘ Ileim-icus...j Hermnnn Contract (M. G. Scr., t. V,

p. l26) : u [Rex] apud Sutriam synode item acta, causaque erro-

ueorum pontiûcum diligentins ventilata, Gratiannm papam con-

victum paslorali baculo privavit. » Notre catalogue nous donne

ici des lambeaux mal cousus du texte d'llermann, qu'il a copie.

8. depuputu eirclus est...] Que la déposition de Grégoire "1 n'ait

pas été volontaire, c'est ce qui est attesté, outre ce catalogue, par

Hermann Contract, écrivain contemporain (note précédente), par

les Annales de CorveyUll. G. S012, t. III, p. (i). parla vie deWazo,

évêque de Liège (t‘ûirL, t. IX, p. 228), par S. Pierre Damien, De

ubdic. episropalus, o. Il (Migne, P. L., t. (.ZXLV, p. Ml). Mais il

n'est pas impossible qu'on lui ait fait sanctionner ce procédé par

une abdication formelle. C'est ce qui semble résulter de la. façon

dont l'abbé Didier Llu itlont-Cassin (Victor III) parle de cet évé '

nement dans son 3a dialogue. Bonizo do Sutri (Ad amirum, V)

qui a beaucoup insisté sur l'abdication, présente Grégoire VI

comme un idiola et mime simplicilalix vil‘.

9. cum esse! radis lilleramm] Vincent, XXV, 21, qui renvoie à

Sigebert de Gembloux. Celui-ci dit, en etlet, à l'année I0“: « Be-

nedictus simoniace papatu Romano invaso, cum esset rudis Iitte-

rarum, alterum ad vices ecclesiastici offieii exequendas secum

papam consecrari fecit. Quod cum mullis non placeret, tertius

snperducilur, qui solus vices duorum nnpleret. » (M. G. Scrn, LV1.

p. 358). Cette légende est née du besoin d'expliquer la simulta-


272 CXLVIIII. BENEDICTUS VIlI[(i033-l048). — SILVESTER II[ (1045). —-GREGOR1US VI (1045-1046).

» Ego, ait, ille solo nomine Benedictus fui, qui nuper apostolicae

)) sedis apicem indignus ohtinui. » Inquisitus autem quid inm re-

tributîonis haheret : « Nunc qnidem. inquit, usque ad iudicii

ndiem par dumosu atque squalentia, per sulphurea Ioca et tetores

» exhnlanlia atque incendiis conflagrata, rapior etpertrnhor ; post

nextremum vero iudicium corpus meum simnl et animam irreme-

» diabilis cruciatns etgehennalis bnrathri me irrevocahilis olla (le-

nglutiet, ita ut nulla mihi recuperationis spes in posterum res-

»tet. » Post haec vero et huiusmodi verbe disparuit. »

l2. sanclus Germ-dus...] Saint Gérard, évêque de (‘.sanad. Cf.

Acta SS. sepL, t. VI, p. 713 (24 sept.).

13. Hunc Gilberlus...] La vraie leçon, celle des mss. de Martin,

comme aussi celle de Vincent (XXV, 22) dont il dépend ici. est

Guillelmu: et non Gilbertus. Cette histoire est en effet racontée

très au long par Guillaume de lllalmeshury (Gesla rrgum Anglo-

1'111", 1. Il, s 201, p. 244 de l'édition Dufi‘ns Hardy). L'origine en

est obscure. Je serais porté à croire qu'il y a ici une confusion

entre Grégoire VI et Léon IX. Celui-ci eut à réprimer les entre-

prises des mansionnaires de Saint Pierre contre les monastères

voisins de la basilique (De Rossi. lnscr., t. 11, p. 422; Jnñ‘é 4302,

4293, BB4). Dans son expédition contre les Normands. il procéda

selon certains auteurslmnis cf. Delarc, Les Normands en Ilalir p. :220)

comme il est dit ici, d'abord par l'excommunication. puis par

la force : « primum quidem gladio excommunicationis eos percus-

sit, moxque eos materiali gladio l‘eriendos iudicavit » (llonizo).

On sait que ce recours à la force des armes fut sévèrement appré-

cié par plusieurs contemporains, notamment par S. Pierre De

mien, plus tard cardinal. Enfin Léon TX mourut a Ilome. au

milieu de ses cardinaux et fut enterréà Saint-Pierre; ces circons

. tances ne conviennent nullement à Grégoire V1.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 20:23 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CL. (ILEMENS II (1046-1047). 97';

ww

CL.

CLEMENS henignus, natione Saxo, sedit mens. VlIll dies XVl. Benedictus itaque praenominatus iterum in

pontificatum reversus est, et tenuit eum mens. VllI dies VIIlI, idest a l'estivitate‘ sanotorum Quatuor Coronatorum

usque in festum sancti Alexii.

CATALOGUES.

Aug. — Swidegerus 3, natione Saxo, qui et Clemens, none mense promotionis suae diem ohiit; ad episcopatum 3 suum Bahiu-

bercli reporlatus tumulatur.

Cav. — Clemens henignus, qui vocatur Seugerius, natione Saxo, etc.

Vut. 629 et l3’i0.— Clemens, qui vocatur Suigcrus.

. REcENswN nu xva SIÈCLE.

CLllIl. Clemens secundus sedit mens. IX. Hic fuit invasor ecclesie et par vim rapuit paputum, et cessavit cpiscopatus d. X

NOTES EXPLICATIVES.

l. a fesliuilole...] La fête des SS. Quattro tombe le 8 novem-

bre. celle de saint Alexis le 17 juillet. Clément Il mourut le 9 oc-

tobre 10-37, au monastère de Saint-Thomas, dans le diocèse de

Pesaro. D'après la chronique de Loup le protospathaire, (M. G. SCIE,

t. V, p. 59), sa mort devrait attribuée à un poison préparé par les

soins de Benoit IX (et. note 2). Les Annales Romaines (v. plusloin)

rapportent que le marquis de Toscane, Boniface, eut une grande

part dans le mouvement qui ramena Benoit sur le siège ponti-

fical. On y voit aussi qu'il fut chassé de Home, sans autre forme

de procès, par ce même Boniface. rentré dans l'obéissance de l'em-

pereur Henri IILCeÇqu‘iI devint ensuite, l'histoire l'ignore; mais

la légende en dit quelque chose. comme on peut le voir ci-dessus.

p. 271, note H.

2. Suidegerus...] Hermann Contract (M. G. Sein, t. V, p. 127) :

Glemens etinm. qui et Suidegerus, papa, Romanis artibus none

none mense promotionls suae diem obiens, ad episcopatum suum

Babinberg reportatus tumulatur. n


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

3. ad episcopatum suum...] Le tombeau de Clément 11 se voit

encore dans la cathédrale de Bumberg; mais c'est un monument

moderne, refait depuis les troubles du xvv siècle.


Generated on 2013-08-13 20:29 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
im

(2L1. DAMASUS II (1048).

CL] .

DAMASUS, natione Noricus, qui alio vocabulo Baguuarius l dicitur, sedit dies xxm.

CATALOGUES.

Au . —Po 0 i ui et Damasus, Brixiensis i e isco us aucis diebus exactis defunctus ad sanctum Laurenüum i se ullus est.

9sqap

Cav. -- Damasus, qui vocatur Poppo, natione Noricus, quod alio vocabulo Baviarius dicitur, sedit dies xxm; et cessavit epis-

copatum m. VI.

RECENSION DU xv' SIÈCLE.

CLV. Dumasus secundus sedit d. XXII], et cessavit episcopatus d. XI. Ilic fuit invasor sedis apostolica et subito defunctus est.

NOTES IÏXPLICA’I‘IVES.

i. Bnguuarius...] Ce mot est donné comme synonyme de Noricus

ot non comme un autre nom de Damase II.

2. I’opo qui et Damusus...] Hermanu conti-act (1. c.) : u sequenti

inlio Poppo, Brixeusis episcopus ab imperatore electus, Romani

mittiturl et honorifice susceptus, upostolicae sedi papa uLnus

ordinntus, mutato nomine Damasus secundus vocalur. Sed paucis

diebus exactis dot‘unctus et ad sanctum Lnnreutium extra urbem

sepultus est. n

:1. Brimiensis epîscopus] De Brixen, dans le Tyrol.

4. ad s. Lnm-entimn]Panvinio (De vn eccl.. 6) indique, comme

ayant contenu les restes de Dnmase 11, un grand sarcophage, qui

se trouvait de son temps à. gauche en entrant dans l'église, et fut

plus tard transporté derrière le chœur (Nibby, vinim-nh t. lI,

pennae ne sais ce quevautcettetraditiomla basilique fut boule-

versée au nm siècle, lorsque les deux églises, primitivement sé-

parées, dont elle se compose furent réunies en une seule.Le sar-

cophage se voit maintenant dans le portique exti’nrieur.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 20:29 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CLIl. LEO vim (1048-1054).

CLlI.

LEO, natione Teutonicns, sedit ann. V mens. l l dies VI.

Hic i et Deo electus pontifex. ex Tullensî aecclesia assumptus, ad urbem devenit Romanam, secum deducens

lldebrandum. qui cum praedicto papa Gregorio ad partes illas ierat . Hic praefatum Gregorium qui archicanonicus

aecclesiae sancti iohannis porte Latine fuit et papntum Romanum peccuniam dandoy videlicet mille lib. den. pa

piensium, a Benedicto nepote Benedicti rliusculanensis emit, de papatu 2 Romano eiecit. liic eiusdem lldebrandi

consilio omnia in itinere et in hac civitate fecit, cui postea ad regendum aecclesiam sancti Pauli apostoli tradidit,

pro quadam visione 3 quam viderat, videlicet quia beatum Petrum in praedicta visione hilarem videbaLbeatum

quoque Paulum tristem et turbulentum erga se prospiciebat. Praedictus quoque pontifex largus, pins, innocens

sive benignus1 amator iusticie et plebis ferventissimus gubernator, divinarum quoque Scripturarum indeficiens

perscrutalor, vigiliis3 et orationibus semper interitus fuit. Qui etiam i sua ammonitione et praedicatione omnes

Normonnos et Francigenas ad destrnendam superbiam illorum qui in partibus Apulie commorabantur deduxit,

quoniam superbia eorum in tantum creverat quod totam terram in suo posuerunt dominio, et beati Petri vicarii

nichil ibi iuris aut dominii retinebant. Qua deuique victoria facta et tota terra suo dominio reddital ad Urbem

rediens, Christi confesser xm kal. maias migravit ad Christum. Sepullus vero i est in basilica beati Petri apos-

toli.

CATALOGUES.

Aug. —— Brune, qui et Leucorum episcopus, papa ordinatus, vnu Leonis nomen accepit.

Cav. — Leo, natione Teulonicus, qui vocatus est llrunus, sedit anu. v m. il (1. Vll; et cessavit episcopatum m. Xl.

Est. —- Leo mngnus, natione Teulonicus, sedit ann. v mens. l[ d. Vl. Hic luit electus anno il l-lenrici secundi, indiclione Il,

anno ab incarnatione Domini MXLVlll.

Vat. 629. — Leo sanctissilnus, qui vocatur Bruno.

Vut. me - Leo qui vocatur Bruno, sedit an. V 111. Il d. XI, anno dominicae incarnationis MLI, indictione lll.

NOT ES EXPLICATIVES .

rie, sur les donations de Charlemagne, Louis le Pieux, Otlion l.

Henri II, largement interprétées; en fait. sur l'acïuisilion récente

1. Hic — aposloli]. Il y a dans ce qui suit trop d'erreurs pour

que nous y puissions voir un écrit contemporain. Du reste ce mor-

ceau n'a pas lnissü «le trace dans les catalogues indépendants de

Pierre-Guillaume.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

2. de papulu Romano eiecil] Inexact. Le concile de Sutri, où fut

déposé GrégoireVI, se tint. deux ans avant l'avènement de Léon IX.

3. pro quadam visions] Cette vision est racontée, d'une manière

un peu ditferentet par Paul Bernrieil, Vila Greg. V", 13.

i. Qui cliam...] Tout ceci est le contraire de la vérité. Les Nor-

mands furent alors non les alliés, mais les adversaires du pape,
Generated on 2013-08-13 20:29 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

dont l'armée était formée d‘Allemnnds et d'Italiene. Les revendi-

cations du pape dans le duché de Bénévent se fondaient, en théo-

duduché de lSeneventy rèduitnlors àd'étroiteslimites. Celte acquisi-

tion avuit eulien en 1051, ùlasuite d'une révolution : les Bénéven-

tins avaient chassé leurs ducs lombards et choisi le pape comme

seigneur temporel‘ Léon lx avait fait ensuite confirmer ce chan-

gement par l’empereur Henri llll moyennant rétrocession de

l‘évéclié de lazlmbergr donné jadis àl‘églisejromaine par llenri II.

La possession du territoire bénéventin mettait nécessairement le

pape en conflit avec les Normands de Mali), en train de se créer

un état aux dépens des duchée lombards et de l'empire grec.

On sait que, dans la lutte qui sortit delà, le pape fut, non pas
276 CLII. LEO VIIII (10118-1054).

vie par Guibert de Toul (Wattericln, Vitae ponL, t. 1, p. 169: Vzc

11111‘ Roma 1101N etc.), l'autre publiée p91‘ M. Em. Dünunter(Neuc

viclm'ia facla. Archiv, t. I, p. ÜäzOuicquid in Orbe). Mais ni l'une ni l'autre n'ont

1.. Sepultus vero rst...] P. Mallins (De ltossi, Insrn, t. II, p. été gravées sur le tombeau. Celui-ci fut ouvert en 1606 et les restes

du saint pape furenttransportés dans un autre endroit de la basili-

214 ; cf. p. 220) : n Hic requîescit infra ecclesiam b. Petri in pilo

que. Voy. le procès-verbal de cette translation. rédigé par Grimnldi

marmoreo, prope portam Ravennaticam » (plan, 48) « iuxta b.

pontificis Gregorii altare, ante fores ecclesiae n (Guibert de Toul). et publié par M. Eug. Müntzœilll. (les écoles d’Alhènes et «le Home,

t. ], p. 250).

On connaît deux èpitaphes de Léon IX, l’une insérée à la fin de sa

vainqueur mais complètement vaincu. L'auteur de cette note s'est

donc laissé emporter bien loin de la vérité quand il a parlé de


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 20:29 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CLlII. VICTOR Il (1054-1057).

277

CLIlI.

VICTOR, qui et Geheardus, natione ’ Noricus, sedit ann. li mens. llI dies XXVlll.

CATALOGUES.

Cal). — Victor, qui vocatur Gebeardus, natione Noricus, sedit an. Il m. [il d

Est. —- Victor, natione Noricus. sedit ann. ll mens. HI (1. XXVII. Hic fuit eleclus anno Vllll Hcnrici secundi,

anno Domini MLV.

. Xlll; et cessavit cpiscopatum d. Vlll.

indictione VIll,

RECENSION nu xv‘ SIÈCLE.

CLVII. Victor secundus, genere Alamannus, sedit ann. ll mens. il]; et cessavit cpiscopatus diebus lll. llic timore 2 imperiali

factus est papa. Hic tempore Hem-ici imperatoris apud Florenlium 3 syuodum celehravit, et multos episcopos propler symoniam

et Iornicationem deposuit. Hic ‘ in Gallies vcnicns ab llenrico imperutore gloriose suscipitur.

NOTES EXPLICA'I‘IVES.

1. uattone No7-icus...j Gebhardt était évêque d’Eichstädt.

2. timore imperiali...] Cf. plus loin la façon dont cette élection

est relatée dans les Annales Romaines.

3. Apiul Florenliam...] Ceci dérive de la vie de Victor II dansle

Liber Censuum. Le concile eut lieu le 1 juin 1055.

4. Hic in Galliae...] Vincent. XXV, 34, qui reproduit Sigebert.

Sur ce voyage cf. l'unonyme de Ilaser, M. G. Sein, t. V11, p. 365,

5. Victor Il mourut à Arezzo, le :28 juillet 10557. Il fut enterré à

Revenue, dans les circonstances suivantes (Anonyme de Hasor,

Linsn PONTIHCALIS, t. II.

‘V.

' t. c. ) : u I-Iuius vcnembile corpus cum nostrates adlbystetensem

toparcliiam perdnccre vellent. in vin par dolum a Ravennatibus

inliumanissime spoliuti sunt, et scpulto tam glorioso papa feras

ll'lLll'OS urbis l"iavennntis in basilica snnctae Marine nd similitut

dinem liomanae Pantheon formatn, piissimo desolati domino


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

summa onerati lristitia, rcpatrinre contendunt. » Le monument

indiqué est le tombeau de Tln‘aodoric, transformé alors en église

du monastère.

33
Generated on 2013-08-13 20:29 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CLIIII. STEPHANUS VIIII (1057-1058).

CLIlll.

STEPHANUS, qui et Fredericus, nalîone Lotaringus, ex paire Gozolone, sedit mens. VIl dies XXVIlll.

Hic primus ‘ propter investiturem nostris temporibus cepit declarare Heinricum imperatorem hereticum.

CATALOGUES.

Cav. -- Stephanus, qui vocatur Fredericus, natione Lolharîngns, ex patre Gozolone, sedit m. Vll dics XXVlIl. Et cessavi

episcopatum dies XI.

RECENSIÛN nu xv' SIÈCLE.

CLVlIl. Stephnnus, etc... hereticum. Et Florencie’ sepultns est.

NOTES EXPLICA’I‘IYES.

t. Hic pm‘mus...] Inexact. On n'a connaissance d'aucune démar-

che de ce genre. Du reste, au temps d‘Etienne IX. llenri ÏIÏ

était mort (lüüfl) et Henri IV n'était encore qu'un enfant en bas

âge.

2. Et FIort'nliaP...] Citron. Casin. 11,98: u Apud nrhem Flo-

rentiam obiit IIII kal, aprilis. ibique digne salis est honore

sepultus. n La reconstruction de la cathédrale de Florence 3 fait

disparaître ce tombeau. Cf. Papebroch, Prnpyl. ad Acta 88. Maii.

p. 49:. L'épîtnphe publiée par Pnccinelli dans son histoire de la

Badia de Florence est une composition moderne.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 20:29 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CLV. BENEDICTUS X glosa-iacer 279

CLV.

BE‘NEDICTUS, Velleternensis ly natione Bomanus, ex patre Guidone, sedit mens. Vlll dies XX.

Hic . expulsus et depositus fuit ab archidiacono qui vocabatur lldebrandus de papatu suo, quoniam eo tempore

quo stephanus predictus papa migravit ad Christum, Rome non erat; et ipse extra Urbem ierat praecepta episco-

porum et cardinaliumy omnes ei dantes pacem etfidem, quod si papa, antequam ipse rediret, ex hac luce subtrac-

tus esset, ipsi nullo modo se de electione intromitterent, donec ipse ad Urbem remeasset. Cum vero in partibus

Tuscie apud Florentiam esset, audivit de morte papae, secum deduxit episcopum eiusdem civitatis, qui vocabatur

Gerardus. Begressus itaque Roman], invenit sicut sibi relatum fuerat g cepit requirere ab episcopis et cardinalibus

si bene promissionem quam fecerant observnssenL Quidam se non defendebant, dicentes : u Non bene factum

n est, et nostro consilio quod factum est non fecerunt. n Quidam vero quod fecerant defendebanL « quoniam bo-

u nus. sapiens, humilis1 castus, benignus, et quicquid boni in aliquo reperitur monstratur in isto z et ideo quod

n fecimus, bene credimus fecisse. n Sic denique contentione inter eos diu persistante, nullo modo animum ar-

chidiaconi ad hoc quod feceranty propter sacramentum, flectere quiverunL Et quoniam maior pars clericorum

et laicorum cum archidiacono erat, deposuerunt et eiecerunt praedictum Benedictum de papalu suo et sic elege-

runt praedictum Gerardum, Florentinum episcopum, cui imposuerunt nomen

CATALOGUES.

Cav. -- Benedictus, Billitreusis episcopus, natione Romanus, ex patre Guidone, sedit m. Vllll d. xx. Qui expulsus est a

sede sua.

Est. -- benedictusl Velletrensis episcopus, natione Romanus, ex patre “'idone, sedit mens. VIlll. Hic fuit electus post mortem

llenrici sedundil indictione xn, anno Domini MLYllI. Quo expulso successit

RECENSION nu xv' SIÈCLE.

CLVllll. Beuedictus X, etc., y compris la notice suivante z Nicolaus natione Allobrogus, ce qui n'exclut pas une autre notice

pour Nicolas II.

NOTES EXPLICATIVES.

t. Vellclenœnsis] La Chronique de Léon du Mont-Cassin nous 2. Hic eapulsus esl...j Ce récit est exact en gros. On trouvera

a conservé son ancien nom. Il s'appelait Jean; quand il ful dé- beaucoup plus de détails dans les Annales Romaine: et dans le

posé, on lui donna le sobriquet de Mincius ou Minlio (minchione, Liber Censuum.

imbécile)
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 20:29 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
280 CLVI. NICOLAUS II acas-iesu

CLVI.

meomm natione Allohrogus, quod alio vocabulo Burgundio dicitur, qui vixit ann. ll mens. VI (1. l.

CATALOGUES.

Cm‘. -— lilycolausl qui vocatur Girardus, nations Allobros, quod alio vocabulo llurgundio diciLur, sedit nnn. Il m. vl d. xxvuL

Et cessavit episcopatum mens. Il dies VIII.

Val. eae et iam - Nicolaus qui vocatur Girardus (Geraldus mox

REcENsmN nu xve SIÈCLE.

cLx. Nicolaus Il, natione Burgundus, sedit ann. li mens. Vl d. XXV; et. cessavit episcopatus d. X. llic prius Plorentiuus epis-

copus apud Scnam a cardinalibus communiter est eleclus, et celebrato Rome concilio 1 defunctus est. Hic in predicta concilio

decretum fecit de electione summi ponlificis, de quo nm dis. In nomine nomini habetur. .

NOTES EXPLICA'I‘IVES .

L celebralo nomae concilîo...] L’auteur entend ici le synode romain du la avril mam où ful rendu le décret dont il est question à la

phrase suivante. 11 le cite d'après Gratien.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 20:29 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CLVII. ALEXANDER II (1061-1073). est

CLVII.

ALEXANDER. qui vocatur Anselmus, natione Mediolanensis, ex patre Anseiino, ex civitate Luceusi assumptus

sedit ann. XI mens. vl dies XXII.

Hic a primevo iuventutis sue castus, humilis, largus, benignus, mansuetus fuit. Multis iam evolutis diebus

postquam huius cathedre suscepit gubernationem, Romani, quorum mala consuetudo semper fuitl eum odio ha- .

here ceperunt. In tantum denique crevit malicia corum quod aput potentiam Teulonici optinuerunt quod ipse per

nuntios suos Gadolum Parmensem episcopum Bomam super Alexandrum pontificem misit. Qui Gadolus mense

aprilis die xun Rome cum suo apparatu appropinquans, magnam cedam de praedictis Romanis tam de amicis

quam de inimicis fecit. lioc vero factum fuit anno dominice incarnationis MLXII, indictione xv. Qua domni prae-

dicti imperatoris et humauorum malitia non diu persistante, Alexande'r'in suo permansit episcopatu cum gloria,

laude et honore; infelix vero cadolus cum magno dedecore repedavit ad propria. tiis vero perhactis, multo post

vivens tempore, christi confessor x kal. mai., universe camis viam ingrediens, quievit in pace. sepultus t est in

aecclesia beati Petri apostoli. Et cessavit episcopatus dies III.

CATALOGUES

cau - Alexander, qui vocatur Anselmus, natione Langobardus, sedit ann. XI m. vl d. xxv.

Est. — Alexander, natione Mediolaueusis, de patre Arderico, sedit ann. XI mens. vu dies xxn.

NOTES EXPLICATIVES .

Lin ecclesia b. Peh-î] Faux. Alexandra Il fut anterré dansla ha- P. L.. t. CXCIV, p. 1551) signale son tombeau près de celui d,

silique de Latran (Greg. VII, Reg. I, l, 3) ; Jean Diacre (Migne, Serge IV. Ct‘. ci-dessus, p. sim note Æ.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-13 20:30 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
282

CLVIII. GBEGOBIUS VII (1073-1085).

CLVIII.

GREGORIUS, qui vocatur Ildebrandus, natione Tuscus, de opido ‘ Ruouaco, ex patre Bonizo, sedit annos xu

m. I d. III.

Regnante2 domino nostro lesu Christa, 2 anno clementissime incarnationis eius Mo LX° XIII°, indictione et luna

XI, X k. maii, fcrio II, die tercios scpulture damni Alezandri bone memorie secundi pupe, ne sedes apostolica

diu lugeat proprio destitutapastormcongregati in basilica beati Petri ad Vincula, nos sancte Romane cat/zolice

et apostolicae aecclesiae cardinales, clericia acolili, subdiaconil presbz'leri, praesentibus venerabilibus episcopis

et abbati/nisl clericis ct monde/21's consentz'cnlibus, plurimis turbis utriusque sexus et diversi ordinis acclamanti-

bus, eligimus nobis in pastor-em et summum pontificem virum religiosum, gemino scientiae prudentia pollenlem,

cquitatis et iusticie praestantissim-um amatorcml in adversis fortcm, in prosperis tempemlum, et iuxta Apostoli

dictum bonis moribus ornatum, pua’z'cum, modeslum, solm'um, caslum, hospilalem, domum suam bene regenlem,

in gremio lzuius matris aecclesiae a pueritia satis nobiliter educatum et doctuml atque pro vite merito in arc/zi-

diaconatus honorem usque lzodie sublimatuma flelzlibrandztm videlicet archidiaconumz quem amodo et usque in

sempiternum et esse et dici Grcgorium papam et apostolicum volumus et approbamus 4.

Hic5 praeclarus et almificus Dei pontifex, lllo anno sui pontificatus, in nocle nativitatis Domini, apud sanctam

Mariam Maiorem ad Praesepe, dum missam celebrabata in contractions dominici corporis super allure, a quodam

centio stephani captus fuit et perductus in domum praedicti Cenlii, quae domus posita erat in loco a qui vocatur

Parriuni. Sed quia dies erat celeberrimus1 omnes Romani in unum convenerunt et ad praedictam domum capien-

dam perrexerunt et domnum papam de tanta iniuria liberaverunt. Liberatus itaque domnus papa ad aecclesiam

in qua captus fuit, indutus sollempnibus vestimentis1 ut mos erat1 reversus1 missam quam inceperat perfi-

nivit ; ad palatium denique coronatus et cum omni laude episcoporum atque cardinalium et procerorum

reversus quicquid consuetudinis fuit celebravit. Romani namque tantam iniuriam susceptam ferre non valen-

les, domum Centii cum omnibus bonis devastaverunt et in terram, contra domni pape voluntatem, prostraverunt.

et homines et mulieres quam plurimos detormiter detruncaverunL ipse ver

o qui malum et praedictum scelus

commiserat aufugit a manibus eorum, curiam Teutonici regis requisivit. Quid vero mali commiserit, quas fal-

sitates composueritv quam discordiam inter regnum et sacerdotium fecerìt, et ad ultimum suo

usque in finem perduxerit, in sequentibus prout melius

instinctu
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

poteroy explicare curabo. Nunc pauco intervallo quid

praedictas pontifex interdum, dum ipse ivit, stetit et rediit, operatus esta dicere pro posse studeam.

Secundo7

in concilio quod ipse Romae a VI k. mart. usque in secundo k. praedicti mensis celebravit, quinque de famili

Teutonicorum regis quorum consilio aecclesiae venduntur a liminibus aecclesiae separavit

Tex‘tìo8 vero anno idem domnus


Generated on 2013-08-13 20:30 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

papa Rome in basilica Salvatoris synodum celebravit, in qua Sigifredum,Magun-

tmum archiepiscopum1 qui conatus est episcopos et abbates regni Teutonicorum a sancta Romana aecclesîa,

VAR‘AN'I‘ES DU MANUSCRIT.

te veitimcntibus - incepcrat suppl h — 25 composuit - 32 ct suppl. h

to

l5

30
CLVIII. GREGOBIUS VII (1073-1085). ess

videlicet spirituali matre sua scinder-e, iudicio sancti spiritus et auctoritate beatorum apostolorum Petri et Pauli

ab omni episcopali officio suspendit et a communione corporis et sanguinis Domini separavit, nisi forte mortis

periculum ei supervenireta ita lumen, ut penitentia ductus resipisceretg caeteros vero qui eius scismati consen-

tiendo subscriberent ab omni episcopali officio suspendit. ltem lleinricum filium lleinrici imperatoris in eadem

5 synodo in hunc modum excommunicavitz

- Beate Petre apostolorum princeps, inclina1 quaesumus, pias aures tuas nobis et audi me servum tuum, quem ab

n infantia nutristi et usque ad hunc diem de manu iniquorum liberastL quia me pro tua tidelitate oderunt et odiunt.

- » Tu mihi testis es et domina mea Mater Dei et beatus Paulus frater tuus inter omnes sanctos quod tua sancta

» Romana aecclesia me invitum ad sua gubernacula traxit et ego non rapinam arbitratus sum ad sedem tuam as-

to n cendere, potiusque volui vitam meam in peregrinatione finire quam locum tuum pro gloria mundi et seculari

» ingenio arripere. Et ideo ex tua gratin, non ex meis operibusy credo quod tibi placuit et placet ut populus chris-

n tianus tibi specialiter commissus mihi oboediat specialiter. pro vice tua mihi commissa, et mihi tua gratia est

» potestas a Deo data ligandi atque solvendi in caelo et in terra. Hac itaque fidutia fretus, pro aecclesiae tuae ho-

» nore et defensione, ex parte omnipotentis Dei Patris et Filii et Spiritus sancti, per tuam potestatem et auctori-

15 in tatem, Heinrico regi filio lleinrici imperatoris1 qui contra tuam aecclesiam inaudita superbia insurrexit, totius

» regni Teutonicorum et ltaliae gubernacula contradico et omnes christianos a vinculo iuramenti quod sibi lece-

» runt vel facient absolvo, et ut nullus ei serviat sicut regi interdico. Dignum est enim ut qui studet honorem

u Aecclesiae tuae imminuere ipse honorem amittet quem videtur habere. Et quia sicut christianus contempsit

n oboedire nec ad Deum rediit quem dimisit participando excommunicatis, meaque monita, quae ei pro sua salute

20 n misi, te teste sprevit seque ab Aecclesia tua temptans eam scindere separavit1 vinculo eum anathematis vice tua

» alligo et sic eum ex iidutia tua alligo ut sciant gentes et comprobent quia tu es Petrus et super tuam petram

» Filius hei vivi edificavit lilcclesiarn suam, et porte interi non praevalebunt adversus eam. n

Posto excommunicationem vero multum rogatus aquibusdain fuit ut pacem cum eo fecisset. Responsio illius ta-

lis eratz n Cum eo nos pacem velle abere si ipse cum Deo pacem studuerit habereg namlo vestra frater-nitas minime

25 n ignorat quanto tempore sancta Aecclesia inauditas pravitates et diversas iniquitates regis, et utinam christiani

n et veri, sustinuit, etquantae ruinae quantaeque calamitati1 ipso auctore, hoste antiquo praecaedentey patuit. Cui

n nos, frater-na dilectione et amore patris et matris eius ductiaadhuc in diaconatu positi. ammonitionis verba trans-

n misimusg et postquam ad oftitium sacerdotiL licet indigni, venimus, summopere et frequenter eum per viros

» religiosos revocare procuravimus. n lllisll autem qui dicebant regem non posse excommunicari, sic respondebats

30 n Quando Deus Aecclesiam suam ter beato Petro commisit, dicens: « Pasce oves meas, n reges excepit‘? ubi Deus
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

n beato Petro principaliter dedit potestatem ligandi et solvendi in caelo et in terra, nullum excaepit, nichil ab eius

» potestate sublraxit. Nam qui se negat non posse Aecclesiae vinculo alligari, restat ut neget se non posse ab eius

» potestate absolvi. Et qui hoc impudenter negat se a christo omnino sequestrat. n I . i .

nunc qualiter estreversus praedictus rex post excommunicationem ad domui pape oboedientiam et.qu-ld. fecent,

35 dicamus. Ad oppidum m canusiiapud Longobardiam, in quo domnus papa eratv cumpaucis rex advenm ibique puer

triduum ante portam cash-i, deposito omni regio cultu. miserabilitery utpote dlscalciatus et laneis mdutus, persis-
Generated on 2013-08-13 20:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tens non prius cum multo fletu apostolicae miserationis auxilium et consolationem implorare destitit quam om.

l
284 GLVIII. GREGORIUS V11 (1073-1085).

nes qui ihi aderant et ad quos rumor ille pervenit ad tantam pîetatem et compassionis miserioordiam movit, ut pro

en mullis precibus et lacl‘imis intercedentes, omnes quîdem insolitam sue mentis duriciam mirarentur, nonnulli

vero in eo non apostolice severitatis gravitatem sed quasi tyraunicae feritatis crudelitatem esse clamarent. Deni-

que instantia compunctionis eius et tenta omnium qui ibi aderant supplicatione devictus, tandem eum relaxato

anathemaüs vinculo in communionis gratiam et sinum mati-i5 Aecclesiae recaepit, acceptis ab eo securitatibus quae

inferius scripte sunt. Quare etiam confirmationem per manus abbatis Cluniacensis et Mathildae comilissae et Ade-

laiae et aliorum principum, episcoporum et laicorum, qui ei ad hoc utiles visi erant recaepit.

Hoc ‘3 est iusiurandum Heinrici regis Teutonicorum : Ego Hcinricus rem de murmuratiane et dissensione quam

mmc habent con/ra. me arc/ziepz'scopi et episcopi, duccs, comz'tcs, calorique principes regm' Teulom'corum, et alii

qui ces in eadem dissensionzîs causa seczmtzu', inlra termimlm que/n (lomnus papa Gregarius conslilupril, au; z'us.

ticz'am secundum z'udz'tium eius au! concordz'am sccunrlum consilium eius faciam, m‘si car/11m z'mpedimcntum

mi/zi ne! sibi obstileriuqzw lransaclo, ad pemgendum idem paralus 07'0. Item si domnus papa Gregorius ullra

montes seu ad alias partes terrarum ire volucril, secm'us erù eæ mea parle et eorum quos conslrz'm/ero potero ab

omni laesione vitae et membrorum eius sel! captionc, tam ipsc guam qui in eius conduclu vel cmm'talu fuerz'nt,

:eu qui ab illo mz'ltenlur val ad eum de quz'busczmzque [en-arum pm-lz'bus venerint,1'n ezmdo et i/n' morau-

(10 son inde redeundo ; ncque ah'ud aliquoa’ impedimenlum lzabe/n't ex meo conscnsu quod contra lzonorem

suum sil; et si quïs ci [ceci-il, eum I/ona fide seczmdum passe memn adim‘abo. Aclum Canusz'z' V L‘. feb.,

indict. XV.

Dum vero in excommunicatione manebat, divol'tium quoddam inter lleinricum regem et Rodulfum de digni-

tate regni ortum est; quod videlicet divorlium mullia domno papa facium esse clumabant; sed nullo modo se

illos ofl‘endisse praedictus ponlifex profitebatur; immo ‘4 utrique misit ut viam sibi pruepararent quatenus pro dif.

finiendo tanto negoüo secure posset procedere, quia mallet milies, si posset, mori quam sua occusione tot milia

hominum morli traderentur.

Quinto ‘5 anno sui pontificatus celebravitRome synodum, uhi interi‘uerunt archiepiscopi et episcopi diversarum

urbium fere numero 0. necnon et ahbatum et diversorum ordinum clericorum et laicorum innumerubilis multi-

tudo; in qua apostolica auctoritute Guibertum Ravennatem, inauditu haeresi et superbîa adversus hanc sanclam

catholicam Aecclesiam se exlollenlem, ab episcopali et sacerdotali oi‘fitio suspendit, et olim iam factum anathema

super ipsum renovavit, eo quod vocatus ad synodum venire contempsit; Rolandum vero Turvisiensem, qui pro

adipiscendo episcopatus honore suhdolus factus legatus, inter regnum et sacerdotium scisma facei-e non abhorruit
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

perpetuo anathemate alligavit, nisi resipuerit et digne Deo sutisfecerit; Ugonem cardinalem lituli sancti Clemen-

lis, tercio ab apostolica sede dampnatum, eo quod aspiralor et solins faclus haeresis Gadoli Parmensis episcopi,

urbatio regni in maximum sanctae

i0

15
Generated on 2013-08-13 20:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

20

30

35
CLVIII. GREGORIUS vu (1073-1085). 285

n piscat et apostolica auctoritate munitas iusticia vigoris et auctoritatis robur obtineat. verum quoniam nonnullos.

u diabolico instinctu collectes, tirannidis suae facibus accensos, turpis lucri avaricia mancipatos, discordiam potius

in quam pacem fieri et videre desiderantes fore non ignoramus, statuimus ut nulla umquam persona alicuius po-

n tentiae. sive rex aut archiepiscopus, episcopus, dux, cornes, marchiol sive miles, aliqua praesumptione temera-

5 » riove ausul fraude dolove seu aliqua perturbatione, legatis nostris obsistere et contraire ne iusticiam et finem

n componant pertemptent. Quicumque autem temeraria ausu, quod non optamus1 huius nostrae constitutionis

n violator extiteritq et legatis nostris ad hanc pacem componendam euntibus fraudem opponere temptaverit. vin-

» culo eum anathematis alligamusy et non solum in spiritu, verum etiam in corpore et in omni prosperitate huius

» vitae apostolica auctoritate innodamus, et victoriam ei in armis auferimusy ut sic saltim confundatur et duplici

w » confusione et contricione conteratur. n

Expleto m itaque concilio misit nuntios suos, videlicetBernardum diaconum et Bernardum Massiliensem abbatem,

cum lldone Treverensi archiepiscopo ad componendam pacem cum praedicto rege lleinrico et ltodulfo quem Teu-

tonici sibi in regem eligerantg praecepitque eis ut stricte discernerent quis ex duobus maiorem haberet iusticiamg

et cuicunque iusticia competerety illi regni gubernacula tribuerent ; quia iustior pars amplius de Deo confidere po-

ts test et potestate beati Petri omni modo erit adiuta.

Anno "VI pontificatus eius, mense novembri, die XVII, indictione ll. Marro, Gisleri filius, habitator in ducatu

Spoletano, pro redemptione animae suae et parentum suorum dedit et tradidit atque obtulit beato Petro aposto-

lorum principi et super altare eius1 omnia que ei pertinebant de castro qui vocatur Moriciclay posito intra Muricem

et Clarignanum, quod conquisitum habebat per concambiationem a Liraldo et llugone. nepotibus llgonis filii As-

20 cari, in plebe de Luzano, reservato usufructu diebus vitae suae et Brituli filii sui et filiorum Brituli, si masculi

fuerint de legitime coniugio procreati.

Eodem m vero anno celebrata est sinodus Piome ab eodem pontifice, in qua inter caetera excommunicatus est

constantinopolitanus imperator luraverunt in eadem synodo, videlicet anno pontificatus eius VI, legati Heinrici

et Rodulfi, quisque pro domino suo, quod nullis dolis colloquium legatorum sedis apostolicae in Teutonico regno

25 habendam impedirent. Multa et alia sunt ab eodem in ea constituta quae longum est enarrare Pienovavit ‘9 etiam

anathema factum super Guitbertum Ravennatem, et civibus maioribus omnibus atque minoribus nuntiavit eum

excommunicatum et destructorem Ravennalis aecclesiae.

Altero 2° quidem anno, pontificatus eius v1. mense Ieb., indictione ll. celebrata est sinodus llome ad honorem

Dei et edificationem sanctae Ecclesiae in basilica Salvatoris, in qua omnes archiepiscopiy episcopi, religiosaeque

30 personae congregatae sunt ut sanctam synodum celebrarenL Omnibus igitur congregatis habitus est sermo de
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

corpore et sanguine domini nostri lesu cliristi1 multis haec, nonnullis illa priusisentlentibusqltlasima siquidem

pars panem et vinum per sacrae orationis verba et sacerdotis consecrationem spiritu sancto lnvfslbllltef operantet

converti substantialiter in corpus Dominicum de virgine natum, quod et in cruce pependit, et in sanguinem qui

de eius latere militis efl‘usus est lancea asserebat atque auctoritatibus ortbodoxorum Patrum, tam graecorum quam

35 latinorum. modis omnibus defendebat. Quidam vero, caecitate nimia et longa perculsi.figura tantumy se et alios

decipientes, quibusdam cavillationibus conabantur astruere verum ubi caepit res agi1 prius etiam quam tercia die
Generated on 2013-08-13 20:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ventum fuerit in synodum, defecit contra veritatem niti pars alteracltlempe sancti spiritus ignis, emolumenta

34

LIBER PONTIFICALIS, t. ll.


286 CLVIII. GREGORIUS VII (1073-1085).

alearum consumens et fulgure suc falsam lucem diverberando oblenebrans, noctis caliginem vertit in lucem.

Denîque Beringarius, huius erroris magister, post Iongo tempore dogmatizatam impietatem, errasse se coram

concilie frequenti confessus veniamque postulans et crans ex apostolica clementia meruît, iumvitque sicut in

consequentibus continetur:

Ego Bcrinqan'us corde credo et ore confiteor panem et m'mlm que pommlur z'n. altari par misterz'um sacrae

orationis et verlm nos/ri Redemploris substrmcia/z'ter converti in, reram et propriam ac vz'vt'fi'c‘alricem cm-nem et

sanquùzem Iesu C/n'isli domini nostri, et post consacra/{071cm esse verum C/m'sli corpus quod natum est de V ir-

qz'ne et quod pro salule mundi oblatum in cruce pependit et quod sedct ad deæteram Patrz's, et verum sanquinem

Christi qui de 101€”? eius eflusus est, non lantum per signum et vz'rlutem sacramenti, sed in proprielate nalurae

et veriiale suùslanfiae. Sial! in 110c In'evi l’ontinelur et ego [agi et vos intelliqitis, sic credo, nec contra liane m

dem ulterz'us docebo. Sic me Dru/s adiuvet'et Imec sucra evan'qelia.

Tunc domnus papa praecepit Berengario ex auctoritate Dei omnipolentis etsanctorum apostolorum Petri et Pauli

ut de corpore et sanguine Domini numquam ulterius cum aliquo disputare vel aliquem docere praesumeret,

excepto causa reducendi ad hanc fidem eos qui per eius doctrinam ab ea recesserant.

His itaque pie et feliciler actis, inter multus proclamationes conquesti sunt legati l'egis Rodulfi super lleinrico “5

quod nulli loco nullique personae parcens regîonem transalpinam contereret et conculcaret, neminem debitus

honcr vel reverentia vel dignitas lueretur et ceu vilia mancipia non modo sacerdotes sed etiam episcopi et archie-

piscopi caperentur vinculîsque manciparentur partimque etiam trucidarentur. Decreverunt ergu quamplures

ccncilii in illius tyrannidem gladium apostolicum dehere evaginari; sed distulit apostolica mansuetudo. lurave-

runt igitur legali lleinrici regis illud quod in sequenlibus scriptum rcpperitur : 9“

Le‘qati domim' mei regis ad vos venient inlra tarminum Ascensîom's Domini, ezcepta maiore vi, id est morte

vel gravi infirmilale, absque (loin, qui lpgalos Romane aecclesiae secure ducent etrcducent.Et domnusrez 01m-

dz'ens erit illz's in omnibus secundum z'usliciam et im/itium il/orum. Et Izaec omnia observabit absque dolo, m'si

quantum e.r iussione veslra remanserz'l. Et Izaec z'm'o eæ praecaepto domini mei reqis Heinriei.

Itidemque Rodulfi quod sequitur: '35

Si colloqm'um c1: t‘cstro praccaepto cnnslitutum fuerit in parti/ms Teutonwis, loco et tempore (1 vobis de/z‘nito

antepraesen/imn vestram vel legatorum vestrorum domz'nus noster reg: [Iodulfus vel ipse venz‘ct vel epz'scopos et

[ide/es suas millet; paralusque erit iuditium quod sancla Romana ecclesia decreucrit de causa reqni subz're, nul-

Ioque ma/o inqenio convcntum a vobïs sz've legalis vestris constilutum impedz'et. Et postquam inde certum vestrum

mmtium videln't de pare in regno staluenda et confirmanda, studcbit ut legatt'o uestra provenire ad pacem regni 3"
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

et concorrliam possit. Haec omm'a observabuntur, m'si quantum eu: vestra licentia remanserit vel impedimento

legitimo, scilicel morte vel gravi infirmitate vel caplz‘one, sine dolo.

Septimo‘“ quoquc anno sui poutificatus idem pontifex Rome celebravitsinodum, in qua interfuerunt archiepis-

ccpi et episcopi diversarum urbium, necnon et abbatum ac diversorum ordinum, clericorum et laicorum, innu- 35

VAlllANTES DU MANUSCRIT,

16 religicncm — 2l except amaiore uÜÎ/M/ll/ adë morte (:1 maiore vi 2. manu, sed linvolusuper ri adprimam manumpertinet)—
Generated on 2013-08-13 20:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

22 Rome — 24 17:7;- 28 Rome.


GLVIII. GREGOBIUS VII (1073-1085). 287

merabilis multitudo; in qua aposlolica conslituta corrobomns, mulla que corrigenda erant correxit et que

corroboranda firmavit. Inter caetera namque in fine synodulis absolutionîs haec annexuit et perpetuae memoriae

posteris scribenda mandavit, itu dicendo :

Patrum sanctorum statuta sequentes, sicut in prioribus conciliis quae Deo miserante celebruvimus, de ordiue

Si ecc/esiasticarum dignitalum statuz'mus, z'ta et nunc aposlolim auctoritate decernimus ac con/z'rmamus ut si quz's

deinceps episcopatum vel abbalimn de mana alicuius laicaepersonae suscepet'it, nullatenus inter episcopos vel

abbates lzalzeatut', nec ulla ei ut episcopo seu abbati audienlia concedatur. Insuper etz'am ei yraliam sancti Pelri

et introilum ecclesiae interdicimus, quousque locum çuenz su!) crimine tam ambitionz's quam inaboedz‘cntiae,

quod est sce/us lzydolah'iae, cepit, resipisccmlo non deserit. Simili/cr eliam de in/erioribus ecc/esiasticis digni-

10 tatiûus constituz‘mus.

Item si quis impcratorum, rcgum, ducum, marclzionum, camitum vel quartmzlt'liet secularium potestatum

lmt personm'um, investituram episcopatus val alicuius ecclcsiaslz'ct’ dignitatis dare pracsumpserit, eiusdem sen-

tentz'ae vz‘nculo se obstrz'ctum esse scz‘at.

Item sententïam depost'tiom's et eæcommwu'catiunis z'am p/arumquc datam in Tala/dum, Mediolanenscm (UC-

15 tum at'clzz'episcopum, et Gu'iàcrlum Ravennatcm et Ro/umlumTaruisiensem, cou/irmamus et c‘orroâoramus; ct

Pelt'um olim Ifodonensem episcupmn, nunc aulam Narbonensis ccc/csiac im‘asorem, pari sen/entia dumnamus.

Item si qm's Normamwrum terras sancti Pe/ri, L‘idclicet illam parlem Firnzanae marc/zinc quae nontlum per-

vasa est et ducatum Spoletanum et Campmziam nec/1071, Maritimas algue Sabt'num et comitalum T z'burtinum,

necnon monasterium sancli Betwdicli montis Casst'ni et terras sibi pertinentes, insuper eliam Bcneventum, inva-

20 dore vel depraedari praesumpserit, gl'alz'am sancti Petri et introilum ecclesiae eiusque adsatisfactionem interdi-

cimus. Verumtamen si quis illorum adversus lztllzitatores Itarum terrarum aliquam iustam causam habuerit, prius

a nobis va! a rectorz'bus nostris seu minis/ris z'm'bi constitutis z'ustz'ciafn requil'at; quae si ci dmegata fuerz't, con-

cedz'mus ut pro recupemlz‘one suarum. rarum (le terra illa accipiat, non lame/t ultra modum negue more prae-

donum, sed ut decct christianum et cum qui sua mayis guaerit rccipere quam aliena diripere, et qui timet gra-

25 tiam Dei amittcre ct maledz'ctionem beati Petri incurrere.

Item excommunicatio regis Heinrici.

Beate Pctre, princeps apostolol'um, et tu, beate Paule, doctor gentium, dignamz'ni, qzwso, auras vsstras au,’ me

inclinare maque clemcnter maudire. Ouz'a vet'z'lulis estis discipu/i cl amalores, adiuvate ut veritatcm vobis dt'cam,

omni remota falsilate quam omnina detestamini, ut [rail-es mai melz'us mi/zt' adquiescant et sciant et intelligant,

30 quid vestra fidutiapost Deum etmatrem 02' us scnzper virginem Mariam pravis et iniquisresisto, vestrz's aulam fidelibus
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

auæilz'um praestov. Vos enim scitis quia nun libenter ad sacrum ordinem accessi, et invz'tus ultra montes cum do-

mina met) papa Gregorioabii, sed magis i/witus cum domino meo papa LL’OIlL’ (1d veslram specialem ecclesiam

redii, in qua utcumque. vobis deservt'vi; dm'nde valde z'lwilus cum multo dolorc et gemitu ac planctu in (In-uno

vestro valde indignus sum collocatus. Hec ideo dico quz'a non ego vos sed vos elcgistis me et gravissimum pondus

3» vestrue aecclesiae super me posuistis. Et quia super montem excelsum me z'ussz'stis ascendere et clamare atque

O
Generated on 2013-08-13 20:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VARIANTES DU MANUSCRIT.

9 resipicendo.
288 CLVIII. GREGORIUS Vn (1073-1085).

annuntiare populo‘Dei sce/era eornm et flliis Ecclesiae peccala eorum, membra diaboli contra me ceperunt in-

surgere et usque ad sanguinem praesnmpserunt in me mamts suas inicere. Astiterunt enim reges terre et principes

seculares et ecclesiastici, aulz'ci etianz et ozdgares, convenerunt in unum adversus Dominum et adversus vos

cln'z'stos eius, dicentes: « Dirumpamzts oz'ncula eorum et proitiamus a nobis iuyum ipsorum », et ut me omnino

morte ce! ea'ilio con/nnderent, mzdtz's modz's conati szmt in me insurgere. Inter quos specz'aliter Heinricus quem 5

diczmt regem, Heinrici imperatoris filius, contra veslram calcaneum ereæit ecclesiam [acta cum multis episcopis

ultramonlanis et ilalicis conspiratione, annilens me dcicz'endo eam sibi subz'ugare ; cuius superbiae vestra restitit

auctoritas eanzque vestra des/niait potestas. Qui confusus et lzzlmiliatus ad me in Longoban'I-iam veniens, abso-

lutionem ab excommnnicalione quesivit ; quem ego videns hunziliatum, multis ah ce promissionibus acceptis de

suae vitae emendatione, solam ei commnnioncm reddz'di, non tamen in regno a quo eum in Homana synode de- l0

posueram instanravi, nec fia’elitatem omnium qui sibi iuraverant ne! erant iura/uri a qua omnes absoloi in.

eadem synodo ut sibi servarelur praecepi. Et [mes ia'eo (Ietinui ut inter cum et epismpos vel principes ultramon-

tanos qui ei causa iussionis vestrae ecclesz‘ae restiterant iustz'ciam facerem vel pacem componerem, sicut z'pse

Heinriczts iuramento [2er duos episcopos mi/zi promisit. Predicti autem aepiscopi et principes ultramontani, au-

dientes illum non servarc mi/zi quodpromiserat, quasi desperati de ce, sine meo const'lio, vobis testibus, elegerlmt t5

sibi Bodzdfum ducem inyregem. Qui rem Bodulfus Ïestinanter on’ me misso nuntio indz'eavit se coactmn regm'

gubernacula susccpisse, tamen se paratum mi/zi omnibus modis oôoedire. Et ut hoc verius credatur, semper est

en tempore eundem mihi misit sermonem, adiciens ett'am filio suo abside et fidelis szti ducis Bertaldi fitio quod

promittebat firmare. Interea Heinricus cepit me precari ut illum contra praedictu’m Roa’nlfum adiuvarem. Cui

respondt' me lilzenter facere, audita utriusque partis ratione, ut scirem cui iusticia magis faveret. [de vero pm 20

tans suis oiribus eum passe devincere, meam contcmpsit responsionem. Postquam autem persensit se non passe

sicut speravit agere, duo episcopi, Virdunensis videlicet et Osenburgensis, de eonsentaneis suis Romani cenerunt

et in sinodo exporte Heinrici me ut et‘ iustz'ciam facerem rogaverunt ; qnod et mtntii Roa’ulfl fieri laudaverunt.

Tandem, aspirante Deo, ut credo, statui in eaa’em synode in partions ultramontanis fieri colloqm'um, ut illic aut

paæ statueretur aut cui amplius iusticz'a faveret cognosccretur. Ego enim, sicut vos mi/zi testes estz‘s, paires et 25

domini, nsgue Izodz'e nullam partem disposui adiuvare, nisi eam cui plus z'ustz'cia faveret. Et qm‘a putallam quod

iniustior pars colloquium nollet fieri ubi z'usticia szmm [ocum servaret, eæcommunz‘cavi et anal/lemme alligavi

omnes pcrsonas sive regis sive ducis aut episcopi seu a/ieuius lzominis qui col/oquium aliquo ingenz‘o impediret

ut fieret. Predictus autem Henricus cum suis fautoribus, non timens periculztm inoboedicntiae quod est scelus

hydolatrie, colloqnium impediendo eæcommtmicationem inouï-rit et se ipsum anatlzematis vinculo alligavit, 30


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

magnamque multitudinem christianorum morti tradidit, et ecclest'as fecit dissipari et totum pene Teutonicorztm

regnum desolationi dedit. Quapropter con/idem de iuditio et misericora’ia Dez' eiusquc piz'ssime matrz‘s semper

virginis Mariae, fzdtus vestra auctoritate, saepe nominatum Heinricum, quem regem dicunt, omnesque fautores

eius eæcommunieationi subitio ct anat/zematis oinculis alligo; et iternm rer/mtm Teutonicorum et Italiae

eæ parte

omnipotentis Dei et vestra interdicens et‘, omnem potestatem et dignitatem illi regiam tollo ; et ut nul/us c/zrz's- 35
Generated on 2013-08-13 20:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VARIANTES DU MANUSCRIT.

i3 restituerant — l8 mihi <semper> -- 22 Virdumensis. — 29 facloribus (corr.) — 33 faclores (cm-r.)


ILVIII. GREGORIUS vn (1073-1085). 289

tianus ei sicut regi aboediat interdico. omnesque qui lei inraverunt vel iurabunt de regni deminutione a iura

menti promissione absalom ipse autem fleinricus cum suis fautnribus in omni congressione belli nullas vires

nullamque in vita sua victoriam obtineat. Ut autem ltodulfas regnum feutonicorum regat et dc/endat, quein

feutonici elegerunt sibi in regem. ad vestram /idelitatem1 ex parte vestra dono et concedo j omnibus sibi fideliter

5 adlzaerentibus absolutionem omnium peccatorum vestramque benedictionem in hac vita et in futuray vestra

fretus fidutia largior. Sicut enim geinricus pro sua superbiaa inoboedientia et falsitatev a regni dignitate iuste

abiciturp ita liodulfo pro sua lzumilitatey aboedientia et veritatel potestas et dignitas regni concaeditzou

Agite mmc, quaeso, patres et principes sanctissimip ut omnis mundus intelligat et cognoscat quia si potestis

in caelo ligare et solvere, potestis in terra imperia. reg1ta.principatus. ducatus, marc/Lias, comitatus1 et omnium

m possessiones pro meritis tollere unicuique et concaedere Vos enim patriæ-ciuitass arc/iiepiseopatusj episcopatum

frequenter tulistis pravis et indignis. et religiosis viris dedistis Si enim spiritualia iudicatis, quid de saecula-

ribus vos posse credendum est? Et si angelos dominantes omnibus superbis principibus iudicabitix quid de

illorum servis facere potestisP Addiscant nunc reges et anmes saeculi principes quanti vos estz's, quid potestisa

et timeantparoipenderc iussionem aecelesiae oestre. Et in praedicta lieinrico cito iuditium vestrum exereetey ut

15 omnes sciant quod non fortuitu sed vestra cadat potestate confundatur utinam ad puenitentiam. ut spiritus sit

salvus in die Domim'. Aetum Rame. non. main, indz'ct. III.

ln octavo 2" siquidem anno sui pontiticatus episcopis per Principalus.Apuliam et calabriam constitutis inter

caetera verba in quadam epistola inalignitates praedicti regis et Guiberti Ravennatis denunciat. Primitus namque

maliciam regis quam super domnum papam Alexaudrum per cadolum Parmensem facere conatus est innotuit1

20 et quod Deus qui superbis resistit. humilibus autem dat gratiam1 superbiam eorum in foveam quam aliis parave-

rant cadere pro suis sceleribus iuste permiserit nuntiavitg Guibertum vero Romanae aecclesiae periurum,

Ravennatis aecclesiae devastatorem, antichristum et heresiarchaml pro suis nefandissimis sceleribus designavit.

omnibus 23 vero episcopis Ravennatis aecclesiae sufl‘raganeis et omnibus maioribus et minoribus eiusdem civitatis

et per totam marchiam necnon per totum ducatum eum sine spe recuperationis dampnatum atque depositum

27:’ notificavit. Quorum“ almificus praesul consilio et auxilio fretus, sicut beatus Petrus beatum rgo illinarem transmisit

ad praedicandum, sic ipse, qui licet indignus vicem eius gerebat, R. archiepiscopum ibi ad animas hominum

Deo lucrificandas et heresim praedicti Guiberli destruendam mittere curavit

Eodem‘” vero anno Romae in basilica salvatoris celebrata est ab eodem praedicto pontifice synodus1 in qua inter

caetera lleinricum et omnes fautores eius qui in praeterita excommunicatione animum induraverant iterum

30 excommunicavit. Anathematizavit item lldimundum et Landum campaninos omnesque adiutor-es eorum. Preterea
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

suspeudit ab oflitio quosdam episcopos qui ad concilium invitati neque ipsi neque nuntii eorum pro ipsis vene-

runt.

Pontilicatusim autem domui Gl'egorii vu pape anno XI. anno ab lncarnatione Dom'mi M°LXXX°IIII°, XII° kal. de-

cembq praesidente eodem apostolica1 celebrata est tribus diebus in Lateranensi basilica sinodus, in qua fuerunt

35 archiepiscopi et abbates campani et de principalibus atque Apulia, pauci quoque fiallicaniz nam plurimos perfidia

VAHIAN'I‘I'ZH DU “AN USClll'l'.


Generated on 2013-08-13 20:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

li dcdiclis - l3 qui lrarr.) —— illi ul ilcl‘lun. scri ut rum-l s numlum.


290 ULVIII. GREGORIUS vu (1073-1085).

tteinrici tiranni iter retro vertere compulit; qui Hostiensem episcopum de legatione apostolica redeuntem contra

fas et iuramenti fidem capi iussit sive permisitjrfres autem synodos quadragesimales eiusdem lleinrici persecutio

praepedivit. Qui semel beatum Paulum, bis beatum Petrum aggressus demum post mullum fusum sanguinem

non tam suorum fortitudine quam negligentia civium porticus muros subripuit. Romanum siquidem vulgus, pars

videlicet copiosior civitatist bienni hello fatigatum acri inedia laborabaL cum nec ipsis ad vicina oppida vel castra 5

liceret exire1 nec iurati tteinrici ad lirbem vellent negotiatum venire. Multi quoque fame abacti Urbem relique-

rantg proinde caeteri bello remissius attenti rem ex animo minus gerebantt et a custodiis prout cuique libebat,

sine timore, negligenlius aberant. iiec super lleinrici t'u'annide, quia se occasio praebuit, perstrinxisse sufficiat.

Sed unum27 est quod cum silentio transire non oportet. Tres itaque vices, ut dictum est, Romam venerat. In

ultima namque secum Guibertum Ravennatem, iam multociens dampnatum et depositum, deduxit invasorem et t0

super domnum papam Gregorium praepcsuit. Sed quid diabolus et antichristus ltomae et in omnibus eius finibus

operatus est longum est enarrare ln castro namque sancti Angeli domnus papa se cum paucis reclusit, quoniam

aliter Romae remanere non valueratg Romani vei'o, malam quam habuerant a principio consuetudinem perlicere

ut prius ceperunty castrum undique inuris obseraverunLita quod nulli fas erat introenndi vel exeundi. fieris capi-

tolium ascendity domos omnes corsorum suhvertit, Romam ut prupriam domum cepit habere Dehinc Septem ts

solia in quibus Rusticus nepos praedicti pontificis consedehat obsidere cum multis machinationibus attemptavit1

de quibus quamplurimas colnmpnas subvertit. Cui nuntius venit, si non de obsidione exurgeret1 a ltoberto Guis-

card duce Apulieexpulsus esset, et de eius manibus nemo esset qui liberare eum posset, quoniam praedictos dux

fidelis et filius erat beati Petri et praephati pontificisa et dignum erat ut filius patrem de tanta captione eriperet.

iter. vero. accepto cum suis consiiio, Romanis omnibus sic allocutus est : u Patres et filii. vobis coronam imperii 20

n et regni gubernacula manibus vestris et potestatem committo, animamque meam in vestra cura trado, quoniam

‘» mihi opere pretium est Langobardie vertere iter. Promitto vobis quod si umquam rediero, totum me ipsum et

n omnia quae habere potero modis omnibus tradam. n Sed pius et clemens Dominus qui omnium cogitationes

novit, diu per eum non est passus Aecclesiam suam vexari : ad hanc civitatem ultra 3” non est reversus

Dimissa obsidione, Robertus Guiscardus Borne appropinquans his diebus ad deliberandum domnum papam pe- as

nilus non intravit, sed tamdiu stetit donec intravitz aditum namque per 3° portam Plammineam habuit. Romani

audito eum intrasse bellum erexerunty sed nichil ei facere potuerunL immo ipse cum suis totam regionem illam

in qua aecclesiae sancti Silvestri et sancti Laurentii in Lucina site sunt penitus destruxit et fere ad nichilum re-

degit; dehinc ivit ad castrum sancti Angeli, domnum papam de eo abstraxit secumque Lateranum deduxit,

omnesque Romanos depraedari coepit et exspoliarej atque1 quod iniuriosum est nuntiare, mulieres dehonestare, dao
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

regiones illas circa Lateranum et Coloseum positas igne comburere.

Eodem anno per totum orbem magna fames fuit, ita quod exinde multi homines mortui sunt. Et sol eclipsin

passus est, terra mota est, castrumiu sancti Angeli captum est.

Dux vero Apuliae secum domnum papam deducens apud Salernum dimisit. ibique amabilis Deo, catholicus et

prudentissimus vir contra bereticorum ar

ma et defensor Aecclesiaea liberator pauperum, captivorum consolator, 35


Generated on 2013-08-13 20:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

orphanorum miserator1 vitam finivitag

atque Deo per beatorum Petri et Pauli manus animam reddidit Vil] k1. iunii.

VARIANTES DU h

2o corronam. MNUSCRIT'
(ILVIH. GREGURIUS VII (1078-1085).

291

NOTES EXPLICATIVES .

l. de oppido ltaouaco] Localité inconnue. du diocè'-:o de Soaua

2. Regnanle...] Cetto'vie de Grégoire VII no se compose guère

que d'extraits de son registre, public, comme on sait, du vivant

même du puntifn, en 108i, et pourvu peu après de quelques com-

pléments. Je me bornerai à indiquer ces extraits «l'après la plus

récente édition, celle de jJall‘é, dune sa Bihliutlzecu rerum Germani-

earum, t.II. Lu noticmupréslu première phrusmqui est empruntée

à un catalogue, d/sbutl‘, comme le registre lui-même, par le texte

du promis-verbal de l'ùlection de Grôgoirc VII.

3. Die ter-m'a] Le Registre n'a pas le mot lrrcio; il est sur que

Grégeire fut élu le jour meme de l'enterrement de son prédéces-

seur (Reg. I, l. 3).

.i. upprnhmnus] Ici le llegistrr ujoute : u l’lucet volvis‘l- Pla-

cct. -— Vnltis euln‘? — Volumns. — Luudutis oum‘ï -— Luuda-

mus. — Ante Home, X kul. mnii, indietionn XI. n

.‘3. Hic pruet'lm'us — slmleam] Le biographe ne dépend pas ici du

registre; il raconte cet épisode d’uprès la tradition orale.

6. in [ami/.1‘. Pm-riuui]Cette indirntion tupogrnphiqueest pro-

pre à notre biographe. Le nom du lien se conserve encore dnnscelui

del'eglise S.Tomnmso in l'urione, etde ln rue in Purin/te. qui pas-

se dovuul. L'tiglise fut consacrée en Il39,par le pape Innocent II,

eommeil rl'asulte d'une inscription commémorative que l'on y voit,à

droite en entrant (Forcellu. t. VII. n°1091). Je ne lui connais pas de

document plus ancien. Le Puriam étuit suuudoute un grnndedilice

en ruine (parie/l'une); il est mentionné dans les Mirabilia et dans

l'or-(le du rhunoinc Benoit (Urlichs, Cm1. U. B. 1411)., 107, 80); il y

avait [à une « conque n, probablement quelque grande vasque de

marbre, qui fut plus tard transportée au (lnlisno (Ibid. p. 163).


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

‘l. Secundo anno —sr-pm'rlril.j lieg. Il. .‘îi' u z u .\nno ab incur-

natione Domini MLXXIIII, pontificutus vnro donmi Gregorii

papue Il, indictione XIlLrelebravit ipse domnnstlregorius pupu

Rome synodum :1 VI kal. murtii usque in II Roi. praedicti men-

sis... in qna, inter cetera decrctu quae ibi gestu sunt, quinque de

familiu regis Trutonicorum. quorum uonsilio eeelesiae vendun-


Generated on 2013-08-13 20:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tur. a liminibns sanctae Ecclesine sepnravit.

8. Tertio ucro — advcrsus eaml lleg. H1, 10 n.

0. Pas! ercommunion/fourni — Sllll’ll8"il habcre] Reg. III, l5,

lettre à Wit‘red, miles .llediulaneiwis u (lum rege quoque Alnmnn-

niae de componcnda puce multis inm vicibns quidam auras nos-

tras inlerpellan'eruut. Quibus nos respondimus : eum en nos

pacem velle lmbnre. si ipse cum Dco pacem stnduerit luthrre et

en que ad pericnlum », etc.

10. Nam ueslra — procurauimus] Reg. IV, 1. encyelique omni-

bus... episcopis... ablmtibus, etc. Le biographe n cousu un frag-

ment de cette lettre à une phrase de la lettre précédente.

11. Mis aulem -- sequeslral] Reg. IV. 2, à Herimann, évêque

de Metz; Jall’é, p. 2“, 242.

12. A11 op/n'rlum Canusii — recnpil] Reg. IV, l2.

l3. Iusiurandum Hciurici — indiulione XV] Reg. IV, 12 a.

14. Immo ulrz‘quemisit...] Cl’. ItegJ’I 23, 25. Dunscette dernière

lettre on trouve la phrase suivante : « In magna euim tristitia et

dolore cor noslrum Ilnctuat, si perunius hominis superbiam lot

milia hominum ehristianornm tempornli et ueternae morti tru-

duntur (Jall'e. p. 278).

lz'i. Quinto mmn -— cnnlemtur] Reg. V, 14 a.

tir copie intégralement.

lfi. EmpIe/o — er'îl (t/Iiilld] Cf. lin-g. V. Hi, ltl.

l7. Anno Vl — procrruli] Reg. VI. Si a. Il s'agit ici d'une loca-

lité appelée actuellement Morcicchimau .\l.0. de Spulète. à vingt

kilomètres environ de cette ville. Ct. Paul Fabre, Le Liber cm-

sumn, p. M ‘D, note.

l8. Emlem rm‘o — mari-are] Reg. VI. 5 b.

19. llrnomuil elium — acrclesiae] Ceci ddrivn (le neg.VI. l0,lettre

adressée omnibus llauennalibus nmioribus et minoribua.

‘.‘0. .4 Item quidam - aine [lolo] Reg. VI, [7 a.

‘li. Sepln'mo quoque (mua — imlirlione Ill] Reg. VII, li a.

2;’. lu octaro — drsigmwil] Reg. V11], 5.


(ZLVlIlI. YIUTUH 111 (1086-1087).

CLVIHI.

VICTOR, qui et Desiderius, Cassinensis beati Benedicti abbas, sedit menses Il" dies "Il. Ad hunc’ Deus'

dedit, presbiter tituli Apostolorum in Eudoxia, composuit et ordinavit librum canonum,

NOTES EXPLICA’I‘IVES .

i. Ad hunc Deusrledil] Vuy. la lettre dédicaloire de cet ouvrage.

ainsi intitulée : Beatissimo alque aposlolim viro ponli/ici domno

papae l’iclori 111, Deusdedit eæz‘guus presbilel' liluli Apostolorum in

Eudoœia. Ed. Martinucci, Venise, 1869.

2. Victor III futeuterré nu Monl-Cassin, mais son tombeau a été

changé de place. Suivant le désir de Victor lui-même, il avait étui

construit dans l’absidc du chapitre (Chronicon Casim, M. G. SCI‘.,

t. "II. p. 753). En 1515 ou transporta les restes du pontife

dans la grande église, dans la chapelle Saint-Berthnire. où l'on

voyait encore, au temps de Mabillon (Acta 88. O. S. [L.saec. Vl,

p. 2, part. 617), l'épiiaphe primitive, qui a disparu depuis. En

voici le texte, d'après Mabillon :

Ouis fuerim, vel quid, qualis, quanlusquc, (Ioceri

xi qui: forte velit, (nu-eu scripta docent.

Slirps mihi magnalum, Benevenlus pah'ia, nome"

r'sl Desiderius, tuque, Casine, (lecus.

lnluclam sponsam, mali-cm palrinmque, propinquos,

spcrnens huc propero, manne/ms e/ficior.

Ahhas (in/‘Inc faclus s/xdui pro lmnpore lolum

ut mmc adlpicilm' Imnc renouare locum.

Illll‘l‘l’ll fueram Bomtma clm'us in urbe,

presbiler ccclesiae, Pelre (mate, lune.

Iloc senis lus/ris minus mnzo funclus honore

l’ictm‘ aposlolicum scando dehinc solium.

Qualtuor et sem's via: mensibns inde permrtis

his seæ lush'n gm-ens morluus hic lunzulor.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Salis virgineo slahal 111.1: ullima signa

mun me sol vert/s hinc tulil ipse Deus.


Generated on 2013-08-13 20:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CLX. URBANUS [I (1088-1099). 298

GLX

URBANUS, natione Gallus, ex oppido Gastellionis ‘quod est super Marnam tluvium in archiepiscopatu Bemensi,

sedit annos XII menses quatuor dies xvlm, vir'strenuus et divinis scripturis eruditus atque ecclesiasticis tra-

ditionibus imbutus et in earum observationibus constantissimus perseverator.

Audierat iste praeclarus et devotus pontifex praedecessorem suum 3 Gregorium papam praedicasse ultramon-

5 tanis lherosolimam pro defensione christianae fidei pergere et homini sepulchrum e manibus inimicorum

liberaret quod facere minime potuit quia persecutio lieinrici regis nimium eum undique nrguebat. Quod vero

praedecessor eius facere non valuit1 iste a Deo electus et praeclarus pontifex hei gratia fretus implevit. Ad partes

illas videlicet ultramontanas properans. omnes tam maiores quam minores i submonuit quatinus ad deliberandum

sepulchrum homini venirent ipseque cum eis esset properaturus. Reversus itaque Romam concursusque populi

10 eum sequenss penitus praefatum pontificem secum deducere non potuerunt. quoniam tota hei ecclesia pergere

illum cum eis non permittebatg sed aucti benedictione eius atque absolutione peccatorum suorum accepta, sub

eo principe et beato P. militaverunL victoria itaque factay Deo et beato P. eiusque vicario totus mundus laudes

reddere cepit.

Eodem 5 vero anno quo iter ad eripiendum sepulchrum homini gens illa arripuil, stellae vise sunt de caelo

l5 cecidisse, alque lohannes Paganus qui multa mala liomanis fecerat decollatus est. caputque suum Romae deduc-

tum; miserabiliter ille infelix in sterquilinio et sepultura asinorum est sepultus.

'l‘emporibus G istius summi pontificis, A. Mediolanensis archiepiscopus qui ab uno tantum catholico fuerat

episcopo consecl‘atus, assentientibus quidem aliis episcopis sed manum non imponentibus eo quod scismatici

essent et a Romano antistite excommunicati, et quia post electionem canonicam a rege haculum sumpserat, per

20 legatum sedis apostolicae sponte depositus est. cumque mox mutato habitu in cenobio vixisset sanctissime,

necessitate cogente Aecclesiae1 per domnum Urhanum papam ad episcopatum redire praeceptus est et compulsus,

eique atque Romanae ecclesiae sacramentum pro more iuravit episcoporum. Cui post palleum subpliciter expe-

tenti, a domno Urbano papa cum his verbis per llerimannum cardinalem presbiterum transmittitur : u Palleum

n fraternitati tuae praeter consuetudinem Romanae aecclesiaey quae nulli hoc dignitatis genus nisi praesenti

25 » concedita tuis literis exorati ex apostolicae sedis benedictione transmittimus. n

Hoc tempore 7 Toletanus archiepiscopus Bernardus Romam ad domnum Urbanum papam venit, eique pro

episcoporum more iuravit, palleum et privilegium accepit regnisque liispaniarum primas institutus est. Tune

etiam in Galletia omnis diocesis Sancti lacobi ab omni est offitio excommunicata divino, quia Sancti lacobi epis-

copus in regis carcere depositus fuerat.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ao lioc tempore llinricus 8 Suessionensis episcopus Romam sponte veniens, quia a rege Francorum Philippo

investituram acceperat1 iuditio domni papae episcopatum in ipsius manibus rcfutavit absque spe restitutionis. Gui

postea, necessitate exigente Aecclesiae, nolenti ac recusanti idem episcopatus per domnum llrbannm papam

VARIANTES DU MANUSCRIT.

a ultramontanos (cor-r.) -—-— 9 esset om. (suppL) - 18 co om. (suppL) - is antiste - 26 ei H : eique h

LIBER PuN'r1FxcAL1s,L.I|. su
Generated on 2013-08-13 20:43 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
294 CLX. URBANUS II mese-meet

restitutus est, et ei pro episcoporum more iuravit, et in sacramento episcoporum praeter sohtum istud adiecit :

« Excommunicatis ab hac sede me sciente non communicabo, consecrationibus eorum qui mvestuuram accl-

» piunt episcopatuum et abbatiarum de laica manu, me sciente non interero. Sic me Deus adiuvet. n Tunc etiam

de Belvacensi aepiscopo idem actum est.

lste 9henignissimus pontifex quendam factum subdiaconum a Guiberto reordinavit; quod videns se minime

bene fecisse dampnavit, ne aliquis deinceps faceret llli autem cui manum imposuerat sub interminatione prae-

cepit ne ad sacrum ordinem ascenderet; quod et factum est.

Qui sex ‘0 concilie celebravit: unum apud Clarum montem, alterum apud Guardestallum Longobardie, in

quo u fecit praefationem de festivitatibus beate Marie virginis; aliud vero apud Melfiam, et alterum Romae in

eecclesia beati Petri; aliud apud Troiam in Apulia, et aliud apud Placentiam. in quibus conciliis quicquid prae-

decessor suus Gregorius de stabilimento Aecclesiae fecerat et ipse iirmavit.

Qui fecit ordinationes quamplures. diaconos, presbiteros, episcopos per diversa loca numero

clarus Dei pontifex beatam vitam ducens suo tempore, Romanam ecclesiam bene regendo,

dogme suas opponendo doctrinas,

ecclesiam deliberavit. Qui Christi confesser et bonus Christi atleta apud ‘3

. lste prae-

contra hereticorum

multas sustinuit persecutiones et ad ultimum satis satisque hanc Romanam

sanctum Nicolaum in Carcere, in

domo m Petri Leonis, llll k1. aug. animam Deo reddidit; atque per Transtiberim propter insidias inimicorum

in "t ecclesia beati Petri, ut moris est, corpus eiusdelatum est et ibi honorilice humatum. Et cessavit episcopatus d.

VARIANTES DU MANUSCRIT.

te reddit.

NOTES EXPLICATIVES.

L nm oppido caslellionixj Chàtillonvsur-Marne, localité du dio-

cèse de Reims, où se voientencore les ruines du château seigneu-

rial de la maison de Châtillon. à laquelle appartenait Urbain 11.

On y a élevé, ces derniers temps, un monument commémoratif du

premier pape français.

2. vir sh-enuus - persevemtm'] Copie sur le début de la vie


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

d’Etienne III, ci-dessus, t. I, p. 468.

3. gregor-ium papam...] Cf. latini 4823.4826, mek 4910 (Reg. I,

ea 49; M, 31, 37).

4. submonuil...] Voy. les discours prononcés par Urbain II au

concile de Clermont, Migne, P. L., t. (:LI, p. sos et suiv.

5. Eollem vero amm...] En me - Cet épisode n'est pas autre-


Generated on 2013-08-13 20:43 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ment connu. La familie des Pagani est mentionnée assez souvent

dans les documents de ce temps. Une charte de Farra de l'année

1059 mentionne un terrain appelé casales de [charme Pagano.

fi. Temporibus — transmillimus] Ici commence une suite de no-

tices historiques relevées mot à mot dans le registre d'Urbain Il.

comme on peut le voir par les extraits de la Colleclion Bi-ilanm'que

avem Arc/11v, t. V, p. 3555). Dans ce registre, des exposés narra-

tifs étaient intercalés entre les lettres; notre auteur cn a fait son

profit. Voici le texte du registre. tel que M. P. Ewald l'a publié :

u Hoc tempore Anselmus mediolanensis urchiepiscopus, quia ab

uno tantum catholice fuerat episcopo consecratus, assentientibus

quidem aliis episcopis, sed manum non imponentibus, quod qui-

dem scismatici essent et a Romano antistita excommnnicati, et

quia post electionem canonicam n rege baculum sun1pserat. per le-

gatum sedis apostolicae depositus est. cumque mox mutato ha-

bitu in coenobio sanctissime vixisset, necessitate cogente Ecclesie

per domnum Urbanum papam ad episcopatum redire preceptus

est et compulsus, eique atque Romane ecclesie sacramentum pro

more iuravit episcoporum Cui post pallium suppliciter expetenti

ab eodem domno Urbano cum hac epistola missum est et per Her-

mannum cardinalem Romane ecclesie preshiternm presentatum.

eodem archiepiscopo cum omni Mediolnuensis populi multitudine

extra portas obviam concurrente. n Suivent des fragments de la

lettre annoncée uame 5359), où se trouve en ellct le passage

«Pallium — transmittimus.» Cette lettre est du mois de juillet 1088.

7. lioc lempore - deposilus fuerat] Extrait du même registre

(Neues Arc/lin, t. V. p. 3257;; cf. domi 5366-5371, lettres datées

d‘Auagni, ts octobre insa ‘

8. Hem-ions —- actum est] Extrait du registre avet/es Arc/rie, t. V,

p. itcm : u Hainricus Suessionensis episcopus Romnm sponte ve-

niens, quia a rege Francornm investituram uccepemt, iudicio

domni pape in ipsius manibus ret‘utevit absque spe recuperatio-

nis. Cui postea necessitate oxigente Ecclesiae, nolenti et recusunti


CLX. URBANUS II (1088-1099). 295

» honore recipium, quem certum legatum agnoscam, et in suis ne-

» cessitatibus adiuvabo. Vocatus autem ad sinodum, aut ad tuam

» aut legatorum tuorum, veniam nisi prepeditus canonico inpedi-

n mente. Excommunicatis ab hac sode me sciente non communi-

» cabo, conseerationibus eorum qui investituram recipiunt episco v

n patuum vel abbatiarum de laica manu me sciente non interero.

» Sic me Deus adiuvet et bac saucta evsngelia. » Tunc etiam de

Belvacensi episcopo idem zictum est. l:

9. me — factum est] Ceci, sauf peut-être les quatre derniers

mots, semble encore dérivé du registre, mais la vérification n'est

pas possible.

10.0111‘ sca: concilia...] L'énumération n'est ni complète, ni exacte.

Le synode de Guastalla se tint sous Pascal 11, en M06, et non

sous Urbain. Celui-ci, outre les synodes de Clermont (1095), de

Melfl (1080), de Saint-Pierre de Rome (1099), de Trois (1093), de

Plaisance(t095). en célèbre au moins six autres, à Bénéventfloul),

à Limoges (1095), à Tours (1090), à Nimes (‘1096), au Latran(ltl9T),

à Bari (1098).

11. in quo feci’l prae/ulioncm]. Un manuscrit Barberini, mis à

contribution pour l'édition des couciles de Lahbe. rapporte la

composition de cette pièce au concile de Plaisance (‘1095). C'est

sûrement à tort que le biographe la rattache au concile de Guas-

tells, qui n'a pas été tenu sous Urbain 11. ct. la note précédente.

12. apud s. Nicolaum in carrera] Cette église apparait ici pour le

première fois dans le L. P. C'était. au temps de Pascal 11, une dia-

conie cardinalice; mais elle n'avait sûrement pas cette dignité au

11° siècle. comme on peut le Voir par l'énumération des diaconies

dans la notice de Léon III (ci-dessus, p. 21). Je n'en trouve au-

cune mention antérieure à ce texte de la vie d’Urbain 11; mais il

n'est guère douteux que sa fondation remonte notablement plus


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

haut. On y lit, sur une des colonnes de la nef. une inscription vo-

tive. gravée au nom d'un ntaior rlomu[s] Anastase; cette inscrip-

tion semble antérieure au XI‘ siècle. La prison d'où elle tire sa

désignation (in cm'cel'e) n'était pas une prison du temps de la ré-

publique romaine ou du haut empire, c'était la prison des temps

byzantins (et. t. I, p. 515, note 13).


Generated on 2013-08-13 20:43 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

l3. in domo Petri‘ Leonis. . .] La Grap/u'a (uu'ea, rédaction secondaire

des Mirabilia, flxe la situation de cette maison : «In Elephauto

templum Sibille et templum Giceronis ubinunc est domus l‘ilioruui

Petri Leonis. Ibi est carcer Tullianus, ubi est ecclesia s. Nicholai.

Ibi iuxta, templum Iovis, ubi fuit pergola aurea: ad s. Angeluni

templnm Severianum. » La première rédaction des Mirabilin porte

seulement : « In Alephanto lemplum Sihillae et templum Cicero-

nis in Tulliano. Est templum lovis ubi fuit pergula euros, et

templum Severianum ubi est S. Angelus. » Un ancien itinéraire.

conservé dans le ms. épigraphique d’Einsiedlen (De Rossi, Inscl'.

c/n'isL, t. II, p. 3!) prouve que l'église Saint-Ange et le lemplum

louis se trouvaient ùl'O. du théâtre de Marcellus, tandis que Saint-

Nicolas et« l'Elépllant » sont à l'E. Il résulte de là que. dans le texte

primitif des Mirabilia, après in Tulliano, il s’est perdu quelque

chose, sans doute les mots ibi iurlu, qui sont fournis parla Gra-

phia. Ainsi nous obtenons, à l'E du théâtre de Marcellns. ou,

pour parler comme au xna siècle, à l'E du cirque Flaminien,

deux groupes d'édifices : l'un comprend le lieu appelé A11 EIep/mn-

tum et le prétendu temple de la Sibylle, l'autre la prison qualifiée

de Tullienne et le soi-disant temple de Cicéron. C'est dans ce der-

nier que se trouvent à la fois la maison des Pierleoni et l'église

S. Nicolas. Quant au théâtre de Marcellus, il reste en dehors;

nulle put. ni à cet endroit de leur texte, ni quand ils parlent du

circus Flammineus arl pou/e171 Iudaearum, les Mirabilia et leurs di-

verses rédactions ne parlent des Pierleoni. Voy. Urlichs, Cod. U.

R. 101)., p. 68, 95, 112, M6, 123. Le chanoine Benoit, dans un de

ses itinéraires (Ibid., p. 80), mentionne aussi les temples de la Si-

bylle et de Gicéron. Sur les Pierleoni. famille juive convertis au

christianisme dans le courant du XIe siècle. qui joua un rôle très

important dans l'affaire des investitures et depuis, voy. Gregoro-

vius, Sloriu (H "mm, t. IV, p. 473.

H. in cccl. lu. I’elri, ut maris est] U/ maris est ne peut se rappor-

ter à ce qui précède. car depuis Jean X la. basilique de Saint-


296 CLXI. PASCHALIS Il (1099-1118).

CLXI.

PASCHALIS, qui et Ranierius antea vocahatur, natione ‘ Flammineae provintiae, Blede patrie, ex patre Cres-

centio, matre Alfatia, sedit annos XVlll menses V dies

Hic puer monachus factus, philoscphantium artibus eruditus, pro monasterii sui 2 causis agendîs ab abbale

sibi iniunctis vicessimo etatis suae annc Romain venit. Quem et monasticî ordinis sui gravitas et morum hcnestas

et sollertis ingenii circa commissum prudentia domno Gregorio, qui summi pontificatus monarchiam catholica 5

solidilate tunc regebat, notum fecit. Vidit eum et expertus est. Placuit, retinuit, certis temporibus in titulo

sancti Clementis in Urhe presbiterum consecravit. Quanta huic postmodum liona successerint in sequentibus

audietis.

Sollempnis memoriae domno Urbano papa magnanimo defuncto, ecclesia quae erat in Urhe pastorem sibi dari

expetiit. 0b hoc patres cardinales et episccpi, diaconi primoresque Urbis, primiscrinii et scribae regionarii in 10

ecclesia 9 sencti Clementis conveniunt. Hic dum de multis agitur, subito de hoc commodius placuit. Quod com-

pertum viro bonc displicuit, volensque vitare fugiit latuitque. Sed non diu potuit in unius commodum humano

latere consilio quem in multcrum salutem divini numinis gratia revelare disposuit. Invenitur, trahitur in con-

ventum et convenitur; de fuga arguitur a patribus: c Fugere, inquit ille, me magis oportuit, Pntres, quam

» inequalis sarcinae pondus immoderata animi praesumptioue subire; nec (lecebat me sacerdotem illius honoris t5

» cingulo accingere cuius oneris vinculo involutus subcumberem.» — « Non sic, aiunt patres, non sic fatias opor-

» tet, sed illuc tua se debet cohibere intentio quo divini intuitus cognoveris se infigere sententiam. Ecce te in pas-

n torem sibi dari expetit populus Urbis, 1e eligitclerus, te collaudant patres, denique in te solo totius eccleslae

n quievit examinatio. Divinitus ista proveniunt, divinitus hic congregati in nomine Domini te ad summi pontifi-

» catus apicem et leligimus et confirmnmus. » Sic eo diu renitente, a primiscriniis et scribis regionariis, mutato ‘20

nomine, ter acclnmatum est responsumque : « Paschalem papam sanctus Petrus elegit! » His aliisque ‘ laudibus

sollempniter peractis, clamide coccinea induitur a patribus et thyara capiti eius imposita, comitantc turha cum

cantu Lateranurn vectus, ante eam porticum quae est al) australi plaga ad hasilicam Salvatoi'is quam Constanli-

nianam dicunt adducitur; equo descendit, locaturque in sede quae ibidem est, deinde in patriarchali, ascen-

densque palatium, ad (luas curules devenit. Hic haltheo succingitur cum septem ex en pendentihus clavibus 25

septemque sigillis, ex quo sciat se secundum septil‘ormem Spiritus sanctigmtiam sanctarum aecclesiarum quibus

Deo auctore praeest regimini in claudendo aperiendoque tanta ratione pmvidere debere quanta sollempnitate id

quod intenditur opei'atur. Et locatus in utrisque, data sibi ferula in mnnum, per caetera palatii loca solis ponti-

ficibus Rcmanis' destinata, inm dominus, vel sedens vel transiens, electionis modum implevit.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Die nltero, mense V1, Xllll, die primo, consecrandus in pontificem, consecraturique pontificem pontifices cum 30

frequentia populi plehisquc basilicam beeti Petri adeunt, quorum nomina sunt : Oddo Ostiensis, Mauricius Por-

tuensis, Gualterius Albanensis, Bovo Lavicanus, Milo Praenestinus, Ofl‘o Nepesinus; et inter 5 missarum

VARIAN‘TES DU MANUSCRIT.

4 gratuites — 7 successerint li: succel/[efi H — i9 liuc conguti (corzn) — 23 est 0m. (suppL)
Generated on 2013-08-13 20:43 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CLXI. PASCHALIS II acce-met 297

,10

15

20

as

3o

sollempnia, loco et termino quo decuit, manum sibi imponuntl primus in consecratione Oddo Ostiensis qui ad

hoc utitur pallio, et benedixit et linivit eum chrismate catholice igitur a catholicis et orthodoxis episcopis in

pontificem consecratus, translate in se palleo expletisque quae restabant missarum sollempnibus, cum plenitu-

dine laudum, cum ingenti applausu populi plebisquea cum alacritate patrum ac devotione cleri1 domnus Paschalis

papa Il coronatus a in urbem rediity convaluitque aecclesia.

Dum haec Ptomae agerentur, Albertusp Allatrinus episcopusi quicquid atfuturum esset per oraculum vidit.

Religioso cultu quedam persona sibi apparuitg quae intei-roganti quis domno llrbano succederet, respondit:

u Rainerius. — Ut quid ? inquit. — Propter iidem et constantiamg ait ille, elegit eum Dominus. -— Et iterum :

a Putasne, inquit ille, vivet?— Vivet, ait, sedebitque ». Et ostendit id scriptum : Qualcr quater/ai lernique. lapis-

ccpus sciturus rem ltomam venit. Quem ut vidit intronizatum et papamz « quod vidi, inquit, nec gratias,

video; et tu quantum vives videas ». Et ait z a Quater quaterni ternique. n lioc numero x et vnu annorum

tempus exprimitur ; et cum tot dies, ebdomadae et menses eo superstite iam transierint, vitam eius ad totidem

annos produci per Dei gratiam expectamus 7.

Robur a autem et successus eius in his quae Dei sunt hominumque multiplicabatur atque crescebat devotione

sollempni, spe melioris, gratia certi. cuncta prospera, cuncta salubriain Urhe inveniebantur: quies pro tumultuy

pax pro hello, pro seditionibus concordiae grate indissociabilesque connectebantur. omnes gaudebant et celitus

eum advenisse clamabant etlmerito dominari debere dicebant qui statum Urbis, mores llominum, copias egesta-

tesque cognoverit. ls multorum hominum saluti publice privatimque sine ofl‘ensione providere cepitg omnibus

erat amabilisj ab omnibus diligebatury ut tanto affectu in pontifitio quisque sibi adplauderet quanta familiaritate

in sacerdotio cuique fuerat coniunctus.

iamque instabant causaei multiplicabantur consilia, densioribus turmis hinc inde plebs populusque ad eum

confluere cepit, in aurem loqui, nova afferre1 nunc certa, cerciora nunc, undique nunciare. Providendum sibi

nunc quisque commodius coepit estimare. Turpe sibi merito videri debere dicebant, heresiarcham Guibertum

ab licclesia tociens capite dampnatums gloriosae memoriae domno Gregorio, Urbano magnanimo et Victori reli-

gioso praedecessoribus suis mire virtutis pontilicibus diu acriterque adversatum, in Urbe suburbiisque in eum
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

etiam aliquod pernitiosum machinarig atque pati eum se non posse omnes clamabantg etpatresz « Si peccuniaev

a inquiunt, desunt, auro argenloque subveniemus. » Dumque huius disposmoms acriter angeretur utnmque,

legati Rogerii comitis 9 in Urbem veniunt, curiam intrant, et more domini ex parte comitis officiosissime papam

salutant, et resalutanti inclinati ad pedes eius posuerunt auri uncias mille. id tarn devote susceptum est quam

is auxiliis ad expugnandum praedictum heresiarcham de superiori collatis audatiam adeptus

oportune mandatum. il
Generated on 2013-08-13 20:44 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

magis quam consiliari possumus. n Albae erat Gmbertus:

domnus pontifex : « Operari, inquit, iam, neo gratias,

dedit operam1 expulit eum ab Alha. Defectio Alhe exterruit eum ab Urbe suosque obstitit homo dum potuit ; prae-

valuit Deus cum voluit. Miser Guibertus, iam non papa qui numquam papa, dimissa Urbe, nec adhuc securusi

in castellum se proripuit et hic minus ‘0 ; et merito : nam dum superbe agendo Deum quem m servis suis impie

VARlANTES DU MANUSCRIT.

i applansi. - Mhis suppl. — 29 l'csalutautis (coi-r.)


298 CLXI. PASCHALIS II maculat

otfenderat fugere nititur. infelix subito morte praeventus. diabolum cui contumaciter servivit iuvenit. Tran-

situs “ immo mortis eius diem scire estimo indignum fore mortalibus eiusque memoriam in terris scribere cuius

nomen Deus in celis de libro vitae delevit :

Heresiarcha fuit, sic sibi sit titulus.

Divino igitur iuditio de medio sublato Guiberto, et Ravennas superbia cecidit et Romana respiravit ecclesia Nec

i tamen in caeteris malorum diabolo defuit materia qua et unitatem divideret et turbaret Aecclesiam. Alter post

alterum duo statim eliguntur pape. Etunus quidem eodemy alter ‘2 post centesimum quintum electionis suae

diem a fidelibus captus, qui Albertus vocabatur apud sanctum Laureutium Aversae retrudi, et qui Theodericus

apud sanctam rPrinitatem in Cava te heremiticam vitam addiscere patrum iudicio adiudicati sunt. Sicque deiecit eos

Dominus dum allevarentur. Eligitur et tercius, Maginulfus nomine. Hic quia nigromantiae fabulis simplicem popu-

lums illos maxime qui conscientia scelerum vel ambitus, spe futuri successusg ad eum refugium fecerant allicuerat.

gravem in Aecclesia calcem impressit. Sed dum auguriis fisus pontifitium adipisci nititur quod ex diabolo dari

non potuity divinis destilutus auxiliis merito amisitetsacerdotiumz quod sine Deo arripuit tenere non licuit. Miser

amisit et Urhem; ut exu], gravi inopia miseriisque afflictusy col-rosa, ut aiunt, lingua, vitam cum carne finiret. Sic

uno altero et tercio impie succedentibus defitientibusque, confessis heresim suam, qui pie praeerat, immo qui

erat dominusa Pasehalis papa convaluit quievitque.

E0 u tempore domnus papa civitatem castellanam per suos aggressus, locum natura satis munitum, miro Dei

auxilio vi virtuteque ohtinuit. Parum post obtinuit et Beneventum.

His diebus 15 Petrus de Columpna Cavas, scilicet oppidum de iure beati Petri, invaserat ; sed dum aliena con-

tumaciter retinere nititur, turpiter amisit et propria. Egressus Urhe domnus papa cavas recepit ; Columnam et

Zagarolum, oppida iuris illius, sapienter expugnata, prudenter sunt capta.

Aiunt et prodigia his annis fuisses mare quibusdam locis passibus xx plus solito litus occupasse ; quibusdam

locis passibus plus minus centum in altum intumuisse; celum papilionis in modum zonis rubeis subrubeisque a

superiori ad inferius insignitum apparuisseg iris totum fere id conprehenditg in meridiae per dies xxvmt cometa

lo

{5

20

apparuit mirae potentiae longitudinisque, ut quod superesset celi quartam partem occupat-et et ante occasum solis ‘15

cum sole appareret.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Sed et adhuc fumigat sceleratorum Ethna, Paschalicis sufl‘ocata virtutibus,

tantoque frequentius interius estuat

quanto solidius exterius compilaturg quoniam c

orsorum m domuss videlicet Stefaui et filiorum et fratrum eius

atque nepotum iam per domnum papam P. omnes destructae erant. Qui stephanus nimis in ira exarsit, ecclesiam

VARÏAN'I‘ES DU MANUSCRYI‘.
Generated on 2013-08-13 20:44 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

M curiusa. — 23 locis suppl. h —- 30 consociabat h


CLXL PASUHALIS Il mese-nisi 299

subito quod non suspicabantur. lltrimque pugnatum est acriterz illis interior turris et ardua porticus servabat

vires, istis facilis ingressus et certa auxilia augebant audatiam. Mane domnus papa cum plenitudine civium oppi-

dum ingressus cepit queque et Stephanum sacrilegum abiecitg quem quia monachus ‘7 videbatur illesum abire

dimisit.

5 Hostibus Aecclesiae sic exterritis et llrbe iam sedata ex parte, eo anno dcmnus papa in Tusciam apud ‘3 Flo-

rentiam concilium celebravita in quo cum episcopo loci de Antichristoq quia eum natum dicebaty satis disputatum

est. Sed frequentia populi qui ob audiendam rei novitatem hinc inde confertim tumultuatimque confluxerat,

nec concilium finem nec disputatio deliberationem suscepit. ln Langobardia apud Guardastallum celebravitconci-

lium, in quo quidem de investituris de hominiis et sacramentis episcoporum laicis exhibitis exibendisque certis

4o capitulis statutum est. Sic pertransivit usque Prantiam et Trecis concilium celebravit, in quo multa quae ordi-

nanda erant ordinavit et quae destruenda erant bono fine destruxit.

Reversus ilaque domnus papa, ut solet esse in absentia principum, Urbem turbatam invenit, superiorem Mari-

timam per eum quem dimiserat Stephanum defecisse et in sui deditionem adtraciam occupari. crevit indul-

gentia malus, quia nullo pietatis affectu mulceri potest quo sit bonus qui numquam desinit esse malus; superbe

la se armavit exterius qui turpiter intus perdideratg Ponteclem ” et Montem altum, oppida de iure beati Petri, copiis

munivit et armis. liaec domnus papa aggressus alterum quidem caepit, allerum ob impatientem in locis illis

autumnum depopulatis quae extra erant dimisit. Hiis favoribus simplicis populi novas seditiones oriri, antiqua

bella resuscitariv alterum in necem alterius pasci existimantesy cum nichil formidandum, nichil eis timendum

foret ob latrocinia factionesque eo defitiente. iiec equo animo ferebat domnus papa, tum quia inaequalitas tem-

2o poris tunc eum prohibebatv tum quia in Apuliam transire disposuerat. 0b hoc accitis fidelibus, Lavicano episcopo ‘4°

ecclesiarum curam, Petro Leonis et Leoni Frangepanis Urbem et urbanav Ptolemeoei caetera quae extra erant

beati Petripatrimonia et principem militiae nepotem suum Salfredum tuenda commisitg ipse dispositionis suae

articulo usus transivit, moratusque quo debuit, ut decuit fecit, cum debuit rediit.

In itinere eratz audivit in llrbe seditiones innumeras terribilesque connecti ; extra Anagniama Praenestem.

25 Tusculanum, ipsas etiam Sabinas defecisseg huius defectionis caput roburque Ptolemeum fore; ascivisse sibi

Petrum de Columna, abbatem Farfensem, Romanorum copiam; Albam Maritimamque iidem servantium hosti-

libus irruptionibus depopulatam ; ipsum etiam Ptolemeum submurmurasse nec inde aditum patere domno papae

redeuuti ad Urbem. Sed Dominus, qui beati Petri fide Aecclesiam solet tueri. reditum dedit prosperum. Accito

Gaietano duce, Ricardo de Aquila, ut huius itineris dux sibi foret iniunxit. Triduo post in Maritimis nos assecutus

30 est, atque sic Dei et beati Petri auxilio usque Albarn pervenit. Albe vero domnus papa tanta devotione susceptus
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

est quanto desiderio expectatusg et soluto donativo quod heredariis militibus debebatur Bomam venit Quos hic

hostes, quos fideles sociosque invenerit, plene cognosci non potuit. Dum vero Romae cum suis consedere cepitl

omnes beati Petri possessiones 1’ recepit, inter quas cum magno labore et multa nece hominum llliburtinum

suscepit. Parum post capitolium ascendit : u Hic, m inquit1 Montem altum et cetera beati Petri putrimonia de

VARIANTES DU MANUSCRIT.

7 confluerat tam-m - 9 hominis (coma) — io <in> F1‘. 11 — m Frïgpai. —— 32 considere h


Generated on 2013-08-13 20:46 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
300 CLXI. PASCHALIS li (1099-1118).

u stephani Alberti manibus evellenda sunt, et ob pertinacem eius superbiam1 in propriam ipsius personam vin-

n dictam sine pietate dignum est irrogal'e. » Parvo igitur praelio sed horrendo satis, captis domibus subversisque

turribus, adeo sunt omnes exterriti ut et patrimonia beati Petri caeterarumque aecclesiarumique iniuste occupa-

verant redderent et obsides tactis sacrosanctis evangeliis darent, se de perpessis nec vindictam sumere nec ultra

turpibus conditionibus aecclesias efiiigere victor igitur in toto domnus Paschalis papa comprovincialibus pacem 5

dedit fidam satis solidamque; suis erat quisque contentus.

viguit autem pax quoadusque exterminetorem terre Heinricum Heinrici filium divinae ultionis ira in italiam

traxit. Quid vero praedictos hostis Aecclesiae in itinere operatus est, longum est per singula ambulare atque

nuntiareg tamen in quantum possumus sub brevitate posteris significare curamus. civitates multas et castra in

itinerey dolo pacem ostendendo, subvertit; aecclesias destruere non cessavitg religiosos ac catbolicos viros capere m

quos invenire poterat nullo modo desistebat1 quos vero habere non poterat a propriis sedibus pellere non cessa-

bat. Sic impie agendo per Longobardiam et Tusciam Romam usque pervenit. Cum vero Romam 3'‘ pervenit, quid

mali in ea quae caput est tocius mundi operatus est res ipsa clare demonstrat Prius iuravitv sed peierare deinde

minime dubitavit ; quod facere potuit non remisit, quod facere non potuit. non pro neo sed hominum timore di-

misit. ‘5

Ut dictum est, cum coepit civitati appropinquare, ut ammoniti erant maiores Urbis omnes ei obviam exieruntg

clerici vero minores, uti mos erat, a porta civitatis quae iuxta castrum sancti Angeli sita est usque ad aecclesiam

beati Petri honorifice, omnes planetis, cappis atque dalmaticis înduti, eum ad processionem susceperunt; main-

res vero, videlicet aepiscopi et cardinales presbiteri cum cardinalibus diaconibus atque subdiaconibus caeterisque

ordinihus, cum domno papa P. intra ecclesiam beati Petri expectaveruntg proceres vero, indices, advocali, io

scriniarii, omnes cum eo in comitatu venerunt, eandem laudem ei ut alii ferebant, refer-entes atque dicentes :

a lieinricum regem sanctus Petrus elegitl »

Susceptus itaque a praedicto pontifice, non prius ecclesiam intrare voluit quam earn suo iure suoque dominio a

suis fidelibus detineri vidisseL Deliberata itaque est ei ecclesia et omnes munitiones circumquaque site, et in hac

deliberatione obsides

nitus male observavlL Domnum papam P. dolo1 fraude, cum episcopis et cardinalibus caeterisque ordinibus et

cum proceribus quam multis apprebenditg de aliis vero quam maximas strages fecit ; clericos vero, arcliipresbite-

ros, presbiteros, omnes expoliavit, planetas, thimiamateria, eis auferendo; et proprias vestes ex quibus vestiti erant

minime dimittcbati nec etiam subtellaria atque femoralia eis habere permittebat.

llec vero acta sunt mense februarioy


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tione quarta, eodem namque die dominico quo legebatur evangelium Assumpsit iesus X11 et ait illis : Ecce ascendi-

mus Ierosoh‘mam et consummabuntur omnia quae scripta sunt per prophetas de filio hominis ,' tradletur enim genliv

lnzs et illudetur et flagellaliituret compuetur. Ascensio ista descensio fuit, quoniam ut Dominus a malignis perpessus

VARIANTES DU MANUSCRIT.

1 ipsius suppl. h —- 2 um est 11 super rusuram. — 5 efiiigere h :

u . afficere H — 6 erat suppl. h — contemptus (carra) — 7 Hein-


Generated on 2013-08-13 20:46 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

[ICI (imperatoris) h — 14 sed (pro) [1 — 18 eum suppl. h - 25 se

suppl. h — 31 xu (discipulos suos> h

dedit, videlicet nepotem suum et alios barones, ostendendo se fidem servaturum quam pe- 25

ll idus, anno dominicae incarnationis millesimo centesimo undecimo, indic- 3o


CLXI. PASCHALIS II (1099-1118). 301

l0_

15

20

25

30

est iuiuriam, sic et iste a barbaris maiiliose caplus est. Consummata de Chrislo fuerunt, quia a prophetis prae-

nunliatum fuerat eum passurum Ierosolimis; in isto, quoniam iam multis vicibus diclum erat non iturum, si

vero ivisset non prius rediret quam omnia que vellet faceret. Traditus fuit videlicet a suis et non ab extraneis;

flagelle multaque ohprobria diu ah eis perpessus est. A praediclo namque die, videlicet a Il idus feb. usquo in V

k1. maii devotus Dei ponlifex mullis aü‘eclus est crucialihus; tamen ad ullimum, pro deliberatione Aecclesiae et

multorum captivorum qui cum eo detenti erunt, quandam cum praedicto exterminatore pacem composuit; sed

non diu duravit.

Discedenle igilur eo, videlicet Henrico, Romae pax rediit, non illa quam insimul composuerant, quoniam mi-

nus boni continens erat, sed terme pax est. reddita, quia omnes possessiones beati Pelri quas ahslulemt bealo

pontifici sunt collatae. Viguit autem pax annis 25 plus minus novem, posteris vix credenda, quam vidi, dico

profeclo vidi lanlam quantam et timidus bubulcus exoptat et audax perhorruit lalro, ut quisque locus deposilum

tuerelur. '

Quid autem 2‘ egregia Pisanorum industriel et admirabilis perlinalia per eundem domnum papam Bulearibus

insulis Effize et Maiorice conlulerit, quem apparatum, quas copius supplemenlumque, quemve legalum ipsi ha-

buerint, quo consule, sub quo impemiore militaverint, cuius vexilli inditia secuti fuerinl. quisve eorum forliter

fecerit, quol navibus et quomodo iei'inl, quid naufragii quidve labol'is in reficiendis rutibus passi sint, illud elium

gloriosum ammirandumque subsidium quod non desperaverint, quomodo etiam evulsis caplivis direplis spoliis

subversis urbibus viclores redieriut, quia digno volumine comprehendere disposui, suo loco suo tempori distuli.

Huius lemporihus prodigia. Apud 27 Mamistram terremolus muros omnes domosque subvertil; maiorem homi-

num parlem ruina involvit, quam dum miles quidam fugere nitilur ad Antiochium properans. subito hiatu terrae

cum equo absorplus, prius est sepultus qualn mortuus. Ibidem alio hialu terrae bos interceptus, dum corpore in-

fel'ius fluxil oornibus superius hesit. Roule, Lateranis, in basilica Salvatoris, fulmen turrim sacrum percussit,

partem culminis et gallum aeneum vento versutilem cumpanasque deiecit. et quassato angulo eiusdem basilicae

sepulcln'um papae quod erat inferius omnino destruxit. Edem sancti Pauli ex lrihunali igne de caelo tactam,

ut et tecti plumbum confiaretur et trahes visibililer arderent; prol‘ecto al'deret lota, nisi aqua et auxilio aposto-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

lorumconfluenlespopuli Urbis obslarenl; monstrunt indicia trabes. Benevenli bicipitem vitulum sine pedibus nalum.

Rome, in porlicu ‘35 Gallae, vidi id quoque prodigium, Gloriosam nomineel virtute Bonumfilium, iuvenem auda-

cissimum7 gludium tunc Ierenlem et hustam, armo dextro cepisse, suscipiensque eum : « Tune es, ait, ille ne-

quam qui virum meum ilnterfecisli? » Et ahslracto cultello de supparo, quem lenuit ovisceruvit. Volentibus su-

more vindiclum : « Ut quid, illu inquit, virum meum interfecit? » Sic pro pena gloriose Gloriosa mansit.

Anno XVII pontificatus domni P. papae Il, anno pacis deoimo, mense primo, XXXI die 2’ mensis, die transilus
Generated on 2013-08-13 20:46 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Domini, ira de manu calicis eius de terra ascendit. Petro Urbis praefecto defunclo, homines scelerati, seditiosi,

proni ad malum, privatis mule negoliis, publicis pessime providentes, inconsullis patribus primoribus, puerum

adolescenlem in Urhis praefectum eligunl. Cuius modus immo excessus hic est. Dum domi in cilicio puler prae-

VARIANTES DU MANUSCRIT.

21 absortus- 24 taclum <deslruxit> h, ut videlur, parum apte; sed verbum aliquod supplere oporlcl -— 26 bicibilem — prodi-

gium <ah ea> — 30 gloi‘iosae — 31 XXVL

LIBER Pounnmus, t. II.

36
302 CLXI. PASCHALIS I[ (1099-1118).

fectus moritur, extra in gradibus filius praefectns eligitur ; palris cadaver 3.1i ecclesiam ducitur, filii fastus ad loca

praefectoria destinatur; pan-i exequiae funeris in ecclesia, filio landes praefectoriae in atrio adplauduntur; illi

patrem rationem Deo redditurum in sepulchrum deponunt, isti filium iuraturum populo in ambonem sublevant.

Iiiiserahilis casus utrorumque! Et tu exequias funeris pro comitiis filii perdidisti, pater; et tu comitiorum adplau-

sum pro pairis exequîis amisisti, fili! Concludat igitur qui vult. dicatque pntrem malo terminasse exitu cuius in

morte uxor gaudeat, filius letetur, domus tota exultet; filium principiis inchoasse nequnm cuius in comitiis mater

laceratis crinibus plangat, filius scissis vestibus gemai. domus tota lristetur.

Turbavit domnum papam curiamque simul adlatum et mors patris et excessus filii; initoque consilio: « Quia

» nostra, inquiunt, ante tempus occupant, merito et non sua in tempore perdant. Valde 3“ P., et tu ConsL, et ex

» omnibus quae ad praefecturam pertinent ad curiae commodum in testimonio venerabilis huius nostri diaconi

» te investies. » Parui iussis; in reditu tumultum insidiasque in domini necem persensi; providi auxiliis in

suhsidiis positis, loco ettempore egregie facturis; deinde sic sibi adi‘uturum fore denunciavi. Iamque ille cum

tumultu populi piebisque Constantiniane basilicae

iam infectum balsamo confectumque, fracto vase difl‘usum est. Turbari paires, mirari domnus, nec crede-

hant prodigium eo quod in prosperitate posili nuilius periculi casum odi‘uturum timebant. At iterum alio oleo

confecto, domnus pontifex ad exequendae tantae sollempnitatis misterium ad altare ascendit iamque ex tribunali

sedo orationem Deus a quo et Indus malus sm' peur/m 0/ [aire confessionis praemium sumpsz't inceperat, cum

illi puerum scissis veslibus inter altare et tribunal sibi opponunt, confirmari eum in Urbis praefectum petunt.

Cumque, ut eius domni moris erat, 0b reverentiam incepti offitii respondere difl‘erret, irasci illos, magnis

acclamare vocihus, Deum sibi testem facere, in vota iurare: « Ni responderit, aliterque si senserit, atrocis facti

» miserias eo die visurum. » Tandem domnus 2 « Quid, inquit, confirmari eum in praefectum petitis, quem nec

» nos digne dare nec vos hodie honeste petere potestis ? Gum vos hodierui funeris exequiae :1 comitiis merito subira-

eorum quae ira tumuerat nostrarum copiarum timore enervaretur eudatia.

Die altero, die Parasceve, cum omnium civium, huius urbis maxime, vetusti moris sancta devotio per 100:1

sanctn, per martyrum oimiteria, per votive sollempnia pedihus 32 disoalciatis in Urbe suburbiisque confertim dif-

funderetur, illi simplioem populum plebemque in factionis suae Carihdim sub armis iurare compellunt. Itidem die

magni Sabbati, die Paschali gravius. Secunda feria. eunti domno ad hasilicem beati P., iuxta radicem “3

alios cepit, alios afi‘ecit iniuriis. In reditu. coronato papa ut eius diei mos est

in iniuriam ex Capitolio 35 strepitu, clamore, Iapidibw

nec antea vestes sac-ras eum exui licuit quam respon


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

consilio deliberandum.

VARIANTES DU MANUSCRIT.

2 adplauÜËÎ, sed e-puncto notatum: adplauduntnr com‘eci - 6 principis (corr.) -—

8 b1 t — 12 ' — , ' —

25 nisi b -— nostrorum — 31 papa suppl. h — a a "m egregme 23 Hammam

mos suppl. 1] — 34 non cont.] incontemptus (corr.) —- perfectu alia (sont)


Generated on 2013-08-13 20:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

[6

10

1H

‘20

25

30
GLXI. PASCHALIS II (1099-1118). 303

compleri fecit. Feria sextn in tantam exarsit audatiam ut eorum domos subverteret quorum religio fidei in dom-

num perfide agere noluisset. Providens autem domnus huic ruinae absque multa cede resisti non posse, in

Albam 3‘ secessit. Furor illius fautorumque in ecclesiam et domum P. Leonis qui earn tueri videhatur omnino

conversus, nec posse pati ni “7 reverso eo suorum fulciretur auxilio. Reversus tanto copiosius principibus curiae lar-

5 gitus est dona quanto Iaboriosius bellicis sudoribus pro se subitiendos fore cognoverat, Ptoloineo Arichiam, ceteris

aurum, argentum, alteriusque suppellectilis copiam.

Hac spe boni aunilii nostri securi ad congrediendum ois 'l‘iberim copias exponunt. Presto fit praelium, ut qui

Urbis totius milites cum heredariis nostris “3 paucis belli fortunam sortiri debuissent, magno ausu. Sed subito

nostri victores, illorum alios iurisiurandi religione in captionem domni reversuros' astringunt, alios et ipsum

t0 puerum secum captivos ducunt. Iam nostri ad Fumonem 3’ properantes Albam transierant; iam terrarn Ptolomei

uti securi, molles, dissoluti, inermes intraverant; Algidum iam devenerunt; cum Ptolomeus irruens in ans et

captos abstulit et capientes oepit, non veritus domnum papam ob noviter susceptum benefitium triplicalu iurisiu-

randi religione. flac Ptolomei perfidia in exemplum suscepta, periurii contagium omnes fere infecit, adeo ut ob

participationem oonsortibus sceleris in Urbe et caeteris hinc inde periurium nec infamia neo crimen haberetur.

t5 Execrabile dictu, horribile auditu! Hoc ausu, hac indulgentia criminis Sarminetum, Nimfas, Tiberiam “1 et

omnem Maritimam enormitas defectionis involvit, similiter totarn et Urbem; vix unus in multis quem faotionis

reum dicta vel factu verisimilibus inditiis non demonslrarent. Ebullire totam, machinis et lormentis ea parle qua

Capitolii rupes edibus P. Leonis imminet oontigue ordinatis ; quicquid armis, igne, manu, inferri poterat, invidia

magis quam ratio moliebatur; faotumque ut solus ex parte pnteretur in toto quicquid undique ab omnibus pote-

20 rat inferri in unum. Huius tamen impetus fluctus cepit tandem detumescere, vel divinis auxiliis vel operibus

rustioanis pro maturitate illius temporis omnibus fore instantibus; ipsa etiam curia ob impatientem in louis istis

estatem in Campaniam 1‘ Maritimamque secessit.

Altero ‘2 namque sequenti anno, rex Henricus in Italiam rediit, manifestus hostis Aecclesiae tantoque infestior

bonis ac religiosis quanto bonig‘nior malis seditiosisque. Huius consiliarii familiaresque ‘3 abbas Farfensis, qui ch

25 sacrilegium faotionemque ab Ecclesia bis torque in capite dampnatus, lohannes "‘ maledictus, Ptolomeus, horum-

que faulores. Tunc simul atque Latium intravit beati Petri fidelibus bellum iniecit. Magna conatus est, famosa

fecit, sed parva. 0b huius victoriae gloriam quam feoerat, videlicet quia apprehenderat quaedam castra, plebs

populusve Romanus triumph um sibi insliluit. Coronata Urbe rex et regina transivit per medium; magnus apparatus,

parva gloria. Huîc nullus patrum, nullus episcoporum, nullus catholicus sucerdos occurrit. Fit ei processio, empta

30 potius quam indicta. lturus ad basilicam beati Petri, navi transivit, non ponte 15. Traiectus coronari expetiit.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Respondetur : « In ea basilica a papa vel patribus coronandus coronari 1‘ deheret, aliter nequis ; quod si velis, ab

» eis fore petendum. » Fit consultum, delegat ‘7 in hunc modum: « Si divinitus datum foret, Patres conscriptl,

» rerum publicarum statum digno moderamine gubernari, dignaque reverenlia earum rectores aller ab altero

» 'praeveniretur; pax foret, nec imperialibus comitiis Urbis abesset pontifex, neo pontificalibus Orbis abesset

VABIANTES DU MANUSCRIT.

zdomnum <papam> h —4 nec posse] locus mendosus — —- tanta —— 14 consortibus] bus h super rasuram — 21 pro suppl.
Generated on 2013-08-13 20:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

1! —22 Capaniam — 31 debere (corr. h) — 34 obesset imp. (corr. h)


soc CLXI. PASCHALIS II (1009 may

ante corpus beati Gregorii m coronare se fecit sicque ab Urbe comitiatus abscessit. 3"

.» imperator; alter alterius gloria fulcireturg gloria alterius gloria utriusque foret et robur; robur utrorumque

n timor omnium amorqueg in utrosque tota se converteret civitas; nos palres, nos consules, nos primores, nos

» omnes boni lll-bis et orbis intuerenturg Gothi, Galli, Yspani et Afri, Greci et Lalini, Parlhus et indus et Arabs

» aut timerent nos aut diligerent. nunc autem, dum secus agitur, fit uliler. Dimissis ceteris invicem agimus, in-

n vicem agitur ab omnibus. Merito hec patimur. maledicimur, impugnamur1 exterminamur. Convortimini igitur, I;

ut et mei licet peccantis votum correctionemque suscipiteg ne dum per vos in me rigescit iusticia, multiplicatis

» sceleribus in aliis sine me qualiter rigescat non habeat Ecce a patre Romane aecclesiae domno papa e Galliis in

n Urbem coronandus' adveni; eum abesse infortuniis meis deputo; nunc autem id a vobis exposco. tantoque id

» recipienti mihi fiet gratius quanto ut id mihi tieret gravius elahoravi. Solent accuratius excolere homines quod

» diu quesitum periculis adinvenitur. Sit pax, et quidem erit1 si velitis. Sine crimine loquor. Profecto sedatis to

» ventis quiescent maria. n

Haec rex. Ad haec Ecclesia u quae erat in Urbe: u lnhonestum satis ac indignum nostri arbitramur1 rex, ut

» aliquando nos dulcibus dictis convenias quos fellitis actibus in dies circumvenire contendis. credisne credamus.

,» rex, te penilendum satisfacturum advenisse, per quem acerba ira continuaque1 irruptiones barbaricas, rapinas

nsacrilegas, ordinationes sacrilegiis et execrabiles, exordinationes impias seditionesque assidue ccntlari fierique l5

n cernamusi Simul ac Latium intrastil rex, beati Petri fidelibus bellum iniecisti. Si non successit voto1 id Deo,

n non rege. Age, qui sunt pro quibus agilur? Abbas Farfensis et Ptolomeus, uterque anathematizatus. Qui sunt

n contra quos agitur? beatus Petrus et Paulus, uterque apostolus Quibus locis agitur‘zln eorum patrimoniis, in

n domo propria. oblitus horum, rex, illis ducibus, audax audacter ecclesiam beati Petri intrasti. Quibus clericis,

n quibus patribus, cum quibus episcopis ‘I Quomodo? Silendum, quoniam agendum est. Adde z Qui sunt qui nunc m

» ante eius fores excuhant? Nonne seditiosi? Qui sunt qui nunc eius thesaurum custodiant ‘.7 Nonne sacrilegi ? Qui

sunt qui eius altari deserviunt? Nonne heretici ? Heu ! heu! expulsis catholicis reverendam cunctis orbis populis

» beati Petri ecclesiam per te heretici occupant. Heccine est via illay rex, qua penitens veniam .merearis,

n satisfactio qua Aecclesiae conformeris, pax qua bella quiescant, seditiones ‘cessent, venti sedentur, mare

n detumescatP Profectoi nisi conversus, immemor mali,

n sentiet Deus. Comitiari cum excommunicutis, l'ex, nosti nos nec debere nec posse, eo maxime cum coniremiscat

n comitiis tuis interesse secundis quicumque nostrum interfuit primis. u

Diffisus hinc rex, accito Mauritio Braccarensi archiepiscopot qui ob superbiam levitatemque curialis effectus “"

per biennium extra parrochiam propriam opulentissime cultu regio hac et illac molliter dissoluteque vagaverat,
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VARIANTES DU MANUSCRIT.

3 Partus (conz) — 7 habet fammi - 8 mei (corr.) — 9 tit (corn) —-

ad properam- N te <ad> h — 29 dissolutaeque - 3o coronari h

aliter cum Deo senseris, l'ex, aliter rex regum cum rege 25
Generated on 2013-08-13 20:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CLXL PASCHALIS II (1099-1118). 305

quod timebat accito veredzn'io atl‘uturum principi annuntiaret. Sicque dum cavit uni providit utrisque, ut duo tain

ferocesexcrcitus iam fere contigui, alter in vicnm Mauricii, in Acuti arcem 53indemnis se alter 5‘ coni‘errent. '

Domnus papa celebrato concilie 55 quod in partibus Apulie congregaverat, rediens in Campaniam 5‘ Pillnm

Pullanumque, in Maritimis oppidum 57 sancti Silvestri in sui ditionem convertit. lamque ‘3 autumnus instabat,

5 cuius calore vel aestu exterins constipatus, interius dissolutns, uti senex et qui eratin castris debilior, in Anagniam

se conti'axit; hicque adeo infirmitas eum oppressit ut qui aderant medici morti eum magis quam vitae adindica-

rent. Sed aucter vitae Deus vitam eius produxit in longum, ct dum dissolutis interius membris compaginis solidi-

tatem iniecit, exustis exterius fomenti robur difl‘ndit; factumque est ut qui antes in lecto alterius auxilio suspcnsus

vix sedere poterat, postmodum ante altare perse erectus missnrum sollempnia celebraret. [lac valitudine venit in

10 Praeneste etbeatiAgapiti ecclesiam 5oibidem dedicavit. Nativitatis Domini vigilias, Romani ordinis missas et matuti-

num post missam et iterum missam et post missam processionem cum omni veto et sollempnitate illi diei debita,

Octavns etiam et Epiphanias devotissime celebravit. Et data licentia legatis 5" Constantinopolitani imperatoris quos

ibidem receperat, deliberaturus beati Petri basilicam, incautis hostihus, Romain “ in porticum venit. 0b cuius

inopinatnm adventum subitumqne tantus terror Ptolomeum et praefcctum invaserat ut ante alter quam vellet

t5 domnus papa dure pacem peteret, quod desperans de gratin, dimissis penatibus, in Urbe lutitare pararet.

lumque bonus pontit'ex ad perficiendum quod inceperat machines et toi-monta et quaeque necessaria bello

incredibili agilitate per biduum per snos parari fecerat. Vicisse eum diceres quam victurum. Sed dum voluit,

quod voluit fecit Dominus : vitam eius quam ob graliam distulit ob dehitum terminavit. Bidno post reditnm tante

artius 0b laborem itineris populiqne frequentiam infirmitas in eum convaluit quanto remissius 0b quietem assi-

90 duitatis amenitatemque obsequii ante defecerat. Vir Sanctus moriebatur et operabatur. Convocatis patribus, ut in

constantia fidei et sinceritate veri eum sequerentur iniunxit, in cautela doli ab his qui intus forent et extra, in

execratione Gibertinorum et enormitatis Teutonice ; ut invicem se diligerent et invicem idem ut et ipsum verum

quem diligerent Deum in omnibus tenerent.

Post hoc unctus oleo sacre, facta confessione, peractis in eo omnibus prout decuit sanctum, psallendo cum

'25 psallentibus, nocte media, ut qui de tenebris properabat ad lucem, senex honestus, immo ipsa honestas, carnis

debitum soivitXl k1. feb". Corpus eius halsamo inl‘ectum et, ut ordo habet, sacris indutum vestibus, cum obsequiis

debitis et honore digno, cum frequentia cleri et populi, nec cuilibet tenta gleba imposita est deportanda, sed ab

ipsis patribus honorifice est deportata in basilicam Salvatoris, in sede proprio, in patriarchio. dextro ‘î’ latere temp'li,

in mausoleo purissimi marmoris talapsico 5‘ opere sculpte, supradicto die, vidolicet XI kl. feb. mirifice colloca-

30 catus est.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Qui beatissimus quamplnres fecit ordinaliones per diverses menses, presbyteros L, diaconos XXX, episcopos

numero C.Consecravit“ ecclesias XX: Borne aecclesiam sancti Adriani in Tribus Fatis ll° anno sui pontificatus de-

dicavit, et aecclesiam sanctae Mariae ‘5 positam in regione Areole in 1000 qui vocatur in Mionticelli similiter

consecravit; verum etiam ecclesiam G7 sanctorum Quatuor Coronatorum quae tempore Boberti Gmscardx Salermtam

35 principis destrucla erat, e fundamentis rei‘ecit atque consecravit anno pontificetus suiX°VIl°, mense ian., die XX"‘°.

VARIANTES DU MANUSCRIT.
Generated on 2013-08-13 20:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

2 indemnes (coi-r.) — 5 Agnaniam -— 8 intcrius — in] ex (coma) — 26 X1 kl. — 27 imposita est suppl. h
.‘ltlli

CLXI. PASCIIALIS Il (1099-1118).

Gelehravit concilium ““ apud Guarstallum in Langobardia, aliud apud Trecas civitatem in Francia. I'oslea defuncto

eo cessavit episcopatus dies lll.

VARIANTES DU MANUSCRl’l‘.

1 Garistallium (carra)

NOTES EXP LICATIVES .

1. Bielle patrie] Cette localité ne doit pas être confondue avec

la Bieda (Blera) de la 'l‘uscie romaine. La vie de Pascal dans le

Liber censuum la place in comitatu Gallium; les Annales Romaines

disent que Pascal était nalione Ilarcnne, de appido quod vocalul'

Gallium. Le nom de tialliala se retrouve dans celui de la localité

actuelle de Galeata. située dans la haute vallée du llonco, au sud

de Faenza. Cette situation concorde bien avec les indications

Flammineae promu/lac, nutione Italienne. Bleda sera un village de

cette région montagneuse.

2. pro mouaslerii sui] On dit ordinairement que Pascal 11 avait

été moine à Cluny. En lait, le plus ancien auteur qui nomme son

monastère, Orderic Vital (llisl. 8001., X, 1), s'exprime ainsi :

« liainerius, Vallis Brutierum monachus. n

3. in ccclcsia s. Clementis] Probablement dans l'ancienne église,

celle que l’on a découverte sous l'église actuelle. Celle-ci, en

effet, est l'œuvre du cardinal Anastase, qui fut titulaire de Saint-

Clément après l'avènement de Pascal Il et jusqu'en 1123. On lit

encore sur la chaire épiscopale, au fond de l'abside, l'inscription

commémorative ANASTASIVS PRESBITEH CAllDlNALlS

HVIVS TITVLI HOC OPVS CEPl’l‘ PERFECl’l‘. D'autre part

il est sûr qu'en 1051) on enterrait encore dans l'ancienne basili-

que (De Rossi, Bull. 1810, p. 138 et suiv. Cl’. Illusaici).

1. Mis aliisque...j Nous avons ici une description sommaire des

cérémonies de l'élection et de la consécration pontificale au com-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

mencement du mi‘ siècle. L’Orde de Cencius Camerarius, qui

n'est pas de cent ans postérieur à l'avènement de Pascal Il,

donne beaucoup plus de détails. Il suppose d'abord que l'élection

a eu lieu dans la basilique de Latra

entendu sur le choix du nouveau pap

revêt d'un manteau rouge (de pluvia


Generated on 2013-08-13 20:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

n. Une fois que l'on s'est

e, le premier des diacres la

li rubco anunanlal) et deux

nd place au trône pontifical,

au fond de l'abside, où il reçoit l'hommage des cardinaux et au-

tres dignitaires présents. On le conduit ensuite au siège de

marbre appelé seules slel-cm'aria, qui se trouve devant le portique

de l'église, c'est-à-dire en dehors de l'atrium. Ces de

ces deux sièges, correspondent aux

telle qu'on la concevait anciennement

haut clergé et par les principaux d'entre les laïques, présentation

au peuple assemblé. Quand il se lève de la sedes stercorm-ia, aux

acclamations du peuple, le pape est '

et, comme le remarque Cencius, ou

(‘l/(Il de pulvere egenum et de slcrcoreerx'qit pauperem ut scdeal cum

principibus et solium qloriae teneal. C'est alors que retentit le cri

Illum papnm sanclus Pch'us elegit .’ Dans notre texte. l'élection

ayant eu lieu à Saint-Clément, l'ordre de la cérémonie est un

peu modifié. Le pape a déjà reçu l'hommage des dignitaires et

entendu les acclamntions de la foule lorsqu'il arrive au Letran ;

néanmoins il prend place sur les deux sièges consacrés, celui du

ux stations,

deux parties de l'élection

: choix du candidat par le

dehors et celui du fond de l'abside, la sedes qui est devant la

porte, au sud (au sud du palais), c'est-à-dire la sedes slercoraria_

et la sedes patrim-chnlis, c’cst-ù-dire la chaire épiscopale, derrière

l'autel. Cela fait, il se dirige vers la porte qui fait communiquer

la basilique avec le palais pontifical ; cette porte existe encore.

Il y est reçu, dit Cencius, par les indices, les chefs de l'aristo-

cratie laïque, qui montent avec lui le grand escalier intérieur et

l'escorteut jusqu'à la basilique de Saint-Silvestre, chapelle située

au premier étage du palais, dans sa partie extérieure (v. t. 1.


ucxi. rAsuuALis u (l099-1il8).

307

l‘uneau musée du Lnuvru, l'autre au musée du "atican. Ces céré-

montes demeurèrent un usage jusqu'au commencement du xviu

siècle. Voy. Cancellieri, Sluria lÏBiSO’I’IlIli pessessi, p. 58, 6S.

5. Et inter missnrum...] Ce cérémonial ne dill'ére du rituel anti-

que (v. mes Origines du culte chrétien. p. 3-58) que par la chris-

mntion. détail qui, commo beaucoup d'autres analogues. s'intro-

duisit à Rome entre le tu et le xuü siècle, sous l'influence de

l'usage ultrnmontnin.

(i. Coronatus...] Coitl‘é de la tiare. qui maintenant, comme le

montrent les monuments du x11u siècle. est pourvue d'une cou-

ronne. Déjà au x° siècle l'imposition de cette coiffure se faisait

avec solennité, le jonrde la consécration. Le pape la recevait sur

les degrés extérieurs de la basilique de Saint-Pierre, au moment

de monter a cheval pour rentrer au palais de Latran (Ordo Item.

1X, dans Mabillon, Mus. ltnL, t. I], p. 93). (Jette cérémonie se

renouvclaittous les jours de grande fête.

7. empectanms] Le biographe du xn" siècle. comme ses prédé-

cesseurs du vim et du xxe siècle, a commencé à. écrire avant la

mort du pape. Pascal ayant été consacré le N sont 1099, ceci n'a

pu être écrit avant la mi-mars H01.

8. Robm' aulem...] Guibert étant mort en septembre 1100, ces

événements ont dû se passer soit :‘1 l'automne "19". soit plutôt

au printemps de l'année suivante.

51. Rugerii cumitis] Roger I, grand-comte de Sicile.

il). et lu'c minus] Minus securus. Le castel/nm indiqué est llivitt‘t

Gastellana.

il. 'l‘i'ansilus immo mort/s eius rliem] Ce jour est resté ignoré,

comme le souhaitait le biographe. ('lf, Annales .r. Disîûodi (M. G.

Sein. t. XVII, p. 17) : u Quidam autem de fautoribus eius(Wigberti)


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

rumorem sparserunt in populum ad sepulchrum eius se vidisse

divina micuisse luminaria. Quapropter domnus apostolicus Pas-

chalis, zelo Dei intlammatus, iussit ut ell'oderetur et in Tyberim

iactsretur : quod et tactum est. n Les miracles attribués à l'anti-

pape sont décrits dans une lettre adressée à. l'empereur Henri IV

par Pierre, évêque de Padoue, ct conservée dans le Coller Udal-


Generated on 2013-08-13 20:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

rici (Jailé, BibL, t. V, p. 194).

12. .lllerposl ulterum] Les trois antipapes ne sont pas nommés

ici dans l'ordre chronologique. La compétition de Thèndoric est

la plus ancienne(lt00), vient ensuite celle d’Albert (i102) et satin

celle de llaginuliUlOä). Les Annales Romaines donnent beaucoup

plus de détails sur ces entreprises.

13. «put! a. Trinitalem in Cura] On voit encore, dans le cimetière

de la Cava, l'épitaphe de l‘antipape Théodoric, avec la date de

sa mort (Colt. diplom. Cav. t. I, p. Lxvm) :

THEO

DO

RI

cvs

IN

M. PAGE (.111

H. E0 tempore...] Il est à croire que Cività Castellana fut prise

D911 après la. mort de l'antipape Guibert. Bénévent, excommuniée

au concile de Melfi (octobre H00), tomba aux mains du pape onze

mois plus tard. Pascal y fit son entrée triomphale le 23 septem-

bre H01. 41m. Benevenlani (M. G. Scr., t. III. p. 183) : « Pascha-

. llenri V. le 12 février. Au mumnnt de l'enlèvement du pape il

‘V de lui une lettre u‘crite alors à Richard. évêque d'Albano, lègut

' du pape en France (llarrlouiu, t. "I, p. 1907 ; Mansi, t. XXI. p.

‘ lis papa cum duce lingerie et multitudine militum liominumque

innumerabilium venit super Beneventuin. Quorum timore per-

territus Anso, Datlimsri tilius, tugitx lia]. octobris,indictione X.

Alio vcro die triumphans ingressus, urbem suo dominalui sub-

dens n. C1‘. le petit poème compose en l'honneur de Pascal Il.

peu après la prise de Be'névent. publié dans le Neues Arc/tic. t. i.

p. IS-t.

l5. Pelrus (le Calumpnn...] Ce personnage, le premier Colonne

que l'histoire connaisse. était fils de Grégoire de Tusculum, frère


308

CLXI. PASCHALÏS II (1099-1118).

reprise des châteaux d'Aflile et de Ponzu, dans le voisinage du

monastère, du côté du sud. Cette expédition eut lieu au mois d'aout

1109.

23. Ili'c, înquil. Monlem Altum...] Je ne vois pas ou M. Gregoro-

vins a pris ce qu'il dit ici d'une entrevue entre le pape et une sorte

de parlement de la noblesse tenu au Capitole. a la suite de quoi

les Corsi, assiégés dans Montalto, se seraient soumis. Il me

semble que le biographe nous montre le pape donnant une se-

conde fois l'assaut a la forteresse des tlorsi, sur le mont Capito-

linI et se flattant qu'en frappant ainsi le rebelle dans son château

de Rome, il l'obligerait à cesser toute résistance, à Montallo ou

ailleurs. Les paroles prêtées à Pascal Il sont une sorte d'exhor-

tation qu'il adresse à sa troupe.

2L Cum vero Romani prrvenil...] Sur ces événements. voy. plus

loin la narration des clercs de la cour pontificale, insérée dans

le troll. Val. 198-1 (Ami. Item).

25. mais p]. 771. norcm] La paix dont il est ici question date de

la répression du schisme de Muginulf. en novembre 1105; un peu

plus loin le biographe rapporte à la dixième année de cette paix

un événement du 31 mars 1116.

26. Quid aulem-dïsluli] Cette efl'usion d'enthousiasme pour les ex-

ploits des Pisans s'explique par le l'ait que le biographe parle ici

de choses qu'il a vues de près. Le volume qu'il annonce sur ces

hauts faits est évidemment celui qui a été publié par Ughelli,

ltalia Sacra. t. X. Appendice, p. 93, sans nom d'auteur-.11 y nomme

le cm‘dinal-légat.BosonI et laisse voir qu'il faisait lui-nième partie

de l'expédition: en eflet en racontant qu'une forteresse sarrasine

paraissait devoir otl‘rir une résistance invincible. il s'exprime

ainsi : u spem nobis omnem posse capi repellebat. » Ceci n'a pu


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

être écrit que par un témoin oculaire.

27. Mamistra] Nom médiéval de Mopsueste, en (‘.ilicie. Le trem-

blement de terre dont il s'agit eut lieu en 1115. Ct‘. Romnald de

Salerne. 111. G. Soin, t. XÏX, p. -1l'1.

Ë8.înporlicuGallae] Ce portique s'étendaitentre l'église Saint-

Nicolas in Carcere et la Schola Graecorum (S. Marin in Cos-


Generated on 2013-08-13 20:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

medin). Il est mentionné sous le nom de portions Gallatorum dans

un des itinéraires du chanoine Benoit (Mabillon, Mus. “111., t. II.

p. 1255) et dans un'document de l'année 1377, publié par Nerini

(De temple s. Alctii. p. 512). C'est de ce portique que tirait son

nom l'ancienne église de SuinteJlarie in Porlicu, dont le vocable,

transféré depuis le xvu“ siècle a S. Maria in Campitelli. a été

remplacé par celui de sainte Galla (Greg. M. DiaL, IV, 13), pro-

bablement suggéré par le nom du portique. Sur la tradition qui

rattache à celui-ci le souvenir de la sainte en question. voy.

Mélanges de l'Ecole de Rome, t. VII, p. 302.

29. XXXI (lie mensis] Le manuscrit porte XXVI, qui doit être

corrigé en XXXI. car le vendredi saint de l'an 1116 tombe le

31 mars. Il est étrange que le biographe parle ici du vendredi

saint alors que la suite de son récit nous transporte au jour pré-

cèdent. Les Annales Ilomuincs (v. plus loin) t'ont mourir le pré«

fet le 2 avril, jour de Pâques.

30. i’mle I'. et tu ConsL] Il semble bien que ce discours du pape

soit adressé à un personnage laïque, auquel le cardinal-diacre

n'est adjoint que comme témoin. Quel que soit l'ordre de pré-

séance entre eux deux, c'est. dans l’atl‘aire, le laïque qui a le

rôle principal, et c'est lui, je pense, qui est nommé le premier.

On ne connaît, en temps de Pascal II, aucun cardinal-diacre du

nom de Gonstantin; mais. outre que nous n'avons pas les noms

de tous les cardinaux-diacres de ce temps, il est possible qu'il‘y

:ut ici une faute de transcription et que Const. soit simplement

une déformation de Cames, nom d'un diacre-cardinal de S. Maria

in Aquiro. Le P. qui précède sera donc l'initiale du nom d'un lai-

quo influent. Cela étant. je crois pouvoir lire Pantin/pire. et recon-

naître ici le Pandulphe, auteur des biographies suivantes. Ce-

lui- ci faisait sûrement partie (le la cour pontificale à la mort de

Pascal 1]. en janvier 1118; il était neveu d'un cardinal des plus

considérables, Ilugucs d'Alntri, et. si je comprends bien une

expression de la vie de Gélase 11 où il parle de sa fnmilia, il


cnxt. PASCHALIS 11 (1099-1118). 309

plus haut. Le pape n'a pas de garde. Du moment où il a contre

lui les corps de troupe des régions et les clients de la noblesse, il

ne peut mettre en ligne que les gens de sa maison. L'histoire est

racontée avec quelques détails (Mignc , P. L, t. GLXXIII.

p. 1168) par Falco de Bénévent: «Contigit autem die quadam,

quod praefectus ipse, milituni fere quinfuaginta collegio stipa-

tus, ad explorandum milites quos Apostolicus miserat extra ur-

bem perrexisset. Gomestnbulus autem apostolicus hoc deprae-

hendens ex improvise eos aggreditur, prostravit, et praefectum

compraehendit. Ptolemaeus igitur, memorati nepotis captionem

audiens, nbsque inora militibus sumptis. papae praefatum com

_estabulum invadens, nepoteni qui captivus erebatur absolvit et

secuin gaudens ad propria perduxit. » Le succès de nos heredarii

n'est donc qu'un succès d'embuscade, moins important que le

biographe ne le donne à croire.

39. ad Fumonem] Fumone, localité située dans la montagne au

N.-E. de Ferentino, en arrière par conséquent du territoire sur

lequel s'exerçnit l'autorité des comtes de Tusculum.

40. Sarminctum, .Vimfus, Tibcriam] Sermoneta, Ninfa; quant à

Tlberia, d'où sont datées plusieurs lettres de Pnscnl II (.Iaffé, 6332,

6389-6396, 6/101, 6408), ce doit être la même chose que Tevera ou

Tivera, localité du diocèse de Velletri, mentionnée dans une

charte de l'évêque I'lugues (115i) ; voy. Borgia, Istoria :Iella

chiesu di Vcllelrùp. 232. D'après les indications fournies par Bor-

gia, p. 283. cette localité serait identiquev à l’Abbadia di s. An-

gelo. un peu au N. (le Ninfa. où il y avait, au xn' siècle un mo-

nastère sousle vocable des saints Eleuthère et Pontien. M.

P. Fabre me suggère une autre identification, celle de la 'l‘iberia

du moyen âge avec le xa'ta‘rpov Ttäspia; mentionné dans la Notice

I de Purtliey, n. 555.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

il. in Campnm'am Marilimamque] Falco de Bénévsnt indi-

que comme lieu de séjour du pape « castrum quoddam, Setiuni

nomine u, sezze, l'antique Setia. Sorti de ltome le 8 avril, l‘ascal

avait reparu vers le mois de mai (Jaflé. 6522, 6523) dans le

Transtévére et au château Saint-Ange. Cette forteresse, avec celle

des Pier Leone qui défendait le pont des Juifs (ponte Qunttro
Generated on 2013-08-13 20:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Capi). assurait au pape une certaine tranquillité dans le Trans-

tévére; il y revint passer l'automne (.latlé, 6530-65“).

42.A1tero namque scquenti anno] Henri V passa :‘1 Home les

fêtes de la Pentecôte (13 mai) de l'année 1117. A son approche,

Pascal s’enfuit au Mont-Cassin.

43. abbas Farfensis] Berlandus (10994019).

H. lohamws maledictus] Jean Fraiapune. Le biographe a une

animosité spéciale contre les Fraiapane.

45. non ponte] Le pans Adriuni était commandé par le château

Saint-Ange, au pouvoir des défenseurs du papa.

46. commari] Il s'agit ici de l'un de ces couronnements qui se

répétaient pour les souverains aux jours de fête solennelle. Les

rois de France étaient ainsi couronnés par leurs èvéques. Le

pape aussi avait ses jours de couronnement : cf. ci-dessns, note 6.

t7. delcgat in hmw modum] Il ne faut pas prendre cette pièce et

la suivante pour des discours prononcés à Saint-Pierre, dans une

sorte de colloque entre les deux partis. Ce sont des messages,

peut-être oraux, peut-être écrits. Je pencherais pour la première

hypothèse,à cnuse de l'emphase et des réminiscences classiques

communes aux deux pièces : le biographe se sera donné carrière.

48. ecclesia quae eral in Urée] Quelques cardinaux, réfugiés sans

doute chez Pier Leone, car le Lalrnn était au pouvoir de l'empe-

reur.

t‘J. curialis e/[eclus] Sur les antécédents de ce personnage, voy.

LIBER PON‘HFICALIS, t. il.

r sa vie ou plutôt son apologie, composée par Baluze, MiscelL,

t. I. p. 137448; cf. Willelm. Malmesbun. De gestia regum Angl.

V, 434.

50. ante corpus b. Gregorii] A la chapelle de Suint-Grégoire. au

bas de l'église, à gauche (plan, s). On n'ose pas, apparemment,

accomplir cette cérémonie devant la Confession de l'apôtre.

5l. Pillunzque...] Piglio, dans la montagne au N. d'Anagni.

52. Plumbinam] Piombinara, localité située sur la grande route


CLXI. PASUHALIS Il (1099-1118).

,310

(lente. Elles ont été publiées toutes les deux, en dernier lieu par

M. Or. Marucchi, Guida archeologica dell' antica Preneste, p. 162,

>% ANNO' DNICE' INCARNATIONIS‘ MCXVll'

165; je me borne :‘L reproduire la dernière, celle qui a rapport à

l la dédicace célébrée par le pape Pascal.

M ' DECEBRI

mE' xvr- INDIC' xr' DEDICATA' EST’ svpnmou' EÎCÏA' s'r AL’I‘AHE

xvm' IN' ovo- vmnmcn'r ALTARI'

n'r scoñ MÎR' CALIXTI' MARTINI‘

x'r- SCDI'

EÎs' BERARDVS‘ MARSICANVS'

ET‘ ECCLE' ROMANE‘ canon:

- .Œ' Mfi' A‘ DNU‘ rascmu' scuo- 1317-

ET' BEATE' AGATIIE' "IRGINIS' ET‘ 501‘

INTERFVEHVNT' IIVIC' DEDICATIONI '

ALES‘ PRESBITERI' ET DIAGONI

ANNO poanrrmrvs- EIVSDE

nncosmrs- svN'r' neunvnç- Arme

PAPE‘ AGAPITI' VALENTINI TÏÜVRTI

SILVESTR! courses'

murunovs- 'rmvu'rmvl

EP_S' rsruvs- ANAGNINVS' EÎs

æ Gî. AVRIFEX

60. legatis Comtanlinopolifani impemlorzs] Alexis Comnène.

61. Romam in porticumj Dans la cité Léonine, désignée aussi

par le nom de portique de Saint-Pierre. Sur cet épisode, ct‘. plus

loin les Annales Romaines, qui donnent la date du retour de

Pascal 11 à Itome, huit jours avant sa mort. soit le 10 janvier.

62. X] lml. feb.] Le manuscrit porte XV, mais un peu plus bas
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

l'expression supradiclo die virlelicel XI Ira]. feb. fournit une autre

date, qui est confirmée par les Annales Romaines. D'après celles-

ci Pascal mourut dans la nuit de la vigile des 88. Vincent et

Auastase, c'est-à-dire dans la. nuit du 21 au 22 janvier. Il fut

enterré le jour même, 2.‘? janvier (XI kal. feb.).

G3. deælro lalerc [empli] cette expression parait indiquer la


Generated on 2013-08-13 20:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

partie méridionale du transsept; c'est aussi ce qui résulte des

indications de Jean Diacre (Migne, P. L., t. CXClV. p. 1551).

61. lalapsico opere sculpte] Je ne trouve pas l'explication de ce

terme étrange.

65. Consecravit ecciesias XX] On peut indiquer ces vingt églises.

Outre les trois marquées ici, les Itegcsla de Jatl'é marquent les

dédicaces suivantes : Saiut-Sabin de Canosa (7 sept. 1101),

sainbDominique de tleccano (22 août 1101). Saint-Erasme de

Gaète (fév. 1106), Saint-Geminiano de Modène (7 octobre 1106),

Sainte-Marie de Parme (1 nov. 1106), Saint-Evaise de Casa]

(1 janvier 1107), Saint-Martin d'Ainay à Lyon (29 janv. 1107),

Saint-Maurice de Dijon (16 fév. 1107), Saint-Pierre de Bàze (18

fév. 1107), la Charité-sur-Loire (9 mars 1107), Sainte-Marie de

Déols (v. le 20 mars 1107), Saint-Benoit de Capoue (décembre

1108), Sainte-Marie à Sainte-Agalhe des Goths (1 sept. 1110),

Saint-Vincent du Vulturne (septsoct. 1115), Saint»Sauveur et

Salut-Pierre, monastères de I'Abruzze (Jat'fé, 6555, 6556 ),

Saint-Agapit de Préneste (tôdécembre 1117, v.ci-dessus, note 59).

66. nerclcsiams. Marine... in Alonlicrlh] C'est la plus ancienne

mention de cette église. On y voit encore une inscription qui

parle de en consécration par Innocent II, le 6 mai 1153. (Test

du moins ainsi qu'on interprète le premier vers : Sanrlificnns au-

lam palet‘ Innocentius islam. Mais il semble extraordinaire qu'il

y aiteu deux consécrations de la même église à des dates aussi

rapprochées. Peut-étre l'inscription signifie-t-elle autre chose;

les autres vers se rapportent à une concession

à une cérémonie de consécration. Elle a été publiée par Forcella.

Iscriz. delta vhiexe, t. V, p. 517. qui l'attribue à tort à Innocent III.

67. ecclesiam 53. "Il Coronalorum] En rehatissant cette église

Pascal la‘. réduisit à des proportions moins grandes. On voit

encore, ra .: les bâtiments annexes, monastère. atrium, les

anciennes colounudes qui s'étendaient bien au delà de l'édifice

actuel, en long et en large. Celui-ci s'est conservé à peu près


‘Î a rapportl

CLXII. GELASIUS n tius-luet au

noteâfl).

ancienne

lion qui

3. C'est

‘minan-

1ne qn’ii

wnusni

ichose;

Re, non

malin.

niIII.

église

ivoii

i, les

diiice

CLXII.

GELASIUS qui et lohannes, natione Gaieianus h sedit anno l.

Hic a nobilibus iuxta saeculi dignitatem parentibus feliciter educatus, literarum studiis pura mentis inten-

tione est traditus In quo videlicet studio, parvo satis in tempore quaeque sunt puerorum addiscens, ultra coevos

suos omnia memoriae commendavit. llinc a sancto recordationis domno oderisio s abbate casinensi petitus ad

serviendum inibi tanquam in monasteriorum omnium capite ac principioy et assignatus devote et devotius esta

iamdicto patre susceptus ac cum non paucis aliis regulariter conversatus Ubi viris ad omnia peritissimis, quorum

in monasterio non parva copia inerat, ad liberales artes ediscendas adiunctus ct ipsas prae omnibus fere aliis

diversarum regionum praeclare indolis pueris artes in brevi et monasticum ordinem plene nimis addidicit et per

aliquantum temporis in monasterio patris benedicti sanctissimi irreprehensibiliter conservare curaviL

10 H00 tempore liomana mater aecclesia non modicum consuetis tergiversationibus fatigata fluctu plurimo labo-

rabat Siquidem Sibertus quidam, olim Ravennnlium dictus archiepiscopus homo litteratus et nobilis et qui Deo

forsitan placuisset nisi hoc piaculum fiel-et, ab imperatore Teulonico llenrico maiore contra papam Sregorium in

ipsam Petri cathedram et violenta est intrusione locatus et non parvis temporibus tirannice incubavit. Qui praeter
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

innnmera prava quae gessit quandam suae fecis plantam 3 adeo temerariam et sub vulpe quodammodo latentem

i5 reliquit ut totus mundus hodie eius poma pestifero mandere cogatur. bestruat ergo illum omnipotens i De quo t

attamen invasore in gestis papae Paschalis est aliquantum praelibatum.

In diebus igitur illis, non sicut credo absque Spiritus consolatoris oraculo. frater iohannes caictanus iam

adolescensg monachus Casinensis, ab omni simul catholica llomanaiecclesia et llrbano papa qui praeerat in tan-

tarum perturbationum auxilium ac consilium partemque est sollicitudinis evocatusy ut sic tandem aliquando in
Generated on 2013-08-13 20:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

‘l0 summae plenitudinem potestatis divina suffragante clementia, prout manifcstabunt sequentia. levaretur. Gralia

sit Petro apostolo iesu christi qui tam probum iuvenem in primis quidem filium sibique dignum poslea vicarium

adoptavit Ecce domnus llrbanusy primum llostiensis episcopusq postea papa Romanus, qui, veluti iam dictum

est, lohannem Gaietanum accivit, imminente persecutione Alemannica in tantum miseriarum per Sibertum

astrictus quod, praetermissis aliisa a quondam ‘ famosissimo viro atque illustri Petro Leonis Borne in insula

25 Licaonia, intra duos egregii Tyberis pontes, vix ab inimicorum insidiis sustentatus, matronarum homanarum et

aliquando muliercularum pauperum elemosinis regebatur. Tunc papa litteratissimus et facundus fratrem lohan-

nem virum utique sapientem ac providum sentiens ordinavit, ndmovit, suumque cancellarium 5 ex intima deli-

beratione constituitl ut per eloquentiam sibi a Domino traditam antiqui leporis et elegantiae stilumv in sede

apostolica iam pene omnem deperditum. sancto dictante Spiritu. iohannes Dei gratia reformaret ac leoninum

30 cursum 7 lucida velocitate reducereL I i _

Decedenie itaque papa de vita hac, successit illi Paschalis. cui cancellarius ipse individua semper in infimlis

VARIANTES DU MANUSCRIT.

9 dcr suppL li : is monacustcorrp - 20 sufl‘rngautem.


312 GLXII. GELASIUS (1118-1119).

adversitatibus caritale cohesit, eiusque senectutis baculus in omnibus ac per omnia perduravit. A quo sane pon-

tifice, inter alia sancta que fecit, Gregorium de Cicano, Aldonem de Ferentino, Petrum Pisanum, Grisogonum et

Ilugonem Pisanos, Hugonem de Alatro, Crescentium atqu'e domnum Saxonem de Anagnia, Gl'egorium Gaie-

tanum, scriptores suos omnes ac capellanos, presbiteros ac diaconos cnrdinales cum non paucis aliis in bis et

ordinihus minimis fecit certis temporibus promoveri. Romanos omnes clericos. maiores atque minores, ubbates 5

et abbatissas, sanotimoniales et monachos, omnesque insimul pauperes et dulcibus 'ooni‘ovehat sermonibus et

necessaria oorporis ipsislac multis aliis de his quae honeste aoquirere poterat ministrare stud ebat.

Quanta vei-o in cnptivitate Teutonica a1) impio cum patre 5 suo Henrico tiranno perlulerit, qualiter eidem patel'

viduarum et orphanorum, nei'vo pede constrictus, in fatiem ipsam restiierit, ex benefactis aliis quilibet studiosus

advertat, eumque Petrum alterum contra novum Symonem nominet. Diaconiam Bomae quam sanctam Muriam 10

in Cosmydin 9 vulgariter nuncupnnt, sihi oardinali diaoono a domno Paschale commissam, in auro vel al'gento,

in Iibris seu paramenlis, in domibus innumeris, in fundis atque casalibus, in religione praecipue, in quantum

Roma patitur, super omnes innltaverit, requirenti sagaciter luce clarius enitescet. Casinense ‘0 cenobium, mm

01) beati Benedicti aecclesiam et meritam reverentinm, tum quia in ipso monasticae religionis habilum sumpserat,

conversionis suao primordia reduoens ad animum sanctamque vitam 'patrum inibi Domino pariter servienlium 45

sedula menlis cogitationepertmctans, non tantum in his quae ad Doum sunt irremissius gubernure, verum etiam

extra, contra tumultuantes insidins malignantium. turrem inexpugnabilem semetipsum exponere omni conamine

et omni nisu curabat.

Interim autem Paschale papa defuncto, venerabilis pnter domnus Petrus, Portuensis episcopus, qui primaium

post papam per longn ium diutius tempore detinuerat, cumque oo omnes presbitori ac diuconi cardinoles de 20

e'ligendo ponlifice, et in commune communiter et singulariter singuli, perlraotaro ceperunt. Tum domnus can-

cellarius in monasterio Casinensi commanens, de his sic gestis modis omnibus insclius ,- nuntius derepente

.comparuit qui cancellarîum ipsum, iuxta quod acceperut in mandatis, ad cardinales Romam cum omni faceret

celeritate redire. Quid mora? Tristis frater Iohannes mortemque tanti patris voce pori'eotiori rememorans, prout

ei'at obedientie filius, paruit, mulnm ascendit, maturatoque itinere Urbem intravit, fratres ac filios commonuit, 25

adunavit. ln crastinum vero, secundum quod condixerant, houorabilis paier praenominatus " domnus Portuensis,

Cencius Sabinensis, Vitalis Albanensis, Lambertus Hostiensis episcopi, Anuzo sancti Martini, Bonefatius sancti

Marci, Desiderius sanctae Praxedis, Petrus Pisanus sanctae Susannae, Iohannes de Crema sancti Grisogoni, Saxo

de Anagnia sancti Stephani in Celio monte, Amicus sancte Grucis, Sigizo sancti Xisti, Amicus sanctorum Nerei et

Achillei, I. sanctae Ceciliae, Deusdedit sancli Laurentii in Damaso, Anastasius sancti Clementis, Ranerius sanc- 3o
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

torum Marcellini et Petri, Benedicius sancti Petri ad Vincula, Chunradus sanctae Pudentiane, N. snnctorum

Iohannis et Pauli, Tebaldus sanctae Anastasiae, Guirardus sanctae Prisce, Guido sanctae Balbine, Gregorius sancti

Laurentii in Lucina et sex ulii presbiteri cardinales, nam Hugo de Alatro, presbiter cardinalis XXVIII, arcem

Girceam par papam Paschalem tenuerat, qui paulo post rediit; item Gregorius sancti Eustachii, qui et abbas sancti

VARIAN’I‘ES DU MANUSCRIT.

2 (lieu Il Cican h -— 5 fecit suppl. h— 6 duicis (corr.)— computre : correaci


Generated on 2013-08-13 20:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

— 21 cum 2 tum com'eci.— domno h- 22 cancel] —

commnnenti b — inscio i1.


CLXII. GELASIUS (1118-1119). 313

Andreae, Oderisius Sangretanus sanctae Agathe, qui postea abbas Casinensis efl‘e'ctns est, Roscemannus sancti

Georgii, Henricus sancti Thcodori, qui et Muzariensis decanus, Aldo sanctorum Sergii et Baclii, Petrus Leonis

sanctorum Cosmae et Damiani, Cornes sanctae Marine in Aquiro, Grisogonus sancti Nicholui in carcere Tulliano,

Stephanus sanctae Luciae in silice, Gregorîus sancti Angeli et cote alii diaconi cardinales ; Nicolaus primicerius

5 cum scola cantorum, subdiacones palatii omnes, archiepiscopi " qnam plures, sed et alii minoris ordinis clerici

multi Romani; de senaloribus ac consulibus aliqui practer ‘3 familiam nostram. Itii omnes, vitantes soandalum

quod in huiusmodi solet electionibus pro peccatis nostris accidere, etsi secus sicut postea rei prohavit eventus ac

sint omnes rati provenerit, crcdentcs locum tutissimum, veluti qui curie cedit, in monasterio 1‘ quodam quod

Palladium dicitur, infra ‘5 domos Leonis et Cencii Fraiapane, pariter convenerunt ut iuxta scita cnnonum de

l0 electione tractarent.

lu que loco, videlicet post disceptationem diutinam ac voluntates diverses, nunc haec nunc illa patentes,

tandem uliqnando communicato consilio, illo etiam mediante qui l'ecit ntraque unum, pari vote ne desiderio in

1100 nnum ununimiter concordarunt ut domnuin lohannem cancellarium in papam cligerent et haberent. Nec

mora : captus ab omnibus laudatur ab omnibus, approbatur ab omnibus, necnon etiam ah cpiscopis, quorum

15nulla ‘° prorsus est alia in electione praesulis Romani potestas nisi approbandi vel contre, et ad communem

omnium, cardinalium primnm et aliorum, peticionem electo manus solummodo imponendi. Sicque invitus ac

renitens domnus lohannes Gaietanus hodie ‘7 est et in papam Gelasium sancti Spiritus gratin mediante electus

et ch omnibus communiter in summa sede locatus, cunctis Dei magnalia conlauduntihus.

lloc audiens inimicus pacis utqne turbator iamfatus Centius Fraiapane, more draconis immanissimi sibilans

'20 et ch imis pectoribus trahens longa suspiria, accinctus tetro gladio, sine mora cucurrit, valvas ac fores conl'regit,

ecclesiam furibundus introiit, inde custode remoto papam per gulam accepit, distraxit, pugnis calcibusque per-

cussit, et tanquam brutum animal intra limen aecclesiae acriter calcaribus cruentavit, et latro tantum dominum

per capillos et brachia lesu bono ‘5 interim dormiente detraxit, ad domum usque dedusit, inibi cathenavit et

clausit. T nm praephatiepiscopi, cardinales omnes ac clerici et multi de populo qui convenerant, ah appuritoribus _

25 Cencii modo simili vinciuntur, de caballis ac mulis capite verso preecipitantur, expoliantur, et inauditis undiqne

miseri miseriis affliguntur, donec aliquiisemivivi ad domum tandem propriam remcarint. Malo suo venit qui

fugere cito non potuit.

Facto autem huc voce convenit multitude Romane : Petrus praefectus Urbis, Petrus Leonis cumsuis, Stephanus

Normannus cum suis, Stephanus de Petro cum suis, Stephanus de Tebaldo cum suis, Stephanus de Berizone cum

30 suis, Stcphanus Quatrale cum suis, Buccapecorini cum suis, Bovesci cum suis, Berizisi cum suis, regioues duo.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

decim ‘9. Romance civitatis, 'l‘ransliberini et lnsnlani; arma arripiunt, cum ingenti strepitu Capitolium scandant,

nuntios ad Fraiapanes iterato remandant, papam captum repetunt et exoptant. Nil more: territi Fraiapanes;

praesertim domnus Leo, impietate subdola pins, papam ilico reddidit; pedes eius amplexans, clamatirremissius:

« Domine, miserere! » Et sic, peccatis nimiis exigentibus ut iterum 2° Aecclesiam elatis cornibus ventilaret,

35 evasit. Tunc sanctus papa levatur, niveum ascendit caballum, coronatur, et tota civitas coronatnr cum eo ; per

VARIANTBS DU MANUSCRIT.
Generated on 2013-08-13 20:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

3 Nicholuhi — 8 acsi sint corr.) — provenerinl (corr.) — 11 haec suppl. 11- 19 drnchouis — 24 Dum Il :Tum h- 30 Bovisci ll (corr).
3111 CLXII. GELASIUS (1118-1119).

viam Sacramm gradiens Lateranum ascendit, bannis et et insignibus aliis eum praecedentibus pariter atque

iuxta llomanum ritum moremque sequentibus.

Sedit itaque papa, sicut videbatur, in pace. Prequentabant eum comites et barones et qui pro responsis

aliquibus veniebant et recipiebantur benigne, et donec finito negotio pro quo cuncti convenerant accepta bene-

dictione redirentt tamquam a patre filii benignius per omnia tractabantur. itaque curia tota in pace habebat 5

omnia quae per Dei gratiam possidebat. Rediere omnes illinc atque istinc extra Urhem morantes ; rediit inter

alios Hugo magnus ac nimium honorabilis Apostolorum presbiter cardinalis a Circea arce quam ei ob rabiem

Teutonicam m iterum praecavendam vir ad omnia providus quondam Paschalis papa, homini nobili et illustri

noviter commendaverat1 quamque papa novus (quod utinam non fecisset, nam paululum post ultra modum

penituit) reddi lllerracinensibus per nuntios apicesque mandaviL omnibus igitur undique congregatis, confe-io

rebatur ab illis quando certis temporibus papa et promoveri pariter et consecrari deberet. Et quidem ei diaconus.

non presbiter erat.

Sed antiquus hostis1 ceu fecerat olim in celo1 pacem tantam in longum nulla durare penitus ratione permisit.

Nam dum hec agorentur, quidam ei intempeste noctis silentio ad iamfatum egregium domnum llugonem cai-div

nalem directus est, ab uno videlicet cui exinde non parva copia inerat amicorum, qui Henricum dictum impera- ‘5

torem Romanum armatum contra papam in sancti Petri porticum diceret adventasse. Quid morer ‘INec opus est.

Papa per cardinalem praescivit1 et sicut iam pene senio et infirmitate confectus fugere tam repente non poterata

manibus adducitur fumulorum, et sic caballo subvectus ad domum Bulgamini m in nocte ipsa confugiens latuit.

Fugimus et omnes cum eo. Mane autem facto turbati omnes ac stupefacti quia neque tute remanere in_Urbe,

neque per terram. via undique spinis septal fugere poteramus Fuit nempe consilium ut fugam caperemus per '10

mare, quod et factum est. siquidem flumen Tyherim maturato intravimus et per galeas duas ad Portum usque

descendimusg ibique celum et terra, mare et pene omnia qua in eis sunt adversus nos pariter coniurarunL Nam

caelum gravem pluviam, grandines et tcnitrua. choruscationes ac fulgura frequentabatg mare simul ac Tyberis

tam duris tcmpestatibus vicissim rehellabant ut vix in portu vivi remanere possemus nedum mare intrare. Seva

insuper iam per ripam Alemannorum barbaries tela contra nos mixta toxico iaciebantg minitabantur etiam nos ‘l5

intra aquas natantes pennaci igneii cremare nisi papam et nos in eorum manibus redderemus. Et credo capti esse-

mus nisi nox et ira fluminis illos non impedisset. Quid ad hec, quid miserrimi facerentfi Geperunt, immo cepit

domnus llugo cardinalis et presbiter papam nostrum in collo et ad castrum sancti Pauli 3° Ardea sic de nocte

portavit.

Die vero altero in aurora rediere Teutonici, praedam de nobis facere gestienles. luratum est eis tandem quia 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

papa fugisset et (Deo tibi gratias !) recesserunt a nobis. interim retemptavimus si mare adhuc valeremus intrare ;

papam nocte reduximus. Tum non sine periculo marinos fluctus attigimus et die tercio ripe Terracinensi vivi vix

applicuimus, et in quarto portum tiaietanum intravimus, ubi ab illis hominibus 3° nimis honorifice et suscepti

fuimus et benigna tractati.

litiscurrit fama per terram et per vicinias illas. Convenerunt m archiepiscopi, Sennes Capuanus, Landulfus Bene- 3?i

VARIANTES DU MANUSCRIT.
Generated on 2013-08-13 20:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

5 benignus (cor-r.) — u vicissim] vicario (corr. in margine)— 25 in superbiam (corn) —— 28 dao - 31 et adhuc (corr ) -— 32 cum
CLXIL GELASIUS (1118-1119). 315

ventanus, Alfanus Salernitanus, Marinus Neapoletanus, Riso Barisanus, Huhaldus Tranensis, I. Sypon-

tinus, Baialardus Brundusinus, I. Sanctae Severine, et quamplures alii de Apnlia et Calabria, cum

Guilelmo Troiano et diversarum regionum episcopis, Giraldusabbas Casinensis et Sygenull'us de Caveis cum abba-

tihus aliis. In presentia quorum idem domnus papa per manns Lamberti Hostiensis, Petri Portuensis, Vitalis

5 Albanensis episcoporum. cooperantibus archiepiscopis et episcopis multis, assistentibus aliis viris religiosis, et

cum eis Guillelmo duce Apuliae, Roberto principe Capuano, Ricchardo de Aquila aliisque baronibus plurimis qui

tunc ei omnes fidelitatem fecerunt. existente ciero ac populo infinito, sancto dictante Spiritu et efl'ectus est presbi.

ter et in papam Gelasium infra k1. martii“ consecratus. Ubi Petrum Rufum diaconum cardinalem, Baronem

suhdiaconum, et me Pandulfum hostiarium qui hec scripsi in lectorem et exorcistam promovit et plures alios in

1“ minoribus gradibus ordinavit. Letum nomine, Berulanum episcopum a domno papa Paschale factum atque depo-

situm, sue dignitati ac loco restituit ; Grisogonum diaconum cancellarium fecit. lbique per totam quadragesimam

demorantes festiviïatem paschalem 3-‘ Capue scllempniter celebravimus.

Nobis vero sic iam qnomodolibet respirantibus, supervenere qui dicerent quod Gaietae etiam per susurrum

primitus senseramus, Henricum illum barbarum quendam’” Mauritium nomine, Bracharensem episcopum, quasi

15 novum simnlachrum in loco papae struxisse et illum sic intrusum papam suum Gregorium nominasse. Ecce de

recidivo vulnere recîdimus in typum antiquum! Addidit inde nnntius quod castrum papae Turriculam“ a fratri-

bus abbatis sancti Andreae35 detentum idem barbarus obsideret.

Besumpsit papa vires, dnci Guillelmo ac principi Capuano Roberto aliisque baronibus dedit firmiter in manda-

tis ut omnes contra barbarum arma cito pararent. Dixit, et factum est. Paratur papa ad reditum, redeunt haro-

20 nos cum en. inde36 ad Sanctum Germanum, videlicet Cassiuense cenobium, devenimus, ubi Guillelmum ducem

per dies aliquot expectavimus. Interim Lando, dominus de Turricula, Oddo Coctus ac Gisolphus fratres eius cum

eo acriter cum rege pugnabant. Faciunt contra machinas machinas. vimina, balistas etarcus. Ibi primum rete contra

petrarias ad turres operiendas ab astuto i110 tyranno, dampnum plurimorum et proficuum multis, ingenium exqui-

situm, inventum est. lbi, mirabile dictu! canis, (idele animal, a Runco37 quodam ipsorum dominornm castel-

?5 lulo, brevibus suspensis a celle, modo Turriculam intrans. modo de eadem ad Buncum festinato regrediens,

alternatim dominis illis extrema mnltociens quecumque sibi dictaverant, utens quodammodo rations, fideliter

quotidie reportabat.

Venit dux ad papam interea; tum ceperunt rcditum insimul maturare. Quod Henricus praesentiens infecto

negotio ah castello remotus est et via ipsa qua venerat, irato sibi Domino, Alemanniam rediit, ydolo quod plas

30 maverat intra Urbem relicto. Tunc papa vellet multum quam reddi nimis inconsulte praeceperat Circeam arcem
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

habere. Igitur du):Je et princeps cum baronibus rediere. Papa in propria, scilicet in Campaniam veniente, sui

eum non sine precio receperunt: et ita pedetentim, magis peregrini quam domini, Romam sicut Deus novit 3’

intravimus.

Latnit domnus papa malins quam hospitatus sitin ecclesiola quadam quae sanctae Mariae in Secundocereo dici-

35 tur, intra domos illustrium virorum Stephani Normanni, Pandulfi fratris eius et Petri Latronis Corsorum. Ibi-

VARKANTES DU MANUSCRIT.
Generated on 2013-08-14 15:59 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

3 Sycenulfus (corm —— 18 Capuario — 32 precio] pcipio (corr.


316 CLXII. GELASIUS (11184119).

que de imminentibus periculis. praesertim de intrusione Burdini, cum tota simul aecclosia diligentius conferebat,

cum quidam de cardinalibus, Desiderius sanctae Praxedis (prope etenim erat ‘"festivitas, quod non utinam cogitas-

set) ad cantandum in ipsamet aecclesia missam simpliciter eum quodam vespere invitavit. Sed nimium simpli-

tius est a papa ooncessum. Die autem crastina, etsi displicuerit plurimis, quia ecclesia esset in fortiis Fraiapa-

num, freti tamen Stephani Normanni et Crescentii Gaietani eiusdem pape nepotis antiquis strenuitatibus, itum 5

est et cantatum. Necdum adhuc celebratis offitiis, ecce cum non parva manu militum ac peditum etaliorum pro-

cacium impii Fraiapanes apparent, irruunt, lapides et spioula mittunt, nostros affligunt, multi pauculos atterunt.

Resistit miles Normannus et Grescentius gloriosus cum eo, resistunt undique nostri, iacula mandata remandant;

ensis atteritur ense, lanoea retunsa retundit ; hinc pedites, illinc miles cadit; undique strati; undique pugna

gravis ; papam cupit iste tenere, iste tuetur eum ; miles utrimque cadit. Turba ruunt, padites saliunt muros, ca- te

piuntur ex nostris aliqui, non tamen eximii. 0 quantus luotus omnium ! quanta praecipue lamenla matronarum.

quae papam solum tanquam scurram per campus, sacris pro parte vestibus revestitum, quantum equus poterat

fugientem videbant. Hunc crucifer sequitur, oecidit, muliercula quem tune invenit, abscondit, sonipemque cru-

oemque recondit et in sero reduxit.

Iam quota parte diei acriter est ah utrisque pugnatum, cum Stephanus Normannus, credens papam iam in tuta 15

fugisse, taliter Fraiapanes alloquitur : « Quid, înquiens, facitis? quo ruitis? Papa quem'quaeritis iam recessit,

» iam fuga elapsus est. Numquid et nos perdere cupitis? Et quidem Romani sumus, similes vobis, et si dioi liceat

» consanguinei vestri. Recedite, rogo‘, reoedite, ut et nos fessi pariter recedamus. » Ad hanc itaque vocem nepos

eius Leo Fraiapane gemebundus papam audiens liberatum cum insano fratre (‘.entio aliisque reoessit. Redierunt

et nostri, non omnes. Interim papa utrobique petitus, demum intra campos sancti Pauli aeoolesiae adiacentes 3o

fessus, tristis et eiulans inventus est et reductus. Die illo prandium cum cena fit unum. Inter spem et metum

animi cunctorum nutabant dolentes et quantum ad diem per longa tempora memorabilem attinuit consilialum est.

Nox consilium dirimit.

Sane die altero, quique secundum tibitum heo et illa oudentes; papa post omnium sententias dixit: « Viri

» fratres et filii, sicutnec longe malum est, ita nec longo opus est nee novo sermone. Sequamur patres nostros, 25

» quoniam valde honum est antiquos sequi parentes ; Sequamur nichilominus Evangelium. Quandoquidem vivere

» in civitate ista non possumus, fugiamus in aliam. Fugiamus .Sodomam, fugiamus Egyptum, fugiamus novam

» iuxta verhum propheticum Babiloniam; civitatem sanguinum fugiamus. Veniet, crede mihi, veniet aliquando

» tempus cum vel omnes pariter vel quos Deus permîserit flante austro redibimus et. tempora meliora redibunt.

» Ego coram Deo et Ecclesia dico : Si umquam possibile esset, mallem unum imperatorem quam tot. Unus 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

» saltem nequam perderet nequiores, donec de illo quoque evidentem iustioiam imperatorum faceret omnium

» imperator. » Ad hoc omnes pariter una voce olamaverunt : « Fiat, sic fiat! n iungentes tercio « Fiat! Akmen l »

Singula itaque singulis, iuxta modum omnium ac mensuram, omni tarditate seposita, aecclesiae ministeria

personis assignata sunt vel concessa. Venerabilis pater domnus Petrus Portuensis episcopus loco pape vioarius

constitutus, cardinales aliqui ei sunt in auxilium sociati. Viro reverentissimo et sagaci, domino et avunculo mec 35

VARIANTES DU MANUSCRIT.
Generated on 2013-08-14 15:59 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

9 stralie (cann)
CLXII. GELASIUS II (1118-1119). 317

Hugoni cardinali Apostolorum Beneventanae urbis custodia, prout poslea vidimus, non sine sancti Spirilus est

oraculo commendala; nam paulo post deficiente papa, nisi ipse resisteret et mille modis ipsis sagaciter obviasset,

Normanni illam hodie, et non papa, tenerent. Nicholao seni cantorum scola conceditur; Pelro diclo praefecto per

quem domino nostro sancte memoriae papae Paschali mala plurima provenerunt. occasione ista, ctenim aliter vix

5 fuisset, prael‘ectura Urbis nequam etindignissimo homini stabilitur. Princeps et clipeus omnium paritercurialium

Stephanus Normannus, collaudantibus omnibus, protector ac vexilliferin Dei Palris nomine nimis efficaciter

ordinatur et ad Urbis custodiam cum iamdictis aptatur.

Navibus interea pluribus et aliis optime pro tempore praeparatis, quia per terram non poterat, nobis Bencven-

tum iungentibus, papa mare intravit“ atque post dies aliquot Pisas prospere applicuit. Exierunt cum eo domnus

t0 lohannes Cremensis, Guido sancte Balbine; et de diaconis cardinalibus domnus Petrus Leonis, Gregorius sancti

Angeli, Roscemannus atque Grisogonus; sed et de Bomanis nobilibus Petrus Lalro et lohannes Bellus, fratres

Petri praefecti, et quidam minores alii, clerici sive laici, praeter ipsorum domesticos et custodes. Ilii omnes cum

papa simul honorifice satis atque sollempniter ab innumera cieri ac populi multitudine Pisis recepti sunt et trac-

tati. Ubi idem papa inter alia mulIa super verbo Psalmiste : Dzl'ri, pronuntz‘abo adversus me im‘usticias meas

15 Domino, et tu remisisli impietalem (-ordis mei sermonem talem habuit qualem certe vix faceret Origenes in

carne. . .

lbidem igitur aliquandiu commorans, quaeque sui officii libertate plenaria lractans, mare iterum introivit, et

sic, ducente Domino, portum ""' villae sancli Egidii sanus cum suis omnibus et incolumis attigit. Ubi ‘3 a venera-

bili abbate liugone ac eiusdem monasterii fratribus undecumque confluentibus cum maxima laude est et honore

20 susceptus. Qualiter quoque inibi quam bene quamque largissime ab eis fuerit diutius pertractus satis manifestum

est. Illic omnes episcopi, abbates atque monachi. nobiles et ignobiles, cuiuscumque ordinis, pari modo conveniunt,

quique pro suo modulo deservire parati. Abbas Cluniacensis domnus Pontius adveniens cum munusculis aliis

triginta ei equitaturas pracparavit, decem vero abbas sancti Egidii cum donariis aliis. Cum quibus et cum aiiis

equilavit domnus papa '“ per tcrram illam, in viciniis quoque iilis cooperantibus plurimis urbium vicinarum epis_

25 copis. Ecclesiam ‘5 sanctae Gaeciliae de Stagello, aecclesiam“ sancti Silvestri de Tillano, ecclesiam ‘7 sancti

Stepbani de Tornaco dedicavit et termiuos lapideos propter eas infixil; quos absque maledictione perpetua nulli

umquam ad dampnum vel loci vel alicuius rei transgredi quandoque licebit.

Inde papa regrediens absque mora per Podium ‘5 Franciam properavit, et inter villas alias ubi fuit vice beati

Petri receptus, Cluniacense adiit monasterium, in quo iuxla tanti loci potentiam et secundum quod apostolicum

30 virum condecuit et receptus est pariter et benigne tractatus, omnesque boue et optime qui intrarunt cum eo,
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Archiepiscopi et episcopi terrae, sed et reges 1’ ac principesptanquam si Petrum viserent lam per se quam per

nuntios cum non parvis munaribus sedule frequentabanl. Qui omnes unanimiter a tanto palre ac domino plenio-

ribus brachiis caritatis amplexi, de letis qui veniebant leliores efl'ecti, demum celestibus ferculis medullitus epulati

redibant.

35 Tractabat vir sanctissimus qualiter et his quos secum duxerat et quos in Urbe reiiquerat in omnibus ac par

VARIANTES DU MANUSCRIT.
Generated on 2013-08-14 15:59 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

9 prosper (coma) — 24 ur clnarum (corn) -—28 in Fr. h — benti suppl. h '

Lmn I’ONTIFICALIS, t. II. . 38


348

CLXII. GELASIUS Il (ms-ma).

omnia provideret. Et quidem multa iam ad libitum Domino iuvante peregerat, cum iam quasi in portum t'ere se

deductum congaudens, subite50 passione eorreptus quum a costa Greci pleuresyn appellari iusserunt, suis ne

multis t‘ratrihus undique convocatis,facta conl‘essione ac corpore cum sanguine Redemptoris acceptis, et iuxta

normam monasticam strato terrae corpusculo, sancta illa anima carne soluta est, hinc ad celum Pelro duce cons-

cendens. Corpus 51honorabiliterintralimen Cluniacensis cenobii requiescit in puce. Amen. Quem Romani qui

aderant et qui Romae remanserant, clerus omnis ac populus et detleverunt tunc et. quasi patrem iusticiae nolentes

consolari dellebunt. Sedit autem annol et cessavit episcopatus dies XV.

NOTES ÉXPLICATIVES.

l. nalione Guirlunus] On sait que l'illustre famille des Gaetani,

non contente de se rattacher au souvenir de Bonil‘ace Vlll, ré-

clame aussi Gélase II. Un des membres de retle famille, dom

ts‘ostantino Caetani. publia a Home, on me. la présente notice,

sous le titre Sunrlissimi (I. n.‘GeIasii palme Il sncri moulis (‘usini

monarhi, au Unie/anis uriu's (Ïaielue durit/us Campanule prinripi-

bus. avec un commentaire volumineux qui a ou, reproduit par

Muratori, ScripL, t. 111, p. 367 et suiv.

2. Oderisio ahbale Casinrnsi] Le successeur de l'abbé Didier

(Victor Ill); il gouverne. la célèbre abbaye depuis la mort «le

son prédécesseur (1087) jusqu'au :2 décembre 1105. Le biographe

se trompe ici d’abhñ. Jean. qui était déjà chancelier du pape en

i088, doit être entré plus tôt que cela en‘ religion. Il faudrait ici

Desidrrio au lieu de Oderisio. (_'.‘est du reste ce qui résulte de la

notice de Gélase Il dans le Dr nirix du Mont-Cassin. Ct‘. ci-des-

sous, note 10.

‘.l. Le personnage ici visé ne peut être qu‘Innocent II. On ne

peut songer à l’emperenr Henri V, qui n'aurait pu être appelé

rejeton de Guibert, et qui d'ailleurs était mort (i125) au moment

où Pandolphe écrivait, c'est-à-dire au plus tôt à la fin de l'année

I133. Cette date écarte aussi l'idée qu'il serait ici question (le
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

l'antipape Maurice Bourdin, renferme depuis douze ans dans un

monastère d'où ilu’était pas en position a d'empoisonnor le monde

entier n.

4. De quo aumnen ÙIUIISOW’] Cf. ci-dessus, p. 297.

5. a quondmn famosissimoj Ce quondam a été écrit après la mort

de Pier Leone, qui arriva sous lionerius II. On peut voir encore
Generated on 2013-08-14 15:59 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

son tombeau dans le clollre de Saint-Paul. C'est un sarcophage

antique. orné de sculptures représentant Apollon, les Ïtluscs et '

Marsyas. sur le couvercle en lit cette invocation :

+ TE PETRVS ET PAVLVS con-

SERVENT PETRE LEONIS

DENT ANIME CELO QVOS

TAM DEVOTVS AMASTI

ET on; - EST IDEM TVMV

LVS SIT GLORIA TECVM

Une épitaphe plus développée se lisait a côté de ce sarcophage,

avant l'incendie de la basilique (Forcella, Iscriz., t. X11, p. tt) :

Praeleril ul veulus princeps seu rem opulenlus;

et nos ut fumus, pulvis et umhra sumus.

Tel luntisque honis pollens Pelrus ecce Leonis

respire quant motliro nuuc legilur lumulo.

l'ir fuit immenrus. que»: prolos. gloria, r-rnsus,

:ustulit in uila non si! ut alter iln.

leymn servalor, palriur llrrux, L'rbis amulor.

erlruril relais Iurribus Ils/ru poli.

Omniu preclara mors ublenebrmvit amara

nominis, ergo Dei gratin narval ei.

luuius in mundu l'ulgebul sole srrumlo

srpurut hum: nobis cum pulus ulque lapis.

6. suumqzm raureIIm-ium] Jean apparaît pour la première fois

dans ces fonctions le 23 août tttSS (Jafl‘é, 5313?»).

7. lroninum rursum] Voila l'origine de re cursus en rythme pro-

sa’iqun des bulles pontificaies, qui a fourni :1 M. ‘Noël Valois le

sujet d'une étude intéressante, publiée en i881 dans la Bibliothè-

que rlc (‘École des Charles, p. tfit et suiv. L'auteur de ce travail

n'a pas remarqué ce temoignage historique, d'ailleurs en plein

accord avec les conclusions qu'il a tirées de ses observations sur

les bulles pontificales et les manuels de style employés dans la

chancellerie romaine. C'est depuis tielase II (I. 6.. p. 251)) qu'il


CLXII. GELASIUS n (1118-1119).

319

rico philosophe edoctus, scripsit in eodem coenobio posilus pas-

sionem szincti Erasmi sanctaeque Auatoliao; passionem qnoque

saucti Caesarii versibus ndornavit. Factus dehinc sanctae Ro-

manae ecclesiae cuncellarius, descripsit registrum l’usclialis

papae 1l. Demum vero in apostolica socle pontifex factus, Hen-

ricum jmperalorem propter investituram ecclesiarum excommu-

nicavit ; nique pro ordinandis ecclesiasticis negotiis üalliam in-

gressus, apud (.lluniacense coeuobium obiit. n

11. praenominatus...] A cette énumération manquent les trois

évetues de Silva Candide. de Préneste et de Lablcum-Tuscu-

lum. Pour le premier, dont le siège fut uni peu après à celui de

Porto, il est possible qu'il n'y ait pas eu alors de titulaire. (Jeux

de Préueste et de Labicum-Tuscnlnm étaient occupés respecti-

vement par Conon et Divizzo. Quant aux cardinaux prétres, le

biographe n'en marque que vingt-sept, au lieu de vingt-huit, qui

était alors le chiffre régulier. Peut-être _v en avait-il un de mort.

Les cardinaux-diacres sont au complet.

12. arrhicpiscopi....] 11 y a sûrement une faute à cet endroit.

Aucun métropolitain ne parait avoir assisté à l'élection de Gé-

lase II; du reste l'expression sed et alii rlerici Romani, qui vient

après, suppose que l'on ne sort pas du clergé romain. La multi-

tudeindiquée par l'expression quamplm-es, le rang, entre les

sous-diacres palatins et le bus clergé, convient plutot aux archi-

prétres, chefs du clergé attaché à la dessorrance réelle des égli-

ses, grandes ou petites, dont les cardinaux n'avaient plus à

s'occuper.

13. praeler/‘zuniliam noslmnz] (Jette familiu me semble bien être

la meme qui est mentionnée plus haut p. 302, l. 30, comme une

sorte de garde pontificale.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

1l. in monastcrioquodam quod Palladium dicitur] L'emplacement

en est marqué par la. petite église de S. Sobastiano alla l‘olve-

riera, appelée aussi S. Maria in Pallara, sur le Palatin. à gau-

che en montant de l'arc de 'l‘ilus. On y voit encore des restes de

l'ancienne décoration picturale, de style ancien, peut-être anté-

rieure au x'siécle (Stevenson, Il nimilel-o llizülit‘o, Modène. 1876,


Generated on 2013-08-14 15:59 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

p. 79). D'après la tradition, 0110 s'élève près du lieu du martyre

de saint Sébastien. Le nom de Palladium vient sans doute du

Palladium palalinum dont un praeposilus est mentionné dans une

inscription de Priveruum (6'. I. L., t.‘ X, n° 6H1). Sur l'origine

et la destination de ce sanctuaire. v. Do Ilossi. Bull. 1807, p. 15.

Quant à l'église, elle n'a, en dehors de ses peintures, dont la

date exacte reste àtixer, aucune attestation antérieure au xro siè-

cle; Thangmar, vie de s. Bernward d'llildeshoim (M. 6. Sun,

t. IV, p. 768) : « praesidente domno Gerberto apostolico cum

imperatore in Palare, in aecclesias. Sebustiani martiris ». Elle

fut donnée au Mont-Cassin, avec le monastère attenant, par le

pape Alexandra Il (Jafl‘é, 1725). — L'observation du biographe

que le lieu appartenait à la carie, s'explique par la proximité

du monastère et du palais pontifical qui s'élevaitau bas du Pala-

tin, entre la tour Chariularia, voisine de l'arc de 'l‘itus, et l'angle

oriental de la colline. Ct‘. t. I, p. 386, note 7.

15. infra domos Leonis cl Cencii Fraiupane] Il est sûr que c'est

dans cette région de Rome que se trouvaient les forteresses des

Fraiapune, ou plutôt les monuments antiques transformés par

eux en tours féodales. Ils en vinrent à occuper la voie Sacrée.

le Palatin presque tout entier, le Grand Cirque, le Septizonium,

le Golisée, les arcs de Constantin et de Titus. Mais ces acqui-

sitions se produisirent successivement, et plusieurs des plus

importantes étaient encore à venir au moment où nous sommes.

Il serait donc difficile de déterminer exactement les relations

topographiques entre les domus de Léon et de Gencius d'une part

et, d'autre part. le monastère du Palladium et le palais ponti-

lical voisin. Cf. le mémoire de M. de Rossi dans les Nolizic (Iegli

Scavi, décembre 1883. Ce qui est sur c'est que des établisse-

ments aussi paciflquesétaient entièrement au merci des Fraia-

pane et des hommes d'armes qui tenaientgarnisou dans leurs

forte-ressesLes cardinaux pouvaient être là, plus qu'au Latran

sans défense, à l'abri d'un coup de main populaire ; mais


320

CLXII. GELASIUS II (1118-1119).

Si. et quidem (Harem/8...] Ce scrupule était de date récente. Les

anciens Ordinrs et autres documents supposent que le pape, s'il

avait été pris parmi les cardinaux diacres, ce qui était assez

ordinaire, était ordonné évêque sans passer par le presbyterat, et

surtout sans attendre les Quatre-Temps. On se rat épargné

bien des embarras en restant dans l'ancienne tradition. Mais

déjà l'ordination de Grégoire VII avait posé un précédent dont

il était impossible de ne pas tenir compte.

25. quidam...] On peut croire que le biographe se désigne par

cette expression modeste, a moins qu'il ne soit l'antre personnage

anonyme dont il est question à la ligne suivante, al; une vitleli-

cet, etc.

26. ml demum Bulgamini] Les Annales Romaines, sans nommer

le propriétaire, indiquent l'emplacement de cette maison. Elles

disent que le pape vint in rrgione sancli Angeh, in ecclesia b. Marie

que si!!! est super fluvium Tiberis. Cette église doit être la même

que S. Maria in Secundocerea, mentionnée plus loin, c'est-a-dire

Sainte-Marie I'Egyptienne, l'ancien petit temple changé en église,

qui se voit au bord du 'l‘ibre, près du ponte Rotto. On était la à

proximité du port.

27. pennaci igne] Pandolpbe s'est aussi servi de cette expression

dans ses Gcsla trimnphalia Pisanorwn (Ughelli. Italia sac-ra, t. X,

snppL, p. 93).

2S. ad cflsh‘llm s. Pauli Ardeam] Le château d'Ardée appartenait

à l'abbaye de Saint-Paul depuis le un siècle. Il figure (cum roc-va

sua et lurre maiore) dans une confirmation de biens délivrée à ce

monastère par Grégoire VII. Entre Ostie et Ardûe la distance

est de près de trente kilomètres. Le cardinal l-Iugues se fit

sans doute relayer par ses compagnons, car l'exploit eut été
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

un peu fort pour un homme seul.

29. (lb illis hominibus] Gaète reconnaissait alors la souveraineté

des princes normands de Capoue.

30. Convenerunt arrhiepiseopl] Outre les archevêques nommés

ici, il y en avait encore 11 cette époque, dans l'italie méridionale,

neuf autres, ceux de Sorrente, Amalfl, Tarente, Otrante, Reggio,


Generated on 2013-08-14 15:59 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Cosenza, Conza, Acercnza, Rossano.

3l. infra kul. mal-[fi] Le samedi des Quatre-Temps tombait le 9

mars , c'est cejour-là que Gélase fut ordonné prêtre : sa consé-

cration épiscopale eut lieu le lendemain.

32. feslivilalem paschalem Capuae] Pierre du Mont-Cassin :

u In festivitate autem paschali, imposito sibi Romani orbis dia-

demate, cnm magna lande et gloria ad patris Benedicti monaste-

rium Capuae sitnm venit, celebrataque missa sollempniter ad

episcopium civitatis rediit, ornatis plateis et arcubus Romano

more. » Pâques tombait le '14 avril en lus.

33. quenda-m Maurilium] cf. ci-dessns, p. 300, note «i9.

3l. cash'um papae Tw-rirulam] Il s'agit ici de Torrico, localité

située a deux lieues à l'est de F'rosinone, au dessus dela route de

(lapone. A peu de distance de là, toujours vers l'est, ne trouve

un casale ltongio, qui parait être le castellulum dont il est ques-

lien un peu plus loin.

35. abbnlîs s. Andreae] Cet abbé est le cardinal diacre de Saint-

Eustache, nommé plus haut, p. 3l2, l. 34.

36. inde ads. Germanum...] Ci. Petr. Casim: « Posthaec idem pon-

tit‘ex ad hoc monasterinm venions cnm immense honore ac gau-

dio ab uuiversa congregatione susceptus est atque per pluri-

mos dies in bac terra moratus est. Robertns interea princeps

exercitum congregans ad hoc monasterium venit, Romam, sicnt

promiserat pontifici, cum eo itnrus. Audiens antem quod imperæ

tor oppidum quod Turricula dicitur obsideret. Casini snbstitit,

nbi etiam nuntins imperaloris suscipiens, Capnam repedavit.

Imperatorinterea cum oppidanis foednsiniens Romani rediit,ibi-

que dis sancti Pentecostus (2jnin)ab eodem heresiarcha coronatns

Lignriam rediit.

37. Rimco]](‘.t'. ci-dessns, note 34.

88. l‘r/ilw- dur et priucrps...] Le biographe oublie de dire qu'a-

vant de rentrer chez eux, les Normands préparérent les voies au

pape en s'emparant de Rome. Ceci résulte d'une lettre écrite à


CLXII. GELASIUS 11 (1118-1119).

321

lage, appelé Estegel, àô kilomètres au N.-0. de Saint-Gilles, l'é-

duit maintenant à une simple terme. L'église fut incendiée on

1703 par les Cumisards et vendue en 1791 (Goiflon, Diclionn. lo-

pogmphique du diocèse de Nimes, Nlmes, 1881, p. 119).

46. cool. 5. Silveslri de Tillano] S. Silvestre de Teillnn. La loca-

lité de Tellinnum est déjà mentionnée en 850 dans le cartulaire

de Psalmorli; c'était autrefois un prieuré.'donuo en 1082 à Psal-

modi par Pierre Ermengaud, évêque de Nlmes (ct. Jnflé, 7016 b);

maintenant ce n'est plus qu'une ferme. située sur le territoire de

la commune d’Aimargues. a :5 kilom. S-S-E. de Lunel. L'église fut

ruinée nu .\'Vl° siècle par les calvinistes (üoill'on, l. cfp. 317).

47. eccl. s. Sleplrani de TOI'Itflr'o] Tornac, prieuré dépendant de

l'abbaye de Gluny, est maintenant un village compris dnns la

commune d'Auduze, à 3 kilom. 3-13. de cette localité. sur la rive

droite du Gardon. L'établissement monastique fut ruiné dans les

guerres de religion (Goii‘fon, l. e. p. 376).

48. per Podium] Cela est bien difficile à croire, si l'on tient

compte de la saison, de l'état de santé du pape et de l'itinéraire

indiqué plushaut,note H.

49. rrges av principrs] Louis VI lui envoya Suger, qui le ren-

contre à Maguelonne ets'entenditavec lui pourlui ménager une

entrevue avec le roi; elle devait avoir lieu à Vézelny. C'est tout

ce que l’on connait d'événements analogues à ce texte.

50. snbita passions correplus] Il tombe malade à Mâcon : lettre

de Ilugues de Cluny àl'ulibé Ponce (Migne, P. L.. L CLXVI, p. 841):

« Lugdnnum (iulliae pertransiit, .\latisconam descendit, ubi gru-

vissima aegritndine confectus se Glunincum perferri instantissime

praecepit. Quo deportatus summnque revurentin susceptus, com-

pleto episcopatus sui anno ldiebus IlII, in medio l‘ratrum, cir-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

cumstantibus episcopis cardinalibus. in propria domo proprius

pastor in pace Cluniaco quievit. »

5l. Corpus honorabililer] Sou tombeau se trouvait, dans la

grande église de Cluny, inlcr crucem et allure, poslehorum(C/n‘on,

L‘luuiuc., Bouquet, HisL, t. XII, p. 3i3).'_Quant à son épitaphe par

Pierre de Poitiers, l'ir gruvis et supiens, etc (Migue, l'. I..,


Generated on 2013-08-14 16:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

LOLXIII, p. 473), elle n'a sùrumentpns été gravée sur son tom-

beau; c'est une composition purement littéraire, postérieure

d'assez longtemps à la mort du pape.


322 CLXUL CALIXTUS II (1119-1124).

CLXIII.

KALIX'I‘US, quiet Guido, natione Franous, consauguinitalis lineam a regibus Alemanniaey Francine atque

Angliae ducens, praefuit Romanae ecclesiae annos V menses

Hic a cardinalibus qui cum papa Gelasio iam Cluniaco sepulto ab Urbe in Franciam venerant, dum esset archie-

piscopus Viennensis in papam Cnlixtum electus est. Qui se indignum iterato reclamans iccirco modis omnibus

resistebatl quia incertum haberetura multis utrum Piomae ratum factum huiusmodi teneretur. Propter quod

vix ’ cappa rubea amiciri sustinuit donec nuncii redientes a Roma per domnum Petrum episcopum tunc vicarium,

per cardinales omnes, per domnum Petrum Leonis (nam3 iste nimium laboravit in verbo propter diaconum filium

suum [Petrum] P. Leonis qui potissimum Francine peregerat causnm'), per praefectum et consules, per clerum

atque populumv viva voce ac litteris electionem ipsam canonice iureque firmarent. Facto igitur hoc omnium

subscriplionibus ‘ optime roborato, tunc papa sollempniter a Lamberto Hostiensi episcopo et aliis quamplurimis m

in Dei nomine consecratus simul cum suis omnibus Romanum iter incepit.

Yenlum est ad Provinciam1 in qua sancti luliani aecclesiam1 cellam 5 Psalmodiensis cenobii, idem papa nimium

celebriter dedicavit. lnde per“ sanctum Egidium Romam non multo post sanus et incolumis rediit, ubi a iamdicto

Petro Portnensi vicurio3 cardinalibus, clero toto ac populo tanta 7 gloria est et honore susceptus quanta diebus

nostris nullus umquam fuit praesul de Roma tractatus. ‘5

lbi aliquamdius commorans Hugonem cardinalem a Benevento vocavitz idem enim domnus llugo Beneventum

tenebat cum quo simul et aliis pariter per campaniam et Casinense ’ cenohium ipsum adiit Benevenlummbifere

acsi Rome fuit gloriose 1° receptus venerunt ad eum ilico Guillelmus ‘1 Apuliae duxv princeps Capuane urbis

lordanusi comes llanulfus de Airola, lordanus comes de Ariano, Robertus comes de Loritello et innumeri alii qui

eidem ibi hominium fidelitatemque fccerunL His ita dispositis paulo post Romam per Maritimam rediit. ‘20

Tunc a Spiritu sancto commonitus Lamhertum llostiensem episcopum, domnum Saxonem cardinalem presbi-

terum sancti Stephani in Celio monte et Gregorium diaconum sancti Angeli ut pacem pacis filius in regno et

Ecclesia reformaret, ad Henricum imperatorem Alamanniam delegavit. sed quid plus? Uno totum volo dicere

verbo. Legati missi in scriptis pacem ofl‘erunt; et quemadmodum in Lateranensi palatio tabula ‘2 privilegìi

repraesentat, pax ad velle pape ab imperatore simul et recepta est et perpetuo annuente Domino stabilita. 35

Inde ‘3 in Apuliam,legatis iam ad Urbem regressis, iter-ato descendit. Nam comes Rogerius de Sicilia tunc,

nunc “‘ autemltaliae l'ex, Calahriam et Apuliam icleo licenter intrav

peret Alexii quondam imperatoris constantinopolitani filiam, qu

iverat et ter
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

eraty quoniam Guillelmus Apuliae dux, ut acci-

ae non postea ei data est in uxorem1 Bizantium

ram quae ei competitdomno pape in eundo commiserat. cumque iamdictus comes arcem de Calabria ‘5

quae Nuceforis dicitur obsideret, domnus papa ad eum ut ab obsidione cessaret domnum llugonem cardinalem 30

dìrexit. [vit cardinalis et infecto negotio rediit ; papa‘aulem in comitem tali omine surgit quali et parentes" post

VARIANTES DU MANUSCRIT.
Generated on 2013-08-14 16:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

6 capa-8 Petrum suppl. h

l —18 fit (rorr.)-i9 Lorotello h-za in Alam. h- 24 privilegio — 26legati(

—31homine (carra) .

corr.) — re grossi ( corr.)


CLXlIL-CALIXTUS Il (1119-1124). 323

10

15

20'

30

eum, sicut ipsi vidimus, erant insurrecturi. Nam 1ere omnes cardinales melioxes quos habuit in lemporibus illis,

sed et magnum llugonem, cardinalem nobilem et intlustrium, mortuos cum non paucis ex domesticis perdidit,

et demum quicquid voluit ipse comes Rogerius cum papa semivivo peregit.

Rediit ad Urbem, in lecto evasit, et ‘7 illo anno nongentorum nonuginta septem episcoporum sive abbatum

numero Laterani concilium celebravit, in quo vir regali stirpe progenitus 1ere iam deperdilam mundo pacem

restituit.

Fecit ordinationes in Urbe cardinalium et episcoporum quamplures :primo domnum Petrum Leonis cardinalem

sancte Mariae in Transtiherim ubi oleum fluxit, domnum Crescentium sanctorum Petri et Marcellini, Amicum

sanctae Grucis, Guidonem sanctae Balbinae, Teobaldum sanctae Anastasiae, Robertum sancti Clementis, cum

aliis presbiteris cardinalibus; sed et diaconos cardinales lonatham sanctorum Cosmae et Damiani, lllatheum sancti

Adriani, Americum sanctae Mariae novae, An'gelum sancte Marie in Domnica, Gregorium qui et Tarquinius sancti

Sergii, lohannem Daul‘erii, virum nobilem de Salerno, sancti Nicholai de carcere Tulliano; subdiaconos aliquot,

meque Pand[ull‘um] usque ad subdiaconum ipse promovit; innumeros minoris offitii clericos ordinavit.

Nemo hunc umquam vidit beati Petri basilicam absque donis intrare, nee missam inibi nisi primitus assignato

dono cantare.

Hic pro pace servanda turres1s Cencii, domnae Bonne et Unquitatis dirui et ibidem non reparari praecepit;

saxa ‘’ optime l'orticie supra Itomam a Monaldo comite emit et honori sancti Petri adiunxit. Cortinas multas

et pallia, candelabra de argento, campanas et pavimenta, fundos atque casalia beatoPetro donavit, et multa

per ecclesias alias benefitia contulit. Aquam ad Urbem reduxit, molendina cum vineis iuxta lacum 2° aplavit, aec-

clesiam sancti Nicholai“ in palatio fecit, cameram ampliavit et pingi sicut apparet hodie miro modo praecepit.

lnlerea22 Burdinus in Sutrio prope Romam Aecclesiam persequi, peregrinos praedari, in papam et in alios

maledicta congerere, queque alia huiuscemodi poterat tam per se quam per alios facere non cessabai. Tunc papa

fretus abunde iamque ab omni parte Domino volente securus, parat magnum exercitum, Iolxannem Cremensem

cardinalem sancti Grisogoni Sutrium contra Burdinum_ praemisit, ipse eum e vestigio sequitur. Demum Sutrii

' convenerunt; pugnatur attentius ; vincitur, capitur Burdinus, adducitur, sic tamen camelo subvectus. lvit cum
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

victoria23 papa contra Godel‘ridum, Landum et Ranaldum comites de Ceccano rebelles, et nisi Ranulfi comitis

de Airola intercessisset proditio, l‘ecisset inde papa qualem iusticiam debuisset. Non tamen sine pace pacis custos

abscessit. Burdinum in Cavensi cenobio trndi praecepit, Romam rediit et in alta pace resedit, pauperes profunde

procurans.

Gaudebat mundus fieret dum papa secundus. Sed nulla potentia longa. Nam l'ere iam antiqua Octavranr tempora

redundabant, iam Christus continue in mentibus [id elium nascebalur, dum t‘ebris inopîna proveniens papam repente
Generated on 2013-08-14 16:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

consumit et caput nobis omnibus in solo papa cecidit. Nec mora, confessus et ordinatus, ommbus ululantibns,

obdormivit in Domino, et sic pacis pater cum ipsa pace recedit. Amen.

Sepultus est 3‘ Laterani iuxta domnum papam Paschalem in festivitate sanctae Lucie vlrgmls.

VARIANTES DU MANUSCRIT.

7 Lconem (c0rr.) — 8 ubi supplcm' . — 11 nome-Marie gym I. 11 — 13 l‘arr‘e —- 17 rqarari n ibidem — 25 si (coi-r.) —. l

27 pape (conu) —- 31 de repente (corr.)


(ILXIII. CALIXTUS Il (me-n24".

NOTES EXPLÏGATXVES.

l. resîslebal...] Lettre de Calixte Il a l'archevêque de Mayence

Adelbert (Jatte, 6683) : « Cougreuati nainque in unum die altero

post edvenlum meum episcopi cardinales et centum clerici et

laici Romanorum invitum me ac penitus ronitentem in Romauae

ecclesiae pontificem Calislum unanimiter assumpscrunt.» Cf. Hisl.

Composlellana, 11, 9.

2. vin r'appa rubea nmîciri suslinuit] Ceci est un peu forcé. Ca-

lixte, élu :‘t Cluny le 3 février, fut a couronné u, c'est-:l-dire ins-

tallé religieusement, à Vienne, le dimanche suivant 9 février. Ce

n'est que le l“ mars que se tint à Romel'assemblée du clergé et

l du peuple où tu! ratifié le choix du nouveau pape.

3. nom isle...] Cette parenthèse est destinée à relever le service

rendu à Calixte‘ II par Pierleone à Rome et, en France, par le

cardinal son fils; c'est du moins ainsi que je comprends l'ex-

pression assez vague peregerat causam.

Il. omnium subseriplionibus] Les pièces sont conservées. Dans le

Codes: Udalrici (Jall‘é, ItibL, t. V, 1).‘3l8-352) figurent : l0 une

lettre du cardinal-vicaire, Pierre, évêque de Porto. adressée en

général aux Romains qui avaient suivi en France le pape Gélase;

2° une lettre des cardinaux-prêtres; 3° une lettre des cardinaux-

diacres; 4° une lettre des cardinaux évêques de Sabine et d'Al-

hano: 51 une lettre du clergé romain en général; ces quatre

lettres sont adressées respectivement aux cardinaux pretres, dia-

cres. évêques, et autres membres du clergé romain qui se trou-

vent en France; 6° une lettre des évêques et des cardinaux de

lionne aux prélats et aux fidèles des Gaules et des autres pays.

Murtène et Durand. Volt. S‘mz, t. I, p. 647. ont publié. outre ces

pièces, le décret même de l'élection, et une lettre de divers mem-

bl‘ç‘S du clergé romain, schismatiques depuis longtemps, qui dé-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

clarent adhérer au nouveau pape.

5. Psalmodiensiscenobii] (le monastère célèbre, séculariséau XVI‘

siècle, se trouvait à unelieue au N. N. E. d'Aigues-Mortesson nom

se conserve dans celui d'un mas isolé. Sur l'église et la celle de

Saint-Julien, je ne puis mieux faire que de transcrire ici une

note que je dois à l'obligeance de M. Ch. Molinier : a Le monas-


Generated on 2013-08-14 16:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tere de Psalmodi avait été anciennement transporté, par crainte

des invasions sarrasines, dans un lieu appelé Corniliacum, et l'on

_\' avait construit trois églises dédiées à la Vierge, à saint Pierre

et a saint Julien (Gallia chrisL, t. Vl, instr. col. l7l, diplôme de

905)). Il fut plus tard restauré à Psnlmodi même. Dans des bulles

pancartes un peu antérieures à Galixte II, on trouve mentionné

encore locum de Corneliaco, cum. ecclesia s. luliani, rum suis

r'ellulis et perlinentils (ibi‘tL, col. 187). C'est donc cette église que

Calixte Il aura consacrée en “19. Mais ou était-elle? Examen

fait des cartes, je propose un lieu que Cassini qualifie de métal‘

rie et qu’il marque sous le nom de Saint-Julien, à l'ouest de

Massillargues, sur la lisière des diocèses de Montpellitr etde Ni-

mes. Tout le pays appartenait à l'abbaye de Psalmodi. » Cette

consécration eut lien vers le 20 juin lit‘). Calixte se trouvait a

, légèrement. Calixte II vint à Saint-Gil

Saint-Gilles le 48 et le 19; le 28 il était à Maguelonne, d'où il

se rendit à Toulouse.

6. par .9. Egidium Romam non multo post] Ceci est dit un peu

les vers la mi-juin 1H9;

il séjourna encore près d'une année en France; mais, quand il

se mit en route pour l'Italie, il passa par le Mont-Cenis. sans re-

descendre en Provence. Son entrée à Rome eut lieu le 3juin “20,

un an et quatre mois après son élection à Cluny.

7. tmzfa glorim. suscrplux] ct‘. la lettre du pape lui-même à son

légat Etienne. Jafl‘é, 6852, et le récit de l'abbé Eginon. témoin

oculaire, Migne, I’. L., t. ULXX, p. 880.

8. aliquamdiu] Calixte quitta llome au commencement de juillet.

9. per Cmineme cenobinm] Son passage est marqué dans la

Chronique du Mont-Cassin, w, 68.

l0.gloriose rrceplus] Falco deBénévent (Migne, P.L., t. (ILXXIlI,

p. H80) nous a conservé, sur cette réception triomphale, des détails


CLXIH. CALIXTUS- Il (1119-1124). 325

forteresse féodale, on pourrait dire que la mesure prise par Ca-

lixte Il fut un coup porté exclusivement aux Fraiapani ; mais

rien neprouve qu'il soit ici question d'une seule et unique fer--

teresse.

2l). saa'a oplinle fortifie...) J'ignore ce qu'était cette forteresse et

qui étaitle comte Monald; mais le reste de la phrase donne lieu

de croire que l'édifice n‘étaitpas éloigné du Valican. P. Mallius,

auteur contemporain, ditqm: Calixte .lI restaura et consacra le

maître-autel de la basilique de Saint—l'ierre(De llossi, lmmzclu'ist.

t. II, p. 221).

2l. i'ua'ta lanum...] Auprès de la porte Aainaria. Sur ces tra-

vaux, voy. la vie du Liber Censuum.

' 22. Prclcsiam s. Nicolai] Celte célèbre chapelle a peut-être suc-

cédé à l'antique oratoire de Saint-Césaire dans le cestiarium du

palais pontifical (t. I, p. 481, note le). Elle avait survécu, avec le

lI-iclinium de Léon III, qui l'avotsinait. à. l'abandon et à la des-

truction du Latrau ; c'est seulement sous Benoit XIV, en l‘lt‘l.

qu'elle fut démolie. Diverses descriptions nous en sont restées,

avec des copies plus ou moins parfaites des peintures et des ins-

criptions. Les plus anciennes sont celles de Pictro Sabine (De

Rossi, lnscr., l. ll, p. 427, 11° 59), de Pam'inio (De .xeplem U,eccle-

siimp. 173) et de Grimaldi (E. Müntz, Bibl. des écoles rl'zllhèlu’s et

de Home, t. I, p. 253). Ce monument a été l'objet d'une étude ap-

profondie de la part de M. de Rossi (Esame storicu cd arr/ieologico

(le! l‘imnmglne (li l'rlmno Il papa, ctc.. extrait de la revue Gli

slmli in IInIia, te année. llome, 188i). La décoration avait été

conçue de manière à faire de la chapelle Saint-Nicolas le monu-

ment du concordat de Worms et des longs ell‘orls des mailles

conlrel'investiture séculiére. L'abside comprcnaitdcux séries de

tigures : en haut, dans la conque, la Vierge-Mère, assise sur un


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

troue entre deux anges, l'Enfant Jésus sur ses genoux, couron-

née par la main divine ; àsa droite et 5. sa gauche deux Saints

debout, saint Silvestre et un autre. celui-ci vétu du pallium,

mais sans tiare; a ses pieds deux papes proslernés. (.ialixle Il

à la droite de la Vierge et a sa gauche un autre pape. Au des-

sous de ce premier groupe, une série de neuf figures: d'abord


Generated on 2013-08-14 16:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

saint Nicolas, au centre 1 à sa droite saint Grégoire le Grand,

Alexandra Il, Grégoire VII, Victor III; à sa gauche saint Léon

le Grand, Urbain Il. Pascal Il, (iélaseII. — Outre les noms des

personnages, ocrits à coté d'eux, la fresque ahsidale (le Saint-

Nicolas portait deux inscriptions ; l'une d'elles se lisait au des-

sous du groupe central de le. Vierge-Mère, l'autre se dévelop-

pait à. droite et à gauche de la précédente et formait comme la

dédicace du monument. (les inscriptions furent copiées au com-

mencement du xvu° siècle par Grimaldi et par une autre per-

sonne, dont le dessin, maintenant conservé au chateau de windv

sol‘, a été publié, partiellement pour les peintures, entièrement

pour l'inscription, dans le l'esliarium clirislianum de Marriot, pl.

46. Plus d'un siècle avant. P. Sabino les avait vues en meilleur

état de conservation. Les voici d'après sa copie: l° sons l'image

de la Vierge:

I’residel aellicreis pin ni'rgo Maria choreis.

2° dédicace:

Suslulit ItOC primo lemplum Galliatu: al; imo

rir celebris lat-.- GaJorum nobililale.

Letue Cnllislus papalus culmine [relus

hoc opus ornant‘! variisque modis decoravil.

LIBER PONTIFICA LIS, t. Il.

.Les mots Lotus L'allislue, au troisième vers, avaient péri lorsque

furent exécutées les autres copies, sauf, au commencement, une

lettreA précédée d'une ou deux autres. M. de Rossi, l. 0., p. 20

(du tirage a part), a déjà fait observer que la règle du vers léo-

nin exige la transposition Cullistus letus, et que l'orthographe

Cullislus doit être corrigée en Gnlia'lus, suivant l'usage du me

siècle. La copie de P. Sabine comporte donc un certain degré

d’inexactitude. Ajoutons que la lettre A, constatée par les autres

copies, ne concorde pas avec le début du troisième vers tel qu'il

le donne. D'autre part il est singulier que le nom de (jalixte il


326

CLXIH. CALIXTUS Il (Mm-M24). -

Cette hypothèse explique pourquoi le nom de l'un des deux pa-

pes agenouillés n'était plus visible en “il siècle. Elle ouvre aussi,

en permettant d'identifier avec saint Anaclet la figure pontificale

qui, dans la composition supérieure, l'ait pendant a celle de saint

Silvestre, un moyen de rendre compte d'un autre fait. Pourquoi

cette figure ne porte‘t-elle pas la liare ‘? Ce n'est pas un saint Ni-

colas, puisque ce saint était représenté au centre de la composi-

tion inférieure. Si l'on veut chercher un rapport entre elle et le

nom du pape piosterne à droite, il faut exclure saint Honorius,

parce qu'il n'existe pas. saint Anasiase et saint Innocent, parce

qu'on ne connait aucun saint de ce nom (j'entends un saint de

quelque noioriéié) qui ait été archevêque: les deux papes Anas-

tase I et Innocent Isont exclus aussi, car on leur cul certainement

mis la tiare. Saint Anaclehau contraire, devait être représenté sans

tiare, d'après les idées du temps, la tiare étant censée remonter

à saint Silvestre. — En somme le monument a été entièrement

conçu par Ualixte II et partiellement exécuté sous son pontificat:

Anaclet il y mit la dernière main.

23. Interea Burdinus] Nous avons encore (Jail‘é, 6002) une lettre

de Calixto II ou il raconte lui-même ce succès. L'événement se

place après les fêtes de Pâques, c'est-à-dîre après le dimanche

in ulbîs, 17 avril 1121. Sulri ne résiste. que huit jours; la lettre

de (Jalixte, datée de Sulri, est du 27 avril. D'après Falco de

Bénévcnt, le malheureux antipape aurait fait son entrée ignomi-

nieuse a llome dès le :33 avril (VIIII kal. mai). Cf. les Annales

Romaines, le Liber Censuum, la Chronique du Mont-Cassin et celle

'd'Eklieliard. Le détail du chameau est relaté dans la plupart de

ces documents. — La basilique de SninbChrysogone, restaurée

par le cardinal Jean de Crème, peut être considérée comme un


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

monument de cette victoire.

Et. lui! rum violer-[mu] Annales de Ceccano. M. G. Sein, t. XIX,

p. 28E,àl‘annôe 112i: « Calistus papa eum Romanis etcum maxi-

ma gens venit super Arenariam; Scul fallaciter hoste sua praeliaute,

vacuus reverlitur. u Ce texte localisel‘aciionmilitaire tentée par

Calixte II en 112i ; Arenaria, maintenantArnara, est une localité


Generated on 2013-08-14 16:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

située :1 une lieno environ à l'est (le Ceccano. D'autres faits, rap-

portés parles mêmes Annales,se placent en l 123 : «Kalistus papa. iterum et iternm congregato exercitu, post alia caslra expngua-

vit: cepit îllagenliam, et haro capite truncatus est, uxorque eius

et filii oxpositi. qnia inlerfecerant apud Piperuum Crescentium,

comitem domui papae. Idem l'ecit Aqueputiae.»Maenza est un

village situé à LIEUX lieues au N. de Piperno; Torre Aquapuzza

se trouve entre Sezzo et Sermoncta, :‘t une lieue environ au S. E.

de cette dernière localité.

25. Srpullus est Lalcrmzi] Dans l'abside ou le transseptsudœntre

Pascal Il et Houorius 11, comme le marque Jean Diacre (Migne.

P. L., i. CXCIV, p. 1551).


GLXIIII. HONORIUS II (1124-1130).

CLXIIH

HONORIUS, qui et Lamberlus, Iiosliensis episcopus,sedilannos V. Hic de mediocri plebe comitatus Bononien-

sium genitus, hene lamen lilleratus, a domno papa Paschali rece

Regie' aulem memorie Calixlo papa defunclo,

Leo Fraiapane,

plus est et in episcopum Bellilrensem promolus.

omnes paires de curia cardinales et alii, praeserlim Pelrus Leonis et

pariter condixeruut ul usque ad diem tercium, cum simul exinde secundum scita canonum

5 perlractarent, interim nulla de eleclione meniio haberetur. Iioc iccîrco polissimum Leo Fraiapane staluerat ut

infra datum spalium quod de Lamberlo diulius cogilaverat aliquanto quietius perfiuireLNam totus ab hoc populus

Saxonem 2 sancti Stephani cardinalem fulurum papam pelebaul; quod, uL deciperet aptius. et L00 Fraiapane itidem

_ simulabal. In sero aulem praesenli’ idem Leo per nuntios unumquemque seorsum de cappellanis cardinaliumprae-

moue! ut mane summo diluculo cum pluviali rubeo sub cappa nigra relento, ignorante ‘ domino, eundem suum

.40 dominum indueret. islud vero propter hoc ingenium adinvenerat, qualinus singulos pro accipiendo de manibus

eius papalu atlentioi'es i'edderet et sic sallim absque limore venirent. Et quidem faclum pape Gelasii recolenles con-

venire limebant. Tamen in crastinum illecti fatuique conveniuntintra beali Iohannis basilicam ; in aecclesia 5 quae

Sancti Pancratii dicitur episcopi ac cardinales inlrarunt; ibique post verba quelihet, Ionathas‘ sanclorum Cosme et

Damiani diaconus cardinalis, collaudantibus omnibus, ipso etiam domno Lamberlo episcopo, Teobnldum cardi.

nescio cul‘, alîquando quae nollet. lnceptum est Te Deum laudamus gaudendo; non [amen dimidialo, adhuc

Lamberto pariter nobiscum alla voce cantanle et ecclesia, Boberlus impius Fraiapane verli fecit in luclum cythamm.

Etenim ipse cum quibusdam consenlaneîs suis et aliquihus de curia Lamberlum Ilosliensem cpiscopum papam

acclamaverunl; deinde in symis ‘quae anle aecclesiam beali Silveslri sitae sunlsine mora cum composuerunt. Unde °

20 licet maxima discordia et tumullus emerserit, tamen postea pacificalis omnibus et ad concordiam redactis in papam

Ilonorium sublimalur.

Hic fecit ordinationas in Urbe quamplures, presbilerorum, diaconorum et minorum ordinum : Pelrum sanclae

Anaslasie, Comilem sanclae Sabinae, Gregorium sanclae Balbine, Malhaeum sancli Adriani, iiugonem‘ sancli

Theodori, Guidonern sanctae Marine in Via Lala, et episcopos aliquot extra vel infra Urbem. '

25 Iluius lemporibus Pontius ‘1 quondam Cluniacensis abbas ah ce Romam relentus ibi defunclus est et in monas-

lerio sancli Andreae sepullus.

Non postmullum lemporis idem papa Lateraui infirmalus ad mortem, quorundam palrum consiiio ad idem
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

monaslerium sancli Andreae quod ad clivum Scauri anliquilui vocalur se defem-i iussit, ibique inpaoe" defunclus

est.

VARIANTES DU MANUSCRIT.

1 V <meus Il) h '-— 6 aliquaudo l1 —— 7 pctebat, quos 11 — li sallem h — 19 symiis h — 27 consilio in idem] cm tmtum

legilw', cetera cvunidu sunt; 2" m rcscripsit conspic et «lin quae cl ipsa cvanuerunt. S'tppi'cvi hic ct infra opc cod, Parisîui 5m12. ..

28 litlerae scauri au çvanidav Sun!


Generated on 2013-08-14 16:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

:3 nalem presbilerum sanctae Anastasiae in papam Celeslinum cappa ruhea celilusT induit. Sed patilur Celeslis, ego .
.328

CLXIIII. HONORIUS Imiter-1130).

' xo'rss EXPLICATIVBS.

l. Ilry/ie aulem...] Ce récit est le plus détaillé que l'on ait sur

l'élection d‘lionorius II. Pierre-Guillaume ne nous donne ici,

jecrois, qu'une partie du texte de Pandolplle. Ct‘. ci-dessous,

note 9. ‘ i

2. Saronem s. Slephani] Celui qui fut plus tard chancelier d'A-

naclet IIj cette circonstance explique la bienveillance'que lui té-

moigne ici Pandolpbe. V

3. in sera praesenti] Cette expression n'a pas de sens. Il doit

manquer ici quelque chose au texte de Pandolphe.

t. ignorante domino] Je ne parviens pas à comprendre comment

un manteau rouge, porté à son insu par un cardinal. pouvait avoir

quelqueiufluence sur son ambition ou son courage. Il t-std'ail-

leurs bien dillicile de mettre à quelqu'un un manteau rouge sans

qu'il s'en aperçoive.Les mots ignorlmle domino ont tout l'air d'une

correction maladroite: Pnndolplic n'a pu écrire une telle absur-

dite.

5. in aecclesia quae s. Pancralii dicilur] (jette église était la chu-

pelle du monastère de Saint-Pancrace, auprès de 1:1 basilique de

Latran, «lu coté du chœur des chanoines. Ct‘. ci-dcssus, p. 2;’, l.

20. et p. 43, note 80. Elle a disparu depuis longtemps.

6. Ionalhas...] Encore un partisan d'Anaclet II-

7. celitus] Expression excessive. qui est sans doute aussi un.‘

retouche de Pierre-Guillaume. Pandolphe aura probablement

écrit celeriler. . _ . H ‘ l, I. . . .

8. in symis] Les symae (sigmar) étaient des 'sieg‘vs de marbre

avecun échancremcntmimi-circulaire; sur ces‘sièges‘, qui existent '

encore, et sur la cérémonie dont il est ici question, ci. ci-dessus.

,p. 30'3, note Æ.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

t). Ulm'e Iicel...] Le ton calme de cette phrase concorde bien peu

avec l'animation du récit qui précède. Nous savons du reste par

d'autres documents ‘que l'intronisation définitive d'llouorius ‘Il

n'eut lieu qu'au bout d'une semaine d'agitation. Il est croyable

que, ici encore. Pierre-Guillaume aura retouché Pnndolphe, ou

plutôt qu'il aura l'ait. ici une large coupure dans son texte. l
Generated on 2013-08-14 16:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

10. I'onlius] Ponce. abbé de lllnny. célèbre par son conflit avec

Pierre le Vénérable et par son schisme. Il mourut à home en “25.

il. in pare] Celle expression représente une énorme atténuation

de la réalité. Si IIonorius mourut au couvent fortifié (le Saint-

André, c'est parce que le Latranu‘élait plus sûr.0n sait d'ailleurs

comment ses derniers moments furent troublés parles conflits que

sa mort transforma bientôt en schisme. '


VII

ANNALES ROB/{AINES

Le manuscrit Vaticanus 1981 contient, sur des feuillets ajoutésà la lin, un recueil de pièces parmi lesquelles

plusieurs sont des récits relatifs à. diverses périodes de l'histoire pontificale du m siècle et du xn‘. L’esprit des

narrateurs est, en général, celui du parti impérialiste, hostile à la réforme grégorienne. Cependant le récit de la

captivité de Pascal Il est sûrement l’œuvre de l'un de ses clercs.

A l'exemple de Pertz, qui le premier donna à l’ensemble de ces documents le nom d’Annalcs Romani

(Monum. Germ. Script. t. V, p. 168-189), jeles reproduis ici, non dans le désordre oùle manuscrit les présente,

mais suivant l'ordre chronologique. J'ai revu l'édition de Pertz sur le texte original; dans celui-ci l'écriture n’est

pas toujours de la même main; mais les copistes sont respectivement contemporains des récits qu'ils transcrivent.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-14 16:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Generated on 2013-08-14 16:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
(104441073)

Auuo ‘ ab lncarnatioue Domini MXLVI, indicione Xlll, presidente in urbe Roma Benediclo Vllll papa, anno

eius Xll

orla est in urbe Roma grandis seditio, ita ut in unum omnes concerlali venirent, et eiecerunt

eum de sac pontificatu. ln i pso denique anno, in festivitate sancte Cecilie, obscnratum est sol quasi trium orarum

spatia. Et factum est cum eiecissent pontificem ex suo pontificatmorta est’ inter Ilomanos et 'l‘ranstiherinos grandis

seditio, ut in unum omnes congregatos Romanes ad obsidendam Traustiberim pergerent Vll die mensis ianuarii;

et l'aclum est praelîum magnum inter Romanes et Transtiberinos. Qui videlicet Romani in l'ugam versi suut

probter comites qui veniebant per montanam, scilicet 3 Gerardo Rain‘erii filius et celeri cum multis equitihus qui

erant fideles dicti pontifici, et ad ‘ portam venerunt Sassie. Ibi omnes unanimiter se inmittentes, ex multi-

tudiue copiosa sull'ocatis C et en amplius homines maiores et minores. Et die tertio terre motus factus est

10 magnus, ita ut ecclesie signis sonarent. Tunc 5 omnes Romani in unum congregati elegerunt sibi pontificem

lohannem Sabinensem episcopum, cui posuerunt nomen Silvester, qui optinuit pontificatum diebus XLVlllI.

Quo eiecto 5 Benedictum pontificem reduxerunt in sua sede. Tunc praedictus Benedictus non sufl‘erens Roma-

num populum, eiusdem pontificatus sni honorem per cartulam 7 relutavit lohanni archipresbitero sancti Iohannis

ad portam Latinam, suo patrino, in die k1. maias, cui posuerunl nomen Gregorius; qui etiam pontificatum

lh tenuit annum unum et mense octo minus dies undecim.

Ileinricus Dei gratin invictissimus Cesar, audita ‘ fama inaudite controversiae, cum magna potentia et cum

Van. — 4 ilclum ceteri —7 cum] circa eum Pcrtz: locus lcclu difl’icilis

NOTES EXI’LICATIVES.

1. Ann0...] Ces données ne concordent guère. L’an t2 de Be-

noit 1X correspond à. l'année 10-11, I’indiction XIII à loti-tel5.

L'éclipse du 2;‘ novembre donne l'année 1041, Il faut donc corri-

ger le chill‘re de l'année et lire MXLIIII. On ne sait au juste

quel jour eut lieu l'émeute dont il est question ici.

2. inter Romano: et Translibei'iuos] Les Transtévérins tenaient

pour Benoit 1X. a qui les Romains ne s'étaient pas pressés de

donner un successeur.

3. Gel-ardu Rainer-ü filius] Le comte de Galeria, dont l'nutorite

s'étendait sur une grande partie de la Tuscie romaine. Suivant

M. Tomassetti(.—1rchivio Romano (li st. palria, t. V, p. 76), Gérard


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

était un vassal ou un parent des comtes de 'l‘usculnm.

1. ad portam Sassie] La porte S. Spirito. Les Romains battus

s'écrasent en se précipitant pour rentrer par cette porte. Ceci

prouve qu'ils occupaient non seulement la ville, mais encore la

cité Lèonine.

5. Tunc...] D'après les chiflres attribu‘s ici et dans le catalogue


Generated on 2013-08-14 16:34 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

(ci-dessus, p. 270) a Silvestre III et à Benoît 1X, l'intronisation de

Silvestrc lII dntavoir lien vers le 20janvier.

G. Quo eiec'lo] Jean reprit son évêché de Sabine. Didier du

Mont-Cassin (Dial. III), de qui nous tenons ce détail, lui attribue

à tort trois mois de siège à llome : « lohannem videlicet Sabi-

neusem episcopum, non lumen vacua manu, canonica parvipen-

dentes decreta, substituant. Qui tribus non amplius mensibus

Romanne usus est oatliedrae snccessione, Benedicto undique cum

suis propiuquis infestante Urbem, qnia ex consulibus terrac erat

et in eis maxima virtus, Urbe cum dedecore pulsus, suum ad

episcopatnm revcrsus est. »

7. per carlulam] Ce lamentable document, unique en son genre.

aurait dû être mentionné dans les Regesta de Jafl‘é.

B. nudila rama] D'aprësBonizo. il aurait été informé par l'ar-

cllidiacre romain Pierre, qui se serait fait autoriser par une as-

semblée d'évêques, de cardinaux, de clercs, de moines.do laïques.

Bonizo est encore bien peu sûr pour le temps où nous ommes.
332 ANNALES BOMAINES aou-totat

innumerabili exercitu italiam petiit. Cum pervenisset in civitate que Sutrio vocaturq convocavit ad se clero

Romano simul cum pontifice Gregorio. In sancta igitur Sutrina ecclesia mirabile sinodum t inesse decrevit, et

lohannem Savinensem episcopum, cui posuerunt nomen Silvester. et lohannem archipresbiterumq cui posuerunt

nomen Gregorius, et Benedictum praenominatum pontificem, canonice 9 et iuste iudicando, sacris et religiosis

episcopis hoc per canones ostendendoy perpetua anathematem obligavit. Pervenit itaque in Romanam urbem 5

cum tanta multitudine ut etiam non caperet urbs tantum et copiosum exercitumq

H. per misericordia Dei pius et benignus rex, congregata multitudine populi Romanorum in basilica beati

Petri principis apostolorum cum episcopis et abbatibus et universo clero Romano, sanctam et gloriosam sinodum

celebravitl et mirabilem sanctum benignumque pontificem sancte ecclesie Romane, nomine Clementem, praeor-

dinavit, vigilia Natalis Domini. Die nativitatis domini nostri iesu christi ipse praencminatus rex a suo sancto to

benignoque pontifice coronatus est, et tota Romano civitas omni gaudio repleta est, sancta denique Romano

aecclesia exaltata et glorificata quod tam magnam haeresim per misericordiam Dei inde eradicata est.

itaque serenissimus princebs, cernens Romanorum omnium voluntatem, circulum quod ab antiquitus Romani

coronabant patricios1 cum omnium voluntatem sicut imperatori decreverant, in capite posuit suo. Et ordinatiouem

pontificum ei concesserunt et eorum episcoporum regaliam abenlium, ut a nemine consecretur nisi prius a rege ‘5

invesliatur, almus pontifex una cum Romanis et religiosis palribus, sicut sanctus 3 Adrianus papa et alii ponti-

fices confirmaverunt per privilegii detestationemy sic "' perprivilegii detestationem in potestate regis ll. qui a in

praesentia habeturetfuturorum regum, patriciatum etcetera ut supra dictum est sancivit, confirmavit et posuit.

CLEMENS itaque summus pontifexa reverso rege ad regni sui aulam, sedit in catliedra sancte sedis apostolice

menses vun dies liil ; relinquens terrestria petiit regna celestia ‘20

Tunc Romanorum plebs in unum collecta ad regem U. legatus cum litteris miserunt, precantes et obsecrantcs

ut servi dominum et ut filii patrem ut eis dirigeret pudicum, benignum, ornatum bonis moribus, sancte Romane

ecclesie et universo orbi pastorem. llenedictus itaque pontifex prisons talia facta cernens, cum esset in civitate

que vocatur Tusculana, per praemii cupiditatem divisit liomanum populum et sic r

pontificium. Legati itaque Romanorum cum pervenissenl ad regem, magno cum

eosque magnis ditavit muneribusilongregata it

einvasit sancte sedis apostolica

honore in palatio suscepit suo. 23s

aque maxima multitudine episcoporum1 abbntum, comitum,marchio-

num et ceterorum principumy secundum decreta sanctorum Patrum, Deo et omni plebe dignum elegit pontificem
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Legati itaque Romnnorum antecedentes Damassum pontificem Romain reversi sunt. lpse vero benignissimus

Vin. — l. iz baesim

NOTES EXPLICATIVES .

l. mirabile synodum...] Le eo décembre mm.

i canonice et iusle...1 Ceci est un amendement au lei/alité)‘ du

catalogue (ci-dessus, p. 270), qui a été évidemment sous les yeux


Generated on 2013-08-14 16:34 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

de l‘annuliste.

Forsrhungen :m' (leulschen (n'exclue/11e, t. XV, p. tiis et suiv.). ce

savant a suffisamment établi que le document en question, son

abrégé et le faux privilège d'Hadrien I tierra p. easy ont m

fabriqués par les Guibertistes (le inso à 1087.

3. sit-ul sam‘lus Adrianus papa] Le narrateur dépend ici du xt sic perpn'vilegîi rletestaiionem] Cf. latia “3l.

faux privilège de Léon VIII (M. tk Leges, t. Il part. o p. um 5. qui in praesentia habelur] Le narrateur a tiré ces mots du

dont une rédaction abrégée a ' t

document dont il parle. bien que, au momentoù il écrivait, lism-

(Vat. fasti qui nous a conservé son récit. Sur ce texte, son ori- pereur lIenri lll t'ùtdèjà mort.

gineet sadate. v. lc mémoire de .\I. E. Bernlleim dans les


ANNALES ROMAINES (1044-1073). 333

pontil‘ex iter versus arripuit adversus ltaliam. Cum autem pervenisset ad marchionem Bonifalium cuius auxilio

praenominatus pontifex Benediclus receperat ponlificium, taliler eum callide est afl‘atus loquellis: « Ego ad

» Romain non possum pergere tecum, quia Romani papam' reduxerunt, et potestatem quam prius abuil recepit

» et omnes pacificavilin se; ideoque venire noii possum; iusuper ego iam senex sum. » Ilis audilis bealus

ä poulifex iter quod ceperat rediit et imperatori universa narruvit. Quo audito rex intellexit callidilatem et astu-

tiam eius ; laliler eum per epislolus aggressus est afl'utibus : u Tu aulem qui pupam canonice deposilum in ponli-

» ficium reduxisti et per praemii cupiditatem nostrum imperiuin contempsisti, scito praenosceus quia si non

» emendaveris, cito adventum meum propinquum emendari faciam te invito, et populo Romano dignum Deo

» donaho paslorem. » Videus itaque Bonifutius quia nichil proficeret, per suum legalum Benedictus eiectus

10 est de ponlificatu et cum Damasso papa Roinam veuit, et populus Romanus devote huuc cum mngno desiderio

suscepil, et aput beatissimum Pelrum aposlolum summus ponlifex ordinalus est, die XVII mensis iulii, indic. l.

DAMASSUS vero papa vixit in episcoputu XXIII dies et ila defunctus est. Et inlhronizatus est Leo in Romaua

sede al) imperatore et a celeris principibus regny.

LEO magnus, natione Teutonicus, sedit aunos V mensis lll dies V1, et cessavit episcopalus menses X1.

4:; > lste Leo perrexit ‘ in Cisalpinis parlibus ud imperatorem Ileiuricum secuudum, et'rogare cepil eum ut pro

nmore beuli Petri descenderet in Apulea et liberaret uhilalores eius de servitute 3 Agarenorum. llle vero per se-

metipsum non venit,set direxitprincipes suos cum magno exercilu Teutonieorum, insimul3cumconsanguinei dicti

pontifici. Mox ut dictus pontifex reversus est Romae cum dicto exercilu, tune perrexit in Apulea, insimul cum

Latini comites Asouri et ceterorum. ‘llox commissa pugna nimium dura et forlis; set Latini comilos clum dimise-

2o runt diclum ponlificem, reversique sunl ad proprio. Pontifex vero superalus secessit in civilate; exereitum vero

- 'l'eulonicorum omnes pene ex illa pugna extiucli suut, set plures ex parte Agarenorum inlerfecli sunt. PosL hec

omnes principes Agarenorum in luctu conversi sunt; cum magno gemitu et lrisliLia venerunt nd iamdudum

nominuto venerabili poulifice et ad eius vesligia oorruerunl, veniurn et miserioordiam imploranles, et cum eo

venerunî usque in parles Campnnie et sic dimiserunt eum. Pontifex vero uimis ancxiatus ex mugno gemilu,

dolore alque tristitia, cecidit in infirmitatem. Ad ultimum feretruin eius in equis posilum, cum illius mililihus

qui evuserant, cum magno luclu et mestitia reversus est Rome. Non multo post in basilica heati Pelri migravil ad

regna elherea. Et absolvil eos unalhemate.

Tunc pleps Romanorum in unum 'congregali lègatos miserunt ad imperatorem, rogantes ut servi dominum,

ut piunl paslorem sancle Romane ecolesie tribuerent. Congregatu ilaque mulliludine clericorum et laicorum,

\'A1i.—l ilcr versus Part: (lcclio dubia)—1lorrlinat'uvrl’crtz (lcctio clubiu)—2l-24 Post-flimiserunl cum suppl. inmargine, l- mrinu.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

NOTES EXPLICATIVÊS.

l. pzrrexiLu] Ce vopnge de Léon IX occupa l'automne de 1052 à des ongages volonteires, <.< de propinquis lantum et pmicis

et une grande partie de l'hiver, jusqu'en février 1053. aposlolicl qumgenhsscirciltner illum mparles lias comitaulibus »:

2. Agarcum-um] LesNormands. llermnuu Cuntrnut, ‘a. 1.033 : « Seeuli sunt auteur eum plurum

3. consunguinei] La chronique du Mont-Cussin (Leu Mai-sic.) Tlieutouicoruni, partun lussu dommoruin, partim spe quaesllus

rapportei‘qu'une armée impériale était déjà en roule lorsque l‘é- adducti. mulli eliam scelerntl et pi'olerxp, diversascpie ob nous
Generated on 2013-08-14 16:35 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

vèque d’Eichsta-edt, Gébèard, plus tard pape sous le nomde pulria pulsi n. üi'ullaume de Pomllç, oesla Robert: musc. I]. v.

",iclor 1I,.in_sista énergiquement‘ auprès de l'empereur pour qu'il 151‘: '« Guaruerrus Teulomcorum Albertusquo duces noir ad

la rappelilt. L'empereur l‘ècouta, de sorte‘que lqpupp tut réduit I duxçre Suevosplus scplmgeulos p.

LIBER I’ONTIFICALIS, t. II. #0


334 ANNALES ROMAINES aou-tom

dignum Deo elegit pontificem et cum Romanorum legati misit Rome. Gavisi sunt omnes Romani de illius adven-

tum et consecraverunt eum Romanum untistitem, cui posuerunt nomen Vielorem.

VICTOR praedietus, natione Noricus. sedit annos il menses Ill dies XXVIl; et cessavit episcopatu dies Vllll.

Qui perrexit ad imperatorem supradictum pro ea causa qua et praedecessor suus, ut eicerent Agarenos, quia

clamor populi illius regionis non valebat sufi‘erre. Set minime impelravit, quia imperator invenit in maxima -'

infirmitate iacentem. Adultimum commendavit ei lleinricum filium suum adhuc puerulum, ac in eius manibus

defunctus est. Tunc diclus pontifex tradidit regnum per investimeutum dicto puero lleinrico, et cepit proficisci

Rome, et in itinere ex hac vita suhtractus est.

STEPHANUS huic successit. Fuit cancellarius Leoni et Viclori et germanus magni ducis Gott'ridy; qui nomen

abuit Fridericus. Qui dictus Stephanus reversus a constantinopolim ubi legatus fuerat cum magno thesauro,

invenit dictum Vielorem mortuum, et Romani elegerunt eum papam. Set totum thesaurum quod ipse a constan-

tinopolim conduxit per vim Romani illum abstulerunt; unde in ira commotus de Roma egressus est. cepit iter '

ut notificaret iamdudum nominato suo germano. Tune ‘Romani perlerrili metu direxerunt post eum Braczutum

Transtiberinum nomine .... .. qui in dicto itinere ut fertur venenum dedisse, et mortuus est.

Post mortem l vero dicti pontificisy tunc fideles imperutoris, clerici hac luyci, miserunt lldibrandum archidia-

conum ad imperatorem ll. ut sanctae Ptomanae ecclesiae pium rectorem hac henignum pontificem trihueret. llle

vero cepto itinere pervenit Florentine, ubi antedictus stephanus pontifex obiit. Quid multa? Postquam locutus

est cum episcopo dicte civitatis, promisit ey ut si ipse vellet cum eo Romam pergere, ordinaret eum Romanum

untistitem. llle vero hoc audiens acquievit hac consensit dictis vel voluntate illius. Tune cum quingentis equitibus

et cum magna pecunia ceperunt llomanum itcr.

Tune' fideles imperatoris 2 hoc audito in ira commoti sunt; elegerunt Benedictum Bilitrensem episcopum pon-

tificem, de regione sanctae Marie Maioris. llle vero rennuebatg sed volens nolensque invitus ordinaverunt

eum Ptomanum pontificcm, et data pecunia maxima pars de Romanorum populo ei fidelitatem l'ecerunt, simul

comites qui circa llrhem erant1 scilicet Girerdo Raynerii filio, comes Galerie, et Alhericus a comes rfusculanense

et filii crescentii de Monticelly ". Tune lldibrandus hoc audito paululum in itinere substitit et misit pecunyam

a Leoni de Benedicto christiano et ceteri qui erant de eius coniuratione; et divisus est Romanum populum. et

ceperunt inter se acriter pugnare. Tune Transtiberini miserunt legatos dicto lldebrando archidiacono ut cum

festinatione cum suo electo Transtiberim pergerent; quod et factum est. Tunc per Transtiberim venit in insula

Lycaonia 5. Et ita divisus est Ptomanus orbis ut cotidie pugnae et homicidia e

ssent in civitate Tunc demum


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VA“. — 14 Post uomiue Prrlz vidit

certa est. — l7 Florentiam 2a m. — 22 sacd

em, Grcgorovius (St. (li R’Jlïl't, t. lvy p. faot Iolmnuem, ego France... ci; leclio m-

NOTES EXPLICATlVES.

a. Posl morlenz] Il y a ici plusieurs inexactitudes. llildebrand

I mais son fils Grégoire, frère de Benoît IX.


Generated on 2013-08-14 16:35 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ne se trouvait pas a I‘tome au moment do la mort (l'Eticnne 1X; ll. crescentii de allonlicelly] Monticelli, localité située à. lo kilo-

il n’élait pas encore archidiacre; il n'y avait alors aucun em- mètres environ au N.—(). de Tivoli.

pel‘eul" . v 5. in insula Lycaonin] On donnait ce nom a l’ile du Tibre de-

2. hoc audilo] inexact. Benoit }. fut élu et installé le s avril puis que sa principale église était censée posséder le corps de l'a-

rosa longtemps avant qu'Hildebraml n'eût décidé l'évêque de pôtre saint Barthélémy, qui avait, croyait-on, prêché en Lycaonîe.

Florence à accepter la tiare. C'est l'empereur othon lll qui avait fait apporter ces reliques

ll. Albericusj La Chronique du Mont-cassin (Lèon d'Ostie) de Bènévent. Le nom ditus-ula Lycaonia se trouve déjà dans une

nomme ÎCI non pas Albéric. qui devait étr mort à ce moment. charte de l'année tota (Jafl‘é, iesu

Q5
ANNALES ROMAINES (10444073). 335

comites diviserunt se, alteri ex una parte, alteri vero ex alia. Tunc ildibrandus cum suo electo pontifice et cum

sua coniuratione tulerunt prefecturam Petro prefecto de regione sancti Angeli et ordinaverunt lohannem Tiniosum

Transtiberinnm prei‘ectum. Ad ultimum superati sunt qui ex parte benedicti pontifici erant, ita ut diclus pontifex

egressus de patriarchio Laleranensil perrexitque ad castrum ‘ Passarani, apud Ptegem qui erat filius Crescentii

5 prefecti.

Tunc dictus lldibrandus archidiaconus cum suo electo pontifice perrexerunt ad patriarchium Lateranensem et

ordinaverunt 2 eum Romanum poniificem, cui posuerunt nomen Nicolaus, et dederunt pecuniam Plures de populo

Romano ei fidelitatem feceruntg etiam ipse pontifex Nicolnus per se ibat per urbem1 faciebat se invitis fideles

pontifici Benedicti fidelitatem facere Unde plures ex illis iuraverunt cum sinistra manuy ita dicentes : « Quia

tu n manu dextra fidelitatem fecimus domino nostro papa Benediclo, tihi vero sinystram damus n Tunc absconse

et clam per noctem egressus est de castro Passarani dictus benedictus pontifexg perrexit Galerie apud Girardum

comitem Rainerii filium. rfunc lldibrandus archidiaconus per iussionem Nykolay pontifici perrexit in Apulea ad

liiczardum 3 Agarenornm comitem et ordinavit eum principeml et pepigit cum eo fedusg et ille fecit fidelitatem

Romane ecclesie et dicto Nicolao pontifice, quia antea inimicus et infidelis erat tempore Leoni pape. Tunc diclus

is princeps misit tres comites suos cum nominato archidiacono liomae cum trecentis militibus Agarenorum, in

auxilium Nykolay pontifici. rfunc dictus Nicolans cum ipsis et cum Romano exercitu qui ey fidelitatem fecerunt

perrexit Galeriae ad obsidenda hac expugnandam eam. ceperunt expugnare castella que in circuitu eius erant1

appreendere, depredare et incendere; ubi multi de sagittis periorunt ex utraque parte. fialeria veros quia erat

fortissima, nil agere potueruntg ad ultimum reversi sunt unusquisque ad proprio; Agareni vero reversi sunt in

20 Apulea. rllempore vero messis iterum dicti Agareni Romain venerunt ad dictum pontificem Nicolaum. Tunc pon-

tifex cum suis Romanis fidelibus et cum dicti Agareni iterum ad obsidendum Galeriam perrexit. Tunc dictus

comesv metuens de obsidione Romanorum, penituit se eum recepisse. Dictus Benedictus pontifex talia cum cogno-

visset, ascendit supra muros Galerie; cepit Romanum populum signare et maledicere et talia dicere cepit : a vos

n me invitum nolentemque elegistis pontificemg vos me securum facile, et ego rennuo vestrum esse pontificem n

‘25 Triginla vero ex nobilibus Romanis ey securilatis sacramenta fecerunt de vita, de membris, de mala captione, et

ut securus in llrbe viveret ipse cum suis rebus.

Dicius Nicolaus pontifex cum suo exercitu Romain est reversus; nominatus vero pontifex benedictus exuit se

pontificalihus vestimentis, et reversus est Romam in domum suam, ubi eius genitrix manebata apud ecclesiam beatae

Mariae Maiorisg et ibi mansit diebus triginta Postea vero lldibrandus archidiaconus per vim eum appreendit et

30 secum durit in basilica constantiniana in ecclesia Salvatoris, ubi concilium i ordinatum eratj ante pontifice
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

. VAR. — lo eral] fuit 2- m. —

NOTES ExPLlcA'rivEs.

navil eumprincipem, fecit fidelitatem Romane ecclesie donnent lieu

de croire qu'il confond la négociation entre Hildebrand et ut

chard avec les conventions solennelles passées la même année

rosa à Melfi, entre Nicoins II et les Normands.


Generated on 2013-08-14 16:35 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

4. ubi concilium] Les aetas de cette assemblée sontperdua et in

date n'en est pas connue avec précision.

1. castrum Passamni] Château fort, dont on voit encore les

mines à te kilomètres environ dc Tivoli. à 6 kilom. E. du lac de

Gabies. ll a conservé le nom de Passaruno.

i ordinaverunl eum] Le id janvier rosa

a. Riczardum] Richard d'Aversa, qui venait de s'emparer

(1058) de la principauté de Capoue après en avoir dépossédé la

dynastie lombarde. Les termes dont se sert ici l’annnliste. ardt-


336 ANNALES ROMAIN ES (1044-1073).

Nykolao. Dictus vero Benedictus cum ante dictum pontificem Nicolaum venisset, ante altare dict-ae ccclesieg expo-

liavit eum sacerdotalibus veslimentis, et nudus in medio conventus posuit scriptum in manus suas, ubi erant

scripta omnia crimina et peccata que iniqui homines ngunt. llle vero eum legere rennuebati quia nolebat se de illis

accusare criminibusl nichilque sibi pertinebat. Set volens nolensque eum invitus legit cum lamentu et gemitu.

Stabat autem ibi mater eius cum solutis crinibus nudatisque pectoribusv cum gemitu et luctuig ipsa eiusque ï

propinqui percutiebant pectora sua et rigabant unguibus ora sua. Post hec clamavit dictus archidiaconus dicens z

a Auditc, Romani cives, facta vestri pontifici quem elegistisl n Postea iussit eum vestiri vestimentis suis et indui

omnia pontificalia indumenta sicut pontifexv et tunc deposuerunt eum.

Postea dederunt ei in hospitium ecclesiam beate Agnclis, ut ibi miserabiliter viveret, et privaverunt eum omni

divino officio1 ita ut non esset ausus in priviterio ingredi ad laudes et obsequias Deo retdendas. Set non multo

post Suppus archipresbiter sancti Anastasii, qui erat spiritalis pater dicti Nycoluy ponlifici, rogavit eum ut dicto

misero aberet indulgentiam. Tunc ei restituit usque ad epistolas legendas. Allera vero vice rogavit eum probter

necessitatem loci, et restituit eiusque ad evangelium legendum. Ulterius noluit restituere ut missas canereh

probter multos fideles quos ipse in hac urbe abebat vel extra vixit autem usque ad pontificatum dicti lldibrandi

qui Gregorius nominatus est, et mortuus fuit Post mortem vero eius, dictus Suppus archipresbiter perrexit ad

pontificem Gregorium, et notificavit ei de illius morte1 et dixit ei quo ordine eum sepellissent, quia magna pecunia

ille, dum adhuc viveret, dimisit in Romano clero. llle vero infremuiL et dixit ut eum pontificali onore et obsequio

sepellirentg cepitque flere et dicere : u Male illum umquam vidit quia incurri in grave delictum. » Sicque factum

estut ipse precepit : onorifice est sepultus in eadem basilica beate Agnelis, uhi occurrit omnem fiomanum clerum.

Post mortem vero dicti Mkolay miserunt Romani legatos ad ll. regem, qui tunc puer erat, ut pium rectorem -

sancte Romane ecclesie tribuereL floc audito llildibrandus qui tunc archidiaconus erat illico perrexit Mediolanum

et dusit Anselmum, qui tunc archiepiscopus erat dicte ‘ civilatis, cui posuerunt nomen Alexander. EL rex misit

Cadolum, episcopum Parmensem, cum manu valida. Tunc illi qui erant ex parte Alexandri ceperunt pugnare

cum comite Pepo et aliis comitibus qui erant cum dicto cadolo et cum ftomanis qui erant fideles dicti regis; unde

discensio magna facta est in hac civitate Romanu; Cencius Stephani prefecti cum suis germanis, necnon et Cencio

et Romano germani, liarunciifilii1 hac Belizzon Titonis dccaro et Cencio crescentii benitta erant cum dicto cadulm

eo quod erant fideles imperatorisg Leo vero de fienedicto christiano cum dicto lldebrando archidiacono erant ex

parte Alexandri. Ad ultimum commissa pugna in prata Neronis. superati fuerunt illi qui erant ex parte Alexandri

et fugati sunt. et multi mortui fuerunt et captil plures vero in flumine perierunL El apprehenderunt civitatem

Leomanam cum basilica beati Petri. Set quia nox erat, mansit ibi nocte illa. Tunc potuerunt eum consecrarc
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

pontificem nisi eorum fuisset lnsiplenlm, quia primitus eum convocare 2 voluerunt in ecclesia beati Petri ad

Vincula. Tunc lldibrandus cum a Leoy data pecunia per urbem tota nocte illa. Mane autem facto non potuerunt

VAR. — 7 indui] Îdulo/fi/r

NOTES EXPLICATIVES.

l. dicte civilulis] Erreur. Anselme était évêque de Lucques.

La confusion vient sans doute de eo qu'il etait originaire de Bag-


Generated on 2013-08-14 16:39 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

gio, près do Milan et qu'il avait pris une grande part a l‘agiln-

lion réformalrice dans l'église de cotte grande vitte.

2. convenlrc mluerunl] Célébrer l'élection. Alexandre II et

Grégmre vil furent élus dans lu. basilique de S. Pierre ès-liens.

3. cum Leo] Leo de Bcnediclo ChI-istiano, dont il a été question

ciadessus.

lii

23

ao
ANNALES ROMAINES aou-imi 337

ad dictam basilicam pergere. uude infra civitatem multe pugne et homicidia orte Iuerunt. func Alexander venit

in monasterio capitolii et Cadulus in turre Cencii stephani prefecti que est in ponte beati Pelri. Tunc temporis

dictus Cencius tenebat castrum sancli Angeli; cotidie pugne erant in civitate usque in regione Gampitelli. Postea

vero pecunia deficiente comites reversi sunt ad prçpria, Gadolus vero reversus est in Parma. Et congregata

s; pecunia, reversus est nome; set nichil ey profuit. Demum regressus est in Parma ibique mortuus est.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-14 16:39 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
II

(1111)

1mm IŒGISTRUM mscm papa il.

Anno ah incarnatione Dominî MCXIimense februario, die noua, indictione llll, tempore domni Paschali secundi

papale, anno eius XII, llenricus Teutonicorum rex cum magno exercitu in Tuscinm venit, et mîssîsRomaminpor-

ticum sancti Petri nuntiis cum Petro Lconis et aliis domni Paschali papae nuntiis, et consilio habite domnus apos-

tolicus misit ad eum suos legatos Sutrium, ut finem inponerent discordie et liti que a tempore beate memorie

septimi pape Gregorii inter regem et pontifices Romanes de investituris exorta fuerant. Finis autem qualis fuerit,

in consequentibus enarrabitur. lloc pactum inter eos deliberatum est: '

lier scripto rcfulabit onmcm invostitw'om omnium ccclesiarum in. mana domni pape, in conspeclu clcri ct

popuh', in die coronationz's sue. Et postquam domnus papa fcccrit de rcgalibus sicut in alia cal-la scriplum est,

Sacramento firmabit quod numquam se de investi/mis ullcrius intromitlerct, et dimittet ccclcsias [illo/‘as cum 10

oblationibus ct posscssionipus quac ad rcgnum manifeste non pcrtincbont ct absolvct populos a iuramcntis

que contra cpiscopos facto sunt. Patrimoniu et posscssioncs bcati Pclri rcslituet et concca’ct, sicut a [l'a/‘010, Lo-

doico, Hcinrico, ct aliis inpcraloribus factum est, et tcnerc adiuvabit sccumlum suum passe. Non crit in facto

out consilio ut domnus papa pcrrInt papatum Itomanum, vcl vita, vcl mcmbro, vel capiatur mala captionc, ont

par se aut pcr summissam pcrsonam, ucc ipse ncc fideles ipsz'us qui pro ipso sccuritatem ci fcccrint, id est Pctrus l5

Lconis cum filiis suis, quorum bona dampnum studiosc non patianlur, ve/ alii quos rcgi signifimvcrit. Et si qut's

ci ce! cis fecerit, rcæ cos fidclitcr adiuvabit. Pro huius sccuritatis olrscrvationc mediatores dabit rcx domno papae

principes quos pclierit, id cst Fridericum filium sororis suac, marc/(l'orient Engilbcrtum, mm'chionem T/ticbal-

(111m, comitcm Hermannum, Fridericum pa/atinumcomitcm dc Soarouia, Bcrlz'ngarium de Bavaria, Godcfridum

comitcm, Friderz'cum Saœoncm, Albcrtum cancellarium, Cononem fratrem Beringarii, Sigebot de Bavaria, Hen- 20

ricum (lucem Carint/iie, Bertola'unz filium ducis Berloldi. Qui iuralmnt domno pape securitatcm de vita, de

mcnzbris, (le papatu, de captione. Et si rem hec omnia supr'ascrip/a non obscrvaverit, ipsi cum lzonoribus suis ad

rlomnum papam et ad Romanam ecclcsiam se tcnebunt. Obsidcs pro securitate domni pape dabitrcæ proæz‘ma

quinta fcria et sccurc millet ad insulam in potcstate domni papae, Fridcricum duccm nepotem suum, Spz‘rcnsem

cpiscopum Brunoncm, Chonradum nepotem comitis Hcrimmanni, et fllium Hcinricum fratrcm comiti‘s Fridc- 25 ,

rici. Obsidcs si reccpcrit rcda'et in die corouationis suc lransito ponte; et si forte coronatus non fuerz't aut non

transz'crit, simihter rcddct aput castel/nm sancti Angeli. Legatos autem quos domnus papa ad cum miserit, in

ezmdo et rcdeundo sccuros facict tam a se quam a suis; et si cisnescientcr ivnz'uria inlata fuerit, ad cmcndandum

fz‘dclitcr adiuvabit.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Ego Alllcrlus cauccllarius, Ego comes Erimmanus, Ego comcs Fridcricus, Ego cames, Godefridus Ego, Folc- 30

VAR, — 8 refutavît-clerici
Generated on 2013-08-14 16:39 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
ANNALES ROMAINES (un). 339

marus, iuro vobis quia domnus rem ita iurabit proæima quintu feria et principes iurarc facict ct obsides dabit

sicut in conventionis carta scriptum est, et sic obscrvabit domno pape, sine fraude et moto ingenio, si domnus

papa proznno dia dominico sic arlinplcverit reqi sicut in aiz'a conventionis cartula scriplum est. Sic me Deus

adiuvet.

5 Cartula alia sic se habet:

Si raz‘ aa'inpleverit domno papale sicut in alia conrenlionis carlula scriplum est, aomnus papa precfpz‘et ae-

piscopis presentibus in die coronationis eius utdimittant rcqalia reqi et reqno, que ad regnum pertinebant lem-

pore Karoli, Lodoici, Heinrici ct aliorum praedecessorzmi eius, et scripte firmabit su!) anal/remette auctoritate

sua et iztstitia, ne quis coram oc! pracscntizun vel absentimn vel succcssores eornm intromitlant se vel invariant

10 eadcm reqalia, id est civitates, dncatus, marchias, comilatus, monclas, teloncum, mercatum, advocatias reqni, iura

centw'ionum ctcurtes que manifeste rcqni erant, cnm pertincnliis suis, militia et castra rcf/ni. Nec ipsereqem ct

reqnnmsupcr is ultcrius inquie/abit, ct prioilegio snb anat/iemalc conflrmabit, ne pus/cri sui inquieture praesu-

mont. Regem benigne et onori/ice suscipict, et more pracdccessorum ipsius catholicorum scion/cr non suétraclo

coronuéit, et ad tenondum rcqnum of/icii sui auæiiio adiuvabit. Si domnus papa 12cc reqi non adinplevcrit, ego

Iä Petrus Leonis cum tata potenlia mea tenebo me on’ domnum rcqenz; obsicles autant, nisi rfl'uqerint, reddenzus al-

tero dic post coronationem reqis. Si per papmn rcmanserit ut non coronetur, similiter reddemus. Dia dominico,

cum raz: ad processioncm rcceptus fueril, obsides dabo ont par me out per mmtium melon, Gratianum filium

meum et fiiium Oquicsonis fliiimci, ce! fllium sm'oris mcac, si eum aéere potuere. nisy per rcgem remanseril,

pro securitale rcgis, ut sccm'c transeat custellum et ponlem .

20 Ego Petrus Leonis iuro t‘obis quia domnus papa proæimo (lie dominico adinpt’oéit rcgi, nisi in re‘qe remanse-

rit, quod in (dia conventionis cartq scriptum est, si rem oésercaverit donmopapae sicut in (dia convenlionis carta

scriplum est. Action 11 nanas fcbr. in atrio beati Petri in ecclcsia bcalo Marine que dicitur in Tum-q‘.

Post haec domnus papa nuntios suos Sutrium misit, coram quibus rex in hec verbaiuravit :

Ego Hcinricus rem a!) lzac lzora in antea non are in facto ont consiiio ut domnus papa Pasc/mlis 11 perdat pa-

95 patum Itomanum vel vita vel membra, ce! capiatur mala captione, ont par me ont par summissam pcrsonam,

ncc ipse nec fldclas ipsius qui pro ipso securitalem mi/zi fecerunt vel fecerint, id est Petrus Leonis cum filiis suis

et lVal/‘redus, quorum bona damnum studiosc non patiantur, vel alii quos domnus papa mi/ii significaoerit. Et

si quis domno pape vel cisfecerit, cqo eos fidcliter adiuuabo. Legatos quos ad me domnus papa miserit, in eundo

et redeundo securos faciam tam a me qnam a mais, et si eis me scienter iniuria inlata fuerit, ad ememlandum

30 fideliter adiuvabo. Sic observabo donmo papae siue fraude et moto inqenio, si domnus papa proximo dia domi-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

nico sic adinpleverit mihi, sicut in convcntionis carta scriptum est. Sic me Deus.

Van. —- 1 Folomarus —- 6 si rex bis- 19 ut secure (bis)

NOTES EXPLICATIVES.

pelle, elle doit être identique à cet oratorium s. Mariae in gradibus

où Jenn XV flt exécuter des peintures. Il y a donc lieu de rectifier

ce qui est dit ci-dessus, p. 260,11ote 2.


Generated on 2013-08-14 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

1. in Turry] Sur cette chapelle, voy. t. I, p. 467, note 13. La

tour est désignée dans un passage ajouté à la vie de Paul I (t. I,

p. 465, l. 2-i) par l'expression s. Mariae ail Grada; quant à la cha-


340

ANNALES IIOMAINI‘ÎS (Hi 1).

Post hec eliam sic principes iuraverunl:

Ego l’rctlzericus dur,

Ego Inge/bcrtus marc/n'a,

Ego cames Herimmannus,

Ego T/lcobaldus marc/n'a,

Ego Frcdcricus palalz'nus camps de Sazonfa,

Ego llerz'ngarius cames de Bavaria,

Ego Godefl'idas cames,

Ego Fridericus Saxo,

Ego Cuono fratcr Bcrt'ngariz',

55/0 S‘l/geboto do Bavarz'a,

E90 Hez'm'icus du‘ de Carint/zia,

Ego Bcrtolllus fllt'us (Zucis b’crtoldi,

Ego Al/mrtus cancel/aria»;

Posthec idem rex Romam accessit terlio idus,

Non ero in facto au! consz'lio' ut domnus papa Pas-

clzalis Hpcrdatpapa/wn nomanum, ce] vi/a vcl mom-

bra, val capiatm' mala captionc. Et si rex z'uramcntum

hoc et Et‘! que in carta canventionis scri'pta sunt non 01)-

scrvaz'crit, 01/0 cum lzonorc meo ad domnum papa»: et

ad Romanam ccclcsz'am me tcnelio; sic observa/1o domno

pape, sine fraude et moto z'ngcm'o, si domnus pa ;a

sic adinploverit domino nostro regi proæz‘mo (lie domi-

m'ro, .s'icut in convontt'om's carta scriptum est. Actum

.ä'utriy in hui-go, qm'ntn idus feoruarii.

id est Xl die, februnrias, in sabbato videlicet ante Quinquage-

sima. Alteru die oviam ei domnus papa misiL in montem Gaudii, qui et mous Malus dicitur, signiferos cum bnndis,

scriniarii, indices et stratores; maxima eliam populi multitude ei cum remis occurrit. Duo iusta priorum impara-

torum consueludinem iuramenta, nnum‘ante ponticellum


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

, allerum" ante portam portions Romanorum populo {e-

cit. Ante portam n ludeis, in porta a Grec-is cantundo exsceptus est. lllic omnis Romane urbis clerus convenerat ex

precepto pontificis, et eum ex equo descendentem usque ad sancti Petri gradus cum laudibus deduxerunl.

Cum vero ad superiora3 graduum ascendisset, illic domnus papa cum episcopis pluribus, cum curdinalibus

presbileris et diaconibus, cum subdiaconibus et ceteris scole cantoru

corruisset, post pedum oscula ad oris oscula elevatus est. Ter


Generated on 2013-08-14 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Mox dexteram pontif

Post ingressum busilicae, cumin rotam porfireticam per

l'ex refutalionem investiture et cetera que in conventionis

alia conventionis cartu scripte fuerant adimpler

secretarium ; ibi diulius quod eis placuit tractav

m minislris afl‘uil. Ad cuius vesligia cum rex

se invicem complexi, ter se invicem osculati sunt.

.cis teuens, cum magno populorum gaudio et clamore ad portam pervenit Argenteam. lbi ex

llbro professiouem inperatoriam fecit et a pontifice imperator designatus est, et il

Mox super eum orationem primam, sicut in Ordine continetu

erum a pontifice obsculatus est.

1', Lzlvicanus episcopus dedit.

venisset. positis utrimque sedibus, consederunt. Ponti-

carla scripta fuerant requisivit, paratus el ipse que in

e. 1116 cum episcopis suis et principibus secessit in partem iusta

erunt. ln quo tractatu interluerunt Longobardi episcopi tres, Ber-

nardus Parmensis, Bonus senior Regitanus, Aldo Placenlinus.

Cum autem longior se hora protraeret, missis nun-

NOTES EXPLICA'I‘IYES.

1. ante ponticcllum] Ponceau sur le

qui descend de la Val/c dell'

Monte-Marie.

2, purtam porlicus] La porta s. Pm'cgrinî du temps de Léon 1V

(cr. ci-dessus, p. 438, note 49), située à l'endroit où l'ancien mur

de la cité Léonine (corridord'Ale’xaudre V1) coupe la via cli Porta

quel on passait le ruisseau

Interne, entre le Vulican et le

Angelicu.

3. Cum vero ad supel-iom] Sur ces cérémonies, v. les Ordines du

sacre de l'empereur, qui ont été classés pur “'nitz, dans les Mé-

moires de l'Académie de Güttiugue, tome XVlII (i873), et par

M. Joseph Schwarzer dans les Forschungen :m'deutschen Geschi-

uhtc. t. XXII (1882},p. 159.


ANNALES ROMAINES (1m).

tiis pontifex conventionis supradicte tenorem repetiit adinpleri. Tunc episco

341

pi Trasalpini ad pontificis vestigia cor-

ruerunl et ad oris oscula surrexerunL Set post paululum familiares regi dolos suos paulatim aperire ceperunt,

dicenles scriplum illut quod conditum fuerat non posse tii-mari auctoritate et iustitia. Quibus cum evangelica et

apostolica obiceretur auctoritasl quia et Reddemlu sunt Cesari qua sunt Ccsarz's, et Ne

s se negotiis saacuiaribusl cum armorum usus, secundum beatum Ambrosium,

mo militans Dea implica!

ab episcopali officio alienus Sil;

cum haec et alia illis apostolica et canonica capitula obicerenturl illi tamen in dolositate sua et

nebant.

pertinacia perma-

Cum iam dies declinaret in vespera, consultum a fratribus ut rex eodem die coronareturl ceterorum tractatus

in sequcntem ebdomadam difl‘errelur. llli etiam hoc adversati sunt. inter haec tam pontifex quamque etpraefectus

lo et omnes qui cum eo erant a militibus armatis custodiebantur. Vix tandem ad altare beati Petri pro audiendis

misse officiis conscenderunt, vix ad sacramenta divina conficienda panemy vinum et aquam invenire potuerunt.

Post missam, ex cathedra descendere compulsus pontifexy deorsum ante confessionem beati Petri cum fratribus

sedit, ibi usque ad noctis tenebras ab armatis militibus custoditusg inde ad ospitium extra aecclesiae atrium cum

fratribus deductus est. capta est cum eo et diaconorum ac notariorum et laycorum numerosior multitudo ; qui au-

I5 tem evaserunt, alii expoliati, alii gravius verberati sunt. Pactus est igitur in urbe tota repentinus tumultusy dolor

et gemitus

Postera die Romani adversus rlleutonicos acrius pugnaverunL adeo ut eos ex porticu pene propulerunt ; ex qua

pugna plures ex utraque parte mortui fuerunt. set plures ex parte Teulonicorum. Unde tantus eos terror invasit

ut per totum sequens biduum die liac nocte in armis essent. Porro, cum se Rcmani die tertio cominus pugnatu-

E0 ros pronuntiassentt illi nocte ipsa tanto metu ex porticu profugerunt, ut non solum sarcinas. set multos etiam so-

cios in ospitiis reliquissenL

Dehinc usque ad pedem Soractis montis progrediens, iusta beati Andraee monasterium Tiberis alveum transierunt1

et per Sabiuos ad Lucanum pontem iter agentes, ulteriores Romane urbis partes aggressi sunt. rfraebantur inter

haec et cloricorum et laycorum nonnulli-funibus alligati. Pontifex autem cum duobus episcopis, Savinensi vide-

‘25 licet et Portuensi, et cardinalibus quatuor apud castellum l Trebicum, ceteri vero cardinales aput Corcodilum in
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

custodia tenebantinz ltaque cum et agros ltomanorum rex cotidie depopularetur et eorum animos dolo ac pecunia

perlemplaret, tantam Deus populo constantiam tribuit ut nichil cum eis pacisci sine papae et cardinalium libera-

tione potuerunt. lliversis inter haec consiliis distraebaturg set perpetrati sceleris conscius, nichil sibi ulterius tu-

tum fore aput papam arbitrabatur. In hoc tandem plena deliberatione convenit ut omnes quos ceperat liberos

30 faceret1 dummodo securitatem sibi aput papam futury temporis provideret. lloc profecto per principes suos, hoc

per clericos, hoc per laycos, hoc per cives Romanes sollicilius satagebat. ceterum domnus papa facilius vitam
Generated on 2013-08-14 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

exponere quam investituris episcopatuum et abbatiarum consentire malebat, quamvis ille per investituras illas

non ecclesiasy non officia quelibetl set sola regalia se dare assercreL Proponebatur pontifici captivorum calamitates

Van. — 3 condiatum —- 9 advcsati — 12 descender-ac -— 22 Daehinc — 30 fecerat

NOTES E XPLICATIVES.

l. Le iras/alium Trabicum paraît être Trevi. Quant à Gorcodi. drieu. On identifie ce lieu falce nom avec l'antique Qucrquetulu

luml c'est sûrement C01‘colle,a11cienchâteau. actuellement traus- ou Corcotula. Cl‘. Nibby, Dintorni, t. II, p. 668.

formé en maison de ferme. un peu au s.-o. de la villa d’lla-

LIBER PONTIFICALIS. t. lI. 41


342 ANNALES ROMAINICS (11H).

quod ammissis liberis et uxoribus, domo et patria exules, durioribus eompedibus arcebantur; proponebnlur ec-

clesiae Romane desolatio, que pene omnes curdinal'es ammiserat ; proponebatur gravissimum scîsmalîs periculum,

quod pene univ'erse Latinorum ecclesiae immîneret. Viclus tandem miseriis filiorum, laborans gravibus suspi-

riis atque gemitîhus, et in lacrimas tolus efl‘usus : « Cogor, ait, pro Ecclesine liberntinne hac pace hoc pnli, hoc

» permitlere, quod pro vita men nullatenns consentirem ». ' H

Ad hanc enim securilatem confirmandam episcopi et cardinnles qui capli fuerunt expetebanlur. Nec omninn

uliter‘ aut captivorum dîmissîo aut Ecclesiae pax quantum in ipsis ernî. polerat provenire. Cum ilaque comes

Albertus de Blanderuda et ceteri regis laterales iuramentis condicionem prescribi non sinerent; ponlit‘ex ait:

(É Quandoquidem conditionem scribi non patimini, verbîs appnnam ». 'I‘unc lotus ad regem versus dixit: « lu-

n ramentu 'hec ideo facimus, ut vos illa que pacli estis faciatis et observelis ». Quod rex cum suis omnibus m

laetissime ac lihentissime annuit. Ex verbo igitur pape sic ab eîs iumlum est in agro iusta pontem Mammeum,

qui Romanes a Teulonicis di'rimebat: 'V '

Domnus papa Paso/zalis non inquietabit domnum regain Hcinricum nequc oius re‘r/num de z'nim'ia si/n' {nia/a

et suis in persona c! bonis, rlc investitm'a opiscopatumn au! abbatiarum, noque'malmn merinmz reddet sibi

allt alicuipersone pro Imc causa, et penitus in persona reyis numrjuam ana/hema ponet. Nec remanebit in domno 15

papa qui): coronet' eum sicul in Ordine continetur. El regnum et imperium o/fltii sui auæilio eum tenero bona

V/ide adiuvabit. Et Izaec omnia adinplcbit dommts papa domno regipraescnli Heinrico, sine fraude et malo inge-

mo. Sic me Deus.

111e învicem iuravit in hec vel'ba :

Ego Heinricus rez quarla vol quinta fcria proæima (limillam domnum papam et episcopos et cardina/cs et 20

omnes captivos qui mm 90 velpro eo capli sont, et obsidcs, et sccuros pcra’uci faciam 'inlra parias T mnsli/wrinc

civitazis, nec ullerius capiam ont capi pcrmittam;el M3 qui in firlelitate domni pape Pasehah's permanent et

popu/o Romane cirimtis et Translibcrine et Insulc pacem et securitatcm scrvabo, tam per me quam pol- 272003,

et in pcrsona et in rcbus, quipacem mi/zi servavcrint. Dommnn popam Pasc/zalem fideliter adim‘abo ulpupa-

mm quietc et seczu-e teneal, patrimom'a et possèssiones Romane ecclesie que absluli restiluam, et tel'ram 9-4

quam iure abere (lebet more antecessorum moorum recuperare et [encre adiuvabo bona fido, et domno pape

Pasc/zah' obediam salvo honore regni et inpm'ii mei, sicut cal/wlici imporaloros cal/zolz'cis pontificibus B0-

manis. Hcc omnia obsorvabo bona fl‘dfl, sine fraude et mrzlo ingenio. Sic me Deus.

Post haec Coloniensis archiepiscopus Fridericus, Tridenlinus Gaeberardus, Monasteriensis Bruccardus, Bruno

Spirensis, Albertus cancellarius, comes Herimmannus, Fridericus palatinus cornes, Albertus cornes de Blanderada, 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Fridericus Saxo, Beringarius cornes, Fridericus comes Frisingensis, Bonifalîus marchio et Guarnerius cornes, G0-

defridus de Suavia, posita super evangelium huius iuramenty carlula, iuraverunt sic ex praecepto regis'sicut in ‘

hac cartula scriptum est: Sic (lomnus raz praescns Heinricus observabil don-m0 pape Paschali praesenli, shw

fraude e! malo mgcnzo. Sic me Deus. Aolum III ydus april., terlia [cria post aclava Pose/2e, ind. nana.

VAR. — 1 domos — 3 imminerenl — 8 latacralacs — siueracnt — H laetissimae ac lihaenlissime — 12 dirimcbant


Generated on 2013-08-14 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
ANNALES ROMAINES quum 343

Restabat illa exactionis et ertorsionis portio ut de investiture permissione privilegium regi personaliter scribe-

retur. Nec ipse igitur nec ipsius laterales passi sunt ut intra urbem scriptura ipsa ditl‘erretur, ubi sigillum

pontiticis dimissum fueraL Altero itaque die, in eodem campo ' qui Septem Fratrum diciturv dum castra move-

rentur, illut diclari oportuit, et transito iusta pontem Solarium Tiberis fluvio, dum aput ootavum castra sita es-

5 sent, accitus ab urbe scriniarius scriptum illud inter nocturnas tenebras exaravit. Gui nimirum scripto illo

ibidem quamvis invitus pontifex subscripsit. Porro cum ibidem cartam ipsam rex accepisset, postmodum tamen

cum in beati Petri ecclesiam pervenisset. post corone acceptioneml eum ad manum pontificis retulit. nec solum

contra eius voluntatem, set etiam contra omnem consuetudinem de manu eius accepit.

Coronutus est autem idem rex portis omnibus Romane urbis, ne quis civium ad eum accederet, obserntis.

‘0 Post coronae acceptionom, finitis misse sollempnibusq ipse statim ad castra in campum egreditur; pontifex autem

tunc tandem cum episcopis et cardinalibus liber in urbe egrediens, tanta frequentia populi occurrentis et Deum

luudantis ercipitur1 ut vix circa vesperas ad ospitia potuerit pervenire. Actum idibus aprilis, quinta feria post

octava Paschae.

llec sicut passi sumus et oculis nostris vidimus et auribus nostris audivimus, mera veritate prescripsimus.

VAR. — lt pontaem

NOTES EXPLICATIYES.

I. qui Sep/mu Fralrlun] (jette dénomination s'était déjà trans- la voie Tiburtine, Les ruines llo volte église, signalées par lsosiuv

formée, au tomps'de Bosio, ou celle de Selle Fralle tltoma so1l.. ont été reconnues et mises au jour par M. Enrico Stevonson. non

III. 40}- Elle provient dcs Sept frères martyrs, fils de sainte loin de l‘osteria Tavernucole et de l'endroit appeln- Castel l'Ar-

Symphoruso. dont le sanctuaire se trouvait au neuvième mille de cloue.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-14 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
lll

(1116-1121)‘ v

[Anno XVII pontificatus Paschalis secundi pape, indictione VlIll, mense aprelis die Il, obiit Petrus prefectusj

lluius temporibus. eo quod noluit concedere prefecturam Petro filius iam quondam equivoci Petri prefecti. facta

est coniuratio magna atque seditio in hac civitate Romana, necnon et totis comitibusv quos circa omnes partes

Romane urbis fuerunt ; simul coniuravere ex utraque parte, scilicet a parte pontificis et ex parte prefecti. llnde

orte fuerunt pugne multe et omicidia et pestilentie magnae; ìurres'a fundamentis dirute hac plures domora dissi- .

patae et aecclesie depredate ac clerici capti. Post demum victi fuerunt illi qui erant a parte pontifici. Pontil‘ex vero

metu perculsus, fuga lapsus evasit de palatio Lateranensyg aput monasterium Clivi Scauri in eius munitiones que

dicitur Sedem Solis moravit nocte illa. Diluculo vero egressus de urbe, perrexit ad civitatem Albanensem, deinde

secessit Campaniae.

Postea vero prefectus et consules miserunt legatos ad imperatorem ll. llll ut Romam venisset. llle

vero cum talia audisset, gavisus est valde g nichil moratus est, cum magno exercitu Romam petiit. Mox data

pecunia, maxima pars de populo Romanorum ei fidelitatem fecerunt. ingressus Romam cum magnis laudibus

atque honore1 reginam coronavit in die sancto pentecosten et prefecturam per aquilam confirmavit dudum

nominato prefecto

Mox rex secessit in Galliam. Quid mulla? Prediclus pontifex mansit extra civitatem anni duo minus menses n'es;

tamen pugne cotidie erant super Petro Leonis, quia fidelis erat dicti ponlìficy, inter basilicam beati Petri et

castrum sancti Angeli et capitolium et Ripam. Postea vero fideles dicti pontifici insimul et comites, scilicet Petro

Columpne ac Raynaldo Senebaldi, clam revdcaverunt illumg set non fuit ausus manere in civilate. Cum festinatione

perrexit per lfranstiberim aput castellum sancti Angeli, et cepit pugnare contra basilicam beati Petri, quia pre-

et Romani non erant in ea voluntate in qua antea fuerunt. Set Dei iudicio octavo die sue reversionis dictus

pontifex obiit aput castellum sancti Angeli, in domum iusta eream portam Et sepultus est in basilica constan-

tiniana, quia consules non permiserunt eum in basilica beati Petri sepelliry.

VAR. — i Anno profectus 2- m. in margine -- 4 Roma/U] - 23 sepelliry] sequitur in codiccl’aschalis, natione Ravenne, infra,

p. 316, l. 18'. sed apposita in margine notula monctur lcctorhuc spectare locum de tribus autipapis : De poutilicaes quos sub tempore

Paschalis lie-lecti fuerunt require antea in alia folia, in prima faciel liac nota ‘i’.

HI

lii

fectus cum consules illam retinebat, cum halislas, cum machinis et fundibulariis1 quia iam coniurationes defecerant 2o
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-14 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
ANNALES ROMAlNES uua-neu ‘M5

lluius temporibus in hac civitate Romane tres pontifices

‘ helecti ac consecrati fuerunt a clero et

populo, qui ex parte Clementis pontifici fuerunt, videlicet :

Episcopus Sancte liufiney in basilica beati Petri olam, noctis tempore, helegerunt et consecraverunt et

in sede posuerunt; set non fuit ausus manere in civitate. Egressus de hac urbe ut pergeret ad revem

o7

s a fidelibus pontifici Paschalis compreensus, eum ei Ptomam miserunt. Qui statim eum in Apuleam misit

aput monasterium sancte Trinitatis quod situm est in Cava, ibique monachus effectus est

Alter vero, scilicet episcopus Savinensis. elegerunt in basilica Apostolorum. lioc autem cum ostensum

esset per civilatem, concursus factus est populorum atque tnmultns, inter quos insimul fuerunt fideles

pontifici Paschalis. llli vero qui adversarii erant pontifici. metu perculsi, cum helectum eorum per-

10 rexerunt ad basilicam sancti Marcelli, apud lohannem Ocdoline filium, qui in eius erat auxilio ubi erat

Romanus cardinalis, qui favebat eius parti; set clerici qui eum sequebantur, plures ex illis verberati et

expoliati fuerunt. Quit plura? Ad ultimum data pecunia a pontifice dicto lohanni Ocdoline, fefellit ei ac

dimisit illum in eorum potestate. llli vero qui ex parte pontifici erant confestim appreenderunt eum et

tulerunt pallium de collo eius et turpiter extraxerunt eum de dicta ecclesia, ac posuerunt illum retro

lii post unum equitem ; cum festinatione duxerunt eum Lateranum ubi pontifex manebat. Qui iussit eum

retrudi in turrem. Non multo post misit eum in Apulea, aput monasterium sancti Laurentii-quod situm

est in Adverse, ibique monachus effectus est.

'l‘ertius, scilicet Maginulfus, archipresbyter sancti Àngeli, cui posuerunt nomen Silvester. Unde facta

est coniuratio magna atque seditio, tam de equitibus quamque et peditibusg et elegerunt eum in

2o basilica beate Mariae que dicitur Rotunda, clerici ac layci qui adversarii erant dicti pontifici. Maiores

vero qui in hac coniuratione fuerunt isti sunt : heredes Stephani Ocdonis, scilicet stephanus qui dicitur

Normannus cum suis germanisg Nykolaus Cencii Baruncii et Petro filio eius; Romanus Romani Baruncii

cum fratribus ac nepotibus Suis; Heinricus a sancto Eustathio et filiis suis; Bericzo a Sancta Maria in

Aquiro cum-stephano fratre suo ac filii eorum; et alii plures. Qui miserunt legatos ad marchionem 3

ea Guarnerium qui erat ex parte ll. regis ut cum festinatione in eorum veniret auxilio. llle vero nichil

moratus est; cum festinatione Romam perrexit cum aliquantis militibus Tentonicorum. Mox pontifex
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ut audivit, egressus de patriarcliio Lateranensi secessitque ad insulam Licaoniamv in ecclesia 3 beati

lohannis. Mox tota coniuratione insimul coadunativ cum dicto marchione Guarnerio perrexerunt cum

prenominato Maginulfo ad patriarchium Lateranense, ibique eum consecraverunt Romanum pontificem.

ao Mox fideles pontifici. hoc audito, equites ac pedites insimul cum Petro prefecto perrexerunt ad Late-

rannm, in curia i ante ecclesiam beati Gregorii, et commissa pugna cum eis, plures ex utraque parte

NOTES EXPLICATIVES .
Generated on 2013-08-14 17:01 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

1. tres punit/ives] Cl’. ci-dessus, p. illa l. a mare/tionem Gum'liel-ium] Garnier,marquis d'Ancône, fils ou

petit-fiis du fondateur de cette marche, Gnrnier, capitaine alle-

mand au service de Léon IX.

t 3. in ecclesia b. lohaluiisj Cette église existe encore. Dans les

catalogues d'églises antérieurs au xvie siècle, elle est distinguée

des autres de memo vocable par la désignation de Insula. Plus

tard on ylocalisa l'histoire de saint Jean dalybitel dentelle porte

actuellement le nom ; mais il est bien probable qu'à l'origine c'é-

fuit une église dc saint Jean-Baptiste.

t. in curia ante cccL s. Gregnrii] Cette église s'appelle mainte-

nant S. Maria Imperatrice. Elle se trouvait à l’entrée du campus

Lalm-am-nsis (t. I, p. N3, 1. ex vaste place, limitée par des car

lices et des barrières. quis'étendaît en avant du palais pontifical.

C'est cette place,je r.rnis,qui est désignée par l'expression in cul-l'a.


‘346

ANNALES" ROMAINES (11116-1121).

interierunt ac vulnerati sunt. Ad ultimum victi sunt illi qui ex parte pontifici erant, et fugati sunt et

terga verterunt. Et ipsi insecuti surit eos per omnes vies, scilicet per viam maiorem que pergit ad

Sanctum Clementem, dicto marchione cum suis et cum Romani pedites persecuti sunt eos usque prope

templum Romuly ‘ ante domum iudicis Mattildeg Stephanus Normannus cum ceteris qui cum eo erant

ce

iusta ecclesia sanctorum Marcellini et Petri persecuti sunt eos usque ad arcum 2 Aure; et per viam

que pergit ad sanctum Stephanum in Celio monte insecuti sunt eos usque ad Sedem Solis. Postea reversi

ad eorum pontifice remearunt ad propria. Necnon et altera pugna inter eis commiserunt in Circlo

maiore î‘; et illi qui ex parte Paschaiis fuerunt victi sunt, terga vertex-uni; illi vero persecuti sunt eos

usque ad arcum triumfalem et per viam alteram desuper usque ad Sedem Solis. Multi ex eis ceciderunt1

alii vulnerati, alii iuterempti, alii consternati insimul cum Petro prefecto prostrati. ln ea vero pugna 10

plus quam sexaginta obtimi equi vulnerati perierunt ac interempti sunt. Pecunia vero dicto Maginulfo t

deficientes tota illa coniura-tio eum reliquit. Non multo post dictus Guarnerius marcliio eum secum duxit

ad Hosmum. Set dum pergeret, dictus Maginulfus mansit in civitate Tiburtina cum aliquantis militibus

modicum tempus; et postea sic profectus est ad Hosmum et mansit ibi usque ad adventum regis. Qui

rex postquam finem fecit cum dicto Paschali pontifice1 eum in prata Neronis deposuit1 quia ipse Magi- tii

nulfus tunc erat in castra. Post hec dictus marehio pietate quod commotus et in tali necessitate nec eum

relinquere voluit, duxit secum, et mansit aput eum usque dum ex hac vita subtractus est.

PASCHALIS, natione Itavenne, de oppido quod vocatur Galliata, ex patre Crescentio, sedit annos XVlll m. v

diebus Vl. obiit in vigilia beatorum Vincentii et Anastasii, noctis temporeg et cessavit episcopatu duobus diebus.

Tertio vero die electus est Gelasius, in vigilia conversionis beati Pauli aposloli. 20

Qui fuit primus diaconorum et vice Frederici cancellarii et archiepiscopi Coloniensis. Et administravit pontifi-

catum sicut pontifex et mansit in patriarchio Lateranensi usque in die veneris ante Quadr

agesima. Consules

vero miserunt nuntios ad inperatorem qui tunc in obsidione morabat Verone,

et notificaverunt ei omnia que acci-

derant, per litteras. llle vero nichil moratus est: cum festinatioue Romain petiit cum paucis militibus.Die veneris

ante Quadragesima misit nuntios ad consules ut exirent oviam ei; sabbatum vero ante Quadragesima ingressus

est porticum sancti Petri. Mox ut electus pontifex de suo adventu audivit1 egressus est de patriarchio Lateranensi
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Van. lo insianul-prostrati suppl. in mai-g. — M posl, sed folio errciso aliquid deesse videtur-g supplevi postea

NOTES EXPLICATI ves .

i. templum Romuli] La basilique de Constantin,sur la voie Sa-

créé. Cf. Mélanges de I’Erole de Home, t. "I, p. as et suiv. Quant

à la domus iudicis Mal1ilde. je ne saurais dire ce que c'était.

dei Pantani. Il ne doit pas être confondu


Generated on 2013-08-14 17:01 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

avec l'arc par où l'on

pénétrait, de ce côté, dans lo Forum h

'amilorium, ni surtout avec

a ad arvum Aura] La seconde troupe est poursuivie suivant

une voie parallèle a la première. la via Labicana actuelle; elle

s'arrête à l'arme Aura, mentionné par divers documents topogra-

phiques de l'époque. Cet arc se trouvait à la croisée entre deux

voies, celle que l'on suivait pour aller de Saiut-IIadrien a Sainte-

Mario-Majeure en passant par le Forum lransilon'um (Forum

'l‘raiani du moyen-âge), et celle quicouduisait du Colisée à l'arco

l‘arco dei Pantani.

3. in vim-lo maioro] Il me semble qu'il s'agit ici du Coiisée:

l'arc triomphal dont il est ensuite question sera l'arc de Titus ;

car s'il s‘agissait de l'arc de Constantin, le narrateur ne dirait

pas que les vainqueurs suivirent doux voies difl‘érontes pour

atteindre cet arc et le Septizonium (Sales Salis), monuments si-

tués sur la même rue.


ANNALES ROMAINES iliis-figu 347

et venit in regione Sancti Angeli, in ecclesia beate Marie que sita est super fluvium Tiberis, ubi fideles eius emnt,

et mansit ibi tota die sabbati. Rex vero misit nunlios ad eum ut finem litis inponereL llle vero hoc audito nocte

navem ascendit, secessitque patria sua Gaieta cum episcopis et cardinalibus atque diaconibus.

imperator vero cum talia audisset, consilio abito cum suis fidelibus. perrexit ad basilicam beati Petri ut

5 inveniret consilium quit agereL llli vero consiliaverunt eum ut pontificem ordinaret. Tunc elegerunt ltlauriciumy

archiepiscopum llispanensem de civitate liraganaa et consecraverunt eum ltomanum antistitem in die l veneris

de quattuor Tempora que sunt de mense martio ; cui posuerunt nomen Gregorius.

Predictus Gelasius altero die, hoc est die sabbati, ordinatus est presbilergdie dominico consecraverunt eum

pontificem Non multo post egressus inde perrexit Benevento, ibique ei dux et omnes principes Agarenorum ei

ln fidelitatem fecerunt, moratusque est ibi usque ad festivitatem Apostolorums et tunc reversus est Borne. Set non

fuit ausus manere in patriarchio Lateranensiy quia fideles regi et pontifici eius retinebant cum. Mansit autem in

Ripum, aput heredes Stephani Ocdonis, in ecclesia beate Marie Secundicherio. Altero die fuit octava festivitatis

apostolorum Petri et Pauli, perrexitque ad basilicam beati Pauli etibi missa celebravit. Alter vero pontifexy videli-

cet Gregorius, qui Romani nominant Burdinum, celebravit missa in basilica beati Pelri.

l'a‘ Non multo post dictus Gregorius secessit ad civitatem Sutrinam, et basilicam sancti Petri suis reliquit fidelibus

custodiendami Et dictus Gelasius postea ingressus est navemy secessitque civitatem Pisanam, deinde perrexit

Francie, ibique ex hac vita subtractus est.

GELASIUS, natione Gaiete, ex patre lohanne‘zconiulo, seditannum unum,dies llll. obiit in festivitate Agnes se-

cundev in F rancia, in monasterio beati Petri Cloniensis, ibique sepultus est honorifice quarto die ante kalendas

2o februarias, et cessavit episcopatu diebus VI, et electus est Calixtus, Biennensis archiepiscopus, in Purificatione

beate Mariae.

' llli vero, non fideles set infideles eius et inperatoris, non diu perseveraverunt in sacramenta fide-

litatis et securitatis dicte basilice sancti Petri quod eis feceruntt sedlaccepta pecunia tradiderunt eam

Petro Leonis qui fidelis erat calixti pape cum omnibus eius munitionibus. Postea vero GaJixtus-pontifex,

ea data pecunia in hac civitatey plures equites hac pedites ei fidelitatem fecerunt Non multo post perrexit

cum magno exercitu ad civitatem Sutrinam, ubi diclus Gregorius qui dicebatur Burdinus manebat.

octavo vero die illius obsidionis dicti Sutrini dederunt eum in potestate calixti pape et Romanorum.

Poslquam vero in eorum venit potestatey expoliaverunt eum vestimentis suis et induerunt eum duas

versas ovinas ulcas, et posuerunt eum super camilum qui ferebat caldarie pontificis Culixty, et ceperunt

V xll- — 1 super liberi (lIl m.) -— 13 P. et P. — 22 llli - dies octo addidit ln manus, sed aliapagina, apposita ad textum nolula:
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Bequire antea sub signo ' de Burdino . . . . pagina.

NOTES EXPLICATIVES.

2. coniulo] Telle est in leçon du manuscrit ; il faut sans doute

1. in die Vcneris] Maurice étant déjà évêque. il n'y avait pas «le .

corrigzr consule.

raison de choisir un jour plutôt qu'un autre pour son installa-


Generated on 2013-08-14 17:01 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

lion solennelle.
MS ANNALES ROMAINES cum 1121).

sic reverti Romae, ita ludihrialus et verheratus. Postea vero miserunt eum super unum vilissimum

equum et miserunt eum per franstiherim cum multa iniuria et populi clamore ad Sedem Solis, ibique

in vinculis eum clauserunt. Non multo post exinde illum extraentes miserunt illum ad castrum Passa-

rani; indeque eum extraxerunt, mandaverunt eum in Apulea aput monasterium sancte Trinilatis. Mansit

autem a tempore ordinationis suae usque ad diem quo captus fuit in pontificatu annos tres et menses 5

duo minus dies octo.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-14 17:01 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
IV

(1182-1187)

Anno dominice incarnationis millesimo centesimo octuagesimo VI, anno primo pontificatus domni Urbani tertii

papa, indictione quinta. Eodem tempore Fredericus inperator agustus morabatur tunc apud Mediolanum civi-

talem, et ibidem fecit lieinricum filium suum cesaremg deinde dedit ei uxorem filiam quondam Rogerii regis

Scicilie, et recepit ab ea aurum infinitum nimis et alia multa ornamenta Erat autem tunc dictus papa Urbanus

5 apud Veronum civitatem, qui Lucio pape successit. Erat enim maxima discordia inter inperatorem Predericum

et papam, ita ut nullo modo dicto pape et cardinalibus et qui cum ipso erant extra ipsam civitatem exiendi erat

licentiam Si quis vero ex curia pape a rfeutonicis capiebatun usque ad internicionem variis tormentis cruciabatur.

Mortuo itaque Urbano papa, sepultus est in civitatem Ferrariam. Qui sedit annos duos.

Successus est a Gregorio octavo papa, qui fuit cancellarius et cardinalis tituli sancti Laurentii in Lucina, vir

w summe religionis et magne castitalis. Hic postquam ad poutificalem ascendit dignitatem1 statim ad restaurandam

Romanam ecclesiam et ab obprobriis liberandam animum intendiL in primis itaque omnia que Romani inperii

iure essent eidem regi concedere spoponditi affirmans non esse tutum pape et cardinalibus arma caperey bellum

committere, set tantum in elemosinis et in ecclesia laudes domino nostro iesu christo die noctuque reddendus.

lioc audito ll. Cesar ilico precepitLeoni de Monumentmegregio Pnomanorum consuli, etAnselmo comitiTeutonico,

Iä ut dictum papam Gregorium cum tota curia ubicumque voluisset ducerent salve et secure per totum Romanum

inperium. Mox dictus pontifex cum tota curia, precedentibus Leone Monumenti et Anselmo, ad Pisanam civitatem

pervenit. pro discordia que erat inter predictam civitatem Pisanam et Ianuam, ut quam citius concordati essent

ferrent auxilium cum navibus suis sancto Domini sepulcro quod a Salatino et Seracenis, Chrislianorum peccatis

exigentibus, turpiter lacerabatur. inter hec vir sanctissimus papa Gregorius repentino morbo conclus, rebus

ac excessit humanis g in pace migravit ad christum Qui sepultus est in dicta civitate Pisana

Mox episcopi et cardinales una cum Leone Monumenti eligerunt pontificem episcopum Penestrinensenn Paulum

iohannis Scoiariil qui fuit arcliipresbyter sancte Marie ad Presepe, natus Romanus, de regione Pinee, cui posue-

runt nomen Clementem tertium papam. Hic post paucos dies cum tota sua curia et Leone Monumenti Romam

petiit. Qucm Romani tam maiores quam minores, clerici ac lnici, Iudei etiam, magno cum gaudio1 cum canticis

25 et laudibus ut mos est, eum benigne susceperunt.

Est namque ratio ut dicamus quare Fredericus imperator agustus cum supradicta Lucio papa vel llomana

VAR. — a in margine: Fcrrare, quoniam ipse clam aufugerat ex veronenso -— 17 esset - 20 excessis.

Luann POI'I‘IFICALIS, t. ll. Q


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-14 17:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
350 ANNALES ROMAlNES (4182-1187).

ecclesia ad discordiam pervenerit : necesse est ut ad superiora tempora reddeamus. Causa autem discordie huius

ista fuit. Temporibus ipsius pape Lucii, die quadam, mane ‘mlucescenle, 'l‘usculanenses, sive habilalores Tuscu-

lune, ceperunt fodere car'bonaria et construere macerias magnis lapidibus ubi olim fuit civitas Tusculana a

Romanis destructa. Hec videntes Romani arma aprenderunt et super eos perrexerunl; omnes quos ihi invenerunt

ad mortem compulerunt; reliques in roccam Tusculane se inclauserunl. Romani vero papiliones et tenlvoria ibidem 5

fixernnt, et diuturna obsidione cum machinis et aliis bellicis instrumentis ipsnm nrcem expugnare acriter ceperunt.

Cumqueldiu obsiderent eos et dicti Tusculanenses sitim ac pestilentia laborarent, cum nullu requies pugne die

noctuque undique illis daretur, ita ut nemo inde exiret nisi qui forte mori protinus vellet, interea Roma .1 XXV

senatoribus amminislrabalur; eo denique temporc memoratus Lucius papa morabatur in civitate Villetri; inilo

consilio cum cardinalibus suis ceperunt cogitare qualiter dictam Tusculanam a Romanorum manihus liberarent; m

misit nuntios suos senat...

VAR. 6 ceperunt] in margine : in vigJia beati Pelri apostoli, anno Il Lucii tertii pape, indic. I. «- 7 Tusculanscns — H scnal]

ultimum verbum paginae et codicis, qualis fuit prius; cm‘ (amen poslea adiecfa sunt folia duo.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-14 17:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
V111

LES VIVES DES PAPES .

RÉDIGËES pan

LE CARDINAL BOSON

ET INSÉRÉES DANS LE

LIBER CENSUUM.

Le Liber Commun de Cencius Camerarius, dont nous avons l'original (Vaticanus 8486) exécuté en 1192, ne

contenait, en fait de vies des papes qu'un catalogue extrait de l'ancien Liber pontiflcnlis et prolongé jusqu’a Ce-

lestin lll, sous lequel Cencius écrivait.

Dans le manuscrit Riccardi n‘J 228, qui est une copie du précédent, exécutée en 1254, on a joint au texte de

Cencius une série de cahiers qui contiennent entre autres choses un recueil de vies des papes depuis le x° siècle

jusqu’à Alexandra lll. Ce recueil a passé, avec les pièces qui l'accompagnent ici, dans tous les autres manuscrits

du Liber Ccnsuum. Les cahiers qui le contiennent dans le ltircardianus paraissent avoir été ajoutés entre 1254

et 1205 au manuscrit primitif. Mais le recueil lui-même est beaucoup plus ancien. Il a été formé par le cardinal

Boson, maltre de la chambre apostolique sous lladrien 1V otAlexandre III, de 1154 a 1178.

Pour la première partie, jusqu'à Gregoire Vll inclusivement, Boson n'a fait que reproduire, en le remaniant çà

et la, au point de vue de la rédaction, le texte du Liber adAmicum de Bonizo de Sutri,publié vers l'année 1086.

En tête de sa série de notices il a place un petit morceau où il résume l'histoire pontificale depuis Etienne V,

c'est-à-dire depuis le temps où s'arrête l'ancien Liber ponti/icalis. Cette pièce est encore empruntée a Bonizo de

Sutri, à sa collection canonique encore inédite.

Je publie en petits caractères toute cette partie de seconde main, le reste en caractères ordinaires. Le manus-

crit Riccardi estle seul dont il y ait à tenir compte. Je reproduis scrupuleusement son orthographe, ses lacunes

et même sa numérotation des notices, bien que celle-ci n'ait aucune valeur historique.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-14 17:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Generated on 2013-08-14 17:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
bicaml breviter de stephano quinto 2 et de Formoso 3,

cuius temporibus Franci perdiderunt imperium, et de

quodam Stephano i cuius temporibus Snrraceni occupave-

runt Seciliam; et de Iohanne i Tusculano, cuius tempo-

ribus Romani capitanei patriciatus sibi tyrannidem vin-

dicavereg et de quodam G silvestroy viro omnium artium

liberalium peritissimo, qui primitus abbas Bobiensis,

postea archiepiscopus RavennaÏs, post vero Romanus pon-

tifex effectus estg et de decimo 7 Iohanne, fratre maioris

Alberici, qui pugnavit cum Sarracenis et ab Ytalia pulsos

in Siciliam fugavit: hic s edificavit basilicam in palatio

Lateranensig et de Silvestro, Tusculano 9 genere; et de quo-

dam Benedicto N eiusdem papa Romano, qui uno eodemque

die et laycus fuit et pontifexg et de lohanne H Tusculano

genere qui Octonem regem Saxonum coronavit imperato-

rem; et de quodam silvestro 12 Tyburtino, qui mortuo Al-

berico Tusculano, qui patrioiatus sibi nomen vendicaverat,

a crescentia Numentano qui patricius dicebatur papa or-

dinntus est, quique etiam secundum octonem imperatorem

ordinuvit, poste-i1 vero cum magno dedecore ab eodem Cres-

centio apparatu expulsus est, et quidam 13 Iohannes, Pla-

centinus episcopuss genere Grecus, legatione functus oc-

tonis iunioris, a constantinopoli rediens, dnm Romain

causa orationis venii'et, a prefato Crescentio et a Romunis

capitaneis teoetur, et licet invitus tamen papa infelix ordi-

5 natus Romanus. Quod audiens rex, mente effrenus Romam

veniens, ipsum Crescentium diu ohsessum cepit et capite

truncavitg ipsum pontificem oculis orbatum ceterisque

menbris debilitatum, ad dedecus et ignominiam sacerdo-

talis ordinis per plateas Leonine civitatis circumduci iussit.

m Set antequam triginta dies H implerentur, anima et corpore


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

rex impius defunctus est. Et de m Benedicto Tusculono, qui

Henricum maioris ottonis nepotem regem Theotonicorum

ordinavit imperatoremg et de eiusdem fratre lohanne, qui

uno eodemque die et laycus fuit et pontifex. De hiis silen-

lädum michi non credidi. Ceterum si quis de Thoplelnto

Tusculano, qualiter Iohnnni sacerdoti veudidernt papatum


Generated on 2013-08-14 17:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

et quomodo uno eodemque tempore Tophelutus et Gre-

gorius et Silvester Romanus non regebant set vastabant

pontificatum et qualiter l-lenricus rex corradi filius Roma-

lzo nam ecclesiam a talibus pestibus liberavit, gnarus esse

voluerit, legat librum quem dictavi, qui inscribitur Ad ami-

NOTES EYPLICATH'ES.

1. Ce morceau est emprunté à un ouvrage inédit de Bonizo de

Sutrir une collection canonique en dix livres. C'est la fin d'une

sorte d’énumération des anciens papes par laquells se termine

le livre IV de cette compilation. M. “'allerich (Vitae mt PPu

t. I. p. 018) en a publié la partie qui correspond à notre texte.

2. Elienne v fSSiivSillL

3. Formoso (sut-S96). Comment les Frunks perdirent l'empire

au temps du pape Formosn. c'est ce que je ne comprends pus.

Bonizo nvatterichl La, p. nisi a quorum au lieu de cuius, ce qui

étend la période il l'intervalle S85-89t, mais n'èclaircit pas la

question.

4. Quel est cet mienne? Les Sarrasins s'établirent e

827, sous le pape Grégoire IV.

5. dean XI? Jean xix ‘l

6. Silvestre II.

7. dean x. le vainqueur des

frère d'Albéi-ic, ou peut-être avec Jean x1x.

n Sicile en

Scirrasins. confondu avec Jean XI

8.1l s'agit peut-être ici de l'oratoire de Saint-Thomas, bâti

par dean XII. non pas, il est vrai, dans le palais do Lalran,

mais à l'entrée de la basilique voisine. Cf. t. I, p. m a. Si c'est

de cette basilique elle-même que Bonizo a voulu parler. il

est sur que Jean x contribua, après Serge 111. à sa recons-

truclion.

9. Silvestre II? Silvestre llli

l0. Benoit VIlI. v


351i BOSON. — JEAN XII, LÉON IX.

cum et ibi inveniet liec ordiunbiliter digesla. Inveniet au- filiali devotione accedere. Cui iummeutum quod inferius

tem et ibi qunlilm‘ papa Clemens electns est, qnnliterve continetur corpomliter prestitit in hec verba:

Henricus rex impemtor ab eodem ordinalus sit. Et de Tibiïidompno pape Iohmmi ego rem Octo promillo et iuro par

Damaso eius successora, quot in papatu duxerit dies; et de Patrem et Filrum et Spiritum sanctum ct par hoc Iignum virifice

preclaro Leone quid in papatu gesserit qnnliterve vitam 5 (‘mais et per has sanclorum reliquius, quod, si permillcnte Deo

finivit; et de Victore eius successore qnid egerit nut quid Romam vencro, sans/0m Romanam ecclcsiam et lereçlorcm ipsius

eius temporibus novum evenerit; et de Stephnno Gotefridi eœaltabo sccundum meum passe. Et numquam ritam aul membra

dncis germano et qualiter eius temporibus l‘aturea apud nequc ipsum lzonorem quem habes mea voluntate mit consensu au!

Mediolanum exorta est; et de Nycolno papa et de lite quam mm eœhortutione perdes. Is‘t in Romain nullum plucitum aut or-

habuit cum Benedicto invasore et qnid egerit in papntu; i0 dinationem facium de omnibus que «(I le mit mi Romanos parti-

et de Alexnndro papa et de lite quam habuit cum Carlolo nent sine tua consilïo ; et quicquid de terra sancti Putri ad nos-

Pnrmensi et eius victoria et quid egerit in pnpntu et de tram pofcstutcm vencrit tibi reddam. Cuicumquc regnum Ylali-

eius fine; et de septimo Gregorio et de eius electione et de cum commiscro, iurare fum‘am illum ut adz‘ulor lui sit ad rie/‘en-

vita eius et moribus, et qualiler in Natali Domini ad nltare dendam sancti I’clri tcrram secumlum suum passe. _

snncte Marie a Centhio viro crudeli captus sit et eo die i5 Quibus ita pemctis honorifice :1 Romnnis susceptus est

Dei gratin libemtus, et (le guerm quam sustinuit cum et al) ipso puntifico coronntus. h'ic primus omnium Ger-

Henrico imperatore, et de controversiu quum lmbuit cum manorum regum appellatus imper-aloi‘ est. Hic pncntn tota

Giberto, et de erumpnis quas sustinuit, et de obsidionc Ytalia, cum uxore in Snxoniam remenvil, de ([1111 filium

civitntis et sua et qualiter a Robberto Normannorum duce genuit, tnm regni qnam sui nominis successorem; cui

sit libemtus, et qualiter beato fine quievit, aptissime de- 20 quidem fiiiam imperatoris Constantinopolitani de Romano

clnrntn. Urhani vero pontificis acta et de eius victoria si sanguine procrealmn in con’iugem dedit. Deinde ad pin

quis scire voluerit, legat iiin'um’ quem scripsi nd Ugonem opera intendens, in niodio suo npud Brundruich‘ecclcsiam

scisnmlicum, et ibi inveniet nd plenum dilucidutn quu mire pulchritndinis fnbricavit et possessionibus magnis

voluerit. divitem fecit. Multitudinem preterea paganomm habitan-

CLIIII. IOIIANNES XII, natione sedit annis .25 tium circa regnum ipsius, relicta ydolorum culturn, con-

Hic fuit lemporibus secundi Octonis, qui 2 subiugatis sibi vertit ad Christum. Cum igitur hiis et nliis bonis operibus

Ungnris et universis ei adversantibus de regno Francorum esset intentns, repente in lecLo egritudinis decidit, et per-

cxpnlsis, cum imperii gubernacula in pnce tcneret, audivit ceptis dominicis sacramentis de hoc mundo migravit ad

Adnlectam, iilustrem reginam, uxorem Lotharii Longo- Chrislum.

hnrdorum regis, et Actonem maximum comitem a Ber- 30 Cetera vero lmins ystoriediligens iectorin lihello B. S11-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

lingnrio tyranno nequiter detineri obsessos inexpugnnbiii trini episcopi qui inscribilur Ad amicmn inveniet.

arce Canusii. Compatiens igitnr afflictionibus tante regine,

CLV. LEO, natione Gerlnnnicus, nobilis quidam genere,

in Lombardinm cum maxime exercitu properavit, et eodem set moribus insignis atque preclnrus, episcopus civitatis

nomine Bruno, sedit minis V mensibus II die-

bus VII; et cessavit episcopntus XI mensibus.


Generated on 2013-08-14 17:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

nequam Berlingario capto atque înlerfecto, filiisque eius

prorsus a regno exclusis, predictam A. in uxorem accepit 35

et Lomhnrdorum regnum in omni tranquillitutc possedit. De cuius 5 electione, quia non habuit iniLium honum,

Post nliquantum vero temporis, cum pace omnimodn fruc- pauca premittere non inutile duximus. Dumaso iiaque

relur, voluit Romam videre, et de consilio precipue iam-

dicti Actonis comitis, ad presentiam dompni Iohunnis pape Vin. — 37 pretermiltere.

NOTES EYPLICA'I‘IVES.

Cet ouvrage est perdu.

Bonizo. Ad amicum, l. 1V(Jafl‘é.lilonumfiregorinna, p.620, 621).

3. Sur les différents textes de ce serment, cf. Jaflé, l. e. p. 586.

4. Bonizo parle ici de Magdebourg.

5. De cuius —- susceplurù] Ces observations sur l'irrégularité de

la promotion de Léon IX sont étrangères à Bonizo.

i.

2.
BOSON. — LÉON 1X.

355v

sedis upostolice invasore de medio celeri morte sublnto,

Romani ad Henricnm regem in Saxonimn festinnrunt, pe-

tituri de prnva consuetudine ab eo pontificem ac suscepturi.

Rex'vero eorum petitioni satisfacere cupiens, cum nulluln

Teuthonicorum pontificum ad sue voluntatis consensum

inducere posset, transivit in Germaniam et Brunonem epis-

copuni tamquam viruin simplicem in tantum seduxit ut

papatnm Itomanum per lpsius investituram susciperet et

cum Romanis nd Urbain ipsuni transmitteret. Gum 1 antem

per Bisuntium faceret transitum, abbutem Cluniacensem

et Ildebrandnni nionachnin fortuitu liubuit obvios. Quicum

viderent eum mitratum incedere et rubea clamide insigni-

tum, seorsum cum eo ac secrete colloquium habuerunt;et

ostendentes ei tain ex manifesta ratione quam ex institulis

snnctorlnn Patrnm quod non cpiscopus set apostuticus

haberi debet qui per luycam potestatem pontificatum assu-

mit, ilico piis eorum suggestionibus vir bonus humiliter

acquievit et papalia ornamentn deposuit, intelligens se

diabolica fraude fuisse deceptum. Cupiens igitur quod

perperam fevernt, ne indignntionem fregis incnrreret, lio-

nesta occasione velare, iter inceptum non omisit, set as-

sumptn. pera sicut peregrinus et devotus orator ad Aposto-

loruni limina cum predictis Romanis devote accessit.

Altera autem die. congregato in beati Petri ecclesia clero

et populo Romano, locutus est eis et dixit: « Viri fratres

n et amici carissimi, legationezn vestram satis audivi, et

n imperatoris voluntatem ac proposituni nicbilominus

» perscrutnri et attendere studui. Set ad hunc locnm me

alla causa venire non compulit nisi nfi‘ectuosa devotio


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

visilandi huius gloriosi npostoli Petri sacralissimnm cor-

pus. Et quoninm, dilectissimi fratres, hec apostolica

selles iamdiu vaenvit et amplius eam vacare non expedit,

))

» fraterna caritate hortor et fideliter consulo ut dilalione


Generated on 2013-08-14 17:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

))

» rum episcopum concorditer eligutis. n Cum autem epis-

copi et cardinales hoc ei unanimiter responderent: « Te

seposita ydoneum vobis pastorem et animarum vestra-

» solum et non nlium volnmus et in Romanum pontificem

u eligimus », archidiaconus statim de more clamavit,

dicens: « Dompnum Brunonem beatus'Petrus elegit! n

Dum Vero clerns et populus hoc ipsum verbum insimul

ä concrepnret, rnptus est et in beutiPetri cathedra violenter

intronizatns.

Suscepta itaque ponti‘ficnlis officii plenitudine, predictuin

Ildebrandum, qui pium sibi et sanctum consilluin dederut,

‘in subdiaconuni promovit et ycononlum Romane eculesie

l0 constituit. Processu 3 vero temporis. eiusdem I. consilio sy-

nodum celebmvit, in qna diversa capitula contra inconti-

nentes et synioniacos ecclesinrum prelutos promulgata

sunL

In Secundo 3 quoque anno sui pontificatus, pro quibnsdmn

l5 questionibns contra Grecorum insolenlium ad Monocham

imperatorem Constnntiuopolitanum legalos sedis apos-

toliee destin-.n'it, cum quibns Fredericum mugni ducis

Gotit‘redi gennnnum direxit. Qui venientes illuc, ub eodem

.imperatore honorifice suscepti sunt et honeste trnctati.

20 Causal itaque pro qua vcnernnt sine louga dilatione dili-

genter discussa et concorditer J difûnitu, leguti magnis

muneribus al) eodem imperatore honorati ad propria re-

diernnt, dei‘erentes beato Petro et dompno Leoni pape

pretiosa et umplissima doua.

25 Iuterea Normunnorum fortissima gens, que Apuliam

atque Culabrium al) invasione Grecorum liberaverat, Bene-

ventnm invadere atteinptavit. Eapropter ninlio tiinore

perterriti ad dompnum papnm Leonem Beneventani acces-

serunt, ut eius det‘ensionem et nuxilium contra Normannos


356

BOSON. — VICTOR lI, ÉTIENNE IX.

maces analhematis mucrone percussitet postmodum gladio

m ateriali feriendos decrevit. Set quonium iudicia Dei abyssus

multa, inefl'abili providentiu Domini factum est quod hello

commisso Normanni extiterunt victores, et Romanus pon-

tifex, licet captus, honorifice tamen ac reverenter usque

Beneventum per mediam strugem deductus fuit. In 1100

autem quod omnipolens Deus eos qui pro Ecclesie iustitin

decertantes occubuerunt manifestis clarificare miraculis

voluit, magnam posteris fiduciam dedit ut contra malefac-

tores, cum opus fuerit, nrmis deheant iura Ecclesie defen-

sare.

Post hec beatus Leo reversus est Romani. Set cum

beali Petri ecclesiam pro sui officii debito post modicum

visitasset, repente febrium languore correptus, ante con-

rogans ut ei et fidelitatem servaret et cum aliis principi-

bus eum iuvaret. Transuctis vero paucis diebus Viclor

papa defunctus est.

CLVII. STEPHANUS, natione Lotteringus,ex patre Go-

5 thelino, abbas Casinensis, nomine Fredericus, sedit men-

sibus VIII diebus XXVIIII; et cessavit episcopatus VIlII

mensibus et diebus VIII.

Hic promovit lldebrandum in levitam ct archidiaconum

in Romana ecclesia ordinnvit. Huius temporibus Mediola-

l0 nensis ecclesia, que superbie fastu per ducentos fera an-

nos 9. subiectione sancte Romane ecclesie insolenter se

subtraxcrat, prima inter alias eam maiorem humiliter re-

cognovit et eius magisterio se subiecit. Quod inobedientie

melum ideo creditur accidisse quoniam totius Lombnrdie

fessionem ipsius apostoli se fecit deferre; ubi assistente l5 maxima metropolis eo tempore plurimum refulgebat atque
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

sibi clerc et populo et commissa Ecclesie cura dompno

Ildebrando yconomo, feliciter migravit acl Dominum. Eo

autem in eadem ecclesia digno cum honore sepulto, in-

firmi concurrentes ad ipsius tumbam etvariis languoribus

detenti per divine operationis clementiam sannti et salvali

snnt.
Generated on 2013-08-14 17:11 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

CLVI. VICTOR, natione Teuthonicus, episcopus As-

tensis, nomine Geheardus, sedis annis lI diebus VIIl.

llic aput Florentiam synodum celebmvit, in qua non-

nullos episcopos de symonia et turpi fornicatione impe-‘lü suo eundem archidiaconum cum quibusdam episcopis {1d

ditos nique convictos deposuit. Fuit nutem temporibusim-

peratoris 'Henrici, qui cum in Lombardia rcverleretur,

Bealricem comitissam et unicnm Bonet‘alii filiam,nomine

Matildum, quia earum hereditntem ambierat, dolo cepit et

ultra montes secum udduxit, iguorans quod

in proximo secum aclura erat. Nnm ubi remeavit in Fran-

ciam, subito in lecto egrit‘udinis decidens, illustrissimum

rlucem Gotifredum ad se vocavit, cui uxorem ‘ cum Mu-

tilda filia Bonefacii et cum omnibus possessîonibus eius

restituit. Et post paucos clies de ipsa infir

est et in Spirensi civilate cum patre sepultus. Filium vero

quem in regem prefecerat predicto duci G. commendavit,

VAR. -- 30 supprema.

suprema dies 30 piscopis, episcopis, et aliis ecclesim'um prelatis,

mitnte mortuue 35 » sunt

in ipsa civîtate imperatores plurimi sedem augustalem

tenuernnt. Preterea inter multos religiosos eiusdem civi-

tatis episcopos gemme. sacerdotum beatus Ambrosius in en.

floi'uisse dignoscitur; post cuius tempora episcopi multis

‘l0 irretiti l‘acinoribus successerunl, qui Romnnorum pontifi-

cum pertîmescentes correptionem, ab eorum se obedientia

subtraxerunt.

Eodem tempore cum symoniaca heresis totem Ytaliam

et Burgundiam occupasset, idem pontifex misit c latere

ultramontanas partes. Cum nutem ad Lugduneusem pro-

vinciam pervcnisset, in en synodum celebravit, in qun per

ipsum archidiaconum Deus magnum dignatus est operari

miraculum. Residenlibusnamque in endem synode archie-

ar-
BOSON. — ËTIENNE IX, NICOLAS 11.

357

sapiens, convertens se ad illum, dixit ei : a Credis, o ar-

x chiepiscope, spiritum sanctum unius cum Patre et Filio

n esse substantie deitatisi » Quo respondente credol ad-

didit : u bic Gloria Patri et Filio et Spiritui sanclo. cumque

Post mortem dompni stephani papediomanorum capita-

nei et maxime Gregorius de Tusoulano, qui patriciatus di-

gnitate abutebantun Mincium Vellitrensem episcopum,

invitis episcopis et cardinalibusi in sedem apostolicam in-

hunc versiculum fiducialiter incepisset, Gloria Palri et Filio s Lruserunt, et nomine mutato Benedictum appellarunt. Qui

expedite dicebatl set spiritum sanctum proferre nullatenus

poterat. Quem cum frequenter inchoaret et nicliil profice-

ret, videns se per iudicium divinum onmino confusum,

procidit ad pedes archidiaconi et confessus est proprio ore

se symoniacum esse. Postquam vero a sacerdotali et epis- l0 Eodem vero tempore imperatoris Hem-ici relicta cum

copali officio est deposilus, Gloria Pain‘ et Filio et Spiritui

sancto libere et clara voce decantavit. Quod factum symo-

niacos in tantum perterruit quod preter alios ecclesiarum

prelatos xvul episcopi se symoniacos confessi sunt et suis

honoribus absque ulla coactione renuutiarunL i5

celebrata itaque synodo et ecclesiasticis rebus rite com-

positis et ordinatis, legati ad Urbem cum gaudio redie-

runt, set dompnum Stephanum papamy unde contristati

suntvalde, invenerunt 1 infirmum Evolutis autem paucis

diebus, cum infirmitas vehementius cresceret. spiritu pro- 20 ritus sancti gratin, dompnum G., Florentinum episcopum,

phetie, sicut ex post facto comparuit, repletus, episcopos,

presbyteros ac diacones cardinales ante se convocavit, et

his verbis eos est allocutus : u Scio. fratresl quia post

n mortem meam exurgent viri ex vobis se ipsos amantes,

n qui non per hostiuml set contra sanctorum Patrum


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

n creta et per laicas personas banc sanctam sedem arri-

n pient. v Quo auditor universi pariter negaverunt et ob

hoc in manu eiusdem pape dato sacramento mutuo sese

obligarunt quod nullus eorum ad apostolicam sedemp nisi

ex consensu et communi electione fratrum deberet ascen-

dere vel ascendentibus consentire. Et post modicum tem-


Generated on 2013-08-14 18:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

pus descendit in 'l‘uscium, ubi defuuctus est et in ecclesia

Florentine sepultus.

CLVIII. NICOLAUS papa, natione lSurgundioi episcopus

in ecclesia Florentine, nomine Gerardus, sedit annis duo-

bus, mensibus VI; et cessavit episcopatus mensibus II et

de-25 causa iamdicti Velleternensis intrusi aput Sutrium syno-

aolaum papam cum personis quas apud Sutrium convoca-

postposito iui-amento quod, sicut prediximus, in manibus

pape stephani fecerat, beati Petri cathedram temerario

ausu invadere et per violentiam eorumdem capitaneorum

detinere presumpsit.

parvulo filio gubernacula Ytalici regni tenebat. Que inter'

cetera feminae levitatis acta cuidam Permensi clcrico no-

mine Guiberto, nobili prosapia orto, curam ipsius regni

et canceilariam ccmmisit.

interea lidebrandus archidiaconus cum episcopis et car-

dinalibus, quia in urbe Boum non poterant libere catholi-

cam electionem facere, apud Senam pariter convenernnt,

ibique convocatis circumpositis episcopis et aliis ecclesia-

rum prelatis, post multam deliberationeim invocata Spi-

VIH diebus.

VAR. -— 2 unum - 12 decantare —— 30 debet

in pastor-em sibi et Romanum pontificem unanimiter eie-

gerunt, et nomen sibi mutantes Nicolaum appellarunt.

celebrata itaque in pace ipsa electione, idem pontifex

cum archidiacono et cardinalibus consilium habuit ut pro

dum celebrureta ad quam non solum episcopos Tuscie et

Lombardie, set et magnum ducem Gotifredum et Guiber-

tum canceliarium convocare deberety quod absque longa

dilatione factum est. Predictus autem Mincius, ubi Nico-

verat in synodo residere cognovit, sedem quam invaserat

conscientia remordente reliquit et ad domum propriam

remeavit. Quod factum postquam pontifex in veritate co-


358 ' BOSON. — NICOLAS 11.

dinem a cardinalibus fuit in sede apostolica positus. Ecclesia reslituta, legati Mediolanenses venerunt ad eun-

., Transactis autem paucis diebus, memoratus Mincius ad dem pontificemy suppliciter exorantes ut Mediolanensis

presentiam Nicolni pape veniam petiturus accessit, et ad ecclesie contritionihus misereri dignaretur et compati.

eius vestigia procidens violentiam se fuisse perpessum as- lluius rei gratia venerabilem virum Petrum Damiani Hos-

seruit, set invasionis crimen et reatum periurii non nega- 5 tiensem episcopum Nîcolaus papa illuc destinavit et vices

vit. Ex propria igitur confessione digna factis recipiens, suas in corrigendis et statuendis ei concessiL Qui ubi ad

episcopalis et sacerdotalis officii depositionem incurrere memoratam Mediolanensem pervenit ecclesiam, tamquam

- meruit. vir discretus et prudens sapientibus et insipientibus se

lllud autem ipsius pontificis animum vehementer ange- communem exhibuit, et paulatim ad honestatis et rectitu-

bat quod homanarum capitnnei, sicut prediximusy Ecclesie io diriis statum non tantum iipsam ecclesiam set totam Me-

iura et Urbis dominium per violentiam occuparant et diolanensem provinciam per gratiam Dei reduxit. Post

illicite detinebant. Rebus itaque hoc modo ita se habenti- cuius reditum idem beatus papa generale concilium cele-

bus, Normanni ad presentiam eiusdem presulis nuntios hravit, in quo cervicosos Lombardie antistiles, Guidonam

transmiseruntg rogantes ut in Apuliam descenderat et videlicet Mediolanensem, cum G. Taurinensi, G. .Aslensi.

satisfactione suscepla eos Ecclesie Dei reconciliare paterna 15 B. Albensi, G. Vercellensi, M. Novariensi, A. Brixiensi et

benignitate deberet. ouibus verbis auditîs, post delibera- M. Laudensi episcopis, fretus religiosorum auxilio sedere

tionem consilii, pontifex ab urbe Roma exivit et in partes coegiL Quibus districta precepit ut diacones et sacerdotes

Apulie venit- Accedenlibus autem Normannîs ad ipsius concubinatos ab amministratione altaris penitus remove-

Presemiam et l'estituüs Omnibus terris beati petri quas rent et manifeste symoniacos ab honoribus suis depone-

abstulerant in libera potestate ipsius pontificis, a vinculo 2o rent. Alia quoque plurima de profectu ecclesiarum et reli-

exeommunicationis eos absolvitet in gratia sedis apostolice giouis observantia in eodem concilio auctore Deo statuta

paterno recepit. Quia vero potentia et vires ipsorum tunc et ordinata sunt.

temporis in orbe Romano magnates ceteros superabant et Eodem tempore Ugo Candidus, quem Leo papa cardina-

in causis lfcclesie contra illos qui apostolice sedis iura in- lem ordinaveraty vir siquidem seditiosus et duplex, a R0-

solenter occupaverant Romano pontifici magnum solatium 25 mane ecclesie unitate recessit. De cuius reprehensibili vita

et oportunum auxilium in manu valida poterant exhîbere, et morum perversitate tacendum potius duximus quam

hominio et fidelitate ab eis susceptas preter lleneventum loquendum.

totam Apuliametcalabriam ipsis concessit.Posthec aulem, Cum autem Ecclesin Dei sub apostolatu dompni pape

ordinatis et dispositis omnibus quo ad Beneventanum pa- Nycolai plurimum in religione et omni sanctitate profice-

trimonmm Pertmebantx nicolaus Papa reversus est R0- 30 ret, repente infirmatus est, et post modicum in sancta con-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

mam. Normanni vero ad ipsius commonitionem collecto fessione de carnis ergastulo exîens. creatori suo spiritum

exercitu subsecuti sunt eius vestigiag et transeuntes Cam- reddidit.

paniamy Prenestinorum ac Tusculanorum et Numentano- CLVIIII. ALEXANDER secundus, natione Lombardus,

rum terras hostiliter invadentesg eis tamquam contuma- ecclesie Lucane pontifex, Anselmus nomine, sedit annis XI,

cihus et domino suo rebellantibus dampna gravissima in- 35 mensibus VI diebus XVI. .

tulerunt Deinde fluvium Tyberis cum inmensa militia et Hic postquam venerabilis papa Nycolaus beato fine
Generated on 2013-08-14 17:12 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

fortitudine armatorum peditum et sagittariorum copiosa quievit, a clero et populo Romano concorditer fuit electusg

multitudine transeuntes, Galeram et universa comitis Ge-

rardi castella usque Sutrium devastarunt. Post multa de-

et vocatus a civitate Lucanal in beati Petri cathedra secun-

dum Ecclesie morem intronizatus est. Cum autem in urbe

mque dampna et expoliationesl capitaneorum cervicositas [,0 Roma hec agerentur, Lombardorum episcopi, tanquam

valde contrita redire ad mandatum et subiectionem domini

sui pontificis coacta est.

symoniaci et incontinentes, auctore Guiberto Parmensi,

Liberata itaque Urbe ab eorum tyrannide et in suo statu VAR. —- s quoi


BOSON. — ALEXANDRE Il } 359

convenerunt in unum, et consimilium clericorum multitu-

dine congregata, communiter stntuerunt ut aliunde non

deberent papam recipere nisi ex parndiso Ytalie, et talem

personam que inürmitatibus eorum compateretur et‘con-

descenderet. Quo facto aliquos ex se ipsis adimperatricem "

ultra montes miserunt, qui eius animum quibusdam veri-

similibus figmentis nllicerent et sibi propitiam fucerent.

Venientes nutem ad eam suggesserunt ei quod filins'eius

ita in honore patritiatns deberet succedere sicut in regia

neorum fnvore et aliorum malignantium auxilio audaciam

sumpsit, et pecuniam perfidis Romanornm militibus ero-

gans, de nocte Leoniacam civitatem intravit, et beati Petri

ecclesiam in obprobrium et confusionem suam occupare

presumpsit. Mane autem facto, cum in Urbe rumores

huiusmodi personarent et populus Romanus cnm armis ad

ecclesiam heati Petri conflueret, milites qui cum Cadulo

venerant tantus timor et tremor invnsit, quod eo penitus

derelicto nniversi fugerent et in criptis et abditis locis se

dignitate. Preterea impudenter ‘ asserebant quod Nycolaus t0 occnltarent. Tunc Cencius prefecti Stephani filius, vir ne-

papa statuerat in decretis suis quod nullns deinceps Imbe-

retur episcopus nisi prius eligeretur ex consensu regis. His

igitur et aliis circumventionibus imperatrix decepta con-

sensuln prebnit eorum volnntnti et operi nefurio. Quld

qumn et pessimus, eidem Cadulo astitit et eum in castello

sancti Augeli recipiens tutamentum sibi et dcfensionem

prestitit. In quo loco per duos nnnos a fidelibus pape

Alexandri obsessus et calamitatibus multis nt‘llictus, exinde

plural? Postposito Dei timore Cadulum Parmensem in un- 15 nullatenus egredi potuit, donec se ab eodem Cencio tre-

tipapam sibi procaciter elegerunt, virum siquidem non

minus vitiis 2 quam opibus locnpletem.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Qui cum predictis nuntiis pavore ilnperatricis intraret

in Lombardiam, onmes concubin-arii et symoniaci sacer-

dotes ineni gaudio et venu letitia exnltabant: quippe soin Q0

Beatrice conlitissa interdicente, ipsorum letitia sicnt fumus

evanuit. Post modicum vero tempus idem Cadolus cum

mnltn pecunia et conductitiis militibns ex inproviso Ro-


Generated on 2013-08-14 18:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

mc apparuit, nbi non dei‘uerunt homines se ipsos amantes

centis libris argenti redemit. Sic ilaque uno ronzino et uno

cliente contentus, inops et eger. inter oratores occulte

disccdens, ad montem Burdonis et tandem ud bnrgum

Berceti non sine multa confusions pervenit.

Interea principes imperii generalem curiam communiter

celehrarunt, in qua constitntum est ah eis atque firmatnm

ut imperatrix de cetero imperii nmministrationem relin-

qnero et tnmquam monialis in claustro vitmn lnonestam

observare deberet, quoniam filius eius Henricus rex ad

quos sibi pecunia favornbiles fecit; inter quos Romanorum 25 perfectam etatem iam devcnerat et par se ipsum regni ne-

cnpitnnei, volentes Urbem deprimere, vires ei et auxilium

prebuerunt. Cadolus autem eorum auxilio sperans aliqnid

facere posse, in prato Neronis cnstrametari presumpsit,

et in prima qnidem congressione victor apparuit. Set post

gotia exercera optime poternt. Unde fnctum est quod eo

in concilio Actoni ‘ Coloniensi archiepiscopo amministra-

tio regni et regis custodia commissa fuit, qui predictum

Gnibertum Purmcnsem quem imperatrix cancellarium fe-

paulnlum inclito duce Gutifredo advoniente adeo coharta- 30 cerat sine more deposuit, et in loco eius G 5. Vercellensem

tus est atqne constrictus, quod nbsqne lesione 3 proprii

corporis retrorsum abire nullntenus potuit, nisi humilli-

mis precibus et eITusis magnis muneribus.

Rediens igitur Parmam, sicut exspoliatus et profugus, ab

episcopnm ordinavit. Preterea quia bonum sihi agora vi-

debatur si pro concordia Romane ecclesie et imperii studinm

et laborem assumeret, dispositis 'l‘eutonici regni negotiis,

Lombardimn intravit et par Tusoiam transiens acl nrbem

inique perversitatis sue non destitit incepto, set collecta 35R01nanam festinanter accessit. Deinde Alexandrum papam

iterato pecunia, vix elapso unius anni spatio, ad Urbem

mansuele et modeste itaü est allocutus: « Qua ratione,

n fratar Alexander, absque mandate et assensu domini mei

VAR. — 17 contemptus — 26 quod de en


, 360

BOSON. — ALEXANDRE H.

» regis recepisti papatum? A longis namque i'etro tempo-

» ribus a regibus et principihus hoc absque dubio est

» obtentum. » Et incipiens a patriciis Ronmnorum et im-

peratoribus, nonnullos nominavit per quorum mandatum

et assensum plurimi Ptomanorum pontifices in sedem apos-

tolicam hnbuerunt ingressum. Tune nrcliidiuconus Ilde-

brandus cum episcopis et cardinalibus eidem Coloniensisic

responderunt: u Firmissime iene et nullatenus dubites,

» venerabilis fretter, quod in electione Romanorumpontifi-

» cum iuxtn snnctornm Patrum canonicas sanctiones regi-

» bus nichil penitus est concessum seu permissum. » Et

deductis in medium pluriinis sanctorum Patrum decretis

et precipue i110 Nycolai capitule in quo CXIII episcopi

subscripserunt, post multas et varias utrinque altercatio-

nes ita rationabiliter et sufficienter eidem Coloniensi sa-

tisfecerunt, quod ex tune ratio‘nabilitcr resistendi occasio-

nem non habuit.

Quibus verbis expletis, dompnum papam rogavit ut pro

hac causa dignaretnr in pnrtibus Lombardie synodum ce-

demonstrnre. Quod licet inconsuetum et a Romani digni-

tate pontificis videretur penitus alienum, considerata

tamen instuntis temporis malitia, petitioni eius assensum

prebuit et apud Mantunm synodum convocuvît. Statuto

itnque termino exiens ab Urhe cum episcopis et cnrdinali- 25 ipsa ecclesia;

bus, ad prefixum locum prospere Domino auxiliante per-

venit. Ibi enim omnes episcopi Lombardie cum suis eccle-

siarum prelatis, preter Cadolum Parmensem quem idem

Coloniensis adesse preceperat et remordente conscientia se

ahsentavernt, pariter
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

synode cum episcopis Alexander pontifex resideret, causam

electionis sue ita discrete rationibus manifestis comprobn-

vit, ita super omnibus que sibi ab emulis malitiose

subiectu fuerant sufficienter se excusavit, quod episcopos

Lombardie qui sibi l'uerant adversati benivolos reddidit et 35 sis,

sibi subiectos. Sedato itnque per Dei gratiam imperii et


Generated on 2013-08-14 18:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

l0 exercitu velociter congregnto,

convenerunt. Cum autein in eadem 30)

Ecclesie scandale, post solutionem synodi et dompnus

Alexander ad urhem Romam et ceteri ad propria ylares

redierunt.

Eodem tempore Normanni, tamquam perfidi et ingrali7

5 fines Cnmpanie invaserunt et Cupuam 'occuparunt. Quam-

obrem Ildebrnndus archidinconus eorum mlversionem

patienter sustinere non valens, auxilium potentissimi ducis

Gotifredi pro recuperatione benti Petri pntrimonii postu—

lavit. Ad cuius itaque citationem egregius dux inmenso

cum illustri comitissa Mn-

tilda propemvit nd urbem Roifmm et contra eosdem Nor-

mannos in manu valide non distulit proficisoi. Set Normnnni

metuentes ipsius adventum, terram qunm invasemnt con-

tinuo reliquerunt. Sic itaque recupernta civitate Capua

l5 et Romane ecclesie restitutn, gloriosus dux cum eadem

comitissn Matilda nd curiam dom pni Alexandri cum gaudîo

remeavit.

Preterea iam dictus U. Candidus post multns calamitates

quas snb Cadulo antipapa sustinuit, a dompno Alexnndro.

lehrare et electionis sue factum ostendere et ratîonabiliter 20 veniam suppliciter postulavit,

et condigna sntisfactione

prestita impetravit. Idem quoque Cadulus post paucos dies

ex divino iudicio pessimnm mortem incurrit.

Guibertus vero excaneellarius, defnncto Ravennate ar-

chiepiscopo, per interventum imperatricîs electus est in

et postmodum ah Alexandro papa,’ licet

invito, multorum tumen instantia, consecrationem obtinuit.

Cui priusquam consecrationis manus imponeret, prophetico

repletus spiritu idem pontifex sic fertur dixisse:

» quidem iam delibor

u Ego
BOSON. —— GRÉQOIRE VIl.

stii

Defuncto Alexandro papa et in Lateranensi ecclesia ho-

norifice tumulnto, dum lldebrandus archidiaconus adhuc

esset in eius obsequiis oecupatusl repente factus est in ipsa

ecclesia maximus cleri et populi Romani concursusp cla-

mantium et diceutium : u lldehrandum arcliidiaconum

beatus Petrus elegit l » Quo audito idem archidiaconus ni-

mis expavit et quasi extra se raptus cucurrit ad pulpitumy

cupiens populum ipsum frequenter sedare et a sua inten-

tione relrahere. Set predictus Ugo candidus cardinalisl

dilatione factum est. Nam et infra octavam Pentecostes

in presbyterum est ordinatusl et in nutaliApostolorum in

Roin anum pontificem consecratus.

Percepta itaque apostolica dignitatis plenitudine, eun-

dem regem benigne ac paterne commonuit ut matri sue

sancte Romane ecclesie se devotum et subiectum filium

exhiberet atque ab episcopatuum et ecclesiarum vendi-

tione omnino quiesceret. Ad quod pium opus efiicacitor

prosequendum transmittere studuit matrem ipsius regis

ubi omnium vota in eundem archidiaconum convextsse m D‘. imperatricem una cum G. Hostiensi, U. Prenestino et

indubitanter cognovit, citius precucurrit et populum

ipsum in hunc modum alloquitun dicensz a Ecce, karissimi

n fratresl scitis et indubitanter cognoscitis quod a diebus

n beati Leonis pape hic archidiaconus tamquam vir pru-

R. Cumano episcopis. Qui eiusdem pontiticis legatione

suscepta usque in Bavariam trunseuntes, ad regis presen-

tiam pariter accesserunt. lleceptis igitur aifectuose legatis

ipsis et digno cum honore tractatisy cum per dies pluri-

n dens atque probatus hanc sacrosanctam Romannm eccle- is mos rex dc sua emendatione sancte commonitionis verba

n sialn plurimum exaltavit et civitatem istam ab immi-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

u nentibus periculis liberavit. Unde quoniam ydoniorem

n ad Ecclesie regimen et urbis defensionem invenire ne-

n quivimus, nos episcopi et cardinales in nomine Domini

mansuete ac patienter audiret, quinque nobiles viros fa-

miliares suos ab Alexandro papa cxcommunicatos vix a

consortio et societate sua removit. synodum vero in re-


Generated on 2013-08-14 18:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

gione ipsa celebrat-e legatis nequaquam permisitl allegans

n unanimiter ipsum nobis et vobis in pastorem et episco- 20 per Lemarum Bremensem episcopum vices Romani ponti-

n pum animarum nostrarum eligimus. » Et continuo uni-

versitate populi et cleri acclamante n Domnum Gregorium

» papam sanctus Petrus elegit t n indutus l rubea clamide,

sicut moris est, et papali mitra insignitusj invitus et me-

rens in 2 beati Petri cuthedra fuit intronizgtus

Altera autem (lie, apud semetipsum sollicita mente per-

traetans ad quam grave periculum deveuisset, estuari cepit

et nimis dolere. Set cum aliam excusationem de relin-

quendo papatu non iuvenissetl nuntios ad regem llenricum

ficis Maguntino archiepiscopo in Gel-mania, sicut in anti-

quis ecclesie sue privilegiis continetur esse concessas Cui

legati sedis apostolica sic responderunt : u De legationis

» officio, venerabilis fratera certum tibi esse debet quod

25» neque auctoritas canonica neque mos ecclesiasticus

celeriter destinavitj per quos et electionem de se factam 30» vocati, non in plenitudine potestatis l). Sel; ut breviter

ei aperuit et ne assensum preberet ipsum attentius exora-

vit. Quod si non faceretl certum sibi esset quod graviores

et manifestes ipsius excessus impunitos nullatenus tolera-

ret. Rex vero ubi electionis veritatem cognovitl electioni

eius assensum prebuit et statim Gregorium Vercellensem ga responso incolumes redierunt ad urbem Romain.

episcopum, Ytalici regni cancellnrium, ad Urbem trans-

misit, quatinus auctoritate regia electionem ipsam confir-

maret et consecrationi eius interesse studeret : quod sine

NOTES EXPLICATI tibi

l. ces détails de costume manquent à Bonizo.

2. Bonizo: u Ad vincula b. Petri invitus intronizatur. n ce

detail topographique parati avoir üclmppè à Boson.

3. U'est un A qu'il faudrait, puisqu'il s'agit ici de l'impératrice

n habet ut ultra obitum eius qui dederat Romani pontifiois

» proiendatur. Preterea, sicut in quodam primi Leonis

» pape capitulo continetur, Homanus pontifex ita episcopis


362 BOSON. — GRÉGOIRE VII'.

episcopaiis et sacerdotali‘s offieîidepositionem incurrit,et in et aliis Ecclesic fidelibus de more convivium ad Laterm

loco eius per mandatum eiusdem pontificis alius est subrogn- nense palatium remeavit. In secunda vel'o die post Pascha

tus. De Constantiensi quoque antisiite itidem factum est. populus Romanus eundem Cencium cum omnibus suis

Interea nichil mali de rege Henrico suspicans, Gregorius complicibus in rebus propriis condempnnvit et imperpe-

papa Romam generale concilium convocavit, in quo Guiber- 5 tuum ah urhe Roma exclusit.

tus Ravennas cum episcoporum diversarum provinciarum Post hec autem supradictus Guibertus licentinm rever-

inmensa multitudine sedit; preterea et egrogin comitissa tendi Ravennam a domno Gregorio dolose petivit, quate-

Matildis et Aczo marchio et Gisult‘us Salernitanus princeps nus eum lcdere oportunius posset quem fraudulenter sa

eidem non defuereconciiio. Setinter ceteraipsius concilii ac- diligere ostendebat. Nam ubi Ravennnm devenit, postpo-

ta,NormannietRobertusGuiscardusexcommunicaiifuerunt- 10 Silo iuramento quod in consecratione sua Alexamh'o pape

Soluto itaque concilio et redeuntibus ad propria ceteris eiusque successoribus fecemt, cum Tebaldo Mediolanensi

qui fuemnt, convocati, G. Ravennas cum papa G. in (1010, et aiiis cervicosis episcopis Lombardie conspimvit ntque

utpote qui ad papatum iam hanelabat remunsit. Et quo- adversus pastorem snum occulte seditionem exorcnit. Unde

niam uniuscuiusque proprium solet esse ut qualis ipse factuin est 1 quod expeditio quam pontifex per ducem G0-

fuerit tales sibi et alios coniuugi velit, quoscumque in urbe 15 tifredum eiusque IIXOYem illustrem comitissam Matildam

lloma facinorosos nut adversnntes pontifici repperit, mu. atque alios nobiles contra Normannos et ceteros Ecclesie

neribus vel promissis favorabîles sibi et iumtos facere stu- hostes de Lombnrdia excitavemt, in detrimentum Ecclesie

duit. Inter quos illum sceleratissimum virum Cencium, disturbata est atque dîruptmPer 2 Ugonem quoque Candi-

prefecti Stephani filium, de quo supra fecimus mentio- dum regem Hem‘icum et Robertum Guiscnrdnm contra

nem, amicum et secretarium acquisivit, et cum eo contra20 eundem pontificem omnimodo studuit instigare, sicut vir

patrem suum nequiter se armavit. Hic inter alia que im— appstaticus, omni doio et mnlitia plenns, qui imn secnndo

pune fecerat mala, exceisam iurrim supra pontem sancti ad npostasiam redire nequaquam erubuit.

Petri consti'uxerat, et a transenntibus de novo pedalicum Eodem tempore dompnus G. cil“!!! mediflm qnadragesi-

iugiter extorquebat. mnm concilium celebravit, in quo sepedictum Guibertum,

Hic Deo et hominibus odiosus in sacratissima nocte Na- 25 quiu vocatus venire contempsit, ah episcopaii officio tam-

tivitatis Domini ipsum Ch'risti vicarium domnum Grego- quam Pel'ÎuYUm suspendit et eundem Un Candiduma Sec‘m'

rium papam, missarum sollempnia celehrantem, ub altari dum Apostolidictnm : llcreticum hominem postprimam et secun-

sancte Dei genitricis quod dicitur ad Presepe, nusu sacri. dam correctioncm devita, perpetuo ab Ecciesia sequestravit.

lego rapuit et cum suis complicibus nd predictam turrim Set 01m1 ÎSÎËI in Ymlia fierent, 533101195 6011m1 l‘egem

violenter asportare presumpsit. Unde universitas Roma. 30 Henricum fortiter rebellarunt, en videlicet occasione quia
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

norum in iram pro invusione sui pontificis vehementer eÎS 0m15 ïnpol‘tabile samgehatïmponere'unde accidit quod

exarsit, et eadeln nocte ipsum in eadem turri districts ob- l'ex in man“ Vanda et miïmtudïne gravi saxoniï‘m ex in‘

sedit. Mane autem facto, Romani et turrim funditus des- DTOVÎSO intmvît- Set qnoniam 90S ÎmPaI’fltOS ÎÙVÜSÎLVÏGW'

truxerunt et ipsum sacrilegum atrociter trucidassent, nisi l‘iam (Im‘mVÎS “uemissimam habuit; (flippe! Sicnt ‘1 Pm'

eum boni magistri discipulus beatus pontii‘ex a mortis 35 dentiblls dicebfltul‘a quinque milia VÎI‘OYUTD ex Pune l'egis

periculo liberasset. Quo facto celebl'aturus cumfratribus Î" eodem Prelio cecidemnt- Vemmtame" quifl eosdem
Generated on 2013-08-14 18:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

S'axcnes sibi non potuit subiugare, rex tamquam victorio-

VAR. — 9 CODSlllO — 15 urbe om. sus in Franciam remeavit, statimqueinmensa episcoporum

NOTES EXPLICATIVES.

i. Bonizo n'attribue pas l’insuccès de cette expédition aux in- vers le midi de I'Italie.

trigues de Guibert; il parle seulement d'un Longobm-dicux uarvas-

. 2. Dans Bonizo c’est Cencius, et non Guibert‘, qui pousse Hu-

sm‘um lumullus qui empécha la duchesse Béatrice de se porter

gues à intriguen- avec les Normands.


BOSON. —- GRÉGOIRE V11. 363

‘12212:1?2:1OÂZZZÎZÏÎBZËZOÏÎÏZÎÎÆIÏËISSeDÂÏ pro adopta: scindere attemptnvit exlcommuniclationis sententiam pro-

, per se nimia mm, et usque nd condlgnam sitlsfactionem sentenliam

extollens, m tantam audnciam vesaniamque prorupit ut ipsam firmiter ohservari precepit. Quod ne‘que reprehen-

patrem suum Gregorium papam, qui sedem apostolicam sibîie nec novum ab aliquo estinmri debet, cum n sanc-

per triennium in pace tenuerat,impiorum consilio abdîcare 5 torum Pntrum sanctionibus minime discrepuret et a plu-

presumpsit et oh Ecclesia quantum in eo fuit expellere ribus Bomanis pontificibus hoc ipsum etiam pro minori-

operam et. studium pro viribus dedit. bus causis repperiatur factum. In Calcedonensi nnmque

Decrevit etiam firmiterque constituit ut nullus deinceps concilio, presontibus sexcentis episcopis, de Dioscoro

episcopus vel ahbas seu dux aut alia principalis persona Alexandrino sic legitur : Quoniam secundum eæcessum priorem

eidem Gregorio tanquam pape ullatenns obedire deberet. loiniquitatem valdc transcendic (presumpserat enim excommu-

Ut antem hanc perniciosam dispositionem posset effica- nicationis sententiam supra sanctissimum papam Leonem

citer adimplere, quendam Rolandum Parmensem, detesta- dictare); Anatolius Constanlinopolilanus episcopus dimit : « Prop-

hilem clericum, et alios execrabiles viros cnm litteris ter fidcm non est dampnandus Dioscurus, set quirz eæcommunica-

suis ltomam transmiàît, qnatenus causam ipsam vivaciter lioncm fecit dompno archiepiscopo Leom‘ LNumquid ibi legitur

et intrepide prosequerentnr. Qui nepharia legatione re- I5inquisitionmn factmn fuisse utrnm iuste un iniuste Dios-

cepta processerunt usque ad Urbem, et venientes ad pon- cOl'us excommunicatus fuissot ? Non utique, set ideo quin

tificem tunc in synodo residentem, in primis regis litteras 'cum esset inferior commis est maiorem quibnslibet iniu-

presentarunt, et consequenter per os ipsius Roinndi cum riis lacescere.

nimio fastu et contumacia locuti snnt in hunc modum : In octave itaque synodo inter cetera ita legitnr : Defini-

» Misit nos dominus noster Henricus l'ex de consilio epis- 20 mus neminem prorsus mundi potenlum quemquam eorum qui pa-

» coporum ot principum, ut sa que novitar de statu Eccle- h'im'chalibus scdibus prcsunl inhonorare au; a proprio throno

» sie cemnit et im'evocubiliter statnit vobis publice de- cwpellere, set 0mm’ honore ac rcvercnlia dignos iudicare, precipue

n inonstremus et efficaciter prosequamur. Inde est qnod sanctissimllm papam senioris Rome; set ncc quicumque contra

» precipimus et ex' auctoritute regis precipiendo mnnda- Romanum pantificem circumscriptiones ac verba complicare vel

» mus tibi Gregorio, ut de apostolica sede s‘me mora des- 25 comportera, quasi difi'amatorum quorumlam criminum, quod nuper

papatu, sicut vitam tuam diligis, Fotius et mullo ante Dioscorus fecit. Quisquis vers tanta iactantz‘a

etaudacia usus fuerit ut secundum Folium et Dioscorum in scrip-

» cendas, et amodo de

» te nullatenus intromittas. Vobis autem episcopis et car-

: dinnlibus eodein lnodo iniungimus, ut recepturi pontifi. tis val sine scrtptis iniurias quasdam contra sedem Pelriprincipis
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

» cem m1 eiusdem regis. presentiam festinetis. » apostolorum moveat, equalem et eandcm quam illi condempnatio.

Qnibns blusphemiis auditis, contra eundem pontificis

convitintorem tota synodus ita vehementer exarsit, qnod pellere tcmptuv

rum patriarcharum quenquam, anathema sit.

301mm accipîat. Si vero quis’aliqua Dei poteslnle fruens vel potens

erit prefatum apostolice cathedre papam vel alio-


Generated on 2013-08-14 18:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

nisi pia mansuetudo beati pape Gregorii se obiecis—

set, ipsum fideles Ecclesie cum lapidibus trucidassent. Die

vero altera littere ah episcopis ultramontanis pontifici

sunt delate, in quibus se confitebantur errasse et nimium 3

eninm, et. omuem de ce- set a reguo depos

ebant. runt. Innocentins siquidem papa imperatorem Archadium,

Preterea notissimum et indnbitatum est quod multi Ro-

manorum pontiücum etiam pro minoribus causis nonnul-

5103 imperatores et reges non modo excqmmunicaverunt,

deliquisse; postulabant quoque v uerunt et in eorum locis alios subroga-

tero sibi obedientiam observare firmiter spopond

Vix itaque sedato tumultu. synodalis tractatus in tram magni

depositioni interfuit, quam Theophilus Alexandrinus una

Theodosii filium,pro eo quod Iohannîs Chrisostomi

quillitate processii. Set cum tempus iam instaret ab-

solvendi synodnm, pontit‘ex hnbito cum CX episcopis 6:0 cu

episcoporuni, sine a

excommunicavit eorumque depositionem cassavit. Mitissi-

m aliis orientalihus pntriarchis, cum consensu aliorum

utiliori consilio, in eundem regem qui Ecclesie unitatem ssensu Romani pontificis dictaverat,

VAR. — l5 legatione om. mus vero impemtor mox ut factum cognovit, non rebellis
364

BOSON. —— summae "Il.

extitit, set veniam humiliter petiit et impetravit. Cons-

tantinus papa lustinum imperatorems lustiniani filium,

propter non decentem legatorum suorum susceptionem

excommunicavitg qui postea in constantinopolitane urbis

U!

platea pedibus eius cum regno prostratus tamdiu veniam

petiit donec impetravit. Anastasius papa Anathasium impe-

ratorem excommunicavitg qui proterve loquens de papa in

ipso palatio fulmina percussus interiit. gregorius lll Leo-

nem imperatorem non solum excommunicavit, set etiam

regno privaviL stephanus papa carolum Pipini regis fra-

trem a regno deposuit et Pipinum in eius loco substituit.

Nycolaus quoque ltomanus pontifex duos imperatores uno

eodemque tempore excommunicavits Michaelem videlicet

orientalem, propter lgnatlum coustantinopolitanum epis-

sum a quod secundum statuta exemplaque sanctorum

Patrum Romanus pontifex a nemine iudicari seu excom-

municari ullatenus potest -. Ideo principes ipsi, quoniam

secundum malitiam instantis temporis nichil melius inve-

nerunt, cum Radult‘o, Guelfone ac Tederico dncibus et aliis

maioribus regni, iuramento firmarunt. ut si rex consilio

eorum acquiescere vellet, operam suam eflicaciter adhibe-

rent ut Gregorius papa ultra montes veniret et a vinculo

m proprio iuramentum prestitit quod in adventu ipsius pon-

copum sine iudicio pape a sede sua eiectum, et Lotarium i5 rians Corolle dignitate a dompno gregorio Papa, descen-

occidentnlem, propter Sualdrade pellicis sue societatem.

beatus quoque Ambrosiusl non Romanus set Mediolanensis

pontit‘ex, maximum tyrannum Theodosium imperatorem

ab ecclesia pulsum excommunicasse non est ambiguum.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Quis ergo nisi mente captus ignorat regiam potestatem 2o ipsi principes eum neque pro rege neque pro domino ha-

pontificibus esse subiectam? Et quis credat a subiectione

Romani pontificis se alienum esse, nisi qui peccatis suis

exigentibus inter oves christi non meruit numerarii Set

iam rei ordinem quem incepimus prosequamur.

lnterea ubi de regis banno ad aures vulgi personuihis


Generated on 2013-08-14 18:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

totus orbis Romanus, nimio timore perterritus. non me-

diocriter

'l‘eutonici regni super tanta dissensione in partes se divi-

serunt, et auctore

vacillavit. ltalici namque antistites et episcopi

Guiberto aput Papiam contumaces epis-

copi Lombardie post Pascha convenerunt in unum. lbique 30

imitantes Fotium et Dioscorum, dompnum papam senioris

Piome ore sacrilego excommunicare instinctu diabolico pre-

sumpserunt. Quod factum attendentesp principes regni non

mediocriter dubitare ceperunt an excommunicaiionem ip-

sam contempnere an eam reverenter observare deberent, liii

maxime cum in eorum lege continentur ut si quis infra an-

num et diem ab excommunicationis vinculo non fuerit abso-

lutus, omni careat dignitatis honore. Unde ad eorum con-

sultationem prudentes episcopi huiusmodi dederunt respon-

40

VAR. — si mutantes Fortium — 35 deberent] an

NOTES EXPLIGATI "ES.

1. Bonizo ne

Parle pas du Saint-S

d'expédition.

excommunicationis eum absolvereL Quo facto rex ore

titicis absque malo ingenio eius staret mandato. Et con-

sequenter principes iterum iuraverunt in hunc modum, ut

si rex quod iuraverut observaret, ipsi cum eo in manu

valide. proticiscerentur ad urbem Romam, elt recepta impe-

derent cum exercitu in Apuliam et calahriam contra Nor-

mannos, qui tunc adversabantur apostolice sedi, et terram

ipsam expulsis Normannis beato Petro et ecclesie Romane

restituerentL Quod si rex hoc facere denegaret, e‘x tunc

bere deberent.

ouibus rite completis et iuramento firmatis, archiepis-


BOSON. — GRÉGOIRE VII,

365

pontifex stalim avertit abenas et ad tutissimum castrum

comitisse Matildis, heati Petri devotissime mie, quod Ca-

nusium dicitur, non segniter festinavit, set se in tuto cum

fratribus suis recepit. Rex vero perpetrati periurii cons-

cius, ubi reatum suum indubitanter publicatum cognovit,

deposita feritate, tamquam vulpis callida simplicitatem

columbinam induit et usque ad ipsum castrum, ut mercre-

tur absolvi,pontificem sequi non destitit. in quo loco super

nivem et glnciem nudis pedibus pe‘r dies nliquot stetit et

consilii et in armis frequenter expertum ac nimis illus-

trem. Quorl ubi rex Henricus audivit, non mediocriter

commotus est et in iracundiam vehementer exarsit. Ve_

rumtamen, sicut vir callidus et sagax, dompnum papam

5 Gregorium per nuntios suos blande et humiliter exoravit,

quatinus eundem Rodulfum mox excommunicationi subi-

ceret. Pontifex autem consilio habite respondit se hoc li-

henter facturum si Ilodulfus a se voc'itus rationem sui

facti reddere nollet. Non enim iustum vel rationabile vide-

absolutionis gratiam instantissime postulavitt Post multas i0 batur ut priusquam conveni'retur excommunicutionis gla-

itaque disceptationes et varia consilia, post satisfaclionem

et absolutionis gratiam, idem pontil‘ex inter missarum

sollempnia regi hostiam Christi porrigens dixit: « Si

» corde bono accedis et quod 0re profiteris michi ohservare

dio puniri deberet. Huius itaque responsionis oecasione

adversus pontificem maximam indignationem concepit.

Set quia gravissima sibi negotia incnmbebant, hoc preter-

misso in Frnnciam et Bawariam contra Rodulf‘um in mann

)) dispouis, hoc sacrum corpus sit tibi sicut apostolis ad 15 valida festinuvit. Econtra Rodulfus de iustitia sua coni‘i-

» saiuteni; alioquin indigne percipies illud siout ludas et


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

n iudicium tibi absque dubio manducnbis. n Et stalim ad

osculum cum recepit, et post missam cum ipso patema

caritate comedit. Preterea excommunicatos qui cum rege

venerant fecit absolvi, et in pace omnes dimisit.

in

instantis auni circule, quanquam


Generated on 2013-08-14 18:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Decurso itaque

faeie pontifici rex devotus et obediens videretur, corde et

opere, sicnt rei eil'ectus postmodum iudicavit, contrarius

dens, ad conflictum certaminis animosilate maxima pro-

peravit. Quid plura? Orribili bello acriter utrinque com-

misso, cesa sunt multa milia hominum hinc inde, set quis

eorum prevaluerit non hahetur oertum.

20 Post hec autem dompnus Gregorius regressus est cum

honore ad urbem Romain et ylico synodum convoeavit, in

qua interfuerunt nuntii amborum regum. Quibus pontifex

dislrictc precepit ne ipsi reges ante adventum legalorum

snorum pugnare presumereul, set congruus locus ah epis-

. in quo ante ipsos lega-

tos rutiones suas queqne pars secure valent demonstrare.

Quod verbum .licet nuniiis ipsis placuerit, impedicnle

talnen humani generis inimico disturbutum fuit, et ite-

rum. peccatis exigentibus, inter eosdem regcs horribiliter

cecidit. Que causa ubi devenit ad aures summi pontiûeis,

pro tanta occisione vebementer ingemuit; set a pio quo

ceperat opere nolens desistere, synodum in proximam

quadrugesimam ilerum convocavit, in qua utriusque par-

ab apostoliea sede colloquium per culpam ipsorum regum

nullalenus est disturbatum. Ideoque deliberato consilio

pontifex ad partes illas venerabiles viros P. 3 Albaneusem

sibi et semper in insidiis eflicacitor extilit. Nocturnis

enim iemporibus cum Guiberlo 1 et Cencin llonmno, viro 25 copis utriusque partis iuveniretur,

nequissimo, rie quo inenlionem i‘ecimus superius, et cum

nliis Eeolesie inimicis familiariier loquebntur et nepliariis

eorum_cunsiliis favorem presiabut. Set cumvideret pnpam

Gregoriuui a castro Canusii uulio modo posse divelli,

Pupizun moraturusperrexit, ubi enmlemlïencium pessima 30 est pugnatum, ubi maxima virorum fortium multitude

morte deiunetum invenit, ouius exeerabile funus idem

Guiberius cum eeteris excolmuunieatis pompatice ac la-


366

BOSUN. — GRËGOIHE VII.

cham pro sedando tante discordie malo trnnsmittere stu-

duit. Quibus in mandatis (ledit ut eosdem reges a bellornrn

congressibus prohiberent et convocata synodo episcopos

ac religiosos viros ad suam presentiam iuherent accedere.

dem regem, frequenter commonitum et n suis excessibus

non resipiscentem, quoniam legutos sedis apostolice conci-

lium in terra dmninationis sue nequaquam celebrnre per-

misit, tanquam inobedientem et rebellem iterato excom'

Qui accepto mandate transierunt ad regem in Bawariam, 5 municationi subiecit.

et ei consilium et voluntatem patris sui pontificis ostemle-

rnnt, set apnd ipsum efficere'nullatenus potuerunt quod in

regno sno pateretur synodum celebrare nisi llodull’um re-

gem, absque citatione, non confessnm vel convictum, excom-

municationis vinculo innodarent. Quod quia legati f"

non presumpserunl, «lnlentes quud ahsqne l'ructu eorum

faligatio remanehahin fectonegotio remearunt ad urbem Ro-

mani. Item antem inter eosdem reges acriter est pugnatum,

et multa milia hominum, maxime Boemiorum, cesa sunt.

Interea ‘ venerabilis p

éuiscardi, egregii Normanuorum ducis, versus Apnliam

post octavam Pentecostes iter arripuit, et cum ipso apiul

Aquinum colloquium habuit. Congrua itaqne ab eo satis-

factione suscepta, prius a vinculo excomnu'micalionis eum

absolvit, et consequenter fidclitatem et hominiurn cius 20

recepit. Postmodum vero iam assumptus in specialem

beati Petri militem, (le totins Apulie et Galabrie ducatu

pcr 2 "exillum sedis apostolice investivit.

Eodem quoque tempore rex Henricus in magna super-

bin elevatus, antedictum Lemarum Bremensem atque Ba-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

benbergensem antistiles, cervicosos vir

ur

os, destinavit {1(1

hem Romani, per quos nimis proterve mandavit pape

Gregorio, ac si potestatem super eum haberet, quatinus

Rodulfum sibi adversantem excomnmnicare nullatenus


Generated on 2013-08-14 18:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

protelaret; quod sinon faceret.

ret qui ccclesiastica censnra sui hostis insolentiam coller-

ceret. Venerabilis auteni papa,

proprium fundere par

superbi 1'

qui pro iustitia sanguinem

alus erat, non ud procacitntis verba

egis set ad mandate iudicis eterni respiciens,

pefatum Rodulfum rationem et iustitiam pr

annthematizare,

se-

sicut non debuit, minime voluit; set mm-

"un. a 25 Lemeî — Pabcreub. —

, ipse papam sibi acquire- 30 lino episcopo, iurasse asseritur ut ah eo imper

etendentem 35 resim la

Qnibus ita peractis legati cum indignatione ad regis

presentiam rediernnt, ipsius animum ad deterinru, sicut

viri Deo odihiles instantius commoventes. Rex vern uhi

se cognovit per sententiam Romani pontificis a consortio

acere i0fidelium segregatum, tristis effectue est; set cum a uliver-

sis diversa sibi darentur consilia, in anxietatis duhio

positus quid potins eligeret ignorabat. Tandem perverso-

rum antistitum et impiorum principum sententia prevu-

lente, apucl Brixiam generalem curiam disposuit celebrare.

‘mtifex, l'eceptis nuntiis Roberli läconvenerunt itaque in loco ipso plurimi seditiosi et infa-

mes episcopi cum multiturline clericorum et principnm,

quatiuus in iacturam donmi Gregorii pape possent aliquid

mali ordinare vel statuaire, ut inter Romanam ecclnsiam

et imperinm disconliafnturis temporibus fulciretur. Com-

municato itaqne execrahili et detestando consilio, de

consensu ipsius regis elegerunt in Romanum pontificem,

inmo antipapam, Guihertum Ravennatem, virnm mani-

teste periurum atque omni malitia atque «lolosilate ple-


BOSON. ——

GRÉGOIRE VIL 367

Eodem tempore idem rex in maximo potenlatu et manu

rohusta commissurus prelîum cum rege Rodulfo contu-

maciter intravit Saxoniam. Cui ex adverse Rodulfus po-

tenter occurrit, et. atrocissimo utringue facto congressu

Henricus contumeliose terga vertit atque in longum acer-

rime ab hoslibus persecutus, iam de vitn. diffidens, in

quodam se castro recepit, ubi per septem dierum spatium

latitnvit. Rodulfus aulem, sicut vir fortisslmus et famosus

et. in armorum exercitatione probatus, nequaquam fugit,

set, viclor et triumphator occubuit, quia uum sui non10 sacerdotio per incumbentem estatem agros et segeles R0-

cognoscentcs' exitialiter vulnemverant. Cum autem diutius

requireretur n consociis suis, tandem super stragem et ca-

davera inimicorum non sine plunctu nmximo repertus est.

Cuius mors postquam Heurico latitanti et de fuga cogitanli

nuntiata fuit, mox in altum cornu suum erexit, et adver-läniacense abbate alque aliis religîosis Deum timentibus

sus dompnum Gre‘gorium papnm contumelias et lerrox'es

procaciter loqui cepit, credens detestnbïlia facta sua in

morte Rodulfi Domino placuisse. Post ubi vero hec gesla

sunt evolutis paucis diebus, Henricus filius eius cum exer-

citu illustris comitisse Malildis pugnavit; et quia, sicut20 visitarn volentibus firmmn securitatem dedit, quam iura-

fieri soleL, varius est eventus belli, victoriam habuit,

Hiis îgitur successibus provocatus derepente intravit

Ytaliam et post Pascha cum idolo quod erexerat Romam

veniens, circa Pentecosten castrmnetatus est in pralu

Neronis. Set quis tantorum prudentum virorum ammirm'i 25 viris audivitmon mediocriter letati sunt omnes; et ad ves-

non poterat regis et Guiberti heresiarche apertam insa-

niam et inprudentem stultitiam‘.’ Quamvis enim mentis

oculos inm perdiderint, visus tamen corporis non amise-

tant. .Annon videbnnt illam hestiam que ah eis ducebutur,


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

qunm lmnoriûce a Romanis suscipiebalur et venerabatur ‘130 rationabilis causa exigeret, mortem subire paratissimus

Quippe pro lnudibus el exhibehant convitia, pro cnnticis

ululatus, pro cereis lanceas, pro cetibus clericorum ar-

matos. Ut nutem in pnucis plurima perstringamus, post

agrorum vastalionem et mullas cedes suorum civium_, posl‘.

vnrins clades atque miserias quas perpessi sunt Romani 35 » rinlem sibi coronam cum henedictione imponam ; alio-
Generated on 2013-08-14 18:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

quia pseudoprophetam recipere contempserunt, rex con-

cepta spe ac desiderio suo frnudatus et in sua erubescentia

confusus in Lombardiam cum suo ydolo remeavit, et dom-

nus Gregorius papa in apostolicn scde remnnsit inlre-

pidus. ' ‘

Anno quoque Secundo per Spolelanum ducntum ad Ur-

bem iterum rediit. et per totum qundmgesimnle lempus

5 ipsam Romam cum mulla hostilitate obsedit. Advenîente

vero tempore pnscali, ut estivum caunm vilaret, dispersit

per circumpositns civitates exercitum, et ipse in Lombar-

diam cum pnucis reverli sluduit. Guiberlum vero apud

Tiburtum dimisit et exercitui suo prefecit. Quipostposito

manorum vastnvit, et nlia mala tanquam vir sanguinum

eisdem Romanis hosliliter intnlit.

In tertio quoque anno idem l'ex ad obsidendam Romam

reversus est. Set quin se ipsum excommnnicatum a Clu-

pro certo haberi cognovit, ut eorum simplicitntem circum-

venire melius posset ‘3, ad callida se argumenta convertit-

PosL cnptionem itaque Hostiensis episcopi et aliorum mul-

torum quos precepit absolutos dimitti, universis Romam

mento publice confirmavit ; et in popularem favorem om-

nino consequeretur et gratiam, in publico dixit quod a

domno Gregorio papa imperialis corone dîgnitatem vellet

accipere. Qnod poslquam populus Romanus cum religiosis

tigia eiusdem ponlificis lacrimabiliter acoedenles, ipsum

cum magna instantia exorarlmt ut patrie iam fere perdite

misereretur et paterna clementiu condoleret. Pontifex m1-

tem qui pro institia et ecclesiaslica libertate tuenda, si

existebat, constanter in hunc modum respondit: « Ego

» versutias et calliditates regis frequenter experlus sum;

» set si vull in hiis in quibus manifeste peccavit Deo et

n Ecclesie satisfncere, ipsum liheuter absolvam et. impe-

Vu. ;— 1 pontenlatu ——- 27 Quumvis m. o. enim


368

BOSON. — GRÉGOIRE vu.

plurimos dies vehementer instaret ut absque satisfactions

regem susciperet, et pontii‘ex ad eornm cecas preces om-

nino permaneret inmobilis, rex paulatim cepit popularem

favorem pecunia et terrore sibi acquirere. Quod ut pon-

tifex manifeste cognovit, de constantia populi prorsus

diffidens, in castro Crescentii se cum fratribus suis re-

cepit.

Rex ituque quoniam populum Romnnum ad voluntntem

suam indubitanter attraxerat, Guihertnm in sede apos-

tolicn violenter intrusit. Set cum de Romano ecclesia nul-

Ium episcopum vel cardinulem posset habere, :1 Donc-

niensi et Mutinensi ntque Cervicnsi pseudoepiscopis fecit

eum se‘cuudum consuetudinem Romanorum pontificum

exeorahiliter benedici, et in festo paschali ab eodem Gui-

berto imperii coronam impudenter assumpsit.

Post modicum vero ad obsidionem oastri Crescentii uni-

versos Romanos conduxit. Pontifex autem, sicut vir cantus

ct providus, iamdiu Robertum Guiscnrdi, egregium Nor-

mannorum ducem, sollicilnre studuerat ut in manu valida

contra illatam sibi violentiam ei potenter

Quem atl ipsius delibemtionem cmn maximo exercitu ce-

leriter venientem ubi l'ex Henricus in veritale cognovit,

vehementer expnvit,‘ et ilico ad ecclesiam sancti Petri re-

diens, domo Cupitolinn et Leoniana civitale destructa, vn-

lefaciens Romanis, cum eodem Guiberto non sine multo 25

rubore aufu git.

Inscquenti voro (lie, anlequnm Senmn rex pervenisset,

et pastorem suum prodidernnt. Quosdam vero mutilnvit

et quosdam secum usque Calnbrinm captivos duxit. Set in


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ingressu ipsius civitntis regionem Lnteranensem usque acl

Coloseum ferro et ilnmrna combussit. Hiis igitur ita per-

5 actis, dux ad proprio. remeavit et patrem suum Gregorium

pontificem in Latemnonsi palatio sedentem cum frntribus

suis episcopis et cnrdinnlihus in puce 1 dimisit, pertmctnn-

tem ecclesinsticn negotin pro sui officii debito de diversis


Generated on 2013-08-14 18:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

mundi partibus emergentia.

l0 Hic lihemvit ’ ab illicita occupatione sexaginta mansio-

nariorum henti Petri ecclesinm, qui universa oratorio seu

ministeria ipsius ecclesie preter mains altnre qundmn vio-

lentia detinebunt et cunctns oratorum advenientium oblo-

tiones in usus proprios redigelmnt. Erant enim cives R0-

15 muni uxorati sen coucubinm'ii, barbu rasi et mitmti, meu-

tientes oratoribus ct precipue mnltitudini rusl icaneLombar-

dorum, asserentes se cardinnles presbyleros esse; quorum

utique oblntionibus receptis indulgentiam eis et l'omissio-

nem peccatorum ausu neplmrio impudenter prestahnnt.

succurreret. 20 Hii occasione custodiende ecclesie consurgentes intempeste

noctis silentio, infra et circa enndem ecclesiam multa im-

pune homicidia, rnpinas, varia stupra et diversa latrocinia

exercebant. Quos, sicnt diximus, beatns pontit‘ex :11) endem

ecclesia non sine multa difficultate removit, et custodie

curmn honestis clericis et sncerdotibus commisit et tro-

didit. '

Hic ter quater-que vere beutus pontifex post diutinam

Urhis mornm descendit in Apuliam, et occurrente sibi

iamdicto duce Roberto Guiscardo Salerni famosnm civita-

tem gloriose intravit; ihique dum snlutis monitu con-

‘currentibus populis dnret, repente in lectum egritndinis

decidens, in beata confessione post modicum diem feliciter

clausit extremnm. Ad cuius utique corpus in beati Ma-

thei basilica honorifice tumulatum mirabilis Deus multa

memoratns Rohertus (lux, tanquam leo fortissimus Ro-

mam violenter intravil, quam non per triennium sicut

rex Henricus, set una et eadem die in manu volida cepit,30

atque boatissimum patrem ac dominuui suum pnpum suf-

fragantibus sibi sanctorum apostolorum Petri et Pauli

meritis al) obsidione qua tenebatur potentissime liberuvit.

Sic itaque ipsam venalem civitatem velociter expugnntam


BOSON. — PASCAL U. 369

‘10

15

20

CLXI. — PASCHALIS Il, natione Tuscus, ex comilatu Galliace, oppido Bleda, et paire Crescentio, sedit annis

XVllI mensibus V diebus VI. Iluius temporihus, anno videlicet lncarnationis..... ce/cm u! supra, p. 338-313...

mera veritate conscripsimus.

Tusculancnsi ‘ et Velletrensi episcopis.

Posc/Lalis cpiscopus, serons servorum Dei, vcncrubilibus fratribus Iolzonni T usculunensi, Leoni Vcllctrensi, el

cardinulibus in unum congrcgatis consortium, pacem in C/iristo. Id quod in personom noslram, immo in pu.-

trem veslrmn, prcler z'psius Ecclesieque iudicium orque prcscnlùlm vos cgislis, etsi mois car Dei zelo fecisse

vismn sit, non tomcn, ut mie/Li videlur, cononico [ramilc incessistis. Non enim caritas scd cmulatio id clic/asse

perspicitur. Quocumque lumen modo factnm sil, nos quidam, con/1'52‘ de miscricordia divina, pro anime noslre

sainte cogitabimus,et commission quod pro frai/‘Mus et flliis et pro ercidio Urln's et unicerse provincie fecimus

emcndarc curobimus, ni‘ quod in aliis correæi in me quogue corrczivse oslendalur Ecc/csic. Vos aulem ifa pro

Ecclesia in Ecclesla agite, n! illum Dei selnm quem vos liabere ostcndislis eæperz'atur Ecclesio. Vole/e in Do-

mino. Dutum Tcrracine, III' nanas- iulii.

' Constuntiensi2 episcopo, apostolice sedis legato.

Pasc/talis cpzxcopus, sercus servorum Dci, venerabili Gcbcurda, Constonliensi episcopo, salutcm et uposloli-

cam benediclioncm. Questionum quos ad nos misisti lalebras tuam crcdimus prudentiam non [a/cre. Celcrum

quia super lu'is par apoxloiicom sedem poslulos certius in/ormari, quid doctrine ronitos lzobeat rcspondemus.

Eæcommunicatis enim communicorc 'LIL [dis que mais xunt pre/z‘æa cononious nulla occasionc si! [ici/nm, et

voluntute quidam communicantes, sivc monachi sivc sinf o/ii, eimdem realus flogi/io involL‘rzuztur. Qui vero ont

ignari au!‘ invi/i neccssitale communicant, [icctinoculis Imminmn connu/[opolluanlur, non [amen eos pro/21m‘

lwc N303 in conypectn eterni indivis‘arbilramur. [px-c cnim diril : a Si ont/us tous fucril simplet, lotum corpus

tuum lucidum erit. » Porro cæcommunicolorum cadavcra desanclorum oosilicisproicicnda censcmm, quia eorum

pulores ad superna consccnclerc, sicul quarlus Dialogorum bcoli Grey/orii liber indicot, .sonctorum ipsorum

revelotianc didicz'mus; ideoque dam ea illic cantine/Mur, ccssandum (l divinis of/iciis arbitramur. De con/acta

a!) lzereticis crismotc va! olco ratio suggeri! ut pro divine

ipiantur sicmf antiquitus rccipicmlos ce! reccplos fuisse sanctorum


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

'ant. Dalum Lalerani, VIII id. febr.

z'nvocationis rcrcrentia inlru ccclesiom debeot concre-

mari. A6 ipsix lierelicis; ocnientcs iio omnino rec

predecessorum noslrorum Leonispape et Gregorii monimenla dec/(u

Goncilium Lateranense.

Anno 3 dominice incarnotionis MCXIII, X V kal. apreL, ceiebrala est synodus Loleranensis a domno Pasc/zali
Generated on 2013-08-14 18:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VAR. — l0 exidio

NOTES EXPLICATIVES.

et reprolmtnm est privilegium, immo pravilegium illud quod

Heinricus quartns Alemannorum tirannus a domno papa neces-

sitnte non modica ingruente extorsit. l-Iocque l'actum est nuctori-

tnto benti Iunocentii pape, qui quod necessitate imminente maie

factum est cessante necessitate mntandum precipit, et decretis

felicis memorie Gregorii VII'li atque Urbani Romanorum pon-

tiflcum observatis. » Suitla pièce ci-dessous,p. 870,1. 32. Cf. M. G.

Leg., t. .11, p. 181.

l. Joll‘é, c301.

2. Jall‘è, c252.

3. Un texte un peu ditlérent de ce protocole, ou plutôt de son

début, a été retrouvé par M. Wattenbach dans un manuscrit de

Schall'ouse (Ncues Archiv, t. VI, p. H9) : « Anno... apriL, in-

dict. V, celebrata est synodus in aecclesin Lateranensi, presidente

domno papa Pasclmle Secundo, cum episcopis Ilalino, Langobar-

dîne, Galliae, Venetiae, Apuline, Calabriae, Siciline, CXXX et

abbatibus et clericis innumerabilibus, “hi damnatum, cassatum


370 BOSON. -— PASCAL Il.

papa in. basi/ica Constantiniana, u/n' epz'scopi quamplures eæ Yfalicis provmcz'is inter uerunt, Tram/pin: (‘12101.

In qua nimirum synodo de Guiber/inis die quarto questz'o facta est, ce quod refcrrentur guaez me pernnsszone

pape interdirta o/flcz'a L'a/coran: Tunc pontifar ait : « Nec cæcommum'catos, sicut az'unt quzdam, gencraliter

abxolri: cons-[al enz‘m neminem nisi pcm'lentcm cl salis/acientem absolulionis gra/iam cons‘equi; nec G uzbertmzs

of/Zcia inlerdicta res/ifui, immo lice/mie santon/[11m in eos ea’itam, z'urta predecessorum nostrorum de/i/u-ralzo- 5

mm laudamus e/ conflrmamus. n . I ‘

Dz‘e auz‘em qzu‘n/o idem pontifeæ narravif omnibus quo/{ter ab Henn'co Teutonz'corum rage cum apzscopzs

quiousrlam et cardinali/ms, lam prexbi/eris quam d'z'aconz'bus, et cum magna fam Romanorum quam a/z‘orum

qui tune secum ronvoneran/ mu/li/udine captus fuerz'l, quanquam coacfus, contra deliberationem .s-uam, fllerll,

pro redompfione captivorum, pro pace papa/i, pro Iibertale Ecc/esie, uf supradz'cto regi de investiluris quas “l

sepius prohz‘buerat .s'cripfum roncessz'om’s daret, et iuramenta per epixcopos sou cardinale; fieri preciperet, qua-

tenus me de invesfituris dcint'eps eum inq‘uiotaret, 51166 in personam m'as anal/lama poneret. « QllamvÏ-V, 017,

» cmulih'o iuramentis propos/la a!) Îjh‘o etxuis minus observafa sil‘, nequo enim serraverunt nobz's quod al) ais

» z'urafum est, 0go [amen eum numquam anulliemalz'zabo, numquam de z'nveslz'turis. .. et co/mrcitiomîs- z'nslanfiam.

» rrpu/erunl. [la/m2! 'iudicem Dominum. Porro .s'criplum illud, quod magnix necessilafibus coactus, non pro 15;

n ui/a mou, non pro sa/u/e au! gloria mea, se! pro salis Ecclew‘e nemszs'ilal‘ibus sine fral‘rum convi/io au! m6.

n scriplionfbus fcci, super quo nulla candi/ions’, nul/upromlîm'one conxtringimur‘, prave factum cognosco, prave

» factum ('nnfllcor, et omnino corrz'gi Domino presfan/e dcs'idero. Cuius con-ectionis modum fratrum qui con-

» venerunl consz'lio {lui/‘cloque constitua, ne for/eper lmc in pas/arum delrimcntum aliquod Ecc/esz'e, anime

» mee iudicium rc/inquatur. » ' "0

Tune communi omnium favora laudaium est ut [ra/ras‘ omnes qui donum a Deo .vapienlie scl'êilfié’qlœ P’W'a'

pcran! malurius super lmc consilium communi collafione susciperenl. quod inscqucnti die p67‘ z‘nspiralimwm

sanrii Spirz'tus respondcrenl.

0507709110 80-15”! , que et ultimo concilz'z' fuït, fidt'z' suc rerita/em sanctz‘s Pa/ribus par omnz'a congruenlem

dompnus papa Pascllalis in. audienfia {alias concilii arpoxuz't, asserenx se Srrzpluras sancfas V atcrz's ac N00?‘ 25

T cstamen/z' a! concz'lia univemalz‘a vcnerana’a .s'usczpere ac vcnerari que cal/io/ica E cclesia suscipit si vencrafur,

in Calao e/[am eiusdcm professz'om's aa’icz'ans : Pradecassorum nosz‘rorum quoque s/a/uta sequcn/as, maæime

dampnavcrunt dampnamus, quod pro/zibuerunt pro/zz'bemus, quod

erunt confirnmmus. T une 0.1.‘ ore omnium qui ad comulendum ester/2a (le-

liberalione conrenerant, Engolzîsmensis episcopus Ger


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Gregorü sep/{mi et ['rbauz' sccundi, quod

sfalucrunt slaluimus, quod con/irmav

ardus [zone in scriplo scntentiam recz'favz't: 30

Cassatio illius privilegii.

Prz'vz'legimn illud, quod non est privilegium se! vere (lobe! dz‘ri pravilegium,

Ecclesie a domno papa Pasc/za/iper violentiam Hcnrz'ci regz's erlortum, nos omnes, in lzoc sancto concilio cum
Generated on 2013-08-14 18:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

eodem domno papa congregato, canom'ca censura et ecclesi ' '

pro lz'beratz'one captz'vorum et

VAR. — 9 quaquam- 14 posl investituris non

nem regis Hunyaric n. infra, p. 373; sed apposit


BOSON. —— PASCAL H. 371

municamus. Ideo autem dampnatum est quia in eo privilegio eontinetur qzwd electus eanoniee a ciero et papa/o

a nemz'ne consecrctwynisi priux a rege învestiatur, quod est contra Spiritum sanctum et eanonv‘eam inslitutionem.

Perleeta vero ltac carta, acclamatum est a6 universo papale : Amen.’ Amen.’ Fiat! Fiat.’ .

Arehiepiscopi vero et episeopi, presbiteti guoque, diaconi ücardinales, qui interfuerunt ipsi concilie Izii sunt .'

5 C. Sabinensis, P. Portuensis, L. Ostiensis, C. Prenestimts et I. T usculanus episcopi; patriare/za Venetus, S.

Capaanus, L. Ben‘eventmms, Amai/itanus, Reginus, Ydrontinus, Brumlusinus, Consanus, Girontinus, Itonsanus

arc/ziepiseopi; G. Hengolïsmensis, Leo Ginens-ix, et legatus pro lfituricensi et I'iemzensi arclu'epzlwcopis; R.

Vuiterensis, G. Senensis, R. Populonensis, G. T erracinenxis et G. .S'iracusanus pro onmibux Sz'eulis; G. T roia.

nus, Brmw S/gniensis et alii fore centum epixcopi; presbiteri etiam cardinales : Il. titu/i sam‘ti Marei, R. tituti

m saneti Eusebii, Il. tituli sil/Lote Prisce, (1'. tituli sauctorum Aposto/ormn, l}. tituti suneli Petri ad Vinnlla, A.

tituli mncti Ciementt‘s, Il. tituli sancti Laurentii in Damaso7 I. tituli sancte Ceci/te, B. tituli sancti Martini, T.

titulisanctormn Io/zannis et Pauii, G. tituii saneti Grisogoni, titu/i sanetorum Petri et Marcetlini, V. tituii

sancle Balln'ne, P. tituti sancti Siæti et A. tituli sancte Susanne; diaconi vero eardinales : abbas Sublacensis,

Io/Lamtes Gaielanus, abbaa‘ saneti Andree, Leo, Gregorius, Ala'o, T lteobaldus et Rossimannus. Hii in. dampnatione

l5 predieti privi/egii eazLx-enserunt, cum abbatibus et innunzerabili mu/titudine tam clericorum quant laicorum. Hec

carta (lictata est a Gerardo Hengolismemi, Leone Hostiensi, G. T erracinenst', Gatone Legionensi epiacopis, Ro-

berto tituti sancti Eusebii et Gregorii tituli A postolorum presbiteris cardinalibus commzmi aliorum cansilio.

Concilium apud Guardastallum;

20 A/iml guoqzte conci/ium idem domnzis papa Paschalis ce/ebravit intra Lomburdinm, upud villam frequentis-

simam G uurdasiailum, anno dominit'e incarnaîionis M C VI , XI kalena'as novembris, cum episeopis diversarum

pruvincim'zuñ sive ultra sive cit/‘a montes.

In.’ Izoc concilie constitutum est ut Emilia iota cmn suis urbibus, id eçt Placentia, Parma, Regio, Mutina,

Bonoizia, numquamuiterius Buvennatimetropoli subiacerent. Hec enz'm metropnlis per annos iam pene centum

25 adeersus sedem upostoticam ereæerat se, nec solum eius predia' uszu'pavcrat, set ipsam aliquando Romanam

invasit ecelesiam G ztibertus eiusa'em metropolis incubator.

Circa solulionem vero concilii Iec/a sunt de reconciliandis qui extra Ecclesium cathoiicam ordinati sunt

sanctot'ztm Patrum capiiula, A gustini 9.2: epistola ad Bonifatittm, Leonis primi en: epistola ad episcopos Mauri-

tanos, Cartaginensis eonciiii quartz‘ eapitulum tertium, cuius initium est 2 Placuil ut littere mittantur ad fra-

30 tres et coepiscopos nostros et maxime ad sedem aposgolicam. Novum vero in Izec ver/m eapitulum znstitutum est :

Per'2 malles iam annos regni T eutonici latitude al) apostolz‘ce sedis unitate divisa est. In quo nz'mirum scismate
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tantum pcriculum factum est ut, quod cum dolore diez'nms, 'vtx pauei sacerdates aut clerici catholici in tenta

tari-arum iutitudine reperiantur. T et igitur filiis in Izac strage iacentibus, christiane paeis necessitas exigu ut

VAR. — M Babiue — 29 mittanlur] imitanlur

NOTES sxpùcmrvss.

° Ce décret figure aussi dans la chronique d'Ekkohard (M'- G


Generated on 2013-08-14 18:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

'1. Cf. Paul Fabre, Lib. censuum, p. “5.

Scr.. t. V1, p. 240).


372 BOSON. — PASCAL II.

super Iws malerna Ecclesz'e m‘scem open‘untur. Pr/trum ituque noslrorum aremplz's et scriptis insu-11ch‘, qu

diversz's temporz'buè Novafz'mzos, Dmmlz'slas et alios lzerctäcos in suis ordzm‘bus suscepcrunl, pro/al!‘ rogm' epzsco-

pos in scismale ordinatos, m'si au! invosores au! symoniacz' ou! crimiuosi comprobentur in officz'o cpz'sropah'

suscipz'mus; id ipsum de c/ericz's cuiuscumque ordinis consfituimus, quox vito scion/{tique commendal.

Aiiud capilulum.

Iumdz'ur/pruvis llomim'bus mm c/erin's quom loz'cis coi/Jolie” est Ecc/esiu coîu‘îlll‘üffl ; mule plan

1/ lcmporibus

nos/ms

sc/zz'sma/a et lzereses cmm'serunl. Nunc (IN/P171 [2er Dei gru/ium huim'nequz‘tic doficl'cntilms (/ucloribus

in ingnmmm lilwrl‘rllcm H'surgit Ecc/esiu. Undc providendum es! ut lmrum schismnlum cuusp pan/Vus abscidan-

lur. Pulrum crgo noslrorum consfiluh'onz'buis- consnntienfes, ocrlmz'arum invnslilurus (1 lrn‘cix fion‘ omni modo

proln'br'mus. S2‘ qm's aulem dpcreti lzuz'us fcmcmlor cxfiz‘erit, fflnquflm materna im'm'z'e rem‘, clm'imx quidam ab I0

pizza-(1mn digm'lu/is consor/z'o rafle/10m7‘, la‘l/cus vcro (lb ecclesic limini/ms orccaiur.

Aliud capitulum.

Nul/us (col/us, nu/lus arclzzproslnlm', nul/us prPpom/us etc/mm oudcat

possessionrs ecclesir' suc vmzdære, com-

mu/uro, [oc/Ire,

val in feua'um dure, sinc communi fratrum consnnsu vol

cpiscopi proprz'r' civi/ulis, o/ioquz'n

ordim'x .vuijmrwulmn polir/fur.

l5

luramentum de regno Teutonicorum.

Pose/mm‘ cpiscnpus, servussr'rvorum D01‘, venm'r/bi/i/nm in C/n'isto [ra/rions Gebmrda Cons'lanlienxz', Odrr/ico

2mm laye/'5' mt/lo/z'cis .s‘a/ulmn cf rzposlo/icam benedz'c-

Iirmem. Pro rc/igionz's vos/r0 forvorc y/uudcmus m‘ muni/latent!‘ Dan gr

l’amviensi e/ cr'leris Tmfonicorumpur/[11m mm r/Pricz's q

alias rlgimus qui L'OS in suz nominis nmore

confirmul. Quosdr/m (lu/nm l‘PS/I‘Hm minus secundum scrpn/z'r/m :fl/um Dri/zabern oudivz'nzus, ut dum pr/n‘m'um ‘20

romnuÏr/imwm Tilt/IN‘, alu/m a rnligionibus vcsfris' disco/{Pro m


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

odiflw/ur. Qui prnfpcfo uequrlrluom lande apos-

lo/icu r/igni 31ml

, dum in mndio nr/ll'onix ju'flzv' r'ipm'vorsn ÏH'TNI'DPI‘I‘II‘I’ non [mm-uni, fil/c7‘ quos lucmn/ ZM’ÏHIÎ

lzmn‘nuriu in mundo, rw'bum vz'tr' con/mêmes. Uno em‘m pont/m'a pvcmia lzonu'mlm mmz/iuntur, rlum et

ærcommunie/110x pro/m'a volant/(lis mcrilo cJu'ommunicfl/os

m'ln'lrml tu‘ .
Generated on 2013-08-14 18:40 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

71071 (UNIT/‘H0 Fil/(1))!” HUI’. nec 1177710721“! 6077177116/77‘0710771 67'116 (‘07'7‘

cptionfsrnmcdio orlnu'l/endi. Hinc ml quod

prcdr'ccssor nostm' smwte mcmorie G

. sflpl‘imuspapü arcommunfcrllorum uœores, [il/‘os, son‘

os, ruslz'cos, quorum 30

consï'h'o val vo/unlale eæcommuniculiouis merz'lum non. pcrpofmfur,

viatores quoquc 0b z'tz'uerix nflcnssz'tutem

ad Auæi/ium scribens em'donfer ostomlz't. Discant z'gz'lm' fl'atras no

(2 et pm'verse {amçuum lumuu/ri/r lucere sludeant, u! non sue tan/11m set ah'ene sa/utz's

strz' in. omnibus rcgiam {encre Nom, et in

mt’dz'o nuh'onis pmv

VAR. — 8 in 0m. — 24 excominunicatis 0m. — 30 septimi

NOTES EXPLICATIVES.

1. Jnfl’é, 597]. Cette lettre figure aussi dans le Code: Udalz'ici; Jamë, Bz'bl., t. V, p. 253.
BOSON. — PASCAL 11. ' 373

mercea'em a1) eo moreantur accz'pere qui singulorum oæamz‘nat voluntat‘es, cousus discutit, quia nuda omnia et

opta/‘ta sunt occulis cius. De cuius misemtione confidimus quia simptiois occuli corpus tenebrarum caligo non

oprimet, quonium caritas operit multitudinem peccatorum.

Rel‘utacio regis Ungarie.

.‘î Denuntiamus vobis, Pater vcncrande, nos Ie‘r/i divine snbditos ac sccundum eam servira L‘obix paratos. Unde et‘

z'nvcstitw'am episcoporum [moto/Lus u maioribus nos/ris habitam, z'uæta (ulmonitionem ucstram dimisimus, et si

quid in olcctionibus Izuiusmodi minus canonice rctro actum est, de cote/‘o D00 volante cavebimus.

Archiepiscopo ‘ Viennensi.

Pasclmlis episcopus, servus servorwn Doi, vonerabili fratri Viennensi arc/iiopiscopo apostolicc sedis legato

1" salutem et apostolicam benodictionem. Si constantiam tuam sevu ilta barbaries minis, blanditiz‘s au: aliis modis

temptat z'n/Icctere, prudentia tua z'mmobilis [JL’I'SEUL’I'L‘L Si enim in viria'i ligno factum est sic, quid fiel in aliis?

Igitur, [rater ciart'ssimc, in 1110 00710 incoplo constante)‘ et viriliter Domino prostanto pcrmaneas ; mine, blondi-

menta, vel alii suasionix au! dissuasionis modi providcnliam tuam non moveant; se! ita Domino auziliante

perdura ut aliis tua constantia salu/arix perseverantie sit eæemplmn. Quo oognoscero postulasti sunt 11cc. —

‘5 Scripta que in tentoriis, in r/uibus cunz nzultitudinc clericorum et oivium L'rbis ct totius prouincie custodieba-

mur, pro libertalo Ecctesic, pro absolutione (‘aptiuorum omnium et‘ pro ezcidio quod Ecclesie, Urbi et universe

provincial, superincubanto undiquc gladio imminere videbatur, de eleotione sen de invcstituris personarum

a facto sunt, videlioet ut claclione libere facto, sino vi et aliqua symonia, consensu regis, faon/totem habeat roæ

investicndi par virgam et anulum, ct electus a clero et popula non consooretw' m'si a rage ilwcstiatur, ego canonica

20 censura cassa omnino et irrita iudico, et anal/tomate et su!) dampnatione perpetuo permanore dccerno, ut nullius

umquam auctoritatis sint et nullius bonc memorie. Ea vero que sacri Apostolorwn canones et Antiocenum atque

universatia concilia et predecessoros nostri et precipua felicis memorie dompnus Gregorius et Urbanus de hiis

\ prohibuerunt, dampnavorunt, statzierunt et firmaverunt, ego pro/zibeo, dampno, constitua et confirma, et me

illorum sancliones pro/item‘ servaturwn.

‘2:; Viennensis episcopus domuo pape.

Domino sancîo et dulcissimo patri P. pape V. Viennensis arc/ziepiscopus et apostolice sedis legatus, et ceteri,

arclzicpiscopi, episcopi et abbatcs, qui Viennensi a/fuimus concih'o, debitamsubioctionem ct reverentiam. Sancte

piotatis vestre mandate sequentcs apud Vionnam converti/nus, iln'que, cooperante gratia Spiritus sancti, de

investituris, de captione vcstra et vastrorum, de proditione et periuriis regis, de pessimo illo pacto et privilegio

30 quod a t‘cstra maiestate via/enter eætorsit, tmctare diligonter curavimus. A/î'uerunt legati regis, litteras bullatas
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

NOTES EXPLICATIVES .

i. Jafl‘é, 6325. H

Lmnn Pon‘rmcnus, !. ll.


Generated on 2013-08-14 18:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
374 BOSON. -— PASCAL 1L-

quasi ex parle vestra ad eum missas audactcr et publice prelendentes, in qui/ms m'y/a cum vester a/fectus pacis

et concordie et per/ecle amicitie significabatur. Ouas nimirum h'tleras pas! conciliant quorl in prelerila ultima

Quadmgesima Romecelebrastis se recepis'se et siln' missas idem recr testabalur. Cumqnc super hiis multa nobis

inculeret admiralz'o, memores [amen lz'tterarum i/Inrum quns humz‘litati nos/re (le bona fus/flic persecerantia

miseratis, et totz'us sa-ncte E cclesie et noslre fidci ruinam eertissimam evimre cupienles, ud Dei honorcm et ves- 5

trum animatz', conom'cam viam agressi sumus. Igitur (lictanle .S‘piritu sancto investilurum mnnem rei ecc/esiastice

de manu lm'ca lzeresim z'udicavimus esse, scriptum illud quod rez a cestra simp/icitn/e nrlm'sit dampnavimus,

in ipsum regcm nnminatim et sollempniter et ummz'mfter senten/iam ana/henmlis iniccl'mus.

Et mon‘, domine Pater, vestram, sicut dignum est, maiestatem supplicz'ter Mort/mus, ut quorz' pro sonate (‘(1-

tho/ice fidei robore, pro Dei et vesrro honore fecz'mus, auctoritale apostolica con/irmctis. C uz'us confirmationis m

augnzen/um per aptes Iz'lteras noln's significm'e dignemz'ni, quas etiam, ut gaudium nostrum sit p/enum. alter

alteri destinare possimns. Et quoniam principum terre pars moæîma et univers-a ferc populi multiludo in. [me re

noln’scum sentit, in remissionem peccatorum suorum omnibus inz'unèa/is, ut si necessc fuerit, rnLti/imn no/n's et

patrie unam'mz'ler feront. Illud autem cum deln'ta reverentia vestre suggerimus pictnli, quin. si no/n'scum in. hiis

steterz'tz's, si, ut rogamus, confirmaveritis, si deineeps nb z'psz'us crudelissimi tyranni et nuntiorum eius litteris, 15

locutione, mzmeribus, abslz'uuerz'tis, zmanimiternos, sicut (lacet, lmbebin's filios et fidP/C’S. S‘i vert), quod minime

credimus, et (11mm viam aggrea’i ceperih's et nostre parvimn's assertiones predictas roborare nolueritis, propitl'us

sil nobis Deus, qm‘n nos 11 t'es/ra subieetione et obedienlia repellitz's.

Item Poloniensi archiepiscopo.

PascIza/z's ’ Po/om'ensi arc/u'cpz'scopo. S igm'ficasli, [rater kurissime, reg/cm ct re‘r/ni mniorrs admz'ratione permo- ‘in

tos quodpalleum tibi a!) apocrisariv‘s nostris lali conditione oblnlum fuerz't si sacramentum 711m1 a no/n's scriptnm

detulerant iurares. In. pallie, frater, plenitudo ronccditur ponlificatis o/ficii, (juin iuæhz sertis apostolice ct

totz'us Europe consuetutlinem, ante aeceptum palleum metropolitnnis minime licet (tut rpiscopos consecrare au!

synodum celebrare. Mirentur in [me causa domz‘num Iesum C/zristum. Currt enim llonu'nus Irsus Christus ut

dominus ovium suarum curam Symoni Petro committerel, conditionem posuit. rlicens : « Di/igis me, Symon 2:;

Petre? Pasce oves meas. n Si eonscientîarum factor et conditor comlitione Izac usus est, nec seme/ tanmm set et

seconde et usque ad contrislationcm, que nos so/licz'tudine, qua provisione oporlet tant/un Ecclesz'e prclationem,

tan/(1m Christi ovium curam fratribus imponere, quorum conscientias non videmus, i/lis maxime quos nul/o usu

novimus, quorum dilectionem penitus ignoramus? Aiunt omne z'usiurandum a domino Deo in El'angelio esse

prohibitum, nec al) ipsis apostolis post Deum, me in concz'tiis z'nveniri passe stalutum. Ouid est erg/o rlzmd idem 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Domz'nus subseculus ait : « Qzlorl amplius est a main est? n 1100 em'm amplius ut erigamus, malum nos 1'!!!) per-

miltenle competlit. Nonne malum est a!) Ecc/esie unitate, a sertis aposlo/ice obedien/ia resilz're? Nonne malum

est contra sanclorum cononum statuta prorumpere? Ouom multi lzec etiam post sflcramentum presumpscrunt.’

VAn. —- l0 confirmamus — 15 si ut] sicut

NOTES EXPLICATIVES.

L Jaflé, 6570. Le destinataire est l'archevêque de Spalalo.


Generated on 2013-08-14 18:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
BOSON. — PASCAL II. 375

Nonne prca'ecessor tous preter Romani pontiflcis consctentiam dampnavz't episcopnm ? Quz'bus lwc canonibus,

qm'bus conct'lt't's legitur esse permissum quod super e/n'scoporum translatt'onibus loquar, que aput vos non aucto-

ritate apostolica set nutu re‘qt'opresumuntztr? Propter Izec nzala et alia eoitanda lzut'usmodi iuramentum eæigitur.

Curautem inramenta Domz'nus pro/Libuerit, apostotus Inca/ms manifestait, adiciens : « ut non sub iudicium in-

:‘i cidtztis ». Ne quisquam, stout beatus Augustinus eæponit, assiduitate iurandi adperiurium 1m‘ consuetudinem

dilabatur. Quaproptet' z'uratione non utatztr nt'si necessitate, cum oidet pigros esse hommes atl cretlcndum qztod

utile est eis credere, nisi iuratione firmetur. Hoc nimirum malo, [tac noccssitate compeltimnr iuramentum pro

fide, pro obedt'entia, pro ztnitzzte requirere. Porro apostolum Paulum pro audz‘torum diffldentt'a {tu-asse ipsius

epistole prolestantur. Aiunt in conciliis statntunz inveniri, quasi Romane atteste legem concilie ulla pré/inte-

in runt, cum omnia concitia [2er ecclesie Romane auctoritatem et [acta sint et robztr occepertnt, et in corum statutz's

Romano patente,‘ auctoritas eæcipz'atzu'. Nonne in Ctdcetlonensis' concitti actione X VI statutnm cs1 ante omnia

quidamprimatum otlzonorcm precïpuum secundum canoncs antique [tome rererentissimo (zrc/Lic/n'scopu conser-

out-i.

[toque censueruntrcx et nzugnntes a snpradicttt sacramcnti conditione tc quicsccro. —— Vidoturne vobis iudicium

lsi evanqelicmn? l"t'detur primatus nostri Iwnor precipuus? i’vumquitlanimo cecùlt't illa sentcntin Domini : « Non

est discipulus super magis/rum? » Numquid Unqarico principi tlt'ctum est :

'imus, et non unt'tatis rat/colite statue'ntus firmamen-

« Et tu t'onvcrsus confirma fratrcs

tttos? » Numqm'd ltec nos commodi noslrt' provision/9 reqitù

tum? Possunt apostolicam SL’tll'hl contempnere, passant adversnm nos cttlcancum elevare :a’atum a Deo privi-

tcgium wertere oel attferre non passant, qzto Petro dictmn est : u Tu es Petrus et super Izanc petram edi/icabo

2o Ecclasz'am mt'am et tibi (loba claves rcqni celorum. »

arum derretis (lundi palloi modus prescrtptus est et pro/cssionis et obedicntie

Ouions tamen quattnor conci/t

que a beati tantnm Petri corpore

Ordo soncitus? Cmn iyitur o sctlt' apostolica oostre insiqnitt dignitatis corigitis,

setlt' apostolice subieclionis debite signa solvatz's que vos ctun beato Petro

assttmuntztr. ittstum est ut ‘vos quoqzw

z servare declarent. In quibus a predt'cesso-

tanqumn mcnbra de menbro lzerere et catlzotici capitis unitaten


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ut nie/lit z'niuriosum nic/n'l (li/[toile sit apposition, quod non en'um preter

25 ribus nos/ris en est ad/ziln'ta moderatto

ztb apostolorum principum Petri ac Panli

nom nostram a!) omnibus debettt episcopis observari qui s

Nnmquid non ultra vos Sazones Dttciqttc consistant? Et lumen

olive sedis lzonorifice tractant et in suis


Generated on 2013-08-14 18:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ewactio

obetlit’ntia tlct'reverunt et unitate persister-e.

litttni et idem iuramenttun .asserzmt, et legatas apost

eorwn metropo

u'na per legatos suas non tantum per tricnnium set nnnis singutis

necessitatibus udiuvant, et apostolorum lin

3U visitant. [ta le, [rater karissimo. fruamur in Domina ut non par to in ecclesiis snbtractionis ot tlissittii, qltod

absit, oriatur occasio.

Huius temporibus quidam perversi seismatiei ex clero Romano,

videlicet, Aginull‘um et Theodoricum, in diversis

eis ponlificum noiuina im-

diabolico inflnmmati spiritu, contra ipsum

pontificem iusurgentes,l1'es heresiarchas et invasores, Albertum‘

temporibus erigure presumpserunt, insignientes eos papalibus insigniis et sanctorum

VAN. 12 et om. — consecrari; cf. Hardouin, Cane” i. li, 1). 619. E -— 17 COIIlOdl — 22 noslre —- 27 nos

NOTES EXPLICATIVES.

cisément l'ordre de l'inscription du Latran où (:23 trois person-

l. Busou énumère ici les autipapes dans un ordre très aillé-

nages étaient marques. Voy. ci-dessous, p. 379.

l'eut de l'ordre chronologique; mais il est il noter que c'est pré-


376 BOSON. — GÉLASE II.

ponentes. Qui heresiarche, licet in principio turhationes multas et infestationes eidem domno pape tamquam

Antichristi preambuli nefanda presumptione intulerint, processu tamen temporis in sua erubescentia confusi,

ab eodem papa prostrati sunt atque a grege scismatico potenter expulsi.

Hic fecit ordinationes per decembrem et alios menses, diaconos, presbiteros et episcopos multos llefunctus est

autem apud ecclesiam rfranspadinam XI kal. febr. Inde per mediam urben usque Lateranum cum totius cleri

ac populi Romani frequentia vectus, in ipsa domini nostri salvatoris ecclesia cum honore maximo tumulatus est,

dominice incarnationis anno millesimo centesimo nono decimo, indictione XI. i

GLXII. GELASIUS Il, natione Campanus, patria Gaietanus, ex patre Crescentio, qui sancte Romane ecclesie

diaconus et cancellarius, sedit anno uno diebus quinque. llic anno incarnationis dominice Mcxuu 1 concorditer

est electus et in sede apostolica positus Post octo 2 autem dies propter festinum ad urbem et metuendum im-

peratoris llenrici adventum vix potuit cum paucis fratribus suis utcumque Ptomam exire et ad civitatem Gaietam

per mare confugium facere, ubi tam a clero et populo ipsius loci quam a circumpositis episcopis et aliis ecclesia-

tum prelatis digno cum honore susceptus atque debita veneratione auctore Domino tractatus est. Deliberato ita-

que cum ipsis episcopis et baronum illarum partium consilio aput ecclesiam capuanam sacramentum consecra-

tiouis preeunte Spiritus sancti gratia et regnum papale secundum Ecclesie morem cum gloria induit. Tunc au-

tem idem imperator levavit Mauritium llracarensem archiepiscopum. et adiunctis sibi paucis sancti Petri scisma-

ticis clericis1 in sede apostolica eum violenter intrusitg qui a Romano populo Burdinus est appellatus Domnus

autem Gelasius papa transactis paucis diebus profecturus ad partes Galliarum, navibus preparatisy cum fratribus

suis episcopis et cardinalibus mare intravit, et per Pisas ac ianuam transitum faciens, ad Sanctum Egidium appli'

cavit. lbiquc ad eius presentiam concurrente archiepiscoporumy episcoporum magnatum et aliorum tam cleri-

corum quam laycorum maxima multiludine, de statu Ecclesie et aliis que ad communem omnium salutem

videbantur expedire colloquium habuit. Postmodum vero per Montem Pessulanum fliolosam et partes Alvernie

transiens, Cluniacum pervenit, ubi aliquandiu corporis infirmitate detentusy llll kal. febr. migravi t ad Dominum,

et in ipso monasterio est honoriiice tumulatus.

CLXlll. CALIXTUS Il, natione Burgundio, ex patre Guilielmo Burgundiae comîte, qui et Guido, Viennensis -

archiepiscopus, sedit annis V mensibus x diebus XllI.

llic post obitum pape Gelasii a cardinalibus qui cum eo venernnt, consentientibus quoque ceteris episcopis et

cardinalibus qui Rome remanserant, anno dominice incarnationis Mcxrx apud Cluniacum est electus et in lio-

manum pontificem secundum morem Ecclesie sublimatus. Hic de magno sanguine regum ac principum est ortus,
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

et inter seculares clarus et inter ecclesiasticos extitit maximus

Abito itaque communi consilio cum ecclesia Gallicana ut ad urbem Romam et ad sedem apostolicam festinare

deberet1 dispositisque aliis que ad Ecclesie statum videbantur spectare1 iter suum versus Ytaliam Domino auctore

direxit. Et veniens ad Montem Pessulanum processit ad Sanctum Egidium. Peragratis itaque Provincie partibus

VAR. —— is Delibelo -— 17 Donnus -- 27 al et

NOTES EXPLICA’I‘lVES.
Generated on 2013-08-14 18:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

l- La leçon primitive est vraisemblablement MCXYIII], avec 9‘

une crreur d’un an g c'est du moins ce qui résulle de la dutu

attribuée ci-dessus à la mort de Pascal II.

Un mois et huit jours; élu le at janvier, Gélase s'enfuit

du Lntmn le 1" mars, de Home le B.

3. Cvtiiinémire est inezlmctz cl‘. (xi-dessus, p. saul note L2.

lii
BOSON. -- CALIXTE [I. 377

10

lb

iii

et Alpium difficultate transcensay ad sanctum Ambrosium ‘ cum iocunditate pervenit. llndique igitur ad eundem

pontificem confluente innumerata multitudine populorumy eum tamquam Christi vicarium omnes nimio venera-

bantur affectu et ad eius vestigia certatim se devotissime prosternebanL Descendens autem ad populosas Lom-

bat-die civitatesi in quibus non minori honoriiicentia recipiebatur quam devotissima devotione tractabalur, per

montem Burdonis transivitin 'l'usciam. Appropinquante igitur pontifice ad civitatem Lucanam, occurrit ei alonge

decora ipsius civitatis militia, et deductus esta cuncto clero et populo in gaudio et exultatione ad maiorem ec-

clesiam et episcopale palatium Post triduum vero a Pisanis cum iocunda et gloriosa processione nichilominus

est receptus atque tractatus Rogatus autem ab ipsis Pisanis et cum magna instantia postulatusv maiorem

ecclesiam 2 in honorem beate Marie, tota ibidem Tuscia concurrente, dedicavit sollempniter.

lnterea de iocundo et nimium desiderato ipsius pape adventu communis fama et frequens rumor aures Roma-

norum pulsavit. Et cum ad eius receptionem tota civitas anelaret et vehementi desiderio Ierveret, scismatici qui

tunc eidem urbi per imperatoris violentiam incubabant valde sunt territi et in se ipsis omnino confusi. quocirca

languitlus eorum caput, Burdinus heresiarcha, in desperationis lubrico positus, sperans ab ipso imperatore tueri,

apud Sutrium confugium fecit. Quo audito domnus papa Culixtus versus Urhem iter festinanter arripuit, et veniens -‘

. usque Sutrium, convocatis ad se Romanis et aliis nobilibus circumpositisy tandiu civitatem ipsam districts obsedit

donec ipsi Sutrini eundem Burdinum in manibus eius dederunt. Unde factum est ut omnis multitudo que ibi

ut, ad predictam hereticum sicut ad insolitum spectaculum et quasi ad monstrum carnutum concurreret.

convener

Movebantur omnes ad risum1 agitantes capita et altis vocibus intonantesz a Maledicte1 maledicte, per te tam

n grande scandalum venit. n Alii autem dicebant : a va qui tunicam christi attentasti dividere et dilaniare uni-

» tatem catholice tidei nichilominus presumpsisti ! n Tunc preparato sibi camelo pro albo caballo et pilosa pelle

vervecum pro clamide rubea, positus est in transverso super ipsum camelumy et in manibus eius pro freno posita

est cauda ipsius cameli. 'l‘alibus ergo indumenlis ornatus, in comitata pontificis precedebatl revertens ad Urbem

cum tanto dedecore, quatenus et ipse in sua confundatur er

omino et exultante universo populo Romano, idem beatissimus

lebriter est receptus et in beati

ubescentia et aliis exemplum preberet ne similia ul-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

terius attemptare presumant. Gaudente itaque in D

um antiquam sanctorum pontificum llomanorum consuetudinem ce

papa secund

atque ad Lateranense palatium per mediam civitateml preparatis arcubns ‘

Petri cathedra sollempniter positus,

de more in ipsa via Sacra, cum gaudio magno deductus.


Generated on 2013-08-14 18:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

l (laveuse, ubi perseverans in sua rebellione 5 vitam finivit, transferri

Postmodum vero Burdinum fecit in arce 5 Fumonis

retrudi et inde ad monasteriun

videns igitur imperator llenricus se ipsum spe vana frustratum, quonium non est consilium, non est scientia,

VAR. — 1 trusceusa — m omnibus — 17 cor tuitum

NOTES ExPLlcATIvEs.

sur le passage, en costume liturgique. l‘enceusoir h la main. Les

personnes qui préparaient les arcs et les églises qui euvoyaient

leurs clercs recevaient des gratifications. Ceucius Camararim

en a conservé le détail fMabillonl Mus. ltaL, t. II, p. me et suiv.).

Les Annuler Romaines. mieux informées, indiquent ici Pas-

sarann. Muul‘icf‘ fut cependant interné à Castel Fumoue. mais

plus tard‘ sous Honorius II.

6. ll vivait encore en “31. au temps où l'empereur Lothaire fit

son expédition dans le. misse-nulia (Ami. Pulidensex, M. G. sua

t. xvL p. 76).

t. S. Ambrogiol localité du val de Suse, pres d'Avigliano et

de l'abbaye de Saint-Michel.

2. Erreur. Cette dédicace avait été célébrée ou ms

laso Il.

Inexact. Galixte Il commença par s'installer a Rame; il se

passa pres d'un an avant que l‘nutipape ne rm délogé de Sutri.

In. A certains jours de fête, notamment le lundi de Pâques. le

chemin suivi par le papa pour revenir du Vuticau au Lalran

était orné d'arcs (de verdure et de fleure). qui formaient une dé-

cotation continue. Les clercs de toutes les églises se présentaient

par Ge-
378 BOSON. —— CALIXTE II.

non est potentia contra Dominum, attendons maxime verbum illud quod ab ipso Domino dictum est haute Petro,

Tu es Petrus, et super flanc pelram edz'flcabo Ecclesiam meam, et porle inferi non. prevalebunt mlversus cam,

animum inclinavit. Super hoc itaque laboratum

reformata sicul ini‘erius scriptum est :

Domino ’ pape Calz'crto Hem-{eus z'mperator. In nomine sancte et individue Trim'ialis, ego Hmzrz'cus,Dei gran'a

saniori est usus consilio et ad pacem Ecclesie, Domino suggerente,

est a catholicis principibus, et per Dei gratiam pax Ecclesie itu est

ecclesz'e et damm' pape Calizli et pro remedz'o

anime mec, dimz'tto D60 et sanctz's Dei apostolis Petro et Paulo sancleque cat/zolz'cc Ecclesie omnem {m'es/(luron:

per anulum et baculum, et conceda in omnibus ecclesiis

elcc/ionem et liberam consccmfionem.

m'c/n'episcopus, F. Colom'ensis arc/zz'epismpus, A. Ratiÿwnensù episcopus, 0. Bavenbergensis, lf.

Trageclensïs, U. Constanlienszîs‘, E. Ï'uhlensis, Henrz'cus duz',

Te/aoldus fliül'C/ZÎÛ, E729. marc/n'a, Gatifria/us [milité/ms,

copus et m'cln'mncellarius recognovi.

Augustensis, G. Fredericus (lux, S. dux, P. du,

Oclo palan/ms cames. Ego F. Coloniensis w-c/u'cpis-

De cetero autem hic heatus pontifex Compostellanum 3 episcopum, pro 1‘

quod ihidem reconditum esse dignoscitur, de novo melr

provinciam, tunc a S

everentiu corporis beati lacobi apostoli

opolitanum constituit,

urracenorum hostilitate penitus desolatam. Lucanum ‘

ecclesia sedis apostolice gratiam pr

subiciens ei totem Emeritunam

quoque episcopum, quoniam ipsa

omeruerat ampliorem, dignitate pallei decoravit.

[lie a I‘undamento construxit in palatio Lateranensi capellam 5 sancti Nycolai ad (lSSÎdllllm Romnnorum pontificum

NOTES EXPLICATIVES.

l. tif. JI. G. Lcg., t. II, p. 76.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

:3. Il est encore aux Archives du Yuticun, Arm.

n° ‘Il ; mais la bulle d'or est perdue. Le texte :1

été publié (mal)

(l'après cet original par le P. 'i‘heiuer dans se

n Coder dîplom.

dominil lcmporalîx. t. I, no 1:! ; v. nu iac-silnile dans les Min/nei-


Generated on 2013-08-14 18:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

I. caps. VI,

aient les conseils

secrets (pro sacre/[s consilir‘s). Une suite de tableaux représentait

le triomphe des papes légitimes sur les antipnpes, pendant la que-

relle des investilurvs; le concordat Lle “'orms, monument de la

paix rendue àl‘Eglise pur Calixte il, était reproduit intégralement

en lettres peintes (Cf. ci-dessus. 1). 393,

90:)

que l’uudolt‘e (ci-dessus, p. u--.

l. 24) parle du même document

d'après une copie peinte sur les

murs d'une salle du palais de

I ont disparu depuis l’nnvnuo, sans que l'on sache qu'elles ment

.ltîtl‘iln. ' l a jamais été copiées, car on ne peut considérer comme des CDDIGB

J. Jufl‘o, 6823-h8-7. les gravures de fa ' livre

I». Juflé, 709i. ' '

5. Sur cet édifice, voy. ci-dessns, p. 325, net

9 22. Les deux

clmmhrns contiguës

à la chapelle se voyaient encore au temps

t5

25
BOSON. — HONORIUS 1l. are

usum1 iuxta quam editicavit duas cameras contiguas cum tuto vestario quod sub eis fieri fecit, unam videlicet

i cubicularem et pro secretis consiliis alteram. Hic elîam derivavit aquam de antiquis formis et ad portam Latera-

nensem conduxit, ibique lacum ‘ pro adaquandis equis fieri fecitg plurima quoque molendina in eadem aqua cons-

truxit, et multas vineas cum fructiferis arboribussecus ipsum lacum plantari studiosissime feciL

.) Hic fecit ordinationes per mensem decembrém, diaconos , presbiteros , et episcopos plurimas

per diversa loca. Defunctus est autem in eadem pace Ecclesie quam ipsemet auxiliante Domino l'ecerat, xuu kal.

ian., et in Lateranensi ecclesia honorifice tumulatus.

1 t CLXllll. HONORIUS Il, Emiliensis natione, patria Bononieusis, qui et Lambertus, episcopus Ostiensis, sedit

annis v mensibus Il diebus lll.

to Hic eleclus est sub contentione cum Tebaldo iiuccapecuy presbitero cardinali tituli sancte Anaslasie, anno incarna-

l tionis dominice Mcxxun. Setquia electio eius llonoriiminus canonice processerat post septem dies in conspectu

l fratrum sponte mitram et mentum refutavit atque deposuit. Fralres vero, tam episcopi quam presbiteri et diacoui

cardinalesv videntes ipsius humilitatem et prospioientes in posterum ne in itomanam ecclesiam aliquam in ducerent

novitatem, quod perperam factum fuerat in melius reformaruut. et eundem llouorium denuo advocantes. ad eius

ki vestigia procideruut et tanquam pastori suo et universali pape consuetam obedientiam sibi exhibuere.

Hic beatus pontifex civitatem Signinam cum pertinentiis suis in dominio et proprietate beati Petri restituiL

llic descendit in Apuliam, vocatus a baronibus illius terre, que iuris beati Petri est, ut eain tueretur et defen-

deret a Rogerio comite Siculo qui eam invaseraL Set cum barones ipsi ceperint fraudulenter agere cum ipso papa

et in advorsam partem divertere, pontifex videns illorum infidelitulem, sanius consilium habuit, et cum predicte

eo comite salvo Ecclesie iure concordavit. Accessit ergo ad presentiam ipsius pontificis ad Ponticellum iuxta Bene-

ventum, et hominium ac fidelitatem humiliter sibi l‘ecit. 'l'unc pontifex ipsum R. de ducatu Apulie investiviL

llic delegavit Petrum presbiter-um cardinalem tituli sancte Anastasie ad partes Ravenne, qui deposuitg Aquileien-

sem et venetum patri-archas _

Hic fecit ordinationem per mensem decembrem, diaconos undecim, presbiteros sexdecimg et episcopos triginta

25 unum per diversa loca. befuuctus est Rome; in ecclesia sancti Salvatoris digno cum honore sepultus xvi kal. mm'l.

CLXV. INNOCENTIUS Il, natione ltomanus1 de regione Trans Tyberim, ex patre lohanne, qui et Gregorius,

diaconus cardinalis sancti Angeli, sedit annis XIII mensibus vu diebus VIII.

llic eadem die sub contentione electus est cum Petro Petri Leonis, presbitero cardinali tituli sancti Calixti,

VAR. —— u uuxxvur —18iurihus

NOTES EXPLICATIVES.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

jet. Premier tableau : Alexandre 11 et ses cardinaux fuuluut nux Quatrième tableau, représentant calixto II :

pieds Funflpape cadmus s Ecce liili-prius honm' patriaev decus imper-illia

net/nat Alamnder, (,‘mlulus vadit et super-ulura nequam lhu'rlinum drmuml pmvmquc refornml.

Deuxième tableau, représentant (irégoire VII, victor III et l. La parte Lulerzmemis ou Asinm'ia a été fermée cu 1403. niais

Urbain II: . elle existe encore, monument remarquable d'architecture mili-

taire. L'abrcuvoir ici mentionné a disparu, sans doute sous les


Generated on 2013-08-14 18:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

terres amoncelées contre la porte, du cute de l’intérieur.

i Ces patriarches tenaient encore pour l'antipnpe Mauricu

Troisième mmeau 1 Pascal u et Gélase u roulem a“ pied‘ Bonrdin et pour l'ami-empereur Conrud. Voy. la lettre do lhrchv-

plusieurs n"tipupes 1 évêque Conrad de Salzhourg dans le Cadeau UdaIr-ici matre BibL.

Ecrlcsl'ae decus paschalis papa secundus t. V, p. 4118): Gérard. patriarche cllAquileel y est traité de slirpa

Alberlunz damnatl Mahinul/‘um, Theodarirum. inuh'h's: il y est question de sa ntquilin.

Gre'l/orius, victum Urlmnus, cut/u'drum tenuerunl:

ciba-manuum suis laudem deslrucli flœl'lml.


BOS'ON. — INNOCENT Il.

380

anno MCXXX XVl kal. mart. ; unde magna in Urhe orta discordia. Episcopi et cardinales in partes dans se contu—

lerunt, set melior et senior pars eidem lnnocentîo qui m

aioribus studiis et mevitis iuvabatur adhesit. Omnes enim

subscripti cum ipso constanter steterunt: Guilielmus Prenestinus, MatheusAlbanensis, lohannes Ilostiensis et

Conradus Sabinensis episcopi; Petrus quoque sancti Ma

rtini, lohannes Cremensis sancti Grisogoni, Ubertus sancti

Clementis, Anselmus sancti Laurentii in Lucina, lozelmus sancte Cecilie, lerhardus sancte Crucis et Petrus sancie

Anastasie presbiteri cardinales; Bomanus sancte Marie i

ricus sancte Marie Nove, apostolice sedis cancellarius,

n Porticu, Gregorius sanctorum Sergii et Bacchi, Aymo-

Albertus sancti Theodori et Guide sancte Marie in Via Lata

diaconi cardinales. Tres vero ex illis qui adverse parti adheserant, videlicet Desiderius sancte Praxedis, Littifredus

sancti Vitalis et R. sancte Sabine ad papam lnnocentium sunt eonversi.

Petrus autem Petri Leonis

‘ cum sectatoribus suis humilitatem lnnocentii parvipendens, non posuit Deum

adiutorem sibi, set sperans in multitudine divitiarum, in potentia parentum et in fortitudine munitionum. hosti-

liter l'ecit aggredi domos Fragepanum in quibus se lnnocentius cum fratribus suis receperat. Set contra spem

sibi accidit, quia et lnuocentii partem modicum lesit et eius satellites non sine gravi dampno sunt ad eum

reversi. Unde in indignationem et iram commotus, ail sanctum Petrum cum multitudine maxima equitavit et

ipsam ecclesiam per violentiam cepit; introivit etiam in sanctuarium, et aureum crucifixum 2 pendentesque coronas

cum toto t‘nesauro ami et argenti ac pretiosis lapidibus seu gemmis que Romani pontifices et ortliodoxi impera-

tores in ecclesia ipsa cum omni devotione obtulerant, tamquem sacrilegus predo diripuit atque comminuit. Gibu-

rium quoque quod super altare beatus Leo papa construxerat deorustare presumpsit. Sublatis autem omnibus, ad

patriarchium bcaie Marie accessit et ecclesiam ipsam multo maiore tliesauro ditatam, expoliare nichilominus

attemptavit. Ad alias preterea Urbis ecclesias manus extendens, quicquid in eis pretiosum invenit similiter rapuit

et asportavit. 'l‘alibus ergo ac tantis mercibus inique ditalus, maiorem venalis urbis partem emere studuit, cor-

rumpens maiores et minores opprimens; vulgus etiam ita sibi astrinxit ut preter Frangepanum 4 et Cursorum

munitiones pape lnnocentio nullum in Urhe subsidium remaneret.

NOTES EXPLICA’I‘IVES.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

I. Bosmi paruît s'inspirer ici de la lettre adressée au roi Lo-

thairo par les cardinaux d’Innocent. a Petrus Leonis... cum suis

mnspiratorilms atque uonsanguineis nliisque manifeste pretio

nronductis ecclesimn sancli Murci turribus fratrum propinquam

l'estinunter adiit. cappam rubeam iudecentcr iud‘uit, ilctitiaque

puntificutusinsiguin nrripuit. Scquenti autem die ecclesiam beati


Generated on 2013-08-14 18:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

l‘etri armis petiit, macliinis circumderlit. tectu murosqne fregit.

homicidiis peractis et nimia humuni sanguinis effusione. sir. cum

improliis apostolorum principis intruvit ianuus. Aliera nutem

«lie armutu munn ml Laternnensem ecclesiam perrexit, I'umo, igne,

sanguine cum violenteriuvasit, palalium conscennlit, portas con-

l‘regit, sodas pontificu l1] contornitsacrarium beuti Laurentiiaperuli,

qnae optima sibi visa sunt diripuiLnd propria se recollegiLl‘os-

tliac Palladium in quo ilominus noster papa Innoccntius cum on-

tliolirn oeclesin residebat aggreditur. Verum equitibus et equis

plurimis amissis. in conl'usione suae ignominiae domuin turpiter

recossit.Dcpraedutinues vero ecclesiarum et praeoipue lJcuti Petri

tliesaurum quem pontifices Romani et sacratissimi imporntores

lleo beatoque Petro dcdicaverunt, in lampadibus aureis, calici-

hus, tburibulis, cundolubris , imnginibus, crucibus, gemmis,

aliisque vasis pretiosis, uccnon et paillis et vestibus sericis auro

gcmmisquc coutextis,direptionns necnou et prnediorum ecclosius-

ticorum pignorntiones et peregrinorum expoliationes quantae

sint, qui Romani vol lrrusalem propernnt euntes et redcuntes

utique diffamant. » ((‘od. Udalrici, n“ 352; Jafl‘é, BibL, t. V.) —

Boson n un peu brouille l'ordre des faits en présentant l'attaque

du Palladium (cf. (‘i-dessus, p. 319. note li) comme antérieure :‘l

la prise de possession de Saint-Pierre par Anaclet II.

2. Le détail de ces di'ipréilations devait être bien connu de

Boson qui. en qualité de camcrarius d'Hndrieu 1V, [ut charge

plusieurs fois de les réparer par «le nouvelles libéralités. Pierre

Mallius, contemporain «le Bosou, parle plusieurs fois, dans sa

description «le la basilique vaticane, d'objets en métal précieux

qu'il a vus jadis. mais qui. un moment où il écrit, n‘existeut cer-

tainement plus. Ses souvenirs remontaient au delà de l'année

“30. Voy. sur ce sujet, De Ilossi, lnscr. chrisL, t. I], p. 193- Le

ciburium et le crucifix dur sont. a ce qu'il semble,cenx que men-

tionne la vie «le Léon IV, Cl-llGSSUS, p. 121. l. 3. p. il‘), l. 26.

3. praeler Tmngrpanum] Les Fraiapani ne restèrent pas long‘


BOSON. — INNOCENT Il.

381

Cum igitur ponlifex ipse undique ita esset obsessus ut nemo ad eius presentiam sine periculo vite posset accedere,

consilium habuit exeundi Urbem et transeundiad partes Galliarum. Ascenditergo in duabus galeis cum omnibus

fratribus qui secum steterant, preter Corradum Sabinensem episcopum quem vicarium in Urbe reliquit,et faucium

Tyberis difficultate transcensa,ad civitatem Pisanam cum prosperitate Domino auctore pervenit. lbique aliquamdiu

; 5 moram faciens, de gravi guerre que inter Pisanos et lanuenses agitabatur firmam treugam Domino cooperante com-

posuit. Quibus rite peractis iterum mare intravit, et per lanuam transiens apud sanctum Egidium prospere applicavit.

Procedens autem ‘ per Vivæ'ium et Anltium, Alvernie fines intravit, et apucl Claromontem primum concilium ’

sollempniter celebravit; ibique receptis nuntiis Lotharii Theutonici regis et dispositis aliis que ad Ecclesie

statum spectare videbantur, iter suum versus partes Francîe direxit. Unde factum est quod Lodoicus rex Fran-

w corum apud Aurelianum et Enricus rex Anglorum apud Carnotum eundem papam lnnocentium cum gloria et

honore debito susceperunt. Postmodum vero in Lotaringium transitum fecit, et ci apud Leodium predictus rex

Lotharius cum episcopis et aliis 'l‘eutonici regni prelatis occurrit. Ibique post iocundam receptionem ipsius ponti-

ficis, rex ipse cum principibus suis consilio habite expeditionem ad Urbem iurare fecit et eundem poutificem in

Secundo anno ad sedem beati Petri reducere spopondit.

15 Tune pontil‘ex ad regnum Francie rediit, et generali concilie de quinque regnis convocato, Remis, mediante 3

Quadragesima, secundam synodum celebravit. Quibus expletis ad Urbis reditum se accinxit. Et transiens per

sanctum Egidium 4 et per 5 montem lanue, fines Lombardie intravit, atque apud Astam sollempnitate Resurrectionis

dominice celebrata, venit Placentiam; ibique congregatis episcopis et aliis ecclesiarum prelatis tam de Lombardie

quam de Ravennatensi provincia et inferioris Marchie partibus concilium tertium 6 celebravit.

20 lnterea rex Lotharius sicut promiserat in Lombardiam cum exercitu venit, et in Roncaliis 7 cum eodem papa

1 et Lombardis generale colloquium de statu Ecclesie atque imperii habuit. Precessit igitur regem pontifex et par

montem Burdonis in 'l‘usciam transiens reversus est Pisas. Ubi convocatis lanuensibus et receptis ab utraque

civitate sul‘ficientibus iuramentis quod de guerre que inter ipsas civitates excitabatur suo deherent stare sine

contradictione mandate, precepit utrisque ut pacem de cetero inter se firmam tenerent et custodirent. Attendens

2fiel-go beatus pontit‘ex filialem devotionem et plurima oportuna obsequia que in multis Ecclesie necessitatibus

prediete civitates Romanis pontificibus gratis exhibuerant, et cas honorare dignum durit et speciuli prerogativa

exaltare. De consuela 3 igitur apostolice sedis liberalitate primatum ecclesie Pisane concessit super Sardinie insu-

VAn. — 2 Gallicarum — 23 excilatur — 27 libertate

NOTES ExrLicA'rivus.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

l. ll alla d’abord à Cluny, puis de Cluny à Clermont en pas-

sant par Roanne; l'itinéraire que. Boson lui fait suivre est dit‘-

perdus; il n'est lui-même mentionné dans aucune autre pièce

authentique.

ficile à admettre.

2. Le 18 novembre “30. Ce passage parait avoir été rt-digñ d'u-


Generated on 2013-08-14 18:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

près une lettre d'lnnocent Il à Didace. archevêque de Compos-

telle. Jnit‘é1 7H51.

3. Il y a ici une confusion; c’est le concile de Liège qui ont

lien vers la uni-carême de l'année 113|; celui de Reims, le troi-

sième de ceux d'lnnocent, se tint le 18 octobre de la même année.

4. D'après ses lettres il était le l6 mars à Valence, le 24 à Avi-

gnon, le 30 à Gap, en route pour franchir les Alpes: je crains

que le biographe n'ait introduit ici un peu un hasard le nom de

Saint-Gilles. '

Si. Le mont Genèvre.

B. tl’est. en réalité. le quatrième. Les actes de ce concile sont

LIBER PONTIFICA Lrs, t. li.

7. Roncnszlin (Iloncaliae), localitni voisine de Plaisance, à l'E.

8. Le biographe groupe ici. sans s'inquiéter de l’ordre chrono-

logique. plusieurs décisions pontiflcales relatives à Pise et à Gênes.

L’ntTaire de Pise fut réglée par la bulledu22avrillt38. Les évèchés

de Corse rattachés à Pise sont, dans cette bulle, ceux d’Aleria,

Ajnccio. Sagona: les noms des deux derniers ne figurent pas

dans notre texte : mais le motAnelensem paraît désiglmrAjaccio.

comme le terme Aneensis episcopatu: qui figure dans le Liber

Censuum (Fabre. p. 73). En Sur-daigne, Pise se vit attribuer les

évéchés de Gnllelli et de Cività, compris dans le territoire qu'elle

possédait dune l‘ile. Ils ne sont pas nommés ici. pas plus que

l‘évèché de Sagona. et il en est de même dans le Liber Cenxuum.

Cf. Fabru,l o. p. ‘H.

46
382 BOSON. —- INNOCENT II.

lam, subiciens ei Populoniensem episcopum et tres alios episcopos in insula Corsice, Aleriensem videlicet, Ane-

tensem . lanuensem vero episcopum a subiectione Mediolanensis archiepiscopiemancipavit et specialom

de novo apostolice sedis metropolitanum constituit, cui Bobiensem episcopum et Pruniacensem abbatem quem cre-

avit episcopum obedire precepit; in eadem quoque insula Corsice tres episcopos nichilominus ei concessit‘.

Porro dum hec agerentur, rex Lotharius in 'l‘usciam venit et apud 2 Calcinariam in territorio Pisano cum eodem Si

papa colloquium iterum habuit. concordantes igitur ut ad Urbem festinare deberent, rex per stratam publicam et

pontil‘ex per Maritimam usque Viterbium processerunt. Ibique pariter colloquentes processerunt insimul per

Ortam et Sabinense et Farfense territorium, et appropinquantes Rome iuxta ecclesiam sancte Agnetis castrametati

sunt. Occurrentibus autem eis 'l‘hebaldo Urbis prei‘ecto ac Petro Latronis cum aliis nobilibus Bomanis et Trans-

tiberinis, intraverunt Romam, anno Domini MCXXXIII; et pontii‘ex quîdem in palatio Lateranensi hospitatur w

et rex Lothariusa in monte Aventino tentoria fixit.

Tunc Pisani et Ianuenses in auxilium pape Innocentii cum navali exercitu Romam venientes, Civitaiem 4 Vote-

rem, turrim de Pulvereio et totam Marmoratam eidem pontitici subiugarunt. Coronatus est autem idem rex in

imperatorem augustum ab eodem pontifice in ecclesia Lateranensi II nonas iunii, et exinde ad montem Aven-

tinum utrique cum gaudio pariter redierunt. Eo autem 5 tempore maxima pars Romane urbis converse est ad i5

lnnocentium papam et vires l‘etri Leonis vulde sunt minute. Quia vero estivum ‘cuuma tunc inminebat, et Romani

aeris intemperiem Teutonici non modice formidabant, dispositis in Urbe hiis que necessaria videbantur fidelibus

eiusdem pontificis, et imperator ad propria rediit et pontifex iterum ad civitatem Pisanam ductore Domino remeavit.

E0 autem anno ‘ in maiori ecclesia Pisana, convocatis omnibus ecclesiarum prelatis de Yspania, Guasconia,

Anglia, Francia, Burgundia, Alamannia, Ungaria, Lombardia et Tuscia, quartum concilium celebravit, in quo inter en

cetera isti episcopi qui inferius adnotantur fuerunt depositi : Eustachius Valentinus, Auraficensis, Petrus Terdo-

nensis, Ubertus Lucanus, Bergamensis et Boianus Aretinns ".

Vu. — 10 MCXXXIIII

NOTES EXPLICA’I‘IVES.

t. La bulle (Jafl‘é, ‘1613) relative à l'érection de la métropole

de Gênes est dotée de Grosseto, 19 mars H33, quelques jours

après la rencontre cl'Innocent et (le Lothaire qui est marquée ci-

après. Les trois évéchés de Corse attribués à le nouvelle métro-

pole sont ceux de Nebbio, (le Mariana et d‘Accin, dans la partie

de l'ile alors soumise aux Génois, c'est-à-dire dans le nord. Le


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

dernier. celui d'Accia, fut créé pour la circonstance, comme celui

de Brugnato (rivière du Levant). Tous ces sièges épiscopanx,

sauf celui de Bobbio, ont été supprimés. Sur cette province, voy.

Fabre. le Liber censumn, p. 73, note 2.

2. Calcinaja, sur la rive droite de l'Arno, à l'E. dePise.

3. Lettre de Lotlmire (M. G. Lcg.. t. 11, p. 81) : (1 Papem Inno-


Generated on 2013-08-14 18:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

centium ad Urbem cum gloria duximus et Lntoranensi calhedme

restituiinus atque in monte Aventino castrametuti iuimus ». 130-

son semble s'inspirer de ce passage.

l. Cività Vecchra. La tour de Pulvereio devait être une des for-

tereeses échelonnées le long de la cote. Quant à la Marmorala. s'il

n'y a pas erreur d'orthographe, Mm'mol'ula pour Maritimmcomme

le pense Gregoiovius, Slor. diRoma. t. 1V,p. 493, note 1,). il l'au-

dra y voir la Marmorata de Rome, le quartier situé au pied de

l'Aventin, vers le Tibre et le monte Testaceio.

5. Ceci n'est pas très exact. L'arrivée des Allemands opéra sans

doute quelques conversions; mais la meilleure preuve que la marima

pars Urbis n'étaitpns encore ralliée à Innocent, c'est qu'il fut obligé

de quitter Rome peu après le départde l'empereur. Le biographe

glisse, un peu plus bas. sur cette nécessité où se trouva le pape.

6. Erreur. Innocent quitta llolue en 1133; le concile de Pise ne

commença que le 30 mai 1135. Sur ce concile v..la relation pu-

bliée en 1881 par M. Bernheim dans le Zeilsclu'ifl fz'n- Kirchen-

rechl. t. XVI, p. M8.

7. Cette liste est fautive. Le document cité dans la note précé-

dente donne les noms suivants comme ceux des évêques dépo-

sés: Alemnmlm' Leodiensîs, Lilardus Cameraz'ensis. Eustarhiu: Va-

Ienlinus, Hoianus Arcthinus, G. Acermmu‘; Hubertu: Taurincnxis.

Alb., Illulinensis eIecIz'. Deux seulement correspondent à ceux de

notre texte, ceux d'Eustache de Valence et de Boinuo d'Arezzo.

Le premier fut condamné « propter vitae incontinenliam in que

tamquam brutum iumentum usque ad senium computuerat »;

l'autre un pro et dolenda et horrenda destruccione houorum eccle-

sinsticorum sen episcopalium. n Quant aux évêques d'orange

(Auracicnsis), de Tortone, de Lucques et de Bergame. ils figurent

au concile, non parmi les condamnés. mais parmi les juges.


BOSON. — INNOCENT II. 383

Et quoniam Rogerius Sicîlie cornes contra unitatem catholice Ecclesie se erexerat et Petrum heresiarcham in

errore suo fovebat et defensabat, christianissimus imperator Lotharius zelo Dei et christiana fidei accensus, tan-

quam catholicus Ecclesie advocatus, vires imperii denuo excitavit1 et ad exheredundum et de toto imperio expel-

lendum ipsum comitem reparaviL Unde factum est quod in quinto ' anno pontificatus ipsius lnnocentii una cum

a ipso pontifice Apulie fines potenter intraviL Pisani quoque ad expulsionem ipsius comitis vires suas in auxilium

eiusdem pontificis excitaruntg et preparato in galeis et aliis navibus magno exercitu, venerunt usque Salernum,

expugnantes Amalfiam ac spoliantes, et Bivellum i cum circumpositis munitis castris Obsesso itaque Bnrolo i atque

devicto et subiugatis ceteris Apulie civitatibusy predictus Rogerius cornes in Siciliam fecit conl‘ugium, et imperator

simul et pontifex comitem Rainonem constituerunt ducem Apulie. Tunto igitur triumpho sulfragantibus beati

to Petri meritis.hahito. imperator ad Alamanniam et pontifex ad llrbem cum gloria rediernnt.

Post paucos autem dies " Petrus heresiarcha in errore suo defunctus est et occulte sepultus. cuius sectatores

cum tabescerent et in se ipsis deficerent, ut honorabilius possent cum innocentio papa componere, nnum ex suis

ydolum erexeruntl quem Romani Carnecorium s derisorie appellarunL Evolutis autem paucis 5 diebus, penitentia

dncli, ad pedes eiusdem pontificis ipsum ydolum adduxerunt et ab Ecclesia misericorditer sunt recepti. Tunc

lii universa civitas conversa est ad lnnocentium tamquam ad pastorem et episcopum animarum suarum Audita est

vox letitie in toto Orbe, quia Deo auctore factum est unum ovile et unus pastor ; unde tanta pax per studium et

potentiam ipsius pape in eadem urbe viguit quanta non reminiscitur a longe retro temporibus exlitisse.

Eodem tempore, anno videlicet incarnationis Mcxxxvnn, pontilicatus vero ipsius lnnocentii anno x, convo-

catis de omnibus partibus mundi patriarchis, archiepiscopis, episcopis et aliis ecclesiarum prelatis, grande conci-

eo lium celebravitg in quo ultima die inter cetera sunt hec capitula promulgata : Si quis " suadente diabolo huius

saerileyii realzmz incurrit quod in clerleum vel moneo/ium vlolentas manus iniecerit, anat/zemati subiaceat; et

nullus episcoporum eum presumat absolvere nisi mortis urgente periculo, donec apostolica conspectui presen-

letur ct eius manda/um suscipiat. Ad hec 3 ordinationes sacras a Petro Leu/Lis et aliis scismaticis et hereticis

evacuamus et irritas esse censemus.

25 Huius vero temporibus. in primo anno sui pontificatus, tam valida fames Rome fuit quod frumenti sextnrium V

solidis denariorum papiensium vendebatur.

Hic beatus pontifex annuale beneficium, C videlicet librarum papiensis monete, iudicibus et advocatis Romane

urbis de camera sua constituit. et eos huiusmodi iuramentum exhibere ordinavit :

Ego N. advocatus iura quod ab hoc hora in antea placito

bo vel dcfendam,
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

IURAMENTUM ADVOCATORUM. In nomine Domim', Amen.

ao vel neyolia homanarum in quibus advoeatus ero vel patronus .Hom. maliliose non impugna

VAR. — 3 cxhcredantum — ts Mcxxxvnl

NOTES EXPLICATIVES.

i. Le es janvier iras

ä. Grègoire, cardinal prêtre du titre des SS. Apôtres. Ce sobri-


Generated on 2013-08-14 18:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

quet est sans doute une transformation de son nom.

L En mai ttim dans la huitième année d'Innocent. ce n'as!

pas avi-c l'vinpereur Lothflire. mais avec snn gendre Henri le

Superbe, quo le pape entra dans lo pays normand. Il y arriva . . . i

par le Mont-Cassin. pendant que Lothaire suivait ln rôle de l'A- G. Le schisme de victor IV dura depuis la nii-mars Jusqu'au 29

driatique et dèbouchail directement en Apulin. mai uaa

2. L'expédition des Pisans contre Amalfi et Ruvello est de ‘l. contn Laler.. c. ls.

l'année 1135. 8. Cour. Later.. c. ao.

a. Bnri.
384 ‘ BUSON. — INNOCENT Il.

set pro scientia mihi a D00 prestt'm srcundum constitutiones et leges ac honos mores eu tracm/m. Et poslqztam

iustitialdn eisdem causis a me cognita fuerit, si requisitus fucro, z'urlz'eibus patcfaciam et vis in, z'pso iudicio

assmsum meum nd/n'bobo. Pretium ezz'ndn non suseipiam, nec per me nec par summissnm personam, nec suscipi

permittam; et si susccptum fucrit, postr/uam scivcro, infra X V (lies illud reddi faciam. Et patrocz'nium meum

alz'cui habcnti causam, si ab (:0 rogatus fuero, malo studio non negabo. Snlm's oeneflciis que lmbemus ab nce/csiis 5

ne! aliis, et eæceptis ea‘enniis t‘almztibus X11 denarios, que gratis et sûre aractz'mze nobis o/feruntm'. Hec omm'n

observabo bona fidr', sinr fraude et malo ingenio, quamdiu domnus papa lnnocentius vel surcl'ssoros sui rentum

libras vel miens denm'z'orum papz‘ensium noln‘s adrocatis et 1' udicibus annz's singztlis soh‘ent.

llic beatus pontil'ex ecclesiam ’ heate Dei genitricis Marie tituli Calixti totam innovavit et construxit. Tectum

Lateranensis ’ ecclesie quod repente ceciderat magnis trabibus optime resarcivit. ln ecclesia quoque 7‘ beati Pauli I0

tectum qui ruinam minabatur, constructo super columnis marmoreis mure, firmissime roboravit, et partem tecti

eiusdem ecclesie longissimis trabibus resarcivit. Preterea ‘ ecclesiam sancti Stephani in Celio monte pro nimia

vetustate quassatam optime reparavil. In palatio Lateranensi 5 duos cameras a l'undamento construxit et totem “

longuram sinino firmavit; atque uliu multa famosa suis temporibus egit.

VAR. — H tectum] titulum

NOTES EXPLICATIVES.

1. Benoît le chanoine, dans une note de son Liberpolilicus, men-

lionne aussi cette restauration :« lnnocentius Il papa dominus

meus... ecclesinm 5. Marine trous Tiberim uouîs maris fzmdilus res-

Iauravit et npsidrm eius aureis mclallis decoravit. » M. de Rossi.

qui cite ce passage dans son commentaire sur la mosaïque de la

façade de S. Maria in Trustevere, a établi que cette mosaïque est

un peu postérieure à Innocent 11. Plus récentes encore sont

celles qui décorentla partie inférieure de l'abside. Mais la mosaï-

que (le la conque absidale elle-même est bien. comme l'ensemble

de l'édifice actuel, du temps d'Innoccnt. Ail-dessous de cette mo-

sajque on lit l'inscription dédicatoiro en six vers ; les deux de

gauche et les deux de droite sont relatifs à l'histoire du monu-

ment :

lIEG IN HONORE TVO PREFVLGIDA MATER HONOÏUS


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

REGIA DlVINI RV'l‘ILAT FVLGORE DECORIS

CV MULES RVITVRA VETVS FORET HINC ORIVNDVS

INNOCENTIVS HANC RENOVAVIT PAPA SEGVNDVS

Ceux du milieu sont en rapport avec le sujrt central de lu 1110-

suïque, le Christ assis sur un siège glorieux, avec sa Mère. pincée

à sa droite :
Generated on 2013-08-14 18:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

IN QVA CRISTE SEDES MANET VLTl'tA SECVLA SEDES

DIGNA SVIS DEXTRIS EST QVÎX TEGIT AVBEA VESTIS

Pour cette distribution du texte, et‘. ci-dessus, p. 325, note 92. —

L'inscription citée plus bas, [1. 385, nous apprend que les travaux

de Sainte-Marie ne furent commencés qu'en 1160.

2. Jean Diacre, Liber de eccl. Latein, Migne, P. L., t. CXCIV.

p. 1552 : a me renovavit toctum huius basilicne propriis expcnsis

novis trabibus, quss gloriosus et potens Roggcrius Siciliue rex

precibus suis eidom ecclesiae transmisit; quod videlicot tectum

suo tempore cecidit, suoque tempore restauratum est. Turrim

etium ante ccclesiam quae ruinae vicina videbatur reuovsri ius-

sit. n Suit une énumération (les dons en vases et vêtements pré-

cieux et même en argent. La mention du roi Roger suppose que

la restauration du toit eut lieu après sa réconciliation avec In-

nocent II en “39.

3. Il s'agit ici d'abord du transsept, dont le toit tut soutenu par

un mur qui reposait sur une colonnade. (l'est cette colonnade

qui, jusqu'à l'incendie de {823, divisait en deux, dans le sens de

la longueur, le transsept de Saint-Paul. Le biographe parle en-

suite d'une réparation de charpente afférente à la grande net; c'est

en etlet celle-ci qui est indiquée par les Iongiasimae trabes.

‘3. M. de Rossi (Studi di sloria e (Iiritto, t. V11. [1. 227) pense

que l‘on peut rattacher à ces travaux la construction du petit

portique par lequel on entre actuellement dans cette église.

5. Psnvinio en vit encore les ruines dernière la chapelle Saint-

Nioolas (ci-dessus. p. 325), entre cette chapelle et l'atrium de la

basilique du Latran; de leurs fenêtres on avait vue sur la façade

de celle-ci. L'une des deux chambres était décorée de peintures

représentant le couronnement de Lotliaire II à Saint-Jean de La-

tran. Il y avait plusieurs tableaux : le roi jurant aux llomnins,

devant la porte de l'église. de respecter leurs privilèges. le roi

reçu et embrassé par le pape, enfin 1c couronnement lui-même.

A ces représentations figurées étuit jointe l'inscription suivante :


BOSON. - CÉLESTIN II, LUCE II. 385

i (‘lima finem vero sui poutificatus populus Romanus, novitatis amator, sub velamento utilitatis reipublice. contra

ipsius voluntatem in capitolium senatum erexit ‘.

L552‘;ËIÏSÊÏÈÈÏLÏÏJËËÂÏÏ.îîl ÊÊZÎÏÏLÊLÏ,ÏÈÏÂÇÉÏ‘ÏÎEËLÊÊÏÇÈÏ. ÎVÈ‘" “"18 6‘ epm‘îpf“

5 concha porphiretica miro opere constructa I, a eranensl hononfice tumulatus - m

CLXVI. CELESTINUS secnndus, natione Tuscus, patria de castro Felicitatis, qui et Guido, presbiter cardinalis

tituli sancti Marci, sedit mensibus V diebus XIII.

Hic fecit ordinationes per mensem decembrem, diaconos VII, presbiteros VII; et episcopos per diversa loca.

Defunctns est Rome apud Palladium, VIII id. mart.; in ecclesia Lateranensi tumulatus 3.

lo CLXVII. LUClUS II, natione dc Emilia, patria Bononiensis, ex patre Urso, qui et presbiter cardinalis tituli

sancte Crucis et ecclesie Romane bibliothecarius, sedit m. XI d. IIII.

llic assumptas est a domno papa llonorio et in titulum sancte Crucis cardinalis presbiter ordinatus. Quam

nimirum ecclesiam sicut bonus pastor tam in edificiis 4 quam in possessìonihus plurimum augmentavit et divitem

de pauperrima l‘ecit. Fabricn namque ipsius ecclesie a summo usque deorsum in melius reformata et claustro

lii cum omnibus oiticinis de novo edificato, canonicorum regularium conveutum ibidem auctore Domino constituit.

Hunc autem preclarum virum pro scientie ac vite sue meritis papa innocentius artius sibi astrinxit et cancella-

rium apostolice sedis constituit1 atque in obitu suo tamquam precipuo et digniori Ecclesie menbro sibi Ecclesie

bona commisit.

VAR. — 16 Hunc-commisit cod. ponit post excrevil, p. 386, l. NOTES EXPLICATIVES.

quae fuit Adriani imperatoris sepultura n (Migne, I’. I.., t. CXCIV,

p. 1532; et‘. P. Mallins. «Iv/a ss. iun., t. VII, p. 50). Il en indique

la situation. vers le has de la net‘ du sud. Le monument ayant

été mis il mal par l'incendie du temps de Clément V, on en tira

les ossements d'lnnocent II, pour les déposer à S. Maria in Tras-

tevere. On voit encore, dans le portiquede cette église. l'inscrip-

tion qui fut alors gravée sur le deuxième tombeau :

I. Ce texte est lu plus ancien témoignage de ce changement, par

lequel une ère nouvelle s'ouvre dans l'histoire de la ville de

Roma. Cf. Otto de Freising. VII, 27, où I’ou voit comment l'ori-

gine de la commune cle Home se rattache à la guerre entre les

Romains et les habitants de Tivoli.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

2. Jean Diacre, auteur. contemporain, ditque ce sarcophage avait

servi autrefois à l'empereur Hadrien: u in conca porphyretica

E4‘ HIC REQVIESG'VT

VENEHABILIA- OSSA z

sursum- MEMORIE‘

IÎNT: INNOCENTII ISP‘


Generated on 2013-08-14 18:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

II‘ DE’ DOMO' PAPARE

SCORVM' QVI PRESE

TEM' nemu- AD‘ HO

Nomî‘ ÜI' GENITRICIS :

MARIE' SIGVT' E A'F'V

DAÎIET' sîTs' PPIî’iIEo

NOVAVI'I‘ :S" A‘ D' M‘ U:

XL:TC'AD:M:GXL

VIII t

trois marbriers romains connus pour avoir vécu de son temps (De

Rossi, Bull. 1875, p. 125). Jean Diacre mentionne aussi les libé-

ralitès de Luce n envers Sainte-Croix (Migns, P. I... t. cxclv.

p. i551).

3- D'après les indications de Jean Diacre (Migne, P., L.,

t. GXCIV, p. 1551), on voit que son tombeau se trouvait dans le

transsept sud. pres de celui d'Honorius II.

4. Il ne subsiste aucun monument de Luca Il dans l'église ac-

tuelle; mais sur l'ancien ciborium on lisait autrefois les noms de


386 BOSON. — audiam III.

Hic tamquam vir prudens et fortisv habito cum Ecclesie fidelibus consilio, senatores qui contra prohibitionem

decessoris sui pape lnnocentii capitolium conscendere et magistratum sibi usurpare presumpserunt et de capi-

tolio descendere et senatum abiurare ‘ coegit. Set repentina egritudine occupatus et nociva Ecclesie morte

preventus, quoniam populus Romanus eundem magistratum habere omnimode videbatur, abiuratio ipsa viribus

caruit, et ignis qui credebatur extinctus denuo incaluit et in maiores flammas exigentibus culpis excrevit. 5

Hic dedit2 basilice salvatoris ecclesiam sancti lobannis ante portam Latinam cum omnibus capellis et tenimentis

suis. Dedit etiam eidem ecclesie ecclesiam sancti Nycolai in hospitali cum omnibus tenimentis suis. Item textum

evangeliorum ex auro et argento operose factumg dedit etiam ampullas ad servitium altaris optimas et mirabiles.

Hic fecit unam ordinationem per mensem decembrem, diaconos , presbiteros ; et episcopos

per diversa loca. flefunctus est autem apud ecclesiam sancti Gregorii in clivo Scauri 3 V kal. mart., et ut

in ecclesia 4 Lateranensi digno cum honore sepultus. .

CLXVIII. EUGENlUS lll1 natione Tuscus, patria Pisanus, qui bernardusv sancti Anastasii ahbas, sedit annis

VIII, mensibus IIII, diebus XX; et cessavit episcopatus eius diebus lll.

Hic electus est ab episcopis et cardinalibus ex insperato concorditer apud monasterium 5 sancti Cesarii, ubi

omnes fratres propter metum senatorum et populi Romani consurgentis ad arma convenerant in unum; etfii

deductus ad Lateranense putriarchium, in apostolica sede secundum morem Ecclesie positus fuit. Qui cum

proxima die dominica consecrationis munus apud beatum Petrum sicut consuetudinis ordo poscebat et dispositum

fuerat deberet susciperey precognito senatorum perverso consilio, quod eius electionem violenter retractare dispo-

suerant nisi eorum voluntati faveret et usurpatum senatum eis auctoritate apostolica confirmaret. in silentio

noctis Urbem cum paucis fratribus exiit et ad arcem Monticelli se in tuto recepit. congregatis vero alia die ibidem ‘20

cunctis fratribus qui dispersi fuerant propter metum furientis populi, processit ad Farfense monasterium cum

domestice familia, et consecrationis gratiam in sequenti dominica et plenitudinem sui apostolatus secundum

morem Ecclesie Domino auctore suscepit.

Exiit ergo rumor iste sicut vox letitie ad omnes gentes, et de tam sancta promotione universa exultavit

Ecrlesia, dicens cum psalmista : Bcnedictus Dans in donis suis et sanctus in omnibus operibus suis. quoniam ex 25

insperato erallavz'z humilem et sublimavit cornu chrisli sui. Dubitantibus autem cunctis fratribus suis quod ad

regendum tante sublimitatis officium insufficiens esset et minus ydoneus, tantam ei Dominus gratiam repente

conferre dignatus est in scientia et sermone, in facundia et iiberulitate, in conservanda cunctis iustitia et in omni

morum elegantia1 quod multorum decessorum suorum actus preclaros superaret et famam.

Senatores vero et populus ltomanus in incepta malitia et consueta pravitate contumaciter persistentesq eidem 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VAR. — 2 magisterium —- presumpsit -- 5 extintns

NOTES EXPLICATIVES.

1. Ceci ne peut guère être exact. Les autres témoignages histo-

riques parlent au contraire d'une défaite essu

une tentative contre le Capitole.

. la place où ces établissements figurent dans le catalogue de Turin


Generated on 2013-08-14 18:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

yee parte pape dans (Urlichs, cum U. n. topogn, p. 1'13).

3. La date doit être corrigée en xv kal.

i Jafl‘é. Slti (et. Jean Diacre, l.c.). Cette pièce est relative aux 4. D'après Jean Diacre (l. m son tombeau se trouvait dans le

deux concessions à la fois. L'église et l'hôpital de Saint-Nicolas

l portique circulaire, derrière l'abside détruit ces années der-

se trouvaient auprès de la porte Asinaria ou Laleranensis, comme nières. '

5. Le monastère de Saint-Césaire in Palalio (ci-dessus, p. ttim

note 23).
BOSON. — EU. I'INE III. V 3.87

pontifici, postposita Dei reverentia1 in cunctis adversabantur et fideles Ecclesie infra urbem et extra multis ac variis

molestus aftllgebantg civitates et castra beati Petri assiduis rapinis et gravibus guerris per-sequi non cessabant,

abutentes patientia et mansuetudine pii patris et boni eorum pastoris Set quoniam neciblandis verbis nec

paternis exortationibus nec asperis minis eundem populum revocare a sua pravitate uilatenus potuit, addidit

5 verbera verbis, iuxta illud salomonis dictum : Noli subtrahere a puero disciplinam; si cnim percusseris eum

vil-ga, non moríctur. Tu virga eum pcrcuties et animam eius de inferno libera/lis; itemque : flagellum equo et

camus asino et virgo in dorso inprudenlimn. Set quia plerumque invitis et renitentibus bona prestantun per

fideles intra urbem et extra populum ipsum adeo districte coegit quod eum pastorem proprium et animarum

suarum episcopum recognoscerct, et ad concordiam et pacem eius cum omni devotione rediret Factum est igitur

to Deo auctore gaudium magnum in tota urbeg et in optato ingressu ipsius pontificis occurrit ei maxima et frequens

populi multitudo cum ramisy et ad eius vestigia frequentissimo corruentes, post pedum oscula elevabantur ad

oris oscula. Precedcbant signiferi cum bannis, sequebantur scriniarii et iudices ; ludei quoque non deerant tante

letitie, portantes in humeris suis legem Mosaycamg universas etiam Piomanus clerus psallebant in unum.y

dicentes : benedictus qui venit in nomine Domini. Sic itaque cum magno populorum gaudio et clamore idem

t5 pontifex Lateranense palatium conscendere meruiL

Hic, tempore quo maxima de partibus occidentis expeditio lerosolimam petiit, vocatus a L. rege Prancorum1

Galliai'um partes intravitv et veniens ad sanctum Dionisium ubi eum rex cum episcopis et baronibus suis debita

veneratione suscepitv signum dominice crucis eidem regi Domino auctore imposuit; ad cuius utique preces ipsum

regnum in manu et potestate sua recepit. Et postmodum apud liemorum metropolim generale concilium mediante

‘l0 Quadragesima' celebravit. Quibus rite peractis ad urbem suam et commissum sibi populum ductore Domino

incolumis remeavit.

Hic fecit unum palatium apud sanctum Petrum. et Signie alterum. Recuperavit Tcrracinam 2, Setium, Nox-mam,

et arcem Fumonis, que a dominio beati Petri iamdiu alienata fuerant. '

Hic fecit ordinationes per mensem decemhl'em, diaconos x, presbiteros XI; et episcopos LXI. Defunctus est

25 autem apud Tiburtum VIII idus iulii, et inde per stratam publicam et mediam urbem usque in vaticanum cum

totius fere cleri et populi Romani frequentissima turbas maximo luctu et communi atque immensa tristitia depor-

tatus est, et in ipsa beati Petri ecclesia coram 3 maiori altari tumulatus.

VAR. — 7 camo — 9 suarum] vesti-arum —- iz Procedebant - 25 viaticum

NOTES EXPLICATIVES.

p. 1130); je ne sais si elle aété réellement gravée sur lo tombeau.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Mallius ne la donne pas.

1. En me.

2. Ann. Ceccam, M. G. Scr. t. XIX. p. 283 : « Tei'rncina capta

est VI kal. decembris n (115o). cr. l'inscription commémorative

de ce succès, que Baronius cite comme se trouvant dans la cita-

delle de Terracine (Ad ami. i153, no u). -— Pour Fumone, cf. Li-
Generated on 2013-08-14 18:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ber ccnsuum, no 121 (Muratori, Anliq. t. 111‘, p. 239); mais il n'est

pas sûr que cette pièce se rapporte nu pontificat d’Eugène III.

3. coram maiori allari] Plan 38, dans l'oratoire de la Vierge,

construit par Grégoire III (t. I, p. m), qui y avait son tombeau.

Eugèue III fut enterré au dessus de son prédécesseur : u In quo

etiam sepulcro desuper recondidimus venerabile corpus Eugenii

III papac, octavo idns iulii, et fecimus ei sepulcrum ex diversis

lapidibus n (P. Mallius, De Rossi, Inscr. chr.. t. II. p. 201), L'épi-

taphe a été publiée par Martène et Durand (Call. ampliss., t. VI.

Hic habet Eugunius drfiuiclus carne sepulcruml

quem pia cum chrislo vivere cura fuit.

Piua uirum gem/il, quem Clurevallís alumuum

exliibuit, sacrae relligionis opus.

Him' ad Aaashzsii lranslatus marlyris aedem.

ez abbate pater summus in orbe fuit.

Eripuil. sole-mite iubar mumlique decoram

iulius, octavam sole ferenle diem;

conceplum sacrae referebant virginis anni

centum bis seni mille quaterque deccm.

Eugène'mourut Ie s juillet “53.


388 BOSON. — ANASTASE IIIl.

CLXVllll. ANASTASIUS llll, natione Bomanus, de regione Suburrai ex patre , qui Conradus,

Sabinensis episcopus1 sedit anno'l mensibus v diebus XXIIII.

Hic fecit apud sanctam Mariam Rotundam novum palatium. Hic dedit ‘ ecclesie Lateranensi ecclesiam sancti

Gregorii in Martio cum palntio, cum omnibus domibus tam sub palatio quam iuxta palatiuml et cum omnibus

tenimentis eius et pertinentiis. Dedit z eidem basilica calicem argenteum cum patena operose factum, pensantes s

marcas XL; thuribulum argenteum, pensans marcas vu; candelabra urgentea, pensantia lX; optimam planetam

alham cum aurifrisio mirabili, et pallia diversay et plurima ad ornatum altaris et ecclesie.

obiit Rome, llll nonas decembris Tumulatus est autem Laterani in ipsa salvatoris ecclesias in porfiritico i

pretiosa sepulchro.

CLXX. ADRIANUS llll, natione Anglicus, de castro sancti t Albani, qui Nycholaus, Albanensis episcopus, sedit 10

annis llll mensibus vm diebus Vl.

Hic namque pubertatis sue tempore, ut in literarum studio proficeret, egrediens de terra_ et de cognatione sua,

pervenit Arelate, ubi dum in scolis vacaret, a Domino factum est ut ad ecclesiam 5 beati Rufi accederet et in ea

religionis habitum facta canonice professione susciperet. Proficiens ergo Deo auctore de bono semper in melius,

prioratum in ipsa domo prius obtinuitv et postmodum ad abliatie apicem de communi fratrum voluntatem

conscendit. Accidit autem ut pro incumbentibus ecclesie sibi commisse negotiis ad apostolicam sedem veniret,

et peractis omnibus causis pro quibus venerat, cum redire ad propria vellet, beate memorie papa Eugenius

eum secum retinuit et de communi fratrum suorum consilio in 0 Albanensem episcopum consecravit. Processu

vero‘modici temporis, cognita ipsius honestate ac prudentia, de latere suo eum ad partes 7 Norguerie legatum

sedis apostolice destinavitq quatinus verbum vite in ipsa provincia predicaret et ad faciendum omnipotenti Deo io

animarum lucrum studeret. lpse vero tamquam minister cliristi et fidelis ac prudens dispensator misteriorum

Dei, gentem illam barbaram et rudem in lege christiana diligenter instruxit et ecclesiasticis eruditionibus infor-

mavit.

VA“. — ut Proficisceus — te incubentibus — 21 minisleriorum

NOTES EXPLICATIVES.

1. dana 9904;. Sur cette église. v. ci-dessus. p. istam Æ. C1‘.Jenn

Diacre, 1. c., p. 1553.

i Ces présents sont aussi mentionnés par Jean Diacre, l. e.

3. Le sarcophage de suinte Llélène. Jean Diacre indique la

place, au bas de la nef latérale du nord. vers l'endroitoù s'ouvre


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

actuellement la chapelle Orsini. albi iacet Anastasius papa 1v....

i. Saint-Allmns, l'ancienne verulamiuml au N.-0. do Lon-

drcs.

5. Sur cette communauté de chanoines réguliers, établie dia-

boild près d'Avignon, puis transférée à. Valence sous Adrieu IV

lui-même, voy. (:‘allîu C/n'istiaua. t. XVI, p. 354.


Generated on 2013-08-14 18:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

6. Depuis lo 30jam'ier “50 son nom figure, avec cette qualité,

au bas des lettres pontilicalos. Mais on ne sait au juste depuis

quand il était alors en fonctions.

7. En Norvège. (l'est alors que fut organisée la province mé-

tropolitaine de Drontheim. Cf. Jall‘ü,9!lli, bulle d'Anastase IV,

, datée du 30 novembre H5‘. Cette pièce. qui porte la signature de

Nicolns encore cardinal, confirme les arrangements pris par lui

en Norvège, comme légat du siège apostolique.


BOSON. — ADRIEN IIII. seg

torem bonorum operum Trauseunte autem modico temporis intervalle, obiit Anastasius papa; et in secunda dia,

convenientibus in uuum pro eligendo sibi pastore cunctis episcopis et cardinalibus apud ecclesiam beati Petriv

non sine divini dispositione consilii factum est ut in eius personam unanimiter concordarent et « Papam Adria-

num a Deo electum n tam clerici quam laici pariter conclamanles, eum invitum et renitenlem in sede beati Petri

Deo auctore intronizaruntq dominice incarnationis anno MGLHH, indictione lll.

Erat 1 enim vir valde benignuss mitis et patiens1 in anglica et latina lingua peritus, in sermone facundus, in

eloquentia politus, in cantilena precipuus et predicator egreginsg ad irascendum tardus. ad ignoscendum velox,

ylaris dator, in elemosinis largus et in omni morum compositione preclarus.

ln diebus illis Arnaldus Brixiensis hereticus Urbem intrare presumpserah et erroris sui venena disseminans

lo mentes simplicium a via veritatis subvertere conabatur. Pro cuius expulsione supradictus Eugenius et Anastasius

Romani pontifices plurimum iam laboraverunt1 set favore et potentia quorumdam perversorum civium et maxime

senatorumv qui tunc ad regimen civitatis a populo fuerant institutia antedictus hereticus munitus etlulus, contra

prhibitionem domni Adrianilpape in eadem civitate procaciter rnorabatur et sibi ac fratribus suis insidiari ceperat

et publice atque atrociter adversari venerabilem namque virum magistrum G in presbiterum cardinalem tituli

lii sancte Pudentiane, ad presentiam ipsius pontificis euntem. quidam ex ipsis hereticis ausu nefario in via Sacra

invadere presumpserunt et ad interitum 3 vulnerarunL quapropter pontifex ipse civitatem fiomanam interdicto

supposuit, et usque ad quartam feriam maioris lrebdomade universa civitas a divinis cessavit officiis Tunc vero

predicti senatores, compulsi a clero et populo Romano, accesserunt ad presentiam eiusdem pontificis et ad ipsius

mandatum super sacra evangelia iuraverunt quod sepe dictum hereticum et reliquas ipsius sectatores de tota urbe

eo Romana et finibus eius sine mora eitpellerent1 nisi ad mandatum et obedientiam ipsius pape redirent sic itaque

ipsis eiectis et civitate ab interdicto absoluta repleti sunt omnes gaudio magno1 laudanles pariter et benedicentes

Dominum. In crastinum uutem, videlicet die Cene Domini, concurrente undique de more ad annue remissionis

gratiam et gloriosam festivitatem maxima populorum multitudinel idem benignus pontifex cum fratribus suis

episcopis et cardinalibus atque inmensa procerum

atus, cum honorificentia magna exivitg et transiens per mediam urbem, universo sibi

et civium turba de civitate Leonianaa ubi a tempore ordina-

25 tionis sue fuerat coinmor

ad Lateranense patriæ-chium cum iocunditate pervenitt ibique die ipso et sequente sexta

populo congaudente1

atque in Lateranensi palatio secundum Ecclesie antiquam consue-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

feria divina misteria sollempniter celebravity

tudinem Pascha cum discipulis suis festive comedil. celebrata itaque cum letitie festo. singuli ad propria cum

gaudio redierunt.

3o Eodem tempore wilhelmus rex Sicilie co

procaciter cornua erexit1 et congregato exercitu terram beati Petri ho

ercitus eius obsedit et burgos eius incenditg deinde fines campania violenter ingrediens,
Generated on 2013-08-14 18:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ntra matrem ac dominam suam sacrosanctam fiomanam ecclesiam

stiliter fecit invadi. Beneventanam itaque

civitatem aliquamdiu ex

VAR. — 5 MCLIII. —— M fli o vel D —— 25 universa

NOTES xxnw/invia

1 C!‘ dans lo tome I le début des vies de Léuu ll. Gré- cardinal de Sainte-Pudentienne s’appelait Guy(Guido).

coire III, Zacharie.

2. J'ai suppléé G.. 1:

LIBEB pori-uncis L Il.

ontrairement à la leçon du manuscrit z le après; cf. p. 390,1. 7. n

3. Il n'en mourut pourtant pas; on le retrouve quelque temps


390 BOSON. "- ADRIEN lIlI.

villam ceperani et castrum Bahucum l atque alia inmunita loca nichilominus concremavit. Pro hiis ergo et aliis

ofl’ensis predictus Adrianus papa Petri gladium exerens ipsum regem excommunicationis mucrone percussit.

interea Fredericus Teutonicorum rex cum magno exercitu Lombardiam intravit et civitatem Tardonam diu

obsedit. qua devicta et sibi subactay celeriter properabat ad Urbem, in tanta festinantia ut merito credi posset

magis hostis accedere quam patronus. lioc igitur cognito, Adrianus papa qui eo tempore apud Viterbium residebat, ii

deliberato cum fratribus suis et Petro Urbis prefecto atque Oddone Fragepane consilio, misit ei obviam ‘3 1., tituli

sanctorum iohannis et Pauli, et ca tituli sancte Pudentiane presliiteros atque G. diaconum sancte Marie in Porticu

cardinnles, quibus et certa capitula dedit et modum ac formam profixit qualiter cum ipso pro Ecclesia deberent

componere. Qui accepto mandato cum festinantia proficiscentes, eum apud 3 Sanctum Quiricum'invenerunt; et

accedentes ad ipsum honorifice recepti sunt et in tentorium deductiv Post salutationem vero literas ei aposlo- m

licas porrexerunt et domni pape exposuerunt mandatumg in quibus continebatur inter cetera ut redderet eisdem

cardinalibus Arnaldum hereticumv quem vicecomites de campaniano ‘ abstulerant magistro o. 5 diacono sancti

Nycolai, apud Briculas 5, ubi eum ceperatg quem tanquam prophetam in terra sua cum honore habebant. nea vero,

auditis domui pape mandatis1 continuo missis apparitoribus cepit unum de vicecomitibus illis, qui valde perter-

ritus eundem hereticum in manibus cardinalium statim restituit. t5

ceterum ante adventum ipsorum cardinalium idem rex premiserat Arnoldum coloniensem et Anselmum Raven-

natem archiepiscopos ad presentiam sepedicti pontificisv ut de ipsius coronatione cum eo tractarent et de aliis

insimul convenirentg ideoque responsum cardinalibus dare non poterat nisi prius archiepiscopus ipsos reciperet

Pontifex autem, qui propter nimium suspectum imperatoris adventum ad llrbevetanam civitatem transire et illuc

imperatorem disposuerat expectarej pro repentino et inopinato illorum adventu in maiorem dubitationem devenit 20

Set cum ad locum illum lutissimum iam secure non posset transite, ad civitatem castellanam festinanter

ascenditg ubi si de persona eius rex male cogitassetl iram illius secure declinare et iniquos cogilatus ipsius facile

posset elidere. Archiepiscopi vero secuti sunt eum, exponentes bonam regis voluntatemy quam erga eum et totam

liomanam ecclesiam habebat. et alia que sibi erant imposita nichilominus ostendentes. Quibus pontifex de consilio

fratrum suorum dixit : « Nisi prius recepero fratres meos cardinales quos ad regem delegari1 nullum vobis 25

» responsum dabo. n cardinales itaque a rege et archiepiscopi a pontifice infecto negotio redeuntes obviaverunt

sibi, dicentes ad invicem quod propter eorum absentiam responsum ab utraque parte dilatum lueraL ideoque

habito inter se salubriori consilio, insimul venerunt ad presentiam regis in campo viterbiensi ubi castra posuerat.

venerat autem ad eum octavianus " tituli sancte Cecilie presbiter cardinalis, non missus a pontifice set

VAR. — 8 certa]!celera —- iz Arnulfum - campanian-- t6 Arnult‘um


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

NOTES EXPLICATIVES.

. l. Ceprano et Banco; cette dernière localité est située a deux fait a proximité «le l'endroit (S. Quirico) où Frédéric était

lieues environ à l'E. de Frosinone. campé.

t I[ohannem], G[uidonemj, G[m'donem]. Lc premier de ces deux sv O[dom'}

Guy est ce‘ cardinal qui est dit plus haut avoir été blesse a mort. 6. Briculas] Celte localité, Bricola ou Bricole, est plus connue

8. S. quir-mm localité située à mi-chemin de Sienne a Acqua- solis le nom de Lo Spednletto di s. Pellegrino; elle se trouve sur
Generated on 2013-08-14 18:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

pendentî. v i . la rive droite de l‘Orcla. a une dizaine de kilomètres au S. E. du

4. Il s agit ici des vicomles de Gampagnntico. dont le domaine S. Quirico.

s'étendait sur le val d'Orchia, c‘est-à—dire sur un pays tout à l Le futur compétiteur d'Alexandre lll (Victor lvi
BOSON. — ADRIEN IIII. 391

dimissus, iam spirans seditionis et scismatis Postquam vero predicti cardinales intraverunt ad regem et habe-

retur consilium super eorum legationem de satisfaciendo mandatis Romani pontificis idem octavianus quod

hauserat virus evomere cepit et pacem turbareg set in brevi et ratione valida repressus est a fratribus suis cardis

nalibus et sicut dignus erat multa confusione respersus. Tandem adversario confutato et salubri consilio compro-

bato, rex omnium procerum et militum suorum curiam maximam congregavitg et presentia eorundem cardinalium

allata sunt sacra pignora, crux et evangeliaj super que nobilis quidam milex de ceteris electus et coniuratus atque

lertio iurare iussus, in anima sua et eiusdem regis iuravit vitam et menbra non auferre set conservare pape

Adriano et cardinalibus eius, nec malam captionem facerey honorem et bona sua eis non auferre nec auferri per-

mittere, set et si quis aufer-re velleti omnimodis prohibere et contradicere, post illatam vero iniuriam pro posse

w suo et vindicari faceret et emendari, atque concordiam iam pridem per principales personas utriusque curie

factam inviolatam de cetero conservare.

lioc itaque iuramento sicut dictum est et a rege prestito et a cardinalibus ipsis cum alacritate recepto, continuo

accepta licentia concito gradu cardinales reversi sunt ad summum pontificem, universa que fecerant sibi et

fratribus cum diligentia referentes. Placuit ergo pontifici et eius collateralibus quod talis securitas eis a rege data

ia et per consilium principum suorum firmiter roborata est; ideoque omni mala suspitione sublata de medio, regie

petitioni de imponenda sibi corona imperii benigne annuit, et ut ad invicem sese viderent locus congruus et

dies certus ab utraque parte statutus est.

Processit l igitur rex cum exercitu suo in territorium Sutrinum. et castrametatus est in campo Grasse; pontifex

autem ad civitatem Nepesinam descendit, et in secunda die, occurrentibus multis Teutonicorum principibus cum

2o plurima clericorum et laycorum multitudine1 ad presentiam sepedicti regis cum episcopis et cardinalibus suis

usque ad ipsius tentorium cum iocunditate deductus est. Cum autem rex de more officium stratoris eidem pape

non exhiberet1 cardinales qui cum eo venerant, turbati et valde perterriti. abierunt retrorsum et in predicta

civitate Gastellana se receperunt, relicto pontifice ad tentorium regis. quocirca domnus papa nimio stupore

turbatus et quid sibi foret agendum incertus, licet tristis descendit, et in preparato sibi faldistrodio sedit. Tunc

as rex ad eius vestigia procidit. et deosculatis pedibus ad pacis osculum accedere voluit. Gui protinus idem pontifex

locutus est in hec verba : « quandoquidem t tu illum michi consuetum ac debitum honorem subtraxisti quem

n predecessores tui orthodoxi imperator-es pro apostolorum Petri et Pauli r everentia predecessoribus meis

» Romanis pontificibus exhibere usque ad hec tempora consueverunt1 donec michi satisfacias ego te ad pacis

n osculum non recipiam. n Rex autem respondit et dixit se hoc facere non debere. Eapropter remanente ibidem

3o exercitu, totus sequens dies sub istius rei varia collatione decurrit. Tandem requisitis antiquioribus principibusv
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

et illis precipue qui cum rege Lotario ad innocentium papam venerant, et prisca consuetudine diligenter inves-

tigatal ex relatione illorum et veteribus munimentis iudicio principum decretum est et communi favore totius

regalis curie roboratum quod idem rex pro beatorum Apostolorum reverentia predicte pape Adriano exhiberet

VAR. -- 3 auserat - 26 Ouantoq.

NOTES EXPLICATIVES.

uo H2 (Watterich, t. II. p. eten ce n'es! qu'un abrégé de notre


Generated on 2013-08-14 18:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

1. Une relation de cette entrevue et de l'incident de l'étrier a t

lex e.

m insérée par ucncins Camerarius dans son Liber, Censuum


392 BOSON. - ADRIEN IlIl.

stratoris officium et eius streuguam teneret. Alia itaque die regis mota sunt castra et in territorio Nepesino iuxta

lacum qui dicitur laula fuerunt translatag ibique sicut a principibus fuerat ordinatum rex Fredericus precessit

aliquantulumy et appropinquante domni pape tentorio per aliam viam transiens descendit de equo, et occurrens

ei quantum iactum est lapidis, in conspectu exercitus officium stratoris cum iocunditate implevit et streuguam

fortiter tenuit. Tunc vero pontifex ad pacis osculum eundem regem primo suscepit. ss

Post hec autem versus Urbem iusimul procedentes, pro eo quod ab eis Romanus populus discordabaL licet

beati Petri munitionem in potestate sua pontifex detineret1 placuit tamen ut in manu valida civitatem Leonianam

rex introiret. Positis igitur exterius castris et deliberato festinanter consilio, atque dispositis que ad coronationem

spectabanh eadem die1 ante horam tertiamv rex ad gradus beati Petri armatorum maxima multitudine stipatus

accessitg ibique depositis vestibus quas gerebat sollempniori habitu se induit, et ad ecclesiam beate Marie in tu

Turri in qua eum ante altare pontifex expectabat ascendens, genua sua fixit coram eo et manus suas inter ipsius

pontificis manus imponensy consuetam professionem et plenariam securitatem, secundum quod in ordine conti-

netur, publice exhibuit sibi. Relicto autem ibidem rege pontifex ad beati Petri altare conscendiL Cuius vestigia

rex cum processione subsequens, ante portas argenteas orationem primam ab uno episcoporum nostrorum

suscepitv et secundam orationem infra ecclesiam in rota super eundem regem alius ex episcopis nostris dedit, m

orationem vero tertiam et unctionem tertius episcopus ante confessionem beati Petri eidem regi'nichilominus

contulit. Missa itaque incepta et gradali post epistolam decantalo, rex ad pontificem coronandus accessitl et pre-

sentatis imperialibus signis. gladium et sceptrum atque imperii coronam de manibus eiusdem pape suscepit.

statim tam vehemens et fortis rPeutonicorum conclamatio in vocem laudis et letitie concrepuit1 ut horribile toni-

truum crederetur de celis subito cecidisse 20

liiis igitur ante horam nonam in pace ac tranquillitate peractis, populus ltomanus qui clausis portis apud

castrum crescentii residebat armatus ignorans que facta fuel'ant, sine consilio et deliberatione maiorum ad civi-

tatem Leonianam paulatim ascendit, et eorum qui in porticu remanserant spoliis violenter direptis, omnes quos

repperit usque ad imperatoris castra persequendo fugaviL lnvalescentibus autem clamoribus et undique resonante

inopinate tumultu, Teutonicorum exercitus ad arma velociter convolavit, strictisque mucronibus ab utraque parte ea

acriter dimicatur. Quid plura‘? Cesi sunt multi et plurimi capti. Tandem populus ipse non sine multo suorum

discrimine infra portas ipsius castri seipsum recepit. Pontifex autemy sicut benignissimus pastor et pius pater.

super tanto excessu valde turbatus et tristis efl‘ectus, eidem populo tanquam suo gregi debita caritate compassus

est. cuius casum relevare desideraus, pro liberatione suarum ovium apud eiusdem imperatoris clementiam diutius

lcboravit, et atfectuosas preces instanter fundere non cessavit, donec universas lrbis captivos de manibus Teuto- ac
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

nicorum ereptos in potestate Petri Urbis prefecti restitui fecit.

De cetero autem imperator simul et pontifex exeuntes de finibus llrbis per campestria iuxta Tyberim, proces-

serunt usque ad vadum de Mallianoq ibique fluvium ipsum cum toto exercitu transeuntes, intraverunt Sabinensem

comitatum et per Farfam atque castrum ‘ de Poli transitum facientes, in vigilia beati Petri per-venerunt ad pon-

VAR. — 3 occurens -— 23 directis - 32 campestra

NOTES EXPLICATIVES.
Generated on 2013-08-14 18:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

1. Cet itinéraire est oxtraordinaire : on ne passe pas par Poli pour alter a Ponte Lucano. Le texte est peut-etre altéré.
BOSON. — ADRIEN 1m. 393

tem Lucanum, iu quo nimirum 1000 pro tam gloriose sollempnitatis oelebritate moram fucere decreverunt. EI. ut

Ecclesia Dei et imperium ampliori decore clurescerent, communi deliberatione stalutum fuit>ut ad laudem Dei et

exultationem chrisliani populi prel‘atus Rcmanus ponlifex et uugustus ad missarum sollempnia in die illa pariter

coronati procederent. Dignum namque salis erat ut illorum duorum principum apostolorum sollempnia duo

5 summi orbis principes in letitia et magno gaudio celebrarent, qui suscepta polestate u Domino ligandi ütque

solvendi portas celi claudunt et aperiunt quibus volunl.

Tune vero Tiburtini, tanquam perfidi et contumaces, u dominio et iurisdictione benti Petri se subtrahere

cupientes, postposita fidelitate quam domno pape Adriano eiusque successorihus recenler iuraverant, ad presen-

tian] ipsius imperatoris accedere presumpserunt, et clavibus civitulis ei ussignatis seipsos cum ciülatc Tyburtina

miuri eius et dominio tradiderunî. Quod fucmm pontil‘ex cum Lolo Romana ecclesia nimium grave et omnino

intolerabile ferens, super tanla iniuria beato Petro ubsque rationabili causa illata eidem imperatori conquestus

est, et ul civitatem ipsam que ab antiquo iuris heuti Peu-i esse dinoscitur sibi restilueret, ipsum tanquam pro-

pl'ium Romane ecclesie advocutum altentius ex'oruvit. Auguslus itaque hubilo cum principibus suis consilio et

cognita veritate, illico civitutem ipsum ei reslituit, et par litteras que inferius adnolantur eisdem Tyburtinis

15 iniumil. quatinus eidem pape tanquam domino et patri suo fideliter obediant et servire omnimode studeant.

Frea'ericus ‘ Dei gratin lfonzanorum impei'ator et semper auguslus unizrcrsis civibus T ybm'linis gralium

suam et bonam volmztalcm. Univcrsilatem L‘cslram nasse valu/nus quod 0l) reverenliam [mali Pelri principix

apostolorum dilcclissimo algue in C/zrislo rcml'ena'o pah'i nosh'o Adriano [la/1e civitatcm dimisimus T I/Imr-

linam, salvo tuntum per omnia im'e imperiali. Huius rci gratia omncs et singulas civcs T yburlinos a fidelitate

20 quam nupcr noliis z'umstis absuluimus, utlentius vol/i3 precipiendo mandantes quatinus cirlcm venerabili patri

Adriuno pape fldeliler assistatis, (le

diclum est, a iuramcnto fldclitutis quod nup

slivus culor iam nimis excreverat et maxima mullitudo ipsius

em infirmitatem incurrerat, oommunis voluntas et inslans peütio principum

vole scrviulis, alquc sicut domino obcdirc shulealis; scicnlcs, sicul iam

cr fecistis vos absolulos, salua in omnibus iure impcriali.

Et quonium e exercjlus pro intemperie inconsueti

aeris vel mortis periculum vel exitial

ad propria, quod et factum est, sine dilatione rediret.

supradictus l'ex Sioilie, postquam excommunicationis s


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ia fidelium suorum consilia de salisfactione preslanda conîempneret. in sua

25 fuit ut imperator

Eodem tempore, ententiu percussus est, in contemptu

cepit haberi a suis; et cum salubr

elatione ac fatui'tate fera solus remansit. Quippe maiore

perversitate revocare nullatenus potuerunt, eo relie


Generated on 2013-08-14 19:13 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

um destinarunt, l'ogantes ut ad partes illas dignaretur nccedere et terram

s et eorum bonu in manu et potestate sua reciperet. ‘l'une

et aliorum nobilium tam de Urbe quam

s eius comites atque barones cum maioribus Apulie civita-

tibus ubi a tanta eum to nuncios suos ad domnum Adrianum

3o papam tanquam ad principalem domin

ipsam, que iuris beati Petri esse dinoscitur, ac persona

ito cum fratribus suis consilio, congregata comitum

decora militiu, circa festum beati Michaelis descendit ad Sanctum Germa-

pe Capuano et Andrea comite aliisque nobilium illarum

pontit‘ex super hiis hab

de Gumpania et aliis circumpositis locis

num 3 ibique recepta fidelitate et hominio 3 Roberto princi

Vn. — i0 Tyb. viri et eius dom. —— M illicilo

NOTES EXPLICATIVES.

l. Cotte lettre figure aussi dans le Liber Censuzun, 11° 1&3. Thciner, Cari. diplonL, t. I, p. 17.
394 BOSON. — ADRIEN 111i.

partiuml premisit eos ante faciem suam ut prepararent ei viam et prava in directa facerent et aspera in vias planas.

ipse vero1 post aliquot dies, per castrum ‘ Mignani et capuanam civitatem transitum faciens, usque Beneventum

Domino comitante processit, et omnes fere barones illarum partium eorumque terras et circumpositas civitates ad

fidelitatem beati Petri et suam tanquam eorum principalis dominus in eadem civitate recepit.

lnterea imperator Grecorum maximam de thesauro pecuniam per quendam principem suum nomine Pilialogum 5

misit Anconam. Scripsit etiam eidem pontificL rogans et petens ab eo ut de civitatibus Apulie que site sunt in

maritimis tres eidem imperatori eo tenore concederet. ut ipse ad expugnandum predictum regem et de tota Sicilia

expellendum sufficienter eidem pontifici vires tam in pecunia quam in militibus et aliis armatorum presidiis

indeficienter conferretg preterea quinque millia libras auri eidem pape eiusque curie nichilominus dare promisit.

Pro hiis ergo que contra ipsum regem quotidie tractabanturl valde perterritus est, et erroris sui penitentie ductus to

ad sinum matris sue sacrosancte Romane ecclesie et ad obedientiam domini et patris sui eiusdem Romani ponti-

ficis redire cum omni humilitate disposuit. quocirca electum cataniensis ecclesie cum quibusdam de maioribus

aule sue ad presentiam ipsius pontificis accessuros usque Salernum transmisitl quibus plenariam potestatem dedit

ut gratiam et pacem domni pape ab eo humiliter quererents et satisfactionem plenariam que continetur inferius ‘

cum firma securitate sibi prestarent in primis a petebat absolvi secundum Ecclesie morem; deinde hominiumts

et fidelitatem ipsi pontifici facere promittebatg omnes quoque terre sue ecclesias cum plenarie libertate restituetg

tria castra pro illatis dampnis1 Padulem ‘’ videlicet, Montem'Fusoum et Morconem, cum pertinentiis suis in pro-

priam hereditatem beato Petro et ecclesie Romane nichilominus dabitg Romam preterea, que tunc adversabatur

pontifici. dominio ipsius armis vel pecunia subiugahitg post recuperatam domni pape et Ecclesie gratiam tantun-

dem pecunie quantum Greci obtulerant largietur. n 20

Auditis itaque huiusmodi oblationibus, de communi fratrum consilio venerabilem virum llbaldum1 tunc

presbiterum cardinalem tituli sancte Praxedis, nunc ‘ liostiensem episcopum1 domnus papa transmisit usque

Salernuma quatinus a predictis nuntiis inquireret si ea que fuerant oblata veritate certa inniterenturl et quod

inveniretur sibi referreL Factum est ita; et redeunte ipso cardinali, omnia quo promissa ex parte regis fuerant

vera inventa sunt et ad complendum parata Bonum igitur visum est eidem pontifici ut tam utilis concordia et 25

cum magno honore Ecclesie compositio deberet admitti. Set quia maior pars fratrum, alta nimis et omnino incerta

sentiensy consentire nullatenus voluit, disturbatum est totum quod oblatum fuerat et penitus refutatum. Et

quoniam, iuxta evangelicum verbum, omnis qui se exaltat humiliabitur et qui se humiliat exaltabiturl postquam

ipse rex ita se humiliavit et eius satisfactio recepta non fuit, exivit cum exercitu contra Grecos et Apulos qui eius

terram occupaverantl et veniens usque Brundusium ubi fuerant congregatL pugnavit in campo cum illis. Quibus 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tandem superatis et potenter devictis atque fugatisl plenam de ipsis victoriam et triumphum obtinuit. llnde

factum est quod totam Apuliam et eius fines tantus timor et tremor repente invasit ut ei deinceps resistere nullus

VAR. — ac invcnirentur - 3o ibi

NOTES EXPLICA’I‘IVES.

1. Mîgnano. trois situées auprès de lSeneventl auraient arrondi avantageuse-

2. Boson analyse ce document dans la phrase suivante; il en ment ce petit territoire pontifical.
Generated on 2013-08-14 19:13 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

fond le texte. tant bien que mal, avec son récit. t -t. Ubald fut promu à l’évechô d'Oetie au commencement de

3. Les trois localités de Padulev Montufusco et Morcone, toutes l'année 1159.


BOSON. - ADRIEN 1H1. 395

auderet, set universi a facie ipsius fugientesy sine armis et coactione aliqua civitates et arces munitissimas illico

dominio eius restituerunt. l

Quamobrem postquam pontifex deceptum se fore cognovit et ab omnibus qui secum firmiter stare iuraverant

penitus derelictumz premisit maiorem partem fratrum suorum in Campaniam, et ipse cum paucis apud 8eme-

5 ventum remansit, expectans ipsius regis adventum. Evolutis autem paucis diebus, rex ipse a superioribus Apulie

partibus cum exercitu movit, et Beueventum civitati usque ad duo miliaria propinquavit. rfunc sepedictus pontifex

venerabiles viros predictum ‘ U. tituli sancte Praxedis, l. tituli sancti Marcelli et R. tituli sancti Marci, sedis

apostolica cancellariumy presbiter-os cardinalesy ad eundem regem direxit, quatinus ex parte beati Petri eum

attentius commonerent ut ab offensis eius omnino cessaret, de illatis dampnis satisfaceret et iura matris sue

io sacrosancte Romane ecclesie sibi pacifice conservareL quibus benigna susceptis atque tractatiss post mutuam

diversorum altercationem capitulorum, rex ipse cum eodem papa eis mediantibus concordavit -; et veniens ad

ecclesiam sancti Marcianiv iuxta Beneventum positam, ad pedes ipsius pontificis humiliter se prostravit et ligium

hominium et fidelitateln coram circumastantium maxima episcoporum1 cardinalium, comitumy baronum et alio-

rum multiludine, Oddone Fragupune iuramentum computante, sibi fecit. Ptecepto itaque ipso rege ad pacis

is osculum et collatis magnis muneribus in auro et argento ac sericis pannis eidem pontifici eiusque fratribus et

toti eius curie, ab invicem leti et cum gaudio discesserunt.

Egrediens a autem benignissimus papa de civitate Beneventana et de finibus Samnii, versus urbem Romain iter

suum direxit. Transiens vero per Montem Cassinum et per Marsicana montana, venit ad civitatem Narniam. Et

quouiam civitatem llrbevetanam que per longissima retro tempora se a iurisdictione beati Petri subtraxeraL quam

20 cum multo studio et diligentia nuper acquisierat -" et dominio ecclesie Romane suhiecerat, bonum sibi et fratribus

suis visum est ut ad civitatem ipsam accederet et sua eam presentia honoraret. Nam usque ad eius tempora,

sicut ab omnibus dicebutur, nullus umquam Bomanorum pontificum eamdem civitatem intraverut vel aliquam in

ea temporalem potestatem habueraL Plapropter clerus et populus et milites illius loci maiori desiderio et ampliori

veneratione ipsum pontificem receperunt et modis omnibus quibus poterant honorarunt. ipse vero aliquamdiu

25 ibi moram faciens, maiores et minores tamquam novam beati Petri familiam affectuose honorabat et in eorum

congratulabatur aspectibus. Appropinquante igitur yemis tempore, ad amenum et populosum viterbii castrum

descendit, et exinde ad llrbem et Lateranense consistorium cum gloria ethonore debito remeavit.

Hic beatus pontifex in ecclesia beati Petri tectum sancti Processi 5 quod dissipatum invenit optime resarcivit.

et super oratoriam sancti iohannis in Fonte t murum a tribus lateribus erigens navi eiusdem ecclesie coequaviL

NOTES EXPLICATIVES.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

i. U[ba1dum]_ l[uliumj, molamlum], plom., t. I, p. 17; cette pièce est du mois de février “56. C'est

2. L’uriginal de eo concordat est aux archives du Vatican, vors le mois de septembre de la même année quc le pape se

arm. xlvi caps. 8, no ttk On en trouve aussi le texte dans le transporta à Urvièto galle 10206). i . n i

Liber censuum, nunc (Baronius, Ad mm. Ha‘jli, no t; Walterich. 5. La chapelle de Saint-Procès étzut à l uxtréuute sud du trans-

lo 11. p. liii-iis cf. la lettre confirmative d'lladrien IV, Jafl‘é. sept (plan aut

40193; Boson reproduit ici quelques expressions de ce dernier li. Les fonts baptismaux de Saint-Pierre; et. t. I, p. eccl note
Generated on 2013-08-14 19:13 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

document 20. On voit ici quo cette partie de la basilique n'avait pus, à

3. Parti de Bénévent après le to juillet nam natn-ian IV se l'origine. la même hauteur que le reste du transept. 11 en était

trouvait a Narni le a août. peut-être de memo de la région de Saint-Procès, qui formnity à

4. Voy. le scriptum conventionis inter domnum Adrianum pp. IV l'autre extrémité du lranssept, le pendent dos fonts baptismaux.

et Urbevelanos, dans lsyber Censmmz, nv 106. TheinerI CoII. Di-


396 BOSON. — ADRIEN IIII.

In Lateranensi quoque palatio cisternam valde necessariam et multum copiosam studiose fieri fecit, et alia multa

que pro nimia vetustate consumpta fuerant in eodem palatio resnrcivit. In ecclesia sanctorum Cosme et Damîani

maius altare Iapide superposito ilIi lapidi quem heatus papa Gregorius consecraverat, propriis manibus mediaute

Quadragesima dedicavit.

Hic beati Petri pntrimonium in magnis possessionibus et edificiis plurimum augmentavit. Comparavit enim 5

castrum ‘ Corclani a Buccaleone pro GXL libris afl‘ortiatorum. Duo quoque optima molendina 2 posita apud Sanc-

tam Christinam al) Ildehrando et. Bernardo, filiis Ugolini comitis de Calmangiare, pro CXC Iibris eiusdem monete

nichilominus comparavit. Roccam 3 Sancti Stephani cum medietnte Proceni et Repeseni ab eisdem comitibus in

pignore pro CXLVIII Iibris afl‘ortiatorum et V solidis, eo tenore quo scriptum est in publico scripto recepit. Totam ‘

etiam eorundem comitum terram, sicut continetur in publico eorum instrumento quod est in arcivis repositum, m

in propriam beati Petri hereditatem per ipsorum spontaneam donationem recepit. Eodem quoque modo et eodem

tenore 5 totam terram Oddonis de Poli in perpetuam sancti Petri hereditatem nichilominus acquisivit.

Hic fecit gironem 5 in castro Radicophini, turribus munitum et alto fossato. Desertum quoque 7 Omis castrum,

quod erat spelunca latronum, pro pace ac securitate illius terre populavit, et muro ac turribus non sine multis

expensis munivit. 45

In ponte Lucano capellam fieri fecit, in qua calicem Vl unciarum, campanam, Iihros et sacerdotalia indumenta

pro missarum celehratione donarit. Emit etiam iuxta ipsum pontem ab uxore Iohannis de Benedicto, cive Tibur-

tîno, duos modios terre pro "Il Iibrîs afl‘ortintorum; et unum modium a Raynaldo pro .‘(XVIII solidis afl'ortiatorum;

a Gregorio quoque et Milone de 5 Valle Montonis unum modium et dimidium pro XXV solidis papiensis monete.

'Emit etinm iuxta ipsum pontem VI modios terre ab Oddone de Insula et uxore eius pro XXIIII Iibris aflortiato- 20

mm; preterea medietatem IIII castrorum,Castillionis9 videlicet, Cincigniani’“, Canapine ‘‘ et Bulsigniani ami! a

filiabns Raynaldi de Guardeia12 pro libris atl'ortiatôrum; exinde publicum instrumentum recepit et

corporalem investituram per Anterium marescalcum suum a Vitale supradictarum mulierum curatore, presentibus

Alexio scriniario, pincerna ipsius pape, Petro de Arture, milite Gallesano, Malavolte Iohannis Ferri, et aliorum

multorum. 25

NOTES EXPLICA’I‘IVES .

l. Corchiano, à deux lieues au S.-O. de Gallese. Les instru- le Liber censumn. no [01 ('l‘heiner, Cod. diplom” t. I, p. 17); ilest

monts de la vente sont conservés dans le Liber cemumn, n" 98-100 daté du “janvier 1151.

(Mumtori, Anh'q., t. I, p. ‘139). Ils sont dntésdes 2s. 27 et 30 août

H58.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

2. L'acte, du Il octobre 1157. est dans le Liber censuum, n° 103

(Mnratol‘i. t. II. p. 56|): l'endroit y est indiqué ad 3. Christinam,

in love qui diritm' ml Bulsum (Bolsène). 7. Castellncio d'Orchia, :1 mi-chemin de Bicda et de Toscanellu;

3. Proceno est à une petite lieno au N.-(). d'Acquapendente. cf. t. I. p. ccxL.

Jtipesena, à la même distance à l’O. d‘Orviéto. Rocca S. Stefuno 8. Vnlmontonc, au se trouve dans le voisinage de Proceno. La pièce mentionnée ici

est dans le Liber censuum, n° 112. Mumtori l’a publiée deux fois,
Generated on 2013-08-14 19:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Anliq., t. I, p. 949, et t. II, p. 811-, elle est dotée du 2 jan- d'Orvièto à Ilome, rive droite du Tibre.

vier 1159. . I0. Il y a une localité appelée Cinigiano, à l'E. du Monte

In. Muraton, t. I, p. 631. d'après le Liber censuum, no tût; la Amiutn, prés de Vicarello.

pièce est du M octobre 1157.

:‘i. Poli, dans la montagne au N. de Paleslrina. L'acte est dans

6. Ce gira est évidemment une forteresse circulaire. Radicofani

avait été cédé à Engène III par l'abbé de Monte Amiata; le do-

cument de cette cession, ou date du 29 mai 1153. a été publié par

Ughelli, l/alia sacrn, t. III, p. 636.

«le l’alestrina, sur l'ancienne voie Labi-

cane. -

9. Castiglione Teverino. la première station du chemin de for

H. Canepina, localité situé à. trois lieues au S.-E. de Viterbe.

t2. Gnardea, localité située près de la rive gauche du Tibre, à

la hauteur de Bagnorea.
EOSON. — ALFXANDRE III. 397

Hic l'ecit ordinationes duas per menses decembris et murtii, diaconos Vll, presbiteros V; episcopos par diverse

loca numero . Dei‘unctus est autem apuil Anagniam kl. septemb., et vectus Romam, in ecclesiu beati Petri

iuxta corpus Eugenii pape honorifice ‘ tumulutus est.

Actum Bosonis, presbiteri cardinaiis tituli Pastoris, qui al) ipso pontifice ab exordio sui apostolatus eius camerarius

3; constitutus et in ecclesia sanctorum Gosme et Damiani diaconus ordinatus, assidue usque ad ipsius obitum fami-

liariler secum permansit.

'

CLXXI. ALEXANDER lll, na‘ione-Tuscus, patria Senensis, ex patre Rainutio, qui Rolandus, presbiter cardina-

lis tituli sancti Marci et apostolice sedis cancellurius, sedit annis XVIll 1 , Qui eum

esset in ecclesia Pisana clericus magni nominis, et carus lmberetur ah omnibus atque receptus. ad liane Romanam

tu ecclesiam vocatus est a heato papa Eugenio. Quem ubi Duo auctore cognovit idoneum, primo in diaconum sanc-

torum Cosme et Damiani, Secundo in titulum sancti Marci presbiterum ordinavit, et tandem. quia semper de bono

crescebat in melius, cancellarium apostolice setlis constiluit. Erut euim " vir eloquentissimus, in divinis atque

humanis scripturis sul‘fioienter instructus et in eorum sensibus subtilissima exercitutione probatus; vir quoque

scholasticus et eloquentia polita facundus; vir siquidem prudens, benignus, patiens, misericors, mitis, sobrius,

läcastus, et in eleemosynarum lurgitione assiduus, atque aliis operibus Deo placitis semper intentus; ideoque fecit

eum Dominus crescere in plebem suurn et dedit ei sacerdotium magnum.

lgitur ‘ sepulto beato Adriano papa, episcopi et curdinales tractaturi de substituendo pastore Il nonas septembris

in beati Pelri ecclesia pariter convenerunt, et per trium dierum spalium ad invicem de ipsa electione sicut moris

est pertractantes, tandem omnes quotquot fuerunt. preter Octavianum tituli sancte Cecilie, loliannem tituli sancti

10 Martini et Guidonem tituli Callixti presbiteros cardinales, in personam iamdicti Rolandi cancellarii uuctore Domino

uuanimiter concordarunt, et invocata Spiritus sancti gratia, eum assentiente clero et populo in Romnnum ponti-

ficem Alexandrum papam llI nominarunt et elegerunt. Duo autem quos prenominavimus, lohannes videlicet et

‘Guide, intendentes ad Octaviani electionem, secundario eum procaciter nominarunt. Tunc episcopus Ilostiensis,

unu cum Albanensi, Portuensi et Sabinensi episcopis ceterisque presbiteris et diaconis cardinulibus, per manum

"25 prioris diuconorum, iuxta priscum Ecclesie ritum, eleotum suum lugientem, excusantem, invitum et omnimode

reluctantem, papali manto favente Domino induerunt. Unde Octavianus, qui ad apostolicam iamdiu cathedram

' NIDTES EXPLIGÀTIVES.

v lu compte des années. mois et jours. Cet espace blanc se voit

encore dans le ms. Iiiccardi. Le cliitl're xvm. suggéré par la


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

biographie, vaura élù ajouté par quelque copiste.

3. (‘.et éloge est calqué sur le début de la vie de Léon [I (t. l,

t. P. Mullius (De Rossi. lnsr‘r. christ, t. il, p. :201): « lnxlu I

sopulchruin tiOlillll Eugenii (cf. ci-dessus, p. 387) requiescit buuae ‘

ri-curdationis duninus .\tlrinnus papa 1111 in optima eoncn. » (Je l

sarcophage existe oncure. dans les cryptes vaticunes. Il est on


Generated on 2013-08-14 19:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

granit rouge. avec (les ornements fort simples. On l'ouvrit en p. 359).

1606, mais sans en extraire les restes d'fladrinn 1V(Dionisi. Va- t. Ce qui suit jusqu'à oculi's inspexeruul. p. 399, l. '25, est en‘.

lin}. crypL, p. 125, pl. 48). prunlé aux lettres par lesquelles Alexnndrc IJI informa diva“

2. Alexandra III a siégé en réalité près de vingt-deux ans :mais personnages des circonstances de son élection. Voy. surtout celle

la présente biographie s'interrompt dans sa dix-neuvième année. qu'il adresse àl'arclivvèquc de Gênes, datée de Tcrracine. 26 sup-

Dans le manuscrit de Boson, il ne devait y avoir ici aucun chillre, tembre 1159 (Jaflé, 10584).

mais un blanc assez large pour que l'on pùt y inscrira plus tard

LrBEu Pl')N'riF1cAi.Is.t. 1l. 48


398 BOSON. — ALEXANDBE 1I[.

ospiraverat, post ubi se ipsum vidit spe concepta sic defraudari, in tantnm vesaniam audatiamque prorupit, quod

mantum ipsum tamquam arreptioius a collo eius propriis monibus violenter nbstulerit et secum inter tumultuosos

l’remitus asportare temptaverii. Porro unus ex senatoribus qui aderant, cum tantum facinus inspexisset, contre-

muerunt renes eius, et audacter in sevientem insiliens mantum ipsum de mnnihus eius eripuit. lpse vero tactus

dolore oordis intrinsecus, illico ad capellanum suum, qui ad hoc instructus venerat et paratus, intorsit oculos, 5

olamans sicut l‘reneticus, et innuens ut mantum quem secum portaverat celeriter sibi afl‘erret. Quo sine mora

delato, quia nnllus iunc secum de cordinalibus aderat, pilleum sibi abstraxit, capot inclinavit, et per manum

eiusdem csipellzmi ct alterius clerioi sui, heu! pro dolor! mantum impudenter assumpsit. Set ex divino iudicio

contigit quod ea pars menti que operire anteriora debuerat, videnlibus cunctis otque ridentibus, posteriora

tegebot; et cum ipsemet huiusmodi ludibrium vellet studiosius emendare, quia manti capucium extra se raptus l0

non poterat invenire, inferiores fimbrias collo sicut potuit applicavit. in hoc igitur manifeste comparuit quod sicut

torte mentis ont et intentionis oblique, ita mantum ex transverso et obliquo in testimonio sue dampnalionis .

acceperit. Ceco itaque ipsius ambitione taliter procedente, reserantur porte ipsius ecclesie que a senatoribus

firmate fuerant, et armatorum caterve quas pretio conduxerat ilico in ‘auxilium ipsius scismatici cum magno

strepitu, evaginntis gladiis cucurrerunt. Et quoninm solutio episcoporum et cardinalium omnino carebat, arma- i5’

torum turbe ipsum undique circumdabant.

Fratres vero àspiiientes tam execrahile facinus et a seoulis innuditum, timentes etiam ne ah eisdem conduotis

armatis ei'ectum :idomre ydolum cogerentur, in munitionem predicte ecolesie cum suo electo sese pariter reoeperunt ;

ibique novem diebus, ne ullo modo possent exire, fecit’ eos quorundam senatorum consensu quos pecunia ohlata

corruperot (lie noctuque armata manu cum omni diligentia custodiri. lnterea populo Romano super tenta inma- ‘2o

nitate acclnmante et in eosdem senatores vehemenler fremente, predictorum fratrum conventus cum suo electo

de illius munitionis custodia est ereptus, set in artiori et iutiori loco apud Transtiberim per eosdem senatores,

recepta inde pecunia, malitiose fuit translatus. Cumi outem iliitlem fere per triduum moram feoissent, super tanta

iniquitnte et manifesta proditione oommota est universo civitas. Clomabant‘l pueri contra ipsum Ecolesie

invasorem, dicentes : « Maledicte 3, filius Maledicti, dismaniaconpagnum 4! Non ei'is papa! Non eris papnlîiî

» Alexnndrum volumus, quem Deus elegit. » Mulieres quoque blasphemantes ipsum hereticum et eadem verba

ingeminabant et alia derisoria cnrmina decantabnnti Accedons autem ad eum quidam Britto, audaoter dixit ei :

Quid l'anis insane, patrie mors, (inIm-iane?

Cui- presumpsisti tunicam dividero I'lln'isti?

lamiam pulvis eris; modo vivis, crus morieris.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Emt autem in clero magna tristitia, in iudicibus dolor, in sonibus mestitia et in plebe ammiratio nimia. Unde

VAR. —— 5 quod -— 7 nullus om. — 20 tante iumanitatis-l 24 comme

NOTES EXPLICATIYES.

1. L'aniipnpe. 3. Unlrdiclm était le surnom, le nom de famille, d'Oclavien.

l. Ces traits d'indignation populaire ont été recueillis direc- Cf. la lettre Etc d'Arnulf de Lisienx, Migne. P. L. t. CCI. p. 42. '
Generated on 2013-08-14 19:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tement par Boson. Ils ne figurent pas dans les documents cités 4. Il mu semble que cette expression est une sorte de mot com-

P- 397, “01e 4- post’», signifiant « celui qui vole le manteau de son compagnon. »
BOSON. — ALEXANDRE III. 399

factum est quod populus Romanus inmanitatem tante iniquitatis ulterius sustinere non valens, cum Odone Fran-

î gepane ’ et aliis nobilibus Bomanis venit ad looum ubi fratres lenebantur inclusi, compeliens iamdictos senatores

\ ut ipsius munitionis portas celeriter aperirent et eosdem fratl'es cum domno Alexandro absolutos et liberos abire

permitterent. Sic igilur, sufl‘ragantibus beatorum Petri et Pauli apostolorum meritis, a violentia persequenlis

Ei erepti et sue sunt redditi libertati.

'l‘rauseuntes autem pei- ipsam urbem honorifice, cum laudibus.campanis etiam ubique pulsautihus in iocundo

eorum exitu, comi‘tantibus etiam eos multis Romanorum militibus cum frequentia poditum, in vigilia beati

Mathei prospere Nimphas per Dei gratiam pervenerunt. lbique ipsa die dominica. congregatis in unum cunctis

fratribus, Gregorio videlicet Sabinensi, lin. 3 Hostiensi, B. Portuensi, G. Albanensi, I. Signino et B. Terracinensi

loepiscopis, oardinalibus quoque presbiteris ac diaconihus, simulque abbatibus, prioribus, iudicihus, advocatis,

scriniariis, et primicerio cum scola cantorum, nobilibus quoque et plurima parte populi Romani, domuus

Alexander papa per manum Hostiensis episoopi, ad quem solum consecratio Romani ponlificis pertinet, preeunte

Spiritus sancti gratis. oonseoratus est in summum pontificem, et secundum Ecclesie morem papoli regno sollemp-

nitex' coronatus.

15 Porro'iamdictus Octaviunus, dum apud sanotum Petrum fuit. et postquam laîenter Leonianam civiiatem exivit,

multos episcopos pro oonfirmanda sua temeraria presumptione oonvocavit, quorum quosdam imperialibus minis,

quosdam violenlia laycali, nonnullos vero pecunia et blanditiis ullicere sibi voluit 5 set. niohil Domino impediente

profecit. Memorati vero falsi fratres I. de Morrone et G. Cremensis in ceoitatis sue tenehris obvoluti, qu'oniam,

sicut scriptum est: Peccator cum in pro/undum vitiorum dcvenerz't, contempnct, a dampnabili presumptione sua

esipiscunt, set illum eundem quem in statuam sibi erexerant tanquam obstinata perfidia venerantur, et

pro dolor! ad eius vestigia incurvantur. Ipse vero, Antiohristi tempora prefigurans,

20 non 1'

Ecclesie unitate relicta, heu!

usque adeo erectus est super se ut in templo D

papa. Saue multi abhominationem huiusmodi stanlem in 1000 sanoto non sine lacrimolione corporeis oculis

oro sua et dicentes : « Completum est modo quod Anastasius papa 0re ad os yro‘nice

« Fili ‘Maledioti et excommunicati, numquam habebis islum

ei sederet sicut umbra papalis, oslendens se tanquam verus sit

inspexerunt, lundentes 3 pect

25» huic preombulo Antiohristi dixisse narratur:


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

» papalem mantum quem tantum deside‘ms et impudenter expetis, nisi in tuam confusionem et ruinam multo-

” rum . ”

Ceterum cum per spatium quattuor ebdomadarum ‘ tam per se quam per milites, otiam oonsanguineos suos,

incessanter fatigaretur pro convocandis episcopis ad'se, et omnes ad eum accedere aborrerent, tandem quidam

30 Melfiensis dictus episcopus, fugitivus et exul in finibns Ancone latitans, cum episoopo 5 Ferentino, qui domno

pape Adriano adversabatur, et I. 6 episoopus Tusculunus, qui prius consenserat in Alexandrum et postmodum
Generated on 2013-08-14 19:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VA“. — 7 cxercilu.

' NOTES Exl'LlcATlVEs.

‘1. C’est Boson qui le nomme; il ne l'est pas dans les lettre:

le dimanche L octobre “59.

pontificnles. ’

2. Hubaldo, Bernardo, Guallerio, lo/zanne, Bcrardo. b. Ubald.

3. Depuis ce mot, Bosou parle d'après ses souvenirs et non

plus d'après les lettres du pape.

6. Imams.

«5. La. consécration de l'anlipupu Yictor IV fut célébrée à Farfa.


1100 HOSÛN. — ALEXANDRE Ill.

retrorsum nbiit, hii ti'es, iam post secundam et lertiam commonitionem excommunicuti ‘, eundem Octavianum

nusu nefai'io execrarunt. Hoc autem tam pernitiosum Ecclesie Dei flagitium ipse Octavianus, sicut postmodum

claruit. nullatenus incipere attemptasset, nisi a Frederico imperalore occupandi vel :u'ripiendi papatum favorem

et audaciam habuisset; quippe ut ad papalem cathedram quolibet modo posset nscendere, fidelitatis iuramento ei

non sine certis indiciis credebatur aslrictus. :‘i

Interea domnus Alexander cum fralribus suis ad Terracinam descenderat. volens cognoscere quid acluri essent

in facto Ecclesie Octo palatinus et Guido Blandradensis comites, quos eo tempore idem imperator ad beale

memorie Adrianum papam trausmiserat. Ipsi vero, licet veritatem ipsius facli plene cognoscerenl et de canonica

electione domni Alexandri nullatenus duhilarenl, timentes tamen ofl‘endere dominum suum quem cognovemnt

ipsi Octaviano valde amicum et presenserant animum eius commotum adversus Romanom ecclesinm. favorem et m

vires preslahant Octaviano, et simulatorie ac fraudulenter incedebunt cum Alexandro.

Dum autem hec agerentur, deliherato cum frau'ibus suis consilio, ponlifex nuntios cum apostolicis liueris 1 ad

eundem imperatorem, in parlibus Lombardie obsidentem Cremam, humiliter destinavit, cupiens eum ad umorem

Ecclesie in omni patienlia et mansuetudine revocare, secundum heati Pauli apostoli dictum : Noli vinci a HUI/I),

sl'l vinœ in bono nwlum. At ille nimio superbie fustu inflntus, non solum retinere litteras sprevil, set lanquam IZi

insanus nuntios ipsos, nisi (lux Welfo cum duce Saxonie sibi restitisset, nequiter suspendere voluit. Quamvis

autem consilio et suasione principum nuntios comm se venire et litteras tandem legi permitteret, nichil lamen

ponlifici dignntus est respoudere. Cogilans autem libertatis privilegium al) ipso Domino Ecclesie concessum posse

irritare et iuxta sue voluntatis arbitrium papam in sede aposlolica ponere, duos ex fautoribus suis, Verdensem

scilicet et Prugensem episcopos, ad fi'atres qui cum domno Alexandro venerant in civitatem Anagninam destinavit, 2o

scribens non sicut advocatus et dei‘ensor Ecclesie, sed tanquam superior, index et dominus, polestatem super eos

habens. Veuerunt ipsi festinanter in typo superbie, et intrantes palalium sleterunt coram pontifice et cunctis

fralribus, aliisque multis tam clericis quam Iaicis, set nullam exhibuerunt eidem pontifici reverentiam. Recilarunt

ea que a domino suo imposita eis fuerant, et hullalas auro eius litleras reddiderunt, in quihus siquidem 3 hoc

inter cetera conlinebatur expressum, quod ipse imperator, auditu dissensione que in ecclesia Romana emerserut, personus ecclesiaslicas de quinque regnis convocavei'at; ideoque precipiebat eis ex parle generalis Ecclesie ut in

octava Epyfanie apud Papiam convenirent nd eius presenliam, audituri et servaturi quod in illa curia dictaretur.

Hiis auditis turbati sunt, fratres, et pro exurgenlibus undique gravioribus malis limor ces et nimia sollicitudo

vehementer afflixit. Hinc namque maxime timebatur inminens persecutio principis tam poteulis, hinc Ecclesie

VAR. -— 15 fauslu — 25 disccnsione -— 29 Hic

NOTES EXI’LICATI VHS.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

l. La sentence fut prononcée le 97 septembre (.lafl‘é, “I387;

cf. 103586).

3. Ces lettres sont perdues.

3. Cette letlre nous u été consm-vûe par nagewin, Dr-Ges/is FrirL,

II, 55. Voici le passage que Boson résume ici: n Ut nutem huic

pesli compelens et Deo gratum oxhiheamus 'remedium, religio-


Generated on 2013-08-14 19:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

sorum virorum consilio generalem curiam et conventum in oc-

tava Epiphanine Papiae indiximus celebrandum, nd qunm evo-

cavimus tolius imperii nosztri et nliorum regnorum, scilicet An-

gliae, Francine. Ungm‘ine, Daciae. nrchîepiscopos, episcopos,

abbntes e! viros religiosos ac Deum timentes, quatenus romolu

omnî saecninri iudicio, hoc tnm magnum Ecclesiae negocium er-

clesiuslicurum tantum persnnarum sententia sopiaturu. Proîndo

eruditioni vestrao mamlamus et ex parle Dui omnipotentis et lu-

tius Ecclesine cufllolicae praecipimus, ut ad eundem curiam sive

convenlum venialîs, ecriosiaslicarum personarum sententiam au-

dituri et receptnri. n Rose“ a emprunté les termes de son résumé

au document qu'il rapporlo plus loin, p. 401.


BOSON. — ALEXANDBE III. 40!

i lihertas inl‘ringi videbatur et penitus destrui. Exemplum quoque pernitiosum ud alias ecclesias trahi nicliilominus

verebatur. lllud preterea fratrum animos non mediocriter contristabat quod idem imperator et Octaviunum in suis

Jitteris Romanum ponlificem et Alexandrum papam cancellarium nominabat. Super hiis ergo a frutribus diu truc-

tatum et longe inter eos disceptatione disputatum, deliberatum est. Tandem, inspirante Domino a quo boua cunclu

5 procedunt, in fide catholice unitatis et obedientia sui pontificis ita omnes coufirmati et unanimiter roborali sunl,

ut pro manutenenda Ecclesie libertate, si necessitas inmineret, ultimis se periculis unusquisque sponte ofl‘errel.

'l‘unc instantibus pro responso predictis episcopis, Alexander papa coram multitudine clericorum et laicorum eis’

in hunc modum scripsit.

Nos ‘ rccognoscimus domnwn impt'ratorwn, cœ co/lalo xibi deln'to a’îgnila/is, admcalwn ac spt'cialam sacru-

losancïn Romane ecc/asic de/ensorem; undo ipsum, si par mon non sic/tarit, [1re ce/m'is principibus tir/lis inton-

dimus ltonorarc ac par omnia ('1' tlefcrrc in qui/ms-Regis royum Izonor nul/nm cap/ai (letrimen/um. L’bi vcro

quiet/1mm occttrrit quod absquc sammi Roy/R" o/fensa lwr/zu'at e/foc/nm habore, sic lionoranrlus impcrator terre

. videtur at il!!! potins timcatar, il/ius lionor polius conseructar, qui est ml: rr-gnm c/ dominus dominantium 0/

qui animam et cor/ms pertlera polos! in ge/tennam. Miramm' itaqnn qnml sincera i/lam, .w'cut touron/‘l, diligantcs,

läsinccrc non sen/imus (‘.l‘ en (li/r'c/ionis' a/fet'tum; et cwcellenliam Pins proponsius honorare volent/es, al; eo nobis,

imo beala I’t‘lro ct sacrasancle Romano ose/exil‘, lwnorem debilum ronxpicimus dr'ncgari. In lit/cris cnim qaas

0.1: parte ipst'm nobix nos/rixqur' ft'H/TÏÔIIS (lctulistis, lioc inter cetera con/inebalur cayn'esxam quod ipsc aadi/a

rlissenvionc que in ecc/L'xia Romana emei'seral, de qainquo reg/pis persan/1s ccc/t'siasticas convocaveral. et cetera -'

ut supra,usque Hiis auditis. 1 n quo nz‘mz‘rum [angle (1 consuetudine prodecexsormn saorum reccsxisse vitlvtur et digni-

20 talis sue tcrminum ezzcexsis-xadnnz sine conscicntia Romani pontificis conci/ium conoocavit et nos ad prcsentiam

suam, sicut ltomo super nos potes/(Item Italiens, prccapit com'cuire. Sana bealo Petro, et [2er enm sncroxancle

Romane pcclesic ctu'as ipse [ter Doum magister cJ'ti/i/ ac fumlatm', lwc privilogium legitime a domino Iesn

Chrixlo sanctisque Patri/ms lrnrlitum, et par ln'ospcra ctadvcrsa, fltiam cum e/[itxione sang/anis cum oportuit,

risque ad lzoc {empora (‘misa/wallon, ut zmil'ersarmn na'las-iurtnn causas 'cum l'es ewigcrt't ipsiux nnc/oritas

25 discutera! ac finirai, i/tsa vw'o nul/[us mm/uam indicio .s-nbiaccrct. Unde quia nztnc al: 60 contra priui/cyium

Ecclesie indultam [ieri ot'dcmus, par qucm debere/ al; a/iorwn inpngnntione dcfcna'i, et gain ita scriptam 0st

main‘ sz‘cut cailibet subi/fric persane, lwc absqua ammiralionc nimin ferra non possumus nec_debemus. Ad

cm't'am vero eius lll't'ellet'll L'e/ sautent/nm carie sur! in [me parte suscipere, canon/0a h'adilia 01‘ reverenda .wmcto- _

ram Patram aucloritas non pcrmittil. Nain cum net‘ in mina/‘ions pactes-ils advomfi carum etxecnlaresprincipes

3o vocationes, disceplaliontw ac dcz'isiones l1 aiusmodi ('ausarum sibi au! cw'iix sais usnrpcnl, set suorum metropo-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

litanorum son apostolico redis .wempci' no/itiam ac di/fi'nitionem arpoctenl, divina vidarctur rtnimadocrsione

diynzîs'simum et ab omni Ecclas-ia [an/o darius arguendum quanta amplius ad universalis Ecc/esie periculam

rcdnnzlaref, si per ignoran/ium noxlrnm au! pasi/Ianimi/ale spiritus r1 capz‘le, quod n-L'erfat Doux, diebus nos/ris

is'te mot-bas incipcrct, et nos Ecc/esiam protioso sanguine C/u‘isli rezt'emptam in servitu/em radigi slneremus,

VAR. — 6 imineret

NOTES EXI’LICATI VIS.


Generated on 2013-08-14 19:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

L Jnfl‘e, 10597. Il n'y a pas d'autre luxle de colle pièce. |' 2. Ci'tlessus. p. €00, l. 26.
402 . BOSON. — ALEXANDRE III.

pro cuz'zts libertate tuenda paires nostri proprium sanguinem efluderunt, et nos qui au’ eorum ememplum,

exz'gente necesyitatz‘s articule, emtrcma deberemus pericula sustz‘nere.

Dato itaque responso indignati sunt predicti episcopi qui missi fuerant, et contumaciter redeuntes, ad Octaviani

presentiam apud Signiam accesserunt. Presentatis itaque sibi imperialibus ' litteris, prostraverunt se ad pedes

eius et adoraverunt eum. Id ipsum quoque fecit Octo palatinus cornes cum Teutoniois quos imperator cum ac 5

ad partes Urbis delegaverat. Tunc non mediocriter est elevatum cor ipsius heresiarche, vehementer extollens se

‘super se tanquam insanus et cecus, nesciens quod secundum beati Cypriani ’ martyris dictum, Schixmatïcï

scmper inter initia fervent, incrementa habere non posszmt, ncc augmentare passant quod illicite ceperim,

set statim cum prava sua emulatz‘one de/iciunt. De huiusmodi amhitiosis propheta loquitur, dicens : Î’erumtamen

propter dolos disposztisti ei's mal/i; dez'ecisti eos dum allevafentur. Ouomodo facti sunt in desot'atione? Subito 10

de/ecerunt rit perierunt propter z'niquz'tates suas valut sonÿmium eæurgentis. Tales autem lohannes apostolus

execralur et percutit, dicens : Ex nobis ezz'erunt, set non erant eæ nobis; si em'm fuissent ex nobis, mansz‘ssent

nobiscum. Hinc autem hereses facte sunt frequenter et fiunt, dum perversa mens non habet pacem, dum perfidia

discordans non tenet unitatem. Fieri vero hec Dominus permittit et patitur manente proprie libertatis arbitrio,

ut dum corda et meules nostras veritatis discrimine examinat, probatorum fides integra manifesta Iuce clarescat. 15

Par Apostolum quoque premonet Spiritus Sanctus et dicit : Oportet Iznreses esse et scismata, ut qui pro/uni sztnt

manifesti sz‘nt in vobz's. Sic probantur fideles, sic perfidi deteguntur. Sed iam redeamus ad rem.

Imperator autem F. conceptam iamdiu malitiam de subiuganda sibi Ecclesia Christi ad efl‘ectum posse perdu-

cere inaniter sperans, ascilo ad se in Lomhardiam ipso heretico, et congregutis quos potuit episcopis 3 atque aliis

ecclesiarum prelatis de terra dominationis sue, generalem celebraturus curiam cum eodem Octaviano perrexit’ZO

Papiam, ibique prophanam intentionem et detestandiim propositum suum callida circumvenlione detexit, a’sserens

domnum Alexandrum eiusque frau'es et socios inimicos imperii ac suos et coniumsse cum inimicis et advel'sal'iis

suis; Octavianum vero semper sibi et imperio fideiem et omnino devotum fuisse. Unde videbatur ei quod electiq

eius, licetapaucioribus fuerit facta catholicis, magis tamen robur et favorem imperii obtinere deberet quam mul-

torum coniuratorum temerarium factum. ldeoque ut eos qui convenerant ad ipsius Octaviani obedientiam etîä

subiectionem inducere posset, quosdam blanditiis et variis promissionîbus seduxit, quosdam minis et terroribus

invltos traxit. Sic itaque in perniciem anime sue et in ruinam multorum tunicam Christi, unitatem videlicet

ipse prius incurvavit se ad pedes illius, et alios quos potui! id ipsum coegit.

Quo facto per totum sibi subiectum imperium misil edictum ut ecclesi

catholice fidei,' scindere temptans,


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

arum prelati ad statuam quam erexerat

adoraturl accederent; quod quicumque agere nollent, de terra sua non reversuri exirent. Huius autem verbum 30

durum et asperum insonuit per lotam_Ytaliam. Omnes qui spiritu fervebant elegerunt potius exilium pati ac

persecutionem pro D90 et manutenenda fidei unitate, quam pacifice adherere scismaticis cum honoribus et habun-

Vm. — 7 Cyriaci —- 17 reducamus - 2.4 dehet — 32 persecutionc

NOTES EXPLlCATIVES.
Generated on 2013-08-14 20:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

1. Ces lettres 5 t e‘! . - v

2. Cypr' Ep. wozkp nues modale. Martène 0! Durand, Thesuurus, t. I, p. “7; cf. Il. G. Le-

' ges, t. II, p. 121-127.

3. Sur cette assemhlue. voy. Rngowin, 11', 64-72, et l'épître sy- '
BOSON. — ALEXANDRE lII. laos

dare divitiis huius seculi. Fucla est ergo maxima in Ecclesia Dei turbutio, fugientibus catholicis et deserentibus

ecclesiasy propinquos et patriam suam. atque in eorum locis violenter intrusis octaviani complicibus.

cum autem beatus Alexander papa eundem imperatoremy benigna ac frequenter commonitum, a sua perfidia

non posset ullatenus revocarey cum episcopis et cardinalibus, in cena ‘ Domini, apud Anagniam, ipsum tanquam

:s principalem Ecclesie Dei persecutorem, excommunicationis vinculo sollempniter innodavit, et omnes qui ei iura-

mento fidelitatis tenebantur astrictiy secundum antiquam predecessorum patrum consuetudinem ab ipso iura-

mento absolvil, atque in octavianum et eius complices iamdiu prolatam 2 excommunicationis sententiam innovavit.

Et quoniam ipsi scismatici de iustitia et veritate dilfidenles, prelatos ecclesiarum et principes orbis exquisitis

mendaciorum figmentis circumvenerant et in partem sui erroris inducere temptaveranL utile consilium domno

m pape visum est ut aliquos de fratribus suis ad diversas mundi provincias ex latere suo destinare deberet, per

quorum siquidem studium et laborem super facto electionis apostolice declaratio fierety et universitas fidelium

in fide unitatis catholice cognita veritate solidaretur. Missi sunt ergo ad partes Galliarum ll. i tituli sancti Nerei

et w. sancti Petri ad vincula presbiteri1 atque magister o. diaconus sancti Nicolai in carcere cardinalisg ad partes

autem Orientales l l. tituli sanctorum iohannis et Paulig ad llungaros vero 5 l. Prenestinus episcopus et P. sancti

tiliustachii diaconus cardinalisg ad imperatorem quoque constantinopolitanum episcopus rlliburtinus cum G A.

sancti Theodori diacono cardinali.

Divulgata itaque veritate iamdicte electionis et indubitanter cognita, Lodoicus christianissimus rex Francorum,

cuius regnum scismate nunquam polluisse recolitur1 una cum llerrico Anglorum rege dcmpnum Alexandrum iu

patrem et animarum suarum pastorem inspirante Domino receperunL Reges quoque Yspaniarum, Sicilie, lliero-

2osolimorum, Ungai-ie, atque Grecorum imperatorl cum patriarchis. episcopis. principibus, et universo clero ac

populo eis subieclo, id ipsum eodem modo fecerunt. Ptecognoscente itaque toto mundo ipsum pontificem christi

vicarium et beati Petri catholicam successorem. solus Fredericus imperator dictus cum suis complicibus in erroris

sui pertinacia et obstinantia remansit, vehementer impugnans et acriter per-sequens eundem pontificem et illos

ecclesiarum prelatos qui cum eo viriliter stabant.

ln secundo anno sui pontificatuss Alexander papa reversus est ad urbem Romam. ubi ecclesiam sancte Marie

Nove auctore Domino sollempniter dedicavit 7. quia vero diutius ibidem propter magnam scismaticorum seditio-

precibus populi Romani seductus ad partes Cumpanie remeavit 3. Et quoniam

25

nem quiete non potuit remanerei

imperialis persecutio adversus Ecclesiam circa Urbem in tantum excrevit quod omne patrimonium beati Petri,
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

preter civitatem Urbeveti, rlierracinam et Anagniam atque munitionem Cash-i, ab Aquapendente usque ad cepe-

vlllL -— 29 AgnalÎ

sonis EXI‘LICA'I‘IVES.

l. Le ei mars “60; cf. ann-ay 1062s, lettre adressée le L avril a 5. luliusl Peints.

l'archevêque de Salzbourg, pour l'informer de cette condamna- ü. Ardivione. l n

non 1. Cette église venait d'être reparée aux trals des Fraiapam,
Generated on 2013-08-14 20:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

' dont la forteresse s'élevait tout a cùté. C'est de ce temps que dato

2. Le 27 septembre “59; cf. larii 102387. '

3. lleim-icusl lVillelmus, olim Ces légale sont mentionnes datus

une letlre dlAlexandro lll il Louis VII, en date du 17 Janvier

mu canna 106M).

. t ‘t t d ro "i t latin, des pays conquis en Musm'ci.

L [allumes Il s agl m e “m 8. Dès le fl juin, il était a Palestrina (Jaflé, ionem

la mosaïque ahsidale que l'on voit cncore. Le souvenir de ln dû-

dicace, célébrée par Alexandra lll le 6 juin non est consigné

dans deux lettres de eo pape, lati-e 10666, N619; cf. De Roasi,

Syrie par lcs croisés.


404 nosos - ALEXANDRE III.

ranum per Teutonicos et scismaticos violenter occupalum fuerat et detentum, consilium habuit cum Ecclesie

fidelibus ut ad partes Gnlliarum cum fratribus suis per mare transitum faceret. Ordinato itaque in Urbe vicario

domno lulio Prenestino episcopo et dispositis aliis que videbantur Ecclesie necessaria, intraturus mare cum fra-

tribus suis Terracinam perrexit, ibique invenit quattuor galeas regis Sicilie optime preparatasy quas illuc ad eius

servitium destinaveraL In quibus domestice familia pontificis et fratrum suorum cum sarcinis necessariis vix s

intraveratl cum validus ventus subito irruit, et mare quietum in validum tempestatem convertit. ipsasque naves

inter undarum procellas et turbines conquassatas ad saxa littoris impulit, ubi absque morte hominum et aliarum

rerum dampno dissolute sunt et omnino confracte. propterea dispositam iter pontificis eo tempore sic disturbatum

et impeditutn remansit.

Set modice temporis spatio decurrente, reparalis navibus et preparatis aliis que ad ipsum iter necessaria vido-to

hanlur, infra oclavas nativitatis Dominice iuxta montem Circeium, in faucibus ‘ Legule, cum fratribus suis mare

intravitv etin festo sancte Agnetis apud lanuam, remigante Domino, npplicavit; ubi contra prohibitionem Prederici

persecutoris Ecclesie ab universo clero et populo cum gloria et honore susceptus est atque tractatus. Exivit autem

a ianua in dominica de Passioneg cum omni iocunditate navigavit et venit ad insulam de Liguris 5 in sabbato

Palmarum, ubi pre nimia tempestate maris coactus est Ptesurrectionem dominicam celebrare. Sequente vero 15

quarta feria pervenit ad ecclesiam Magulonensem, in qua maius allure, auctore Domino, sollempniter dedicavit.

Et quoniam locus ipse pro suscipiendis hospitibus nimium erat artus et multitudo maxima ecclesiasticorum prela-

torum adventum eiusdem pontificis extra insulam nimio prestolabatur afl'ectu, ad populosam Montispessulani

villam ascendere dignum duxit. Albo itaque palafrido et ceteris pontificalibus insigniis de more paratis, Alexunder

papa equum pre nimia populorum frequentia vix ascendere potuit et viam in directum tenere. Tanta enim cunc- ae

torum ad eius vestigia concurrentium improba et importuna erat impressio ut beatum se crederet qui vel fimbriam

clamidis eius non sine multo conamine posset attingere Occurrente igitur sibi w. 3 domino ipsius ville cum

baronibus et decora mililin, et officium stratoris per miliarium exhibente, cum processione maxima eandem villam

intravit. ibique inter ceteros nobiles qui accedebant ad eius vestigia, quidam Sarracenorum induslrius princeps

cum sociis suis reverenter accessity et deosculatis pedibus eius, fixit genuacoram eo, et inclinato capite tanquam as

sanctum et pium christianorum deum ipsum pontificem adoravit. Locutus est autem eidem pontifici ex parte

domini sui Mathemutorum regis, qui miserat eum ad partes illas, satis pompatice in lingua sua barbaricag set

per interpretem cuncta exposuit que dicere voluit. Gui pontifex benigne ac diligenter respondit. eumque pluri-

mum honoravit, et circa pedes suos inter alios honoratos consedere fecit honorifice. videntes autem hec universi

qui aderant in conspectu eiusdem pontificisa valde mirabantur et dicebant ad invicem illud propheticum verbum :30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Et adorabunt eum omnes reges (erre, omnes gentes seruient ez'.

Adveniente autem dominica die, pontifex ad maiorem ecclesiam missarum sollempnia celebratur-us accessity et

undique virorum ac mulierum inmensa confluente multitudine, post sermonem ad populumy post veridicam

Un’. — 7 saxea — te peractis

NOTES EXPLICATH'ES.

t. L’umbunchure de la rivière d'Olevoln; on y voit encore une 2. Ce un peut guère être que l'île ctallinariul non loin d'AL
Generated on 2013-08-14 20:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tonr uel-rc ülevola) ; l'endroit est à trois kilomètres environ de benga.

h‘. Feliue, en allant vers 'l‘erracino. 3. Willelmo.


BOSON. — ALEXANDRE III. 405‘

.-noa‘.unn...

electionls sue narrationem ac scismatioorum prooacem perfidiam, in personas Ootawanr heresiarce ac Fredericl

imperatoris dicti eorumque oomplicium excommunicationis sententiam sollempniter innovavil.

E0 tempore in tota Equitania et circumpositis locis valida fumes in tantum excrevil, ut pro nimia oiborum indi-

gentia infinita hominum multitudo morte inevi'lubili deperiret; unde universos Gallos vehemens timor invasit ne.

îi ipsorum terras consimilis oruciatus invuderet.

Pontifex autem adventum suum regi Frunoorum significare dignum ducens, duos ex fratribus suis, B. videlioet

Portuensem episcopum et l. diaconum cardinalem Sancte Marie in Cosmidin ad eius presentium delegavit ‘, qua-

tenus voluntate ipsius precognita certificaretur ad quns regiones sui regni de ipsius consilio ucoederet moraturus.

Quos idem rex pro beuti Petri reverentia reverenter suscepit, honeste tractuvit, et habito consilio ad dompnum

I0 Alexandrum quem in patrem et pastorem anime sue iam receperat eos cum leto responso et multa iucunditate

remisit. Eis itaque ad presentiam domini sui et collegium fratrum suo'rum redeuntibus, et expositis hiis que in

responsis ab ipso rege accepernnt, gavisi suut omnes gaudio magno. Exivit ergo pontifex a Montepessulano in

proximo mense iunii, et per Alesiam atque Mimatum et Anilium trausitum faciens, Alvernie partes intravit, et in

vigilia Assumptionis beale Marie apud Clurummontem cum omni prosperitate Domino auclore pervenit.

15 lnterea Fredericus, videas totum mundum post Alexandrum currere, orthodoxes reges et principes orbis ei

'tamqunm Romano pontifici honorem et reverentium exhibere, tabescebat in se ipso, et propria cum uccusunte

conscientia confundebatur et terrebatur. Vereoundabatur enim ah incepto malo desi‘stere, quin pro ceteris ante-

cessoribus suis fortis et potentissimus erut et fera lolum Ytuliam sibi inm subiugaverut. Ex nlia vero parle dubi-

tabat plurimum ac timebut de ammissione imperialis comme, si Alesander suis temporibus prevaleret. Positus

‘20 ergo in tante ambiguitaiis lubrico, apud se cogitavit, sicut homo huius seculi prudentissimus, sagax et cullidus,

qualiter posset Alexandrum et ydolum suum iudicio universalis Ecclesie pariter deicere'utque personam tertiam

in Romanum pontificem ordinare. Et quoniam uniuscuiusque proprium esse solot ut quulis ipse l'uerit tales sibi

alios coniungere velit, ascivit comitem llenricum Trecensem de quo maxime confidebut, et revelans ei oogitntus

suos, traxit ipsum ad voluntalem suam, et coudiutorem atque cooperutorem sue deliberaliouis feoit. Cornes uutem,

' 25 taliter al) imperalore instructus et informatus, ad propria redit, et accedens sicut lemptator ad dominum suum

regem Francorum, virum siquidem pium et columbine simplioitatis, callide et fraudulenter suggessit ei ex parte

ipsius imperatoris bonum simulatum de rel'ormanda pace Romane ecclesie, in hec verba : « Vult imperotor

» contemplatione divini amoris hoo honum opus vobiscum hou modo agere, ut vos duo maiores orlJis principes

» conveniatis in unum apud Divionem in oonfinio regni vestri et imperii sui cum maioribus personis tam clericis
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

:30 » quam laiois imperii et regni vestri; et ipse quidem ndducet seoum Octavianum cum sequacibus suis, et vos

» Alexundrum cum suis vobiscum nichilominus habealis. Poslquam vero vos duo cum utraque parle in presentia

» tantorum virorum conveneritis et electio utrorumque diligenter auditu et cognita fuerit, per congregutam illic

» ecclesiam Gullicanam, Ytalicam et Theotonicum, decernutur de utroque quod iusle videhitur decernendum, et

» statuatur in Romano ecclesia quod melius et ulilius videbilur statuendum et ordinandum. » Et quoniam bonus

VAR. -— 12 rcsponsisque — 25 reddit —— 26 sugessit


Generated on 2013-08-14 20:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

NOTES EXPLICATIVBS .

1. Il avait eu l'intention de les envoyer; mais au dernier moment il désigne d'autres légats. Cf. JatTé, 10111. 40

LIBBR PONTIFICALIS, t. Il.


406 BOSON. — ALEXANDRE IIi.

visus est sermo iste de reformanda pace Ecclesie predicto regiy sicut vero lsraelite in quo dolus non est, quoniam

de ipsa discordia mala plurima per omnes ecclesias pullulabanL in bona simplicitate sua consensit persuasionibus

comitis, permittens ei ut ex parte sua imperatori securitatem prestaret super hiis que sibi suggesserat. Comes

igitur ex impetratis letatus ilico rediit ad eundem imperatorem in Lombardiam existenteml et fecit ei iuramentum

ex parte domini sui regis, sîcut dictum est superius Exivit ergo sermo iste malus per universas Ylalie et gallia

rum provincias1 dolentibus catholicis et timentibus in facto ipso, nisi Dominus dissipasset consilium istud preme-

ditatum adversus antiquam Ecclesie Iihertotem.

Appropinquante autem statuta die, cum inmensa multitudine principum suorum ac militum armatorum F.

imperator accessit ad locum, et Octavianus cum scola complicum suorum secutus est eum. Rex quoque Fmncorum

cum primatibus et episcopis atque baronibus suis ad eundem locum nichilominus festinabatq cum Alexandrum

pontificem apud Silviniacum l habuit obvium. In quo loco sese ad invicem honorantes, ut simul ad colloquium

ipsum proficiscerentur per biduum tractaverunL Set quoniam omnino videbatur indignum et sanctorum Patrum

statutis contrarium ut summus pontifex et prima sedes aliquod deberet humanum subire iudicium, visum est

omnibus ut de melioribus ecclesie Romane personis cum eodem rege mitterentur illuc, ea tantummodo causa ut

per eos electio domni Alexandri canonica monstraretur et iusta, et factum octaviani posterius et nullius fuisse

momenti nichilominus probaretur. Missi sunt ergo a pontifice B. Portuensis episcopus, Hu. tituli sancte Crucis,

l. tituli sancte Anastasie presbiteri, l. sancte Marie in Cosmidin et A. sancti Theodori diaconi cardinales cum

eodem rege ad seperlictum locum; et illis nbeuntibus, pontifex cum reliquis fratribus in partibus Equitanie ad

monasterium Dolense i divertit.

Rex autem comitatus tantis et tam principalibus personis, postquam pervenit apud Divionem, processit usque

ad medium pontis Saonis qui rlleutonicos a Prancigenis dirimebat, expectans quid sibi de causa Ecclesie imperator

vellet proponere Tunc heresiarcha Octavianus, videns maiores ecclesie Romane personas cum ecclesia Gallicana

contra opinionem suam venisse et adversus se constantissime store, valde perterritus est, et de suo facto cepit

penitus desperare. Quocil'ca vertens se ad imperatorem1 dixit ei : « llle adversarius meus dedignatus est huc

» veniret et tu causam meam1 que in conspectu tuo indicata est et in concilio Laudensi 3 approbatav permittis

n iterum iudicari et retractariP n Tune imperator attendens vultum ipsius octaviani valde turbatuma visus est

moveri adversus regem Francorum, loquens ei per internuntios in hec verba : « Ecce iam videris me decepisse

n et contra iuramentum conventionis manifeste venisse, cum illum papam tuum sicut promisisti tecum ad hunc

» locum non adduxisti. n Cui rex habito consilio in hunc modum respondit : « quamvis absentiam pontificis

» iuste ac rationabiliter valeam excusare, ne tamen honori commissi michi regni et mee fame in aliquo derogetur,
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

» etne fallacie notam iuste vel iniuste possim incurrereg ego absque mora ipsum pontificem cum fratribus suis

n ad hunc locum absque dolo et fraude vocabo et adesse faciam. n Misit itaque rex citissime, sicut promiserat,

nuntios certos ad Alexandrum ut cum fratribus suis ad eum sine mora veniret. nisi vellet-eum in captione impe-

VAR. — io Alexandro pontifice - H Silviananum - 27 me<iam>dec.

NOTES EXPLICATH'ES.

1. Souvigny, prieuré de tllunyl dans le diocèse de clermontl


Generated on 2013-08-14 20:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

pres de la rive gauche de l‘Allier et de la limite S. E. du diocèse

de Bourgos.

2. L'abbaye de beolsl sur l‘Indre, diocèse do Bourges.

3. Tenu l'année précédente, “61, du m au 22 juin.

ue

1b

eo

25

ali
BOSON. — ALEXANDRE m1 iov

ratoris, prout inter eos statutum fuerat detineri. Quo audito1 pontifex et fratres eius, attendentes regem Prancorum

dolosis circumvenlionihus fuisse deceptum, valde in se ipsis turbati suntg et prospicientes gravissima undique

sibi inminere pericuiav timore magno timuerunt. Si enim illuc humanum subituri iudicium pergerentl Ecclesîe

libertatem per violentiam periclitari cernebantg quod si non irent, pro detentione regis certa personarum capti-

ii vatio eis et rerum inminere spoiiatio videbatur. Sane maxima ipsius imperatoris potentia terribilis erat et nimium

formidandag quippe ad hoc hanie et hoemie reges cum ducibus et principibus suis et cum magna multitudine

armatorum militum, sicut credebatur1 illuc secum adduxerat ut de predicto pontifice et de Prancorum rege quod

male iamdiu excogitaverat in ipso colloquio posset iuxta suum desiderium consummare.

Set pius ac misericors Dominus, qui non derelinquit sperantes in se et prava dissipat consilia principum non

lo est passus eundem pontificem et pium regem Prancorum in angustia maxima positos temptari supra id quod

possunt, set ex insperato fecit eis cum temptatione proventum. Excilavit enim spiritum gloriosi regis Angiorum

ut in auxilium et subventionem domini sui Francorum regis cum maxima multitudine virilium pugnatorum

adversus eundem imperatorem animositate nimia festinareL inmisit etiam tantum famis cruciatum in exercitum

illius, ut pro nimia ciborum penuria unus panis modicus ab esurientibus emeretur pretio unius marce argenti.

tii llnde quia ipse imperator nec moram ibidem facere nec malum quod in corde gestabat poterat exercerey occasio-

nem recedendi de loco ipso honestiorem quam potuit sluduit invenire ceieriter. igitur per llaynaldum cancella-

rium et alios fautores suos egregio regi ifrancorum locutus est in hec verba : « Mandat vobis dominus noster F.

n imperator homanarum et specialis advocatus Romane ecclesie quod ad nullos ecclesiarum preiatos de causa

» electionis Romani pontificis pertinet iudicium ferre, nisi ad eos tantum qui sub imperio Romano existunt;

io » ideoque bonum videtur et iustum ut cum episcopis et clero vestro ad eum tanquam amicum et socium accedere

» et illorum sententiam debealis audire » Quibus verbis auditis, rex modicum subridens hoc modo respondit

eis : « Miror prudentem virum varia et fabuiosa michi verba misisse. An ignorat quod dominus noster iesus

n christus cum esset in terris, beato Petro et per eum universis successoribus eius oves suas pascendas commi-

» seritil Nonne audivit in Evangelio ab eodem filio hei eidem principi apostolorum dictum : Si diliyis me,

iii » Pelrer pasce oves meus. Numquid sunt hic F rancorum reges vel aliqui ecclesiarum preiati exceptii An episcopi

n regni mei non sunt de ovibus quas filius hei beato Petro commisit? n Et. hiis dictis vertit abenas in eorum

contemptug-et statim ad arma cum baronibus et reliqui militia sua consurgens, debiliora sui regni loca munivitg et

tanquam vir prudens et fortis ad sedem suam cum gloria et honore propitiante homine rediit. ifratres vero qui

e pontifice missi fuerant ad ipsius presentiam cum gaudio remeantes narraveruut omnia que ad honorem hei et

30 Ecclesie in colloquio ipso per industriam gloriosi et orthodoxi regis facta fueranL Unde et collegium fratrum et
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

cuncti qui aderant1 gaudentes et exultantes. gratias egerunt domino iesu christo qui cum eis misericordiam

fecerat et eos de manibus tam potentissimi hostis lib

bescentia confusus, coactus est multa famis inedia exercitum remittere ad

orare dignatus est. imperator autem remanens in sua eru-

propria, et ipse ad regnum rillieotonicum

non sine tristitia remeaviL


Generated on 2013-08-14 20:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ngiorum dompnum Alexandrum papam apud holense monasterium corporali

35 in diebus iliis predictus rex A

pedum aureis oblatis muneribus. ad oscula

presentia visitavit et ad eius vestigia humiliter prociditg et post oscula

VAR. — 3 subilurum - 8 consumarc - 9 dereliquil —— iz in om. — te sluduit <causam> — 35 Bulense — 36 set


408 BOSON. — ALEXANDRE Ill.

eiusdem pontificis est receptus. Mox in preparato sibi fuldistorio sedere declinans, circa pontificis pedes in terra

cum baronibus suis voluit humiliter consedere. Post triduum vero Ietificatus plurimum de iocunda visione ipsius

pontificis, et largitis magnis muneribus sibi et t'ratrihus suis, cum Ietitîa recessit ah ce.

Pontit‘ex autem, {acta dedicatione maioris altaris predicti monasterii, versus Turonum iter arripuit,et ad ipsam

civitatem circa festum heati Michaelis cum omni prosperitnte Domino auxiliante pervenit; ibique cum fratribus

suis moram diutius fecit et Nativitatem Domini sollempniter celebravit. Adveniente autem Quadragesima, collo-

quium hahiturus ad Parisiensem civitatem accessit. Set antequam civitutem ipsam intraret, rex tamquam vir pins

et. mitis cum baronihus et militibus suis per ,duas leugas ci occurrit. Quo viso statim descendit, et ad streugam

ipsius festinanter concurrens, humiliter deosculatus est pedes ipsius et stntim ad oris oscula cum atl‘ectione fuit

receptus. Deinde insim‘ul alacriter procedentes, intraverunt predictam civitatem goccurente ipsi pontifici clero cum

maxima et decora processione, deduxerunt eum in gaudio et iubilatione ad maiorem ecclesiam. Mansit autem in

ipsam civitatem per totam Quadragesimam, et paschale festum inibi celebravit. Et quoniam tempus concilium

celebrandi inminehat, quod in octavis Pentecostes T uronis convocaverat, exivit de Parisius, et transiens per Car-

notum, ad Turonum civitatem celeriter remeavit.

Anno igitur dominice Incarnationis MCLXIII, indictione XI, anno quarto suî pontificatus, XIIII kil]. iunii,

sepedictus Alexander papa in ecclesia sancti Mauricii Turonis concilium celebravit, in quo intert‘uerunt secum

cardinales numero decem et septem, episcopi centum viginti quatuor. abbates CCGCXIIII, et aliorum tam cleri-

corum quam lnycorum maxima multitude; in quo nimirum apostolica constituta corroborata sunt et hec nova

capitule promulgata :

Maioribus Ecclesie bcne/iciis in sua inleqrilatc manentibus, inderarum nimis vz'dctur ut minores c/cricorum

prebena’c recipiant seclz‘onem. Ia'circo, ul sz'cut in maqnz's ifa quoquc in minimis menbris suis firmam Izabcat

Ecclesia uni/(Item, divisioncm prebenrlarum (ml digni/(z/mn permuta/ianem fieri proliibemus.

Plm-es clerz'corum c1‘, quod merenlas didicimus, eorum quoqua qui presens seculumprofessione mais et habile!

reliqucrzmt, dum communes usuras quasi manifestius dampnafas ezhorrent, commodata pecunia indigcntibus

possessiones eorum in pignus accipiunt et provem‘entes fructus percipiunt ultra sartem. Idcirco genera/is concilz'i

decernit aucl‘orilas ut nullus amodo constz'tutus in clcro vel Izoc vcl aliud usure genus eæercere preszmml. Et si

quis lzactenus alicm'us possessionem data pecunia su!) [me spe in pignus acccpit, sisartcm suam deduclis expensis

de fructibus iam recepit, absolute possessioncm resfifual debifori. Si autem aliquid minus lzabet, eo recepto

possessio libere aa' dominum rcvertatur. Quoa’ si post huius synoa’i constitufa in clero quisquam oætürrit qui

dcteslandis usurarum lucris insistat, ccclcsiaslici oflîcz'i periculum pah‘alur, nisi forte beneflcium Ecclesie fuerit
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

quod redimcndum ei lzoc modo de mana layca vidcaz‘ur.

Quamvis grave nimis et diuini diqnum animarlversione iudicii Izabeatur quod [Hg/ci quidam quod saccräotum

est in ecclesiasticis rebus usurpant, maiorem inde formidincm inculit ac dolorcm quoa’fomilem sui erroris in

ipso Deo dicunfur aliquoliens invcnirc, (121m quidam frah'um 01‘ coepîscoporum nostrorum aliorumque pre/a-

torum Ecclesie decimas eis et ecclesiarum dispensationes indulgent, et in (Icvia eus mortis impellunt qui predï-

catione ipsorum ad vite viam fucrant revocandi. De quibus dicit Dominus par prophetam : « Peccata populi
Generated on 2013-08-14 20:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VAR. -— M TnrorÎ- 15 ind. X —22 Ecclesie —- 24 dampnata exorrent comodatn

I0

Ni

20

25

30

35
BOSON. —— ALEXANDRE III. 409

» mei comedunt et ad iniquitates provocunl unimas oorum. » Unde staluimus ut si qui; alicui Iayco in saoul"

remancuti occ/esiam decimamt‘c concesscrit, a statu sua ltinquam arbor que inutiliter terrain occupa! succi-

datur, et douce omendet ruine sue subiaceat dolore proslratus.

In parlibus T liolose damnana'a lzeresis dudum emersit, qui: more cancripuuluzim ad vicina loca diflmidmzs,

5 per ÏVasconimn et alias provincias quumplurimos ium in/ecil; que dum in modum serponlis infra suas revolu-

tionesabscondilm', quanta scrpit occullius Ianto gravius Dominicausum insimplicibus (lomolitur. Unde contra eam

episcopos et omnes Domini soccrdoles in illis partions commorantes vigilare precipimus, et su!) interminalione

anat/zcmatis proliibere ne ubi cogniti fuel-i311‘ illius herest‘s soc/futures receplaculum quisquam ois in terra sua

probcre aut prosidimn impcrliri presumal. Soi 11cc in venditione au! in emplione aliqua cum eis communio

10 habealur, ut solatio sallcm Izzmzanilalis ammisso, ab orrore vie sue resipixccre compellanlur. Quisquis anlcm

contra lice vcnire I‘emptaverit, tamquam parliceps iniquilutis eorum anal/lemme feriulur. 111i vero si dcpro/wnsi

fuerint, par catliolicos principes cuslodio mancipati omnium bonorum ummissione mulclontur. Et quoniam de

divrrsis parlibus in, unum latibulum crebro couve/Liant, et prcler conscnsum erroris nul/(1m co/mbitamli causant

habentes in uno domicilio commoranlur, lalia convonlicula et invm'ligenlur atlcnlius et, si [nue/11a fuerint,

i5 canonicu seocriialo vclenlur.

Quanimn onormis quodam conszietudo in quilnisdam locis contra sunclormn Palrum conslitutiones invaluit

ut su!) annuo prelio saccrdotes ad ecclesiurum reg‘imen aluluanlur, ne id fiat omn’no prohibcmus; quia dum

saccrdoliumsub lzuiusmodi mercedc vcnalo disponitur, ad elcrne relriùutionis prenzium considcratio non habctur.

Non salis ulililer avm'z'lia in populo rodarguitur si ab lziis qui in clero consliluti vidonlur, et precipue qui

'20 contemplo .s'cculo religiosorum ‘nome/i pro/ilentur et regu/am, modis omnibus non cavctur. Pro/iibemus igilur

ne a!) Iziis qui au’ religionem tramire voluerint aliqua pecunia roquirutur, neve prioratus au! capcllanic quclibct

monde/10mm au! clcricormn annua distractione vendttnlur, neque al) 00 oui rcgime/i ipsarum commiltilur pro

earum commissione ullum pretium owigatur. H06 autem sg/nzoniacum esse sanctorum Patrum auctoritas mani-

etcro presumpserit allemptare, lam qui (Iederit qurzm qui reccperit. par/cm

feslc declarat; uiido quisquis Izoc de c

nuque, cln'ismalis et 010i sacri perccptione, nulla cuius—

25 se cum Symone non dubilet habiturum. Pro sepullura r1

quam pretii exactio interccdat, neque su!) oblenlu alicuius consueuldinis roatum suum aliquis tuoulur, qma

diuturnilas non minuit peccatum sel auget.

‘ Quia in q-uibusdam episcopalibus (Iecani quidam vel urclzipresbytcri ad agendas vices cpiscoporum seu archi-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

diaconorum et termina/lilas causas ecclesiaalicas su!) mmuo prelio conslitumzlm', quod ad .vacerdolum gravamen

t dubium redundarc, id ulterius fion‘ districtius prohibemus. Ouod si quis

30 et subversionem iudiciormn non es

1 [me in sua diocesi suslimwrit et cccleszastica zudicia sua

feccrit, removeatur a clcro. Episcopus quoque, qu

patilur dissimulalione pervorti, canonica district-folie pleclalur.


Generated on 2013-08-14 20:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Non magna opere cinliqui lzostis invidia infirnza' menbra Ecclesie precipz‘lare laborat, set manum mlttll ad

desiderabilia eius et olectas quosquo nitilur supplantaro,

uod monbrum Ecclesie sua fuerit calliditale delractum.

tlicente .Shcrÿjtura: « Esce oius clecte ». Multorum

35 siquidem casum operari se repulat ubi proliosius alzq

1nde nimirum est quod se in angelum lucis more solito transfigurans, sub obtentu languenlium fralrum consu-

m. — 36 considerandi

VAR. —— causam] cum 1- 30 subval‘riones viliorum — 31 quis o


410 BOSON. - ALEXANDRE III.

lendi corporibus et ecclesiastica negotio fidelius perlraclandi, regularcs quosdam ad legendas leges el con/ec-

tiones physz'cas ponderandas de claustris suis edziciL Unde, ne sub occasione scientie spirilales riri mundanis

rursus actionibus involcantur et interioribus ex eo ipso deficient ex quo se aliis putant in eæterioribus pravidere,

de presentis concilii assensu statuimus ut nullus omnino post vatum religionis1 post factam in aliquo religiosa

loco professionem, ad physicam legesve mundanas [agendas permit/atur exire Si vero exierit et ad claustrum

suum infra duorum mensium spatium noniredierih sicut eæcommunicatus ab omnibus evilelur, et in nulla

cam-a, si patrocinium prestare temptaverz't, audiat-un lteversus autcm, in choro, capilulo, mensa et tel/'27},

ultimus fratrum semper existat1 et nisi ex misericordia forte apostolica sedis totius spem promotionis ammitlat

An’ hec ordin zlioncs factas ab octaviano et aliis scismaticis et hereticis evacuamus et irritas esse cam-0mm.

Celebrato itaque concilio, dompnus Alexander papa responsum a predictis regibus tale recepit, ut si moram in

aliquo loco regnorum suorum assiduam facere vellet, iuxta beneplacitum suum eligeret villam seu civitatem que

sibi magis placere deberet Unde factum est quod habito concilio ad civitatem senonensem moraturus accessit,

quoniam ipsa metropolis valde famosa erat ac fertilia et advenientibus oportuna. In quo loco a kalendis octobris

usque ad Pascha secundi anni i morum diutinam faciens. universalis Ecclesie negotiis pro sui officii debito curam

et diligentiam iugiter habuit. ‘

Eodem tempore infelicis memorie octavianus heresiarclla infirmatus est apud Lucam, uhi circa festum paschale

impenitens et excommunicatus de hoc mundo migravit ad iuferos, licet a quibusdam dictum fuerit quod sacer-

dotem catholicum vocaverit1 qui prohibitus a scismaticis ad eum intrare non potuerit. Cuius detestandum obitum

supradictus Imarus, quoudam Tusculanus episcopus1 unus ex principalibus consociis ipsius, iamdiu prevenerat

et aput cluniacum pessimam mortem incurrerat l'une de quattuor falsis fratribus qui ab Ecclesie unitate in ani- 20

marum suarum perniciem recesseranL non remanserunt nisi duo tantummodo fumigantia menbra, iohannes

videlicet de Sancto Martino et Guido Gremensis, qui se in luctu et merore nimio affligehant. Et quidem non

modicum trepidantes ubi non erat timor1 dicebant ad invicem : « Si elegerimus ad Alexandrum converti, forte non

n recipiet nos absque intollerabili opprobrio et confusione perpetua Quod si reciperet nos, postmodum faceret de

» nobis illud idem quod fecit innocentius papa de cardinalibus illis qui contra eum cum Petro Leonis steterunL n 21s

Quocirca desperantes ab Ecclesia recipi, vocaverunt ceteros scismaticos, clericos ac laycos, tam de lftalia quam de

Alamania, qui ad sepeliendum Octavianum ibidem convenerant. omnes igitur in unum pariter congregati, sicut

obstinati et perfidì, predictum G. Gremensem super se levaverunt, secundum ydolum 3, et ad ipsius vestigia se

incurvantes adoraverunt eum. Et statim ad imperatorem tunc in Alamanniam existentem festinanter miserunt ut

abhominandum eorum factum auctoritate imperiali confirmaret, et ne ab Alexandre confunderentur auxilii sui
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

potentia tam per imperiales litteras quam per honoratos nuntios festinanter iuvareL

imperator vero ubi de morte Octaviani certitndinem habuitv non mediocriter mestus et tristis effectus est; set

ne in malo proposito suo superari videretur et vinci, tante iniquitati Dei timore postposito absque dilatione con-

sensit, et extinctum scisma in quantum potuit resuscitare omnimode studuit. Ad maiorem vero sue dampnationis

VA“. — 4 concilii om. - 5 pcrmittantnr - 26 octari - 2s super lev. se — 32 octavi

NOTES EXPLICATIVES.
Generated on 2013-08-14 20:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

1. Depuis le i" oclulire HSBjusqn’à la Pâque de H65. | 3. Guy de Crème prit le nom de Pascal III.

3o
BOSON. —« ALEXANDRE IlI. ali

lii

-20

iii

30

35

cumulum, ut catholicos fortiter deterreret et complices suos in malitia ipsa redderet fortioresa addens peccatum

peccato, iuravit ore proprio super sancta evangelia quod predictum Guidonem eiusque successores catbolicos et

Alexandrum atque successores ipsius scismaticos semper teneretg id ipsum quoque virosecclesiasticos quoscumque

arcere potuit nichilominus iurare coegit. ln quo execrabili facto quid aliud conatus est agere nisi lScclesiam christi

dividere? Sicut enim in symbolo continetura omnis calholicus christianus non in duas sed in unam sanctam catho-

licam et apostolicam Ecclesiam credit et singulis diebus dominicis decantat et conlitetur. Unde alibi scriptum

est: Una est columba mca, perfecta mca, una matris sue, electa geniti-icis sue. liane Ecclesie unitatem beatus

Paulus apostolus docet et sacramentum unitatis ostendit, dicens : Unum corpus et unus spiritus, una spes voca-

tionz's nosti-cy unus Dominm, una fides, unum baptisma, unus Deus. llanc igitur unitatem non credens F.

imperator tenere se fidem credit ? Qui cathedram Petri deserit super quam fundata est Ecclesia, quomodo se

in Ecclesia esse oonfidit? Sicut enim non potuit evadere quisquis extra arcam in qua Noe fuit, sic et qui ab Ecclesia

fuerit foris evadere nullatenus poterit.

Preterea illud ad memoriam duximus revocandum quod priusquam ad colloquium regis francorum imperator

ipse accederet. post destructionem Terdono ac Mediolani et Creme totam Lombardiam in tantam servitutem rede-

gerat ut non solum alia eorum bona violenter uuferret, set etiam1 quod inter paganos absque capitoli pena non

presumitur, ministeriales ipsius uxores et filias eorum diriperent et impune abuti non formidarenL Prd biis ergo

et aliis importabilibus malis veneti cum Veronensibus, Paduanis, Vicentinis, et cum tota sibi adiacente Marchia

occulte se convenerunt et super tantis oppressionibus diutius conferentesy tandem pariter iuraverunt quod, salvo

imperii antiquo iure, nihil amplius de cetero facerent predicte imperator-i nisi quod ab antiquis antecessoribus suis

eius deoessorihus, Carolo videlicet atque aliis orthodoxis impemtoribus, constat exhibitum. Quihus unanimiter

associatis et iurisiurandi religione astrictisa ceperunt loca sua paulatim munire, Theutonicoruin insolentius coller»

cere et quos inveniebant sibi rebelles audacius propulsare.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Quod postquam in auribus eiusdem imperatoris insonuit, in iram nimis exarsit, et statim collecto exercitu. cum

Papiensibus et cremonensibus ceterisque Lombardis de quibus videbatur confidere, adversus eosdem veronenses

pugnaturus processit. Econtra Veronensium societas cum maxima multitudine armatorum extra civitatemy de sua

iustitia plene confidens, intrepida exivit, et tentoria sua non longe a papilionibus adversa partis audacter collo-

cavit. Cum autem utrinque ad prelium conmittendum parati exisierent, imperator animos Lombardorum qui

secum venerant propitios adverse parti precognoscens, non mediocriter timuitt et non sine verecundia et multa
Generated on 2013-08-14 20:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

conlusione de campo exivit, nec certamen cum illis inivit1 set terga vei-tens aul‘ugit.

Ah eo igitur tempore iitalie civitates omnino suspectas habuit, a quibus potius timeri voluit quam amari. ljnde

factum est quod de consilio marcbionum et comitum atque capitaneorum qui erant civitatibus odiosi, arces inexpu-

gnabiles et alias munitiones tortissimas in manibus suis recepit, et per Theutonicos fideliores sibi detineri et

diligenter custodiri fecit. constituit etiam Theulonioos principes ac dominationes super Lombardos ac Tuscos, ut

de cetero eius voluntati nullus Ytaiicus resistendi locum habere ullatenus posset. iliis itaque pro sua voluntate

dispositis et ordinatis1 ad colloquium regis Francorum, sicut supra diximus, secure transmisit et exinde ad partes

Alamannie remeavit.

VAR. —— 9 igitur <Peh‘i> — zz inveniebat - 29 iuire


1112 nosos - ALEXANDRE III.

Rebus itaque hoc modo se habentibusv cum civitates Lombardie que inferius annotantur intentionem et propo-

situm eius imperatoris contra se omnino amarum et pessimum certis iudiciis cognovissent, nullum aliud evadendi

certum consilium invenerunt nisi ut omnes pro tuenda libertate sua cum civitate veronensi contra omnes homines

lfirmiter starent. et ipsos ad alterutrum pariter adiuvantes. necessaria sibi solacia et auxilia exhiberenL Aggregate

sunt ergo veronensibus hec civitates : in primis cremona videlicet, ac populus Mediolanensis extra menia sue di- H

rute civitatis ab ipso imperatore positusa Placentia quoque, Brixia et Pergamum. Crevit igitur repente societas

ipsa in inmensum et facta est firma et fortis Alie vero civitates Ytalie, videntes hec letabantur in cordibus suis,

et licet imperatori pre nimio timore ad oculum obedit-enti corde et animo cum predictis civitatibus erant

Dum autem hec agerentury defuuctus est Rome lulius Prenestinus episcopusa Alexandri pape vicariusl et in

loco eius I. presbiter cardinalis sanctorum iohannis et Pauli est subrogatus Ad cuius utique commonitionem to

populus Romanus ex maxima parte Alexandro pape consuetam fidelitatem pecunia non modica mediante iuravits

et senatum iuxta voluntatem et arbitrium eius innovando constituitg ecclesiam quoque beati Petri et comitatum

Sabinensem, que tunc a scismaticis per violentiam imperatoris occupata detinebautun in manibus eiusdem vicarii

nichilominus reddidit. Unde factum est quod tota fere urbs ad honorem et servitium pape Alexandri pacifice deti-

nebatur ab eodem vicario. liabito itaque consilio cum Ecclesie fidelibus, tam clericis quam laycis, de revocando ti

pontifice ad sedem beati Petri et Lateranense palatium, nuntios ad eum et litteras in partibus calliarum apud

senonas eiistentem transmisitv orans et petens ab eo ex parte totius cleri et populi Romani atque fidelium suorum

quatinus ad propriam sedem suam et populum specialem sibi commissum dignaretur reverti. « Ecclesie namque

principatum et regimen in ipsa Urbe non ab alio set ab ipso Domino est procul dubio constitutumt ut que genti-

iitatis tempore cunctis gloriosior fuerat, eadem divino consilio in christiane fidei revelatione magisterii dignitatem flo

pre omnibus optineret. Set multi quidem huic divine dispositioni resistere et adversus eam conati sunt calcaneum

elevareg nullus tamem Domino protegente, potuit prevalere. Linde oportet, karissime pater et dominel ut in hac

parte non tantum nobis set omnibus ecclesiis et populis Ytalie salubriter consulatis, qui de reversione vestra in

eadem urbe et sessione in beati Petri cathedra pacem sibi sperant auctore Domino provenire et orbi universo

tranquillitatem. n i 2

iliis itaque auditis et intellectis. pontifex de sua reversione ad tlrbem cum episcopis et cardinalibus spatiose

confer-ensa licet multa imminere sibi gravia et difficilia previdereL post consilium tamen regis Francorum et

alterius regis Anglorum necnon et episcoporum Gallie, predicto vicario certum de suo reditu dedit responsum,

statimque se ad iter ipsum festinanter accinxiL

celebrata itaque sancto Pascha exivit a Senonis, et transiens per Parisius ac nituricas et Anicium, post festum 3o
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Aposlolorum ad Montempessulanum incolumis per Dei gratiam remeavit. Paratis ergo navibus et aliis que ad

navigandum necessaria videbanturs infra octavas Assumptiouis beate virginis Marie cum fratribus suis mare

intravit1 et inmensam pelagi vasti tatem non sine discrimine multo transcendens1 ad civitatem Messanam prosperis

velis applicuit. Quod postquam in auribus recolende memorie Guillelmi christianissimi regis Sicilie apud Panor-

mum insonuit, eundem ponlificem, tamquam patrem et dominum suum a quo patrimonium Sicilie et totam aliam 35

terram suam tenere dignosoitury digno ipsum cum honore tractari et magna sibi munera presentarL ad vehendam
Generated on 2013-08-14 20:08 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VAR. — 5 vei-omen hec civitati - io comonitioncm - 20 eademque - 23 vobis


BOSON. — ALEXANDRE III. lua

quoque ipsius venerandam personam galeam unam rubeama et ad opus episcoporum et cardinalium quattuor

iussit studiosissime preparari. Beginum quoque archiepiscopum et alios magnales cum ipso pontifice destinavit.

qui eum gloriose conducerent, splendide procurarent. et usque ad urbem Romam cum gloria et honore deferrent.

Movit ergo a Messana beatus Alexander papa in mense novembrisy et transiens per Salernum atque Gaietam,

5 fauces Tiberis in festo sancte cecilie sulrragantibus beatorum apostolorum Petri et Pauli meritis ingressus est, et

Ostiam ubi ea nocte cum fratribus suis quievit sanus et incolumis Domino ductore pervenit. Mane autem facto

senatores cum nobilibus et magna cleri ac populi multitudo ex Urbe sibi honorifice occurrerunt exhibentes sibi

tanquam animarum suarum pastori obedientiam debitam et consuetam reverentiam Et exinde cum ramis oliva-

rum usque ad portam Lateranensem ipsum honorifice cum omni gaudio et letitia conduxeruntg ibique totus Urbis

to clerus, de more sollempniter indutus, eiusdem pontificis iamdiu desideratum prestolabatur adventumg ibi adve-

nerant ludei, ex more legem suam deferentes in brachiisg ibi concurrerant signiferi cum handis, stratores, scri-

niarii, iudices, cum advocatis et non modica eiusdem populi multitudine. Quid plura‘.’ lnchoata processione decora

et concrepantibus undique altisonis vocibusy cum tanta gloria et exultatione deductus est ad patriarchium sancti

Salvatoris et Lateranense palatium cum quanta nullus Piomanorum pontificum a longis retro temporibus recolitur

15 fuisse receptus

Acta sunt hec anno dominico incarnationis MCLXV, indictione XIII, VlIIl kal. decembris, pontificatus vero

ipsius pape anno sexto.

Dum autem in urbe Roma hec agerentur et domnus Alexander papa in beati Petri cathedra tamquam christi

vicarius resideret. Guido crematusl et eius complices valde turbati sunt atque confusi, quoniam timor ettremor

ao apprehendit eos. catholici vero, licet a Frederico imperatore multas tribulationes pro iustitia toleraverint. letabantur

tamen de prosperis Ecclesie successibus et nimia confusione scismaticorum. Lombardorum quoque societas contra

Ecclesie adversarios et libertatis sue impugnatores intrepida persistebaty disponens universa quo ad tuitionem sui

utiliora esse prospiciebatl et ut imperatoris calliditates et machinamenta que in confusionem Lombardorum

paraverat destruere possel, operam et studium pro viribus impendebat, Unde factum est quod veronenses et

‘2:5 Paduanî, tanquam viri bellicosi et libertatis proprie amatoress ut imperatoris adventum per partes suas penitus

disturbarent et in posterum sibi et toti patrie salubriter providerent. munitissimum caslrum2 Rivuli et Appenditii

arcem in manu forti aggressi sunt, et viriliter expugnantes funditus destruxerunt.

Eodem tempore idem imperator exercitum congregavit, et tertia vice perl valcamonicam ex insperato Lombar-

diam ingressus, castrametatus est in territorio Brixiensi. Et licet Lombardorum civitates valde haberet exosas et

1m nulla ratione in ipsis confideret, quia tamen omnes contra eum simul convenerant. non erat ei tutum offensionem
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

quamlibet eis vel molestiam irrogare ideoque feritatem quam gerebatin corde dissimulans blandum se omnibus

et ylarem demonstrabat. Ad eius presenliam, sicut ad tanti principis aspectum, nobiles et cives prout solet fieri

VAR. —- 22 tutitionem - 32 nobilium et civium

NOTES EXPLICATIYES .

ll. Le Val uamonica. valléeda l’Oglio supérieur, au-dessus du lac

ly Jeu de mots sur le titre épiscopal de Guy de crèmeœrcmensis).


Generated on 2013-08-14 20:08 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

d'Iseo.

2. Bivoll. Quant ullam- Appendilihje ne parviens pas à l'iden-

liner. i “O

LIBEB PONTIFICALIS.L11. a
au BOSON. — ALEXANDRE Ill.

iugiter accedebant et honorem sibi debitum et consuetam reverentiam exhibebant. Processit itaque versus Ferra-

riam et cum omni pace venit iuxta Bononiam, ubi aliquandiu pro sui exercitus lassitudine morari disposuiL

lnterim vero aliquos de magnatibus suis premisit in Tusciam cum militibus, ut auxilium et vires prestarent Gui-

donl Cremato quem denuo in ydolum contra Doum erexerat, et pape Alexandro atque Romanis gravamina et

lesiones quas possent inferre studerenL ipse vero cum exercitu suo ad Anconam descendit. Et quia imperator

Gracorum data inmensa pecunia civibus eiusdem loci civitatem ipsam detinebat per violentiam occupntam, ut

iniuriam sibi et imperio suo illatam posset ulcisci, eam obsedit et vexpugnare omnimodis nitebatur. Porro eiusdem

imperatoris barbaries quam in Tusciam deslinaverat, propter dissensiones et guerres que inter Pisanos et Lucenses

emerseranty ita universos perterruit et imperiali dominio subiugavit, quod in orbe Romano fere nullus reperie-

batur qui resistere imperialibus iussis auderet. Tunc circumposile Urbi civitates et capitanei a Theotonlcis

invase sunt eta consueta beati Petri fidelitate atque dominio separate. Sic itaque totam terram ipsam multis

depredationibus et incendiis atque aliis oppressionibus predicti nefarii devastarunt.

lpsam quoque civitatum matrem llomam cum viribus armorum subicere imperatori non possent. pecuniarum

largitione, ut adimpleretur antiquorum scriptura, non absque re temptaverunt corrumpere. Et quia Roma si

inveniret emptorem se venalem preberet, non defuerunt multi ex eodem populo qui suscepta pecunia Guidoni

heresiarche atque imperatori contra omnes homines fidelitatem iurare presumerent. lliis itaque gravibus malis

undique increbrescentibusq benignus pontifex eundem populum affectu paterno frequenter commonuit ut cum

ipso et Ecclesia unuim snperent, et vicinas civitates atque capitaneos pacifice revocarent et sibi astringerentl atque

pro defendenda Ecclesia et civitate contra fortissimum adversarium unanimiter starent. obtulit etiam eidem populo

Ecclesie pecuniam expendendam in ipso facto, secundum Ecclesie facultatem Set peccatis exigentibus nichil cum

eo potuit emcere, qui se utriqueparli simulabat placere et cum nulla fideliter ambulabat. Quia ergo neque pas-

toris vocem intelligere neque superventuras calamitates voluit precavere, divinam ultionem iuste incurrit, cum

personarum simul et rerum integritatem perdere meruit.

ln diebus illis, cum adhuc F. imperator obsideret Anconam. societas Lombardorum in libertatis sue soliditate

fortius roborala, dignum duxit ut Mediolanenses in civitatem suam Domino auxiliante reducerel, et diruta menial

sutfragantibus beati Ambrosii meritis studiosius repararet. Ad maiorem quoque sue operationis stabilitatem,

Laudam, quam ipse imperator in oppressionem aliarum civitatum noviter transtulerat in locog munilissimo,

eisdem Mediolanensibus amicabili federe sociavit et artioris vinculo amoris astrinxit. Preterea episcopos et alios

ecclesiarum prelatos, scismaticis et intrusis cum obprobrio expulsis, per omnes civitates et episcopatus suos Domino

cooperante constituit. Unde licet imperator usque ad precordia .tristaretur. potius elegit hec ad tempus dissimu-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

lanter tolerare quam causam suam vacillantem in presenti deteriorem facere.

Eodem tempore fidelis et devotus ecclesie Romane filius willelmus illustris et gloriosus rex Sicilie, cuius

animam Domino commendamus, apud Panormum in pace defunctus est. Cui itaque sicut in regno ita in eadem

_ tidelitate ac devotione willelmus maior eius lllius Domino auctore successit.

VAR. — fl ihcrebescentibus - 2s aliarum — il! dccorem

NOTES EXPLICATIVES.
Generated on 2013-08-14 20:08 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

l . Milan nvait été détruite en H62, et sa population dispersée.

2. Lodi actuelle, surl'Adda. L'ancienne Laus Pompein, détruite

en llll par les Milanaisl avait été définitivement abandonnée en

H58 pour cette nouvelle Lodi.

lo

l5

iii

30
BOSON. — ALEXANDBE III. fitb

20

so

Per idem quoque tempus llemmanueli magnus et excelsus constantinopolis imperatorv sciens molestias et

gravamina que predictus Fredericns venerando pape Alexandro contra Deum et omnem iustitiam conabatur

inferre1 misit ad urbem Romam lordanem imperii sui sebaston, filium Roberti quondam Capuani principis, ad

subventionem et servitium eiusdem pontificis. veniens autem idem sebastos, humiliter se inclinavit eidem pontificii

et oblatis ad pedes eius magnis ac pretiosis muneribus1 omnia que acceperat in mandatis diligenter sibi exposait.

Set inter cetera unum principale continebatur quod Ben et hominibus apparebat valde acceptum. Asseruit enim

quod idem imperator ecclesiam suam Grecam unire volebat1 sicut melius antiquitus fuit, cum matre omnium

ecclesiarum, sacrosancta Romane ecclesia, ut sub una divine legis observantia et uno Ecclesie capite uterque

clerus et populus, Latinus videlicet atque Greens, perpetua firmitate subsisteret. Nichilominus quoque petebat

ut quia occasio iusta et tempus oportunum atque acceptabile se obtulerat, Romani corona imperii a sede apostolica

sibi redderetury quoniam non ad Frederici Alamanni set ad suum ius asserit pertinere Ad quod opus perfi-

ciendurn tantas auri argentique opes et fortium virorum potentiam se largiturum firmiter spopondebat quod non

solum Romam set totam ytaliam ad Ecclesie servitium et restituendam sibi coronam habere absque dubio poterite

Quod verbum licet nimis difficile videretur et de multa deliberatione opus haberet, utile tamen visum est ut

pontifexi habito cum fratribus suis atque fldelioribus viris ipsius Urbis consilio, episcopum llostiensem et cardi-

nalem sanctorum lohannis et Pauli pro causa ipsa tractanda de latere suo cum predicto sebasto ad eiusdem

imperatoris presentiam destinaret.

ln septimo lanno pontificalus ipsiusy populus ltomanusinter alios vicinos Albanenses et rliusculanos habere cepit

exosos, tum quia pro instanti malitiatemporis Teutonicis adherebant, tum quia se ab ipsis Romanis iuxta exactionis

eorum nimietatem non redimebant. Unde cum inter eos emulationes augerentur et crescerent, populus ipse1 in

mense madio, cum messes albescunt, contra prohibitionem sui pastoris, adversus Rainonem dominum de Tus-

culano in omni fortitudine sua communiter exivit armatus Et procedens in terram eius, non solum vineas et

segetes cum arboribus hostiliter devastavit, set etiam'muros Tusculane civitatis nichilominus destruere laborabat.

Set quoniam idem R. tante fortitudini per seipsum resistere non valebat nec terram suam tueri, necesse habuit ut

ad auxilium imperatoris confugium faceret. Misit itaque imperator celeriter ad subventionem et presidium eiusdem

R. fortium bellatorum inmensam multitudinems ut et Tusculanorum populum defenderet et llomanorum

insolentiam coherceret. Postquam vero illa rfeutonicorum seva barbaries que in armis semper consueverat militare

ad Tusculanum pervenit1 videns populum Romannm es


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ut cum eo absque mora in campo haberet conflictum. Appropinquantibus ergo partibus post

ue vehemens ad sidera tollitur1 et strictis mucronibus hostes in hostes nimis

se multum set ad bellum perperam ordinatnm, animum

et andaciam sumpsit

horam nonam, repente clamor utrimq

atrociter irruunt. Set in primo congressu populus irr


Generated on 2013-08-15 16:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

mita impie contritus atque delapsus est quod de tanto agmine tertia pars vix evasit. Ea igitur

bitaneus dolor et ululatus magnus1 inaudita calamitas, insatiabilis luctus et inrepa-

ecuperabiliter corruit1 et per campestria et convallium devia

usque ad nocte

nocte factus est in tota urbe su

rabilis iactura virorum et rerum. quippe ab eo tempore quo Annibal Romanes aput Cannas devicit, tantam

Van. —— 20 redimebat - 29 haberc

ivo-rss nxrucnivas

l ue septimo est sans doute une erreur de copiste ; les événements racontés ici sont du printemps H151, c'esl-à-dire de la huitième

année d’Alexnndre 111.


416 BOSON. —- ALEXANDRE Ill.

Romanorum stragem nullus recolit extitisse. Set quamvis in tam gravi mestitia et communi dolore pontifax ipse

a fletu et a lacrimis se nullatenus potueritcohibere, videns tamen civitatem virorum simul et armorum presidio

desolatam, utilius consilium celeriter habuit de vigilanti custodia urbis et debilium reparatione murorum atque

de auxilio ah extrinsecus conferendo.

Hostes vero pro adepte palma victorie nimium exultantes, non tueruntcontenti victoria ipsa, set adiunctis sibi

Tyburtinis, Albanensibus, Campaninis et ceteris circumpositis, ilico festinarunt. ad Urbem; et destruentes univer-

sas munitiones et omnes segetes usque ad fluvium Tyberis, circumdederunt usque ad portas eandem Urbem.

lmpemtor quoque, ubi tantam Romanorum occisionem cognovit, reliquit Anconam ; et venions ad exercitum

suum, non sine magno exercitu castrametatus est in monte Malo, Xllll kal. augusti. Altera vero die, videns con-

gregatam sui exercitus innumeratam multitudinem, descenditin fortitudine gravi usque ad p‘ortas castelli sancti

Angeli, inique atrocissimum dedit assultum et frequentes impetus. Set quia summi pontificis familia, que alio

nomine vocatur masnada, in t‘aciem sibi per orationem beatiPelri fortiter atque viriliter restitit, nichil ea die

qnisi detrimentum suorum et confusionis ignominiam reportavit. Unde in maiori turore commotus, ecclesiamv

principis apostolorum, que a fidelibus Ecclesie in custodia tenebatur, cum halistis et sagittariis violenter aggressus

est. Set cum eam expugnare non posset, postposita reverentia Dei et eiusdem regni celorum clnvigeri, tanquam

sacrilegus et prophanus ignes fecit apponi. Custodes vero ecclesie, formidantes ne tota ecclesie fabrica incendie

solveretur, post combustam sancte Marie in Turri ecclesiam cum eneis ‘ porlis et vicinis porticalibus, beati Petri

basilicam in menu et. potestate sevientis principis tradiderunt.

Hec igitur et aliainminentia mala cum beatus pontit‘ex consideratione sollicite. previderet, post illud excidium

populi quod exigentibus peccatis acciderat, dimisso Lateranensi palatio, cum fratribus suis et eorum familiis ad

tutas domos Fragapanum descendit, et apud sanctam Mariam Novam et Cartulariam2 atque Coloseum se cum eis

in tuto recepit ; ibique pro incumbente malitia imperutoris cotidianus episcoporum et cardinalium fiebat conventus,

tractabantur cause et responsa dabantur.

In diebus illis, predictus rex Sicilie, audiens quomodo sevus ille Ecclesie persecutor Romam teneret obsessam,

timens ne in personum domini sui pape Alexandri aliquid gravioris periculi posset accidere, misit ad eum duns

veloces galons cum pecunia multa, precipiens enrum comitibus ut ad pontificem niterentur accedere, et assignata

ei pecunia, personam ipsius ac fratrum suorum in galeis ipsis reciperent, et de potestate ipsius Frederici et

expectatione omnium scismaticorum eriperent. Contigit ex insperato ut galee per Tyberis alveum conscenderent

et ad snncti Pauli ecclesiam applicarent. Missa itaque insinuatione ad aures summi pontificis, ductore viro egregîo

Odone Fraiapane, comites galearum cum pecunia quam ferebant ad vestigia eiusdem presulis accesserunt. Tunc
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VA“. — 5 contempti — il que] qui —— 22 imcumbente

NOTES EXPLI CATIVES .

1. Les portes de l'atrium. P. Mallius parle de ces portes, sur les-

quelles étaient gravés des noms de villes en lettres d'argent; selon

lui, c'étaient les noms des villes données au pape Hadrien par Char-

lemagne : « ln portis aenois quae super gradus beati Pctri fuere,


Generated on 2013-08-15 16:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

videlicet in introitu s. Mariae inter turres, argenteis litteris, sicut

nos vidimns ot cum tratribus saepissime lagimus, adnotata tuel'e,

videlicet Perusium, Fesulae, Clusium, Butsinum, Assisium, etc.

(Acta 88. izm., t. ‘111, p. 54 ).

2. La tour appelée Churlulm'ia, dont on voit encore les nrnse-

mente auprès de l'arc de 'l‘ilus, faisait partie du palais papal

élevé en cet endroit, au temps de Jean VII (t. I, p. 386, note 7).

Elle tirait son nom des archives Pontificales, dont elle abritait une

partie. Le cardinal Deusdedit, à la fin du X!‘ siècle, mentionne

le C'hartulurium iuzla Palladium ; cf. ci-dessus, p.319. notes H, t5.

10

t5

90

30
BOSON. -— ALEXANDRE HI. “7

venerabilis pontifex super hiis gratias omnipotenti Deo referens, et pecuniam ipsam de benignitate suscepit et

nuntios tam devotissimi principis secum per octo dies affectu paterno detinuit. Habite autem in causa Ecclesie

ac civitatis consilio, galeas ipsas ad eundem regem, beati Petri devotissimum et specialem filium. cum gratiarum

actione remisil, premittens cum eis duos ex fratribus1 M. videlicet ’ sancti Georgii et P. sancte Marie in Acyro

5 diaconos cardinales1 ad partes Sancti Germani. Ipse vero de suscepta pecunia partem dedit fidelibus Ecclesie

Fraiapanibus et filiis Petri Leonis, ut strictius obligati ad invicem sese fortius adiuvarent, et ad defendendam civi-

tatem populum manutenerent et robustius animarent. Pro custodia vero urbis partem eiusdem pecunie ad singulas

‘ portas paterna benignitate utransmisiL

Cum autem cives Romani adversus’F. fortius solito starent et ei cotidie graviora dampna ferrent. videns quod

4o adversus eos virtute armorum prevalere non posset, tanquam vulpis callida convertit se ad consueta perspicacioris

astutiae argumenta. Misit itaque ad episcopos et cardinales per corradum Maguntinum archiepiscopum, qui ad eum

ex per-missione Alexandri pape iveraty pacis verba in hunc modum : « Sì vos apud Alexandrum effeceritis quod

» salva eius omni ordinatione cesset a papatu, ego cessare faciam Guidonem Cremensem; et tunc insimul

n conveniant omnes Ecclesie persone, et tertium personam in summum pontificem libere eligantg ego autem

15 n reddam f-lcciesie firmam pacem et ulterius de causa electionis Romani pontificis me nullatenus intromittam n

Populo quoque Romano propter hoc ipsum nichilominus promittebat omnes captivos suos reddere et quicquid

residui ex eorum spoliis appareret. Quod verbum ita populo favorabile fuit ut omnes id faciendum esse unanimiter

collaudarent. Dicebant enim quod pro redimendis ovibus suis domnus papa maiora deberet facere quam papatum

relinquere. Epìscopì vero et cardinales deliberato consilio una voce ipsi Prederico firmissima responderuntv

ac dicentes : « Non est nostrum iudicare summum pontificem quem suo Deus iudicio reservavìl, quonìam, sicut

n attestatur Scripturav non est discipulus super magistrum. »

Cum igitur populus vehementer instaretpontifici ut petitio su

ndo secretum cum paucis fratribus verbum faciensl ab oculis eorum evanuit 3. Set propitiante Domino

randere cum sociis ad radicem montis Circhegi, ad fontem 3 qui ex tunc Papalis est

egule et undique ad eum tam clericorum quam laicorum frequentia

a manciparetur effectui. pontifex utiliora Ecclesie

prospicie

in tertia die visus est p

25 appellatus Procedens ultra fluvium L

concurrente, per Terracinam et Guielam cum gaudio et letitia transiens1 ad patrimonium tandem lleneventanum
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

cum episcoporum multitudine Domino favente pervenit. Pratres vero qui post eum in Urbe remanserunt secuti

sunt eius vestigia et suo capiti tamquam menbra sui corporis adheserunL

Fredericus aulem, ubi Alexandrum papam cognovit exisse llrbem et eius insidias ovasisse. contristatus est

e commoveret et ad ipsius iacturam maiores seculi principes provocant.

i Petri mansuetudinem et patientiam sicut homo qui

ognovit, iratus est ei Domi-


Generated on 2013-08-15 16:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

30 nimis, timens ne totum orbem contra s

Set quoniam in cunctis actibus suis omnipotentis Dei et beat

non posuit Deum adiutorem sibi set speravit in multitudine divitiarum suarum, non c

VA“. — 5 diaconibus cardinalibus - m perspicuciouis -— u augmenta

NOTES nxpuculvas.

‘l. Munfrezlum, Pelrum. Sera, L'XIX, p, ‘36, 285 ).

2. Romuuld de Salerne : a In habitu peregrini cum paucis Urbam 3. Il y a uu Ponte papale prés de Torre Paoli. à l'extrémité N.-U.

du mont Circé.

exiit n ', ut per flumen 'l'ibarìs n dit liannaliste de ceccanof M. G.


418 BOSON. — ALEXANDRE III.

nus cum beato Petro cuius ecclesiam incendere, Dei timore postposito, non aborruit. lnmisit enim tantam

subitanee mortis pestilentiam in eius exercitum ut infra VII dierum spatium fere universi maiores ipsius principes

qui secum Ecclesie adversabantur morte suhitanea corruerent et miserabiliter morerentur. De quorum numéro

paucos t'amosiores duximus nominandos : Fredericum Bawarie ducem, H. comitem de Nasove, Borchardum

comitem de IIalremont, H. comitem de Lipia, R. ‘cancellarium, ecclesie Coloniensis intrusum, et L. fratrem

eius comitem, episcopum Verdensem pertinacem scismaticum. Beliqui vero barones ac milites ac cetera pugnatorum

maxima multitude, cum languerent et nullum sanitalis possent remedium invenire, spiritum miserabiliter ex-

halabant ; quorum cadavera usquequaque inhumata iacehant. Quid plura ?Tantus subilanee mortis timor universos

invaserat ut beatum se crederet qui quomodocumque eastra posset exire et ad proprium cont‘ugium facere.

Tunc idem F. divina se manu percussum fore intelligens, cum Romanis utcumque composuit et VIH idus

augusti non sine manifesta confusîone recessit. Mortalilatis tamen pestilentia ipsum nichilominus sequebatur ; et

cum in antea procedere conabatur, post se mortuorum stragem cum mestitia relinquere cogebatur. Arma vero

et reliquus Teutonicorum pretiosus apparatus perierant siinul cum dominis, et omnis gloria eorum t'uerat ad

nichilum ex iudicio divino redacta. Dum autem idem Fredericus cum luctu morientium et infirmorum gemitibus

pervenisset Lucam, et vellet per stratam publicam et montem Burdonis transire, prohibitus est a Lombardis ne

ipsorum terram ingredi attemptaret. ldeoque a marchione Malaspina securo impetrato ducatu, apud Pontem

Tremulum divertit a publica strate, et exinde iter suum per convallium concava et aspera montiùm dirigens, non

sine multa rerum suarum direptione tanquam prol‘ugus transivit iuxta Terdonam, et tandem cum paucis pervenit

Papiam.

Set quod erat valde mirahile in oculis omnium, neque recordatio tantorum malorum que

crudeliter exercuerat, neque recentia flagella sibi a Deo et beato Petro illata duritiam et feritatem cordis illius

emollierant, vel ad bonum faciendum converterant. Quippeipsius natura in malum ab adoiescentia sua

prona fuit

et semper in idipsum fore proolivior creditur. Unde civitates Lombardie que iamdudum in se ipsis atrocitatem et

sevitiam ipsius experte fuerant, videntes propositum et voluntatem eius contra se ferventius solito exardescere,

communi deliberatione firmarunt ut de tota eum Lombardia deberent expellere, qui totam Ytaliam in probrosam

servitutem nitebatur reducere. Ideoque congregata fortium virorum militia, eundem F. de Papia exeuntem aggressi

sunt, et tanquam violatorem et destructorem Iegum et constitutionum orthodoxorum imperatorum, necuon a

Romana ecclesia excommunicatum, prosequi non destiterunt, douce de cunctis Lomhardie finibus violenter eice-

rent et transalpinare compeilerent.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ent, que Lombardis in futurum secura

, Teotoniois vero maximum preberet ohstaculum. Anno igitur dominiee Incar-

nationis MCLXVIII, kal. maii, indictione I, anno autem pontificatus domni Alexandri pape Vil“, Cremona cum

Van. - 13 perierat — 18 Terdonem -— 21 exercuerant —- 34 10m., spatio relicto.

NOTES E XPLICA’I‘IVES.

t. L'archevêque Reinold et son frère Ludolf de Dassel.


Generated on 2013-08-15 16:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

al) int‘antia sua

t0

20

30
BOSON. — ALEXANDRE lll. ato

Mediolano et Placentia in manu valida pariter convenerunt contra rebellionem Papiensium et marchionis Montis-

ferrati ad villam que vocatur Rovoretum. ibique ad honorem Dei et beati Petri et totius Lombardie construende

civitatis ambitum designarunt, et locum ipsum spatiato fossato clauserunt. flonvenerunt ergo illic ad hnbitandum

cum familiis et omnibus bonis suis universi habitatores qui morabantur in circumpositis villis, videlicet in Marengo,

s Gamundi foro, Bergulio, lluvilla et Soleriag et repente facta est civitas magna et fortis. Ut autem gloriosior ubique

haberetur atque famosior, placuit omnibus ut ipsa civitas pro reverentia beati Petri et pape Alexandri imperpetuum

nominaretur Alexandria. Est autem posita in territorio ameno et t'ertilissimo, secus stratam publicam, munita

undique tribus fluviis et habundans bonis plurimis Et in primo quidem anno habitatores eius inter milites et

pedites bellicosos usque ad quindecim millia excrevisse asserebantur. In secundo quoque anno eiusdem civitatis

to consules ad presentiam dompui Alexandri pontificis venerunt Beneventum, efferentes ei et per eum sancte Romane

ecclesie ipsam civitatem in ius et proprietatem eamque beato Petro tributariam sponte fecerunt ; insuper sibi

et successoribus suis iurarunt fidelitalem', quam annis singulis consulatus et populus Alexandrinus sicut spopon-

derunt perpetuo innovare debebunL Quibus rite peractis1 consules ipsi cum gratia et exultatione ac benedictione

ipsius pontificis ad propria ductore Domino redierunt.

ts Eodem tempore idem pontifex Vestanum et Caiacensem episcopos de symonia impelitos atque convictos

deposuit.

Accidit etiam quod iohannes presbiter cardinalis quondam tituli sancti Martini. qui a principio huius scismatis

cum Octaviano et Guidone Cremensi Ecclesiam non destitit persequi7 cum extra Viterbium equitaret, subito

corruit. et confractis cervicibus impenitens vitam pessima morte finivit. ipse quoque G. Cremensis, qui in scisma

ao octaviano successcraL incurabili morbo percussus in pede necesse habuit claudicare dum vixiL

Romani autem, cum in Teutonicos illatam sibi atrocem iniuriam vindicare non possent, ad Albanenses ea

occasione se converterunt quia cum imperatore adversus eos steterant etoffendere presumpscrunt ; quos tamdiu

ostiliter impugnarunt donec eorum civitatem funditus destruxerunt. De Tusculanis quoque et aliis circumpositis

fortioribus locis pro consimili causa itidem facere nichilominus laboraruntg set quia eorum iniustis conatibus

ea Ecclesia non consensit, licet inviti ab huiusmodi proposito destiterunt ad modicum tempus.

interea llemmanuhel magnus constantinopolitanus imperator. cum videret F‘. dictum imperatorem ecclesiam

Romanam et Alexandrum papam vehementer cum scismaticis impugnare ac persequi. misit Beneventum de

maioribus imperii suiapocrisiarium cum inrncnsa multitudine pecuniarum ad presentiam ipsius pontificis. loquen-

tem in hec verba : a Domnus imperator iamdiu desiderio desideravit honorare et exaltare matrem suam Romanam

» ecclesiam et personam vestram. Nunc autem cum videat eundem F. eius advocatum, qui ex officio suo eam
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

» deberet ab aliis tueri atque defendere, factum esse ipsius impugnatorem ac persecutorem, magis vult ei servire

u atque succurrere. Et ut temporibus istis illud evangelicum arlimpleatur verbum : Et [ici unum oui/c et unus

» pastor, ecclesiam suam Grecam in eo statu in quo antiquitus fuisse dinoscitur eidem Romane ecclesie umre

Van. — i Plancentia - i2 fidelitatcm supplevi. — 29 exultare <ecclesiam>

NOTES EXI'LICATIVES.

1 Je supplée ce mot d'après le texte du serment prêté au pape dans lc regi-atra d'tnnnccnt lll tvllLtilz Migne, P. L.l [, ccxv,
Generated on 2013-08-15 16:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

par les magistrats d'Alexnndrie. le 2 janvier tlüt). Cet acte figure p. eins cf, Fabre, Le liber censuum. p. tu b, note 6.
420 BOSON. — ALEXANDRE III.

» desiderat atque subicere, dummodo sibi velitis sua restituere iura. Unde rogat et postulat quatinus, predicte

» ecclesie adversario imperii Romani corona privato, eam sihi, prout ratio et iustitia oxigit, restituatis. Pro cuius

» rei complemento quicquid videritis necessarium in sufficiente pecuniarum efl‘usione atque in potentia et virtute

» armorum, iuxta vestrum beneplacitum paratus est elargiri et solvere absque mora. » Quibus auditis, pontifex

‘J!

cum episoopis et cardinalibus atque nohilioribus Romanorum consilio diutius habito respondit hoc modo supra-

dicto apocrisario : « Nos agimus gratias domino tuo imperatori tanquam christianissimo principi et devotissimo

n beati Petri filio, ex devota et frequenti visitatione sua et de ostensione bone voluntatis quam erga sanotam

» Romanam ecclesinm gerit. Eapropter et afl‘ectuosn eius verba libenter audimus, et postulationes, in quibus

» secundum Deum possumus, paterna benignitote admittere volumus. Ea vero que postulat nimis alta sunt et

» valde perplexa; quibus pro sua dit‘ficultate oviantibus sanctorum Patrum statutis assensum prebere sub huiusmodi t0

» conventionihus non possumus nec debemus, quia ex officie nobis a Deo commisso pacis auctores nos esse

» convenit ac custodes. » Sic igitur, excussis ab omni munere ipsius pontificis manibus, cum tota pecunin quam

detulerat iamdictus apocrisarius rediit ad dominum suum, subsequentibus eum duo ex cardinalibus quos ad

eundem imperatorem idem pontifex destinavit.

Eodem tempore, Guido Cremensis, dum apud beuti Petri ecclesiam incubaretet in incepto sui erroris pertina- t5

citer moraretur, ah eodem apostolo canori morbo in renihus est peroussus cum pulmonis anelitu ; tomdiu elmisit'

fetidam saniem doneo infelicem spiritum impenitens exhalavit et pessima morte succubuit. Unde quidam metro-

graphus metrice oecinit, dicens 2

Corruit insnni Guidonis et Octavinni

impia mniestas, intempestiva potestns. E10

surgit Alexnnder ratione, fide, Petrus alter;

stat nuno in petra post hec statuendusin ethra.

Sublatisigitur de medio desolationis sue duobus capitihus, residua scismaticorum turba in desperationis bara-

tro constituta, cum nullus de Ecclesie corpore superstes existeret quem sibi preficere possent, assumpserunt

quendam Iohannem, quondam abbatem Strumensem, virum apostaiam, lubricum, voracem atque girovagum, et 95

non sine risu et multorum ludibrio in cornutam tertiam bestiam erigentes in oathedra peslilentie, tnnquam per-

fidietpertinaces ipsnm abominationem adoraverunt et venerari instinotu diaholico presumpserunt. Ilic aposlaticus

homo cum pI‘o suis meritis sperneretur ah omnibus bonis et odiretur, adhesit pravis et sceleratis quorum

prepositus et princeps diutius exstitit. Cuius fautores ac domestîci familiares solummodo Iuerunt npostate,
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

lenones, sourre, fugitivi ex monasteriis et pro suis sceleribus dampnati, fures quoque et rnptores qui sibi egeno 30

et pauperi viatorum et peregrinantium spolia conferebant.

Interea imperator F., videns duas quas erexerat statues ex divino iudicio corruisse atquo tertiam non de

corpore Ecclesie, set de complicium suorum collegio fuisse assumptam pariter et ereotam, doluit usque ad

precordia, eo quod pars eius ad nichilum devenisset et Alexandri pape causa convalescens in melius sempel'

proficeret. Set ne in suo mulo proposito superari videretur et omnino cont‘undi, simuiavit sicut homo callidus et 35
Generated on 2013-08-15 16:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VAR. —— M (dure) non — quia] qui — 16 est percussus conieci : ei apparuit cod. — 2l [ide ratione — 27 inslintu
BOSON. — ALEXANDRE m. 421

valde astulus predictam besliam venerari, et precepit fautorihus suis ut eam manutenei‘ent et sustentarent. Post

aliquantulum vero temporis ad consuetu et callida se argumenla convertens, ut omnium favorem posset acquirere,

bonam voluntatem et pium desiderium de reformanda Ecclesie atque imperii pace habere fraudulenler ostendit.

Quippe in tanlum se ipsum callide humiliavit quod episcopum Babenbergensem, qui corde catholicus semper

5 extiterat, usque Benevenlum ad presentiam pape Alexandri transmitteret; cui dederat potestalem ut cum eo

iuxta formam capilulorum que sibi commiserat concordiam el. pacem firmaret. Iniuncxil eliam sibi ut hec

omnia eidem pontifici solummodo revelaret. Quod quidem, sicut postmodum claruit, hac astutia fecisse dinoscitur

ut inter Ecclesiam et Lombardos scandalum poneret et eos ah invicem separaret. Pontifex autem uhi adventum

ipsius episcopi pro certo cognovit et de Lombardorum causa nichil ei fuisse commissum, non duhilare potuit,

10 sed presentiens versulias et artes miitentis, ideoque cum episcopis et cardinalihus deliberalo consilio, ad Lom-

bardos litleras et nuniios feslinanler direxit, eoi'um dubia et nutanlia corda firmavit, et ni de singulis civilatibus

unum discretam et ydoneam personum que vicem generalitutis haheret ad eius presenlium destinarent eis

suadendo mandavit, cum quibus verhum pacis et concordie quod idem episcopus defei'ebat tracture volebat. et

quicquid exinde agendum foret cum eis disponere pariter et. ordinare. Unde factum est quod quidam fideles

iäao sapientes viri a Lûmbardorum communilate sunt electi et ad presentiam eiusdem pontificis destinali.

Accessit aulem iumdictus episcopus ad partes Campanie, et eidem pontifici adventum suum nuntiavit, rogans et

ohsecrans ut quia terram Sicilie regis intrare prohibitus fuel-ai, ad Campnnum heati Peiri patrimonium pro col-

loquio secum hnbendo dignaretur reverti. Placuil. ei'go ponlifici ut ad preces illius cum fratrihus suis et Lom-

bardorum legatis de Benevento asceuderet in Cumpaniam et in civitate Verulana 'sepedictum episcopum

20 expeclaret. Allera autem die, cum pontiiex de more in pleno consistorio resideret, idem Pabenbergensis advenit

et unie conspectum pape Alexandri reverenter accedens ndoi'uvit eum et dixit 2 « Dominus meus F. imperator

» misiL me ad vos et disu'icle iniuncxit michi ut vobiscum seorsum loquar et vobis solis en l'evelem que michi

» dicenda conmisit. » Cui cum pontii‘ex sepe ac sepius dicerel: « Inutile penitus est ni michi soli ea exponas

» super quibus absque notilia et consensu Iralrum meorum et eorumdem Lombardorum nulium tibi debeo

‘23 » responsum », vix tandem ab ipso potuit obtinere ut ipse pi'ius eum solus audiret, et poslmodum quibus vellet

uudilu communicarel. Audivit itaque diligenter illum seorsum pontifex, sicut peliit. Episcopu's vero post multa

et varia que poniifici revelavit firmiter asseruit quod in personam eius nichil ulterius agere imperator volebat,

sel. omnes ipsius ordinaliones quas fecerat rates haheret et ah aliis teneri iuheret. De papaiu vero et obedien-

tiu sibi tenenda ita implicite loquebatur et velate quod ex verhis eius catholicum sensum capere minime poterat.

30 Cum autemimportune sibi ac vehementerinstaret, ut super hiis non in parabolis setin veritate apei'tissime loque
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

retur,confessus est quod dislricte pi'ohibitus verbe ipsa nec exponere audehut nec mutare. iliis igitur auditis,

cum nichil amplius ah eodem episcopo elicere posset, ad secretiorem cameram ubi fratres cum Lombardis dimi-

semt poulifex I‘GŒBJVÜ. et audita eis universaliler retulil ‘.

YAn. — 3 pace 0m. —-— 11 civilalibus male post generaliiatis reîectum est —- 19 ascendcre.

NOTES EXPLICA’I‘IVE‘S .

1. Il manque ici une phrase pour introduire le discours qui suit, adressé à l'ambasnadeurde Frédéric.
Generated on 2013-08-15 16:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

LIBER PONTJFICALIS. t. II. 5'


4-22 BOSON. — ALEXANDRE III.

u Prudentiam tuam, dilecte in Christo fratery valde miramurq quod huiusmodi legationem ad nos qui calli-

» ditates et astutias mittentis non ignoramus quasi nescius detulisti. cum enim, sicut asseris, idem imperator

» factas a nobis ordinationes iam, neo gratins, velit recipere atque ab aliis ratas haberi et in persona nostra non

ut consentiaL qui, licet indigniy canonice tamen beato Petro in sede apostolica successimusl quid aliud est agere,

» nisi Deum venerari et colere et ex parte ipsum negare ‘7 Causam nostram tota Dei Ecclesia cum aliis regibus 5

» et principibus christianis iam indicavit canonicam et nobis usquequaque obedit. Si ergo inter oves quas

n Deus beato Petro pascendas conmisit vult numerari, cur amplius differt eidem apostolorum principi cervicem

n suam flectere et catholice unitati se aggregare? Nos vero, si per eum non steterit, parati et prompti sumus

» pre ceteris mundi principibus honorare ipsum ac diligere, et suam sibi iustitiam integre conservarei dummodo

n matrem suam sacrosanctam Bomanam ecclesiam que ipsum ad imperii culmen evexit, filiali devotione diligat to

n et suam ei libertatem conservet. » Post hec autem, ita increpatus et fraternaliter commonitus, idem Pabenber-

gensis a Lombardis conductus ad Fredericum reversus est.

cum autem apud civitatem verulis pontifex moraretur et Romani Tusculanos acrius solito impugnarent, Rayno

eorum dominus, nimio terrore perterritus. contra fidelitatem quam eidem pontifici fecerat, lohanni Maledicto,

qui a Frederico Urbis prefectus factus fuerat, lllusculanam civitatem sicut stultus et insipiens in concanbium dedit 15

et populum Tusculanum a fidelitate qua ei tenebatur absolvit. Data itaque ipsa civitate in manu et potestate ipsius

Iohannis, recepit ab eo Montemflasconem et burgum Sancti Plaviani cum pertinentiis suisl que ad proprium

ius beati Petri tantummodo spectare noscuntur. Super hiis ergo Alexander papa, cum videret beati Petri

patrimonium ita insolenter distrahi et dcnariy adversus utrumque non indignari et graviter commoveri non potuit

quippe medietas i Tusculani cum ltlonteflasconis et burgo Sancti Plaviani iure proprietatis ad solam liomanam eccle- 20

siam spectat. Ex alia parte Romani utrosque habebant exosos, set ut possent adipisci dominium, Tusculanam

civitatem ipsam continuis asultibus vehementius infesfab

antg unde iohannes Maledictus non mediocriter territus.

relicta eadem civitate aufugit Nichilominus quoque R

ayno se omnino deceptum fore persentiens. spretus et

pulsus a militibus et populo Montisflasconis, terram ipsam reliquit et nimio rubore confusus ad Tusculanos quos

inconsulte dimiserat voluit remeare. Set quia eos a dominio suo et fidelitate absolverat et alio dominio temere 23

subiecemt, non solum recipere ipsum spreverunt1 set etiam de cunctis finibus suis propulsarunL cum igitur omni

esset consilio et auxilio destîtutus, ad matrem suam Romauam ecclesiam quam temere leserat convolavita et tam-

quam filius prodigus a domno Alexandro papa et suis fratribus indulgentiam et misericordiam postulavity
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ponens se ipsum et quicquid iuris videbatur habere in civitate 'l‘

usculana in eorum beneplacito et misericordia.

Set populus

rrusculanus iam prevenerat ipsum Raynonem. et se ac civitatemv quantum in eo erat, sub dominio 30

beati Petri et potestate ipsius pontificis sponte tradiderat.llnde factum est quod ipse R. de ipsa civitate donationem

per publicum instrumentumy sicut inferius continetura eidem pape et successoribus suis fecit.
Generated on 2013-08-15 16:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

In nomine Domini. Anno dominica incarnationis M°C°LXX°

, indictione 1H, ponit-fortius damni Alaranzlri 111

anno XI, mense augustoy die VIII. Ego Rag/no

t filius quondamT/zolomei de rusculano1 lzac presmzlidie1 nulla

VAR. —— 4 est om. —- 28 et ante suis om.

NOTES EXPLICATIVES.

‘L Les titres sont dans le Liber Cemmum, nm 99, ea H0; Theiner, Con’. dipl. t. I, p. lh 16.
BOSON. —- ALEXANDRE 1H. 423

contradicente vel pro/Libenle aut vim in/erente, set mea bona voz‘unlate proprio et spontanea, in presenlz‘a sub-

scriptarum personarum, videlicet H. Hostiensis, Bornardi Portuensis episcoporum; Hu. tituli sancte Crueis, I.

tituli sanctorum Io/Lanm's et Pauli, V. lituii sancti Petri ad Vincula, Al. tituli sancti Law'entii in Lucina, B.

tilulz' sancle Pudenliane, P. tiluli sancti Lanrentii in Damaso, I. liluli sancti Mai-ci, T. tituli sancti Vilalis pres-

5 biterorum cardina1ium;1. sancte Marie in Cosmidz'n, A. sancti T lzeodori, C. sancti Adriam', H. sancti Eustacln'i,

V. sanclorum Sergiz' et Bac/11', P. sancte Marie in Aquiro diaconorum cardinalinm, absque omni conditione,

preterquam ad misericordiam veslram, dono, trado, concedo, renuntio et dimitlo vobis, domino meo Alexandra

pape, elper vos veslris callwlicis successoribusel sancte Romane ecclesie, civitatem Tusculanam cu/n arce eiusdem

civitatis, cum domibns, feodis, placilis, bandis, z‘ustitiis et universis usibus et pertinentiis suis, posila non [ange

10 où Urbe, sicut inter suos fines eoncludilur, cum lem'is cullis et incultis, vineis, orlis, silvis, caslag)wtis,[n'atis,

pascuis, aquz’s aquarumque decursibus, m‘olendz'nis et quicquid vel quocnmquc modo in eadem cioilate et ez'us

arce vel lerrilorio lzeredizario iure, sive per tenimenta vel fonda seu quocumgue titulo, a predecessoribus vestris

vol a voln's au! a predieta sacrosancta Romano eccleïsia ego velpredecossores mei a/iquando lenuimus, possedimus

au! habuimus seu lzabere visi sumus. E! a!) lzac lwra in antea poteslalem lzabealz's in ea intrandi, lenendi,

15 possidendi, disponendi, laborandi, fruendi, placilandi, infeudandi, et quicquid vobis placueril et successoribus

vestris et sancte Romane ecclesie perpetuo faciendi. Ego autem tam pro me quampro omnibus lzeredibus mais

hec oinnia promilto ooois vestrisquo successoribus ad z'uslitiam defendere ab omni Iwmine, si opus et necesse

fnerit. Quod si non fccero 11e! naluero oui non potuero, sive, quod Dcus avertat, aliquis meorum successorum

sen quih‘bet alias nomine meo vel nomine successorum mourum au! Izeredum contra 11cc que prescripm szmt

2o venire quoquo modo presnmpserimus, componemus voln‘s pro pana ccnlum libras auri, et soluta pena carta Izec

firma permanent. Qnam scrioere rayavi Ac/zillem scriniarium sancle Romane ecclesie, zn mcnso et mdzcnone

suprascripta.

'14 Signum mnnus llaynonis lmius carte rogatarii. Io/zannes de Supino teslis. Pelrus de b'abuco lestis. Petrus

bulicnlarins teslis. Matlafellonus nepos domni pape teslis. Galiata teslis. Albertus lzosliarius testz's.

2;; Ego Achilles scrinùu'ius .sancte Romane ecc/esie complevi et absolvi.

lliis itaque 110c modoperactis, Alexander papa Petrum de Gaieta subdiuconuul suum et nobilem virum lohannem

it,quat'111us eandem civitalem cum superiori arce in proprietatem et dominium sedis

de Supino Tusculanum premis

a factum est et recto completum. Ipse vero, celebrata Nativitate

apostolice vice sua reciperent. Quod absque m01-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

beate Marie, cum fratribus suis de Verulis miens et v

e civitatem ipsum intravit, et in pulutio ipsius urcis tanquam dominos par XXVl menses resedit ’.

uctionem illius loci non mediocriter intendebat, contra ipsum ponlificem

ersus T usculanum procedens, in vigilia sancti Luce cum glo-

301'111 et 1101101‘

Ceterum populus Romanus qui ad destr


Generated on 2013-08-15 16:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

super 110c valde indignatus est et nimis commotus, proponens cum typo superbie quod civitatem ipsam per

VML- 2 Bernardus — 23 rogaturi — 29 sancte Lucie — 30 XVI — 32 comotus.

NOTES EXPLIGATIVES.

1 Les datesdes lettres ponttficales obligent àcorriger le texte en Anagni, Segni; il se trouvait dans cette dernière ville le 13 oc-

deux endroits "1 écrire sancli Luce (18 octobre) au lieu de sancte tobre ; le 30 du même mois une de ses lettres est datée de Tus-

Lucie (l3 décembre)etXXVImens. au lieu de XVI. Alexandre partit culum. où il fil séjourjusqu'ùnjalivieruîä.

de Veroli le 12 septembre “70; il s'arrêta à Alatri, Ferentino,


424 BOSON. — ALEXANDRE III.

quam populus ipse tam grave infortunium recenter passus fuerat neque tueri debuerat neque recipere.Minabatur

et inmoderatis clamoribus quod nisi locum ipsum omnino desereret, pro suis viribus niteretur inferre sibi

quicquid mali vel contrarietatis agere possent. Cui licet benignus pontifex in omni mansuetudine ac patientia

responderety et manifestam iustitiam quam sedes apostolica in eadem civitate iamdiu habuerat diligenter osten-

derety promittens quod de ipso loco qui ad manus Ecclesie devenerat Romana civitas bonum assidue consequetur 3

et nil mali ulterius exinde sibi proveuietg nullatenus tamen populum ipsum placare potuit vel a sua pravitate

retrahere Quippe a tempore beati Pauli populus ipse patribus omnino dissimilis factus est et cotidie in deterius

labitur. Quid enim tam notum seculis quam protervia Romanorum? Sunt enim seditiosi invicem et emuli in

vicinos; subesse nesciunt et preesse non norunt, superioribus infideles et inferioribus inportabilesg docuerunt

etiam linguas suas grandia loqui cum operentur exigua. Set iam ad proposita redeamus. ‘0

cum igitur idem populus contra eosdem rfusculanos absque ratione et iusta causa insurgeret et nec personis

nec bonis eorum parceret, vineas et segetes hostiliter devastaretl pontifex patienter sustinuit ut eius familia vim

vi repelleret et suis adversariis tristem vicissitudinem redderet. Tunc exeuntes quidam milites de Tusculano cum

quibusdam peditihus ad exitus viarum et ad pascua iumentorumy audacter capientes homines et iumenta

quecumque invenerunt usque ad portas Urhis, reduxerunt ad propria innumerabilem animalium multitudinem l5

sine dampno suorum. Sic itaque diebus ac noctibus facientes. ita districte llomanorum protervia coacta est, quod

ab Urbe usque Tusculanum securus nemo exibat et arare vel seminare tute non poterat. Post multa vero dampna

hinc inde collata1 post varia colloquia communiter habital in hoc tandem utraque pars sponte convenitq ut pro

urbis Romane honore ac pace pontifeL tanquam pius et communis paterv muros Tusculane civitatis ad extimatam

mensuram usque ad inferiores partes arcis permitteret diruig propter hoc autem populus ltomanus omnes '30

otrensas quas rPusculani intulerant ei penitus remittere et condonare atque veram et perpetuam pacem dare

firmiter spopondebat. insuper ut omnis dubitatio de universorum mentibus penitus tolleretun tot iuramentis

Romnnorum civium pacem ipsam firmare promittebat quot eidem pontifici et ifusculanis complaceret. Unde

factum est quod octingenti viri ex eodem populo nominatim ad petitionem ipsius presulis et Tusculanorum volun-

tatem, unus in animabus totius populi pariter acclamanlis, sicut promissum fueratv super sacrosancta evangelia 25

iuraverunt.

Peractis igitur iurameutis et aliis conventionibus utrimque rite dispositis. cum exteriora valla fuissent iam

complanata, turres quoque site super muros anteriores consternate iacerentv et ipsorum murorum fortitudo

conquassata foret atque confracta. populus ipsey iuramentorum suorum oblitus, non est contentus prefixam sibi

mensuram sicut fuerat constitutum servare, setcontra datam fidem et prestita iuramenta. contra etiam prohibi- 3o
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tionem Alexandri pape suorumque fratrum1 omnes muros civitatis usque ad arcem a fundamentis impudenter

destruxiL Quid ergo nunc de populo Romano dicere in veritate possumus, nisi quod peccatis exigentibus eorum

infidelitas et inconstantia in universo mundo annuntiancla est? quamvis autem pravus et inmitis atque indo-

mitus sit, quia tamen ipsius cura specialiter incumbit Romano pape, dissimulare nullo modo debet ut eius

aversionem paterna benignitate non ltoleret et ad bonum in quantum potest revocare non stt1deat. Sane cura, se

non curatio, ab eo exigiturq sicut per evangelistam diciturz Cumm illius habe, non « Cura vel sana illum m
Generated on 2013-08-15 16:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VAR. — 22 toleretnr - 27 utriusque - 35 tolleret


BOSON. - ALEXANDRE III. 425

Quippe «Non est in medico semper ut relevetur eger ». Loquitur quoque Apostolus et dicitz Plus omnibus

laboravi Non ait : « Plus omnibus profuì, aut plus omnibus fructificavi ». Alioquin noverat homo quem Deus

docuerat quia unusquisque secundum laborem accipiet. non secundum proventum. lluius ergo rationis debito

provocatus beatus pontifex Alexander populum ipsum cuius cura sibi a Domino commissa est et cuius iniquitates

atque peccata portare tanquam christi vicar-ins debet, dissimulatis oti-ensis ad rectitudinis viam et ad bonum

faciendum convertere instanter pro viribus laboraviL

Per idem tempus rumor valde tristis de interfectione sancti Thome cantuariensis archiepiscopi contra regem

Anglorum ad aures apostolice jsedis pervenit Crescente autem ipsa infamia, rex non inmerito timuit ne in

personam eius ecclesia Romana tantum flagitium graviter vindìcaret, si eius innocentiam manifestius non

l0c0gn0sce1'et. Misit ergo viros ecclesiasticos ac prudentes ad presentiam summi pontiticisy tribuens eis potestatem

ut in animam eius iurarent quod de ipsa interfectione unde infamatus fuerat rex ipse in propria persona iuraret

ad mandatum eiusdem pontificis stare. Venientibus autem nuntiis ipsis apud rllusculanum in quinta feria maioris

hebdomade ante Paschay- cum pontifex de consueto more ad ecclesiam vellet accederey apostolico se conspectui

presentarunt et quod eis ab eodem rege impositum fuerat exponentes, iuramentum sicut diximus facere optule-

l5 runt Tunc pontifex, habito fratrum suorum consilio1 exivit foras in consistorio1 et in communi audientia, sicut a

cardinalibus distinctum fuit et computatumq ab eisdem nuntiis iuramentum ipsum recepit et indutias regi

concessit. Unde factum est quod duos ex fratribus suis1 A. tituli sancti Laurentii in Lucina et T. tituli vestine

presbiteros cardinales ad partes Gallie pontifex destinavit, quatinus eis presentibus ibi reatus seu innocentie regis

claresceretl ubi tam detestabile flagitium fuerat perpetratum.

Q0 Rex verol ubi legatorum sedis apostolica presensit adventum1 relictis omnibus imminentibus sibi negotiis que

ter in Normanniam rediit et apud Chan l secundo ad eorum presentiam cum

tunc in ybernia exercebatj festinan

sit, paratus eorum stare mandato, sicut per nuntios

episcopis el baronibus suis humiliter ac reverenter acces

issu-m. cum autem nullus appareret qui super imposito sibi crimine ipsum impeteret,

suos ante fuerat comprom

c baronum et aliorum tam clericorum quam laycorum multitu-

rex coram eisdem legatisg adstante episcoporum a

‘25 dîne, se in propria persona hoc modo purgavit :

Ego H. raz iuro super hec sancta Dei evan


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

fieri preccpi ; et quando facinus ipsum perpetrata": cognovi, t

-fectum. Set in hoc me non valeo exam-arc quad occasione commotionis

um conceperam intel-fcetus non fuerit. Pro quo realu,

antum dolui et tristis effectus sum quantum si

proprium filium meum coynovisscm inter

et iracnndicl mee quam adversus eundem sanctum vir


Generated on 2013-08-15 16:05 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

30 quia causam necis eius dedisse videar-1

dilutiane flierosolymam destinabo pcr annum

Signum quoque dominica crucis us

persona illuc pro/iciscazg nisi remaneam de licentia Romani ponlificis. lllicitas etiam consuetudines quas

temporibus meis in tota terra mea inlroduri penitus casso et eJ: hoc nunc observari pro/liber). Appellationes vero

35 ad apostolicum sedem de cetero libere fieri permittam et in hoc neminem pro/zibeba Preterea ego et maior

ibidem mansuros, vel tantum eis pcrsolvam unde totidem milites

ibidem per annum valeant retinere que ad triennium accipiams cl in propria

VAR. — i relev. <ut> - l3 consulto.

NOTES ExPucATIvEs.

1. La ville de Caen.

gelia quod mortem sancti T/wme neque cogz'tavz', neque sciui, neque

ducentos milites sub expensis meis ad defensionem christianitatis absque


426 BOSON. — ALEXANDRE HI.

donec ipsz' nos cal/2015003 reges tenuerint.

Dum autem hec in Galiia agerentur, Romani persistantes ininsipientia sua, cupientes ad eos reverti pastorem et

ecclesiis suis debitum exercere officium. Eis ergo verbum Dei spernentibus quod primum ipsis evangelizandum 5

fuerat, pontifex de Tusculano cum iratrihus suis exivit et ad beati Petri Campanie patrimonium quousque meliora

beate Marie, convocatis episcopis et abbatibus Campanie, apud Signiam in honore ipsius specialiter missarum

soiiempnia celehravit et passionis eius diem IIII ka]. ian. perpetuo agi constituit. Unde ocoidentalis ecclesia exul-

tavit in gaudio magno et gloriosi martyris nomen augebatur quotidie in ostensione virtutum, ita ut ab extraneis

etiam gentihus de celebri ceiebrius haheretur. Per ipsius merita omnipotens Deus evidenter mortuos suscitavit, 45'

cecis quoque visum, surdis auditum et claudis reddiditgressum, mundavit leprosos, curavit infirmes, demoniacos

liberavit, et alia muita mirabilia per eum nichilominus voluit mirabiliter operari ; ideoque plurimi fidelium in

Post mortem vero eiusdem martyris hiennio iam elapso et tribus mensibus, non absque divine ultionis iudicio,

sicut creditur, accidit quod maior fiiius predicti regis Anglorum quem paterno aii‘ectu ipse in regem subiimaverat 20

Deinde maximi utrinque parati exercitus, et rex iunior una cum socero suo rege Francorum Normannie fines

adversus patrem pugnaturus ingreditur. Econtra rev maior Anglorum in manu forti dei‘endere terram suam

nichilominus eiaborat et vim vi repeilere omnimodis nititur. Nec mora, bellatores undique ad arma prosiliunt,

Van‘ — 1 minime reccdemus 0172.; c/‘. adnotalioncm infra pasilam à 12 et 0m.

quamdiu vos sicut antecessores vestros et catholicos reges ha-

iace de ces deux mots, les manuscrits buerint, minime l-ecedelis » (Savile, Scr. rerum AngL, p. 530).

2. Le pape se retira a Segni, où il s‘journa depuis le 27 janvier

ii'l3jusqu'aux derniers jours de mars suivant. A partir du 28

mars il résida à Anagui. Les termes dont se sert Boson

_ .ÿ . u quousque... provideat Dominus » supposent que ce qui pré-

pari historien Roger deHoveden : a Et iurastisnmbofle mi et son cède a. été écrit avant que le pape n’eùt quitté Anagui pour se

iris) quod apapa domno Alexnndroet catholicissuccessoribus eius rendre à Venise (décembre 1176).
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-15 16:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
BOSON. — ALEXANDRE III. 427

vastatrombus et detrimentis utrorumque regnorum pro sui officii debito cupiens providere, misit ad partes illas

e latere suo P. tituli sancti Grisogoni presbilerum cardinalem, cui dedit in mandatis ut ascitis secum episcopis

et aliis religiosis utriusque partis, operam et studium diligenter impenderet qualiter reges ipsi possent ad pacem -

et concordi-am unammiter revocari. Unde factum estquod in tempore congrue adveniente ipso legato, ecclesiarum

5 prelati et alii religiosi ac prudentes viri cum eodem legato partes suas ita ferventissime interposuerunt1 quod

utramque partem ad unitatis et pacis bonum cooperante Domino revocarunt.

Eodem lempore,in anno xv pontificatus domni Alexandri pape, Fredericus imperator dictus ad suggestionem

Papiensium et marchionis de Monteferrato quinta vice in Lombardiam hostiliter remeaviL 'l‘ransivit enim per

montem Senisiuml et in multitudine gravi descendens ad planitiem, lll kal. octobris castrametatus est iuxta

to Secusiam. Altera autem die, conceptam furorem amplius occult-are non valens, in primordio detestabilium operum

suorum civitatem ipsam combussiL et exinde acies suas versus Astam ad exercenda reliqua mala dii-exit

llabebat enim circa se multitudinem copiosam barbarice gentis. homines assuetos in bellicis artibus, viros

nequissimos, rapaces et desperatos. quos de Flandria et circumpositis locis collegerat, et quos neminem amantes

amat nemo. Lombardi vero in uno spiritu et una voluntate coniuncti1 quoniam ipsius Frederioi reditum ex longo

ts presenserant1 civitates suas et arces bene muuierantl et ad resistendum sibi in faciem tanquam viri bellicosi et

potentes intrepidi existebanL Miserunt itaque ad subventionem Astensiurmqui secum iamdiu confederati fuerantq

viros industries, in consilio valde providos et in armis probatos, quatenus eosdem Astenses contra impetum

supervenientis hostis animosiores redderent, et, cum res exiger-et, pro sua libertate manutenenda eorum exhor-

tatione fortius dimicarent. llli vero deterius sibi providentes in posterum, impudenter recesserunt aconfederatione

um, et prostrantes se in conspectu iamdicti F. tradiderunt civitatem in manu et potestate ipsius.

se super seipsum extollons, ad dcstructionem civitatis Alexandrie, quam noviter

cum Papiensibus et marcliione Montisferrati conatus est festinare

2o societatis Lombardor

Asta itaque subiugala, idem F.

Lombardi construxerant ad honorem beati Petri1

Set quia in cunctis actibus suis Deo et licclesie adversabalur1 i

disturbavit. rllantam namque pluviarum inundutionem repente de celo emisit,

nique dispositioni eius omnipotens Deus mirabi-

liter obstitit et suum propositum

25 ut omnia flumina redundarent et in paludes c


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

conferri1 qui iam metu terribilis principis fugam paraveraL rosumpsit vires et animos atque

rsariorum multitudini de beatorum Petri et Pauli apostolorum sutfragio

confidens, postposita trepidatione se viriliter preparavit. Set quamvis asperitas yemis et imminens pluviarum ac

niviumidifficultas eundem F. ad Alexandriam dehortarentur

itatem in territorio aquoso utcumque firmavit biligenter itaque circumspiciens

uncta campestria verterentur. videns autem Alexandrie populus


Generated on 2013-08-15 16:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

de celo auxilium sibi

ad resistendum innumerose adve

aecedere. nichilominus tamen in fortitudine sua

3o processit et castra iuxta ipsam cir

quod eadem civitas preter fossata et vicinitatem fluvii llanneris nullo murorum vel turrium gauderet presidio,

despexit eam, sperans inaniter quod in primo congressu possit ipsam omnino delete. Golleotis igitur cunctis

lexandrinos gravissimum fecit assultum. Applicuit quoque ad aggeres diversi

viribus sui exercitus, in eosdem A

imicavit. Set auxiliante Domino prevaluit Alexandrinus populus, et

generis machinas et diu cum eis atrociter d

totam illam barbariem non sine occisione usque ad tentoria fugere

35 machinis hostium per violentiam captisl

' m exarsit, et ideo contra consilium et

compulit. Unde quia idem F. visus est superariy in iracundiam maiore

Van. -— 8 quinla] V — 9 Senonum - 13 amantem — 15 precesserant —- 20 prostantes


aas BOSON. —— ALEXANDRE III.

voluntatem principum suorum in obsidione ipsa quousque victoriam obtineret morari disposuiL Set quoniam

yentis asperitas imminebat et exercitus omnium patiebatur necessariorum indigentiam, equorum multitudo cepit

omnino deficere et militum apparatus modico pretio distrahi. Nec tamen pro his vel aliis difficultatibus ab

Alexandrinorum inpugnatione iracundia imperialis cessavit, licet ab eis semper tristiorem vicem reciperet. Cum

autem neque terroribus neque blandiciis neque promissionibus cives ipsos ad deditionem inclinare ullatenus 5

posset, subterraneos meatus occulte fieri fecit per quos civitatem ipsam ex inproviso intrare speravit atque

invadere Set resistente Domino inde perniciosam iacturam incurrere meruit unde in futuro victoriam et trium-

phum consequi credidit.

Et quoniam eadem civitas iam per quattuor menses districte obsessa fuerat. et in multis patiebatur indigentiam,

Lombardorum vires et suifragium communiter postulavit. Tunc inmensa civitatum Lombardie societas citissimeio

in unum convenit, et de communi omnium voluntate firmiter statuit ut cum habundantia victualium et aliis

necessariis ad Alexandriam in manu valida sine mora festinare deberet. Mediante igitur ouadragesima om-

nes civitates et nobiles totius Ligurie ac Marchie et Emilie apud Placentiam convenerunt, et rite dispositis

atque ordinatis omnibus que ad bellicos usus videbantur spectare1 cum navibus et plaustris victualibus boneratis

et armis exierunt de ipsa civitate. Processerunt autem in multa fortitudine militum et peditum armatorum. ba- 15

listarum etiam et arcariorumy versus Alexandriam, etin dominica de Ramis palmarum iuxta Terdonam castra sua,

non longius a castris Prederici quam per decem milliaria posuerunt

Ubi vero Teotonici cum Lombardis ad alterutrum se conspexerunLtimor et ebetudo mentis F. invasit, attendens

stare contra se armatorum terribilem multitudinema velut castrorum aciem ordinatam. Et exinde ad consueta

calliditatis argumenta se convertens. Alexandrinis in dolo placide locutus est hec verba : u ln crastinum sanctus ‘30

» dies veneris imminet quem omnis christianus devotissime colit, et ideo pro reverentia Crucifixi treuguam

n vobis et securitatem usque in secundum feriam ex imperiali benignitate concedo et largior. » Recepla itaque

securitatey cum singuli de populo, nichil mali suspicantesg dormirent secure in domibus suis, eorum insidiator

circa primam vigitiam noctis fortiores viros armatos in civitatem per subterraneos meatus intrare precepit. et

ipse cum toto exercitu ad portas stetit armatus. ekpectans quousque illi quos premiserat civitatem intrassent et‘lä

conclamantium voces audiretg quatenus dum bellum intrinsecus augeretur

irrueret et civitatem hostiliter occuparet. Set a Domino factum et mirabile in oculis omnium fuit quod eadem

civitas a tam perversa proditione in momento liberaretur et inventa iniquitas in perverr

querelur. Nichil enim iustius quam necis artifices sua le

, ipse de foris per portas violenter


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ge perire Non potest autem mentiri veritas que sic de

reprobis loquitur : convertetur dolor eius in caput eius et in verlicem ipsius iniqui/as eius rlcsccndel, et rursus : 30

gitur vigilatores qui custodiebant civitatem armate-

untvocibus magnis ut populus cito ad arma consurgeret

es subito expergefacti velociter convolarunt ad arma, et tanquam leones

Qui [ira/rima suo parat fovcam, ipscmcl incidit in eam. Cumî


Generated on 2013-08-15 16:11 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

rum cuneos civitatem ingressos fuisse viderent, exclamaver

et ingressos hostes expelleret Tunc civ

m beato Petro, quem ante se in albo equo et corruscantibus armis preire

cernebanLprostraverunt in terrnm, et in gladio compulerunt omnes qui mortem evaserant exire super ipsos 35

aggerem ex quibus precipitabantur inviti. omnes preterea qui de subterraneis meatibus nondum exierant

mc - 18 ebitudo — 23 domirent - 27 et] est — 30 in caput eius om. — si violatores


BOSON. -— ALEXANDRE III. tas

l0

iii

20

iii

3o

superiori terra cadente sulfocati sunt. Apertis autem portis exivit populus in fortitudine magna et exercitum

perlidi F. usque in diem sabbati percussit in gladio ita. quod usque ad ipsius castra mortuorum strages usque-

quaque iacebant ; insuper ligneum castellum quod in perniciem civitatis ex fortioribus et electis militibus

studiose armaverat, tamdiu viriliter expugnavit quousque illud cum ipsis militibus violenter combussit.

videns igitur F. divinam sibi maiestatem in omnibus adversarL timuit ne propter supervenientium Lombardo-

rum exercitum incurreret violentiam et cum rubore cogeretur ab obsidione discedere. Quocirca in proxima nocte

castra fecit comburi et in dominice liesurrectionis aurora cum omnibus suis versus Papiam iter suum direxiL Set

quoniam vitare non poterat quin iuxta expeditionem Lombardorum transitum faceret, ea astutia prope Lombar-

dos in villa que vocatur Gniguella‘ voluit castrametari. quia non verebatur ab eis ofl‘endi nisi prius ab ipso fuis-

sent hostiliter provocati. Lombardi vero nondum cognoverant ea que omnipotens Deus hesterna die cum Alexan-

drinis mirabiliter fecerat. Set ubi viderunt F. erectis vexillis contra se venientemy assumpserunt arma, et coram

eo parati ad pugnam viriliter steterunt in armis1 expectantes quid potius faciendum eligeret, an inciperet bel-

lum cum ipsis, quod minime credebatur, quia valde pauciores quam ipsi viros bellatores habebaL an quiete

castrametaretur et neminem lederet. ipse vero eadem die quam fecit nominus resedit pacifice in predicta

villa. lllucescente autem secundo die, quidam nobilium qui nulli partium habebantur suspecti prius ad F. et con-

sequenter ad Lombardos humiliter accesserunt in hec verbaz u Que maior insania vel quod excellentius malum

n excogitari potest aut operari. quam ut dominus servum sive servi dominum iure suo privare omnino conentur

n et per violentiam possidere? Sit ergo unaquaque pars suo iure contenta, et tam gravibus malis iam cessantibus

» pax optata inter vos cooperante Domino reformetur. n Tunc imperator suspirans. post multa que hinc inde al-

legata Iuerant, sic respondit : a Ego salvo imperii iure super hac controversia paratus sum stare arbitrio bonorum

n virorum utriusque partis. n Et consequenter communitas Lombardorum dixit : a Salva ecclesie Romane ac nos-

n tra libertate pro qua decerlamus, nos itidem facimus n Et statim electi sunt et F. Phylippus Coloniensis electus,

G. de Pozasca Taurinensis capitaneum et R. de sancto Nazario Papiensis; a Lomhardis vero G. Pistis de Mediolano,

G. de Gambara Brixiensis et C. de Verona ; in quos utraque pars ylariter compromisit 2. Post hec Lombardi ad F.

reverenter accesserunt et honoraverunt eum ; a quo ipsi benigna recepti et honorati sunt.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

iliis itaque utrinque ita peraclis, F. exercitum abire permisit, et cum uxore ac liliis et domestica familia in ci-

vitatem Papiam descendit; Lombardi vero ad propria cum gaudio redeuntes obviaverunt secus Placentiam cremo-

nensihus cum carrocio suo et expeditione sua. ipsi enim semper claudicaveruntin facto communitalis civitatumq

respectu amicitie Papiensiuml et ideo studiose postalios distulerunt exire, ut disturbaretur expeditio communitatis

pro retardatione ipsorum. cognita igitur quod sine ipsis facta erat predicta concordia, confusi sunt in erubescentia

sua. Tunc populus Cremonensis in consules suos nimium exardescens, civitatis sue contumeliam graviter vindi-
Generated on 2013-08-15 16:11 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

cavit, funditus diruens palatia eorum ac domos, bona omnia diripuit. et alios in loco eorum consules ipsis depo-

VA“. -— 1 et om. - 23 Nazari — 28 cremona-1

NOTES EXPLICATIVES.

1. Ce lien s'appelle maintenant 5. Giulietla. près Casleggio.

i Ce compromis a été public par Murntori. Auliq., t. IV,

p. 275; et‘. M. G. Leges, t. ll. p. H5. Boson se trompe sur les

noms des arbitres g il pai-ait les avoir confondus avec ceux qui

figurent dans lu convention du ea juillet 1177 (Mul'atori, Allltq..

Lmaa Ponrmcuns, t. ll.

t. 1v, p. 277; (Il. G. Leg., t. ll. p. 1.5l), où ils sontainsi désignés:

u Archiepiscopus Coloniensis et Guall‘redns de Plozasca et Rai-

nerius de sancto Nazurio ex parte imperatoris F.; et ex parte

societatis Albertus de uauibara Brixiensis et Gel-ardus Pistua

Mediolanensis... illud idem iurare debet unus de verona. »

5‘2
‘430

BOSON. — ALEXANDRE IlI.

sitis subrogavit. Quamvis autem Lombardorum civitates cum eodem F. de concordia et pace tractarent ad invi-

cem, cognoscenles tamen versutias hominis illius nichilominus sibi ab eo cavebant in posterum Propterea

confederationis sue iuramenta sollicitius innovarunt et in cunctis maiorem circumspectionem semper gesserunL

Fredericus vero cum apud Papiam diulius moraretur et in cunctis actionibus suis eventus semper sinistros ha-

‘ beret, ut religiosos viros et vulgarem populum sibi favorabilem redderet. pacem Romane ecclesie quam pre ceteris

rebus atfectare publice asserebat1 per se ipsum requiret-e studuit. Misit ergo per litteras et familiares suos ad

llostiensem et Portuensem episcopos et cardinalem sancti Petri ad Vincula, ut pro reformanda pace inter Eccle-

siam et imperium ad eum secure accederenti quatenus viva voce ad alterutrum opus ipsum tractare et ad optatum

finem cum honore Ecclesie possent Domino cooperante perducere. Quod verhum postquam ad aures apostolica

sedis perveniti non inmeritot suspectum omnibus fuit, tum quia preteritorum exhibitio futurorum certitudinem

demonstrabaL tum quia idem Predericus nondum videbatur ad aliqua bona opera ullo modo inclinari. verumta-

men, quoniam, secundum beati Augustini dictum, dubia semper in meliorem partem sunt convertenda, et quia pax

non solum inquirenda sed persequenda esse describitur1 domnus Alexander papa de communi fratrum suorum

consilio predictas personas plene instructas ad presentiam ipsius principis honorifice destinavit. Eis igitur segre-

gatim per diversas regiones proficiscentibus, plehs universa in iocunda eoruminspectione letabatur in Domino et

ad consignationem puerorum ipsis copiosam multitudinem infantium presentabat. Episcopus namque Portuensis et

cardinalis sancti Petri ad vincula per Spoletum et lmolam atque Bononiam honoritice transeuntes usque Placen-

tiam processerunt, ibique adventum llostiensis episcopi qui per Pisanam et Lucanam civitates cum gloria et ho-

nore transivitv per dies aliquot expectarunL lnterim vero, ut cum rectoribus civitatum Lombardie super hiis que

imposita sibi fuerant insimul haberent colloquium perrexerunt Laudam. Completo itaque ipso colloquio, audie-

runt Placentiam llostiensem episcopum pervenisse, ad cuius presentiam celeriter pervenerunt.

Ut autem ipsi tres apostolica sedis legati fuerunt insimu], nuntiaverunt F‘. adventum suum, petentes ab eo ut

quid eos vellet agere ipsis continuo signiticareL Quibus ille benigne respondens mandavit ut transito flumine

Pado ad eum secure accederent. Tune legati de civitate Placentia cum magno clericorum et militum comitatu

exeuntes, processerunt ad Padi ripam, et in preparatis navibus transeuntes1 venerunt in civitatem Papiam, in qua

honoritice recepti fuerunt et bospitati. Altera autem die, imperatore cum principibus et multo ac celebri populo-

rum concursu in publico residentey legati ad eins presentiam pariter accesserunt. Cum igitur ante ipsius cons-

pectum introirentl et prope illum ex opposita in suis faldistoriis consederent, continuo idem imperaton deposita

quod gestabat in capite pilleo, eosdem legatosy sicut relatio declaravit interpretis1 sermone teutonico salutavit,
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

addens quod adventus ipsorum sibi plurimum complacebat, et eorundem presentiam valde habebat acceptam ;

set ut considerate que gerebant proponerent ylari vultu premonuit.

Tune episcopus llostiensis stetit iu medio, et in communi audientia omnium iocunda facie ita responditz a Sa-

n lutatio tua, domne imperator, grata nobis est et valde accepta, sicut precellentissimi principis et excellentissime

» potestatis. Set in huius salutationis alloquio illud nos vehementer exasperat quod ad presens1 peccatis exigenti-

to
Generated on 2013-08-15 16:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

i5

ao

25

30

» bus, versa vice sicut optamus vos resalutare non possumus. Facial. itaque omnipotens Deus per inefl'abilem bo- ss

» nitatis sue clementiam cum sponsa sua sacrosancta Ecclesia etimperio tuo illam concordiam et unitatis pacem,

VAn. — 20 habere
BOSON. - ALEXANDRE III. 1131

n ut quod modo absque scrupule conscienlie non possumus, in proximo afl'ecluose propiliante Domino valeamus

» implore. Nos vero propter 110c pium opus quantum in nobis fuerit prosequendum ad vocationem tuam speciali-

» ter venimus, non in nobis vol de nostris meritis presumentes; set in illius fiduoia huius operis efficaciam po-

» nimus, qui cum ad predioandum mitleret discipulos suos, dicens: Ego vos elegi et posai vos ut colis et fruc-

5 1) [nm a/feralis et fi'uclus oesler maneat.... » Et incipiens ab exordio soismatis ita universa Ecclesie gravamina et

manifestam imperii deploravit iacturam, ita pro utriusque partis oonoordia et pace intrepide pororavit, ut omnes

qui adorant in verbis eius mirarentur, et gaudentes in cordibus suis ad invioem dicerent : « Non enim hio homo

» qui loquitur, sed Spiritus Dei Patris ‘qui habitat in 60. » Deinde abreviaus verbum, inperatoris duritiam in eo

maximeinorepandoredarguit, quod ubi quattuor ilie persone que de corpore Eoclesie sibi adheserant de medio par

10 iudicium Dei erant sublate, et lotus orbis uuum Romanum pontificem in patrem et animarum suarum pastorem

receperat, ipse solus non debebat unitati catholice amplius adversari, set in unam sanotam et apostolicam Ecole-

siam oredere et ei humiliter obedire. Post hec episcopus Portuensis et cardinalis sancti Petri ad Vincula oirca

eandem materiam compendiosum fecerunt sermonem, et ad pacis bonum imperatoris animum inclinare nunc blan-

dis nunc asperis nichilominus studuerunt. Tuuc imperator compunctione plurima plaoidum dedit respousum et

15 optate paci omnem proi'nisit assensum, uperiens dolorem sui oordi's quo se intrinsecus vehementer uri asseruit pro

90 quod Ecclesia Dei sub tante trihulationis discrimino fluctuaret. Et hiis dictis omnes ad hospitia pariter redierunt.

Set post modicum spatium, legati eiusdem F rederici curiam frequentantes, de paris bono qualiter interipsum et

Romanam ecclesiam eiusque adiutores, Lombardos videlioet, Sicilie regem et imperatorern Constantinopolitanum

reformari posset, modo oum eu 5010, modo cum 60 et eius oonsiliariis per dies plurimos oontulerunt. Ut aulem

20 super hiis traclatibus ahsque sue persone preseniia cum Lombardis facilior oportunitus l1aheretur,imperator

vices suas C. cancellario, P. dicto Colonieusi electo et A. protonotario suo concessit, quatenus coliutione habita de

coutrarietate capitulorum, quam possent moderantiam adhiberent et ad notitiam ipsius cunota rei'errent. Ipsi vero

cum legatis et Lombardorum rectoribus nuuc in suburbiis nunc in urbibus, pi‘out ois oompetentius videbatur, de

paois reformatione insimul Irequentissirne tractaverunt. Set cum en que vicissim petebantur ad imperatoris noti-

2‘5 tiam referreutur, ipse in cunctis modum nimis "excedens, et ah Eoclesia in spiritualibus postulavit quod nulii

umquam layco invenitur fuisse conoessum, et a Lombardis ultra quod Curolus et Lodovicus atque Oclo imperatores

contenti fuerunt exegit. Cum igitur a suo proposito pravo F. reoedere nuliatenus vellet, legati a sanctorum

Patrum regulis et oonstitutionihus deviare noleutes, eo in erroris sui perfidia derelicto, ad presentiam domni

pape ac fralrum suorum oollegium ductore Domino redierunt. Lombardi vero antiquam sue liberlatis possessio-

30 nem viriliter defendentes, improhilati eiusdem F. fortius solito restiterunt, et Papienses cum marchionibus et
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Cumanis assiduis devastationibus expugnubant.

Eodem tempore, Àlexander papa ecclesiam Alexandrie ud postulationom Mediolauensis arohiepiscopi et com-

provincialium episcoporum alque rectorum civitatum Lombardie episcopatum constituit, in qua fecit in episoo-

pum eligi ‘ Arduinum Romane eoclesie subdiaconum, a Mediolanensi metropohtano tamquam suum suit‘raganeum

35 consecrandum.

— —— 11 t '
Generated on 2013-08-15 16:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VAR. 15 obtate 16 ne uari NOTES ÉDUCATIVES.

L JalTé, 12685; ct‘. 13686. cette fondation ne dura pas. En 1181

l’évèchè d’Alexandrie [ut réuni à celui d’Acqui ; il ne reprit son note 5.

existence qu'à partir do {405. Ci. Fabre, Le Liber censuum, p. {12h.


432 BOSON. — ALEXANDRE III.

Preterea Papiensem episcopum crucis et pallei dignitate privavitt eo quod civitas eius octaviano heresiarche ac

F. imperatori excommunicatis adhesity et post satisfactionem prestitam eundem F. in gravem iacturam Ecclesie

ac Lombardorum presumpsit in Ytaliam revocare llec namque civitas1 sicut Gesta pontificum Romanorum decla-

rant, ab antiquo receptaculum fuit regum Ecclesîam et pontifices Romanes persequentium. Aistulfus enim rex

Lombardorum Ravennatem exarchatum stephano pape secundo violenter abstulit et alia gravia mala ecclesie

Romane atque Urbi tanquam vir nequam et pessimusy llei et beati Petri timore postposito intulit. Propter quod

recolende memorie Pipinus Prancorum rex ab eodem papa rogatus Lombardiam secundo cum exercitu magno

intravitv et ipsum A. in Papia rebellantem tamdiu obsedit quousque ad mandatum eius et voluntatem iamdicti

pontificis satisfecitet omnia Ecclesie ablata restituit. llesiderius quoque rex, qui eidem A. in regno successit,

Adrianum papam primum nichilominus, Ecclesiam et Urbem impie atque crudeliter est persecutus. Unde Carolus

rex ad preces ipsius pape hanc eandem civitatem in qua Desiderius ipse fuerat receptus per ser menses ita

districte ohsed‘il, quod eundem regem et eius uxorem per violentiam cepit, et captum ad suum Francorum regnum

secum reduxiL Non est ergo mirabile si modernis temporibus hec perfida civitas contra Ecclesie unitatem scis-

maticos et excommunicatos recepit et manutenere pro viribus elaborat.

Et factum est in anno dominice incarnationis MCLXXVI, pontificatus quoque Alexandri pape anno XVII, circa

finem mensis iunii, dum F. expectaret in constituto termino exercitum quem de Alamannia excitaveram deliberato

cum Papiensibus consilio, perrexit cumas occulte cum paucisv ibique recepto exercitu ipso et aggregatis sibi

universis Cumanis, ex inproviso Mediolanensium fines invasit, quorum villas et predia hostiliter depredari et

devastare incepit. statuerat enim cum ipsis Papiensibus ut ex quo Mediolanensium terras ingredcretur1 dato eis

signo quod inter se nominaveranh civitas ipsa in manu valida succurrere sibi deberet et resistentes Lombardos a -

facie sua violenter expellere Set quia

fallitur augurio spes bona sepe suo,

eius propositum et pravam intentionem contra se iamdiu presenseranL et ideo preparate

miter sibi occurrere festinabanL Set Mediolanenses ubi adventum accelerantis

ad bellum omnes unani-

adversarii certissime cognoverunt,

non expectaverunt alias civitates, set cum Placentinis et centurionibus electorum militum de Verona,

Novaria et Vercellis, exierunt extra Mediolanum in primo sabbato mensis iunii

Brixia.

i cum carrocio suo, et venerunt in


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

. inter Barranum et Brlxanum, hora quasi tertiat xv miliario

ab urbe. Tunc premiserunt septingentos milites armatos versus Cumas, ut scirent qua parte veniret potentissimus

et fortissimus eorum adversarius. Quibus per tria fere miliaria proficiscentibus trecenti Alamannorum milites

exercitu sequebutur, accinctus ad prelium committendum Nec mora,

vehementer in hostes insiliunt et sese adinvicem s

obviaverunt, quorum vestigia F. cum toto


Generated on 2013-08-15 16:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

hostes trictis mucronibus conterunt. Set ubi gravior multitudo

VAR. — ts McLxxv — 29 sciret — 32 conteruutur

NOTES EXPLICA'I‘IVES.

1. En réalité la bataille de Legnano eut lieu huit iours auparavant, le ac mat mc

I5

30
BOSON. —— ALEXANDRE III. isti

principis supervenit, Lombardorum milites inviti terga dederunt et ad carrocium Mediolanensium facere confu-

gium exoptantesy non potuerunt a facie persequentis ibidem remanere, set cum reliqua fugientium multitudine

ultra carrocium per dimidium miliare coacti sunt fugere. rfunc electa Mediolanensium bellutorum militia1 que in

posteriori acie tanquam vmurus impenetrabilis firmiter consistebatv premissa oratione ad Deum et ad apostolum

ä eius Petrum atque beatum Ambrosium, erectis vexillis confidenter obviavit F. in virtute magna. Et in primo

quidem congressu vexillifer ipsius F. transfossus lancea corruit in terra, et sub equorum pedibus trucidatusreman-

sit. ipse quoque imperatorinter ceteros loricatus, ubi coruscantibus armis propriis insignitus apparuit, ab eisdem

Lombardis fortiter percussus, de sella cecidit et ab omnium oculis statim evanuit. Urgentibus ergo ipsis Lombardis,

tota rlleutonicorum expeditio in fugam conversa, per octo miliaria fugit in timore mortis 3 de quorum multitudine

to paucis evadentibusy alii gladio interfectL alii fuerunt in Ticino submersi1 et residua turba per diversas civitates

in captivitatem fuit divisa. Sct tjumanorum per-fidus populus, qui ab licclesie unitate et a Lombardorum confede-

ratione animo inreverenti et infrunito discesserat, totus fere prostratus in campo remansit, aut gladio interemptusv

aut in captivum captivitatem contumeliose deductus. Spolia vero universa post optate victorie famosum trium-

phum victrix Lombardorum societas libenter collegitq et in pace singuli habueruntquod fortuna unicuique donavit.

tii ln quibus1 preter armorum et equorum multitudinem copiosam1 inextimabiles divitie et queque optima terre preter

spem fuerunt inventa. v

De imperatoris vero persona. utrum evaserit an cum ceteris interfectus in campo remanserit. diu apud omnes

dubitatio maxima fuit, in tantum quod eius uxori in luctu et mestitia posita. etiam lugubrem vestem induerit.

Gum autem super hoc tota ytalia plurimum vacillaretl ecce subito Papie apparuit, atque inmenso apparatu et

20 strenua militia desolatus. ln hoc autem manifeste ostendit Dominus quod per Esayam locutus fuerat1 dicens :

nziliuli sunt et incurvata ‘es/altitude virorum for-Hum. Quamvis autem causa eius

empert ultore Domino, in deterius laberetur et nulla eum ad-

oculi sublimis hominis lzu

ab eo tempore quo cepit Dei Ecclesiam persequi s

versitas seu difticultas laboris a suo incepto retraheret. modo tamen ita veh

d ad pacem Ecclesie quam hactenus in duplicitate quesierat inclinari humiliter videretur.

no Alexandra papa et eius fratribus suppliciter postularet. Quippe

edictum F. in errore suo hucusque secuti fuerantl dixerunt

ementer a superno iudice percussus

atque contritus est1 quo


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

iii et eam per maiorespersonas imperii a dom

omnes ecclesiastici ac seculares principes regni, qui pr

pacem faceret eum ulterius non sequerentur nec sibi auxilium ferrenL Preterea so-

ei quod nisi cum licclesia

ominus fortem etaudacem reddideraL ut quoties cum illa barbarie

cietatem Lombardorum contra Teutonicos ita D


Generated on 2013-08-15 16:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

in prelio decertareh in primo congressu victrix existereL et eam ante faciem suam tanquam volatiles paleas dis-

ao pergeret atque fugareL

Misit ergo imperator F. ad presentiam d

num Maguntinum et P 1. Varmntiensem electos, atque Ar“. proton

ende pacis inter Ecclesiam et imperium. Qui venientes usque Tiburlum, nuntiarunt pon-

causnm, et inpetrato securo ducatuy recepti sunt aduobus cardinalibus

omni Alexandri pape W t Magdeburgensem archiepiscopuml christia-

otarium regni. maiores imperii principes.cum

plenarie potestate compl

tifici scdenti apud Anagniam sui adventus

35 et capitaneis Campanie, atque honorifice deducti in civitatem Anagninam.

NOTES EXPLICATH'ES.

3. Anluinum. Ces noms figurent au bas dcs préliminaires (FA-

‘1. Wigmannum.

nagni. Cf. la note suivante.

2. Com'adum. Le P. est fautif.


434 BOSON. — ALEXANDRE IIII.

[n crastinum vero, cum pontifex in consistorio astante clericorum et nobilium multitudine resideretv accesse-

runt ad maiorem ecclesiam cum decora societate sua et exinde intrarunt in conspectum pontificis. Stantes au-

tem in medio coram ipso et cum multa reverentia loquentesl dixeruntz « Dominus noster imperator desiderio

» magno desiderans Romane ecclesie ac vobis pacem veram dure, misit nos cum plenitudine potestatis ad pre-

» sentiam vestramv instanter postulans ut verbum illud concordie ac pacisv quod in preterito anno fratres vestri

» secum presentialiter tractavernnt et usque modo peccatis exigentibus imperfectum remansit, nunc per nos et

n asseusum vestrum1 quantum in eo fuerit, auctore Domino compleatur. Notum est enim et indubitalum quod

» ab initio nascentis Ecclesie omnipotens Deus in orbe duo esse voluit quibus principaliter mundus hic regeretur1

n sacerdotalis dignitas et regalis potestasg que nisi ad invicem concordia fulcirenturq pax ubique nullatenus ser-

varetnr et mundus controversiis et bellorum strepitu habundaret. cesset igitur iam nunc ista odiosa turbatio et

n per vos duos principes orbis pax desiderata ecclesiis universis et populo christiano reddatur. »

Hiis igitur publice allegatis, henignus pontifex yiari et placido vultu respondens ait : u De adventu vestro cum

» iocundis rumoribus valde gaudemus, et exinde omnipotenti Deo gratias agimus Non est in presenti seculo res

que in auribus nostris ita dulcescat quam si dominus vester imperator, quem inter alios principes mundi cognos-

» cimus esse maiorem, pacem nobis veram dare, sicut asseritis, velit. Set si vult integram pacem suam nobis tri-

n buere et ecclesie Romane, oportet ut eam universis auxiliatoribus nostrisy maxime regi Sicilie ac Lombardis et

n imperatori Constantinopolis, qui nobis contra eum in Ecclesie necessitatibus firmiter adstiteruntv pariter tri-

buat. n Legati vero approbantes et collaudantes verbum pontificis dixeruntz c In mandatis accepimus a domno

imperatore ut secrete vobiscum et cum fratribus vestris loquamur, quatinus ea que inter nos et vos tractanda

fuerint et statuenda inimicus homo non sentiat, et in secreto serventur quousque pacis bonum prestante Domino

compleatur. Scimus enim quod in parte nostra et vestra nonnulli sunt qui pacem odiunt et hanc discordiam li-

n benter fovent. n

lliis itaque audilis, universus conventus discessit, et pontifex cum fratribus suis et eisdem legatis secretarium

ccnsilii solus intravit. ceperunt autem de verbo pacis ad invicem diligenter tractareg set quoniam res ardua et

multum difficilis agebatur (multi enim nobiles ac potentes in scismate graviter lapsifuerantl et de quibusdam ca-

pitulis inter Ecclesiam et imperium controversia verlebatur), ultra xv dies tractatus ipse duravit. in quo spatio

sanctorum Pntrum auctoritatesy privilegia imperatorum et antique consuetudines atque mille rationes ostense

sunt, et super eis diutius est laboratum atque subtiliter disputatum. Tandem cooperante sancti Spiritus gratia ita

factum est, quod de omnibus capitulis inter Ecclesiam et imperium cum sepedictis legatis pontifex et fratres eius

unanimiter concordarunt ’, remanente causa Lombardorum in eo statu quo eraty usque ad commune colloquium.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

quoniam in eorum absentia nec debuit nec potuit terminari. Et quoniam sine imperatoris et eorumdem Lombardo-

rum corporali presentia paxipsav sicut predictum est, fieri non debebat1 constitutum est

ut pontifex cum fratribus

suis pro t

ante desiderate pacis bono laboraret in proprio coi-pore, et ad partes Lombardie absquelonga dilationefes-

VAR. -—- 27 mille] ille - 31 eorum Lomb.


Generated on 2013-08-15 16:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

NOTES EXPLICATIVES .

1. C'est le célèbre Pacte d'Anagni. Une copie contemporaine de I

l'original. qui est perdu, se conserve aux archives du Vaticnu.

arm. II, cap. I, no 8. M. P. Kehr en a donné récemment une

lo

in

20

30
BOSON. — ALEXANDRE III. 435

20

30

" a facie eius recessisse, minus caute, inmo improvide

tinaret. lnterim autem data est1 firma securitas ex parte imperatoris omnibus ecclesie Romane personis et rebus

eorum ac terris beati Petri et Sicilie regis cunctisque viatoribus, usque ad consummationem ipsius pacis.

Iliis itaque dispositis et concorditer ordinatis, ad imperatorem legati alacres redierunt. Porro Alexander papa,

ut iudubitanter ad ipsius imperatoris colloquium posset accedere, ordinato in UrlJe vicario, versus mare Adriati-

cum iter cum fratribus suis arripuit; et veniens Beneventum, per Troiam et Sipontum ac montem Gargani tran-

sivit ad civitalem Vestanam in maris litore sitam. lhi enim devolus beati Petri filius rex Sioilie ad eius obsequium

preparaverat Vll galeas, victualibus et armis prout tempus et res postulabat munitas. Duos quoque de magmati-

bus terre sue, Ri. videlicet Salernitenum archiepiscopum et R. Andrensem maximum comitem, ut honorificentius

cum eis incederet, illuc ad eiusdem patris et domini sui presentiam destinavit. Ut autem. imperatorem et Lom-

bardos ex suo pontil‘ex adventu redderet certiores, sex de fratribus suis cardinalibus a Siponlo usque Bononiam

cum suis et aliorum fratrum equitaturis premiserat.

In diebus illis Hemmanuel imperator Grecorum, volens subiugare sibi Turcorum regnum, in multitudine gravi

terram ipsius violenter intravit, et destruens civitates ac villas, fere usque ad Cuneum 3 ubi est sedes regni spo-

liando et occupando universa processit. Tune Soldanus, gentis illius potentissimus rex, ascitis sibi decem milibus

Arabis, in peritia militandi astutioribus pre ceteris gentibus ipsius patrie, cum ingenti multitudine militum et sa-

gittariorum suorum predicto imperatori occurrit, orans et petens al) eo ut terram suam in pace sibi dimitte-

ret et eum ad suum servitium retiueret. Optulit etiam ei magna et pretiosa donaria ut eius amorem et gratiam

consequi mereretur ; denique fidelitatem et hominium sibi humiliter voluit exhibere et ad eius servitium cum mi-

litibus et sagitlariis suis, quandocumque ab eo requireretur, accedere. Set imperator niminm de viribus et poteutia

despexil eum et

ita-

sua confidens (l'ortissimum namque secum exercitum et valde magnum terra et mari liabebat),

dixil : « Neque pacemmecum neque placitum l'acies, nisi Cuneum in manibuset poteslate mea reddideris. » Hiis

que auditis, Soldanus tamquam vir sapiens et astutus. simulate retrorsum abiit. Et ascendens montana supra cou-

vallium fauces per quas imperator transire ad Cuneum disposuerat, insidias ei posuit utinopinate ipsum invaderet

et pernitiose contraheret. lmperator vero, credens eundem Soldanum potius ex timore quam astutia et calliditate

et temerarie, intravit per illos difficiles et artos transitus


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ontes,et premittens fortissimos equitatus suos cum quadrigis et principibus principum, subito

inter duos arduos m

m. Factoquehinc etinde inmenso clamore,terribilis etexitiabilis initiatur conllic-

inciderunt omnesininsidias hostiu

tus. Et quia pre nimialocorum angustia pars nostra nec fugere poterat nec reluctari, pariter comprehensi suut uni-

versitanquam greges in ovile ovium. Quid plura? Seve digladiati sunt a sevitia Turcorum et Arabum, et multis ac
Generated on 2013-08-15 16:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

en de tanta multitudine, in captivitale ducti. lpse quoque imperator in posteriori

variis divitiis expoliali, paucitam

em reppel'tus est. Cum autem in gladio ah impia multitudine impie

acie loricutus etmullo milite circumdatus tand

tunderetur supervenit ipse Soldanus, et ce agnito, cum posset illatam sibi absque oll‘ensione iniuriam plane

74

Van. — 24 contraherent — 27 in inmenso

NOTES EXPLICATIVES.

arin. XI, caps. vu. n° 37.

2. Romuald, archevêque de Salerne, et Roger, comte d'Audria.

Le premier nous a laissé, dans sa Chronique, un récit l'ort cir-

conslancié des négociations auxquelles il prit part.

3. Koninh, l'ancienne Iconlum; capitale des Sultans Seldjoukides.

du document appelé Promissio legatorum, par

lequel les ambassadeurs de Frédéric garantissent l'exécution des

principales clauses du Pacte et donnent au pape, a sa cour et a

ses ayant-cause, toutes les sécurités nécessaires pour le voyage

à Veuise et la conclusion d'un traité définitif (M. G. Leg., t‘. II,

p. H9). L'original de cette pièce est aux archives du Vaucan,

1. Boson parle ici


436 BOSON. — ALEXANDRE III.

‘P. meritis, eadem die circa noctem ad insulam que dicitur Palaciosa t

ulcisci, ex nimialiberalitate, sicut vir in lege sua mansuetus et timens creatorem suum, absolvit eum et liberum

abire permisitg cui et coronam et pretiosissimam crucem que capta fuerant.cum multis et variis donariis restituet-e

dignum duxit. Ad ultimum vero pacem cum ipso ad tempus composuit, et hoc modo amici ad invicem disces-

serunL

interea viterhiensis ille ridiculus antipapa. de malo semper in peius descendensi ubi pacem et concordiam

inter Alexandrum papam et imperatorem sine se familiariter tractari persensiL ubi securitatem firmam cunctis

viatoribus datam indubitanter cognovitl cum participibus suis ita vehementer indoluit ac si cor eius per medium

crepuisset.

Antea vero quam de Anagnia pontifex Alexander exiretl Ilu. Hostiensem episcopum et R. diaconum cardinalem

sancti Georgii ad imperatoris presentiam ea occasione premisitl ut securitatem quam Magdeburgensis archiepisco-

pus cum sociis suis compromiserat ab eodem imperatore per exhibitionem iuramenti manifeste reciperent. Euntes

autem per partes Tuscie, in Lombardiam intrarunt, et circa Mutinam eundem imperatorem satis pacificum

invenerunt. Qui eos ylari vultu ac reverenter suscepit et honorificentia plurima honoravit. Presentibus itaque

multis episcopis atqueprincipibusa coram ipsis legatisv C. filiufn marchionis Montisferrati super sacrosancta evangelia

iurare fecit in anima sua eandem securitatem quam predicti legati apud Anagniam indubitanter prestiterant.

insuperv ad maiorem bone voluntatis quam gerebat de pace ostensionemi omnes Alamannos principes qui

secum ibi aderant eandem securitatem per iusiurandum fecit nichilominus roborare.

ln diebus illisv cremona respiciens retroq absque gravamine, turpiter deierando1 a confederatione aliarum civitatum

impudenter recessit, et ad imperatorem non sine magna infamia se convertit; unde indignationem Ecclesie et

aliorum Lombardorum odium et inimicitiam iuste incurrit. Terdona quoque non post multum temporis id ipsum

reprehensibiliter fecit, et eadem infamia contumeliose se involvit. Audiens autem hec apud vestem summus

pontifex valde miratus est, set de aliarum civitatum stabilitate non dubitare non potuit.

ceterum cum vallda maris tempestas ipsum iam per xxx dies contra propositum suum ibidem detinuisset

invitum, ecce subito auster diu desideratus advenit, et statim naute ad transfretandum eundem pontificem

alacriter invitarunL Qui consurgens circa medium noctis instantis Quadragesime, valde mane, post missam et

receptos cineresl pelagi vastitatem letus intravit cum XI galeis et duabus galeis honeratis victualium copia et

albis cavallis. Erat enim delectabile ad videndum ipsum navalem et gloriosum exercituml sulcantem grossum

pelagus velis prosperis et propitio vento. Set circa meridiem superveniente boreav prorsus extinctus est austeri

et ilico facta est in mari tui-batio maxima. Timuerunt igitur


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

quia procellarum inmensitas non modice minabatur. Tunc d

omnes ; pontifex autem non fuit omnino securus,

ecem galee cum ipso papa et fratribus suis versus

anteriores insulas in remigando non segniter laborarunL Set tandem, sufl‘ragantibus beatorum apostolorum P. et

naves albos equos ferentes cum posteriori galea regresse sunt ad portum vestanum ' ' .

contra ventum validum non potuerunt. Pontifex autems fatigatus


Generated on 2013-08-15 16:17 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

v.m. - l7 roborari —- 27 crossum —- 29 <sel> pontifex

NOTES EXPLICATIVES.

1. J’eingosa, petita ile de I'Adriatique, à qumze lieues au nord du Monte Gargano.

lo

20

ro

G1

30
BOSON. .- ALEXANDRE III. 437

terram libenter descendit, et apposita mensa copiose ylariterque cenaviL Post modicum vero spalium, cum iam

quiescerent omnes, ex insperato desiderabilis auster nautis adrisit, et eos ad iter agendum non mediocriter

animaviL Exultantibus igitur cunctis in gaudio magno, universa vela in altum citissime sunt collata et unus-

quisque ad exercendum commissum sibi officium in ipsa noctis obscuritate vigilanter permansit. Precedente

itaque cum magno luminare galea celeriori summi pontificis per totam noctem omnes alacriter navigarunt et

die altera. circa meridiem, in insulam que vocatur Allexa ‘, post celebratam ibidem missam1 cum gaudio et letitia

cenaverunt.

Et exinde ceteras Dalmatia insulas transcendentes, in proxima dominicay priusquam sol illucesceret, ad

civitatem laderams que sita est in capite Ungarici regni, eundem pontificem cum fratribus suis, M. vide/licet Pre-

io nestino episcopo. I. tituli sante Anastasia, B. tituli sancti Pudentiane presbiteris, c. sancti Adriani et U. sancti

Euslachii diaconis cardinalibus R. quoque Salernitano archiepiscopo et R. illustri comitey per merita beati Petri

sanum et alacrem portaverunt. Etquonium nondum quisquam Romanorum pontificum civitatem ipsam intraveratv

de novo eiusdem pape adventu facta est in clero et populo ipsius loci communis letitia et ineffabilis exullalio,

collaudantium etbenedicentium Dominum, qui modernis temporibus per famulum suum Alexandruml successorem

I5 beati Petri, ecclesiam ladertinam dignatus est visitare. ideoque preparato sibi de Romano more albo caballo,

processionaliter deduxerunt eum per mediam civitatem ad beate Anastasia maiorem ecclesiam, in qua ipsa virgo et

martyr honorifice tumulata quiescit, cum inrnensis laudibus et canticis altisone resonantibus in eorum sclavica

lingua. Post quartum vero diem exivit Iadera, et per Sclavorum insulas et maritimas Ystrie modicas civitates

felici cursu transitum I'aciens, ad monasterium I sancti NycoI-ai, situm in faucibus Rivi aIli, cum omni alacritate1

20 Domino auxiliante, pervenit.

Anno igitur sui pontificatus XVIII, nono kal. aprilis1 indictione x. beatus Alexander papa cum ingenti honori-

ficentia venetias primumintravit. occurrente sibi duce cum patriarcha et episcopis ac nobilibus cum clero in varia

navium et copiosa multitudine. E0 autem in palatio patriarche super Rivo alto descendente, predictus Magda-

burgensis archiepiscopus cum electo warmaciensi et protonotario accesserunt ad eum, dicentes : u Dominus nos-

25 n ter imperator cuncta que inter vos et eum de pace nobis mediantibus tractata sunt et conscripta paratus est

n cum gaudio adimplere ; set in civitate Bononiensi quam eius principes nimis habent suspectam vobiscum con-

» venire nullatenus potest. Unde clementiam vestram suppliciter exoramus quatinus alium locum sibi et vobis

» congruum, Ravennam videlicet seu venetias eligere satagatis » Quibus pontifex constanter sine mora respon-

dit; a Diu est quod mediantibus fratribus nostris U. Hostiensi episcopo et B. cardinali diacono cum Lombardis

30 n imperator convenit ut ipse in lmola et nos in Bononia debeamus pariter convenirez ideoque nos absque Lom-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

n bardis et consilio fratrum nostrorum qui circa partes Bononie nostrum prestolantur adventum locum ipsum mutare

» non possumus nec debemus Si ergo nunc ei displicet quod prius sponte concessit, sibi, non nobis, debet excusatione

n seposita imputare. Verumiamen, ut inceptum bonum pacis ad desideralam consummationem celerius valeat opi-

n tulante Domino pervenire, nos usque Ferrariam sine mora venire studebimus. quatenus ibi cum fratribus nostris

VAR. —- u tuum -- 23 et supplevi.

NOTES EXPLICATIVES.
Generated on 2013-08-15 16:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

I, L‘lle de Lissa. —2. u In monasterio S. Nicolai quel dicitur ad Litusnmnmuild de Snlerne); Saint-Nicolas au Lido.’

LIBER PONTIFIGALIS, t. II. b3


--438 BUSON. — ALEXANDRE III.

» absentibus et rectoribus Lombardie deliberare et eligere plenaric possiinus-quod pro utraque parte congruentius

» fuerit fuciendum. » Quod verbum quia legatis bene complacuit, per upostolicas liueras universis cpiscopis et

rectoribus civitatum Lombardie mandavit ut in dominica die dominice Passionis ad eius presontiam in civitale

ipsa Deo favente conveuiant.

Interim vero cum lurbe multe irruerent ad eum et de ciroumpositis civitalibus mnltitudo nobilîuni properarct :i

ad eius presentiam, ut viderent illum etaudirent tanquam angelum Dei missum, dignum duxit utin proximn do-

minica, qua cantatur Lclare Hierusalcm, ad ecclesiam beati Maroi sollempnia missarum celebruturus accederel.

Indutus ergo sacris vestibus- et de consuetudine auream deferens rosam, cum episcopis et cardinalibus ad allure

nimis devote processit. Post evangelicam lectionem populo Dei ex diversis purtibus congregato pastoraliter predi-

cavit, et complelis missarum officiis, rosam quain detuleral duci Venetico in signum gralie sedis apostolice con- 10

tulit.

ln eadem quoque seplimana, cum glorioso galearum exercitu, quod erat delectabile visu, exivit a Venelia, et

per fauces Padi ascendens, cum gloria et honore venit in suam civitatem Ferrariam. In sequenti vero die, princi-

pales persone que ab ulraque parte inferius annotunlur, ad eiusdem pontificis presentiam conveueruntz ex parie

Lombardorum, Aquileiensis patriarcha, Ravennensis et Mediolunensis archieniscopi et eorum conprovinciales n

episcopi, rectores civitalum cum suis marohionibus alque comitibus, Salernitanus quoque archiepiscopus cum R.

Andrensi comite; set ex parle imperaloris, Maguntinus,Coloniensis, Treverensis, Bisuntinus, Magdeburgensis et

Salzburgensis urchiepiscopi cum nliquibus eorum sufl‘rnganeis episcopis, electo quoque Warmacensi et A. proto-

notario. Quibus ad invicem congregatis, de 1000 ubi papa secure posset cum impernlore presentialiter convenire

non modica inter partes altercalio exstitit; et Lomhardis petentibus Bononiam vel Placentiam aut Ferrariam seu Paduam; imperutoris autem principibus Papiam seu Ra‘vennam out Venetias eligentibus, pontifex cum nuntiis

regis Sicilie Venetias in hunc modum elegit, ut. si dur cum populo Veneto iuramentoriam cautionem prestaret

quod antequam pax confirmata firmiler esset, sine consensu pape imperatorem Venetias nullatenus inlrare permit-

terent et venientes illuc seu redeuntes nullo modo impedirent,'tunc pars utraque ad looum ip‘sun secure acce-

deret. Quod ad-verbum pontificis factum est. ' "3s;

Exivit ergo a Ferruria cum episcopis et cardinalibus VII idus maii, et sine more Venetias remeavil; cuius ves-

tigia partes utreque celeriter sunt subsecute.

Constitutis itaque principibus ac Lombardis in conspeotu ponlificis, de reconciliatione pacis inter eos ad alter

utrum tractare oeperunt. Set quia de regalibus maxime ac feudis maxima inter eos oontroversia verlebnlur et

pax Ecclesie ahsque illorum puce qui cum Ecclesia contra imperium firmiter sleterant fieri non debebat, tracta- 3o

tus ipse multis intervenieutibus indutiis usque ad aposlolorum Petri et Pauli octaves nrocessit. Ea igitur die pax'
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Ecclesie in en forma que de consensu partium ordinata l'uerat etscriplo firmata, de communi' consensu principum

qui presentes aderant, imperntoris assensu roborata est. Pux quoque Sicilie regis ’ a proximis kalendis augusti

VAR. — l7 Co1onensis'— 22 Scicilio — 30 qui 0m.

' NOTES ExPLIcATIvEs.

1. Le traité de Venise entre le Saint Siège etl’Empire (Theiner, 1. X111, p. 115) d'après cette copie et une autre de la fin du

Cod. lhpl. S. 5., L], p. :22). Les archives du Vatican en conser- xnl siècle.
Generated on 2013-08-15 16:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

vent une ennie' contemporaine de l'original (arm. I, caps. n', 2. Le texte en a été inséré par Romuald de Salerne dans sa

n°10) ;1l a (‘tu reédité dernièrement par M. P. Kehr (Neues Archiv, Chronique, M. G. ScripL, t. XlX, p. 457.
BOSON. -— ALEXANDRE III.

439

usque ad KV annos eodem modo appropiata est. Super quibus carte hinc inde concorditer facte et a singulis parti-

bus in bonu voluntate receple sunl.

Quibus ilu peractis, ad instunlium principum imperatori licentiam pontifex dedit veniendi usque Clogiam’, qua-

tinus in loco ipso, a ponlifice purum distante, constitulis in eius presentia caïdinalibus illis et principibus qui

5 verbum pacisel treuguurum fere iam consummuverant, causa ipsa, impel'iali aucloritate, auctore Domino, plenum

sortirelur effectum et inmutubiie finnamentum. Venit ei'go illuc impei'ulor, et ad eius presentiam cardinales et

principes pariter convenei'unt, omnia que de ipsius assensu fecerant sibi concorditer ostendenles. Auditis itaque

omnibus que gesta fuerunt et plenarie inteliectis, licet ab liiis qui oderant pacem valde turbatus fuerit et com-

molus, quia tamen principes in faciem sihi viriliter restiterunt, omniu tandem, sicut in presentia ponlificis gesta

1U fuerant et conscripla, rata habuit et a se confii'muri sponle promisit. Unde factum est quod in nudientia eoruin-

dem cardinalium et princîpuui Dedoni comiti, [1110 CF marchionis, precepit ut in anima sua coram domno papa,

nuntiis regis Sicilie ac Lombal'dis, publice iuraret in hunc modum : Ego cames Dada z'uro quod domnns impara-

tor mandavit mi/Li ut in anima sua iurarem z'w'amcnlzmz quod nunc [acta/‘us sum, cl postquam mandavz't non

revocavit mandatum. Et ego ex mandate imperaluris inro in anima sua quod c1‘ quo venerit Venctias, omm'

IE5 questione et conlradicliona amola, facial z'urari in anima sua quodpaccm Ecclcsie, sicut disposita estper me-

dialores et scripla, et pave/n reg‘is Sici/ie usque ad X V annos, sicul sçripta esl,el treuguam Lombardw'um, sicut

est par mediatoras utriusque partis (lisposilum, et in script!) quod est apud cosa’em mediatorcs continclur, bona

fla’e scrvaûz‘t, et principes suas hoc-ipsum z'urare facz‘et. Simili modo precepit Sigilboth camerario suo in hunc

modum : Ego Sigilbat/z 'ùu'o quod 6.1: quo domnus imperalor benerit Venelias, predt'ctum iuramentum pacis Ec-

‘20 clesie et regz's Sicilie et tram/ne Lombardorum faciet prestari in anima sua, et principes simililer z'urarc facial.

lliis ilaque hcc modo completis, ponliIex duccm et populum Venetum a iuramento quo tenebatur ubsolvit, et

ut domnum imperulorem lionorifice in Venelius deducerent eis precepit. Quod du: desideranter implere feslinans,

in preparatis sex galeis eundem imperutorem usque ad monasterium sancti Nycolai, quod est situm in capite

liivi alti, cum gloria et honore fecit conduci. Altera itaque die, in vigilia sancti Incobi, summo mane, pontii'ex

25 misit ad eius presentiam Hu. llosliensem, G. Portuensem et M. Preneslinum episcopos; I. liluli suncte Anaslasie,

T tituli sancti Vilalis et P. tituli suncte Susanne presbiteros cardinales, atque l. diaconum cardinniem sancte

Marie in Cosmidin Qui venientes ad eum, poslquam renunciuvil schismu Octaviani, Guidonis Cremensis et

lohannis de Struma, posL promissum quoque obedienliam venerabili pape Alexandro, lanquam catholico principi,

eiusque successoribus canonice intrantihus, ipsum a sentenlia excommunicationis pariler absolverunt, et umtan
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

"0 calholice agvregarunt. De maioribus etiam ipsius pl'incipibus iuxta priscum Ecclesie morem 1d lpSUm fecerunt.

'o

Et exinde imperalor tanquam orthodoxus princeps devote accessit ad presentiam eiusdem ponlificis, qui ante

fores ecclesie sancti Merci cum archiepiscopis, episco . I

aviL se in lerram, et deosculatls elus lanquam prlml apostolorum

pis et cardinulibus residebal; et in communi visione pacis


Generated on 2013-08-15 16:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

bonum expectantium, depositu ciamide prostr

pedihus vere pncis osculum sibi devotissime dedit. Tunc repleti sunt omnes gaudio magno, et pre nimia lelilia

VAN. — 5 consumaverant —- 28 Sluma

NOTES EXPLICATIVES .

2. C ' d‘.

l. Chioggia. cm0 1
440 BOSON. — ALEXANDRE III.

vox conclamantium in Te Deum laudamus insonuit usque ad sydera. Statimque augustus, apprehensa ponlificis

dextera, cum canlicis et laudibus usque ad chorum ipsius ecclesie ipsum deduxit, et inclinato capite benedictio-

nem ipsius reverenler suscepit.

lnsequenti' vero die quo celebrabatur festum sancti Iacobi apostoli, ad eandem ecclesiam rediit, et celebraturus

missnrum sollempnia cum festiva processione patriarcharum, archiepiscoporum, episcoporum, presbiterorum et

diaconnrum cardinalium et aliorum Ecclesie ordinum ad sacrum altare processit. Imperatore igitur stante in

choro, clerus Teutonicus misse introilurn altisonis vocibus psallere cepit, et tolum decantandi officium cum omni

iubilatione peregit‘. Post evangelium autem et sermonem factum ad plebem, imperator denuo ad vestigia eiusdem

pontificis cum principibus suis devotissime procidit, et apertis thesauris suis aurum ei post pedum oscula obtulit.

Decantala itaque missa, eius dextram apprehendit, et extra ecclesiam usque ad album caballum eum conduxiî,

et streuguam sibi fortiter lenuit. Cum autem frenum acciperet et stratoris officium velle‘t implere, pontil‘ex, quia

iter usque ad mare nimis videhatur prolixum, pro facto habuit quod afl'ectuose voluit exhibere.

In crastinum autem, circa nonam, imperator cum paucis pontificem filiali afl‘ectu visitavit, et usque ud eius

camernm ubi cum episcopis et cardinalibus familiariter residebat alacriter requisivit. Congratulati sunt ergo diu

ad iuvicem, et post afl‘ectuosa colloquia et mixtos seriis temperatos et sine detrimento dignilalis iocos, augustus.

petitn et impetrata licemia, ylaris ad hospitium remeavit.

In knlendis vero mensis augusti, convocatis regis Sicilie nuntiis et universis Lombardorum rectoribus, pontifex

et impel'alor consislorium pariter intraverunt. Tunc imperator coram pontifice stans, in communi auditorio pre-

cepit comiti lienrico de Des quatinus in anima sua'iuraret quod pacem Ecclesie atque imperii, et pacem regis

Sicilie usque ad XV annos, et treuguam Lomburdorum a proximis kalendis augusti usque adl VI annos, sicut per

mediatores utl'iusque partis dispositum et scriptum est, bona fide servahit. Presentibus quoque principibus nichi-

lominus iussit quod eandem pacem et treuguam paritel‘ iurarent et hona fide servarent. Mox iuravit ipse cornes

super sancta Dei evangelia sicut impemlor ei preceperat, et conversus ad ipsum dixit : Sic le Deus adz‘uvel et [me

sancta evangelïa. Iuraverunt sequenier principes ila : Ego O. Magzmtz'nus, ego I’IL. Colom'ensis, ego Ï". Magda-

burgensz's, ego B. ' Treverensïs arc/n'epz'scopi; ego D. Pactavz'ensz's, ego C. e/ectus ÏVarmaez'emzÏs', ego A)‘. impe-

rz'ah's aule profonotarius, ego C. quondam Mantuanus epz'scopus, ego G. cancellarius, et ego C. cames, z'uramus

in am'mabus nos/ris super lzec sancta Dei evangeiz‘a quod pacem Ecclesz'e algue imperz‘i, et pacem regïs Sz'cz'lie

usque ad X V annos, et lreuguam Lombardorum usque ad VI amws, s-z'cut statutum est e! scrz'ptum per média-

tares ulriusque partis, bona fide servabimzls absque fraude. Sic nos Deus adiuvet et lzec sancta Dez' evangelz'a.

Ex parte vero Sicilie regis eodem modo iuravit R. Salernitanus archiepiscopus et. R. Andrensis comes. Ex parte
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

vero Lombardorum iuraverunt qui presenîes aderant: de Mediolano Gerardus Pistis et Rogerius Marcellinus

consul, de Placenlia Guillelmus Leccacorvus, de Brixia Albertus de Cambara, de Bergamo Alberlus Albertonis,

de Verona Cothus consul, de Parma Velulus, de Re‘gio Artemanus, de Bononia Pinamonte potestas eorum, de

Novaria Guillelmus Guibuinî. de Alexandria Ubertus de Foro, de Padua Tessulinus potestas, de Vincentia Eczulinus.

VAR. -— 28 treguam — 33 Arteman.

NOTES EXPLICATIVES.
Generated on 2013-08-15 16:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

i. Plutôt A : l'archevêque de Trèves s'appelait Arnold.

10

15

‘20

‘25

3U
BOSON. — ALEXANDRE III. 441

Absoluto autem imperatore, sequaces eius intrusi et scismatici ad sinum matris Ecclesie catervatim confluentes,

absolvi humiliter postulantes, et rei‘utarunt et anathematizarunt super sacrosancta evangelia omnem heresim

extollentem se adversus sacrosanctam Romanam ecclesiam, et precipue scisma et heresim Octaviani et G. Cre-

mensis atque Iohannis de Struma, eorumque ordinationes irritas esse pronuntiantes, fidelilatem quoque et

5 obedientiam domno suo pape Alexandro eiusque successoribus catholicis promittentes, reconciliati sunt et unitati

catholice associati. De quorum numero famosiores duximus nominandos : G. Maguntinum. Ph. Coloniensem,

W. Magdeburgensem, Treverensem, Pataviensem, Warmaciensem electum, Augusteensem, Basiliensem, Argen-

tinensem, Alberstatensem, Papiensem, Placentinum, Cremonensem, Brixiensem, Novariensem, Aquensem, C.

Mantuanum, Balneoregiensem, Pensauriensem, Fanensem, V. a Guidone Cremensi promotum in levitam, U.

10 quondam Cluniacensem abbatem et intrusum sancti Petri in Celo aureo, atque vioinum eius sancti Salvatoris

intrusum. Aliorum vero resipiscentium scismaticorum multiludinem nominare penitus ignoramus.

Eodem tempore, XVlIll kal. septemhris, in ecclesia sancti Merci apud Venetias Alexander papa cum urc'hiepis-

copis, episcopis, et aliis ecclesiarum prelatis de Ytulia et Alamannia, synodum celebravit, in qua iuxta eum ipse

' imperator resedit. lbique pacem inter Ecclesium et imperium et pucem Sicilie regis nique treuguas Lombardorum:

15 sicut superius est ordinalum, communi assertione roborata ‘ fuit et firmata. Set ad maiorem ipsius soliditatem,

pontiiex in liunc modum excommunicationis sententiam promulgavit, ut quicumque pacem ipsam vel treuguas

infringeret, nisi requisitus infra XL dies et coinmonitus satisl'aceret, eandem sententiam seposila excusatione

incurreret. In scismaticos vero qui nondum resipuerant. quousque satisfecerint anathemalis sentenliam innodavit.

In diebus illis C. 2 cornes de Brectunoro absque liberis apud Venetias dei'unctus est; qui pro remissione pecca-

20 torum suorum suorumque parentum, et castrum ipsum Brettanorium quod alio nomine vocatur 3 Susubium, et

totam terram suam, licet ah antiquo iuris heali Petri fueril, sacrosancte Romane ecclesie in proprium hereditutem

donavit, et ad maiorem ipsius donationis firmitalem, dompno Alexandro pape suisquc successoribns publicum

exinde instrumentum fieri i'eoit. Quamobrem pro recipiendis inveslituris ipsius castri quod est capud et sedes

totius comitatus, pontifex absque moro misit illuc R. diaconum curdinalem, R. subdiaconum et P. Sarracenum

25 dapiferum suum, per quos cum investiture possessionem illius comitatus in potestatem et dominium sedis apos-

tolice recepit atque detinuit.

Domino 4 suo ac patri venerando Alexandra, Dei gratin sanclc Romane sedis et cal/zolice ecclcst'e summo

ponlifici et univers-ah pape, C/irislianus Mayunlz'nus arc/nepiscopus, P/zyiippus Coloniensis arc/ziepiscopus,

Wicmannus i’llagdeburgensis, Arnoldus Treverensis arc/ziepiscopi, Conraa'us N"ormatiensis eleelus, Gode/ridus

3o cancellarius, tVornwinusprotonolurius, F. “ cames Hollundie, T. marc/n'a de Lusz'; ct fratre eius Dodo, H. 5


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

cames de Dictsa, I‘. cames de Durna, filz'ulis devolionz's obsequium cum debita obedientia et subiectione.

VAR. -- 4 et 0m. — 8 Albestalensem — 9 Balneo — Guido — 17 comonitus — 29 Nurmat.

NOTES EXPLICATIVES.

4. Ce document et le suivant ont été insérés ici à leur place

chronologique; mais Boson n'a pas eu le temps de leur joindre

un récit explicatif.
Generated on 2013-08-15 16:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

5. Florenlinus.

6. Heinricus. Ruperlus.

A. L’incohérence grammaticale de cette phrase doit être attri-

buée à une distraction de l'auteur et non à l'inattention d'un co-

piste.

2. Cavnlcante.

3. Cf. t. I, p. M30, note 51.


4'42 BOSON. — ALEXANDRE JII.

Commor/a que est consummata paee Eeelesie et imperi'i loti mundo proveniunl, ipsa innumerata main que

inde vitantur mani/esle ostendunt. Sieut enim ab utriusque eoneordiprovidentia orlu's terrarum ad salutem et

tranquil/itatem regitur, ita sub eorum divisione a propria a'ebifi status reefitudine dis/ra/zebatur. Gaudeal

flaque te/lus tam desiderabilis roris visz'tatione respersa, tam gratiosæ pluvie inundatione fecundata, per

quam fidelz‘s populi arida sitis depeI/itur et omnium iurgiorum seanda/a et seandalorum incendie: sufloeanlur. 5

Nos ergo, Pater sanrtissz‘me, de tanto eoneordie [rue/u letantes, ipsam saeralissimam E'ce/esie et imperz'i paeem

sieut al; utriusque partis mediatoribus est disposita et in commune seriptum rea'aeta, et paeem i/lustris regis

Siez'lie ad X V annos, et treuguam Lornoardorum a proximis Isa/endis augusti usque ad Ï'I annos, sicut a media-

lorz'bus est ordz'nata et nos/ris z'uramentis flrmata et in scriptum communiter redaela, quod scill'eet scriptum

propriis subseriptioni/ms ipsorum mea’iatorum [zinc inde eonfirmatum est et siyillis ipsorum eorroboratum, ‘0

nosh-i consensus studio et vigore confirmamus, et rafam et ineoncussam tenemus, et ut sic observetur operam

dabimzgs. Et ut Iwe nostre eonfirmationis pagina suoseeuturis temporibus firma et il/i/mta permanent, eam

propriis subscriptionibus eommuniri et nostrorum sigillorum appositione feeimus insigm'ri.

si‘ Ego C/Irz'sh'anus Maguntine sedis arelziejn'seopus subseripsi.

-f- Ego I’. Colonie/mis arc/tiepiseopus et Ytalie arehiraneellarius subseripsi. ‘5

1' ‘Ego C. ÏVormacensis eleetussubscripsi.

+ Ego G. imperialis aule caneel/arius subscripsi.

{- Ego I’Vo. protonotarius subseripsi.

Reverendo in Christo pain‘ domno papeA/exandro, saerosanete Romane ecelesie summo et universali ponti/z‘ei,

F. Dei gratia Romanorum imperator et semperaugustus, deoitam obedientiam et fi/z'a/is (tevotionis aflectum. 20

Cum imperatoria maiest‘as a Rege regum ad/zoe in. tern's ordinata sit ut per 07' us operam lotus orbis pacis gau-

deat incremento, nos quos Deus in solio Romani imperii eonstiluit eam ditigentius ampteeti et fer-v

vare debemus et volumus. Inde est quodpaeem Eeclesie et imperii,

enti us conser-

secundum quod a prz'ncipious nostris et a

eardinalibus Romane eeelesie disposita est et m-dinata et in serf/Ho principum noslrorum sigillis eorum signata

rontinetur, sieut per inlerpositam personam secundum fornzam que in seriplo eontinelur iurari fecimus, sic 25

presenh' scrzpto nos firmiler obsel'varepromittimus, confirmamus, et ratum in posterum permanere volumus, et

sic deineeps firmiter observabimus et faciemus quantum in noois

Venelias, in palatio dueis, X V kal. oeluorz‘s, indictione X.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

H00 tempore, in vigilia sancli Mathei apostoli, Alexander papa XV

Incipit XVIIII annus eiusdem.

fuerz't, Deo propitio, oliservari. Datum apud

III annum sui pontificalus explevit.

‘,

30‘
Generated on 2013-08-15 16:23 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Puce igitur, sicut dictum est, confirmata, omnes qui conveuer

ant leti ud proprio. redieruntJ Paucis autem

transaclis diebus, exieruut quidam nobiles

Tarvisini de societate Lomburdoi-um et. ad impei'atoi-is presentiam

ete- Iocuti sunt in occulto, et quedam ad alterutrum iuramenta fecerunt; unde

universis Lombardis odiosi facti sunt et v

accessere. Cum quo et diutius secr

alde suspecti. Eis itaque redeuntibus ad propria, populus Tarvîsinus in

ipsos vehemenler commotus, eos periuros, delestabilés

et sue patrie proditores atque turpissima morte dignos 35

clamore ho

mbili appellavit. Quid plura?.Ut periculum mortis evadere possent, îlico iurarunt super sancta evan?

VAR. — 1 onnsumatn — M inconnissam -— i2 suscript. — 35 dignes om


BOSON. — ALEXANDRE 111. 44.3

gelia quod quicquid imperatori secrete dixerant vel iuraverant, totum revelarent reetoribus Lombardorum, et

insuper filios dederunl eis obsides ac sufficientes fideiussores'quod super hiis eorumdem rectorum mandatis firm'i-

1er starent. lpsis igitur seorsum eductis, quecumque iuraverant imperalori vel dixerant. in secreto, per cartam

publicam rectorihus Lomburdorum revelarunl. Compermitaque manifesla proditione tante malitîe, Lombardorum

5 societus et. predictos mobiles acriler pro merilis suis punivit, et ex lune adversus callidi hostis insidias sollicitius

vigilavit et se fortius communivit.

Rebus ilaque sic se habeutibus, imperator a Venetiis recessurus, ut a summo pontifice licentiam susciperet,

accessit ad eum in pulutio patriarche sedentem. Exclusis ergo coloris, cum solis episcopis et. cardinalibus ac suis

principibus de hiis que ad pacis complementum reslnbant cum eodem papa colloquium habuit. Tune ponlil‘ex ah

I0 imperatore pelivit ut regalia suncti Pelri et possessiones sancle Romane ecclesie, sicut per media'tores cardinales

et principes apud Anagniam constitutum fuerat et. firmatum, sibi restitui facerel. Gui respondens iuiperator

dixit : « Regalia sancli Petri et possessiones alias Romane ecclesie preler terrain comilisse Mutildis et Breltnnorum

» libere ad presens restiluaiu. Sel quia ista videntur mihi nd ius imperii perlinere, vos eligite de principibus

» nostris lres et nos de curdinalibus tolidem eligemus ud ista tractanda, quorum iudicio purs utruque inrefraga-

15 u biliter slare deberet. » Quodlicet ponlifici grave nimis et durum fuerit, quoniam et in forma pacis de restituenda

terra comitisse-Matildis expressum fuerat aciurutuui, et lune ipse castruur Brelanorum, sicuL superius dictum

est, possidebnl, ne tamen occusione ista par Ecclesie lurburelur, volunluti eius tandem assensum prebuil; sla-

timque Chrisliunum Magunlinum archiepiscopum et C. Wurmacieusexu' electum utque AL protonoturium, qui

presentes aderant, ad id fuciendum elegit; imperator quoque Il. llostieusem et W. Porluensom episcopos et lac.

‘.‘0 diaconum cardinalem consequenter elegit. Pro reslituendis'vero predictis regalibus et celeris possessionihus

Ecclesie ilico eundem Maguntinum pontifici assignavlt, precip'iens ei sub oblentu gratie sue ut resülutionem

ipsam infra tres menses cum integrilate perficeret.

Hiis itaque concorditer ordiuatis atque dispositis, augustus ipse coram pontifice genua flexit, et deosculalis

pedibus eius, in osculo pacis ah ce et universis cardinalihus versus Ravennam et Cesenam recessit. Post cuiu‘s

'23 discessum, circa medium mensis oclubris, ponlifex, quattuor impetrulis a duce Venetie galeis et maiore fratrum

suorum parte per Pentapolim secus mare premissa, denuo pelagi vaslitatem Domino auctore intravit; et eadem

qua venerat via regrediens, apud. Sypontum llll kal. novembris,‘ sufl‘ragantibus healorum upostolorum Petri et

Pauli meritis, cum prosperitate pervenit. Deinde per Troiam et Benevenlum acisanclum Germanum cum gloria

et honore transitum fuciens, ad cîvitntem Anagniam sibi mullum devolam XVlliI kal. ian. sanus, Deo gratias, et

30 incolumis remeavit. _
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Fucta est iluque de pacifico ipsius et desiderata regressu tam in U1be quam in tolo orbe Romano exultutio

maxima et communis letitia benedicenlium et collaudantium Dominum, qui per assiduam clavigeri sui beati Pelri

precem et laborem ipsius pontificis dignalus est pzicem et concordiam inter Ecclesiam et imperium mirabililer

Inde utique accidit quod de magna scismaticorum turha quidam intrusi ad obedientinm donmi

onte reversi, quidam vero catholicis ecclesias relinquentes, apud consanguineos confugium

reformare.
Generated on 2013-08-15 16:23 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

35 Alexandri pape sunt sp

cum ignominia et confusione sua fecerunt. Archis

pedes pape Alexandri accesserit, conturbulu sunt viscera eius. et pro desolalionls sue confuslone tanlus eu

ynagogus vero eorum, cognito quod imperalor ad osculnndos

m
444 BOSON. — ALEXANDRE III.

timor et tremor invasit quod occulte a Vilerbio exiens, tanquam profugus ad montem Albunum sub frivola

defensione Iohannis, domini ipsius castri, confugium inaniter fecit. Audiens hec imperator nimium dolere se

ostendit, et. ad excusalionem suam eundem hereticum et eius defensores, nisi ad obedientiam pape Alexnndri

festinarent, diffidavit et imperiali banno subiecit. '

lllud aulem silentio pretereundum non'duxîmus quod imperator, ex quo Cesenam pervenit, utens consilio 5

malignantium, accessit iuxta Brittanorum, et accersitis ad se predictis nuntiis, R. videlicet diacono cardinali

sancti Georgii et R. subdiacono apostolice sedis et P. dapifero eiusdem pontificis, instanter postulavit ah eis

possessionem ipsius castri cum omnibus pertinentiis suis. Quibus ei henigne respondentibus et mansuete quod

sine Iicentia et mandate domini sui Romani pontificis hoc facere non poterant nec debebant, confestim eos diffiv

davit, et exercitu circumquaque collecto ipsos de castro eiecit, et castrum inexpugnabile sine conflictu et pugna 40

cepît, et sibi ac filio suo regi ab hominihus ipsius loci iurari fecit. Nec mirum, cum inter Bulgares et Muynardos,

qui erant fortiores ipsius loci milites,'iam emerserant emulationes, et altera eorum pars imperatori favorem

prestiterat. Quod factum postquam ad uures pontificis venit, per maiores ecclesie personas eundem imperatorem

paterne convenit, et ut possessionem ipsius castri sibi et matri sue Romane ecclesie in puce restitueret diligenter

et instantius poslulavit; ipse vero in voluntatis sue duritia perseverans restitutionem facere'penitus recusnvit. ‘5

Que causa licet pontifici et Ecclesie iniuriosa et valde fuerît gravis, ne tamen occasione huius iniurie recens pax

et utilissima Ecclesie nique imperii concordia dissolveretur, potins hoc ad lempus pnti et dissimulare dignum

duxit quam contrariis eidem imperatori contrzu'ia respondere, quousque Dominus cor illius emolliat et sua Ecclesie .

iura sponte restituat.

Bescriptum ‘ privilegii regis Ungarie, qui pro reverentia ecclesie Romane et domni Alexandri pape ecclesîe 20

Uugarie libertatem donavit et fecit.

B. Dez' gratin rem Ungarie, Dalmalz'e, Croatie Rameque, L. eadem gratin Slfl'gonz'ensi, C. Coloccnsi arc/lie-

pzscopzs algue omnibus eorum suflraganez‘s, prcposifis quoque regalibus necnon omnibus um‘versalitw coale-

NOTES EXPLIÜATIVES.

1. Ce privilège du roi de Hongrie Béla III figure aussi dans le

- Cosmas archevé

Liber L‘emmum 1 que de Colocza.

, n° 208 a. Les deux archevêques auxquels il est l 2. Le roi Geysa lI.

adressé en première ligne sont Lue, archevêque de Gran, et I


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-15 16:30 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
BOSON. — ALEXANDRE III. 445

institutionem super depositione et lransmuiationc episcaporum, quod in se et in suis posteris donuw pape

Alexandra et suis succcssoribus noscitur concessissc, vidclicet quod absque auctoritatis cansilio eius val succes-

sorum suorum deposiz‘ionem seu translationem episcopormn non faceret val fleripermitteret, confirmamus, et

tam in nobis quam in posteris naslris perpetuo inviolabiliter duraturam censemus. Preterea antecessorum

5 nostrorum consuetudz'nem retro terizporibus lzabitanz relinquentcs, in nobis et in nostris posteris inmobili firmi-

tata valiturum sqncimus, quod decedentibus cpiscopis in rcbus episcapalibus procuratores laycos de celero non

ponemus algue poni n'ullalenus permiltemus, set/20726310.; clericos qui non ad voluptalem set ad neccssitalem

victus de ipsarum ecclesiarum re/ms moderate accipiant ibidem instituant“, qui reliqua omnia bona flde et

sine fraude aliqua ad re/zedi/icatzonem ipsarum ecclcsial'zun et domorum episcopaiiwn seu canonicorum, mi

10 usus quoque pauperum, viduarum et m'plzanorum, fideiiicr debeanl observare. Nos vera vel posteri nos/ri Hic/21'!

umquam de eisdem rebus in. usus proprios ulierius rediyemus, nisi forte, quoa’ absit, hoslcs regni in manu

va/ida fines ipsius regni intraverint, val aliqua aiia urgcniissima necessilus postulauerii; et [une quoque id sz'ne

cpiscoporlmz consilio non faciemus. ."lddimus eliam et robore incancusso lam in nobis quam in postez-i5 nosiris

perpeluo observandum slaiuimus, quod royales prepositi vel abbai‘es de suis preposituris vel ab'batiis scu digni-

15 ta/ibus non amado deponentur, in [me parle consuetudini nosh'a antique par nos et posleros noslros ranun-

tianlcs, nisi infausto casu contingeret 003 super cerio crimine canonico ordine convinci vei crimnn suum publice

confiteri. Ad 11cc C. arc/ziepiscopus Colncensis, omnas episcapi, elpcli, regales prepositi et abbates, muni/‘-

centiam ac liberta'lem qziam pro reverentia [Mati Petri et sanctissimi patris nostri pape Aleæandri necnon et

M. venerabiiis diaconi cardinalis apostolice sedis legali sibi conccssimus altendcn/es, pravam suam cousue!"-

20 dinem et omnibus canonibus obviantem quam in instituendis et desliluendis prepositis aiiisqzæ dignilalibus et

ecclcsiasticz's bene/iciis subira/zendis cæercebant, in manus prea'icti cardinalis penz'lus reliqucrunt. Unde com-

muni consensu et libera earum omnium voluntate (lecernimus et inviolabiliter prcsanti privilegio vaiiturwn per-

petuo stabiiimus, quod nulli arc/ziepz'scoporzmz, cpiscoporum, olectorum, preposilarum, abbalum, dez'nceps licenlia

patent de preposituris suis preposù‘os removere vel alias ecciesiasticas pei'sonas suis dignitatibus aut ecclesiasticis

25 beneficiis privare, nisi forte de crimine fuerint convicti canonice vel confessi. Bec aulem omm'a de cansilz‘a

gloriose regine matris noslre et arclziepiscoporum, episcoporum omnium, clectol'um, prepositormn regalium

algue abbatum, camitum omnium, procerum et aliorum principzmz, stabilila ac flrmilcrcol-roâoralanoscantm'.

Act-um in civitale IV., amw MCLXVIIII.

lnterea universus Romane urbis clerus ac populus. videns imperatorem F. ad vestigia pape Alexandri Domino

30 inspirante prostratum et scismatis malum per divinam potentiam omnino exlinctum, atlendens etiam de absentia
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ipsius pontificis tam in spiritualihus quam in temporalibus par longa tcmpora gravissimam incurrisse iacluram,

commune consilium de revocando ad sedem beati Petri eodem pontifice salubriter habuit. Miserunt ergo ad eum

usque Anagniam de melioribus Romanorum civium septem viros eum litteris cleri et. senalus ac populi, suppli-

citer ex‘oranles quatinus ad urbem suam proprium et populum specialitel‘ sibi commissum iam dignaretur reverli

35 et curam eius habere. Pontifex autem, licet humilis et devota eorum invitatio sibi et cunclis fratribus plurimum

complaceret, ad memoriam tamen revocans preteritam eiusdem cleri et popull de ullramontams parllbus revoca-
Generated on 2013-08-15 16:30 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VAR.-— 20 que — deslruendîs -— 24 suos —25 privari

Lwnn PONTIFICALIS. t. 11. 54


446 BOSON. -—- ALEXANDRE IlI.

tionem, qualiter post modicum multas sibi et fratribus suis iniurias atque contumelias intulerunt, non inmerito

dubitavit eorum blandis promissionibus credere et ad civitatem ipsamv que multos disturbatores pacis habere

dinoscitur1 absque certa et firma securitate redire. Propterea de voluntate utriusque partis H. episcopus ostiensis

et I. tituli sanctorum iohannis et Pauli presbiter atque U. diaconus sancti Angeli cardinalis cum septem bonis

hominibus redierunt ad Urbem, disposituri cum senatoribus et populo formam securitatis et pacis que domno

pape suisque fratribus complacere deberet. Unde licet super hoc diu laboratum fuerit, tandem, sufl'raganlibus

apostolorum beatorum Petri et Pauli meritis. totius populi Romani consilio et deliberatione statutum est ut sena-

tores qui fieri solent fidelitatem et bominium domno pape facerent, et beati Petri ecclesiam atque regalia que ab

eis fuerant occupata libere in manibus et potestate sua restituerent. pacem quoque ac securitatem sibi et eius

fratribus ac rebus eorum et cunctis ad eum venientibus ac redeuntibus nichilominus inviolabiliter observarenL

Quo facto venerunt senatores cum eisdem cardinalibus et cum aliis bonis hominibus ad presentiam summi ponti-

ficis. Quibus ad oscula pedum et oris de more benigna susceptisy cuncta que a populo constituta fuerant publice

coram ipso pontificey tactis sacrosanctis evangeliis. iuraverunt.

iliis igitur Domino cooperante rite peractis. gaudio magno gavisi sunt omnes et ex tunc domnus papa et

fratres eius ad reditum llrbis festinanter se accinxerunL ln proximo autem festo beati Gregorii pape, ante domi-

nicam Lctare Ierusalem, post missam, exivit de rllusculano proficiscens ad Urbem, non sine gloria et honore

multo. Exierant enim obviam sibi extra urbem in longum clerus Romanus cum vexillis et crucibus, quod nulli

Romanorum pontificum recolitur factumv senatores et magistratus populi cum concrepantibus tubis, nobiles cum

militia in apparatu decoro, et pedestris populositas cum ramis olivarum, laudes pontifici consuetas vociferans.

Tunc videns oculos omnium vultum eius intuentes tamquam vultum lesu christi cuius vices in terris gerit, pre

nimia vero multitudine ipsius vestigia deosculantium albus palafridus ambulare vix poteraL et sessoris dextera

in dandis benedictionibus nimium laborabat. Cum tanta igitur et tam sollempni exultatione Romanus pontifex

paulatim prout exhibebat necessitas proficiscens, circa horam nonam ad portam Lateranensem non mediocriter

fatigatus pervenit. [Inde ad patriarchium Lateranensis ecclesie atque ad sacrum sancti salvatoris altare tamquam

verus et bonus pastor ac beati Petri orthodoxus successor cum inenarrabili gloria multiplicatis laudibus gloriose

deductus est atque receptus. Post benedictionem vero ad populum datam conscendit palatium, ubi, recedentibus

ad ecclesias suas cunctis cardinalibus, in lecto fatigatus ex itinere ante cibum modicum requievit.

Altera autem die, in consistorium exiens, intinitam clericorum et laycorum multitudinem ad pedes et oscula

de more suscepitg et ex tunc ad consuetas stationes urbis pro sui officii debito, in Lelare ierusalem ad sanctam

Crucem, et in Passione nomini ad sanctum Petrum perrexit, atque in Pascha regnum solemniter induit.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VAR. — 8 qui om. - ts accinserunt

lii

20

30
Generated on 2013-08-15 16:30 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
IX

LE LIBER PONTIFICALIS

AU XV" SIÈCLE

l. -— Au manuscrit de PierreQGuilIaume (Vaticanus 3762) dont il a été parlé ci-dessus, p. 199, on ajouta,

dans les premières années du XV8 siècle, un cahier de douze feuillets contenant les vies des papes successeurs

d’llonorius 11, d'après la Chronique de Martinus Polonus et l'une de ses continuations. Ce supplément va d'inno-

cent il a Martin lV (l 130-1281). Toutefois le manque d'espace n'a pas permis d’y l'aire entrer toute la vie de

Martin IV.

2. — Le Va/liccl/anus C 79 (xv° 5.) contient d'abord une copie du Vatz'canus, y compris le cahier supplé-

mentaire, puis une continuationjusqu'a Jean XXll et a l'année 1328. Cette continuation est empruntée à Ber-

nard Guy; elle commence à Martin IV, qui se trouve ainsi avoir dans ce manuscrit et ses dérivés deux notices,

la première inachevée, du continuateur de Martinus Polonus, la seconde complète, de Bernard Guy.

3. — Sous le pontificat d'Eugène IV, le Vallz'ccllanus C 79 devint la base d'une nouvelle édition du Liber

ponti/icalis. Pour la partie qui va d'lnnocent Il à Jean XXll (‘1130-1328) on se borne à transcrire le Vullicella-

nus; puis on emprunte à un continuateur de Bernard Guy une finale pour la vie de Jean XXII et les vies des trois

papes suivants, Benoît Xll, Clément VI et Innocent Vl, cette dernière incomplète; enfin, au texte ainsi disposé

on joignit une série de vies des papes depuis Urbain Vjusqu'a Martin V inclusivement (1362-1431).

4. — Ce nouveau Liberponti/iralis fut bientôt l'objet, non d’une continuation, mais d'une réédition, dont le

trait principal consiste en ce que les extraits de Martin et de Bernard s'y trouvent complétés par de nouveaux

emprunts a ces chroniqueurs, au dernier surtout.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-15 16:30 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
448 LE LIBER PONTIFICALIS AU XV° SIÈCLE.

Les pages qui suivent contiennent tous ces textes, ainsi distribués:

1° D’Innocent il à Martin IV, la teneur même du Vaticanus 3762., avec ses variantes ;

2° De Martin IV à Jean XXll, la teneur même du Vallice/lanus C 79, avec celles de ses variantes qui intéres-

sent le sens;

3'’ Au bas (les pages, d’lnnocent Il à Jean XXII, sous la rubrique COMPLÉMENTS, les passages ajoutés dans la

dernière édition. Je les tire, sans variantes, des manuscrits Valicanus 3763 et Parz'sz‘nus 5144. Ces manuscrits

ont fourni également la fin de la vie de Martin IV et celie d'l-lonorius lV d'après le continuateur de Martin.

4" De Jean XXII (finale) à Martin V, le texte est établi d’après les deux memes manuscrits et le '_Pnrisz'nus

5444A. Les variantes ne sont marquées que quand elles sont communes à ces trois manuscrits et qu'elles inté-

ressent le sens. '

5° Les petits caractères sont employés pour les parties du texte empruntées aux chroniques de Martin et de

Bernard; les caractères ordinaires pour leurs continuations.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-15 16:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
INNOCENTIUS, natione Romanus, ex patre Iohanne‘, de (‘-‘ELESTINUS sedit mens. V d. XlII. Hic, nationo Tus-

regione 'l‘ranstiberim, sedit annos XIII menses VlI dies sus, de Castro Felicitatis, scpultus est in Lnterano.

VIII; et cessavit dies II. Hic l perrexit ad Rogcrium du- LUCIUS Bononiensis, ex patre 3 Alherto, sedit mens. XI

ce1n Apulie cum exercitu Romanorum, sed c11n1.suis, cum d. IHI. Sepultus est in Lateranensi ecclesin. Hic ante pres-

quibus fugam cepit, cnptns est ab eo. Hic ’ condempna-

biter cardinalis Sancte Crucis, totam illnm ecclesimn et

vit totam pnrtem Petri Leonis cum ordinntione sun. Iste claüstrum afundamento l‘enovavit.

Petrus, Petri Leonis filius, acardinnlibus paucioribus est EUGENIUS, nntione Pisanus, sedit an. VIII m. IIII

electns et Anacletus dictns; hostiliter fecit aggredi Fmia- d. XX; et cessnvit dies Il. Hic obiit Tybure, etpor mediam

panensium castra et loca in quibus se Innocentius cum car. urbem fere cum tocins cleri et populi turbn cum maxime

dinalibus recepernLSed quia sic nichilprot‘ecit,cummanulÛluctu ad ecclesium beati Petri deductus, contra altare

armnta ecclesiam beatiPetri adiit, et per violentiam habi- sepultus est. Hic cum abbas sancti Anastasii esset, ex

tam aureum crucitixum pendentesque coronas cum toto inspernto aput eoclesiam sancti (‘Zesarii est electns n cardi-

thesauro auri et argenti ac lapidibus preciosis spoliavit. nalibus; et propter metum senatornm qui contra voluntn-

Cyborium quoque quod Sanctus Leo papa construxerat tem predecessorum fuerunt electi a populo, nd Farfense

destruxih H00 idem ad suncmm Marinm Maiorem’ magno l5 monasterium se transtulit,ibique vocatus ncardinnlibus et

thesauro ditatam, et aliis Urbis ecclesiis fecit.Cun1 quo Prelaüs mlmüs GODSGGFMÎÛHÎS accei’it- Hic 0111" Simple!‘

thesauro postquam omnes Romanes corrupisset, Innocen- Ïuerit, D6115 mimbili 8m“?! Parfum‘? 9'- eloquenliü- HUÎG

tius papa nullum in Urbe subsidium hubens, cum cardi- redeunti ad Urhem clerus et populus Romanes cum magna

nalibus in duabns galeis tmnsivit in Ganiam, et, a rege letitia occurrit, cantons Benedictus qui t'em't innomine Domini.

Francorum honorifice receptns est. Postquam in Clerc-'10 HÎC a regs LudOVîGO in Fl‘ancîam vomi-us. cum ipsum

monte et Remis celebrasset concilia, in radin], pacificatis transmarina cruce signasset et concilium Remis celebras-

Ianuensibus et Pisanis, attendens que sihi et Ecclesie Sel, redîit 8d Ul'bemx ibique in basilic“ Sancti Peh'i cîl'lm

mains altare sepultus est. '

ANASTASIUS, natione Romanus, ex patre 4 Benedicto,

fecernnt servioia magna, Ianuensem episcopum qui sub

Mediolanensi fuernt fecit nrchiepiscopum, et Pisanum

primatem tocius Sardinie, Et coronato Laterani Locherio ‘l5 Sedït an- 1 m- 1111 d- XXVIII; et ceSSaVÏt Xxs Hic fecit

in imperntorem, ambo siinul intraverunt Apuliam; et flP‘JŸ- Sïmctüm Mariam Rotondflm novum lmlaüum- Hic

fugnto Rogerio Siculo qui domno pape rebellis ernt, Lo- (ledit ecclesie Lateïanensi cancer“ Pulchri OPeTÎS, ponde-

cherius christianissimus rediit in Tlleotoniam, papa Ro- l'antre“! XX mal'chas, et Plum 511151; et ibidem in tumba
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

mam, ubi solelnpni celebroto concilio sepultus est in La- POPPhYTÎCa SGPUIWS 95‘-

terano in concha porfirica miro opere sculpte. 30 VAR _ 1 mens_] 8,,_ __ 8 Tybine __ u. pamense _ 27 La-

taranensi.

Vin. — 21 pacificntur — 23 lanuensem correæi: immenses comnmmms. — ' Eodem tempore in Alamunia llildegardis

2' m. in vacuo spatio — 29 consilio monialis i'ulget t'ormoeæquein Pinguia5 super Regnum requiescit.

NOTES EXPLICATIVES.
Generated on 2013-08-15 16:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

l. Hic perremilnJ C'est l'expédition de “39 ; comme elle tourna dré dans le catalogue de Cencius Camerarius. publié par Wieland.

mal pour le pape, Boson s'est bien gardé de la‘mentionner dans AIT/lib‘. t. XII, p. 76. Il en est de même des cinq notices suivantes.

sa. vie d‘lnnocent II; il ne parle que de celle de “37. 3. Alberlo] Boson l'appelle Ursus. '

2. Uic cmidemnavit...j Tout le reste delu notice est emprunté à Bo- 4. Benediclo] Boson avait laissé en blanc la place de ce nom.

son,dont le texte est résumé plus ou moins succinctement et onca- 5. Pinguia super Itegnwn] Bingen, sur le Rhin.
4 50

MARTINUS POLONUS (1130-4277).

ADRIANUS, natione Anglicus, sedit an. illi mens. IX,

d.XXVIII; et cessavit dxx ‘. Sepultus est in Vaticano, in

basilica beati Petri, iuxta sepulcrum Eugenii pape. Hic

primum episcopus Aihanensis, in legatione Novergiam est

missus pro verbi Dei predicatione. Ipse vero gentem illam

herbarum in lege divina diligenter instruxit Post reditumy

defuncto Anastasio, est in papam electus. Hic propter vul-

nerationem unius cardinalis totam Urhem usque ad con-

dignam sntisfactionem posuit sub iuterdicto. Hic Guliel-

mum regem Sicyiie tamquam rebellem excommunicavitg

qui post ahsolutus, homagium domno pape fuciens, ter-

ram ab ipso suscepit Hic primus dicitur papa fuisse

qui in Urbeveteri cum curia sua morum traxiL IIic fecit

gyronem in Radicaphono et turribus muniviLPlic castrum

celebravit; Federicum imperatorem et Hemnnuel Constan-

tiuopolitanum et Gulielmum Siculum atque Lombardos

ad concordiam revocavit per xv nnnos. Sub eius tempori-

bus terre motus magni fuerunt per loca, ita quod civitas

5 Antiocena cum Tripolis ceciditt atque Damascus cum mul-

tis aliis civitatibus submersa est ' et plus quam xx

milia hominum mortui sunt, et mare retrogradatum ver-

sum, et V milia hominum in Sycilia submersi sunt. Huius

tempore Mediolanenses cum cremona et Placentia contra

i0 Papienses civitatem una construxerunt, quam, ut famosior

tierety ab Aiexandro papa Alexandriam vocnverunt; et

post, ad petitionem Lomhardorum, constituit eis‘ episco-

pum. Papiensem vero crucis et pallii dignitate privavit, eo

quod Federico imperatori tunc. nh antiquo regibus perse-

et multas possessiones circha lucum sancte Cristine aîficutoribus Ecclesie adhesisset. Hic cum omne patrimonium
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

comitibus comperavit.

ALEXANDER, natione Tuscus, ex patre Senense.sedit

an. xxi m. XI d. IX. Hic ’ vicit quatuor scismuticosy

Octnviunum, Guydonem Cremensem, lohunnem Trumen-

beati Petri preter civitatem Urbevetanam et Tarracinam

et Anafininam ah A ua endente us ue Ce eranum er im-


Generated on 2013-08-15 16:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

perium et scismaticos occupatum fuisset.in Francinm trun-

sivit; ihique celebrato Toronis solempni concilio, per mare

Sein, etLündonem. Primus fecit se vocari victorem "‚ seo ‘30 ad Urbern rediens, cum Messane applicuisset, rex Guillel-

cundus Paschalem "', tertius tlnlixtuml quartus Innocen-

tium. Quorum tres ' presbiteri cardinales erant, qui per

papam excommunicati mala morte perierunt. istius 4 tem-

pore maximum scismu fuit, et eiectus fuit conventus

mus non solum quia pnpnm, sed etiam ipsmu dominum a

quo tenebat regnum recognoscens, eum debito honore

persecntus est. 5

LUCIUS, natione Tuscus ", sedit an. 1111 m. II d.XXVIII;

sancti Anastasii, et abbas sancti Pauli eundem locum sibi 25 cessavit d. XIII. Huius G tempore floruit Petrus Comes-

tor'", qui utriusque Testamenti historias utiliter expo-

nendo in unum volumen redegitg qui liber Historia sco-

per regem scismaticum vindicavitg qui locus per eun-

dem Alexandrurn est restitutus Hic Federicum imperato-

rem ad concordiam Ecciesie revocavitl qui tune illos scis-

moticos qui eiusdem pape invasores fuerunt manutenebat.

lastica nominatur. ""

lIic duo concilio ordinavit : unum Tui‘onis, aliud Bome 30 vlm- — 2 sicudum — à lem —" 15 0mm”. nome " ‘6 "l

Vlan. — M cui —— 19 Gremensen —- 26 vindicavit om.

comment-m

s.- ' Hic fuit abbas sancti l Hum Velletrensis

diocesis. et inde in cardinalem. postea in papam assumplus.

" et vixit annis VIII.

et vixit nimis tribus, mensibus IIII et diebus xxmL

ante Anngn. om. - 17 Cepauum — 22 eum] cum

connexas-rs — ' Tunc quoque Catheneum civitas penitus

subvorsn est.

“ de civitate Lucana.

"' in Francia.

Huius tempore maxima fames fuit. ilie rediens de Alnmania


MARTINUS POLONUS (1130-1277).

45|

URBANUS, natione Lombardus ', sedlt au. I m. X cl.

XXV. Hulus tempore ‘3 cupttt est Ierusalem u Surracenis.

Qui ’ cum de transmurinis partibus tam flebilem rem nudi-

visset, pre nimio dolore obiit. Sepultus est 4 in Ferarin".

GHEGORIUS, natione Beneventus, seditm. I d. XXVII; 5 trnmJ‘t' .

et cessnvit d. XX. Hici zelando pro Terra sancta ad di-

verses provintias mittit litteras; et tact-.1 puce inter

Ianuam et Pisns, Pisis mortuus sepeliturG.

CLEMENS, untione Romanus, sedit au. III d. XVI. Hic

ex patre Iohanne scoluri, claustrum apud sanctum Lau- '10

reutium extra muros ordinnvit, et Laterani palutium fecit

altius, et puteum ante ereum equum 'fecit iieri.

CELESTINUS, nations Romanns, ex pntro Pctro Bubo-

nis, consecrntus die Resurrectionis, sedit an. Vl m. VllI

d. XI. Hic 8 secundo die pontificatus sui corouavit I-lenri-

cum imperntorem, et fecit palatium apud sanetum Pe-

,nium perhibent veritati. Fecit enim hospitnle Sancti

pro ccrta pace iraclaudu, per Veronam trnnsicns ibi decessit,

et ante altare maioris ecclesie sepultus est‘.

COMPLÉMENTS. —— ' de Grivellis, de civitate Mediolanensi.

" post nltnre mains maioris ecclesie.

'" et in dicta ecclesiu sepultus est7.

INNOCENTIUS, netione Campanus ", consecratus in

festo hnthedre sancti Petri, sedit an. XllII m. H11 (1.

XXIIII. Hic 11 quantum fuerit gloriosus operu e‘mstestimo-

VAR. —— 1 Retro

CUMPLÉMEN'I‘S. — ‘ Hic papa. Celestinus 1' "iterbii (ledit nomen

civitatis et eccleslnm ipsius loci erexit in culhcdralcm, enmque

Tuschanensi, Centumcellensi et Bledane univit. itu ut unus et


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

idem esset episcopus omnium.

" ex patre Trnnsmundo.

"‘ inter cetera.

NOTES EXPLlCA’IÏIVES.

l. sepullus est] Lucius III fut enterré dans la cathédrale de

Vérone, « in s-pulchro marmorco ante mains altare » (Siyeberti


Generated on 2013-08-15 16:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Conlin. Aquicini'lina. Al. G. Scr" t. VI, p, 1123). Ce tombeau iut

sacrifie lors des restaurations exécutées par ordre de l'évêque de

Vérone Mathieu Gibert (1524-1543), qui fit déposer les restes

du pape sous le pavé avec l'inscription Ossa Lucii 1]], etc.

(G. Fr. Tinto, La nobililà dt‘ l'erona. Vérone, i592; et‘. (liacconio,

Vitae ponlifi, t. Lp. 1H2; Propyl. ad Acta 88. mail. p. 28"). L'épi-

taphe suivante, d'une composition bien recherchée, est donnée

comme ayant été gravée sur le tombeau primitif. J‘ai bien peur

que ce ne soitqu'un exercice de style et l'œuvre de quelque lettré

de la Renaissance. Le finale, en tout cas, ne peut guère être du

temps. Je la. donne d'après Ciacconio, me référant, pour la partie

métrique, au texte de 'l‘into.

Luci. Luca [ibi detlit ortum. ponlifiralum

üstia, pnpalum Rama, Veronrt mon‘.

Immo Veruna (ledit verum tibi vit-9re, Ruma

aviüum, cums Ostia, Luca mon‘.

Obiit Lpalerd. d. Luciuspupalll (LMCLXXXV (lin XXVnovembr'is.

2. IIuius-Sarracenis] Cencius; cl‘. Gilbert, .1]. G. Scr.. t. XXIV,

p. ‘133. — Jérusalem fut prise le 2 octobre H37. Urbain mourut

le 29 du même mois.

3. Qui-Ferraria] Vincent, xxix, «i4,

li. sepullus est in Femria] Le tombeau d'Urbain III se voit dans

la cathédrale de Ferrare (dessin dans les Propyl. maii, p. 29'):

c'est un sarcophage sans ornements, supporté par quatre colon-

nos, le tout en marbre rouge. C8 n"est pasvle monument primitif;

il ne date que de 1305, comme le marque l'inscription suivante :

(Frizzi, Illwnorin par la slm'ia dt Ferrant, 2“ édition. t. II, p. 283) ;

HIC IAGET SACRE MEMURIE VBBANVS PAPA llI NA-

TIONE MEDIOLANENSIS EX GENEBE CRIBELLORVM

SEPVLTVS 'hÎtIÜ C. LXXXV. ET REVELATVS M'ÎÎIÏÜ

CCGV. DlE IX MENSIS AVGVSTI INDICTIONE III : TEM-

PURIBVS FRATRIS GVIDONIS FERRARIENSIS EPISCOPI

IOHANNIS ARI'IIPRESBYTERI ET BONAGRATIE PREPO-


452

MARTINUS POLONUS ti 430-1277) .

Spiritus . et renovavit ecclesiam snnctisixti". (‘.omposuit

decretnles, sermones et libros De misera conditione hu-

mani generis et multa alia gloriosa. Et cledit universis

ecclesiis in Roma unam librum argenti pro singulis cali-

cibus earum, non habentibus calices argenteos, tali pacto

quod vendere eos non possunt. Hic etiam coronavit Otto-

nem et deposuit, quia non servavit fidelitatem. Huius

temporea Francis capta est Coustantinopolis et a Venetis.

urbs quidem de mundi maioribus urbibus una ac in

intenderet, in itinere ad hoc constitutus, Perusil est defunc-

tus, ibique 1 in ecclesia sancti Laurentii tumulatur. Et cessu-

vit papatus per unum diem', Perusinis causa electionis car-

dinales districtissime coartantibus. Hic l abbatem lonchim

libellumque quem contra magistrum Petrum Lombardum

composuit dampnavit. Dampnavit etiam Almaricum quen-

dam Cnrnotensem cum sua doctrinmsicut habetur in decre-

tali Dampnumus "l Qui Almaricus asseruit ydeas que sunt in

mente divina et creare et crenri, cum secuudum beutum Au-

magnificentia prima. cuius captiouem etiam post plures l0 gustinum nichil nisieternum et incnnmutubile sit in mente

dies plerique civitatis incole non credebant, tum propter

civitatis fortitudinemy tum etiam propter antiquam quam

habebant prophetiam. Prophetatum siquidem erat quia

debebant capi per nngelum. et ita eam capi per hominem

divine. vixit etiam quia ideo Deus dicitur finis omnium

quia omnia reversura sunt in eum ut in eo immutabiliter

quiescunt et unum individuum atque incommutubile mane-

bunt in eo. Et sicut alterius nature non est A braham alterius

non credcbanL Sed hostibus per murum ubi angelus pictus iii Ysnnc, sed unius et eiusdenusic dixit omnia esse unum et

erat civitatem intmntibus, se deceptos incole per equivo-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

cationem angeli cognoverunt. IIuius temporibus Livonia

pro parte conversa est ad fidem. Anno1 vero pontiiicatus

sui xviL mense novembris, in basilica Lateranensi que

omnia esse l)eum.Item dixit quia sicut lux non videtur in

se sed in nere, sic Deus nec ab angelo nec ab homine videbi-

tur in se. sed tantum in creatnris. Item asseruit quia si homo


Generated on 2013-08-15 16:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

non peccasset, in duplicem sexum partitue non fuisset, nec

Constantiniana vocatur celebratum est concilium generale io generasset, sed eo modo quo sancti angeli multiplicuti sunt

pro subsidio Terre sancte, pro statu universalis Ecclesie;

multa utilia statuta sunt ibi promulgatn. in quo fuit

cum patriarchis,

archiepiscopis, episcopis, ct aliis

prclatisy summa prelatorum Mccuxv. Tempore huius

multiplicati fuissent et homines; et quia post resurrectionem

uterque sexus unabitury sicut, ut asseruit, fuit primum in

crentione,et talem dixitChristum fuisse post resurrectionem.

Quiomnes errores inveniuntur in libro qui intitulatur Pari

concilii cousecravit ecclesiam sancte Marie trans Tybe- es Pkronhqui ponitur inter alioslibros Parisinsdampnatosm.

rim. Demum cum propter subventionem Terre sancte

inter Pisuuos et lanuenses et Lombardos pacem facere

VAR. — a miseria — 9 nuedum — it plerique] populique

vim - l intcndcns - 5 libelum - 8 ascrnit et ita infra

- l0 nixi — iz in eo] io — 22 primus - 25 l‘criferiseon

t'hmpu’annurs. -—- . in Snxia.

" in itemm

urbs-cognoverunt] Similitcr Mirnmolinus, Sarracenorum

princeps, cum innumerabili multitudine contraliyspanos veniens.

confusus ad patriam rediit.

COMPLÉMENTS. —- . per unum diem] per annum unum.

" Extra. De summa ’l‘(rinitnte).

Etvoculurliber AlmericLQui Almericus Parisiuscomlmstus‘

fuit cum suis sequacihus. vixerat etiam quod in caritate constitu-

to nullum peccatum imputatur; unde sub tali specie pietatis cius

sequaccs omnem turpitudinem committebaut. vtempore huius.

i NOTES EXI‘LICATIVES.

l. Anno - gener-aiel Gilbert. 1. c.

2. in ecclesia s. Laurenlii] La cathédrale de Pérouse ayant été

réeilifiée au xlve siècle, les monuments funéraires des papes In-

noccnt lll. Urbain IV et Martin lv furent alors sacrifiés. Leurs


MARîl‘INUS POLONUS (4130-4277).

453

[Hoc' anno, scilicet M°CLI°, Gratianus monachus, de Clusa

civitnte Tuseie natus, Decretum composuit,ut dicit Hugu-

con, glossa, q. VI, c. Forma.Floret et magister Petrus Lom-

bardus qui Sententias composait]

HONORIUS, natione Romanus, Perusii electus est; sedit

an. X 111. VIlI d. XXlI. Hic 2 apud sanctum Laurentium

foris murum Petrum Altisodorensem comitem in impara-

torem Constantinopolitanum coronavit. Hic 3 etiani eccle-

siam sancti Laurentii extra mures et hasilicam 4 que

dicitur Sancta Sanctorum renovavit. Decretales 5 compi-

lavit ‘. Hic ‘0 in basilica sancti Petri Federicum regem

Sycilie in imperatorem Romanorum coronavit. Huius

tempore Christiani Damiatain ceperuut, sed Sarraceni

fortuite casu contingente eam postea recuperaverunt. Hic H

ah eius fidelitate absolvit. Honorius papa moritur et Home

in ecclesia 1’ sancte Marie Maioris sepelitur, et domnus

Ugolinus Hostiensis episcopus in papam electus Gregorius

est vocatus. Honorius H primo anno sui pontifieatus ordi-

5 nom Predicatorum confirmavit, beato Dominico natione

Hispano inventore procurante. Nam Innocentius papa qui

durus sibiin hoc fuerut. visions habita quoniam bestus

Dominicus Lateranensem ecclesiam cadentem humeris suis

sustentasset,confirmare deliberaverat, sed morte preventu's

l0 non potuit.

GREGORIUS, natione Campanus ’, mense marcii die

XI, post festumsancti Gregorii, apud Septemsolium elec-

tus fuit. Sedit an. XIIII. Hic sanctam Elisabeth, filiam

regis Ungarie, relietam landogravii Thuringie,canouizavit.

Honorius papa Federieum sibirebelleni et Romane ecclesie '15 Hic sententiam quam Honorius predecessor suus contra
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Federicum fulminaverat roboravit. Hic cum concilium

celebrare Rome nititur et oh imperatore vie per mare et

per terram artantur, duo eardinales et multi preleti,

abbates et clerici, maxime per mare ad concilium venien-

COMPLÉMENTS. — ' de (Jomite, nepos Innocentii tertii.

ndversarium coinperiens anathematizavit nique barones


Generated on 2013-08-15 16:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ConPLÉMuNTs.—-' Hic etiam fecit tribunam et anteriorem par-

tem G ecclesie sancti Pauli. Fecit etiam domum7 Case Marii et cy-

borium 8 heati Petri. Rehedificavit etiam ecclesiam ‘J sancle

Bibiane.

NOTES EXPLICATIYES.

l. Hoc mmo — composuil] Cette note est évidemment hors de sa

place chronologique; elle est d'ailleurs étrangère au texte de

Martin. Le cauoniste Hugucon auquel on renvoie est le célèbre

Hugo ou I'Iuguccio, le maître d'lnnocent III (Schulte, Geschiu/zle

des can. Reclus, t. I, p. ‘156). La q. V[ est celle de la cause Il

(2° partie du Décret). '

2. llic — renouavit] Gilbert, l. 0. p. 135.

3. eccl. s.Lau/'enlii] C'estù Honorius 111 que remonte la réunion

des deux basiliques de Constantin et de Xystus III en une seule

église. Alors furent construits le portique d'entrée. les ambons et

le chœur actueLLe portrait d'IIonorius se voitencore sur la frise

en mosaïque dudit portique.Ct‘. Ciampini, l'elera mon.t. II,pl.28.

4. Sanclu Sanclm'um] Les restaurations d‘Honorius III semblent

avoir entièrement disparu dans la reconstruction de ce sanc-

tuaire ‘sous Nieolas III.

5. Decrelales compiluuit] C'est ce qu'on appelle la Compilalz’o

quinte. envoyée par le pape Honorius aux universités m1226

(Ed. Friedborg, i882). '

6. 9001. s. Pauli] La mosaïque absidale de Saint-Paul vient

d'être publiée par M. de Rossi. Il est maintenant établi que cette

composition fut exécutée par des artistes vénitiens, imbus des

traditions byzantines. Au pied du Christ qui occupe le centre de

la composition, le pape Honorius III est représenté en très pe-

tites proportions, prosterno, son nom à côté de lui. Sous la mo-

saïque, l'inscription suivante se développe sur une seule ligne :

+TOTIVS ORBIS IIONOR QVOD llONOI’tIVS ARTIS HONORE

PAPA PRIVS FEGIT FVLGET FVLGENTE DEGORE

ABBAS POS‘l‘ PA l’AM QVEM GHIIISTVS ADALTA VOGAVI‘I‘


454

MARTINUS POLONUS (use-4277).

tes, per Pisanos imperatoris îautores capiuntur. Hic papa

per fratrem Raymundum, ordinis Predicalorum, ' peni-

tentiarium et capellanum, ex pluribus voluminibus Decre-

' talium compilavit volumen unum, mandans ubique docto-

ÿribus illo uti". Hic Gregorius cum ah imperatore qui tunc

ex magna parte patrimonium Ecclesie occupaverat in Urbe

obsideretur, videns etiam pene omnes Romanes per pecu-

niam corruptos esse. eacipiens cnpita Apostolorum et pro-

cessionema Laterano usque ad sanctum Petrum faciens,

tus, cito moritur, et in ecclesia sancli Petri sepelitur 2.

INNOCENTIUS, natione Ianuensis, de comitibus Lave.-

nie ‘, sedit un. X1 m. VI ". Hic ' sedes cardinalium a

multo tempore vacuas de personis ex diversis mundi

partibus electis reformavit. Hic post magnum tractatum

de puce cum imperatore, dnm ipsius adversus Ecclesiam

contnmacium perpendisset, clam Iannensium auxilio deve-

ce;

nit in Gallias,et celebrans concilium in Lugduno , ipsum

velut hostem Ecclesie condempnavit; imperio privnto,

animes Romanorum sic revocavit ut pene omnes contra l0 instituitque lantgravium Thuringam eligi in regem Ala-

imperatorem cruce signarentur. Quod imperator qui iam

credebat se intraturum in Urbem audiens timensque,

non longe ah Urbe retrocessit Hic beatum Domi-

nicum inventorem et magistrum ordinis Predicatorum,

manie, et mortuo ipso‘“' comitem Holandie. Hic Lugduni

canonizavit Emundum confessorem, Canturiensem archie-

piscopum '. Item etiam canonizavit sanctum Stanislaum

Assisii, Gracoviensem episcopum, qui ub iniquo principe

Bononie sepultum et miraculis innumeris coruscantem l5 fuerat interfectus. Innocentius vero papa mortuo Federico
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

canonizavit "'"1.

CELESTINUS, natione Mediolanensis, sedit d. XVII;

et vacavit XX m. et d. XIIII. Hic episcopus Sabinen-

sis, vite. et scientia laudabilis, senex et infirmus elec-

VAR. — 3 capelanum ——- 8 coruptos

COMPLÉMENTS. —- ' domni pape.


Generated on 2013-08-15 16:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

" IIuius tempore,anno Domini MCCXXXIX, tertio nonasiunii,

circa horam nonam sol passus est tantam eclipsim quod stelle

videbantur in celo sicut de nocte videntur.

"' Deinde Gregoriua papa tantis tribulationihus excussus,

Rome. anuo XIIII, mense uugusti, migrarit ad Ghristum.

“" Reste.

imperatore Apuliam cum magno exercitu ingreditur, sed

post paululum Neapoli moritur et sepelitur 4. Huius tem-

poribus floruit vita et scientia venerabilis domnus Ugo "

VAR. — 6 auxilia.

* de Flischo. electus Anagnie.

" Hlc constitult ut octava Nativitatis beate Marie virginie in

Ecclesia celehretur.

"' pontificalus sui anno videlicet tertio.

"" Williclmum.

' Ipse autem, pontificatus sui anno X, canonizavit Perusii

sanctum Petrum ordinis Fratrum Predicatorum, Veronensem

natione, quem heretici propter ipsius predicationem inter Cumas

""' anno MCCXXXVIII, a confirmations ordinis anno XVlII - et Mediolanum occiderunt.

et de morte eius anuo XI.

" de Sancto 'l‘heocloro

NOTES EXPLICA‘HVIS.

1. « In ecclesin beeti Petri honoriflce est sepultus », dit Nicolas

de Gurbio, dans sa vie d’Innocent IV, c. 5.

2. in eccl. s. Peh'i] Le tombeau de Célestin IV semble avoir

disparu, comme celui de Grégoire 1X, sans laisser de trace.

L'inscription publiée par Oldoino est moderne et fabriquée pour

soutenir une généalogie fictive. Cl’. Propyl. Mail‘. p. 38'.

3. Hic sedes — reformauil] Vincent. xxx, 152.

4. et scpclitur] Son tombeau se voit dans la cathédrale de Na.

ples, à l'extrémité du bras gauche du transept. C'est un menu-

ment moderne; toutefois la statue couchée du pape a été conser-

vée dans la restauration, exécutée par les soins de l'archevêque


MARTINUS POLONUSI(M3O-1277).

455

cardinalishordinis Predicatorum, qui doctor eximius doc-

trina perlucida totam Bibliam postilavit '.

ALEXANDER, natione Campanns, sedit an.

cessavit m. lll et dies llll. Hic moritur Viterbii et in

on

m.‘ et

ecclesia sancti Laurentii ‘ tumulatur. Huius tempore Man-

fredus, filius naturalis quondam Federici imperntoris,

gerens se pro pedagogo Conradini, predicti Federici nepo-

tis, ipso Conradino mendaciter publicato mortuo, sibi ipsi

coronam assumpsit. quod tactum quia in preiuditium

domni pape fuit, primo excommuuicatur, post magnus

exercitus contra ipsum, sed in nullo proficiens, mittitur.

Hic canonizavit '” sanctam Claram que fuit ordinis sancti

Damiani Huius temporibus principes Alamanie elec-

tores, in duo se dividentes, quidam regem castelle et

quidem Ricardum comitem Cornubie ad imperium elege-

runt; quod scisma duravit multis annis Hic reprobavit

VAR. -— 3 campanus om. — M mititur

duos pestiferos libellos, quorum unns dicebat quod omnes

religiosi, etiam verbum Dei predicantes, de elemosinis

viventes, salvari non possent ; alter vero asserebat inter

cetera erronea quod Evangelium Christi et doctrina Novi

Testamenti neminem ad profectum deduxit et evacuanda

erat post MCCLX annos, et in XL anno deberet inchoari

doctrine Ioachim, quam conditor libri Evangelium etei-num

nominavit, totam perfectionem salvandorum hominum illi

attrihuendo. Dicebatur etiam ibi quod sacramenta Nove

'lolegis in LX anno evacuarentur; que omnia et auctoritas


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

apostolica et preteriti temporis experientia exsufllavit.

llftPaAMuSoy natione Gallicus, ex civitate 'l‘recensi, sedit

an. lll et m. I d. 1111; et cessavit rn. V. Hic duas ordina-

tiones fecita et exercitum Sarracenorum quem Manfredus

‘15in patrimonium Écclesie miserat per crucesignatos fuga-

vit. Comiti Provintie Karolo, fratri regis Francie, regnum


Generated on 2013-08-15 16:32 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Sycilie ut a Manl‘redo detentore recuperaret tradidit. Mo-

ritur Perusii, et in ecclesia sancti Laurentii ' sepelitufl.

amemus natione Provincialis, de villa Senti lilgidiiy

2o sedit an. 111 m. lx d. xx1--. Mortuus est Viterbii et sepul-

COMPLÉMENTS. —" (Joncordantiarum etiam Biblie primus auctor

fuit. Quem propter vite et scientie formam et famam papa Inno-

centius instituit sancte Sabine cardinalem; in quo statu, licet

esset de ordine Fratrum Predicatorum, omnibus cum religionihus

ac etiam scolaribus placidus fuit.

l- VII.

ut Anagnie.

et Francisci

NOTES EX

1. Ugo cal'diualis} llugues de Saint-Cher.

2. lumulalur] Des recherches faites en 1683 dans la cathédrale

de Viterbe pour retrouver son tombeau demeurèrent infructueuses

(Propyl. Mail‘, p. sum L'incertitude subsiste encore aujourd'hui.

CîJlristofori, Le tombe dei papi in viter-om Sienne, 1887, p.279, esu

3. sepelüur] V. ci-dessusl p. 452, note i

4. sepullus est] lamel-re d'abord dans l'église des Frères Pré-

cheurs, S. Maria ln Gradi, il fut, sur le bruit de miracles opérés

par son intercession, transporté dans la cathédrale (Saint-Lau-

rent). Mais Grégoire X obligea les chanoines à le laisser réintè-

grer dans l'église qu'il avait désignée pour recevoir son tombeau.

ce qui fut fait sept après sa mort (Potthast, autem 2093i, zonam

21911.). Les Bollundistes (Propyl. Mati, p. 55‘) donnent un dessin

de son tombeau et la copie de l'épiteplie. Le texte original de

celle-ci, en caractères gothiques, est perdu, le monument ayant

soufl‘ert quelques dégâts à la fin du siècle dernier; il a été resti-

tué au même endroit, vers nam par les soins de M. de La Tour

Maubourg, ambassadeur de France, qui fit restaurer la tombe de

ce pape français. Ci. De Rossi, Bull. isat-as p. 40. — En mss le

mausolée de Clément IV a été transporté de l'église 5. Marie. in


456

MARTINUS POLONUS meo-mu

beros habens, primum fuit advocatus farnosus et regis

Francie consiliarius; demum mortua uxorel propter vitam

bonam et scientiam laudabilemy primo Podiensis episcopus

et post Narbonensis arehiepiscopus, tandem Sabincnsis

episcopus et cardinalis efficitur.jSed cum post in Angliam

propter pacis reformationem a papa Urbnno quarto lega-

tus missus fuissetl absens a cardinalibus Perusii in papam

electus, sic vigiliis, ieiuniis et orationibus et aliis bonis

operibus inteutus fuit quod multas quas Ecciesia tunc sus-

,mutavit. Nnm cum a principio per annos Domini cucurre-

rit, et quilibet pontifex anno introitus sui positus fuerit,

quia plures pontifices uno et eodem anno defuncti fuerint et

in eadem linea poni non potuerint, predictus rnodus servari

5 non potuit,’ sed per annos Domini numeros non conti-

nuando sicut prius, sed distinctim ponendo, statum cuius-

libet pontificis declaravi, sicut patet in clemente et conse-

quenter.

GREGORIUS decimus, natione Lombardus, de civitate

tinebat tribulationes Deus suis meritis creditur extinxisse. 10 Placentie, sedit anno Domini MGCLXXII, ab electione

Hic cum Corradinus, nepos Federici imperatorisl regem

Karolum cui papa regnum Sicilie contulerat debellaturus

Apuliam intraret, et plerique factum regis Karoli pro des-

perato haberent, tum propter corradini exercitus multitu-

dinem et propter regni Sicilie pene tocius rehellionema

predixit in publico sermone factum conradini tamquam

fumum transituruln et ipsum tamquam ad victimam

Apuliam intraturum. Quod et postmodum probavit even-

tus. Nam Gonmdinns post fugam captus fuit et decolatus,

et factum eius paucis diebus post tamquam fumus eva-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

nuit. Hic etiam papa canonizavit Viterbii . sanctam Ed-

Wigum, quondam dueissam Poloniel mire sanctitatis vi-

duam, que inter alia commendabiliay cum canonizatio

eius pcr plures annos difi‘erretur, ipsa procuratori in curia

Romane. super eodem negotiol cum esset in tristitîa, per vi- 25 r

sum apparuit ac eum de expeditione negocîi et etiam de


Generated on 2013-08-15 16:32 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

die expedicionis certiticavit. "

A Clementei predicto presens cronica stilum operis com-

VAn. — 9 fuit om. - 10 extruxisse—- 12 papa] post — 13

Apuliam om. -— is regem - is eventus] cunctis - 22 Edui-

rignm quamdam

sua annis IIII et diebus IIII; et cessavit papatus diebus

x. Hic cum archidiaconus esset Leodiensis et devocionis

causa missusnltra mare, ibidem existensyin palatio Viter-

biensi in papam a cardinalibus est electus. Hic fecit unam

45 ordinationem quinque episcoporum cardinalium quam

plurimum laudabilem. quia honestas et valentes personas

assumpsit. Hic tercio pontificatus sui anno, pro utilitate

Terre sancte quam personaliter visitare intendebat. Lug-

duni solempne celebravit conciliuma in quo et Greeorum'

20 et Tarturorum sniempnes nuntii interfuerunt. Greci ad uni-

tatem Ecclesie redire promittentes, in signum cuius Spi-

ritum sanctum confessi sunt a Patre Fiiioque procedere,

symbolum in concilio solempniter decantandog nuncii

vero Tartarorum infra concilium baplizat i, ad propria redie

uni. Numerus autem prelatorum qui fuerunt in concilio

VAR. — 2 quibus pontifices - 5 numero - non om. - 20

nutie

_ COMPLÉMENTS. — . in ecclesia Fratrum Predicatorum

" Hic etiam papa secularis existens, cum ex uxore legitima

filiam genuisset tandem proinotus ad culmen papalus filiam

suam in monasterio collocavit, solum ei xxx libras turonen-

sium parvorum pro dote sibi in illo monasterio fecit ussignari.

Idem sanctus papa alteri filie nomine Egidie quam habuit fecit

dare pro dote de patrimonio suo treceutns libras turonenses,

mandans ei quod meritum acciperet secundum conditionem suam,

cui nunquam in vita sua daret aliquid de bonis Ecclesie. Cum-

qne haberet nepotem clericum cui nunquam aliquid duderaL et

veniens ad mortem aadivisset quod haberet tres prebendas quas


MARTINUS POLONUS fl i 30-4277).

457

sunt quingenti episcopi, LX abbates et alii prelati circha

mille. Hic in concilio niulta bona instituita videlicet pro

subsidio Terre sanctel pro electione summi pontificis et

pro statu Ecclesie. Huius tempore rex Romanorum et rex

Francorum cum multis baronibus pro subsidio Terre

sancte cruce signuti fueruntiiic papa fuit experientie mire

in secularibus, nec inlendebat pecuniarum lucris, sed pau-

perum elimosinis. Mortuus est Arecii et sepultus 1ibi-

dem.

INNOCENTIUS quinius, natione Burgundns, de Tha-

rantnsidi sedit anno DominiMCCLXXVI, ab electione sua

mensibus quinque et duobus diebus; et cessavit papatus

d. XVllI. Hic a pueritia in ordine Fratrum Predicatorum,

doctor in sacra scriptura eximius efficitur, demum in ar-

inter regem et barones exorta fuerat sedanda missus fuit.

Hic papa factus statim constitutionem quam papa Grego-

rius x in concilio Lugdunensi de constrictione cardinalium

proler electionem summi pontificis nccelerandam ediderat

5 suspendit, proponens eum aliter ordinere; sed morte pre-

ventus constitutionem sic suspensam reliquit '

IOHANNES XXLl natione Yspanus, u anno Domini

MCCLXXVI, sedit mensibus VIII d. I; et cessavit papatus

post mortem eius m. VI (1. VII. Hic pontifex lohannesgPe-

'10 trus ante dictusa in diversis scientiis famosus, primo Tus-

culanus episcopusa tandem Romanus efficitur ponlifex.

oni scientiarum florem et pontificalem dignitatem moris

quadam stoliditate deformabat, adeo ut naturali indus-

tria pro parte carere videreturg in hoc tamen quam pluri-

chiepiscopum Lugdunensem et post in episcopum Hos- iii num luudabilis fuit quod se tum pauperibus quum diviti-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tiensem, tandem in summum pontificem assumitur. Hic li-

cet multa facere proposuisset, morte preventus nil nota-

bile fecit. Mortuus est Rome, et in a Lnteranensi ecclesia

sepelitur.

ADRIANUS, natione Ianuensis, t

LXXVI, sedit m. I et d. 1x. Rome eligitnr in Lateranensi pa-


Generated on 2013-08-15 16:32 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

latio, et Viterbii moritur et l sepelitur; et cessavit pnpatus

d. XXVIII. Iste Adrianus fuit nepos lnnocentii quartiet ab

ipso in cardinalem titulisancti Adriani promotus, adomno

bus communem exibens, multos egentes studium littera-

rum nmplectentes fovit et in beneficiis ecclesiasticis pro-

movit. Et cum sibi vite spatium in annos plurimos exten-

dicrederet, et 110c etiam coram aliis assereret, subito

anno Domini MCC eo cum camera nova quam pro se viterbii circa palacium

Van. — iz mox'l — is etiam] ct — 20 cum camcra] con-

carconera

t Postea vero, cum de revocatione hnius verbi per assertiones

' t - ut e ibi . . - -

clemente nu legatus m Anglmm P10 guet!‘ qu 25 cardmahum non conslaret, sed revocaretur m dnbium, soquens

VA n. — 20 Andrizinusy et ita porro

papa iohannes per suas litteras eam confirmavit et ratiflcavit,

constitutionem quoque ipsam suspensiim manere decrevit; sed

cum postmodum Celestinus quintus restituiL Viterbii moritur

et in ecclesia Minorum sepelitur.

u de civitate Ulisbona.

cesco). Les Bollandistes (PropyL, p. esu en ont publié un dessin.

avec l’épitaplie primitive, en lettres gothiques :

un: 3' coin» s. mam m

ADRIANI. PP. V. O‘ PRIVS VOCA

rvs OGTOBON' D’ FLISGO ly 17m

D D s ADRIANI DYAC GARD

COMPLÉMENTS. —- ' ordinis Predicatorum.

u de domo de Flisco.

NOTES EXPLICATIVES.

l. sepullus] Le tombeau de Grégoire X se voit encore dans la

cathédrale d'Arezzo, net‘ de droite et en entrant. D'après Oldoi-

no (Ciacconio, Vitae ponlifl. t. II, p. lem quelques-uns préten-

daient qu'il était enterré dans l'église des Frères Mineurs


458- communem DE MARTINUS POLONUS dein-men

construxerat solus corruit, et inter ligna et lapides colli- ticis perceptie expîravit, et ihidem in ecclesia sancti Lau-

sus sexto die post casum,sacramentis omnibus ecclesias- rentiiî sepultus extitit.

NICOLAUS IIl, natione Romauus, de domo Ursinorum,auno Domini Itl°CC°LXXVII electus fuit; sedit annis Il

m. V11] (1. XXll; et cessavit papatus m. V d. XXll[in die i sancte Katarine]. Parum 5 ante sui promotionem per

aliquot dies Tyberis flumen Romanum in tantum excrevit, suos transcendens alveos, quod cunctis cernentibus

erat formidinig nam super altare beate Marie Rotonde per IIIl pedes et amplius transibat. Hic Nicholaus i unam

ordinationem fecit, videlicet v episcopos. scilicet Penestrinum, Tusculanum, llostiensem, Portuensem et Alba-

nensem; quorum Penestriuus et Tusculanus i'uerunt seculares, Hostiensis et Portuensis Predicatores, Albaneusis

vero ordinis Minorum; item duos presbiteros, videlicet domnum Girardum tituli Xll Apostolorum, et domuum

leronimum de ordine Fratrum Minorum1 tituli ecclesie sancte Potentianeg item duos diaconos, magistrum Iorda-

num fratrem suum tituli sancti Eustasii et lacobum de Columpna tituli sancte Marie in Via lata. Hic palatium i

sancti Petri multum augmentavit, et quamplurima edificia fieri faciens1 iuxta illud pratellum inclusit, et fontem

ibidem fieri paravit1 meniis et turribus iardinum magnum diversis arboribus decoratum includendo. llic etiam

Karolum regem Sycilie, nobilem Ecclesie pugilem, a vicario Tuscie certis de causis quas pretendebat amovit, ac

se in senatorem ad vitam, ut dicitur, eligi procuravitg ac constitutiones faciens tam de electionibus prelatorum

quam de electione senatoris Urbis, et senatum fere per duos annos regi faciens, mortuus est in Suriano castro

prope Viterbium, ubi cardinales et curiales in Viterbio morantes ad suum conspectum evocabat; celerique hora

mortis preventus, anno Domiui M°CC°LXXX°, kal septembris, decessit in Et vacavit sedes V mensibus d. XXII.

Post cuius mortem Hanihaldenses, quam cito decessum eius sciverunt. convocata parte sua capitolii et totarum

urbium existentium sub custodia vicariorum quos idem Nicolaus constituerat, partem dominii invitis Ursiniis

VAR. —- 2 promitionem —— m paracellum - H etiam] et — is ybi — ie proventus

COMPLÉMENTS. — i (le mense martii. pontificatus sui anno primo.

NOTES EXPLICATI VES.

l. sepullus eztitit] On voit dans la cathédrale de Viterbe un céno-

lnphe moderne, élevé en mémoire de Jean XXI. Mais le lieu précis

de sa sépulture est encore ignoré et l'on ne peut même affirmar-

qu'il lui ait été élevé au xme siècle un monument analogue à

ceux qui alzrilèreut les restes des papes Clément 1v et Adrien V

dans les églises (les Dominicains et (les Franciscains. Il valait


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

mieux, pour cet ordre de choses, se confier aux moines qu'aux

chanoines. Cf. Cristofori, 1. 0. p. 278.

Conservateurs. La voici, mais en écriture ordinaire, d'après

ForcellaI LXIII, pres (cf.Bianchini,Anastas. BibL, t.III. p. Il!) z

Anno Domini MCCLXXI’III sanclissimus pater domnus Nicolau:


Generated on 2013-08-15 16:46 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

papa lll fieri fecit palatia el aulam maiora el capellam et alias

domos antiquos amplificauil, ponti/ieuius sui anno primo,‘ el (11m0

secundo pontificalus sui/fori fecit circuitum murar-um pomerii huius.

Fuil autem predictus summus ponti/bar natione Romamla', ex patre

damni Malhei Bubei de domo Ursinorum.

-. in die s. Knlm'ine] Cette date est ici hors (le place; c'est celle

de l'élection de Nicolas III.

3. parum ante] Deux inscriptions relatives il une inondation du

5. deoessit] Nicolns III fut enterré à Saint-Pierre. Son tombeau

se trouvait dans la chapelle cotée os sur le plan, vers le haut

‘l‘ibre en mi sont données par Forcella, t. XIII, n“ tl23. 427i;

elles sont datées du 5 ou du c novembre.

Il. palatium s. Petri] Le manuscrit Biccardi tua 228) du Liber

nensuum contient flo 315-342) toute une série de pièces relatives a

l'agrandissement des jardins du Vaticsn par Nicolas 111. M. Paul

Fabre les publiera prochainement. Une inscription commémora-

tive do cos travaux se lisait autrefois sur l'un des murs du jar-

din pontifical. Elle est maintenant uu lîapitole, dans le palais des

(le la dernière nef latérale du nord. Le sarcophage, très simple.

se voit encore dans les Grottes Vaticanes (Dionisio, Crypl. Vain

pl. Lv, 2). Lors de la translation, sous Paul V, ou y déposa le

corps du cardinal Raynald Orsini, celui qui prit part au fa-

meux conclave de mss il avait eu d'abord un tombeau spé-

cial dans le transept de la vieille basilique. C'est alors que fut

gravée l'inscription que l'on voit actuellement sur le sarcophage 2

elle mentionne le pape et le cardinal. Sur tout cela, v. Dionisio.

op. cit., p. ilii

Ut

io

15
communiam DE MARTiNUS POLONUS (1277-1287). 459

io

ts

2o

as

30

habuerunt. ltaque cx pacto inter eos hahito, pro parte Hanibaldensium unus, pro parte Ursinorum alius in

capitolio senatoris officium exercentes fuerunt constituti. Sub quorum regimine multa omicidia plurimeque

disseuciones et alia quamplurima mala habita tam in vUrbe quam in eius districtu fuerunt perpetrata et etiam

impuuita. Viterbienses tunc, parum post obitum ipsius pape, domnum Ursum nepotem ipsius pape ab officio

potestarie turpiter amoveruntq licet absentem Et post hoc in obsessione castri Valeriani l existantes, a domno

Bertoldo fratre domni Ursi cum adiutorio llludertinorum fuerunt imbecilles debellati ita, quod quasi sine bello

defentionis campum relinquentes et tentoria, multi fugientes ex eis capti sunt et aliqui interfecti E0 tempore

parabat navigium Petrus de Aragonia, de quo plenius dicetur ‘.

MARTINUS lllly natione Gallicus in eligitur "“ anno Domini M°CC°LXXXI°,in die Chatedre sancti Petri. Hic

vocabatur Symon, tituli sancte Cecilie presbiter cardinalis, fuitque per llrbanum papam quartum promotus ad

cardinalaltumy et per eundem Urbanum primo et secundo per Gregorium papam X in Francia missus legatus, per

plures annos ibidem legatus extitit. Hic sedit quatuor annos, mensem I dies Il]. Hic post eius promctionem a

viterbio discedens noluit ibidem consecraril sed se transtulit ad llrbemveterem et ibi consecratus fuit x kal.

aprilis. Et. ordinationem in vigilia Pnesurrectionis dominice proximo sequenti faciens1 domnum Serardum tituli xu

Apostolorum in Sabinensem ac domnum leronimum tituli sancte Potentiane in Penestrinum cardinales episcopos,

et domnum Hugonem Anglicum tituli sancti Laurentii in Lucina, domnum Gervasium tituli sancti Martini,

domnum Gaufridum Burgundum tituli sancte Susanne1 et domnum lohanuem Cholec tituli sancte Cecilie, et

domnum comitem Mediolauensem tituli sanctorum martirum Marcellini et Petri presbiterosg domnum benedic-

tum '“" sancti Nicolay in carcere Tulliano in diaconum promoviL

Hic electus in senatorem Urbis ad vitam, loco sui instituit Karolum regem Sycilie in senatorem, et de domo

seu de familia ipsius regis existentis in llrbeveteri sumpsit milites ad regendum tam patrimonium quam Cam-

paniam, Marchiam et Ducatum. In Romaniola destinavit comitem domnum lohannem de Apia cum soldariis

Prancigenis fere octingentis contra Guidonem Montisfeltriÿ qui terram Ecclesie in illis partibus occupatam deti-

nebat. Qui Guide de civitate in civitatem se transferens, malitiose et intra fortalitia se tuebatur1 interdum predam

rapiens ut ex ea sequaces sui pascerentur. llo tempore1 quadam die dominica, per quendam Latinum de familia
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

regis et alium llrbevetanum fuit commota dissentio magna inter gentem regis et llrbevetanosg et, ut multi

referunt, Reneruè tunc capitaticus tlrbevetauus ad id satis videbatur prebere assensum, ut rex et Gallici vitupe-

rium sustinerent et dam pnum. nam cum tumultus magnus haberetur per terram et clamores validos emitterent

Urbevetani, « Mortem ad Gallicos! » exclamantes, Renerus sepe vocatus ut gentem suam refrenaret se fingebat

infirmum. Scd tamen cessavit dissentio, aliquibus hinc et inde vulneratis et quampluribus llrbevetanis interfectis.

de familia regis uno tantum gartione morienle, cum de plurium morte nil sciretur.
Generated on 2013-08-15 16:46 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Deinde estate'et hyeme completisy in mense februarii post primo pontificatus domui pape predicti anno, ipso

VA n. -—— li Ursium — 8 Tudercinorum — quod] que ——9 Galicus elligitur — iz sedit om.- 13 voluit — 14 Et ord.] in ordina-

tione - 15 in Penesln] presbileros —<et>episcopos — is Augelicum - 23 oclogintis — 24 fortalicitia- zs ut] ue - 27 asen.

sum —— 28 vallidos —— 32 complectis — < eodem > anno

GouPLÉMENTs. — ' llic papa in ecclesia sancti Petri sepelitur. - "‘ de Turonis, "iterbii. —-

in papam - Gaiemnum.

NOTES EXPLICATIVES.

1. castri Valeriam'] Vallerano, entre viterbe et Gallese.


460 CONTINUATEUR DE MARTINUS POLONUS (1277-1287).

papa in Urbeveteri residente, piscis mariuus oaptus fuit in effigie leonis, in illa plaga maritima que site est versus

Montemaltum, et portatus apud Urbemveterem. Multitudo curialium illuc adj videndum huiusmodi monstrum

cedebat, quia pellis pilosa, pedes breves, cauda leonina, caput leoninum '. os et. infra dentes liuguam habebat

quasi leo. Beferebatur itaque quod in eius captione plantus orihiles emiserat. Sicque multi prenostica futurorum

exinde asserebant. Et ecce quod ‘ parum post, in regno Syoilie Panormitani succensi rabie Gallicos qui mora. 5

bantur ibidem omnes, tam mares quam feminas ac senes et iuvenes, in predicti regis contemptum ocoiderunt; et

quod detestahilius t‘uit, latus aperientes mulierum latinarum pregnautium que dicebantur a Gallicis concepisse,

partus occidebaut antequam nascerentur. Deinde tota Sycilia sic rebellans Petrum regem Aragonie in suum

det‘ensorem et. dominum vocaverunt.

Eodemque concursu temporis inter Romanes fuit dissentio maxima, et paratis hinc- inde aciebus suis, pars l0

Ursinorum se transtulit in Penestrum, Hanibaldi vero, credentes se contra eos bellum llahere campestrem, illuc

se transtulerunt cum vicario Urhis, qui certis de causis eos t‘ovebat et ab eis tuebatur. Et vastaverunt totam con-

tratam usque ad muros Penestre, non sine multorum occisione... in fortalicio se tenentes.

ltaque, die Iovis, secundo kal. maii, pret‘actus domnus Iohannes de Apia contra Guidonem de Montet‘eltri

progrediens, burgum civitatis Furlivii cepit hostiliter, et par hauc diem et noctem sequentem ibi cum sua comi- l5

tiva remanens, die crastina, prima die maii, congregatis aoiebus ordinavit tres turmas militum et unam peditum,

stabiliens in burgo in facie civitatis Furlivii. Sed pars adversa tam per ipsam portam quam per alias diversimode

suos emisit bellatores, ut plus astutia quam virtute belli posset domnum lohannem debellare. Sicque factus est

huiusmodi conflictus, in quo cecidit comes Thadeus, nobilis pugil Ecclesie, fer-e cum quingentis Gallicis, ex

adverso vero quamplures mobiles et innohiles t'ere mille quingenti. Tandem nocte superveniente superstites ad 2°

suam partem se traxerunt, nulli victoria, Gallicorum capitositate, attributa.

Eodem ‘-‘ concursu, inter Anglicos et Galenses durissimum bellum fuit. Tuuc etiam in Tunitio magna paga-

norum multitude per ipsius regis Aragonum astutiam inter t'auces montium destructa fait et depressa; et ibi

occiderunt pagani quamplurima millia, partis ‘adverse forte circa millia. Tune etiam soldanus Babilonie a Tartaris

fugatus per Vlll dietus, occisi dicuntur pagani ultra quinquaginta millia. Sed viribus et anime resumptis, 25

soldanus dictos Tartaros orientales fugans .circa XXX millia Tartarorum in huiusmodi fuga dicitur occidisse.

Tune temporis, circa festum Nativitatis beati lohannis Baptiste domnus papa se transtulit apud Montemflasco-

nem; sed Romani parvipendentes eumdem, exercitu congregato contra Gornetum, eo vidente vineas, ortos et

blada vastaverunt; et exinde, alias parum facient'es, recesserunt. Perusini tunc, contra inhibitionem domni pape

supra Fulginatiurn exercitum facientes. quicquid. erat extra muros civitatis undique devastaverunt, excommuni- 3"
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

cationis sententiam in eos pro inore promulgatam incurrentes.

.n...

Van. -— i resideus — 2 montem om. — monst1— 5 Parnormltam succenssi — 8 Arogonie — 13 aliqua dcsunt; teætus

Wielandi hacc hàbel : occisione Ursinorum infra t‘ortalicia se tenencium quae Iacunamnon emplcnl. — 15 ibi] sibi — 16 millilum

— prcdlctum — i7 porlam < portam > — i9 'l‘hadeus om. -— 21 se] sic —nulli C. V. cum cap. att. : Wieland: nulli v. Galticis

cap. att. — 22 Augellcos —- Tuconitio -— 23 depresa — 29 inhabiciouem * supra om. — 30 Fulvinatium


Generated on 2013-08-15 16:46 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

t‘inalrnmmxrs. —- ' aures

NOTES EXPLICA’I‘IVES .

1. purum posl] Les Vêpres sicilieuues, le 3l mars 1282. ‘.2. Eodenz concm'su] Conquête du pavs de Galtes par Edouard 1",

en 1283.
CONTINUATEUR DE MARTINUS POLONUS (1277-1287). aat

Parum post, princeps filius domni Karoli regis Yerusalem et Sicilie, rediens de Francia in Apuliam, magna

comitum comitiva secuta est eundemg inter quos comes Alensionensis, frater regis Francie, comes Atrebatensis,

comes Burgundie, comes Bolonie et comes Dompni Martini venerunt cum multis nobilibus, eodem rege karolo

de sicilie partibus, ubi fuerat in obsessione Messinensium et parum profeceraty iam reverso in Calabriam, et eo

5 existente i in plano Sancti Martini. Post hoc idem rex karolus et Petrus de Aragonia, qui iam Siciliam occupaverat

et se fecerat in regem Sycilie coronari contra domni pape inhibitionem et propter hoc erat excommunicatus et

regno Aragonie et omni eo quod ab Ecclesia tenebat privatus, helli pactum taliter inhierunt, quod eorum quilibet

haberet centum milites, quos vellet et posset, in plano Burdegalensi paratos ad pugnandum ad invicem, centum

contra centum, inter quos ipsi duo k. et P. computari debebant, prima dieiunii, anno Domini M°CC°LXXXI1I°; et

io qui victus esset, perpetuo infamis, privatus honore et nomine regio, et quod de cetero contemptus esset uno

serviente cum quo solus incederetg et non veniens ad dictam diem sic paratus, penas similes ac etiam periurium

incurrebat. Ad quam diem cum dictus rex karolus fuisset. ut debebat, multis presentibus, una cum legato sedis

apostolice, domnus Petrus non venit ut promiserat. Quidam tamen dicunt eum fuisse locutum in nocte precedenti

diem statutam, associatis sibi duobus sociis, senescalco Burdegalensi, in loco privato et remoto, pretendens quod

ts propter regis Francie potentiam ibidem presentis pactum servare non audebat.

Deinde domnus papa destinavit domnum Guidonem de Monteforti, virum strenuum, in Romandiolam, ut eius

presentia confortarentur stipendiarii domni pape. Quo Guidone illuc venientey Guido Montisfeltri statim terram

occupatam et civitates occupatas per eum, ut prescribitur, eidem G. nomine Ecclesie restituit, iurans mandatis

Ecclesie se parilurum, et ad locum per G. de Monteforti sibi statutum se transferre1 usque ad mandatum domni

2o pape mansurum. Sicque tota terra Pxomaniole ad ipsius pape mandatum rediens, suscepit ipsius pape nuutios et

precepta, excepta civitate Urbinate, quam dictus Guido de Monteforti post hoc aggrediens hostiliter1 quicquid

extra muros fuit devastavit et in eius... V caslra cepit dictorum Urbinatorum fortia, et habitantes in eis ad man-

datum suum venire sunt compulsi.

Eo tempore regnum Aragonie per milites et stipendiarios regis Francie cum auxilio cuiusdam nobilis de Ara-

25 gonia qui vocabatur iohannes Longi invaditurv et multa castra occupata fuerunt, et multi de Aragonia occisi

Iuerunt, Petro predicto absente et procurante sibi subsidium, quatenus posset regnum ipsum, quo iam privatus

erat, defendere

iliis sic concurrentibusv Romani, more eis innato, a regimine Urbis quendam nobilem de Apulia, vicarium Urbis

officium senator-ie regentem1 expellentes de officio, eum custodie mancipatum cartali detinere presumpserunt,

30 succedenteque rumore populari, per aliquorum Urbis nobilium instigationem, ut fertur, quemdam Romanum
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

nomine lohunnem Ginthi, fratrem domni Latini tunc llostiensis episcopiq in capitaneum Urbis et reipublice

VAR. - i liaroli < fr > — 2 inter] in — 3 eum] in — 9 contra] et -- debeant-iz incurebet - M associatis om. - i6 in

Romand. ut eius om. - 19 tra11sl‘errc—rcdiens] transfacdiens: suppleviea: editione Wielandü, mutando tamen transtulit, quod sensui

repugnat, in transferre -- 22 eius «:aventu> : eius adventu Wieland; desunt uliqua- habitautis - 24 stipendiariis —- 28 ina-

nato - 29 senutore regente -— pxpelenlcs

NOTES EXPLICATIVES.
Generated on 2013-08-15 16:46 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

t,’ iit plano s. Martini] La plaine de Saint-Martin de Calabre, au-dessous de Citlanova. n

Lisnn Pomme/ms, t. ll. "Ü


462 BERNARD GUI (1281-1328).

CONTINUATEUR DE MARTINUS (4277-1287).

delensorem invocaverunt. Qui licet parum rexerit, multos Romanes ofl‘endit, et. domos Romanorum in Pede

Mercati" non sine spoliatione domorum vicinarum dirui fecit. Sed et Romanis ad mandatum domni pape reversis,

susceperunt vice domni pape duos vicarios senatorie, videlicet Hanibaldum Petri Hanibaldi et Pandulfum de

Sabello, sub quorum regimine quieti fuerunt Romani, quorum multi credebantur prefacto Petro de Aragonia

confederationem inhiisse. V

Post hoc, prel‘acto rege Sycilie de Frantie partibus decedente, per mare se transtulit versus Apuliam. Cuius

adventum scientes Siculi ' in Messanensihus partibus per mare fortia habentes, cum XXVII galeis armatis et

munitis venerunt prope Neapolim, ut sua sagacitate possent ibidem aliquos olïendere ante regîs adventum. Et

tandem per Vll miliarie prope portum Neapolitanum existantes, proferehant clamores et indicia faciehant quibus

moverent Gallicos ibi existentes ad pugnandum. Tunc princeps Salernitanus, filius regis Sycilie primogenitus,

qui dimisso certis de causis comite Atrebatensi a Calabria illuc ivit, motus et excitatus indiciis et clamorihus huius

animositatis dampnose, sumens insolitam audaciam, cum suis hellatoribus galeas ihtravit et prefactos inimicos

aggrediens contra eos pugnavit viriliter cum paucis galeis, XVII galeis de suis per fraudem nautarum reverten-

tibus Neapolim, in quibus nobiles erant et strenui pugnatores. Verum princeps cum suis secum remanentibu’s

debellatus fuit et captus, non sine magna occisione suorum inimicorum.

Secundum alium scriptorem idem Martinus quartus.

MARTINUS quartus, natione Gallicns, de Bria, Turonis Sed quin viles el'ant galioti et Humus nominis! non

prehendatus, electus fuit in Vitcrbio ud pontificalem cathe- fuit equale damnum ad paucos Gallicos qui fuerunt ibi

drain in festo Cathedre sancti Petri, octavo kal. martii, interfecfi et aliqui caPtL VeIut ignari maris preliorum

fuitque coronatus in Urbeveteri X° kal. aprilis, anno Do-

mini M°CC°LXXX, seditque annos 1111 d. XXIIII.

Hic prius vocabatur Symon, eratque tituli sancte Cecilie

presbiter cardinnlis.... et anno Domini M°CC°LXXXI° in vi-

gilia Ascensionis Domini, XI die exitus mensis maii, ceci-

dit una pars pontis veteris Tholose, postquam processio

transmisisset per aquam cumcruce ex more; cecideruntquo

experti sunt quod non fuit ludus in undis. Sicque dic-

tus princeps cum suis devictus ductus fuit Messanam

et custodie carceris mancipatus. Et quarta die sequenti


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

pater venit Neapolim et Neapolitanos qui iam post cap-

tionem 'principis spiritum rebellionis assumpserant et

fugaverant Gallicos et spoliaverant castigavit, et cas

n. — 1 det‘fensorem — et] in — 2 sine] solum — mindatum -« 3 Petrus — 4 credebant- 6 destËnle

.I—7't-8-

g|citate— 9 portum] Petrum —— 10 tune] tamen — 13 agrediens —- 15 ocisione. slen es sa


Generated on 2013-08-15 16:46 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

COMPLÉMENTS. —- ‘ et Hyspani.

NOTES EXPLICA’I‘IVES.

1. in pedq Mercali] Sur cet ancien marché, dont l'emplacement

est occupé en partie par la place actuelle d'Araceli, au pied du

Capitole. v. le mémoire de M. Cam. Re dans le IIu/I. (ll'C’l. co-

mumile di‘ Roma, 1882. p. 1H. L'église S. Venanzio, dans ce

quartier, s'appelait autrefois S. Jean de Mai-cala. Il y a dans le

voisinage, une église delta b. mm. à l'endroit où la via della Pe-

dacchia débouche sur la place d'Araceli. Dans les catalogues de

Cencius et du ms. de Turin (XIV' s.) elle est appelée ecclcsia s.

Blasii de Mai-cala, dans le catalogue du XIII° siècle publié par

M. Paul Fabre (Mélanges de l'École de Rome, lSS'l, p. “8) ecclesia

a. Blasii de Pede Mercali. Cette désignation précise l'endroit dont

1] est question ici. Saint-Blaise est plus anciennement documen-

tée que Saint-Jean, qui n'apparalt pas, dans les catalogues. avant

le XIV° siècle. Cette priorité se constate aussi dans les inscrip-

tions qui nous sont restées de ces deux églises (Armellini. Le

chine (li Rama, p. {63, 201).

10
BERNARD GUI (1284-4328). CONTIN. DE MARTINUS'(1277-1287). 463

et moz'tue sunt in 0&5“ Pontis CC PGI‘SOHG utl'iusque SGXUS conniventibus ôculis, quasi inscius, et suis sequacibus

,et submerse su t înte as tXV 1 ' ' t d L ' - - - ‘

\ u r . r ‘1" “a” c en“ S “ en 65' crucxam permlsxt. 'landem post multos eventus qui plef

persouae notabiles et honorate.

nius describentur inferius dictus rex ar t '

. Anno predicto, in regno Sicilie, Panormitani succensa ' p a 0 exercuu

. . . . . ver ‘ ' ' ' '-

5 table Gallmos qun morabantur lbldem omnes, tam mares sua Reglum et Calabnam “hl du'tus comes Auraba'

quam feminas, ac senes et iuvenes, in contemptum regis 5 tensls vmhter se gessemt se transtulitv ut Fal'um

Karoli occiderunt; et quod detestabîle valde fuit, latera transiretv cupiens Messanam civitatem ObSÎdGI‘G. Sed

aperientes mulierum suarum pregnantium que dicebantur quod conceperat tunc adimplel‘e nequiens, multa vasa

a Gallicis concepisse, partus occidebant àntequam ex utero sua in Port“ Brundusii, ne par flatus yemales vasta.

1o nascerentur. Demde regl harolo tota lnsula fit rabellans remur aut caperentur abinimicis reliquit. Postea reclu-

et supra se Petrum regem Aragonum in suum defensorem _ _ .

‘1o dens ahqua per mare ut passagla custodu'ent desti-

navit.

et dominum vocaverunt. Habebat antem idem Petrus

filiam quondam Manfredi ah eodem Karolo dudum devicti

in prelio et occisi, nomine Constantiam, in uxzarem, prop- lntereav eo temporei comas Rubans Pater uxoris Pre'

.15 ter quam dîcebat regnum Sicilie ad se pertinere. Eodem- fati G- de MODŒÏOI'Î'Î diem 013115“ extremum- Q110 311-

que anno rex Karolus cum magno exercitu vadit in Sici- dito, idem Guide de licentia domni pape exercitum Ec-

- “3ms Messanam obsidit 9‘ Vasta‘ in circuit“, Sed n°1145 clesie in obsidione relinquens Urbinatis, se transtùlit

capit. Eodem anno, Petrus rex Aragonum de Sardinia in Tusciam ut termm que sibi competebat ex morte

transiitinSiciliam a licuit ue Panormam venitque cum . _ _ . _

' ’ pp q _ ’ _ dlctl comlus, quam lmpetebat comas Sancte Flore,

20 sua milicia in Messanam. Quod audlens rex Ixarolus, con-

silio habito, ab obsidione discedit et redit in Galabriam,

iimens ne gens sua perderet victualia et ne eo existente cum Panels sequaclbusv commva connus Anguluane

in Sicilia, alla regio rebellaret. ' 20 terram ipsam hostiliter, ut dictum Guidonem ofl‘ende-

defensaret. Sic eodem Guidone in dicta terra manente


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

'. Axino Domini A°CC°LXXXII°, Karolus rex Siciliae et ret, invasit. Quod cum sciret idem G.. cum paucis oc-

25 Petrus rex Aragonum qui iam :egnum Siciliae occupabat currere non tardavit, et quadam die strenuus in prelio

et contra inhibitionem pape se in regem Siciliae fecerat contra gentem ipsius comiüs Angumarie pugnavit

c " t od fuit excommunicatus a Martino _ _ _ .

oronau’ pmp et qu prout testatur eventus. Nam1b1 sagaclores TUSGIB et de


Generated on 2013-08-15 16:47 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

papa ac privatus et depositus a regno Aragoniae eo quod

A . . . . 2" amic't' i sius comitis An uill r'e fort'o es cec'de-unt-

ah Ecclesia tenebat, helli ac duelll pactum tahter xmerunt a l la p 8 a l 1 r l l ’

30 quod ipsorum quilibet centum milites quos mallet habe- quorum capti aliqui et aliqui interfectiv ÏPSO domno

ret in plana Burdegalensi paratos ad pugnandum ad in- G- graviter vulnel‘ato in canna.

vicem, G. contra (2., inter quos ipsi duo Karolus et Petrus Eo lempore prefatus summus pontifex malitiam et,

compulari debebmlt, Prima dia Îunïiv 8m10 Domini nequitias Ruynerii capitanei Urbeveteri ultra substinere

.wCŒLXXXHp; 6'’ qui foret Vicms esset imams perpe' 30 non valens, exinde recessit, die Martis post festum

35 tue et pnvatus 0mm honore ac nomme reglo, Ïmo quoque beau lohannis Baptiste. Hac die castrum Plebis imm-

servo contentus deinceps solus incederet; qm vero non

veuiret ad diem et locum coudictum sic paratus, penas

similes ac etiam periurium incurreret. Ad quaxn diem et

locum l'ex Karolus venit cum uobili militia ut decebat, une. Unde eXÎenS castrum Plebis in die saucti Francisci Pe-

vit. Deinde gravitate cordis detentus, ibidem remansit

usque ad diem dominicam post festum beatiMichaelis.

4o cum legato sedis apostoljce et Philippo rege Francie- Pe- 35 rusium intravit. Ibi cum ingenti gaudio et honore mul-

trusjvero rex Aragonum ut promiserat, secretiori usus

_ VAR. — 1 cum viventibus — l; Regnum -- 8 yem‘ales]

Vu. -— 25 occupat 4 37 condilum veniales — 19 comitive


464 BERNARD GUI (1281-1328). CONTiN. DE MARTINUS (1277-1987).

consilio, non advenit. Dictum tamen fuit et communiter

divulgatum quod nocte precedente diem statutum, occulte

cum duobus sotiis illuc advenerit et recesserit. et quod tempore comas Agoni qui venemt in obsidione Up

cum domno Iohanne de Grîlhi, senescallo Vasconie pro

binatis invadens imprudenter Urbinates contra prefati

rege Anglie, ibidem vel potius in loco alio vicino collo- 5

tiplici a Perusinis qui iam meruerant absolvi a senten-

tia excommunicationis supradicta fuit receptus. Medio

. . . domni G. instructionem, ibidem extitit interfectus. 5

quium habult, pretendens quod propter tlmorem regls _ _ . _ I

Fraude qui Presens erat servare Pacm que promiserat Demde prefatus Raynenus mcrassatus 1n officlo capl-

nonaudebat. tanie quod gesserat Urheveteri, in tantam dementie

ah omni regia dignilate, omniaque eius exponit regiFran-

liter niteretur. Sed Guelfi, sumptis viribus et invo- l0

cie occupanda; regnum vero Arugonum exponit idem papa

cato prefato domno G. de Monteforti qui eis adherebat,

et contulit domno Karolo, filio regis Francie Philippi. Eo- l t d

. _ . .. . . 0 mes

demque anno Karolus rex Sicilie ivit Parisius ad regem lpsum Raynenum cum fi "8 5ms pnmo’ an em m

Fraude philippum suum nepotem’ Pro suceurs“; et inde {5 Gebellmos Slbl adherentes ah Urheveten turplter ante-

veniens Provinciam, magnum fecit apparatum de nnvigio ‘quam dÎGtUS G- feStÎnanS VenÎI‘eÎ- eiecel‘unt-

et de gente. His undique sic concurrentibus, parum post, Karolus l5

Eodem ‘mm’ Karolus princeps’ “0m95 provincie’ films infirmitate exustus, licet se non pacientem pro viribus

Karoli regis Sicilie. captus fuit in mari prope Neapolim

suis ostenderet ut animati fortius et exanimes saga-

a Rogerio de Loria, cum multis Gullicis et galeis, fuerunt-QO _ . . _ _ . . . .‘

. . . C1115 ammarentur, et ne slcuhs lpSlllS regls mfirmllas

que plures de sms trucldatl. Ipse vero servatus adductus _

fuit apud Messanam, et deinde perductus fuit nd Petrum nota fierel' quam evadere clto Spembatv Ordmans de

regem Aragonie, a quo in quodam castro detentus fuit in Statu regnia Primitus communicato suorum pruden' 20
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

custodia annis multis et tandem expedilus.

tium consilio salutarique Christi corporekcumunctione

Anno Domini M°CC°LXXXIIII°, Karolus rex Sicilie de 25

l vocatione, die dominica, VII mensis ianuarii in D0-

iam. Cumque ad portum Pisanorum a Iicui‘set run 0re . . . - -

. . . .. . pp 5 ’ î 3 mlno requlevlt. Post hoc ldem summus pontlfex, au-


Generated on 2013-08-15 16:47 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

recep1t de captlone Karoll filu su]. Inde Vero rex Karolus

' . . . ' ' ' * dies cum 25

pl-oficlscens pervemt m Apuham, uhi Post pnucos dies dlta prefau regls morte damnoaa, lugubres

infimmlur et moritm. in'die Épiphanie’ anno predictofiw cardinalibus et Perusinis, sicut decuit, celebrans, ad

regni vero suiXX", vir streuuissimus et animosus; cui mn- celel‘elll succursum prefali principis suisque hel'edibus

dem successit in regno Karolus filius eius prenominatus, necnon et Attrabatensi comiti strenuissimo, per cuius

qui tune m Al'flgonîû CHPÜVUS tenebfltur- industriam inclite probitatis animositate decoratam 1'6-

Martinus vero papa obiit in Perusio, kal. aprilis, in oc-

guicole quamplures polius timore quam fidelitate pres- 30

tavn Pasche, anno Domini M°CC°LXXXV; ferturque a qui- 35 . . . . - -

. , _ tabant Galllcls obsequlum, lmpendendum ammo dlspo-

busdam lmracuhs clarmsse post mortem. _

uens, negocia que gerebat in curia ex diversis mundl

partibus veniencia retardundo, quandam summam fere

VAR. —- 4 Urbinatcsj Urbinutum —- 7 tante —22 susceptus

-nomine —29 inrliteanimositatis decorate — 31 Gallicis] tallias

V a 1 T — impendendo animum dispunentes ad negocia que gerebant

A . _ __ - - _ . ‘ _ _ _ _ _ _

conc' ‘0 admvemt ‘ Bastome m qulbus ex duvet-sus mundl parubus vemente


BERNARD GUI (1281-1328).

CONTIN. DE MARTINUS aen-men 465

HONORIUS quartus, natione Romanus, dictus prius Ia-

cobus de Sabello, diaconus cardinalis, electus fuit in pa-

pam in Perusio, 1111 non. aprilis; qui statim inde Romam

veniens, coronatus ac cousecratus fuit Rome, seditque II

s annisg et vacavit sedesa Cene homini in ehdomada sancta

usque ad sequens festum Cathedre sancti Petri.

Eodem anno Domini M° CCo LXXXV, tempore quo so-

lent reges ad bella procedere, rex Philippus francie cum

filîo suo Philippo rege Naval-te, postea vero rege Francie,

lo necnon et cum liarolo filio suo tunc rege Aragonum no-

minato et cum domno lohanne Gauleti cardinali legato,

collecto exercitu magno valde et predicata cruce in toto

centum mille librarum turouensium eidem comiti des-

tinavit.

Et parum post, videlicet kesurrectionis Domini, que

fuit in die Annuntiationis beate Marie semper virginîs,

s postquam celebrasset solitamque ret-actionem sumpsisset

cum suis capellanis, arripuit eum infirmitas occultag

ex qua licet se graviter pati diceret1 eius phisici mor-

bum et causam ignorantes, asserebant in eo nullum

esse mortis inditium, die Mercurii proximo sequenti,

to circa noctis horam quasi sextam, debitum exsolvens

conditionis humane, ad Deum, ut certis opinatur indi-

tiisv transmigravit. Et vacavit sedes diebus quatuor.

Nam diversarum afflicti passionum, et spetialiter visus,

auditus, ingressus et loquelea prostrati iuxta tereti-um

min quo corpus eius sepultum extitit1 infra paucos dies,

videntibus et assistentibus clericis et laicis quampluri-

mis, multi sunt sanatig nec adhuc quando fuit heci se-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

pultura prostrataq xn die mensis maii, cessabant ibi

miracula, verius immo in diebus singulis occurrenti

2o populose fidelium multitudini misericorditer a Domino

largiuntur, et qui scripsit hec, vidit ea.

HONORIUS quartusv natione Romanus, de Sabellensi-

bus, prius dyaconus cardinalis, electus Perusii anno


Generated on 2013-08-15 16:47 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Domini MCGLXXXV, die secunda mensis aprilis, Rome

25 apud sanctum Petrum consecratus est et coronatus.

Sedit annis duobus, die uno; et vacavit sedes mensibus

decem diebus duobus. Hic fuit homo temperatus et

magne discretionis, impeditus tamen corpore in pedi-

bus et manibus, libenter querens pacem. Huius anno

30 primo, mense octohriy cum rex Francie intrasset in

multitudine gravi Gathaloniam, et sibi fuisset ex pacto

reddita Gerunda, rediens cum magno damno rerum et

VAR. — s ignorantes om. -— assercntcs

regno Francie, et concessa crucesignatis plena indulgentia

VAR. —- ia concessa a cruc.

NOTES EXPLICATIVES.

1. :epultura] Sur le tombeau de Martin rv à Pérouse, voy. (ai-dessus. p. asa l. 2.


466 BERNARD GUI (1284-1328).

CONTIN. ‘DE MARTINUS (1277-1287).

peccatorum, vadit contra Petrum Aragonie accipere sibi

regnum, pervenitque usque ad Gironam, eam obsedit et

cepit tempore estivo. Volensque exinde procedere contra

Barchinonam, epidimia gravis exorta in exercitu impedi-

vit. interim dum hec gerunturs quodam pars exercitus

regis Francie obvium hahuit Petrum de Aragonia, qui

bellum campestre semper declinaus in insidiis et lateribus

Gallicos oppugnabat. Et dum hinc inde pugnatum idem

Petrus fuit in bello vulneratusg et post paucos dies lecto

decumbens obiit ex vulnere iam afflicto. Rex autem Fran-

cie videns exercitum tanta egritudine laborantem, redire

cepit cum gente sua; et in reditu infirmatus, obiit xvo,

etatis sue anno XLII. Delatumque fuit corpus eius Pa-

risius et in sancto Dionisio tumulntum; cor vero ipsius,

prout ordinaveraty in ecclesia Fratrum Pfedicatorum Pa-

risius est sepultum. Karolus vero prefatum regnum Ara-

gonie non potuit obtinere ; fuitque tandem processu

temporis per Romanam ecclesiam et filium et heredem

memorati regis Petri de Aragonia, cum consensu regis

Francie Philippi et memorati Karoli, concordatum et aliter

ordiuatum.

Tempore Honorii pape 1111i fratres Carmelite mantellos

barratos ex albo et nigro seu griseo variatos quos antea

portaverant et tunc portabant, in cappas albus commuta-

verunL

Eodem anno rex Anglie Eduardus venit in Vasconiam

et in cnthaloniam pro liberatione Karoli filii quondam

alterius Karoli primi regis Sicilia, ipsum visitaturus, et

cum Alfonso tunc rege Aragonum de concordia tractaturus.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Hic Honorius papa obiit Rome in Cana Domini, fuitque

sepultus in die Parasceve sancta iuxta Nicolnum papum 111

in ecclesia sancti Petri, anno pretaxato. '

NICOLAUS IIII, natione Lomlmrdus, de Escula civitate

de marchia Anconitnna, electus ad pontificalem cathedram,

eam ascendit in festo Cathedre sancti Petri, anno Domini


Generated on 2013-08-15 16:47 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

M°CC°LXXXVIII", seditque annis [111" et tantum am-

plius sicut fuit de festo Cathedre sancti Petri usque ad

personarum, maxime in transitu mentium Pireueorumv

quinta die octohris obiit in Perpiniano; et filius eius

Philippus in Franciam rediens coronatus estin Epiphanîa

sequenti. Hic vero papa llonorius obiitRome apud sanc-

tam Sabinam, anno homini MccLxxxvlL die tertia

aprilis, et sepultus est apud sanctum Petrum‘.

Numerus suprascriptorum pontîficum est CXCV, ex

quibus LXXXVIII fuerunt natione Romani.

septimanam sanctam '; vacavitque sedes annis II et

l COMPLÉMENTS. —- In Parasceve sancto.

NOTES EXPLlCATlVES.

l. apud s. Pelrum] On ne sait nujuste en quel endroit de la ba-

silique ancieune était le tombeau d'Honorius IV. Sous Paul III.

ce monument fut détruit; mais la statue couchée du poutife fut

transportée à l'église d'Araceli, dans la chapelle Savelli, où se

trouvent les tombeaux du père et de la mere d'Honorius IV. Une

gravure de ce monument a été publiée dans les Vitae pontificum

de Giacconio, t. II, p, 251.


BERNARD GUI crasi-asiam 467

mensibus quasi III. Hic prius vocabatur frater leronimusy

de ordine Fratrum Minorunil quorum minister fuerat

generalis, et exinde presbiter cardinalis.

Hic Nicolans papa Anno Domini M°CC°LXXXIX°, in

fine mensis aprilis, dum letanie fierent sancti Marci, Tri- 5

polis‘civitas capitur a Soldano et Sarracenis, fueruntque

capti ibidem et occisi et alias captivati plures christianiy

et christianitatis nomen et cultus deletum est ex eadem.

Eodem anno"... acaptioue civitatis Tripolis fere biennio

tem' sepeliturg regni sui anno xvuL Hic fuit in armis

strenuus et princeps providus.

Nicolaus papa obiit Rome in Parasceve sancta, sepultus-

que fuit 1 in sancta Maria Maiori terminantez anno predicto

XCI Anno sequenti electores imperii, tam prelati quam

prmcipes, congregati elegerunt in regem Alamanie Adul-

phum comitem de Euaxone, virum qnidem in armis stre-

uuum, sed in potencia non mnltum.

CELESTINUS V, conversatione heremitta, natione de

iam elapso, in festo sancte Potentiane virginismAclioncivi- 10 ten-a Laboris, oriundus prope sulmonem engin". Vu

tas capitur a Sarracenis, et capiuntur et occiduntur plus

quam triginta milia personarum utriusque sexns. Causa

antem huius perditionis fuisse dicitur multitudo domino-

rum et diversitas nationum ibidem, que faciebant contra-

rietatem voluntatum "".

. Anno Domini M°CC°XCL Radulphus rex Alamanie mo-

die iulii, anno Domini M°CC°XCIIII, in Perusio, ubi cardi-

nales se transtulerunt de Roma post mortem Nicolai pape

IIlI; fuitque coronatus in Aquila civitate et in ecclesia

sancte Marie de Colemniro, in festo Decollationis beati


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

15 iohannis Baptiste; seditque anno quasi dimidio '. Ipse si-

quidem in vigilia sancte Lucie " cessit papatus oneri et

honori, et in sequenti vigilia Nntalis Domini, benedictus

cardinalis in papam eligitur et Bonifacius appellatury

anno snpradicto.

20 Hic Celestinus papa prius vocabatur frater Petrus de


Generated on 2013-08-15 16:47 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Marrone, de ordine qui a plerisque dicitur sancti Damiani,

sub regula sancti Benedicti abbatis. Qui quasi heremitta.

degebat in magna austeritate vite, mnltos habens discipu-

los in illis circumviciuis partihus, quibnsipse preernt tam-

duobus annis et amplius cardinales sic iixi atque divisi in

ritur sine benedictione imperiali, et apud Spiram civita-

VAR — 2 i'uerat] frater - 17 Pirram

COMPLÉMENTS. — . fecit presbiter-um cardinalem Ugonem de Bi-

lomio, ordiuis Predicatorum, magistrum in theolugia, et fratrem

Mathcum de Aquaspartal ministrum generalem Fratrum Mino-

rum, episcopum Portuensem, pontiiicntus sui anno primo.

" discordia oritur inter regum Fruncio ladunt-dumque regem

Anglie ; pro qua sedanda mittuntur duo cardinales a latere pape,

* n '- ' t - - . . . . . .

whcet Belœdmus Gale anus et Gemrdus de Parme ’ sed mo 25 quam paterliulus electio fuit inirandamz perstiterunt enim

dicum profecernnt. Eodeinque anno memoratus carolus princeps

terque sicilie futurus de carcere liberatus est. dimissis ibidem

obsidibus pro pactis legitimis observandis. Anno Domini

MCCXCI

ut xv kal. iunii.

"“ 'l‘railunt etiam causam aliam extitisse transfretationem quo-

rumdam fatnorum, quia Nicolaus papa crucem fecerat predicari.

et euntes in Achon minahantur Snrracenis qui cum mercimoniis

Achon veniebant. Unde provocatus Soldanus venit cum magno

exercitu et cepit violenter ac destruxit civitatem, et extirpavit

omnes christianos de terra.

VAR. —- ii Mccxcm — 21 Martone

t Alsatie.

u vel inuohante anno Domini MCGXCII.

ut inopinate sanc.

' et vacavit sedes dies x.

u seu pridie idus dece1nbris.

miramla‘i tam admiranda quam inopinata.


468

BERNARD GUI (1281-1328).

voluntatibus et in votis quod in unum non poterant con-

venire; tandem in hunc, cuius famam sanctitatis et odo-

rem bone opinionis aliqui ex ipsis audiverant. tanquam in

lapidem angularem suos oculos dirigentes, ex improviso

prius in ipsum convenerunt, ipsumque communiter elege-

runt in Perusio. Miseruntque inde electionis sue decretum

ad ipsum. qui tunc erat in partibus Apulie seu AprutiL

in suo habitaculo colens Deum; postmodumque venerunt

ad eum, fuitque in civitate Aquiln consecratus. Deinde

militer timebatur, maxime quia aliquibus dubium videba-

tur utrum papa potuerit papatui resignare, ex quo poterat

scisma in Ecclesia generari, presertim ' quia ipse erat

pluribus odiosus. Supervixit autem anno uno, mensibus

llli et diebus Xxvm. Hic itaque Celestinus, frater P. de

Marrone prius posteriusque nominatns, tentus in custodiau

in castro 1 Simeonis, moritur sabbatom infra octavam Pen-

thecostes, seu XIIII kal. iulii, et in quodam monasterio sui

ordinis quod dicitur sancti Antonii de Ferentino, iuxta

venit Nenpolim, ubi cum suis cardinalibus sedit, fecitque m maius altaree sepelitur, anno Domini M°CC°XCVI°.

nonnnllos cardinales inter quos fecit duos cardinales de

ordine suo.

Hic homo Dei in rebus secularibus minus expertus

theorie et orationi magis deditus fuit, elegitque abiectus

lste vir sanctus fertur et creditur in vita sua et post

mortem miraculis claruisseg de cuius canonizatione fa-

cienda postmodum apud magnos viros in curia fuit sermo

habitus et tractatus, fuitque propositum aliquotiens in

esse in domo Domillî et habitare Secum- Unde edita prius 15 consistorio coram papa publice et privatim, tempore Cle-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ah eo constitutione quod papa Romanus possit papatui

resignare, ipse in conspectu fratrum cardinalium in vigi-

lia sancte Cecilie in Nenpoli resignavit papatus oneri et

honori, deponens ibidem papatus insignia et se exuens

papalibus ornamentis, exemplum tante humilitatis etæoAvinionemy

abiectionis voluntarie ’, unde non tam suam electionem


Generated on 2013-08-15 16:47 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

quam resignationem admirati sunt universi Quod si dica-

tur miraculum quia rerum et insolitum evenire, eius mi-

rnculosa resignatio orbi proponitur in exemplum.

Hic post cessionem suam fugere voluit "

heremum sicut priusg sed a Bonifatio . comprehensus in

fugam reducitur et in custodia tenetur, cautius si quidem

hoc Bonifalio precavendo quod sibi et Ecclesie accidere

mentis pape quinti, fueruntque conscripta et oblata mira-

cula, et oblata multa examini ad hoc ipsum. Fuitque post-

modum canonizatus et sub nomine sancti Petri confesso-

ris cathologo annotatus per ' clementem papam V, apnd

HI non. maii, in sabbatoy anno Domini

M°CCC°XIII°, a transitu vero sui anno XVII; fuitque

instituta eius festivitas celebranda XIIII° kal. iunii, qua die

transiverat de hoc mundo.

Anno Domini M°CC°XCIIII oritur " discordia inter re-

et redire ad 25 gem Francie Philippum et Anglie Eduardum in partibus

maxime Vasconie, in qua plurimi perierunt BONIFAGIUS VIII, natione Campanus, de Anagnîa ci-

vitate, fuit. electus in papam Neapoli, in vigilia Natalis

Domini, anno Domini M°CC°XCIII[°, suo predecessore vi-

seditque annis VIII mensibus quasi IX mt

VAR. — 5 d. XXXVIII

poterat scandnlum, si memoratus domnus Celestinus ab

aliquibus deinceps pro papa huberetury quod ex pluribus 30 vente,

que tempore ipsius Bonil‘atii pape facta fuerunt " in de-

positiono duorum cardinalium et in regno Francie verisi-

vim - 24 cet/x in-27 si quid in hoc

' rclinqueus posteris a nullis reor aut paucissimis imitan-

duml cunctis vero plurimum admirandum.

n et lalere. — m per missos. - ' successore suo

" in dopositione —— Francie om.

. presertim-odiosus o1n.. —" non quidem Iibera. successoris

“' sabbato-iulii om. — i per-mundo] sicut liquebit in infe-


BERNARD GUI (4281-4328).

469

Hic prius nominetus est Bonedictus Gaietani; qui . fue-

rat prius diaconus cardinalis nc demum presbiter cardina-

lis, fuitque Bonifatii nomine appellatus incepit autem

quadam via singulari suam potenciam et papalem magni-

ficentiam dilatare. Cuius predecessor Celeslinus miracula

operatus est in vita sua et post mortem ". ipse vero Boni-

fatius pontificatus sui anno primo,anno Domini M°CC°XCV°,

statuit festa apostolorum et quatuor evangelistarum ac qua-

tuor doctorum, videlicet Gregorii, Augustiniy Ambrosii et

Columna, videlicet Agapiti et Stefani et Syarre ', fuerunt

pariter confiscata. In die Ascensionis Domini" ipse papa

constitutionem edidit decretalem Extra. de scismaticis, libro

VI° Ad sustiuendos etc. Predicti vero iacobus et Petrus de

5 Columna fugientes a facie Bonifatii persequentis multo

tempore latuerunt, donec ipse bonifatius fuit mortuus et

sepultus

Anno Domini M°CC°XCVII°, lllcl id. augusti "', idem Bo-

nifatius papa, pontificatus sui anno III“, cauonizavit

Ieronimi, sub honore fesLi duplicis ab omnibus universali- m sanctum Ludovicum regem francorum et sanctorum con-

ter celebrari.

Eodem anno Adulphus rex Alamanie vicarium suum in

Tuscia constituit et transmisit domnum lohannem de

Cabdone un quem bonifatius papa favorabiliter recepit.

Anno Domini M°CC°XCVI° idem bonifatius feciteterexit 15

villam Appamiensem 1 in novam civitatemy constituitque

ibidem in abbacia sancti Antonii canonicorum regularium

esse in perpetuum ecclesiam cathedralem, domnum Ber-

nardum Saisseti abbatem instituens primum episcopum in

eodem.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Eodem anno cepit processum facere contra Columnenses,

occasione et causa quia stephanus de columna thesaurum

eiusdem pape fuerat depredatus. Deinde domnus Iacobus

et Petrus de columnal patruus et nepos, cardinales, vi-

dentes contra se motum papam, libellum confitiunt fama-gs-

sum contra ipsum, quem ad multas partes dirigunt, as-


Generated on 2013-08-15 16:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ser-entes in eodem ipsum non esse papaln, sed solummodo

Calestinum. Unde citati a Bonifatio papa non duxerunt

comparenclum et facti sunt contumacesg ob quam causam

tandem fuerunt per eum in consistorio tanquam scismatici 30

condemnati et privati cappellis ruheis et omnibus benefi-

tiis ecclesiasticis “" et omnicardinalatus titulo, commodo

et honore. insuper bona ipsorum et filiorum iohannis de

VAR. — rc Appennensem

fessorum cathologo annotavit '. Endem anno, scilicet V

non. nlnrtii, idem Bonifatius papa fecit publicari sextum

librum decretalium, quem per tres magnos et sollennes

viros fecerat compilarL plura nova constituens in eodem.

Anno Domini MoccoxcvuL Adulphus rex Alamanie et

Romanorum exercitum congregat contra Albertum ducem

Austrie et eius sequaces "g pugnaveruntque simuL In qua

pugna Adulphus occiditur et sui in fugam convertuntun

Eodemque anno electores imperii congregnti in Aquis-

20 grani Leodieusis diocesis, in regem Alamanie elegerunt

" qui-demum] tituli sancti Martini in Montibus.

u ipse vero bonifatius miracula fecit qui in fine mirabiliter

defecerunL

"‘ Cabilone

t "" et prebendis

predictam Albertum ducem Austrie et Romanorum

. om.

" anno eiusdem Mccxcvu et super hoc idem.

"' in dominica die, in Urbeveteri.

t Anno Domini MccxcvnL IIII kal. ianuarii, bonifatius

papa pontilicatus sui anno tertio instituit in ecclesia cathedrali

sancte Cecilie Albiensis ut essentibi deinceps canonici seculares.

qui antea canonici regulares vocabantur et fuerant annis multisl

domno Bei-nardo de Castaneto tunc episcopo Albiensi id ipsum

sollicite procurante. Eodem anno MCCXGVIII, in fine huius


470

BERNARD GUI (1281-1328).

Anno DominiM°CC°XCIX° Albertus, rex predictus Ala-

manie, sollennes nuntios mittit ad cnriam pro confirma-

tlone electionis sue; quam Bonifatius papa multis tune

rationibus repulit et ipsam dixit penitus nullam esse.

Anno Domini M°CCC°, papa Bonifatius concedit pienam

indulgentiam omnium peccatorum omnibus visitantibus

limina npostolorum Pet‘ri et Pauli Rome et faeientibus ibi-

dem quindenmn infra annum ipsum; statuitqne eandem

indulgenciam imposterum in omni anno centenario ab

fuit et publice destructa '. Anno vero supradicto, in Qua-

dragesima ", Philippus rex Francie considerans quod

previsa iacula minus feriunt "', convocavit omnes prela-

tos et harones personaliter, omnesque communitates

regni per procuratores idoneos, et ad se Parisius exegit

venire, consilium et auxilium nb eisdem contra omnes ho-

mines petiturus; specialiter autem contra Bonifatium pa-

pam intentio ferebatur. Fitque rumor magnns in toto

regno, turbatio cordium et confusio rerum; fueruntque

omnibus visitantibus eadem sacre iimina. Factusque fuit ‘l0 ipsi Bonifatio pape ohieeta erimina et titulus heresis, suo-

concursus maximus populorum Rome de toto orbe, de

omni conditione, sexu et ordine ad indulgentinm supradic-

iam ‘. Eodem anno papa exoommunieavit omnes qui im-

pediebant illos qui ad curinm Romnnam veniebant. Eo-

que predecessore vivante intrusio et ingressus iilegitimus

ad pnpatum, et quod eidem non erat compurendum; fitque

contra ipsum papam provocatio ad concilium generale '.

Anno " Domini M°CCC°II, III kal. novembris, Rome

dem anno corpus cuiusdam nomine Armanni quod ante 15 Bonifatius papa eelebravit concilium, quod antea par an-

annos XXXI tamquam sunctum in ecclesia Ferrariensi ex-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

titernt veneratum, studio et mundato inquisitorum heretice

pmvitatis fuitinhumatum pariter et combustum tanqunm

hereticum et scismaticum; et eius ara pretiosa satis fracta

VAR. — 7 et] de -— 19 facto.

Beate, qui in altiori et solidiori loco positi erant; ubi in elaustri

prato facto tentorioio festinnnler de subtilibus asseribus con-


Generated on 2013-08-15 16:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

qnievit. Homines vero de nocte ibant et fugiehant ml cnmpos,

euh divo manentes. eriiflnia ne super se corruerent fol'midantes,

in timore magno expectanles. Cadebantque passim homiues et

imnenta, cum terra tremeret et motibus nutaret insolitis. In illis

antem diebus eadcmque ehdomada prima Adventus Domini, pri-

die nonns decembris. Bnnii’atius papa assumpsit quatmor ad

cardinaiatum, videlicet arcbiepiscopnm Tolletanum, et domnum

Iiicliardum de Senis, et domnum Theoilorum, et fratrom Nico-

laum de Tervisio, magislrum ordinis l"ratrum Predicatorum. ti-

tuli suncte Sabine presbiierum cardinalem ; quem postmodum

transtnlit in episcopum I‘Iostiensem. Postmodum veroI in alio

tempore, ass’umpsit fratrem Iohannem de Murro, generalem mi-

nistrum Fratrum Miuorum in cardinalem episcopum Portuen-

sem, et Petrum Hyspani in cardinalem episcopum Sabineneem.

' Anno Domini MCCCI, tempore autumnali, appnruit cometa

in oceidentis parle. in signe Scorpionis; ad orientom aliquando,

aliquando ad meridiem sucs radios emitlebat; duravitque per

mensem. Eodemque anno MCGCI, Bonit‘atius papa, qui contra

regem Francie Phiiippum plura conceperal, provocatus. transmi-

sit litteras cum buila sua eidem regi, ad perpetuam rai memo-

riam, in quibus mundavit eidem quod cum ipse papa dominus

esset in temporalibus et spiritnalibus in universo muudo, volebat

quod recognosceret regnum Francie ab eodem, et contrarium sen-

tire et tenere iudicabat herelicum. Fuerunique iittere huiusmodi

in regis palatio coram pluribus coneremate, et sine honore re-

iniesi nuntii qui portaverant. Et tune rexarlari fecit omnes vins

et exiius regni eui.

num et amplius convocavernt, in presentia prelntorum

regni Francie omniumque doctorum regnicolnrum iam in

theologia quam in iuribns canonico et civili contra Philip-

pum regem Franeie memorntum : corruscationibusque

20 multis previis contra regem nulla pluvia apparuit conse-

cuta, defecerunique sibi prelati magni in regno querentes


BERNARD GUI user-asset

ropulerat, in imperatorem confirmat, eidem subiciens

regnum Francie sicut et alia regna. Eodem 'anno

M°CCC°III°, in vigilia Nativitatis heate Marie virginis,

dum Bonifatius papa Anagnie in patrio solo et civitate

proprie originis cum sua curia resideret, ubi tutus esse

amplius merito crederetur, in gente sua et populo et na-

tione, ibidem consciis aliquibus domesticis suis proditus

fuit, captusque atque tentus, et thesaurus suus atque Ec-

clesie depredatus et asportatus, non sine ignominia Eccle-

BENEDICTUS XI, natione Lombardus, de Tervisia ci-

vitate, fuit electus in papam Rome XI knl. novembris, et

coronatus ex more die dominica sequenti, in vigilia apos-

tolorum Symonis et Iude', sedit que annis Il, mensibus V.

Hic prius vocabatur frater Nicolaus, de ordine Fratrum

Predicatorum

Hic Benedictus papa denuntiavit excommunicatos publice

et in scriptis actores sceleris et captionis predccessoris sui,

sie et dedecore grandi. cardinales vero timentes relicto eo l0 ram de Columpna, et quosdam alios nominatim, et genera-

fugierunt, duobus exceptis, scilicet domno Petro ' Sabi-

nensi et domno Nicolao u ostiensi episcopis. Cuius cup-

tionis et sceleris vexillifer fuit Guillelmus de Nogareto, de

Sancto Felice Tholosane diocesis, cum pluribus civibus et

consentuneis Columnensibus, ex quibus duos olim deca-isbum et Petrum de Columna, restituens illa que ipsorum

pelluverat cardinales Super ipsum autem Bonifatium, qui

reges et pontifices ac religiosos, clerumque et populum

horrendo tremere fecerat et pavere, repente timor, tremor

et dolor una die pariter irrueruntg aurumque nimis siciens

aurum perdidit et thesauruma ut eius exemplo discant su-

periores prelati non superbe dominari in clero et populo,


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

sed forma facti gregis ex animo curam gerere subditorum,

priusque amari appetunt quam timeri.

De Anagniu vero Romani perductus, xxxv- die a cap-

tione sua, in lecto doloris et amaritudinis positus inter 25

angustiae spiritus, cum esset magnanimus cordey obiit

Roule V idus octobris. sequenti vero die fuit in tumulo 1


Generated on 2013-08-15 16:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

quem sibi vivens preparari fecerat tumulatus, in ecclesia

sancti Petri, anno Domini M°CCC°III°, pontificatus sui

anno 1x.

VAR. —— 22 formam sancti —- 23 piisque

30

20 nutritus et conversalus, lector extitit multis annis et prior, pro-

nominatim et expresse Guillermum de Nogareto et Siar-

liter omnes alios complices captionis et facinoris cum eis-

dam, quam ipse Benedictus papa tunc cardinnlisuexistens

fide viderat oculuta. Hic papa reconciliavit ad ecclesiastie

cam unitatem, non tamen ad cardinalatum restituit laco-

f Hiepano

u Nic.] Iuliano

fueruntl que Ecclesia tunc tenebaL

' anno Domini MCCCIII. Sedit mens. VIII d. VII; et vacuvit

sedes mens. x d. xx1x.

" in quo a primevc iuventutis sue anno, XIIII etatis religiosa

vincialis postmodum Lombardie, et inde magister ordinis eius-

dem. ac de magisterio ad cardinulstus apicem assumptus est;

existensque cai-diniilis episcopus Hostiensie, assumitur ad papa-

tum. Hic benedictusv pontiticstus sui anno primo fecit cardina-

lem episcopum Hostiensem fratrem Nicolaum de Prato. ordinis

Predicatorum. tunc episcopum Spoletanum, in ieiuniis Quuttuor

temporum in Adventum Domini; et fratrem Guillielmum Angli-

cum, magistrum in theologia. quem vivum esse credebat, qui

tunc obierat in procedenti estate. Ubi attende rem novam vel

inauditam nostris temporibus accidisse, ut quis mortuus effice-

retur cardiualis. Postmodum vero, in sequentibus ieiuniis et or-

dinibus Quattuor temporum post Cineres, loco fratris Guillielmi

prel‘ati, fecit cardinalem presbiterum fratrem Gualterium, Angli-

cum. de ordine Predicatorum. Eduardi regis Anglie confessorem.

Anno Douiini MCCGIII, in Natali DominiI Philippus rex Francie

cum uxore sua Iohanna et tribus filiis suis, scilicet Ludovico


472

BERNARD GUI (1281-1398).

Anno Domini M°CCC°IIII°, post Pnscha, Benedictus papa

féce‘dit de Romn et vndit Perusium cum curia sua. Hic

simultatem et dissidium que suborta fuerant inter Bonifa-

tium papam et Philippum regem Francie sedavit, privile-

vocabatur Bertrandus del Got '. Hic prius fuit episcopus

Convenarum factus per " Bonîfatîum VIII; exinde trans-

tulit ipsum in Burdegalensem erchiepiscopatum, ubi sedit

gin ac lîbertates quibus regem privnverat Bonifatius pre- 5 conclavi Pernsii XI° mensis ianuarii ipsum in summum

decessor eidem regi restituit et concessit sicut antiquitus,

in ebdomada Penlhecostes, presentibus regis nuntiis, Pe-

rusii, in consistorio, anno predicto. Item ibidem edidit

quandam constilutionem que incipit [Oued olim] in qua

restrinxitpenam constitutionis Bonifatii[que incipit Clericls 10 ad se vocat. Fuit autem coronatus sollenniter in Lugduno,

laicos, decernens ut in solventibus aut recipientibus nc

sponte solventibus pena dicte constitutionis] non vindicet

sibi locum.

Hic Benedictus obiit in Perusio non. iulii ', sepultus

que ' fuit in ecclesia Fralrum Predicatorum, ante allare, 15 " Der-voluit] De!‘ Dl‘OViSiOnem etiam Bonïfaîiî Dupe VIH- 3m10

nnuo Domini M°CCC°IIII°, ubi divina virtus et bonitas

eiusdem gintia Benedicti et nomine merita cepit evidenti-

bus corruscare miraculis vel declarare Vacavit autem

sedes a predicta die per illum annum sequeniem usque ad

quintnm diem mensis iunii, cardinnlibus existentibus in-go hus XI et aria“. diViSi in partes equales, 110" 9S1 invenms in

clusis, non valentibus illo tempore concordare, qunmvis a

Perusinis pluries restricti fuernnt et nrtnti.

CLEMENS V, natione Vnsco, de 1000 de Viilehandrnum

Burdegalensis diocesis oriundus. ex patre Berando ‘milite,

fuit electus in pnpam in Perusio, in vigilia Penthecostes, sp5 genti gaudio et honore totius civitalis ac patrie. undique concer-

que fuit non. iunii, anno Domini M°CCC°V°. Hic prius


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VAR. —- 9-12 Quae intm uncinos sunt supplenda fueflmt en

fusion‘ recmsione. —- 23 Muhundrnu

' ponliflcnins sui nnno primo

annîs quasi VI. Cardinales. prout dictum est, artati in

pontificem eleg'erunt. Recepto Burdegnle decreto sue elec-


Generated on 2013-08-15 16:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

tionis, Clemens vocari voluit.

De Burdegulia vero recessit in fine mensis nugusti, ver-

sus Lugdunum dirigens gressus sucs "', uhi cardinales

in ecclesia sancti Iusti, dominioa in octave sancti Martini,

in crastino sancti Brictii ""; uhi rex Franoie fuit presens

cum nobili comitiva. Cumque de loco coronationis ut pon-

' de Gotho

DominiMCCXCV;fuitque Convennarum episcopus annos quinqne;

et exinde translulit ipsum idem Bonii‘utius papa in al‘chiepiscopum

Burdegalensem paulo nnte Natale Domini. anno Domini MCGC,

uhi iam sederat archiepiscopus quasi annis sex, et tunc temporis

suam provinciam in Pictavi visitnbal. Cnmqne cardinales pro

eleclione summi pontificis i‘nclusi in Perusio sietissent mensi-

eis lapis aliquis nngnlaris qui utramque parielem coniungeret.

unumque faceret ex eisdcm ; tandem versus occidentem dirigen-

tes ocnlum, in islum Burdegalensem nrchiepiscopnm oculos suos

direxerunt et in summum pontiflcem elegerunl. Rediit nutem de

Pictavia Burdegalis idus mensis iulii sequentis, raceptusque

fuit Burdegalis pi'ocessionalitcr a 1010 clero et populo cum in-

simt mandatn.

"' Uiandrï -—- ' Bernardo '

nenlibus et concurrentibus haronibus et prelatis. More tamen

archiepiscopi se gerebat adhuc ut prius, eleclionis sue decreto

nedum rocepto. Quod postmodum missum sibi a curdinalibus de

Perusio recepit Burdegalis in crastino sancte Marie Magdalene

secrele; sed palam et publice sequenti die. sciiicet X1 kal. au-

gusti, in presentia prclatorum, magnatum. in Bnrdegalis ecclesia

calhedrali, uhi sedens in cathedra vocari Clemens voluit ac ele-

git. Ex tunc cepit agere et se gerere sicut papa.

‘" transiens per Agennum et Tholosam ac Montempessula-

num, cardinalesque ad se venire precepit.

"" XVIII knl. decembris, littera dominicali tune C. currente,

NOTES EXPLICATIVES .
BERNARD GUI (1281-4328).

473

tifex procederet coronatus, cum comitiva populi pariter et

regali, concurrentibus et comprimentihus se turbis ut vi-

derent tamquam regem Salomonem in suo diademate co-

ronatum, depulsn materia cuiusdam muri non magni cor-

papa de Lugduno recedens. rediens Burdegalam, transiens

per Bituricam et Lemovicam ' et Petragoram; seditque

Burdegalam cum curia sua anno illo.

Anno Domini M°CCC°VI°, in festo sancte Murie Magda-

ruit prope papam ac etiam circumstantes, ceciditque ibi 5 lene, de. mandato et ordinatione regis Francie, fuerunt

corona de capite eius et in casu avulsus fuit carbunculus

pretiosus cuius pretium dicebatur VI milia florenornm,

et ipse papa depositus est de equo, sed minime fuit lesus.

Puerunt tamen de circumstantibus usque ad XII sic collisi

quod' infra paucos dies obierunt, inter quos unus fuit io

maior et precipuus dux Britannie iohannes qui sic collisus

paucis diebus supervivens diem clausit extremumg frater

vero regis Francie domnus karolus fuit graviter sed non

letaliter conqnassatusg ex quibus admirati sunt universi '.

capti omnes ludei in regno Prancie quasi inceptibiliter

una die; confiscata sunt omnia bona ipsorum quecumquo

potuerunt invenirig fueruntqlue a regno expulsi, ulterius

minime reversuri ".

Anno Domini M"CC(ΰVII°, clemens papa cum curia sua

de Burdegalis vadit Pictavum pro traclanda pace inter

regem Frantie Philippum et regem Anglie Eduardum,

sletitque in Pictavi curia anno uno et amp1ius. Eodem

anno, in mense iulii, obiit memoratus rex Anglie, vir in

Hic" papa clemens fecit plures cardinales tam de partibus i5 omni probitate famosusy cui successit in regno filius eius

Vasconie, Tholose, Caturci, Lemovicini, quam aliis parti-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

bus, videlicet in Adventu Domini subsequente. Reposuit

vero duos de columna quos bonifatius deposueraty resti-

tuit ad dignitatem cardinalatus.

nomine similiter Eduardus. Qui eodem anno in sequenti

mense februarii duxit in uxorem filiam regis Prancie Phi-

lippi, nomine lsabellemllodem anno res mira, res magnas


Generated on 2013-08-15 16:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

nostris accidit temporibusy que futuris scribitur memo-

Anno Domini M°GCC°V° papa Clemens in mense martiiio randa. In festo siquidem Eduardi confessoris, lll id. octo-

confirmavit regem Aragonum in regem Sardinieg dictus-

que rex iuravit pape fidelitutem pro dicto regno, promit-

tens sub iuramento ascendere dictam insulam in mense

uu

septcmbri tunc proximo sequenti Eodemque anno

VAR. -- 23 tam supplevi.

‘ et more vulgi plurima presagibanL

" Hic-cardinulatus] Hic papa eodem anno, pontificatussui anno

primo. in Adventu Domini subsequenti, XVIII kal. ianuariL in

Lugduno fecit decem novos cardinales. inter quos fuit P. de

Capella. Tholosanus episcopusl postmodum Penestrinusg Beren-

garius Scodoli, Viterbiensis episcopus, postmodum Tusculanus;

Arnaldus de Cantalupo, electus Burdegalensis; frater Thomas,

Anglicus, magister in tbeolotziuv tituli sancte Sabine ; frater

Nicolaus, confesser regis Francie. tituli sancti Eusebii, ambo de

ordine Predicatorum, presbiteri cardinalesg Stepl1anus.arcl1i-

diaconus Brugensis, cancellarius regis Francie; Guillielmus Ar-

tufatig Arnaldus de PelagruaçRaimundus de Gotho; Petrus

Arualdi Bavanensis, abbas sancte crucis Burdegalîs, cui non

fuerunt anni attributi in cardinalatm sed obiit infra anuum.

Item duos veteres renovando quos olim papa Bonifalius octavus

deposuerut ipse reposuit in cm‘dinalatu, lacobum videlicet et

Petrum de Golumna, palruum scilicet et ncpotem. Eodem tem-

porey lll kaL februarii, papa clemens revocavit duas constitu-

tiones Bonit‘atii quondam pape, unam quam direxerat regi

F'mncie, in qua scribebal eidem ipsum regem subiectum esse ra-

tione Ecclesie in spiritualibus et temporalibus1 aliam vero que

in sexto libro necretalium est insertay que incipit Glericis laycos.

Revocavit etiam omnia que ex ipsis fuerunt consecuta.

‘“ mutata tamen incarnatione Domini, scilicet .ucccvl.

bris wg fuerunt capti primo Templarii ubique in regno


474

BERNARD GUI crasi-isset

ipsorum minime confiteri voluerunt, quamvis etiam non-

unulli subiecti fuerunt tormentis et questionibus. Demum

sedes Bomana, cui factum prius incredibile videbatur et

enptionem predictam egre fel'ebat, effecta re certior, in

Pictavi, ubi tunc curia morabntur, Templariisque nonnul-

lis perductis coram papa et aliquibus cardinalibus ibi de-

nuo consistentibns et confessiones factas antea a se reco-

gnoscentibus esse veras, ipsorum confessionibus intellectisy

consequenter extitit ordinatum ut ubicunque Templarii

cuperentur et veritas prodiret in lucem '. Eodem u anno

fuit occisus Alhertus rex Alamanie a nepote suoyfilio fratris

sui. Cuius causa fertur quia omnia dabat filiis suis et de

ipso purum curabaty quamvis ipse esset filius primogenitiuh

"An. — 7 coufectiones

‘ Eodemque anno, in Qnadragesima suhsequenti, inquisitoree

huretice prnvitatis in partibus Lombardie superiorisl de ordine

Predicatoruml cum episcopo vercellensi cum plena indulgentia

peccatorum predicata congregaverunt exercitum magnum contra

Dulcinum Novariensem heresiarcham, imitatorem non tam vete-

Anno Domini pretaxato mittuntur nuntii et legati a

papa‘ ad regem Francie, qui prius ad papam suos nuntios

destinaverata innuens quod volebat fidei et obedientie fto-

mane ecclesie submittere et subesse et regnum suum per-

5 trahere ad hoc ipsum. Pueruntque nnntii pape recepti a

rege debito cum honore; finis tamen intentus nullus fuit

aut modicus subsecutusy quia ipse matris sue et fratris

metu retractus penitus nihil egit. Eodem anno pape Cle-

mens “ ad universa tam christianitatis regna quam cli-

lo mata litteras apostolicas destinavit ut ubique rllen-iplarii


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

caperentur1 et contra singulares personas illius ordinis

per diocesanos cum adiunctis sibi personis religiosis in-

quisitio fieret super articulis redditis contra ipsos, et iudi-

u.

carentur in singulis provintiis metropolitani consilio .

15 Fuerunt insuper per papam delegati viri spectahiles et in-


Generated on 2013-08-15 16:53 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

signes in diversis partibus christianitatis superintenden-

tes qui de toto ordine inquirerenta ut possit illius ordinis

reformatio debita vel tntalis deiectio fieri in proximo fu-

turo concilio generali.

rum quam novarum errorum et diversorum dogmatum invcnto-slo Anno Domlm MBCCCOVHI’ m festo sancte Catherme’

rem. qui multos iufecerat multosque traxerat. et habebat pluri-

mos discipulos et sequaces, morahaturque cum suis in montibus

Novariensibus. Accidit autem quod propter iutensu frigora multi

qui erant in dictis montibus fame et frigore deficientes a viribus

et a vita in suis erroribus perierunt. Ascendentee autem fideles

de exercitu ceperunt ibidem Dulcinum et cum eo centum quin-

quaginta personasg mortui vero fame et frigore cum interfectis 2

gladio ecce et amplius sunt inventi. cum eodem Dulcino fuit

capta Margareta non tam malefica quam heretica, consors

eius iu scelere et errore. Predicta vero captio facta fuit in abdo-

mada sancta, in die sancto Cane Domini, anno incarnationis

Domini incohato MCGCVIII. Contra predictum Dulcinum de

mandato apostolica fuerat divina crux cum indulgentia predîcata,

electores regis Alamanie convenerunt in Pranchfordia et

concorditer elegerunt ducem Lucemburgensem, Henricum

nomine, in regem Alamanie et Romanorum; fuitque coro-

natus in regem Alamanie Aquisgraniy in festo Épiphanie

äDomini subsequenti. Eodem anno, circa finem mensis '

augustia tllemens papa cum curia sua recesserat de Pic-

tavi ", declinavit se ad sedem sancti Bertrandi confessa-

ris, diocesis que dicitur Convenarum, uhi in festo sancti

Marcelli pape corpus sacrum sancti Bertmndi episcopi et

et inquisitores pluries moverunt exercitum contra eum. sed non 30 confessoris: cuius ipse fuit consors in nomine et successor

in loco et sede, de loco in quo prius erat in capsam trans-

vAiL - 12 diocesanos] predecessores - 13 contra 0m.

poterunt prcvalere. quia seqnaces ac fautores ac defensores eius

multiplicati erunt super numerum in partibus Lombardie. Tan-

demque facta fuit cxecutio iustitia de eisdem per curiam secula-


BERNARD GUI (1281-1328).

us

tulit pretiosam, quam ad hoc idem papa prius fecerat

suis sumptibus fabricarL Magnam quoque concessit indul-

gentium visitantibus ibidem sacras sancti confessoris reli-

quias annuatim.

Anno Domini M°CCC°IX, in Cena Domîni, in Aviuione,

Clemens papa processum fecit contra Venetos, eosdemque

anathematizavit et privavit consortio et commercio alia-

rum uivitatum, et personas ac res ipsorum exposuit volen-

tibus et valentibus eas occupareg omnesque religiosos

mandavit exire de Venetiis et de quibuscunque locis aliis 10 seculari tanquam impenitentes

eorum dicioni subiectisl quia Veneti Ferrariam civitatem

contra Ecclesiam . oocuparunt. Fuitque missus legatus a

latere quidam " cardinalis in italiam festinanten et sub-

secuta est hominum maxima strages; fuitque capta et

recuperata Ferraria, et cap

mense augusti, in festo sancti Augustini, non sine multo

effuso sanguine Ferrariensium et venetorum in prelio

iuxta Padum, captis et expulsis venetis de castro Thebadi

quod coniungitur civitati, unde ipsam civitatem graviter

oppugnabant,

est in capite pontis, ac pontem, quem prius veneti occu-

paverant et tenebant “‘. Eodem anno . venerunt sollennes

nuntii regis Alamanie Henrici ad papam apud Avi-

nionem ", coniirmationem electionis et coronutionis im-

perii petentes. Papa. vero electionem admisit et confirma-

vit '" in mense iulii subsequente, volens ipsum nominari

regem Alamanie et Romanorum et quod possit agere que

regis erant, et coronationem imperii promisit, tempus ei-

dem assignans ut a festo Purificationis ad duos annos Ro-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ipsumque castrum cum burgo et turri que 20

Eodem anno, idus septembris, apud Avinionem clemens

papa, ad instantiam regis Francie et suoruma in publico

consistorio pronuntiavit ut liceret prosequi volentibus

procedere contra memoriam Bonifatii pape VIII defuuuti,

5 qui ab eisdem iamdudum de crimine heresis extiterat dif-


Generated on 2013-08-15 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

famatus. Eodem t anno, V idus maii “, per archiepisco-

pum senonensem cum suis sutfraganeis in concilio pro-

vinciali Parisius condunato fuerunt sententiati et iudicati

ex propriis confessionibus Lllllor Teinplarii et relicti curie

super nephanda et pro-

fana pi-ofessione sua. Et. alia die fuerunt per secularem

curiam regis igni traditi et combusti. Et post paucos dies

fuerunt 1111or alii similiter iudicati. Item paulo post, infra

mensem, in alio provinciuli concilio Silvaneto celebrataa

ta per legatum in sequenti 15 per archiepiscopum Remensem cum suis suifruganuis fue-

runt IX aliiTemplarii endem de causa simili modo senten-

tiati et per curiam secularem concremati "".

Anno Domini M°CC(‘.°X. in festo beate Marie virginis

VAR. — iz igni] regni

ad partes transmarinnev cum magistro llospitalis et alia multi-

tudine hominum copiosay pro quodam prepnratorio ad futurum

passagium genarale. concessa a papa transeuntibus plena indul-

gentia peccatorum. Secl vento in mari contrario per sequcntem

hyemem, cum multo personarum et rerum incommodo et inclura

25 fuit navigatio impedita. Pcrvenientes Brundusium. multo tem-

pore in illius vicinia pcrstiterunh vei-num tempus prosperum

ad navigandum expectantes. Eodem anno MCCCIX, ultima die

ianuurii. circa meridiem, fuit eclipsis solis, non tamen tanta quod

(lies notebiliter fuerit obscurata. que a plerisque futura maior

erat publicata. Anno Domini Mccmx fuerunt pluvia multe et

inundationes magne in partibus Tholosanis et Albigensibus et

casonensihus, in toto fere tempore verno et estatis ; et sub-

un‘.

mam veniret coronam imperii ibidem suscepturus

‘ indebite

" quidam] domnus Arnaldus de Pelagrua diaconus

'” Fertur autem numerus occisorum una die v milia hominum


476

BERNARD GUI crasi-isset

Assumptionisy exercitus cbristianorum cum l-lospitalariis

obtinuerunt civitatem Rodi que est caput et metropolis

totius regionis et insularum vicinarum. Ex tunc insula

Rodi et nlie insule circumvicine reddite sunt sub potestate

et dominio christianorumr Turcis penitus subiugatis. Sunt

autem ibi multi portus et patet ibi apertus transitus chris-

tianornm et christianis in Achon et Cyprum. Eodem anno

filius Hem'ici regis Alamunie cepit in uxorem filiam regis

Bohemie que erat heres regni, unde et ipse factus est

Anno Domini M°CCC°XI, mi- ka1. octobrispfuit peri

dlementem papam v apud Viennam super Rodanum ge-

nerale prelatorumiconcilium convocatum, fuitque prima

sessio concilii inchoata XVII kal. novembris ', ubi conci-

lio residente summus pontifex proposuit de rebus agendisl

videlicet de statu ordinis militie Templi, qui de nefanda

professione graviter culpabaturg de passagio etiam trans-

marino ad recuperationem Terre Sanute, ac generaliter de

reformatione totius status Ecclesie et conservatione eccle-

nohemie cum eudem. Eodem anno t Henricus predictus 10 siastice liberlatis, ut prelati recogitarent super predictis

rex Alamanie et liomanorum intravit italiami iura imperii

percepturus. Et primo venit Taurinum, deinde ad civita-

tem Astensem, deinde Vercellis, postea Mediolanumy ubi

in Epiphania Domini recepit coronam ferream de manu

archiepiscopi Mediolanensis, quam tamen debebat recipere

in Modoetia ab " antiquo Scd hoc ex causa fecit in Me-

diolano, et fecit milites ducentos cle diversis nationibus.

Deinde requirit alius civitates Lombardie de bomagio

facienrlo. cremonenses vero et Laudenses subesse a prin-

snlubriler ordinandis et circunspectione provida terminan-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

dis. Post predictam vero sessioneml inter colloquio et

tractatus deductum est tempus per totam hiemem subse-

quentei sequenti vero mense rnartiiy ferio 1111 in eb-

iädomada sancta, XI kal. aprilis, summus pontifex multis

prelatis cum cardinalibus coram se in privato consistorio

convocntis, per provisionis potius quam condemnationis


Generated on 2013-08-15 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

viam ordinem Templariorum cassavit et penitus anulnvit,

personis ac bonis eiusdem ordinis ordinationi sue et Eccle-

cipio noluerunt1 sed paulo post, resistere non valentes.con- 2o sie reget-vatis-

senserunt. Brixienses vero diu et longe usque ad sangui-

nem et stragem hominum resistebantg et postmodum se

voluntati eius submiserunt et civitatem reddiderunt, de

q uo fmaliter doluerunt

ln sequenti vero mense aprilis, die lll anno Domini

VAR. — e Temporali

‘ tempore untumnali

" ex more antiquo

in festo illius coronationis

"" Anno Domini MGCCX. clemens papa, pontificatus sui anno

sexto, in sabbato quattuor temporum in Adventu, in Avinionel

fecit secundum urdinationem quinque cardinalium. fuel-unique

tnnc nssumpti in cardinaless Arnaldns de Falgueriis, archiepis-

copus Arelatensis. in episcopum Albanensem; bernardus de

Bomlis. episcopus Albiensis ot temerarius pape, qui obiit infra

annum sequcntem mensis septembrisg Arnaldus Novelli. abbas

Fontis Frigidi, (.Iisterciensis ordinis, vicecancellarius, in epis-

copum cnrdinalemg paimundus vero de Fnrgis. nepos pape ex

sorore, et Bertrundus de Garvo, nepos pape ex consnnguinea

gel-mana. in diaconos cardinalesl qui nondum erant snbdiaconi

ordinnti. Anno nomini MuucxL quarta die exitus mensis apri-

lis, scilicetv maii. in Avinione per clamantem papam fuit in

consistorio publico excusatus Pbilippns rex Prancie de his que

ageret contra memoriam Bonil’atii quondam pape, nt pronuntia-

tum ad excusationem regis quod egerat ea in bona intentione et

bono animo atque zelo, presenlibus ibidem regis nuntiis. Et iiec

fuerunt consequenter. ut dictum est. bnllis papalibus testimonio

conflrmata. Fuitque ibidem clementi pape commissum totum

negotium totusque processus habitus Bonifalii pape memorativ

scilicetab utraque parte, accusante et defendenteg fuitque renun-


BERNARD GUI (1281-1328).

477

M°CCC°XII inchoante, fuit secunda sessio celebrata, in

qua predicta cassatio Templariorum ordinis extitit per

summum pontificem, concilio approbante, publice pro-

mulgata, presente rege Fruncie cui negotium erat cordi,

ac domno Karolo fratre suo et tribus liberis eiusdem regis,

scilicet Ludovico primogenito, rege Nuvarre, et Philippo

et Kurolo. Sicque nnnihilatus est ordo Templi post annos

circiter centum LXXXIIII quibus militavernt, impiuguatus

ac dilutntus, nimis multis libertatibus et privilegiis sedis

apostolice communitus '. In eodem concilio bona quondam

Templariorum fuerunl'. applicata et concessa cum certis

conditionibus et pactis ordini Hospitalis sancti Ioliunnis

Hierosolimitani, sicut ea prius Templarii possidebnnt ubi-

que terrarum, exceptis regnis Hispanie, Castelle, Portu-

galie et Aragonie et Maioricarum, pro eo quod propteriä

bona que in dictis regnis habebnnt Templarii teuebautur

ipsi contra fronterius Sarracenorum Grannte in illis parti-

bus miiitare, defendere ac tueri, sicut ihidem in concilio

fuit propositum. Verum non diu post in prei‘atis regnis

bona quondam Ordinis Templi Hospitalarü Sicut et alibi 20 nulem cum quibus uoudum fucrat inquisilum, et qui sub putes-

similiter habuerunt. De personis voro Templariorum sic

extitit ordinatum, ut quibusdam nominatim expressis dis-

positioni sedis apostolice reservatis, ceteri omnes iuditio et

dispositioni conciliorum provincialium in singnlis provin-

. . . . . ' - t‘ t : ‘ 1' ' .

tiis sunt reiicti, quntinus luxta diversitntem conditionum 25 q‘mm 5‘ 96‘ amm‘“ sus men" “11m0 P91‘ mach 9‘ lune valut

alias auteul constitutiones que fuerunt in dicto conciiio

facte, fuit una que incipit Eæivi de paradiso, super declara-

tione seu iuterpretatione reguie Fratrum Minorum super


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

qua et eius observations pars une. Fratrum Minorum qui

5 Spirituales dicebantur contra aiteram tumultuans et alter-

caus privatim et publics contendebat et iuditium sedis

apostolice postulabat ‘.

Anno Domini MOCCCuXIII Cleruens papa celebrato con-

cilio revertitur ad Avinionem, ubi V die maii in sabbato


Generated on 2013-08-15 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

i0 fuit frater Petrus de Marrone quondam Celestinus papa V

poniificatus sui anuo predicto oanonizatus et sub nomine

sancti Petri confessoris snnctorum confessorum cathalogo

annotatus per Clementem papam V, poutificatus sui auno

VAR. — 3 super-Minorum restilui me cod. Bernardi Par,

4977 —- 5 ultercaus] allcrius —- 10 fuitquc

iustum foret et oquitas canonum suuderet. et collocnrenlur singuli

in domibus ipsius oi'dinis quoudam Templi, ila iamen quod in

uun domo unoi'e monasterio simul nullaleuus pouerenlur. Illis

iate Ecclesie minime teuebnntur, et qui erant fugiiivi, i'uerunt

citati cum ediclo publico in coucilio geuerali, ut precise et pe-

remptorie, infra annum coraux diocasunis suis personaliter com-

parerent, sorlituri eormu examen et sucumlum conciliol'um iudi-

cium pro meritis recepturi. Qui vero infra annum minime com-

purereut, excommunicaliouis senteutiam incurrerent ipso facto ;

ipsorum cum eis per eudem concilia procedutur. Ita vide-

licet quod illis qui super erroribus exigente iustitia fue-

rint absoluti, de bonis quondum ordinis uude iuxta siatus

sui decentiam sustentari valerent ministretur Inter

VAR. — 8 impugnutus — 10 communitis

‘ In sequeuti vero iuense maii, pridie nonas eiusdem mensis,

in festo sancti Iohannis anle porlam Latinam, quod fuit in

sabbalo infra octavas Ascensionis Domini. iertia et ullima fuit

generalis concilii sessio relebrala; l'uitquc coucilium, quod fere

septem mensibus pertractutum iuerat, terminutum. anno Domini

pretaxato. presidcnte in concilio papa CIemente quiuio, pontifi-

catus sui auno septimo, in Vienua. Numerus autem prclatorum

qui i‘unrunt in concilio.

" Circa autem 4303 qui de prefatis erroribus fuerint confessi,

considcratis eorum confessionibus modoque confessionis pen-

sato, rigor iustitie cum aifluenti miscricordia mitigelur. Circa

impenitentes vero et relapsos, si invenli fuerint, iustitia au!

censura ecclesiaslica seu canouica observetur. Quoad illos qui


476

BERNARD GUI (4281-1328).

Assumptionisy exercitus christianorum cum liospitalariis

obtinuerunt civitatem Rodi que est caput et metropolis

totius regionis et insularum vicinarum. Ex tunc insula

Rodi et nlie insule circumvicine reddite sunt sub potestate

et dominio christianorumg Turcis penitus subiugatis. Sunt

autem ibi multi portus et patet ibi apertus transitus chris-

tianorum et christianis in Achon et Cyprum. Eodem anno

filius Henrici regis Alamanie cepit in uxorem filiam regis

Bohemie que erat heres regni, unde et ipse factus est

Anno Domini M°CGC°XI, 11xu kal. octobrispfuit par‘

Clementem papam V apud Viennam super Rodanum ge-

nerale prelatorum‘ concilium convocatum, fuitque prima

sessio concilii incbonta XVII kal. novemhris ', ubi conci-

lio residente summus pontifex proposuit de rebus agendis,

videlicet de statu ordinis militie Templi, qui de nefanda

professione graviter culpabaturg de passagio etiam trans-

marino ad recuperationem Terre Sancte, ac generaliter de

reformatione totius status Ecclesie et conservatione eccle-

nohemie cum eadem. Eodem anno ' Henricus predictuslosiastice libertatisa ut prelati recogitarent super predictis

rex Alamanie et liomanorum intravit Italiam, iura imperii

percepturus. Et primo venit Tnurinum, deinde ad civita-

tem Astensem, deinde Vercellis, postea Mediolanum, ubi

in Epiphania Domini recepit coronam ferream de manu

salubriter ordinandis et circunspectione provida terminan-

dis. Post predictam vero sessionem, inter colloquia et

tractatus deductum est tempus per totam hiemem subse-

quentem Sequenti vero mense martii, ferio illi in eb-

archiepiscopi Mediolanensis, quam tamen debebat recipere 15 domada 33,1cm’ XI kal. aprms’ summus pontifex multis

in Modoetiu ab “ antiquo sed hoc ex causa fecit in Me-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

diolano, et fecit milites ducentos de diversis nationibus

Deinde requirit alius civitates Lombzirdie de homagio

faciendo. Cremonenses vero et Laudenses subesse a prin-

prelatis cum cardinalibus coram se in privato consistorio

convocatis, per provisionis potius quam condemnationis

viam ordinem Templariorum cessavit et penitus anulavitr


Generated on 2013-08-15 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

personis ac bonis eiusdem ordinis ordinationi sua et Eccle-

ln sequenti vero mense aprilis, die "‘ lII anno Domini

VAR. - 6 Temporali

cipio noluerunl, sed paulo post, resistere non valentes,con- go sia rasa-vatis

senserunt. Brixienses vero diu et longe usque ad sangui-

nem et stragem hominum resistebantg et postmodum se

voluntati eius snbmiserunt et civitatem reddiderunt, de

quo finaliter doluerunt

' tempore autumnali

" ox more antiquo

"‘ in festo illius coronationis

"" Anno Domini MCCGX, clemens papa, pontiflcatus sui anno

sexto. in sabbato Quauuor temporum in Adventu, in Avinione,

fecit secundum ordinationem quinque cardinalium. fueruntque

tunc assumpti in cardinales : Arnaldus de Falgueriis, archiepis-

copus Arelalensis. in episcopum Albanensemg bernardus de

Borflis. episcopus Albicnsis ct camerarius pape, qui obiit infra

annum sequcntem mensis sepiembrisg Arnaldus Novelli, abbas

Fontis Frigiili, llisterciensis ordinis. vicecancellarius. in epis-

copum cardinalnmg liaimundus vero de Fargis, nepos pape ex

sucre, et Berirandus de Suarvol nepos pape ex consanguinoa

gel-mana. in diaconos cardinales. qui nondum ersnt subdiaconi

ordinati. Anno Domini MuucxI, quarta die exitus mensis apri-

lis. scilicetv maii, in Avinione per clementem papam fuit in

consistorio publico excusalus Pbilippus rex Francia de his que

egerat contra memoriam Bonifalii quondam pape, nt pronuntia-

tum ad excnsationem regis quod egerat ea in bona intentione et

bono animo atque zelo, presentibus ibidem regis nuntiis. m hec

fuerunt consequenter. ut dictum est. bullis pupalibus testimonio

confirmata. Fuitque ibidem clementi pape commissum totum

negotium totusque processus habitus lionifstii pape memorati,

scilicet ab utraque parte, accusante et defendente ; fuitque renun-

tiatum et conclusum per viam pacis tractate. Item clemens papa


BERNARD GUI user-isset

477

Mocccoxn inchoante, fuit secunda sessio celebratai in

qua predicta cassatio Templariorum ordinis extitit per

summum pontificem, concilio approbante, publice pro-

mulgata, presente rege Francie cui negotium erat eordi,

ac dom no karolo fratre suo et tribus liberis eiusdem regis,

scilicet Ludovico primogenitop rege Nnvnrre, et Pbilippo

et Knrolo. Sicque annihilatus est ordo Templi post annos

circiter centum LXXXIIII quibus militaverat, impinguatus

ac dilatatus, nimis multis libertatibus et privilegiis sedis

apostolice communitas ‘. In eodem concilio bona quondam

Templariorum fuerunt applicata et concessa cum certis

conditionibus et pactis ordini Hospitalis sancti loliunnis

Plierosolimitanit sicut ea prius Templarii possidebant ubi-

alias autem constitutiones que fuerunt in dicto concilio

facte, fuit una que incipit Eæivi de paradiso, super declara-

tione seu interpretatione regule Fratrum Minorum super

qua et eius observations pars una Fralrum Minorum qui

s Spirituales dicebantur contra alteram tumnltuans et alter-

cans privatim et publice contendebat et iuditium sedis

apostolice postulabat ‘.

Anno homini Mocccuxm clemens papa celebrato con-

cilio revertitur ad Avinionem, ubi V die maii in sabbato

lo fuit frater Petrus de Marrone quondam celestinus papa V

ponlificatus sui anno predicte canonizatus et sub nomine

sancti Petri confessoris sanctorum confessorum catbalogo

annotatus per clementem papam V, pontificatus sui anno

que terrarum, exceptis regnis Hispanie, castelle Portu-

galie et Aragonie et Maioricarunn pro eo quod propterlij

bona quo in dictis regnis habebant vfemplarii tenebantur


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ipsi contra fronterias Sarracenorum Granate in illis parti-

bus militare. defendere ac tueria sicut ibidem in concilio

fuit propositum verum non diu post in prefatis regnis

VAR. — 3 super-Minorum restitui ex cod. Bernardi Par.

lum - 5 ullercans] alterius - m fuitque

iustum foret et oquitas canonum suaderet, et collocarentur singuli


Generated on 2013-08-15 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

in domibus ipsius ordinis quondam Templi, ita tamen quod in

una domo unove monasterio simul nullatenus ponerentur. lllis

bona quond-im ordinis Templi Hospitalarii sicut et alibi eo autem cum quibus nondum fuerat inquisituml ct qui sub putes-

similiter l1abuerunt. De personis vero 'l‘emplariorum sic

extitit ordinaium, ut quibusdam nominatim expressis dis-

positioni sedis apostolice reservatis. ceteri omnes iuditio et

dispositioni conciliorum provincialium in singulis provin-

tiis sunt relictip quatinus iuxta diversitntem conditionum 2o

ipsorum cum eis per eadem concilia procedntur. ita vide-

licet quod illis qui super erroribus exigente iustitia fue-

rint absoluti, de bonis quondam ordinis unde iuxta status

sui decentinm snstentari valerent ministretur ". Inter

Vin. — 8 impugnalus — io communitis

' In sequenli vero mense maii, pridie nonas eiusdem mensis.

in festo sancti Iohannis ante portam Latinam. quod fuit in

sabbato infra octavas Ascensionis Domini, tertia et ultima fuit

generalis concilii sessio celebralac fuitque concilium, quod fere

septem mensibus perlractatum fuerat. lerminalum, anno Domini

pretaxatn, presidente in concilio papa clemente quiulo. pontifl-

catus sui anno septimo, in Vicnua. Numerus autem prclatorum

qui fuerunt in concilio.

" circa autem eos qui de prefatis erroribus fuerint confessi,

consideratis eorum confeesionibus modoque confessionis pen-

sato, rigor iustitie cum aftluenti misericordia mitigetur. circa

impenitentes vero et relapsos, si inventi fuerint. iustitia aut

censura ecclesiastica seu canonica observetur. Quoad illos qui

suppositi etiam questionibus se predictis esse inviolatos errori-

bus negaverinty per eadem concilia reservaretur et tieret quod

LIBER PONTIFICALIS, t. II.

tate Ecclesie minime tenebantur, et qui erant fugiiivi, fuerunt

citati cum edicto publico in concilio generali. ut precise et pe-

remptoriet infra annum coram diocesanis suis personaliter com-

parerent. sortituri eorum examen et secundum conciliorum iudi-


4'78

BERNARD GUI (1281-1328).

VIII '. Anno " Domini M°GCC°XIII, in festo Penthecostesx

rex Philippus tenuit Parisius curiam valde magnam nobi-

lium regni sui, in qua interfuit rex Anglie cum coniuge

sua Isabelle, filia eiusdem regis Philippi. In quo festo

idem Philippus rex Ludovicum filium suum primogenitum

regem Navarre ac alios duos filios suos Philippum et Ka-

rolum accinxit baltheo militari. Item in eadem ebdomada

prefati reges, videlicet Philippus Frantie, Eduardus Anglie,

et Ludovicus Navarre, cum prefatis aliis duobus filiis regis

Frantie, videlicet Karolo comite Valesii et Ludovico co-

mite Ebroacensi,cum multis aliis nobilibus regni Frantie

crucem suscipiunt transmarinam per manus eiusdem car-

dinalis. Propter hoc ex parte sedis apostolice ad regnum

Frantie legati missi fuerunt qui publice crucem transmu-

rinam per dictum regnum Frantie predicarunt.

Anno predictoy in vigilia beati Gregorii'" pape, Parisius

magister ordinis quondam Templarii cum quodam alio

magno eiusdem ordinis preceptore, qui tamen fuerunt

prius cum peritorum et prelatorum consilio iudicati ad

agendum aliam penitentinm, sed ' audiens rex Philippus

et curiales consilii sui quod dicti Templarii confessiones

suas revocabant, dicentes se falsa fuisse confessos, eosdem

rremplarios indilate perduci fecerunt ad locum supplitii

et comhuri, nullo alio iuditio ecclesiastico super hoc

Anno Domini M°CCC°XIIII° ‘, in vigilia beati Andrea,

ex ectato '. ‘ ' ‘ - ' ' ' '

p , quamvis essent ibi presentes duo sancte Ro-Qb redire deberent ad eundem locum, adelectxonem summi pontifi-

mane ecclesie cardinales ".

VAR. — s duos] dominos — 21 concilii


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

seu x11 kal. aprilis. in castro de Montiiiis prope cerpentoratem

civitntem, in qua tunc curia morabatur, papa clemens fecit cc»

ram se in consistorio publicari constitutiones quas prius fecerat

ordinari, ex quibus decreverat iieri librum unumv quem sicut

vulgatum volebat VII Decretalium appellari, sicut fecerat V1 B0-

nifatius nntecessor. Cepilque Clemens papa egrotare exinde


Generated on 2013-08-15 16:54 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

uude post obiit. xxi die mali, et sic liber ille non fuit tunc

missus ad studia generalia ut est moris, nec expositus tunc ad

babcndumg sed remanserunt sic fere constitutiones ille qua-

driennio in suspense, donec postmodum per eius successorem

fuerunt publicate et sub bulla ad gener-alia studia destinale.

10 Hic clemens papa sedit annis octo mensibus decem diebus

quindecim a die creationis sue usque in diem sui obitus compu-

tando. obiit autem in nocte precedenti die sabbati suhsequentis,

quod fuit xu ka1. maii, pontificatus sui anno nonol anno Domini

Mcccxn II. apud Rocham Mnuram. quod est castrum regis

Francie super Rodanum, in finibus regni sui. Fuitque inde re-

portatum corpus eius ultra Rodanum. extra regnum Francie,apud

‘5 carpentoratem civitatem. Ubi de carpentorate trunsveclum fuit

corpus eius in Vasconiam, patriam suam. l'uitquo1 sepultum,

sicut elegerat, in ecclesia que vocatur beate Marie de Uzesla,

diocesis Vasatensis, uhi paulo prius canonicus insliluerat secu-

lares, in villula minus insigni. ob devotionem quam ad locum

habuerat ab antique. Vacavit autem sedes annis duobus, mansi-

bus tribus, diebus decem et septem.

9-0 Defuncto namque clemente papa, cardinales numero xxIII

qui apud Carpentoralem civitatem cum alia curia residebant. in-

trantes conclavim in episcopali palatio pro electione summi

pontificis fnciende, cum ibidem aliquandiu perstetissenl, non va-

lentes concordnre. subortu questions et grandi turbatione exte-

rius inter familias eorundem, ipsum conclave circa festum Marie

Magdalene coucorditer exivorunt, statuentes tempus infra quod

‘ de transitu vero prefati sancti Petri anno XVII. et eius fes-

tivitas instituta XIIII kal. iunii celebranda. que. die exiverat de

hoc mundo.

" Anno-predicnrunt (l. m om.

"‘ Anlonii, in die Lune

' sed-cardinales] Erant tunc presentes Parisius duo sancte

Romane ecclesie cardinales presbiteri


BERNARD GUI crasi-mm

lae

Eodemque anno, circa Natale Domini, stella cometa ap-

paruit, cursum suum per noctem faciens circa polum, c0.

mam vero suam longam nunc versus occidantem, nunc

versus orientem et aliquando ad alias partes protendebatl

s duravitque ad finem mensis februarii. Paulo post appa-

ruit secunda stella cometa alia in parte orientalis sed mi-

nor quam alia videbatur.

Auno Domini M“CCC°XVI ", non. iunii, obiit Ludovicus

rex Fmncie, regni sui anno II, fuitque sepultus " in ec-

lo clesia sancti Dionisii, unicam filiam relinquens ex prima

uxore, secunda vero domna clementia remaneute gravida

at pregnante. Gubernacula vero regnorum, scilicet Fran-

tie et Navarre, sub nomine non regis sed regentis tenenda

suscepit Philippus germanus eius, comes Piclaviensis, si

ts puer masculus nascerelur, nsque quoad intelligibilem eta-

tem annorum XIIII pervenisset; si vero filia nasceretur,

ipse Philippus rex Frnncorum tieret et regnaret, et due

filie Ludovici haberent et sibi dividerent regnum Navarre

et comitatum Campnnie. Et m hec dicuntur fuisse pacta

20 primo iuita et iirmatay quamvis postea aliter fuit ordina-

tum. Post hec vero, die x1111 mensis sequentis novembris,

dominica diem-amemorata domnalillementia regina pepe-

rit lilium suum primogenitum Parisius et loliaunes voca-

tum est nomen eius, et multi in eius nativitate gavisi

. tate eius obiit, et abiit regnum sibi accipere sempiternumg

regnumque Francorum prefato domno Philippo remansit.

IUHANNES XXII, de Caturco civitate oriundus, ex pa-

tre Arnaldo. fuit electus in summum pontificem VlI id.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Oaugusti, in sabbato, anno nomini MooccnxvL Lugduni,

VAR. — 91|]V

sede Romana vacante, obiit rex Philippus Prantie anno

xxx regni, in castro de Fonte Blandi ‘; fuitque sepultus

apud sanctum Dionisîum. Cor vero ipsius apud Pisiacum,

in monasterio monialium quod ipse fundnverat dum vive-


Generated on 2013-08-15 16:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

bat ". In sequenti vero mense aprilis "' obiit uxor prima

domui Ludovici regis Frantie, filia ducis Burgundie, que

ob crimen adulterii in privata tunc custodia tenebatur "".

. ubi natus fuerat in hunc mundum

" Uni successit in regno iilius eius primogenitus Ludovicusn

qui tunc erat Navm‘re.

m anno Domini Mcccxv

"“ Eodemque anno, ultima die mensis aprilis in qua concurrit

vigilia dominico Ascensionis. Engelbrandus de Marigni. miles,

natione Normannus, fuit ex multis contra ipsum accusationibus

factis suspendio elevatus. Qui tamen tempore domni Philippi

regis maior post eum non tam merito quam de facto post fuerat

uominatus in regno ita ut secundus rex videretun ad cuius nu.

tum regni negotio gerebantur, et quos volebat ipse exaltabat, et

quos volebat deprimehat, et quod volebat tactum eraL In modico

tempore fuit supercxaltatus et elevatus nimis, et post paululum

audivimus tali exitu eum defecisse. ltaque eius exemplo et alte-

rius qui precessit. Petri de Brusia, qui elapsis tunc iam annis

fere xxxvn, dum tempore alterius Philippi regis avi istius

domui LudovicL postquam supermagnus elfectus fueram post

similem foi-tune gloriam cousimilem ignominiam est perpessus,

discaut et pertimescaut tum presentes quam posteri in gradu

cousimiles et fortuna sobrie ac iuste et pie vivere in hoc seculo,

precaveutes ne casum cousimilem merito patiantur.

Eodemque anno. ultima die mensis iulii. prelatus Ludovicus

rex desponsavit sibi in facie Ecclesie in uxorem Clemcntiam

filiam quondam Karoli Martelli, qui fuit filius primogenitus Ka- es sum' sed gaudium cito peflmnsüt : nam vn die a nativp

roli secundi regis Sicilie. Sequeuti vero dominica prima augusti,

in festo lnventionis sancti stephani. fuit iuunctus in regem

Praucorum Remis civitate. per archiepiscopum Remensem, cum

memorata clementia spousa sua. EI. mox processit rex inde ver-

sus Flandriam rebellautem cum exercitu magno valde. collectis

viribus regni sui. non quidem electo veruo tempore oportuno1


480

BERNARD GUI (1281-1328).

in oonventu Fratrum Predicatorum, ubi curdinales erant

XXIII numero, postquam ab Carpentorate civitate ob

gravem turbationem commotam, a conclavi quod prave

intraverunt exeuntes discesserant et dispersi in diversis

civitatibus, villis, steterant annis nmplius quam duobus,

tamquam congregati fuerunt et inclusl diligentia et inge-

nio domni Philippi tunc comitis Pictaviensis, germani

regis Frantie Ludovici, cui successit in regno Fraucorum,

qui ud 110c antea anno fere dimidio luboraverat multis

zavit et cathalogo sanctorum confessorum annotavit Lu-

dovicum episcopum Tholosanum, filium quondnm Ka-

roli II Sicilie regis, VII id. aprilis ‘, anno Domini

M°CCC°XVIL Item " deposuit a pontificnli ordine et di-

5 gnitnte episcopum Caturcensem, Hugonem Gemldi, ablatis

ab eodem omnibus pontificnlibus insigniis, videlicet anulo

atque mitra et cappa cum Romana camisia et hireto; sic-

que relictus primo in simplici habitu clericnli fuit adiudi-

catus perpetuo cnrceri. IIII die maii, apud Avinionem;

modis,cum non potuissenL in unum locum alias congmgnri. '10 postmodum vero extitit in forma. a iure tradita actualiter

Et XL° die ab iuclusione ipsorum, que facta fuit in vigiliu

apostolorum Petri et Pauli, ipsis tamen quod deberent in-

cludî penitus nescientibus pariter et invitis, tandem trac-

tntu prehabito in pret‘ntum domnum Iohannem omnes pa-

riter cousenserunt. Erat autem cardinnlis episcopus Por-

tuensis et Incobus vocnbutur, sed Iohaunes exinde vocatum

est nomen eîus. Fuitque coronatus ' nonis seplembris, do-

minicaprima eiusdem mensîs,Lugduni,in ecclesiamniori".

De Lugduno vero circa finem mensis predicti in suhbuto

degradatus per cardinalem cpîscopum Tusculanum; sic-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

que ulterius degradatus fuit traditus curie seculari, per

cuius iuditium fuit tractus publics et in aliqua parte cor-

poris excoriatus et demum combustus in mense iulii, quin,

l5 sicut dictum fuit, in mortem summi pontificis emt machi-

natus Eodemque :mno, tam in iulio quam augusto, cathedra-

lem snnctî Stephani ecclesiam Tholosannm erexit in ar-


Generated on 2013-08-15 16:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

chiepiscopalem sedem '... domnum Iohannem de Convenis

recedens, venit, Avinionem secunda diè octobris, in sabbato, 20 quem trnnstulit de Magalonensi sede in novam metropolim

ubi curium fecit prius publice proclamnri "'. Ipse canoni-

' more pontiflcum Romanorum cum honore solemni

"' Hic fuxt prius episcopus Foroiuliensisin provincia Aquensi

anuîs XI, et exinde h'anslalus factus fuit episcopus Avinioneusis

Tholosanam; episcopus vero Tholosanus sine episcopatu

remnnsit; cui I‘xostmodum de Regensi episcopatu idem do-

mnus papa providit, quem noluit acceptare. Diocesim vero

Tholosanam que in redditibus episcopalibus plurimum

par pnpam Glemenlem quintum anno Domini MCGGX, ac inde 25 lmbundabat in VI epîscopatus divisît, quorum episcopi es-

assumptus fuit in cardinalem per eundem Clementem papam sah-

bato in ieiuniis Qualtuor temporum Adventus, anuo Domini

MCCCXILI’npud 'Avinionem ubi tunc curia morahatur; et tan-

dem ex cardinnlatu assumptus est ad papalum.

"' Hic fecit unam ordinatlonem octo cnrdinalium quos assump-

sit. apud Avinionem, feria sexta in ieiuniis Quattuor temporum

sent suû‘raganei " Tholosani, sexque villas in novns civita-

tes erexit. videlicet villam Montisnlbani, villnm de Rivis,

villam et. abbatiam de Lomberiis, villam de sancto Papulo,

villum de Vnuro, villam de Miraperite, episcopos ac episco-

Advenlus Domini. m1110 DominiMCCCxVÏ, (100mm Sflntnomiüa 30 pales sedes constituens in singulis earumdem. Fueruntque

consequenter iussu et ordinatione summi pontificis dioceses

certis terminis limitate. Item in archiepiscopatu Narbo-

nensi duos episcopatus fieri ordinavit; quorum primum et

VAR. — 22 Regenti

que sequuntur : domnus Bertrandus de Castanelo, dudum Al-

biensis, tune vero Aniciensis episcopus, quam 'fecit episcopum

Portuensem, et nihilominus episcopatum Aniciensem commanda-

vit eidem. anno XLI episcopntus sui tune fera completo; item

domnus Incobus de Via, de Gathurco civitate, nepos pape ex

sorore, electus tunc Avinionensis, quem fecit presbiterum cardi-

nalem lituli sanclorum Iolmnnis et Pauli, et sibi episcopatum


BERNARD GUI (1281-1328).

481

prius ordinavit in Limoso et episcopum instituit in eodem;

sed paulo post sedem inde transtulit ad abbatiam de

Electo; et. secundum episcopatum instituit infra annum et

sic sedem eius posuit in abbacia sancti Pontii ; fueruntque

Item " pontificatus sui anno II, sub anno Domini

M°CCC°XVIL edidit declarationem rationabilenl, cuius te-

nor incipit Sedes apostolica, ad dubitationis scrupulum

amovendum quid censendum sit et tenendum quoad bene-

limitate dioeeses consequenter. Item episcopatum Albien- 5 fitia vacatura per littems npostolicas impetrata in predietis

sem divisit in duos, episcopalem sedem instituens in ab-

bucia monnchorum apud Castres, villam Castrensem in

novam erigens civitatem. Item episcopatum Agennensem

divisit in duos, villamque Condomiensem in novam eri-

diocesibus prius integris et postmodum subdivisis,ac

etiam quoud litteras apostolicas iustitiam continentes in

eisdem diocesibus impetmtas. Item edidit salubre statutum

cuius tenor incipit Suscepti regiminis, circa perceptionem

gens civitatem, sedem episcopalem posuit in abbnLialO fructuum primi vel secundi eut alterius cuiuscumque se-

sancti Petri de Condomio; fuitque consequenter diocesis

limitata. Item in episcopatu Lemovicensi alium ordinavit

fieri episcopum, sedemque episcopalem constituit in abba-

cia Tutellensi, novam ibidem erigens civitatem, simililer

quentis anni benefitiorum vacantium rationabile libre mo-

deramine dividendum inter illos quibus dmlum de cousue-

tudine, privilegio vel statuto applicabantur in totum et

illos qui benefitin ipsa oblinent, ad quos alias de ini'e

insmüil nOVam sedem .- Hem in ePÎSGOPRÎ-HClnïemonlensi, 'l5f1'uetus ipsi spectare deberent, ut tain liii quam illi in

in villa sanctiFlori novnm erigens civitatem similiter ins-

tituit novam sedem. Item in episcopatu Ruthenensi episco-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

patum alium ordinavit, sedemque eius posuit in abbatia et

villa de Vabrio, eandem erigens in novam civitutem. Item in

fruetuum perceptione participent et Ecclesie servitiis non

fraudentur. Item edidit sacram constitutionem cuius tenor

incipit E‘œecrabilis quoruudam, contra execrnbilem abusum

habendi ah une in diversis ecclesiis et partibus plures di-


Generated on 2013-08-15 16:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

episcolmtuPictaviensîduosepiscopatusaliosinstituitssedemm gnitates et personatus, offitia seu prioratus aut diverse

propriam et diocesim novam cuilibet designando : in abba-

tia siquidem de Malesio sedem esse constituit et Mallea-

eensis diocesis appellatur; in villa vero de Lucionio in

abbatia sedem posuit et inde Luciouensis diocesis dicitur.

benefitia ecclesiastica cumin habeutia enimarum, pei-

qnam talium ambitio cupide et insatiabilis debito modera-

mine regulatur et efi'renata multitude statuto salubri

edicto reîormatur.

Item in nonnullis villis de Tholosano, Carcacessio, Albi- 25 Item amm eodem, Don1'lnÎ}\[oCGCnXVI1’ mange uovem-

gesio et alibi feeit et instituit collegiatas eeclesias canoni-

corum secularium cum dignitatibus et prebendis, congruis

redditibus singulis eeclesiis assignatis ‘.

VAR. — 10 sedem addidi — 12 nlium] edium

bris, feeit publicnri et euh bulla sua ad generalia studio.

destinm‘i constitutiones quas domnus Clemens predecessor

suus feeerut, tam in Vienneusi concilie quam ante et post,

que nondum fuerant ad generalia studia destinale, sed us-

’ Item in cpiscoputu Petragoriensi, in villa de Sarlato modo

consimili novam crigens eivitatem, in abbatia instiluit novam

sedem.

' In Monte Albano collegiutam ecclesiam instituit, cui preesset

decanus; et tam ipse quam canonici eiusdem ecclesie una cum

monnchis abbalie ad electionem Iaciendum de episcopo conveni-

rent. Item in Castro Nove de Arrio collegialam ecclesiam insti-

tuit, que decanum haberet, et tain ipse quam canonici eiusdem

una cum monachis Snncti Pnuli concurrerent nd electionem epis-

copi celebrandam. Item in villa de Burlato Albagesii collegiatain

ecclesiam constituit pari mode cum canonicis et decano, iusque

eligendi episcnpum Castreusem unn cum monnchis contulit eis-

dem et coneessit. Item in villa sancti Felicis, diocesis Tholo-

aune, ecclesiam eollegiatam instituit, que decanum hnberet et

cauonicos cum prebundis. Item in ecclesia sancti Pnuli de Fenel-


482

BERNARD GUI (1281-1328).

in ordine Gradimontensi, dictum ordinem reformavit, et

plura utilia ad eonservationem et bonum regimen impos-

terum dicti ordinis instituit et ordinavitg ipsamque do-

mum Gradimontensem, que totius ordinis noscitur esse

caput et que sub priore et prioratus nomine sui initio re- s

gebatur, abbatis dignitate et abbatia nomine voluit insi-

gniri, et quod abbatis electio ad conventum pertinent.

Anno Domini MocccoxvnL mense augusti, idem dom-

nus Iohnnnes papa archiepiscopatum Terraconensem, uni.

cum in regno Aragonie, divisit, et constituit esse duos,

episeopalem sedem cesaraugustensem in archiepiscopatum

erigens pro Secundo, V sibi suifraganeis episcopis designa-

tis ex illis 1X quos prius Terraconensis metropolis obtine-

bat, sex sibi tantum suffraganeis reservatis.

castro Marino Silvensis diocesisg quod castrum Mariuum

datum fuit eis per regem Portugalie ad continuam resi-

dentiam. Eisque domnus papa concessit et donavit omnia

bona que Templarii possidebant in iamdictis regnis Por-

tugalie et Algarbii, rege Portugalie consentiente '. voluit-

que quod iste ordo et milites illius possent visitari et va-

lerent atque corrigi et puniri per abbatem monasterii de

Alcobncia, Cisterciensis ordinis, Ulisbonensîs diocesis. Ac"

in futurum prestare debent prout ista et alia plura latius

10 continentur in litteris apostolicis super hoc confectis.

Item eodem anno veterem abbaciam Montis Cassini

sancti benedicti abbatis in episcopalem sedem erexit, ei-

dem de primo episcopo suo tempore provisurus.

Anno Domini M°CCC°XX', kal. maii, apud Avinionem,

Anno Domini M°CCC°XIX, pridie idus martii, idem tis canonizavitetsanctorumconfessnrum cathologo annotnvit"
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

domnus papa ’ instituit novum ordinem militum qui dice-

retur de militia iesu christi in regnis Portugalie et Algar-

bii, ad resistendum in illis partibus Sarracenis pro defen-

sione fidei et christianorunn prout " fatiunt in partibus

sanctum Thomam Etterfordensem episcopum, a transitu

eius anno xxxvuL Qui fuit vir nobilis genere nobiliorque


Generated on 2013-08-15 16:55 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

vita et moribus, preditus scientia et doctrina. doctor in de-

cretis et magister iu theologia Item eodem anno, in

Rodi milites de lelospitali sancti iohannis lerosolimitani. 20 mense muii, fuit pax et concordia reformnta Parisius inter

Principalis vero sedes istarum est apud Sendomum, in

VAR. - s prioratu - 14 sex sibi] sed igitur

VAR. — i Marinum] Marins

totius ordinisy que in diversis partibus et regionibus plures

erant. sic titit ordinatum ut xxxlx prioratus collegiati in

locis seu domibus potioribusiierent (et facti sunt eisdeml in quo-

rum singulis eligerentur priores singuli a collegio.et ad abbatem

Srandimontensem tanquam ad superiorem suum eorum confir-

mntio pertinereL lielique vero domus fuerunt unite singulis prio-

ratibus et subiecte. nonnullis tamen abbati et abbatia Grandi-

montensi sine medio reservatis. item tribus visitatoribus ordi-

nis ab antiquo institutis unum super-addidit et quattuor esse

deinceps statuit et decreriL Hec autem cum quibusdam aliis

circa predictum ordinem ad eius refermationem rationabiliter

sunt provisa. ut obviaretur frequentibus scaudalis et in distri-

buendis domibus et instituendis rectoribus earundem maturitas

gravior et maior equalitas servaretur. et voluntatum parcialitas

vilarelur; quando non per unius hominis volunlntem. sicut

prius, sed per communem electionem plurium canonice fieret

provisio de personis, et in benedciorum distributions persona-

rum merita pensarentury et vigeret amplius correctio in ordine

tam in capite quam in membris, ubi plures essentoculi vigilnntes.

Acta sunt anno Domini pretaxatoy pontiilcntus vero domui

lohnnnis memorati anno II, elapsis iam tunc temporis annis

ducentis et XL ab exordio ordinis computando. quo beatus Ste-

pbanus primus eius institutor et fundator primum advenit ad

heremum de Mureto. quod quidem fuit anno Domini MLXXVI,

sicut in gestis eiusdem stephani plenius scribitur et habetur.

. ponlihcatus sui anno lll de fratrum consilio

" prout-Hierosolîmitani om.


BERNARD GUI (4281-1328).

483

regem Frantie Philippnm ex une. parte et Robertum se-

niorem comitem et communitates comitatus Flandrie ex

altera. Comes Flandrie homagium regi personaliter et com-

munitates villarum Flandrie per procnmtores ydoneos,

interveniente pro maiori federe matrimonio filie re-

gis nonline Margarete vix octennis cum Lndovico pri-

mogenito Ludovici comitis Nivernensis, filii primogeniti

prefnti comitis Flandrie senioris, in pactis inter cetera hoc

adieclo, quod prefatus Ludovicns primogenilns comitis

fueruntque inter illos nonnulli malitia et astntiu acriores.

Et ut 601'111]! favor nmplius cresceret in populo et zelus

aliqnaliter appareret, connnunem fecerunt vocem ut omnes

Iudei ubicunque reperirentur, qui nollent baptizari, inter-

ficerentur nb eis, nullo alio inditio preennte. Quod et opere

implevernnt, perquirentesqne Iudeos in civitatibus, villis et

castellis, etnolentes bapliznri absque iuditio trucidabant,

hona eorum diripientes etsuis usibus applicantes. Factaqne

est strages Iudeorum magna ab eis in regno Frnntie et spe-

Nivernensis debeat succedere in comitatum Flandrie. Nup- ‘10 cialiter in provincia Burdegalensi et partibns Gasconie, in

tieque celebrate fuerunt Parisius in sequenti mense iulii.

Guerra vero non sine magna efi‘usione sanguinis au dam-

nis et iacturis corporum et provincial-nm permaximis per

annos plusquam viginti excanduerat. Ad executionem

provincia Tholosana et in diocesibns Caturcensi et A1-

biensi. Grevit enim in peins eorum numerus et. dementia,

quod etiam ipsis communitatibus villarum et. castrorum

et. rectoribus et presidentibns in eisdem, etiam principi-

huiusmodi pacis et Lractatus non modicum lnboravit dom-15 bus et prelntis divitibusqne,terroren1 incussernnt; cas-

nus Antelinus Iohannis, presbiter cardinalis, qui ad partes


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

illas 1mn de causa per prefatum domnum Iohannem papam

missus fuerat.

Eodem anno Domini M°CCC°XX°, nova qliednm pastis

trumque Verdnm regis in dlocesi Tholosana, in qno Iudei

confugerant. ut inde eos extraherent obsidebant; et in

ipsn civitate Tholosana suam vesaniam favente vnlgo


Generated on 2013-08-15 17:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

exercentes Iudeos una die subito trucidnrunt, regalis curie

exorta est in regno Francie; similis reperitur in cronicis 20 et consulum potentia non obstnnte. In ipsn quoque civitate

iam elapsis .mnis LXX alias contigisse, que ideo futuris

temporibus scribitur memoranda, ut ex eventu preterito-

rum malorum pericula similia a posteris evitentur. subito

quidem insurrexit quedam congregatio hominum simpli-

Parisiensi signa sue dementie erigentes, preposito Pari-

siensi et servientibus regalis curie publice restiterunt, nec

ab inceptis ausibus destiterunt. Sicqne proficientes in

peins, videntes nomen suum esse maioribus ad terrorem,

cium promiscui 89x115. qui se pastorales Vocare ceperunhzä et. favorem sibi a pluribus etiam personis gravibns exhi-

confingenles se zehnn habere et animnm transfretandi ad

recupernndam Terram snncmm, nullum habentes super se

ducem aut principem nec aliquem navigii apparatum.

Crescebnntque nnmero et, multinlicabantur paulatim, ad-

beri, amplius in mnlitia gloriantes et mala mnlis accumu-

lantes, quamplures profugi et latrunculi additi sunt ad

ces, et fucta est tnrha turbans pariter et turbatn, ita ut

auderent invadere et. predari. Cepernnt autem vix tandem

debanturque ad eos inopes et alias vagi viri et mulieres 30 presidentes et rectores communitatnm et locornm eis vins

precludere et ohsistere et fortilitia contra eos clnudere et

munire. Sed nisi prudentia eL potentia mniorum de po-

pulo obstitissent, procedebant versus Romanam curiam

Avinioneni, ubi eorum fama per infamiam apud dominum

nmioribus eorum insania plurimum timebatur, quia nbi-

cunqne venirent habebnnt fautores plurimos qui rem a Deo

fieri credebant ant se credere simulabnnt. Fuilque decre-

tum postmoduln per nonnnllos ex eis quod in clerum et

velamen ([nerentes malitie liberlatem, euntesque ibant de

loco ad locnm petentes sibi prestnrisubsidinm, sub spetie

pietntis nrte et genere mendicandi, et, dahnntur eis vietna-

lia habundanter. Insonuitque rumor eorum in toto regno

Francie et alibi extra regnum; quibus favor populi non mo- 35 nostrum papam et cardinnles advenerat. Et a prelatis et
>48!‘

BEBNABD GUI (1281-1328).

anno, tempore autumpnali, nec potuerunt ultra Carcas-

souem progredi, ubi capti fuerunt piurimi et suspendio

elevatî; et deinde in territorîo Tholosnno plures capti

sunt et suspensi. Et alii aufugerunt et dispersi sunt; et

sic dissipati sunt, non compuncti; et quasi in momento

quasi cucurbita exorti sunt, sed ad solis radios m‘ente

radice subito aruerunt et tamquam fumus evnnuerunt.

Anno Domini M°CCC°XXI”, ngente nctore et amatore

salutis humane, fuit detectù ac depreheusa concepta ne-

Anno Domini M°CCC°XXIII ‘, apud Avinionem, hic papa

Iohannes canonizavit et in cathologo confessorum anno-

tavit sanctum Thomam de Aquîno ordinis Predicatorum ",

a felici eius trausitu de bec mundo anno quinqungesimo

5 decurrente. Hic siquidem doctor fuit Ecclesie eximius

et multa notabilia et utiiia scripsit in fide cntholica; nobi-

libusque ortus natalibus, videlicet de prosapia comitum de

Aquino, vita, moribus et sclentia preclnrus, mimcuiis plu-

rimis corruscans, prout in legenda vite sue sancte latius

quitia leprosorum quam contra sanos conspiraverant, vi- 410 continetur et scribitur. Item eodem anno, pridie idus

delicet ut omnes aquas tam fluviorum qunm fontium et

puteorum disposuemnt pluribus infectîs et veneuosis infi-

ccre ut omnes sani aut leprosî efficerentur au! morerentur,

et sic el‘ficerentur do nini totius regni Fmntie. Sicque

uovembris, coucertationi ' qnorumlam nssereutium quod

Christus et eius apostoli nihil hubuerunt in specinli vel

etiam coinmuni finem impouens, mi perpetuam rei meuio-

rinm perpetuo declamvit edicto quod imposterum pertina-

inter se dividebant locorum dominationes; et sibi impo- qsciter affirmare Christum et eius npostolos nihil habuisse

suerunt nominn potestatum, comitum et baronum, prout


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

unicuique distrihutum erat inter eos dominium, si id

quod coucepemnt evenîret. Fueruntque cnpti quampiures,

qui confessi malitiam sunm, preceptores et maiores huius-

modi sceleris pubiice sunt comhusti; nlii vero in civitati-

bus, villis et castris, quotquot reperti sunt culpabiles et

complices nequissime fnctionis, tam homines qunm mu-


Generated on 2013-08-15 17:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

lieres. in domibus suis conclusi cum omnibus rebus suis

fiieruut ignibus appositis a populo iu pluribus locis abs-

quc alio iuditio concremnti. Tandem vero, maturiori con-

siderutione prehabitn, reiiqui omnes et singuli qui su-

perstites remanserunt et nou'fuerunt inventi culpabiies,

inclusi saut et reciusi in locis ex quibus nunquam egre-

derentur, sed ihi degerent et tabescerent perpetuo, ne

passent nocerc ac multiplicuri, viris ac muliei‘ibus peni-

tus separatis.

Anno Domini MOCCCOXXII ', npud Avinionem, domnus

papa Iolmnnes predictus suspendit sententiam excommu-

nicntionis" dudum iatnm per domnum Nicolaum papam III

contra quoscunque glosantes vel exponentes constitutio-

nem quamdum per ipsum editnm super regula Frntrum

Minorum, que incipit : Eæz‘t qui seminat'“, ac contra deler-

miunntes in scolis seu prcdicantes contra contenta in

constitutions predictn.

in mense nugusti

" o! alias pcnas

Ex. de x sigi. libroVI

in speciaii nec in communi hereticum sit censeudîim, as-

sertionemque huiusmodi pertinacem deinceps esse erro-

neam et hereticum diffinivit, cum Scriptura sncra contra-

dicat, que in plerisque iocis ipsos nonnulla hnbuisse tes-

20 tetur. Item pertinaciter affirmare quod Christo eiusque

npostoiis in hiis que ipsos habuisse Scriptura sacrn testa-

tur nequnquam ius ipsis utvndi competierit, nec ilia ven-

dendi nec donandi ius hubuerint, aut ex ipsis ‘alia acqui-

rendi deinceps fuerit, erroneum et hereticum deciaravit,

25 cum Scriptura Sacra testetur ipsos premissa fecisse seu

facere potuisse supponat expresse, cum ialis nssertîo

usum ipsorum evidenter iucludat in premissis fuisse non


BERNARD GUI (1281-1328).

485

plures articulos erroneos et hereticos; ex qun postilla su-

mebat originem et fomentum secte. quednm pestil’era illo-

rum qui Beguini sunt vulgnriter appellati, qui se fratres

paupores de tertio ordine snncti Francisci communiter

nominnbantur, ex quibus fueraut plures per iuditium

prelatorum et iuquisitorum heretice pravitatis tamquam

heretici condemnati et relicti curie secularis iuditio et

combusti in diversis locis ‘.

Hic papa Iohannes plures constitutiones edidit utiles et

salubres. Hic " quoque contra Ludovicum ducem Bavarie

' Hic domnus loliannes summus pontilex pontificatus sui

anno Xll, dominice incarnationis auuo Domiui MCCCXXVIII,

feria VIiu ieiuniis Quattuor Temporum, J‘ecit quartam ordinatio-

nem decem cardinalium qnos adsumpsit, videlicet domnum Io-

liannem de Convenis, archiepiscopum Tholosanum ; Hanibnldum

(Jaietanum, Romnnum, archiepiscopuin Neapolitanum; Incobum,

Cisterciensis ordinis. magistrum in theologia, episcopnm Mira-

picensem; Raymundum Ruthenensis diocesis, episcopnm Sancli

Pauli; Petrum de Mortuo Mari Lemovicensis diocesis, cpiscupum

Autisiudorensein; Petrum de Capis.episcopun1 Caruotansem; fra-

trem Macthenm de Ursinis, llomanum. (le ordine Predicatorum,

magistrum in theologia, archiepiscopum Sipontinum; Pelrum de

Tholeto, Hispanum, episcopum (Jarthaginis vel Murtic; Iohau-

nom de Columna. Romanum; Hymbertum de Pnteo, de Monte-

pessulano.

" Hic quoque-scrihendornm] Hic contra Ludovicumducem Ba-

varie, qui in contradictione in imperatorem clectus fuerat, sed

eius electio, sicut est moris et iuris, ps1‘ sedem apostolicam nou

fuerat approbata, et pro impernlore se gerebat, multos lecit pro-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

cessus per temporum debila intervalla, cum publicis et peremp-

qui se pro imperatore gerebat multos fecit processus per

temporum dehita intervalle. Qui non duxit comparen-

dum, sed pravo usus malorum consilio, contra summum

pontificem vicarium domini nostri Iesu Christi et contra

Ecclesie unitatem et apostolicam sedem mnltipliciter et


Generated on 2013-08-15 17:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

barbnrice se erexit, et quendnm pseudoantipapam Rome

fieri fecit, dictuln fratrem Petrum de Corbnrio, ordinis Fra-

trum Minorum, anno Domini- M°CCC°XXVIIL qui scindere

nisus est et adhuc hodie nititur Ecclesie unitutem et tuni-

cam inconsutilem domini nostri Iesu Christi, utpote mem-

brum Antichristi. Et quoniam adliuc debnchantur in peins

et nondum venit finis mnlorum ipsorum, in presenti latins

scribcre distulimus longiorem narrationis seriem suo post

tempore scribendorum.

toriis citationum edictis. Qui inde non duxit comparemlum, nec

iuri parentlum, fuilqne tandem per eundem summum ponliflcem

privatus inre, si quod sibi rations talis elcctionis competiorat

antcompetebai, necnou excommunicatus et iaulor ct deiensor

herelicorum ndindicatus. Qui Lndovicus, pmvo usus malorum

consilio, contra eundem summum pontiliceiu vicurium domini

nostri lesu Christi et adversus sedem apostolicnm et Ecclesie

uuitatem multipliciter et bnrbnricc se erexit: veuiensque Romnm,

quendam pseudonntipapam Rome ficri l'ecit. legibus et ordine

perversis, et execmtis urnlionibns exccrari pulins qnfun ordinal-i

aut sacrarimnno dominice incaruationis MCCCXXVII], in mense

maii. Cui antipupe tempore Ludovicus reverentium exhihuitt

tanquam snmmo pontifici, et tnnquam pnpam manutennit et de-

duxit. in magnum scaudalnm Ecclesie domiui noslri Iesu Cliristi.

Prel‘atus pseudoantipapa fuit frater Peirus Raynaluiii, de Corbario Reatine diocesis, de ordine Fratrum Mino-

rum. Qui antequam hahitum eiusdem ordinis assumeret, uxorem habebat Iohanuam Mathei, de Corbario, cum

qua habitaverat coniuguliter annis quinque ; et ruplo federe coniugali, ipsa vivente et invita, spreta de coniugio,

ad Fratres Minores se contulit et habitum eorum sumpsit, et beati Francisci regulam est'professus. liic Petrus

' de Corhario, sprela lam religionis quam calholice fidei professione, prophane et insane electioni in antipapam

manum deditel animum, et se Nicolaum papam quintum a sue partis consortihus voluit appellari, cepitque agcre

et se gerere tanquam papa Romanus in ipsa Urbe, in obprohrium dicte urbis; fecitque cardinales secum com-

VAn. —- 4 l’etrus] Hic (Vat. 3763, Burb. xxxn, 465 in marg.) vel paulo infra (Paris. Si“) legilur in quibusdum codicibus re-

censt'unis poslcrioris adnotatio : De abrenuntiatione scismalici huius habetur in libro omissorum in crnnicis per extensum, sed

non ari perpetuuln rci memorium; quoniam iuslo Dei iudicio per s. d. n. domnum Nicolaum, verum Christi vicarium et indu-
486 CONTINUATEUR DE BERNARD GUI casae-assur

plices in vesaniav et conatus est scindere Ecclesie unitalem utpote minister et membrum Antichristi. Prefata au-

tern lohanna uxor eius ipsum repetiit in iudicio coram episcopo Reatino, oblato libello; et pro lohanna contra pre-

diclum Petrum per domnum Iohannem episcopum lleatinum lata fuit sentencia publice, servato iuris ordine,

penultima die mensis novembris, anno dominice incarnationis Mocccoxxvruæ sicut in transumpto sententia

plenius legimus contineri. Dictusque antipapa fuit per Bonifatium comitem de Domno Antiquo de Pisis dicto

domno lohanni pape presentatusv et ibi receptus per dictum papam in puhlico, ad misericordiam et gratiam

receptus et sub fida custodia detentus curialiter in archa Avinionensi ; et ibidem diem clausit extremum; et eius

corpus in ecclesia Fratrum Minorum de Avinione honoritice fuit traditum sepultura

Anno Domini M°CCC°XXXIIII° papa iohannes obiit in Avinione, die quarta mensis decembris. que fuit littera

dominicalis illius anni B, pontiticatus sui anno decimo nono. cuius corpus fuit in maiori Avinionensi ecclesia cum

honore debito traditum sepulture ‘. Vacavitque sedes post mortem eius diebus xvi ; deinde Iacobus, presbiter car-

dinalis tituli sancte Prisce, magister in theologia, ordinis Cisterciensis, in papam est electus1 elegitque vocari

Benedictus.

BENEDICTUS XII, de partibus Tholosanis, electus est anno Domini MCCGXXXIIII, xu kl. ianuarii et corona-

tus VI idus ianuarii, anno expectationis ’.

Hic anno quarto pontificatus sui in temporibus ieiunii ordinavit sex presbyteros cardinales, videlicet Ehredu-

nensem, Album nomiue, Guillelmum Montem Olivarum, domnum Gotium de Arimino, domnum Rothomagensem,

domnum de Rhodes. Hic confirmavit atque rohoravit sententias contra Ludovicum de Bavaria asserentem se

lo

l5

Romanorum imperatorem Hic constituit domnum Luchinum de Vicecomitibus, tirannum Mediolanensem et 20

multarum aliarum civitatum et terrarum, Pedimontii et Lombardie, in vicarium Ecclesie tanquam Romanum im-

perium vacans et ad sedem apostolicam spectans. ltem simili modo domnum Martinum de Scala in veronam et

Vincenciam; item domnos de Gonzaga in Mantuam et Reginam civitates; item marchionem Perrariensem in

Mutinam, Comaclum atque Argenlinam.

Anno illo pontificatus sui predicte guerre mortales et crudeles incipiebant inter Philippum Prancie et Eduardum es

'Anglie; pro pace vel treuga inter ipsos ponenda duos nuntios cardinales dictus papa transmiseratv sed modicum

relevavit. ltem suo tempore rex Anglie cum sua armata debellavit armatam regis Prancie in die sanctilohannis

baptiste supra Sclusas, portum Flandrie, in quo bello mortui fuerunt circa XXXHI milia Gallici et Normanni et

amiserunt vnr naves. ltem dictus papa fecit fieri totum magnum palatium ubi ipse residentiam faciebaty Avinione,
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

cum turribus circumcirca atque viridario bene fabricata cum veronibus circumcirca.

vu. — es Comaclum] Conslantiam aliqui codd.

NOTES EXPLICATI VES.

1. sepulture] Papebrocb (Propyl. maii, p. rar-1 donne un dessin de

ce tombeau tel qu'il était au xvu- siècle. En ‘1759, il fut changé

de place. Bien qu'il ait beaucoup souffert de diverses vicissitu-


Generated on 2013-08-15 17:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

des dont le detail a été exposé par M. E. Mi‘mtz, Gazette des

Beauæ-Arls. t.,XXXVI (1887), p. seo et suiv., ce mausolée existe

encore dans la cathédrale d‘Avignon. Il ne paraît pas qu'il ai!

jamnis été pourvu d’uue épitaphe gravée.

i Le s janvier rasa suivant le style actuel.

30
CONTINUATEUR DE BERNARD GUI (1328-1357). , 487

Hic fuit homo durus et constans, magnus magister in legibus et divinitatis Hic multum thesaurum Ecclesic

congregavit. Hic nichil dare voluit alicui de suo genere vel consanguinitate. Iste vero non timebat quemquam quando

ius et iusticia non servaretur ubique per universum Hic nimis bonos dilexit et malos habuit odio. Tandem anno

Domini MCGCXLII, in die sancti Marci evangeliste1 Avinione, in palatio quod construi fecerat, ad christum mi-

s gravit. De cuius morte tota curia ac christianitas condoluit. Et sic sedit ab eius electione annis septem, mensibus

quatuor, diebus vl ; a coronatione eius sedit annis vn mensibus tribus, diebus XVIl. Et vacavit sedes diebus un-

decim. Sepultusque est i in ecclesia cathedrali, Avinione.

CLEMENS Vl, natione Lemovicensis, de quodam loco dicto Mostrio, Lemovicensis diocesis. Hic primo vocatus

Petrus Rogerii, postmodum monachus et abbas cuiusdam monasterii nuncupati La Casa de Dio, postmodum ab-

to bas Fiscamni in Normandia, deinde archiepiscopus Rothomagensis, deinde in curdinalatu, et ultimate in papam

vocatus. Hic fuit vir magne divinitatis sciencie atque fons sermocinorum. Hic largissimus fuit atque in omnibus

placidus et atfabilis1 necnon conversabilis. Hic sub Mu ccco XLIl fuit electus IX maii, Avinione, ad locum Predi-

catorum, coronatus XIII k1. iunii, seditque annis X mensibus VI diebus XXVlll ab electione.

Hic anno primo pontificatus sui, temporibus ieiunii septembris1 ordinavit presbiteros cardinales VIII et diaconos

cardinales duo, videlicet domnum Tutellensem, suum fratrem germanum, primo inonachum Tutellenseni; dom-

is num Guillelmum, suum nepotem ex parte sororis germaneg domnum de Gardia, suum consanguineumg dom-

num de Turre de Auverqniag domnum de Necossia, archipresbiterum; domnum Tornacensem, de Florencia;

'I l.» '

domnum Boloniensem; domnum de Ciart, de Lemovicino, domnum Claromontensem, de Lemovicinio, postea

lnnocencius papa sextus; domnum Ademarum Roberti, Lemovicensem; anno sequenti, unum presbiterum et

unum diaconum cardinalem1 videlicet domnum Lemovicenseim suum nepotem ex parte sororis germaine, diaco-

2o num cardinalem; et domnum quondam Antissiodorensem, nepotem, cardiualem presbiterum, Attrahatensem.

Hic concessit Romanis rogantibus ut sicut bonifatius VIII concessel'at eis quolibet anno Domini centesimo in-

dulgentiam et remissionem-peccatorum visitantibus limina apostolorum Petri et Pauli, tantum obtinerent quoli-

bet quinquagesimo quociens eveniret. Hic instituit episcopum Pragensem in archiepiscopum metropolitanum

Boeniie Postquam reconciliaverat Ecclesie predecessor suus domnos de Vicecomitibus‘Mediolanenses, ex quibus

ns unum fecerat archiepiscopum Mediolanensem et alterum in temporalibus vicarium Ecclesie, licet esset tyrannus

et in pluribus urbibus Lombardie, hic etiam acceptavit eosdem. Hic etiam domnum Eloysium fecerat atque coro-

naverat de regno lnsularum 2 perditurum, sed possessionem nunquam habuit dum vixit

VAR —— 2 quandc] quod codd. —24 domnum... Mediolanensem codd.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

‘ NOTES EXPLICATIVES .

- t Sur ce tombeau. œuvre du sculpteur Jean pas défendre contre l'esprit de corps un monument doublement

IL “intuitif/"e es ] h» M E Müntz (Hall. des Anliqullires consacré par les restes vénérables qu'il abritait et par sa propre

Laveme‘" v‘ les me??? gi Γ; ‘l'es beatæ-mu L XXXVI [1887], valeur artistique. Quelques fragments du dais, au musée Calvet,

d‘? Fm’we' iwt p" '0- Γ aille Duhmuel (BulL,monumental, i888, et le dessin publié par les Bollaudistes (Propyl. mati, p. ss "),

P‘ am et sunt-j et de Î ‘d. J. rco haee surmonté d'une statue . c'est tout ce qui reste du mausolée de Benoit XII.
Generated on 2013-08-15 17:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

pl 38“. Il se composa“ ‘un sa eulpteda Le dais qui menaçait 2. Insularum] Louis de la Garde. fut couronné le H novembre

col-‘CM6 et du“: dîne memini aupsarcophnge, ’il fut, en nea me roi des iles Gauaries, que l'on avait découvertes (ou retrou-

ëîiliiîi’a 1: Single (lu'il occupait dans m chalmllle dila °°rp°"a' mkesi depuis peu‘

tion des tailleurs d’Aviguon. L’autorità diocésaine dalors ne sut


488 _ CONTINUATEUR DE BERNARD GUI (1328-1357).

Huius tempore fere omnes civitates, terre et castra patrimonii sancti Petri, marchio Anchonitane et Roman-

diole se rebellaverunt sedi apostolice et ipsius in illis partibus rectoribns et ol‘ficialibus, et omnes devenerunt in

manibus tyrannorum, videlicet Patrimonium in manibus lohannis de Vico, prefecto Viterbii ; Marchia in mani-

bus dominorum de Malatesta et Galioti de Arimino, Nollii et Galasii, atque suis fratribus1 nepotum comitis Guidi

de Montefeltro, domini Alogiti de Fabriano, nepotum Burgarutii de Mathelica, Ismudatii de Sancto Severino, 5

nepotum domni Gentìlis de Varano, nepotum Mahoeli de Monte Milorio, nepotis domni Pangionis de Cingulo,

Nicolai de Soscareto, filiorum domni Baymundi de Esio et quamplurium aliorum tyrannorumg Romandiola vero in

manibus dominorum predictorum ltlalatestaeylirancisci Sinibaldi, capitanii Forlivii,_domni lohannis de Manfredis

de Faventia, Bernardini de Polenta. Quas provincias predicti tyranni cum eorum sequacibus occnpatas tenuerunt

per tempora, ipso papa vivente. ‘0

Anno pontilicatus sui Illl° comes de Arbi Anglicus cum eius allegatis vasconibus guerram mortalem et duris-

simam illo tunc manu potenti per Vasooniam, Petragoricensem et Pictavensem provincias feoerat, ferro, igne1

pene illas partes devastans; necnon simili modo comes de Noroton Anglicus cum suis allegatis Brittonibus in

dicto ducatu Britannie faciebat. o

Huius tempore et sub W CCC" xLvlo de mense angusti, rex Eduardus Anglie cum octingentis navibus bene 15

munitis ad guerram in Normandia illo tunc applicavit et viribus armorum villam Canu et innumerabiles villas,

castra et loca in dicto ducatu occupavit, ferro et igne pene devastans, usque ad Sanctum Gloum prope Parisius.

ln quo loco dictus rex Anglie cum suo exercitu per diem totam et noctem sequentem castramentatus est. Post

paucos dies vero sequentes. videlicet die sabbati xxvi mensis augusti antedictiy rex Prnncie una cum rege Boemie,

rege Navarre et rege Maioricarumy cum innumerabilibus ducibus et comitibusv baronibus ac nobilibus necnon 20

communitatibus, armorum prelium cum dicto rege Anglie et suis gentibus habuerunt. Ultimate permissione di-

vina dictus rex Anglie et sue gentes bellum predictum obtinuerunty et dictus rex Francie cum paucis apud Am-

bianensem est receptus Diotus autem rex Anglie per duos dies postea subtus tentoria die noctuque in loco qui

dicitur Cresci, in quo fuit bellum commissum, castramentatus est cum suo exercitu. In quo bello mortuus est

rex Boemie, dux Lothoringie, comes de Lansono frater dicti regis Francia germanus, cornes Flandrie et alii multi 25

comites et barones atque nobiles Francigene, necnon, ut dicitur1 plus quam duodecim milia hominum Gallico-

rum in dicto bello ceciderunt mortui; de Anglicis vero pauci mortui fuerunt. obtento bello predictus rex Anglie

cum suo exercitu versus villam Calesii iter assumpsit et dictam villam obsedit. Et ibi personaliter ipse rex cum

regina et filiis atque suo posse in dicta obsidione stetit per XI menses et XXVI dies, donec ex vi et compulsione

ramis dictam villam liberam ad suam voluntatem et mandatum habuit, illo tunc invito rege Philippo Francie et 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

suis gentibus Item durante dicta obsidione gentes regis Anglie debellaverunt regem Scocie et suas gentes in ter-

ritorio Eboracensi; in quo bello plus quam decem milia Scotorum mortui ceciderunt et dictus rex Scocie vulnera-

tus et captivatus atque conductus et positus in turrim Londoniarumg v

Domini M" CCC“ XLVl°.

et hoc fuit de mense octobris anno

Item durante dicta obsidione, gentes dicti regis Anglie que erant-in ducatu Britanie ha-
Generated on 2013-08-15 17:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

buerunt prelium cum duce Britanie et suis gentibus. Ultimate dictum prelium Anglici obtinueruntq et trecenti 35

VAR. — U britabat faciendum codd. -- is Post] Per codd. — 30 fame codd.


communiam DE BERNARD GUI class-iesu 489

io

20

30

milites de gentibus dicti ducis in dicto bello mortui ceciderunt, et dictus dux vulneratus atque conductus in An-

glia et positus in turrim Londoniarum.

Item in anno M0 CCC" XLVP, comes de Arhy, qui erat locum tenens dicti regis Anglie in vascouiaa cum suis

vasconibus Anglicis, necnon cum suis quos de Auglia conduxit1 habuit bellum de mense octobri cum comitibusy

baronibus et nobilibus atque communitatibus pene totius illarum partium liugue Auxitaney in quodam loco nun-

cupato Albaractia. llltimate dictus comes de Arbi et sue gentes dictum bellum obtinuerunL ln quo bello mortui

fuerunt comes domnus Aymoneus de Pictavoy comes et capitaneus Francorum, cum multis aliis nobilibus ; circa

tria milia inter mortuos et captivatos de Fruncigenis in dicto hello perierunt. item qui capti fuerunt, cornes de

Insula, domnus Riconetus, filius comitis Pictavi, et quamplures alii comites et nobiles. ltem dicti Anglici viri-

bus armorum post dictum bellum ceperunt civitatem Pictavensem, villam sancti iohannis in Angelis, Tutellam,

Bregeiactum, et multas alias villas et loca. Diu noctuque huc et illuc Anglici predicti per illas provincias discur-

rentesv ferro et igne pene omnia consumenles, cum infinitis captivis et spoliis in Burdegalensem se cum

honore receperunt.

Hic papa miserat dalphinum viennensem cum crucecesignatis ad partes ultramarinasg sed modicum relevavit

5 christianos. item misit domnum ilannibaldum et Neapolitanum cardinalem et domnum claromontensem

cardinalem ad tractandam pacem vel aliquam treugam cum regibus Francie et Anglie et ipsorum regua. Qui

cardinales in tantum operaverunt quod treugam inter dictos reges et ipsorum regna ordinaverunt per tres anncs.

Sed modicum fuit observatum specialiter in vasconia et Britania. lluius tempore fames valide fuerunt pene per

totum universum. Item anno quinto sue coronationis mortalitas terribilis et fortissima incepit per totum universum

et duravit per tempora ita et taliter quod de centum personarum tam marium quam mulierum et tam iuvenum

quam senum vix supervixerunt in exitu dicte mortalitatis sive epidimie decem persone, in aliqua parte mundi

pene quinque de centum.

Item huius tempore inceptum fuit palatium novum cum audiencia magna et capella atque turribus et quasi

completumg necnon magna turris que postmodum cremavit. llic eciam canonizavit sanctum ivonem presbiterum

et confessorem liritanicumi anno sue coronationis vra xvi knl. iunii. ltem anno Domini ut supra, pontiticatus
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

sui anno vu, ordinavit domnum de Belliforte. suum nepotem germnnum, in diaconum cardinalem.

Hic ratificavit utque roboravit processum et sentencias latas contra Bavarum; necnon vivente ipso ordinavit

cum suis fratribus cardinalibus de creatione novi imperatoris, quod et factum est : privato archiepiscopo

Maguntino, qui sepediclo Bavarie heretico adherebat, eleclores ad quos electio ltomanorum imperatorum

eipectabaL de consensu sedis apostolice et voluntate elegerunt atque nominaverunt in regem Romanorum

et Alamanie et pro imperatore domnum Karolum, tercium filium regis Buemie; quam electionem dictus
Generated on 2013-08-15 17:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

papa ratificavit et roboravit atque approbavit. Hic eciam domno Philippo regi Praucie et domno lohanni duci

Piormandie de thesauro Ecclesie in eorum guerris.

milia florenorum auri. llic ditavit omnes fralres, cuiuscunque

5 ecclesiasticis quam de thesauris et honoribus atque officiis et divitiis mundams.

e comes llannonie pene cum omnibus suis nobilibus mortui ceciderunt in bello habito eum

ut diciturp mutuavit (aliqui dicunt quod donavit) circa Vlll

conditionis vel status essent, tam de beneficiis

lluius tempor

VAR. - 12 spoliis] splcxis codd. - 13 recipientibus codd. - 29 se predicto codd.


490 CONTINUATEUB DE BERNARD GUI meas-mo

Prisonibus in ipsorum territorio. Item Leodienses habuerunt bellum cum Brabantinis, ubi circa decem milia

Leodienses et mille Brahantini mortui ceciderunt in territorio Leodiensi. Tempore huius rex Hispanie viribus

armorum debellavit regem liellemarie sarracenuma necnon cepit per obsidionem villam Geccelye i supra quam

fuerat subtus tentoria dictus rex llispanie cum suo exercitu per duos annos vel circa. lluius tempore domnus

Luchinus de vicecomitibusy tyrannus Mediolanensis, pene omnes civitates et terras Pedismontis occupavitg et

paulo post moritury et domnus iohannes suus germanuss archiepiscopus Mediolanensisv efficitur dominus

Mediolanensis, et omnium terrarum occupatarum per suas tirannides. Hic papa ipsum archiepiscopum et nepotes

excommunicavit propter occupalionemwfactam per ipsos de civitate et comitatu Bononiensi et Pedismontis, et

postea pro pecunia ipsos absolvit1 necnon eis concessit dictam civitatem pro xu annis futuris, dominium et

regimen, nomine Ecclesie, solvendo xu milia florenorum anno quolibet Romane ecclesie. ltem simili modo con-

cessit civitatem et districtum Perrariensem marchionibus de Est, tirannîs, solvendo dicte camere anno quolibet

decem milia florenorum auri. IIuius tempore Andreas rex Sicilie. frater regis Ungarie, occiditur a suis domesticis

de dicto regno, consencientibus, ut dicitur, aliquibus regalibus dicti regni et regina sua uxore iohannag propter

quam mortem pene totum dictum regnum fuit desolatum et destructum Paulo post rex llngarie cum infinitis gen-

tibus armorum, de consensu omnium ttalicorum et communitatuma atque aliquorum nobilium de dicto regno,

dictum regnum manu potenti intravitg et pene totum ad suas manus pervenît, capiendo ducem Duracie et ipsum

decollari facientemy dictamque reginam cum domno Loysio de Taranto suum asserente virum esse ex timore dicti

regis in Provinciam fugando. Quod regnum Apulie dictus rex totum obtinuitg et paulo post in llngariam recessity

dimittendo in dicto regno aliquos suos capitaneos cum gentibus armorum. item in dicto tempore dictus papa duos

legatos ex lateres unum in Italiam, alium in Ungariam, cardinales, pro pace inter dictum regem Ungarie et regi-

nam atque domnum Loysium predictam fienda transmisit, videlicet Bononiensem et Neapolitanum. Qui cardinales

pacem inter ipsos posuerunt, et dictum regnum Sicilie et Apulie in manibus dicte regine et domni Ludoviei no-

mine Romane ecclesie possidendum et in possessionem posuerunt dictum domnum Ludovicum in regem per

archiepiscopum liracharensem ab apostolica sede commissarium in hac parte de dicto regno coronatum.

Huius tempore archiepiscopus Medioianensis tyrannus transmisit circa V milia barbutas et tantumdem peditum

cum consensu et adiutorio nobilissimorum tiebellinorum de Tuscia ad occupandum civitates et loca T uscie que

erant in communi. sed ultimate modicum eis relevavit et dicte civitates pacem cum dicto archiepiscopo ha-

buerunt.

ilie anno nono pontiticatus sui ordinationem tempore ieiunii de mense decembris de infrascriptis cardinalibus

fecit, videlicet : domnum Egidium, liispanum1 archiepiscopum Toletanum; domnum Guillermum, archiepisco-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

pum Cesarauguslanum; domnum Raymundum, archiepiscopum Tholosanum; domnum fratrem Pastorem,

archiepiscopum Ebredunensem; domnum G. Albiensem episcopum ; domnum nicolaum cappoccii Romanum,

Urgellensem episcopum; domnum Appamiarum episcopum; domnum Raynaldum de Ursinis, Romanum,

prothonotarium pape; domnum lobannem de Curamagnia, prothonotariumg domnum abbatem sancti Dionisiî;

domnum de Molinensi, generalem Predicatorum g domnum Petrum, Antisiodorensem episcopum

NOTES EXPLICATIVES .
Generated on 2013-08-15 17:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

1. cemam Algèsims. repris en tati sur le royaume de Grenade par Aiphonse XI, roi de Castille.

io

20

30

35
CONTINUATEUR DE BERNARD GUI meas-iesu 491

Huius tempore- rex Philippus Prancie morilur, et coronatus est primogenitus suus, nomine lohannes, dux

Normandie, de eodem regno. iluius tempore domnus Guido, Bononiensis cardinalis, de consensu pape et suo

g motu proprio ivit in Pranciam suis expensis ad tractandam pacem cum dicto rege et Eduardo rege Anglie. Propter

quem tractatum dux Borbonie pro parte regis Francie cum aliis ambassiatoribus dicti regis, et dux Lencastrie cum

5 aliis ambassiatorihus pro parte regis Anglic venerunt Avinionem tempore lnnocencii VI, anno coronationis sue

primol ad perficiendum ea que ordinata erant per dictum domnumcardinalem circa dictam pacem inter dictos

reges habendam Sed ultimate concordare non potuerunt, ‘et discordes de curia dicti duces cum eorum

ambassiatoribus ad eorum regna recesserunt. Et hoc propter defectum regis Prancie partis, ut communiter

dicebaturl illo tunc denegantis ea que tractata. scripta et sigillata erant per ipsos atque iurata in manibus

10 et presencia dicti domui cardinalis de voluntate et assensu dicti regis Prancic et sui consilii.

Huius tempore rex Maioricarum eiectus fuit de suo regno et de comitatu Rossillon per regem Aragonum. Qui

rex et regina cum filiis suis Avininnem venit et per plures annos in curia cum competenti statu permansiL Et

paulo post dictus rex Maioricarum cum suo posse civitatem Maioricarum manu armata intravitg sed resistere non

potuit gentibus regis Aragonum; captus extitit per ipsos et decollatus fuit, necnon omnes sui sequaces perierunt

45 in manîbus Aragonum.

iluius tempore rex iohannes de Prancia fuit in curia ad visitandum dictum papamg quem dictus papa

honorifice recepit et per tres dies bulla in forma pauperum aperla fuit generalis.

Hic non modicum diminuit iuru, iurisdictiones, libertatesa thesaurum atque patrimonia beati Petri et ecclesie

Romane. Huius tempore Pisani debellaverunt Plorentinos supra territorium civitatis Lucaue, et ohsederunt dicti

2o Pisani eandem civitatem per octo mensesg et fame compulsi illam detinentes reddiderunt se Pisanis, et civitas

fuit totaliter in eorum manibus. Huius tempore quidam nomine Nicolaus Rentii de urbe Romana notarius sui

industrie, sine consensu dicti pape sed motu ipsius et populi Urbis, factus est tribunus et dominus Urbis, regna-

vitque per aliquod tempus in Urbe. Preliavit illo tunc cum columnensibus et eorum sequacibus ad portam sancti

- Laurentii dicte urbis ; quos debellavit, et mortui ceciderunt Stephanus de columna cum lohanne filio suo et tribus

25 suis consobrinis et aliis quampluribus eorum sequacibus. Qui tribunus post hec aliqua presumpsit contra

iurisdictionem licclesie facereg propter quod dictus papa cum consensu suorum fratrum cardinalium necnon

aliquorum nobilium de llrbe. dictum tribunum suo officio exclusit1 ipsumque fugavit de Urbe g acceptavitque sibi

in Alamania apud Boemiam. Qui captus extitit per nuncios caroli electi in imperatorem Ptomanorum et Avinionem

captivatus existens per tempora et per suum successorem innocencium relaxatus et

dicto pape conductus,


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ao transmissus paulo post ad suum officium per dictum papam reassumendum, quod et factum est. llltimate paulo

post per suos emulos captus extitit in capitolio et ibidem trucidatus

Huius tempore civitas Avinionensis empta fuit pro Ecclesia a regina lohanna. consenciente suo viro domno

Ludovico de Taranto, postea coronatus in regem Sicilie de consensu dicti pape et cardinalium

Hic die VI decembris, in die sancti Nicolai, anno Domini M°CCC°LII°, Avinione, in palacio apostolico, ad Chris-

ss tum migraviL Sepultus est’ in monasterio de La casa de Dio Claromontensis diocesis.


Generated on 2013-08-15 17:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

NOTES EXP LICATIVES.

I. sepullus est] M. Maurice Faucon aconsacré une étudeinléres- l sante (Bull. du Comité (les travaux historiques, archéologie, 1884,
492 CONTINUATEUR DE. BERNARD GUI class-assit

INNOCENCIUS Vl, Stephanus nomine, natione Lemovicensis1 de villa ex patre

Hic primo procurator et index postea fuit, necnon doetoratus in iure canonico, postmodum clericus et episcopus

Jlaromontensis, deinde cardinalisg et electus est in papam per cardinalesy anno Domini M°CCC“Lll°, die Martis,

XVlII decembrisv hora terciarum, et coronatus dominica penultima dicti mensis.Avinione1 in palacio apostolico.

Sedit annis 1x, mensibus Vlll, diebus XI, et vacavit episcopatus eius mense uno, diebus XlX. i

Hic fuitviriustus et durus in concedendis beneficiis et [circa] iura ecclesiastica Subito post suam coronationem

multas reservationes factas per Cleiuentem suum predecessorem suspendit et constituit prelatos et alios beneticiatos

in curia illo tunc morantes unumquemque ad suum beneficium personaliter applicare et ibi residenciam facere

sub pena excommunicationisg quod et factum est. Hic dimiuuit expensas et familiares suos et eciam omnium

cardinalium. Hic ordinavit stipendia auditorum sacri palacii. Hic parcus et gottosus, fortis et robustus ad recupe-

randum provincias, terras et iura sancte matris Ecclesie, que diu temporibus suorum predecessorum fuerant per

tirannides occupate in partibus ltalie ; quas pene omnes ad mandata Ecclesie reduxit manu potenti Hic ordinavit

et transmisit anno primo sue coronationis domnum Egidium Hispanum cardinalem in legatum ex latere in istis

partibus ltalie ad recuperandum predictas provincias, terras, et iura Ecclesie, occupatas per tirannidesg quod et

factum est, executio manu potenti per dictum domnum cardinalem infra quatuor annos, cum multis laboribus et

expensis thesauri Ecclesie.

Hic transmisit quam plurimos prelatos regibus Francie et Anglie pro pace ponenda vel treuga inter ipsos et

ipsorum regna; sed modicum relevavit.

Hic anno secundo sue coronationis transmisit domnum Petrum ostiensem cardinalem in legatum Bomam ad

coronandum domnum Karolum quartum1 filium regis Boemie, in Romanorum imperatorem; quod et factum est.

Anno primo sue coronationis, die xxv augusti, lauuenses fuerunt debellati in Sardinia, in mare, per Venetos

et Cutalanos. ln quo bello dicti lanuenses triginta tres galeas perdiderunt1 et submerse fuerunt cum hominibus.

Huius tempore dicti lanuenses cum omnibus eorum castris et iuridictionibus submiserunt se archiepiscopo Medio-

lanensi tyrannidi. Et paulo post dicti lanuenses debellaverunt venetos in mari magno, ubi dicti Veneti amiserunt

quadraginta galeas et alia navigiav necnon homines qui erant in dictis navigiis. Huius tempore pax facta fuit inter

dictos Venetos et lanuensesv et exclusi fuerunt Cathalani a dicta pace.

ltem sub M°CCC°LVI°, de mense iuuii, dommus Tholorandus Petragoricensis et domnus nicolaus Capoccii car-

dinalestransmissi fuerunt in nunciis apostolicis per dictum papam ad ponendam pacem finalem vel treugam

fiendam inter reges lohannem Francie et Eduardum Anglie ipsorumque regna. Qui cardinales de mense predicto

de curia recesserunt et in regno Prancie applicaverunt, continuando ipsorum dietas pro pace vel treuga inter
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ipsos reges et regna ponenda.

VAR. — 6 circa addidi.

NOTES EXPLIGATIVES.

p. 333 et suiv.) à l'église de la Chaise-Dieu en Auvergne. Le

mausolée de Clément vl s'élevait au milieu du chœur des moines.

Il fut gravement endommagé par les Calvinistes, en 1562. Cepen-


Generated on 2013-08-15 17:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

dant le sarcophage, avec la statue couchée dn pape, laquelle n'est

pas exempte de restaurations, se voit encore en place. Après les

Bollandistes (Prapg/I. Maz'i, p. 89 tm M. Faucon en donne (1. L'., p.

mittit une reproduction exacte. Il a de plus découvert et publié un

document (1. c. p. m d’arcbives qui permet de reconstituer en

grande partie la décoration sculpturale du monument.

lo

15

as

30
CONTINUATEUB DE BERNARD GUI (1328-1357). 493

ut

id

I5

20

Item sub predicte anno dictus papa unam ordinationem in die Veneris, XXIII decembris, ordinavit de infra-

scriptis cardinulibus, videlicet : de domno Petro archiepiscopo Rothomagensi ; domno Francisco de Tuderto, epis-

copo Florentino; Petro, episcopo Pampilonensi, suo nepole; Elya episcopo ilticensig fratre Guillelmo. generali

ordinis Predicatorum, de Aragonia ,' fratre Nicolao, generali ordinis Minorum, Lemovicensi. Item eodem tempore

et sub MvcccoLvuo ordinavit domnum Audoinum de Burgundia, abhatem Cluniacensem, in rectorem et guber-

natorem omnium terrarum Ecclesie in Italia, dum dictus domnus liyspanus legatus ibidem moram contralieretz

et recessit de curia die ultima l'ebruarii, et sub die v dicti mensis fuit ordinatus. De mense vero augusti dicti

anni, dictus legatus apud Berthenorium totaliter vices suas in spiritualibus ettemporalibus dicto domno abbati

commisit. et in paucos dies versus Tusciam cum suis familiaribus et domnis de Malatesta, de Arimino, et aliis

nobilibus de Marchia et Romandiola, causa applicandi ad curiam idcirco assumpsit. Die vero Lune, XXIIll mensis

octobris, hic in curia dictus domnus Egidius legatus a domno papa et omnibus doinnis cardinalibus et moran-

tibus in curia benivole est receptus. .

Huius tempore et sub anno M°CCG°LVIL domnus Raynaldus de Servilla de Vernia, oriundus de Petragoricensi

comitatu ex tractu domni Aiuedei de Baucio, domni Karoli de Picerio, domni Raymundi de Buucio, comitis de

Anchino, domni Garnioti de Atrio, domni Berlrandi de Bidossio et domni iohannis de Rubufl‘ello et fere omnium

nobilium de Provincia fecerunt, ordinaverunt atque congregaverunty maximam partem equitum et peditum unius-

cuiusque christiani nationeg qui fuerunt in summa Illl milia hominum; et vocabatur societas dela Questa; et

coadunaveruntse in Lemovicinio, in Auvergnia et per illas partes circa Rhodanum. Etsub die lovis, xm iulii dicti

anniy de consensu domni de Rossillon, transiverunt Rhodanum et applicaverunt conlinuatis eorum dietis, de

consensu ut publice dicebatur dicti pape et aliquorum cardinalium de Lemovicinio, necnon predicta omnia

ordinata fuisse per domnumi Thalaynardum.

NOTES EXPLICATIVES.

gnem auprès de M. E. Münlz. Gazelle (¡es Beaux-Arts. t. XXXVI

(1881), p. 37s et suiv. Une gravure en a été publiée dans les

Voyages de Taylor ct Noclier, Lunguedoc, tome IV. M. Müntz

(l. c. p. 375i) reproduit la. tète de la statue couchée sur le sarco-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

phage. Quelques fragments se reii-nt au musée Calvet. Cependant

le principal du monument s’est conservé ; il a été transporté en

i835 dans ln chapelle de l'hospice de Villeneuve.

l. Tlzalaynardum] Sur l’inlerruption de la vie d‘lnuocent Vl,je

renvoie à l’Introduction de ce volume. Mort le H septembre

i362, ce page fut enterré ù la chartreuse de Villeneuve-les-Avi-


Generated on 2013-08-15 17:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

gnon. Les Bollandistes (Prem/l. lllm'i, p. 90") ont publié un des-

sin de son tombeau tel qu’on le voyait. encore au xvu' siècle.

Comme ceux des autres papes d'Avignon, le mausolée d'Iuno-

cent v1 a subi bien des vicissitudes, sur lesquelles on se rensei-

Liaan PONTIFICALIS, t. Il. M)


494 URBAIN V.

URBANUS V, natione Lemovicensis, prius vocatus Guillelmus Grisac= post mortÊm [nnocentii Vi, dum esset

abbas sancti Victoris Massiliensis et in legatione ad domnos de Vicecomitibus in Lombardia, electus est in papam

in Avinione, anno Domini M°CCC°LXIL die Xlll mensis septembris. Sedit annos VIII menses Iili dies VllI.

Hic summus pontifex, vir Sanctus et eminentis virtutis habitue est, libertatis ecclesiastice fortissimus dei‘ensor

et innocentissime vite. Veniens aulem ad Italiam et Romam intrans, capita apostolorum Petri et Pauli, que ubi

locata forent in memoria hominum esse desierat, invenit et de altari basilîce Salvatoris que Sancta Sanctorum

dicitur in palatio Lateranensi, ubi recondita erant, reverenler levavit, eaque euro et preciosissimis gemmis ornavit;

fabricatoque tabernaculo seu ciborio marmoreo super altari ligneo quod in medio Lateranensis ecclesie situatum

est, illa omnibus conspicienda et veneranda honorahiliter collocavit. Fecit ecîam palacium in Monteflascone,

prospectum habens ad lacum Vulsinum ; item aliud palacium in Urbeveteri magna structure fabricavit.

Ex Italia deinde rediens Avinionem, anime tamen ad Ilaliam. ut ferebatur, redeundi, ibi defunctus est ‘.

VAR. -— l Grisaut codd.

NOTES EX PLICA’I‘IVES .

l. de/‘unclus esl] Enterré d'abord dans la cathédrale d'Avignon,

le 21 décembre 1370, le corps (l'Urbain V fut transporté à Mar-

seille et dépose le 5 juin 4372 dans l'église de l'abbaye de Saint-

Victor. Son tombeau. œuvre gracieuse de l'art du temps, ne nous

est connu que par le dessin publié par les Bollandistes (Propyl.

maii, p. 93"). Les moines et chanoines qui se succédèrent a

Saint-Victor se montrèrent tout aussi peu soigneux de cette tombe

pontificale qu’on le fut à Avignon des tombes de Jean XXII et

de Benoit XII. Elle fut sacrifiée à la commodité de certains ar-

rangements de chœur et de boiseries. Actuellement,il ne reste en

place que le soubassement du sarcophage et quelques autres vesv

tiges peu importants (Gazelle archéologique, I884, p. 103, note 2

[renseignements fournis par M. l'abbé Albanèsü). La statue cou-

chée. transportée en un autre endroit de l'église. a pourtant échappé

aux dévastations; M. E. Müntz l'a publiée dans la Gazette des

Beaux Arts, t. XXXVI ([881), p. 371. — l’apebroch (1. c.) joint à

sa reproduction du tombeau une épitaphe en vers qu'il tire d'un


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

manuscrit Altemps et qu'il dit avoir été eùlem sepulcro oliuz (1p-

pmsum. Oldoinus, dans les Vitae Pontificum de Ciacconio, en

donne un texte notablement différent, d'apparence moins remanié

que l'autre; aussi ai-je cru devoir lui donner la préférence :

l_Iic rt'quieacil Ih'banus ponli/‘ez in ordine quinlus.

Sumnms divinilus Romanorum prexul elcclus,


Generated on 2013-08-15 17:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

auclor banal-nm, lux, censor normaque morum,

speculum cunclorum, dogma, dm: uumarhorum,

5 bonm'nm dnclor, malm'um quoque correclm',

iuslilie lulor, sludiorumque repm'atur,

nullius ucceplm', (Iircril iuslilie librum.

Virtulibus fulgens cunclis vm'a reddidil idem

alque simoninm sui splcndal'e fugtwit.

l0 Erclesias nempe repamvit Rame zlivinilus

Aposlolorumque capita [une rerondîdil.

Puuperes alrndo (.‘ln-isti mandala complevil.

llîcque bonus paslor ml [idem Chrisli rerluzit

Grecorum Cesurem cm'm'um caliyine lectum.

415 Port lnhures tandem muI/os (lest/parque vacalus

inter frah'um manus illa facla membre resolvens,

Chrisli vicm'ius transmit (1d aslm (malus.

Quem Deus mullum en: elle par signa monslram't :

qualis enim fuerit signa tanla clare demonsh'ant,

20 mi lmnulum cuius Ianguenlum membre sammtur.

In mullis aliis provinciis quoquc clare coruscat,

necnon ltalia ab ipxomultnm amata;

mil-(roulis [ale [me in Hispania palet

ac in Boemia nobilique Franm'a lola;

.5 gaudel provincia Arelatensîs sive vocala

pm' tanla signa merilis Urhani ornata.

Ergo mente pum te Urbano beato

ponlifici summo, leclor, devole commanda.

Anno milleno Irecenleno quoque scptuageno

30 currenle Damini, mensisque (Iez'ima nona

decembrz‘s crut (lies, cum bealus iste

Urbanus ad (‘Vin-islam transilu felici migrauit.

Vu. — l quiescit P — 4 uuxque P —5 bon. llirector P — 6 cultur P — Il tune]

mire P — l6 lrscla P — 18 cxnllnt par signe sepullum P—- 20 bains 0 — 1| cons-

tltO — 23 hes....pslent P — 24 Bohemis P — 25 sive] iure P — 26 brute]


GRËGOIRE XI. 495

GBEGOBIUS Xl, natione Lemovicensis, prius vocatus Petrus Bellii‘orlis et nepos Clementis VI, dum esset cardi-

nalis sancte Marie Nove, ccncorditer a cardinalibus electus est in papam in Avinione, anno Domini M°CCC°LXX° de

mense decembri. Sedit annos VII menses III dies , et sepultus estPtome in ecclesia diaconie beate Marie que

Nova nuncupatur, et cessavit episcopatus dies X.

5 Hic enim dum esset annorum circiter XVII, sancte memorie clemens VI eius patruus eum in diaconum

cardinalem sancte Romane ecclesie assumpsit; et ne carni et sanguini acquievisse videretur. continuo eum

excellentissimis doctoribus iuris utriusque et aliarum scienciarum non vulgaribus preceptoribus tradidit

erudiendum. Qui ita in multis scienciarum generibus profecit ut non modo mediocris sed eminentissime sciencie

doctor a cunctis haberetur, in tantumque culmen et famam doctrine evasit ut a famosissimis ltalie doctoribus1 a

tu Baldo precipue de Perusio in cathedra legenti ius civile, ipsius opiniones et dicta adducerentur in medium,

sepiusque eius dicta allegans diceret : (( Dominus noster in hac lege sic dicit n, intelligens de domno Gregorio

XI, cuius scripta non ad mediocres solum sed ad eruditissimos iam pervenerant. Vite eciam innocentissime fuit,

placidus in morihns et super omnes humilis et devotus, vultu palidus et complexionis admodum delicate.

Dum enim in palacio Avenionensi moram traheret et die quadam in aula deambulans comitante eum episcopo

is quodam eius cubiculario, diceretque Gregorius episcopo : (( Domne episcope, quare non vaditis ad ecclesiam

vestrarn'? » et continuo episcopus respondens diceret : u Et vos, pater sanctei quare ad ecclesiam vestram non

acceditis ? n intelligens de Romana que sedes est Petri et cliristi vicarii proprio, ita animo compunclus est et in

consciencia tactus ut statim de veniendo Romam cogitaret. Erat per idem tempus totum fere Ecclesie patrimonium

in italia opera F lorenlinorum per tyrannus plurimus ltalie occupatum. Et hinc occasione sumpta, paucis huius sui

2o secreti oonsciis, paratis galeìs, contra attinencium et amicorum voluntatem Romain venit, qua annis ultra

septuagintai a tempore videlicet clementis v, Romani pontificis presencia qui in Urbe continuo resideret privata

fuerat. intravit ergo Urbem cum ingenti Romanorum omnium leticia et incredibili applausu receptus, acclaman-

tibus cunctis : a benedictus qui venit in nomine Domini pastor supremus I n gaudebant omnes videre sanctum

pontificem, dimissis paronlibus et nolis, dimissa patria proprio, spretis omnium persuasionibus ut non venireta

25 in sede propria collocatum.

Dum sic Rome morarelur veluti pastor bonus et christi verus imitator-g agere cepit via pacis ad reducendum

populum F lorentinum qui nimis se ab Ecclesia separaverat, multaque contra Ecclesiam commiseraty propter que

fuerant anathematizatL gravati et reaggravati. Pro qua reductione et pace cum dictis Plorentinis tractanda et

firmanda et recuperatione terrarum Eoclesie, misit ad eos legatum de laterev domnum lobannem tituli sancti

30 Marcelli, cardinalem Ambianensem. Ante cuius legationis finem, sicut Domino placuit, domnus Gregorius
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

infirmatur et Borne moritur ‘, die xxvii marcii anno Domini M°CCC°LXXVIII°, cum omnium multo dolore et

merore, et vere dolore presago futurorum malorum, longi videlicet scismatis quod ex ipsius morte in Ecclesia Dei

secutum est. Cuius initium et causam inferius seriose describitur1 veritatem sequendo, sicut proprie accidit in

facto, licet aliter forte ab aliquibus casus huiusmodi scismatis ponatur in terminis.

VAR. - 23 reagg.] Hic aliqui codd. addunt : maiores de civitate et ciritas interdicto supposita.

‘ NOTES EXPLICATIVES.
Generated on 2013-08-15 17:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

1. Rome mol'ihn'] 1l fut enterré àSainLo-Marie la Nonve, où l'on v1586; il fut élevé par les soins de ln municipalité romaine. On en

voit encore sontombeau.Le monumentactuel ne date que de l'année trouvera un dessin dans les Vitae Pont. deciacconiol t. IIY p. 59s.
496 URBAIN VI.

Defuncto igitur Gregorio undecimo, erant tunc in Romana curia presentes xvi sancte Romane ecclesie

cardinales, collegium constituentes. videlicet :

Petrus Porluensis, vulgariter dictus cardinalis Florentinus;

lohannes Peneslrinus, vnlgariter dictus cardinalis Lemovicensisg

Guillelmus sancti stephani in Celiomonte, dictus de Agrifolio;

Bertrandus sancte Cecilie, dictus Glandatensis, ordinis Minorumz

liobertus xu Apostolorumq dictus Gebennensis ;

Hugo sanctorum llll coronatorum. dictus de Briîania;

Guido sancte crucis in lherusalem, dictus Pictavensisg

Petrus sancti Laurencii in Lucina, dictus Vivariensis;

Franciscus sancte Sabine, dictus cardinalis sancti Peu-i;

Simon sanctorum iohannis et Pauli, dictus Mediolanensisg

Serardus sancti clementisl dictus Montismaiorisg

iohannes sancti ceorgii ad velum aureum. dictus de Ursinis ;

Petrus sancti Eustachii;

Guillelmus sancti Angeli;

Petrus sancte Marie in via Lata, dictus de Verucho ;

Petrus sancte lliarie in Cosmedin, dictus de Luna.

Alii item sancte Romane ecclesie cardinalesl videlicet domnus Albanensisy domnus Tusculanus, domnus

Sabînensis, sancte Anastasie1 sancti vitalis et sancte Marie in Porlicu, erant in Avinione. Domnus vero iohannes

sancti Marcelli1 cardinalis Amhianensis, de quo supra, legatus erat apostolice sedis in Tuscia; numero xxlll,

quorum llll tantum erant Italici, domnus videlicet Florentinus, domnus lliediolanensis1 domnus sancti Petri

et dictus domnus de Ursinis.

Convocatis igitur ad se per iamdictos cardinales presentes in llrbe senatore Urbis, domno videlicet Guidone de

Prohinis, milite ultmmontano, ceterisque alme ilrbis officialibus, eis prestiterunt solempne iuramentum in forma

iuris de observanda decretali U/n' periculum et de custodiendoiidaliter burgo sancti Petri et palatium ubi futurum

erat conclave ab omni violentia et impressione preservando. Quod quidem iuramentum multis eciam adiectis

oblationibus gratissime subierunt Dum autem sepedicti cardinales frequentes adessent in ecclesia sancte Marie

Nove, ubi domni crcgorii corpus traditum extiterat ecclesiastice sepulturey ut moris est. ipsis quadam die sic

ibidem congregatis officiales prefati tarn nomine suo quam aliorum civium et populi Romani non minus humiliter
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

quam devote antedictis cardinalibus supplicarunt ut aliquem ydoneum et sufficientem virum eligere dignarentur

in papnm, qui esset natione Italiens; asserentes non modo lioc utile sed prope necessarium fore Romane urbi et

ecclesie, totique populo christiano ; postulationem eorum fundantes causis et rationibus infrascriptis.

in primis itaque allegaverunt et dixerunt quod ipsa Romans. sedes que apostolica esse diciturq immo fere italia

tota propter longissimam summorum pontificum absenciam ab ipsa urbe in qua divina et incommutabili ordinatione

Rcmana sedes fuerat stabilita. multipliciter collapsa et depressa fuerat propter dictam longam absentiam
Generated on 2013-08-15 17:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

U:

lii

20

ao
URBAIN VI. un

io

3o

summorum pontificumg quodque monasteria et ecclesie Urbis, palacia, claustra et edificia in quibus sancte

Romane ecclesie cardinales sunt intitulati in eadem urbe et urbi adiacentibus a longissimis temporibus erant

diruta, neglecta et collapsag et tam in spiritualibus quam in temporalibus et enormiter et quasi irreparabiliter ad

exinanitionem deducta in pernitiosum exemplum non modo omnium ecclesiarum et ecclesiasticarum personarnm,

sed in scandalum etiam omnium christianorum Lirbem devotionis aut peregrinationis causa visitanciunn quorum

oculis neglectus iste sacrarum rerum notorie subiectus erat. Adicientes quod nulla erat reparationis et reforma-

tionis aptior via quam quod summus pontifex quem Deus in sede collocarat Romana et cardinales pariter in tlrbe

residerent, quemadmodum omnes retro Romani pontifices et cardinales ibi residerunt usque ad tempora clementis

pape V, et a cuius electione citra usque ad hec tempora Romani ponlifices et cardinales in urbe Roma vel saltem

in ltalia prope Romani residenciam facere non curaveranL sed potius se a propria sede sequestraverant. Que

sequestratio ex eo potissime provenerat quod dictorum temporum Romani pontifices non fuerant ltalici sed tlallici

vel ultramontani, sue potius patrie et natalis soli rationem habentes quam honoris et loci ad quos provecti fuerant

et divina dispositione vocati. insuper addiderunt toti mundo fore notorium quod occasione predictoruni defectuum

civitatesy oppida, castra1 ville, terre, provincia Romane ecclesie per ltaliam conslitute, peculiare et antiquum

ipsius Romane ecclesie palrimonium, per dicta tempora fuerant guerris, dissensionibusy partialitatibus innume-

rabilibus supposile, vexate et lacessiteq et per tyrannos et malos officiales, maxime Gallicos et ultramontanosq

miserabiliter subiugate et oppresse. ln tantum quod sancta Romana ecclesia ex ipsis cîvitatibus, oppidis, terris et

ceteris valde modicam, immo nullam utilitatem fuerat dictis temporibus consecuta Quinymo pecunias et

thesauros omnes quos aliunde eadem ecclesia eciam cum magnis oneribus et gravaminibus omnium ecclesiarum

mundi acquisiverat et congregaverat, consumpserat et cottidie consumebat pro earum civitatum et terrarum

defensioney adeo quod eadem ecclesia quoad temporalia Iuerat, erat et est1 maxime novissimis istis temporibus

quasi ad nichilum notorie et manifeste redaota, exhausta et in magno contemptu ubique posita. Non videbatur

preterea honestum vel tollerabile quod post tot annorum curricula Romana sedes sine pastore et sponsi sui

presentia et solatio destituta remaneret1 et alibi in valde remotis partibus contra Dei preceptum ne dicam

" conlemptum, per tot annorum discursum tot Romani pontifices ea relicta et neglecta elegissent habitare Dixerunt

eoiam, verum, clarum et notorium fore cuilibet intuenti quod ex continua Romani pontificis residencia in urbe

Roma vel saltem in ltalia sequerentur multa Romane ecclesie et toti ltalie et christianitati Deo dante profutura.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

recuperatio videlicet terrarum et dolis Romane ecclesie prcdictarum1 que notorie propter rationes iamdictas contra

t, necnon pax et tranquillitas ac pacificus status Romane civitatis et eiusdem totius

ipsam ecclesiam rebellarun

Et quod predictis rationibus motus llrbanus papa

llalie, que non minima pars erat et est totius christianitatis

s italiam visitavitg et licet post aliquot annos redierit Avinionem et quasi in continenti decessit, intendebat
Generated on 2013-08-15 17:13 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

quintu

sdam de sua mente informalisl quod si supervixisset procul dubio ad ltaliam

tamen, ut affirmabatur a quibu

rediissetg Gregorius quoque undecimus, qui contra vol

consanguineorum1 affinium et amicorum suorum omnium, ac eoiam multorum rogum et principumy

um, lares proprios diuiittendo1 venire voluit ad urbem Romam et venit cum magnis

untutem etmagnas parentum inslancias, palris, fratrum,

nepolum,

cardinalium et familiarium suor

laboribus et expensis personarumque periculis. in sede propria moraturusg

erat cardinalis displicuerat sibi domni Urbani reditus de ltalia seu recessus, et hoc ipsum tlrbano pre-

ecibus supplicabant quatenus his attentis rationibus italicum

qui eciam asserebat quod tempore

quo

dixisse pluries affirmabaL Propterea magnis pr


498 UBBAIN VI. .

pontificem pro hac vice eligerent, qui his periculis sua presentia valeret et posset prout oportunum erat tantis

necessitatibus providere

Hìs rationihus audìtis, reverendissimi domni cardinales paucis verbis in hunc fere modum responderuntr « Que

n nobis exposuistis et supplicastis attente audivimus et inlelleximus. Disponimus enîm nulla habita acceptione

n nationis vel persone Ecclesie Dei providere de pastore utili et idoneo, prout Deus inspirabit et consciencie

n nostre videbitur1 et non aliter. n

llis peractis et ordinata per dictos domnos cardinales tam palacii sancti Petri quam burlgi eiusdem fida custodia,

deputatisque eciam custodibus conclavis ut est moris, ut sic cum omni libertatey omni impressione et violencia

cessante, electio summi pontificis canonica celebraretur, cardinales ante ingressum conclavis simul in certo loco

aliquando congregativ inter se colloquium habuerunt super persona futuri summi pontifiois, tractantes et

colloquentes. Qui tamen non potuerunt concordare. quoniam cardinales Gailici inter se erant discordes, Lemo-

vicenses videlicet ex una et reliqui Gallici ex alia, nec ad eligendum de collegio italicum dispositi videbantulu et

Italici numero tantum quatuor, videlicet Sancti Petri1 Mediolanensisy Florentinus et de Ursinis, non habebant

potestateml quia minor pars, eligere italicum1 et in Gallicum non libenter consenciebant. Patefacta ergo discordia

inter Lemovicenses cardinales et alios Gallioos, reliqui Gallici qui non erant Lemovicenses tandem concordave-

runt cum cardinalibus ltalicis de habendo potius ltalicum quam unum Lernovicensem, dicentes aperte quod totus

mundus erat admodum attediatus de Lemovicensibus qui tanto tempore papatum possederant quasi hereditarium.

Lemovicenses vero cardinales intelligentes tam cardinales ltalicos quam reliquos sibi adversari, deliberaverunt

et inter se coneluserunt quod ubi non possent habere sufticientem numerum cardinalium ad faciendum papam

unum de ipsis, vel saltem domnum vivariensem eorum sequacem, eligerent potius Italicum, sed de extra

eollegium; et nominabant domnum archiepiscopum Barensem. qui Urbanus postea sextus dictus est. Et ratio

quare in istum archiepiscopum vota sua dirigebant potissimum erat quia sperabant cardinales ltalicos in istum

italicum potius quam in alium Gallicum debere consentire. credebam etiam quod alii cardinales ultramontani in

hunc concurrerenL quoniam archiepiscopus Barensis erat homo valde scientificusa practicus1 doctus et instructus

in stilo curie et czmcellarie, et ab antiquo familiaris1 notus ac sotius, capellanus familiaris ac domesticus cardinalis

Pampilonensis vicecancellarii, qui et ipse nationis erat Lemovicensisg et dum Gregorius XI venisset ad italiam

lpsulll domnum liarensem archiepiscopum tanquam benivolum et de quo dictus cardinalis Pampilonensis pluri-

mum eonfidebat posuit ad regeudum cancellariam loco ipsius Pampilonensis vicecancellariig tum etiam quia ipsi

cardinales habebant et reputabant ipsum domnum Barensem tanquam unum ultramontanum

et ipsorum moribus
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

conformem, ex eo quod multo tempor

e fuerat cum domnis cardinalibus ultramontanis conversatus in Avinione;

tum etiam quia dictus Barensis erat de regno Sicilie et civitate Neapolitana oriundus, quorum regni et civitatis

egina lohanna que fuerat et est sancte Romane ecclesie devotissima et ipsis cardinalibus

valde grata et accepta. Et ante ingressum conclavis iam erat quasi patefacta hec cardinalium Lemovicensium

voluntas et dispositio. ita ut diceretur a multis quod domnus


Generated on 2013-08-15 17:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

erat domina Serenissima r

archiepiscopus Barensis esset futurus papa, immo

quod aliqui ex lpSlS tlomnis cardinalibus prout fereb

atur se sibi verbis placidis commendaruntq sperantes eum in

summum pontificem assumi debere.

Advenlente autem tempore intrandi conclave, omnes cardinales, qui erant numero XVI ut prediximus, intraverunt

conclave, die videlicet VII aprilis anni Domini supmdicti, videlicet anni McccLxxvuL Qua die hora satis tarda

lo

15

20

I3

O!

30

35
URBAIN VI. 499

iam clauso conclavi et bene custodito, cardinales de Agrifolio et Pictavensis accesserunt ad domnum cardinalem l

Sancti Petri et ipsi aperuerunt que inter se de domno Barensi tractaverant et concordaverants persuadentes ei utin

persona dicti domni Barensis consentiret. Quorum petitioni domnus Sancti Petri respondendo statim annuit et con-

sensit. Eadem verha domnus Pictavensis dixit domno cardinali Mediolanensiy qui similiter respondendo consensit

5 in dictum domnum Bareusem; et statim cum dicto cardinali de Agrifolio computarunt eos qui consenciebant in

domnum Barensem. et invenerunt duas partes collegii in ipsum consentire, scilicet presentiam cardinalium.

Die vero sequenti, V111 videlicet aprilis, omni impressione cessante, sed conclavi bene custodita et munitoy

cardinales convenerunt in capella conclavis, et audita prius missa de Spiritu sancto, ut est moris, ceperunt de

negocio electionis inter se tractare. cardinales vero predicti de Agrifolio et Pictavensis ceperunt temptare sigillatim

to unumquemque utrum possent ex domnis cardinalibus habere vota et voces que sufticerent ad eligendum predictam

idomnum Barensem. Et tandem repererunt voces et vota domnorum cardinaliuim iu numero sufficienli concur-

rencium, unde immediate domnus cardinalis de Agrifolio omnibus aliis cardinalibus ibidem existentibus dixit

hec verba : « Domni, sedeamus statim, quia pro certo credo quod in continenti eligemus et habebimus papam n.

Cardinalis vero de Ursinis, qui ad papatum, ut oredebalur,v aspirabat1 videns vota domnorum directa et concurrencia

45 ad eligendum in papam domnum Sarensern1 conabalur ipsum negocium electionis domni Barensis divertere et

differre et, ut creditum impedire. Unde hec et similia verba protulit : u ln effectu1 domni mei, difl'eramus istam

n electionem in aliud tempus1 ut possimus deludere istos de populo Romano qui volunt et clamant habere papam

» civem Romanum, et vocemus ad nos unum fratrem minorem, eique imponamus cappam et mitram papales, et

v fingamus nos eum elegisse in papamg et sic recedamus de loco isto, et postmodum alium alibi eligemus. n Erant

20 enim aliqui de populo in platea ante palacium forisq nullam tamen violenciam vel comminationem facientes, sed

incaute clamantesz a Romano lo volemo n, et expectantes potius publicata electione Romani pontificis currere ad

domum electi et per quend

quam impressionem faceret sicut in veritate postmo

am abusum domum electi spoliare in signum-gandi quam volentes aut valentes ali-

dum alio quam Romano electo non fecerunt Gui cardinales

Lemovicenses et alii sequaces responderunt et dixerunt : u Domne de Ursinis. certe hoc non faciemus, quia

25 n nolumus facere populum idolatram nec decipere et dampnare animas nostras. lmmo certe intendimus de presenti

» eligere et eligemus verum papam, et de clamoribus et verbis istorum de populo non curamus. n

Videns autem cardinalis de llrsinis quod non proticiebat ad intentionem suam et cardinales iam sederant ad

dictam electionem celebrandanL volens idem domnus de Ursinis similiter divertere et impedire quod dictus
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

archiepiscopus Barensis non eligeretur-1 persuasit dictis aliis cardinalibus quod eligerent domnum Sancti Petri

30 Romanum, et eum ad hoc nominavit. Fuit responsum ei per domnum cardinalem Lemovicensem quod licet

domnus Sancti Petri foret h

Romanus per aliquos petebatur, et ideo non haber

dinalis Sancti Petri erat nimis debilis et infirmus, nec posset sufficere ad

omo bonus et sanctusa duo tamen obstabantz primo quia Romanus erat et
Generated on 2013-08-15 17:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ent Romauum, ne eciam forte diceretur papa factus ad cla-

morem populig secundo obstabat quia car

Et adiecit hec verbe, vertendo se ad domnum Florentinum : « Vos vel-q, domne Florentine,

onera papatus.

rra inimica ecclesie Romane, et ideo non eligemus vos; domnus autem cardinalis

35 » estis de Florentin, que est te

n Mediolanensis est de terra Sernabonis tyranni,

n similiter est Romanus, partialis et nimis iuvenis pro papatu. ldeo vos vel eorum aliquem non eligemus in

n l-lis dictis, cardinalis ipse Lemovicensis1 pres

qui semper fuit contra Ecclesiam; domnus cardinalis de Ursinis

u papam entibus et audientibus omnibus dictis aliis cardinalibus


500 URlÆAlN V1.

et coram eis ibidem omnibus existentihus, in papam et Romanum pontificem elegit domnum Bartholomeum,

archiepiscopum Barensem, utendo verbisistis; « ln etl‘ectu, ego pure et libere eligo et assumo in papam domnum

B. Barensem archiepiscopum. n lllicoque sine aliquo temporis intervallo ceteri omnes cardinales in numero

sufficienti, facientes et constituentes multo maiorem partem duarum parcium ipsorum cardinalium in conclavi

existencium, pure et libere eundem Barensem archiepiscopum similiter in ltomanum pontificem elegerunt.

cardinalis Florentinus. videns quod due partes et plures dictum archiepiscopum Piarensem elegerant1 accessit1 et

eundem archiepiscopum pure et libere ibidem elegit. Que electio fuit sic celebrata, conclave adhuc bene ex

omni parte clauso et tirmato existante.

creata domno archiepiscopo Sarensi ii papam, cardinales inter se fuerunt locuti1 deliberantes an expediret

dictam electionem statim populo publicarey et tandem concluserunt quod publicatio huiusmodi ditierretur donec

transisset tempus prandendi et donec pransi fuissent. Causa autem dilationis hec fuit quia tunc dictus electus non

erat in palacio, et si dicta publicatio facta fuisset antequam electus ipse venisset ad palacium et ad ipsos

cardinales1 dubitari poterat quod aliqua attediosa et sinistra in via eidem electo possent occurrere, eo quod ipse

electus non erat Romanus et Romani libenter habuissent papam natione Romanum. Alia eciam fuit causa quia ex

quo ipsi cardinales iam elegerant, intendebant ante publicationem predictam aliqua vasa argentea et quedam alia

bona que tunc habebant infra dictum conclave facere ad domos eorum vel alibi reportari1 quod non credebant

tunc facere posse si in continenti illam electionem publicarent. tlnde pro maiori securitate ipsius Bai'ensis electi

et ut aliquis nequiret suspicari vel presumere ipsum esse electum, domni cardinales miserunt pro nonnullis

prelatis ltalicis qui moram trahehant Rome ut ad eos venirent pro nonnullis arduis Romane ecclesie negociisg

inter quos fuit Barensis electus, patriarcha constantinopolitanus episcopus Ulishonensis, episcopus Nucerinus,

abbas Cassinensis, abbas sancti Laurencii extra muros Urbîs. Qui omnes prout vocati extiterant accesserunt ad

palacium. non tamen conclave intraverunt, sed seorsum ab ipsis cardinalibus pransi fueruntg et similiter ipsi

cardinales intra conclave pransi sunt.

Sumpto autem prandio. ad maiorem expressionem libere voluntatis et liberi consensus eoruma et ad maiorem

eciam cautelam1 in prefatum itarensem archiepiscopum iterato, pure, libere et concorditer ac unanimiter, omni

prorsus impressione cessante, sed conclavi adhuc bene custodito remanente consenserunt, et eum in papam iter-ato

elegerunt.

Premissis sic gestis et consummalis, vox tunc cepit audiri et dici apud aliquos de Romano populoy sicut verum

erat1 quod papa esset factus. sed ignorabam quis esset vel qua natione; et propterea ipsi de populo clamare

ceperunt et petere quod hoc ei indicaretur et diceretur. Et tunc per domnum episcopum Massiliensem, locum
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tenentem camerarii et conclavis custodem principalem, dictum fuit ipsi populo quod irent ad sanctum petrum et

tunc hoc diceretur et puhlicaretur ei. Quibus verbis dictis, quidam de populo intelligentes vel male percipientes

intellexerunt quod irent ad hospicium domni Sancti Petrig credentesl quia erat homanus et Romanum habere

desiderabant, ipsum domnum Sancti Petri esse creatum papam Quare ad hospicium domni Sancti Petri iverunt et

bona quedam mobilia que ibi erant secum asportarunL Quidam vero de populo stabant ante palacium et clamabant :

a Papam Romanum desideravimus‘ et Ptomanum habemusl » Et licet verba huiusmodi sic ab aliquibus de
Generated on 2013-08-15 17:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

populo iactarentur, tamen quia electio iam facta non publicabatur, suspicati sunt aliqui quod populus per moram

illam illuderetur, eo maxime quia quedam pars conclavis fuit aperta, causa asportandi vasa argentea et alia

ut

id

lii

3o

ea
URBAIN VI. 501

bona domnorum cardinalium. ldeo populus hoc percipientes, unam portam conclavis aperuerunty ad finem

ut cardinales non‘ exirent nisi facta et publicata electione. cardinales ultramontani1 videntes populum intrasse

conclave et timentes valde quia Romanum non elegerant, induxerunt domnum Sancti Petri ut contentaretur

indui ut papa1 ad placandum populum. Sicque est indutus ut papa, et populus tunc ei tanquam pape et credentes

5 eum esse papam reverenciam exhibuerunt

Dum hec sic per tumultum agerentur, omnes cardinales, excepto domno cardinali Sancti Petri, de palacio

recesserunt et ad eorum hospicia reversi suntl domno Barensi electo in papam in palacio in quadam secreta

camera remanente. Post recessum cardinalium de palacio, facto aliquo temporis intervallo, domnus Sancti Petri

adhuc in palacio existens hec verba protulitz a ln effectu ego non sum papa, nec volo esse antipapag sed melior

to » me est electus in papam, domnus archiepiscopus Barensis. » Quidam vero de cardinalibus, timentes quod

populus Romanus irritaretur contra eos propter fictionem quam fecerant de domno Sancti Petri, domos proprias

reliquerunt et castrum sancti Angeli ingressi sunt 5 hi fuerunt cardinales Leniovicensis, de Agrifolio, Pictevensis,

de Britenia, Vivariensis, de Veruchio. Quidam vero extra urbem ad aliqua castra munita se contuleruntg hi fuerunt

cardinalis Geliennensis, qui accessit Zagarolum; cardinalis de Ursinis, qui accessit Vicovarum; cardinalis

45 sancti Angeli, qui accessit ad quoddam castrum monasterii sancti Pauli. ceteri vero domni cardinales tam

ultramontani quam citramontani remanserunt Rome in domihus propriis et sine aliqua lesione vel violencia; et hi

fuerunt domni cardinales Florentinus, Maiorismonlis, Mediolanensis, Glandatensis et de Luna.

Eodem vero die, VllI videlicet aprilis, de sero, cardinales qui castrum sancti Angeli intraverant et alii quidam

ex eis qui ex Urbe discesserant miserunt ad dictum archiepiscopum Sarensem electum in summum pontificem

20 nunciosv et scripserunt et intimarunt quod pro eo quod non erat Romanus electus, ne ei aliquid sinistrum posset '

occurrere, bene faceret pro securitate persone sue et statu universalis Ecclesie exire de dicto palacio et se in

aliquo loco tuto rccipere. Qua requisicione audita1 prelatus electus consuluit domnum Sancti Petri cardinalema

adhuc in eodem palacio existenteml qui ei respondit quod ipse erat verus papa et secure manere poteratg Sicque

tota nocte sequenti in eodem palacio remansit.

is ln crastinum eutem, de consilio et voluntate dicti cardinalis Sancti Petri fuit electio domni Barensis iutimata

ollicialibus Urhis, qui de electione huiusmodi remanserunt valde contenti, et voluerunt accedere et accesserunt

ad dictum electum, ad exhibendum ei reverenciam summis pontiticibus exhiberi solitam. Qui noluit talem reve-

renciam sibi fieri per dictos officiales nec per alium quempianh dicendo inter cetera quod pro tunc nolebat nomi-

nari nisi archiepiscopus Burensis. Eodem die, de mane, illi domui quinque cardinales qui remanserunt in

30 domibus suis, videlicet Florentinus, Maìorismontis, Mediolanensis, Glandatensis et de Luna, accesserunt ad


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

palacium ad dictum electum, ei congratulando de sua concordi electione et humiliter supplicando quatenus

dignarelur et vellet acceplare. lnsuper persuaserant quod mitteretur pro aliis sex cardinalibus qui erant in castro

sancti Angeli, requirendo quod convenirent omnes simul et intimarent electo electionem de se factam, ut pre-

beret consensum, et demum intronizaretur ut est moris. Ipse vero electus, volens in sua consciencia esse securus1

‘319 auditis que per dictos cardinales dicebantur sibi, interrogavit eos et unumquemque de per se, utrum re vera ipse

sincere, pure, libere et canonice per omnes cardinales in conclavi fuisset electus in papam. Qui responderunt
Generated on 2013-08-15 17:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

quod pro certo ita pure, libere, sincere et canonice fuerat electus in papam sicut aliquis canonice eligi potuisset,

ei persuadentes quod nullo modo recusaret vel difl‘erret electioni de se facto consentire, propter periculum longe

Llean PoNHHcALis. t. ll. b1


502 URBAIN VI.

vacatiouis papatus quod posset occurrere1 pro eo quod dicti cardinales cum magna difficultate iterato possent

congregari. cardinales vero qui erant in castro sancti Angeli per publicum instrumeutum dederunt plenam et

liberam potestatem illis quinque cardinalibus qui erant cum electo in palacio sancti Petri circa introuizatiouem

dicti electi omnia faciendi que ipsimet personaliter facere posseut. v

Cum autem ad noticiam seuatoris et aliorum officialium Urbis pervenisset tenor huiusmodi cedule, accesserunt 5

ad dictum castrum et humiliter supplicaruut quatenus exire vellent et coniungere se aliis cardinalibus qui erant

in palacio, quoniam in nullo habebant dubitare quia erant in loco libero1 tuto et secum ; et licet ipsi non elegis-

sent papam Romanum, de electione tamen domui Barensis populus Romauus remanserat valde contentus, paci-

ficus et quietus. Qui cardinales auditis istis verbis1 de dicto castro exiverunt et ad palacium iverunt, ubi illos

quinque cardinales et domnum Saucti Petri iuvenerunt. Qui omnes in capella convenientes, iterum et ad caute- to

lam prefatum domnum Barensem in papam elegerunt vel ut electus esset cousenserunt, pure, libere, concorditer

et unauimiter.

Quo facto, statim per domnum de Agrifolio dictus electus ad cardinales iutroduclus extitit ; qui ab eis tanquam

iu liomanum pontificem electus fuit receptus atque inter eos pro tunc cousedit. Quibus sic considentibus, cardi-

ualis Plorentinusy nomine ceterorum cardinalium, ad electum orationem habuit, proponens illud apostoli Pauli : ts

Talis dece/lat ut esset nobis ponti/ez z'mpol/utus, et cetera prosecutus cum nat-ratione rei geste et uegocii electionis

de ipso celebratey requisivit ipsum electum ut consentiret electioni de se facte. Qua requisitione factal ipse elec-

tus verba illa assumpsit divine Scripture z lit-mor ct tremor venerunt super me et contenter-un! me tenebre ; et cum

prosecutus fuisset ad finem ut videbatur voleudo se excusare a sarcina tanti oneris vel saltem velle tempus ad

deliberandumy cardiualis Florentinus et alii cardinales tunc dixerunt quod proseculionem auctoritatis per eum 2o

proposite pro tunc omitterets quia non erat de more cum alias ipse haberet facere eis sermonemg eumque iterato

requisiverunt quod eis respouderet et electioui de se lacte in nomine Domini consentiret. ipse vero electus ipso-

rum precibus et iustancia devictus tandem cum timore et tremore animi dicte electioni humiliter conseusiL

Prestito consensu per ipsum electum et cantate primo Te Deum laudamus, statim ipsum intronizaverunt, pecie-

runtque ab eo quo nomine vocari vellet. Qui respondit quod volebat vocari Urhanus vl ; coutiuuoque ei papalem 25

reverenciam exhibuerunt. Et tunc cardiualis de Verucho ad quandam fenestram accessit et dixit alta voce his qui

aderant : u Aununcio vobis gaudium magnum, quia papam habemus, qui vocatur llrbanus VI ».

Eadem die tres ex dictis cardinalibus videlicet de Agrifolio, Lemovicensis et Pictavensis1 recesserunt ad partem

in dicto palacio cum prefato domno papa, in loco studii, et inter cetera dixerunt eidem quod ipsi tres fuerunt

causa sue promotionis, et supplicaveruut pro executione testamenti dicti domui Gregorii, et quod fratres suos et de 3o
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

gente sua haberet cotumeudatos1 et precipue dignaretur prestare certum subsidium pro redemptione domui

Ptogerii fratris ipsius domui Gregorii in Auglia captivi, et quod in prima creatione cardiualium quam faceret digna-

retur assumere in cardinalemiuuum eorum consanguiueum, quem domnus gregorius facere iutendelmta filium

scilicet domui Hugonis de Rupe militis, nepotem dicti quondam domui Gregorii. Pecierunt eciam ut dignaretur

in suum cubicularium retinere domnum lohannem de Baro eorum consanguineum1 qui eciam fuerat cubicularius 35

prefati olim domni Gregorii. Quibus omnibus domnus llrbanus beuiguissime respondit, et in suum cubicularium
Generated on 2013-08-15 17:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

predictum domnum lohannem retiuuit.

Die vero sabbati, que fuit x aprilis, domnus llrbauus sociatus ab omnibus dictis cardinalibus et domno de
URBAIN VI. m

Ursinis qui de castro vicovari reversus fuerat, aliis cardinalibus de Urhe tunc ab Urbe ahsentibus, descendit ad

ecclesiam sancti Petri, ubi in cathedra papali que est in capite ante maius altare sedens, presentibus cardinalibus

et toto populo, recepit reverenciam a canonicis sancti Petri. Et tunc cum iuhilo cantatum est Te Deum laudamus.

Deinde audivit missam submissa voce in dicto altari. Qua finita, dedit papalem benedictionem et una cum cardi-

s nalibus predictis numero xm rediit ad palacium, et iuxta morem homanarum pontificum collacionem seu ser-

monem cardinalibus feciL Qui sermone finito pecierunt ab eo plenariam indulgenciam omnium suorum peccatorum

et dispensacionem super quibuscunquc irregularitatibus quas ipsi quacumque occasione vel causa forsitan incur-

rissent. Quod etiam papa libenter concessitg et suhsequenter quilibet eorum sibi confessorem elegit per quem in

forma Ecclesie se absolvi fecerunt.

to Die autem XI aprilis que fuit dominica in Palmis, domnus Urbanus vl more Romani pontificis dedit tam cardi-

nalibus quam prelatis et aliis omnibus palmas et ramos olivarum, ut moris est Romanorum pontificum ln cuius

presentia tunc celebravit domnus cardinalis Florentinus.

Die xu exequias soleunes fecit cum missa pro anima felicis recordationis domni Gregorii undecimi predeces-

soris sui, et missam celebravit domnus cardinalis Pictavensis. Diebus vero sequentibus usque ad diem lovis in

ztts cena Domini, domnus urbanus exivit sociatus ab omnibus dictis cardinalibus ad dandum indulgencias populo et

peregrinis qui venerunt causa devotionis ad limina Apostolorum. Die vero lovis exivit similiter ad fulminandurn

processus, ut est moris ; cui astiterunt dicti cardinales cum caudalis accensis, secundum consuetudinem Romane

curie; et postea domnus cardinalis de Agrifolio missam in eius presencia celebravit. Die veneris sanctal in capella

domnus cardinalis Mediolanensis coram papa celebravita qui discalciatis pedibus reverenter sanctam crucem ado-

20 ravit, et subsequenter predicti cardinales et alii successive crucem adoraverunt. sabbato sancto urbanus ad

capellam exivit, et coram se illius diei ofticium cum beuedictione cerei et missa dici fecit, quam celebravit

domnus Gebennensis.

in die sancto Pascbe coronatus est domnus Urbanus papa VI cum omnibus cerimoniis et solempnitatibus requi-

sitis coram universo populo et peregrinorum qui devotionis causa venerant multitudine copiosa, cardinalibus

25 omnibus numero xVI assisteutibus, presentibus et sic fieri volentibus1 ipsique domno Urhano ministrantibus.

omnes enim dicti cardinales numero xvi qui in electione fuerant in hoc coronationis festo inlerfuerunt, pureque

et libere consenseruntg et quatuor illi cardinales qui ab llrbe recesseraut iam fuerant ad Urbem reversi1 ubi omnes

dicti cardinales per tres menses continues steterunt, ipsi domno urbano assistendo et miuistrando, consistoria et

alia per cardinales cum summis pontiticibus iieri consueta faciendo, usquequo dicti cardinales seu eorum aliqui

V0 de ipsa Urbe et de licencia dicti domui Urbani ad Auagniam se contulerunL Et dui-ante tempore dictorum trium
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

mensium dicti cardinales semper tractarunt et habuerunt domnum Urbauum pro vero, unico et indubitato summo

pontificey eum honorando, visitando, gracias petendo, anulos et alia preciosa iocalia ei largiendoq in missis quoque

ipsorum tam submissa voce quam in cantu celebratis orationem dicendo seu dici faciendoz Deus omnium nde-

lium et cetera, pro îpso domuo urbano tanquam pro summo vero pontifice divinum auxilium implet-ando ad felix

35 et prosperum regimen Ecclesic sue sancte. .

Die xxv mensis aprilis1 domnus cardinalis Ambianensis de legatione sua reversus est et a papa llrbano
Generated on 2013-08-15 17:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

concistorialiter receptus, ut est moris recipiendi legatos de latere. Qui domnus cardinalis pede pape deosculato et

manu et 0re, ipsi domno urbano exhibuit papalem reverenciam. Adveniente die Ascensionis domiuice, Urbanus
504 URBAIN V1.

missam publice celebravit, in qua interfuerunt omnes cardinales predicti; et domnus Petrus de Luna diaconus

cardinalis ei servivit de evangelio et aliis cerimoniis consuetis. Similiter in die snnclo Penthecostes et in die

Corporis Christi domnus Urbanus celebravit in ponlificalibus, cui omnes cardinales predicti parati sacris veslibus

astilerunt et eidem servierunt; domnus cardinalis de Ursinis in die Penthecostes cantavit evungelium et domnus

de Verucho in die Corporis Christi. Fecit quoque domnus Urhanus presenlibus et consencientihus dictis cardinalibus

in concistorio secreto multorum prelatorum promotiones et translntiones; lenuitque eciam concistoria pubiica;

eausas commisit cardinalibus prediclis, super quihus diffinitivns sentencias tulerunL; pro se eciam et pro

familiaribus suis dîspensationes et gracias impetrarunt; ad diversos principes mundi sponte et lihere scripserunt

se domnum B. archiepiscopum Barensem in verum et indubitalum Romanum ponlificem eiegisse, et quod non

adhiberent fidem alicui qui contrarium assereret vel super his dubitare vellet, et cornm pluribus honestis et

gravibus personis sepissime asseruerunt ipsum domnum Urbanum verum et indubitalum fore Romanum

ponlîficem. Ipsisque eciam cousultantibus, assistentibus et consencientibus, domnus Urbanus eleclionem illustris

principis domni Wenzislai in regem Romanorum electi confirmavit; domnum quoque Glandatensem scrutatis

votis singulorum, ipsum cardinalem presbiterum in episcopum Ostiensem promovit; cuius promotionis vigore

domnus Ostiensis predictus possessionem dicti episcopatus cepit, ipsumque rexit, administravil, et tam in

temporalibus quam in spiritualibus guhernavit, et aliquando actus episcopales gessit, consecrando et ordinando,

prout episcopis cardinalibus faoere convenit. Et per idem tempus quo cardinales predicti in Urbe Iuerunl,continue,

absque ulla violencia et molestacione, omni prorsus metu secluso habitarunl et sleterunt in Urbe.

Una nulem dierum domnus Urbanus convocatis ad se cardinnlibus omnibus, multas eis admonitiones fecit pro

bono regimine curie Romane et pro bono exemplo de se ipsis populo reddendo. Monuit enim ut abstinerent et

manus suas excuterent ab omni munere, delestans et graviter se ulturum affirmons simoniacos, et omnes turpis

lucri sectatores inhibens ne munera a quoquam, magno sive parvo, pro quaoumque causa reciperent, intendens

negocia coram eo promoveri gratis, nichil inde sperando. Monuit eciam ses de honeste vivendo; cum ipsi essent

cnrdinales, Ecclesiam militantem sustenlantes, et tanquam signum positi ad sagitlam, debebant de se normam et

çxemplum aliis bene vivendi dore et prebere, delestans superflues sumptus et numerosam familiam, equorum

quoque et vestium et convivancium superfluitatem, asserens hec omnia pomposa et inflatn cedere ad gravamen

potius qnam ad relevamen honoris curie Romane et Ecclesie. Multas quoque elimosinas propter hos sumptus

pauperibus deperire affirmabat. Dixitque preterea sue intentionis fore quod iusLicia ministraretur omnibus

petentibus ahsque aliqua personarum acceplione ; et addidit quod cum dispositione divina Romano sedes esset in

Urbe collocata, intencio sua erat in Urbe residere, ibique et vivere et mori; quodque si aliter fuceret, crederet se
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

male agere et Deum ofl‘eudere. Quorum admonitiones quidam putantes ex eis se notari graviter tulerunt, licet

pro tunc non ostenderent. '

Hec dum sic agerentur, archiepiscopus Arelatensis qui fuerat cumerarius domni Gregorii XI et penes quem

erant omnia iccalia preciosn que fuerant dicti Gregorii, per mensem post dicti domni Urbani coronationem de

Urbe absque licencia recessit et ivit ad Anagniam secumque asportavit diota iocalia, et inter cetera tyaram

preciosam cum qua consuevemnt, nonnulli Romani pontifices coronari et cum qua ipse domnus Urbanus fuerat
Generated on 2013-08-15 17:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

coronalus. Propter que domnus Urbanus commotus mandavit domnis cardinalibus de Agrifolio, Pictavensi et

Vsn. —- 9 elegisse <ipsis eciam consultanlibus, assistentibus et consislenlibus> codd.

40

15

20

25

30

35
URBAIN V1, 505

Vivariensi, qui et ipsi erant Anagnie, ut dictum archiepiscopum arestarent. Cum autem in castro sancti Angeli

esset castellanus quidam, Petrus nomine, positus ad instanciam cardinalis Montismaioris, volcns domnus Urbanus-

pro sua securitate castrum illud habere and manum suam, requiri fecit dictum cuslellanum de ipsius castri,

restitutione. Sed castellanus, spiritu rcbellionis assumpto, illud facere recusavit et se summi pontificis rebellem

5 constituit. Cuius quidem rebellionis ferebatur conscius, particeps et tractator, prefatus cardinalis Montismaioris.

Cum 110c ad domni Urbani noticiam pervenisset, reprehenditacerrime cardinalem Montismaioris eique comminatus

fuit quod contra ipsum procederet et de en iusticiam faceret iuxta formam et; tenorem processuum felicis recor-

dacionis Iohannis pape XXH contra .lalia perpetrantes promulgatorum. Similiter reprehendit et comminatus est.

domno Ambianensi cardinali pro eo quod fuvebat Francisco de Vico aime Urbis pret‘ecto, qui occupabat civitatem.

‘t0 Viterbiensem, que nulle medio pertinet et est de dominio Romane ecclesie. Fueratque eciam domnus Urbanus

informatus quod cardinalis sancti Eustachii quasdam occultes practicas et conventiones tenebat et fecerat cum

Britonihus in dampnum ipsius domni pape; immo ferebatui'quod cardinalis predictussibi certes pecunias retinuisset

quas papa ei dederat ad fiuem recuperationis cnstri sancti Angeli. Unde eciam huic comminatus est quod contra

eum faceret iusticiam. Fuerat preterea domnus Urhanus avisatus quod dictus cardinalis sancti Eustachii per suos

15 versutos et subtiles tractatus ac par hianda et deceptoria verbe et falsas et dolosas inductiones solicitaverat ipsum

domnum Urbanum ad dandum societati Britonum magnns pecuniarum summas, quibus receptis ipsi Britones se

hostiliter opposuerunt prefato domno lh'bano, et quod earum machinacionum couscii erant et auctores extiterant

cardinales Gebennensis, Ambianensis, Montismaioris etnonnulli alii cardinales ultramontaniin Italiacommorantes.

Ipsique cardinales boue sciebant domnum Urbanum de his omnibus hahere noticiam. Unde propter iam dicta et

20 quia domnus Urhanus denegaverat aliquas gracias concedere ipsis domuis cardinalibus ulti'arnontanis, credebalur

ces de sua sanctitate non contentari, immo erigere velle cornua contra illum, prout tandem fecerunt.

Nam circa finem iunii anni Domini MCCCLXXVIII, nonnulli domni ex ipsis ultramontunis in Urbe existantes,

cardinales videlicet Lemovicensis, de Agrit‘olio, Glandatensis, Gebennensis, de Britania, Pictavensis, Vivaricnsis,

Montismaioris, sancti Eustachii, sancti Angeli, de Verucho et de Luna, ipsi et eorum quilibet, supplicarunt et

icari t‘ecerunt de habendo licenciam Secedendi de Urbe et. eundi Anagniam, pretendentes in Urbe nimiam

Anagnie erat aer tempemcior et clemencior. Uude domnus Urbanus voiens

25 suppl

caiiditatem et aeris intemperiem, et

eis complacere concessit eis licenciam abeundi. Qui prout ante conceperant recesserunt, et papa post paucos dies

a recessu cardinalium recessit et ipse de [toma et venit Tihur.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Dum sic papa esset in Tibure et cardiuales in Anagnia, iam in apertum dissidium inter papam et cardinales res

30 vergere ceperant, iam affirmantibus cardinalibus quod domnus Urbunus non esset verus papa nec canonice electus,

ssionem, et quod electio non fuerat celebrata in loco tuto. Propter que cardinales ipsi intelligentes

erunt et tanquam apostolica sedes vucaret conclave intraverunt, domuumque

quia per impre

se cum principe Fundis, illuc access


Generated on 2013-08-15 17:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Bobertum Gebennensem cardinalem in summum pontificem seu in ydolum pocius erexerunt, qui vncari voluit

Clemens V11; unde in Dei Ecclesia ortum est ingens scisma quod multorum malorum causa fuit. Nam principes

35 christiani dividi ceperunt, et quidam Urbano, quidam vero Gebennensi adheserunt. Urbuno enim adhesit tata

nacio ltalica, excepte comite Fundis et prefecto de Vico, tota nacio Germanica, regnum Portugalie, Anglia tota;

Gebennensi adheserunt nacio Gallicana, tota fere Hispania, citeriol' et ulterior. Sicque subsecute sunt difficultates,

errores plurimi in populo christiano; et quod uuus ligabnt alter solvebat, fiebantque hinc inde processus,
506 URBAIN VI.

privaciones et anathematizationes, in magnum Ecclesie et christianitatis vilipendium. Eadem preterea ecclesiadaba-

tur duobus, et vi armorum quandoque dirimebatur lis; unde sequebantur hominum occisiones, depopulaciones

agrorum et plurimorum stragos. Propter quod secutum est illud famosissimum bellum quod commissum est inter

ducem Burgundie et'Leodienses, in quo, ut fertur, triginta milia hominum interempti sunt prope Lecd1um.

cardinales qui ydolum erexerant, vel novum pontificem secundum eos, de ltalia una cum electo suo recesse-

lrunt et ad Avinionem se contulerunt. Domnus autem Urbanus, videns quod actum fuerat, fecit in continenti

unam ordinacionem duodecim cardinalium, electissimorum hominum et magna commendacionis; fecitque

processus et privavit cardinales qui erant in Anagnia vel in Fundis una cum eorum pretenso pontifice, eos sciam

anathematizando et ipsos et ipsorum bona occupantibus concedendo. Fecit eciam processus contra principem

Fundorum et contra Franciscum de vicoy aime Urbis prefectum, qui Viterbium occupabat. E contra ille Geben-

nensis contra domnum Urbanum et suos sequaces processus l'ulminavit. Sicque tota christianitas hac peste

scismatis involuta annis xLv et ultra laboravit, usque ad tempora sancti concilii Constanciensis, de quo infra dicetur.

urbano sic cum Gebennensi contendente, cardinales noviter creati, viri zelantes honorem Ecclesie et pacem

populi christiani1 attediati eciam moribus Urbani, cuius nimia severitas potius quam iniusticia tituli papatus

revera fecerat cardinales a quibus creatus erat ab eo discedere et scisma centiare, secreto modo inter se agere

ceperunt de dando domno Urbano coadiutorem et tractare cum cardinalibus obediencie domni Gebennensis de

nnienda Ecclesia. Quod percipiens urbanus captivavit septem ex ipsis, et quatuor ex eis, dum esset lanue, fecit

in tetro carcere strangulari. Et ad parendum sibi amicicias plurimarum civitatum et dominorum1 Bome, in

sancta Maria in Transtyberim existens fecit unam ordinationem xxix cardinalium, inter quos multi de civitate

sua Neapolitana comnumerati erant Inter ceteros lanue interfectos fuit domnus Ludovicus Donato, Venetus, qui '

fuerat primo generalis ordinis Minorum et postea per eundem Urbanum creatus cardinalis. Begem insuper Sicilie

nepotem suum creare constituit. Qui cum per mare navigaret cum uxore, filiis et universis bonis suis, tempestate

suborta periclitatus est, et uno momento ipse cum navi et qui cum eo erant maris fluctibus demersus est.

Passus est hic pontifex graves persecutionesv et obsessus est per aliquantum temporis in arce Nucerie in Regno.

Fertur tamen omnium persecucionum harum ipsum potissimam causam extitisse, propterea quod homo ultra

quam deoebat severus eratv et sui capitiss et sibi magis quam ceteris credens. Tandem liberatus ah obsidione, in

sede propria [tome residens morilur, et in ecclesia sancti Petri in vaticano ' sepelitur.

Longa verborum serie huius pontificis assumptio- narrata est, pro eo quod scisma subsecutum longi temporis

NOTES EXPLICATIVES.

p L sepelilur] Le tombeau d'Urbnin vl s'élevait dans la nef méri-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

dionale de Saint-Pierre, au lieu marqué liil sur le plan. Le m

‘septembre 1606. on transporta le sarcophage dans les cryptes de

la nouvelle basilique, où on peut le voir encore. Dionisio (Cri/zut.

l/uLy pl. LV1) en a donné uu dessin. On y voit, sur la face anle-

‘rieurs. entre deux écussons aux armes (les Prignnno, couronnés

de la tiare. un bas-relief représentant Urbain vl àgenoux de-


Generated on 2013-08-15 17:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

vant SninbPierre, qui lui remet les clefs symboliques. Le con-

vercle est formé. selon le style du temps, d’une statue couchée.

Sur la frise on lit une inscription, probablement moderne: mc

IAcE'r VRBANVS. v1. PONT. nm‘. MAX. La véritable épitaphe (v. la

bibliographie dans De Rossi, lnscr. cIu-isL, t. II, p. tam note 24)

nous a été conservée par Platine, P. Sabine et divers autres aul

teurs du xvv siècle, qui l'ont vue en place:

uae anima mnguus, sapiens iuslusque monarcha

Parllzmopeus adest L’rbanu: serius in arca.

Fauve/ml fidei Intel/ras l'on/‘erre nmyislrisy

(o decus l) his fretus semper posl prandia sislris. i

Schismatibus magnis animo maiore regebat.

omne simoniacum {mile suhpah'e h'emebat.

quid iuval hunc terris mortali tollere lande?

Pro merilis celi splendcl sibi gloria valde.

io

l5
BONIFACE IX. am

fuit et multorum malorum, ut prediximus1 causa, et ut ex gestis in electione eiusdem intelligi possit iusticia tituli

papatus sui, quamvis longe aliter a cardinalibus qui recesserunt ab eo postea positus extiterit, pretendentes

metum qui cadere poterat in constantem virum in actu electionis intervenisse. Quem de tribus mensibus quibus

continuo fuerunt cum domno Urbano numquam allegarunt, sicut revera allegare non poterant. Et propter variam

5 positionem casus necesse fuit varia peritorum consilia hinc inde emanare, que fuerunt causa ut scisma hoc diucius

durarety qualibet parte pretendente se iusticiam fovere et aliam vere scismaticam dici posse.

BONIFACIUS lxi natione Neapolitanus, prius vocatus Petrus Tomacellus, post mortem domui llrbani Rome

concorditer eligitur in papamy anno nomini mocccoLxxxlxz die secundo novembris, dum esset adhuc satis

iuvenis, annorum circiter xxx; sedit annis XIIIl, mens. 1X.

to Hic postquam ad pontificatum assumptus est in alterum virum est prorsus mutatus zmoribus enim et vita

vivebat ut senex, et ita continentis vite in papatu fuit ut numquam sinistrum aliquod de eius vita prodiret in

publicumg magnanimus et alti cordis, et qui primus de multis predecessoribus suis habuit dominium urbis

Rome, que ante per populum Romanum regebatur et per multa tempora per summos pontilices desierat guber-

nari. verum cum stipatus esset ampla et nobili familia, matris videlicet1 fratrum et nepotum1 multa per manus

is vel suggestionem fiebant eorum que huius domui famam quantisper denigrabant. lnvaluit enim per hanc occasio-

nem simnniaca pravitas tempore suo, et plenarie indulgencie ad questum omnibus fere petentibus dabanturr ita

ut ex eorum numerositate vilesceret clavium auctoritas, opusque fuit ut Bonifaciusmet illas revocaret. Quihus

revocatis iterum eas simili modo concedere aggressus est.

creavit hic summus pontifex in regem Sicilie Ladislaum de Durachio, filîum regis Ungarie Caroli, quem

ao Urbunus excommunicaverat, multosque sibi favores prestitit ad regnum illud acquirendum et manutenendum.

nguine suo exaltavit in dominio temporali. duos fratres suos pre ceteris1 quorum unum marchio-

omnes, sicut Domino disponente placuit. ad magnam

Multos de sa

nem Marchie alium ducem Spoletanum constituit ; qui

ostea redacti sunt et per domnum regem Ladislaum de regno Sicilie pulsi.

ardinalium l'ecit, inter quos domnum Baldassarem Cossa, natione Neapoli-

lll dictus est.

inopiam p

ordinaciones plures nonnullorum c


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

25 tanum, cubicularium suum, assumpsit, qui postea iohannes xx

ore clemens vu, sic in sua obedienciu nuncupatus1 moritur in Avenione, et a cardinalibus qui ibi

lluius temp

une, qui benedictus XIII nominari voluitg homo certe elegantissimusy et

erant creatus est domnus Petrus de L

excepto scismate exemplar-is vite et magne commendacionis emine


Generated on 2013-08-15 17:17 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ex dolore iliorum, et in ecclesia beati Petri in Valicnno‘ sepelitur.

ntisque sciencie. de quo aliquid infra dicetur.

Moritur autem Bonil‘acius Borne,

NOTES EXPLICATIVES.

Ecclesia viduala viro, simul inclyta Roma!

En pelm parva patrem sub caelir-a sut/era primum

vlaudit, apostolica solium qui rexit habena

calholit-amque fidemv servans a turbine sanctum

1. sepelitw'] Le tombeau de Boniface rx s’élevait non loin de celui

d'Urbain V]. dans la même nef latérale de Saint-Pierre. Il fut

entièrement détruit lors de la démolition de la vieille basilique

au commencement du xvia siècle. L'épitaphe seule a été sauvée,

grâce aux copies de P. Sabino (De lloasil lnscr. christ, t. II, p. remigium chrisli victis virtute tyrannis.

ago-l et de Panvinio; Orllwdoœus erat super omness arca super-ni

. consilii. sua iura tuens et grandia tractans

Flele super pugilem, claves, crux, alma tiara. caesaris ex animo fidei clypealus honore.
ÏSÛS INNOCENT VII.

Ante tamen creationem Benedicti et similiter ante creationem lnnocencii VII, cardinaies utriusque collegii ad

evitandam infamiam, ne in scismate tollendo dicerentur negligentes, dum essent in conclavi, fecerunt certa

iuramenta et promissiones quibus se astringehant prosecuturos unionem Ecclesie, et domnus Petrus de Luna

“iuravit cedere in forma de que infra.

INNOCENTIUS VII, nacione Sulmonensis, antea vocatus domnus Cosmatus, sancti Eustachii diaconus cardi- 5

nalis, post mortem 'domni Bonifacii Borne creatur in papam, anno Domini M°CCCC°IIII°, die XVII octobris. Hic

vcardinalis existens vir admodum continentis vite habitus est, et suorum predecessorum notans negiigentiam,

quod scisma in Eoclesia introductum extirpare neglexissent; adsumptus ad pontificatum, cum omnes crederent

hunc esse par cuius operam et diligenciam pax daretur Ecclesie, ipse in hoc Urbani et Bonifacii sectatus vestigia,

non solum unionis negocium prosecutus non extitit, sed egre satis ferebnt de re illa sibi fieri verbum. 10

Dum autem populus Romanus graviter pateretur scissuram Ecclesie, zelo huiusmodi ducti elegerunt XII ex pres-

tancioribus civibus Romanis, qui supplicarent humiiiter domno Innocencio quatenus hoc unionis negocium

aggrederetur, adducentes in medium raciones quibus ad hoc tam sanctum opus intendere dehebat. Innocencius

hac iegacione audita satis benigne pro lempore respondens, ans a se dimisit. Dum vero redirent domum et tran-

lsirent ante hospilale sancti Spiritus in Saxia, ubi hospitatus erat domnus Ludovicus, nepos oarnalis domni Inno- t5

cencii, vocari ad se fecit omnes illos cives, quos sigillatim unum post alium trucidari mandavit, et corpora de

fenestris in terram precipitari iussit. Propter quod tam horribile facinus in cives Romanes perpetratum populus

Romanus in iram et in furorem versus arma cepit. Eius occasione papa una cum curialibus magna cum festinantia

Urbe exire compulsus est, et concito gressu in Viterbio se recepit. Multi tamen curiales depredati, multi eciam in

domibus quorumdam cardinnlium Romanorum salvati. Aufugit pariter nepos eius Ludovicus a faeie Romanorum, 20

qui uicisci parnhant mortem tot electorum civium, tam crudeliter et inique et sine causa occisorum.

lnnocencius in Viterbio exislens concordiam tandem cum Romanis filrmavit ita ut Bomam redire non dubitaret.

llbi unnm ordinacionem plurium cardinalium electissimorum fecit, inter quos creavit domnum Angelum Coria-

rium, nacione Venetum. tituli sancti Marci, qui postea ei sucoessit in papatu; domnum Petrum Philardi, natione

Cretensem, hasilice Xll Aposlolorum, qui postea Alexander quintus extitit nominatus; Odonem de Columna, 25

nncionc Cumpanum, de principihus Urbis, .sancti Georgii ad Velum aureum diaconum cardinalem, qui postea

Marlinus quintus dictus est.

Fertur hune lnnocencium pontificem in morihus placidum et valde atl‘ahilem extitisse ; qui etiam magnus iuris

intcrpres hahitus, et paucos in sede Petri post lnnocencium quartum l'uisse qui in concistorio publico ita prompte
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VAR. — 10 mon auto cxtitit om. codd. —— M Ecclesîe] Hic aliqui cotld. addunt: et requisitus aiiquando foret de unienda Ecclesia

tout n conlcndente secum de puputu qunm u rege Francie per suos oratores, Ecclesie

NOTES EXPLIGA'I‘IVES .

Corpore compicuus, roseus llos, [lamine canslans, Qundue genus parilem dedil aeuo 11017267: 7 Et omnes

uudilorqnc placens, mist'i'is misemtov' opimus. de Tomacellis fulget, fulgnbil, in minas.

08m iacenl; mens alla polum feliribus alis


Generated on 2013-08-15 17:23 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

asrendvns mit-al ante Deum nome lucis origo.

Glorius autistes.’ Quisnnm Bonifacius aller

rwnu: 11! {etc fuit ." Quae chroniua :cripserit imquam ?

Parlhenopen luslrans lulil hunc genus omne Lalinum

quicquid alil tellus et quod legit omnia caelum,

Obiit MCCCCUII, die 1 oclobl'is, pontificalus uero cius anno X V.


INNOCENT VII. 509

10

'15

20

25

et reste de iure responderent. Nepotem suum, domnum Ludoviculn predictum, marchionem Marchie Anconitane

et principem Firmanum constituit, qui multo tempore Marchiani gubernavit, et tandem in Firmana civitate se

munivit; uhi vitam mutavit et in pace inortuus est ex apoplexia.

Deinum Borne moritur lnnocencius, pontificatus sui anno Secundo, et in ecclesia saucti Petri ‘ sepelitur, in '

capelle que pontificum nominatur.

Dum sic scisma protraheretur in longum, principes Galliarum, duces videlicet Bituricensis, Burgundie et Aure-

lianns, qui regnum Francie guhernubant propter infirmitatem regis Francie, huius tam inveterati scismatis tedio

afl‘ecti, personaliter venerunt Avinionenl ad domnum Petrum de Luna, Benedictum XlIl nuncupatum in sua obe-

dientia, quiibitunc cum sua curia morabatumsupplicanœs nomine regis Francie et sac pariter ut per onmem viam

possibilem, eoiam usque ad cessionem papatus inclusive, prout proiniserat etiuraveratin conclavi, daret pacem Eccle-

sie, quoniam 110c ad SlllIlIl officium maxime pertinehat, et ne diceretur iuramenti transgresser; et non minus ad

ans, qui catholici principes erant, hoc procurare nomine christianissimi regis, ipso domno Benedicto in partibus

Galliarum potissiine commorante ; parati eciam erant requirere contendentem secum de papatu ad similem efl‘ec-

tum, sicut eciam per solempnes oratores nomine regis Francie requisiverunt. Quod dicto domno B. principes

predicti persuadere minime potuernnt, allegans graviter Deum se oll‘endere putare si sic Ecclesiam Dei cui se

sponsum ai‘firmabat desereret ad preces cuiuscunque, cum de iusticia tituli papatus sui rex et principes ipsi

minime liaberent duhitare; quodque Ecclesiam Dei poneret in periculo si ipso renunciante aller forte eum eo

contendens renunciare recusaret, vel recusacio fieret in 1000 non libero; et multa huiusmodi, dans ipse alias vies

et media per que secundum eum ud nnionem poteratproveniri, hoc tamen semper asserens quod quando haberet

certitudinem quod per suam et contendentis renunciacioneiu daretur pax Ecclesie per unius summi pontificis

assumptionem, ipse eciarn ut tantum bonum sequeretur in Ecclesia renuuciarenon recnsaret ,- et ad hunc elfec.

tunl promiseraL et iuruverat, et non aliter. Sed hec via adinodum sibi impossibilis videhatur.

lli autem principes inlollecta intentione domni Benedicti et percipientes eum velle in suo proposito permanere,

cogitarnnt quomodo via facti possent domnum B. ad 110c inducere. Unde ipse suspicans, ne qua sibi violentia

inferretur, ninnivit se in palacio Avinionensi, in que par aliquot menses obsessus fuit, et tandem paratis galeis

in Rhodano, de palacio olam aui‘ugit, et in Cathaloniam unde oriundus erat se transtuliL Ferunt quidem domnos
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

cardinales Gallicos, odio habenles domnum B. pro eo quod erat alterius natiouis quarr. Gallice et quoniani inter

se de une Gallico post mortem Clementis Vll non potuerant concordare, propterea in istum convenerunt, et non

Van. —— 1 responderet codd. — 5 nominatnr <modo restaurata per s. d. n. Nicolauln papem V> aliqui codcl. in maryinv

val in lcmlu —— I9 par] propler codd. — 20 quod om. codd.

NOTE!’ EXPLICATI VES.

lition de la partie occidentale de la vieille basilique. Sur le sar-


Generated on 2013-08-15 17:23 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

cophage, au pied de la. statue couchée d’lnnocent, on lit l'ins-

cription suivante, d'où il résulte que c’est Nicolas V qui fil:

exécuter le mausolée:

1. sape/Mur] Le sarcophage d’Innocent V11. que l'on voit encore

dans les Grottes vaticancs (Dionisio, p1. Lvn), fut extrait en 1606

de la chapelle marquée 1' sur le plan, à l’endroit coté 75. Cette

chapelle, appelée chapelle de Saint-Thomas par Panvinio, Alfa-

rano. Grimaldi, est-elle la même que lo biographe, d'accord avec

Platine, désigne par le nom de capella Ponli/z‘cum? Je ne saurais

le dire. Il n'est pas impossible qu’une translation ait eu lieu

entre le temps de Platine et celui de Pnnvinio, lors de la démo-

Lmrn PONTIFICALIS, t. 1].

IN NOCENTIO 'VIl ‘PONTIFICI 'MAXIMO ' QVVM

NICOL 'V ‘PONT ‘MAX 'INSTAVRARI'HOC'CVRAVIT

G2

NEGLEC’I‘I 'EIVS ' SEPVLGRI' MEMORIA 'PENE'INTERIISSET


510 enim OIRE Xll.

bene ferentes mores suos, cum esset homo conscientiosus et symoniace pravitatis maximus persecutor, moribus

gravis et continentissime vite, sollicitasse hos Galliarum principes ad hanc requisicionem et infestacionem.

Ex alia parte cardinales qui remanserunt post mortem domni lnnocencii Vil, videntes negligenciam trium

pontificum in hoc tollendo dissidio, et quod Ecclesia Dei periclitabatur in tam diutina divisioneg attentis eciam

requisitionibus multorum regum et principum qui contendentes de papatu et utrumque collegium sollicitaverunt 5

ad remedia per que scisma tolli posset; congregati et in unum convenientes in conclavi. Rome, in palacio sancti

Petri, pro negocio electionis unius summi pontificis qui iam sepedicto lnnocencio succederety anno Domini

M°CCCC°VI° indictione XIllI, mensis novembris, ibi Deo et omnibus sanctis eius voverunt et invicem unus alteri

iuraverunt et promiserunt ut si quis eorum assumeretur in papam, renunciaret suo iuri et papatui pure, libere et

simpliciterv si et quando antipapa qui est et qui erit pro tempore consimiliter renunciabit et cedet suo pretenso 10

iuri et papalui, sive decedat; dummodo eciam anticardinales cum eis velint sic convenire quod ex ambobus

collegiis sequatur electio unius summi pontificis et indubitati. Et pari modo promiserunt et iuraverunt se cura-

turos et facturos eandem promissionem fieri per eum qui de intra collegium vel forte de extra collegium elige-

retur in papam, infra mensem a die sue intronizationis per suas patentes litteras dirigendas imperatori seu regi

Romanorum, antipape et anticardinalibus. regi Prancie et aliis mundi principibus, prelatis, universitatibus, et 15

aliis secundum videre domnorum cardinalium, quodque se offeret ad omnem aliam viam racionabilem per quam

predictam scisma tollatur ; et ultra premissa, intra tres menses a die intronizationis sue in antea computandos

suos destinabit oratores ad eos de quibus predicte collegio videbiturl cum plena potestate conveniendi de loco

decenti ad implendum vel exequendum premissa ; et quod non creabit cardinales de novo, nisi forte ad equan-

dum numerum cardinalium alterius collegii, hecque intimabit antipape et anticardinalibus ut et ipsi similiter 20

faciant; quodque post eius electionem confirmahit omnia supradicta autentico modo et de novo eciam similem

promissionem coram omnibus cardinalibus de collegio. notario et testibus ad hoc vocatisy et manu propria simi-

lem faciet subscriptionem ; quodque eciam in primo publico consistorio hoc ipsum promitteL Multa alia insuper

cardinales promiserunt inter se et voverunt, iuraverunt, se fortiter astringendo ad prosequendum unionem

Ecclesie creato summo pontifice eciam se, propriis manibus suhscribendo. Anno vero Domini predictoy die xxx 25

mensis predicti, elegerunt domnum Angelum Coriario, tituli sancli Marci presbiterum cardinalem constanti-

nopolitanumy natione Venetum, qui vocari voluit gregorius xnus.

GREGORIUS ergo xu statim post electionem suam idem volum, iurumentum et promissionem fecit prout

superius continetur1 presentibus cardinalibusa notariis et testibus; subscripsitque in singulis instrumentis,

quorum quilibet cardinalis habebat unum. Subsoriptio autem fuit huiusmodi : u Ego Gregorius xia hodie ultimo 3o
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

n novembris Moccconvi assumptas inltomanum ponlificem, sicut premittilur iuro, promitto, et confirmo omnia

» supradicta. n

Deinde domnus Gregorius, dum prosequeretur iuxta promissa et iurata ad finem unionis consequende, et ipse

et domnus Benedictus tractarent de conveniendo in aliquo tuto loco, ubi ambo renunciarent et per daretur

Ecclesie, non potuerunt de loco concordare, et iuxta sententiam cardinalium utriusque collegii ad invicem 35

colludebant. fugientes implere promissa. Unde cardinales utriusque ohediencie Pisis convenientes generale
Generated on 2013-08-15 17:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
ALEXANDRE V. sit

concilium celebraverunt ; ibique formato processu contra ambos contendentes de papatu sentencialiter

deposuerunt domnum Senedictum et domnum Gregorium, et in papam postea elegerunt domnum Petrum

Philm'di, basilice xu Apostolorum, qui vocari voluit Alexander V; cui adhesit tota fere obediencia domui Gregorii,

paucissimis exceptis; adhesit eciam magna pars obediencie domni Benedicti, excepta llispania citeriori et ulteriori,

s necnon regno Scocie et comite Armeniaci.

Domnus vero Gregorius se primum Gaiete contulit, postea in civitate ‘ Austrie, ubi concilium generale convo-

cavit. Sed quia parum se ibi tutum reputavit, tandem Ariminum concessit. ubi a liarolo Malatesta benignissime

susceplus, ibi curiam suam continuit. benedictus vero. post celebratum concilium in Perpiniano, ad castrum

Paniscole Dertusensis diocesis confugit, uhi diutissime moratus est. Feceruntque uterque ordinationes cardina-

io lium, et inter ceteros domnus Gregorius, dum esset in Luca cum cardinalibusi qui nondum recesserant ab eo,

assumpsit in sancte Romane ecclesie cardinalem domnum Gabrialem Condulmarium, qui postea Eugenius papa

modernus dictus est.

ALEXANDEB quintus, natione Greens, de ordine Fratrum Minorum, vir profecto altissime sciencie. in concilio

Pisano assumptus estin papam, post deposicionem domni Gregorii et domni Benedicti, anno Domini M°CGCG°VIIL

ia Sedit menses Vlll, dies a

Hic a puericia sua ordinis Fratrum Minorum frater efl‘ectus, vacavit liberalibus disciplinis in studio Parisiensi;

in sacra pagina doctor subtilissimus evasit, ita ut super libris sententiarum elegantissime scriberetg magnus

sermocinator etiam ex tempore fuit, et longam et multis auctoritatibus et sentenciis orationem refertam sepe

texehat. vocatus a caleatio principe Lombardie, secum eum habuit in consiliisg deinde episcopus vicentinus

20 effectus poslea Novariensis, deinde archiepiscopus Mediolanensis creatus, procedente tempore a domno Inno-

cencio vn factus est cardinalis basilice xu Apostolorumy ac demum, ut dictum est. in papam creatus fuit. Hic

ponlifex, re et nomine ÀAlexander, omnium predecessorum qui de multo tempore eum antecesserant superans

liberalitatem1 modo habuisset in facultatibus. sed iuxta statum pontiticalem pauper multum existens, dicere

consueverat se fuisse divitem episcopumi pauperem cardinalem. et papam mendicum.

25 Hic Ladislaum regem Sicilie1 approbante Pisano concilie, regno privavit et ius dicti regni Ludovico

duci Andegavie competere declaraviL Finito concilio venit Bononiam ubi legacionem tenehat domnus

Baldasar cessaa cardinalis sancti Eustachii, cuius auxilio fuerat concilium predictum congregatum, ubi

cum aliquot mensibus morem traxisset, infirmatur. Ante eius mortem. convocatis ad se cardinalibus1 ad eos ser-

monem habuiti proponens illud Salvatoris nostri verbum : Pacem meam do vobis, pacem relinque vobis, exhor-

30 tans eos ad unitatem servandam, et protestans per eam mortem quam se continuo facturum cognoscebat. credere
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

et tenere rite et iuridice omnia processisse in concilio Pisano, ipsumque licet indignum fore christi vicarium,

rite et legitime ad apicem summi apostolatus vocatum. Familiam suam cardinalibus valde commendavit, afiir-

mans quod propter modicum temporis quo fuerat in papatu non potuerat esse gratus his qui sibi servierant. lpse-

NOTES EXPLICATIVES.

d. Civilate] Cividale, dans le Frioul, l'ancienne Aush-ia lombarde.


Generated on 2013-08-15 17:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
542 JEAN XXIII.

que Iacrimans, cardinalibus eciam lacrimantibus. eos benedixit, et paulo post Deo animam dedit. In ecclesia

Fralrum Minorum sepelitur ’.

IOHANNES XXHI, prius vocatus Baldasar Cos'sa, de nobilibus Neapolitanis originem ducens1 dum esset legatus

de latere in civitate Bononie, post mortem domni Alexandri concorditer a cardinalibus creatur in papam, anno

Domini M°CCCC°VIIII°. Sedit annos llll mens. d.

llic tempore adolescencie sue in iure canonico Bononie studuit. Tandem sumpto gradu doctoratus et ad curiam

Romanam veniens, bonifatius lX eum suum cubicularium secretum fecits deinde ipsum cardinalem sancti

Eustachii creavit et ad acquirendam civitatem Bononie legatum de latere misit, quam de manibus gencium

armorum ducis Mediolanensis earn occupantium acquisivit, sicque annis circiter novem prudentissime et fortissime

illam gubernaviL Aliquot ltomandiole tirannos eciam ultimo supplicio tradens totam ltomandiolam ad manus

suas nomine ecclesie Romane redegit. Erat tunc nomen suum in ltalia celebre1 et a multis etiam potentibus

formidabilc. Annis quibus Bononiam gubernavit floruit multum civitas et adaucta est longa pace. Dum autem

instaret tempus celebrandi concilii Pisani1 ipse omnes cardinales qui a domno Gregorio recesserant pecuniis

legacionis sue in concilio suslentaviL

creatus papa ad electores imperii misit, erortando ut in imperatorem eligerent Sigismundum de Lucemburch.

llngarie et lloemie regem; quod et factum est. Et quia in concilio Pisano decretum fuerat aliud concilium debere

celebrari ad certum tempus pro reformacione Ecclesîe, ipse concilium nome convocavit, ad quod accessit. Sed

Ladislao regno Sicilie privato papam persequente1 cogitur de Roma exire et iterum Bononiam se conferre.

ordinationem unam fecit cardinalium, hominum profecto magne commendacionis et non mediocris sciencie.

Dum autem animo gereret Ecclesiam unire, que adhuc superstite gregorio et llenedicto scissa remanseratl de

Bononia recedens ivit personaliter ad civitatem Laudensem in Lombardia, ut cum rege ltomanorum Sigismundo

qui illuc venerata loqueretur de materia unionis et celebracionis concilii generalis Propter quam causam postea

misit ad Alamaniam pro eligendo loco sepedicti concilii domnos cardinales Plorentinum et de Celancho, qui

concorditer elegerunt civitatem Conslanciensem, Maguntine provincie, ad quam personaliter accessit. duxitque

secum viros in iure divino et humano peritos. Et dum stetisset aliquot mensibus ibi spectando vocatos ad

concilîum, tandem Sigismundus predictus in nocte Natalis Domini venit Constanciam, et in matutinis domno

lohanne presente septimam lectionem cantare voluit.

Deinde procedente tempore, cum multa domno lohanni obicerentur et ipse timeret ne in personam suam

committeretur violencia1 habitu dissimulato, de Constancia fugit et Scafusam se contulit, que civitas seu opidum
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

NOTES EXPLICATIVES.

i. sepplilur] Le tombeau dlAlexandre V, dans l'église S. Fran-

cesco de Bologne, a subi au xvt- et au xvuo siècle des remanie»

menta qui en ont gravement altéré la forma primitive et la déco-

ration. Oldoino, dans les l"îlac Pontificum de Ciacconio, en donne

un dessin qui le représente tel qu'il était après les restaurations


Generated on 2013-08-15 17:25 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

exécutées en rasa Le dessin publié par les Bollandistes (Pl‘opyl.

maii, p. too *') reproduit une autre restauration. de l'année me

Voici, d'après Panvinio (note à Plntina), l'épitnphe qui fut gravée

originairement sur ce tombeau :

Summus paslormn Alexander quintus et onmis

scriplurae lumen, sanelissimus ordo Minorum

quem dedil. el proprio ere/ensis nomine Petrus;

migrauil anno Domini MCCCCX.

pedi ;*.*

15

eo

25
JEAN XXIIL- sis

erat ducis Prederici de Austriu. Aliqui cardinales secuti sunt eum usque ad locum illum; sed postmodum per

concilium quod Constancie remanserat revocantur. Domnus vero lohannes de Scafusa ivit Friburgum, cum

proposito eundi ad terras ducis Burgundie. Sed procurante concilioy per medium imperatoris Sigismundi domnus

iohannes capitum et in quodam palacio episcopi constanciensis prope civitatem in carcerem detruditur, anno

at quarto sui pontificatus concilium causam fuge sue et criminum contra eum commisit certis iudicibus qui

examinarent omnia et causam instructam concilio referrent. Qui tandem retulerunt, propositis ut dicebatur et

probatis XL capitulis et ultra contra eum, quorum aliqua concernebant scandalum Ecolesie et eius incorrigibili-

tatem1 quedam vero concernebant fidem. Ex quibus domnus iohannes sententialiter de papatu deponitur et

privatur; ipseque sententiam contra se latam approbavit. Sed post latam sentencium, de loco ubi erat mittitur

to custcdiendus ad manus Ludovici ducis de Bavuria, qui erat de obediencia domui Gregorii XII; fuitque domnus

iohannes positus in castro quodam ipsius ducis vocato Iialdeberg, ubi annis tribus et ultra stetit absque alicuius

ltalici societate aut de suis, sed tantum custoditus per Theothonicos cum quibus tantum nutibus et signis loque-

batur, quia ipse linguam germanicam ignorabat et qui cum custodiebant italicam non noveranL

Huiusmodi privationis sentencia tantum ab illis de obediencia domni iohannis lata fuit, quoniam de obediencia

tii domni gregorii et domni Benedioti nullus adhuc convenerat. Et ut suam fundarent iuristlictionem ad validandam

eorum sentenciamy synodicum decretum promulgarunt per quod afiirmabant concilium generale legitime con-

gregatum habere immediate a christo potestatem z quo fundamenta presupposito ipsum etiam papam concilio

subiciebant.

Privuto domno lohanne, actum est per medium Sigismundi imperatoris ut domnus Gregorius convocaret

‘l0 similiter concilium in constancia predicta et quod unirent se cardinales sui et ceteri de sua obediencia cum

cardinalibus et ceteris de obediencia domui iohannis in Constancia congregatis. Quod et factum est; misitque

domnus Gregorius domnum Kurolum de Mulutestis de Arimino cum pleno mandato ad pure et libere resignandum

iuri sua et papatui. Quod etiam factum est ; nam ipse Karolus in solemni sessione nomine domni Gregorii, illius

mandali vigore, expresse reuunciavit ; et ipse domnus gregorius per concilium legatus factus est in marchia

25 Anconitana. Qui Rachanati existens, ante creationem domni Martini diem ohiit, et‘ sepultus est in ecclesia

Rachanatensi.

His duabus obedienoiis unitis restabat tercia, longe maior-1 domni scilicet Petri de Luna, pro quo reducendo ut

hoc ipsum faceret quod Gregorius fecerat, domnus Sigismundus predictus ad multas mundi partes perrexit, ad

VAR. — lo civitalem] Hic utlditur in quibusdam codict‘bus, in margine vel in tcztu : in insula sancti Marci prope Constantium.

NOTES EXPLICATIVES.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Cal-dîne bis sacro pastoris conscia sede

t. sepullus est] Le lombenu de Grégoire XII, dans la cathédrale

Marc/Lia suscepit. Racanetî fluuius crie.

de Recanati (dessin publié par Oldoino dans ies Vitae pontificum

de Ciacconio). portait cette épitaphe z

Maæimus Ecclesim’ princeps summusque monurcha


Generated on 2013-08-19 17:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ordine GregoI-ius bisxenus clauditur arca.

llic pro pace datus caelesti munere semper

fer-buit avi/tereus superis unire (lccenler.

Archischisma malum, facta haec dementia Pisîs,

ipse plus relevat : facta est constantia teslis.

Les deux derniers vers signifient que Correr remplit deux fois.

sous la pourpre cardinalice, les fonctions de légat de lu Marche

d’Ancône: une fois sous Innocent VII, avant sa propre élévation

au pontificat, une autre fois depuis sa déposition. L'église où il

fut enterré avait pour patron saint Flavien; on a changé Fluvia-

nus en fluvium pour la commodité du vers.


514 JEAN XXIII.

r'egem Francie primum, deinde ad regem Anglie, deinde Narbonam, una cum oratoribus concilii, ubi eciam

convenitrex Aragonum Fernandus, qui et ipse non solum regnum suum llispaniarum sed eciam Aragonie, quod

eciam erat de obediencia domni Benedicti, gubernahat. Fueruntque capitula conclusa et firmata, quibus inter

cetera continebatur quod deberetrequiri domnus B. ut hoc ipsum faceret quod domnus Gregorius fecerat ; quod si

non fecisset, promittebant principes de sua obediencia eum deserere et concilio Constanciensi adherere. benedictus

autem in castro Paniscole manens, in sua permansit sentencia, dicens ipsum esse verum christi vicarium et

constanciam non esse locum tutum pro celebracione concilii generalis, allegans que manu violenta facta fuerant

contra domnum Iohannem, eciam per eos qui erant de obediencia sua, et detestans in loco non securo renunciare

in manibus illorum qui impressionem fecerant. Principes vero Hispaniarum, videntes duriciem domni Benedicti,

concilio Constanciensi adheserunt1 sicque per solempnem sessionem celebratam uniti sunt isti de cbediencia

domni benedicti ceteris de obedienciis domni lobannis et domni Gregorii.

Et tunc que gerebantur in concilio expediebantur per naciones1 videlicet Italicam, Gallicam, Germanicam, His-

panicam et Anglicam ; que nationes constituebant totum concilium ; priusque in nationibus obtinebatur determi-

nacio una, deinde in generali congregatione omnium nationum concludebaturg demum decretum fiebat super

concluso et publicabatur in sessione. Hic erat ordo et rnodus procedendi in concilio. Per hunc modum contra

domnum Benedictum inchoatus est processus per concilium et tandem sentencialiter privatus est de papatu. Non

venerant cardinales domni Petri de Luna ad conciliumy sed adherebant adhuc, una cum prelatis aliquot de regno

l-lispaniaruml Scocie et comitis Armeniaci. dicto domno Benedicto.

Et completis omnibus que ad unionem perficiendam spectare videbanturv condempnata tamen prius-heresi

lohannis wiclif et combustis duobus heresiarchis lohanne llus et llieronimo eius discipulo, magistris Pragensi-

bus, cum iam sedes apostolica annis tribus et ultra vacasset et circa reformacionem Ecclesie non bene poterat

vacari absque papa, ob hanc causam, et ut sedes ipsa non diucius vacaretv tractare ceperunt de electione futuri

summi pontificis Et ut debita auctoritas concilio redderetur et nullus futuram electionem calumpniari posset,

quodque electus in papam pro vero et indubitato summo pontifice apud totam christianitatem liabereturp sicque

dici posset vere datam pacem Ecclesie et antiquissimum scisma extirpatum esse per canonicam et indubitatam

electionem, totum concilium in hoc convenit quod quelibet nacio eligeret VI qui una cum cardinalibus presen-

tibus in concilio intrarent conclave et haberent facultatem eligendi papam una cum ipsis cardinalibus ; et qui a

duabus partibus cardinalium et a duabus partibus ex deputatis cuiuslibet nationis eligeretur in papam, ille pro

summo pontifice haberetur et teneretur.

Anno ergo Domini M°CCGC°XVII°, die VIII novembris, cardinales, qui erant numero xxxii vel XXXIII, una
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

cum deputatis cuiuslibet nationis numero xxx, intrarunt conclave, premissis primo multis orationibus et pro-

cessionibus ut Deus inspiraret electores ad eligendum virum sanctum et ydoneum, in cuius humeris cum pace et

unitate quiesceret Ecclesia. Arbilrabantur omnes non esse facile tot nacionum diversarum homines in unam per-

sonam posse convenire, preserlim cum in potestate trium personarum1 trium videlicet ex sex unius nacionis esset

electionem impedire ; credebaturque non solum per dies multos sed per

stare antequam concordarent. Fiehat omni die processio circumquaque conclave quod optime eustoditum erat a
Generated on 2013-08-19 17:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VAR. — 16 est post privatus om. codd.

I0

l5

20

30

menses electores debere in conclavi 33


MARTIN V. sis

10

illi

2o

iii

30

ss

magnis dominis et prelatis. Tandem Dominus compaciens longis calamitatibus Ecclesie, manum misericordie sue

aperiens, ita electores iuspiravit ut tantum tribus diebus in conclavi starent. Nam die XI novembris, quo festum

beati Martini celebratur, hora terciarum, domnus Oddo de Columna, sancti Georgii ad Velum aureum diaconus

cardinalis, tam a duabus partibus cardinalium et ultra quam a duabus partibus deputatorum concilii et ultra

cuiuslibet nacionisy sancto Spiritu inspirante electus est in papam Non sufficeret lingua narrare quanto gaudio

totum concilium una cum imperatore humauorum Sigismundo repletum sit. Publicata enim electione statim ipse

imperator conclave intrans1 ad pedes summi pontificis procidens, ipsos non sine lacrimis cordis et corporis

devocionem pariter et leticiam exprimentibus osculatus est; ipseque pontifex econtra cum lacrimis imperatorem

ad osculum pacis recipiens, eum benigne amplexatus est. Et quia in die sancti Martini fuerat electio de- se facta

et pax Ecclesie data ac eciaut unio ecclesiarum christi subsecutag vocari voluit Martinus papa quintus

MARTINUS quintus, nacione campanus de principibus llrbis domus de Columna, eleclus concorditer in papam

Constancie, provincie Maguntine1 ut supra narratum extitiL anno Domini WCCCGOXVII", die xl novembrisa sedit

annos Xlll menses lll ; et cessavit episcopatus dies Xll.

Si pontificis huius dotes singule narrande forentv et quo in annis sui pontificatus gesta sunt per eum, in

modum codicis surgerent que dicenda forent. Pauca tamen de multis dicentur. per que hominis huius prudencia

et vita satis perspici poterit. llic in iuventnte liberalibus artibus erudiendus a parentibus preceptoribus liberalium

arcium traditus1 evasit in virum magne commendacionis et fame. Erat supra modum humilis, gratus et dilectus

hominibus In Perusio poslea iuri pontificio aliquot annis operam deditg indeque plus quam mediocriter eruditus

discessit, et Ptomam rediensy domui pape Urbani vl referendarius factus, cum magna integritate munus illud

expleviL Deinde in diaconum cardinalem a papa lnnocencio vn assuzuplus, non propterea nature condicionern

deseruit, quinimo eandem humilitatem et vivendi modum in omnibus servavit quem ab ineunte pene etate imbi-

herat, ita utpocius remissus quam multe activitatis homo credereturv in rebus publicis non multum se immisceus,

nisi quantum dignitatis sue onus requirebat. Unde cum in concilio constanciensi multe hinc inde altercaciones

propter contenciones hominum diverse obediencie insurrexissent, ipse velut equus arbiter, in nullam se parcium
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

constituit defensorem, sibi ipsi pocius vacans et aliena non querens, gratus propterea tam imperatori quam car-

dinalibus ceterisque de concilio factus. Hunc quem omnium nacionum parentem iudicabant in summum pontifi-

cem pecieruntv tanto animorum consensu et concordia ut nulla summi pontificis electio ex mullo tempore maiori

votorum et animorum unitate celebrata l‘uerit.

Hic in summum pontificem electusi sciens se vocatum in plenitudinem auctoritatis et potestatis1 omnem illam

remissionem et neglectum rerum preteritarum excussitg manum mittens ad forcia. eciani alios ad honorem
Generated on 2013-08-19 17:56 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

em excitabau somno et quieti et cibo eciam parum indulgens.

ebatur : Principatus virum ostendit. Multa facilitate

Ecclesie et reipuhlice christiana utilitat lam in

virum alterum mutatus videbaturl de eoque recte illud dic

udiens, cunctos a se letos et voti compotes aut contentes dimittebat. De prudencia

vero ipsiusy que certe eximia erat. omnium idem iudicium habebatur ; perpaucosque ex Romanis pontificibus

extitisse ferebatur qui in consultando tam sapienter rei et racionis medium teneret, quid eciam amplecten-

dum quidve fugiendum esset ex tempore tarn apte iudicareL Secreti sui abstinentissimus fuit, ita ut perpauci

omnes ad se adniittens et a
516 i . MARTIN X’.

quid facturus esset vix uuquam intelligere possent. In sermone hrevis et que exprimebat sentenciis plena

ernnt. ln cerimoniis quoque ecclesiasticis, que ad Dei cultum ad- statumque summi pontificatus pertinebant,

ita se habebnt ut cunctos ad summum reverenciam et. devocionem provocaret. lusticie amator et nullius

acceptuns personnm, equa lance unicuique quod suum erat tribuebat. Talem prol‘ecto pontificem decebat Eccle-

sium Dei haliere posl tum longum et inveteratum in Ecclesia Dei dissidium et antiquatum scisma, qui sua boni- 5

tale, prudencia et tollerancia sciret et posset nuviculum Petri que pene subversioni proxima luerat in tranquille

et quieto portu collocure, quemadmoduin Domino adiuvante brevi tempore hic almificus et aDeo dilectus pontil‘ex

collocavit et moriens elium in magna tranquillitate et pace reliquit.

Post‘creacionem itaque suam, miraculose ut sic dixerim factum, Petro de Luna cum cardinalibus et nonnullis

prelatis sic in Panischola permnnentihus, cum adhuc quidam populi Aragonie in animis suspensi remanerent, t0

decrevit, sacro Constanciensi upprohante concilio, ad partes Aragonie destinare legatum de latere, domnum Ala-

mannum de Adimariis, tituli saucti Eusebii presbiterum cardinalem, nacione Florentinum, virum singularom,

pro exequendo processu contra dictum Petrum iam de pupatu eiectum, et contra ei faventes et adherentes. Qui

cum ingrederetur legacionis sue termines, cardinales llll prefati, videlicet Montis Aragonum, sancti Georgii,

suncti Eustachii et sancti Angcli, sic in sua dutlum obediencia nominati, une cum ceteris prelalis qui remunse- '15

rant in Panischolu, mullum reverenter pluries sepedictum domnum Petrum de Luna requisiverunt vellet iam

l'acere et adimplere quod promiserat. Allegahant enim per privacionem lohannis et renunciacionem Gregorii, per

consensum omnium l'ere christianorum postea subsecutum, Ecclesiam Dei iam unitam esse in persona domni

Martini ; unde non poternt amodo duhitare quod ipso cedente muneret amplius Ecclesia in scismate et quod ipse

erat ille qui per suam renunciucionem poterat indubitutum pacem dare toti populo cliristiano, ita ut deinceps ‘10

nullus scrupulus umplius pusset remanere. Quod si _hoc l'aceret, pro quo magnis precibus et cum lacrimis suppli-

cabant, sequeretur ei magna laus et meritum apud Deum, de mentlbus quoque homînum omnis hesitacio tolle-

retur. Ad que domnus Pctrus de Luna respondit se nolle renuuciare, satagens suis commenticiis nrgumentis

electionem mm sanctam de domno Martino predictam improbare; uddens intellexisse multa de humilitate et

bonitate domni Martini et quod cum ipso beue concorduret. Videntes igitur cardinales et prelati predicti non posse 25

hominis cor induratum llectere, tandem ab ipso recesserunt et cum legato apostolico concordarunt et ad obe-

diencium domni Martini, recognoscendo eum unicum et indubitatum pontificem, tandem venerunt. Cum domno

vPetro de Lune remanseruut duo anticardinales, unus Cartusiensis et alius qui dicebatur domnus luliunus de

Dobla, qui fuerat suus auditor cumere. lum eciam ai) eu recesserat omnis Hispaniarum obediencia ; remanserant

solummodo rex Scocie et comas Armeniaci, qui tandem veritatem cognoscentes in plenam obedienciam domni 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Martini venerunt. Sicque tota christiauitas. Paniscola excepta, unum Ecclesie sponsum domnum Martinum tene-

bant et reverebantur.

Ecclesie unione pcrfectu. non taiuen absque magnis luboribus tam secularium quam ecclesiasticorum principum

et in primis invictissimi Romanorum iiuperatoris Sigisiuundi, cui precipue opus hoc Deo inspirante fuit attribuen-

dum, restubat ut fieret in sacro concilio reformucio morum tam in clero quam in populo christiano. Sed cum iam 35

anno circiter quarto concilium in civitate Constancie perstitisset cum multo


Generated on 2013-08-19 17:57 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

prelatorum et ecclesiarum particula-

rium incommodo et eciam gravi sumptu,

placuit summo pontifici Martino, sacro consulente concilio,

hunc reformationis in tempus et in aliud concilium difl'erre,‘ita ut in pr

materiam

oximo l'uturo concilie materia reformacionis


MARTIN V. sn

to

t5

lac

30

as

duceretur in medium. Et quia non omnium nacionum idem est ritus et vivendi modus, et iuxta beati Hieromini

dictum: « quelibet provincia habundat in sensu suo n, iuxta uniuscuiusque nacionis mores in quibusdam capitulis

cum unaquaque ad quiuquennium tantuni domnus Martinus loco generalis cuiusdam reforiuacionis concordavit.

Et quoniam scisma fuerat in Dei Ecclesia introductum eo modo quo supra narratum est, ex eiusque duracione

multa mala in populo christiano extiterant subsecuta, nec de facili postmodum fuerat extirpatum, decretum quod-

dam contra futura scismata et de celebracione generalium conciliorum fuit promulgatum statim post domni iohan-

nis fugam. Aliud quoque decretum ediderunt de celebracione gener-alium conciliorum, inter cetera hoc habens

quod a fine concilii constanciensis ad quinquenniuni deberet generale concilium celebrariy et a fine illius concilii

ad septennium aliud item concilium celebrareturl a fine cuius ad decennium aliud item concilium deberet cele-

brari, et a iine illius ad aliud decennium1 et sic de decennio in decennium generalia concilia tenerentur pro

necessitatibus Ecclesie. quod quidem decretum generalium conciliorum sicut premittitur de tempore in tempus

celebrandorum domnus Martinus recepit, et per suam bullam approbavit. cetera vero decreta ante eius assump-

tionem facta, quatenus fidem catholicam concernebant et non aliter similiter recepit et auctoritate apostolica

comprobaviL

Ut autem domnus Martinus decreto de celehrandis conciliis satisfaceret et aliud generale concilium ad

quinquennium celebrareturv Xlll kl. maii publicam sessionem tenuit, in qua, sacro consenciente et approbante

concilio, civitatem Papie in Lombardia deputavit pro loco futuri concilii in dicta civitate celebrandi. cuius quidem

deputacionis et apostolice bulle tenor talis est :

« Martinus episcopns, servus servorum Dei, ad futuram rei memoriam cupientes ac eciam volentes decreto

n huius generalis concilii satisfacere inter alia disponenti quod omni modo generalia concilia celebrantur in loco

n quem summus pontifex per mensem ante finem huius concilii, approbante et consenciente concilie, deputare et

in assignare tenealur, pro loco dicti proxime futuri celebrandi concilii supradictil eodem approbante et consen-

ciente concilie, civitatem Papiensem tenore presencium deputamus et eciam assignamus, statueutes et eciam

decernentes quod prelati et alii qui ad generalia concilia debent convocari, tempore predicte ad ipsam civitatem

Papiensem accedere teneantur Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre deputacionis ac eciam
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

assignationis, statuti, decreti et constituciouis1 infringere vel ei ausu temeraria contraire. Si quis autem hoc

attemptare presumpserit, indignacionem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se

noverit incursurum. Datum et actum tlonstancie1 in loco publice sessionis dicti concilii, Xlll kl. maii, pontifi-

catus nostri anno primo. »

Aliam quoque sessionem, ultimam videlicet. solempni ritu celebravit presente imperatore et-copiosa principum

et prelatorum multitudine1 die xxu mensis aprilis, anno homini Moccccoxvnlo. in qua,‘ sacro approbante
Generated on 2013-08-19 18:00 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

concilioy illud Constanciense tam magnum et non tam memorandum quam venerandum concilium dissolvit,

reverendissime domno lbaldo, sancti Viti in Macello diacono cardinali de mandato dicti domui Martini et consensu

totius sacri concilii hec verba alta et intelligibili voce dicente 2 a Domini, ite in pace. n sicque concilio dissolute

quilibet cum gaudio ad propria remeavit. I I v

Fuerut summus pontifex Martinus magnis precibus exaratus ab imperatore se aliquantum temporis contmere

in Germania; domini autem Gallici precabantur ut proficisceretur in Galliam. lpse vero pontu-em considerans

ca

LIBER PONTIFIGALIS, t. II.


518 MARTIN V.

totum patrimonium Ecclesie in ltalia occupari per tyrannos et gentes armorum, quodque eciam urbs Romana

peste, fame et guerris diu laboraverat et pene ad internicionem redacta fuerat, compaciens sedi proprie et indo-

lens eius calamitatesq tot malis in persona propria occurrere statuit et ad sedem propriam remeare decrevit. Dece-

bat enim ut facta unione in persona sua, in propria sede unicus et indubitatus christi vicarius et legitimus Petri

successor collocaretur. liecessit ergo de constancia et iter faciens per Sabaudiam venit Mediolanum, deinde

Mantuam intravit anno Domiui M°CCGC°XVIII°. die... novembris, ibique curiam suam tenuit mensibus circiterlllL

Anno vero Domini M°CCCC°XIX, tercia februariiv de Mantua recessit et per Ferrariam transiens et Romandiolam,

venit Florenciam, ubi curiam tenuit mensibus xvul. Non enim per Bononiam transire voluit, quoniam tunc

rebellis erat Ecclesie populus Bononiensis seque a dominio Ecclesie post privacionem domni Baldasaris Cosse

subtraxerat et in sua rebellione usque tunc perdurahat. causa vero cur potissimum se ad civitatem Florentinam

contulit illa fuit quia Braohius de Montone totum ducatum Spoletanum et patrimonium beati Petri una cum

civitate Perusina et multis aliis civitatibus. castellis et terris, occupabat, sibique eciarn confederaverat multos

tyrannos et armorum capitaneos Quibus sic per tyrannidem occupatisy non erat ipsi domno Martino ad llrbem

ad quam proficisci proposuerat tutus acoessus. Erat autem per id tempus Brachius de Montone valde potens et

armis et terris et multum amicabatur populo Floreutino. Per hanc ergo occasionem, ut mediatoribus Florentinis

Brachius terras Ecclesie restitueret et tutum iter ad Urbem pontifici faceret1 Martinus ad civitatem Florencie

divertit. Uhi cum Brachius in sua duricie persisteret et terras Ecclesie restituere recusaret, beatus pontifex ad

arma spiritualia recursum habens, contra eum in forma iuris processit, ipsumque in publico concistorio excom-

municavitq et in terris quas occupabat interdictum posuit, ducemque Spoletinum comitem Antonium de Urbino

creavit llnde Florentini hoc videutes, se mediatores pacis constituerunt inter domnum Martinum et Brachium

occupatorem, tandemque pax firmata extitit, et Brachius ad pedes domni Martini veniam postulaturus accessit,

magnam partem terrarum Ecclesie quas occupabat relaxavit etinsuper contra Bononiam rebellem Ecclesie potenti

manu se convertit, ut eam in potestate domni Martini revocaret. Pro qua expedicione creatus est tunc legatus de

latere domnus Gahriel Condolmario, tituli sancti clementis sancte Romane ecclesie presbiter cardinalis, postea

Eugenius papa IIII; cum quo Brachius contra Bononiam perrexit, et tandem in potestatem Ecclesie civitas ipsa -

redacta est.

Martino itaque Florencie existante, venerunt personaliter Plorenciam quatuor illi cardinales de obediencia olim

Petri de Luna cum magna comitiva prelatorum et cortesanorum llispanorum1 ad numerum fere sexcentorum

equorum, in valde decenti apparatug qui in publico concistorio cum magno gaudio a papa et a tota curia suscepti

sunt. Quorum tres erant diaconi cardinales, videlicet sancti Georgii, sancti Eustachii et sancti Angeli; quartus
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

vero presbyter cardinalis, scilicet Montis Aragonum, canonicus regularis.

Erat per id tempus domnus Baldasar Cossa adhuc in carceribus apud Heldeharg, in manîbus comitis palatini

carceratus, in Germania. Pro eius relaxacione quidam cives Florentini, penes quos magna domni Baldasaris pecunia

fore dicebaturq agere ceperunt apud beatissimum pontificem pro liberacione prefati domni, rogantes partes suas

interponeret ; quod et fecit Misit enim legacionem ad comitem palatinum, persuadens ei ut domnum hunc rela-

xaret. ipse vero acceptis primo triginta milibus ducatorum quibus se domnus Baldasar redemit, eum tandem e
Generated on 2013-08-19 18:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Vu“- — 27 Martino-regularis om. cod. Barben‘nus xxxy 165, sed supplevit in margine altera manus.

10

iii

20

In}

U:

30

35
MARTIN V. 519

10

20

25

30

carceribus dimisit. Qui oum iter faeeret ad Italiam, pergeus per Lombardiam ut veniret Florenciam recta via, ad

terras domni Petri de Rossis Parmensis districtus pervenit. lbi domno Baldasarri nunciatum extilit insidias sibi

parari in via, et si progrederetur ulterius, sibi futurum fore ut iterum caperetur et caroeri manciparetur. Hoc

intellecto domnus Baltassar, duobus tantum sociis comitatus, nootu de loto ubi hospitatus erat surrexit, et

auxilio dicti domni Petri de Rossis qui sibi antea amicabatur, clam nunciis pape eum comitantibus fugam peciit,

seque tandem contulit in potestatem domni Thome de Campo Forgosio, lanuensium ducis, oui et in eardinalatu

et in papatu per multa retro tempora amious et servitor extiterat. Vulgata domni Baldassaris fuga, eum esset

homo alti cordis et unus fuerat de oontendentibus de papalu, creditum est a multis perieulum aliquod imminere

Ecclesie, quasi per hanc fuge ocoasionem seisma redintegrari deberet. Non defuerunt eoiam qui eidem persuade-

rent ut tentaret fortunam et iterum pontifioatum arriperet. Sed Deus opus unionis tot periculis comparatum

deserere nolens, domni Baldassaris anîmum inspiravit ut personaliter veniret Florenoiam. Venit ergo cum magna

tocius populi Florentini et Romane curie expeetatione, et ad domniyMartini pedes procidens eum verum et

indubitatum summum recognovit pontificem, et omnia que circa pontifiuis electiouem gesla fuerant. quantum

in se erat, approbando et ratifioando suscepit. Mira profeolo res heo visa est omnibus et Dei manu fabricata, ut

homo in summo rerum fastigio constitutus, de papatu deieotus, in loco libero et ubi plurimum diligebatur et po-

terat positus, hoc faeeret; quod multi ex cardi'ualibus qui fuerant de obediencia domni Petri de Luna vix siccis

oculis inspicere potuerunt. Hac humiliacione et recoguicione peracta per domnum Baldassarem, decursis diebus

aliquot, domnus Martinus eum episcopum cardinalem 'l‘usculanum creavit; sieque usque in diem obitus eius inter

eardinules sancte Romane ecclesie sedit. Post aliquotvero menses idem domnus Baldassar Floreneie moritur et

in Sancto lohanne oelebratissimo teniplo honorifioe tumulatur‘.

Dum papa sic Florencie moraretur, venerunt oratores imperutoris Gonstantinopolitani, petentes velle uniri

Romane ecclesie. Quos papa benignissime suscepit atque legalum apostolice sedis pro hoc creuvit domnum

Pelrum de Fontesicum, oardinalem sancti Angeli, Hispanum, virum per omnia doctum. Sed premisit papa Cons-

Iantinopolim fratrem Anlonium de Massa, ordinis Fratrum Minorum generalem minislrum, ad explorandum

imperatoris mentem et disposicionem ad tam sanctum opus.

Appropinquabat tempus quo beatissimus pontil‘ex Martinus sedem suam Romanam peteret. Sed pro memoriali
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

perpetuo Florentinorum voluit ante eius diseessum civitatem honore metropolitioo decorare. Gum enim habuisset

episcopum ab ipsa pene origine civitatis, episcopatum erexit in archiepiscopatum, eique subiecit et sufl‘raganeos

fecit episcopatum Vulterranum et Pistoriensem. Conseeravit eoiam manibus propriis altare Sancte Marie Novelle,

ordinis Predicalorum, ubi continue dum Florencie foret moram traxit, ibi indulgencias tribuendo.

Et dum iam omnes diffieultales sustulisset quihus iter suum ad Urbem retardabalur, tandem de Florenoia dis-

cedeus, in crastinum Nativitatis Domine nostre versus Urbem profectus est, quam cum Romanorum omnium in-
Generated on 2013-08-19 18:06 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VAIl — 5 uuxilio-amicabetur Barb. in marg. —- 21-27 veneruut-Floreutiuorum Barb. in mdl'y. —32 quam-MCCCCXXl Barb,

in margv.

NOTES ExPLIcA'I‘Iv ES.

IOAN‘ES QVÔDAM PAPA

XXIII" OBIIT FLORENTIE A

NO IÏNI MCGCUXVIIII X1

KALENDAS IANVARII

l. tumulalur] Sou tombeau se voit encore dans le Baplistère de

Florence ; il a la forme d’un lit funèbre, sur lequel repose la sta-

tue couchée du pontife. Entre les rideaux de bronze qui l'enca- l

drent pend un chapeau de cardinal. Voici l’épitaphe:


520 MARTIN V.

credibili leticia et singulari applausu intravitxxll septembris anni Domini Mccccxxl. invenit civitatem Romanam

pacificam1 sedita inopialaborantem ut vix pre se civitatis faciem ferret; omnis cultus, omnis ornatus, propter mala

quibus afflicta fuerat ab ipsa recesserat. compassus pius pastor civitati sue1 omnem modum quo restaurari posset

adbibuitg et tandem per pontificis studium de tempore in tempus sic convaluit, ut inter primores Italie civitates

quoad opes et cives egregios verissime pontificatus sui tempore computari potueritg meritoque eciam non modo

summus pontifex Romanus, sed patrie pater debuit appellari. _

De mense vero novembris anni sequentis, in vigiiia beati Andree, flumen 'l‘yberis extra alveum suum egres-

sus, a campo Flore per viam pape et Parionis, per portam Flamineam ingrediens et usque ad sancti Marci eccle-

siam se extendens Urhem inundavit. Templum Pantheon aqua repletum est usque ad altare maius ; dumque aqua

sic ad staturam fere duorum hominum excrevisset, navigareturque per vicos quos aqua'l‘yberis repleverat, tan-

dem post duos dies siccate sunt aque et ’l‘yber ad proprium alveum regressus est, non sine multo Romanorum

damno et animalium que in campis remanserant perdicione.

venit futura estate Bomam rex Ludovicus, filius quondam Ludovici regisy pro titulo regni Sicilie, quem et a

domno Martino impetravita cum subscriptione cardinalium tunc presencium in curia. Qui rex adoptivus factus

regine lohanne Il putabat per hanc viam consequi posse pacifice regni Sicilie gubernacula ; sed studio parcium

predictus rex Ludovicus repulsus in calabriam secessit.

Appropinquabat tempus quinquennii infra quod in Papia, iuxta bullam suam et decretum constanciensis con-

cilii, debebat beatissimus pontifex celebrare conciliumt quod etipse ante discessum suum de Constancia solempniter

indixerat. Actum est ergo secreciore consilio cum fratribus ut pontifex ipse premitteret aliquos ad civitatem Papie

predictam1 qui concilium illud inchoarent, ipse vero cum cardinalibus iniciato concilio sequeretur. lllestinavit ita-

que pro hoc presidentes suos numero quattuor1 videlicet Petrum Donaturn, archiepiscopum cretensemv nunc vero

episcopum Paduanum ; lacobum de Gamplo, episcopum Spoletanumg Pelrum, abbatem de Rosacio, Aquilegien-

sis diocesisl referendarios suos, et fratrem Leonardum de Florencia, generalem magistrum ordinis Predicatorum.

Qui ad civitatem Papiensem accedentes. neminem fere invenerunt, preter duos abbates de Burgundia, qui illuc pro

celebracione prefati concilii iam convenerant. Statuta tamen die presidentes ipsi una cum his qui aderanty convo-

catis eciam prelatis circumvicinis, in Dei nomine concilium inchoarunt1 et in prima sessione missam celebravit

reverendus pater domnus Andreas episcopus Poznaniensis, et sermocinatus est magister lohanues de Ragusio, or-

dinis Predicatorum. Sicque per multos dies steterunt. paucis adhuc competentibus Supervenerunt tandem ex An-

glia prelati et abbates aliquot, cum quibus vix aliquid fieri poterat1 quoniam concilium carebat partibus suis, eum

videlicet constituentibus. Nam de nacione Germanica nullus venerat, et de nacione Gallicana erat episcopus unus
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tantum, videlicet Ambianensis, qui de episcopatu constancieusi in Normandia litigabaL Etlicetforte cum his paucis

qui aderant potuissent multa expediri, tamen parvi momenti cognoscentes fore quod esset licet forte iuridice a

paucis stabilitumy decreverunt adhuc modicum absentes prestolari. In hac itaque expectatione stantibus tam

presidentibus pape quam ceteris paucis, supervenit Papie grandis pastis, que compulit presidentes ad transferen-

10

'15
Generated on 2013-08-19 18:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

30

dum concilium ad alium locum tutum et sanum. liabitaque super hoc consultacionev de communi omnium ibi 3.»,

VAR. — 7-16 De mense-secessit Barb. in marg. —- 26 et in-Pœdicatorum Barb. in marg. - 30 Nam-litigahat Barb.

in marg.
MARTIN V. 521

oongregatorum concordia in solempni sessione translatum est tandem concilium de Papia ad civitatem Senarum,

in quo loco maior multitudo convenit ex omni nacione quam Papie convenisset.

Per idem tempus domnus Aifonsus 'Aragonum rex infensus erat domno Martino pro eo quod titulum regni Si-

cilie ad quod aspirabat ab ipso habere non poterat. Erat eciam eidem domno Martino Brachius de Montone effec-

ïi tus inimicus; qui ruptis federibus pacis eciam Ecciesie velud publicus hostis iuimicabatur. Misit igitur rex A1-

fonsus ad concilium Senense militem quendam, oratorem suum; qui oottidie secretas practicas habebat cum

quibusdam de concilio de ducenda synodo in longum, et quasi vellenl iterum per distortas vias introduci faoore

causam Petri de Luna adhuc superstitis in Panisoola existentis, qui de papatu fuerat eiectus. Hec perpendens dom-

nus Martinus et intelligens quam perniciosum efl‘ectum hec concilii protractiô porere poterat per hec machina-

'10 menta, cum iam aliqua decreta fidem concernencia in eodem concilio fuissent publicata, mandavit synodum dis-

solvi, prius tamen electo et deputato loco ubi haberet gonerale futurum concilium oelebrari. Presidentes itaque

una cum preiatis omnium naeionum civitatem Basiliensem provincie Bisuntine concorditer deputarunt pro loco

futuri conciiii ad septennium ceiebrandi. Per huno modum et conoilio Senensi et machinationibus volentium ite-

rum scisma susoitare finis impositus est.

'15 Hic beatus pontifex, anno secundo sui pontificatus, per manum domni Petri sancte Marie in Cosmedin dia-

coni cardinalis coronari fecit in reginam Sicilie domnam iohannam secundam, sororem oiim Ladislai regis; que

tempore succedente Alfonsum predictum, regem Aragonum, in filium, ut prediximus, adoptavit, cum naturalibus

et legitimis filiis regina careret; in eaque domus nobilis de Durachio extincta est. Eundem tamen regem Alfon-

sum regina prefata publice proposita causa postmodum abrogavit et Ludovicum filium Ludovici regis Siciiie a

20 domno Alexandro V et lohanne XXII] de regno investiti in filium adoptavit. Non desinebat Brachius de Montone

Ecclesiam niultipliciter vexare et se de regno Sicilie et preoipue civitate Aquilana, quam multipliciter obsidebat,

intromittere; contra quem domnus Martinus exercitum paravil. Sed Dans de cale victoriam ministravit foventi

m iustiorem. Viotus enim est Brachius in campo prope Aquilam, captus et interfectus‘ corpusque eius Ro-

parte

mam delatum et extra portam sancti Laurencii in loco prophano sepultum. Per hanc victorium' magna domno

,25 Martino felicitas acorevit et summa quies omnibus terris Ecclesle. Nain tyranno hoc extmolo civitates omnes

quas detinebat in potestatem occiesie Romane pervenerunt, inter quas fuere Perusium. Tudertum, Assisium,

innumerabiliaoue alia castella et oppida munitissima. Multique preterea tyranni et occupatores terrarum Ecclesie

se tune domno Martiuo sponte submiserunt.

Hao igitur victoria parta et terris huiusmodi in dominio Eoclesie existentibus, deerevit nlmifluus ponlii‘ex pace
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

30 a Deo sibi de 0610 parta frui et oh armis penitus abstinere. Sicque omnes eius nomen reverebantur et timebant;

nullus erat viarum abscisor, nuilum peregrinis in via prestitum impedimentum; die noctuque hominibus secu-

rum iter erat et cum bonis et rebus suis in nenioribus velut in civitatibus aliquando transeuntes habitabant; tan-

taque erat Iranquilitas tantaque ferlilitas, tantaque eciam in omnibus terris Ecclesie pax ut Octaviani principis

tempora venisse crederes.


Generated on 2013-08-19 18:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

35 Hic ad armatam Boemie heresini extirpandam, que omnem pene Gel‘maniam timore perculsam tenebat, m

forti et potenti destinavit primo domnum H. cardinalem tituli sancti Eusebii. deinde domnum B. cardina-

manu

"An. — 22 foventi part. iust. Barb. in marg. — 36 primo-rare Barb. in marg.


522 MARTIN V.

lem Placentinum, postmodum vero domnum Iulianum cardinalem sancti Angeli, apostolice eedis legatum ; qui

pro tunc, non tamen culpa sua, sed ignavia pocius catholicorum, hereticorum potenciam et seviciam nimium per-

timescencium, parum profecit.

manu tangeret, et par magnum spacium cum eo' continuo christiane exhortando remaneret; quod certe grandis

et quod paucissimi, eciam privati, homines

pietate intrepide facere aggressus est. Cuius

10

15

20

25

30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-19 18:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
MARTIN V. ses

dimisit propterea publice divina sciam siccis oculis celebrare, sed quielo et placido, ut videbatur, animo omnem

misse solompnitatem explevit. Erat enim homo constantis et integri propositiy quique ad omnia adversa paratum

iam animum haberet.

Cum vero Deus statuisset post tot bene gesta domnum Martinum ad eternam vitam vocare, circiter finem

5 mensis februarii anni Domini MCGCXXX, ex apoplexia iam sumpto prandio infirinatus est, et nocte sequenti

paulo ante diem hic beatissimus et omni evo semper memorandus pontifex Deo animam reddidit, etatis sue, ut

ferebatur, anno LXIIP. Cuius quidem mors non modo populum Romanum sed universos Christi fideles magno

dolore confecit. Dimisit tamen Ecclesiam ab omni prorsus scismate liberam et ab omni strepitu bellorum in

felicissimo statu quietam 5 nec erat christianus princeps qui eam in summo honore et cultu pariter non haberet.

10 Corpus eius terre, ut ipse in vita mandaverat, in ecclesia Lateranensi sepultum est 1, ante capita apostolorum

Petri et Pauli ; ut quorum tenuerat semper memoriam et pro quorum semper honore pugnaverat, ipsi apud Deum

pro eo continuo fierent intercessores. Cessavitque episcopatus diebus X11.

NOTES EXPLICATIVES.

l. sepultus est] Le tombeau de Martin V, vaste dalle de bronze mocccxxxl ' nm xx FEBRVARII TEMPORVM SVORVM

avec l'image couchée du pontire en relief. se voit encore à l'an- FELICITAS. La dato y est conforme a notre manière de comp-

droit indiqué ici. On y lit l'inscription: MARTINVS ËP V - tendans le texteci-dessus, on indiquel’annéeüäo, suivant l'usage

SEDIT ANNOS xm ' MENSES lll ' DIES xu ' OBÏIT nunc de la curie, qui commençait l’année au 25 mars.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-19 18:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Generated on 2013-08-19 18:07 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
X

APPENDICES.

Je crois devoir joindre ici deux séries de vies des papes du xiv-xve siècle, qui, dans certains manuscrits, se

présentent comme des continuations du Liber pontificalis.

La première (Appendice 1) est empruntée au Vatz'canus 5623, du XVI° siècle. Les cinq premières notices, celles

de Benoit Xll, Clément Vl, Innocent Vl, Urbain V et Grégoire XI, sont inédites. Les autres, jusqu'à Martin V,

ont déjà paru dans les Scrz'plores de Muratori, t. III, partie 2, sous la rubrique ex cod. Vaticano. Le manuscrit

est très défectueux, très irrégulier dans son orthographe. J'ai supprimé constamment la diphtongue ae et rétabli

l’orthographe domnus pour demi/Lus, quand ce mot ne signifie pas seigneur de... Les bévues manifestes sont cor-

rigées tacitement; quand il peut y avoir un doute quelconque, la variante est notée.

La seconde série (Appendice [1), complètement inédite, va d'Urbain Vl à Pie Il. Je la publie d’après le Val-

lz'cellanus G 25, du xvi" siècle, en suivant le même système de correction que pour la série précédente, sauf que la

diphtongue ae a été maintenue partout, le manuscrit étant ici constant avec lui-même.

LIBBR PONTIFICALIS, t. II. 64


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-19 18:08 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Generated on 2013-08-19 18:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
m

i5

eo

BENEDIGTUS Xll, qui anno Domini MCCCXXXIIII‘, mensis decembris die llllvmortuo papa lohanne per Spiri-

tum sanctum in spatium duodecim dierum electus, postea in festo Natalis nomini sequentia consecratus. Item

lacobus Fornerius vocahatur; primo de ordine tlisterciensi fuit, de provintia Tholose natus. Tempore istius

Armenia’ destructa est per Sarracenos qui fuerunt super eam bene duobus aunis.

Anno Domini MCCCXXXVI, de mense augusti, serenissimus rex Hugo ierusalem et ciprisecundusamisit contra

Turcos xu galeas et pamphillasli xu armatas, quibus damnum maximum fecit ; multi fuerunt mortui ex eis. Et

anno sequenti, de mense iulii, misit aliam armatam xxi galearum et alia vasa quamplurag et ab ista armata

secunda mortuus est et captus dominus illorum 'l‘urcorum inter alios. Mortuus est papa predictus anno Domini

MCCCXLII, mensis augusti die V°.

GLEMENS sextus, natione //////// anno Domiui MGGCXLH, de mense maii, electus fuit et consecratus eodem

mense. Hic fuit monachus niger et abbas, et ad petitionem regis Francie factus est cardinalis. lste ordinavit

in consistorio anno eius Secundo, mensis ianuarii die vigesima septimay ut annus iubileus esset in quinquage-

simo anno sicut erat in centesimo, et dedit indulgentiam a pene et culpa quibuscumque ad expugnandumTurcos.

Et sarenissimus rex liugo secundus ierusalem et Gipri primus... armatam galearum suaruimsuper quas misitcapi-

taneum nobilem militem domnum Belliauum de Ybellino; et cum galeis Venetorum et llospilalariorum fecerunt

maximum damnum Turcis in quatuor mensibus. Et postea papa misit patriarcham constantinopolitanum cum qua-

tuor galeismbi domnus Martinus Zacharie fuit capitaneus adiunctis cum galeis Veuetorum et Hospitalariorum,

ubi capitaneus domnus Petrus zenietgaleis Cipri et llospitalis sancti lohannis ; et tantum fecerunt quod male erat

Turcis. Anno Domini MCGCXLV, de mense decembris-1 die XXVII, prelium magnum fuit. contra Turcos, et capto

castro Smirne per France5 fugati sunty et occisi bene sunt sexcentum Turci. Sed posthec acta, in quadam ecclesia

prope dum patriarcha celebraret, venerunt ipsi Turci et occiderunt patriarcham Domuus Martinus Zacharie,

domnus Petrus Zeni, decollati fuerunt et eorum capita portaverunt Turci et combusserunt apud galeas Cipri.

VAR. — i Mcccxxx - 4 Germania — to v1] septimus — ik primusl aliquid deesse videtur - zo Smirue] Sinurre

NOTES EXPLICATI nam

biographe porte beaucoup d'intérêt a l'histoire de ces régions.

3. secundus] ungues rv de Chypre, mais n de Jérusalem et

Ghypre.

4. pamphillas] Espèce de navires.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

l. En réalité. Benoit xu fut élu le 20 décembre last et cou-

runné le s janvier nea ll mourut le 25 avril me Toutes les da-

tes données ici sont inexactes.

e Armenia] Je corrige ici le manuscrit qui porte Germam‘a ;

il s'agit évidemment du royaume arménien de Cilicie: le


Generated on 2013-08-19 18:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
528 APP. I. — INNOCENT VI, URBAIN V, GBÉGOIBE XI.

Post illud martirium domnus papa predictus predicavit crucem contra Turcos et populus infinitus contra eos

venit

INNOCENTIUS sextus, natione Lemovicensis, olim summus penitentiarius, fuit electus anno homini MCCCLII,

die XVlIl mensis decembris Tempore huius ecclesia Romana... suum regem dominum etiam temporalem in

partibus ltalie acquirere incepit per divinam gmliam, propter industriam ac sagacitatem domni Egidii de His- s

pania, per dictum domnum papam de Avinione ad partes ltalie pro recuperanda terras Ecclesie in suum legatum

et vicarium transmissi, qui tunc erat presbiter cardinalis.

URBANUS quintus electus fuit in Avinione, anno Domini MCCGLXII, die XIII’ mensis septembrisyque fuit dies

Martis, ipso tunc existante abbate Sancti victor-is de Marsilia, et erat missus ad partes ltalie pro ecclesia Romana.

Tempore islius multum crevit nomen licclesie in ltalie partibus1 domno Egidio de llispania legato existante, 10

eo quod quidam miles domnus Thomas de Obicis de Luca, capitaneus Ecclesie per prelatum legatum factus,

in tribus millibus equitum pugnavit cum domno lohanne Acuto Anglico, tunc inimico Ecclesie, habente vn

millia equitum, in campo Arètino, prope civilalem, et cepit dictum domnum lohannem capitaneum et omnes

gentes suas et equos ita ut nullus evasit. Quam ob rem omnes terre Ecclesie se dederunt et miserunt claves

cardinali prediclo, qui in Bononia morabatur. ts

lste etiam papa gratia divina venit Romam, el ibidem capita beatorum apostolorum Petri et Paulimulto tempore

occultata per ipsum inventa sunt. Sed antequam Romain pergeret, in porlu corneli cum gaudio ingenti applicuite

et ibidem domnus ligidius de liispania qui terras predictas cum magna iustitia et pace gubernaverat. ipsas

terras et omnia fortilicia libere eidem domno pape primitus pedis osculo facto assignavitv et tunc cessavit legatio

dicti domni Egidii. lioc fuit de mense iunii anno homini MCCCLXVII. Qui domnus Egidius de mense augusti 2o

tunc proxime sequenlis decessit viterbii in Bel Repose, et suum corpus fuit portatum cum magno honore Assi-

si’um, et in ecclesia sancti Francisci, que ecclesia est apud Fratres Minores, honoritice in capella propria ipsius

domni Egidii extitit tumulatum.

iste papa rediens in Avinionem decessit Marsilie anno homini McccLxx.

GREGORIUS undecimus electus fuit anno homini McccLxx, de mense decembris. Tempore electionis istius 95

Ecclesia multum exaltaverat in dominando et quasi omnia melius sibi prosperabanturg sed per extorsiones illicitas

et mala regimina prelatorum et aliorum rectorum. et quia negatum est aliquandiu slare, exorta discordia inter

dictos prelatos et comune Plorentie. et facta per dictum comune liga cum multis tirannis exosis dicte Ecclesie

et cum Tuscia et seminatis zizaniis inter populos terrarum Ecclesie, et ostensa dictis populis luna pro sole, cum

eis omnia nova placerent et mala fierent semina pro ipsis populis, cum tanta mala et pericula eis successerunt 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tiam — t suum etc] lacus dcsperatus — i7 porta — 20 MCCCLXV — 28 terrenis

NOTES EXPLICATIVES.

1. die XIIIsepL] Le ta septembre isse était bien un mardi; mais le te septembrn; l'élection n’eut lleu que le 28 octobre, un ven-

ce n'est pes ce jour-là qu'Urbain V fut élu. Innocent vl moui-ut dredi.


Generated on 2013-08-19 18:27 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
APP. I. — URBAIN VI. sse

que numquam in ipsis terris fuere similiaq predicta ecclesia omnes suas dictas terras et fortilicia perdidit. Pre-

dictus vero papa tempore maioris rebellionis venit ltomamget volendo omnia sedare et pacem cuminimicis facere,

' sicut Deo placuit, dum ista ducebantur ad finem, decessit anno Domini MCCCLXXVlll, de mense martii.

URBANUS sextus, natione Pieapolitanusl dum esset archiepiscopus de Barro, electus fuit Home anno Domini

s MCCCLXXVlll, de mense‘ mnrtii, et sedit annis Xl mensibus Vl. Tempore vero electionis istius, Romani vene-

runt armati ad sanctum Petrum, quorum oiiiciales erant Bandereuses, et cardinalibus in conclavi existentibus

papam Romanum petierunt vel ltalicum. cardinales vero simulaverunt cardinalem Sancti Petri liomanum eligere,

et demum canonice procedentes dictum arcbiepiscopum bar-ensem concorditer in papam elegerunt et per mun-

dum regibus omnibus christianis litteras manibus ipsorum de vera electione destinarunt. Post vero coronationem

m dicti Urbaui qui nimis severus videbatur in correctione simonie et lascivii, simulantes fugere aerem grossum

in estute, cardinales Anagniam in campania iverunt, demum ad civitatem Fundanam de consensu lobanne regina

antique de neapoli cardinalem Sebennensem in antipapam elegerunt, qui vocatus est clemens septimus

Papa vero llrbanus hec sentiens, cum cardinali Sancti Petri predicto qui remanserat primam ordinationem fecit

et creavit cardinalesg demum reginam antedictam regno privavit et substituit carolum de Pace regem Neapolis.

ts Qui carolus rex primo antipapa fugato in Proviutiain, cum paucis gentibus XL lanceorum Neapolim intravit et

dictam reginam obsessam in castro Novo post aliquot menses captivavit cum mille quingentis lanceis1 ibidemque

mortua est. Demum post captam reginam domnum octonem de Bruuswich, mat-itum dicte regine, inter Neapolim

et castrum sancti liermi 2 captivavit cum mille quiugentis lanceis. lloc nuntiato pape Urhano1 ipse post aliquos annos

Neapolim venit, ubi orta est discordia inter Urbanum papam et dictum regem Carolum, propter nepotem dicti

20 urbani1 quem dominum Cupuanum facere voluit. captivavit ergo rex dictum domnum papam aliquibus diebus.pau-

cis servitoribus sibi dimissis ; et laeta reconciliatione.postpaucos menses domnus papa ivit Piacentiamu Ruczenum

simulans iudignutionem, et ibi fecit processum contra dictum regem. Qui rex liec sentiens cum magnis gentibus

papam in dicto Ruzeuo obsedit per plures meuses, et in dicta obsidione domnus papa vu cardinales qui conspi-

rarunt contra eum cepit. ad tormentum posuit et carceravit. Et ibi etiam domnus papa secundam ordinationem

25 cardinalium fecity et facta ordinatione domnus Pnaymondus de Blasio, filius comitis Nolani qui postea erat princeps

Tarenti, vocatus a domno papa licet esset eius inimicusy accepto pretio dictum domnum papam de obsidione

libe'ravit, et eum cum cardinalibus liberum ad terram maritimam duxit. Deinde domnus papa cum omnibus

suis cum galeis lanueusium ianuam venit. et eum lauuenses houoriflce receperunt. lbi V cardinales captivos

duobus relaxatis occulte intei-fici fecit ; ibidem per annum et ultra remansit. Dernum dictus domnus papa Lucam

30 venit et ibi mensibus sex stetit ; et deinde Perusium ivit et aliquibus mensibus stetit. Postmodum fingens se ire
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

VAR. —- z sedere — 3 sic —— McccLxxvu - 7 vel om. - 13 predicti -— 20 quem] qui et —— dictum] dia-5

NOTES EXPLICATIVES .

l. de nu-nsc marlii] L'élection eut lieu. en réalité. le tft avril. lendemain. Elle fut assassinée par ordre du vainqueur, non aua-

2. castrum s..llermi] Le château Snint-Elma. — Il y a ici quel- ples. mais a Muro, l'année suivante.

ques inexactitudes. La bataille ou Ollmn de Brunswick fut fuit 3. Piaccnlz’am Buczenum] Je ne vols pas d'ou vient cette étrange

prisonnier eut. lieu le 25 août insit la. reine ue se rendit que le leçon. Il est sur qu’il s'agit ici de la ville de Nocera.
Generated on 2013-08-19 18:27 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
530 APP. l. —- nomi-nou 1x.

Bomam versus Gampaniam ivitl volens iterum ire Neapolim. Et dum esset in Ferentjno, pro samon consilio

Romam petiit, ubi a Romanis honorifice susceptus est, nec ultra inde recessit.

Rornani qui per llanderenses regebantur sibi sepe molesti et infesti erant, et pluries iverunt ad palatium ,

armati ut eum caperent, sed maiestate territi abstinuerunt.

Tempore eiusdem pape domnus carolus rex Neapolitanus vocatus a baronibus Ungarie contra voluntatem

regine antique Ungarie Ungariam petiit et ibi coronam regni accepit. Post paucos vero dies conspiratione an-

tedicte regine1 comitum et aliorum plurium, per quendam Ungarium in publico parlamento ense in capite

vulneratus est; nec fuit vulnus ad mortem, sed ductus ad quamdam turrim sive locum fortem sub simulatione

liberationisy post aliquos dies veneno extinctus est et insepultus remansit, quia adhuc excommunicatus erat per

dictum domnum Urbanum papam, et in ecclesia in capsa aliqua positus est ut ab omnibus publice videatur.

Obedientes fuerunt domno pape urbano ltalia, Alamania, Anglia, Ungaria, lSoemia1 Polcnia, Sicilia et Portuga-

lia ; fuerunt scismatici cum antipapa Francia, Hyspania, Aragonia etrex Castelle. De mense octobris idem domnus

papa llrbanus vita est functus et sepultus in basilica sancti Petri in concha marmorea que post eius obitum

constructa est per domnum Mnrtinum Brochanum, consanguineum, cardinalem et camerarium eiusdem pape

Urhani.

BONIFACIUS 1X, natione Neapolitanus, nobilis de Thomacellis, factus papa annol llomini Mcccxc, sedit annis

Xllll,mensibus 1X. Hic tempore Urbani pape venit Romain g quem dictus Urbanus primo fecit acolitum. deinde

diaconum cardinalem sancti Georgii ad Velum aureum, et in Luoa fecit eum presbiterum catdinalem tituli

sancte Anastasie. Deinde incurrit indignationem, et nisi dictus llrbanus morte preventus esset, eum ('apello

privasset. Hic quinque annos vixit sine aliqua prosperitate ; Viterbium perdidit quod tenebat. Hic in prima sui

ordinatione quinque cardinales fecit et duobus ab Ul‘bano predecessore suo capello privatis capellum restituiL

Hic multum molestatus fuit a Romanis; nam plures llanderenses cum populo armalo ad palatium venerunt et de

camera paramenti pape canonicos sancti Petri violenter traxerunt, qui in venditione basilice sancti Petri consen-

tire nolebant. Papa demum vocatus a nobilibus ivit Perusiam et ibi sedit per annum. Sed facta concordia per eum

inter nobiles regentes et Piaspantes exititios ambas partes pacificavit. Sed Raspantes fide mentita contra nobiles

surrexerunt, ex quibus una die Lxxx sunt interfectL ceteri vero fugati. Nocle sequenti Bonifucius papa cum car-

dinalibus Assisium fugit; demum Romani legati cum aliqua subventione peccunie Romam papam reduxerunt;

ibi a Romanis honorifice susceptus est.

Hic papa ad recuperandum terras Ecclesie multas peccuniarum summas procuravit. Nam anno suo primo

iubilei ex olfertorio et multis indulgentiis multa millia peccuniarum accepiL Demum nullam promotionem prela-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

torum fecit quin primo peccuniam caperetg deinde quia videbatur inhonestum, constitutionem fecit ut prelati

VAR. — i concilio- io ecclesia <et>

— M Sicilia] Cicilia Cecilia — 18 Gregorii — at capello privatis om. —- 25 exitios -—

26 una om.

NOTES EXPLICATIVES .

t. Boniface lx fut élu le 2 novembre isse et consacré le H du même mois.


Generated on 2013-08-19 18:29 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

i0

eo

se
APP. 1'. — INNOCENT VII. fiat

i5

eo

30

promoveudi primos fructus beneticiorum primo solverent, et sic Alamaniam, Angliam et alias provincias obe-

dieutes pro maiori parte peccunia vacuaviL Finaliter beneficia minora iu Alamania secundo et tertio in paucis

diebus pro peccuniis deditg ex qua re prelatiAnglie ut beneficia minora a papa non impetrarentur constitutionem

fecerunt Dictus papa non signavit supplicationem quin ad minus ducatum reciperet. Multum ditavit omnes con-

sanguineos suos et maxime matrem et fratres Ptegnum Apulie restituit Ladislao, filio regis Caroli per Urbanum

predecessorem suum privati. Coronavit dictum Ladislaum, qui solum civitatem Gaietanam tenebat, manu cardi-

nalis Plorentini quem Gaietam legatum cum gentibus armorum misit1 recuperavit civitatem Neapolitanam, et

in pluribus annis subsidio peccuniarum dicti pape idem Ladislaus quasi omnes provincias regni recuperavit et

adversarium convertit in fugam Demum idem Ladislaus subventione predicti Bonifacii pape vocatus ab Ungaria

ivit in Sclavoniam et accepita legato misso dicto cardinali Florentino. Demum tractatus de rebellione in regno

Neapolitano detectus est g ex qua re rex dimissa Sclavonia in Apuliam rediit et captivatis pluribus comitibus et

dominis dominum Sancti Severini violenter interfecit. Deinde rex ad exterminium omnium dominorum regni

Neapolilani convertit animum, et mullos expulit et destruxit ; convertit etiam animum ad habendam omnia

fortilitia regni et etiam prelatorum et gravia onera peccuniarum omnibus subditis imposuit et extorsiL

Bonifacius papa predictus babuithostem magnum ducem Mediolanensem de domo. Vicecomilum, filium domni

Galleacii et nepotem domui Barnabonis, qui dux totam Lombardiam occupavit, et magnam partem de terris Eccle-

sie, Perusium et Bononiam. Dictus domnus papa post obitum prefati ducis Bononiam, Perusium et omnes terras

Ecclesie integre recuperavit ; finaliter Bomam et Campaniam sub dominio suo subiugavit, et tota ltalia eum

timebat Leodienses tempore huius Bonii‘acii se levarunt in neutralitate conversi. Dictus Bonifacius obiit in fine

septembris et sepultus est in basilica sancti Petri, in capella beatorum Petri et Pauli. Dictus Bonii‘acius fecit etiam

secundum promotionem, cardinalem Aquilegensemx tituli sancte Gecilie, et cardinalem sancti liustachii1 quem

contra filium ducis predicti legatum misit et recuperavit Bononiam obsidione : et pluribus annis cardinalis sancti

Eustachii antedictus Bononiam tenuit, Faventiam et Forlivum.

Anno quinto Bonifacii mortuus est antipapa dictus clemens vn et factus est antipapa Petrus de Luna anticar-

" dinalis, vocatus benedictus XIH, qui misit legatos suos anno ultimo Bonifacii, eum de cessione requirens ; sed

Bonii‘acius de cessione non contentus proximis diebus decessity et ambassiatores antipape post decessum Sonifacii

recedeutes in castro Sancti Angeli captivati sunt et castellano quinque millia florenorum pro redemptione dede-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ruut.

INNOCENTIUS vni natione Sulmontinus, factus papa anno Domini MCCGGIIII, die xvu octobris, sedit annis

Hic tempore Urbani pape VI factus est clericus camere ; demum factus in Anglia collector annis x,

rbanus fecit eum archiepiscopum Bavennantem, deinde episcopum Bononiensem.

duobus.

reversus estin italiam et idem U


Generated on 2013-08-19 18:29 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

reservato sibi archiepiscopatu in commendam Post obitum llrbani pape remansit vicecamerarius et ad custodiam

conclavis- et cum electus fuit Bonifacius 1X, in prima promotione fecit eum cardinalem Bononiensem, tituli

sancte crucis in ierusalem Hic innocentius dum cardinalis esset fuit magne reputationis, moribus et scientia

VAR. —— 7 quem] in — Iegatum] Lesuum — M redit — m ad] de - 33 cum clavis


532 APP. I. — INNOCENT Vil.

fulgens, dilectus a dominis temporalibus et cortesanis, et maxime a Bonifacio papa qui ei omnia gravia committe-

bat; et iinaliter Bonifacius papa calculi infirmitate gravatus consistorium sibi commisit publicum et omnem potes-

tatem causarum. Hic innocentius quotidie in cardinalatu celebravit, ieiunium et elemosinas et multa bona fecit

Hic etiam in cardinalatu nepotem suum manu Bonifacii predecessoris sui in archiepiscopatu liavennatensi promo-

vit. Hic tante reputationis fuit in minoribus quod a principibus populi et cortesanis futurus papa diceretur

et optabatur.

Factus papa Romam rebellem et turbatamftj repperit tempore obitus predecessoris sui, et fuit principium mul-

tarum tribulationum toto tempore sui papatus. Supervenit etiam rex Ladislaus sub simulatione paciticandi papam

cum Romauis. sed oppositum fecit. Nam papa suscepit inimicum pro hospite in palatio et in burgo Sancti Petri

gentes suas, primo licentiato Muscarda stipendiario suo cum gentibus suis ut rediret Vilerbium. Deind'e rex honeste

papam captivavit et compulit eum dare sibi in vicariatu Campaniam et Marilimam, quod et ipse fecit Deinde

rex petita licentia a papa recessit, et faciens iter per pontem Mol1em,. simulans ire Neapolim, intravit urbem

per pontem ad portam de Populo. Fecit ibi unum militem qui vocatus est miles Libertatisg animavit partem Colum-

nensium qui regebant et tenebant capitolium ut perseverarent contra papam ; deinde recessit.

Demum dicti regentes nimium infesti pape fueruntg mane et sero papam impetitionibus et multis inhonestis

molestabant ; capitula petebant a papa et obtenta non obscrvabantq et que faciebant de sero.de mane revocabantg

quilibet petebat suum consanguineum cardinalem. Et deductis hinc inde negociis barre levate sunt et pax facta

est. Papa deinde accepit coronam; et iterum tumultus et infcstatio Bomanorum secuta est per plures menses.

Deinde papa fecit creationem cardinalium numero Xi, ex quibus fecit quinque Romanos, unum de Ursinis, unum

de Columna, et tres de populo, placare credens liomanos ; sed exinde facti sunt infestiores. Nam tractarunt eum

capere, et primo expugnaverunt pontem Mollemg sed primo impetu repulsi sunt. Demum ordinaverunt naves et

funes ad transeundum Tiberim ut nocte cuperent papamgsed Deus omnipotens non permisiL Nam Ludovicus

nepos suus qui cum Muscarda et multis gentibus in succursum pape venerant. videns insidias, Xi maioris regi-

minis llomanorum qui a papa recesserunt et eum ditidaverant in burgo Sancti Petri prope sanctum spiritum vi

cepitg ductis deinde in palatio llospitalis omnes manu mactavit propria et per fenestras proiecit.

Papa hec sentiens, timens Romanes, rebus omnibus mobiiibus dimissis. die VI augusti1 XXII hora, cum omni-

bus cardinalibus et magna parte cortesanorum fugam petiit et viterbium ivit. Deinde gentes regis Ladislai

intrantes per pontem Sancti Angeli, quod castrum ad instantiam regis tenebatun per illos de regione Pontis

derobate et expulse fuerunt Ex qua re populus liomanus timens derobationem insurrexit contra regem et expulit

partem regentium. Miserunt ad domnum papam pro succursu, qui statim misit eis gentes multas, Paulo de
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Ursinis et Muscarda capitaneis, qui primo impetu lohannem de Columna adhuc in palatio apostolica existentem

expulerunt.pluribus ex suis captivatis. Deinde Romani obsederunt et castrum Sancti Angeli gmiserunt pro papa et

plenum dominium dederunt, clavibus portarum amissis. Deinde papa post. sex menses Romam rediit cum tanto

honore et gaudio liomanorum quod de simili letitie memoria non existiL

Papa deinde castrum Sancti Angeli oppugnavit, in obsidione perseveravit; deinde castrum Leonis de Sabellis

oppugnavity vi cepit et diruit. Re: multis gentibus campaniam et Maritimam munivit, et post processum et
Generated on 2013-08-19 18:29 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VAR. — i qui ci] cui - 7 turbatam conieci : Britaniam cod. -— lo ut] et

1o

is

25

30

35
APP. 1. — GREGOIRE XII. eae

l0

iii

20

iii

privationem regni quam papa publicavit, pacem petiit. licet ficlam. castrum Sancti Angeli quod in extremis

victualium laborabat restituit, multa Ludovico et Paulo predictis promisit existentibus Neapolim, que postea non

observavit.

Papa in creatione cardinalium nepotem suum archiepiscopum Bavennatem tituli sancte crucis in ierusalem

cardinalem et Ludovicum predictum Marchie marchionem fecit, et domnum Leonardum de Sulmonia camera-

rium Ecclesie fecit. iste camerarius ita exosus curie factus est, avaritia, ebrietate et aliis vitiis notatus, utfamam

lnnocentii preteritam detraxeriL et in fine non minus innocentius quam camerarius exosus fuit. Mortuus est

innocentius sexta die novembris et sepultus est in basilica sancti Petri1 in capella beatorum apostolorum Petri et

Pauli. innocentius ante assumptionem suam simul cum aliis cardinalibus cum procurare unionem usque ad cessio-

nem promisisset1 legati regis Prancie et studii Parisiensis ad eum in Viterhio pro unione venerunt; eos verbis

et bullis satis contentos remisit, sed morte preventus Ecclesiam dimisit in scismate, non sine sui infamia.

GBEGOBIUS duodecimus, natione "enetus, de Corariis, primo Angelus vocatus, factus papa anno Domini

MCCCCVI, de mense decembris. Hic tempore Bonifacii noni erat episcopus castelle in venetiis. Tantum domi-

nium Venetiarum eum odio habuit quod diu procuravit de episcopatu privari Et quia innocentius septimus, dum

esset cardinalis Bononiensis, credens eum virum esse bonum, institit tantum cum Bonifacio predicto, qui eum

privare volebat ad instantiam Venetorum, quod eum transtulit ad patriarchatum Constantinopolitanum. Demum

procul-ante innocentio episcopatum de Mgroponte habuit in commendam. Deinde venit Romam ; sepe domnum

innocentium tunc cardinalem frequentabats et dictus innocentius eum honorifice recipiebat et commendabaL

Pluries procuravit ut Bonifacius eum in cardinalem assumeretg quod omnino recusaviL imo odio eum habuit et

quendam equum album quem equitabat recipi sibi fecit. Mortuo Bonifacio, innocentius adhuc cardinalis ut

dictus patriarcha constantinopolitanus in conclavi eligeretur effecit innocentius factus papa fecit eum refe-

rendarium assistentem et socium in palatiog post paucos menses in Marchia eum rectorem misit; demum

una cum aliis promotis fecit eum tituli sancti Marci presbiterum cardinalem, deinde legationem in dicta Marchia

dediL Pactus legatus quoddam castrum in Marchia expugnavitt ubi sua culpa quadraginta homines interfecti

sunt. Deinde revocatus ab innocentio venit Romam. videbatur homo sanctissime vile, homo statura magnus,

sed ila macer et squalidus et senex erat quod solum spiritus cum ossibus et pelle apparebatg magister in theolo-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

gia, et sepe in sermonibus publicis delectabatur

Mortuo innocentio cardinales existentes in conclavi de delendo scismate omnes pariter promiserunty iurarunt

simul et voverunt ut si quis eorum esset papagzinfra duos menses legatos ad antipapam mitteret pro unione fienda

et quantotius cum eodem conveniri posset papatum resignaret, et infra quindecim menses omnia solicite faceret

ad fiendam unionem, et a promissis numquam absolvi peteret De hiis facta sunt publica instrumenta Factus papa

et post paucos dies coronatns, fecit primum publicum consistorium, ubi sermonem difl‘usum fecit et contenta in
Generated on 2013-08-19 18:30 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

instrumenta in eodem sermone ore proprio, alta voce, iterum de novo omnipotenti Deo sponte promisit, iuravit

et vovit et insirumentum predictum in eodem consistorio statui, legi et publicari fecit. Qua ex re tantum gau-

î.

vu -- 7 detraxit - 8 sextus - 15 instituit — as de om. - scisma - intrarunt - 29 noverunt

Lmsn PONTIFIGALIS, LIL es


534 APP. I. — GRÉGOIRE XII.

dium fuit, ut curia, cortesani et omnes qui audierunt, ceperunt exullare, et post paucos menses pacem et unionem

in Ecclesia Dei videre crediderunt, et omnes dignis laudibus eum extollebant ad celum.

Post vero paucos dies nepotem domnum Antonium cum consocio ad antipapam mittere deliberavity recusato

primo Malatesta de Pensauro qui personaliter suis expensis cum quadraginta equis iturus obtulitg tard avit etiam

legalionem mittere ad diem ultimum duorum mensiumy que res quod eum de promissis peniteret magnam suspi-

tionem dederunt quamplurimis. interim Ladislaus rex ad papam legationem misit, secum, ut apparuit postea,

onfirmavit, et ab unione fienda omnino animum revocavit, unde seva persecutio in prelatos obedientes facta

est. Bex omnia fortilitia et maiorem partem fructuum prelatorum accepit in Regno, papa vero communia ser-

vitia, nova, antiqua et autiquissima1 ut prelati solverent in brevibus mensibus sub poena privationis mandavit g

et qui prelati longo tempore guerrarum nimis depauperati erant, querellas lamentabiles proposuerunt et omnes m

impotentiam ostenderunt in puhlicum. Papa vero magis seviens in prelatos ; qui neque misericordia neque caritate

reperta1 amicos, consanguineos gravure, argentum sacrum ecclesiarum et paramenta vendere ut illa redimerent

compulsi sunt. Ex qua re papa multam peccuniam oxtorsity cum qua splendide et opulenter cum magna familia

sua et nepotum comitiva in palatio vixit. Plus in zucaro consumebat quam sui predecessores in victu et vestitu.

Post paucos menses sui seculares nepotes in omnes lascivias sunt conversi et pompam equorum et magne familia, ita

in quorum victum peccunias thesauri et fructus consignaviL

Hic papa etiam animum in nimiam ingratitudinem convertit g immemor predecessoris sui beneficiorum, fami-

liam dicti predecessoris et nepotem ex nimia paupertate exire curiam compulit ; Ludovicum, alium nepolem,

officio Marchie privavitg camerariumy licet suis demeritis exosus cardinalibus et toti curie essetv in paucis diebus

post sui assumptionem animose privavit et domno Antonio predicte nepoti suo coutulit, ceteram familiam de 20

officiis et palatio privavit et expulit

Papa cum audivit nepotem acceptasse Saoniam de obedientia antipape pro loco communi, ostendit dis plicentiamg

sed nepos reversus est cum galeis Ianuensium, fecit sermonem in publico et dixit quod pro meliori locum Saonie

acceptaverat et in secreto pape diceret Papa nepotem libenter audivit, et post paucos dies eum camerarium

fecit. Papa recepit ambasciatores lanuensiumy qui civitatem et omnem eorum potentiam obtulerunt Papa accep- as

tavit et eos remisit. Papa habens suspectum castellanum Sancti Angeli mutavit et alium nomine suo substituit.

Post hoc gentes regis Ladislai, barones et exititii Romani per portam sancti Laurentii nocte intraverunty sed

per Paulum de llrsinis repulsi sunt, et ioannes de Columna et domnus Nicolaus de Columna, iacobus de Nepis,

miles Libertatis1 lticardus de Sanguineis, isti postea in Capitolio decapitati sunt et multi alii exititii Romani capti
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

sunta Paulo. Papa sentiens, timorem simulans, nocte ad castrum Sancti Angeli confugit. Demum Paulus de 30

Ursinis predictos captivos pecunia relaxavit

Deinde legati regis Francie et antipape Romam venerunt, et capitula de loco electo firmando et tempore porta-

verunt. Papa aliqua capitula acceptavit et aliqua recusavit Papa vexatione Pauli predioti, qui petebat stipendium

de mense augusti recedens de Boma ivit Viterbium, deinde Senas, ubi residentiam fecit Et iterum antipape et

re i‘ Franc" ' i . . ..
Generated on 2013-08-19 18:30 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

g s ie legati Senas veneruntyammando papam per multos sermones ut ad umonem ven1ret. Papa vero plures 3:1

VAR.— 5 querens quod cum promissis - 6 quamplurimi

_ 35 annunciando — m de PauPerlnle - M qui om. —23 reversurus - 27,29 exerciti


APP. I. - URËGOIRE x11. 535

menses deduxit exceptionibusg tinaliter locum Soane tanquam suspectum omnino recusaviL llemumtractatum

fuit de Luca et Petra Sancta, et firmavit ire sanctam Petram, antipapa ad Portuin Veneris. Papa volebat fertili-

cia Petre Sancte et aliqua fortilicia Lucana, et plures menses deducti sunt in altercatione cum domino Lucano.

Hec gesta sunt anno primo dicti pape.

o Postmodum vero ambasciatores venetiarum Senis supervenerunt, animantes papam ad unionem et ad iter.

Etiam ambassiatores regis Fraucie, antipape et domini Lucani, ut papa moveret ad iter sollicitis studiis procura-

hant. Papa quasi duos menses anni secundi tali altercatione consumpsit ; linaliter in fine ianuarii de Senis rece-

dens Lucam iviL Demum cardinales ambassiatores Francie et antipape ac ambasciatores venetorum et Floren-

tinorum diebus singulis ut papa se antipape iungeret sollicitabant. Hii amhasciatores currebant pro tanto bono

10 de papa ad antipapam et de antipapa ad papam, non parcentes‘laboribus et expensis. Erat autem cum collegio anti-

papa Sarezana. Papa simili modo ut Senis plures menses altercatione consumpsit, ac tandem ambassiatores anti-

o pape cum papa convenerunt ; petitiones et relationes fiebant in publico. nec stabatur verbis hinc inde1 nisi dicta

darentur in scriptis g multa loca pro conventione nominata sunt, Petra Sancta, Laventia, Morone, Portus Liburni

et civitas Pisarum. cardinales et ambassiatores omni cumulo laborum non lariabantur1 papam rogabant1 infes-

15 bant, sollicitabant et molestabanti horis congruis et incongruis1 in publico et in privato. in palatio et in ecclesia

Curia tota et cortesani in animo torquebantulu depauperabantun et spes que dilferebatur eos affligebat. Et ad

tantum veneruntquod quidam sermocinator Lucanus in ecclesia in celebratione missarum, papam honeste et demum

ardue de periurio, fide mentita et voto fracto redarguit. Papa hoc tantum molestum habuit quod post missam

ipsum sermocinatorem carceravita alimenta pluribus diebus prohibuit, excepto modico pane et aqua. lioc nimium

20 turbavit cul'iam, et nisi dominus Lucanus suis precibus mixtis suum civem Iiberas'sel, tenebatur quod idem

sermocinator vitam in carceribus finisset.

Papa simulatione et altercatione tot menses ita consumpsitv quod rex Ladislausl ut papa desiderabaty Bomam

ohsedit, populus Romanus ad defensionem populi et gentium armorum post paucos dies Romam regi tradidit.

intravit rex per portam sancti Pauli et ivit per Transtiberim ad palatium pape et ibidem residentiam fecit. Papa

25 hoc sibi denunciato per nepotem primo, qui in Viterbio eraL demum per plures alios, assumpsit animum et verba

mutavit, iicentiavit ambasciatores antipape ne de cetero de unione loquerenturg cardinalibus sub pena eis infe-

renda mandavit ne ad aliquem locum privatum cum ambassiatoribus antipape per se concilia facerenL Demum

in medio ouadragesime papa ad novos cardinales faciendos convertit animum. cardinales vero diem pretixam

prescientes, ad palatium et consistorium ire recusarunt. Papa exiens ad consistorium nullum cardinalium invenit,

30 et sciens causam, cardinales rogavit per alium ut solum in nepotem consentirent. Qui omnino recusarunt. Sed
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

facta reconciliatione, papa promisit in illa Quadragesima de novis cardinalibus non tractare Deinde cardinales

palatium frequentarunL Post octavam Pasche, papa, simulans aliam promotionem facere, consistorium fecitg et

cum incepisset novos cardinales pronunciat-el omnes de collegio pariter surrexerunt1 et turbati de consistorio

recesseruntg et reperierunt portam clausam cum magna custodia Sed post parum per portam palatii exive-

35 runt, familia pape et cardinalium tumultuante. Papa post paucos dies, quarta feria, vocatis prelatis curie sine car-

dinalibus, cardinales novos pronunciavit quatuor.


Generated on 2013-08-19 18:30 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VAR. — i exemplionibus -- 2 ire] ne —- 9 Hmi — m et anle exp. om. — l2 venerunt <quod> — l3 Caventia, Motione -- 17

Lucan — 34 per om.


536 APP. I. — ALEXANDRE V. JEAN XXIIL

Antiqui vero cardinales turhati, consilio habito, deliberaverunt discedere; et secunda die post dictam crea-

tionem, cardinalis Leodiensis simulato habitu portam Lucanam exiens, ad castrum Librefacte Pisani territorii

hora tertiarum applicuit. Paulus, nepos pape, hoc sentiens. cum suis armigeris familiam que postea cardinalem

sequebatur persecutus est ; aliquos derobavit in territorio Lîbrefacte, et domum cardinalis in Luca etiam dem-

bavit. Sentiens hec Lucanus dominus quod in territorio Pisano derobatusfuerat1 Plorentinos timuit et ea Vl die fa- 5

miliam dicti nepotis captivavit. Eadem die vl alii de collegio cardinales ad dominum Lucanum iverunLet obtenta

licentia et salvuconducto, cum equis, familia et rebus, de Luca recederunt, ad castrum Librefacte venerunt.

et die sequenti xu maii.l omnes VII cum honore .Pisis recepti sunt. Die XIII, duo alii etiam recedentes de Luca

Pisas venernntv exceptis tribus qui ex infirmitate in Luca manserunt.

Papa vero istis non obstantibus. die XIll maii in consister-i0 sermonem cum lacrimis fecit et capellos novis l0

cardinalibus tradidit. Sed cardinales antiqui qui remanseruntnumquam consenserunt nec ad palatium iverunt de

cetero llec gesta sunt per domnum papam anno Il mense llI. Eodem tempore visa sunt prodigia in Tuscia; .

nam in oppido Pisce Luoane diocesis natus est puer habens caput asini et cum uno oculo.

Deinde papa recessit dc Luca et ivit Senns et ibi alios plures cardinales creaviL llsto medio cardinales Petri de

Luna qui erat in civitate Saonensi simulato modo quod vellent tractare concordiam cum domnis cardinalibus qui i5

recesseranta Gregorio, ambe partes venerunt ad castrum Libumi, quod est portus Pisarum, et ibi tractarunt de

novo concilio generali celebrandov quod postea in dicta civitate Pisarum celebratum fuit. Duravit mensibus novem.

lsto medio Gregorius papa ivit Ariminum. Et finaliter concilium generaley in quo interfuit et se univit Sallicana

natiol dictum Gregorium privavit et Petrum de Lune, de papatu contendentes; et creatus fuit Alexander papa

quintus ‘10

ALEXANDER papa quintus, natione Grecus, de insula Cretensi, cuius genealogiam ignoravi, electus anno Domini

MCCCCVH], fuit frater minor, magister in theologica in qua libros composuits et fuit primo vocatus magister

Petrus de Candia, episcopus vicentinusy demum episcopus Novariensis, deinde archiepiscopus Mediolanensisy et

deinde cardinalis appellatus et creatus per innocentium VII. iste recedens de Pisis ivit Pistorium, deinde

Bononiam, et sedit mensibus 1x. Bononie defunctus et sepultus est in ecclesia Fratrum Minorum. '35

romans xxllLnatione Neapolitanus, de domo de Cossa, fuit electus anno Domini MCCCCX ; cubioularius Boni-

fatii 1X pape, qui fecit eum cardinalem sancti Eustachii, deinde legatum Bononiensem; ibidem factus papa

die xxm i mensis maii Mccccx, et stetit ibidem mensibus 1x, deinde per tractatum ad ecclesiam rediit.

Idem loannes ltome existens cardinales XI creavit. item Rome continuavit concilium Pisanum secundum

decretum ‘3 in capite trium annorumg per armigeros suos impedivit prelatos in stratis ne ad concilium haberent 3Ü
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tutum accessumg et cum in sessione aliqua proponebantur contra pape voluntatem, statim surgebat cardinalis

VAR. - 3 Paulusj papa — familia - 5 en] ex — 26 MCCCIX

NOTES EXPLICATIVES .

4. Jean XXIII, élu le n mai me fut couronné le 25. Il 515- 2. in capite trium annorum] (le décret figure parmi les actes du

jour-nu a Bologne onze mois (et non pas neuf) après son ordina- ‘concile de Pise. session xxn. c. 6.

tlon. Ces divergences ne sent peut-être qne des fautes de copiste.


Generated on 2013-08-19 18:36 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
APP. I. —- commu DE CONSTANCE. 537

'10

la

30

v habens intentionem ad unionem, ut ipse asseruit g

" siatores ;

Florentinus de labarellis de Padua, faciebat sermonem longum ut propositiones prelatorum impediret. contigit

etiam in una sessione, dictum fuit pape quod n cocomia apparuit super panno serico super caput vestrum »; cui

papa respondit : a lioc est malum signum. p

Eodem tempore ambasciatores studii Parisiensis Romani venerunt ut papa concilium generale ultra montes

mitteretg qui eos remisit plenos beneficiis iuxta vota. Deinde papa animum convertit ad delusiones. Nam cum

rege Ladislao Neapolitano tractavit ut cum exercitu veniret campaniam ut incuteret timorem Romanis. Traclavit

etiam cum eodem rege ut gregor-ium supx-adictum, in concilio Pisano privatum, cum suis cardinalibus caperet,

qui tunc in Guieta morabatur. Quod gregorius sentiens per mare fugit Ariminum. Deinde rex cum exercitu

e muros fregit apud Sanctam Crucem, urbem intravit. Papa hoc sentiens. non

appropinquavit Romain ; de noct

orenliam, extra portam, ad locum Sancti Antonii.

confisus de tractatu1 qui erat nequior eo, fugam petiit et ivit F1

fluere rex in parte lll-bem vastavitv portas fortiticavit. et multos captivos Romanos Neapolim misit, et plures inter

fici fecit. cepit omnes terras l-lcclesie que erant in circuitu llrbis ad XL miliaria ; barones Romanes pro maiori

parte fugavit.

ex Ptomanorum et llungarie recessit de lluda et venit ad finem Alemanie, non

lsto medio Sigismundus r

sed inspirante spiritu sancto subito in corde suo ascendit pro-

Misit ambassiatores suos Florentiam ad ioannem papam, requirens eum de future

curare et facere unionem.

rsi sunt Florentiam, ut

elebrando et de loco eligendo. Qui papa misit ad eum cardinales duos, qui reve

civitate Laudensi convenirenty quod et fecerunt. De communi concordia

cilio elegerunL Et idem imperator ambasciatores

concilio c
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

infra sex menses papa et imperator in

civitatem constantiensem in Alemania pro future celebraudo con

alios Ariminum misit ad Gregoriulu, alias privatumy adhuc de papatu contendentem, ut statuto termino Cons-

tantiam personaliter veniret.

et papa loannes qui multotiens in veniendo variaviL tand

s ad domnum Petrum de Luna, etiam alias privatumbet adhuc oontendentema ut


Generated on 2013-08-19 18:36 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Nam em constantiensem civitatem venit. Similiter

ipse imperator ambassiatore

similiter statuto tempore constantiam veniret transmisit. Gregorius vero misit cardinalem unum et alios ambas-

sed Petrus de Luna duos prelatos tantum inisit, qui in modico tempore recesserunt.

lnchoatuin est autem generale concilium, papa loanne in christo presidentey anno Domini MGCCCXIIII, de

tin prima sessione papa fecit sermonem valde bona

et absolvit eos a iuramento quo pape tenebantur. Dein

esentantes totum universale concilium, que de per se

m, ut prelati tantum Deum inlenderent,

mense novembris. E

de nationes llll,

amotis prece, pi'ecio, amore et timore ;

cilicet, Gallicana, Germanica et Anglicana. repr

rsis ecclesiis pro ipsis nationibus divisim congi-

n nationibus tractabantur ad unum locum convenit-en

corditer deterniinata in scriptis in publica sessione,

r decreta et pro constitutionibus

ltalica s

egandis faciunt... elegit etiam presidentem, conci-

locum in dive

t, tractarent et

liarios sex, et etiam deputatos, ut ea que i

aliter nomine nationum determinarent1 et con

pa presidentey per unum prelatum legerentu

deputati elapso mense iuncti erant officio suo

referrent, et fin

cantata missa de Spiritu sanctoi pa

haberentur. Et nota quod presidentes conciliarii et et novi in

ea principio mensis alterius creabantur.

VAR. - 1 prepositiones —— s incurreret - l4 arida —r 26 MCCCCX — 29 ltatica om. - 30 locus corruptus - 34 novi] non
538 API’. l. — CONCILE DE CONSTANCE.

nam etliornanorum rex cum sua regina in nocte nativitatis cliristi eiusdem anni constantiam intravit et officio

pape interfuit Postea idem imperator petiit ut pro suo consilio de qualibet natione sex preiati sibi darenturg et

sic factum fuit. nationes vero in principio magna in discordia fuerunt, et multi preiati qui bona fide venerant,

aliqui prece et aliqui spe magne preiature bonum irritarunt propositum Querebat loannes papa cum sua natione

ltaiica quod sui adversarii contendentes rebelles concilio publicarentur et contra eos tanquam hereticos proce- 5

deretur. Sed hoc in aliis nationibus non fuit obtentum et plures prelati de italica natione contradixerunt eandem.

Per ipsas nationes dicti concilii fuit conclusa cedula, quam ioannes papa renuit aliquibus diebus acceptareg sed

videns etiam quod sua natio italica consenserat, acceptare decrevitg et in sessione publica eo presidente dicta

ceduia per ipsum lecta fuit huiusmodi sub tenore : Ego ioannes XXIII propter quietem populi christiani profi-

teort sponnleov voveo, z'uro, et promitto Deo et Ecclesic ct lzuic sacro concilio sponte ct libere dare pacem ipsi to

Ecclcsie per viam mee simplicis sessionisa paratus etiam facere et adimplere cum efl‘cctu iuxta deliberationem

presentis eonciliiq si ct quando Petrus de Lzma benedictus XIII et Angelus de Corrarz'o gregorius XI] in suis

obedicntiis nzmcupati per se vel procuratores suos legitimos similiter cerIant, et etiam in quocumque casu ces-

sionis vel decessus aut alio in quo per meam cessionem poterit dari unio Ecclesz'e hei ad eætirpaliancm presentis

scismatis 15

Qua quidem cedula sicut premittitur per ipsum papam ioannem lecta, concilium deliberavit iuxta tenorem

presentis cedule quod ipse papa ioannes legitime constitueret procuratores ad renuuciandum papatui iuxta

cedule predicte tenorem, et quia hoc facere noluit, propterea de nocte clam in habitu dissimulato de constan tia

recessit et Scafusam in terram domui frederici ducis Austrie se transtulit cum consilio et tractatu predicti ducis,

qui eum personaliter associavit. 90

Anno vero sequenti omnes cardinales secuti sunt papam, exceptis duobus ; sed concilium integre Constantie

remansit, imperatore hortante et confortante nationes Demum

usque Brisacum de noctes et cum astutia. eo non cr

dictum ducem Fredericum,

papa volens ire ad terras ducis Burgundie, ivit

edente, reductus est Friburgum. Et imperatore indignato contra

proposuit octo campos de multis millibus personarum, ex quibus in uno mense XL

bona oppida perdidit. Deinde dictus dux Predericus ad gratiam dicti imperatoris et concilii revenit in Constantiam, es

et quia non remittitur peccatum nisi restituatur ablatum, ioannem papam ad oppidum Celle reduxit captum ;

et postea translatus est ad castrum Gotlebe prope Constantiam. Et quia tractabat fugere, positus estin manibus
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

domni Ludovici, ducis Bavarie, comitis palatini, qui ipsum in fida custodia nomine concilii in castro fortissimo

tenuit. Sed antequam papa ioannes de Cellis ut supra transferreturs

missi sunt ad gubernationem eius de natione

qualibet prelatus unus.

3o

isto medio formatus est processus per concilium contra eum, formatique sunt articuli multi et sufficienter
Generated on 2013-08-19 19:00 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

probati ; sunt etiam missi ad eum alii prelati ut articulos predictos approbaret vel denegaret. Qui accepta inducia

per dies plures ioannem predictum soiemniter in sessione privavit publica Misitque etiam concilium alios

VAR. -— 4 imitarunt — 8 et] ut - 12 Angelus de corrario s2

lpplevi ea- actis concilii — M decessionis — is Sabasusam - 2o

cum - 26 oblatum - 35 pennis induit et] et pannis


.

APP. l. — GONCILE DE CONSTANCE. 539

tinebat, in sessione publica fracta est. Deinde ad dictum castrum Gotlebe, ut predixi, sub custodia armorum homi-

num dimissus est. Qui inde fugam peterey ut dictum est, procuravit.

Dictum concilium cum imperatore renunciationem gregorii xu accepit per carolum de Malatestis. qui pro

Romuna ecclesia vicarius in temporalibus Ariminum existebat et ibidem presens erat ac plenum habebat manda-

.‘i tum ut iuri suo sponte renunciareL Qui Garolus moleste multos dies restititt dicens quod volebat simul cum Petro

de Luna renunciare Tandem motus precibus sed gratificatione magis per deputatos nationum in publica sessione

renunciavity ibidem ostensa dicti Gregorii bulla. Sed primo longum fecit sermonem de virtutibus prelibati Gre-

gorii, univitque obedientiam suam concilio genemli, et gregorius cardinalis Romane ecclesie auctoritate

concilii remansit. lstisque Gregorio significatis, ipse statim se papali habitu spoliavit et habitum cardinalis as-

10 sumpsit, et sic in eo defunctus est. Rursum cardinales et sui curiales constantiam venerunt. Qui a concilio magna

cum mansuetudine quilibet in suo officio receptus est.

Preterea concilium ambassiatores et legatos pro qualibet natione in societatem imperatoris qui sponte onus

accepit et iter, plures prelatos et doctores destinavit ad Petrum de Luna, ut resignationem et cessionem simi-

liter facere dignaretur pro pace Ecclesie. accesserunt igitur de mense iulii Mccccxv de constantia versus Nar-

15 honam. Inlerim concilium alios amhassialores et legatos ad reginam Neapolitanam et dominos temporales et

Sicilie et ltalie destinavit, qui post plures menses cum inodico fructu reversi sunt.

lmperator vero cum legatis supradictis Nul‘bonam applicuit et primo partem legatorum concilii cum parte

suorum ducum et principum Parpinianum premisit ad domnum Petrum de Luna qui per mare venerat Parpi-

nianum et se in summo castro de suis armigeris premunito locavit. Rex vero Aragonumi Ferdinandus nomine,

eo qui zelo ferventi unionem desiderabaty cum sensit imperatoris adventum, etiam per mare infirmus graviter

Parpinianum se transtulitl et in parvis resedit domibus rex supradictus Legati vero concilii magna cum solem-

nitate sunt recepti in Parpiniano a prelatis domni Petri de Luna et regis Aragonum militibus

Post diem tertium legati primo regem visitaverunt et animarunt ad unionem exequendam. Rex vero in lecto

sedens vestibus indutus, cum suis familiarihus, consiliariis et magno apparatu, multum catholice responditq

2s omnem operam se daturum Deinde visitarunt reginam cum filiis, qui similiter responderunt Et post multos dies

legati intraverunt castrum munitum gentibus armorum, inveneruntque Petrum de Luna in sede et habitu papah

et in consistorioy qui expectabat eos. Legati vero fecerunt reverentiam que solet cardinalibus fieri, et stantes erecti

in circule, domnus loannes episcopus Turonensis sermonem fecit qui iucepit beatissime Pater, eza, confortans

eum ut pacem daret Ecclesie. Qui Petrus de Luna post multa verba respondit quod presentiam imperatoris
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

3o primo videre vellets et cum eo de pace tractare et que fieri deberent Et ab illo illa dle legati recesserunt.

Sentiens autem imperator hec per litteras et nuncios, Parpinianum personaliter venit ; cui omnes honores ludi

et representationis pacis Ecclesie per populum exhibiti sunt. Descendensque ad locum Fratrum Minorum, rex

Aragonum maximum fecerat apparatum ac convivium in vesperis, ubi in publico ipse imperator cenavit cum

legatis concilii in una mensa; ceteri vero domini seculares per circuitum claustri mensis continuatis cum cibis

35 diversis et multitudine auri et argenli, sicut decebat.


Generated on 2013-08-19 18:37 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VAR — 2 petere] petiit - 3 accepit om. - 5 resistit — nolebat —- 6 ratiticatione - 8 auclorilale] aulem -— iz onus] omnes

— M pace] parte - 16 qui] quasi - 31 cum


540 APP. I. — CONCILE DE CONSTANCE.

interim natio Gallicana cum suis ambassiatoribus omnes prelatos, abbates, doctores et magistros scientes

leges de regno Francie, per diversas vias Parpinianum destinavit. Puerunt numero Lxxv. Qui occultam praticam

die noctuque habuerunt cum domno Petro de Luna de modo concilii permutandi de constantia ad alium locum,

ut in Prancia transferretun Et multi etiam qui degebant in constantiensi concilio consenseruntv in odium impe-

ratoris, ut dissiparetur concilium. Et erant nonnulli prelati de omnibus nationibus, et etiam cardinales, qui

cum magno desiderio hoc procumbant, ignorantes in futurum quid volebat Deus qui pie Ecclesie sue misertus

est, ut ipse ostendit in iine obedientias uniendo.

imperator vero christianissimus, qui pro fide labores magnos suhiit, multas pecunias et personam infinitis

periculis exposuit, dimissis regnis et aliis bonis suis omnibus, cum magna comitiva Parpinianum degebaty de

conspirationibus ignaruss prosequens materiam unionis. Primo ad regem Aragonum cum legatis concilii ivit.

Qui rex gravi detinebatur infirmitate Deinde ordine dato per plures dies ad Petrum de Luna in castro munito,

ut predixi1 cum dictis accessit legatis. Fuerunt facte solemnitates multe et sermonesg ut Petrus de Luna pacem

et unionem Ecclesie dare vellet humiliter petiit, cum sui adversarii iam cessissent. Nam et Petrus de Luna ser-

monem etiam fecit in consistorio in suorum cardinalium et filii unigeniti regis, qui summe unionem oplabant,

presentia; sed iinaliter conclusit Petrus de Luna verbum Aposloli, videlicet Bonum certamen cermvi, cursum

mnsummavi, fidem servavi, et ideo reposi/a est mihi corona iustitz'e, concludens quod ipse solus remansit.

imperator cum legatis recessit ; qui plus non rediit ad eum.

lncepit igitur Petrus de Luna per suos prelatos et doctores plura verba et petitiones petereg et illis concessis

iterum alia diversa petebat1 et sic per verba et petitiones ac in altercatione plures menses consumpsit. Finaliter

conclusione cum Gallicis ambassiatoribus facta. qui diu noctuque cum domno Petro de Luna occulte conversa-

bantur. et etiam publice sub simulatione bone concordiet idem Petrus de Luna die quadam per cedulam

unam missam loca viii in Francia et Provincin petiit, quod si locus concilii Constantiensis mutaretur in uno de

predictis locis contentis in cedula, quod personaliter veniret et veram faceret cessionem. Qua cedula per plures

dies considerata et inter legatos disputata1 tandem mane uuo ioannes archiepiscopus Turonensis, preses lega-

torum, post longam praticam et conspirationem cum suis et etiam aliis legatis nationum, congregavit omnes

legatos et omnes de regno Francie Lxxv viros; et ut omnes haberent auctoritatem dicendi et terminandi, in loco

sancti Fmncisci, in refectorio ubi imperator comedere solebat, in unum congregaii sunt, et secrete proposuit dom-

nus archiepiscopus Turonensis de prefati loci mutatione perscrutaus et per notarium scribi faciens singulariter vota

singulorum Et primo Remensem archiepiscopum interrogavit ; qui respondit advisatus dicens : a Vos, domui

» legati, non potestis secundum institutiones vestras tractatam unionis dimitterey donec habeat spem aliquam
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

n unionis. Nam et Petrus de Luna aliter non vult cedere nisi locus mutetur. Quare dico quod loci mutatio fieri

» debet. n Et post multa verba dixitz « Et si quis contrarium dixerit, eum hereticum iudico, et de hoc peto publi-

n cum instrumentum. n Gallici omnes singulariter interrogati sunt, sententiam hanc confirmaverunt, et omnes de

nationibus aliis, exceptis quatuor, id est episcopo Ripensi, etiam ambassiatore regis Dacie, Suecie et Novergie,

iacobo de Opizis, episcopo Adriensi1 loanne de Opizis, auditore palatii apostoliciy et Gonrardo de Sufarro, magistro

in sacra pagina et consiliario ducis Bavarie, comitis palatini Reni, qui concilium nomine imperatoris deiendebat.
Generated on 2013-08-19 19:01 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

VA“ — ia cum om. — apostolici - 22 missa loco - 24 presides ——27 sunt om.

2o

iii

3o
APP. L - CONCILE DE CONSTANCE. su

Pacta igitur scrutatione per vota omnium, supervenit imperatory et coram se archiepiscopus Turonensis proposuit

qualiter omnes qui presentes aderant. nemine discrepante, mutationem loci constantia pro bono pacis et unionis

Ecclesie determinarunL Cui responsum est per dictum episcopum Adriensems hoc negans. imperator vero omnia

patienter audiens respondit quod deliberatio hec non valebati quia nullam super hoc habebant potestatem,

ii allegans decretum concilii1 scilicet quod locus constantie tutus erat et quod contra decreta non habebant potes-

tatem ; et rationes alias multas narravita et finaliter dixit : a Scio quod instructionibus et mandatis vestris habetis

» quod in casu discordie, ego una cum tribus ex vobis concludere possum. u — Gui Turonensis respondit :

u lioc dicimus in quantum placet vestre maiestati. n Et sic iniecto negotio partes omnes recesserunt de loco.

Sequenti vero die Turonensis de Parpiniano indignatus recessit, sed sui socii ipsum honeste in Narbona reti-

m nuerunt. imperator vero per dies paucos cum legatis concilii in lilarbona rediit ,' sed et rex Aragonum Narbonam

suos misit ambassialores, et alios rex Hyspanie, et pluribus diebus de obedientie substractione Petri de Luna

per omnes reges Hyspanie tractatam est, similiter conclusum et sollemniter publicatum. Et factum est per om-

nes partes et obedientias lelitia magna et solemnis processio per civitatem Narhonensem. Deinde omnes ambas-

siatores regis liyspanie licentiati primo recesserunt. Demum imperator cum legatis suis Avinionem ivit, ubi multa

tii bona ordinata sunt.

lvit igitur imperator in Franciam, deinde in Angliam, pro pace tractanda inter reges ; sed modicum profeciL

Et ivit postmodum per Alemaniam, principes concordando. Legati vero redierunt Constantiam. Qui a concilio

.honoritice in sessione publica recepti sunt.

concilium quod captum tenebat ioannem [-Ius, sacerdotem Bohemum, qui heresim ioannis wiclef Anglici

wzo renovavit et dogmatizavit1 contra eundem magna cum diligentia processit et linaliter de heresi coudemnavitt et

combustus est. Et post menses decem llieronymum de Praga, socium dicti ioannisy similiter condemnavit.

interim natio omnium regum de Hispania, que de obedientia Petri de Luna fuerat, Conslantiam venil, uni-

vitque se concilio ; et {ormato processu contra Petrum de Luna, de consensu et voluntate omnium nationum

'quinque, concilium in sessione publica domnum Petrum de Luna privavit et condemnavit. concilium etiam incepit

est de reformatione Ecclesie tam in capite quam in membris tractare. Qua ex re nationes omnes singulariter divise

sunt. quia maiori parti reformatio non placebat. Audiens hec imperator qui absens per annum steterat. Cons-

tantiam rediitq cum solemnitate receptus ; disceptatio magna erat atque discordia. iudices vero concilii, qui in

principio nominati erant ordinatiquev de causis omnibus cognoscebant. Bona fides dueebat partem que reforma-

tionem volebat1 que modica erat ; sed et ambitio magna partem contradicentem tenebat. lluravit concilium annis

2m tribus, sex mensibus. Pinaliter imperator cum episcopo vintoniensi de Anglia (in capitulis> in quibus compromis-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

sum erat quod primo tieret papa et deinde ad reformationem procederetur sententiaviL iiec statim post obitum

domui lioberti episcopi Sarisberiensis Anglici, viri eminentis scientie. qui princeps in unione fuit, et in refor-

matione similiterv sanctam habens intentionem, facta sunt. Sed hanc reformationem Deus ad futura tempora re-

servaviL

35 igitur nationes, deliberatione facta, quelibet ad locum suum convenitg et factis scrutiniis, natio quelibet sex

VA“. — m tractum w- is quod] que — Hus] habens - 21 est 0m. — ne luravit - 30 episcqpo Viutouieusi] ,ipo Veniççn _
Generated on 2013-08-19 19:01 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

yin capitulis addidi

Liuan Pou-rrrrmus t. II. se


5412 APP. I. - CONCILE DE CONSTANCE.

elegit electoresy auctoritate concilii et consensu cardiualium, et omnem in eis transtulit potestatem eligendi

Romanum pontificem Fuerunt naliones quinque, electores vero nationum numero xxx ; cardinales autem de

per se unam representarunt nationem, videlicet sextam. Fuerunt cardinales xxlm numero; et sic intrarunt

.conclave, per cameras, ut moris est. nati sunt (custodes), prelati, principes imperatoris et cives constantienses

notabiles. concilium vero omni die post solemnem missam in apparatu episcoporum per civitatem processionem 5

faciebat. Die vero tertio electus est in papam, in festo sancti Martini episcopi, anno Domini MCGCGXVII, dictus car-

dinalis de Columna, vocatus Martinus papa quintus, durante hoc pestiferum scisma annis quadraginta duobus.

Cum igitur inter superbos fiuntiurgia (Proverbiorum’ XXIII), et arma et gladii in via superbi, patet quod ex do-

minandi libidine et ambitione multorum iniquorum prelatorum ad papatum et ad prelaturas et dignitates eccle-

siasticasv que quidem ambitio derivatur ex pestifera superbiay ex qua superbia nascuntur hereses, invidia, to

scismata et detractiones, secundum Crisostomum. Quid ergo tales merentur seminantes inter fratres discordias

(Proverbiorum vno nisi ut eiciantur in tenebras exteriores cum confusione et segregentur ab hominum commu-

nione, ut potest perpendi per scismata preteritay que fere sunt orta ex dominandi libidine et ambitione.

Primum ‘4 igitur scisma habuit Felix secundus a beato Petro XXXVIII, Arrianorum tempore ; eius antipapa fuit

Liberius, qui fuit eiectus cum confusionet quia crepuit medius et difiusa sunt viscera eius divina voluntate. l5

Secundum scisma habuit Cornelius papa, cuius scismaticus fuit Novatianus, secundum cronicas,‘ et habetur in

Decretis, vni q. I, factus est.

Tertium scisma habuit Damasus Hyspanus, cuius antipapa fuit Ursiuus; qui quidem eiectus estcum confusions,

consilio sacerdotum Rome.

Quartum habuit Bonifacius primus, cuius antipapa fuit Eulalius,

qui eiectus fuit per Honorium Gesarem, aucto- 2o

ritate Augusti, post aunum.

Quintum scisma habuit Simacus primus, cuius antipapa fuit Laurentius; sedatum est scisma quia fuit eiectus

sententia Theodorici, regis Gothorum, post annum.

Sextum scisma habuit Bonifacius secundus, cuius antipapa fuit Dioscorus g quo naturali morte prevento seda-

tum est scisma, et cito. as

Septimum habuit Silverius, cuius antipapa fuit Virgilius; sublatum fuit per mortem pape, et reformationem

antipapa in sede sancti Petri.

Octavum scisma habuit zenon 3 primus, cuius antipapa in sede sancti Petri simul fuere Petrus et Theodorus;

sedatum est quia eiecti sunt illi duo consilio sacerdotum


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Nonum scisma habuit sergius primus. Hic etiam habuit duos antipapas simul, scilicet Theodorum et Pascalem, 30

quibus eiectis sedatum est ante annum consilio primatum Home.

VAR. -— i auctorilate] autem — li custodes addidi -—

imperatores — is Nominatus — is est] et -— 20 qui] quasi — auctori-

tale] autem '

NOTES nxPmcA-rrvnsr
Generated on 2013-08-19 19:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

i. Proverliiorum] Les textes cités dans cet alinéa se trouvent

Proverbes xm, ioy et v1, {9.

m Primum scis-mall Il'y a ici’ deux erreurs énormes : d'abord on

fait de Félix II le pape légitime et de Libère l'antipape : c'est le

‘contraire. D'autre part ce schisme devrait être placé au second

rang et non au premier.

3. Zenon] Dans le texte du Liber pontificalis qui précède de re-

cueil de vies,le manuscrit ‘porte aussi Zenon àla place de canam


APP. I. ,— commu DE CONSTANCE. 543

Decim'um habuit stephanusl secundusyhabens simul duos antipapasmidelicet coustantium et Philippum ; seda-

tum fuit post annum, per Romanum populum illos duos eiicientem.

Undecimum scisma habuit Eugenius secundus, habens duos antipapasg simul sublatum fuit per Lotharium,

Ludovici imperatoris filium, post annum. .

5 Duodecimum habuit Formosus primus, qui post se maximum scisma seminatum reliquit; sedatum fuit per

Germanum i secundum ab isto.

Tertium decimum habuit Leo quintus, cuius antipapa fuit christoforus ,' sedatus fuit armorum potentia per

regem Francie, ante annum.

l Quartum decimum habuit Leo a sextusy habens duo antipapas, videlicet loannem et Benedictum g sedatum est per

l0 Octonem primum imperatorem post annumg eiectis duobus antipapis. i

Quintum decimum habuit Gregorius quintus, cuius antipapa fuit ioannes episcopus Placentinusg sublatus est

per octonem tertiumi post duos annos

sextum decimum habuit benedictus ootavus1 habens..... per Romanos; et eiectus est per eosdem ante annum.

Decimum septimum habuit benedictus nonus, cum V mutationibus ; duo aliquando et tres antipapa simul fuere;

la sedatus est per llenricumisecundum post duos annos.

octavum decimum habuit Nicolaus secundus, cuius antipapa fuit benedictus g sedatum fuit per eumdem Bène-

dictum penilentem et conversum ad obedientiam pape, post annos duos. i

becimum nonum habuit Alexauder secundus, cuius antipapa fuittcadulus Parmensis episcopusg sedatum fuit

post annos xu per llenricum lll et antipapam coniversos ad gremium licclesie et obedientiam pape. i

rnvicesimum scisma habuit-gregorius vllbl cuius antipapa fuit Suilbertus Parmensis episcopus et archiepiscopus

20 Ràvenuas g sublatum est post tricesimum annum, per conclordiam factam inter Paschalem papam et llenricumi

' quintum. . i .

vicesimum primum habuit Calistus secundus, cuius antipapa fuit archiepiscopus Bracharensis; sedatum est

quia antipapa manu armata fuit-in Sutrio'captus, et illico de terra deletus. i i i .

vicesimum secundum habuitlnnocentiusbsecundua cuius antipapa fuit Petrus Leonis; sedatum est vi et potentia

25 per Lotharium imperatorem y A I I v i i i v

i . vicesimum tertium habuit Alexander tertiusa cuius antipapa fuere victor et alii duo, ut De scismaticis, c. l.

vicesimum quartum habuit ioannes XXII, cuius antipapa fuit frater Petrus de corbarioyv ordinis Minorum ; se-

udatum fuit intra trieniiium per captionein antipapey eius in carceribus mortem naturalem. .

vicesimum quintum scisma per xLll annos perpessa est Ecclesia, unica sponsa Christi, in quibus se pro papis
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

aoygesserunt Ùrbanus sextus, cuius antipapa fuitclemens vu ,' Bonifacius nonus, cuius antipapa fuitliienedictus xm ;

i fpost Bonifacium papam lnboceutiusvlL Gregorius xlli Post concilium lfisanum creatus est Alexander quintus

zPisis ex adliesione nationis Callicane que se univit ibidem nationibus Itàlice, Gérmauice et Auglice. vixit dom-

VAR. — is post habens vos: quae legi minime potest; videtur scriptum esse micusum -. 19 converso.

.1’

NOTE; rumpit-rivum v
Generated on 2013-08-19 19:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

,7‘. .

N stephanus aecundus] Etienne 111. I i i 3. Leo sezlus] lie-st clair que l'on a voulu parlor de Léon VIII,

2. Germanum, secundum] ,Il s'agit evidemment de lnomanuushle de Jean XIIît de Senoiltnvr _

troisième successeur de Pormosel et non‘ le secon'd'. t ' t -


544 APP. I. — MARTIN V.

nus Alexander mensibus lx et creatus est iohannes XXIII, qui ivit ad Constautiam ad concilium, et facta est ibi

unio nationis llispanice cum aliis quatuor nationibus supradiotis, ac etiam unio realis universalis Ecclesie prout

plenarie est superius dictum

MARTINUS papa quintus, nalione liomanus1 prius vocatus domnus Odo de Columna, et factus papa in concilio

constantiensi die xljdecembris in festo beati Martini episcopi anno Domini M°CCCC°XVI1", stetit in constantia post ='

suam assumptionem menses octo; deinde ivit Gebenam in Sabaudîa, stetit ibi menses lll; postea ivit Medio-

lanum et ecclesiam maiorem que de novo fit consecravit. Et ulterius ivit Mantuam, et ibi moram traxit menses V.

Inde ivit Plorentiam et stetit in domibus sancte Marie Novelle. E0 tempore Bonouia rediit ad Ecclesiam ; papa

misit ibi legatum cardinalem sancti Eustachii de Hispania, et cardinalem Senensem misit pro legato marcliie An-

conitane. Eodem etiam tempore castrum Suriani ad manus pape vonit, quod rebellaverat per Brilones tempore

Urbani, quod fecit in italia magna damna

Dicto autem tempore Martinus papa liberavit olim ioannem xxlu vocatum, domnum Baldasserem de Cossa, de

manibus ducisiliavarie et comitis palatini, qui eum tenebat in fida custodia, et mandavit quod duceretur ad eum.

Qui domnus Baldassar ex tractatu quorundam Florentinorum humiliavit se et venit Florentiam et fecit obedien-

tiam pape et post aliquos dies papa fecit eum cardinalem. Qui post aliquos menses in civitate Plorentie defunctus

in ecclesia sancti ioannis honorifice sepelitur.

Eodem etiam tempore papa coronavit loannam secundam reginam per cardinalem Venetiarum. Que regina ob

timorem adventus Ludovici regis adoptavit in filium Alfonsum regem Aragonum, qui obtinuit castra Neapolitana

et alia fortalicia ; sed finaliter orta discordia cum regina, rex Aragonum magnam partem Neapolis igne ferroque

vastavit. Per mare ivit Aragoniamltegina postea vocavit Ludovicum regem, sed nullam sibi dominandi potestatem

dedit.

Papa vero stetit in Plorentia annis duobus cum dimidio; deinde venit Romain, que fame et aliis necessitatibus

laborabat in extremis lterum pestis valida bis in tribus annis Romam afflixil. Papa et alii cortesani iverunt per

terras vicinas ; ex qua peste multi et nobiles cortesani extincti sunt. .

iterum Brachius de Montone cepit Perusium et multas terras Ecclesie, Ducatus, Patrimonii et Marchie ; et in

Regno Capuam, et in provincia Aprutie ultra et citra multis mensibus obsedit civitatem Aquilanam. Finaliter cam-

peslri bello per gentes pape conflictus, debellalus, interfectus est. Deinde omnes terre per ipsum occupate ad Ec-

clesiam redierunt.

rPempore dicti Martini Romani ceperunt edificara et domos dirutas restaurare, et ipse papa ad omnes ecclesias

parochiales fabricare et renovare fecit, et maxime ecclesiam xu Apostolorurn renovavit, et ampliavit paiatium, ac
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Sanctam Mariam ltotundam de novo de plumbo cooperiri fecit. Item suo tempore tenuit stratas et vias publicas

securas. quod non fuit auditum a cc annis et circa.

Martinus vero, anno suo nono, in Quatuor Temporibus, creavit cardinales docem, unum Anglicum, lll Gallicos,

unum Alemanum, unum Hyspauum, lll ltalicos. et unum de insula Cipri. hamum venit novum quod successor

Van. — io venit om. - 13 qui‘ eum] quem -— id fecit om. A ac Aprutin - 29 Romam —- 30 facit.

eo
Generated on 2013-08-19 19:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

"J!

30
APP. I. -— MARTIN V. fitb

Pctri de Luna privati in Conslantia, qui vocabatur clemens VIIl, coronatus est in Peniscola, et fecit novos cardinales

adinstantiam regis Alphonsi Aragonum, qui primo sperabatur ut veniret ad obedientiam pape. Quare die xv iulii

dictus papa in publico consistorio monuit regem Alphonsum ut quatuor mensium spatio se purgaret ; deinde rex

ambassiatores misit ut concordiam tractareL Bononia vero, de mense augusti, anno Domini MCCCCXXVIII, rebel-

s lavit se g ceperunt legatum domnum cardinalem Arelatensem, et deinde relaxarunt spoliatum1 et venit Romam g

et cardinalem sancte crucis cives Bononienses Ferrariam fugarunt. Papa vero per unum mensem Bononiam

obsedit suis gentibus Fecit die octava uovembris anno Domini Mccocxxx extra Quatuor tempora quinque car-

dinalesy tres ltalicos et duos Aragonensesg et antequam publicaret1 duobus presentibus capellam in camera

dedit, videlicet nepoti suo et luliano diaconis cardinalibus Medio tempore bononienses miserunt ambassiatores

10 Romam, et sub isto velamine quinque viros nobiles spe pacis reduxerunt Bononiam, et facto eis prandio in palatio

interfecerunti

Eodem tempore Florentini quasi omnia castra Lucana ceperunt, Lucam obsederunt ; sed comes Pranciscus cum

gentibus domui ducis Mediolanensis dictum campum expulit et Lucam recuperaviL Demum tractante Paulo de

Gruneriis‘, domino Lucanos cum Florentinis, captus est a populo cum filiis omnibus.carceralus. et ad cordas plures

{ä tractatus missus est lanuam. Quare iterum Plorentini Lucam obsederunt, sed lanuenses arma pro defensione

ceperunt et cum magno exercitu iterum campum fugarunt.

Martinus vero avarissimus fuit; miser in palatio apud sanctos Apostolos vixit; nulla religio, nulla cerimoni-a

servabatur. Magnum thesaurum nepotibus cumulavit et castra multa ecclesiarum circa Romam eis dedit. Sedit

annis xm mensibus tribus; die vero vigesima februarii occubuit. Populus vero liomanusnne curiam perderenl,

eo cortesanos illesos servavit. vacavit sedes diebus decem. Sequitur Eugenius quartus Venetus.

VAR. — i Pruscola - 7 <fecit> quinque —- io lionouieri- M carceratis - l5 lanuenses arma] lanuarn

NIJTES EXPLICATIVES.

1. Faute de Gruneriù] Paul Guinigi.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-19 19:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
H

[DE URBANO vl PONTIFICE MAXIMO]

gregorius XI pontifex ex Gallia ad Urbem veniens, bello certabat contra Florentinos. Cuir} pax Lucae

tractaretur, gregorius defunctus est anno salvatoris nostri McccLxxvn ; in eius locum per tumultum populi

Romani clamantis atque exposcentis Romanum vel saltem ltalum pontificem creari. cardinalesa ad evitandum im-

petum (Gallici enim omnes praeter quatuor ltalos erant), archiepiscopum Barensem in summum pontificem, seu

metu, seu voluntario elegerunt, qui urbanus sextus est appellatus Ferunt illum, nuntiata tanta praeter spem 5

dignitate, quod in omni vita ostendity mente motum. Nam cum insanire ob tam insperatum fastigium videreturl

et tum asperitate morum, tum procacitate linguae, tum verborum contumelia cardinales insectaretur1 poenituit

eos electionis metu et impressione, ut asserebant, celebratae, et defectionis consilia inierunt, moti indignitate

rerum.quibus ille omnes despiciebat. Publico post coronationem convivio, in quo, praesidente pontilicegsinguli

aderant cardinales. divex-sique principum oratoresl cum aulae magister loannae reginae Neapolitanae oratores in to

loco regibus consueta collocasset, Urbanus furibundus et plus quam barbara insania magistrum asperioribus

verbis increpans : a Amove hinc ocius istos meretricis oratoresy inquita et illis locum se dignum statue. n ouae

ignominia ab omnibus culpata est, et reginae animum ab eo penitus alienaviL cardinalium quoque mentem

exasperavit et ab se avertit verborum et ciborum contumelia, quos ad diversos misit, aliquam vitae turpitu-

dinem designans : uni quippe l'eniculum, alii pipionem, alteri pullam foeminam dono misit. llle ad quem feni- l5

« nim ait, pontifici, tum mihi oculorum acumen defuisse cum eum voce mea pontificem

elegig sed cito sentiet visum mihi restitutum ». Omnes igitur diffisi, propter diversos pontificis mores, rem

inter eos componi posse, secessione facta Anagniam abierunt Omnes, praeter cardinalem sancti Petri Romanum,

quem podagra in Urbe tenuit. lbi diutius agitatum est quid maxime opus

culus missus est :

esset. videbatur senioribus eundem

pontificem denuo absque timore eligendum1 ne schisma in cliristiano populo orireturg et forsitan successisset 2o

consilium quod etiam pontifex non aspernabatun nisi unius proditio rem disturbasset. Nam cum iam eo deven-

tum esset ut Urbanus, qui rliibure morabatur, Anagnîam esset profecturus ut ibi nova fieret electio, cardinalis

se simulaus, ei occulte significavit ne aliorum contideret promissis : omnia enim agi ut

cum Anagmam venisset captus a pontificatu deiiceretur. Quod ille simul ac intellexit omnes respuit conditiones

et cardinales omnes et caeteros qui ad id suam operam impendissent, proditores et intidos appellans.

quidam Urbano favere

Re infecta oppidum Fundos petentes ibi cardinalem Gebenicensem pontificem crearunt, qui Clemens septimus
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

appellatus est, cui regina in odium llrbani sibi palam hostis obedientiam praestititq et ut verum pontificem re-

vAlL - i De Urbano vl p. m. : Tilulum restitui ad formam sequentium.


Generated on 2013-08-19 19:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
APP. II. - URBAIN VI. su

cognovit. Excitato novo schismate clemens cardiualesqne Avinionem profecti sunt. Huic Francorum, Hispaniae,

Aragoniae, et Navarrae reges ut vero pontifici parueruntg reliqui reges ac imperator principesque christiani

electionem llrbani comprobaveruntv eique obedivere.

venit postmodum Romam Carolus ex stirpe Prancorum regia apud Ludovicum regem Ungariae educatus,

ti fuitque per annum senator Urbis. Hunc Urbanus ad capiendum regnum Neapolitanum hortatus, auctoritatemque

et operam suam pollicitusl persuasit ut regnum contra loannam reginam aggrederetur. itaque privata regno de

more reginal multaque pactus a carolo ut Butillo nepoli, homini stupido atque insulso.ampla quaedam dominia tra-

del'et, ille pollicitus omnia ut auxilio pontificis uteretur, regnum ingressus est; devicta captaque regina superpo-

sito ori pulvino moritur. verum cum se ab llrbauo privatam regno audisset, ut ipsa sibi potentiorum auxilia

to comparareL Ludovicum ducem Andegaviensem1 regis Prancorum frau'em, adoptavit in filium eumque regni hae-

redem et successorem reliquitg quae per clemeutem pontificem cui Gallia parebat omnisy sunt confirmata

Suscepto reguo. Carolus, ob non servata singula quae Butillo promissa erant, nec tertiai ferme regni pars....

haud parvum pontificis odium contraxit ; qui adeo ei exarsit ira ut eum privaret regno, et ut hostem acerrimum

persequeretur. Adeo autem ab iracundia homo levis uulliusque consilii excitatus est, ut paucis cum equitibusy

ts veluti praefectus quidam, in Begno proficisceretur Adversam urbem cum venisset, a Carolo captus iu arce pluri-

bus diebus detinetur, inde sinente rege abiens cum paucis Neapolim venit, ubi populum ac nobiles omnes con-

tra regem armare conatus est. Eius vesanîa nota, cum rex eum custodiri mandasset, Urbanus inde abiens Nuce-

riam petiit urbem prope mare sitam, pauloque post a rege obsessus, cum machinis et bombardis oppugnareturt

advocatis in auxilium lanuensibus eorumque triremibusa permittente regeflauuae est delatus, ibique cum curia

20 aliquamdiu fuit. Molestia haud parva liberatus Carolus, mortuo Ludovico patruo in llngariam evocatus rexque

llngariae effectusl conspiratione reginae viduae est interfectus. .

Sigismundusi Caroli imperatoris filius, in regnum accersitusy matrimonia Mariae Ludovici filiae regnum Unga-

riae adipisciturg gladius quo occisus carolus ianuam usque ad llrbanum delatus est, eoque summam laetitiam

pontifex prae se tulit. ipse postmodum Lucam veniens ad Urbem proficiscitury ibique est defunctus anno ponti-

25 fioatus tertio decimo.

Remanserant in patrimonio Ecclesiae (ut aiunt) post Gregorli obitum magno equitatu Bretones permulti, quos ex

Gallia contra Plorentinos exciverat, qui longe lateque Urbi bella inferebant; plurima certe castella et villas des-

truxere, aedificia villae iuxta templum sancti Pauli, ubi ducentae ferme familiae habitabant. solo tenus sunt

eversag eandem vastitatem parvula castella, villaeque ad duodecim milliaria prope llrbem sensere. In Hetruria

ao vero Vulsinium et oppidum Moutis Alti iuxta mare et alia multa castella capta atque eversa suut. Romani pene
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

via Salaria obviam hostibus egressi1 magna clade superati, ad quadringentos cives amisere. Multis calamitatibus

Urhe vexata, cum cives permulti ad pontificem Urhanum apud sanctum Petrum degentem accessissentr remedia

tantis malis postulaturi, pontifex autem populi motum timeret, ut qui nihil remedii his calamitatibus afferretv

tandem homo ut erat natura immanis, cum in sede apparatu pontificali constitisset, Romani vero aditum ad

VAn. — 8 tradi -— est addidi — is Adversum - 27 urbano - 30 Montisalei

NOTES ExPLlcATIvEs.
Generated on 2013-08-19 19:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

i i ' ' n ' o 1 tiers de n ro aume.

l. nec tertia....] Il manque ici quelque chose, mars-lie sene est! neveu du pape envir n e so y

clair. On a voulu dire que Charles de Duras avait promis au


548 APP. IL — URBAIN V1.

ipsum magnis clamoribus peterento Urbanus z u Aperite pot-tas, inquit. omnes. et hos porcos sinite ad me ve-

n nire. n llli, cum auxilia postularenl, supplicantes ne sineret eorum patriam ferro et igne funditus deleriz

u Abite1 inquity ad opus veslrum, mihiy inquit, maiorum cura relicta n

Pontifex fuit natura immili, aspera et severa1 parum prudens, ut qui suo consilio staret. regendi ignarus; in

omni vita crudelis fuit1 promptus ad vindictam, ad parcendum tardus. mordaxque ac dicax in loquendo Hic

principio pontificatus pacem reddidit Florentinis, pro qua firmanda magnam vim pecuniae ei promiserant Floren-

-tini. quaedam portio soluta est. reliqua procrastinando minime data; qua in re fraude deceptum se existimans,

semper non Florentinos, sed Fraudentinos appellabat, lnitio pontificatus viginti et octo cardinales fecit. llorum

cum quidam, doctissimi viria mentionem de reintegranda Ecclesia fidelium intuiissent, septem ex eis lanuae

securi percussos praecipitari in mari iussit, quod etiam in Busiride crudele et infandum fuisset habitum Vagus

tanquam Scyta certa sede caruit. Butillus nepos quem propter tot mala patrata erantl cum post patrui obitum

bene sulfarcinatus penes Firmuln Piceni urbem cum uxore liber-isque mare ingressus esset ad patriam rediturus1

orta tempestate tot malorum vindicev fluctibus absorptus. cum familia rebusque periit. Hic finis fuit laborum

quos illa effera bestia pro exaltando nepote suscepit.

lluius pontificatu rex cypri caroluskvir maximi animi, magna comparata classe in Aegyptum profectus, Alexan-

driam opulentissimam urbem vi cepit. Cum ingens multitudo infidelium ad recuperandam urbem convenisseh

ille suis viribus adversum tantam belli molem imminentem diffisus1 urbe spoliatazcyprum redit ; dnmque maiori

apparatu denuo classem instruit qua iterum Alexandriam peteret, a fratre interficitur. Assumptoque regnoa dum

adversus lanuenses bellum gerit, commisso certamine capitur ,' lanuamque perductus. tum pecuniis mulctatus,

tum Pamagusta urbe illis concessa dimittitur. lta cyprum reversus est. In Hispania quoque bellum ingens fuit

inter llispaniae ac Portngaliae reges Cum ad praelium ventum esset1 Portugalenses auxilio Anglorum hostes su-

perant, licet multitudine longe superioresv eisque in fugam versis magna caedes sequuta est; plures capti, plu-

rimi occisi fuerunt. Cum manus conserendae essent, multis ex Portugallia expavescentibus ad famam tot hostium

cum quibus pugnandum <erat, fama est) dixisse Anglicos eos fore victores, cum christiani cum haereticis essent

bellaturi. bamnaverat enim Urhanus eos veluti sedis apostolicae rebelles; itaque, ut mente presagiehant, victoria

meliores sequutaest Aequa deinde composita pax ad hoc usque tempus perseveraviLMagna’ etîam in gallia clades

fuit. Nam cum inter Francine atque Angliae reges occasione regni Francine haereditatis1 quam iure matrimonii

Angli ad se defuncto rege unica tantum filia superstite, quae principi waliae regis Eduardi filio nupserat, Gallici

vero ad se alio iure exspectare asserebantv acerrimum bellum excitatum est. Cumin aciem devenissent Gallici,

magna strage superanturg in eo praelio duo filii regis capti, Navarrae et Bohemiae reges qui Gallis auxilio vene-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

rant interfectL multaque postea per victores oppida de Gnllis capta ; regis filii pecunia redempti.

Dux Andegavensis post caroli obitum maximo equitatu, ad triginta enim hominum millia esse dicebanlur,

VA“. — 23 essent om. - za erat, fama est addidi - 26 perseverant - 2s nupserat addidi

NOTES EXPLICATIVES.

L Carolus] Lisez Pelrus. Les faits qui suivent apparliennent


Generated on 2013-08-19 19:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

2. Magna... clades L b t '11 d -

aux pontitlcats d'Urbaîn v et de Grégoire XI. 1 a a m e e Crècy uum ' encore “il fait

mel classé.

alo

30
APP. Il. — BONIFACE IX. big

lll

l5

eo

‘l5

magnoque apparatu terra Regnum ingressus est, multisque provinciis in ditionem redactis requie potitus esset,

nisi mors eius fregisset conatus Mors insuper iiernabonis capti ab nepte McccLxxxv secuta est; ioannes

Galeatius mortuo patruo totius fere Lombardiae imperio potitus est, pulsis Bernabonis filiis qui multis urbibus

imperitabantg urbes veronam ac Patavium. sato prius inter illarum dominos hello, fessas, exhaustas, sumptu cepit.

DE BONIF‘ACIO ix PONTIFIGE MAXIMO

Defuncto Urbano anno MGCCLXXXIX successit iionifacius nonus, Neapolitanus nationes qui Ladislao adolescenti

caroli lilio favens, favore et auxilio causam dedit ut ipse regnum paternum recuperaret. Nolebat enim Gallorum

gentem quae ab eius fide defecerat in regno quod ad iiomanam ecclesiam spectat coalescere. iiuius pontificis

priori anno ioannes Guleacius qui comes virtutum appellabatun ampliandi dominii cupidus, bellum movit

Florentinis, bortante loanne Actio ex familia llbaldina Plorentinis semper adversa. Quadriennio post patrui

obitumi anno MCCCXC, Florentini ducem belli creavere ioannem Augutum Anglicum, quem exciverupt ex regno

Neapolitano. Anno sequenli, comes Arminiaci, qui cum decem millibus equitum in auxilium Plorentinornm

ex Gallia in ltaliam contra comitem descenderatq iuxta Alexandriam, ad quam oppugnandam pedes accesse-

rat1 facta eruptione equitum in urbe latentium. commissa praelio superatum captusque paulo post expiraviL

ioannes quoque Augutus et ipse ex Patavio moverat cum millibus sex equitum. peditum duobus, et usque ad

flumen Addue per hostilem patriam penelravit, quo se cum Armeniaco iungeret. Audita eius strage pedem re-

tulit, ac Patavium reversus Florentiam pergit. Comes, habita praeter spem victoria, ut et ipse aliquem terrorem

iniiceret Florentinis, suos omnes equitum peditumque praefectos in Tusciam misit, qui Pratum usque profectil

inopia rerum omnium pressi, retro abiere. Magno numero exercitus hic erat, sed in hostili terra ac tali duce

adversus eos copias parante, providenteque ne quid comeatus ad eos deferretur, cum dedecore abierunL Se-

quuta est deinde pax; pauloque post, biennio ferme, et. Petrus tiambacurtaa qui Pisis dominabatun interficilur, et

ioannes Augutus diem suum obiiL

loannes Galeatius interim dux Mediolani factus Pisas emit ; antea Senas et Perusium ad suum imperium rede-

geratg bellum deinde secundum excitatum est. Albertus Bavariae dux, imperator electusl adversus ducem accitusl

in italiam cum viginti equitum millibus descendens in agro iirixiensi castra posuit, ubi ab equitibus ducis im-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

pressions adversus suos facta prof1igatur. Re male gesta in Alemaniamrevertilur. Dux cum iis quos paraverat ad

se tuendum milites Bononiam capit, pauloque post moritur.

Bonifacius, cum nullum locum sibi parentem praeter Perusium invenisset, efficit, pulsis qui ea occupabant

tyrannisy ut omnes iionianae ecclesiae provinciae ad eius imperium ante suum obitum redirent. Dominium quoque

ao Urbis, quod nulli antea pontifici accideraty sibi vindicavit, quam successores omnes ad hanc diem usque tenuere,

licet bis excusserint servitutem. lluius pontificatu erat rex Angliae iiicardus adolescens, qui sumpta in matrimo-
Generated on 2013-08-19 19:03 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

nium regis Prancorum filial omnia loca regni F ranciae a fratre antea capla, accepta grandi pecuniu, socero resti-

tuil, asserens regnum Angliae satis opulentum, salis validum, pro unico rege, neque sibi maioribus opibus opus

esse; sed malis usus consuitoribusy cito defeciL Adolescentuius malis inslruebatur morihus, iis qui se gubernabanh

VAR —— 2 M0; — seculus — ii qui] decimus - ii Auguslinum, sed. cf. 1. se —- 14 emptione - 16 Abdue - m ac] a

Linnn PONHMCALIS, t. ll. 67


550 APP. Il. — nouimus IX.

magis de proprio commodo quam de regis honore aut virtute sollicitisg multa vero auctoritate regis faciebant

indigna rege. 0b eam causam, cum multi ob illatas iniurias quererentur, seniores regis consanguineii cognitis

illorum excessibus, amotos a latere regis punieruziL Quod ille aegrius tulit, dissimuiavitque ad adultam usque

aetatem. Facta cum rege Francine affinitate, cum se tutiorem fore speraret, rem nephandam aggressus patruos,

magnae auctoritatis vîros, nonnullosque alios sui sanguinis decapitari mandavity tamquam contra se aliquid moliti

essentg lienricum ducem, ducis Lencestriae filium, cum ob timorem patrui non auderetldamnarev exilio mulctavitg

qui ad italiam veniens aliquamdiu in ducis curia est moratus Deinde conspiratione multorum principumy quibus

acta per lticardum displicebant vocatus, in regnum regreditur, quo tempore rex Hiberniam petierat, cum quae-

dam illius insulae portio ab eo descivisset. Henricus, coacto magno voluntariorum ad eum continentium exercitu,

adversumregem proficiscitur. Qui cum ad eum rerum gestarum fama perlata esset, ut his mature obviarety emissa

expeditione, cum parva manu (in celeritate enim suam salutem esse arbitrabatur) mare transiens Henrico occurrit.

Positis prope adversarium castrisy cum fere omnes ab eo ad lienricum descivissent, ipse in propinquum castrum

confugit, obsessus alterius potestati se permisitg indicto concilio potestatum regaliainsignia deposuitg in eius locum

iienricus rex factus regnat Pticardus in liberam custodiam traditus, cum plures motus consiliaque ad eum libe-

randum, ut in populo semper mobili inirentur, huiusmodi rebus novis eius morte provisum est. ita rex potentis-

simus sua calamitate docuit pessimum principibus esse detrimentum bonis consiliis carere et spernere veritatis

auctores lienricus cum pluribus annis regnasset, obiil; quatuor filiis, quorum primus eodem nomine vocatus est,

relictis, decessit e vita.

sequitur origo Pranciae regni calamitatis quae multis annis per regnum debacchata est.

carolus rex Franciae septimustv adolescens bellandi cupidus, contra Gandahum civitatem populosam ac sua

mandata spernentem exercitum duxitz cum ipso praelio fudit ac fugavit hostes, ultra viginti hominum millibus

interfectisg inde motis adversus ducem britanniae armis cum magno exercitu profectus, dum equitando venationi

in sylva quadam dat operam, in insaniam est conversus. Ea expeditione omissa Parisiis reducitur. Erat inter proce-

res eiusdem sanguinis contentio cui potissime regni cura esset permittenda : dux Aurelianensis regis frater eam

sibi deberi dicebatg ioannes Burgundiae dux priorem locum sibi vindicabat. orta inter eos primo simultate, ad

occulta odia deventum est. Aurelianensis noctu a coena rediens iussu ducis Burgundiae occiditur. Quo

facinora regnum in duas sectus dividiturr alii Burgundiones, alii Armeniaci appellati. Hos inter bellum crudelis-

simum viguit et plusquam civile; utrique in alteros partium causa saeviebant. multique mortales diversis praeliis

occubuere; igni? ferre, omnia vastata sunt; villae incensae, oppida desolata; circumferebant nunc hi nunc illi

regem tanquam statuam alterius voce loquentem, quo libido ad opprimendos adversarios trahebat. Dux quoque
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Burgundiae gladio periit.

itegnavit Bonifacius paulo minus annis quatuordecim vir fuit singulari prudentia, mitis natura ac heneficus.

Dabat praecipue operam ut subditi Ptomanae ecclesiae iuste regerentur ; imo paulum excessit modum, quod duos

Vu. — 5 se] suum — 6 ducis om. - 9 destruîsset -- 12 destruissent -— ia promissit indito - I5 mirentur - mortem —- rs re-

lectis om. - 2o Gangabum - 23 in ante insan. om. —- ea est - 26 ad coenam — 28 postquam —- causae serviebant - 29 nunc

hi] mihi - 3o vocem


Generated on 2013-08-19 19:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

NOTES ExPLIcATIvEs.

1. seplimus] Il s'agit évidemment de Charles VI.

lo

lS

3o
APP. II. — BONIFAGE IX. 551

l0

lu

20

25

fratres praeter iuodum extulit. Nain alteri universum Picenum regendum dedit, unde marchio est vocitatus; alle-

rum ducem Spolelanum creavit, reliqua fei'e omnia ditionis Eeclesiae ei subiiciens; ideoque culpae obiectum est

singula ah ce pecuniis fieri. Sed lianc in eo eulpam levissimam iudico fuisse, necessitateque coactum quaesiisse

pecunias, quibus ei, cum bellorum nervi dicantur, opus eratad gerenda belle cum diversis tyrauuis qui provineias

Ecclesiae et civitates occupahant.

Erant praeterea in proviucia Patrimouii, ut appellatur, Bretones, qui multa oppida occupabaut, omnia pl'opinqua

loca depopulautes. His a Florentinis ad stipendia conductis, acceptaque a Bonifacio pecuuia atque oppidis omnibus

relictis, Florentiam venere, duce Bernardone, viro armis insigni et assueto hellis.

Reg<um historia) nunc sequitur dignu quae memoriae’posteritatis mandetur.

Ladislaus, natione Lituanus, christianus factus, data sibi uxore regis Poloniae filia, l'ex efficitur, vir prudens ac

modestus et egregius christianaefidei cultor. Erant ante Liluani infideles omnes, adorabantque ignem qui in sylva

quadam nsservabatur continuo, neque fas erat cuiquam ligna ex ea caedere aut arbores violare; quod si quis ea

ferre tetigisset, a spiritibus immundis correptus torquebatur ac dehilitubatur membris. Post fidem vero et baptisma

susceptum, universa illa regio ad Christum conversa est. Gessere spiritus, et sylva eaedi impune coepta. Erecli

" suut ibi episcopatus et ecclesiae permultae. Bitoldus [rater regis fuit dux Lituaniae, homo perliberalis ac. animi

magui. Orto a uiagistro Prulenorum adversus Poloniam hello, Bitoldus uuxilio l'ratris cum triginta millibus equi-

tum venit. Commissa pugna superantur l'undunturque Pruleni; in es et ex eis ad viginti millia hominum caesa,

quod superhia Teutonorum accidisse dicitur, qui omnem pacis condilionem aspernantes, cei'tam'mis cupidi,

tauquam victoriae securi ad arma prosiluerunt. Multa de illis l'ex cepit; postmodum pontificis opera pax est

composita.

Accidit quoque ut Sigismundus Ungariae l'ex, excitata inter eum regnique proceres discordia, a magno comite

caperelur. llicl Ladislaum regem ad eapiendum regnum Ungariae debitum patri hortatus, pollicitus'auxilium et ope-

ram, non solum suam, sed etium reliquorum, quorum favore facile regnum adipiscerelur, captumque regem se ei

daturum spopondit. Ladislaus, cum a pontifice legatum impetrasset, Angelum cardinalem Florentinum, ut n0-

mine et auctoritale pontificis esset firmior, parva classe manuque Zaram urbem regni maritimam petiit. Eo cum

plures domini convenisseut, hortabantur Ladislauiu ut ulterius progrederetur : omnia enim tuta esse, neque ulluin
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

impedimentum timeudum. At ille veritus se credere Ungaris qui antea patrem occidissent, timore ductus, recusat

ulterius progredi. Ungari, desperata Ladislâi profectione, inita cum Sigismuudo concordia ac foedere kiureque iu-

raudo firmala, ille dimittilur; Ladislaus una cum legato in Italiam redit. Ferunt Ladislaum, cum ad solemne

convivium vocatus 0b veneni suspitionem nihil gustasset, Ungarorum animos ab se alienasse, statimque illos de

reconciliando Sigismundo consilia cepisse.

Vm. —- 2 ei mididi — 8 Regum hisloi‘ia] Reges- 9 diguaque memoria —- 14 sylvue — 17 viginti] iugum —- 29 redeuut -—
Generated on 2013-08-19 19:38 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

cum] cum — 30 guslasse — ille

NOTES EXPLICATIVES.

celui dont il a été pnrléjusque là. c'est-à-dire du roi de Pologno

î. Hic Lazlislaum] Hic représente le pape Boniface IX; le La-

Ladislas ou Vladislas V Jagellon.

iislas mentionné ensuite est Ladislas roi de Naples. différent de


552 APP. II. -— INNOCENT VII.

DE INNOCENTIO PI‘ÀPA SEPTIMO.

innocentius septimus Bonifacio successit1 natione Sulmonensis. Hic per omnem vitam laude dignus fuit,

vir iustusl a vitiis alienus, nec cupidus pecuniae Ea vero fuit humanitate ut cum infimis etiam benigna collo-

queretur. Loquebatur libenter eum doctis viris et prolixe sermone utebatur. Nihil unquam egit pecuniag fuit

quidem liberalissimus Bis in die audiebat singulos publice qui secum loqui volebantg manet primum audita in cantu missa, se praebebat palamt audiens qui aderant; vesperi quoque in aulam ad id deputatam auditur-us egen-

tes sua ope pergebat. Singulis insuper diebus signaturae supplicationum tempus impertiebatur. qualibet hebdo-

mada consistorium tenebat ad causas discutiendas, in quarum responsionibus nullo advocato ei opus eratg ipse

iuris pontificii doctissimus suo ingenio metiebatur quae proponebantun accomodabatque singulis congruum 4

et ex tempore responsum. Servabantur iura in iudiciis publicis, neque preces aut intercessio iudicandi ordinem I0

impediebant; irascebatur autem si quam cuiquam factam iniuriam sensisset. Non erat apud eum locus interpre-

tibusy cum ipse omnes bis in die et audiret et responderetg noverat ad unguem mores, et statuta curiae continue-

rat adeo, ut nullo opus esset ei consultore.

Paulo post eius creationem Ladislaus rex in llrbem venit cum sex equitum millibus, quos in Pratis esse vo-

luit circa pontem Milvium. cum visitasset pontificem multa ab eo petiit praeter aequum, quae pontifex timore. 15

licet invitus, ei concessit Nnm et census ab se debitos dimitti, et in Piceno Firmum et Esculum, in campania

quae dicitur Terracîna, Pipernum, pluraque alia loca sibi concedi postulavit1 litteraeque apostolicae super iis

sunt confectae. Cum recessisset, pauca ex concessis est assecutus; nam antea moniti erant ut eius litteris mi-

nime parerent. corrupit promissis multorum civium animos ut se capitaneum Urbis appellarent. Romani, liber-

tate ab innocentio restituta, abutebantur ea in pontificis contemptum. multa ab eo petentes quotidie iniqua et in ‘30

eius dedecus. Ad haec postulanda tredecim viros delegerant, qui quotidie pontificis aures infestabant : quae res

multis odiosa erat.

l-labebat nepotem pontifex Ludovicum1 iuvenem impigrum, audacem1 et ad repellendas iniurias promptum,

quem equitibus praefecerat. Is cum sexta die augusti venandi gratia mane versus pontem Milvium equitareL

comperit scapham in Tiberi varii generis fructibus onustam ; id commentum fuerat Romanorum ut nisi ponti- ‘33

fex quae postulabantur concederet, navibus pontem noctu iungerent1 quo pontificem caperent sub specie pro-

curandae unionis quam largiri christiano populo in conclavi ante et post electionem pollicitus fuerat, idque et

iureiurandoj et instrumeutis publicis statutum. ad quam rem non satis inclinatus videbatun ilac navicula com-

perla captaque, causa'ab illis prodita, confestim ad domum rediitg habitabat enim in aedificio Sancti Spiritus.

Tredeclm viri erant cum pontitice1 unus abierat valetudinis gratiag reliquos abeuntes, via enim Transtiberina re- 30

dibant, ad se pro colloquii causa evocari imperat. llli opinantes aliquid ex iis quae tractahantur secum acturum
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

esse Ludovicum libenter proficiscuntur. ille in camera quadam reclusus, binos ad se venire imperat ; primi et

item postea reliqui ab eo interfectig ex pulpito in viam proiici iussit. Maximum tumultum hoc factum excivit in

VAR. -— il quam] qua —- m Estulum — ao eo] eis -— 27 conclavo - 3o reliqui


Generated on 2013-08-19 19:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
APP. IL — INNOCENT V11. 553

civitate. Pontifex cardinalesque et curiales universi timore summo perterriti atque extrema metuentes pontificem

adeunt, hortanturque ad recessum. Quod consilium sequutus abiit Viterbium. Emt circa ineridiem, et aestus

fervens multos pedibus furorem populi fugientes conliciebaL Ego adolescens audito rumore, et ipse scire quid

esset cupidus, pontem transiens tracta cadavera conspexi. Cum essem in palatio, videns singulos ad fugam

5 promptes, et ipse iter togatus ac pedes ingressus1 penes confectus sum. Excitabatur pulvis equitantium ingensy

qui addito calore quosdam in via deficere coegit

Gastellanus Sancti Angeli, qui Neapolitanus erat1 prodito pontifice, arcem tradidit regig quae res animum eius

incendit ad subigendam Urhem. Civium quorundamsuasu plures equitum turmas Romain misit, quas in regione

Pontis collocari ad comprimendum futuros motus mandatus erat. At id consilium contra ac rebantur evasitz

t0 nam cives qui suas domos in praedam militibus dari animadverteruntl excitato tumultu praeter eos qui versus

arcem fugerant spoliarunt

interim carrariae comes, praefectus equitum Ladislai, qui in Vaticano cum bene magna manu morabatur,

eventum expectans rerum, audita suorum fugay ad pontem venit, Romanesque submovit a ponte usque ad Sanc-

tum Celsum. verum mulieres senesque imbelles ac pueri de tectis ac fenestris tegulis ac magnis saxis sterne-

ls bant plurimos. ipse comes mortario in galea percussusy semivivus a praelio exemptusmausam praebuit et aliis

quoque mortem evitandi. Custodes quoque Sancti Angeli suis auxilio ex moenibus erant adversus Romanes,

tum sagittis, tum bqmbardis hostem incessentes. Nnx praelium diremit, murusque supra pontem factus est in-

gens, propugnaculum adversus castrum

Ea nocte cives collocuti de reddenda urbe pontifici decernunt. Missis viterbium legatis, omnes urbem tradunt

eo pontificiy qui Paulum Ursinum ad capiendam nomiue suo urbem destinavit. Deinde post undecimum mensem

Romam rediit. castrums cum nulla vi expugnari posset, fossa ingenti valloque circumdatumq ac per novem

menses obsessuma ut nemo aut ingredi aut regredi posset1 fame urgente receptum est, veniaque custodibus data

Praefuit Ecclesiue Dei mensibus viginti et duobus Huius tempore Franciscus Patavii dominus...

lnnocentii tempore bellum Pisanum exortum, quo Florcntini civitatem Pisanam sibi armis subdidere. Empta fuerat

' ab eis antea ducentis aureorum millibus ab Gramide‘ naturali filio ioannis Galeatii primi ducis Mediolani, a quo

ea sibi civitas testamento relicta est; forma bellum viguit. Civitas per obsidionem coacta fame in potestatem venit.

[Hunc2 innocentius septimus sequutus est, vir in omni vita sed maxime in pontilicali laudabilisg iustus

quippe fuit ac perlibex'alis, et in sermone prae caeteris comis et benignus cerimonias pontificias admodum serva-

vit; a labe simoniae maxime alienus, in gratiis concedendis pronus fuit; neminem a se nisi benevolum abire

30 permisit, aut opere aut promissis satisfaciens postulationibus eorum. Singula officia Romanae curiae in sua digni-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

tate servavit. Nulli iniuria facta est: non enim aliena egebat opera in iure dicendo, sed ipse doctissimus iuris

pontificii ex se ipso exequebatur (munus) respondendi. Ilumanissimus certe fuitv ac summa benignitate praedi-

tus. Cum urbs Roma subdita Bonifacio fuisset, ipse Romanis libertatem restituitg qua maligne abusi, cum de

VAR. — s penes <in> -—10 animadverterent - 12 Caerariae — is in om. -- 21 expugnare — 31 in iure] iniuriae —— 32

munus addidi — certe ac

sores EXPLICATIVES.
Generated on 2013-08-19 19:25 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

‘l Gramide] Lisez gabriele cent VII, beaucoup plus succincte que la precedentegltauteur est

2. nunc lnuoceulius] Ici commence une autre notice d‘Inno- évidemment le même.
554‘ APP. II. -- GRÉGOIBE X11.

capiendo pontifice consilia agitarent, Ludovicus lnnocentii nepos undecim Romanes ex praestantioribus occidit;

qua ex re tumultum populi veritus pontifex, sexta die mensis augusli, Urbe relicta viterbium concessit. Plurimi

secum difi‘ugerunt, maiori ex parte pedibus iter facientes Ego reliquos sequutus, cum iter pedes ingressus essem,

deficiens ac lassitudine conducto asino viterbium fessus veni. Plurimi curiales ab liomanis capti et spoliati sunty

inde post decimum mensem Romain, quae ei se dederat. reversus obiiL] i 5

DE GREGORIO PAPA ouonnciMo

Post innocentium Gregorius XII, natione Venetus,pontifex creatur1 Romanorum culpa. Nam post tertium diem

quam conclave pro eligendo pontifice cardinales intraverunt, Romani quidam ad postremam conclavis portam,

quod nunquam antea factum fuerat, accedentess ex totius populi vocibus dixerunt Romanes nolle nec neapo-

litanum nec Florentinum pontificem crearig si secus agerent, imminere illis periculum vitae; quae nuntiata l0

cardinaiibus, postridie post missam assur-gens cardiualis Aquilegiensis ex domo Gaietana: u Postquam vota nostra,

<inquit,> minis impediuntur, ego in pontificem domnum cardinalem Venetum (aligo). n Quîbus prolatis, cum

omnes in eandem sententiam convenissent creatur Gregorius. Qui tamen antequam assumeretur promisity

iuravit, se pacem Ecclesiae fidelium etiam per resignationem pontificatus restituturum... raro, nisi cum theo-

logiae operam deditg homo solitarius, inutilis hic penitus fuit ad tantum onus ferendum... religioni deditis, et ‘5

iis quos vulgo Hypocrites appellant, rerum curiae aut pontificalis officii penitus ignarus, horum consilio rege-

batur. In pontificatus initio multa signa viri boni et recti ostenditg dictans inter caetera etiam pedibus, baculo

nixum, in Galliam se profecturum. quo optata unio sequeretur. Sed paulatim deferbuit unionis ardor; advenientibus

nepotibusy omnia sunt mutata. fraterculis ac hypocritis quibusdam suadentibus eum peccare gravitem cum verus

esset pontifex, si renunciaret ; quod ille consilium libenter arripuit. Puit tamen Lucam, Tusciae urbem1 cum ‘30

Petrus de Luna. qui Benedictus dicebatur, Ianuam se contulisset ; sed neutri animus erat pontificatum relin-

uuendi; sed tamen tanquam duo histriones alienas personas ad fallendum populum assumebant. Cum hauc

tergiversationem increparent Gregorii cardinales. motus ille iracundia de capiendis carcerandisque quibusdam

cogitavit Quod praesentientes, omnes uno anime, duobus exceptisa Pisas se contulerunL eoque cardinales Bene-

dicti paulo post accessere. lbi concilium generale indictum est, in quod omnes fere christiani principes, praeter ‘25

Aragonum ac Legionis et flastellae principes convenere. Ibi, damnatis Gregorio et Benedicto, Alexunder quinlus,

natione Cretensis, creatur Ponlifex; qui primo Pistorium petiit. tum Bononiarn venit, ubi inde anno papatus sui...

mense... defunctus est. Sunt qui eum veneno suhlatum dicunt : audivi ego medicum egregium dicentem illum

veneno periisse Legatus erat Bononiae Balthasar Cossa Neapolitanus, Sancti Eustachii cardinalis, qui eo legatus .

a Bonifacio missus erat. Cum in conclavi cardinales convenissent1 Balthasar precibus ac promissis ad pontificatum 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

est assumptus. Ego qui cum cardinale Burdagalensi conclave sum ingressusq quae viderim audierimque non

libet loqui. lioc testor Dei providentia disponi singula ad Ecclesiam sanctam suam, non hominum regi consiliis,

sed Dei nutu. i

VAR. - i2 inquit... eligo addidi -— 14 ante raro aliqua deesse videtur - is ferendum iures rel. hic etiam aliqua desunt -

16 horuml rerum -- 18 nixus — 26 quartus - 31 Bundegalensi


Generated on 2013-08-19 19:38 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
APP. — MARTIN V. 555

C:

lo

15

30

In rebus mundanis fuit ioannes homo callidus et astutusy sed parum aptus religioni. Omnia venalia erant. et

ad quaestum eius consilia tendebantv neque absque pretio quicquam concedebatun [Ioc unum in eo laudandum

est quod viros doctos et eloquentes dilexit ditavitque permultos. cardinales quoque creavit viros praestantis-

simos et magnae authoritatisy quae sola res ex constantia papatum in italiam reduxit. Ad pellendum Ladislaum

regno Neapolitano cum Ludovico Andegaviae ducejcui per Alexandrum regnum illud collatum erat, proficiscitur

Romain, quo et equitum suorum praefectos venire iussit. Duc em Ludovicum contra Ladislaum destinavitg commisso

certamine profligatur Ladislaus, sed victores fugientem insequi noluerunt. Facta inde cum eo pace, Roma

fugiens Plorentiam concessitg inde Bononium pergit; pauloque post Laudam proficisciturt quo et Sigismundus

imperator factus venit. concordia inita, fideque per eum iiucliaristiae data, constantiam pro celebrando concilio

pergit, ubi cum Sigismundus omniumque christicolarum principum legati praelatique convenissent, post multas

altercationes fugiens capiturs et in castellum iuxta Rheni ripam conieclus, biennio ila fuit. lbi papatu est depo-

situs ; inde a Martino, cum Plorentiam ivisset, fit cardinalis, pauloque post moritur Florentine; in sancli ioannis

templo sepultus est. Credo Altissimi consilio permissum ut homo vitae parum pudicae malique animi tantum

culmen accederet, quo ostenderetur etiam ex pessimo agro bonam quoque frugem collegi posse ; sed diutius

Dei patientia virum reprobum dignare passa est, ut causa esset unitatis christianorum. Maxima pars unitatis

Ecclesiae Sigismundus imperator fuit, qui post iohannis captivitatem primo Hispaniam, deinde Galliam, postremo

Angliam peliit, singulos ad unionem hortatus1 ex quo magnam laudem est consequutus, et certe nisi is pacis

Ecclesiae extitisset auctor, in eo concilio unio facta non esset.

[DE MARTINO QVINTO.]

Constantiense concilium1 viguit. Renunciante gregorio1 Benedicto deposito, creatus est unicus fidelium

pontifex oddo cardinalis de Columna, qui vocatus est Martinus quintus1 cum in festo divi Martini assumptus esset ;

quinquaginta sex ex omnibus orbis nationibus in eius creatione interfuerunL Mirum profecto fuit omnes in eo

uno animo consensisse, cui omnes christicolae ut vero pontifici paruerunt. Hic primo Gebennam profectusv in

aestatis fine Mantuam, inde Florentiam, ab ea -Ptomam venit. Tyrannos uonnullos in eum insultantes compressitg

' omnes Ecclesiae provincias in suam potestatem redegit ; pacem semper appetiity qua et multis annis potitus est.

vir fuit laude et gloria dignissimusg nam et viros doctos coluit, et curiae opes auxit, et officiorum dignitates
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

nullo loco immutavit. Nullae pactiones in dandis praelaturis aut beneficiis fiebant. Si quid ei donabatur post

gratiam acceptam grate. et ita ut gratias agerety accipiebatg pins, benignus; nam afl'abilis et minime iracundus1

in verbis erat modestissimus, nec probro quenquam lacessivit unquam. Parcus fuit, et qui et supervacuis impensis

abborreret. Id praecipuum in eo exlollendum, quod itinera omnia quibus ad Urbem itur adeo tuta et secura praes-

titit ut per pacatissimam urbem te ire putaresy utque non tantum in hospitiis sed subtus arbores pauperes via-

VAR. — 5 And.] Adragonle - 6 Duce Ludovico -— 8 Sigismundus <lohannis quia> imp.- 12 deposilus <fuit> — m titulum
Generated on 2013-08-19 19:38 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

supplcvi - 2o spatium vacat in codice — za aetatis - 28 gralo

NOTES EXPLICATIVES.

i. Conslauliense...] Il faut sans doute suppléer ici les chiffres indiquant la durée du concile.
556 APP. 1I. —— EUGÈNE m

tores noctu quiescerenL absque alicuius rei metu. Latronibus autem adeo infestus fuit ut in facinore deprehensi

poena capitis mulctarentur. Anni sui pontiiicatus pars saeculi aurei appellari queunt. Una sola in re rcliquorum

culpam est imitatusz plus aequo adiecit animum ad nepotum exaltationem, quibus tamen nihil eorum quae ad

ecclesiam Ptomznam expectarent concessit ; in reliquis rebus laudem meruit eam quam nec antea neque ad hanc

A diem quisquam est assequutus. si

Quartodecimo anno pontiticatus obiit; sepultusque est in basilica LateranensL cuius pavimentum variis mar-

moribus exornari fecit, opus certe magnificum et cum priscis ornatuentis comparandum

DE EUG amo QUARTO.

Successorem habuit Martinus Eugenium IIII, natione Venetum, qui Gnbriel Senensis appellabatur.

Hic summa praeditus fuit humanitateg sed animi magni, ad ulciscendas iniurias prompti, cum potuisset summa 10

pace et quiete frui, se bellis minime necessariis implicavit. ex quibus multae sequutae sunt, tum Urbis, tum

multarum regionum licclesiae calamitates. Nonnullorum cardinalium sua odia ulcisci volentium suasuy cum adie-

cisset animum ad Martini thesaurum, quem nepotes adolescentes possidere dicebantun arma adversus illos

movit. omnes quoque qui digniores apud Martinum fuerant carceravit spoliavitque ; quod numquam antea quivis

pontifex egerat, ut praedecessorum familiam hostium loco haberet Quae non tantum sua sponte quam suorum 15

adulatorum stimulis agebanturgipse enim natura mitis videbatur opera in multis crudelia constabant, quae malis

consultoribus tribuebautur1 quibus Eugenius praeter aequum nimium utebatur. Fuerunt in eo viro quaedam

invicem adversantias quae maxime movebant cogebantque ad dubitare multa quae in eo laudabantur simulacrane

ficta virtutum1 an vero virtutes essent, sed aliorum culpa perversae. Summam pietatem prae se ferebat1 et multa

crudeliter iussu suo facta ferebantur ; delectabatur bonis viris. sed et quosdam nequissimae vitae vidimus secum ‘20

summa consuetudine coniunctosy qui tamen hypocrisis specie se in eius animum insinuabanL At ita cupidos

pecunia fuit, ut etiam nullo quaestu. quamvis turpiy abstineret. Ad id quoque tradunt eum cardinalis Morinensis

suasionibus impulsum, cum pontifici persuasisset omne lucrumin pontifice honestum ‘esse. Pacis praeterea se

cupidissimum profitebatur, quam semper in ore gestabat ; sed tot bella gessits ut nullus antea pontifex tot in

bellis fuerit versatus 25

llic factione operaquc Philippi ducis Mediolani coactus llrbe habitu dissimulato fugere, Florentiam venit

anno Mocccxxxuug inde Bononiam proficiscitur. Biennium fere in ea commoratus, Ferrariam adiit pro concilio

Graecorum celebrando ; ibi et graecorum imperator cum fratre, et patriarcha constantinopolitanus omnesque

Grae'cae fidel antlstltes, multique ex Ponlo, Armeniisl Hyberia, Aegypto1 totaque Asia convanerunt. Superveniens

pestis causam praebuit concilii transferendi Florentiam. Urbem Romanam interim, quae post eius recessum defe- 30
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

..i...

cerat, auxilio Franclscl recuperant E0 i postquam cum omni.... perventum est perrexit : post multas disputa-

vsm — 3 intuitus - 1o perrapli - 12 valentium - 15 habent - 16 constabat - 17 nomium -— 19 culpaui

NOTES EXPLICATIVES.

t. Fmncisci] François Sform. o Eo j lt Fl

— -. . orence.
Generated on 2013-08-19 19:38 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
APP, IL — NICOLAS V_. 557.

tiones utrinque habitas Graeci in nostram tidemconsensereg factismdecretis quisquam in patriam rediit..

_ .Eugenius biennio post ad Urhem proficiscitur, conceptoadversns Florentinosodio ob praestitum auxilium tune:

comiti Francisco Picenum contra suam voluntatem tenenti. Patriarche loseph Florentiae moritur1 sepeliturque in

ecclesia Praedicatorum. Auxilio deinde Alphonsi regis Aragonum Picenum in ditionem pontificis rediit ,' ad quam

5 rem plurimum contulit prudentia sollicitudoque Ludovici cardinalis Aquilegiensis, quem eo legatum misit.

Aliuius tempore Sigismundus liungariae rex ad imperium electus Romain venit, ibique ab Engenio coronatus

est, summa totius populi alacritate.

Legatumi Romani misit cum esset Florentiae, ioannem Cornetanum cardinalemz cuius arbitrio omnes provin-

cias ad ltomanam ecclesiam spectantes subegit. ls cum obsedisset Fulginium, capto per tumultum populi ty-

lo rannoa id Romanae Ecclesiae reslituit. Deinde Praeneste urbem obsidione captam1 multaque praeterea castella

spoliavit et diruit.

Excessit e vita Eugenius anno pontificatus sexto decimo, inque basilica Apostolorum iuxta Engenium ter-

tium, prout mandaverat, sepultus 1. Vir bonus, si bonis consultoribus usus essetg alieno enim arbitrio regeba-

tur ; cedebat precibus, flectehatur supplicibus, vincebatur intercedentium importunitate.

l5 i - DE NICOLAO PAPA QUINTO

Nico1ans7quintus" post eum tenuit pontificatum Ilic natione.'....... humilis fuit, sed a pueritia deditus litteris,

adeo avide illis operam dedit, ut in philosophia theologiaque evaderet doctissimusg staturaparvulusy et natura

ad iracundiam prompta. Pluribus annis gubernavit cardinalem sanctae crucis 5 post eius obitum factus est epis-

copus Bononiensis, deinde cardinalis. Mortuo Eugenio pontifice, nocte post diem qua obiit Eugenius, somniavit'

ao se ab eovin interius cubiculum vocari, deinde biretum capiti suo detractum suo capiti imposuisse. Quo somnio

existimavit id quod accidity se illi in pontificatu successurum. creatus pontifex humanissime vixit, fugiens pon-

tiiicales superstitiones quae in aliorum mensis consuevereg parvo cibo, neque eo vexquisito utebatury paucis mi-

nistris contentus. vidi eum saepius edentem, et nihil a priori vita, et ea simplicis erat, immutatum ; potu delec.

VAR. — 9 obedissct

NOTES EXPLICATIVES.

1.. :epullusJ. Lo tombeau‘ d'Eugène lv était dans‘ la‘nef laté- dum petit ast illum sustulit atra (lies. I

raie sud de l'ancienne‘hasilique vaticane, au point marqué 59 sur Qui semper varios tumuli conlempsil Iwnores,

le plan. On y lisait l'inscription suivante que‘je reproduis d'après atque hoc impressa condile, dixitv humo.

Plaünia. Sed non quem rubro decoraverat ille galero

non hoc Pranctscus stirps sua clara lulil;


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

susceptique memor mariti tam nobile, quod nunc

cernis, tam praestans surgere iussit opus.

fur/enim iacet hic quai-tus, cor nobile cuius

testantur vitae sptendida facta suae.

istius ante sacros se praebuit alter ab ortu

alter ab occasu Caesar uterque pedes :


Generated on 2013-08-19 19:39 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

alter ut incipiat fidei documenta lalinae, ‘Lors de la'démolition de la basilique, les chanoines vénitiens de

aller ut aura/o cingat honore caput. S. Georges in Alga, dont il avait été le bienfaiteur, recueillirent

Quo duce et Armenii aratorum exempla secuti les marbres de son tombeau et le reconstruisirent dans le cloitre

llomanam agnorunt Aethiopesque fidem; de l'église ‘S. Salvatore in Law-o. que leur congrégation possédait

inde Syrt ac Arabes mundiquee finibus lndi .- - - - i e Rame.‘ On peut y voix-‘encore ce monument ; mais les inscrip-

magna, sed haec animo cuncta minora-sum - i v tions qu'ils portent sont contemporaines de la translation; l'épi-

Num mtilta rursum Teucros iam clatsepetebat; . - - l taphe primitive a'dispàru.

LIBER PONTIFICALIS, t. II. 7 os


55g; APP-{IIJ- NicoïlAs Vä-

tabatur suavimoderatoque. I‘n comparàndis omni‘s generislibris summum diligenliam per omnem vitam' prueàlî:

tu, quos adeo multos, mec hos vulgares- cumulavit‘, ut ad' trédecim millia codi‘cum numerali forent ; preciosa

quidam supellectilis, in cuius apparatu omues superiorès ponlifices superavit. In ornameutis quoque sacerdotal

lium pontificaliumque vestium profusus fuit; calices, cruces, caeteraque altaris ornomenta magno sumptu fecit:

In aedificando excessit multorum iudicio mod‘um : i‘n castro Sancli Angeli, quod Adriani fuit sepulchruin, dues

sumptuosissimas domos, alteram versus meridiem, alteram àd septentrionem'construxit; opus superiluum et

minime necessarium. Templum sancti Stephani in monte Celio a fundamentis restauravit. In Exquili‘zs apud

sanctam Mariam Maiorem palatium aedificavit sumpluosum; peristilium quoque coepit, quod una ex parte lan-

t'um absolvit, multis columnis subnixum; alterius partis iacta erant fundarnenta. Palalium Latorauense amplifi-

cavit, purgalo loco quem addidit caeteris aedificiis. Vaticanum maiori ex parle Iato muro construxisset, perfe-

cissetque opus si biennio visisset. Testudinem quoque quam tribunam appellant super altare sancti Petri operîs

magnificenlissimi a fundamentis aedifionre uggressus est, muro oclo cubitis lato; sed morte intermisssa est aedi-

ficalio. Basilicam insuper ipsam testudine in formam thermarum Dioclelianarum reducore,destructa priori slruc-

tura, destinarut animo. Palatium nposlolicum ampliavit exornavilque prae caeteris: A bellis abstinuit, ut qui

pacem rebus caeteris prael'erret. In iis tribus rebus conquirendis, cumulandis videlicet libris, in veslium divinis

officiis instilutarum ornatu, quas variis margaritis preciosisque lapidibus intertexerat, in aedificando sumpluose

splendideque, per omnem vitae intentus aetalem egit. ‘

Huius pontificatu Fredericus Austriae dux in ,imperatorem'electus Romam venit, sumptaque po’ntificis manu

corona aurea rece‘ssit. Officia Romonae curiae suum ordinem dignilatemque tenuere. Unum in 60 reprehenditur.

quod levior erat moribus quam gravitas tanti fastigii postularet, quodque plures gratins per eum concessas ad

cardinalium quorundam suasiones revocavil, quod maximum est in principe tanlo vitium, ubi nulla necessariæ

ultll'eratur causa. Decessitip' fine anni oclavi, ex laterum et podagrae morbo, sepultusque in basilica ' sancti Peu-i.

VAR. -— 4 veslium <ac> — 8 perrislibnm —— 12 magnificenlissime -- 13 lesludine in] tesludiuis — 14 dcslinaret — 15 cumu-

landisque — 16v instilurarum ornala ' '

NOTES EXPLICATIVES.

1. in basilica s. Pelm‘] Le tombeau de Nicolns V s'élevait non

loin de celui d’Eugène IV, dans la basilique de Saint-Pierre, au

point marqué (il sur le plan. Lors. de la démolition de la‘ basili-

que, sous Jules II, on le transporta‘ danslaparlie conservée de

l'édifice (p1. 101). Grimaldi le dessina et sonuessin a été publié


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

par Sarti et Seltele, Appemliæ. pl. xxxv, L'En 1606 le sarcophage

‘ l'ut descendu dans les cryptes. où on peut le voir encore avec di-

vers‘morceaux de sculpture provenant, desnutres parties du mo-

nument.‘ Dionisio (Val. c)']/pl.,pl. nm) donnqun dessin du sauna

pliage avec-lmstntue couchée duponllleet l’épilopheç

111c SITA SVN’I‘ QVINTI NICOLAI ANTISTITIS OSSA


Generated on 2013-08-19 19:39 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

AVREA QVI DEDERAT SAECVLA nom TIBL

GONSILIO ILLVSTRIS vmrvru ILLVSTBIOR oMNL

ExcouvIT DOCTOS oocrron IPSE vmos

ABSTVLIT ERROREM QVO sorsm INFECEBAT oui-313M

RESTITVIT MORES MOENIA TEMPLA DOMOS

rvM BERNARDINO smrvn‘ SVA SACRA SENENSI

SANCTA IOBELEI TEMPOBA DVM emmenant

cmxrr HONORE CAPVT rnmumcr ET CONIVGIS-LAVBEOJ»

BES rTALAs 1ere FOEDERE COMPOSVIT

AÇI‘TÏIGA ROMANAE COMPLVRA VOLVMINA LINGVAE.

239mm; T;V.M_V,L0 EVNDITE Trivial 5m30,

0'’:

10

15

20
APP. 1I-.‘_- CALLIS'TE Iu, PIE 11. 559

10

'20

‘ ËDE CALLISTO lIl PONTlFlCE MAXIMO

.. Gelebratis de more uovem dierum exequiis, cardiualis Valentinus, natione llispanus, eligitur poutifex, per

Italorum dissentionem; qui coguominatus est Calistus tertius. Is inutilis fuit in regimine pontificalus. Omnis sua

cura versata est in cumulandis nummis et nepotibus extollendis. ln poutificatus primordio summum volunta-

tem exegit classis contra Turcas comparandae‘: decimas beneficiorum exegit ; multosque destinavit per'christia-

nas regiones quaestores, qui hortaudo et suadeudo magnum vim pecuniarum, largientihus etiam pauperculis,

exegerunt. Ex iis classem paravît quindecim triremium,quibus legatum praefecit Ludovicum cardinalem patriar-

cham Aquileiensem; quae,‘ curu parva numero esset nec stipendia in sumptibus praebereutur a pontifice,parum

profecit. Plures piratîcum prae inopia exercere sunt coacti ; huc evasit tanta nummorum (conquisitio), in derisio-

nem scilicet gentium, nulla cum christianorum utilitate. Hic omnia curiae ol'ficia pervertit: cubicularios, pro-

thonetarios, auditores, subdiaconos, clericos camerue ad numerum cohortis cuiusdam praetoriae creavit; secreta-

rios ad quinquagiuta fecit, in quos notarios et operarios el. nullius doctrinae plurimos coniecit, honestissimum-

que olïici’um sua stultitîa decoravit. Omnis eloquentiae et humanîtatis studiorum ignarus,singula exercitia curiae

dehonestavit, dignitates conferens in indignes. Nepotem insignivit prael‘ectura Urbis, ducemque constituit equitum

peditumque, quibus stipendia praebebat. Omnes praeterea arces Romanae ecclesiae ei custodiendas tribuit. Plus ipse

solus quam omues superiores pontifices in suos contulit, homo solitarius et libeuter audiens se laudari. Obiit

quarto pontificatus anno. Praedictum ei antea se pontificem futurum ; idque ipse pluribus enarravit, adeo firma

spe pontificatus, ut existimaret se Eugenio successurum, querereturque sibi a Nicolao ereptum l'uisse pon-

tificatum ‘.

DE PlO SECUNDO PONTIFICE MAXIilIO

Aeueas deinde Senensis csrdinalis, qui Pii nomen assumpsit. sequutus est, vir eloquentia praeclarus. Eius

primordio Senenses permultos tum sul generls tum notos atque amicos diversls magistratlbus honestavit, arces

Vnn. — 6 christiunos religiosos — qui] in — 8 essent — 9 conquîsitio addùli — 1l cumeram — 18 qucrilurque

NOTES EXPLICATH’ES.

App., p. 85.) Les restes de son neveu Alexandra VI, d'abord en-

terrés à côté, sous le pavé, y furent introduite quelque temps

après. Sous Sixte V les travaux entrepris pour la transla-

tion de l’obélisque amenèrent un déplacement. Le tombeau


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

des deux papes Borgia fut tiré de l'église Saint-André et ins-

tallé dans ce qui restait de l'ancienne basilique, au point

marqué 90 sur le plan. En 1605 on le descendit dans les cryptes.

Eu 10101:1 colonie espagnole de Rome obtint la permission de

transporter les ossements de Galliste III et d’Alexandre VI dans

son église nationale de S. Maria di Monserrato; mais les mar-


Generated on 2013-08-19 19:39 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

bras du tombeau demeurèrent un Vatican. Quant à l‘épitapbe do

Calliste 111, elle ne s'est pas conservée; Pnnvlnio, qui a vu le tom-

beau dans son état originaire. dit qu'il n'y en avait aucune (De

basilicu. VaL, dans Mai, Spicil. Val. t. IX, p. 36.6).

P. Sabine et Panvinio ont lu en outre la formule suivante, actuel-

lement disparue. Je la. donne d'après Sabino (De Rossi. Inscr.

christ" t. II, p. 1:21, note 28) : Serlit au. V111 (lies XX; mit. au. LI'II

m. 1111 dies Vllll. l’lzilz'ppus cardinali: Bonon. fl-ah'i car. p. — Les

autres parties conservées de ce monument ont été publiées par

Dionisio1 op. cit., pl. x1. 4, 5; xx; xxx, 6. 5 (mais et‘. Sarti et

Settcle, App.. p. 36) ; xxxu, 3, 4.

t. Callisle III eut son tombeau dans l'ancienne église Saint-

André appelée plus tard S. Maria de Febri/zus(pl.e). prés de

la. basilique de Saint-Pierre. Ce monument s'élevait dans la cha-

pelle marquée 170 surle plan. Il en reste quelques fragments. con-

serves actuellement dans les cryptes vnticunes, et publiés par

Diouisio ( Valic. crypL, pl. xxvi. t ; xxvul; xxirk, 5, 6, 7, xxxrv, 2),

avec le sarcophage lui-memelpl. xu’xn}; cl‘. Sarti et Settele,


560

APP. II. —— PIE II.

civitatum oppidorumquetradidit custodiendas Romanne ecclesiae. Urbes omnes enim ferme suorum regimini

subdidil. Paulo postquam eleclus ad pontificatum fuit,

ut omnium consilio auxilioque regum et principum

christianorum obviaretur potentiae Turcarum, concilium indixit Mantuae, ad quod omnes reges et principes con-

vocavit. Ipse primus, tanquam fidei defensor, deinde maxime cupidus ut caeteri imitarentur, Mantuam se‘ con-

tulit, ante tempus ad veniendum caeteris praescriptum ’.

NOTES EXPLICATIVES .

l. Le tombeau primitif de Pie 1] se trouvait à Saint-Pierre.

un bas de la nef latérale sud (plan. 8‘). On y lisait l'épitnphe

suivante, perdue actuellement. et que je 'reproduis (l'après Pan-

vinio, De bnsil. Vaticnna (Mai, Spinil. Rom., t. 1X, p. 306) :

Plus Il pontifeat mamimus, nalione Tusvus, pall'îa Senensis,

genle Piccolominea, sellil nnnos l'l. Brevis ponli/îcnlus. ingens

fuit gloria. Conventum cln'islilmorum Mantuae pro [ide habm‘l,

uppugnaloribus Romande sorlis intra ah/ue erlm Ilalimn resIiliI,

CaI/mn'nmn Senmsem inlm' sanclos (Thrisli relu/il, pragmati-

cam in fla/lia abrogmvit, Fel'llinumlum Amgonensmn in I'Pgnum

Siciliue ci: frelum restiluil, rem Ecclesiae auxil. fodinas invenli

lum prz‘mum aluminis apr/d Tel/an: instiluil. Cullar iusliliae et

religionis, allmirabilis eloquiomadens in bellum quod Turcis in-

diwcmt. Ancnuae decessit. [M et zrlasxem plu-(dam et ducem l'ene-

lorum (‘11m silo sana/u commilitones Christi hallm't. Relalus in.

Urbem est Pull-nm (lecN-Io, et hi!‘ candilus ubi caput Anzlreae

apostoli nd se ex Peloponneso adver'tum collocal'i l'ussemt. I'Lrît

annos LVIII menses 1X dies XXI'II. Franciscus cardinulis Senen-

sis (wunculo sanclissimo fucil anno MCDLXIIH. ‘

A terre.surnne dalle de marbre, on lisait: l’ius Il ponti/‘eæ ‘mn-

an‘mus. En 1608 les restes de Pie II furent extraits de ce tombeau

et déposés dans les cryptes, dans un sarcophage antique (Dioni-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

sio. pl. xux, 1). On les transporta un peu plus tard. en 4623, à

S. A-ndrea della Valle, avec les marbres du monument primitif.

Quelques fragments dans les cryptes vaticanes (Dionisio. pl. xxx.

3; pl. xxxnr, t) passent pour avoir appartenu aussi au tombeau

de Pie lI.
Generated on 2013-08-19 19:39 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
ADDITIONS ET CORRECTIONS

TOME I

P. u, b, note 6. -—Cf. Mommsen, Mon. GernLScript.Anliquiss.

t. [X, p. 86, note 5.

P. m. -— Dans le volume que je viens de citer, M. Mommsen

édite i1 nouveau le Liber generationz‘s et traite (p. '78 et suiv.)

les questions relatives a l’hisloirc de son texte. A la p. 90, il

adopte comme moi la leçon episcoporum, et rejette l’autre

comme une erreur « évidente ».

P. m, b, note 3. -— Ce ms. est maintenant a Berlin.

P. iv, note 3. -— Auxtravaux cités il convient d'ajouter main-

tenant le mémoire de Lightl‘oot Early Roman succession, publie

dans son S. Clcment 0/ Rome, Londres 1890, t. I, p. 201-345.

P. vi. —- M. Mommsen a publié en i891, dans le volume cité

plus haut, le Chronogrnphe de 35'}, avec une préface détaillée.

Il faut rectifier ici ce qui est dit du président d'Assonville,

u peut-être » identique au président d’Arras: celui-ci s'appe-

lait Benou de France (Mommsen, t, e. p. l8).

P. vu, note 1. La nouvelle édition de M. Mommsen ne con-

tient pas d’autres pièces qu’il n’y en a dans l’édition indiquée

ici. Pour les illustrations, v. Joseph Strzygowskhdans le Iahrb.

des deutsehen arcln'iologischen Instituts, erstes Ergünzungshe/‘t,

Bcrlin, {888, p. l06, pl. xxxv.

. P. xv a. — Le liber canonum de Reims est maintenant a

Berlin.

P. xxi b. —Au catalogues grecs énumérés ici, il convient

d'en ajouter un quatrième, signalé et public pourla première fois

par M. G. Mercati dans les Studi e documenti dz‘ storia ediritto,

t. Xi! (1891). p. 325 et suiv. Le texte qu'il en adonné provient

du ms. Ottobonien grec no M4, du X!‘ siècle. Mais on le re-

trouve dans d’autres mss., parmi lcsquclsj'ai en sous la main


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

les Coisliniam‘ 120 et. 368, les Pan'sim' 1356 et 1784. Il fait

Lrnun PONTIFIGALIS, t. II.

partie, dans tous ces mss.,d‘une compilation comprenant les

listes épiscopales des cinq sièges patriarcaux, plus ou moins

reliées auxlivres apocryphes de s. Epiphanc surles prophètes

et prophétesses et de s. Ilippolytc sur les douze apûlres et les


Generated on 2013-08-19 19:39 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

72 disciples. La liste de Constantinople est prolongée jusqu'au

second episcopat du patriarche Nicolas Mystique (9l2-9‘25). En

tenant compte de la leçon de ces mss., surtout du Coisli-

nianus l20 (x° 5.), on obtient le texte suivant, assez peu dill‘é-

rent de celui du Xpovoypaqzsîau a-J-n-anow, sauf qu'il est dépourvu

des synchronismes et autres notes historiques. La variante

IGJTÜPLZOÇ rattache étroitement ce catalogue a la tradition des

autres catalogues grecs. Il va jusqu’à Bonil‘ace [I] (607}, après

lequel on a ajouté llonorius. Marc et Jules sont omis; Miltiade

etEusèbe, Bonifacc l et Zosime, sontintervertis; mais il n’y a

sans doute la que des accidents paléographiques. L’omîssion de

Félix Il est plus remarquable ; ellc rapproche notre texte de

celui qui est entre dans la Chronique d’Eutychius (p. 40).

Hept 'm'w n'arpmpzo'w Po'iym.

a’ llä'rpo; à âme 77010; En; :6‘ .

Ë’ Aïvoç î'm t p’ .

7' ‘Avé/7.11079; En) 113‘ .

d" Kir’, lune; En] 0'

a’ Eüa’pwro; E71] L' .

ç’ ‘Aléîavd‘po; En; L7’ .

Ç’ 55710; êrn z' .

n’ Tùs’a'popaç En; w.’ .

9' 'Y'yivoç in; 1.6’ .

L’ l'lio; E71: 13, .

La’ 'Avixnro; En; m’.

69
562

LIBER PONTIFICALIS.

7.6"

Z7‘

M’

le’

1:’

1/1’

56'

E7’

50"’

l‘. xxv.— M. Mommsen t. 0., p.266 et suiv.

15m r'c'p LZGÇ

'Elauûs'ptoç

Bizmp

Zs’çupoç

Kvî‘llw‘roç

Oüpâuuàç

llovnavà;

’Av1:'po:;

‘iûu’îmuàç

Kopvihoç

Anûzto;

Srä'puue;

En? ara;

Awvü (ne;

‘I’ÎLLE

Eüruzzuuàç

I‘u't'o;

ltlafpzsïmç
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Mûmz'dn .;

Ev‘cäfi'wç

Eûfiacrpoç

ALÊépLoç

A'zîpma'oç

îtptztaç
Generated on 2013-08-19 19:39 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

‘Aime-teigne;

'Iwozévrto;

Bovupu'rtoç

Z’Ânnyoç

Ke‘taarïvoç

ËÙO’TOÇ

As'mv

"I‘Aa'pto;

Eum'AtzLo;

‘N115

l's‘m’ me;

'Avuvtaîo'mç

ïù‘uluaxo ;

'Olayia'ô‘a;

'Imdwnç

‘PÜŒE

Bautçdfloç

‘Iœu‘wnç

‘A yann :6;

îûfiépw;

lie/film;

115166719;

ïmiwz;

Bevéà‘mreç

Ïlsluîywç

I‘P'fl'jàpw;

Suâmvôç

Riz-alpine;

‘Ovùpwç

au m m

.| .! 4

a a a‘

nl
ADDITIONS ET

CORRECTIONS. 563

dans le ms. Cusanatcnsz‘s comme un abrégé de celle de Dens-

(ledit.

l’. ccv a, avant-dernière ligne, au lieu d’l’üticnne 11, 1. Pas-

cal Il.

P. Ccxrnl b, note2.-Suint Grégeirc le Grand faitquelquel‘ois

usage de la notation en quantiémes du mois.

P. ceux: a. -—En ce qui regarde la compétition d‘Eulalius

et de Boniface, le reviscur du L. P. pourrait bien s’ètre ins-

piré de la Cotlectio Avellana (Maassen, Quclten, t. I, p. 787 et

suiv.), laquelle me semble avoir été publiée sous Pélage 1

(556-561). En tout cas les documents réunis dans cette col-

lection existaient aux archives du Latran.

P. 25. —l1établir, entre Jean tllct Pélage I1 (3-tlignes avant

la lin), la ligne suivante, omise in. l'impression:

Dom. Benedictus sud. ana. Illl m. I d. XXVH.

(les inscrip-

P. 120, note 13. — Sur l'emplacement réel

au bas de la

tions relatives aux taurobolcs, v. p. 193, note 65.

page.

P. 130, note 3. — Pour plus ample et plus précise démons-

tration de ce qui est dit ici sur l'origine de la féte de Noël, v.

mon livre Origines du culte chrétien, p. 21.7, et Bulletin critique,

t. Xi (1890), p.11 et suiv. J’ajonterai ici que, d’aprés 1c Com-

mentaire des. Hippolyte sur Daniel, complété par les récentes

découvertes de M. Georgiadés, le célèbre docteur romain fixait

déjà la naissance du Christ au 25 décembre.

13.131, note 1. — L’exprcssion de vice jointe a l’etliuique

Syrus, rappelle beaucoup le libellé des épitapbes de Syriens


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

éguliérement le nom de

morts en Occident. On y inscrivait 1'

leur vicus. M. Leblaut, lnscr. chrét. de la Gaule, t. t, p. 328, et

M. de llossi, laser. christ. U. 11., t. 1, p. 289, ont signalé quel-

ques épitaphes de cette catégorie; mais il y en a beaucoup

d'autres.
Generated on 2013-08-19 19:40 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

P. 150, l. 9. —— L'expression in Vaticanu

(et. p. 118, l. 18) se retrouve dans le taux

(liardouin, 00110., t. i, p. 217).

P. 153, note 2. — Dans le taux concile de Sinuesse, on re-

présente le pape Marcelliu entrant dans le temple de Vesta et

d’lsis accompagné de trois prétres et de deux diacres, qui vont

aussitôt le dénoncer aux chrétiens.

P. 159, note 1. — En Al'rique aussi les prémices étaient re.

présentés par le blé et le raisin (Cod. con. 37, llardouin, Conc.

t. I, p. 883).

P. 163, note 5.—— La crypte

m palalii Ncroniam‘

concile de Siuuesse

de s. Crescentio a été ‘retrouvée;

elle est marquée L sur le plan partiel du cimetière de Pris-

cille publié par M. de ltossi, Bull. 1888, pl. [-11 (et. En". 1889,

P. 169, note 1. - Dans le texte de la lettre du pape Inno-

cent, il faut lire, au haut de la 2“ colonne, 1. 2, ecelesine nos-

tme au lieu de ecclesiae nestrae. C’est la leçon de Constant,

Epp. Item. ponlifî, p. 860.

P. 188, note 1. — M. Lanciani (L'Itinm-ario di Einsiedeln,

dans les Monum. des Lincei, t. I, p. 486), promet d'élucider

la question du praedium Equitii et de sa transformation en

lieu de culte. Il semble admettre que le titulns primitif est re-

présenté par l'oratoire, maintenant souterrain, auquel on ac-

cédé en descendant sous l’absidc de S. Martino ai Monti. C'est

la croyance commune.

P. 191, note 33. -— L'usage de dresser sept autels a la fête

de Paques est constaté par le diacre Jean, contemporain de

l'auteur du L. P. (Ep. ad Senarium, Migne, P. L., t. LlX,

p. «105), qui,du reste,avoue ne pas savoir au juste pourquoi cet

usage avait été introduit. 11 dit que ces sept autels étaient

préparés par la militia ccclesiasllcu, c'est-à-dire par le clergé,


564

LIBER PONTIFICALIS .

P. 20l, note {25. —- L'inscription publiée ici a été repro-

duite en fac-simile par M. de Rossi, Bull. i890, pl. Vlll, 1X, X,

p. 104; elle se lisait sur un canistrum et non sur une gabala.

P. ‘206, note 5. —— Pour l'expression aula pudo'ris, cl‘. l'ins-

cription de Préneste citée t. il, p. 40, note 59.

P. 210, note l9. —- Les problèmes relatifs a l'interprétation

de l'épitaphe du pape Libère ont été étudiés plusieurs fois de-

puis l'impression de cette page. M. de Rossi (Bull. 1890, p. l‘23

et suiv.) a signalé ces divers travaux et réfuté en particulier

la thèse de M. Friedrich (Silzungsberichte de l’Académie de

Munich, l89l, p. 8l), d'après lequel l'inscription devrait être

rapportée au pape Jean I. M. Funk (Hislorisches Jahrbuch, t. Xll,

[i891], p. 757) a repris aussi le sujet et maintenu l'attribu-

tion à Martin I. Mais il n‘a pas encore produit de texte capa-

ble de prouver que l'expression Nicaena fides ait été employée

eo mme équivalente il fidcs orthodoæa. D'autre part est-il

vraisemblable qu'il y ait eu a Ilome, au temps où l’inscrip-

tion a été copiée, un tombeau du pape Martin? Cette inscrip-

tion nousestparvenue dans un manuscritdu vm'siéclc, lequel

contient un recueil épigraphiquc formé, selon toute vraisem-

blanee, au siècle précédent. Or Martin mourut en 655 a Cher-

son, en Crimée, et fut enterré dans une église voisine de cette

ville. Qu'il ait été jamais rapporté il llome, c'est ce dont il n'y a

trace dans aucun document. En tout cas, il n’a pu l'être avant

la réconciliation de l'empire grec avec la papauté au vu’ con-

cile œcuménique (6st). Méme alors il est difficile qu'une telle

translation aitpn se produire. Aux yeux du gouvernement impé-

rial, Martin avait été condamné non point pour sa doctrine,

mais pour son attitude politique. Le succès du dyothélisme


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

au concile de 68l n'était pas,en lui-même, une réhabilitation

officielle du pape qui présida en 649 au concile de Latran. Que

Constantin Pogonat ou son lils Justinien ll aient autorisé une

manifestation aussi caractérisée contre un acte solennel de

leur père ou grand-père Constant il, c'est ce qui ne se pré-

sume pas et ne saurait être admis sans témoignage. Pour


Generated on 2013-08-19 19:45 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ces temps-lit, le L. P. est loin d’étre muet. Est-il admissible

qu'il n'eût pas conservé trace d'un fait aussi considérable?

P. 215, note l8. — Un fragment de l'épitaphe d’lrénea été

retrouvé dernièrement. M. de Rossi l'a publié, avec un com-

mentaire du texte entier, dans le Bull. i889, p. M6, p]. La.

P. 2'25, note ‘2. — Cf. Origines du culte chrétien, p. ‘242. Aux

anciennes formules citées ici il convient d'en ajouter une autre’

publiée par MM. P. Ewald et G. Loewe, Eœempla scriplume

visigothicae, p]. u, m, qui provient d'un manuscrit espagnol

du vn' siècle.

il n'est pas démontré que les vers que s. Augustin (De civ.

Dei, xv, 22) cite comme tirés d'une laus cerei composée par lui

se rapportent au cierge pascal. Quant à la lettre sur le cierge

pascal qui figure i1 l'appendice de s. Jérôme (Migne, P. L.,

l. XXX, p. l88), et que l'on a récemment alléguée comme témoi-

gnage du rite dont il s'agit ici (Revue bénédictine i891, p. 20 et

suiv.), c'est un assemblage de morceaux divers; l’un d'eux

doit avoir été rédigé vers le milieu de l’année 384, mais il

n'y est pas question du cierge ; quant au reste, il n'y a aucune

raison d'y mettre le nom de s. Jérûme, si ce n’est que l'auteur

a manifestement l'intention d'imiter son style et emprunte des

expressions à certains de ses ouvrages. Dans la partie datée

l'auteur se qualifie de rusticanus ; une plaisanterie lancée

contre lui et qu'il rapporte suppose qu'il faisait partie du sé-

nat; l'auteur de la linalc se représente partant pour llome,

où 5. Jérome habita sûrement toute l'année 384. Tout cela

concourt i1 écarter le nom d'auteur que nous présentent les

manuscrits.

P. 229, note l3. — Cf. p. 5'2l, note l08.

P. ‘.‘3l, note l. — Je crois maintenant que ce texte obscur

doit être interprété dans ce sens que le pape Célestin institua

l'usage de chanter avant la mrsse l’Antiphona ad Introitum;

cf. Origines du culte chrétien, p. 109, — Dans cette même


ADDITIONS ET CORRECTIONS. 565

Dans ces conditions, comme il ne peut y avoir de doute sur la

teneur de ces documents officiels, et qu'il est évident qu’ils

con tiennent deux dates différentes, il n’y a pas lieu de modi-

fier la chronologie traditionnelle.

P. 267, note 35. — Des travaux récents ont permis de re-

connaître que, pour la partie essentielle, c'est-ù-dire, la nef

majeure, l'abside et même le toit, S. Martino ai lllonti re-

présente encore l'église construite par Symmaque en l’hon-

neur de saint Martin. Beaucoup de tuiles, dans la toiture, sont

estampillées au nom du roi 'l‘héodoric: Bcg(nante) d(om)n(o)

Theoderico relis: Roma —+ Reg(nante) d(om)n(o) Theoderico boue

Home. Lanciani, L'flincrario di Einsiedcln, dans les Monum.

des Lincei, t. I, p. 487.

P. 268, note 36, vers la fin : effacer la mention de l'église

Saint-Auge in Fabiano; c'est in Fagano qu'il faut lire (t. [L

p. H, 1. il); le lieu est en dehors de Rome.

P. 300, note 6. — Cf‘. t. il, p. l97, note f0.

P. 300, note f2. — La citation du martyrologc lliéronymien

est à rectifier. C'est XV kal. doc. et non X kal. qu’il faut lire :

mais la fête de sainte Cécile y est indiquée aussi un X kal.

P. 3l3, note 8. — En 557 il y avait encore il Rome un évêque

arien pour les Goths (Marini, Papiri, p. 206).

P. 329, note 4, à la fin : « Dans la notice de Deusdedit n :

lisez « de lloniface V n.

P. 334, note M. — La basilique de Tlléodore existait encore

au xll° siècle. Le chanoine Benoit la mentionne dans son Ordo,

c. 4l (llfignc, P. L., t. LXXVIll, p. fol-t). C’est la que, de son

temps, le pape donnait le dlner officiel du jeudi-saint.

P. 334, note 12. -— Le catalogue du ms. de Turin (Urlichs,

Cod. U. Il. topogr., p. l73) nomme l'ecclcsia s. Saluatoris de


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Porta [3. Pauli] et l‘hospitale s. Empuli (Eupli) il la suite l'un

de l'autre, comme deux édifices distincts.

P. 367, note 1. — La dernière phrase de cette note est il

supprimer et l'ensemble il compléter d’aprés mon mémoire

sur le Liber Diurnus (Bibi. de l'école des Chartes, t. L“, p. 8,

note l): « Le biographe ne parle pas ici de l'ordination; il ne


Generated on 2013-08-19 19:45 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

mentionne que deux notes, l’élection et l'introduction au La-

tran. La nouveauté signalée ne peut évidemment convenir il

l’élection, qui s'est toujours faite a generalitale in ccclcsia Sul-

vatoris; elle ne porte que sur l'introduction au Latran. Il faut

mettre l’accent sur les mots atque cæinde etc. 1: — Je renvoie

aussi il ce mémoire pour tout. ce qui regarde, dans les notices

précédentes, les élections pontiticales, non que j'aie rien a

changer il mon commentaire, mais pour plus de précision et

pour réponse il certaines observations présentées par M. de

Sickel dans son édition du Liber Dlurnus et dans ses Prolego-

mena zum L. D.

P. 379, note 35. — L’emplucement indiqué ici doit être

maintenu contre l'opinion exprimée par M. de Rossi, Inscr.

christ., p. XLV, note 4. Les deux premiers distiques parlent de

la basilique wallonne en général (hic, in arce Pelri : j’ui eu tort

de rapporter cette dernière expression à. l’emplacement de

l'autel, dans le lranssept) et se rapportent il la première sépul-

ture de Léon dans le portique extérieur. Quant aux suivants,

comme ils développent le contraste entre le voisinage des

portes (iunilor arcis, emtrcmo sub marmore) et l'emplacement

choisi par Serge, il faut bien que cet emplacement soit il l’iu-

térieur de l’église. Il n'y a vraiment. pas lieu de le chercher

ailleurs qu'il l’oraforium b. Leonis papas, qui, dans la vie de

Paul 1, est indiquéjustc il l'endroit où fut plus tard la chapelle

Saint-Léon. En dehors de la vie de Paul 1, cet oratoire est

mentionné deux fois avant Léon N, dans la vie de Léon fil

(1. Il, p. 26, l. 23, et p. 27, 1. t8), où même il est question

d'une confessio b. Leom‘s, c’est-il-dirc, dans l'espèce, d’unc

sépulture.

P. 38L note 45. — « Il n'y a pas d’autre document... la —

Erreur. Il faut citer ici le poème sur le concile de Pavie, com-

posé en l'honneur du roi Cunipert par un certain Etienne (Mon.

Germ. Scr. Langob., p. l89). On y voit que ce roi fit venir a


566

LIBER PONTIFICALIS.

ut in omnibus protectionis tnae muniamur auxilio, par Chris-

tum. ——l. 60, lloc a pr. — l. 61, l‘acere] agere -— l. 77, contra

huius priv. — l. 81 cm. — l. 85, Gavinatis om. — l. 86 nm. —

l. ll, Epiphanius-ecclesiae 0m. — 1. 9l, presbiter — 1.93,

om. -—- 1. W5, Epiphanius — l. IO7. lordannes —— 1. “0, Zu-

charias. — Aux cinq dernières lignes, les mots sanctae sedis

apostolicae doivent être substitués aux mots sanctae Itomanae

('cclesiue. —- Les manuscrits ne contiennent pas les lignes vl I l.

125, qui se trouvaient sur la quatrième table.

P. 439, note 55. — M. Tomassetti (Studi di storia e dz'rillo,

t. Vlll, p. 220) identifie la massa Formias avec le latifnndium

de Campomorto, près d’Antium.

P. 456, note 4-. — Cf. 1.. Il, p. 46, note lOS.

P. 456, note 5. — La diaconie existait sous (irégoire [l (JatTé,

2220).

P. 458, note 27. — M. de Rossi (Mélanges de l'école de Home,

1888, p. 496) a public cette épitaphe d'après une copie ditl‘é-

rente et bien meilleure : Voici les principales variantes. L. 2,

funus au lieu de functus. — après la I. 4, deux vers :1 suppléer :

Consiliotor cæislens pontifici qui tunc in tempore crat, que szmt

salut: monita pmecebnt; -— l. 6, lisez ainsi le début: [toma

salnandam utrisque.

l’. .160, note 5l. — Engippius, Vite s. Scverini, c. 144, mon-

lionne montem Feletem.

P. 461, note 52. — Je crois devoir maintenir contre M. de

Rossi (tnscr. chr., t. Il, p. 462) ce quej'ai dit de la provenance

de cette inscription. Les particularités monumentales mar-

quées par les mots aditus, rares, turris, sont plutôt relatives à

Saint-Martin de Tours qu’à un éditiee romain. Rien ne prouve


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

du reste qu'elles n’aicnt point concordé avec la disposition des

sanctuaires de saint Eticnne auprès de la basilique vaticane.

L'endroit d'où le saint (et non la cloche) appelle le peuple art

(aune Christi, est le ciel (ara: caeli) où il est monté. par une tm'ris

cclstor, symbole de sa foi et de ses vertus.

P. 482, note 21. — Sur le campagus, et‘. Greg. ltl. ep. vin, 27;
Generated on 2013-08-19 19:45 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

—corriger t. LXXXVI! dans la citation de Migne.

P. 482, note 29. -— J'ai admis ici que le Gaugenus episcopus

civitate Toroncnsis (p. 473, l. 22) était un évêque de ‘l'ours, et

je ne sais comment j'ai pu oublier de rectilier cette erreur

dans mon livre Les anciens catalogues épiscopauœ de la province

de Tours, Paris, 1890. Dans cet ouvrage j’ai montré que les

catalogues épiscopaux de l’église métropolitaine de Tours dé-

rivent d'une tradition fort sérieuse, non seulement en ce qui

concerne les noms et leur suite, mais même pour les durées

assignées a chaque épiscopat. Or, aucun d’eux ne mentionne

un (lavgenus. lls placent entre 738 et 77’!- environ l'épiscopat

d'un Eusebius, et cette donnée est vérifiée par la signature de

ce personnage, apposée a un document de l’année 765 (op. cit.,

p. 28, 29). Dans ces conditions, deux choses sont possibles : ou

bien Gaugenus et Euscbius sont identiques; une telle dyonymie

n'est pas sans exemple; ou bien il y a faute dans le texte de

notre concile et tinugenus doit étre rapporté a une autre église.

Dans cette dernière hypothèse, comme il est difficile de son-

ger, pour cette époque, au siège de Tournai, le plus simple

serait de supposer une métalln‘-sc et de lire Itotom‘cc au lieu de

Toronicc. On aurait ainsi un éveque de Rodez ou peut-être de

Rennes. Ces deux sièges sont dépourvus de listes épiscopales

et l’on ne connalt aucun de leurs titulaires pour les deux der-

niers tiers du vin‘ siècle.

P. 483. note :32. — Dans le concile cité ici, 1. 9, le texte de

Deusdcdit présente une variante, postquam au lieu de prtus-

quum; c’cst évidemment la bonne leçon.

P. 4-84, notes 56, 57. — La dernière partie de la note 56,

u Il faut remarquer ici... » doit être reportée à la fin de la

note 57.

P. 5H3, note 12. — La préfecture urbaine est attestée il la

lin du V1. siècle. Voy. Diehl, Etude sur l’administr. byzantine,

Paris, 1888, p. 127.


ADDITIONS ET CORRECTIONS.

567

TOME Il

P. xv, n° 9. -— Un catalogue identique à celui d’Eccard se

rencontre dans le ms. I029 de la bibliothèque impériale de

Vienne. Ce manuscrit est du x1‘ siècle“, il provient de Sulz-

bourg. La série des papes commence a 5. Pierre, sous la ru-

brique : Incipit ordo pontificum qui cathedram s. Petri tcnuerunt;

et se continue sans interruption jusqu'à Benoit Vlll. Pour

la première partie, jusqu’a Iladrien il, ce n’est qu'un extrait

du L. P.; au delà, c’est, toujours comme le texte d’Eccard,

une reproduction abrégée du catalogue courant, celui du Vali-

canus 3762. Le texte d’Eccard ayant été imprimé ci-dcssus

partout où il y avait quelque intérêt. à le faire, je me bornerai

à donner ici la finale du catalogue de Vienne. '

CXLI. Gerbertus, cognomento Musicus, qui et Siloester, nulione

Aquitanus, de monasterio sancti Gcmtdi, Remorum doctor, Ita-

oennalwn archiepiscopus, sub eodem Ottonc ordinulus, sedit unnos

quinque.

CXLII. Sica, annum unum.

CXLIII. Iohanncs papa annum unum.

P. xxxlx a, note 1. — M. Fabre m'écrit que le ms. Eslensis

du Liber ccnsuum du cardinal d’Aragon n’existe plus a la

bibliothèque d’Estc, et que de ses recherches dans les papiers

du bibliothécaire Lombardi (œil-i847‘) il résulte que sa dispa-

rition est antérieure à cet administrateur.

P. Lu 17, no 8. — Noter que l'édition du L. P. dans la Byzan-

tine est due 51 Ch. Annibal Fabrot.

P. Lxvni, l. 6. —- Corriger 1303 en i305.

l’. 38, note 37. — Le texte manuscrit auquel il est renvoyé

ici a été publié dans mes Origines du. culte chrétien, p. 457.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

P. 39, note 42. — Sur l'église des SS. Bnnit‘nce et Alcxis, v.

la monographie que je lui ai consacrée dans les Mélanges de

l'École de Home, t. X, p. ‘227 et suiv.

P. M, note 61. -— M. de Itossi a publié, dans ses Musaici, la

mosaïque ahsidale de S. Teodoro avec une monographie de cette

église.
Generated on 2013-08-19 19:45 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

P. 43, note 76. — M. Lanciani (L'Itinerario di Einsiedcln,

dans les Montant. antichi des Liucei, t. I, 1891, p. 490, pl. Il,

fig. 3) a publié un plan de Santu-Bulbinu, d'où il résulte que

cette vieille église est un édifice antique adapté a l'usage reli-

gieux.

P. 44, note 82. —Sur ce monastère de S. Césaire, cl‘. Sickcl,

Prolegomcna :um Liber Diurnus II, p. 30. M. de Sicliel allègue

un diplôme de s. Grégoire le Grand (J. {991), daté de 604, où

le monastère de Saint-Etienne est déjà mentionné. Il rappelle

aussi les négociations de Charlemagne avec les papes liadrien

et Léon III a propos de ce monastère; v. Jaflé, Mon. Cm‘olina,

p. 333, 366; Mon. Alcuin, p. 427, 429, 4423 Annales s. Amandi

dans les M. G. S612, t. I, p. H.

P. 45, note 96. — Cette église Saint-Isidore doit être iden-

tique a celle que l'itinéraire d‘Einsic-deln marque aux environs

de la porte 'l‘iburtine, entre cette porte et Saint-Euséhe.

P. 47, note H5. — Sur les parties encore existantes de l'an-

cien oratoire de Saint—l’érégrin, v. De ltossi, Bull. 1887, p. 38,

et surtout le mémoire de Mgr de Wunl dans le Itù‘mische Quar-

tulschrift, t. [il (i889), p. 386.

P. 47, note 128. —- La mosaïque de l'église des SS. Nérée et.

Achillée a été publiée par .\I. de Rossi dans ses Musaici.

P. 103, note 2:]. — Les travaux récents ont vérilié ce que je

dis ici de la valeur relative des deux recensions. Le premier

rédacteur dit que Serge [1 rebùtitSuint-ltlartin sur un emplace-

ment voisin de l'ancienne église : in alto non longe demutans

1060, tandis que le second ne parle pas de ce changement. En

ell‘et, M. Lanciani (L’Itinerario di Einsiedeln, Munum. des Lincei,

‘ t. t, p. 486) dit que l’église n'a jamais changé de place, et que

CXLIHI. Phusianus, cardinulis sancti Petri, qui et Iohanncs,

de paire Urso prcsbitcro, mati-c Stcphunia, post annos quinquc et

dimidium in sancto Paulo monachus discessit.

CXLV. Petrus, qui et Scrgius, cpiscopus Albanensz‘s, ce; patre


LIBER PONTIFICALIS.

568

siècles et demi antérieures à Serge ll. Quant aux restaurations

de celui-ci, il les réduit, tout au plus, à un agrandissement des

basses nefs et de l’atrium. Il a pu constater aussi (p. 489) que '

ces travaux ont été exécutés en partie aux dépens du mur de

Servius, dont les blocs se retrouvent dans les fondations des

constructions du Ix° siècle.

P. 103 b, note 30. — « Arséne ne porte dans les documents

que le titre d’apocrisiaire, sans celui de missus. » — inexact.

Dans la vie de Nicolas I, ci-dessous, p. “53, l. 21 et dans beau-

coup d’autres pièces, Arséne a les deux titres.

P. 1'29, 1. t6. -— Les dates données ici ont été copiées sur le

protocole du concile (et. p. 138, note 35); mais on a omis sep-

timo après trigesimo. Le 8 décembre 833 tombait en effet dans

la 37° année impériale de Lolhaire. Quant au quinte, qui con-

cerne Louis ll, il a été relevé exactement sur le texte du con-

cile, mais on s’attendrait a trouver quarte, Louis Il ayant été

consacré empereur le 6 avril 850.

P. 136, l. 20. — Cette inscription est dans le Corp. inscr.

lraec., no 8832.

P. 189, note 1:6. — Peut»etre aussi, par l'expression Durdam‘a

eiuitas, les légals désignent-ils l'ancienne capitale de la pro-

vince de Dardanie, Scupi (Uskub), devenue sous le nom de

Iustim’una prima la résidence du préfet du pre'toire d‘lllyricum

et le siège d'un métropolitain supérieur. vicaire du pape pour

le diocèse de Dacie. Cette institution, qui limite au diocèse de

Macédoine les pouvoirs du métropolitain de Thessalonique,

remonte i1 Justinien. Elle fonctionnait encore au moment de

l'invasion slave; les lettres de s. Grégoire témoignent que,

tout a la tin du V1. siècle, l'lllyricum faisait encore partie du


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

domaine patriarcal romain.

P. 190, note ‘52. — Le 11. P. Lapétre me fait remarquer que

Domagoi doit avoir été grand joupan de Croatie. Cela résulte

du Citron. Venctum (Mon. Germ. Ser., 1. VII, p. 2l).

P. 221. — Une erreur d’imprimerie a fait sauter, pour la

numérotation des pages, de la p. 200 à la p. 221.


Generated on 2013-08-19 19:46 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

P. 226, note 3. — Cf. Migne, P. L., l. CXXXIII, p. 828.

P. 236, note t. — Serge lIl avait été d’abord diacre romain

sous Etienne V; Formose le promut a l‘c'véché rural de Caere.

Pour se remettre en carrière, il abandonna ce siège et reprit

son diaconat romain, évidemment sous Etienne V1 et sous un

prétexte qui servit aussi a ce dernier pape (cf. p. 229, note 2).

Fut-il ensuite pourvu d’un titre presbytéral? Cela est possible

et il faudrait l'admettre s'il était certain que c'est lui qui est ‘

nommé parmi les prêtres dans le concile romain de 898; mais

peut-être y est-il question d’un autre Serge. Cf. Auxilius, In

clef. Formosi, il, 5 et app.; Dümmler, Auœilius und Vulgurius,

p. 15, note 6.

P. 243, note 1. -— « Sergius était prêtre en 898 n. Tenir compte

ici des observations présentées ci-dessus. On doit ajouter que

Serge avait été promu au sous-diaconat par le pape Marin

(882-884). Cl‘. Auxilius, In dcf. Form., app.

P. ‘256. -— Mgr de Waal a signalé un fragment d'inscription

découvert prés du Campo santo germanique, comme pouvant

avoir appartenu a l'épitaplie de Benoit Vl. Voici ce fragment

(De Rossi, Bull. 1887, p. 37] :

LICATASVBANTROIN quo

seXTIBENEDIÇTIC

SCLARVSQDEGEnIe

PVLTVSETAGTVP

La paléograpliie convient au x° siècle. Cependant il est difficile

d'admettre que, si Benoit Vl avait été enterré au Vatican, son

tombeau n’eùt point été mentionné par Pierre Mallius. Au

temps où nous sommes, les papes étaient généralement enter-

rés au Latran.

P. 260, note 2. — Rectifier d’aprés la note de la p. 339.

P. 272, note 13. —— Sur l’origine de cette légende, et‘. ci-des-

sous, p. 368 b, 1.10 et suiv.

P. 273, note 3. -— M. Eug. ltlüntz, qui a étudié récemment


ADDITIONS ET CORRECTIONS.

569

Alexandre [Il mourut le 30 septembre (ll8l), jour où l’Eglise

célèbre la fête des as. Félix et Adauctus.

P. 451 a, note t. — Ma défiance à l'égard de cette épitaphe

n’était pas justiliée, au moins en ce qui regarde les deux pre-

miers vers, qui sont cités dans le catalogue de Zwettl (Pez,

Thesaurus anecdotorum, t. I, p. 392; cl‘. ci-dessus, p. xvi a).

l’. 450, note 5. -— L’épitaphe d’Alexandre lll avait été insé-

rée dans le catalogue de Zwettl (ci-dessus, p. xvr a); mais le

manuscrit étant forttaché a l’endroitoù elle figurait, l’éditeur du

catalogue, Pez, n'a pu la donner tout entière (Thesaurus aneedot.,

t. I, p. 392). M. Watterich, Vitae pontif., t. 11, p. 649, a publié

le texte intégral d'après un ms. de 5. Pierre de Salzbourg:

Lus: cleri, decus ecclesiae, Pater urbis et crois

praesul Aleœander clauditur hoc tumulo.

Lumim's eætincti patitur dispendia clerus

cumque suo dolet urbs orbe fuisse patrem.

Non tamen ille ruit, quia oirtus nescic casus

creditur huic oitam perpctuassc viro.

Largo manus, pia cura gregis, pudor almus, honestas

huic inter superos obtinuere locum.

Si quaeras gais et unde fuit, nomen sibi quondam

Rolandus, patrie Tuscia, Sena damas.

Hum: festis innæere suis Fetiæ et Adauctus

cum quibus est felia: factus, adauctus ois.

Ltaaa pourrmcaus, t. II.

P. 452, note 2. — Les restes du pape Innocent lll ont été

récemment (décembre 189|) transportés dans la basilique de

Latran.

P. 459, l. 9. - On sait que le au IV attribué à ce pape ne se


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

justifie pas par l’existenee de trois papes Martin antérieure-

ment a lui. On a confondu dans une même numérotation les

Martin (Martin 1. Martin lV, Martin V) et les Marin (l et Il).

P. 506, note. —L’épitaphe d’Urbain Vl se terminait par une

note chronologique ainsi conçue : Obiit Hamac idibus octobris

anno MCCCLXXXIX aetatis suae anno LXXII (Dionisio, Crypt.


Generated on 2013-08-19 20:10 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Vat., p. 149, d'après une copie de Grimaldi).

7D
Generated on 2013-08-19 20:10 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
TABLE DES MANUSCRITS

SUIVANT L’ORDRE ALPHABÉTIQUE DES BIBLIOTHÈQUES QUI LES POSSÈDENT ACTUELLEMENT

Albi, 2, catalogue. . . . . . . . . . page xv

Alcnçon, 2, abrégé . . . . . . . . . . . . . ccnx

18, recension d’Adémar. . . . . . cLxxx

Arras, 614, catalogue, . . . . . . . . . . . xxv

Assise, 227, abrégé. . . . . . . . . . . . . ccm

Berlin,llami1ton, 33, Lib. Gens. (Arag.) . . . . . l1, xxxvm

Berne, 2255, abr. félicien (F°) . . . . . . . . . LI

408, C3 . . . . . . . . . . . . . . . cxcr

412, fragm. B. . . . . . . . . . cLxxvm

Bologne, L77, Lib. Gens. . . . . . . . . 11, xxxvm

763, rec. du xv°s.. . . . . . . . 1l,xLv1

Bourges, 97, abr. D . . . . . . . . . . . . cxclv

Bruxelles, 7512-8, cat. libérien . . . . . . . . . v1

7829, abr . . . . . . . . . . . ’. . . . CCVI

8380, (9012), B1. . . . . . . . . . cLxxIx

1481-1, rec.duxv°s. . . . . . . . . lI,xLv

Cambridge, ‘2021, Liber Floridus. . . . . . . . . caxxxvl

Catane, » Lib. cens . . . . . . . . . . Il, xxxvm

Céséne,xxu1, 2, abr. . . . . . . . . . . . . . . ccm

Cheltenham(Berlin),380, cat . . . . . . . . . . . . . . . xv

Cologne, 161, B3 . . . . . . . . . . . . . . cLxxvu

'212, cat............l....xv

Copeuliague,1ä82, A1 . . . . . . . . . . . . . . cLxvn

Douai, 796, Lib. Flor. . . . . . . . . . cLxxxvu

Dresde, F, 18, Lib. cens. (Arag) . . . . . Il,xxxvm

série term. aPie Il. . . . . . . 11,1.

Lib. cens. (Arag). . . . . 11,xxxv1u

Escurial, X, 111,9,

Fcrmo, A, 3,
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Florence :

Laurent., xx,10, type C. . . . . . . . . . . . . . cxc

xxul, 1, type A . . . . . . . . . . . . . . cLxx

Lxv, 35, E6. . . . . . . . . . . . . . 1[,xrv

LXVI, 35, cat. du x’ 5 . . . . . . . . . ce ; Il, n

Amiat. 3, cat. du xr’ s . . . . . . . . . Il, xvn


Generated on 2013-08-19 20:10 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

5. Merci, 601, A2 . . . . . . . . . . . . . . cnxvr

invent. 1737. abr. A . . . . . . . . . . . . cLxxu

Nationale, I,nr, 17, type A . . . . . . . . . . . . cLxrx

Riccardienne, 228, Lib. cens. . . . . . . . . lI, xxxvn

229, Lib. cens . . . . . . . . . Il, xxxvm

321, type A . . . . . . . . . . . . . cLxx

l"‘reiberg, » l'ragm. E . . . . . . . . . . . . ccvr

Gand, 16, Lib. Floridus . . . . . . . . CLXXXVI

Génes, bibl. Durazzo, Lib. Floridus . . . . . . . . caxxxvu

Grenoble, 16, typeC . . . . . . . . . . . . . . cxc

llanovre, I, 9, cat. du x“ s . . . . . . . . . . . Il, xv

La 11aye,759, Lib. Flor . . . . . . . . . . . cLxxxvx

759 A, Lib. Flor. . . . . . . . . . cLxxxvn

Laon 312, 132 . . . . . . . . . . . . . cLxxvu

Leyde, Sealig. 19, abr . . . . . . . . . . . . . . . CCIV

Voss. 12, abr . . . . . . . . . . . . . . . ccvr

Voss. 31, Lib. Flor . . . . . . . . . . . cLxxxvu

Voss. 41, B1 . . . . . . . . . . . . . cLxxvm

Voss.60, C1.............cLxxxrx

Vu1c.'a'8, typeD . . . . . . . . . . . . cxciv

Londres (8. 111.), (1011. Tib. V1. cat. du x‘1 s . . . . . . 11, xv

Add.14081, cat. du X1” 5. . . . . . . . . 1l, xvm


572

LIBER PONTIFICALIS.

Lucques, Caplt., 490, A’ . . . . . . . . . . . . . . cnxiv

545, Lib. Gens. (Arag.). . . . . II, xxxvm

552, type [I . . . . . . . . . II, xxvm

Madrid, P. 9l, rec. du xve s. . . . . . . . . II, xLvi

Il. 47, Lib. cens. (Arag.). . . . . . Il, xxxix

Milan, Ambrosienne :

C, 204lnf. rec. du xv°s . . . . . . . . Il, xavx

D 320 iuf. Lib. cens. (Arag). . . . . Il,xxxvm

G l00 inl‘. typeE . . . . . . . . . . . . II, mm

H lllsup. rec. du xv° s . . . . . . . . Il, xLvr

H253 sup. rec. du xv° s . . . . . . . . . Il, xLvr

M77 137.. . . . . . . . . . . . . cLxxx

ItI0dène,Capit.vuC,I,12,E3. . . . . . . . . . . . . . cxcvi

Est. vi, F, 5, E4. . . . . . . . . . . . . . cxcix

Montpellier, {54, fragm. . . . . . . . . . . . . CCVI

Naples, bibl. Nationale :

W, A, 8, I3‘1 . . . . . . . . . . . . . . caxxvl

v, Il, 63, Lib. cens . . . . . . . . . ll,xxxvm

vm,C, Il, rec. du xv°s . . . . . . . . . lI, xLvl

Brancacci,

II, E, l0, Lib. cens . . . . . . . . . . Il, xxxvm

II, F, l8, rec. du xv°s . . . . . . . . . lI, xLvr

0xford,Laud.,893, fragm. . . . . . . . . . . . . . ccvi

Paris, bibl. Nationale :

317,A3........ . . . . ..cLxvi

l45l,abr. ll'élicien,l"n . . . . . . . . max

2123, abr. cononien, K‘. . . . . LIv; Il, xx

2268, abr. d’Adémar. . . . . . . . ctxxxiv

2400,abr.d'Adémar.. . . . . . CLXXXII
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

2478, ont. du n°5 . . . . . . . . ll,xix,xx

2769, type D . . . . . . . . . . . . cxcm

3l82,l‘ragm.. . . . . . . . . . . . . CCVI

3876, ont du x19 5. . . . . . . . . . Il, aux

4l88, Lib. cens. . . . . . . . . . Il, xxvm

4886, eut, du xi° s . . . . . . .' . . . ‘Il, aux


Generated on 2013-08-19 20:10 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

4909, eut. du mus . . . . . . . . . . II,xx

4999 A, abrégé A . . . . . . . . . . CLXXIII

5058, ont. du m“ s. . . . . . . . . . lI,xx

5094, rec. d’Adémar . . . . . . . . . cLxxxi

5140,04. . . . . cLxx1v,cxcl; 11,11, xvnxx

5l4l,typeC.............cxc

5H2, type II, Lib. cens. . Il, xxvm, xxxvm

5l43,E2 . . . . . . . . . . cxevi;Il,ir

5144, rcc. du xv“ s . . . . . . . . . Il, xLVI

5144A, rec. du xv‘s . . . . . . . . II,xx,xLvr

.5l45,rec. d'Adémar . . . . . . . . cLxxxi

5l50, Lib. cens . . . . . . . . . Il,xxxvm

5256, fragm . . . . . . . . . . . . . . CCVI

5Iîl2, eut. du x1‘ 5. . . . . . . . . . ll,xix

55l6, D . . . - . . . . . . . . cxc1l1;II.n ‘

5517, abr. d'Adémar . . . . . . . . cnxxxrv

8865, Lib. Floridus . . . . . . . . . enxxxvn

9675, Lib. Floridus. . . . . . . . . cLxxxvu

9768, fragm. E. . . . . . . . . . . . . cc

l09l0,catal.. . . . . . . . . . . . . 1u,xv

“889, type II . . . . . . . . . . . . ll,xxx

l2097, catal . . . . . . . . . . . . . . . xvx

l2205,ealal . . . . . . . . . . . . . . . xv

l3729,B2 . . . . . . . . . . . . . cLxxvx

l5l49,abr. . . . . . . . . . . . . . . CCIV

l6897, type C. . . . . . . . . . . . . cxc

l6982,ahr.K.. . . . . . . . . . . . . LV

Nouv. Acq. 2252, type B . . . . . . . . . . . . aux

Grecs: I356, cataloguc.- . . . . . . . . II, p. 56l

I784, cat . . . . . . . . . . . . . . . .ibid.

Coislin, l20, cat.. . . . . . . . . . . . . . .ibid.

368,cat......... . . . . ..ibid.

Arsenal:
TABLE DES MANUSCRITS. 573

4997, cet . . . . . . . . . . . . . . . . xv‘Saint-Omer, 188, type B. . . . . . . . . . . . CLXXIX

Urb. 395, type A . . . . . . . . . . . . cLxx Toulouse, 565, type C . . . . . . . . . . . . . cxc

Archives du Vatican: Trêves, 1341, type B . . . . . . . . . . . CLxxVlll

m, 2, Lib. cens. (Arag.) . . . . . Il,xxxvm 1344, type B . . . . . . . . . . . (.Lxxvm

xv, I, Lib. cens . . . . . . . . . . Il, xxxvm {348, type B . . . . . . . . . . . . «:Lxxlx

xv, 2, Lib. cens . . . . . . . . . . ll,xxxvm Turin, 1", IV, 8, fragm. B . . . . . . . . . . . cLxxv

un, 18, Lib. cens . . . . . . . . . . l[,xxxvm Va]enciennes,65, abrégé . . . . . . . . . . . . . cclv

bibl. Barberini: Veuise, Marc. 359, rec. du H“ 5 . . . . . . . . . . . xLv

xu, 27, typell . . . . . . . . . . . . [hum v|1,'10, abrégé . . . . . . . . . . . . . . ccv

nxu, 165, ree. du n" s . . . . . . . . . . Il, xLvI Vérone' bib]. capitulaire;

xxxm, 34, Lib. 68118.. . . ._ . . . . . lLxxxvlu 22, fmgm.]aurcuticu , , _ _ , _ . . xxx

xxxlv, 57, type E. . . . . . . . . . . . . cxcvl 52, abr, conouien, KIL _ , _ _ _ _ _ _ Lv

un, 100, Lib. cens . . . . . . . . . . Il, xxxvm Vienne, bibL impériale;

xux, 16, ont. de S. Paul . . . . . . . . . xxvn 388, type C . . . . . . . . . . . . . cxcl

bibl. Casannte: 473,B5 . . . . . . . . . . . . cLxxxx

B, V, 17, ubr. et cul. du :1‘ s. . . cc1v;II, xvu 632, A6 . . _ _ _ . , . _ . _ . cnxvm

bibl. Corsini: 748, abrégé . . . . . . . . . . . . . ccv

819, Lib- “"5 - ' - - ' - ' - ' ' n’ xxxw" I029, cul. du x1“ 3 . . . . . . . . . II, p. 567

I041, Lib, cens . . . . . . . . . . Il,xxxvm 3416m“. libérien _ I _ _ _ _ . . . _ _ ‘<1

bibl. Vallicellanez WolfenbüLteLiO-H, (:2 . . . . . . . . . . . . . . . mm

(1,”, type B - - - - - ' ' ' ' ' ' - cm“ Gud. Lib. Floridus . . . . . . . . . CLXXXVI

C, 25: type H et “1" “715- (Ah) ILxxx’Xxxvm Manuscrits perdus:

C, 79, type H - - - ' - - ' ' ' ' ' “’ xxm Sigbargensis type A . . . . . . . . . . . . CLXXIVV

[r 44’ recueil de Variantes ' ' ' ' ' n’ “V” Farnesianus en ouciale, E5. . . . . . . uxcxx; 11,1

1, 48: Lib-W15‘ ' - ' ' ' ' ' ' ' u’ “xvm Farnesianus en minuscule, rec.du xv‘ s. . . Il, xLvu

Boue”: 3‘! (Av 24)’ rec' d’Adèmar ' ' ' ' ' ' ' ' ' un“ Freherianus B, type A . . . . . . . . . . . GLXXIV

522, (U, 84), nbr. . . . . . . . . . . . . . . ccv '


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-19 20:10 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Generated on 2013-08-19 20:10 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
INDEX

Cette table étant avant tout la table du texte, j'ai cru devoir. pour plus de commodité, la rédiger en latin. — Les chiffres ren-

voient aux pages; s'il s’agit du tome 11. ils sont précédés du chifl‘re lI. — Les renvois directs aux introductions ou aux notes se

reconnaitront. les premiers aux chiffres romains, les autres aux chifl‘res pourvus d'exposants. — Les caractères gras ont été em-

ployés pour indiquer les notices des papes. — Quand il y a plusieurs églises romaines de même vocable, on a mis en tête les

cinq églises principales (celles du Latran, de Sninte-Marie-Majeure. de Saint-Pierre, de Saint-Paul et de Saint-Laurent) et les

églises cardinalices, presbytérnles ou diaconales ; les autres sont rangées dans l'ordre alphabétique des sous-vocables. —- Les noms

propres entre parenthèses sont ceux de personnages que le texte désigne sans les nommer.

s. Abbacyri (velabba Cyri) altare in diaconia Archangeli ll, 32.

s. Abbacyri oratorium via Tiburtina 434.

s. Abbacyri orat. in xenodochio a Valeriis ll, l5.

ss. Abbacyri et Archangeli eccl. ad Alet‘antum 11, 75; cf. s.‘

Angeli diaconia.

abbas 330 etc.

Abbonis Floriaecnsis hreviarium L. P. CClV.

ss. Abdon et Sennen corpora ||, 16| ; cymiterium 504, 509;

festum cxxiv ; vigiliae 470.

Abentinum (v. Aventinus).

Abgar, Edessenus rex, cxvni.

Abienus, pater Severini pp. 324.

Abraham patriarche II, 452.

Abramius, pater Zosimi pp. 225.

abside 18|, 223, 262, 263, 323, 329, 375, 418, 507 ; n, 3, 4, 8,

-||, 25, 54, 55, 57, 7,2, 76, 80, 93, 94, M3, 120, 143, ‘147.

absolsit 442, 452, 453, 454, 494.

abstollendum 489.

abstollens 45|, 468, 472, 496; ||,

abstolli 490.

abstultus, 43|, 47|, 49|, 492, 494.

Abundantius, ep. Paternensis, 350.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Abyssinia CL.

Acacii martyris passio H, 222.

Acacius, ep. tll’m", 10|, 249, 252, 255, 258, 269, 270 ; — Aca-

cianum schisma, xLln, 25|‘, 2530-10, 2541M’, 2568-16, 2583,

2725.10, 2731t.19_

Acci, Corsicae oppidum, Il, xxiv.


Generated on 2013-08-19 20:11 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Accola, v. Acoli.

nccubita, ad 5. Petrum, 420; II, 28; in triclinio Lateranensi

H, H.

accubitum, i. e. triclininm, Il, 109.

Aceium monasterium il, un, xxv.

Acerreagio oppidum 454.


LIBER PON'I‘LFICALIS.

576

acheropsita imago 443.

Acheruntinus archiepiscopus II, 371.

Aehilles scriniarius II, 423.

Action civitas Il, 467, 476.

Achrida civitas 11, 18915.

Aciliornm sepulchrum II, 564.

Acoli vel Accola, locus ad s. Petrnm, II, 8, 81.

acolitus, 171, 321, 371 ; II, 33, 247, 282; et‘. sequens.

actio sacrificii, missae, 128, 239. ‘

Actius loh. ex t‘amilia Ubaldina, II, 549. 1

Acte comcs II, 354.

Acto (Aune), archiep. Coloniensis, II, 359.

Acuti ont 11, 305. '

Acutiana massa 505.

Acutus Ioh. (Ilawlnvood) II, 528, 549.

Aczo marchio II, 362.

Adalbertus arcliiep. Sulzburgensis II, 438.

Adalecta v. Adelayda.

Adalgisus comes II, 90.

Adaldng, arclxiep. llremensis, II, 2512.

adamans lapis 488.

Adamarius ahbas Cluniacensis II, 245. '

Adbertus index 11, 221.

Addaei Doctrine cvm.

Addua 11.11, 549.

Adelaiall, 284.

Adelayda Ottonis I uxor Il, 247, 354.

Adelbertus archiep. Moguntinus II, 378.

Adelvertus romes II, 99, 141.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Ademarus monachus cLxxx ; 11, av.

Ademarus Roberti card. II, 487.

Adeodatus pp. 346, 371.

adextratores, II, 308 31.

adherens (: adiungens) 442, 452.

adhortatus (passive) 472.


Generated on 2013-08-19 20:11 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Adilgis rex Langobardorum 493, 495, 496.

de Adimariis card. Alamannus 11, 516.

administratio sacri oflicii Il, 01, 108.

Ado cpisc. Lugdunensis 473.

Ado cpisc. Orténsis 474.

adorare (papam) 275.

Adrinnus (v. lladriauus).

Adriaticum mare 435.

Adriensis cpisc. Iacobus de Opizis, I1, 5'10.

Adulphus de Enaxone rex Alamanniae II, 467, 469.

adullerii crimen 212.

adunatio ecclesiarum 350.

Adversa (Averse) civ. 11, 547.

advocati (curiae) II, 221, 222, 300, 399;

mentum II, 383.

Advcntinus mous (v. Aventinus).

Aegidia filia Clcmentis IV pp. 11, 456. , l

— udvocatorum iura-

s. Aegidii abbatia Il, xxiv et seqq., 221, 222, 317, 332, 376

381, 307; abhatcs: Leo, linge 3 portus Il 317, 455. ,

s. Aegidii de Aceio ecclesia 1l, xxrv, xxv.

s. Aegidius 11, 221.

Aegidius Munionis (Clemens VIII antipapa) 11, 522.

. Aegidius archip. Toletanus card. (Albornoz) II, 490, 492, 493,

528.

Aegidius patriarcha Gradensis II, 474.

Aegyptia civitas 179.

Aegyptus 178, 308 ; II, 316, 548, 556; — Aegyptiill, 107.

Aemilia, .103, 129, 451; II, 153, 15e, 157, 371. 385, 428; —

Aemilienses 11, 156, 379; Aemilienses episcopi II, 156.

Aemilianne titulus II, 21, 77, 142; et‘. ss. Quatuor Coronato-

rum.

Aemilianus pater Cleti pp. 122.


INDEX.

577

agenda 360.

Agcnnum civ. II, 472; — episcoputus divisio Il, 43| ; — Age-

nesium ll,474.

agens in rcbus 207.

Agilbertus patcr Silvestri Il pp. Il, 263.

Aginullus antipapo. (v. Muginull‘us).

Agiuus epise. Bcrgomensis II, 89.

Agipraudus dux Clusinus 428.

Agistull‘us Il, 56(v. Aistull‘us).

Agnellus consul Ravennas 42S. -

Agncs imperatrix II, 361.

Agues relicta 505.

s. Agnetis passio 19780, 20910,‘ Il, Lll.

s. Agnetis basiliea suburbana cxx, l80, I963‘, 20S“), 2091“,

222, 22317, 229,2299, 263,26840, (r23, 3235-9,5l-l ; 11, t2,

163, 336, 38?. ;— cymitcrium 207 ; — sepulchrum 208; —

monasterium Il, 25.

s. Agnctis ornt. in monastcrio Dua Iurna II, 24, 4591.

s. Agnetis orat. in mon. 5. l’ruxedis II, 525, 6413, 6516.

s. Agnetis monust. Trevirense cLxxvui.

Agnus Dci, cantusliturgicus, 376, 38W; Il, 266.

Agoni comes II, 464.

de Agi'ilolio card. II, 496, 499, 501-505.

de Airola comes Ranull‘us II, 322.

Aiscelinus ep. Tusculanus Il, 496.

Aistull‘us rex Langobardorum 441-454; 11, 56, 432.

alabandinae gemmae ‘172.

Alamanni Il, 432, 436 ; Alumannorum barbaries Il, 314 ; Ala

mannicn persecutio Il, 3l l.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Alamannia II, 315, 322, 382, 383, 410,4”, 432, 4H, 449, 450,

435, 491, ijl2, 530, 53|, 537, 541, 549; reges: llenricus —

Thuringus, Iladulphus, Adolphus, Albertus, llenricus Vll-

Carolus IV, Wenzislaus.

Alamannus de Adimariis card. Florentinus II, 516.

Alaricus rex Gothorum cxLvui, CL.


Generated on 2013-08-19 20:11 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

alapa 298.

Alassaco (l‘taynaldus La Porta de) card. II, 482.

Alatrum civ. 472; episcopi: Leoninus, Alberlus ; — de Alatro

llugo card_ Il, 312.

Alba (Albano) II, 297, 299, 303; et‘. Albanum.

s. Albaui castrum (St Albuns) Il, 388.

Albanum civ. CL, 184, 185; Il, t2, 344; episeopatus 360; II,

98; tcrritorium, ‘175, 269, 474; episcopium Il, 32; ecelesia

s. Ioh. llapiistae 184, 199103; episcopi: Andrcas,Eustratius,

Bencdictus, Pctronacius, Petrus (Os porci), Pctrus, Gualtc-

rius, Vilalis, Mutheus, Nicolaus, Gualtcrius ulius, (Benti-

venge), .\rnnldus, (Anglinus);—Albanenses Il, 4l5, 416,4l9.

Albanus lacus 200 W.

Albaructia locus II, 489.

Albcnsis cpisc. B(enzo) II, 358.

Albericns mnrehio II, 240, 24|‘, 2431, 2533.

Alberlcus card. II, 371.

Alberstatensis episcopus (v. Ilalb.).

Alberti Stephanus Il, 300.

Albertonis Albertus II, 440.

Albertus antipapn II, 298, 345, 375, 379°.

Albertus card. s. Laurentii in Lucina II, 349, 423, 42".

Albertns card. 5. Theodori Il, 380.

Albertus epise. Alntrinus Il, 297.

Albertus (lux Austriac Il 469; rex Alamaniae II, 470, 474.

Albertus dux Bavariac, imp. elcctus Il, 549.

Albertus comes de Blanderada II, 342.

Albcrtus de Gambara II, 429, 440.

Albertns Albertonis II, 440.

Albertus eancellurius II, 338, 340, 342.

.Ubertus ostiorius II, 423.

Albcrlus pnter Lucii Il pp. II, 449.

Albi comes (.ilbe, prov. d’Aquila) II, 522.


578

LIBEB PONTIFICALIS.

Alexandria Lombardica 11, 419, 427, 428, 440, 450, 549; epis- ' Ambrosius primicerius 429, 430, 432, 441, 446, 447; epita-

copatus 11, 431, 450.

s. Alexii festum 11, 273; corpus Il, xxv.

Alexius imp. CPnm 11, 322.

Alexius scriniarius 11, 396.

Alfanus archiep. Salernitanus II, 315.

All‘arani ('l‘iberii) forma basilicae s. Petri 192, 525.

Aliatia mater Pasclialis 11 pp. 11, 296.

Ali‘unsus 111 rex Aragonum Il, 466, 469.

Alfonsus V rex Aragonum Il, 521, 522, 544, 545, 557.

All‘onsus X rex Castellae II, 455.

Alfonsus XI rex Castellae 11, 490,

Algarhii regnum II, 482.

Algidum 11, 303.

Algisius archiep. Mediolanensis II, 438.

aliments pauperum 435, 502; 11, 109.

alimonia (plur.) 281, 420, 463, 506.

alithina vela 432 etc.

allegationes 205.

Allexa insula (Lissa) 11, 437.

Allifae civ. 200117.

Allobros, Allobrogus II, 280.

Almaricus (Amaury de Bène) II, 452.

Alogitus dominus de Fabriano II, 488.

Alpes II, ‘251, 364, 377.

Alpium Cettiarum patrimonium 385, 398.

Alsatia 11, 467.

altare 177-179, 182, 183, 232, 233, 244 etc. ; altaria VII

Lateranensia cxLlv, 172 5 alt. ligneum Lateranense II


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

494.

altercare 392.

Altinas episc. Petrus 45, 260.

Altisiodorum v. Autisiodorum.

alva vera 11, 147.

alvaviras (aee.) 11, 76.


Generated on 2013-08-19 20:11 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Alvernia (Auvergne) 11, 405; et. Arvernia, Anvergnia.

ama cxuv, 170, 173, ‘176, 180-187, 202, 220, 227, 230, 232,

234, 243, 244, 272; It, 80, 82.

Amadeus ep. Pinncnsis II, 90.

Amalasuenta regina, 287, 290.

Amalfia 11, 117, 383; archiepiscopns : (Maurus).

Amalricus Auger historiens 11, nm, xLiv.

Amalricus episc. Comensis 11, 89.

Amandinus 221; possessio Amandini 221.

Amartiaaas possessio 185.

amator pauperum 97, 255, 329, 331; paupertatis 359, 363;

Macarii haeretici 354; Vigilii pp. 297.

Amazon massa 175.

Ambianensis civ. 11, 488; episcopi : Georgius, Iohannes de la

Grange card., (lohannes de Harcourt). ,

ambo 303, 375, 383, 385, 401, 472, 477; 11, 7, 147, 162, 302.

s. Ambrosius ep. Mediolaneasis cvm, 255, 354; 11, 341, 356,

364, 414, 433, 469.

Ambrosius ep. Lucensis 11, 89

phium 45837 ; u, 566.

Ambrosius 177.

ad s. Amhrosium, locus in valle Susana, II, 377.

s. Ambrosii (della Massima) eccl. II, 4486; et‘. mon. 5. Marine

q. a. Ambrosii.

Amedeus de Baucio II, 493.

amendula II, 147.

Ameria civ. 312, 426, 428 ; II, 127; episcopus Paschalis.

Americus card. [1, 323.

amiantus 174.

Amicus card. 5. Crucis Il, 312, 323.

Amicus card. ss. Nerei et Achillei II, 312.

amigdala 11, 133.


INDEX.

579

s. Anuslusii mun. ad .\quns Salvins 512, 522121; ll, 1l, 22, 24,

79, 109, I45, 158,450; archipresbyler 11, 336; ubbns Ber-

nardus.

analllcmutus ll, 141.

Aualolius ep. GP"us I1, 363.

Anatolius consul uxxvi.

Anchino (comes de) 11, 493.

nncillurum Dei eongregatio monasleriumve 11, 58, 112, I20.

Ancona ll, 301, 399, 414, 416; ducatus 496; marchia ll, 3452,

466, 513; cf. l\larehia.; mnrcliiones : Guarnerius l et II;

patrimonium 428; episcopus : Leopardns.

Ancyritnnum concilium cxxx.

Audegaviae dux Ludovicus ll, 511, 547.

s. Audreae mon. iuxta bus. Aposlolorum ll, 23, 195; cf. 5. A. de

lliberulica.

Andreae ad xxxum v. Apple. 508, 52197; ll, 9, 39“.

Andreac in Assure 11, 4484; cf. 5. A. in Sicinino.

Andreue in Aurisario lI, 44M; cf. s. A. in Sicinino.

Audreue Barbaruc vel cala Barbara. patrlcia 397; ll, 28,

wwœw

44“;c1‘. s. A. in Sicinino.

s. Andreae de Biberatica ll, I97“; cl‘. s. .\.

tolorum.

s. Andreae mou. in Clibuscauris ll, 22, 79, 327,- cf. Clibus

Seauri.

. Andreae ad Crucem in Luterano ll, 4380.

. Andreae mon. in massa Iuliana 11, 23; cf. s. A. in Siciniuo

iuxtn bus. Apos-

Andrensis comes ll(ogerius) ll, 435.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Anelensis episcopus I1, 382.

s. Angeli cf. s. Archangeli, s. Michaelis.

s. Angeli (vol Archangeli) diaconia 26836, 514:; ll, l2, 2!, 27,

32, 60; pater : 'l‘heodolus; archipresbyter : lllnginulfus; car-

dinales : Gregorius, Guillelmus, (Pelrus Fonseca), Pelrus,

Iulianus.
Generated on 2013-08-19 20:11 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

s. Angeli in Fagano velFaiano monte 11,11,40l9,92, c1‘.11, 565.

s. Angeli in via Salaria in Septimo, 26836; 11, 12, 4162; cf.

s. Archange“.

s. Angeli abbatia prope Mmfum I], 30910.

s. Angeli eccl. in monte Gurgano 255 var, 2563.

s. Angeli enslellum 26835; II, 124, 252, 255, 259, 262, 290, 300,

337, 344, 359, 416, 501, 502, 505, 531-534, 553, 558; castel-

lanus 505, 531, 534, 553.

s. Angeli pons I1, 532.

s. Angeli poslerula ll, 124.

Angelus ep. de Nigroponte ll, 533.

Angelus card. s. Marine in Dominica ll, 323.

Angelus Coriarius (Gregorius x11) ll, 508, 510, 533.

Angelus card. Florenlinus ll, 551.

Angilbertus archiep. Mediolanensîs ll, 89.

Anglesis possessio 180.

Angli 312; 11, 53, 161, 426, 548.

Anglia ll, 322, 382, 456, 457, 460, 488, 503, 514, 520, 530, 531,

537, 541, 543, 555; reges: l'lenricus I, llenricus I1, Eduar-

dus I, Eduardus I1, Eduardus 111, Ricardus 11, llenricus 1v.

Anglici ll, xxvi, 388, 450, 459, 488, 528; Auglico. natio 11, 514,

537, 543; Anglica lingua II, 389.

(Anglinus) ep. Albauensis 11, 496.

Anguillurine comes ll, 403.

Angulas possessio 180.

s. Aniani (.\urcliunensis) festum 11,266.

Anieelus pp. Lxxm, cm1, 434.

Anieiorum xenodochium ll, 25, 46108.

Anicium (Le Puy) ll, 317. 381, 405, 412 ; episcopi : (Guido =

Clemens 1V), Bernardus.

Anna Agulhonis uxor 435.

s. Anna dei Funari 11, 4581.

Annales Romani ll, XXI, 329.


580

LIDEB PONTIFICALIS.

Anselmus cp. Lucnnus, cnnonislu, II, xxx.

Anselmus card. II, 380.

Anselmus comes II, 349.

Antelinus iohannis card. [1, 483.

antephaaatim 23o; cf. II, 564.

Anlerius marescalcus Il, 396.

Anleros pp. Lxxv, xc, I45, 147.

Anthemus ep. GP"us 287, 288, 292, 296, 298.

Anthemus scribon 297.

ss. Anlhimus, Looutius et Euprepius II, 6727.

Anlichristus, II, 299.

Antifer stella 407.

Antiochia 118, 177, 366, 37I; II, 301, 450; Antiocheni 53;

II I77; concilium cxxx; II, 373; patriarcha 373; II, I82,

189“; patriarchae : Mncnrius, Theophanius.

Antiochus pater Anacleti pp. I231‘.

anlipathia, 369.

antipento II, 15, 16.

Antiqua dinconia II, I2; c1‘. s. Maria antiquu.

Antium civ. 227; Anliunum territorium 174.

Antius massa 135.

Antoniana possessio 213.

Antonianum possessio 221.

Antonianus fundus 202.

s. Antonii abbatia apud Appamias II, 469.

s. Antonii locus in dioec. caturccnsi II, 482.

s. Anlonii monnsterium de Ferenlino II, 468.

s. Anlonii locus prope Florentium II, 537.

Antonina patricia 292.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Antonini pons 513.

Antoninus Pius imp. 3, 5, I29, I32.

Antonius Cnelnni curd. Aquilcionsis lit. s. Cuecilino Il, 531,

551, 554.

Antonius pater Damasi pp. 2-12.

Antonius nepos gregorii XII pp. II, 534.


Generated on 2013-08-19 20:11 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Antonius de Massa minist. gen. Minorum II, 5I9.

Antonius Sancius unliqunrius II, xxvm.

Anlonius de Urbino dux Spolctanus 11, 518.

antrum II, 80.

Anuzo card. II, 312.

Anvuldus chartulnrius 491.

de Apia iohannes II, 459, 460.

apocrisiarii s. sedis apud imperatorem 202, 333, 336, 337 :

Vigilius, lllurtinus.

apocrisinrii imperatoris CPni II, 4l9, 420.

apocrisiurius et missus s. sedis II, 10311, 163, 2252 : Arsenius,

Grcgorius.

s. Apollinaris II, 155, 289.

s. Apolliuaris in Classe basilica II, 31.

s. Apollinuris orat. in bas. s. Andreae ad s. Petrum 261.

s. Apollinaris bus. ad s. Petrum 323, 326".

s. Apollinaris bas. llomana 504, 51973; II, I3, 20.

Apollinis templum 118, 150, 176.

apostolatus (z ornatus figuris apostolorum) II, 17, 18, 117.

apostolieus (: papa), 343, 487, etc.

apostolorum festa II, 469.

Aposlolorum eccl. v. Lata : basilica Iulia quae est regione VII

iuxta forum divi Traiani 9; bas. in Urbe iuxta forum 205,

2054; bus. apostolorum Philippi et lacobi 303, 305, 3063;

II, 78, I95; bus. Apostolorum in via Lula, 465, 500, 504;

II, 20, 28, 31, 3-45; cardinales : Gregorius, Girurdus, Rober-

Ius, Petrus.

Apostolorum eccl. vin CsIicnsi 31s.

Apostolos (sub), locus in palatio Lateruncnsi, 374. 37826; 11,

28, 160, now.

appallarea 375.

Appamiensis villa (Pumiors) II, 469; episcopi : Bernurdus

(Arnaldus de Villemur).
INDEX.

581

Pelrus III, Carolus, Alfonsus III, (Iucobus Il), Pelrus IV,

Fernundus, Alfousus V.

de Aragoniu cardinalcs Guillelmus, Nicolaus.

Aranus possessio 182.

Aratiana massa 505.

Arausicnnus ep. (Guillemus) 11, 382.

de .\rbi (Derby) comas II, 488.

arbitrulu domus 221.

arca marlyris 512, _— pecuniae (ccclcsiuslicae) 154.

Arcadius imp. II, 363.

arcurius eccl. llom. ccxLm, 350, 3559, 35610, 390.

arcurivae causa 350.

arcellu II, 58.

s. Archuugeli cf. 5. Angeli, s. Miclmclis.

s. Arclmngeli oral. in pulrinrchio II, 28, 47113, 60.

s. Arclmngeli bus. in vico Palricii cf. 55. Euphemine et .\r-

changeli.

archicuuonicus II, 270, 275.

nrchicanccllarius imp. II, 378.

arcliidiuconulus oi'ficium 372.; II, 282.

nrcliidinconus Romunus 153-5, ‘292, 293, 299, 369, 371, 446,

463; 11, 71, 72, 279, 282, 334-6, 356, 397 ; ——- Ravennas 477,

478.

nrchiepiscopus: papa 238, 249, 252; llavennus 348 etc. ; Carn-

Iitnnus 366 ; Aquilciensis 376; Britlaniae 376; Mediolu-

nensis 391; Gradensis 416; Viennensîs 421; Melensis 450;

II, 87; Galliarum 473.

archiminisler II, 181, 182, 184.

archipresbyter 368, 371, 511; II, 09, 86, 87, 270.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

archiprcsbyleri ccclesiarum Urbis 11, 300, 313, 331, 336, 343,

349, 487.

nrchivum 213; II, 178; -— eccl. Romanae cxxx, CL", 103, 230,

238, 281, 337, 360, 367, 453; II, 163, 378, 390.

archon Sardiniae 11,171“.

arcora, 503, 514 etc.


Generated on 2013-08-19 20:11 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

arcus aurei vel urgentei 242, 261, etc.

nrcus fcslivi II, 377.

arcus Aure II, 366; (Constanlinüll, 346‘; depiclus in via

Merulana 489; dei Panlani II, 3462; Stelluc, stilluns, xcvr,

xcvu; triumphalis (Titi) 11, 346.

Arden 11, 2345314, 32028; Ardeulinus 234; .\rdeulinum terri‘

torium 174, 184.

Ardeatinn via 202, 212, 213, 270, 502, 505; II, 147W‘.

Arderadus index 11, 221.

Ardericus paler .\lexandri 11 pp. 11, 281.

Ardicio curd. II, 403, 406, 423.

Arduinus subdinc. Rom., ep. Alexandrine II, 431.

Ardus iutlex II, 221.

Arclate lI, 2'21, 388; urchiepiscopi: Rostagnus, Arnaldus,

(Pelrus Gros), (Ludovicus d’AIleman) card.

Arenuriu (.\rnnra) II, 32031.

Areuarium 181, 332.

Aretium 11, 457, 528; episcopi: Petrus, Boiunus.

Argentarii clivus II, 145, 153, 246, 24813, 250, 30835.

Argentarius mons 183.

.\rgcntina (.\rgenta in regionc Ferrariunsi) II, 486.

Argcntincnsis (Strasbourg) ep. (Rudoll‘us).

urgentoclusum 176, 180 etc.

_ argumenlatu dispositio 416.

,1 argumenlum iuiquum 487.

de .\riano comcs Iordunus II, 322.

.\riberlus Ebredunensis arcliiep. II, 221.

- Ariciu II, 303.

' Ariminum 44, 4214, 477, 489; II, 486, 488, 511, Z113, Z136, E137,

539; du Muuricius 477; dumiuus II, 493; cpiscopus: 'l‘ibe-

rius.

' .\ripertus rcx Langobardorum 385, 398.

.\rius cxxxvul, 171, 255; .\riaui 105, 171, ‘207, 211, 275; II,
5S2 LIBEII PONTIFICALIS.

Ascarius II, 285, 333.

Asconsio Domini cm; II, 12, 286.

Aschericus comes II, 6.

Ascona lI, xxv.

Asculum Picenum H, 466, 522 ; — cpiscopus : Picco.

Asiu Il, 556. '

Asinnrin porta 292; cl‘. 5. lohannis vel Laternnensis porla.

Asprula leclicarîa 502.

Assis insulu (v. Arsis).

Assisium II, 451, 521, 528, 530.

d’Assonville v1 ; II, 561.

Assumplîonîs fcstum Il, 110 (cf. Dormilionis); oclava Il, 112.

A518. civ. Il, 381, 413, 427, 476; episcopus: G(irelmus).

Astensis ep. v. Eisletensis.

Aslerius consul 297.

Alhalaricus rcx 279, 281, 285.

s. Allmnasius ep. Alcxandriae Lxxv, cxx, 352.

.\thanasius ep. Neapolilqnus II, 16821.

Alheuue civ. 125, 343; Il, xxvr: episcopus Dîonysius.

Atrelmtcnsis calulogus xlv, l4; comes 461-4, 470 ; episcopus :

l’elrus curd.

de Alrio (domnus Gnrniolus) Il, 403.

atrium 262, 348, 375, 455, 465; II, 339.

Allila rex 239.

Alto (Frisingensis) cpiscopus II, 6.

Alzupplus patur Lconis lll pp. II, 1.

aucelli Il, 2.

nuclor Librl pontif. cLxn.

uuclorilus 99, 207. 227, 238, 270.

auclorilas Libri ponlif. cLxl.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

audilores s. palalii II, 492.

Audoiuus de Burgundia card. Il, 493.

s. Audomari collegialis ecclesia. Il, CLXXIV, CLXXXV.

Auduze, II, 321 ‘7, 568.

augmenlare 329.

Augusla civ. (.A’lugsbourg) Il, xv, 364: episcopi: llerimannus,


Generated on 2013-08-19 20:30 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Artwîgus.

Auguslî possessio 182.

s. Auguslinus ep. llippononsîs 352; II, 371, 375, 452, 469 ;

s. Augustini cntalogus ponlificum x.

Augustinus servus Dei (Cunlutm) 312.

Babenberg(Bambe1-g)ll,273; episcopi : Suidegerius (Clemens Il),

llermannus, Ollo, Eberhurdus.

Babinberch Il, 273 (Babenberg).

Babilouia II, 316; soldanus Il, 460.

(Auguslinus) card. 5. Chrysogoni Il 371 (ubi male G. pro A,.

Auguslus paler Liberii pp. 207.

Augutus (lluwkwood) v. Acutus.

aula pudoris 206‘; II, 405", 564.

Aumficensis ep. II 382, malc pro Amusicanus.

Auren porlu Cl‘rlfl II, 180.

s. Aurcae bas. Oslicnsis 19936, 376, 38010; II, 14, 118.

Aurelia vin. 1 18, 141, 158, 205, 211, 262, 324, 502; II, 131.

Aurclianum civ, ll, 263, 266, 381 ; dux Il, 509, 550.

Aurelianus împ. 7, 158, 159.

Aurcus mons 150.

Auriana massa 174.

Aurianos ep. Tuscanensis 474.

auroclavus 363 etc.

auroclusus 170 etc.

aurolexlilis, aurotexlus, 271, 343, etc.

Auslaldus II, 177.

Austria (Gcrmanica); duccs: Albertus, Frederlcus, Frcdericus

(imp. lll).

Austria (Lombardn) Il, 511.

Aulcharius du 445, 488, 493-6.

authenlicum II, 183.

Aulissiodorum civ. II, 226; episcopi : s. Germunus, Pclrus de

Morluomari, Pelrus (de Gros); — codex L. P, cLxxvm.


INDEX.

Baiulardus archiep. Brundusinus II, 315.

Bains mouusterium 354, 3558.

Buiourii 398; Baioarius (Baguurius) ualione II, 274.

Bulbînae cymiterium 202.

Balbiuae titulus II, 20, 28, 4376, 78, 146, 567 ; cardinales :

Guido, VilaIis.

Baldassur Cossa (I011. XXIII) II, 507, 511, 512, 318, 510, 544,

554. 555.

Balduinus 111 ms Hierosolymorum II, 403.

Buldus doctor Iegum Il, 495.

Bnlearcs Insulaell, 301.

balisla 11, 344.

Balnonroln domucella II, 130.

lmlneala domus 221.

Balneolum possessio 184.

Balueoregis (Bugnoreu) civ. ; —— cpiscopi : Radoinus, Romnnus,

(Marsilius).

bulneum 171, 177, 183, 208, 213, 221, 233, 244, 262, 344; —

Latemnense 471, 503-5; 11, 81 ; —s. Petri 503, 504, 506,

510; II, 27, 28.

balneus 504.

balsamum CL, 171, 177-9,183; II, 302, 305.

bulteus 408; 11, 194; — pupne II, 296.

Baluze 11, ml.

Bamberga v. Babenberg.

banda 372; II; 6, 340.

Banderenses II, 528, 530.

bandora 497.

banua (bnuda)l1, 314, 387.

baunum (excommunicatio) II, 364.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

baptismu 118, 132, 133, 137, 164, 171, 220, 227, 249, 321,

476, 497; baptismiornatus 220.

bnptisterium 504 (Lalcrnnense) ; 508 (SiIvae Candidac); II, 3

(s. Susnnnae) ; 9 (s. Andreae v. Appia); 147 (s. Marine Iruns

Tiberim).

Barbaru patricia 397; 11, 4494.


Generated on 2013-08-19 20:30 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

s. Burbame orat. ud s. Laurenlium II, 112.

s. Barbarue orut. ad ss. Quattuor II, 116.

s. Barburae orat. in Subora II, 50.

barburi cxLvm, 233.

Barbatianus fuudus 187.

Bat-ho cnrdinalis Marcus 11, nm, xxvm, xLvx.

Barchinonensis canonicus II , 522.

Bardus caesar II, 177.

Bardonis mous 498; cf. Ilurdonis.

Barenscs (llari) archiepiscopi : lliso, Bartholomaeus (Urba-

nus V1).

Barisanus (Barensis) II, 315.

de Barnio dominus II, 479.

Baro subdinconus II, 315.

de Buro lohannes, cubicularius papne II, 502.

Barolum (Bari) 11, 383.

Baronius card. xxxv; 11, w, LV1.

Barranum locus in page Mediolanensi II, 432.

583

Ban-Vois CLXXIII.

s. Barlholomaei (et s. Andreac) mou. Luleruncnsc (v. mon.

Honorii.

Bartholomaeus Prignaninrchicp. llarcnsis (Urbanus V1) Il, 90,

498-501 ; cf. Urbanus VI.

Bartholomaeus archiep. (Narbonensis) 11, 90.

Baruucîus II, 336, 345.

Basilea civ. II, 521; concilium II, 521; eplscopus (Ludovicus).

Busilen possessio 179.

' s. Busilidis cccl. in Merulaua II, 29.

busiliscus 11, 110.

llusilius papa. 11c1us 11, Km".

IIasilius imp. CPmlS 165, 178-182, 184, 185.

s. Basilius ep. Cncsuricnsis 352.


LIBEB PONTIFICALIS.

584

de Bcnedicto Iohanncs II, 396.

benedictioin anro 369; (: culogia)

90.

Bencdictus 1 pp. 308.

llcnedictus 11 pp. 363, 369;

llencdictus 111 pp.I1,140, 151, 173, 175.

Benedictus 1V pp. 11, 233.

Benedictus V pp. 11, 216, 249193“, 251, 543. 1

Benedictus "1 pp. 11, 255, 257‘, 568.

Bcncdietus V11 pp. 11, 257‘, 258.

Bencdictus Vlll pp. 11, 268, 269, 270, 27111, 353, 543.

Rencdictus 1X pp. 11, 270, 273, -75‘), 331-3, 543.

llenedictus X pp. II, 279, 334.6, 354, 357, 542.

Benedictus X1 pp. 11, 471.

llenedictus X11 pp. 11, 486, 527.

Benediclus X111 pp. (Pclrus de Luna) 11, 496, 501,

22,331.41, 343, 313, 351, s35.

llenedietus archiep. ltlcdiolanensis 389.

Bencdietus ep. .\11ianensis,frater Sergii Il pp., 11, 97, 98.

llenedictus ep. (Nomentanns), vicedominus, 429, 43721.

Bencdictus card. Caictanus (Ronit‘alius V111) II, 467, 469.

llcncdictus card. 3. Pctri ad Vinculall, 312, 371.

llenedictus card. 5. Nicolui II, 459.

Bcnedictus comes Snbincnsis 1h25'31".

llenedictus pater eins 11, 2532.

Benedictus Christianus II, 334, 336.

Benedictus pater Anostasii‘IV pp. 11, 449.

Benedictus paterlladriani 111 pp. 11, 225.

llenedictus patcrMarcclli pp. 164.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Benedictus pater Scrgit 111 pp. 11, 236.

Benedictus monachus s. Andreae 11, x1.

Beneventani 426; 11, 90, 431.

Beneventanum 11, 417 ; — patrimonium II, 358 ; concilium 11,

30935.

Reneventum 343; [1, 177,287, 298, 301, 317, 322, 347, 355,
Generated on 2013-08-19 20:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

401, 428; — pontilicis 11,

11 2221.

, -.._ 1

504.14, 516-

356, 358, 379, 389, 394, 395, 419, 421, 435, 443; — dncatus

498; — duces : Gisull‘us, (Romualdus), Siconolt‘ns; :- ar-

cbiepiscopus : Landull‘us.

Beno card. 11, mm.

llenno ep. Osenburgcnsis II, ‘288.

Bentivcnga ep. Albaaus 11, 459.

llenzo ep. Albcnsis 11, 358.

llerandus (alias Bernardus) pster Cleinentis V pp. 11, 47 ‘l.

Berardus ep. Terracinensis 11, 399.

llerengurius tyrannus (Italine rex) 11, 354 (Rerlingarius).

Berengarius ep. Biterrensis card.11, 477. _

llerengarius ep. Vitcrbiensis, 'l‘usculanns, II, 473, 480.

Berengarius comes de Bavaria 11, 340, 342.

Berengarius [rater Cononis 11, 338.

Berengarius haereticus 11, 286.

Bergomum civ. 11, 412, 440; -—cpiscopi: Aginus, Ilagano,

(Grcgorius).

Bcrgulium 11, 419.

Bericzo a S. Maria in .\quiro 11, 345. ' l

Beringurins v. llerengarius.

llerizisi [1, 313.

de Berizone Stcplmnus II, 313.

Uerlamlus abbasl’arfensis 11, 299, 303, 304.

llerlingurius v. Berengarius.

llernabone ecl llarnnho Visconti 11, 499, 531, 549.

Rernardinus de l‘olcnta 11,488.

Bernardo Bretonum du: II, 551.

s. Rernardus abbus I1, xxx1v,568.

Bernardus de Bordes ep. Albiensis card. [1, 476.


INDEX. ,.

Biblia 11, 455.

bibliophylax (librorum cus1os)11, 180.

bibliotheca s. sedis 396, 512; 11, 157; bibliolheca Agapiti

pp. 2881; — aliae 245.

bibliothecarius s. sedis 396,‘ 11, 181, 182, 185,191, 222, 385;

cf. Anastasius bibliothecarius.

Bigoliauus canonum liber cxxxv.

1111i diaconus Aletensis 11, 1357.

bilicus (umbilicus) confessionis s.Pe1.ri 11, 146.

de Bilomio card, Ugo 11, 467.

binat1[m] 350.

binixis lucerna 181, etc.

Birthilo vassor 11, 261.

Bisuntium civ. (Besançon) 11,355; Bisunlina provincin. 11, 521;

— archiepiscopus : (Eberardus).

Biterrae civ. 11 471, 484; episcopus: Berengnrius.

Bitervum 429; c1‘. Viterbium.

Bilhynia cm, 171, 390.

Bitoidus dux Lithuaniae [1, 551.

Biturigae civ. (Bourges) 11, 412, 473; — ecclesin cnthedralis

(1mn; du 11, 509; opiscopi: Hermennarius, (Loodegarius),

llaynnldus.

ad Blachernas locus CPli 351.

de manderada cornes Albertus 11, 342; —- Guido 11, 400.

Blandus presbyter 270.

s. Blasii canonum liber cxxxxv.

s. Blasii de Mercato ecc1. II, 462; cf. b. Ritae ecclesia.

de Blasio Raymundus 11, 529.

blattinium 312 ; de blattin 500 etc.

Bleda in provincia Flaminia 11, 296, 369.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Blera civ. 315, 426, 429, 492; 11, 125; ecclesia 13851; episco-

patus 11, 451; — Blerani 408, 492.

Bobio v. Vobio.

Bobium abbatia cLxxv, cLxxvr, cLxxx; —- abbas Gerbertus;

episcopus II, 382.

BoemiaII, 487, 491, 521, 530; Boomi 11, 366 ; Boemiae reges:
Generated on 2013-08-19 20:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

(Vludislns 11), (lohnnnes), Carolus imp., Sigismundus.

Boethius senalor 276.

Boetiunue monasterium 348.

Bohier Petrus ep. Vasionensis et Urbevetanus, Libri pontifica-

1is glossator, 11, nm, xxxvil.

boia 331.

Boianus ep. Aretinus 11, 382.

Bolonine cornes 11, 461.

Bonne (doxnnne) turris 11, 323.

s. Bonifnlii diaconia 11, 9, 21, 3913; monnslcrium 11, xxv; cf.

11, 2551, 567.

s. Bonifnlii pp. cccl. via Salarin 509.

Bonifatiusl pp. un, 227; 11, 542.

Bonifntius 11 pp. xL, 281 ; 11, 342.

Bonii‘atius 111 pp. 316.

Bonifntius 1V pp. 317.

Bonil‘alius V pp. 321.

Bonifalius V1 pp. 11, 228.

Lmnn PONTIFICALIS, 1.1l.

Bonifaüus V11 pp. 11, nxv, 255, 257, 258, 259.

Bonifatius V111 pp. 11, 467, 468, 472, 475, 476, 487.

Bonifatius 1X pp. 11, 501, 508, 512, 530, 532, 533, 536, 543,

549, 552, 553.

s. Bonifatius ep. Mnguntinus cL, 397.

Bonil‘atius ep. Novariensis 11, 441.

Bonifatius ep. Nucerinus 11, 500.

Bonifatius ep. Privernensis 474.

Bonifatius card. 11, 312, 371.

Bonifatius cornes 11, 371.

Bonîfatius comas de Domno Antiquo 11, 486.

Bonifntius consiliarius s. sedis 373.

Bonil‘alius marchio 11, 342.

Bonifalius marchio Tusciae 11, 333, 356.


586

LIBER PONTIFICALÏS.

Brcviaria Libri pontificalis xmx, LIV, cLxxr, cLxxx-cnxxxvn,

cxcvr, cm.

de Bria (Martinus IV) II, 462.

Briculae II, 390.

Brisacum II, 538.

Brissensis v. Brixiensis.

Britannica collectio canonum Il, xxxn.

Brittania insularis en, 436, 376; rex : Lueius; archiepisco-

pus : Bertoaldus.

llrittania armoricana II, 489; ducatus II, 488 ;duces : lolian-

nes Il, (Carolus), (lohannes V) ; Brittones II, 398, 488;

Britannicus II, 489; —llrittonum vel Brctonum societas II,

505, 544-, 547, 554 ;—card. de Britania II, 496, 50|, 505;——

Britulus Il, 285.

Brixanum, locus in agro lllediolanensi, Il, 432.

Brixcnsis ep. Poppo (Damasus II) II, 274.

Rrixia II, 366, 442, 443, 432, 440, 549; Brixienscs II, 386,

429, 476; episcopi : Nottingus, A(Idemannus), (lohannes).

Brochanus ltlartinus card. II, 530.

Bruccardus ep. Monasteriensis II, 342.

Brugensis archidiaconus Il, 473.

lirundruich (Magdebourg) II, 354.

Brundusium II, 394, 463, 475; archiepiscopi :llaialardus, (Guil-

lelmus).

Brune (Gregorius V) II, 264.

Bruno ep. Signiensis II, 374 .

Bruno ep. Spirensis II, 338, 342, 378.

Bruno archiep. Trevirensis II, 32038.

Brnno ep. Tullensis (Leo IX) II, 275, 354, 355.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

de Brusia Petrus II, 479.

Bruttii et Lucaniae patrimonium 369.

brutus II, 97.

bubalum II, 47.

Bubo Il, 45|.

Buccaleonc II, 396.


Generated on 2013-08-19 20:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Bucenpecorini II, 343.

Buccapecu III, 379.

caballicare 369.

Caballus niveus papae II, 343.

de Cahdone Iohannes, vicarius imperialis in Tuscia Il, 469.

cabellum castrum 455.

cacrabus 297.

Cadolus ep. Parmensis (antipapa Honorius Il) ; II, 284, 284,

289, 336, 337, 354, 359, 360, 379°, 543.

Caca insula 390.

s. Caeciliae titulus 297, 474 ; Il,

' lluceaporca Il, 267.

Buccilinus dux Franeorum 305.

bucina tangi 298.

Bucina insula 445.

Buda II, 537.

Ilulgamini domus II, 344.

Bulgaria 385 ; II, 464, 465, 483, 484; Bulgares Il, t75, 182,

483, 485; reges : Terveli, ltlicliael (Bogoris).

llulgarl milites II, 444.

bulla Il, 420,424, 428; — titulata Il, 46|.

bullula II, 447.

Bulsigniani castrum II, 396; cl. Vulsinium.

Burdegala civ. Il, 472-4; — diocesis Il, 472. ; — ccelcsia calh.

II, 472; -— planum II, 464 , 462 ; -provincia II, 483, 489; —

senescalcus Il,46t ;—-archiepiscopi: llertrandus, Arnaldus,

(Uguccio) card.

Burdinusinvasor s. sedis (Gregor'ius VIII) II, 346, 323, 347,

376, 377, 3790; cf. lllauricius.

Burdonis mons II, 377, 38|, 448, 359; cf. Bardonis.

Burgarutius de lllathelica II, 488.

hurgum vel burgus II, 53, 340, 389, 532.


INDEX.

587

s. Caeciliae eccl. de Stagello II, 317.

s. Caeciliae domus culta 434.

Caelestinus I pp. 230.

Caelestinus Il pp.ll, 385, 449.

Caelestinus 111 pp. 11, 451.

Caelestinus IV pp. 11, 454.

Caelestinus V pp. Il xLiv, 457, 467, 468. 469, 477.

Caelestinus (Theobaldus) electus papa II, 327.

Caelestis (Deus) II, 327.

Caelestius haereticus 220.

Caene locus apud Antiochiam 177.

Caerenscs episcopi : Petrus, Marinus pp. 11, 2241, Sergius lll

ppfll, 56S.

Caesareae Cappadociae metropolita Iohannes 11, 178.

Caesaraugustensis metropolis II, 482 ; archiepiscopus : Guiller-

mus card.

3. Caesarii eccl. de Appia 3781?.

s. Caesarii orat. in monasterio de Gorsas 37713; II, 24, 4597,

112, 137%.

s. Caesarii orat. in vestiario Lateranensi 470, 48116; 11, 93,

325”.

s. Caesarii in Palatio orat. 371, 37712;

13623, 386, 449.

s. Caesarii mon. ads. Paulum 397, 4105;; II, 23, 4482, 567.

s.Caesarii eccl. Terracinensis II, 122.

s. Caesarii e. in 'I‘urrim 37812.

Caesarius princeps Neapolitanus II, 118.

Caiacensis ep. (Guillelmus).

Caietana domus Il, 318l ; cardinales : llenedictus (Bonif. VIII),


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Iobannes, llanibaldus, (Antenius card. Aquilciensis).

Calabria 344, 375, 397; II, 289, 315, 322, 461-3, 355, 358, 364,

368, 520 ; Calabriae patrimonium 366.

Calatravae ordo Il, 482.

calcariae 386, 396.

Calcedona 238‘, — synodus exxx, 238, 242; 11, 375, 363.


Generated on 2013-08-19 20:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Calcinariall, 382.

calculi dolor 299.

caldaria 502; 11, 347.

Calepodii cymiterium cxxv, 141, 1426, 205, 2007, 42420.

Calesii villa 11, 488.

calices ad baptismum 221.

calices ministerialcs cxuv, 170, 173, 179, 181, 182, 185-7, 202,

212, 232, 231, 243, 211, 363,507.

in Callinico locus Urbis II, 24.

Galliopa ('I‘heodorus)exarcl1us 332, 338.

Callipolis 390.

Callis (Cagli) 454; ep. lohannes.

Callisti cyniiterium cm1, 134, 135, 139, 1401, 141, 1427, 1435,

143, 147, 148, 1195, 151, 153-5, 157, 159, 161, 167, 168,

231, 236“, 23e.

s. Callisti titulus v. S. Marine trans 'I‘iberim.

s. Callisti monasterium Transtiberinum II, 78, 81.

Callistusl pp. cxxxvi, cxxxvni, 141,171, reliquiae II, 8412;

passio xcu.

monasterium 11, 114,

Callistus (Calixtus) Il pp. cnxxxvi; 11, 322, 327, 347, 376, 543.

Callistus 111 pp. Il, 559.

Callistus IlI antipapa 11, 450_

Callistus diaconus 212.

Callistus haereticus 171.

de Calmangiare comes II, 396.

calpi II, 158. '

Calpurnius pater Pontiani pp. 145.

Calventzulus velCalvulus cubicularius 489, 490.

Calvisianum domus culta 502.

Calvulus v. Calventzulus.

camara vel camera 172, 238, 262, 418,419, 508; II, 4, 29, 91.

Camaras massa 175.


588

LIBER PONTIFICALIS.

cannensis clades 11, 415.

canon missae xc, lacu 1273, mag 241", 312, may 417.

cnnones 260, 281, 287, 469, 472, 473, 476; 11, 129; — aposto-

lorum cxxx, man, 117.

canonum libri cxxlx, cxxxy cxxxïv, et seq.; 11, 16910.

canonicae epistolae 51.

canonici monachi 11, 78, sua

canonizationes sanctorum ordine chronologico : s. 'l‘homns

cantuariensis 11, 426 g s. Elisabelh II, 453 ; s. Dominicus,

s. Edmundus, s. Stnnislnus, s. Petrus martyr II, 454; s.

clara II, 455; s. Edwigu 11, 456; s. Ludovicus Francine

rex II, 469; s. Petrns caelestinus II, 468, ans s. Ludovicus

rllolosanus 11, 480; s. Thomas llertfordiensis II, 482; s. Tho-

mas Aquinensis II, list-l s. Yvo 11, 489.

de Cantalupo cnrd. Arnnldus 11, 473.

canthara cereostata 170, etc.

cantharus 262.

cantici spirituales 303, nisl-y 447, etc. c1‘. hymni.

cantilcna 359, 363, 371 ; [1, 86.

cautio ep. Senensis Il, sov

cantorum prior 371.

cantra 11, 108,120, 145,146, 194, 195,

cantrella II, 194, 195.

cantuarienses archiepiscopiz Augustinus,Me11ilus, Theodorus,

Bertoaldus, Sigericus, Edmundus.

Canu (Caen) villa 11, 488; ci‘. cham

canusium (Cnnossn) lly 283, esta 354, 365.

dc capella card. Petrus II, 473.

capellanus 498; lll 6, 312, 327, 398, 454, 465.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

capena porta xcvr.

de Capis cnrd. Petrus I1, 485.

capita 3114; cf. annonocapila.

capita Apostolorum II, 454, 494, sea 528.

cnpitanei Romani lll 353, 357-9; capitaneus 11, 527;— Eccle-

siae Il, aas ; — Forlivii 11, 488; — Francorum I1, 488; —


Generated on 2013-08-19 20:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Urbisll, 461, 552.

capite truncari 151, 153-5, 162, 211, 409.

capitolium cxm, 254, 290, 299, 302, 303, 313, 344, 385, 386,

458, 459, 491, 532, 534; -capitolina domus 11, 368; — mo-

nasterium 11, 337.

capitulare 383.

pro quo capitulo ccxxxm, 347, 348.

capua H, ma 300 ; — nigra II, san - rubra 11,322,327.

Cappocciicard. Nirolaus II, 490.

Capracorum domus culta 501, 502, 506, stans 5208s ; — fun-

dus 501.

capreae episcopus Il, rear

capsa 374, tala

capsis massa 175.

capsitanum territorium 175.

captivi 263, ausi 330, 383; 11, sa 69, 1 ez 194.

capua ccxu, 185; Il, 315, 394, 360, 544; — ecclesia 185; 11,

376; — territorium 186; — episcopi: Landulfus, Sennes;

-— principes: Robertus 1, lordanusy llobertus Il, Bulillus.

Caput Africae Il, ita 4595.

caput senati 260.

caracalla (Antoninus) imp. 5, 139.

caralis metropolis 366, 3676; - archiepiscopusz citonatus

de caramagnia card. iohannes 11, 490.

caravisiani 390.

carhonaria 11, 350.

Carbus ep. Fnnensis 11, 441.

Carcacessio II, 481.

carcaso II, 471, 475 ; — dioecesis 481.

carcer 148, ista 332, acsi -— publicus ad lilefantuma 490;

cf. cella.

cardinales 476,‘ lly 185, 257, am 279, 282, 312 etc. ; — cpis-

copi 478, mus II, 124, 313, S-ltlts ; -—- tituli II, 196.
INDEX.

11, 371 ; — episcopus: Cyprianus.

Carthaginis llispanicae vel Murciae ep. Petrus de Tholeto.

Cartiolanum territorium 175.

CarLusia cxc; — ordo 11, 516.

Carus imp. 7, 71.

Carus (‘7) II, 336, l. 26.

La Casa de Dio mon. 11, 487, 491.

cnsales 488, 501, 502, 508; casalia 346; 11, 57.

Case Marii domus 11, 453.

Casinum territorium 213, 221 ;— abbaliall, x11, xxv, “11,287,

2922, 315, 322, 395; abhates: Desiderius, Oderisius, Giral-

dus, Fredericus,(l’ctrus de Tartaris) ; —episcopa1us 11, 482.

cassure 385.

cassia cL, 178, 179.

s. Cassianiimon. ad 5. Laurentium II, 23.

s. Cassiani confessio ad s. Andreum 261.

Cassiodori chronicon xnv.

de Caslaneto Bernardus (Berlrandus) ep. Albiensis 11, 469,

480.

Castellae regnum 477, 530, 554; reges :Alfonsus X, Alfonsus X1,

Iohaunes [, Iohannes Il.

Castellae in Venetiis ep. Angelus 11, 533.

Caslelluna civ. (Civita Castellana) 11, 298, 390, 391; cl‘. Cas-

tellum.

Castellionis oppidum (Cbû’LilIon-sur-Marne) Il, xxv, 293.

Castellionis custrum (Castiglioue Teveriuo) 11, 295.

Castellum ch. 48339; 11, 297; ci‘. Cas1e11anaciv.; — episcopus

Leo.

Castinus pater Cornelii pp. 150.

Castinus paler Simplicii pp. 249.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Castis massa 174.

Casloriani pistrinum 221.

Castorius patcr Felicis IV pp. 279.

castra, castella Romane. 308, 331, 350; 1l, 98.

Cnstras villa, abbatia, episcapatus (Castres) II, 481.

Castrisana finis 11, 11.


Generated on 2013-08-19 20:31 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Castro, Castrum 474 ; II, 11, 403, 450.

Castrum novum de Arrio (Caslelnaudax‘y) 11, 481.

Castrum novum Rolerii (Castelnau de Montratior, Lot) 11,

480.

Castus op. 154; 11, 563.

Casulus ager 181.

cata 434.

Cataadioce lohunncs 315.

calnbulum 164; 11, 563.

Catacumbas CIV, av, ‘150, 212, 233, 508; 11, 13, 161.

Catafrigae cxxxm, 2'20.

Calalogi ponlificum l-xxv; uv, Lv, cLxxxm, cxclv, CXCVI, 1-41 ;

1l, man, 561; -— pontif. et impp. H, xlx, xuu

Catalonia 11, 465, 466, 509; Catnlnni 11, 492.

catarncla 11, 82.

catholica ecclesia U. R. 232, 258 : in calholica procedere 507 ;

catholicae ecclesiae (slutionales) 11, 146 ; — epistolae 118,

‘ cenlenarium 503, 504, 51955 -, l1,

catia colaloria 11, 3.

caticumiaia 11, 3.

Calina civ. 297; 11, 450; —— lerrilorium 174; —cpiscopi: For-

tunatus, (Bernardus).

(‘.alulinus ageus in rebus 207.

Culurcum civ. II, 473, 479, 480, 4S2, 483 ; -— episcopus llugo

Geraldi.

calzia 502.

causam agere, diccrc 171, 205.

cautela fidei II, 26.

cuulioues 205, 298, 389; 11, 155.

cautus sermo 255.

(‘.ava abbntia cxcv ; [1, un, 298, 323, 345, 348, 377; —- abbus

Sygenulfus.

Cnvae oppidum (Cave) [1, 298.


590

LIBEB PONTIFICALIS.

Cersona 338.

cervi argenlci 174, 220, 5233, 2'13.

(‘.erviensis episcopus (Bonus).

Ccsenns caslrum 429, 421, 454 ; 11, 443, 444; episcopus Au-

toninus 475. _

cessavit. episcopatus, formula, cLx.

Ccylan ins. cL.

Chan (Caen) 11, 425; cf. Canu.

charta cxLvl (Cornutiana); 11, 338-40, 343 ; imperatoris 392;

— plumbea 375, 419.

chnrlu decndas 177-9.

charlophylax eccl. CPnne 352.

01111111111111, 98, 157, 339, 312.

Charlu1ar1a turris 11, 416.

chartulurii (exercitus): Muuricius, Thomatus, lordunes, Gra-

tiosus, Anvaldus.

Clmzuriu 385; Chazurus 11, 147.

chlamis imperialis 271 ; -— rubca pontificis 11, 296, 355, 361.

Cholec card. Iolmnnes 11, 459.

Chunensis episcopus Samuel .

chrisma 6x1, 171, 220, 476; 11, 302; — chrismntio episcopo-

mm 11. 297, 3075.

chrismalis patcna 170, 184.

Christi ordo 11, 482.

christinni 107, 148, 162, 182, 211, 261, 404.

chrislianismus 11, 184.

christianilas 275.

Christianus nrchiep. Moguntinus 11, 431, 433, 440-3.

5. Chrislinue vicus II, 396; — lacus I1, 450.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

s. Chrislophori bas. prope Ariminum 430.

Christophorus pp. 11, 234, 235, 543.

ChrisLophorus dux Remue 390.

(‘.hrislophorus regionarius 446, consiliarius, 455, primicerius

469-72, 478-80. 487, 1.90.

Chrislophorus mag. mil. II, 141.


Generated on 2013-08-19 20:32 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Christophorus vicedominus 472.

Christophorus primicerius II, 242.

Chronographi a. 853 catnlogus ponlificius xu.

chrysocluvus 363 etc. ‘

chrysotriclinium 11, 180.

ss. Chrysanthi et Dnrine cym. 509.

s. Ghrysogoni titulus 418, 46Sg11, 12, ‘21, 77, 145; monast.

418, 42317; 11, 23; cnrdiualcs: lohnnnes de Crema, Augusti- 1

nus, Petrus.

Chrysogouus card. 5. Nicolai in Curcerc, caucellarius, II, 312, Il

315,317.

Chunradus v. Conradus.

de Cinrt card. 11, 487.

Ciccanense castellum (Ceccuno) 444; de Ceccano comites 11,

323; de Cicnno Gregorius 11, 312.

Giliciu 178.

cilicium 16-1, 486. _

(limbrinnn possessîo 186.

Cincigninni castrum 11, 396.

Cingulum civ. 11, 488.

Cinisis mons 494; 11, 427.

cinium 364.

Cinthius card. 3. Adriani 11, 423, 437.

Cinthius Lutini de Ursinis frater 11, 461.

Circen au", 312, 314, 315,- — mons 404,417.‘

circlus mnior (Coliseum) 11, 346.

circulus anni 432, 507.

circus Consmnlinopolitnnus 385 g — Ravennas 331.

. Cisalpînae partes II, 270, 333.

' Cilheus (Cethcgus) consul 298.

Citonutus ep. Gnralitanus 366.

Citonatus ep. Portuensis 469, 474.

Citonatus ep. Veliternensîs 475.


INDEX.

591

clericorum accusatio 171.

de mm diversis honoribus ampliuvit 348, 350, 364, 368, 369.

cIerus (venerubilis) 363.

Clelus pp. mur, en, 118, 122, 123.

Clivus Scuuri (Clibuscauri, Clibuscauris)mon. s. Andreue, 3139,

471, 480, 48119; II, 22., 79, 195, 30835, 327, 344, 386; —

abbules: Gregorius, aIius II, 371.

cloaca II, 145, 153.

Cloduveus rex Francorum 271.

CIogia (Clnioggia) II, 439.

ad 5. CIoum (S. Cloud) II, 488.

Cluniacum monastcrium Il, 317, 318, 322, 347, 376, 410; —-

ubbates: Odo, Adamarius, Domaielus, Hugo, Ponlius, Hugo

alius (Il, 441), Audoinus ; — abbas ficliciusll, 355; —œdex

L. P. cnxxx.‘

clusae Francorum 447, 450, 495 ; —- Langobardorum 450, 452,

495, 496.

Clusium civ. 11, 453 (Clusn); — terrilorium 221; II, 11 ; —

dux Agiprandus.

coungelicus papa 447 etc.

coccinum 375.

codices Manichaeorum inceusi 252, 261, 270.

codiccs cxnmiuati in V1“ synodo 352.

coemptum frumenti 366.

colutoria catin II, 3, 94,

GoIberLinus canonum Iibcr cxxxv.

coIIare 418.

collecla II, 4.

collecter II, 531.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

collcgium sacerdotale 435, 502.

Colles iacentes Iocus trans Tiberim II, 57.

colobium cxi ; — purpuratum 155.

CoIocensîs arclxiep. C(osmas) II, 444, 445.

coloni Ecclesiae 444; II, 57.

Colonia {Agrippina ; archiepiscopi : HiIdebaIdus, Gunthurius,


Generated on 2013-08-19 20:32 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Aclo (Anno Il), Fridericus (de Friaul), Reinoldus (de Dassel),

Philippus (de lleinsberg) ; — calalogus paparum xv, man‘,

24.

Colosseum 4723CoIoscum II, 290, 368, 416; Coliseum II, xxvx;

cf. 11, 3463.

columba Iiturgicn 176, 220, 243.

s. Columbunus abbas xxxlv, (1mm.

Columnu opp. [1, 298.

de (‘.olumun curdinales lacobus, Petrus, Iolmnnes, Odo, Pros-

per ; — principes Petrus, Stephunus, Iohanues, Agapilus,

Syurru, IoImnnes alius, Iordunus, Laurentius, Iohunues ter-

tius ; — CoIumnenscs 469, 471, 491, 515, 522, 532.

columna maior (: oheliscus Vuticnnus) II, 27.

coma clcricis interdicla 134.

comcs exarclli 404.

Comes curd. ss. Mnrccllini et I’clri II, 459.

Comcs card. 5. Marine in Aquiro II, 317, poslcu s. Sabiuae II,

327.

Gomeslor Pclrus II, 450.

comela II, 298, 470, 479.

Comiaclum castrum 453, 454, 488; Comaclum II, 486

de Comite domus II, 453.

Comitum possessio 179.

Commodus imp. 5, 136.

communicales II, 33.

commutaliones 205.

compago s. reipublicae 420.

compalientia 363.

ComposteIIanu metropoIis II, 378.

Compsinus Iohannes 319; -— Consanus archiepiscopus II, 371.

Comum, v. Cumae.

Conca castr. 454, 460 51.

conca 234, 243; II, 11, 60.


592

LIBER PONTIFICALÏS.

Conradus ep. Wormatiensis 11, 433, 438, 440, 442, 443.

Conradus (Chunradus) card. 5. Pudentianae 11, 312.

Conradus nepos llerimanni comîtis 11, 338.

Conradus marchio 11, 439.

Conradus comes Monlisferrali 11, 440.

Couradus de Sufarro 11, 540.

Consanus v. Compsunus.

consecratio altarium 11, 91, 94, 396; —- ecclesiarum 11, 524;

cf. dedicatio; —— episcoporum ccxxlx, ccxLvn, 306, 392, 428,

476, 478; 11, 155; — pontificum 11,72, 74, 107, 177, 192,

296, 3061, 315, 32025, 322, 336, 376, 386, 399, 449, 459, 463,

468, 527.

consecralum episcopi 168, 213, 366.

consignnre 171 .

consiliarius s. sedis 373, 37823, 455, 469; 11, 134; — regis

Francorum 454, 455, 494; — Urogouis ep. Metensis 11, 88.

consilium s. sedis 252, 258.

consislorium pnpae 11, 421, 425, 434, 446; —- Lnleranense

(: palatium) 11, 395.

Constans 1 imp. cm, en, 167.

Conslnns II, imp. v. Constantinus.

Conslantia Conslantini M. soror 180.

Constanlini M. filia ficta 207; 01'. 180,196", 208”.

Conslnnlia Conslautii imp. 11118. 20810.

5. Constantia 19680; 01'. 20810.

Constanlia uxor Petri regis Arugonum II, 462.

Constunüa civ. in Alamnnia 11, 512-8, 520, 537, 545, 555; —

concilium 506, 512-6, 520. 537, 545, 555; — episcopi: (0110),

Gebeardus, Ulricus.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

s. Conslanliae eccl. 19610, 19731; 11, 163, 563.

Conslnnliensis episcopalus in Gallia 11, 520.

Constautinu, Conslaulini 111. 11110. 19650, 20810.

Constantini caballus cxm; 11, 252, 2547,259 ; —a1ia Constanlini

monumenta urbunu cxm.

Constantiniuna basilicn, v. La1erauensis.


Generated on 2013-08-19 20:32 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Constanlinopolis 252, 255, 270, 275, 276, 287, 296-8, 305, 321,

338, 346, 389, 390, 402, 404, 409, 432, 433, 490;“, 155, 158,

164, 165, 179-81, 183-5, 257, 259, 261, 334, 353, 364, 452,

519; cl‘. regia civilas ; — Constantinopolitani vel Constan-

tinopolitae 1l, 165,177-9 ; — CPM eccles‘ia 11, 158, 164, 165,

178, 180, 182; — CPU“! imperator 11, 147, 154, 285, 305,

322, 354, 403, 415, 431, 434, 453, 473, 519;—concilia oecu-

menicu 1m“, cxxx, Vnm 352, 376, VIHm, 351-4, 360, 366, 368,

392. V111um 11, 181, 182,185, 363; alia, nempe a. 519, 103;

a. 692, 372, 385;!1. 754, 477,‘ a 861, 158; a. 867, 178 179

181,18721 ;—pntriarc11ae: lohannes chrysostomusmuat’xlius'

Acacius,1ohannes, Anthimus, Menus. SergiusJ’yrrhus, Puu:

lus, Pe1rus,Georgius, Theodorus,Cyrus, lohanues, Germnnus

Anaqlasins, Nicephorus, Me1hodius, Ignalius, Pholius, Gel‘:

manus, Ioseph ; -—pu1riarcha1atinus 500, 510, 527, 533 ' —

pntriarcharum index cxcl, cxcv. ’

Constantiuus M. imp. CIX, cxxm

174, 176-87, 202, 234, 239,

Constantinus imp. 11erac1ii ne

, cm, cm“, 9, 75, 170, 171,

275; —- doualio cxxxv, ccxxxlx.

pos(Cons1ans 11), 336-8, 433, 344.

Constantinus imp. Pogonatus diclus 350-4, 339, 363, 366, 368.

Conslantinus imp. Copronymus dictus 396, 410, 415, 417, 432,

433, 463, 464, 490.

Constantinus imp. Leonis 1V 1i1ius 511.

Constantinus imp. Monomachus diclus II, 355.

Constantinus 1 pp. 389, 396; 11, 364.

Constantinus 11 invasor LIV, LV1, ccm, 465, 468-76; 11, 543.

Constantinus diac. card. [1, xxxv, 302.

Constantinus diac. Syracusanus 369.

Constantinus subdiac. 350.

Constantinus def‘ensor 416.


INDEX.

198. Suturnino et Gallo 5, 139.

217. Praesente et Extricato 5, 139.

218. Antonino et Advento 5, 141.

222. Antonino 1111 et Alexandre 5, 141.

223. Maxime et Aeliano 5.

230. Agricola et Clementino 5.

231. Pompeiano et Peliguiuno 5, 145.

235. Severo et Quintiano 5, 145.

236. Maximino eL Africnno 5, 147.

250. Decio 11 et Grulo 5, 148.

251. Decio 111 cl Dccio 11 5.

252. Gallo e1. Volusiano 7, 153.

253. Volusiano 11 et Muximo 7, 154.

255. Valeriano 111 et Gallieno 11, 7, 153, 155.

256. Maxime et Glabrione 7, 155.

258. Tusco et Basse en, 7, 11, 155.

259. Aemiliauo c1. Busso 7, 157.

269. Glaudio et Paterno 7, 157, 158.

274. Aux-0111m0 11 et Capitoliuo 7, 158.

275. Aureliano 111 0L Murcellino 7, 159.

283. Caro 11 et Carino 7, 1,59, 161.

296. Dioclelinno V1 et Constantio 11 7, 161, 162.

304. Diocletiano VIIILeLMuximiuno V111 7, 11, 12, 162.

308. (Maximiuuo) X et Maximinno (V11) 7. ‘

309. post consulatum X et V11, 7, 164.

311. Maximiano J111 solo quod fuit mensc septembri

Volusiano el. Rufiuo 9, 168.

314. Volusiuno et Auuiano 9, 168, 170.

315. Cons1an1ino1111 c1. Licinio 1111 cm.

325. Puulino et, luliano cxxxvu.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

335. Couslanlio et Albino 9.

336. Nepoliuno c1. Fucuudo 9, 202.

337. Feliciano et Titiano 9, 205.

352. Constantio V et Constunlio 9, 207.

465. Bnsilisco et Hermencrico cxxxu, 242.

471. Leone 1111 cl. Probiuuo cxLvu.


Generated on 2013-08-19 20:32 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

498. Paulino 261.

514. Senatore 261, 269.

522. Symmacho et Boethio 269.

523. Maxime (iun.) 105, 272, 275.

526. Olybrio (iun.) 105, 275, 276.

527. Maburlio 279.

530. Lampudio et Oreste 108, 279, 281, 2823.

532. p. c. iterum Lampadii 285; et". 28311.

593

consul et dux 486, 505.

consules medii aevi: Roman: 11, 252, 313, 322, 344, 346, 349;

— Alexandriae Lomburdnicae, 11, 419 ; — Cremonae 11,

429; —- Medioluni 11, 440; — Veronae 11, 440.

contentio 368.

contestatioues fidei 269.

conlicinium 11, 54.

contigius 11, 180.

continuatores 1.. P. ccxxx ; 11, xm, un, 11., UN.

Convenae civ. 11, 474; — episcopi : Berlrandus, Iohannes ; —-

co mes Bernardus.

Couvenlum locus in Tuscia 11, 11.

conviare 430, 431.

conviator 429.

convocare (: eligere) 11, 336.

s. Conwoïonis viln 11, uv, 10333.

cooperlorium alturis 363, 376, 383; 11, 55, 50; — calicis 11,

148; — copertoriu super iconas 11, 96.

copcrculum 374; 11, 146.

copia (: copiosa) 455,

coppu 502.

corulli melullum 173.

(lora civ. cxxv, cxxv1; — territorium 170, 175, 185, 187, in

Corunis 11, 93, 94.


594

LIBER PONTIFICALIS.

de Corsas monasl. 11, 24, 112.

Corsi nobiles Romani 11, 290, 298, 299, 315, 380; - Corso-

rum domus 11, 290, 298, 315.

Corsica insula 388, 498; 11, 99, 10435, 382; — tu1or11, 99; —

Corsi 11, 126.

cortis c1‘. curlis.

Cosinensis autistes 428.

ss. Cosmae et Damiani diuconin via Sacra, 279, 2793, 375,

37917, 501, 508-10, 514, 51710; 11, 21, 28, 59, 02, 73, 75,396;

—- cardinales Rolandus, Boso.

ss. Cosmae et Damiaui oral. ad 5. Mnriam maiorem 262,

4107; — mon. 11, 23, 4483.

' ss. Cosmae et Daminni eccl. in Silva Candidu 11, 113, 121.

ss. Cosmue et Damiani eccl. in Sublncu 11, 122.

ss. Cosmae el. Damiani orat. in xenodochio Tucio 1l, 25.

Cosmas (de Migliorali : lnnocentius V11) 11, 508.

Cosmas archiep. Colocensis 11, 444, 445.

Cosmos saccellarius 389.

Cosmidin 520W; cf. 3. Maria in Cosmidin.

Cosse. (domus de) 11, 536; cl‘. Baldassar.

Cothus consul Vcronensis 11, 440.

Cotrona civ. 390.

Crabbe Petrus 1l, Lv.

Cracoviensis ep. Stnnislaus.

Crema opp. 11, 400, 411, 568 ;de Crema Iohannes card.; Guido

card. antipapa Pnschalis llI.

cremans (neulraliler sumptum) 469.

cremnrc, concremare (: lorquere) 276, 490.

Crematus Guido, v. Guido de Crema.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Cremonu civ. 11,412, 418, 436, 450, 476; Cremonenses 11,

411, 419; — episcopus 011'redus.

Crescentiana basilica 218.

Crescenlii caslrum 11, 368; cf. s. Angcli castellum.

s. Crescentionis sepulchrum 162, 1635 ; 11, 563.

Crescentius a Caba11o marmoreo 11, 2522.


Generated on 2013-08-19 20:49 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Crescentius Tlneodorae filius 11, 2532, 255, 255‘, 2561, 257‘.

Crescentius (pulricius, Numentanus), 260, 261, 2621-5, 353.

Crescentius card. 11, 312.

Cresceutius card. ss. Petri et Marcellini 11, 323.

Crescentius leclor 155.

Crescentius prael‘eclus 11, 335.

Crescenlius paler Paschalis 11 pp. 11, 296, 346.

Cresceulius paler Gelasii 11 pp. 11, 376.

Crescentius Gaietanus nepos Gelasii 11 pp. 11, 316.

Crescenlius de Moulicelly 11, 334.

Crescenlius Denilta val de Nilta 11, 336.

Cresci (Crécy) 11, 488.

Cresconius episcopus 44.

Crelensis ep. Basilius 354, archiep. Petrus Donalus 11, 520;

Crelensis 11, 508, 536, 534.

Crispinis fundus 255.

Crispinus vel Crispinianus, paler Ililarii pp., 93, 212.

crislallum 11, 120.

de Crivellis domus 11, 451.

Croalia 11, 444, 568.

crocuslcn, 178, 179.

crucem accipere, elc. (de crucesignatis) 11, 387, 425, 454, 455,

457, 465, 474, 478, 489.

cruces(vexi11a) 275, 378‘1-‘5, 443, 451, 497, 51629; 11, 3737, 88,

146, 15037, 2537, 446.

s. Crucis basilica (11e1eniana,in llierusulem, in Susurio), cxxvl,

179, 180, 19675, 400, 508; 11, 12, 20, 121, 195, 263, 385,

449, 562, 563; — cardinales: Amicus, (Gerardus :- 1.u-

cius 1]),11uba1dus, Guido, (Nicolaus).

s. Crucis oral. in Laleranîs 242, 243; 11, 4380.

s. Crucis orat. ad 5. Pclrum 261 ; 11, 17, 116, 154.

s. Crucis Burdigalensis abbas Pelrus 11, 473.

crucilixus 11, 11, 13, 30, 4051, 117, 128, 132, 13851, 380, 449.
INDEX.

2235

s. Sabinae II, 69; s. Salvatoris Lateranensis 11, 27, 166,

494; ss. Stephani c1. Silvestri 464.

(Iylonis possessio 187.

cymilia 323, 328, 344, 375, 477, 494; II, 28.

cymitel‘ia 46, 148, 157, 202, 305, 371, 421, 451, 464, 465, 509;

Il, 74, 93, 302.

cynovium 464; 1l, 64.

s. (‘.yprianus ep. Cartliaginiensis un, 150; 11, 402 ; — reliquiae

11, 8412.

cyprium aes 176 ; —— oleum 178.

cyprus lus. 11, 476, 527, 544, 546; — regnum, v. Ilierusa-

1cm; —— rex Carolus.

s. Gyri v. s. Abbacyri.

Cyriacae religiosae feminae possessio 182.

Cyriaces cymiterium 155, 508.

Cyriaci titulus mm, 507, 52091; II, 11, 21, 32, 00, 77, 146; -—

cardinalis Marinus (11 pp.) Il, xv.

s. Cyriaci eccl. via Ostiensi 324, 3261' ; II, 32, 145.

Cyriaci ludaei acta cm1; cf. ludas.

Cyriacus ficticius papa 11, nm.

Cyriacus pater Iohannis V pp. 366.

s. Cyrillus cpiscopus Alexandriae 352.

Cyrlnus martyr 162.

Cyrinus presbyter cx.

cyrographus lmperatoris 285; -— episcoporum 77, 218, 238,

249, 270, 281, 366.

Cyrus episcopus Alexandrinus 337, 354, 359.

Cyrus episcopus Constantinopolitanus 390.

Cyrus civ. 178.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Daci (= Dani) 11, 226, 375 ; Dacia 11, 540; Daciae regcs :

(Valdemarus I), (Ericus 1X).

daforis tl, 79.

Dalmatia 330; 11, 437, 444; Dalmata 161, 329.

dalmatien cm, 159 ; II, 300.


Generated on 2013-08-19 20:49 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

dalpliinus Viennensis II, 489.

Damascus civ. 11, 450.

s. Damasi basilica vel cymiterium via Ardeatina 212, 213,

2148, 385; 3861.

Uamasus [pp. xxxm, XXXIV, clv, cxxx-v, 117, 211, 212; 11,

nm, xLvu ; — reliquiae 500; —- mater 213; — soror 213.

Damasus Il pp. 274, 332, 333, 354.

s. Damiani ordo 11, 455, 467.

Damianus urcliicp. Raveanas 376.

Damiata II, 453.

hani, Daaia, v. Daci, Dacia.

Daniel ep. Narbonensis 473.

Daniel mag. mil. II, 134.

dapiler papae Il, 441.

dapsilîtas 1l, 72.

Dardania civitas, provincia 11, 183, 568.

Datiani domus 178.

dationes 369, 477; 11, 157.

Datius ep. Mediolanensis 291.

dativus Ravennae 11, 221.

Daul‘erius II, 323.

David 11 rex Scotiae II, 488.

David pater Bonil‘atii Vll pp. 11, 258.

Decaro val de Gare [1, 336.

decarcones 11, 252.

Decentius ep. Eugubinus cxxxln.

decepta (: deceptio) 419.

decimatae vini 502.

Decius imp. 150, 155.

decretales epistolae cxxvm, 242; 11,183; Decretales Gregorii

1X, 11, 454; Sextus liber Decretelium II, 469, 473, 478;

Clementinae 11, 481 ;Septimus liber Decretalium 11, 478; —

decretales: Ad sustinendos (de schismaticis) 11, 469; Clari-


596

LIBER PONTIFIGALIS.

Demetrius mngistrianus vol praefeclianus 269.

Demetrius secundicerius 470.

Denitta 691 de Nitta I], 336.

Deo umabilis 373.

de Des (de Dielsu) comcs llenricus 11, 440, 441.

dequoquere 386.

Derlona civ. 11, 390, 411, 418, 428, 436 ; ep. loseph (Veno-

nensis), Peu-us.

Dertusensis dioecesis (Tortosa) 11, 511.

Desiderius rex Langobardorum 454, 455, 469, 477-80, 487-9,

491-5, 499; II, 432; — uxor 499.

Desiderius abbas Casincnsis (Viclor 111) I], 292.

Deusde dux Ravennas 11, 221, 222.

Deusdedit pp. 319.

Deusdcdit card. tit. Eudoxiae 11, ni, 16915, 292, 563.

Deusdedit card. 5. Lnurentii in Dumaso 11, 312.

diaconi 1223, 1261, 171.

diaconiae ccxxxv, 364, 3647, 367, 369, 410, 441, 504, 509,

51910, 522110; 11, xv, 21, 4m, 4214, 4379.

Didacus (Pelnez) ep. 3. Iacobi 11, 293.

Diepoldus episcopus Passnviensis II, 440.

de Diessen canonum liber cxxxv.

de Dielsa v. de Des.

Digitus Solis locus 184.

Dignissimus prcsb. a Vinculis s. Petri 261.

diocesis 157, 164; — melropolitana cxxlx, ccvm, 157‘.

Diocletianue lhermae 11, 558.

Dioclelinnus imp. 7, 143, 161, 162, 287, 298.

s. Dionysii basilica Romans. 11, 145, 152, 153.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

s. Dionysii mon. Parisiense cLxxxvn, 448; I], 387, 466, 479;

— nbbalcs: Fulradus, (Aegid. Bigaudus)card.1l, 490.

s. Dionysius Areopagita 352; I], 222.

Dionysius pp. 15'].

Dionysius ep. Placentinus II, 366.

Dionysius de Tcllmahar cxv.


Generated on 2013-08-19 20:50 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Dionysius Exiguus cm, cm], cxxv, cxxx.

Dioscorus diaconus Alexandrinus n, 46, 101, 26510, 270, in

papam elcctus 281, 2821-5, 283940, 287; [1, 51:2.

Dioscorus ep. Alexandrinus II, 362, 364.

dismantuconpugnum 11, 398.

dispensatio in d1acouiis 506.

dispcnsulor (Christus) 359; — dînconiae 512.

dispendium 372.

dispouere civilatcm 416.

dispositio 416.

ditio s. sedis 367.

Diurnus Liber 3611, 36213, 364‘, 3705, 3771", 393’, 5151; [1, 565.

divnlis iussio 350, 354, 359, 363, 366, 368.

Divio civ. 11, 405, 406.

Divizo (1) pro B) card. s. Martini II, 371.

de Dobla lulianus unticardinalis 11, 516.

doctorum Ecclesiae feslu 11, 469.

doluticium argenlum 172.

Dolense monasterium (Déols) 11, 406-8.

Dolichenum 11, 3912.

Dolum episcopatus 381“; II, L".

Domagoi Sclavorum princeps 11, 184, 568.

Domaielus abbas Clunincensis 1], 245.

domeslici papae II, 162.

domînicu dies (liturgica quaedam) 132, 137, 168, 263, 305.

dominica ratio 434.

dominicum (: ecclesia) 220.

dominicum hospitale 11, 25.

s. Dominicus I], 453, 454.

Dominicus ep. Trivensis Il, 165, 175, 183, 185.

Domiñicus presh. Romanus 42313.

Dominicus pruefectorius 505.

Domitinnae thermae 170, 187.


INDEX.

373; - Remue 392, 393, 403, 420, 426-8; -— Spoletanus 420,

426; 11, 177.

duces 4035, 468, 489 ; 11, 142 ; cf. consul et du; — Aemiliae

11, 157; — Arimini 477; — Francorum 305, 496, 498;

—— Langobardorum 404, 406, 407, 427, 431, 492; — Neapo-

lis 400; — Romani 392, 426, 429, 470; — Venetiarum

11, 437-9, 442, 443.

Eadburgis abbutissa CL.

Ebbo archiep. Remensis l1, Liv, 90.

ebdomadae 249, 323.

ebdomadurii cpiscopi 478; — presbyteri 421.

Eberarclus arehiep. Bisuntinus II, 438.

Eboracum civ. Il, 488.

Ebredunenses archiepiscopi: Arlhcrtus, Hugo (?), Pastor.

s. Ehrulfi abbatia cLxm, cLxxx, ccm.

Eburegias v. Eporediae.

Eccard 11, mm", 1.11, 567.

ecclesia (: clerus) 328, 331 etc.

ecclesiae Arianorum 105, 275.

ecclesiarum Urbis catalogus 11, 4274.

ecclesiastici 369.

Ecclesius archiep. Ravennas cxxvm.

eclipsis 350, 360; 11, 244, 290, 331, 454, 475.

ecthesis lleraclii 336.

Eczulinus II, 440.

Edessa civ. cm1, cxvm.

edictum principis 366.

s. Edisti eccl. 505.

Edmundus (Emundus) archicp. Cantuariensis 11, 454.

Eduardus I I‘CX Angliae II, 464, 466-8, 471, 473.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Eduardus l1 rex Angliae 11, 473, 478, 486, 488, 489, 491, 492.

Eduardus 111 rex Angliae 11, 548.

s. Edwiga II, 456.

eflîgies imperatoris 392.

Effiza lus. 11, 301.

efl'oditio oculorum 480.


Generated on 2013-08-19 20:50 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Egilo archiep. Senoncnsis Il, Llv.

Egubium civ. 454, 491; 11, 141; — cpiscopi: Decentius, Floren-

tinus.

egumenus 463 (s. Sabae); II, 5 (s. Erasmi) ; — patriarclmlis

II, 180.

eicere 3:12, 354, 442, 470, 472, 473..

Eichstädt, episcopus Gebeardus (Victor Il).

electiones pontiücum 25416, 2805, 282, 28316, 3396, 3411, 354,

35834, 361‘, 36213, 363, 3644, 367‘, 3705, 4815; 11, 503, 633,

69',‘, 83', 1018, 167‘, 225, 2251, 270, 280, 282, 296, 3064,

597

duces 272.

Dulcinus licresiarcha Novariensis II, 474.

in Dulciti II, 23.

Duraciae, de Durachio domus 11, 490, 507, 521.

de Durna comes Ilupertus 11, 441.

Duvanus cm.

Dyrrachium civ. 11, 184.

313, 319, 565.

Electum (Alet) abbatia, episcopatus 11, 481.

electurus (: eligendus) 477.

Elefantus (Alefantus) 490; 11, 75, 295".

Eleutheria uxor ficticia Diocletiani 298.

ss. Eleutherii et Pontiani mon. II, 3091".

Eleulherius pp. en, 136, 137.

Eleutherius exarchus 317, 321.

Eleutherius frater Anastasii bibl. 11, vu, 18719.

Eliodorus magistrianus vel praefectianus 269.

Elias ep. Ucetiensis card. 1], 493.

Eliae Nisibeni catalogus paparum mm.

3. Elisabeth Ungariae regina 11, 453.

Eloysius rex insularum perditarum 11, 487.


LIBER PONTIFICALIS.

598

cpiscopi, c1. cardinalcs (formula qua disccrnunlur cardinalcs

cpiscopi a. cardinalibus presbyteris aut dicaonis) 11, 279,

282, 296, 300, 312, 313. 327, 340-3, 347, 355, 357, 360,361,

370, 376, 380, 386, 389, 391, 397, 398, 403, 416, 417, 420,

421, 426, 438, 440.

episcopium Laterunense, v. Lateranum ; —— ud s.Pe1rum 262;

——alia 385, 477, 478, 508; 11, 32, 63 ; : sedes episcopalis 11,

98. '

episcopius 328.

epistula (lectio liturgicu) 230 5 11, 336.

epistylin coiumnarum (episloia) 234, 243.

epitaphia pontilicum, 1). sub nomine pontificis; -— 11 Flodoardo

udhibila 11, x.

Eporediensis (Eburegias) dux Tunno 487 ; — episcopus loseph.

equester 11, 54, 173.

equitalura 11, 317.

Equilius presbyter 170; Equilii tilulus v. ss. Martini c1 Sil-

veslri.

cquus uereus (cabailus Cons1an1ini) II, 431.

Ernrdus urchiep. Turonensis cxcm.

s. Ernsmi mon. 346, 3470,11, 5, 9, 22, 79.

Erdoifus ubbas Fuldensis 11, 378.

erigere (: amovere) 207, 212, 227, 252, 288.

Erflaicus eiecms episcopus 11, 6.

erga (: circa) 417.

E'ricus 1X Daniae rex 11, 540.

Erlolfos ep. Lingonensis 473.

Ermemberlus ep. Wormuccnsis 473.

erogare 11, 112, 174, 192.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

eructuure 364; l], 174.

Eruli 305.

esca christianis permissa 59, 130.

Esculn, Esculum, v. Asculum l’icenum.

de Est marchiones 11, 490.

de Estouteville card. 11, UN.


Generated on 2013-08-19 20:51 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Ethelwolf rex Angliae 11, 15025.

Etna 11, 298.

Eufordensis episcopus Thomas.

Eudo Aquiumiae princeps ccxxx, ccxxn, 401.

Eudoxiae litulus (ud vinculn s. Petri, Apostolorum ad vincula,

etc.) cxun, 261, 2851, 508, 512; II, 3, 11, 12, 19, 49, 50,

7“, ‘130, 282, 292, 336 ; —— prcsbyter Dignissimus 261 ; —

cardinales : Romauus (pp.), Deusdedit, Bencdictus, Willei-

mus.

s.Eu1‘emine bas. 375; 11, 13; mon. 5. Eufemiae et Archan-

geli inxtu titulum Pudentis 11,24; cf. 26836, 38039; 11, 4ans,

s. Eufemiue eccl. v. Appia 200101’ 343, 343;

s. Eufemîae eccl. Tiburtina 255, 256“.

s. Eufemiae bus. vel martyrium Chalcedone 238, 298.

Eufra1ensis provincia 178.

Eugenius1Ipp.11, 69,71, 73, 86,110, 543.

Eugenîus 111 pp. 11, 386, 388, 389, 397, 449, 450, 557.

Eugcnîus 1V pp.. 11, 511, 518, 545, 556, 559.

Eulalius antipapn, ep. Ncpesinus 227 ; 11, 542.

eunuchi 2 Eleulherins exarchus 321 ', Eutychius exarchus 405 ;

Nurses 299, 305.

Euphronius vei Euphrosynus op. Pamphyliae cm.

5. Eupli oral. v. Oslicnsi 333, 334", 598, 52091; 11, 565.

Eupraxius gloriosus 337.

1 Eusebii tituius cxxiv, 435, 43936, 508; 11, 11, 21, 76, 154; ——

cardinales: Robertus, Nicoluus, Aiamannus.

s. Eusebii abbalia Aptensis 11, MW.

Eusebii presbylcri gesla Lxxv, cxxxv.

Eusebius pp. CH], 167.

Eusebius ep. Caesariensis v, (1x, cm, cxvm.

Eusebius ep. Nicomediensis (111, en, 211.

Elsebius cp. Turonensis 11, 566,

Eusebius tituli condilor cxxtv.


INDEX.

599

excellentissimus (exarchus) 368.

execulor H, 221.

execulrix 249; cl‘. exequcns.

exediens 441.

exempla (exemplaria) 498.

exequens 93; cf. execulrix.

exercitalis 450; 11, 100.

exercitus 337, 338, 471, 472; — Romanus 328, 3291, 331,337,

338, 3397-9, 363, 368, 371, 372, 37821, 408. 421, 426, 427,

455, 45725; — Campaniae 472; — Tusciae Romanae 472;-

Tusciae Langobardorum 454, 492; — Ravennas 337, 373; —

1181180 331, 346; — Venetiarum 404 ; — Orienlniis 346, 432.

exhibernare 448.

Exilaratus du 405.

exilium 145, 150, 153, 154, 170, 205,207, 216, 255, 263, 270,

287, 293, 298, 299, 329, 336, 336, 338, 354, 389, 391, 416,

433, 486, 490.

fabae benediclae CXXXI, 159.

Fabianus pp. 145, 148.

Fabius pater Fubiani pp. 148.

Fabriunum 11, 485, 488.

Fabrot I1, LV1, 567.

Faganum, Fagauus, Faianus mous 11, 11, 4018, 92.

Faganus c111.

Faianus v. Faganum.

Falciclus (arcus lrcs) 513.

de Fnlgucriis card. Arnaldus 11, 476.

Faliscn civ. 180.

Fumagusla civ. II, 548.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

famcs255, 281, 291,308, 315, 317, 389; 11, 191, 192, 267, 290,

383, 1105, 475, 476, 489.

familia servorum vel colonorum 291, 369, 419, 471, 488, 492,

511 ;I1, 57, 58, 173; -—. pontificis 341; 11, xxxv, 302, 313,

404, 416, 424.

Fanum civ. 454; '-< episcopi: Maurus, (Carbus).


Generated on 2013-08-19 20:51 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

faro. 170 etc. ; cunthara 173 etc.; — coronata 170 etc.

Furia mon. 492; 11, xvn, 382, 386, 392, 449; — abbas (Ber-

landus).

de Fargis card. Raimundus 11, 476.

Farum (Siculum) 11, 463.

Fasanus, Fusauo, Phasimus, cognomen loh.XVI1I pp., 11, 266.

Fusceum mon. .-\u1isiodorenseuLxxx1x.

Fasciolae titulus v. 55. Nerei eL Achillei.

fastidium (: cyborium) 171, 233, 243.

Falu (trin) 48113.

fatigabililer II, 100.

eximietus 454.

exmallilus I], 147.

exorcisla 161, 171,182; 11, 315.

exornare 494.

exputriarcha 353.

expedibile 491.

expellerunt 471.

exponere [idem 171, 238.

Exquiliue 11, 558.

extasis 496.

exlerminure 512.

exlerus 11, 98.

exlimatioues 220.

extricare 275.

cxtrumenta ‘205.

exurgere 366.

fatigium 493.

Fauslini m. corpus 360.

Faustiuus pater Clementis pp. Lxxvu, 123.

Fauslus excons. cxxvl, 260, 261.

Fnventiu civ. 455, 488; 11, 488, 531;— episcopus lohannes.

Feliciani m. corpus 332.


LIBER PONTIFICALIS.

‘ Ferronîanus cuslrum 405, 41331.

600

lomineum scxum denudnre 261.

Feneldehesium II, 481.

x'eneslrae ccclesiarnm II, 10, '25, 01-, 147.

Ferdinundus v. Fernandus.

Ferentia civ. Tusciae II, 4519.

Ferentinellum lerritorium 512; II, 566.

Ferentinnm civ. in Cnmpania Romano. Il, 312, 468, 530; —

episcopi: Sergius. Bonus, Ubnldus.

Ferentinum territorium 212.

Ferentis terrilorium ‘187.

ferine (: dies hebdnmadae) cm, cxu.

feriae quinlne vucaliones a ieiunio, nslationc, cxi, cxm, ccxxn,

168, 402.

fermentum cxxxm, 168, 1691, 216.

Fernandus vel Fcrdinnndus Aragonum rex Il, 514, 539-41.

Ferrariu civ. 11, 349, 414, 437, 451, 470, 475, 490, 1518, 545, ‘;

556; — duculus 455, 488; — concilium Il, 556; -—- mur-

‘ chio II, 486; — episcopus (Guide).

Ferrala curcer in Laternno palatio 473.

Ferrata locus in bas. 5. Pelri II, 53.

I’erretli .I. P. Il, xLvi, Lv.

Ferri lohanncs II, 396.

Ferrutius pulcr llonifatii VII pp., 11, 257, 259.

ferula ponlilicis Il, 296, 306‘.

Festi massa 174.

Feslinianus ep. Dolcnsis ru, 381“.

Feslus excons. putricius cxxvi, 46, 260.

I’csulanus ep. Donatus II, 90.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

1111111 174.

fibulutorium 417; Il, 132.

Ficuclas (Cerviu) 331 ;— episcopi: Sergius, llonus (cl. Cen'ien- ,

sis).

fidclilatis sacramenlum II, 90, 192, 335, 344, 347, 412, 414,

1112122415.
Generated on 2013-08-19 20:51 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

fidcs scripta, exposila 171, 238, 285, 353, 360, 391.

Figlinas civ. 180.

I'iglinns possessîo 221.

figura solidi 392.

Fileradus ep. Lunensis 474.

filopures 417; Il, 78,122.

Finees novus II, 177.

finitivum II, 98.

Firmum civ. 11, 509, 546, 552; — ducalus 496,‘ —murchia 11,

287; — princeps II, 509; —- episcopus Gisus.

Firmis xeuorlochium II, 12.

Fiscnmni nbbas 11, 487.

fiscus CL, 182,201 ; — Ludovici Pii II, 49. i

in lislellis 363.

fislulis conpngelis 397.

Fiumicino II, 136".

Flamingi II, 479.

Flaminiu porta 399, 513 3 11, 290, 520, 532 (de Populo); - vin 1

205, 296,333, 363, 509 ; n, 28. '

Flnminia provincia II, Km, 296.

flammula 470.

Flnndria 11,427, 479, 486 ; — Flandrenses II, 470;— comiles:

(Guido), Robertus, Ludovicus.

Flaviana vullis II, 221.

s. Flaviuni burgus II, 422, 568..

Flnvianus ep. CPnn! 238.

Flaviniucum mon. LV1.

Flnvius rex II, 221.

. cum Iletu 255, 275, 475, 488.

de Flischo domus II, 454, 457.

Flodoardus 11, 1x, un.

S, Florae comes 11, 463.

Florentin, Florentini 11, 278, 279, 334, 357, 491, 495, 499,
INDEX.

601

fossutum 291, 383, 450; 11, 82.

Folinus haerelicus cxxxvm, 171.

Fotinus diuc. Thessalonicensis 258.

Fraiapanes 11, un, xxxu, xxxvl, 307", 313, 316, 380, 4037,

417; —- lohannes malcdictus 11, 303; filii eius: Cencius II,

313, 316; Leo 11, 299, 313, 316, 327; Robcrtus 11,327; —-

Oddo II, 390, 395, 399.

Fruiapuuum domus,‘fortnlicin, II, 313, 3241!, 380, 416.

Frnnchfordia 11, 474.

Franci 305, 3074, 401, 420, 451 etc. ; Francus nalione 11, 322;

Fruncigenae 11, 275, 406, 459, 488, 489; — Fruucia 420, 421,

445 etc. ; F‘mnciu germanica II, 362, 365 ; — Francorum

Franciaeve rcges: Clodovcus, Carolus Martellus, l‘ipinus,

Carolus Magnus, Carolomanuus, Pippinus, Carolus, Ludovi-

cus Il, Hugo, Roberlus. Philippus l, Ludovicus V1, Ludovi-

(Eus Vll, LudovicuslX, Philippus H1, Philippus IV, Ludovicus

X, Iohannes I, Philippus V, Carolus 1V, Philippus VI,

Iohannes 11, Carolus V, Carolus V1; cf. imperutores. —

Frnncorum schola 11, 6, 36"‘, 100.

Franciscus de Tuderlo ep. Floreutinus [1, 493.

Franciscus de Zubarellis ep. Florentinus 11, 512, 537.

Franciscus Thebuldeschi card. 5. Sabinae dictus s. Pctri 11,

496, 497-502, 529, 546.

Franciscus de Vico praef. Urbi II, 505.

Franciscus (Sforza) comes 11, 545, 556, 557.

Franciscus dominus Pntavii 11, 553.

Franco (Bonifatius VII) 1], 2571, 2581.

Frangepanes v. Fraiapanes. .

Frascala (Frascnti) II, 114, 120, 121, 130, 146.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Frutellus ep. Camerinensis II, 90.

Fmticelli della Oppinione II, 485.

Fredegarii chronica m; — pontificum catalogus xv, 28,

Fredericus 1 imp. 11, 349, 3845, 390-444, 450.

Fredericus lI imp. 11, 453-6.

Fredericus III du Austrine, imp. II, 513, 538, 558.


Generated on 2013-08-19 20:51 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Fredericus de Lothuringia (Stephanas 1X) [1, 278, 334, 335,

356.

Fredericus archiep. Coloniensis 11, 342, 346, 378.

Gaba massa 174.

gabata 271 etc.

Gabiense territorium 174; —- episcopi: Sisinnîus, Petrus.

Gabriel Condulmarius curd. Senensis (Eugenius IV) 11, 511,

518, 544, 556.

Gabrie] (Gramis) Iohannls Galeatii filius [1, 553.

Gabus mous 183.

Gaiclu 391; 11, 117, 314, 315, 347, 376, 413, 417, 511, 531,

Lumn PONT1FIcALIs,t. 11.

Fredericus dux, ncpos llcnrici V, 11, 338, 3'10.

Fredericus comes Frisingeusis II, 342.

Fredericus palatinus cornes de Saxonia Il, 338, 340.

Fredericus Saxo 11, 342.

Fredericus de Rolhenburg, dux Bavnrus 11, 418.

Fredericus dux II, 378.

Freher (Marquardt) cLxxxv; l1, LV1.

Friburgum [1, 513, 538.

Fridigisus abbns s. Martini Turoueusis 1l, 33.

Frisingensis cornes Fredericus 11, 342; — liber cunonum cxxxv.

Frisino (Frosinone) civ. 269.

Frisones 376; 11, 100, 490; Frisonum scholall, 6.

Fronimusa possessio 179.

frontespicium 478.

frugum benediclio cxxxl, 159.

frumenli pretium 315; II, 267, 383, 475, 476.

Fulda abbntin; — martyrulogium, ubbatum serics, ccvl; —

abbas Erdulfus II, 378. '

Fulginium II, 440, 547.

fulmeu divinum 270.

Fulradus abbas s. Dionysii 447, 454, 455.


602

LIBER PONTIFICALIS.

553.

Galenses (: Walliae populus) II, 460.

Galeria domus culta v. Aurelia 502; II, 13939; — castrum II,

230, 3313, 335, 358; — comes Gel-ardus.

Galeriu domus culta via Portuensi 502; II, 82, 100, 3313.

Galfredus nepos Paschalis Il pp. 11, 299, 300.

Galilaea 118.

Galiota 11, 423.

Galiotus de Arimino 11, 488.

Gallae porticus II, 301.

Gallensium castrum (Gallese) 420; — Gallisanus natione 11,

224, 230, 396.

Galletia 11, 293.

Galliu 445, 473; II, 159, 177 etc.; — Gallus nalione Il, 293.

Gnlliace comitntus Il, 369.

Galliata oppidum II. 346.

Gallicanus 67.1", 184.

Gallienus imp. 7, 154, 157.

a gallo canto 348; post gnllum cnntum 360.

gallus aeneus vento versatilis 11, 301.

Gallus imp. 7, 153.

Gnmbacurla (Petrus) dominus de Pisis 11, 549.

de Gambaru G. 11, 429.

gammula 363.

Gamundi forum 11, 419.

Gancelinus Iohannis card. 1], 480.

Gandabum civ. 11, 550.

Gangrensis metropolita Methodius II, 154; — synodus cxxx.

de Gardia card. 11, 487.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Garganus mons 255 var. _; 11, 435.

Gargiliana massa 173, 184.

Gamiotus dominus de Atrio II, 493.

Garrilianus fluvius 11, 240.

Garsendonius ep. Mantuanus 11, 440.

de Garvo card. Bertrandus II, 476.


Generated on 2013-08-19 20:51 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

gastaldius 400, 428.

Gasto Torriani archiep. Mediolanensis 11, 476.

Gaudericus ep. Veliternus II, 176.

Gaudete (dominica de) II, 247.

Gaudii mous 11, 262", 340.

Gauf'rîdus card. 5. Susannae II, 459.

Gaugenus ep. Turonensis (7) 473; 11, 566.

Gauleti card. lobannes 11, 465.

Gauronica possessio 186.

Gausprandus ep. Pistoriensis II, 89.

Gavinius frater Gaii pp. 161.

Gaviuius alius (7) 161.

Gebeardus ep. Bambergensis (Victor II) II, 277, 3339, 356.

Geberardus ep. Constantîensis II, 369, 372.

Gebemrdus ep. Tridentinus [1, 342.

Gabellini 11, 464, 490; Gebellina pravitas 11, 464.

Gebenna civ. 11, 544, 555; -— card. (Clemens VII) II, 496, 501,

503, 505, 529, 546.

Geccelye villa (Algésiras) II, 490.

Gelnsius lpp. cxm, ccm, 255; l], 564; —decretum de libris

cm, env.

Gelasius [1 pp. cLxxxw ; [1, 311, 322, 327, 346, 347, 376.

gcmilîo II, 80.

gemma 172 etc.

gemmulina II, 133.

Gemmulus diac. CL, 423”, 446.

Gemmulus subdinc. 487.

genealogia 131 ; II, 258, 536.

generalilas 366, 374.

generatio 157.

Generosae cymit. 3619.

s. Geuesii bus. via Tiburlina 419, 42422.

Gentilis domînus de "arano II, 488.


INDEX.

603

Germania 397; II, 361, e1c.,‘ - Germanus natione II, 211, 354.

ad s. Germanum (S. Germano) II, 3I5, 393, 417, 443.

s. Gcrmanus ep. Autissioderensis II, 226.

Germauus ep. 44.

Germanus I patriarcha CPnuI 409.

Germunus III patr. CPnm II, 456.

Germanus ep. capuanus 270.

Germanus pro Romanus pp. II, 543.

Germarius comes II, 6.

Gero ep. llalberstatensis II, 441.

gerocomium 397.

Gerunda (Gironu) II, 465, 466.

ss. Gervasii et Protasii bas. v. Vestinae tit.

ss. Gervusii et Protnsii ecc]. Fundis II, 122.

Gervasius card. s. Martini Il, 459.

Gesta: actionum papae 475; - quae in bibliotheca reiacent

II, 157, I58; — examinationis 490; -- martyrum xxx",

c, C1, cxvl, cLxl, ccxxxl, 123, 147, I48; — pontificum ll1

432; — synodi 255, 477; Il, 129,181.

Geticus ignis 230.

Geysn Il Ungurorum rex II, 444.

Giesebrecht Il, xxxiv.

Gilberli chronicon II, 27I.

Gilbertus v. Gerbertus.

Gilhardus card. de Mota II, 480,

Ginensis ep. Lco (legendum GuaIo ep. Leonensis) II, 371.

Giraldus abbas casinensis II, 315.

Girardus ep. Sabinensis II, 458, 459.

Girbertus ep. Nemuusensis Il, 221, 222.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Girelmus ep. Astensis II, 358.

giro II, 390, 450.

Gironu v. Geruuda.

Giruntinus v. Acheruntinus.

Gisleberlus ep. Noviomensis 474.

Gislerus II, 285.


Generated on 2013-08-19 20:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

GîsoIphus II, 315.

Gìsulfus dux Beuevcnlanus 383.

Gisullus princeps Salernitanus II, 362.

Gisus ep. Firmunus II, 90.

gladio, ad gIadiuIn, perdere, etc. I07, 275, 276, 290.

Glandatensis card. Bertrandus.

Glaphyra pp. In]. 263.

Glasschrôder II, xux.

cum gloria 170, 205, 255, 260, 270, 275, 276, 287.

gloria tua 337.

gloriosus 337, 350, 369.

Gloria in excelsis I29, 1305, 263, 268u ; Il, 6.

Gloriosa mulier II, xxxn, 301.

Godebaldus ep. Traicctinus II, 378.

Godel‘ridus ep. Subinensis (Caelestinus IV), II, 454.

Godefridus dux Tusciae v. Gotfridus.

Godefridus cancellarius II, 440 (C), 412.

Godefridus comes de Ceccano II, 323.

Godefridus comes de Suavia II, 342.

de codino Petrus II, 477.

Godull'us iudex II, 221.

Gonzaga (domnus de) Il, 486.

Gonzalus archiep. Tolelanus II, 470.

ss. Gordiani et Epimachi bas. via Latina 509, 521m.

Gordinnon ins. I78.

Gordianus imp. 5.

Gordianus presb. a sa. lohanne et Paulo, pater Agapiti pp.

261, 287.

Gordianus pater Gregorii 111. pp. 312. '

Gorgonii m. reliquiae II, 831.

Got, de Gotho, Bertrandus nrchiep. Burdigalensis (Clemens V)

II, 472.

Golfridus dux Tusciue II, 334, 354-7, 359, 360, 362.


604

LIBER PONTIFICALIS.

s. Gregorii orat. ubi eius lectus habetur (ad s. Petrum) II, 196.

s. Gregorii c. in clivo Scauri II, 386; cf. Clibus Scauri.

Gregorii III orat. in bus. 5. Petri 422, 423; cf. II, 116 or. s.

Mariae ud ambonem,

Gregoriopolis II, 82.

Gregorius I pp. cw, cxv, CL, 312, 1135,11 4273, 196, 226, 369,

396, 469; — sepulchrum II, 10, 18, 26.

Gregorius Il pp. ccxx, 396, 444; II, 565.

Gregorius lll pp. ccxxm, 415, 426, 44-4, 463 (sccundus iunior,

cf. 5082), 468, 532‘; II, 364, 565, 566.

Gregorius IV pp. II, 73, 86, 106, 109, 110,140, 162, 164,173.

Gregorius V pp. II, 261, 543.

Gregorius Vlpp.l1,270-2, 273, 287, 331, 332, 353.

Gregorius VII pp. II, xxxn, 2212, 282, 293, 204, 296, 5197,

311, 336, 338,354, 360, 370, s72, 373, a700, 543.

Gregorius VIII antipapa 11, 315, 347; cf. Mauricius Burdinus.

Gregorius VIII pp. II, 349, 451.

Gregorius IX pp. II, xxxvm, xLl'V, 153.

Gregorius X pp. II, xLlv, 456, 457, 459.

Gregorius XI pp. II, 495, 496, 497, Sollsd-p 528, 546, 547.

Gregorius XII pp. II, 489, 495, 510, 512, 513, 516, 533, 537-9,

542, 554, 555.

Gregorius aniipapn II, 2683.

Gregorius ep. Armeniae (Illuminator) cxvm.

Gregorius ep. Bergomensis II, 382.

Gregorius ep. Nazianzenus 352 (forte Nyssenus); cf. II, 45105.

=1

Gregorius ep. Portuensis II, 42313.

Gregorius ep. Sabinensis II, 399.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Gregorius ep. Silvae Candidae 474, 477.

Gregorius ep. Terracinensis II, 371.

Gregorius ep. Turonensis xxlv, LII, cxv.

Gregorius ep. Vercellensis II, 358, 359, 361, 364.

Gregorius card. lit. Apostolorum II, 371.

gregorius card. s. Balbinae II, 327.


Generated on 2013-08-19 20:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Gregorius card. s. Laurentii in Luciua II, 312.

Gregorius card. 5. Angeli II, 313, 317, 322, 379.

Gregorius card. s. Eustachii 11, 312, 315.

Gregorius (Tarquinius) card. ss. Sergii et Bacchi II, 323, 380.

Gregorius de Cicano card. II, 312.

Gregorius Gaietunus card. Il, 312.

gregorius card. diac. II, 371.

Gregorius prcsb. cxxlv.

Gregorius diac. 389.

Gregorius presb. Urbinas 475.

Gregorius defensor regional-ins 489.

Gregorius saccellarius 490.

Gregorius secuudicerius 509.

Gregorius super-ista II, 215.

Gregorius mag. mil. II, 141.

Gregorius dux 142.

Gregorius paler Benedicti VIII, comes Tusculanus, II, 268,

30715,21, 357.

Gregorius frater iohannis archiep. Ravennatis II, 156, 160,

161.

gregorius II, 109.

gremium basîlicue 173, 177, 221, 230, 234.

de Grilhi Iohannes II, 464.

Grimualdus ep. Polimartiensis II, 165, 175, 183, 185.

Grimualdus missus Liutprandi 427-9.

gripae II, 3.

Grisac (Guillelmus de = Urbanus V) II, 494.

Grisogonus v. Chrysogonus.

de Gruneriis (Paulus Guinigi) dominus Lucanus II, 545.

Gualfredus ep. Senensis II, 371.

Gualfredus de Pozasca Taurinensis II, 429.

Gualo ep. Leonensis II, 371 (Ginensis).

Guallerius ep. Albanensis II, 296.


INDEX.

605

Guillelmus card. v. Vitalis 11, 496.

Guillelmus card. 3. Angcli 11, 496, 501, 505.

Guillelmus card. de Agrifolio 11, 496.

Guillelmus Anglicus card. 11, 471.

Guillelmus card. de Aragoniu 11, 493.

Guillelmus card. nepos Clemculis V1, 11, 487.

Guillelmus card. de Grisac (Urhunus V) 11, 494.

Guillelmus card. de Mandagoto 11, 477.

Guillelmus card. Monlis Olivarum 11, 486.

Guillelmus Petri de Godino card. [1, 477.

Guillelmus Testa card. 11, 477.

Guillelmus dux Apuliae 11, 315, 322.

Guillelmus comes Burgundiae 11, 376.

Guillelmus comes 11o11andiac 11, 454.

Guillelmus dominus Montis Pessulani 11,404.

Guillelmus Guihuini 11, 440.

Gui11e1mus Leccacorvus 11, 440.

Guillelmus de Nogarelo 11, 471, 476.

Guirardus card. 5. Priscne 11, 312.

Guisalfredus index 11, 221.

Guli‘ardus abbas s. Martini Turonensis 494.

Gundus pater 1011. V111 pp. 11, 221.

Gunlharius archiep. Colonicnsis 11, 159, 160.

gypsinum melallum 11, 10, 25.

Gypsus 299.

11. comes de Nnsove (Nassuu) 11, 418.

habitatores 337, 344, 468, 489, 496.

habitus spirilalis 433; — monachicus 434, 469; — religiosus


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

47e, 492.

llabundius pater Eleulherii pp. 136.

Habundius pater Zephyrini pp. 139.

s. lladriani diaconia in Tribus Fulis 324, 32718, 376, 501, 508-

10, 514, 51743; 11, 12, 21, 76. 110, 305; cnrdinales : Cin-

thius, Hadrianus (11adr. V).


Generated on 2013-08-19 20:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

3. Hadriani ornt. in bas. 5. Pclri 11, 114.

s. Hudriani mon. iux1a.Pruesepe 11, 23; cf. 410"; — S3. 118.-

driani et Lpurentii 511, 522116.

Hadriani pons 11, 30833, 30915,

fladrianusl pp. cxv, cxxxv, ccxxxlv, 486; 11, 49, 225’, 332, 432,

566.

Hadriunus 11 pp. 11, v1, 173, 191.

lladrianus 111 pp.“, 191, 194, 196, 225.

lladrinnus 1V pp. 11, xxxlx, 388, 399, 400, 450.

lladrianus V pp. 11, 457.

Hadrianus imp. 3, 128; 11, 385’, 538.

lladrinnus episcopus pater Bouifncii V1 pp. 11, 228.

Hadriuuus presb. 11, 142.

Hadrianus nbbas Canlunriensis 11, xxv.

Hadriunus secundicerius 11,142.

Hudrianus pater Stephani V pp. 11, 191, 226.

Hadrianus Exhilarali ducis filius 405.

de Halremont comes Borchardus 11, 418.

llanibaldcnses 11, 458-60, 462.

llanibaldus Caietanus arcliiep. Neapolitanus, card. 11, 485.

Hanibaldus 11, 489.

Hannibal de Cupua archip. Neapolitanus 11, 454-1.

Hannoniae (Hainaut) comes 11, 489.

Hegcsippi cnlalogus 1.

11010118 aug. cviu, 176, 182; 11, 3883.

11e1cnae bas. v. S. Crucis.

s.11e1enne bas. seu mnusoleum ad Duas Lauros; 182, 19810

500, 5174:; 11, 50, 3883.

Helcnae aug. possessio 183.

Helias uovus (Nicoluus 1) 11, 177.

Helias presb. Hierosolymilunus 11, 18913.

11eliogabu1us imp. 5, 141.

11e1iu (Haguno ep.) 11, 160.


606

LIBER PONTIFICALIS.

Henricus card. ss. Nerei et Achillei II, 403.

Henricus card. 5. Thcodori 11, 313.

Henricus dux Carinthiae 11, 338, 340.

Henricus du II, 378.

Henricus de Des 11, 405, 406.

Hcnricus a S. Eustathio II, 345.

Henricus comes Trecensis 11,405, 406.

Heraclea civ. 252 van, 254“, 2728.

Eeraclius imp. 321, 323, 329.

Hemclius (‘.onslanlini Pogonati filius 350, 363.

Herculanus pater Lini pp. 121.

Herculi possessio 180.

heredarii milites 11, 299, 303.

in Herenatis( : de Renati) 11, 11.

de Herentals Peu-us I1, xuv.

Heribertus ep. Mutinensis 11, 368.

Herimannus ep. Augustanus II, 378.

Herimannus ep. Babenbergenäis [1, 361.

Herimannus curd. 11, 293.

Herimunnus Augiensis (Contractus) I1, xv.

Herimunnus comas 11, 338, 340, 342.

Hermannus ep. Verdensis 11, 409, 418.

Hermennarius ep. Bituricensis 473.

Hermns frnter Pii pp. 132.

ad 5. Hcrmen in civ. Antio 227.

s. Hermelis (Proti et lacincti atque Bassillae) 309, 310‘, 509,

521W’.

5. Hermi caslellum Neapolitanum 11, 529.

Hetruria Il, 547.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Hibernia 11, 425, 550.

hierntici 337.

s. Hieronymus m, xxx1v,ux, Lnv, cxxx, cxxu, 117; 11, nm,

469, 517.

llieronymus fr. (Nicolnus IV) 11, 467.

Hieronymus card. 5. Pudentianae, ep. Praenestinus, II, 458,


Generated on 2013-08-19 20:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

459.

Hieronymus ep. Ticinensis 474.

Hiemnymus frater Pippini regis 451.

Hieronymus Pragensis haereticus II, 514, 541.

Hierosolyma 117, 331 ; 11, 177, 182, 1891!, 263, 293, 387,

425, 451; —-reges: Balduinus 111, Carolusl Siciliae, Hugo ;

episcopus Theodorus.

Hierusalem basilica v. s. Crucîs.

Hierusnlem mon. ad 5. Pelrum 11, 25, 134.

s. llilariue cymit. 509.

s. Hilarii hasilicu l’ictnviensîs cLxxn.

llilarius ep. Pictaviensis 352.

llilurius dîne. schismaticus CXXI.

Hilarus pp. cxxxn, 242.

Hilarus notarius 269. .

Hildebaldus archip. Coloniensîs II, 6.

Hildigardis rcgina 496.

Hildigardis sanctimonialis 11, 449.

Hildiprandus dux Spoletunus 496.

hiliclrineu 271.

Hilpiunus 11, 177.

Hilprandus rex Langobardorum 431.

Himerius ep. Tarraconensis cxxxl.

Hincmarus archiep. Remensis Il, vn, Llv, 162, 1715".

s. Hîppolyti cymit. 511, 522115.

a. Hippolylî Portuensis basilicu II, 12, 405€, 125.

Hippolytus prcsb. Romanus 11, cxxxvl, cxxxvm, 11.5; 11, 563.

llispalis II, 263.

Hispania (Spania) 401 ; 11, 53, 293, 382, 403, 477, 505, 511.

514, 516, 530, 544, 547, 555; — llispanus, Hispani (Spanus,

Spani) 212; II, 303, 452, 453, 457, 462, 490, 518, 519, 548,

559; — reges :Rodericus;cf. Aragonia, Castella, Porlugalia ;

— de Hispunia card. 5. Eustachii I1, 544.


INDEX.

607

Hugo Candidus card. 5. Clementis 11, 284. 358, 360-2.

Hugo card.vs. Laurentii in Lucina 11, 459.

Hugo S. Martinlis card. 5. Marine in Porticu 11, 496.

Hugo card. 5. Angeli II, 446.

Ilugo card. 3. Euslnchii 11, 423, 437.

Hugo card. s. Theodori 11, 327.

Hugo card. 5. Theodori (de S. Cher) 11, 454.

Hugo Pisanus card. 1}, 312.

Hugo de Bilomio card. II, 467.

Hugo abbas Gluniacensis II, 441.

Hugo [V dux Burgundiac 11, 479.

Hugo Ascari filius 11, 285.

Hugo Hugonis (prueced.) nepos II, 285.

Hugo Floriacensis cLxxxvm.

Buse de Rupe miles II, 502.

Hugucon (Huguccio) 11, 453.

s. Iacinthi 1ms. in Sabinis II, 13, 4259.

Iacinthus card. 5. Marine in Cosmedin 11, 405, 406, 423, 439,

443.

s. Iacobi dioecesis II, 293 ;——me1.ropolis II, 378 ; ——,'episcopus

Didacus.

Iacobus l rex Scoliae 11, 516.

lacobus [I rex Arngoniae II, 473.

Iacobus II rex Maioricarum II, 488, 491.

lacobus de Opizis ep. Adriensis 11, 540, 541.

lncobus ep. Mirapicensis card. 11, 485.

Iacobus ep. Portuensis card. (10h. XXll) 11, 480.

lacobus ep. Sarugensis clx, CXYH-CXX.

Iacobus de Camplo ep. Spolelanus II, 520.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Iacohus de Columna card. 5. Mariae in Via 18.111 [1, 458, 469,

471.

lacobus Fornerius card. 5. Priscae (Bened. XII)I1, 486, 527.

lacobus de 0111 card. 11, 477.

Iacobus de Sahello card. (llonorius IV) 11, 465.

[ncobus de Via card. 11, 480.


Generated on 2013-08-19 20:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Humanate patrimonium 428.

humanitas Ecclesiae, sedis ap., 216, 269; c1’. 232.

Humbertus ep. Praenestinus II, 361.

Humbertus de Puteo card. II, 485.

Humisu vicus (Emesn civ.) 134.

llunaldus dux Aquitaniae cxxvu, cxxvm, 441.

Hus [ohannes haereticus 11, 514, 541.

lIuvilla II, 419.

Hybromius 178.

hydriae 238.

Hymbertus v.Humber1us.

Hymmonides v. Iohannes.

hymni 162,164, 255, 303, 323, 434, 447, 464, 477; -- 11, 6,12,

73, 87,110,118, 124,140, 144, 152, 176.

Hypalius ep. Ephesinus 285.

Hyspani Petrus 11, 470,471.

Iauuae mons (mont Genèvre) 11, 381.

Ianula (Iaula) lacus 11, 392.

Ibaldus card. [1, 517.

Iberia (Hyberia) II, 556.

100118. 11, 96,110, 115,117, 142,144,158.

iconoslases 417, 478, 503, 504, etc.

lctarius ep. Vivarieusis II, 221.

ldacii chronicon m1.

ieiunium dominicae nutVferiae 168; —— Quadrugesimale1295,

4122; -— Quauuor temporum 61, 141 ; —- sabbati 221, 223“

—— paenale 216; ——sacrum paganorum 168.

Iesse ep. Ambianensis 11, 5.

lgnatius palriarcha CF“! 11, 155, 158, 159, 165, 178-82, 184,

364.

ignis Geticus 230 ; — diviuus 238.

lldebmndus (Greg. V11) 275, ‘279, 282, 334-6, 356, 357, 360.

lldebrandus de Calmangiare 11, 396.


608 LIBER PONTIFICALIS.

Philippus, Decius, Gnllus, Volusianus, Valcrianus, Gallie-

nus, Claudius, Aureliauus, Curus, Carinus, Diocle1iauus,M11-

ximiauus, Maxeniius, (‘.onstuutinus, Coustans, Constuuiius, 3

luliunus, llonorius, Plucidiu, Valentiniuuus Ill, Murciauus, Pulcheria, Leo, Zeno, Anastusius, lustinus, lustiuinnus, 1,

Theodora, luslinus Il, Focns, lleraclius, 00115111115 11, Cous-

tantinus Pogonatus, lustinianus ll, Tiborius lll, Leoniius, i

Philippicus, Auaslnsius l1, Thcodosius lll, Lco lll, Cons-

tuntinus Coprouymus, Artavnsdes, Leo IV, Coustnntinus V,

lreue, Theophilus, Michael 1”, Basilius, Coustantinus X,

Alexius l, Emmanuel, Petrus Aulissiodoi-cusis, lohunues

Pulucologus.

imperutores lutini : Carolus, Ludovicus Pius, Lothnrius, Ludo'

vicusll, Curolusll Calvus,Carolus lllCrnssus, 0110 1, 011.011,

0110 111, lleuricus ll, Conradus Il, Ilenricus Il, Henricus III,

llcnricus 1V, llcnricus V, Lotharius Il, Fredericus l,

llenricus Vl, OttolV, Fredcricus Il, lleuricus Vll, Curolus IV,

Sigismuudus, Fredericus lll.

[mporlunus cons. 105, 275, 276.

lmulu civ. 430, Il, 430,437; — ecclesia cathcdr. 11, 197. '

inaures 417. ‘'

inboiare 331, 332.

incunlaiiones 372; [1, 192, 193. ‘

incapillatus H, 79.

incendium 279, 287, 383; 11,6, 32, 53, 111, 181, 179.

incensum 135, 183, 227, 375; 11,194.

iucluusi 354.

indictiones 281 van, 292, 297, 309 van, 312 van, 319 etc.

iudiculum 496;— episcoporum 391 ; l[, 155. ‘

indii‘ferenter (: sine morn) 11, 78, 80,82, 115, 177.

lndia CL; —- Indus Il, 303. 1


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

infcrtn 495.

Ingiltrudis uxor Bosonis II, 180.

inglandntus 502.

iniudiciose I], 159.

lnnocentius 1 pp. cxxxu1,220, 506; 11, 363.

lnnocentius 11 pp. 11, nm, 711.11, 310“, 311, 3183, 379, 385,
Generated on 2013-08-19 20:52 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

386, 391, 410, 449, 543.

lnnocentius lll untipapn 11, 450. 1

lnnoceutius 111 pp. 11, xuv, 451, 453, 569.

lnnocentius 1V pp. 11, nm, 454, 457, 508. ;

lnnocentius V pp. l1, 457.

lnnocentius VI pp. 11, 487, 491, 492, 494. ,

Innocentius Vll pp. 11, 508, 511, 515, 531; 533, 536, 543, 552,

554.

lnnocentius pater lnuocentii 1 pp. 220.

inuotescere 392.

inopem (crga in. provisione) 359, 415.

ad lnsnlatos cymit. cxxm.

inscriptiones ecclesiarum cxmu, cxLv, CLVI.

inscriptionum metricarum initia:

Accedis quisquis II, 226.

Ad caeli qui regna vocas 266.

Ad fontem vitae 246.

A11 studium quisquis 11, 103.

Andrcas hic Sanctus 265.

Aspice et hic tumulus 156.

Aspicis auraium 334.

Atria magnificis 11, 228.

Augustus Caesar [1, 236.

Aula Dei claris 280.

Aula Dei haec similis 11, 236.

Aurea concisis 3'25.

Caelorum Dominus 516.

Cernitur hic tumulus 11, 265.

Cet-1a fidcs iustis 280.

Cingebaut lalices cxxn.

Condiia sancta cupis 1l, 47.

Constantina Deum 196.

Corpore hic recubut 11, 256.


.lNDEX. 609

llic volis paribus 294.

Hiuc palet‘ exceplor 213.

liippolytus fertur 146.

Hoc Benedicli papac 11, 258.

1106 Slepliani papae 11, 229.

Hoc lumulo sacrula Deo 215.

Huius apostolici 379.

Hunc tumulum conspicite 458.

Inclytn vola suis 325.

lncubnt egregii 335.

lnfrascriptorum pin 11, 318.

lngrederis quisquis 267.

lngrediens templum 460.

1010111111. mcluenda dies 229.

lohanuem tumulus 367.

Islu domus pridem 11, 65.

151.0 locus mundi 11, 264.

Iuslitiae sedes 195.

Leclor fige pedes 11, 455.

Levitae coniux 253.

Liberium lector 217.

Limina nunc serve 259.

Limina quisquis 81115 11, 237.

Luci, Luca 1ibi 11, 451.

Lumine sed mngno 325.

Lux arcana Dei 325.

Lux clcri, decus Ecclesiac 569.

Magna tuis Benedicle pater 365.

Mnrtyribus Chrisli 330.

Martyribus sauclis 266.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Mnrtyrium flammis 310.

Maximus Ecclesiue II, 513.

Membre. Benedicti 11, 233.

Meute pia vivens 286.

O quam laurlnudus 11, 472.

011111111 quaeque vides 250.


Generated on 2013-08-19 21:01 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Paschulis praosulis 1l, 65.

Paslorem magnum 326.

Pelugius cocpit 306.

Perdiderat lalicum 240.

Pclrus porticum 267.

Placidiae pin mens 240.

Poutiiiculis apex 353.

Pontiiicis summi hic clauduntur 11, 254.

Poniilicis sumlni puusaut ll, 2'11.

Punlilicis vcnerauda sequens 266.

Poslquam mors Chrisli 316.

Praesidet aclhereis Il, 3'25.

Pruesol Aloxunder I1, 568.

l’raesulis eximii 11, 259.

Praesulis oclavi Il, 223.

l’raetcrit ul veulus 11, 318.

l’resbyler hic positus 240.

Quam Domino fucruut 211.

LIBER PONTIFIGALIS, 1;.II.

Quam sollers Domino 11, 224.

Quamvis clara fides 267.

Qui gradiens pelugi 215.

Qui nutum passumque Deum 231.

Qui nos spiritu 266.

Qui veuis ac vadis 11, 138.

Quis fuerim vel quid [1, 292.

Quisquis ocl aeternum 278.

Quisquis ad [mec tendis 11, 267.

r Quisquis liuc properus 11, 150.

Quod ducc 1c mundus 193.

[18311111 Alcxander 379.

Rex stetit ante fores 384.

Romuuus, Fraucus, 11, 138.


610

LIBER PONTIFICALIS.

interdiclum II, 389, 450.

interire (=inlerficere) 337.

adinterrogationcm 61, 118, 137, 287.

inundalio aquarum 317; 01'. Tiberis.

invusor 260, 417, 432, 465, 460, 471, 472, 475; II, 143, 290.

Invecliva in Romain II, 2241, 2401.

invcstitnra Il, 278, 296, 293, 294, ‘299, 338, 340-3, 378, 396, 441.

Ioachim ahbas II, 452. lob 312; II, 173. I

lobia forma 504; 154, 16813.

Iobianus paler Adcoduli pp. 346.

lobius pater Slephani 1 pp. 154.

Iocia forma; v. Iobiu. i

Iocundus prcsb. pnler Bonil‘alii 1 pp. 227.

iocundus 350.

lohanna pupissa Il, xxm. ;

lohanna ISiciIiae regina Il, xLvm. 490, 491, 498(?), 529, 546, 547. '

Iohanna Il SiciIiae regina Il, xLvm, 498 (7), 520, 521, 544. "

lohanna uxor Pliilippi IV reg. Fr. II, 471.

Iohannn filia Ludovici X reg. Fr. II, 476.

lohannu Malhei uxor Petri‘de Corburio nnlipp. 11, 485. 486. J

lobunncsl pp. 275. . î

Iolmnucs 11 pp. 285.

Iohannes 111 pp. 305.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

lohannos IV pp. 330. Ï

lohnnnes V pp. 366.

Iohanncs Vl pp. 383. "

lohanncs Vll pp. 385.

lohanucs VIII pp. II. 221, 127.

Iohunucs IX pp. 11. 232, 2361, 1‘.


Generated on 2013-08-19 21:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Iohaunes X pp. Il, 240, 353. '

Iohannes XI pp. II, 240, 243, 2532. .5

Iohannes .‘(II pp. 11, m, xiv, n, 246, 2532, 353, 356, 543.

Iohnnncs XIII pp. 11, XIV, 252. lolianncs XIV pp. II, 2551, 257, 259.

lohannes XV pp. Il, 260.

lohaunes XVI pp. II, 260, 261, 2625, 353, 543.

lohannes XVII pp. 265.

Iohannes XVIII pp. 266, 268. i

Iolmnnes XIX pp. 269, 353. I

Iohannes XX papa ficticins I1, xvm, 4571.

lohannes XXI pp. Il, xxv1(?), 457.

Iohnnnes XXII pp. 11, xxv1(?), 479, 505, 527, 543.

Iohannes XXIII pp. II, 507, 512, 516, 521, 536, 544, 555.

Iohannes Vlll Palaeologus imp. CPnuB II, 556.

lolmnnes I rex Francine II, 479.

Iolmnnes Il rex Francine II, 489, 491, 492.

lohannes I rex Castellae II, 548.

Iohannes Il rex CnsleIIae II, 541.

Iohannes I rex Portugaliae II, 548.

Iohannes Lucemburgensis rex Boemiae Il, 476, 488, 548.

Iohannes Talnïa ep. Alexnndrinus 255.

Iohannes de la Grange ep. Ambianensis card. II, 495, 496,

503, 505.

Iohannes ep. Brixiunsis II, 441.

lohannes melrop. Caesareae in (Jappudocia II, 178.

Iohannes Cbrysoslomus ep. CI’!ms 352; II, 363, 542.

Iohannes Il ep. CPmb 269, 270.

Iohannes \'I ep. CPWS 376.

Iohannes ep. Fm‘cntinus 475.

Iohnnnes ep. Labicanus v. 1011. op. 'I‘usculanus.

Iohannes de Visconli archip. Illediolaneusisll, 487, 490, 402.

lohannes ep. Narniensis (loh. Xlll) II, 247, 252.

Iohannes ep. Osliensis II, 380.


INDEX.

611

lOllllüllÙS liellus Il, 317.

lolmnncs de Bcnediclo civis Tiburlinus 11, 396.

lohunnes Biclarensis xxv.

lohannes Ceucii lilius 11, 252.

lohunnes Cinlhi 11, 461.

lohannes de Columnu ll, 469.

lohnnnes de Columoa alius ll, 491.

lohanncs Compsinus 319.

lohanncs Fraiapane (Malediclus) 11, 303.

lohannes llymmonides Il, 175.

lohnnncs Longi ll, 461.

lohannes de Mnnt‘redis ll, 488.

lohannes Ocdoline filius 11, 345.

lohnnnes Pagunus 11, 293.

' lohanncs de Rubnfl‘ello u, 193.

lolianucs card. 5. Àlnrci ll, 423.

lolmnncs de Morrone card. 5. Martini 11, 397, 399, 410, 419.

lohauncs de lllurro card. Il, 470.

lobunncs de Ursinis curd. Il, 496.

lohunncs Gralianus arcliicanonicus (Greg. Vl) ll, 270,331.

lohunncs presb. pater Slephani Vl pp. 11, 229.

lohanncs presb. ll, 142.

lolmnncs diaconus [1, 87.

lolmnncs dinconus Ravcnnns 474.

lolmnncs subdinc. prlmae regionis 293.

lolmnnes Lurion subdinc. 403.

lolmnncs primicerius 509.

lohanucs del'ensorum primus 389.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

lohanncs proloscrinins ll, 216, 250.

lolianncs abbas Slrnmcnsis (antipp. llnlixlus 111) [1, 420, 439,

441, 450.

lohnnucs consul, pater Vigilii pp. 296.

lolxaunes consul cl dux (episcopus) 11, 2531.

lolianncs consul, pater Gelusii 11 pp. 11, 347.


Generated on 2013-08-19 21:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

lohanues dominus Monlis Albani Il, 414.

lohannes dux l‘ralcr Sœphani lll pp. 489.

Iohannes dux Nenpolilnnus 400.

lohuunes du et dulivus llavennae 11, 221.

lohanncs il du Brilunniae ll, 473 .

lollannes V du:( Brilanniae ll, 550.

lolmnnes (Lemigius) exarchus 3-19.

lohannes Plutyn exurchns 369, 372.

Iolmnncs l‘xizocopus exnrchus 390.

lolmnnes Sungninnrius mag. mil. 296.

lohanoes medicus puler Bonil‘atii lV pp. 317.

lohanues Malediclus pracf‘. Urbi ll, 422.

lohanncs de Vico prncl‘. Urbi ll, 488.

lohauncs Galealius princeps Lomburdiae ll, 540, 553.

lohanncs a secrelis ll, 180.

lolumnes scrvus Dci 312.

lohanncs silenlinrius [1, 442, 445, 452.

lohanncs dc Grilhi senescalcus "asconiae ll, 464.

lohanncs vicnrianus puler Pelngii I pp. ll, 303.

[charmes de Cubilone vicarius imperialis ll, 469.

lolmnncs pater s. Pclri 118.

lohannes pater Auiceli pp. 134.

lolianncs (mnadiocc paler Bonifatii lll pp. 315.

lohauncs puler llonil‘ulii V pp. 321.

luhannus pnler llcnedicli ll pp. 363.

lohnunes pulcr Sisinnii pp. 388.

lohnuncs palcr Conslanlini pp. 389.

lohannes piller Gregorii lll pp. 415.

lohanncs puler Grcgorii lV pp. ll, 73.

lohannes piler lohannis X pp. ll, 240.

lohanncs puler llcnedicli V pp. ll, 251.

lohanncs paler loliannis XVll pp. ll, 265.

lohannes puler lnnocenlii Il pp. ll, 379, 449.


— l "M- _

_ - r _- _- I

m Ë“ ‘hi-‘A: k i I . _’

~— R —» " an; --- ' H. _

.- u "- ‘I‘TC‘ - ..._ C . . ‘EH-“4,1" ‘

Mu. la: _

a‘. 4-‘! -. 22:.

i ‘_ L ‘A’ k in

_ _ .-

m- -

W '- 5L ‘ :- .-—~—lmi_l§ “III-v

“' 1-22: I... ..

..._r "I- . _ #-

“m: E a‘ v . w "1" ‘1 "am-s _ .

I-

V ‘ _ _ ‘l'- r -C” q...

- "a .-

“g _ ___ . v L I.‘ -__.

M """___ - .

. _ Lag“ - __ ÿ i I -

W’ _ ml... m

‘i

à! - - 41:1.‘ 51.14.!- In

a... '-

. ‘a... .- ... - __ - :1 '33- -

__ _ .

&‘_ I a -- '- .--o

‘- z ‘1 " " r-.. '-.:':._-: pram! -.. 1

H1

‘H. __ I
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

k'kc‘m ‘ - se: .. find- -

{ ‘hi ‘n’ _ _ _ - _ '- -‘-- _

-.-.; "‘r n‘.‘ __ I‘, _ L It I’ ‘n.-- n ' . ‘-

h ‘ __ _ """" u‘- *3!- -- Ll

BIL-5" "L:-

J' Ï-—._.- \_
Generated on 2013-08-19 21:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

‘ h H‘. -—n—

‘I- ‘.-

i ‘ ' ' ‘* 1E.

- _ I—_

Trip- , ___

"I~l¢l_~~ _ n“. —.._ - = .- 4-1.. ;__;r ._" : - q .-

I. ‘ __ H

‘In ‘_ _ _ l _ . i — i‘— -

’ a - _- ‘J 1-H‘ - -

- _ Ï ‘ . -_ _ À .- - F5 ‘11:

h... _ __ ‘* Lu __

‘,hm _ - _ I .-

‘R L 1 ‘ _ ‘L’ __ ‘r - Q l —

‘a: ' .- _ .- -- _ .

x“- h - .— -

‘_‘ _ Î ‘L

- ._ _ ___,‘ ‘l;- -_—..... I__ __ a; :- n'. :- I. ‘t: h’.

‘à’ _

-~~ '- I“ ' ' ‘1;

_ — " ! ._ _ - . H- __1. I."

‘ ‘a .7 I If

I i .-_ ". ' ."n 9-

‘ - -"_‘ w

‘-

fla‘ Q _ —- -_.__.___'_ ___ ‘- -_

.- J- _..- ‘Il z

_._

- - ‘l.

“"Î- -‘ _ ‘Il-g,- ŒM‘ J ‘.-

—_ f4‘- “--a--_ __L

‘M -- -- _ —

w “ . ' -- -_- “W: ‘ ÿ

~_
INDEX. (113

Lacum Turni possessio 185. — monasleria 32721, 419, 112418; 11, 11380, 58.

lacus 243; — Latcrunensis II, 323, 379. Laterunum, cxn, cm1, 377", 37835, 26, 113833, 51853, 60; 11,

Ladisluus de Durnchio rex Neapolitanus 11, 507, 511, 512, 531, 139“; — (Latemm, Lateflmae) Luleranis 292; ‘197, 3051 3'24‘.

532’ 534,’ 535, 549, 5514;’ 555_ 343, 4:10, ‘1168, 11175, 4'79, 497, 500; 11, 58, 30|, 1'149; — Late-

Ladislnus lngello rex Ungarino et Poloniae 11, 551. “mm Il’ 263’ 270’ 290’ 296’ 3U" 393’ 327’ M5’ 369’ 376’

' 451-; — episcnpium Laterunuusc 328, 329, 333, 336, 366,

laelania v. lilania. ; I

Lnmbertus ep. Osliensis (llonorius 11) 11, 312, 315; 322, 327, ; 368, 371, 373; Il, 363; — pnlrmrchium Latemuense 371,

379. 373, 374, 396, 1102, 421, [132, 434, 435, M0, 1143, 463, 46?‘,

Lnmbertus du): Spolelanus 11, 177. 459'741 475- ‘3791 490v 498» 502, 5031 506, 557; "1 1, 3, 4, 6!

Lambertus comes Namnelcnsis [1, 18718. “a 23: "191 5'21 581 691 721 73a 761 311 87, 1061 107, 1081 H0,

Lambertus onulfi m_ eux!“ 140, 142-4, 1118, 152, 166, ‘173, 174, 175,191, 305, 336, 3’1-5-7,

Lumpadius praef. pmct. cvx. 386, 389; — palalium Lnleranense 11, 71, 72, 81, 109, 118,

Lampe“, 1,, m; _ Lmpmus ,_ Lambmu, 121, 160, 192, 2'16, 217, 362, 368, 378, 382, 382, 387-9, 412,

Lauduvensis liber Cm 413, 11116, 451, 491, 558; — pulatium Bomauum II, 131-; —-

1 ,10 pp_ u, 29_ palulium sacrum II, 192; — pulatium 11, 232, 296, 323.

. anumL lnnocenuus 111, 11, 4,511 bulucum Luleraueusc v. balueum; — busilicae, LricIiniu,

‘ 10minus de Turricula n’ 315, etc. v.1u1ii, Crcgorii IV, Lconis 111. Theodori, Vigilii, etc. 01‘.

. vius Thuringiae 11, 153, 11 11, 143, 1712, 176; -- cislernu 11, 396;— nmcronu 11. ml [me

flrchiep. Beucventuuus 11, 3,4, 371_ verbum;——por1ae 371, 373; 11,379, 1113, 416; -— 5011112 171,

502 ; — Lurres 132, 508.

ep. Cupuunus 11, 159. ;

latina lingua 351., 359, 1135, 512; 11, 26.

L uvenis 11, 2532.

L1 1:5 de Ceccano [1, 323. , Lalinn via ‘183; II, 29; —porla 508, 509; 11, ‘2.5.

,1,” 551665 11, 289. 5 111115111, 301; —comiles 11,333.

vn gens, rcgnum, 305, 307‘, 308, 309, 312, 315, Lnlinus ep. Ostiensis 11, 461, 468.

' . 103-7, 1120, 426 etc.; — I1, 56, 90; — reges : Lalinus 11, 1159.

ulprandus, Hilprundus, Ratchisus, Aistull‘us, Latium 11, 303, 304.

, L ‘015315. Latro (Pelrus) v. Petrus.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

2E5 scholu 7H1- Lauda (Lodi)11, 411, 130, 476, 512, 537, 555; _ concilium

"0, ‘194, 2991 3001 3063 — Lango' [1, 406 ; —— episcopus 01112011, 358 (111 proO).

‘ . rdia. lnudes impcrntoris regisve 354, 497, 1198 ; 11, 3733, 88; —

11 . ponlificis 368, 371, 410, 71 ; 11, 446.

‘S “1 488- laudima 501.

‘ Lauduuensis calalogus puparum xv, 22..


Generated on 2013-08-19 21:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

s. Laurenlii 1ms. via Tiburtina: — aedificia CL, 155, 181,

19731, 233, 231, 23510, 1|, 12, 245, 217115309, 3105, 5,397, 500,

11, 13511, 153 ; — oruumeuta 233, 231, 241., 276, 500, 501,

08,511,309“. 205, 511, 512; 11,2, 9, -1o,20,76,120,130,1=15,116,153, 166;

I. 513; II, 21, 145, 153, ‘196, ‘1263 — monasteria 241-;11, 113, 1151 ; — abbas 11, 500 ; -— ud

1, I186, 513; Il, 191, 2'17; cf- s_ s. Luurenlium 225, 231, 215, 219, 263; 11, 12, 271.

s. Laurentii in Damaso titulus 212, 2137, 500; 1l, 12, 20, 28,

78, 235; -— cardinules : C11risl0pl1orus(pp.), Deusdedit, 11150,

‘iücia 13x111, cm, 172, 19138, 239, 1 Peu-us.

— ornamenta 172: 1912M‘. 233, 1_ s. Laurentii in Lucina titulus 2117, 363, 3612, 376, 507,11, 1,

11 ; 11, 2, 3, 8, 10, 111, 18, 25, 27, 12, 20, 78, 91, 153, 190,’ — cardinales 2 Gregorius, Ausel-

194; — bas. Couslnnliuiana 208, , mus, Albcrlus, llugo, Pelrus.

760, 261, 271, 281, 368,‘ 11, 11, 302, Luurenlii de Ascesn Proli eccl. 11, 24815.

e appellatur Constantiniana 338, . Laurenlii bas. super 3. Clementem 443.

296, 335 ; — bas. Salvatoris 336, Laurentii eccl. in Formonsum 507, 52035 ; 11, 11, 20.

497; 11, 282, 285, 289, 301,305, 376, Laurentii crut. in palatio Lateranensi (Sanclu sauctorum)

Luleranensis II, 379, 382, 384-6, 449, 457“, 469, 4816; 11, 81, 14913, 306‘, 453, 494-, cf. Suncla

22, 523, 556; — b. Iohannis basilica sanctorum.

iarchium s. Salvaloris II, 413 ; — clades s. Laurentii mon. in Palatinis, in Pnllacinis, 507, 52086; 1l, 22,

; — fons cx, 12x111, cxxu, 174, 192“, H, 46, 82, 153.

3, 2453, 1, 2465, 5, ", 247“, 504, 522113, “7; s. Laurentii mon. Portuense 502, 51857.

:Atnum
612

LIBER PONTIFICALIS.

loseph vasorum custos CPnus 11, 180.

Ioviniunus haerelicus CXXSW, cxxxvm.

Iozelmus card. 5. Cncciliue 11, 380.

Irene Aug. 511,

Irene soror Dumasi pp. 21518; 11, 56'».

s. [rencs bas. CPm 11, 18833.

lrenes palalium CPnnm 11, 180.

s. Irenaei pmtificum culalogus 1, 11.

lsaac Il, 452.

lsaacius exarchus 328, 329, 331, 332, 3335.

Isabelle. Angliae regina 11, 473, 478.

lsaurica slorace 177.

s. Isidori mon. 11, 24, 567.

Isidori chronicon XXIV.

Isidorus (pseudo-) cxxxiv, cxxxv, cxL, cLxlx, cxc, ccv; 11, un‘,

171“.

Ismudatius de S. Severino 11, 488.

Italia xxxvu, 239, 275, 290, c1c.; [talus 132; ——I1a1iae regnum

II, 282, 288; — l'ex Rogerius 11, 322.

itineraria Romana cxv, cxxiv, cxxv.

iubilaci indulgentiu Il, 470, 487, 527.

Iudns paler EvarisLi pp. 126.

Iudas qui et Cyriacus cvm, 167.

luduei cm, 132, 220; — Romani II, 340, 349, 387, 413; —

Gallici 11, 473, 479, 483.

indices 328, 331, 340, 368, 309, 371, 372, 389, 300, 463, 496;

II, 88, 300, 340; —de clero 486, 498; -—exarchi 372; -— Fran-

corum 496-8; -—Lungobnrdorum 428, 451, 492, 493, 495; —

mililiae 470, 486, 490, 498; — provinciae 369; — Ravennae


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

477,478, 491; —— Romani 497; II, 69, 221,383, 387, 399,- —.

reipublicue 319; — Sardiniae [1, 162.

iudicius 252.

Iudilla maler Gregorii V pp. 11, 261.

iugulum Il, 153, 195 (sug.).

luliae vol Iulii bas. in Lnlerano 227, 2281, 281, 2825, 296, 3441,
Generated on 2013-08-19 21:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

371, 3779.

luliana massa 11, 23.

l,

s. luliani cella Psulmodiensis 11, 322.

iulianus imp. 212.

lulinnus ep. Eclanensis cxxvn. .

lulianus (vel Nicolaus) ep. 0s1iensis 11, 471.

Iulianus card. 11, 522.

Iuliunus card. 11, 546.

Iuliunus presb. lit. Anastasiac cxxx.

lulianus subdiac. 389.

ïulianus exurchus 11, 3410.

Iuiianus tribunus Ravennas 488, 489, 491.

Iulii bas. Laterunensis v. luliuo.

Iu1ii cymit. via Portuense v. s. Felicis.

Iuiii titulus, lmsilica, v. Marine lmns Tiberim, velApostolo-

rum.

lnlius pp. cxx, 205.

Iulius ep. Praeuestinus I1, 403, 404, 412.

Iulius card. 5. Marcelli 11, 395.

Iuncis massa 175.

iunior (papa) 359, 363, 486, 498, 5145; 11, 191.

iuris publici (massa) 433.

iussiones (imperaIoris) 292, 297, 299, 309, 321, 338, 355, 369,

373, 390, 403, 404, 442, 445; 11, 141, 142; —— divales 350,

354, 360, 363, 366, 368.


Lacum 'l‘urni possessio 185. ,

Jacua 243; — Laleranensis 11, 323, 379. ‘

Ladislaus de Durachio rex Ncapolilunus 11, 507, 511, 512, 531, l

532, 534, 535, 549, 551-3, 555. 1

Ladislaus 11130110 rex Ungariac et Polonîae 11, 551. E

laetania v. lilania. I

Lamberlus ep. Ostiensis (llonorius 11) 11, 312, 315, 322, 327, .

3T9.

Lambertus dux Spolelanus 11, 177.

Lamberlus comes Namnelcnsis 11, 18718.

Lamberlus Onulfi 111. cLxxxv.

Lampadius praef. pract. CVI.

Lamperti 11, 177; — Lampcrtus v. Lamberlus.

Lauduvensis liber C11.

Laudo pp. 11, 29.

Lando anlipp. Inuocenlius 111, 11, 430.

Lando dominus de Turricula 11, 315.

landogrnvius Tburingiae 11, 453, 454.

Landulfus archiep. Bencvuntanus 11, 314, 371.

Landull‘us ep. Cupuanus 11, 159.

Landulfus iuvenis 11, 2533.

Luudus comes de Ceccano 11, 323.

Lnndus Campaninus 11, 289.

Langobardorum gens, rcgnum, 305, 307", 308, 309, 312, 315,

383, 385,400, 403-7, 420, 426 elc.; — 11, 56, 00; — reges :

Ariperlus, Liulprandus, HiIprandus, I1a1chisus, Aistull‘us,

Desiderius, Adelgis.

Laugobardorum 50110111 11, 6, 111.

Langobardia 11, 283, 287, 290, 294, 299, 300, 306; — Lango-

bardus 11, 281 ; c1". Lombardia.

Laninus massa 175,


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

de Lansono (Alençon) comes 11, 488.

Lantl‘redus ep. Castri 474.

Laodicenum concilium cxxx.

Lardarius fundus 262.

largare 505.

Lariauo (monte) prope Velilras 11, 30951. .


Generated on 2013-08-19 21:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Lala (via) 206, 465, 500, 509, 513; 11, 21, 1.15, 153, 196, 226; 1

— regio Via Lulu, 128,164, 486, 513; 11, 191, 247; 01‘. s. E

Maria in Via Lala.

lalerales regis 11, 342, 343.

Lalcranensis ecclesia: -— uedificia cxm, cm, 172, 19128, 239,

507; 11, 91, 236, 2363; — ornamenla 172, 19129-33, 233, ,

2418, 243, 271, 500,510, 511; 11,2, 3,8,10,14,18, 25, 27, 29, 81, 82, 91, 144, 1521, 194; — bas. Constanliniana 208, "

227, 239, 242, 243, 245, 260, 261, 271, 281,368; 11, 11, 302, 1

344; — bas. Salvaloris quae appellalur Constantiniana 338, 1

366, 374, 440; 11, 143, 157, 296, 335;-— bus. Salvatoris 336, '

613

. Lalinn via 183; 11, 29; —por1a 508, 509; 11, 25.

' Laudunensis catalogus puparum xv, 22.

419, 421, 470-2, 475, 478, 497311, 282, 285, 289, 301, 305, 370,

379. 386, 388; —- eccl. Lateranensis 11, 379, 382, 384-6, 449,

451, 453, 457, 494, 522, 523, 556; — b. Iobannis basilicu

11, 327, 474; — putriarchium s. Salvatoris 11, 413;— clades

l1, xxvn, 229, 474; — fons cx, cxm, cxxn, 174, 19241,“, 16,

234, 236“, 242, 243, 2453, 1, 2465, 5, 7, 247“, 504, 522113, “7;

— monasleria 32721, 419, 42413; 11, 4380, 58.

Lnteranum, cxu, cxm, 377", 37823, 25, 4383-1, 51853, 60; 11,

13955; ——(La1.eranu, Luleranae) Lnteranis 292, 297, 305, 324,

343, 420, 468, 475, 479. 497, 500; 11, 58, 301, 449; — Late-

ranum 11, 263, 270, 290, 296, 314, 323, 327, 315, 369, 376,

454; — episcopium Laterauensc 328, 329, 333, 336, 366,

368, 371, 373; 11, 363; —- palriurchium Lalerunense 371,

373, 374, 396, 402, 421, 432, 434, 435, 440, 443, 463, 4611‘,

469-71, 475. 479, 490, 498, 502, 503, 506, 557; 11, 1, 3, 4, 6,

11, 28, 10, 52, 58, 69, 72,73, 76, 81, 87, 106,107, 108. 110,

140, 142.11, 148, 152, 166,173, 174, 175, 191, 305, 336, 345.7,

‘.186, 389; — pa1a1ium Infleranensc 11,71, 72, 81, 109. 118,

121, 160, 192, 2'16, 217, 362, 368, 378, 382, 384, 387-9, 412,

413, 416, 451, 494, 558; —— palalium Romauum 11, 134; —


614 LIBER PONTIFICALIS.

s. Lnurentii 1ms. ad 'l'nurellum 45715, 500.

a. Laurcntii mon. Aversae 11, 298, 545.

s. Lnurenlii eccl. calli. Perusinn 11, 452, 455, 458.

s. Lnurentii eccl. (011111.) 'l‘iburtinu 11, 13.

s. Luurentii eccl. (cntlL) Viterbiensis 11, 455.

s. Laurentii porte 11, 491, 505, 521, 534.

Laurenlinn via 255.

Laurentum civ. 180, 19675,- 11, 563 ; -— territorium 174-.

Laurentum fundus 183.

s. Laurentius archidiac. m. xcvn, 155.

Laurentius untipupaxxvm, xxx, XLlV, (‘.xxli. cxxxvu, 44-6, 260;

11, 542,

Luurentius Columna cornes Albi 11, 522.

Lauretum domus culla 432.

inter duos Lauros territorium 182.

Lavnniue comites 11, 454.

Laveniia 11, 535.

Luznrus monachus 11, 147.

Leccucorvus (Guillelmus) 11, 440.

lecta pro lecti 350.

lecticaria 502.

lectiones liturgicae 435, 443; 11, 16, 18, 31, 130, ‘147, 192,

194, ; c1. epistoln, evangelium.

lectores 150, 155, 161, 171 ; 11, 247, 315.

lectorium 11, 16, 18, 31, 130, 133, 148.

legutum 369.

1egente164;1l,8,10, 76, 79, 80, 116, 119,120, 122, 123,127,

133, 154, 181.

Legionis princeps 11, 554.

Legulue I‘uuces 11, 404; — fluvius 11, 417.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Lemarus archiep. Bremensis 11, 361, 366.

Lemovica, Lemovicinum, [1, 473, 482, 485, 487, 492-5, 528 ;

-— episcopatus divisus 11, 481 ; — cardinaies 11, 487, 498

499 ; — ep. lohannes de Gros (curd. Lemovicensis).

Lencastriae dux 11, 491 ; —- dux llenricus (111 rex Angliae) 11

550.
Generated on 2013-08-19 21:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Leodium 11, 381, 469, 490, 506, 531;

11, 456; -— cardinulis 11, 536.

L901 pp. xxvm, cxxvn, cxxxu, 238, 352 ; 11, 361, 363, 369,

371. 380, 4'111 ; — rcliquiae 375; 11, 113, 565.

Leo 11 pp. 358, 366, 371.

1.90111 pp.", 1, 49, 52, 57, 60, 86, 108-10, 123, 134.

L00 [v pp. 11, 106, 110, 142, 1111, 1'15, 151, 153, 173,175.

Leo V pp. 11, 234, 543.

Leo V1 pp. 11, 242.

Leo V11 pp. 11, 244.

L00 V111 pp. 11, 246, 247, 250, 332’, 543.

Leo 1X pp.1l, xxxu, 275, 287, 333, 334, 335, 354, 358, 361.

Leo iictus papa 11, nm.

Leol imp. 238.

Leo imp. 385 (v. Leontius)

Leo 111 (lsauricus) imp. 396, 402, 410, 415, 417.

Leo 1V (Khazarus) imp. 463, 464, 490.

Leo ep. Castello (Civitù Gastellana) 474.

Lcodiensis archidiaconus

Leo ep. Ostiensis 11, 371.

Leo archiep. Ravennae 474, 477, 478, 488-91.

Leo ep. Silvae Candidae 11, 175.

Leo arcliiep. Siponiinus 11, 315 (1 pro 1.).

Leo card. diac. 11, 371.

Leo presb. 446.

Leo presb.11, 164, 165.

Leo presb. paicr loliannis XV pp. 11, 260.

Leo proioscrinius 11, 246, 247.

Leo regionarius 446.

L00 abbns s. Aegidii 11, 221.

Leo consul Ravennue 428.

Leo a secretis 11, 158, 159.

Leo pnter Formosi pp. 11, 227.


INDEX. 615

Liberius pp. 207; ll, 542, 564; — (:‘esla CXHI, CXlV, cxxil,

cxxxm, cxxxvm.

Liberlalis miles ll, 532, 534.

Libiae macellum 208, 232.

Libianu domus vel busilicn 221.

Librel‘acle caslrum 11, 536.

Libri cLxxu.

libri lilurgici 432, 532; Il, 128, 132, 194, 195.

Liburni porlus ll, 464, 535, 536.

Licinianum palalium 249.

Liguria 263, 26811, 291; Il, 428.

de Liguris insula ll, 404.

lilin 417 clc.

limnlus 359, 415.

limina aposlolorum 332,391, 398,441, 496; Il, 148, 164, 469, -

487, 503.

Limosum civ. (Limoux) 11, 481.

Lingonensis ep. Erloll‘us.

linoslimn pallia 87, 171, 225.

linu saccus 178, 179.

Linus pp. en, 118, 121,123.

dc Lipiu comcs ll, 418.

Lipomani ll, LV1.

Lipsius 11. A11. L1; ll,LX1l.

Liraldus ll, 285.

Lis lluv. ll, 479.

lislnII,10, etc.

lilauiac 303, 323, 347, 376, 381“, 399, 406, 429, 443, 444, 52033;

I], 7, 8, 110, 118, 124; — mnior ll, 4, 3417; rogaliouum Il,

12.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Liliduinus ep. Massiliue ll, 221.

liloraria 343.

Lillilredus card. 5. Vilulis ll, 380.

Liluani, Liluania [1, 551 ; — dux Biloldus.

lilurgica quaedam cxxvm, 139, 171; 11,1108.

Liutardus ep. 'l‘icinensis Il, 156.


Generated on 2013-08-19 21:02 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Linlwurdus ep. Verccllcnsis Il, 1977.

Liulprandus rex Laugobardorum 398, 403, 407, 420, 426, 431.

Liulprandus ep. Cremonensis Il, x11; — pseudo-Liulprundus

Il, 1v.

Livianus diac. 220.

Livonia ll, 452.

locellus, locnlus 176, 288, 306, 373, 374.

locuslae 11, 191, 196.

logolhela magnus ll, 456.

Lodianum lerrilorium 221 .

Lombardin 11, 371 elc.; - princeps Galealius; -— Lombar-

dus nalione ll, 358, 451, 456, 466, 471; — socielns Lombar-

dorum l], 411, 413, 414, 418, 421, 427-43, 450.

de Lombcriis civ. (Lombez) ll, 480.

Londoniarum lurris Il, 488, 489.

Longi Iohannes II, 461.

Longiponlis abbalia cLxxxvm.

longura Laleranensis palalii ll, 384.

Longus vicus 221, 222.

de Loria Rogerius 11, 463.

de Lorilello comes Robertus 11, 322.

Lorium civ. 11, 563.

Lolhnringia 11, 81 ; — (lux ll, 488; Lollmringus nalionc ll,

273, 356.

Lotharius 1 imp. ll, 70‘, 87, 90, 97, 98, 114, 123, 126, 129,

111, 112, 543. '

Lolharius ll imp. (de Supplimburg) ll, xxxvi, 381-3, 3845, 391,

449.

Lotharius ll, rcx Lollmringiuc 11, 159, 160, 163, 364.

Lolharius llugonis lil. rcx llnliae 11, 354.

Loysius de Tnranlo Il, 490; cl‘. Ludovicus.

Lucà ccxv, 153 vur.; — II, 377, 410, 414, .118, 430, 450, 491,

511, 528, 529, 535, 536, 545-7, 554; — Lucanus dominus ll,
616

LIBER PONTIFICALIS.

Lucius rex Brilannus (:11, 136.

luculi 372.

Lucreti mons 183.

Ludolfus comes de Dassel 11, 418.

Ludovicus Pius imp. 11, 49, 222, 338, 339, 431, 5'143.

Ludovicus 11 rex Langobardorum 11, 87-99, 98; — imp. 11,

126,129, 131, 141.3, 1211, 152, 155, 156, 159, 174-7, 181.

Ludovicus Bavarus imp. 11, 485, 486, 489.

Ludovicus 11 Francine max [1, 221, 222.

Ludovicus VI Franciae rex 11, 32149, 381, 449.

Ludovicus V11 Francine max 11, 387, 403, 405-8, 410-2, 426,449.

Ludovicus 1X Fraaciae rex 11, 455, 469.

Ludovicus X Franciae rex 11, 471, 476-80.

Ludovicus (Loysius de Tamnlo) rex Neapolis U, 490, 491.

Ludovicus Andegav. l, rex Siciliae 11, 547-9.

Ludovicus Andegav. 11, rex Siciliae 11, 520, 521, 555.

Ludovicus Andcgav. 111, rex Siciliae II, 520, 521, 544.

Ludovicus 1 rex Ungariae et l’olnniac 11, 490, 546, 551.

Ludovicus palrinrcha Aquileiensis card.II, 557, 559.

Ludovicus op. Arelatensis card. 11, 545.

Ludovicus ep. Basilccnsis II, 441.

Ludovicus ep. 'l‘olosanus 11, 480.

Ludovicus Donato card. 11, 506.

Ludovicus comes Ebroacensis 11, 478.

Ludovicus de Bavaria, cornes palatinus I1, 513, 538.

Ludovicus comcs Nivernensis 11, 483.

Ludovicns filius eius II, 483.

Ludovicus Migliorati nepos Innocentii "11 pp. 11, 508, 509,

532-1, 552, 551.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Lngdunnm II, 454, 472, 473, 477-30; —provincia 11, 356 ; —

concilia 11, 356, 451-, 456, 457; -— archicpiscopi : Ado, Pe-

trus de 'l‘aranlnsia (Innocentius V), Petrus de Snbaudia.

1.11110 ep. Moguntinus CL, 473.

luminaria ecclcsiarum cxLv.

Luna civ. 159, 498; — cpiscopus Fileradus.


Generated on 2013-08-20 17:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

ad Luna 215.

de Luna card. Pelrus v. Benedictus X111.

lunae del‘eclus 360, 363, 398; 01'. eclipsis.

Lunenses 408.

Lunisso presb. Anagnînus 489.

ad Lupam locus in Laterano II, 13956.

Lupus ep. Tcatinus 11, 89.

Lui-ion (Iohaunes) subdiac. 403.

de Lusizmarchio T. II, 441.

lusma dîaconiae 510.

de Lulara mon. [1, 25.

de Luzano plebs 11, 285.

Lychnidos II, 18915.

Lyeaonia insula H, 311, 334, 345.

lympsanum 512.

Macarus ep. Antiochenus 351.4, 359. i

Maccabes insulae possessio 179.

maceralus 107, 145.

Macrinus imp. 5, 141. '

mncrona patriarchii Laleran. I1, 28, 29.

Magalona II, 401; — ep. Iohannes.

Magdeburgum 11, 3541; -— archiep. Wigmannus.

Magenarius ccxL. ‘

Magenlia [1, 32621.

Maginulfus unlipp. Silvester IV 11, 298, 345, 346, 375, 379”.

magislri militum 296, 331 ; 11, 118, 131, 134, 141.

magistriani 269, 373.

s. Maglorii mon. Parisicnse cc.

Magna aura palalium CPnum II, 180.

Magna vallis 428.

Magnentius imp.Lxx.

s. Magni e. Ratisponcnsis cLxvm.


INDEX.

617

Malus mons II, 261, 340, 416.

Mamistra civ. (Mopsuestia) 11, 301.

Mammeus pons 11, 342.

Mammolus pater benedicti IV pp. 11, 233.

Mamuri clivus 221 ; templum 221.

Mamurtini via 218.

mancusi (solidi) 509; II, 98, 132.

mandatorum schola II, 180,

de Manfredis iohannes I1, 488.

Maniredus ep. Praenestinus II, 437, 439.

Maufredus card. s. Georgii II, 417.

Manfredus filius Frederici II imp. ll, 455, 462.

Manichaei 168, 216, 218, 255, 261, 270.

manipularis II, 191.

mansio II, 180.

mansionarii 264, 3647, 367, 369; II, 196, 27218, 308, 410.

mansis (in) II, 58.

Mansuetus ep. Britto c111.

Mantua civ. 498; II, 486, 518, 541-, 555, 560; -— concilia II,

360, 560; -— episcopus Garsendonius.

Manlurianum 408, 413“, 48313 ; II, 193 ; - eccl. catl1. 197‘5 g

episcopi : Bonus, Florus.

mantum 408; — rubeum pontificis II, 379, 397-9.

manumissiones 205.

manus impositio 167, 216.

mappulus ad caballicandum 369, 390.

Marangoni XXVI.

Marcelli titulus xcxx, 164, 509 ; II, 11, 21, 78, 82, 195, 345 ;

— cardinales: Anastasius (bibl.), Iulius, Bernardus, 101mm-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

nes Ambianensis.

s. Marcelli cymit. v. Salaria 299.

a. Marcelli e. in xiv» II, 14,

IS. Marcelliani et Marci cymit. 385, 3861.

S8. Marcellini et Petri in Merulana (iuxta Luteranis) ecclesia

vel titulus 420 ; II, 4371, 147 van, 346, 42429, cardinales :
Generated on 2013-08-20 17:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Rauerius, Comes, Gaucelinus.

Marcellini et Fausti Liber precum Lxxv.

Marcellini comitis catalogus paparum xxrv.

Marcellinus pp. xux, Lxxm, XClX, 162; — gesta cxxxm, cxxxvlu ;

II, 563 ; - reliquiae II, LVII.

Marcellinus Rogerius consul Mediolanensis II, 440.

Marcellus pp. Lxxm, 164; -— passio xclx.

Marcellus presb. 162.

Marcellus pater Marcelli pp. 73.

mnrca Il, I65.

marcensis I1, 99: marchio 11, 240 etc.

Marcha Anconitana II, 2397459, 4851 483, 493a 507, 509: 533,

534, 544;- inferior II, 381.

Mat-chiennes abbatia cLxxxvn.

Marci titulus 202, 383, 399, 485, 500, 507, 543, 514; I1, 12,

21, 74, 845, 145, 153, 173. 520; — cardinales : Bonifalius,

Guido, Rolandus, Iohannes, Angelus.

s. Marciaui e. in domucella Balnearola II, 130.

s. Marciani e. iuxta Benevenlum II, 395.

Marcianus imp. 238.

Marcionem (Carminis adversus) catalogus paparum n.

marcuentes 507.

Marcus evangelista 118.

Marcus pp. 202, II, 77.

Marcus papa ficticius I1, xLvu.

Marcus Antoninns imp. a, 5, 129, 131, 134, 136, 5221“.

Marcus Lucinae maritus 164.

Mareas presb. 30m, 30231.

Marengo II, 419.

marescalcus papae II, 396.

Margarela lilia Philippi V regis Franciae II, 483.

Margareta haeretica II, 474.

Maria filia Ludovici regis Ungariae II, 547.


618

LIBER PONTIFICALIS.

I. Marine Ambrosii mon. II, 23.

a. Marine or. in mon. Aquae Snlviae II, 24.

a. Marine e. in Arrnno II, 93.

s. Marine e. in Aurilia 11,131.

s. Marine e. in Aventino II, 4510!.

s. Marine e. in Gampitelli cf. a. M. in Porticu.

a. Marine e. in Campo Martio II, 3917, 45106.

a. Marine e. in mon. Corsnrum Il, 11-2.

a. Marine e. de Febribus II, 559.

S. Marine or. in xenod. Firmis II, 12, 19, 4610!.

s. Marine e. in Fonteiana II, 2.

s. Marine e. in Frascntn Il, 121.

5. Marine e. ad Grnda, ante Salvntorem, in Turri, in atrio s. Pe-

tri 465, 46713 ; II, 260, 339, 392, 416.

5. Marine imperatricis e. II, 345‘.

a. Marine de Inferno 530.

s. Marine Iuliae mon. II, 23.

a. Marine bas. ad s. Lnurentium 505; cf. ms , 23512; II, 112

119,120, m, 125,128,4533.

a. Marine or. in mon. de Lutarn II, 25.

s. Marine bas. via Laurentina 255.

s. M-‘iae Liberntricis e. 530.

s. Marine e. in Mnnturianoll, 195.

s. Marine ad Martyrcs bas. 317, 317i, 343, 363, 419, 42423, 429,

444, 472, 504, 514; II, 9, 19, 30, 76, 83; — Rolunda Il, 345,

388, 449, 458, 544; c1‘, Pantheon. .

S. Marina in Matera e. II, 13959.

s. Marine e. de Maximall, 4486.

I. Mnri1e medinnae or. in bns. s. Petri II, 15, 31, 80, 114.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

s. Marine or. in monasterio ad s. Petrum in Vinc. II, 4153.

s. Marine di Monserrato e. II, 5391.

. Marine in Monticelli e. Il, 305, 309“.

. Marine e. in Morreni (in Nnrrano) II, 121 -, cf. s. Mar. in


Generated on 2013-08-20 17:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Arrano.

5. Marine or. in domo Nicolailnna (in Later.) II, 166.

s. Marine in PaIIara e. II, 319“.

a. Marine dinconia forensis ad s. Petrnm 441, 506 (in caput

portici), 52030; Il, 19, 30.

s. Marine or. a lohanne Vll I'undatum in bas. s. Petri 385,

386’.

s. Marine della Pietà in Campo santo e. II, 36".

s. Murine e. Portuensis Il, 122.

s. Marine della Purificazione e. II, 4163.

a. Marine e. in vico Sardorum II, 108,127, 128,133-

s. Marine e. in Snvinis (di Vescovio) II, 63

s. Marine e. super scholam Saxonum II, 128.

s. Marine Scaln Caeli e. Il, 451°°,cf. s. M. ad Aquus SaIvias.

s. Marine in Secundicerio Il, 315, 347.

s. Marine e. in Tempuli, in Tempore II, 4597.

a. Marine e. super llumen Tiberia Il, 347.

a. Marine Trnnspontinne e. 52079; II, 376.

s. Marine e. in Turri II, 339, 392, 116; ci‘. s. M. ad Grada.

s. Marine e. in Xenodochio (di Trevi) 3007; II, 4610a ; cf.xenod.

in Via Lntn.

s. Marine de Virgnriis 52081.

s. Marine e. (cnlh.) Aoagnìensis II, 125.

s. Marine de Coiemadro e. Aquilensis II, 467, 468’.

s. Mariae ad Blachernas e. CPml 351.

s. Marine Angelorum e. Fiorentina ccvi.

S. Marino Novellae e. Fiorentina 11,519, 541, 557.

5. Marine e. (cntl1.) Pisana II, 377.

s. Marine bas. Ravennas II, 2775.

s. Marine de Uzesta e. II, 47a.

s. Marine in Gradi e. Vilerbiensis II, 455, 456.

s. Marine Aegyptiacne e. II, 32026.

de Marigni Engelbrandus Il, 479.


INDEX.

619

s. Martini a Campis mon. Parisieuse cxc.

s. Martini e. Sagiensis ccvx.

S. Martini planum 11, 461.

Murtinus I pp. ccxxm. 336, 367; II, 564.

Martinus IV pp. 11, XXII, xxx, xLv|1-1x,459, 462, 569.

Martinus V pp. Il, xLvIu-m, 508, 513, 515, 544, 555, 556.

s. Martinus ep. Turonensis 11, 226.

Marlinus Brocbanus card. 11. 530.

Martinus abbas 330.

Martiuus Zachariae capitaneus Venetus 11, 527.

Marlinus Polouus 11, mm, xmv, 447, 451’.

Murtinus de Scalu II, 486.

Martis templum 151.

mal-Lyric) coronatur nxxlx. _

marlyrologium hieronymianum XLVI, nxx, xc, cv, cum, cum;

Il, L111.

martyrum mortes 141, 143, 155, 162, 207, 211; — sepulturae,

158, 159, 164, 212, 3061, 3773, 424“; cl‘. cymiteria; — nata-

licia 263; — gesla v. gesla.

Marulis massa 508; Il, 121.

musnada pontiûcis Il, xxxv, 416.

masoricus II, 130.

de Massa 11'. Antonius II, 519.

massae cxmx; —publicae II, 123.

Massilia 452; II, 528 ;—episcopi: Litiduinus,(Guillelmus de la

Voute); — abbates 11, 285, 494.

Mastalus primicerius 509.

MaLera 11, 13959.

Matesueulhp filia. Amalasuenthae reginae 290.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Malhemutorum rex 11, 404.

Mathildacomilissa II, 284, 356, 360, 362, 365, 367, 443.

Matthaei titulus H, 4377.

s. Matthnei e. math.) Salernitaua II, 368.

Matthaei [ohauna II, 485.

Matthaeus (Pseudo) xxxlv.


Generated on 2013-08-20 17:14 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Matlhneus ep. Albanensis II, 380.

Matthaeus card. s. Adriani II, 323, 32?.

Mutthaeus card. de Aquasparta 11, 467.

Matthueus card. de Ursinis —II, 485.

s. Matthiae ubbatia Trevirensis cLxxxvm.

Mauidiae insula 183.

Mattilde (domus iudicis) II, 346.

matrimouiorum iuru172;l[, 159, 160, 162.

malronae 11, 6.

matroneum 262-, 11, 80.

Mattafellonus nepos Alex. 111 pp. 11, 423.

S. Mauri liber canonum 1., 1.11.

s. Mauricii e. (cath.)Turoneusis cxcm; 11, 408.

s. Mauricii mon. Aguunense 447.

Mauricii vicus 11, 305.

Mauricius (Burdinus) archiep. Bracarensia (antipapa Honorius

11),“, 304, 315, 347, 376, 543.

Maul‘icius ep. Portuensis II, 296.

Mauricius charlularius 328, 331, 332.

Muuricius dux Ariminensis 477.

Mauricius dux Venetiarum 490,

Mauricius pater Doni pp. 348.

Maurienua 450.

Maurinus comes II, 90.

Mauritani episcopi II, 371.

Maurus ep. Fancnsis 475.

Muurus ep. Polimartiensis 474.

Maurus archiep. Ravcnnas 360.

Maurus Nepesinus 11, 5.

mausoleum (mosileus, museleus, mysileus) : Helenae 182; —

Pincianum 292; — ad 5. Petrum 455, 464; II, 20, 27; —

Puschalis Il pp. 11, 305.

Maxentius imp. 7, 164.


620

LIBER PONTIFICALIS.

mercimonium 433.

Mercurius cognomen Iohannis I1pp. 285.

Mcrcurius mag. mi]. 11, 141.

Merulana via 489, 515“; 1l, 29, 147 var.

Meruli pons 346.

Mesenensis ep. Peregrinus 269.

Meseno ins. 183.

Mesenus ep. Cumanus 252. 255; 11, 155, 159.

Messann civ. 11, 412, 413, 450, 461-4.

metalla 298.

Melaphrastes (Simeon) cx.

Metcnsis civ. 11, 160; — concilium 11, 160; — episcopî : Rodi-

gangus, Drogo.

Melhodius patriarcha CPnus II, 180.

Methodius metropolita Gangrcnsis 11, 154.

M ethodius monachulus 11, 178.

metretae cxuv, 173, 176, 181.

melropolilae 351, 385, 386; Il, 178, 179, ‘181.

Mezezius intarta 346.

Miccio prior vestiarii ccxuv.

Michael 111 imp. 11,147, 154, 155,158, 159, 165, 177-9, 364.

Michael rex Bulgarorum 11, 164, 165, 182, 185.

Michael patriarche. Alexandrinus [1, 18913.

Michael de Beco card. II, 477.

s. Michaelis archangeli bas.262; cf. 5. Eufemiae et Archangeli.

s. Michaelis e. in schola Frisonum 11, 3627.

Michaelis mon. 11, 24.

Michnelius presb. 389.

Michaelius scriniarius Bavennae 477,478.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Michelselt 11, xv.

Micinas Augusti possessio 182.

Mignani castrum 11, 394.

Migne 11, mm.

mile! 328.

milites, mililia, 319, 369, 371-4; —to1ius Italine 383; — Ra-


Generated on 2013-08-20 17:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

vennas 321, 373; — Romana 445, 470, 471, 490, 497; 11, 6,

446 ,' — utraque (cleri et exercitus) 11, 72; -— Capmcomm

518"; — Saltisine II, 13743; -— milîtiae princeps 11, 299;

cl‘. exercitus.

Milo ep. Praenestinus I1, 296.

Millo de Valle Montonis 11, 396.

Miltiudes pp. (1x1, 468.

Mimatum civ. 11, 405.

Mimnense territorium 175.

141215081111; (Iohannes) ep.Veliternus (Benedictus X) II, 2791, 357I

minisleria sacrata 128, 143, 239, 244, 400, 512; II, 8; _ ad

baptismum vel puenitentiam 234. 244.

ministri 128, 129; ministeriales 512.

FF. Minorum ecclesfae conventusve: Arretii 11, 4571; — Assisii

11, 528‘; Avinione II, 486; -— Bononiae II, 512, 536; —

11,539, 540; — vnerbii n, 4573; _ mg“, 1,,

Minturnue v. Menturnae.

Miramolînus princeps Sarracenorum II, 452.

de Mirupice (Mirepoix) civ. 11, 480; — episcopus lacobus.

Misenus v. Mesenus.

miseria (: nequilia) 372.

missu secundu in clerc 319.

mîssaticum II, 185.

mitra II, 379; — papulis 11, 355, 361; -— milralus 11, 368.

mixtus, permixlus (in scelere) 93, 249.

Modoetin I], 476.

moenia 464.

Moissiacense chronicon Lvu ; 11, mx.

mola 324, 503, 504.

Molas fundus 185.

Molbîus pons 291, 315, 333, 399, 470, 513; 11, 6, 142; — Mol-

lis I1, 532; — Milvius u, 552. '

cum mole gaudio I1, 6.


INDEX. 62,

507.

de Monumento Lac [1, 349.

Mopsuestia II, 30827.

Morcouis castrum 11, 394.

morena II, 78.

Moreui 11, 121.

Moricicla castrum 11, 285.

Morinensis card. Il, 556.

Moroue 11, 535.

de Morrone card. lohannes 11, :199.

mortalitas 308, 348, 350; 11, 489.

de Mortuomari card. [1, 485.

MosLrio (dioec. Lemovicensis) 11. 487.

de Mota card. Gilhnrdus 11, 480.

motio 426, 427, 429, 431, 452; — generalis 403, 407, 449, 451,

452, 496.

Moyses presb. m. 148, 150.

Moyses ljhorenensis CIX, cxvu 3 11, 562.

Mucarium terrilorium 175.

Muci uger 181 ; — possessio 185.

mucrones 1l, 75.

Namnelensis ep. Hugo.

Narbonu civ. 11, 471, 514, 539, 541 ;— episcopulus divisus 11,

480, 481; —- archiepiscopi: Daniel, Pelrus, Guido (Clcmens

1V).

Nardini card. 11, nm.

nardinum oleum 173, 177-9, 183.

Narentanill, 19052.

Namia 403, 427, 452, 454 ; 11, 395; —— terrilorium 11, 154 ; —

episcopatus 11, 167“; patrimonium 428; — episcopi: An-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

saldus, Iohannes.

Narrano 11, 121 ; 01‘. in Arrano 11, 95.

Nurses patricius 298, 303, 305, 30710,“.

de Nasove (Nassau) comes Il, 418.

Natale Domini 129, 363, .199; 11, 7, 109, 288, 332, 563; -— ec-

clesiae 297 ', -— pontificis ccxxlx, I199. '


Generated on 2013-08-20 17:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

natnlicium imperiale II, 180.

Nativitas 5. Marine 376.

Naumachia 11, 25, 28, 47115, 57.

naulicatlo 344.

Navarrae regnum II, 479, 547; — reges : Philippus (IV Fran-

ciae), Ludovicus (X Fr.), Philippus.

navigium 65, 373, 389.

de s. Nazario 11(ainerius) II, 429.

Neapolis civ. 186, 212, 290, 291, 305, 319, 321, 343, 344, 390,

mugitus 105.

mulier 227; mulieres 11, 60; muliurcularum scclator 11, 08;

mulierum pars 374, 511 ; muliebris sella 471.

munem erogare 297, 332.

Munionis Aegidius antipapa (Clemens Vlll) l[, 522.

Muratori 11, u.

‘ muri Urbis 211, 315, 321, 386, 390, 120, 170, 501, 513; 11,

115,-119,537.

Murinns massa175; 11, 13710.

de “urro card. lohauncs 11, 470.

: .\lurcia v. Carlhago hispanica.

de Mureto eremus 11, 482,

‘ Muricem 11, 285.

Muscarda 11, 532.

musibum 243, 263, 323, 3319, 375, 2185, 43-2, 464, 465, 508‘, 11,

3, 4, 8, 11, 17, 28, 53-5, 57, 71, 75, 80, 9:1, 1121.1117.

JIusicus coguomen Gerberti (Silveslri 11) 11, 263.

Mulina civ. 11, 3'71. 436, 486; liber canonum cxxxv; — epis-

copus (lleribertus).

mysteria (: reliquiae) 442.

400, 1.05; II, 117, 118,454, 462, 464,468, 498, 506, 512, 529.32,

537, 544, 547; — ecclesia, forum, 186,- — regnum 11, 547;

-— du 400; — reges v. Siciliae ; —— Neapolitanus nationc 11,


622

LIBEI’I PONTIFICALIS.

Neronianum palalium 118, 150; II, 563.

Neronis campus vel prala 407, 41339, 420, 451; Il, 101, 142,

336, 343, 346, 359, 367, 552.

Nerva imp. 3,126.

neslorianitae monachi 348.

Neslorius 2.18, 242, 255; — Nestoriann Imeresis CXIX, 238.

Nicaea 171, 390, 398, 512; — concilia cxxx, cxxxw, 171, 242,

512; II, 222; — archiepiscopus ('I‘heoplmnes ?)

ss. Nicandri, Eleulherii et Andreae bas. v. Labicana 255,

25612; cl. 376, 381“.

Nicephori patriarchae Cl’ni calalogus papnrum xxr, 37.

Nicelas ep. Silvae Cnndidae 389, 390.

s. Nicolai in carcere diaconia 51513; Il, 294, 295", 313; —

cnrdinales : Chrysogonus, Odo, Benedictus.

l. Nicolai e. in hospiluli II, 386.

s. Nicolaî e‘ in Lulerano II, 17231, 323, 32533, 378, 568; cl‘. ‘

Nicolnilana bas.

5. Nicolaior. nd 5. Lunrentium Il, 112.

s. Nicolni or. lulu 5. Marine in Cosmedin II, 161.

s. Nicolni or. nd ss. Qualtuor II, 116.

s. Nicolni e. (cull1.) Blerana II, 138“.

s. Nicolai ad Iillus mon. Vcnetum Il, 437, 430.

Nicoluitanu bas. vel domus in Lalerano II, 166, 176.

Nlcolailanus II, 176.

Nicolnus 1 pp. Il, v, 151, 173-83, 185, 221, 364.

Nicoluus Il pp. Il, 280, 335,336, 334, 357, 359, 360, 543.

Nicolaus Ill pp. un; II, 458, 466, 484.

Nicolnus IV pp. cc; II, 466.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Nicolnus V untipp. Il, 4S5, 543.

Nicolaus V pp. 11, 485, 557.

Nicolaus (Breakspeare, lladrianus IV) ep. Albancnsis II, 388.

Nicolaus ep. Annguinus II, 129, 141.

Nicolaus de Prato ep. Ostiensis Il, 471.

Nicolnus de Tervisio ep. Spoletnnus, Ostiensis (Benedictus XI)


Generated on 2013-08-20 17:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

II, 470.

Nicolaus Roselli curd. Aragoniue Il, xxxvm.

Nicolnus Cappoccii ep. Urgellensis, card. II, 490, 492.

Nicolaus card. s. Eusebii II, 473.

Nicolnus ordinis Miuorum generalis, card. II, 493.

Nicolaus primicerius scholue cnnlorum Il, 313, 317.

Nicolaus Cencii Baruncii Il, 345.

Nicolaus de CoIumna II, 534.

Nicoluus Renlii (Colà dI Rlenzo) II, 401.

Nicolaus de Soscarelo II, 488 .

Nicomcdia 211, 390, 391 ; — episcopus Eusebius.

s. Nicomedls cym. vol eccl. 321, 322‘, 511.

Nicopolis 136.

Nicostratus diac. 148, 150.

Nidrosiu (Dronthcim) II, 388".

nigellae lilterae 79, 176.

nigrido 374.

nigromanüa II, 298.

de Nigroponte ep. Angelus.

s. NIIUI II,2625.

Niml‘a, v. Nympha.

Ninivense oppîdum diocc. Cumerncensis CLXIXVI.

Nirgolius cp. Anngninus, 474.

Nisibis civ. xxm, cxvm.

de Nilln vel Denilla II, 366.

Nivernensis comes Ludovicus II, 483.

nix II, 87.

ad Nobas v. ad Novas.

nobiles (Ilomani) 303.

noceri 406.

‘ de Nogurelo Guillelmus II, 471.

Nola civ. cxxvl; — comes II, 529.

Nolfius II, 488.


INDEX.

623

nutu divinilalis 153, 154, 258, 270, 287, 332, 449; cl. 107

454.

Nymfulas possessio 184, 186.

Nymphae 291.

sJ'Nymphae e. Portueusis II, 113, 136“.

nymphaeum 242.

Nymphas possessio 180; —— massa 433; II, 39“; —- oppidum

II, 303, 399.

Obnriae possessio 178.

oboliscus Vnticanus II, 461“.

de Obicis Thomus II, 528.

oblulionarius 421.

oblaliones 168, 305, 421.

obrizum aurum 512-4.

obsequin militiue 497; — pro obsequias suas 319, 321,329, 330,

355, 364, 410; — obsequium pontiücis 351, 415, 427, 428,

431,461; 11, 4, s, 192, 336.

obumbrare 350, 363.

Occidens 337, 352; II, 176.

occurri (: occurrere) 323.

Ocdo II, 345.

Ocdoline III. Iohaunes II, 345.

Octava Nalivitatis b. Mariae II, 454.

Oclavue Domini II, 305.

Octavianus Augustus 11, 323.

Octavianus (Iohunnes 1111) II, 247.

Ocluviauu; card. 3. Caeciliae II, 390, 391, 397; — Victor 1V

antipapu 11, 398-403, 403, 406, 410, 419, 420, 432, 439,
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

441, 450.

Octavum II, 343.

0010 v. 0110.

octogoni Il, 11, 77.

oculos eruere 433, 471-3, 480, 487; 11, 5, 257; -- evellere II,

4; — efl‘odcre 11,261.
Generated on 2013-08-20 17:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Oddo v. Odo.

Odelherlus ep. Aquensis II, 89.

Ûderisius Sangretanus, abbns Cusinensis, card. 5. Agathne 11,

311,313.

Oderlicus ep. Palaviensis II, 372.

Odo ep. Novnriensis II, 358 (01 pro 0).

Odo ep. Osliensis (Urbanus I1) II, 290, 296, 297, 367.

Odo de Columna card. (Martiuus V) II, 508, 515, 532, 544,

555.

Odo card. 5. Nicolai II, 390, 403.

Odo abbas Cluniacensis Il, 245.

Odoll, 177.

Odo Coclus II, 315.

Odo Fraiupaue II, 390, 395, 399, 416.

Odo de lnsula II, 396.

Odo de Poli II, 396.

Odoacer 252.

odor suavitatis 375.

olleruil, oII‘ex-uoruul, 487, 501, 502, 506; II, 9.

olficia inecclesiis pcrsolula 2505, 3137, 360, 397, 398, 4106,417-

9, 421, 423“, 432, 451, 454, 465, 501, 506, 507, I110, 511,

51850; II, 32, 56, 58, 78, 81, 97, 194, 305.

Offo ep. Nepesiuus II, 290.

Offredus ep. Cremonensis II, 441.

Oguiçzo II, 339. <

olea II, 122, 130; —-sacrnla 220; II, 302, 305, 30831.

oliaria massa 175.

01113115 puler Stephuni 111 pp. 468.

olosiricum 363 etc.

olovera 271 etc.

Olympius exarehus 337, 338.

'onychinae columnae 242, 417.

de Opizis Incobus II, 540.


624

LIBER PON’I‘IFICALIS.

348, 364; — Orientisdioecesis CXLIX, 177; -— Orientalesll,

181, 182,185; — exercitus 432; —- episcopi II, 181.

Origenes II, 317.

Orosius (pse11do-) cxxlv.

orphanotrophium 1l, 92, 10213, 195.

Oscnbnrgensis (Osnabrück) ep. (Benne).

0s porci cognomen Sergii IV pp. II, 267.

051111183, 184, 376; II, 14, 81, 82, 99,100,118, 164, 413; ci‘.

Gregoriopolis; ecclesin (08.111.) 55. Petri et. Pauli et s. 1011.

bapt. 183, 184; —- territorium 184; — mare II, 118; —

episcopi iurn : 202, 2032, 366; — episcopi : Andreas , (1eur-

gius, Megistus, Donntus, Gerardus,l"e1rus Dnminni, Odo

(Urbanus l1), Leo,Lumberlus (llonorius Il), Iohnnnes, Ubal-

dus, (Latinus). Ugolinus (Gregorius 1X), Pelrus (Innocen-

tius V), Nicolaus de Tarvisio (llenedictus XI), Nicolaus de

Pralo, Pctrus du Colombier, Ilcrtrandus Lagier.

ostiarius 155,161, 303,11, 247, 315, 423,

Ostiensis via 150, 324, 3'18.

Ostrianum cym. cxxll.

0110 Il imp. II, 257, 353.

0110 111 imp. 11,251, 260, 261, 263, 513.

0110 IV imp. II, 452.

0110 ep. Babenbergensis II, 378.

0110 ep. Constunliensis II, 362.

0110 de Ilrunswich, Iolmnnael coniux, II, 529.

0110 palatinns comes II, 378.

0110 (alius) pulatinus comes II, 400, 402.

0110 du Carinlhiue II, 261.

Oudalricus ep. l‘aduanus II, 365.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

cm sturzicamelorum II, 132.

'P

de l’ace Carolus rex Neapolilanus v. Carolus.

l’acinianus I‘undus 263.

pactio, pactum 434, 441, 451, 453.

l’adus II. 428, 430, 431, 469, 496; II, 430, 438, 475.
Generated on 2013-08-20 17:15 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

l’adua civ. 11, 411, 413, 438, 440, 537, 549; — episcopi : Ou-

dalricus, I’etrus Donatus; — dominus Franciscus II, 553.

l’adulis castrum II, 394.

paenilenles,pnenitentia, cm, 93, 164, 234, 244, 249, 252, 25 5,

416, 1172, 175, 1191.

paenitentiarius II, 453, 528.

pngani 164, 168, 220; 11, 182 -— (islnmilae) 433 ; 1l, 99; —

paganismus II, 184.

Paganienses 11, 19032.

Pagnnus lohannes II, 293.

Pagii catalogi papnrum 11, aux.

pagina (privilegii, praecepli, etc.) 440, 451, 455; 1l, 49, 57.

Palaciosains. II, 436.

palntini ordines II, 180.

l‘alatinus v. 1111. 46.

palatinus comes II, 338, 340, 378, 400, 402, 518, 538, 544;

Reni II, 540.

palatium (imperiale Romannm) 297, 371, 37711,12, 386‘; II,

13623, 13950; 01‘. s. Caesarii in Palutio.

pulntium Luteranense v. Lateranum.

pulatium papae ad vinm Sacrum 386", 39523.

palatium s. Pelri v. s. Pelri.

palatium Anagninum II, 400.

palatium Avenionense II, 486, 487, 489, 491, 492, 495, 509.

palatium in Monteflascone 1l, 49 4.

palatium Signiense II, 387.

palatium in Urbe Veleri II, 494.

pnlatium Viterbiense II, 456.

palatium imperatoris CPDÎ, 351, 353, 359, 385, 390, 432.

palatium regis Francorum 447.

palatium regis Langobardorum 426, 430.

palergium 363.

palln sacrum 135, 227.


INDEX.

625

s. Pancratii e. (catb.)A1baneusis 11, 32.

s. Pancratii porta 468, 470; 11,114.

l’andulfus historiographus 1, xxxv; 11, xxxm, 302, 315, 323.

Pandulfus comes Capune 11, 253‘.

Pandulfus Normannus 11, 315.

Pandulfus de Sabello 11, 462.

Pungio dominus de Cingulo 11, 488.

Panisco1ae(Peniscolae) castrum 11, 511, 514, 516,

Panormus 175, 371 ;II, 362, 412, 414, 460, 462.

Pantheon templum 317 ; 11, 520.

panuum pro panum 11, 129.

Panvinio (0nofr1o)xxxv.

papa : - quîs fuerit Lux ; l1, LXV ', — quo patre quave patria

ortus LXXVI ; - quanto tempore sederit Lxxvm, CCXLVI ', 11,

un ;-— quo vultu fuerit xxv, 385; II, 111, 114, 119, 120,

125, 128, 129; — que. veste pompave processerit 39418 ; —-

ubi domicilium habuerit, cf. palatium, Lateranum; — quo

die obierit cnvm, ccxxx.

papa Urbis 11, 49.

Pupalis fous 11, 417.

l’apebrock L1 ; 11, un.

Papia civ. 446, 447, 450, 453, 495,496, 499 ; 11, 90, 155, 156,

364, 365, 411, 418, 419, 427, 429-33, 438, 450, 517, 520, 521;

l‘apia Ticino 474 ; Ticinum 430, 445, 474, 491, 492, 499;

-— Pupiensis moneta 11, 383 : —episcopi iura: 391 ; 11, 156,

432, 450; -— episcopi : Ennodius, Hieronymus, Liutardus,

lohannes, PeLrus Tuscani ; — concilium 11, 565.

l’apirana possessio 212.

papissu 11, xxvr, mm, 4571.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

s. Populi civ. 11, 480, 481 (s.

pus Raymuudus.

papyrus 178, 179.

paracellarium 502; [1, 76. 81 ;

parudisus s. Petri 465; Il, 80.

Paramnense lerrit. 175 ; c1‘. Panormus.


Generated on 2013-08-20 17:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Parusceve dies 11, 302.

paratrapeta 11, 9.

Pardus diac. 446.

Pardus hegumenus s. Sabee 493.

parietinae 181.

Parisius 448; II, 408, 412, 452,

483, 488, 550 ; — maior ecclesia 11, 408;

475 ; —studium II, 511, 533, 537.

Puma 49s; 11, 337, 357, 359, 363, 371, 440, 467, 519; —— epL-

copi : Gadolus, Bernardus.

parochia 87, 128, 157, 225; 11, 92, 10220, 129.

Purione ; Purriuni I1, 282; via Parionis 11, 520.

Parthus 11, 304.

Pascha cxxn, 44, 61, 129, 132, 137, 227, 354,364, 496-9,503,

504, 51630; 11, 302, 343, 389; — Paschalis compuli libri

xm, Lxm, cxxxlv, cxxxv1, cxL, ccxxx.

Paschalisl pp. 11, 52, 69, 71, 73, 86, 110.

Paschalis 11 pp. Il xu, 296, 311, 312, 314,

45, 346, 369, 379°, 543.

LIBER ponrtncus, t. II.

521, 522,545.

Pauli pro 5. Papuli); — episco-

— paracellarius 435, 502.

466, 470, 475, 478, 479, 482,

— concilium 11,

315, 323, 327, 338-

Paschalis lll antipapa 450 ; cf. Guida cremensis.

Paschalis ep. Amerinus [1, 221.

Puschalis archidiacomus 371, 372; 11, 542.

Puschalis primicerius 11 4, 5, 7, 8.

Paschalis fmter Constanlini autipp. 468.

Paschalis 509.
1111;

1.13m PONTIFJCALIS.

s. Pauli bnsilica: — aedifician 0x11‘, cxml, 150, 152‘, 178,

19571,72, 239, 2105,7,'262, 263, 26733,31, ‘375, ‘13,97, 420, 499,

501, 506; 11, 9, 2911,‘ 384, 453‘; --—- prnañnènta xxv, 178, 230,

2311, 240’, 2114, ‘219, ‘271, 276, 383, 421, 13?, 478,109, 510-2;

11, 1, 2,8, 12,13,15, 16,18, 19, 2129,30, 33,77, 79, 130,

145, 290, 298, 357, 416: —- monusteria 397,110‘; 11, 108,

‘266, 275; -——abbas 11, 450; -- cnstrum 11, 299, 501 ; — cla-

des 239,’ 11,..106, 4,30, 301 ; -— nd 5. Pau'lum 208, 210-, ‘152,

312,113, 165, 4138, 4'91, 49s, 508; n, 12, 290, 293, 316, 347,

116, 517.

Pauli pp. oral. ad. 3. Petrum. 1671-’; 11, 111.

s. Pauli abbalia in Carinlhiu cxxxlv.

s. Puuli e. quae app. Convenlum 11,11.

_s. Rquli de Fenelflehesîo (de Fenouillet) c. 11, 181. '

s. Pauli por'n 298, 333; 11, 535.

Pnulinus ep. Nolanus cvm.

Paulinus presb. 222.

Paulùs upostolus 11s, 150, 275, 360; — reliquîae 178, 19512;

11, 99, 275.

Paulus pp. cxv, :141, M2, 1155, 463, 475, 1'186, 188, 199, 500;

Il, 4,31,153.

Paulus putriarcha CPT-‘I 333, 336, 337, 355, 359.

Paulus ep. Populoniensîs 11, 162, 164, ‘165, 183, 185.

Paulus presb. 389.

Pqulus diaconus historiogruphus cxxl, cxxu.

Paulus dîne. P1ncen1inus 11, 163.

Pnulus diac. Rnvennns 11, 129.

Paulus exarchus 103-5.

Paulus Afiarln v. Afiarln.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Paulus librorum custos C1311"! 11, 180.

Paulus puter Leonis 11 pp. 359.

Paulus nepos Gregorii X11 pp. 11, 536.

Puulus de Gruneri-is (Guinigi) 11, 515.

l’auunriu locus l132.

pauperes 263, 4'15, 110, {163, 186, 502, 503, 506, 508; 11, 161,
Generated on 2013-08-20 17:16 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

‘161; — depicli in Latex-11110 502.

[nm lilurgicu 471.

Péarson xxxv,

peculia (: pecora) 31-7, 488, 192, 502, 509, 511 ; 11, 11.

pecuniuc daLum 252, 290.

pedes ponlificis osculnri 391, 1190; 11, 72, 90, 106, 118, 141,

350, 366, 387, 391, 404, [107, 408, 439, «H0, 413, M6, 528.

pedibus nudis iuccdere 443, 477.

per pedicas 513.

Pedimontium 11, 486, 490.

Pelagiua 1 pp. 299, 303.

Polagius 11 pp. 309; 11, 349“.

Pelagius hncrylicus cxxvu, cxxxm, ‘121.

de Pclagrun card. Arnnldus 11, 473.

Pellurius Thcodorus 338.

pelvis ad baptismum 181.

pendulis I1, 78.

Peneslre, Penestrinus v. Praeneslu, Prucneslinus.

Penia (Fr‘.) axe; 11. “vu.

pennacius ignîs 11, xxxm, 314.

Pcnsauro etc. v. Pîsaurum.‘ . .

Pcnlapolis 401, 105, 429, «131, 433, ‘151,193 ; 11; 156, 1111;

ducatus 373. ' ' ‘

Penlccostes cxxu; 11, 88.

Pcpo dinc. Capuanus 11, 159.

Pepo cames 11, 3:16.

Pcrcilianùs fundus170', 187‘. _

percussus 107, 258, 270, 331’. ' '_ ' ' ' ‘

perdagautos 476. ' ' ' :

Pcrditae insulae 11, 1.87. -

per diversn loca CLV. ' I '

percgri 337, 316.

s. Pcregriuî 012m1 Naumachiam 11, 25, 121, 567; —— hospilalc


INDEX.

ezr

261-3, 26631-32, 510; 11,- 17', 26,116, 395; — portae {£79, 491-,-

497; 11, 88: aereae 514, 522131511, 416; argenteae 3-23, 3242,

499, 501, 510; ll, 80, 88, 127, 340, 392; —- turris 454; ll,

1 ;cf. s.1\1ariae in Turri ; —atrium, gradus et caetera aedifl-

cia vel ornamenta extra basilicam cxxvn,262, 26623, 26724.29,

1172937931,“, 455, 46161, 479, I197, 503, 501, 507, 510, 51962;

11, 1, 28, 77, 80, 88,134, 179, 3-1-0, 3'11; —g monasteria 239,

241“, 4'17, 421, 451, 478, 501;l1,4431, 74,191, 271, 376,

cetera sub propriis monasteriorum vocubulis; — canonici

II, 502, 530; —— clerici schismatici 11, 375 ; -cardinal.s l1,

2662;—c1adesll,101,106,117,380, 416; — s. Petri ecclesia

ad corpus 511.

s. Petri_ pons 11, 362; — porta 373, 470, 479, 480, 513; 11,

128; — porticus 323, 503, 505, 507; 11, 28, 53, 54, 80, 111,

127', 128, 164, 195, 290, 314, 338, 340, 341, 346, 392, 522;

-— hurgus 11, 496, 498; — palatium 267"; I1, 387, 451, 458,

496, 496-503, 510, 530, 532, 535, 547, 558; — munitio ‘11,

300, 392, 39S.

ad s. Petrum (amissae sunt ponti/toum sepulturae) : CLV, 44,

232, ‘250, 417, 4-29, 433, 441, 4'13, 445, 454, 469, 477-80, 490,

491-9, 510-3; 11,14,19,‘129, 1-12, 144, 146,151,152,164,

166,174, 175, 179, 192,290, 294, 296, 300,302, 303, 305, 323,

‘.133, 341, 344, 345, 347, 359, 368, 380, 449, 153, 454, 500,

502, 529, 558.

s. Pctri ad vincula titulus v. Eudoxiae. _

s. Petri has. Albanensis I1, 12, 32, 4055.

s. Polrie. in domoculta capracoruin 506.

s. Petri or. in Luterano402, 41220.

ss. Petri et Pauli. sergii et Bacçhi, Silvestri et Martini mon.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

ad. s. lllartinum I1, 97.

s. Petri bas. in massa Marulis 50a, 521'013 11, 121.

s. Petri e. iuxta pontem Meruli 346, 3475.

s. lPetri in Moutorio c. 1529.

s. Petri e. in hospitnli ad Maumachiam II, 28.

s. Petri bas. in fundo Pacininno 263.


Generated on 2013-08-20 17:17 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

as. Petri et Pauli capella in bas. s. Petri II, 531, 53a.

ss. Petri et Pauli or. via sacra 465, 466”.

s. Petri e.Centumcel1is 11, 59.

s. Pelri abbatia condomiensis 11, 481.

s. Petri or. in palatio imp. CPW I1, 351, 353.

s. Petri e. intei-amnis 42s.

s. Petri e. Leopnli 11, 432, 133.

s. Petri in caelo aureo bas. Papiensis 430, iimu 11, 441.

s. Petri abbatia wissemburgcnsis cxc.

s. Petri e. (cath.) Wormucensis cLxxlx.

Petronacius ep. Albunensis 11, 129, 143, 175.

s. Petronillae cym., corpus, 420, 42415, 455, 464; — basilica

vel mausoleum ad;s. Petrum 455, 46162, 465, 4665, 509; II,_

3,. .10, 15, 18, 20,27, 31,111,123.

Petrouius consul 321. A

Petrus apostolus 118, 121-3, 125, 150, 271, 275, 292, 331,

Ï;215,:_292, 3:11,v 339, 461-, 487; 11, 179, 289, 318; - corpus,

loculus, sepulchrum CIV-Vll, 176, 487; 11, 99; — cultus clv,

cxl; - gesta cu; —- ss. Petri et Pauli genua 465; — illum

lllum regem s. P. e1.11-, 300. , : - I.

Petrus Autisiodorensis imp. cPmll I1. 453.

Petrus 111 Aragoniae rex l1, 459-66.

Petrus 1V Aragoniae rexll, 491, 547.

Petrus Philardi, Cretensis, Alexander V pp.

Petrus Petri Leonis, Anacletus 11 pp.

Petrus Tomncellus, bonifatius IX pp.

Petrus de Marrone, caclestinus v pp. .

Petrus archiep. mediolanensis Alexander V pp‘.l

Petrus Rogerii, Clemens V1 pp.

Petrus de Belliforti, Gregorius X1 pp.

Petrus de 'l‘aranlasia innocentius V pp.

Petrus Papiensis iohannes xlv pp.

Petrus iohannes xxl pp.


LIBER PONTIFICALIS.

628

Pctrus ep. lllyricus gente 235.

Petrus card. 1. Anaslasine H, 327, 379.

Pelrus card. 3. Chrysogoni 11, 427.

Petrus card. 5. Laurentii in Damaso 11, 423.

Petrus Morosini, card. 3. Marine in Cosmidin 11. 511-.

Petrua card. 3. Martini [1, 380.

Petrus card. 5. Sixti 11, 371.

Peu-us Pisunus card. 3. Susannae I1, xxxiv, 31-1.

Petms card. 5. Susmnae II, 439.

l’etrus de Reblayo card. 5. Susannae 11, 480.

Pelrus de Fonlesico card. 5. Augeli 11, 519.

Petrus card. as. Cosmae et Damiuni 11, xxxv”.

Pelrus card. 5. Eustachii 11, 403.

l’etrus Flandrin card. 3. Eustachii 11, 496, 501i.

Petrus card. 8. Hudriaui I1, xxxv'.

Peu-us card. 5. Marine in Acyro 11, 417, 493.

Pelrus card. 5. Marine in Cosmedin 11, 3521, 541.

Petrus de Vernhio (Verucho) card. 5. Marina in Via Lulu. 11

496.

Petrus Rufus card. diac. 11, 315.

Petrus Arnaldi cnrd. 11, 473.

Pelrus de Columnu card. 11,496,471.

Petrus Textoris card. II, 482.

Petrus archipresb. 368 ; 11, 542.

Peu-us archipresb. 511.

Peu-us archidiuc. 11, 3318.

Petrus diac. Ticinensis 416.

Petrus de Gaietn subdiac 11, 423.

Pelrus abbal s. Sabae 511.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Peu-us arcarius 390.

Petrus Guillermus bibliothccarius s. Acgidii 11, un‘. 567.

Petrus bulicularius 11, 423.

l‘etrus Zeni capitaneus H, 527.

Pelrus casteiianus s. Augeli 11, 505.

Peu-us comes Columnac 11, 344.


Generated on 2013-08-20 17:17 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Pelrus comes 505.

Pelrus Sarracenus dapifer Alexandri 111, pp. 11, 41-1,

Petrus del‘ensor 416.

Peu-us dux Romae 392, 393.

Petrua du! 405.

Pelrus iegatus Bulgarorum 11, 182, 183i.

Petrus mag. mi]. 11. 131, 132.

s. Pclrus martyr 11, 454.

l’etrus praei‘. Urbi 11, 252.

Petrus praef. Urbi, de mg. 5. Ange“ 11, 335. 508.

Pelrus prnef. Urbi Il, 30|, 302, 344,345, 346.

Pelrus Bubonis patcr Caeleslini 111 pp. 11, 481.

Petrus de Arlure miles 11, 396.

Pelrus de Babuco 11, 423.

Pelrus de Brusiu II, 479.

Petrus de Columna 11, 298, 299.

Peu-us Comcslor 11, 450.

Peu-us de Corbnrio aulipp. Nicoiaus V.

Pclrus Gambacurta dominus Pisanus 11, 549.

Petrus de Godino 11. 477.

Pelrus Hunnibaldi 11, 462.

-Peti"us lohannis 0rd. Min. 11, 484.

Pelrus Latro 11, 315. 317, 382.

Pelrus Leonîs I1, xxxl, 294, 29513, 299, 303, 3071“, 311, 313.

3195, 322, 327, 336-9, 34-4, 347, 379, 380. 417, 449.

Pelrus Lombardus 11,452, 453.

Peu-us Nicolai 11, 345.

Petrus de Petro 11, 313.

Petrus de Rossis, 11, 519.

P11. v. 1*‘.

Phurmulhi mensis Il, 341°.

Philugnthos lohannes ep. Piacenliuus v. luimnnes.

Philardi Pelrus v. Pelrus.


INDEX.

629

pignore 369,372.

Pilialogus (Palaeologus) II, 394.

l’illum opp. II, 304, 305.

Pilusforlis card. de Rapistruno II, 482.

Pinamonte potestas Bononlue II, 440.

pincer-na papae II, 396.

Pincîanum, Pincis pala1ium291, 292; (:1. s. l‘elicis.

I’ingnia (Bingen) II, 449.

Pinis ep. 'I‘rium tavernarum.

Pinnenses ‘+26; — episcopus Amadeus.

piper CL, 178.

Pipernum II, 552 ; c1‘. Prlvernum.

Pippinus l'ex Francorum 444-55, 473, 488, 493, 494, 498; 11,

364, 432.

Pippinus Caroli M. 111.11, 6.

Pisue civ. (Pisanil Il, xxxm, 301, 317‘, 320-", 347, 349, 376, 377,

381, 382, 414, 430, 449, 45|, 452. 454, 486, 491; — lerri 10-

rium II, 382, 536; —- ecclesiu maior II, 382; — metropolis

II, 449; — concilia 11, 382, 510-2, 536, 537, 543, 554; —

episcopus Iohannes; — Pisauus natione II, 312, 386, 449;

—— Portus Pisanus c1‘. Liburni.

Pisaurum (Pensauro) 454; —— de Pisauro .‘Inlulcsln II, 534; —

episcopi : Stabilis, Pelrus.

Pisca locus dioec. Lucanae II, 536.

Pisiuéum (Poissy) [1, 479.

pisma (rrsîa'lua) 351.

pisticum oleum 173, 183.

l’istorium II, 536, 554;— episcoputus II, 519; —cpiscopus

Gausprandus.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

pîstrinum donulum ecclesiae 177, 221, 233.

Pistus (Gel-ardus) II, 429.

pitlncium 434.

Pins 1 pp. LXXIII, 132.

Plus Il pp. 11, 559.

plncabi|is(: placens) 492; II, 81.


Generated on 2013-08-20 17:17 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

I'lacenlia civ. II, 294, 364, 371, 381, 412, 419, 428, 430, 438,

440, 450, 456; —- concilium II, 381; — episcopi: Seufredus,

l‘nulus, Iohnnnes (XVI pp.‘. Aldo, ('I'cdnldus), Dionysius,

Brandu card.

1’1acen1inus ep. Velilernus 360.

placibilis (: placens) 476.

Placidia. un". 2'17, 232.

Placidiuna domus CI’" 336, 331, 2190, 3911-‘.

plncilum II, 134.

plnucne 164.

plunetn 443; 11,4, 3619, 300.

plunetati ordines 11, 180.

Platann (xcnod. in) 440.

l’lalinn xxxv, cum; II, |.\'.

platuma 208, 20916, 212, 233, 234; II, 30.

Pluton palricius 337.

Plalon cum pnlulii, pater Iuhaunis VII pp. 38:1.

Plulyn (lohnnncs) exarchus 372.

Plebis caslrum II, 463.

plebs sacra (: clerus) II, 91, 108.

plumacium 374.

plumbatae 151.

I’lumbinara II, 304.

pluviae 309, 346; II, 475 ; —— lritici etc. 402.

pluviale II, 327.

poculum publicum 225.

podagra 386; II, 97.

Podium II, 317; cl‘. Anicium.

de Poieclo card. Bernardus II, 480.

l’oisnel mana.

de Polenta Bernardinus II, 488.

l’oli cnstrum II, 392; — Odo de I’.

policandilum II, 15.


630

LIBER PONTIFIC ALIS.

Iohannes de Murro, lacobus (10h. XXII pp.), Bertrandus vel

Bernardus, Petrus card. Florenlinus.

possessores 337, 344.

postergum 470; I1, 80. .

posterulu 269; — s. Agathae 11, 91; -— s. Angeli 11, 124; —-

Saxonumli, 124.

s. Potentiana 132 ; cf. Pudenliann.

I’otho ep. Nepesinus 475.

potestus (podestà) I1, 4'10, 459.

de Pozascu Gunll‘redus 11, 429.

Poznaniensis cp. Andreas.

praedam mittere 290.

pracdicare 126.

Praedicalorum ordo 11, 453-7 ; —— ccclesia locusve .Xvinione 11,

487 ; — Parisiis 11, 466, 479; —Reule 11, 469; —- Perusii

11,472.

pracfalioncs sncramenlorum 255; 11, 291-.

pracl‘ectiani 269.

prnefectb'r‘ia Inc». 11, 302; —— 1111111135 11, 302.

praefeclorius 505.

pruel‘eclura Urbana Il, 302, 317, 335, 344, 566.

pruefccturulin 11, 302.

pruel‘cclus urbanus 490, 51512, 51976; 11, 252, 301, 302, 305,

313, 322, 335-7, 341, 3446, 382, 390, 422, 488, 505.

Praencstinu vin 183.

Praeueste 11, 12, 29, 299, 305, 358, 460, 557; — territorium

174,187, 233, 510; -— episcopi: Venanlius, Georgius, An-

dreus, Mi1o,l1umbertus, Cono, Gui11elmus,lu1ius, Mnui‘redus,

l’uulus (Clemcns III) , Emrdus, Hieronymus (Nicolaus 1V),


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Pelrus de la Chapelle, Iohannes de Gros, Marcus Bnrbo.

prncposilus sacri cubiculi 174.

praescutare locum 352.

pracscpe v. 5. Marine.

praescpium 5. Marine truns Tiberim 11, 78.

praclexturc (: horturi) 4T9, 490, 494.


Generated on 2013-08-20 17:17 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Praclcxlati cym. 143, 14:15, 155; 1l, 56; cf‘. ss. Tiburlii el \'a-

leriani.

praelorium cxLvl, 245.

Pragcnsis melropolis 11, 487; — opiscopus Daniel;

11, 514.

Prandnlus vestnrarius regis Langobardorum 487.

prasinalis 11, 78.

Prutum in Tuscia 11, 471, 549.

Pmlum in diocc. Sanclonensill, 482.

pravilegium 11, 370.

s. Praxedis 132.

s. Praxedis tilulus 132, 509; 11, 11, 21, 54, 5:, 649.12, 6513.15,

316; —- monasterium 11, 54, 55, 79, 109; —- cul-dindes: De-

sidcrins, lilmldus.

prcsbyteria ccclcsiarum 417, 464, 475, 499; li, 3, 55, 58, 80,

91, 10213 108,336.

prîîgytcrium (stipendium) 99, 341, 3646, 435; [1, 1, 3431, 5.2,

prrîsîmylerorgim ‘numerus 12014; en mulp

— magistri

Priapi locus l], 234. 1 .. .

primati vel primates Ecclesiae, 329 390, 471, 490; :— Romne_

368, 371, 472; 11, 90 ; -- civitatum 454, 492; 11, 5; a regis

Langobardorum 431 ; —— regis Francorum 447.

primatus et dominium Homme 11, 97.

primicerius noiuriorum 205, 429, 432; primiccrius 435, 469,

509; II, 4, 5, 242; -— s. Ecclcsiae 486; — scholao cantorum

11, 399.

primi exercitus (arpwmyoi) 389.

primiscrinius 11, 296.

primitiac 1591; 11, 563.

s. Primus m. 332.

princeps Romanorum 11, 247.

Principalus prov. I1, 289.


INDEX.

{631

protus (protoscriniarius) 11, 24813.

Provincia (Provence) 11, 221, 322, 376,455, 464, 490, 493, 529,

540 ; —comi1es : Carolus, Roberlus. ‘ ‘

Prunîaccnsis (Brugnalo) abbalia, episcopatus 11,. 382.

Pruteni Il, 551 ; — magister 11, 551.

psallentium 451, 506.

psalmi, psallere 213, 230, 269, .359, 415.

psalmisla II, 247.

Psalmodicuse cocnobium II, 322.

psilliae II, 57.

ptochium 309; — Lateranense ll, 1671i.

Plolemaeus Lucensis Il, xxvl, xuv.

Ptolemaeus Tusculanus comes 11, 299, 303-5.

'Pudenlis vel Pudentianne titulus cxLm, 1333, 508; 1l, 11, 21,

24, 34, 77, 195; — cardinales : Chuuradus, Guido, llierony.

mus. .

puerischolarum 497.

Pulcheria uug. 238.

Pullunum II, 305. . -

pullulare 351-, 476. . ;

pulmentum 502. - ' I

de Pulvereio turris II, 382.

Purfirius pater Lucii 1 pp. 153.

purgari 212, 232, 260 ', I1, 157.

purgatio papae 303; 11, 7.

purpura imperialis 11, 1 '18. V

pusillus487. '. .g . 1 '

de Puleo card. llumbertus 11,485.

Pyrenaei montes 11, 466. _


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

I’yrrhus-palriarcha GPnus 322, 337, 354, 359.

quudragesima 129, 402.

quadrapolis 499 etc.

quadriporticus 262, 348, 455; 1l, 32.

quantilas 351-, 494, 495.


Generated on 2013-08-20 17:33 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

qualernio 352; II, 163.

Qualrale Stephanus 11, 313.

ss. Qualtuor Coronnlorum tilulus 324, 32613. 512; II, 11, 4377,

100-9, 111, 115. 119, 120, 125, 127-9, 1321, 195, 305, 30957;

——cardiz:r.lcsz Stephanus, Hugo: — cf. Aemilianae.

Quattuor Tempora env, 141, 36211; 11, 18, 3'117.

Quesnelliunus liber canonum cxxxlv, cxxxv.

de la. Questu societas II, 49:}.

quimilin 457, v. cymilia.

racanus 178, 179. I

Ruchanntum (Recunnti) 11, 513; — eccl. culh. 11, 513.

Raciperlus ep. Nuceriensis 1l, 90.

I1ncipertus bellalor 470.

radin 348, 407.

Radicophini caslrum 11, 396;

Radoinus ep. Balueoregiensis 474.

lladualdus ep. Porlueusis Il, 141, 155, 158, 159.

Radicaphonum 11, 450.

Qui morluus est et sepultus ccxxxu. _

Quinquagesima II, 340.

Quinlanu episcopnlus 11, 136211.

Quinlinus pnter Leonis [pp. 238.

S. Quintini (S. Quentiu) decanus II, 477.

1111 Quinlum locus II, 152.

Quirinci lilulus v. Cyr-izlci.

ad 5. Quiricum 11, 390.

Quirinis possessio 184.

Ouiriles Il, 87, 174.

quoangclicus (: coang.) 447.

que defuncto ccxxxn.

1 quorum (:coram) 476, 489, 497, 490.

lIadunldus palcr Leouis lV pp. [1, 106.

Radulphus (Rodull‘us) rcx Mamaniae 11, 467, 469, 470.


632

LIBER PONTIFIGALIS.

Rainerius Clll'd. s. Gcorgii 11, 436, 437, 441, 444.

{lainerius (Renerus, Raynerius) capilaneus Urbis 11, 459, 463,

464.

Nainerius de s. Nazario 11, 429.

Huinerius pater Gernrdi 11, 331, 334, 335,

Raîno cornes, du! Apuliae, 11, 383.

11111110 dominus 'l'usculi 11, 415, 422, 423.

flainutius palcr Alexundri 111 pp. 11, 397.

Rama [1, 444.

rami pa1marum vel olivarum 497; 11, 340, 387, 413. 446.

Ramningus gastuldîus 'l‘uscanensis 428, 429.

Rampoaldus pater Iohannis 1X pp. 11, 232.

Ranaldun cornes de Ceccano 11, 323.

Hanierius card. ss. Marcellini et Petrî 11, 312, 371.

llanierius pater Paschalis Il pp. 11, 296, 297.

rannumculus 11, 120.

Banulfus comes de Airola 11, 322, 323.

lluouacum oppidum 11, 282.

de Rapistrano card. Pilusforlis 11, 482.

Raspuntes 11, 530.

11atber1us ep. Valenliuc 11, 221.

Ratchisus rex Langobardorum 431, 433, 434, 454, 455.

ratio dominica 434.

flalisponensis ep. Artwigus 11, 378.

Ratuili ep. Alelensis II, 1357.

flavenua civ. 45, 227, 260, 275, 276, 290, 291, 312, 319, 328-

32, 369, 372, 389, 390, 392, 393, 403-5, 428-31, 442, 445,

446, 451, 453, 454, 478, 488_92;11, 31, 155-7, 240, 346, 362,

437, 438, 443; -— exarchatus, provincia 429, 431, 444, 446,


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

448, 453, 454, 488, 489, 493, 498; n, .132; — mimes, cm.

citus, 321, 337, 373; —consu1es 428; _ aux Il, 22|, 222; _.

50051M135 11» 1565 — “HOMES Dutione II, 210; -— concilium

11,232, 236. I

866165111,me11-op01is,ccxx1x,348, 3483, 3551, 360, 3615-8,

381“; 3'33, 1‘ 433, 429, 477, 478;‘_11,129,155, 157, 195,258,298,


Generated on 2013-08-20 17:33 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

371, 381; — archicpiscopi : Ecclesius, Maurus, Repuratus,

Theodorus, Damianus, Felix, Iohannes, Sergius, Leo, Geor-

gius, lohannes, Kuilo, Iohannes (X pp.), Gerbertus, Guiber-

lus, Richardus, Anselmus, (Gerurdus), (‘.osmas (Innocen-

tius V11),1ohunncs111ig1iora1i;— synodus11,232; —- annales

xxn'; -— rotulus cpislolarum lohnnnis archiepgscopi 11, 2411.

llnymundus ep. S. Pa[p]uli 11, 485.

llaymundus archiep. 'l‘olosauus curd. 11, 490.

llaymundus de Fargis card. 11, 476.

Rnymundus de Golho cnrd. 11, 473.

Raymundus de Buucio 11, 493.

llnymundus de Blasîo 11, 529.

lluymundus dominus de Esis 11, 488.

lïnymundus (de l’enal‘orte) 11, 454-.

Raynaldus de lu Porta ,nrchiep. Biluricensis card. II, 482.

“nynaldus arclliep. Colonicnsis cuncellarius Frederici 1 imp.

11,407, 418.

lluynnldus urchiep. Rcmensis 11, 540.

Iluynaldus cnrd. (le Ursinis 490.

Rayna1dus de Guardeia 11, 396.

Ruynaldus comes Senebaldi 11 , 344.

Rnynaldus de Servilla de Verniu 11, 493.

Raynnldus 11, 396.

Raynalutius pater Nicolai Vantipp. 11, 485.

, Bazo archiep. Bremensis 11, 2513.

Rente, Reatini, 426, 469, 495; 11, 59, 246, 454,

episcopus lohnnnes.

469, 435; —

rebaptizatio 207, 208, 211.

Recognitiones Clementinue Lxxu, Lxxvn, cu.

rector patrimonii 369, 400.

recuperutiones 11, 379, 387, 492.

recursit 420.
INDEX.

633

regulus (serpens) II, 110.

relalio 249, 252,255, 260, 291, 299, 431, 452.

relictu 435, 505.

religatio monasterii 216.

religio 230, 287, 290; -— christiana 275, 285, 287.

religiosi viri 105, 107, 275, 303, 350, 497; Il, 88, 106.

reliquias levare 321; — reliquiue 506; 11, 11, 12, 91; cf.

translntiones.

remedius 291.

Bemensis civ. 11, 293, 479; — archiepiscopi : Tilpinus, Hinc-

murus, Arnulfus (Radulfus), Gerbertus, (Robertus de Cour.

tenay), (Raynaldus); — concilin II, 258, 381, 387, 449:; —

catalogue pontificum xv, 20; - liber canouum xv; 11, 561.

s. Remigii abbatia Remensis cLxxxlx.

remissa 399, 513.

Renuti mon. 3558; II, 11, 24, 3917, 79.

Bentii Nicolaus 11, 491.

Renus 11. 11, 449, 555; — cornes palalinus 11, 540.

Reparatus archiep. Ravennas 348.

Repesenum caslrum II, 396.

repidn 11, 154.

repperuit 512.

respecLor 372.

rosponsules s. sedis 343, 432; cf. apocrisiarii.

responsoria [I, 194.

respublica (Romana, sancla) 296, 319, 420, 428, 431, 442, 446,

448, 4'19, 455, 486; II, 88, 90, 141.

liesurrectionis eccl. Hierosolymiluna 117.

re1el1,108,147.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

rete advcrsus petrurias II, 315.

relicula 11, 147.

Rex Croscentii praefecli 61. [1, 335.

de Rhodcs curd. II, 486.

Rhodus ins. civ. 11, 473, 476, 482.

Rhotndus ep. Suessionensis 11, 162, 163.


Generated on 2013-08-20 17:33 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Richardus [1 rex Angliae 11, 549, 550.

Richardus archiep. lluvennas 11, 289.

Bichardus card. de Senis II, 470.

Richardus cornes Cornubiae 11, 455.

Richardus de Aquila, dux Gaietanus (Agarenorum comes) 11,

299, 315, 335.

Richardus de Sunguineis II, 534.

RiconeLus 11, 489.

Riocalus ep. Briltonum cm.

Riothimus rex Briltonum cm.

Ripa 11, 344, 347.

Ripensis (in Dania) episcopus (Pctrus) 11, 540.

Biso, arcliiep. Barensis 11, 315.

Riso card. 5. Laurentii in Damuso 11, 371.

s. Ilitae o. Il, 462.

ritus ecclcsiusticus 373.

Rivellum (llavello) 11, 383.

de 11H15 civ. (Rioux) 11, 480; — episcopus Pilusforlis.

Rivuli custrum (Rivoli) 11, 413.

LIBER PONTIFIGALIS, 1.11.

Rivus altus (Rialto) II, 437, 439.

Rizocopus (Iohannes) exsrchus 390.

Roberti Ademarus cnrd. v. Ademarus.

Robertus rex Franciae II, 263, 266.

Robertus rex Siciliae II, 475.

Robertus de Courlenay urchiep. Remeusis II, 475, 479.

Robertus ep. Sarisberiensis I1, 541.

Roberlus cnrd. Gebennensis tit. SS. Apostolorum (Clemens

V11) 11, 496; cf. Clemens V11.

Robertus card, 3. Clementis 11, 323.

Robertus cnrd. s. Eusebii [1, 371.

Robertus Guiscardus, Salernitanus princeps, dux Apuliae 11.

290, 305, 354, 362, 366, 368.


634

LIBER PONTIFICALIS.

Romanum imperium 366, 407, 408.

Romanus 1 imp. CPDM 11, 247.

Romanus pp. [1, 230, 543 (Germanus).

Bomanus ep. Balneoregis 11, 142.

Romanus card. 5. Marine in Porlicu 11, 380.

llomanus card. [1, 345.

Romanus ostiarius 155.

Romanus exarchus 312.

Romanus Baruncii 111. 11, 336, 345.

Romanus Romani 111. 11, 345.

Romanus de Tusculo 11, 2681.

Romunldus archiep. Salemitanus 11, 435, 437, 440.

Romualdus dux Beneventanus 407, 41337.

Romuli lemplum 11, mm, 346; cf. Romae.

Romuli sepulchrum vel mela 11, 47415.

Romulus pnler Anlerotis pp. 147.

Roncaliae 11, 381.

ronzinum Il, 359.

rosu aurea 11, 438.

de Rosacio Petrus 11, 520.

Rossanum civ. (Rosana) 11, 261 ; — archiep. (Ilunsanus) 11,

371.

Rosarius fundus 202.

Roscemannus card. 3. Georgii 11, 313, 317, 371.

Roselli card. Nicolaus de Aragonia 1l, xxxvm.

de Rossillon comitatus 11, 491; — domnus 11, 493.

de Rossis Petrus 11, 519. '

Rostagnus archîep. Areiatensis 11, 221.

rata porphyretica in bas. 5. Petri 11, 340, 392.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

s. Snbae mon.Ce1laNovas 471, 472, 48119, 492, 511 ; 11, 9, 22,

79.

Sabntius presb. Arimiuensis 475.

Sabnudia 11, 518, 544.

sabbati ieiunium cm1, cxxml, 143, 221, 323; — sabbatum

sanclum 496. 497; 11, 302.


Generated on 2013-08-20 17:33 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Sabbalina forma 503, 50 4, 510 ; — lacus 324.

Sabellius cxxxvm, 171.

Sabellum 508; Subellenses 11, 465; — de Sahello Pandulfus

11' 462; — lncobus card. 11, 465 ; -—de Sabellis Leo 11, 532.

Sabinae titulus 235, 23617; 11, 2, 9, 11, 12, 20, 25, 27, 31, 69,

693, 70; palatium II, 27; —- cardinales : R. (pro Cornes 11,

380), llugn, Nicolaus, Thomas, Frnnciscus.

s. Sabinae e. in Ferentinello 512, 522122.

Sabinense terrilorium 170, 175, 182-4,187, 1887, 426, 492;

11, 341, 382; — patrîmonium 428; —comitatus 11,292, 412;

Rotardus du 447.

Rothomagenses archiepiscopi : Pelrus Rogerii (Clemens V1).

Petrus de la Foret.

Rollecarius comes 11, 6.

Rotundum caslrum 270; 11, 180, 18731,

Rovacum opp. 11, 282, 360.

Rovoretum villa 11, 419.

Rubeus comes 11, 463.

de Rubuffello lohannes 11, 493.

. Rudoll‘us ep. Argenlinensis Il, 441.

Ruczenus vel Ruzenus 11, 529.

rudera 375, 507.

s. Rufi e. Avenionensis 11, 388, 450.

ss. Rufinae et Secundae bas. in Silva Gandîda; 502, 508, 51855,

52196; —episcopi : v. Silva Candida.

Rufinianus fiater Eugenii pp. 341.

Rufinus hisloriographus Lxx, LXxXll, cu, cvul; 11, 1012.

Rufiuus pater Pii 1 pp. 132.

Rufinus pater Silveslri 1 pp. 170.

Rufus Petrus card. diac. 11, 315.

rugae 443, 464 etc ; 51738, 522113.

rugulae 1l, 55, 57, 97, 166.

Ruucum castellum 11, 315.


INDEX.

635

227, 228, 230, 279, 299, 509; II, 12, 547.

Salarius pons 404, 469 ; 11, 343.

Salatinus II, 349.

Snlernum civ. II, 290, 323, 368, 383, 394, 413 ; -— archiepis-

copi : Alfanus, Romualdus, Berlrandus; — principes: Ro-

bertus Guiscardi, Gisulfus, Carolus Il, lordanus.

Salomo rex II, 472.

Salonae ep. Slephanus cxxx; c1‘. Spalato.

salulntio plebis 128.

Salutis clivus 221.

Salvatoris e. v. Latcrunensis.

Salvatoris bas. Caesarea II, 153.

Salvatoris 6. ad Duos amantes sive dc Camiliuno 18812.

Salvutoris iu Lauro e. II, 5571.

Sulvaloris via. 031101151 (:1112 Porta) 33413, 52094.

Sulvaloris 01'. in bus. 5. Pelri Intemmnac 428.

Salvntoris abbulia Papiensis 11, 441.

Salvaloris mon. Realinum 469; 11, 59.

Sulzburgensis archicp. Adulberlus.

Samnium 279; II, 395.

Samuel ep. Chonensis II, 154.

Sanctu Sanclorum bas. 11, 1495, 453, 494; cl. s. Laureulii in

Laterano.

sauctimoniales II, ‘161, 290 ', II, 6, 312.

Sanclonensis diocesis II, 482.

sanclunrin 513.

Sanctus (hymnus) 57, 128.

sandalum 513.

sundulia Chrisli II, 157.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Sandci (1“elino)ep. Lucanus MAN; [1, xxvm.

msnmmmrnm

Sungretunus 11, 313.

Sanguinarius v. Iohaunes.

de Sunguineis Ricardus II, 534.

sunguis Romanorum 105.


Generated on 2013-08-20 17:34 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

55101115., 30111111 (Savona) 11, 534-6.

Saonis pons II, 406.

Snruceui ccxru, 338, 340“, 3'16, 3473, 366, 367%, 401, 41213;

11, 81, 8417,99, 100, 10431-38111, 113, 115,1117-9, 121-3, 126,

127, 131, 1351, 13631,139G1, 142, 145, 148,164, 166,240, 2.43,

319, 333, 378, 404, 431-3, 455, 467, 482, 490, 527.

Suraceuus l‘ctrus Il, 4-41.

surcofagus 464.

de Sardas mon. 11, 24.

Snrdicense concilium cxx, uxxx;

Sardiniains. 145, 183, 263, 344, 346;

462, 492; —— Sardus uuliune 11, 162;

11, 469, 473.

Il, 162.

11,117, 162, 381, 11.9,

—— Sardiniue regnum

12s, 133.

Salvaloris in Macello (= de Ossibus, de Torrione) II, 3627. I

satellites 446, 463, 487; 11, 177.

salrapae regis Langobardorum 427.

s. Saturnini cym. vel bas.via Snlaria 279, 2801; 11, 74.

511110 card. 3. Stephani Il, 312, 322, 327.

Saxonum (Britannae) reges 391; II, 148; -- scholaJl, 6, 100,

124, 128; vicus, domus 11, 47116, 111, 452; — porta 11, 124,

331 ; — Saxonia germanica II, 251, 338,340, 354, 355, 362,

367, 375: — dux Well‘us II, 400; — Saxo nalione II, 261, 273.

Saxu abbus ss. lolmnnis et Pauli 11, 162.

scnbearum percussio 319. A

Scafusu 11, 512, 513, 538.

de Scala Martiuus II, 486,

Scauriana possessio 233.


636

LIBER PONTIFICALIS.

s. Sebastinni alla Polveriera e. 11, 319“.

Sebastianus Ziani dux Venetiarum 11, 437-9, 443.

sebastos 11, 415.

s. Secundini e. Praenestina 510, 522112; 11, 566.

secrelarium imperiale 352; — basilicarum : s. Petri 308, 312,

375; 11, 340; 5. Marine maioris 11, 178 ; s. Mariae trans Ti-

bel-1m11, 147;s. Georgii 11, 76; 5. Marine in Cosmedin 11, 161;

— sennlus 51743.

asecretis 350, 452 ; 11, 158, 159, 180.

secundîcerium 509; — in Secund1corio v. s. Mariae.

secundicerius 389, 446, 469, 470, 473, 509; 11, 142.

Secusia civ. 11, 427.

sedes episcopalis in apside ecclesiae 374, 375; 11, 60, 72, 174,

296, 313; — curules Lateranenses 11, 296, 3064; - slerco-

ruria 11, 3061.

Sodes soiis 11, 344, 346, 348.

seliue equorum 190.

sellaris (equus) 390, 447.

Senn civ. 43717, 11, 280, 357, 368, 470. 521, 534-6, 549; —Se-

nensis1I,450, 556, 559 ; -— concilium II, 520, 521 ; -— episcopi:

Cautio, Guail‘redus, (Gabriel Condulmer card. : Eugenius

1V), Aeneas card. (Pins 11).

senatus antiquus 44, 45, 260, 281, 2821; — senatores 260,

275, 2'16, 298.

senatus CF“! 353.

senutus (coelus nobilium) 506; 11, 6, 72, 91, 134, 140, 142,

152, 192, 260; — senatores, senatorii etc. 11, 73, 174, 179,

180, 191, 313; —— senalus Ruvennae 11, 156.

senatus novus 1l, xun, 385, 386, 412, 458; —— senulores 11,
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

350, 386,389, 397, 399, 413, 446, 449; —senalor (summus

Urbis magistmtus) 11, 458, 459, 496, 502, 547.

Senebuldi comes Raynaldus 11, 344.

Sendomum 11, 482.

senescallus Vasconine 11, 461-.

senior (: dominus) 11, 182.


Generated on 2013-08-20 17:34 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Sennes archiep. Cupuanus 11, 314, 371.

Senonensis civ. 11, 410, 412;—primatia 45725, 46103, 48229;——

archiepiscopi: Vulcnrius, Egilo, Neoceritus, (Philippus de

Mnrigny).

Sentianus fundus 187.

Sentiiiana massa 174.

Septem (Ceula) 401.

Septem Frulrum campus, ecclesia 11, 343.

Seplem solia (Septizonium) 11, 290, 30835, 346‘, 453,

Septimiti possessio 182.

in Seplimo vine Salariae 11, 12.

Septungesîma 11, 176.

sepulchrum Domini 11, 293, 349.

sepulturue martyrum 141, 155, 158, 159,162, 164, 212; I[,

113; -— episcoporum 125, 141, 150; 11, 148, 151. — index

sepultnrarum pontificum xLvn, CLVI.

sequenles clurici 137, 161, 368.

sequenîia II, 263.

Sergia 11, 2551.

ss. Sergii et Bacchi diaconiu in Foro Romano 512, 522123; I1;

11, 21, 75; - cardiuales : Aldo, Gregorius, Vitellius.

ss. Sergii et Bacchi or. vel mon. in Callinico 11, 24, 1'16.

55. Sergii et Bacchi mon. post formam Laleranenscm 11, 58,

662“.

ss. Sergii et Bacchi diaconiu forensis ad 3. Petrum 419, 42425.

38. Sergii et Bacchi e, in palatio Caruli 11, 4379.

s. Sergii mon.11,24.

ss. Sergii et Bacchi abbntiu Andeguvensis cm)“; Il, 1.1V.

Sergiusl pp. 371, 385; 11, 396, 542, 565.

Sergius “(pp. 11, 1,111, 86, 106, 109, 110, 131,140,15l, 172.

Sergius 111 pp. 11, nxv, 234, 236, 240, 243, 568.

Sergius 1V pp. 11, 267.

Sergius patriarcha CF“! 337, 354, 359.


INDEX.

in Sicininum 233.

sicla, siclo 11, 8, 81.

Siconulfus dux Beneventanus II, 90.

si dici est 371.

sifo 11, 8.

de sil‘ori II, 166.

Sigbergensis abbulia cLxxlv.

Sigebot (le Buvaria Il, 338, 440.

Sigefridus ep. Bononicnsis 368.

Sigehnrdus patriarcha Aquileiensis Il, 365.

Sigericus archiep. Cuntuariensis ll, xv.

Sigibuldus consul cxxvi.

Sigibuldus pater Bonifatii 11 pp. 281.

Sigil‘redus urchlep. Magunlinus 11, 282.

Sigilridus ep. Regensis II, 89.

Sigilbulh camerarius imp. 11, 439.

sigillare, sigillum 328, 374, 390; 11, 296, 343,

sigillum (sculptum) 173, 176, 180-2.

Sigimar cLxxxm.

Sigismundus de Lucemburch rex 11, 512, 513, 515, 516, 537-42,

547, 551,‘ 555; imp. II, 557.

Sigizo card. s. Xysti II, 362.

signa (: vexilla) 372, 497; 11, 6, 88.

signa. in cnelo 445.

signileri 11, 340, 387.

Signia 11, 379, 387, 402, 426; -—' Signiensis natione 343; —-

episcopi : Iordanes, Bruuo, lohannes.

signinum opus 11, 28, 29, 384.

signochrislus Il, 30, 78, 79, 122.

silentiarius 11, 442, 445,- 452.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

silex cum vestigiis apostolorum 465.

silex vine Appiae 508; 11, 9.

siliqun 22|, 233.

Sillnmbria 11, 180. A

Silva Candidn territorium, episcopatus 474, 502; Il, 113, 121,

122, 2662, 563 ; -—-episcopium 508; —episcopi : Valentinus,


Generated on 2013-08-20 17:34 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Nicelas, Leo, Theodorus, Epiphanius.

Silvanectense concilium 11,475.

3. Silvnni (Silanî) bas. vel sepulchrum 227, 509.

Silvensis dioecesis 11, 483.

Silvcrius pp. xxxlx, ccxxxl, 290, 296-8; 11, 542,

Silveslerl pp. 170, 275; —— gesta cm, (:11; 11, Lu; — apocry-

pliae couslituliones cxlv, cxxxlv; cultus 201123; 45911.

Silveslcr 11 pp. 11, 258, 263, 353.

Silveslcr 111 pp. 11 331, 332, 353.

silvesler subdiucunus 11, 185.

s. Silveslri lilulus v. ss. Martiniet Silveslri.

ss. Silvcsiri et Stephuni mon. in Via Lata 464, 465, 4663, 471,

48119511, 4, 5,11, 2.2, 79,145, 149'“,153, 290.

s. Silveslri or. in Laterano 334“, 371, 3773, 432; II, 121, 3061,

327.

ss. Silvestri et Laurentii mon. Pallnciui 11, 145.

s. Silvestri diaconiul‘orcnsis nd 3. Petrum 441,456“, 506, 52030;

1l, 22.

s. Silvestri cym. vel bas. via Salaria cxlli, 509; 11, 563.

s. Silvestri e. in monte Soracte 1l, 75, 111, 195.

s. Silvestri ubbalia Nonanlulana Il, ‘2253.

s. Silvestri de Tilluno e. Il, 317.

S. Silvestri opp. II, 305.

Silviniacum mon. 11, 406.

s. Simeonis festum (2 febr.) 376.

Simeonis (pro Fumonis) caslrum 11, 468.

ss. Simmetrii et Caesarii mon. 11, 24, 4599, 120.

Simon magus 118, 359; 11, 179, 312.

Slmon card. 5. Caeciliae (Martinus 1V) Il, 459, 462.

Simon ep. Mediolaneusis card. 11, 496, 498-501, 503.

simoniu 303, 509; 1l, 98, 277.

ss. Simplicii et Servilidni etc. cym. via Lalina 509.

Simplicil m. et sociorum via Portuensi cultus cxxiv, 360.


V638

LIBER PONTIFICALIS.

Spalatensis (Po1oniensis)archiep. II, 374.

Spania v. Hispania.

spaniscus II, 132, 146. ‘

spanoclistus I6, 17, 29, 33, 55, 62, 134, 146. f

spata 408; II, 194.

spatharius 338, 373, 374, 403-5; II, 178, 179, 184.

spatharocandidatus II, 180.

spatietem II, I76.

specnla 375.

Speria (: Hesperia) 416.

Spina Lamberti 2253.

Spira civ. II, 467; —episcopi: Bruno, Waltherius.

Spirituales 11. 11, 477.

s. Spiritus in Saxia hospitale II, 3727 , 451, 508, 532, 552.

Spoletium civ., Spolitini, 404, 407, 426, 427, 495; II, 5, 246,

430; —- ducatus 407, 420, 4'27, 454, 470, 495, 496, 498; II,

177, 285; -— duces : Trasimundus, Tbeodicius, Hildepran-

_ dus, Winicbis, Lampertus, Nicolaus de Prato, (Tomacel-

Ius), AnIonius de Urbino; —— episcopus Petrus.

Sponsas possessio 180.

spretus (substantive) 373. ‘

spongiae 401.

Slabilis ep. Pisaurensis 475.

Stabilis dux Langobardus 492.

stubulum imperiale CPnum II, 180. ‘ '

stacte CL, 179.

Stagcllum (lâstagel) II, 317.

s. Stanislaus ep. cracoviensis II, 454. '

Statiana massa 175. .


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Statianus fundus 170, 187. i

Statiliana massa 1'15, 186; — possessio 185.

stationes cLm, 244, 2469, 343, 41219, 420; II, 18, 26, 33, 80, l

147, 446; — slationarius scyplius cuu, 244, 272.

statiose II, 82.

statua 233, 465. .


Generated on 2013-08-20 17:34 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

statum 513. ‘

staupus II, 166. I

staurace 374, 499, etc. Ï

stellae 34s, 363, 364, 407; II, 293.

Stellae arcus 154.

s. Stephani bas. vel titulus in Celiomonte 249, 332, 3349, ass,

504, 510; II, 12, 13, 20, 31, 76,119, 249, 346, 384, 558', —

cardinales II, 312, 496.

s. stephani de Agulia v, 5. S1. minoris ad s. Pelrum.

s. stephani e. in Aurilia II, 131.

s. stephani cata Barbara patricia v. s. St. maioris ad s. Petrum.

s. stephani de Capite Mricae c. 4595.

s. Stephnni del Cacco v. s. S1. in Vagauda.

s. stephani e. in Dulciti I1, 23.

s. Stephani cula GaIIa patricia v. 5. St. maioris ad s. Petrum. ‘

s. stephani e. iuxta cym. s. llippolyti 511.

s. stephani mon. Laterauense 245 van, 247“; II, 22, 4380.

tium 249, 2503, 508; II, 23, 112, 113.

s. stephani e. in Matera II, 13959.

s. stephani de Maxima e. Il, 443°.

s. stephani mon. ad s. Paulum II, 23, 4482.

‘ s. stephani maioris (cata Barbara patricia, cala Galla patri-

cia) ad 5. Petrum 451, 48458, 501, 51819; II, 13, 23, 28, 52,

59, 566.

s. stephani minoris (de Agulia) mon. ad s. Petrum 451, 4595!;

II, 22.

s. Stepbani or. in Schola cantor-um II, 92.

s. Stephani in Vagauda. 507, 52037.

i s. stephani e. oath. 'l‘olosana II, 480.

s. Stephanie. Tornacensis II, 317.

s. stephani rocca II, 396.

Stephania senatrix II, 2521.

Stephania mater lohannis xvui pp. II, 266.


INDEX.

639

Stephanus de Petro 11, 313.

Stephanus de Quatrale II, 313.

Stephanus de Tebaldo II, 313.

stercoraria sedes 11, 3061.

stipendium 372.

stippn. 174.

1110111 imperialis 271 .

slornce CL, 177-9.

Stratigius spatharocandidalus II, 180.

slruligos Caravisianorum 390; -— Siciliae 390, 416.

slrutoris officium 447; II, 152, 391, 392, 404, 440.

stratures Romani 11, 340.

strulorum schola. CPU‘ 11, 180.

striatus 243.

Strigoniensis archiep. Lucns 11, 444.

Strumensis abbas Iohannes(Cal1islus lll. antipp.) II, 420.

sturzicamelus II, 132.

Suaneusis II, 11, 360.

Suavia II, 342.

subdiaconi palatii Il, 313; — regionum (1, V1) 293 -, -— se-

quenles 321.

Sublacum Il, xvn, 117, 122, 137; — ecclesia 11, 117; -— abbas

11, 371.

subminor 11, 8.

Suboru 312; 11, 15.

subscribere in episcopulum 281, 290.

successorem ordinure 281.

Sueciae rex 11, 540.

Suessanum terrilorium 173, 174, 184, 186.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Suessionenses episcopi: Rhotadus, Henricus.

de Sufarro Conrardus 11, 540.

suffitorium 271.

Sul‘uratarum possessio 182.

suggestio, suggcrere 178, 297, 299, 305, 337, 354, 432, 490,

491.
Generated on 2013-08-20 17:34 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Suidcgerius ep. Babenbergensis (Clemens II) 11, 270, 273.

Sulficiunum domus culta 508.

Sulmo, Sulmonia, Sulmontinus II, 407, 508, 531, 532, 552.

Sulphomta massa 175.

labulue : (nd compingeudos Iibros) 271; —— lapideae 417.

Tuciperlus gastaldius 428.

Tainus paler Landonis pp. 11, 239.

tulapsicum opus 11, 305.

Talarus ep. Minturnensis pater lladriaui 11 pp. 11, 173.

Sulpiciunus fundus 187.

Sulpicius Severus cvm.

superista 487, 5159; II, 134, 142, 225’; —— superistana 11, 225.

de Supino lohannes II, 423.

supplere 430.

Suppo archipreshyter s. Anastasii 11, 336.

Suppo nrchiminister 498;“, 458, 544.

Surorum l‘uudus 184.

s. Susunna m. xcvm, 161.

s. Susannae titulus xclx, env, 371, 3772, 37933; II, 3, 21, 31,

77 ; -— cardinales : Leo (Leo VI pp. Il, xv), Albericus, Put-rus

Pisanus, Pelrus, Gaufridus, Pelrus.

Sussubium cnslrum 454; II, 441.

in Susurrio II, 195; v. Sessorianum.

Sulrium 312, 429, 407; II, 304, 323, 332, 338-40, 347, 357, 358,

377, 542; — territorium 428; 11,391; — ecclcsia 11, 332; —.

concilium II, 332, 357; — episcopi : Agalho, Benediclus

(VII pp.), Bonizo. '

in Suxorio 508; II, 122; v. Sessorianum.

Syarrn de Columna 11, 469, 471.

Sybilles possessio 177.

Sygenulfus abbas Cavensis II, 315.

Sylaei metropolita Iolmnnes II, 315.

symae II, 3061, 3'27.


640

LIBER PONTIFICALIS.

'l'arpeius mons cxl.

Tarquinius praefectus cx.

'Tarquinius v. Gregorius Il, 323.

Tarraconensis provincîa divisa II, 482; — ep. Ilimerius.

Tarsus civ. 178.

Tartari Il, 456, 460.

'I‘arvislu, Tarvisini II, 442, 470, 471; — 'I‘arvîsiana marchia

Il, 411, 428; — episcopus Rolandus.

Tassillo III du Baioariorum 4045B.

'l‘aurana massa 175.

Tauri fundus 187.

Taurinum II, 429, 476; — episcopus Cuniberlus.

Te Deum hymnus Il, 327 etc.

Teanensis Il, 225.

Teulînus canonum liber cxxx1v;-— catalogus ponlificum xv, 18.

Tebaldus (Tedaldus) archiep. Mediolancnsis Il, 287, 362.

Tebaldus Buccapecu card. 3. Anastasiae Il, 212, 323, 327, 379.

de Tebnldo Sleplmnus Il, 313.

'I‘eboldus marchio II, 378.

Tedericus du II, 364.

legnum (: tcclum) 375, 507, 512,‘ Il, 12.

tegulae aereae 323, 343.

in Tellude 150.

'l'emplurii ll, 473-8, 482.

templum 512.

'l‘emplus (balncum qui cognominatur) 221.

'l‘empuli mon. Il, 24; cl‘. S. Mariae in T.

'l‘eramna (Terni) v. lnteramna.

'l‘erdonu civ. v. Derlona.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Terega possessio 180.

'l‘ermulas fundus 187; — possessio 182.

Terra sancln II, 451, 452, 456, 457, 475, 476, 483.

'l‘erracinu Il, 122, 314, 369, 387, 400, 403, 404, 417, 450, 552;

-— ecclcsia calh. II, 137“; — episcopi : Gregorius, Berurdus.

terrae motus 319; II, 9, 108, 290, 301, 331, 469.


Generated on 2013-08-20 17:34 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

'l‘crlullianus Il.

s. Terlullinl cym‘. 509, 521105.

Terveli rex Bulg‘arorum 385.

'I‘essullnus poteslns de Padun II, 440.

'I‘esla card. Guillelmus II, 477,

lestnmcnta 205, 220, 321.

lestimoniunn ecclcsiaslicum 153.

telra 389.

telrugon II, 29.

lelmvelu 375 etc.

'I‘euloui (milites ordinis Teut.) II, 551.

Teutonicus II, 275, 281, etc.;

282, elc.

'I‘exloris card. Pctrus Il, 482.

Thadeus cames II, 460.

l‘hulayraudus (Tholorandus, Thalaynardus) card. II, 492, 493.

theatrum (Pompeii) 212.

'l‘hcbadi caslrum (Ferrariensc) II, 475.

'l‘hcbaldus prael‘. Urb. Il, 382.

— Teutonicorum regnum Il,

thecae cyrei 271.

themata imperii 3691, 39416, 4381-1.

'l‘heobaldus card. ss. loh. et Pauli Il, 371.

Theobaldus card. diac. II, 371.

Theobaldus marchio II, 338, 340.

Theodatus rex Gothorum 287, 290.

Theodericus v. Theodoricus.

Theodicius dux Spolelinus 469, 472, 487.

'l‘heodimus subdiac. 400.

Theodinus card. 3. Vitalis II, 423, 425, 439.

Theodo du: Baioariorum 398.

Theodora aug. 292, 296-8.

: 'I‘heodora episcopa II, 65“.


INDEX.

'l'heodosius spatharius II, 184.

'l‘heodola 505.

Theodotus consul et du, mox primicerius 486.

Theodulus m. 127.

'I‘I1eoguistus hegumeuus palrinrclmlis II, 180.

'I‘heoua cxl.

'l'heopertus II, 177.

'I‘heophanes archiep. Nicuenus II, 456.

Theoplmues hisloriographus cxv; — cululogus ponlificum

.xx1, 39.

'I‘heoplmuia (l‘cstum) 360, 363; II, 145.

'l‘héophauius patriarche. Auliocheuus 354.

‘l'heoplmnius regiounrius 390.

'l‘heophilitus v. 'I‘heophylactus.

'l'heophilus imp. II, 147, 154.

'l‘heophilus ep. Alezmndrinus 137; II, 363.

'l'licophilus ep. Amorii II, 151.

'l‘heophîlus strulegus Caravisinuorum 390.

'l'heopllyluclus (Bened. VIII pp.) II, 268.

'l‘heophyluclus (Benud. IX pp.) 11, 2681, 270, 353.

'l‘heopliyluctus archidiac. 446, 463.

'I'heophylaclus exarchus 383.

'I‘beophylnctus vcslurarius II, 2411, 253‘.

'l‘liessnlia II, 183.

Thessulonica ‘258, 275; II, 180, 189“.

'l'heudemundus paler Sleph. Vll pp. 11, 242.

'I‘heulberga regina II, 159, 160.

'I‘heulgaudus archiep. 'I‘revirensis II, 159, 160, 175.

'I‘hîelmldus v. 'l‘heobaldus.

lhius 486.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

(le 'I‘holelo cnrd. l’clrus II, 485.

‘l'holomeus de 'I‘usculano II, 422.

s. 'I‘homae or. in mon. 5. Andreae de Biberalica II, 195.

s. 'I‘homae or. in Lnterano II, 3538.

s. Thomae or. 1111 s. Pelrum ‘261.

s. Thomae locus vine Appine 508, 52197.


Generated on 2013-08-20 17:34 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

s. Thomae mon. Pisaurense Il, 2731.

s. 'l‘homas arcliiep. Cnnluariensis II, 425, 426.

s. 'l'homas ep. Eltl'ordunsis, II, 482.

'I‘I1omas melropolitn Tyri II, 18913.

‘l'humus card. 5. Sabîuue Il, 473.

'l‘lxomas diacouus Papiensis II, 565.

11. 'l‘liomus de Aquino II, 484.

'l‘homns de Campo Forgosio dux Iauueusis II, 519.

'l‘homas de Obicis capiluneus Ecclesine Il, 528.

'l‘holnalus chartularius 331.

'I‘hraceseum (lhemn) 368.

Ihronus patriurchae etc. 354, 391 : II, 72.

Thuringia II, 433, 454.

thus II, 145.

thymiaiun 11, 191..

Ihymiumulcria cxuv, 174, 177, 232, 374; II, 49, 75, 81, 94.

108, 120,195, 300.

111m1 II, 1675, 296, 3076, 504; cf. cumelaucum.

LrBEu PON'I‘IFIGALIS, 1. Il

Tiberia opp. II, 303.

Tiberiacum castrum 455.

Tiberii Caesaris possessio 185.

Tlberis 11. ‘297, 324, 465, 507; 11, 115, ‘164, 229, 303 314

311, 313, 358, 381, 392, 1.13, 415, 532, 552; — 11111111111111;

399, 411“, 513; II, 91, 145, 153, 154, 458, 520.

Tiberius 1 imp. 3, 118.

Tlberius Il imp. 3083.

Tiberius lll Apsimarus imp. 376, 385.

Tiberius imp. filius lusliniuni Il uug. 390.

Tiberius I’elusius (inlarlu) 408.

Tiberius ep. Ariminensis 475.

Tiberius paler Sergii 1 pp. 371.

tihurium (cyborium) 261, 262 etc.


642

LIBER PONTIFICALIS.

'l‘urnucum civ. 11, 317.

'l‘orouensis ep. Gaugeno 473.

Tolarum locus II, 117.

'l‘olilo. rex Gothorum 298, 299.

T010 du 468, 470.

totorum 407.

trabcs ex argente 271, 417, etc.

Traiann forma 211 ; — thermae cxm, 187,262; — pons 11,

302;cf. 11, 311.

'l‘rainni locus 11, 324.

Traianus imp. 3, 123, 126,127.

Traîeclensis ep. Godebaldus.

Trunensis archiop. Hubaldus 11, 315.

Trausalpium, Trnnsalpini 454; II, 270, 286, 341.

transendn 233, 473.

translntare 359, 512.

trnnslnliones marlyrum : 321; — ss. Primi et Feliciani sub

'l‘heodoro pp. 332;— ss. Simplicii, Faustini et Beatricis sub

Leone 11 pp. 360; - s. Leonis sub Sergio 375; — s, Geor-

gii sub Zachuria 434; —— s. Pelronillae sub Paulo 464; — 5s.

Cornelii, Lucii, Fe1icis,1nnocen1ii sub lladriano 506; — s.

Xysti sub Puschali 11, 53; -—s. Caeciline etsociorum sub e0-

dem 11, 56 ,' — s. Gregorii sub Gregorio IV, 11, 74; — di-

versorum sub Paulo 464; Puschali, I1, 52, 54,- Gregorio IV,

11, 74; Sergio 11, 11,93 ; Leoue W, 11, 115.

trnnsmarinus 218, 11, 53.

ex transmisso II, 33.

Translibcrim, 'l‘ransiiberini 11, 2547, 294, 313, 331, 334, 342,

344, 348, 382, 398, 535.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Trnnsliberina via II, 552.

'l‘ransimundus dux Spoletauus 420, 426-8.

Trnnsmundus palcr Innocentii 111 pp. 11, 451. I

Trebe civ. ;— cpiscopi : "aleranus, Dominicus.

Trebicum castellum II, 341.

Trccae civ. 11, 455; — concilîa 11, 2221, 225, 299, 306; — co-
Generated on 2013-08-20 17:35 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

rnes 11cm ricus.

Trecorensîs ep. Tudguulus. ‘

1remissium184,2l2, 221, 222, 233. 1

'l‘revirenses archiepiscopi : Theutgaudus, Udo, (Brune). ,

Tribulanum lcn'i1ori11m187. '

tribulare 383.

Tribunn via 262.

tribunal 11, 80.

tribunus 472, 489; -— Urbis 11, 491 ; — Havennae 488, 491.

in Tribus Fatis 324, 471, 501, 508; 11, 84°.

Tribus Tavernis civ. ;ep. Pinis,

tributum 441; 11, 194.

tricesimalis consucludo 11, 157.

triclinia Lalerunensîa 432; 11, 3, 6, 11, 16, 109; — apud s.

Mariam in Cosmidin II, 161; -— ad 8. Pelrum, in Acoli,

11, 8.

Tridentinus ep. Geberardus II, 342. 1

trifylis 11, 78. i

t rimilu 172.

trimmnnuri 176.

s. Trinilnlîs mon. Cavonse 11, 298.

Triopîus pngus xcul.

'I‘ripolis (Phoeniciue) 11, 450, 467.

tripolilae columnae 243.

triporticum 242.

‘[‘rium Cupit‘ulorum quacslio 29418, 295. 3009, H, ‘5; 301, 302,

304.

’ Triumphale lerritorium 118.

triumphulis arcus 11, 54, 79.

Trivensis ep. v. Trehe.

'l‘loia (in Apulîa) 11, 294, 435, 443 ; -— cpiscopus Guillelmus.

Troüîgangus ablms 441-.

Trullus bas. vel palalium C1“i 352, 359.


INDEX .

episcopi: lohaunes, lmn'us, PcLrus (luh. X‘fl), (Ordmius),

lhreugarîus, (.Uscelinua), Baldnssnr (Ioh. XXIII).

'l‘utela civ. II. 481 ; —— episcopus Hugo Rogcrii card.

tutor Corsicae II, 99.

'l‘ymia possessio 179.

643

typus autoceplxaliae 360; — dogmalicus Conslantis Il imp -

336, 337.

tyrannus 290, 319, 452; Il, {77 _

tyrea pallia 499, etc.

Tyriu civ. 178 ;— metropolita ('l‘hom as).

Ubaldina familiu II. 539.

Ubuldus ep. Ferentinus II, 399.

llbaldus card. 3. Pruxedis mox ep. ÜËÜCDSÎS ll,

49.3, 430, 436, 437, 439, 443, 446.

uberlas 389; Il, 69, 166,

Uberlus ep. Lucunus 11, 382,

Uberlus curd, s. Glemenlis [1, 380.

Ubertus de Foroll, 3’u0.

ubiubi 137, 354, 390, 492.

ss. Udulrici cl Afri mon. Augsburgcnse ll, xv.

Udo archiep. Trevirensis H, 285, 364.

394, 395. 399,

Ugolini H, 1,1.

Ugolinus ep. Osliensis (Greg. 1X) 11, 453.

Ugolinus comcs de Calmungiarc Il, 396.

Uguccio archiep. Burdigulensis card. H, L, 554.

ulca II, 347.

Ulisbonn civ. H, 457, 482; ——- episcopus (\gnpilus).


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Ulpiana basilica cm.

Ulricus palriarchu Aquileiensis 11, 438.

Ulricus ep. Conslnntiensis 11, 378.

uuclio regum 448, 488, 493; n, 7, 373335, 88, 392.

Ungari, Ungaria Il, 240, 270, 373, 382, 403, 437, 490, 530,

531, 551; -— reges ; (Slephnnus Il), Geysa Il, Bela lll, An-
Generated on 2013-08-20 17:35 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

dl'eas ll, Stephnnus [, (Ludovicus l), (‘.arolus, Sigismundus,

Ludislas.

uuicornus 11, 74.

Unigildus pater Pelagii Il pp, 309.

Unuorum rex Altila 239.

Unquitalis lurris II, 323.

Urbana massa 174.

V. diacouus 11, 441.

de Vabrio (Vabres) episcopatus ll, 481.

Vagauda 507 .

‘ ss. Urbani, Fclicissimi etc. cym. via Appia (Praetexlali) 509.

s. Urbuui alla Cafl‘urellu e. xclv.

Urbunus 1 pp. xLvl, xcm, 143.

Urbunus [I pp. Il, xxxn, 293, ‘296,297, 311,354, 370, 373 , 379".

‘ Urbanus [Il pp. ll, 349, 451.

Urbnnus 1V pp. II, 455, 456, 459.

Urbauus V pp. 11, 494, 528.

Urbanus VI pp. [1, 496, 507, 508, 515, 529, 531, 543, 544, 546,

549, 569.

Urbevclana civ. H, H, 390, 395, 403, 450,459, 460, 4ü2-4,469, 494.

de Urbino Antonius II, 518.

Urbinum civ. 434, 491; 11, 461, 463, 464; — cpîscopus Marinus.

Urgellensis ep. Nicohus card. H, 490.

de Urins (Curolus) card. 5. Georgii II, 516,

Ursucius presb. (ep. Singiduni) un, 207.

Ursicinus presb. 220.

, Ursinorum domus Il, 458, 459, 460;

Matthaeus, llaynaldus ; - Puulus capitaneus H, 532.

Ursinus nutipapa cxxl, 22|; 11, 542,

ad Ursum pileatum cym. 248, 2195,

Ursus ep. Nomcnlunus xcu.

Ursus presb. pater lolmunis XVIII pp. H, 266.

Ursus pater Lucii 11 pp. [1, 385.


LIBER PONTIFICALIS.

644

Valentiae (in Ga11ia)episcopi : 1la1berlus,Euslachius.

s. Valenlini natale 363; 11, 247.

s. Vnlenlini bas. vin Flaminiu 205, 2066, 333, 33410, 363, 500,

504,11, 9,20, 28, 78.

s. Valenlini bas. lnteramnae 427, 428, 43613; 11, 154.

Valenlinînnus 111 imp. cxxvl, 227, 232-4.

Valenlinus pp. 1l, 71, 73, 86, 110.

Vulenlinus ep. 8. S5. Ruflna et Secunda 297.

Valenlinus: card. (Callislus [11)”, 559.

Valenlinus presb. Ruvennas 474.

Valenlinus notarius 303.

Valeranus ep. Trebiensis 474.

“11197111 civ. 316.

Valerianum cuslrum 11, 459.

Valerinnus imp. 7, 154.

Valerianus m. 143.

Valerianus fundus 170.

Vulerii xunoduchîum 456‘, 473, 48226; 1, 25, 46108.

Vnlerius patcr Celusii 1 pp. 255.

Valila cxLv1, 2503.

Vallicellanus liber canonum cxxxvn.

Vallis Monlonis 11, 396.

Valvenses 426.

de Varano Genlilis II, 488.

Varia Sardann massa 175.

vasa sncraia cxuv, 1283, 1353, 154, 22911,

11, 130, 192; — baplismi 233;

—- ud oleum exorcidiatum 220.

Vusconiu, Vascones 11, 464, 466, 468, 473, 478, 483, 488, 489,-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

— Vasco net. 11, 472, 480.

vassor 11, 261.

vusum 220.

vales (papa) 508.

Vnlicunum 118, 121, 122,

150; 11, 387, 553, 563.


Generated on 2013-08-20 17:35 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

Vaurum (Lavuur) episcopatus; [1, 480.

vccligu] ad portus Urbis uxaclum 22315.

Vegenlanum lerrilorinm 184, 187, 501.

Veii 51852.

velu ecclcsiuc cxLvn, ccxxxv, 418 etc.; —- 11, 6518, 6623, 6738-13,

68“; — pululiorum 292.

Velum aurcum (s. Georgii 0. ad) v. s. Georgii.

velum virginum 232, 339; — mulierum 121.

Velilrac civ. 360, 366; 11, 12, 30957, 350, 450,‘

184; — cpiscopi ; Placenlinus, lohannes, Citonalus, Gaude-

ricus, luhanues (Bencd. X), Leo, Lnmberlus.

s. Venauiii 1:. ad fonlem La1eranenscm 247“, 330, 470; 11, 10,

4380.

s. Venanlii e. (s. lohannis de Mercato) 11, 462.

Vennntius ep. Praeneslinus 42313.

Venanlius presb. 269.

Vennnüus scholaslicus paler lohannis 1V pp. 330.

Vendopera (Vandcuvre) 11, 505.

veneris portus 11, 535.

239, 330, 344, 376;

— ad oleum chrismae 220;

126, 128, 199. 131, 132, 136, 137,

- lerritorium

Venetiae, Veneli, 404, 433,490, 498; 11, 411, 437-9, 441-3, 475,

492, 527, 533, 535 ; — Venetus nationc II, 506, 508, 510, 533,

545, 554, 556,- —- excrcilus 404; - duces Mauricius, (Sebas-

lianus Ziani); -- ncgoliutorcs, 433; — com'ilium 11, 441

-— patriarchac (cf. Gradenses) : Iohnnnes; - cardinalis Pc-

trus 11, 544.

Vembulum caslrum 405.

Verunus agcr 155, 181; — fundus 182.

Vercellne civ. 11, 364, 432, 476; -— episcopi: Nortcaudus, fire-

gorius, (Rainerius).
INDEX.

645

Vicovurum II, 501, 503.

Viclor 1 pp. xc, 137.

Viclor 11 pp. 11, 277. 334, 354, 356.

Victor 111 pp. 11, 292, 297, 3790.

Viclor 1V anlipp. 11, 450, 543.

Victor consul lluvennae 428.

Victoris Tunnunensis calalogus paparum xxn'.

vicLorine 296, 354.

Victorinus (C. Murius) x1.

5. Vicloris mon. ud s. Pancralium 508, 52013 ; 11, 23.

s. Victoris Mnssiliensis nbbns Guillelmus (Urbanus V), 11, 494,

528.

s. Victoris abbalia Parisiensis c1.xxxv111.

Vicus Pisonis possessio 181.

viduu. 164.

' Vienna civ. 421; — coucilia 11, 373, 476, 477, 481 ; — (1111-

phinus II, 489; —- episcopi : Wilcharius, Guido (Calixtus Il),

Pelrus el. ,

de Vigelln Radulphus coneslabilis Francine 11, 470.

Vigilia ncplis Vigilii pp. 297.

vigiline 363, 417.

Vigilii bus. in Lalcruno 343, 3444.

Vigilius pp. 281, 292, 296, 303, 352; 11, 542.

Vignoli Il, L1x.

Vilisurius v. Belisnrius.

Villehandrau, patria GIemenlis V, 11, 472.

s. Vinccnlii e. in Frascala II, 130.

s. Vincenlii bas. ad 5. Petrum 11, 13957, 19.819.

5. Vincentii mon. 1111 Vullumum 441, 45712; lI,xv11.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

s. Vincentius m. 155.

Vinloniensis (Winchester) ep. (llenricus).

Virdunensis ep. 11, 288.

Virginis forma 505.

Virginis massa 175.

virginilusnirgines, 239, 261 ; c1‘. vcluln.


Generated on 2013-08-20 17:40 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

virorum pars 417, 511.

virtuti 400.

Virtulum comes loh. Galealius 11, 549.

visitulor 260.

Vitnlîanus pp. 343.

Vitalinnus mag. 11111., consul, 103, 270.

Vitalianus tribunus Ravennae 488.

s. Vitalis Lilulus v. Vestinae.

Vilalis ep. Albaneusis 11,312, 315.

Vilnlis ep. Truenlinus 252; Il, 135,159.

Vilulis card. 5. Bnlbinae II, 271.

Vilalls curd. de Furno 11, 477.

Vllulis dlnconus 269.

Vilalis curalor II, 396.

Vitellius card. ss. Sergii et Bucchi II, 423.

Vilerbium cnslrum civ. 429, 494; 11, 382, 390, 395, 436, 451,

455-9, 462, 488, 505, 506, 528, 530, :332, 531., 535, 553, 551;

— episcopus Burengarius.

s. Viti diaconia 11, 12, 21', — card. Ibaldus 11, 517.

s. Vili monuslerium de Surdus 470, 471, 48117; 11, 24, 145.

vitineac columuue 176; et”. 422“.

vilrum II, 25, 94, 147.

Viulzachara villa 11, 191.

Vivarium 11, 381 ; —— episcopi : Iclarius, Pelrus cnrd.

vixima luccrna 11, 133.

Vlndislus lI Boemiue rex 11, 407.

Vobio 454.

Volulerrunus cpiscopnlus 11, 519 ; —episcopî : Pelrus, Rogerius.

voluliles columnue 417.

Volusiunus imp. 7, 153, 155.

Vulcarius v. Wilchurius.

Vuldensis abbas v. Fuldu.

Vuldo cames 1l, 90.


646 LI BER PONTIFIC ALIS.

Wilcharius ep. Nomcntuuus, Seuouensis, 446, 473. Witigis l'ex Gothorum 290, 296.

Wilchnrius ep. Vicnnne 42L Witto H. {77.

Willelmus v. Guillelmus. witln II, 194.

Winichis dux Spolctanus II. 5. Wormaline pactum Il, n”, 324R, 3252!, 378',5; — upis-

Wintarit l'ex Wandalorum ‘Z96. copi : Ermembertus, Cunradus.

Wirceburgensis ep. Berohclpos 4'73. Woruwinus protonotarîus Frederici 1 imp. v. Artwinus.

Wissemburgcnsis abhalia cxc.

Xanthus 434. s. Xysli or. ad ss. Quattuor lI, H6.

xenium H, 175. Xystus 1 pp. 128.

xenodochia ‘296, M0, M1, 456‘), 473,‘ H, ‘25, 46103. Xystus Il pp. mm, 155, 155.

s. Xysli Litulus 508, 520915”, 12, 20, 77,112, 45?; — cal‘di- Xyslus III pp. cxxw, cxxvu, cxxxm, cxxxvlu, 232, 245.

“ales; Leo (VII pp. Il, xv). Pelrus, Sigizo, Arnaldus. xyslus subdiac. ‘292.

ss.XyslietCo1-nclii cym. via Appiallfl, H. Xystus pater Xysli [Il pp. ‘23?.

as. Xysli et Fabîani or. in bas. 5. Pelri II, 53, 5B, 59, (W.

de Ybellino miles Belliauus H, 527. ‘ Ypnpanli festum 376.

yconomus ecclcsiae Romanae H, 355, 356. ' ypuli 33L

ydolum (unlipapa) II, 315 etc. s. Yvo presb. Trecorensis II, 489.

Ydronlum 390; —- archiepiscopus H, 371. 1 s. Yvonis e. N, 39“.

ygumennrchium 512, 543.

de Zaburellis curd. v. Frunciscus. Zeni l’elrus II, 527.

Zachnrias pp. ccxxm, 426, M0, 444, 463, 468. Zeno imp. 259, 255.

Zachariae Murlinus H, 527. Zeno ep. Feltrensis Il, xLv.

Zncharius ep. Anagninus, bihliolh. s. sedis, H, 155, 158, 159, Zenon (Conon) pp. H, 542.

175, 191, 1962. I s. Zenonis bas. via Appia 509, 521106.

luchnrias ep. gruecus H, 155. i s. Zenonis or. nd 5. Prnxedem H, 55.

Zacharias prolospnllmrius 373, 374. Zosimus pp. 225.

lngarolum opp. II, 298, 501. ' Zosimus hisloriographus cxvl.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Zara civ. v. lndera. s. Zotici cym. II, 2, 34“.

relus ‘260, ‘18|, 374-, 392, 406, L75. Zwullensîs cnlalogus ponlîficum H, XVI, 560.
Generated on 2013-08-20 17:41 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
TABLE DU TOME SECOND

INTRODUCTION (suite). Liutprnnd (p. x11). — Catalogue du Monl-(înssin (il/id )

— Continuation du Liber Ponlifieulis (p. xni). — Cata-

logue du Laurenliunus (p. xiv). — Notice de Jean Xll

CHAPITRE VH1. (ibid). —— Catalogue de Sigeric (p. xv). —— Catalogues

allemands du temps d‘Otlion lll (ibid.). -— Catalogue

LE LlBER PONTlFlCALlS AU 1x° SlÈCLE. I du temps de Silvcstre I! (p. xvi). — Catalogues italiens

' de la fin du x1‘ siècle (p. xvn): -— 1° Type du Liber

3 L Les manuscms ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ’ ' ' p’ l pontifica1is(ibid.). —— Papes imaginaires, Donus 11 et

Jean XIV bis (p. xvul). —- 20 Catalogue de Maria

Rareté des manuscrits pour les vies du m siècle

in Trastevere (16111.). —- 3° Troisième type (p. ms).

511. La. rédaction . . . . . . . . . . . . . . p. u i

. 3‘ Il. Les Annales romaines . . . . . . . . . . . p. M

De Leon 111 (.1. Serge 11 (p. u). — Les recensions de ;

111 Vie de Serge U (P- l'Ù- _ .Lém W (P' “0- "‘ 33' L'histoire des papes au temps de Grégoire Vll (p.

“ou “I (P- "1‘ — L“ "le de N001“. l _et ses ‘retouche’ ‘ xxi).—- Bonizo de Sutri (ibid.). — Livres antigrégoriens

(p. v). —- Influence d’Anastuse le bibllothecaire sur la (ibid_)_ _ Description du valicanus ‘98,, “L un” _

rédaction des vies de Nicolas I et d'lladrien 11 (p. 171). ( ses fragments historiques (p. xxm).

— Anastase et. la vie de Benoit [11. (p. vu). —- Fin

de l'ancien Liber Poilu/i011”s (P- “Ùv 5‘ 111. Le Lller PLnli/iculis de l'iinc-Guil/uumr. . . [MSÀH'

Le manuscrit de Saintüillesmxécuté dans le diocèse

CHAPITRE ‘x’ de Rcims (p. xxlv).—Note sur la papesse (p. xxvi). —

Feuillets ajoutés au xv' siècle (ibid.). — Edition glo-

'‘ sée de l’. Boliier (p. xxvu). —— Le Vallicellanus et. ses

dérivés (p. xxlx).—- Les retouches de Pierre-Guillaume

p. xxx). — Texte primitif: 1" de Léon [X il. Urbain 11

(p. xxxu); —- 2° de Pascal 11 a llonorius 11 (p. xxxm).

—— L’auteur n'est pas Pierre de Pise (p. xxxlv). —-

Pandolfe, sa vie, son livre (p. xxxv).

L'HISTORIOGRÀPBIE PONTlFlCALE DU X” AU X11a SIÈCLE.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

5 1. Catalogues du x° et du au” siècle . . . . . . p. lx

Interruption du Liber Ponlificalis (p. 131). — Flodoard

et. les epitaphes pontificales (ibid.). —- Catalogue de

Flodoard (p. 11). — Benoit de Saint-André (p. xi). —


Generated on 2013-08-20 17:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
648

LlBla‘lt PONTlFlCALlS.

à‘ IV. Le recueil du cardinal Boson . . . . . . p. xxxvu 5

Vie: des papes dans le Liber censuum (p. xxxvn). —-

Recension du cardinal d'Aragon (p. xxxvm).— Le car-

diual Boson (p. xxxrx); —— sa collection de biographies L

ponlilicoles (p. n). — Boson historien (p. xLu). -— È

Catalogues des papes et des empereurs (p. xLul). — l

Les biographes pontificaux au xme et au xlv" siècle).

(p. xuv)

CHAPITRE X.

LE LIBER PONTIFICALIS AU XV° SIÈCLE.

5 l. La recension du temps d'lîugéne I V. . . . . p. xLv

Les manuscrits (p. xLv). — Retouches apportées à

l’ancien texte (p.xLv|1).—Continuation depuis Jean XXll

(p. xnvm). —— Remaniement contemporain (p. xL1x).-— ‘

5 11. Autres eontinuulions, jusqu'à Martin 1’ et .'

Pie II . . . . . . . . .

CHAPITRE x1.

LES ËmTmNs.

51. La publicité du Liber Pontificatis avuntl’im- '

primerie. . .

p. 1.11

Les premiers lecteurs du Liber Pontificalis (13.1.11). —

Sa vogue dans la France carolingienne (p. Lm). —

Recensions locales (p. uv). —- Médiocre succès des

continuations (ibz‘d.). -— Son titre (p. LV). -— Platinn

(ibùt).

5 11. Le Liber Pontificatis au xvr‘ et uuxvna siècle . p. Lv

Premiers essais d'édition : Ferretti;

LV) ; — Lipomani (p.111). —-L’édition de Mayence


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

(p. un).— La Byzantine (ibid.). -—Travaux de L. Holste

(ibid.); de Papebroch, Schelstrate, Baluze(p. un).

les Conciles (p.

5 111. Les éditions italiennes du xvmo siècle . . p. LVll

Editions romaines: llinncbini (

(p, Llx). — Publications de 3


Generated on 2013-08-20 17:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

p. LXI). — Iléimpressions(

p. L\'II,') -— Vignoli

luratori (p. Lx), d’Eccnrd

p. un).

5 1V. Travauæ contemporains . . .

p. 1.!”

Pertz et ses collaborateurs (p. La").

' — Lipsius (ibirL).

— Wattench (ibz‘d.).— La pré

sente édition (p. nxm).

CHAPITRE Xll.

CHRONOLOGIE (on LËON in A m: u).

Observations générales (p. Lxv). — De Léon 111 il [la-

drien 11 (p. Lxvi); — de Jean Vlll ù Formose (p.

nxvn); — de Bonif‘ace V1 à Serge 111 (p. rxvul); —

d'Anustase Il] à Agapit 11 (p. Lux); -— de Jean X11 11

Jean XV (p. Lxx); -— de Grégoire V à la fin du XI”

siècle (p. nxxx). — L’election considérée comme l'ave-

nement (p. Lnu). — Fin de la série (ibid.,\.

'l‘able chronologique des papes de Léon 111 il Pie [1. p. Lxxv

TEXTE

V. Liber Pontificalz‘s, seconde édition (suite).

98.Leolll . . . . . . . . .- ... . . . . . .. p.1

99. Steplmnus llll . . . . . . . . . . . . . 49

100.1’aschnlis. . . . . . . . . . . . . . . . . . fi?

101. Eugenius ll . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

102. Valentinus. . . . . . . . . . . . . . . . . . '71

103.Gregoriusllll.. . . . . . . . . . . . . . . 73

101. Sergiusll . . . . . . . . . . . . 86

105. LeolV. . . . . . . .> . . . . . . . . . 106

106. Benedietuslll. . . . . . . . . . . . . 140

107.Nicolaus . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

108.1ladrianusll. . . . . . . . . . . . . . . . . 173
INDEX.

649

133.1ohannesXI1. . . . .

134. Leo V111. . . . .

135. Beuedîclus V . . . . . . . . . . .

130.1ohunnesXI11 . . . . . . . . . . . . . . . .

137. Bunediclus V1. . . . . . . . . . . . . . . ,

138. Bonifalius VII . . . . . . . . . . . . . . . .

139. Benediclus VII . . . . . . . . . . . . . . . .

140. Iohaunes X111 . . . . . . . . . . . . . . . .

141. Iohnnues XV . . . . . . . . . . . . . . . . .

{42.GregoriusV... . . . . .

143. Silvesler I1 . . . . . . .

144. Iulmnues XVII. . . . . .

145.10hunuusXVIII. . . . . .

146. ScrgiusIlII. . . .- . . . . . . . . . . . . 147. Bcucdif‘lusVlII . . . . . . . . . . . . . . . .

148.1uhuuucs XVIIII . . . . . . . . . . . .

149. lleucdictus V1111 . . . . . . . . . . . . . .

150. Clumens I1 . . . . . . . . . . . . . . . .

151. Dnmams [I .

152. L90 VlllI . . . . . . . . . . . . . . . . . .

153. VicLor II . . .

154.'S1ephunus V1111 . . . . . . . . . . . . . . .

155. BunudiclusX. . . . . . .

156.Nicoluus1[.. . . . .

157. Alexnnder II . . . . . . . . . . . . . . . .

158.Gregorius VII . . . . . . . . . . . . . . .

159.VicLor1II. . . . , . . . . . . . . . . . . .

160.UrbnnusI1. . . . . . . . . .

161. Pasclmlis 11

162. Gemsius II .
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

163. Calixtus I1 . . . . . . . . . . . . . . . .

164. IInnorius [I . . . . . . . . . . . . . . . . .

"I1. Annales Romaines . . . .

1° 1044-1073 (de Benoît, 1X ùAIexandre Il) . . .

201011(Puscu1 I1) . . . . . . . . . . . . . . . .

11° 1116-1121 (de Pascal 11 à Calixle I1) . . . . . . .


Generated on 2013-08-20 17:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

4- 1131-1137 (d’Urbain 111 il Clément [11) . . . . . .

VIII. Les vies des papes rédigées par le cardinal Boson

et insérées dans le Liber Censuum . . . . . . . .

154. Iulmnnes X11 . . . . . . . . . . . . . . . .

155. L00 VlIII . . . . . . . . . . . . . . . . . .

156. VicLur II . . . . . . . . . . . . . . . . . .

151. SluphamsVIlII. . . . . . .

158. Nicflmn II . . . . . . . . . . . . . . . .

159. Alcxnn 1er 11 . . .

160. Grcwriu; V11 . . . . . . . . . . . . . . .

161.P.L<.chulis I1. . . . . .

162. Glluiilh [I . . . . . . . . .

163. Calixlus Il . . . . . . . . . . . . . . . . . .

164. IIJunrius [1 . . . . . . . . . . . . . . . . .

165.1nuoccntiusl1. . . . . . .

166. Cuclcslinusll . . . . . . . . . . . . . . . .

167.Lu«‘.iusII. . . . . . . . .

168. Eugenius 111. .

LIBEB PONTIFICALIB,

‘t. II.

246

250

251

252

255

257

258

259

260

261

263

265

266
650

LIBER PONTIFICALIS.

UrbanusV........... . . . . . . . .. ibid.

Gregorius XI. . . . . . . . . . . . . . . . . ibid.

UrbanusVl.......... . . . . . . .. 529

B nifalius Vllll. . . . . . . . . . . 530

Innocentîus Vll. . . . . . . . . . . . 531

Gregorius Xll. . . . . . . . . . . . . . . . . . 533

AlexnnderV................... 536

lohnnnes XXlll. . . . . . . . . . . . . . . . . ibid.

MarlinusV . . . . . . . . . . 544

20

Urbunus Vl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546

Bonîl‘atius Vllll. . . . . . . . . . . . . . . . . 549

lnnom'nlius Vll . . . . . . . . . . . . . . . . . 552

Gregorius Xll. . . . . . . . . . . . . . 554

MartinusV. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555

Eugenius Illl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 556

NicolausV............ . . . . 557

Callistuslll............. . . . . .. 5'59

Piusll.. . . . . . . . . ...........ibid.

Additions et corrections . . . . . . . . . . 561

Tnbledes manuscrits. . . . . . . . . . . . . . . . 571

Indea: alphabeticus . . . . . . . . . . . . . . . . . 575

PLANCHE.

Vaticanus3762...................p.30;

SUPPLÉMENT AUX ADDITIONS. — T. I, p. 380, note 39. Sur la vraie situation de l’église Sainte-Euphémie, à l'angle du

vicus Pulrici'us et de la via di 3. Maria lllnggiore, v. Bull. cumunale de 1891, p. 30'.’ Lanciani]. — T. I, p. 413, note 34. Balan,

Storia d'Italm, t. II, Modène 1875, p. 75, n. 1, identifie le caslrum

Furronianum avec Zeuzano, près de Vignolu, sur la rive

droite du Panama. Buænm se retrouve au lieu dit cl 1255, près Buzzano, dans la même contrée. —- T. Il, p. 334, note 5. La déno-
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

mînnlion insula Lycaonia se rencontre déjà dans plusieurs passiones rédigées vers le sixième siècle, notamment dans celles

des ss. Marins, Marthe, etc. (20 janvier) et des ss. Culliste, Cnlépodc, etc. (14 octobre); elle n'a donc rien à voir avec la trans-

lation de s. Barthlemy.

FIN.

IMPRIMERIE GÉNÉRALE DE CHATILLON-SUR-SEINR. — PICIIAT 12T PÉPIN.‘


Generated on 2013-08-20 17:42 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
CLASSEMENT DES PLANCHES

TOME PREI‘ÆIER

Page L —— Planche 1 : Pal-{sinus 2123;

— GLXV — —— lI: Lucanus 4.90, 1" partie, minuscule;

—— — -— -— III: Lucanus 4.90, F2‘ partie;

—— CLXXVI —- — IV: Neopolitanus;

— GXG -- — V : Leydensis Vossianus 60 ,'

-— CXGVI —- —— VI: Vaticanus 3764;

—- 192 -— Plan de l'ancienne Basilique de Saint-Pierre.

TOME DEUXIÈME

Pages XXlV-V. Planche Vll: Vaticanus 3762.


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-20 17:43 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
.4.

a...
‘on’.
Generated on 2013-08-20 17:43 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
i‘!

. g; A W‘D“'““""“Mï* m u»--

BIBI IOTHÈQUE DES ÉGOLES FRANÇAISES 'D’ATHÈINES dz; ‘DE’ ROIIII

SOUS LES AUSPICES DU MINISTÈRE DE L'INSTRUCTION PUBLIQUE

4 ‘ ‘‘‘‘ ÎQIBER PAQÆÆIFICALIS

TEXTE, INTRODUCTIONET COMMENTAIRE

PAR

L’ABBÈ L. DUCHESNE

ÏMEM BRE DE L’INSTITUT

..; 1 StaLMLLLLnWær‘ü-l '“

CINQUIÈME FASCICULE

1,; A,.:..« :—: "

Texte (Tome 11°, feuilles 26 à 53, pages 221 à 444).

325.: #1..-

‘Ana. "VEKÆ‘Æ-:La .2 :2;7‘._x...*:4;:

PARIS

ERNEST THORIN, ÉDITEUR

LIBRAIRE DU COLLÈGE DE FRANCE, DE L’ÉcoLE NORMALE SUPÉRIEURE,

DES ÉCOLES FRANÇAXSEE D’ATHÈNEs ET DE noms

DE LA SOCIÉTÉ DES ÉTUDES HISTORIQUES

7, une «le Méclicls, '7

DÉCEMBRE I889

A VIS. — Par suite d‘zme erreur de pagination, la

page 221 se trouve faire suite immédiatement à lal

“m «M - mm‘c il m: résulte de là aucune interru-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-20 17:43 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
l . ERNIIST THORIN, Éditeur, rue ‘de Médicis, 7, à PARIS.

BIBLIOTHÈQUE DES ÉCOLES FRANÇAISES D’ATHÈNES ET DE ROME

PREMIÈRE SÉRIE (Format in-8° cavalier).

FASCICULE PREMIER. — 1. ETUDE SUR LE Liber Pontifi-

ealis, par M. l'abbé DUCHESNE. —— 2. RECHERCHES SUR

LES IANUSCRITS ARCHEOLOGIQUES DE JACQUES GRI-

IIALDI, par M. Eugène MUNTz.— 3. ETUDE SUR LE

IIVSTERE DE SAINTE AGNES, par M. CLÉDAT... 10 fr.

FASCICULE SECOND.— ESSAI SUR LES MONUMENTS GRECS

ET ROMAINS RELATIFS AU MYTHE DE PSYCHÉ, par

Il. Maxime COLLICNON, ancien membre de l’Ecole fran-

çaise d’Athènes, professeur suppléant a la Faculté des

lettres de Paris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 fr. 50

FASCICULE TROISILME. — CATALOGUE DES VASES PEINTS

DU MUSEE DE LA SOCIÉTÉ ARCHEOLOGIQUE D’ATHENES,

par M. Maxime COLLIGNON , (avec sept planches gravées hors

teæte) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 fr.

FASCICULE QUATRIÈME. -—- LES ARTS A LA COUR DES

;- PAPES PENDANT LE xV' ET LE xvl' SIÈCLE, recueil de

documents inédits tirés des archives et des bibliothèques

romaines, par M. Eugene MUNTz, ancien membre de

l’Ecole française de llome, bibliOtbécaire-archiviste de

l'Ecole nationale des Beaux-Arts, membre résidant de la

Société nationale des antiquaires de France. — PREMIÈRE

PARTIE : Martin V. — Pie 1] (1417-1464)

Les 3 parties prises ensemble, net . . . . . . . . . .. 45 fr.

Ouvrage couronné par l'Institut.

N. B. — Ce fascicule ne se veml qu'avec le 1X‘ et le XXVllIe conte-

peut les deuxième et troisième parties du travail de l'auteur.

FASCICULE CINQUIÈME. —— INSCRIPTIONS .INEDITES DU

PAYS DES MARSES, recueillies par M. E. FERNIQUE, an-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

cien membre de l’Ecole française de Rome.. . . . 1 fr. 50

FASCICULE SIXIÈME. — NOTICE SUR DIVERS IIANUSCRITS

DE LA BIBLIOTHÈQUE VATICANE. — RICHARD LE POITE-

VIN, moine de Cluny, historien et poète, par M. Elie BER-

IER, ancien membre de l‘Ecole française de Rome,

(avec une planche en lu‘lz'ogravurr) . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 fr.


Generated on 2013-08-20 18:09 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

FASCICULE SEPTIÈME. — DU RÔLE HISTORIQUE DE BER-

TRAND DE BORN (1175-1200), parllLLéon CLED,AT,ancien

membre de l'Eco e française de Rome, professeur a la

Faculté des lettres de Lyon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 fr.

FASCICULE HUITIÈME. — RECHERCHES ARCHEOLOGIQUES

SUR LES ILES lONIENNEs. — I. Corfou, par M. Othon

RIEMANN, ancien membre de l'Ecole française d'AtbeneS,

maître de conférences à l'Ecole normale supérieure (avec

doua: planches hors tarte, et trois bois intercalés dans le

e u e a e I O I e e O e I e u a e u o e I l a e e e I e I o O 00.09-00.50 Voir Fascicules X11 et XVIII.

FASCICULE NEUVIÈME. — LES ARTS A LA COUR DES PA-

PES PENDANT LE xv° ET LE KV]. SIÈCLE, recueil de

documents inédits tirés des archives et des bibliothèques

romaines, par M. Eugène MUNTz. — ll° PARTIE : Paul 11

(1464-1471). 1 vol. (avec (1eme planches en hcliogravure.) 12 fr.

Ouvrage couronm': par l'Institut.

Ce fascicule ne se vend qu'avec le XXVlllc contenant la troisième partie

du travail de l'auteur. (Voir également fascicule IV'.)

FASCICULE DIXIÈME . — RECHERCHES POUR SERVIR A

L'HISTOIRE DE LA PEINTURE ET DE LA SCULPTURE

CHRETIENNES EN ORIENT AVANT LA QUERELLE DES

ICONOCLASTES, par M. Ch. BAYET, ancien membre de

l’Ecole française de Rome ctdel’Ecole française d'Athènes,

professeur à la Faculté des lettres de Lyon. . . . . 4 fr. 50

FASCICULE ONZIÈME. — ETUDES SUR LA LANGUE ET LA

GRAMMAIRE DE 'l‘ITE-LIVE, par M. Ûthon RIEMANN, deu-

xième édition, revue, Corrigée et augmentée . . . . . . 9 fr.

FASCICULE DOUZIÈME. -— RECHERCHES ARCHÉOLOGIQUES

SUR LES ILES IONIENNES.—lI.Céphalonie,parllLOthon

RIEMANN, maître de conférences à l'Eeole normale Supé.

. rieure (avec une carte) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 3 fr.

Voir Fascicules Vlll etXVlll.

FASCICULE TREIZIÈME. -— DE CODICIBCS Hss. GRÆCIS


l 1. .. H ‘A u a; 9“

au? 3???’ . v v r v

" ' ; ,flàœhisto‘irqjïlq ’ ' " " " _ ; ' j‘ " " ; ‘_'; ‘ __ gnnîgmim

. gmemb-reêdew . ‘ - - = ‘ ’ ' 7 6335:2?“ ,_..Gg;t01ft’|=7;j-4,SAFoïniulorig'ïxsïmmALod’üufiïa»,'

. , “ » ' ' ' " , Il.”6&1???)&Ldfapläèsflesregiêtresdacappbeë‘blïd‘ihûn-ŸFÇÛ

t_|a}rçsïvde5.}arch1vc_s. 'yat‘icanes,r‘p'ar A M.Ï-‘MâuriceÜF'A ucdi Ë GÏ , :; È

nçluçujmemlîre dpÿ .l'lÿcoloz fçançaise-ÎgIêIRdmeÎI‘bm. ‘10'? .î"

. V ‘H “Ï. 50A’ ‘' ÈQUARANTE. cm» -î 25 ,

- 4 u.,.XlV°j sl’tcu, ' ; pLurL Lngu, ‘r > M in .37‘,

3. Bmn‘n'è. - A

Î) ‘.7’

ÏTrUÀäÀfiT

A 42'

Ïprganis ,___r “u ULLIER

~ ‘des, auclæ' V

' n'cll;oolc.

(‘2v. ‘ _ .;_.mr‘âces.

" 'üesäràhm- * ïm’ ' æ-BA ; Hammam-

L = a ü‘êfi'ancëisäÿflhäcäsaî Était: 'üägbonréä‘. -'

% > ' -' ‘z r - 'lL‘iflWËWÆMtPëÆQ-ä (r25? r ‘ . , Eîärhrm 131113.‘? '

fænxmlflafiefs-“sagement; ' ' ‘ T

‘_ annnxlmsgjezgcnuocu12A COPILAËESÎa’CBRÉTIE'NS’ÉÀA ,1 , “ouf-gal ‘M: 2;; 3'

'1' ,lèqkmrf AU MUSÉE fin‘; LAyJÿRAN ,'* pär BEN “35g;

Wfläëäen‘läf’delfiî‘592353’??? ‘

.flg ‘

__..

N_

‘ ‘ï 'kfkrnasgsm

‘ gäyæÇTROUŸ
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

r}

‘ - '- stñ

Q‘SÆQÀLFRED cnolsu'zfi-lw æÏuÏ'ÏZ P r “du” m1531,“ " m b d"l'l ru ' fueurùlo.‘ ‘,Ï ‘11.. ‘°°"°‘“‘ ”.‘““9“°°“ ‘s. a.’

âçmFxuhî AÉÏIÏÂÏÉÂÏË: Parilnîï. L": Ï“; gümfl'œ' à h Fucul‘ê ‘95 7, ‘#‘V s" T"#- x cul.‘ . ' ‘>.".‘,v. ‘ .

. .y‘rîvrz‘ 2" ZLLL‘À‘Ï æfful ‘‘ ‘.V ._, ‘ l ' o‘ r‘ "‘ .,v

* ’ TOMEr‘PREMIEB'A 35:‘. ‘r- Home”. _.rLa“poésie'cyclÿ1u6:.“' HÉ


Generated on 2013-08-20 18:10 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

‘r

'

' :ÎPAnÏM.îMq.u'1Ï’1èæ_ I313“; n

.3-

A -“= ‘.4. ,5 - . 1 h _ T3” 1" m a‘

a "J3 ' w-Un beau vol; In‘ °:..‘ 10:19 ou : rt . «, ‘._ . “ _.ÿ‘ . . 7. < .1 ' v

2m56. ‘

' ‘ "' î s P

. a n 'v . ‘

Iv _—— ——"—--n-——-_—_-———4 m

" ‘ ‘J .3‘. ,1, V. - _,

.I ‘ èr‘f‘ÿ-æï-m“; ‘î lflx‘s‘â‘ï‘ij uv J‘. ‘ 3..‘ Il’. ' à‘ t" à ‘ . " ‘. 4

. t ,wz'ïÿ; : 1 EN CG

‘ ' MOMMSEN ‘tri-32kg MAR UARDT ‘1:33; Ma; 1 Î

”' . ,âmj'ous ‘la. direc'üonï de “ M. Gustavællum‘bert’àtpro

Ü .îi'procùi'gèûf'généralbrès la Gogî‘ädes congpl‘çgagnçlz

. ; ' 1_ ‘,Js ' '21 Q“ ‘À

* 1. ‘. .15 7 . A‘... l “ (r, "-1: . '

l . .- ï) ' 1rnanm‘znnn;snc'no à,'gi_1%aÿ._Œ-3

"n sypuh _‘ _, v o '

apteur de lédltquf nllem

7.

.‘ . 'EÏÜŒBOMÏSÏU- r-‘ÎËTŸÏ, '2:s-_.;;rîïàrrès'*-txa

T1“ 4:;'— ' '

‘ «milan!

î " ‘Ÿ ‘dalle J’ "Ë . I s" s- ‘ uôîrqmé‘ng‘par TÉL Mùuusm, lraduiyt‘àdér'

.‘t ,

‘A

‘ ' nl‘ ‘

u. '

* 'evwtôüëiÿbfiîï .

diteurg‘rnérdeÿ Médicisrg

. '-’.

‘1m32; ‘

2î‘ 4

w.

, , ._ '..—:.in‘nuxiim'n sËnm (Format ‘grand {if-4° maint. _,

1 l. .\' _-: ‘ . ,.. J.’ > "na-æ. ‘ «‘

.,_:, _- n _. . . —- :"r' .

r,

3 j ‘in E’, L‘ÇÀÎÏP Ù uBiLll c A T1 0 1x}; AÏU. "1 s ‘ su 1 N’ 1.85 8 " ' I

"I

1° aL-ESŸ‘REGISTRES'DTINNOCENT ‘Il me message?tasses? 352.325: ,

. ancien-membre de l’Ecole française de Rome. Grand in-4" sur deuxcolonnes. 4 ' J

' L‘Académie des Inscriptions etBelles-Lettres a'décerne à l'auteur,‘ pour cetouvrage, le Pa'nmnn Paix Gonnn'r (séance

d‘urr'ninissæ- . .w = > =. . ,» .;

, - . - _. NJlJCe grandouvrage‘ pa’relt par fascicules de dix- à’quinze ffeuillles environ. Il se composera de_270;à'v300feuil-

' .. " les environ, formant4 beaux volumes-g‘r. in-â‘h-Leïprix de la'souscription-est établi à raison de cinquante centimes

w. .' par ‘feuille. Aucun fascicule. n’estsvendu ‘séparément. Les huit‘ premiers fascicules, formant les tomes Iet 11,

L 1.. [ont paru: Prix‘ de: ces deux volumes :‘80 fr. 75. — Le neuvième fascicule'est sous presse. ‘ ÿ ' ,

" 2o X Recueil des _bulles de'- ce papegpubliées ou analysées d'après le

‘ .- . ' manuscrit original des archives du Vatican, par M. Ch. GRAND-

" ' JEAN, membre de l‘Ecole française de .Rome.r— Cet ouvrage formera un beau volume grand in-li“ raisin, à deux co-

' ‘ «s :' lonnes, enbeaux caractères neufs. Ilestpublié par fascicules de 15 s20 feuilles environ, de 8 pages chacune, avec

_ couverture imprimée. Le‘ rix est fixé à V soixante centimes par chaque feuille de texte, et a un franc par chaque plan-

. ' _ che de. l'ac-s’imilé. Aucun ascicule n'est vendu séparémentt'l‘out souscripteur s'engage à retirer les livraisons-au

_,. . _ fur et a mesure qu'elles paraissent. L'ouvrage complet se composera‘d‘e 80 à 100' feuilles. —- :Les quatre premiers

A ‘fascicules sont ‘en vente. Prix : 13 fr.'80 c. —— Le 5° et dernier fascicule est sous presse.‘ '

7. L :_ ' 30 ‘TéxteVintroduction et'comm’entaire, par M.r'l'abbé L. Difcnnênn, ancien

,‘ i' . * ‘ç ' ‘membre de l'Ecole française de .Rome, maître de conférences à l'Ecole

_. . . ' " ‘ pratique des. hautes études. — Cet ‘ouvrage sera publié en deux volumes grand lib-'1" raisin et formera'environi 180 '
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

feuilles de texte. avec planches’; le prix en est établi à raison de soixante centimes par chaque feuille de texte etde un

franc par chaque planche de fac-simileAucun fascicule n'est vendu séparémenLLes- quatre premiers fascicules, for-

" ment le 1" volume en entier et le commencement du tome ll,'sont en vente. Prix: 83 fr. — Le 5' fascicule est sous .

.presse. . \ . a‘ ‘ 1;, p,

' " . ‘4°? ‘L'ES‘REGISTRES‘DERONIFACE Vill-‘encaissent:finessites".assiste

Mas,anciens élèves del‘Ecole des Chartes, membres de l'Ecole française de'Rome. --- Cetouvrageformera 3volumes
Generated on 2013-08-20 18:10 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

-. L‘ ' . ‘ ‘gr. in-li‘à deux colonnes et sera publié en 260 feuilles de texte enviromLe prix de chaque feuille est fixé‘ à‘isoi'zante

... ' . _ centimes. Les planches quipourraient être publiées hors texte seront vendues 1 franc.‘ — Aucun fascicule n'est

I “vendu séparément. Les trois premiers fascicules‘ sont en vente. Prix de ces trois fascicules : '33 fin ' 1.;

' ‘y 4. ‘ 0 " A l . v " .1 ' Recueildes bulles'de'ce pape publiées ou analysées pardi/LEI‘-

‘ , ' V nest LANGLois, ancien membre de l'Ecole française de Rome.

. U --N. Cet ouvrageformera environ 120ft'euilles, divisées en 2 vol. gr. in-li“ raisin ‘à deux colonnes-Le prix de la

‘5 A souscription est établi à raison de soixante centimes par chaque feuille de texte.Les‘planches hors texte qui pourront

' . .étrepu‘bliées seront vendues-unfmnc chacune. —- Aucun fascicule n'est vendu séparément. ‘Les trois premiers

. _i - fascicules sont en vente. Prix :' 30_ francs -— Lelquatrième fascicule est sous presse. ' -.

. ‘ ‘un ‘ 4 '_ . ' il _ ‘A ,p v " i i j v; '_ .1‘,

. '_ . _ «g _ w. _ , S Publié avec une préface .et, un cpmmentaire par I

" * ’ . lloollilllmessageassistante:tristesse:

: . 5 ' * I estétabli a raison de‘soiæante cenn'meapar chaque feuille de texte. Les planches hors texte; qui ‘pourront être pu-

bliéesseront venduesun franc chacune: —- Aucun fascicule ne sera vendu séparément._—' Le premier fascicule est

vsousipresse. V > - > ‘r . r . ' .

ï" '' " i ‘I I A .-!Î 7°; 2 ‘ " IV‘Recueil des bulles de ce: pape publiées en a‘nal sées‘ ‘d'après

' 3' 'I' _ l' ' _‘ ' RE ,. V. D ‘N R _ le manuscrit original des" archives du, .. Vatlcan, par M.‘

L . ,_ ‘ , MAURICB Paon, ancien membre de l lccole‘française de Rome.-—- Cet ouvrage formera un beau‘ vol.- gr. in-li‘ à deux

. _. . . colonnes. divisé en fascicules de 10 a 15 feuilles environ. Le ‘prix de chaque feuille est lixéfà soixante centimes. —

La: 7 , A " ,' .' . Aucun fascicule ne seravendu séparément. L'ouvrage complet formera 70 à 80'feuilles.‘Les "troisïpremiers fas- " .,

cicules sont en vente. 1 rix: 27 fr.—Le quatrième et dernier fascicule est-sous presse, et paraltraprochainementr

8°} ‘ ,0 0 0 ' Texte et notices sur les fouilles urchéologitfues exécutées par

‘,i R P l’Ecole française d'Athenes, de 1880 ‘à 1882, suivis d'un Catalogue

des terres cuites et autres antiquités de Myrina, exposées au Musée du .Louvre,..par.'MM. PO’I‘TIER

et S. REINACH. anciens membres de, l'Ecole française d'Athènes. -— 2 beaux vol. gi'. in-4° raisin, dont un'de texte

avec de‘nomhi‘euses figures surbois et un de 52 planches (dont 52 héliogravures Dujardin) : 120 fr.

Ouvrage complètement terminé in ' ' . J1’ 4

1;) 7

sans: REGISTRES DE (initiant ii'sesmessage?saisissait:

.membre de l'Ecole française de Reine. —- Cet ouvrage formera‘ deux volumes grand in-'4°, à 2Îcolonnes,- et sera‘ v

publié par livraisons de 15 a 20 feuilles environ, au prix de soixante centimes ar feuille —- L'ouvra 6 complet

U formera environ 150 21,160 feuilles. — Le premier fascicule est sous presse. ‘,1: p “1' v '' g- l

,V_.. 1
t
v

586

A" ‘a.
‘1v.; .
‘ 1. ,..
_______,, ________s' «

31EME‘: LFA CICÜLÊZ


Generated on 2013-08-20 18:10 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
2-‘ ' . M T2’ 3-5 ‘.:-'.. k’ 414).’? eüêæ‘üfl‘s‘u 1' il". ". . a‘ ‘, Ï ‘I I - A 41.43%’ " "i A‘ a - ' 'r' " " . ““"‘ 'n ‘r 7 '\ ‘ ' ‘L ,. xj’Ï. “c. " Jm. '

Cr‘ "II'\ 'L. .. ‘ ' “'‘A A; _.’ '_ w. _‘-w( ‘ . ‘T 3:“ Y'.,_ , ' l _‘ - x ‘ .1 .n {'4' "'L 2"‘: " ‘ ra’ -' .5 r 1 __ r,‘ 1

‘ " "" ‘ ' "B‘JBBIOTH ' DES E‘GOLES 'FRÀ‘NÇAI‘SES’D” '

. ‘r‘f-k ‘,l . ..__ . " 1‘. *

‘29;’ ' ï ' ‘Ï: ‘ ‘x 4:7 5.3.14 -' V . ,. . ‘l 9-

5": Ÿ‘iw' Çx; {41W ’ ‘ a * _ r - A a r . 2,_ .1 une, sEnlE (Format gr,

,1 1.‘; . k ‘ “V > A .1

_. rs‘scic ,.

‘droit ‘de ÎBordtayiifx

‘ _ V MmfiME-e- Eruoesun “2C. q _

_ mess osmose äxuua ‘LE Bnaromj‘ ar-;M;“t_

. _ DEvygnoanEï; anciengmemhre de lEcoqÎ

a‘. o u a o a n o"; a o u c c ah‘); ‘o‘a’o‘n g'njr'g" 1€?

‘13' J‘ICUE VINGT-TROISIÈMEi- L'ASCL ‘n p

ES, n'senesp Les RÉCENTES DÉCOUVERTES

. , GIRARD, ‘maître de conférences à la Egeultà, (‘s (et, es

. . p, , P123151?“ d?’ .flomegîä "_,..‘..;.de Paris; rweoÿtqçg grande ,cartc ‘et hirez{f1mlÏtfç‘Ïtes en?

». ma’lê’t-ï-w leï-u'dävwiä f1‘- 49.77535“; 7'“ ‘€.a‘.'..'..2". 1. Hz... 1 '. I . ." et . a -,.. r . - .

W .-‘*‘-.:=‘1Ï”a-B9LF '“ISTOR'Q, DE 133.“: . zigkîâcîcum- GT-QUATRIÈME.

‘ _ÏHB‘ÏHWÏLPË’M‘HQËCL?“"v anc‘en ïïççâécnne .Unnuus (3X1 DE LA vulcma. -- DESQRIP'Ï‘ION

. .. , .5 ’ e ÊQÆÊLPIOÂC’ÊÊWËÎËÆ. "" ' ET..HISTO1RE'. —. BÉCENSION “ou. “Hormone, par.

0 0v. n.- .21" "N P?‘-

..

.» Î v " I ' e‘ ‘iifa'veçcgfesexaçäjliiïvnm,

_ ‘amies du trayajlldofi'auteur. V

* 'gsscnÿerlossÿüfieoires nu ‘

"il vçaïlïmfllll.l3. EËRNIQUE, 'an- ‘ ‘1.;

. : (Reine. 1,123‘. ëog‘w '

‘1 . se .W‘NUSÈ‘IÏ‘IT‘SÎ
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

, Jeune LE Pôfle- ",

_' e,’ par M. Elie‘BE na"-

1.‘ , 3.-‘;

a‘

a"
Generated on 2013-08-20 18:10 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

’.

.r

. . . ‘ p 7 1 . . .; . ; Ï-"Î ŸÎÇ'I. M. Albert MARTIN, ancien ‘membre de l‘Ecole française de

. y t,‘ ._ ï‘ Î' . . 3 2.x" , 33m8 ÎÂVÏËŒPLOGÏQUËSÉ‘ l‘IÇÎQËBOme, maltre de conférences ‘à la Faculté,

' Ïî . l .nsäëfièäâälo . alla‘i'â‘mmhm .5;ÎNancy,i.ç-.I+ ,cfärîî J334...42.62,5“ ' 1 fr. 50

-* v ' . x - ' ‘ '. ' s ' . .v -... > ‘A 3*.‘ Vu.“ I-"{Ë"..'.L" ‘“j-_\-.‘ w - ' n, .

' ggrmalmètsuplsäie { .‘ ASGIGULFîflNGT-ÆÏNQUÏËÜEæ-ÈNOUYELLES nsensncnss

-" bois-intercalés dJn-s le‘. ,- ‘ SUR LÆIŒÂÉE ne sPaGNE; cnansgu'ns GESTE F‘RANCQ-f

r_ 33,57? :m 1.»; __ 3h, s: .L ITALIKJT {par Antenne THOMAS, mattrevde çonferences à

. ., . - Gemma Facultäî 2 fr.

.s.

172;].

‘ _ À e'slettreâëtle TOUIQ‘USB-Q‘Ës' . ‘5.. . . - " ËÏKËGIÇULËWGË&SIŒME A. Les SACERDOCES un]!-

t‘ ses... engin" par l11."3ùlesl11AnTnA..“. . . . . '. . . . , . . .- , . . . . 5 fr.

‘ _v..j-1BÎSGI‘MÊ VlNGT-SBPTInMEæ-ë La‘sesçgetes nugunus-

‘ " î‘ cnï’eÿfn’Amsrorumeu Rnenm'mgE-Mliner COLLA-

. rnoaï‘par 111.; Alhert MARTIN : . . 7. .‘1'2‘2 .‘ . 10 fr.

IGULBYINGT-‘HUITIBMB. Prcm ièrgsection ,14 La s A n ‘r s

#xn-ipgéplmñuniüæarss PENÏJÏNT ‘L8 xv' sr'la xvl° siù-.

' _, ' " Eipréofiÿüÿâÿéen‘rbèntsjnpdits‘ tirés. des‘ archives et ‘des

bltottiÿqtseîl naines‘; ' r31. eue LIUNT‘ZQËTROI-

‘se. ,. , ' _g s11‘ 147'}g«(521).Pmmière

5-‘ “ ses. . ..‘;'{.1Ê?Ïæi

'v‘.

\.

RÉ gnou; ,

. . ' lamas fer-na 51.1.; 7 __

' fîisva-xfrggnali eus , . _.

5 .1951 h” " ' " "

. " ‘ñ’ .

ñsfih:

p
'-:.'I'

a...’ . __

rru.“ tJ‘J" -

_s...,_.s.l

, 5-2..‘

PRIIOTE MODERNE ET MEDIEVAL, par 111011013’ DEAUDOUIN,

ancien membre de l'lücole française d’AtlIèneS, professeur

a la Faculté des lettres de '1'On1ouse.. . . . . . . . . . . . . 5 fr.

FASCICULE TRENTE-SEPTIÈME. — LES TRANSFORMATIONS

' POLITIQUES DE L’ITALIE sous LES EMPEREURS Ro-

IAlNS (43_av..1.-C.-330 apr. J.-C.), par M. Camillc JUL-

LIAN , ancien membre de l'Ecole française de Home.

professeura la Faculté des lettres de Bordeaux. 4 fr. 50

FASCICULE TRENTE-HUITIÈME. — LA VIE "MUNICIPA LE EN

ATTIQUE. Essai sur l'organisation des déines auquatrièine

siècle. par B. HAUSSOULLIER, maître de conférences à l'E-

cole des Hautes Etudeskancien membre de l‘Eeole fran-

çaise d'AllIénes........................ . . . . . . .. 5 fr.

FASCICULE TBENTE-NEUVEIME. — LES FIGURES cRIorIIO-

RES DANS L'ART GREC, L'AIIT GREEO-RORAIN ET

L'ART cuIIETIEN, par M. A. VEYIHES. ancien IIIéInbre de

l'École française d'AtlIénes . . . . . . . . . . . . . . . . .. 2 fr. 25

FASCICULE QUARANTIEME. — LES LIcIIEs ÉTOLIENNE ET

ACIIEENNE, LEUR HISTOIRE ET LEURS INSTITUTIONS,

NATURE ET DURÉE DE LEUR ANTAGONlS.\1E,pal‘ M. MAR-

cm. DU BOIS, ancien membre de l‘EcOle française

d'AtlIénes, maître de conl'érencesà la Faculté des lettres

du Paris (nuer doua: cartes coloriées) . . . . . . . . . . . . .. 7 11'.

FASCICULE QUARANTE ET UNIEME — LES STRATEGES

ATHENIENS, par M. An. HAnvETTE-BESNAULT. ancien

membre de l'Ecole française d'AtlIeneS, maître de confé-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

rences a la Faculté des lettres de Paris. . .. 5 fr.

FASCICULE QUARANTE-DEUXIÈME. — ETU DE SUR L'IIIS-

TOIIIE DES sARcoPHAcES CIIRÉTIENS. —— CATALOGUE

DES SARCOPIIAUES CllRËTlENS DE [loue QUI NE SE

TROUVENT roINT Au musée DU LATRAN, par IIENE

GROUSS ET. ancien membre de l’lîcole de Home. 3 fr. 51)


Generated on 2013-08-20 18:11 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

FASCICULE QUARANTE-TROISIÈME. —— LA LIBRAIRIE DE!

PAPES D’AvInNoN. -— SA FORMATION, SES CATALOGUES

(13111-1420), d'aprés les registres de comptes et d'inven-

taires des archives valirancs, par M. Maurice FAUCON,

ancien membre de l'Ecole française de “0111€.T0l1f1. 1°".

' 8 r 50

FASCICULES QUARANTE-QUATRIÈME cl. QUARANTE-CIN-

QUIÈME-LA FRANOE EN ORIENT Au XlV° SIEELE,

Expéditions du maréchal Boneicaut. par 111. DELAVILLE LE

ROULx, ancien nIeInlIré' de l‘lîcnle française de Rome.

ATHENIENS,‘ par l“. ALBER'!‘ MARTII', maitre G6 CODIB-

rences à la liaculle des lettres de Nancy, ancien ‘ membre

de Nicole française de Home. 1 fort vol. .. .. 18 11‘.

FASCICULE QUARANTE-HUITIEIE. — LA BIBLIOTHÈQUE DU

VATIcAN AU KV‘ SIEcLE, D’APRES DES DOCUMENTS

IN EDITS. Contributions pour servir à l'histoire de l'huma-

nisme,‘ par MM. EEGENE MUNTz et PAUL FA BRE. 12fr.50

FASCICULE QUARANTE-NEUVIEME. 4- LEs ARCHIVES DB1‘

L'I'N‘TISNDANCE SACRÉE A IIELOS (315-316 av. J.-C.), par

llLlliroplnle HOMOLLE, ancien membre de l'Ecole fran-

çälrîe d'Atlienes,professeur suppléant au collège de France

(avec ‘une planche en he‘lz‘ograuure) . . . . . . . . . . . . . . 5 fr. 50

FASCICULE CINQUANTIEME. —- LA LIBRAIRIE DES PAPES

D’AvIcNON. sA FHHMATION, SA COMPIISITION, SES CATA-

LncUEs (12116-14211), Il’aprés les Registres de comptes et.

d’invcnlaircs des archives vaticanes, par M. Mnurice FA U-

CON, 'l‘om. 11° et dernier” . . . . 7 fr.' »»

IFASCICULE CINQUANTE-ET-UNIEME. —— LES ARCHIVES

ANGEVINES DE NArLEs. Llnde sur les Registres du roi

Charles 1°‘(1267-1‘285), par MÇ'Paul UURRIEU. Tome 1let_


., 741‘ 5% '1'. A v!“ 'V_ _’ M ‘.n f 1 17))’; ‘tu

. w‘: : 1" au ‘ --., a». rfmw- w.»

" r’ ‘A =T—B1BEIOTHEQUE*

a; v;- '. ' ‘ v _

‘ 3. x‘ ..j ‘w’ w I‘ 1. 3;} r ' .‘V'T'L: ‘.5;

É ‘:- > " ‘ , ' 57''’ r’: : ""Ï'" ,-‘ " '1 3"!" "Li-x3’ .

A ‘M‘. ,- - ,‘s c _ q- w .. 1

,1, v 4' .

1cA

‘,rÀscIcUnE' 2? ' 121133.91‘:- ‘1. '- E; un-

?” ‘, ” .ê’lü‘ cazis, par :M-u Pahbé’î ‘Difcn 158mm‘: " '

n,“

. .'.“À

M .7

. g-‘gLE’S- ‘nuuscm'rs fAÈ-ÇH‘Ê'O'LÊÏG-Ï

; ‘37' LËZ‘TIJLDI, pamMuEugènq; Mm;

‘ :Ïî “ IST‘ÈRE DE‘ s“ N‘tæAG’x à -

j . u .1, " lyË’iHFÀSCICULB- SBGQND'Q-ÎÆSSŒ

Ü e J1‘; nouuNs “11h11; En

‘ J1.‘ Maxime‘. Çqyrg‘GmJ c

« ' Î ; 1çaisegd’Alhè‘n‘jg '

.7 -f"_ ‘.lettre‘sdeÿämga’g

‘ ;; ymcmunnagpxsx'

:flgnu; m3393"

,. mââää'aemlefr .

tic -fi)0nn.d5(a/U€c‘ lui”? .' . l 3,. “

z. "“ te ct 74kg,” ‘. . _

Îänm A ‘ ü: l
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

,,

‘9T

‘ m‘

‘ "flîÿflyuoq

v
Generated on 2013-08-20 18:11 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

5.. l, .

ï; ‘ _:’ ïmmo, - . i. a

N.‘

‘H 1..’ I’

2 “3*: . , V

‘ “CUL-B CINQUIÈME‘ «ÏIDËÏÜMÛITES DU'ä "51m PROSE DEGÜÏI ÏLa Bnmoa'*‘-" w

“g ‘ "5 DES MUSES» “30m3! a g‘. i n. 50.“. i? {Du/«BORDE5,,anäieq‘îfllemhré de " r - - mm; ‘Çà: ' _ . wëx-«ÿîlionie _' r ‘ 1513-12 13. . à? eîflsæififlvscms j’wTÀSCICULE VINGT-TROISIÈME.-_—— L’ ' li’, *

- __ _'> ' ' " ' gça‘gilÿîu POITE- ; ' v‘ . .7 ‘ . ‘ y ‘ ‘ n, . , {.fimmn, maître de conférenceäï’à la’ .l tè‘ïgfir ‘ w. .- - g - " “grade Panigûwec ‘une grande carte ‘et trozsëïplaîtchescmh 5 M7. î

‘ '— - " ' îèlioggfigîre.) ...'.‘..‘.‘t. . Ï."..f;.'.A.,l..;;‘*î<n' 5' 'frIgâQ‘ Ï.‘

; . 451;... I _ ‘ ' Ban-Î . . . ‘ _” ~

fpërmäwë‘n CLED”: “1019" f ' (mus Unnnus CXLDE LA VA‘ncANLæ- DESCRIPTION v 1»; ' v 'I'

S î??? ,_ _ 4 h; A +3431‘ .nxsmmxlt —-‘ ,4 .‘l‘ 11''; ' 'fiîr ‘e‘uæ‘iu-iz - 3 I’ fi" . . 7 ' A ' " " 'Ü "Ï. ‘ ‘ h» ‘ ERCÈFÎRQHÉOLOCIQUES, H Alhert MARTIN, anclen‘membre dcAlEcolq fmp, {de de a

"12' “(thèmes «w - 5' ‘ ‘l ‘1:33 VÏ‘ÈLÇ" ‘51"’ F'ï'Î', ' ‘ÎÆ‘ÆÏ .

s‘æîlïEëblà-n‘ormälëù‘ëùpëtêm.mvéäëï * . ' l- " rmQUÎËÜ‘fi-w- NOUVELLES

nant les deuxième ettroisflm” “f7 “Qu'un; gmËICULEVVINIJ F ., ‘ à. '-

‘ A ‘ FERNIQUEQan-I ‘ "

1 membre de J‘Ecolc ' , '  ‘ ‘a ,Œ

; . _.,.w .. NES, D‘AanÈs LES RÉCENTES ntco‘uv’autf

..:.- ‘ Z ‘7 . "I r r

.< ‘.1

cmUmâvmGT-QUATmtMB.ïJLiMnuscm‘r D’FÈBË“ v ‘s

&ÀËQËÎIËÇÇPPOÏCSSGHP Ma‘ PBÉCENSION rnuœmûcxngïqq- R par." - 1.32?’ I

' .‘ .. . . , g g). Romc"‘maltre de.conférehces=-,a la Fäèultédjels’jîlëü‘es de‘? .

_ ïælucoflm pammothon- -_ - 4 ’ » _ » . mer‘:':‘î"“îfyxâàiä"=str. s0 ‘ ‘J

‘ , _ . gæägÿîäÿïæiÿg ‘

F’ËE‘ËÉM‘ bo‘is‘lmtçtèalwidam le ,. l‘ ‘mafia DE SPAGNE; CHANSON-D8 01mn: FI! x _*-.+ .

‘ -J 7..

,4

. W 5.9132. _ 4 > a ‘a 3,3%" l"rikiiin‘x‘ïwâiÎpal'Antoi'ne Tuoms, mäjfilh‘æde conférence}, à ' '

u’ ' ‘ ‘.45 g‘. ", Î" ' ' ‘ ‘* 'flfaîïla Facùlt‘ôlfe’s lettres de Toulouse'uteî'i 3', . '.“ . 2 fr. ‘.

ÿxsclcm‘mm'nsslxmmn _- MÊËËËEËDOŒSJTHF

l’ i
_.ê._‘.'_ “ a... -Jvaw '-.—— a. .4.‘ .-

. ,vv

de droit (le Paris. tome I”,

PEIOTE MODERNE ET MEDIEVAL, par iiiOnOrv UEAUDOUIN

ancien membre de Nicole française d’Atliéiies, professeui

a la Faculté des lettres de Toulouse... . . . . . . . . . . .. 5 fr.

FASCICULE TRENTE-SEPTIÈME. — LES TRANSPORMATIONS

POLITIQUES DE L’lTALIE SOUS LES EMPEREURS Ro-

IIAINS (43 av. J.-C.-330 apr. J.-C.), par M. Camille JUL-

LIAN , ancien membre de l‘EcOle française de ltome.

professeura la Faculté des lettres de Bordeaux. 4 fr. 50

FASCICULE TRENTE-HUITIÈME. — LA VIE vMUNiCiPA LE EN

ATTIQUE. Essai sur l'organisation des déines auquatriéme

siècle. par B. I'IAUSSOULLIER, maître de conférences à l'E-

cote des Hautes Etuileshancien membre de l'Ecole fran-

çaise d’Atliéiies......................... . . . . . .. 5 fi‘.

FASCICULE TRENTE-NEUVEIME. — LES FIGURES CRIOPIIO-

RES DANS L'ART GREC, L'ART GRECO-ROMAIN ET

L'ART CHRÉTIEN, par M. A. VEYRIES. ancien membre de

l'École française il'Atliéncs . . . . . . . . . . . . . . . . ‘2. fi‘. 25

FASCICULE QUARANTIEME. — LES LiGiiES ETOLIENNE ET

ACUEENNE, LEUR HISTOIRE ET LEURS INSTITUTIONS,

NATURE ET DURÉE DE LEUR ANTAGONISiiE,pai' M. MAR-

CEL DU BOIS , ancien membre de l’Ecole française

d'Atliénes, niaiti'eile coiil'ercnccsa la Faculté des lettres

da Paris (avec demi: cartes culoriites) . . . . . . . . . . . . .. 7 fr.

FASCICULE QUARANTE ET UNIEME — LES STEATEGES

ATHENIENS, par M. An. HAiivETTE-BESNAULT. ancien

membre de l'Ecole française (l‘AtliéneS, maître de confé-

rences a la Faculté des lettres de Paris. . . . . . . . . . . fi‘.

FASCICULE QUARANTE-DEUXIÈME. — ETU DE SUR L'HIS-


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

TOIRE DES SARCOPIIAGES CHRETIENS. — CATALOGUE

DES SARCOPHAGES CIIRETIENS DE ROME QUI NE SE

TROUVENT POINT AU MUSEE DU LATIIAN, par ltENE

GEOUSSET. ancien inmnlu'c de l’lïcole de ltome. 3 fr. 50

FASCICULE QUARANTE-TROISIÈME. — LA LIBRAIRIE nEs

PAPES U’AvicNON. -— SA FORMATION, SES CATALOGUES


Generated on 2013-08-20 18:11 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

(l3ltî-lir‘20), d'après le‘- registres de romptcs et d’inven-

taires des archives vaticanes, par M. lllaiirice FAUCON,

ancien membre de l'lficole française de nomefl‘gnfi. ["6

-rn

FASCICULES QUARANTE-QUATRIÈME et QUARANTE-CIN-

QUIEME.——LA FRANCE EN ORIENT AU XIV" SIÈCLE,

Expéditions du maréchal ltuucicaut. par M. DELAVILLE LE

ROULX, ancien niciiilirn de l'lîrule française de Home,

docteur ès-li-ltres. ‘2 licaiix volumes. . . . . . . . . . . . . ‘25 fr.

FASCICULE QUARANTE-SIXIÈME. -— LES ARCHIVES AN-

GEvINES DE NAPLES. — ETL'OE SUR LES REGISTRES

DU ROI CHARLES ler (P2634285), par M. Paul DDRRIEU,

'l‘om. l”.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 8 f. 50

ATEENIENSL par ltf. ALBEET MARTII, mattre de confé»

renees à la liaculte des lettres de Nancy, ancien 1 membre

de lEcOle française de Rome. 1 fort vol. .. .. {8 fr.

FASCICULE QUARANTE-HUITIEIE. — LA BIBLIOTHÈQUE DU

VATicAN AU XV° SIÈCLE, D'APRES DES ‘DOCUMENTS

IN EDI'I‘S. Contributions pour servir à l'histoire de l'huma-

nisme,‘ par MM. EUGEN E MUNTz et PAUL FA ERE. l2fr.ä0

FASCICULE QUARANTE-NEUVIEME. —‘-

L‘INTENDANCE SACEEE A DELOS (3t5-316 av. J.-C.), par

M.Tlicoplule HOMOLLE, ancien membre de l‘Ecole fran-

J çaise d‘Atlicues,professeur suppléant au collège de France

(arcc une planche en lie'li'ngraiiure) . . . . . . 5 l'r. 50

FASCICULE CINQUANTIEME. — LA LIBRAIRIE DES PAPES

l D'AVIGNON. SA FIIIIMATION, SA COMPOSITION, SES CATA-

l LOUUES (tutti-142D), d’aprés les Registres de comptes et.

d’iuvcntaircs des archives vaticanes, par M. Maurice FA U-

CON, 'l‘om. Ile et dernier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 fr. »»

FASCICULE CINQUANTE-ET-UNIEME. -— LES ARCHIVES

ANGEviNEs DE NAPLES. Ltiide sur les Registres du roi.

Charles 1°r (P2674283), par MÏ Paul DUREIEU. Tome Il et,


.ÉRNEsr'THORIN, Editeur, 'rue'dc Médicis, ‘7, à Pms.

‘BIBLIOTHÈQUE DES ÉCOLES FRANÇAISES D’ATHÈNES ET DE ROME

DEUXIÈME SÉRIE (Format grand in-4° raisin).

ÉTAT DE LA‘ PUBLICATION AU 1" DÉCEMBRE 1889

l / ouvaaces en couns DE PUBLICATION

0 E publiés ou analysés d'après les manuscrits originaux du Vati-

l [I can et de la Bibliothèque nationale par M. Elie BERGER,

ancien membre de l'Ecole française de Rome. Grand in-1i° sur deux colonnes.

L'académie des Inscriptions et Belles-Lettres a décerné à l'auteur, pour cet ouvrage, le PREMIER PRIX Gonnn'r (séance

d 1"‘ ' 1888). . _

“1V. ‘.“Ëe grand ouvrage paraît par fascicules de dix à quinze feuilles environ. Il se composera de 270 à 300 feuil-

les environ, formant 4 beaux volumes gr. in-4“.—Le prix dela souscription est établi à raison de cinquante centimes

par feuille. Aucun fascicule n’est vendu séparément. Les huit premiers fascicules, l'ormant les tomes I et Il,

ont paru. Prix de ces deux volumes : 80 fr. 75. — Le neuvième fascicule est sous presse.

20‘ X Recueil des bulles de ce pape, publiées ou. analysées d'après le

manuscrit original des archives du Vatican. par M. Ch. GRAND-

JEAN, membre de l'Ecole française de Rome. — Cet ouvrage formera un beau volume grand in-liu raisin, a deux co-

lonnes, en beaux caractères neufs. Il est publié par fascicules de 15 à20 feuilles environ, de 8 pages chacune, avec

couverture imprimée. Le prix est fixé à soixante centimes par chaque feuille de texte, et a un franc par chaque plan-

che de fac-similé. Aucun fascicule n'est vendu séparément. Tout souscripteur s'engage à retirer les livraisons au

l'ur et à mesure qu'elles paraissent. L'ouvrage complet se composera de 80 à 100 feuilles. — Les quatre premiers

fascicules sont en vente. Prix : 43 fr. 80 c. — Le 5. et dernier fascicule est sous presse.

30 Texte, introduction et commentaire, par M. l'abbé L. DUCHESNE, ancien

membre de l'Ecole française de Rome. maître de conférences a l'Ecole

pratique des hautes études. — Cet ouvrage sera publié en deux volumes grand in-4“ raisin et formera environ 180

feuilles de texte, avec planches; le prix en est établi à raison de soiæante centimes par chaque feuille de texte et de un

franc par chaque planche de l'ac-simileAucun fascicule n'est vendu séparément. Les cinq premiers fascicules. for-

ment le 1'r volume en entier et le commencement du tome II, sont en vente. Prix: 100 fr. —— Le 6' et dernier

fascicule est sous presse.

1“ LES REGISTRES DE EENE‘EEE Vlll ËE‘Ë'ËÆÎËJÏËÎËJÏDî’älët‘ätäî‘f’lîäâäît’fäläîfiâäääî

‘MAs,anciens élèvesdel'Ecole des Chartes, membres de l'Ecole française de Home. -— Cetouvrage formera 3volumes
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

gr. in-4“ à deux colonnes et sera publié en 260 feuilles de texte environ. Le prix de chaque feuille est fixé à soixante

centimes. Les planches qui pourraientétre‘publiées hors texte seront vendues 1 franc. -— Aucun fascicule n'est

vendu séparément. Les trois premiers fascicules sont en vente. Prix de ces trois fascicules: 33 fr.

P0 Recueil des bulles de ce pape publiées ou analysées par M.Er—

!) l. nest LANGLOIS, ancien membre de l'Ecole française de Rome.

— N. B. Cet ouvrage formera environ 120 feuilles. divisées en 2 vol. gr. in-â“ raisin à deux colonnes.Le prix de la
Generated on 2013-08-20 18:12 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

souscription est établi à raison de soixante centimes par chaque feuille de texte.Les planches hors texte qui pourront

être publiées seront vendues unfranc chacune. — Aucun fascicule n'est vendu séparément. Les trois premiers

fascicules sont en vente. Prix: 30 francs — Le quatrième fascicule est sous presse.

0‘’’..

G s S 0 Publié avec une préface et un commentaire par

.6. .ltlllllllelllllllttll l... ;:=e.l.t:°;:.2r:;s:::

est établi à raison de soiæante centimes par chaque feuille de texte. Les planches hors texte qui pourront être pu-

bliées seront vendues un franc chacune. — Aucun fascicule ne sera vendu séparément. — Le premier fascicule est

en vente. —- Prix 10 fr. 80.

0'.I...

publiés ou analysés d après les manuscrits originaux du

9 Vatican, par M. L. AuvnAY, archiviste-paléographe,

membre de l Leole française (le Home. — Cet ouvrage formera deux volumes grand m-é", a 2 colonnes, et sera

publié par livraisons de 1.5 ‘à. 20 feuilles environ, au prix de soixante centimes par feuille. — L'ouvrage complet

formera environ 150‘ à 160 leuilles. — Le premier fascicule paraîtra en janvier 1800.

ouvaaces COMPLÈTEMBNT mamans

° ’ Recueil des bulles de ce pape publiées ou analysées d'après

7 D le’ manuscrit original des archives du Vatican, par M.

Maumce Puou, ancien membre de l‘Ecole française de Rome.— Un beau volume grand in-4‘ raisin: 45 fr.

0 G 0 0 . Texte et notices sur les fouilles archéolorriqucs exécutées par

8 L R P . l'Ecole française d'Athènes, de 1880 à18S2,°suivis d'un Catalogue

des terres cultes _et autres antiquités de Myrina, exposées au Musée du Louvre, par MM. E. 'POTTucn

et S. REINACH. anciens membres de l‘Ecole française d'Athènes. -— :3 beaux vol. gr. in-4° raisin, dont un‘ de tex 1.1‘

avec de nombreuses figures sur bois,et un de .52 planches (dont 51 héliogravures Dujardin et une carte coloriée). 120 fr.

N.-B. — Les numéros placés en tête des ouvrages civdessus indiquent l'ordre dans lequel ils sont publié: dans la collection.

[MPltlMERIE GÉNÉRALE DE CIIATILLON-SUR-SEINE. — 1l. PÉPIN.

.9

a.‘ ;_ __...;.__;. ,.
‘y

I1

w1

" ’ 4.3.‘
l’: 3.3:”;
tgjæ'lfl :

,‘Ïj‘f g“ " .

Ï çr ,._(fe .

‘ H. 51., I‘.
t "‘ZÎ’J'JÏ ‘gît’, ë
.7 I ' ‘ " ‘ ' r . _ n
. v. '; ,_ A _v, _ n
Generated on 2013-08-20 18:13 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

èilléè "4 à‘? ÏÏ'TSÇÇ, . . ‘ 2eme


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
1.,

. tente)

FASCICUL

' FASCICULE racine

_ " a: a

"(BIBLIOTHÈQUE-'12

-—«"1.' ÉTUDE. ‘SUR LE lîber'lPontifi-

Edlïs, ‘par-1M. l’abbé;DU'-cEEsNE:—- 2. .REcRERcaEs;suR

LES MANUSCRITS' A'RCIIÉOLOGIQUES, DE JAcoUEs 6111-. -

MALDI, par M._Eugéne 'MUNTz'.,——'-‘3. ETUDE sUR'v LE

n mvsTERE DE sAINTE'AGNEs, par_M..C1-,EI)A'-r,,,

FASCICULE ‘SECONDg- ESSAI'SUR Les ,uoNUIIIENTs cREcs

ET RoRAINs RELATIFS AU. MYTHE DE PsrcaE, par

M. Maxime CoLLIcN‘oN, ancien, membre del'Ecole fran-

çaise d‘Athènes, professeur suppléant‘ alaFaculté des‘

. lettresdeParis....................'....;..'....I,

' FASCICULE TROISILME. —- CATALOGUE DEs vAsE's PEINTS

DU uUsEE. DE LA socIETE ARcREoLocIoUE. D’A‘THENES,

‘par M. Maxime COLLIER oN , (avec sept planches gravées - hofrs'

. a _.10 r. ‘

-....-. . n . . . . . . n... - . . . - . . . . . m...

FASCICULE QUATRIÈME. —

LEs ' ARTS A LA coUR "UE5

rArEs PENDANT LE x'v' ET 'LE XVI' SIÈCLE, recueil de

> documents inédits tirés des archives et des bibliothèques‘

"romaines, par M. Eugëne MUNTz, ancien membre de

..l‘Eco1e.française de home, bihliothécaire-archiviste de

.l'Ecole nationale des ‘Beaux-Arts, membre résidant de la

A Société nationale des antiquaires de France. —PREMIÈI‘IB '

PARTIE : Martin V. —4- Pie 11 (1417-1464)

I Les 3 parties prises ensemble, net . . . . . . . . .


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

45'fr.

. Ouvrage couronné par l‘lnstitut.

‘M17. — Ce fascicule ne se vend qu'avec le IX' et le XXVIIIB conte-

nu'nt les deuxième et troisième parties du travail de l'auteur.

E CINQUIÈME. -—- INscIIIrTIoNs INÉDITES Du

PAYS Des MARsEs, recueillies par M. E. FERNIQUE, an-


Generated on 2013-08-20 18:13 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

‘ cien membre de l'Ecole française de Rome.‘. . . .

FASCICULE SIXIÈME. -— NoTIcE sUn DIvERs AIANUscRITs

1 fr. 50

DE LA EIDLIIITEEQUE vATIcANE. — RICHARD LE POITE-

. vIN, moine de Cluny, historien et poète, par M. Elie BER-

6ER, ancien I membre de l‘Ecole française de Home,-

(avecune‘planche en héliogra’vure) . . . , .. . . . . . . . . .

FASCICULE SEPTIÈME. ——- DU RoLE‘RIsToRIoUE DE BER-

TRAND DE BoRN (1175-1200),parM.Léon CLEDAT,ancien

’ membre de l'Eco e française de ‘Rome, professeur ala

' Faculté des lettres de Lyon.

à} FASCICULE'EUITIEME. — RECHERCHES ARcEEoLocIQUEs

5 fr.

4 fr.

.-A-.--....-.........

SUR LES ILEs loNIENNEs. —— 1.. Corfon,.par M. Othon

RIEEANN, ancien membre de l‘Ecole française d‘Athènes,

maitre de conférences à l’Ecole normale supérieure (avec

dans: planches hors temte, et trois bois intercalés dans le

__ teæte)........

rAscIcnL

Voir, rmiciiiel'iiii'ei iI'v'n'I'. ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ‘ ' ' '

E NEUVIEME.

' 3__fr.

‘— Les ARTS A LA coUR DEs PA-

rEs PENDANT LE xv- ET LE xv1° sIEcLE, recueil de

documents inédits tirés des archives et des bibliothèques

romaines,=cpar M. Eugène MUN'rz. — 11° PARTIE: Paul Il

(1464-1471). 1 vol. (avec deux; lanchesenhéliogravurc.) 12‘fr.

_ Ouvrage eouronn par‘ l'institut.

. Ce‘ fascicule ne se vend qu'avec le XXVlIlo contenant la troisième partie

du travail de l'auteur. (Voir également fascicule lV'.)

FASCICULE DIXIEME. — REcIIERcREs roUR' SERVIR ‘A


æ".

' FASCICULE TRENTE-HUITIÈME. -—.—

A VIBJIUNICH’ALB EN

‘ “'“A'T‘HQC'E. Essai Sufl'organisution desdème‘s'au quatrième‘

H .. .lsiècle. parB. HAUSSOULLIRR‘, mettre de conférenCes à l‘E-Ù

cela des Hautes Etudes, ancienmembre de I’Ecolefran- V , ,

uçaise d'AtlIénes..l’a‘.......è.....'.........-.‘...;. . .5'1‘r.:.

.' ‘ FASCICULE TRENTE-NEUVEIME. -— LES FIGURES CRIorHo-

‘ REs DANS ‘ L'ART‘ GREC, .L'ART Caraco-ROMAIN, .ET

L'ART CHRÉTIEN, ET M. A. VEYRIES. ancien membre de

'l’Ecole française'd Athènes.. . .... ' 2T1‘. 25

-' * FASCICULE QUARANTIEME. — LRS'LIGUES EToLIENNE ET

‘ wgAcRIîENNE, LEUR BISTOINEÆT LEURS INSTITUTIONS,‘

v . NATURE ET DURÉE DE LEUR ANT_ACoNIsIIIE,par M. MAR-

.CBL DUBOIS, ancien"'=meinbre de 'l‘Ecole française

‘d’Athènes, maître de conférencesà laFaculté des lettres

"1 du Paris (avec deua: cartes coloriées).... . .i" ‘7 fr..

FASCICULE QUARANTE ET UNIÈME --' LIIS STRAT'ÉGES

."ATHENIENS, par M. Au. HAuvETTE-BRSNAULT. ancien

FASCICULE QUARANTE+DEUXIEME..—‘ ETU‘DE SUR‘L'uIsv

' ToIRE DES sARCorHAGEs CHIIETIENS.'-—CATALOCUR

IDES SARCoPHAGEs CHRÉTIENS DE ROUE qui mise‘

TRoUvENT POINT v-All MUSÉE DU LATRAN, par RENÉ

GRoUSSET, ancien’membre de l'Ecole de Home. 3 fr. 50

FASCICULE QUARANTE-TROISIÈME. '— LA LIBRAIRIE-UNS

.‘PAPES D'AVIGNON. — SA FORMATION, ses CATALOGUES

(1316-1420), d'après les registres de comptes et d'inven-

taires des archives vaticanes, par M. Maurice FAUCON,

.aucien membre de“ l'Ecole française de llomcll‘onii, I",

.- ' ‘A ' 8 r 50

FASCICULES QUARANTE-QUATRIEMEet QUARANTE-Cm;


Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

QUIEMB.‘— LA FRANCE EN ORIENT Au XIV,a SIÈCLE,

Expéditions du maréchal Boncicant. par M. DsLAvILLE LE

RoULx, ancien membre‘ de I’Eeole française de Home,

docteur és-lettres, 2 beaux volumes . . . . . . . . .. . . . 25 fr.

FASCICULE QUARANTE-SIXIÈME. — LES ARCHIVES AN.-

GRvINES DE NAPLES. —ETUUR SUR LES REGISTRES


Generated on 2013-08-20 18:13 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

DU ROI CHARLESI" (1265-1285), par M. Paul DURRIEU,

Tom. 8 f. 50

FASCICULE QUARANTE- SEPTIÈME. — LES CAvALIERS

ATHÉNIENS, par M. ALHERT MARTIN, Inaltre'de confé-

rences a la Faculté des lettres de Nancy, ancien membre

de l‘Ecole française de Rome. 1 fort vol. .. .. .. 18 11'.

FASCICULE QUARANTE—IIUITIEME. — LA BIBLIOTHÈQUE DU

‘VATICAN AU "XV' SIÈCLE, n’ArRÈS DES DUCUHENTSÇ

INÉDITS. Contributions pour Servir à l'histoire de l'huma-

nisme, par MM. EUGÈNEMUNTZ et PAUL FARRE. 12fr.50

FASCICULE QUARANTE‘NEUVIhMÏL -— LES ARCHIVES ne

L’INTENUARCE SACREE A DÉLOS (315-316 av. J.-C.), par

I 'i" "à. du 1°‘jniU-1888).

. ,' I I les environ, formant 4 beaux volumes gr.._in-4°.—Le p

' presse. 4.

2° LI REGISTRE DE BEN H I

' ' ‘(I R .—-—'C._l. el' mera _ r

' JEAN’ membre de’ l Ecole françmfso. liesfmpiôlblié pâr ciiizgiigulegâe 15 C20 feuilles 'BIIVII‘OII, de 8 pages chacune. avec

tfixé à soiæante centimes par chaque feuille de texte. et à un ‘franc par chaque plan‘- «

lonnes; en beaux caractèresneu

couverture imprimée. Le prix es

fur et a mesure qu'elles paraissen

férences à I'E'cole pratique des hautes

7 formera, environ 180'feuIlles de. texte, avec 7 plan

nier fascicule devant contenir les ta

LES REGISJ‘RESÏDE IIINIIAIIII;

,:IA_ un"..- A

membre de l'École française d‘Athènes, maltre de confé- '

rences à la Faculté des lettres de Paris. . .. . .L' 5 fr.:.

- FASCICULE CINQUANTE-HUITIÈME. ——‘ORIGINES ET SoUR- _

. DEUXIÈME sinus; (Format grand in-4° raisin). ‘

OUVRAGES EN COURS DE PUBLICATION I c i ' C ‘M.

0 1 l publiés en anal sés d'après lesmanuscrits originaux du Vati-“p


. ,. Æ" ' -"

a‘. \‘r.,-. “1:5. '_.'_ ‘ î" ._

a .. “ . é, Shäîædéfllë coïqnn s3; ’

' 'véwà‘mlÿopl d x‘s’ozwdïz‘tê‘l‘âñtinzeï‘ * '

60 teullles environ jî'äùwyht

K" , ' “.525? ‘s ' c--'.‘;’ '= " .n'Ï'

t J.

‘1'31 '

i u : æ _ »-

Ç françaiged

à‘r

a‘ ' h’

83'»

7e' . "g" ' 4

" auryqlîunæë u

(154 ' . 1 ,

î ' " v » ‘5 u "' “3"

s hsumlesïfoulllessë

Athînflÿflqêèÿisgb

l\ usée"'d‘ fie

.'g

l.‘ _.

nN

, ’ I-‘.'J'.“ 'ÀHÏ“ k-

hçä“dA1ger..-" ‘ '-.~. Z‘zré . peut n'o'mbrçÿhîcfixjéf " “ “ a?

'- ' ‘ . .‘ ‘,‘pr-uuu‘rxcs'

‘1 r92. ‘ ‘z’

>01? _
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-20 18:13 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
,

1.-};-

“TEXT UGT " '”'

.',\ ' ‘.sfÿ

JON-*3

p-~\_

' .T; F‘POèlM-ENTAIRLE;a2‘;

. ‘ V ‘ nu‘

.'_ - ' V. . l .-- - .r , {.v -‘ ' ‘ . v _ '4," ~ ~ ' V. . ' '.\

‘u λ ’ ‘ . L ' ~ “"4, t 4 J‘. u-Ï .. v ‘J’ïu ‘ IN‘ " ‘1' "æ I ‘v. " 'v "V ' 2,.’ I I v-

i _ v w ._ . . __<,< "_- . ' ‘ -v . , 1 ' . v ‘ ‘_. ' ' ' . \‘ - ' .

‘Ï V,*,_RI ' "I ‘I _ , ‘ _-‘ V" v L. . _ ‘I 11.1%)“; ‘4,, f4 _ A‘ . .,n_ ‘_ .1 u I '. Hr . ‘L x .

. ~ . M. ' t ‘ 4‘ ‘ À .

. y‘ f v‘ n Y .f x v ‘ . > _'. .

'.- l .‘I ‘ "1" - L '- , ‘ 5"‘ ‘ " A ' à

I; "a ‘. _ f’ ’u\ \4 ‘ \ n‘“

. . '. \ , _ ‘ J ;' 2'"

_ _“ '_-_. ~n ‘ " ‘:J *"Î ' .- ‘ 1‘ ’ Â" _' ‘n, . ‘

y. > -MEh RE DE ’ N U ' A

‘A; t ‘q ”‘ ‘ . .\ T q s" ' _ ‘ v v, ‘r y _ .

v 7 4 v’ H ' ‘.r ‘1",’. Iv,‘ " h.".‘ ‘1 ‘ ' ‘

. ‘ 4 ‘il: . ‘ :4 ._\‘ ‘p. ‘ . . _‘ - t, ‘ V. " .

n" Ï A“ \. ' ‘x. "1‘ \ ""v “.‘ > ' ' "1-7. ." i‘ '- ‘ s i

‘X’; ' ‘- ‘ Y‘ . I" " x A ,\ ‘~ ' .v i. \ r- x

‘ ‘v . v I .. _ \ - .. , ‘

. ' ‘1:, a M-

.. \ . “ l ' ’ _ w

44' .

~ ;, . au" ‘ _ _ _ 'x j -. .. ..

. l _‘_ . 4. . . ‘A. . . _ 4‘:

1 ‘ . _, ' x, ‘\ , ,1 - . . ‘M. s
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

. . l ,- s , n

i q. ( _ v n .- n

- ' ...~J' . ä \.~~ ..

., h c .. --‘- \‘q‘ - L- ‘ a ‘ ,' ‘.

J .- .. ~ - >. ' ‘. . ._.-», .»

'5' _-' ‘- 7 ‘ ~ 1 _- .
Generated on 2013-08-20 18:13 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

I ' . ' -'- iv _'-~ '

r l’ ' '2' ‘ A ' . .' ' "‘ ' ç.‘ ‘

' ’ r l '. ‘a ‘A " \ v- x . ‘ _v ' . x . r . ' l . . ‘ . v

. i ". _ “ h _ .‘V; V .1 , . ' ' v‘ ‘ ‘

. fi ‘ A ‘ . _ _ a‘ n" .'_\ I ‘h; , _ ‘ v . V ‘ . A V _

‘ ' l‘ I .. L "" ‘ ,"P‘QI f. . ,1 ',

' ‘ - ‘ ‘ ' -' 7 'r " .' - Vu: '4 ~ ‘I’; ' ‘

J ~ . ‘a ' , I» n \. “ .. ‘ ' ‘ _.

‘ . v . . V; y ' v I _ ' I‘-

. ' '\h. ‘3'. ’,.k ‘ . V.‘ ' ' H ‘ “ l v" -.' a.’ ‘I g .~' ~ ‘ r L"

. ' ~ .‘- ~ ‘ ' ‘ "L " ' ' . " ' 1 . ' " ‘ ‘

‘ _ ‘ . ‘I _ .. ,‘v ' _ . _ _.n v n J fir’ ' _ u _ n‘ "g - .

u . L.- _ r‘ I l ‘ | H‘ ' ' " ' - " ‘L. I a... w 4 a x t’ r '

. . . A - , . - . _ - ~. ~ . ‘v. v

’. '. t.‘ _ ‘i; , ‘cw ,4‘ l _‘ V, ‘ u r l ._ I . ‘r; ’ . i‘ ‘i - y ‘L ‘ v ‘ ‘.n \_‘_T \._ l ' v. _ ¢‘_ _‘.

-\ ' .. -..‘ ; .. '/.‘_ ' ' I! ‘ "n ~‘. ,( . n.‘ ' ' , ) }¢‘.

_ m , 4. . .. v . a V.. . w 1 - v _ -V. 4- - . - ~'4 - A V, V

‘ .a i I . ‘ ~ A . » 1 - L «A g v « Nu‘ . .. . . A ‘ H ‘

s _ ' ' ‘ y t ‘ A ‘. ~

' u" cul es 98‘ 0- "" ages 9 a"650-'-— ltre et Couverture du tome ‘ '

,= ., .‘ r. > w - a . . ‘v ‘ . secon .‘ a ‘

r" ' Ï‘ A \ “' ‘ l'": a "l L i‘. —.A In. {‘ I, ‘ - ' ‘A n’ ‘> 1 -‘ s "a L ’_ V‘ ' 4 ‘ ','k* VI 1' v . I ‘Aï-u t ".3 J.‘ I l'

_ , ‘. ' ‘ ‘ , x . _ ‘r ' - _;-'-_‘~A__~ L . u’. ... A .2‘! a: ‘H4- - I _‘ ,l m ‘ 4 ‘ y" 3, w’. 7 V

.P ‘ 7 ‘\ æ ‘ _ “ ‘ ‘ . ' ' w- - . a.‘ ' 1 V ' ‘.5

7g?’ ~» _

,N

IN;

.;r.| “ ‘1' #v'fir"

ERN-

V’ u' —‘4" -kî'zî"

I.{
imam‘ ‘passais-j

‘(Fumes ri-aïl‘ëavalieflzqg t

WFABCICULE' PREMIER. -— 1;

* ' calis, parnM.

LES._II'LNUSC ' >

‘ 'nALD1,.par M. yE'ugene MuRTz'_.--—,. 3. Erunasua 12E’

, {Insane DE 'sAmrEAGNEs, parMwtlLitim'ræ-urs i-io'fr. ‘

FASCICULE SECOND.‘ Essai‘ SUR‘LËSÆIONUMENTS"GÏlEGS'

‘E14 Romains; RELs'rIrs' ,Au arma: D’E .Psreañ , .par

11., Maxime COLLIQNO _ 4

rça‘ised‘Athènes, professeur snppléantaula Fac .

' . _ . Iettre‘syde Paris...“.-:......,;::,-...‘......‘. 5 {P2750

"' FASCICULELTROISILME. Cuxicëuanas 'VA‘SESrP‘EI‘NTS ‘

- 5,, Du uusEEmE La soc!

, v; par M.Maxime COLLICNOR,1(

_ ‘Î-teæte)...î.....u..._.

avec sept planches gravées -hors ‘;

v _ _ ..;.;.....'...;;s......'_. .10.fr.-‘.

"FASCICULE. QUATRIEMEæ-i LE's, ‘surs .A’LA .cOuR. jDES

« ‘rsrEs EEROAN'r/LE xyflErgLE irv‘re s1Ec'LE,-recuei1 de

"documents inédits tirés ‘des archives et des bibliothèques

‘romaines’, .-par. MsEn ène ‘MUNTZ, ancienfmemhre de

'l’Ecole françai'seïde; orne, hihliothécaire-archiviste de ‘«

lÎEcolenationaieÏ des îBeaui-Arts, membre résidant de la '

Société. nationale des antiquaires ;de' France. --'PR‘EMIÈNE

(PARTIE : Ma‘rtin«V.-—.— Pie'lI (1117-1464) ' '

Les '3» parties prises ensemble, net ‘. . . . * 45 fr.“

.3 . '_ ‘ Ouvrage couronné par l'institut. - '

B. ——"Ce fascicule ne se vend qu'avec la

A ' v ' nunt les deuxième et u-Oisièmeparties du travail de l'auteur.

>mmçu ,
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

.' , pays ces MARGES, recueillies par M. E. FER'NLO‘UE, an-

.‘ ‘ ' ' cien membre de l’Ecole-française de Home, . . . ,1 fr.'_5Q-.

"FASCICULE SIXIEME.fi-—«:NOTICE, SUR ‘DIVERS nannscnrrs


Generated on 2013-08-20 18:24 GMT (150ppi) / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

" ‘DE LA ‘ninmo‘raaoue .VATICAII. ARiCHARD ‘LE POITE-

yà. nl'i {.-

GER, ançien,,membre ,de Vl‘EcoIe ‘française de R

. (avec une planche en hélio’gravu’re) . . . ‘.‘r... .,‘. v. . r’. .'

FASCICULE SEPTIÈME‘. — DUAEÔLE‘HISTONIQUEjDEBERi

Ï TRAIN) DE Bonsî (1175-1200), parM. Léon CLaDa'E,ancieii

' ' ‘membre de, l'Eco a française de Rome, professeu

_ Faculté des lettres de Lyon. .. ' Æfr.

. FASCICULE HUITIÈME.- — RECHERCHES ARcnE'oLOcrouEs.

. ‘ . sua LES ILESIONIERNES.v —. I. Carton, par. M. Othon

' , ; RIE‘MANN‘, ancien’ membre de l‘Ecole française d'Athènes;

mettre de conférences‘à l'Ecole normale supérieure (avec

ns le,

3 fr.?

"-

deua: planches hors ,temte, et‘ trois bais intercalés‘ du

- texte)‘. . . . . .-

. . Voir ‘Fascicules x11 et XVIII.-

‘FASCICULEJEUVIEME. -— L'ES nus-3A _

., .ras: PENDANT, LE xy- E1: LE xvlo s1EcLE,__recueil ‘de’

" documents inédits tirés des archives etides bibliothèques '

-.....c-..-,‘o

.VOl. (avec deuà: lahches-en hcliogr‘avui'e.

Outrage couronne par l'institut

. . Cefuaicnle ‘ne selveud qu'avec le‘xxvtllû colitehantluroilième partie

1' * 5 du lravailde l'auteur. (Yoir également fusmcule IVfi.) J _ _

‘FASCICULE DIXlEME-.a— RECHERCHES‘ POUR._.sERvlii a;

i ' L’Eis'roiRE 11E LA'PEINTURE ET DE LA 'sCuLpruR'xw

‘ _ . CnnEnERREs ‘EN .ORlER'r Humain‘ Q'UERELLE .Da‘sv

J-ICQNOC‘LAST'ES',» var M. CIL. BAYE'I', ancien membre de

l’ECole française e Home etdel'Ecoléi‘rançaise d'Ath’ènes,’

-. l’ professeur a la Faculté des lettres de Lyon._'. ,4. fr. 50“

FASCICULE ONZIEME.«+—. EruDEs SURPLA LANGUE ET LA

4 ' xième édition,..revue,rcorrigée et augmentée . . . . . . ltfr.‘

FASCICULE DOUZIÈME. -'-' NEcnERCaEs ARCHÉOLOGIQUES'


ne

7..” . . .,’_,.‘.

mcmmmmmmn L'Lim “maman '

"r ‘17" "f s‘À-n " ‘il-‘13331.25’ "‘

| V ‘ v. __ _ _ _ ,sènn’ ocuns'nsiciimy d‘a 're-ll' n "1“ ' ‘

.4111‘IQULLEssaxsurl'ol‘gamsatlon des'dèmes au uàt iè ' ‘ " ' ' ' " " p‘ s '65‘ e815 rude c‘wmu'fl

‘siècle. parBJhussouLmn, maître deconféregcesluçâ” , hgiiltilëiîîlfillfinesä'œ‘rM va’u-nlçzfläâg

.Ancal‘vsp

caissettes:essaie?“"1em- deîl'ess ‘“50mm4cmmwmwmniäî«e dis. .-

rase‘rggann 7“ sa; ,1 'ËŸUËÊËÊÊÊÏËÏÎÏwÊi‘i’iËi ÏÎËÏ‘ËËQÏÏËÊË

. :t.ï“T3315.2293331333311?i111?,J’Jîäzä‘d‘ääi‘äî EEÂÆÈÆSËË‘ÎËÉËËW"W314?

. 'ËêE“Bä.îf.:,""tî.ËiZ-Î: 1321.1555‘;"1515513212331; me” “m4566 ëfim r'ii'vï?’smîl*i?

d'Athènes, maltre de conférences à. ' la ‘Faeulte': desli‘attresv sil-21:; ÏQÆÊËIÏËZÊ IEETHELEË'À‘TËÎQËÏËÆËËÊ?

. ‘ da Paris (avec-deux cartes salariées)” , "7 fr de’, E00 ' ' '

,p «,4 , A ', - w - . les ._franç _d 7B - td'Athè «.10'1' '.'

. {ASÏIÆEÊÏI ‘planning 12'“ olilvAifiilàsï-gflënà53:13:35:-_ 'j‘nsçIGURËÆSGINQUAÊEËËÎQÊATËËIËIËE.eä'nal-i'î-snss “minus.

membre de l‘Ecole française d'Athen'es,‘ maître d'ç‘conré. . ; _ VÀËËAÏ 312351122ltlâhsähllialsiêiîégigpâï "

rencesàla Faculté deslettres'de'Paris... '5-fr. . na“ 1» d L‘ La ‘n t ‘n W * ‘

,-

rasclcomQUARANTE-DEUXIÈME. ‘-— 1m51: son mus- r ‘ ‘ sÿilneniilràodgcrïcliiîrraiâçgäâihÿiieiiiäiâÿeiTÏÆËÂÂËË '

i. _ . V rogne .oss ‘sancormoaäs cana-“gaps. e CATALOGUE. »« ‘en hélingrauureJ" '" v :* r . . "ï 711-. ' y

_ - ‘I g n DE smcoyamss cnn mans DE mu: ,oul-rszss ‘FASCICULE GIN HANTE-cm mana 'Eru' ssfb'anrznt '-

'- _ r - * ,Tnouvnnr’minr- auvnusas ou LA'rnAN, par Bans“ 5 4.011112 “24211111.; L‘EQemss si t'as Villes/noues‘ :u ..

w,’ , I’ , Gnousssr. ancien'membrege lEcole de’l‘lome‘. 3 11x50, -cou‘v‘snr ne‘ SjA'm'r-Luc- snyîl’aoc'inss, par-Canine '-

_ ' -. ‘FASCICULE QUARANTE-TROISILMEr-aLa ‘Lisnuma'nas , ‘ . -D|an1.,v (aoec sept bois intercalés dah’s'le léæte, etun‘e plan- ‘

..: (‘3%, Pares DAVlG'NON...— SA Foaanlomsss munocnes . che hors teæte)‘ Ï“ ' v 1 ' - ‘ " ' ' 3'111‘. 50 L 5 - (1316-1420). daprès les registres de comptes/et d‘iuven-' rA'sclcoLn CINQUANTE-SIXIÈME. ‘—î'Lzs Munscnirs nx- '

, “il?!” des al‘ChWeS, yahcanesyper, M-" MWÜCGÎEAUCOM ' ;' ‘Durs des Bibliothèques de ‘FranceÿEssaid’un catalogue“ v

‘a, . . .> 1, anmumembm ‘1° 1_E°°_1e .françmse‘rde. nome-Tgnfl. _. ,. raisonné. par l\l.,l.ucisN‘A.evan'(duçc il'plancligs'en helio- ;

1" ‘ ‘t _ , l‘1 ' 4graeure).....; . . . . . .'.'_..-..:'....:.;./.6‘f

PASGIGULES QUARANTBQUATBIÈME “QUARANTE-5111N: gracieux‘. cmooanrasnrrmmaœ 'om'zun‘Lx-cuncuz.

. ' QUIËMËL —‘ LA. FRANCE-EN 9111311‘! 1 AU ‘XW' 'SIËCILEJ ‘. . "E'rum: HISTORIQUE ET mrftmluia,‘ par FÉLILDennaAcn, anc.
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

Expéditions du maréchal Boucwaut. par MuDBLAVlLLE LB ' ‘membrede I’Ecole française d'Athènasgurg. .'_j..;,.' 4 n, .

, RoULx. ' ancien membre de‘ l'Ecole :fmnçaise de Home." 3 'FASCICULE"CÏNQUANTEÀHUIIIÊME. ‘—ï omnuzs “son.

docteur (Es-lettres, ‘2 beaux volumes.....,...;.... - 251L- -, » “mas nu- non/m on LA'ROSE, par’ M..En1u'sr LANGLOJQÏ

FASCICULE QUARANTE-SIXIÈME. à- LES. ARCINVES 7111-‘ ' " ancien ‘membred‘e l'Ecole française de Roman... 5 fr.

7' GUINES DE NAPLzs."—_ Bruns son‘tLss REGISTRES ‘ FASCICULEÎGINQUANTEàNEUVIÈME.-— Essu sun'n’anm»

Ü D" R01CHARLES.”(1255-1285),P61‘ M’- Pal11DU"R1El_J.æ'5 v nisïrnnion nu'ltonuna or. SlclLB SOUSCHARLBB 1'!"
Generated on 2013-08-20 18:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

T0111: 1". .. . .. .' . 1.‘. .. . .2 . .. . . .. . “sou-(«(- .'.î_.« 8 . ' x1- CËAWLES' D’ANIOU’ . par ‘cAnlnn‘l ancien

FASCICULE‘ QUARANTE- SËRTIÈME. -‘--"_LRS' CAVALuns membré de'lÎEeole française deBomew.‘ . . . . 8 fr.

' _ Auâutxns. par'M. ALBEM. MARTIN’, ,maltretde confé- FASCICULE SOIXANTIEME. —. 13men, LA’ VILLE, LE '1'!!-

‘ - l'ences a la'Facnlté des lettres de Nancy, ancien'memhre " . ‘, PLn DQXTHBNA'CMNM'A, par M'. Pxaa’ns Pulls, ancien J ‘

de l'Eeole française'de Rome. 1 fort vol. .. . ..‘. 18 11'.’ l ‘,membre (le l‘lîeole française d'Athènes, 1 vol.‘ avec nom-

‘FASCIGUIÆ'QUARANTEÆUITIÈMEFMLA BlaLiol‘nùonslnu — hreuses figures sur bois dans le texte, et 1_5,-bel|es' plan-

. VATICAN. A‘U XV° SlÈCLE, .n'a’raàs DES. nocnnsn‘rs _ -' elles hors texte en héliogravnre ou gravées .-..4:.j.., 4 fr. H

. iNÉ'nlTs. Contributions pour servir àll‘histoire de .l'huma- ‘ PASGlGULE-SQIXANTE E11 UNInME, —— Docuuanrrs lRË'DlTS ‘

, nisme, par MM. EuoànaMunrzyet'Pant Fnn‘z. 1211250 _ 51men ssnvin a 1.-’llis'roms eau _D0lVllNVATlON‘ _VÊ.Nl'-1v.' " FASCICULE'QUABANTE-NEUVMME. , — Las AllCHlY-ES' na '* “sans EN '_CllÈTE"DE 13.80 A 14,99. tirés desvArchives-dmf: ‘

‘ " ‘1 L'IN‘TBNDANCR 'SACRÉE A DËLOS (315-316 av. .l.-C_.), par ‘n’ Vemse‘publies' on analysés par lllrrnNo‘in s1‘, (avec-une. ,

, . A . a t, ' . ' t d 'l’il de'Crètenen couleurs-n. 15,11‘."

. «M. Tliéoplnle .HOMOLLE, Directeur de llleolefiançaisa 7 EASÊEIÉ‘ÉLEESOIÊIANTE_DEUXIÈME')_ ÉTUDES SUR LEU“!

f. "t ' la 71 Ml‘ ' .‘...-‘5f.50 ,

llfllfiic‘nlm lliiliziiviirneia oesîPArrls‘ ‘ -* CsNsuun DE'LïÉtSIlSE moulue, par M. PAUL Faim-mure .

. o'AncNoN,sa'ronnuiongsa.conrosiïiou,sas cu‘aa " ‘ membre‘de.1Ego1e,,_fïanç}1lsede flome-u-u‘u-r 71,123. '-

E ‘(Format

333mm sÉiu grand, ni-‘ço raisin)

2 v r ‘ ï'joùvniessï EN.‘ ‘COURS ,‘DE ,P‘U 311cm0“

"’ V‘ "- 4‘ il i r 1 W 1 l l k Il _' ' ublirésgouanalysés d'aprèslesinannsci‘its,originaugiidu Vati-_; .'...‘_'_’:'_‘ a i " Iclairet de la. ‘Bibliothèque net 011819351311?‘ M. Ellelinng‘zn, .. ' in, 1, ‘

î " > 'v Z‘ .' ' d B. ,.G _d_' -4°î‘surdenxzcolonnesmz > ' 12.‘. -, , ‘I V antfîheâäînlilebâgsdlîlâcäiïliglgä‘lîÊlÎÊS-Léefirgg; aeciii-Ëe ànl‘auteu‘r, pour cetouvragç,hÆnnMIEfi-ËEIX çql’ûn'r (sègangap Ç

3 "41111" “il! 1388N" ,' 7‘ ' " " " A ‘ .æ " Y 1 . :11" “41m osera (‘le"270à300-l'euil-V -. . Y f 1 .,d dxà ulnze feuilles environ. secop ,_ _ .1 leshiinèirgg äÏÊËÂÏÏËËÊÏÎËÊiËÏÈ ËÎÉIÏËZË:—‘BLBIPPlXqdË la souscription.esft‘établffl rîlsïlltgîfégqïggâÿ? A

’ ‘V , ' l‘ ‘ ' i " ' ’ t‘ remiers' ascicu es,» or , f 11 . A cun fascmulan’esL-Vendu séparément. Les non. p ‘a , A ._ _' I _ _ _ 1 L5 V I

EÏSB 32113151” flimçiçnle du .tome'lll, ont paruoli’rix de cesneuf L6.idlflèllltî'ltmîlotljîns: .

‘presse- ‘ 1 il ' I V‘ _ V 7. il bl'ees ou'analyséesd'api-èslel

R 611 des bulles de ce pape. pu l1 ‘ 7 G . ‘ ,5 N

‘2° mîîlilscl‘lt original des arclnvesleu valtllââniîl omis, membre de l‘Ecole française ‘de Rome. —fGet ouvrage. formera un beau :vo ume gr 68 pages chàcune’ avec

' l' . Il t - ublié par fascicules de 15 1120 leuilles envuo_n,c ‘ _ ‘I

i‘ ‘ igxilliiîäsr’tuîjê tîsltîixé àessoÿæantecenlimes par chaque feuille detextmet a un flanc par chaque. plan t

‘ v‘n ' ' ' ' isons au

‘ che de fac-similé. Aucun fascicule n'est. vendu- SéparémenLTont souscripteur s engage ,àgellllëelfläîa‘lllzl‘lèmmiers

fur et‘à mesure qu'elles paraissent. L'ouvrage complet se composera, H A _ , v, ,

de 80' {1.100 feuilles.


, . . .. ....,. ....,._, u...‘ yaunuvu'uv» _uuVuvAuAuuuuu.YuJ?' _.

.; l l 1 ' x . I ‘ÛI‘I2Il-IÏJIÏIJIÙÙJÎUMHINÜ.MeEAËRE'; ancien‘ membre‘deiltEcolefîfrançtîigefi ‘

de‘ Rome;Ï_—N; (letouvrage formera environ 130 ‘à 150 feuilles. ‘divisée's-en2 volum'esr-Le'prigtde lnjsouj‘scriptiom

est'étab'li oraison de'sdiæante centimes par'chaquefeuille- de’ texte. Les planches hors texteîqui Êourrontjetre pu.

'bliées seront‘vendues un fi'a'nè‘cnacune. -‘—A‘ucun fascicule n'est vendugepeîrëment: -—>’L premier: fascicule est

‘en Venter-À Prix 101?. 80.«—" Le secondfasciculeest sous'presse. ou- +— . c.-

o r‘ ‘ 4 L . ‘ l ‘ .' ' ‘p . . ubliés ou anal ‘sesd'aprèsile‘stî’mnusähfiejorigmau‘du '

L Î [X fälaticam', parïä’l, _ LucienVAuvmY, anciengmembre

e al‘Ecole française de Rome.’ —'-" Cet‘ ouvrage efo’rmerajdeux -volumes'; grandi; in-1_t°,,;à colonnes.‘ et‘ sera:

j‘publié par livraisons de ,15 à 20 ‘feuilles environ, auprix de soixante ‘centimes par feuille. .'-i—,.L'ouvrage<complet‘

formera environ 150 A160 feuilles‘. {L Les deuupremiers fascicules sont en vente..,Prix : 19. 80 — Le troisième

fascicule‘ est sous pressezf-‘zsvfïs ‘ " ' " " ' w‘ 4

"la ,, ,4 _ -‘.. x‘ ‘T. ‘u “7 y .;_, ..

. v o ' ‘ ' 5 (1265-4268). ReËËEîÎ-"des bulles de ce 'pape,pub lée’s‘

o'uganaljysées d'après! les. manuscritsnoriginaux des

; 5* archives 'du Vaticanjavec appendieetetäintroduction, par M. EdouardlJontyangmembrevde, l’Ecole ïfrançaise de

-Rome.—-7Get ouvrage ‘formera un volume ‘grand in-4°, imprimé. sur deux colonnes et sera publié par fascicules de '

15a 201feuillesenviron, à raison de soz'æante centimes par feuille. L'ouvrage complet formera 70 feuilles environ. -—

Aucunfascicule‘ n'est vendu séparément. Le premier fascicule est‘sous presse. A’! l ‘ g} 1 " "ta-fi (‘ils

' gaggÿygäîgtggggjgis'intestines :X JET. LDEWJEA‘N

‘après les manuscrits originaux des archives du Vatican, arv MNL'EçGUIRAUD. et

L. CADIER, ‘membres de l'École française de Romeü‘u Les Registres de ‘Grég'oz're X. et de _./enn.X_.K] (réunis en ‘une

seule.publicationyformeront unlbeau volume grand in-4“, imprimé surdeuxcolon‘nes. Ils seront publiés par fascia

. .feulestde t5 à 20_ feuilles enviromLe prixzest fixé à raison de soixante centimes par feuille. Aucun fascicule ne se

’:'vend séparement. L'ouvrage entier secomposera de 60 feuilles environ. — Le premier l'asciculehest en» vente, Prix

8pt'r;îl0 c. Le seoünd fascicule est 3 us ‘presse. .:“"'»‘ "e ' . - a ' '

«A! se - 4.22%. V _~ . l ' A

M OUVRAGESçGOMPLBTEMENT ,TERMINES

4, .

{(Ç‘Ç’Ïùfi'ï" . W
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

‘g: ‘7 . ‘ ' “l J‘Ç'r. >' ‘I

0‘: Î; . " Texte, introduction etcommentairepar M. l'abbéL. DÊCHÊSNE. Membre

de l'institut. 2 beaux volumes grand in-4° raisin (ovecun plan de l'ancienne '

Basilique de Saint-Pierre et sept planches. en he'liogravure’); » - ' ‘ .' "5) and; 125 fr.

nutriments 'nnomus w

‘ , . I ginal des archives du Vat1can, par M.


Generated on 2013-08-20 18:24 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072

MAURIGE PaoU,n'-anc1en'membre de l'Ecole française de Rome.— Uuîbeau volumewgrand in—4° raisin: r » 45 fr.

. 0 a ' ' - - Texte et notices sur‘lesrfouilles archéolowiques exécutées par '

I'Ecole françaised'Athènes, de .1880 à1882,°suivis d'un Catalogue_‘_;’-- "

des terres cultes-et autres. antiquités de Myrine, exposées au Musée du Louvre, par MM. E. PO'I‘TIËR ‘

w et SZ'REINAGH, anciens membres de l'Ecole française d'Athenes. —- 2 beaux vol. gr. in-4” raisin, dont un de‘texte

avec de nombreuses figures sur bois,et un de ‘52 planches (dont 51 héliogravures Dnjardin et une carte coloriée). 120 fr.

.. N"FOUILLESDANSZLANÊGROPOLE DE VULG r m.

. l'Ecole française de

ome, professeur à l’Ecole supérieure des-Lettres d’Alger. Un beau volume in-4“ de 568 pages avec 101 vi«

gnettes dans le texte, unecarte et 23 planches (Tiré à petit nombre). . ' '

. ' . . 40 fr, .

N.-B. — Les numéros placés en tête des ouvrages' ci-dessus indlquentyl'ondre dans lequel ils sont publiés dans‘ Ia'collectian

.. t.’

ä . _ _, _ EN COURS DE PUBLICATION .-. ..

MOMMSEN ('l‘h.) et MARQUARDT (1.) Manuel des Antiquités Romaine

Gustave llumæxnr, professeur honoraire à. la Faculté de Droit, de Toulouse, ancien ministre de -la justice, vice-prési-

. dentvdusénat, premier président de la Cour des Comptes. 15 tomes, en 16 volumes grand. in-8< raisin. . - . ' W.":ï*5é'ï“* 3"”

.1 -,r' ,57. PREMIÈRE suc'rioN. -- (T. I 11 YII). .' l. ‘_ (A par MM. A. rlVei’ss et Paul Louis-Lucas, professeurs agrégés à la ' ‘ ‘

L1: Daon‘œun'mo nouent, parThrMommsen, traÇÏmLde l'alle- ‘ ‘ acultéde Droit de Dijon, 2 vol. 20 partie : L’Organisalionpf- ,‘

mand avec‘ Iautoruatton de l'auteur et delïédite’ur allemand. pur. n/mciére, traduite'en fran‘çaispar M5 A... Vigié. doyen de la

. AL. P. Girard.‘protesseur‘agrégé de dl‘Otl. romain àlla Faculté culte de roit de. Montpellier. 1 vols-et L'organisation mili-

de Droit de Pflt'lfl._‘l_‘ tomes etc] 8fivolumes: _. . . taire. tra .uen français ar M. Brismud,; professeur a rége à la

e V 1" partie. ‘La Magistrature. 4 vol. (porus).-—-2- partie: Les dzf- Faculté de droitfde Ton ouse, l- vol. ‘ —- 3' partie: e Culte.

Æ'çférenles .llagulraturesfawol. —- ätä'pnrtle: Le Peuple et le Sénat, ‘ traduit en français" par M..-Brismud, professeur agrégé à la

2 P011155 en 3 VOI-KPGWSX _ :53? l ‘ ,gî , .,Faculté_'de droit de Toulouse. .2_vol. ‘ . *

7' .. . pnuxmuasecriow. — (T.. VIII à XIH). ' ‘ ‘ _ . ‘ TROISIÈME SECTION. u-w ('l‘. XIV'etv KV): V

L Anulmswsmtou Rotative, par'J. Marquardt, vtraduite de l‘al‘— . L'a VŒ‘ PRIVÉE DES 'RoMAms, paH, Marquardt; traduite dfl

lemand avec la permisslon de l auteur et de l'éditeur allemand. ' .l'nllemand en français avec l'autorisation ‘de l'auteur et de

' “Vol-‘(parut ne‘. _» 1‘ . V. ,. _' - À _ N .9 l'éditeur allemand. par M. Viclor Henry. chargé de cours à la

.1‘ partie L‘organuahon de l'Empxre'roma‘m,‘ traduite en français, Sorbonne, 2 vol. (Tome I' paru). ‘ ' r

\1".. ‘

x, l, traduit de l'allemand’ sous la. ‘direction ‘de

1 " 51x; »
Generated on 2013-08-20 18:25 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-20 18:25 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-20 18:27 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-20 18:26 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-20 18:26 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-20 18:27 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-20 18:28 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-20 18:28 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-20 18:28 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google
Generated on 2013-08-20 18:28 GMT / http://hdl.handle.net/2027/coo.31924097557072
Public Domain in the United States, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us-google

You might also like