You are on page 1of 226

FONTES HISPANIAE ANTIQUAE

II
FONTES
HISPANIAE ANTIQUAE^
pubHcadas bajo los auspicios y a expensas

de la

UNIVERSIDAD DE BARCELONA

por

A. Schultcn y P. Bosch Gimpera


500 a. de j. C
HASTA CESAR
Edicion y comentario

por

Adolfo Schulten

BARCELONA
1925
/ TIP. EMPORIVM, S. A. \
\ FERLANDINA. 9-11 /
SUMARIO
Pifis.

Adverteiicia IX
Abreviatviras X
Prefacio 1

Adiciones al fasciculo I
3
Hacia 600 a. de J. C 5
Ciprias. . 6
Pisaiidro de Caniiro 8
Paiiiasis de Halicariiaso lo
Testlmonios desde 500 a. de J. C. hasta Cesar H
Hiiiiilcon 13
Haiinon 15
Pindaro 16
Esciiax de Caiianda 18
Esquiio . . 19
480 a. de J. C 22
Ferecides de Ateiias 24
Herodoto 26
Eiiripides 30
Euctenion 31
Antioco de Siracusa. 33
Helanico de Lesbos 34
Filisto ,36

Herodoro de Heraclea ,37

Dainastes de Sis<^ion 30
Tucidides 40
Cratino. . . • . 41
Eupolis 42
Aristofanes 45
409 y sig. a. de J. C 44
Antifanes 46
Nicostrato. hijo de Aristofanes 47
Platon 48
Jenofonte 49
Palefato . 50
Isocrates 51
Teopompo 52
Eforo 54
Si^ffundo tratado roinano-cartaffines de 348 a. de J. C. . - 64
Escilax 66
Batalla del Criiiiiso (340 a- de J. C) 70
Decadeiicia de ladoininacion cartaginesa en Espana liacia .S4()- 71
Relaciones de Alejandro Mng-no con Occidente 72
Aristoteles 74
Piteas 77
IVofrasto 82
Moiiandro 84
DiHlo 85
Clearco de Soloi 86
Dicearco 87
rilitas de Cos 88
Megasteiics 89
279 a. de J. C 90
Timostenes de Rodas 91
Timeo 94
de J
2(52 a. C 106
Licofron 108
Filon 108
Hacia 250 a. de J. C 110
Teodoridas 111
240 a. de J. C 112
Las noticias acerca de las j!:iierras espMndlas dcsde 287 . • 113
Eratostenes 114
Euforion 120
Sileno 121
Sosilo 122
Q. Fahio Pictor 123
Ennio 124
Filarco 126
M. Porcio Caton 128
Crates de Mallos 129
C. Acilio 130
L- Casio Heniina -
. . . 131
L. Calpurnio Pison 132
P. Rutilio Rufo 133
Polibio 134
L. Celio Antipater • 148
Libro de los Jubileos 149
Artemidoro de Efeso- 150
Posidonio 162
Asclepiades de Mirlea 185
Jenofonte de Lanipsaco. .
• 187
Eudoxo de Cizico • 188
l^aterculo Alejandrino 189
Ateneo 190
Hicesio 191

Dorion 192
Partcnio 193

Alejandro Polihistoi- 194


Pseudo Apolodoro 195
Indice de autores 197
Indice de materias 201
Fe de erratas 205
Del primer fasciculo las Fontes Hispaniae Antiquae
cle

se hicieron dos ediciones,una en castellano y otra en latin. La


ultima fue motivada por el particular interes que reviste el Pe-
riplo contenido en el poema de Avieno ra Mari tim a ,
que
lo convierte en un texto indispensable para la historia general
de la geografia antigua y para el estudio de las relaciones de
los Griegos en el Occidente, a parte del interes que ofrece para
el conocimiento de la Espaiia antigua. Ademas, las novedades
de la edicion critica del texto recomendaban que se hiciese la
publicacion mas asequible a los fllologos, con su publicacion en
latin.
Tratandose en el presente segundo fasciculo, como en los
que le seguiran, de textos recopilados y comentados exclusiva-
mente desde el punto de vista de hi antigiiedad de la Peninsula
iberica, por lo que habran de ser utilizados sobre todo por estu-
diosos que a esta ultima se dediquen, y que por ello mismo es
de suponer que esten familiarizados con el castellano, hemos
creido que podiamos prescindir de la edicion latina, con lo que
esperamos poder acelerar mas hi aparicion de los ulteriores
fasciculos.

Los Editokes
Abreviaturas
F- Gr. Hist. = Die Fragmente der griechischeu Historiker, voii F. Jaooby.
I Teil. — Beriin (Weidmann) 192.3.

FHG. — Fragmenta Historicorum Graecorum ed. C. Muiier. — Paris (Di-


y sig.
dot) 1853
RE.=Realencyclopddie der klassischenAltertumsivissenschaft, von Pauly-
Wissowa-Kroli, etc.
Tartessos. = ^c\\\\\lQ\\. Tartessos. — Hainl)urff (Friederichsen) 1922.
Preller-Robert. =
P\-eMev, Griechische Mijthologie, 4. Auflage von C. Ro-
bert— Berlin (W^eidniann) 1894 y sig-
i^on^es. = FoNTES Hispaniae antiquae I. Barceiona-Berlin, 1922. — Se cita
edicion iatina: las paginas equivaientes de ia edicion castellana se
ia
anaden, expresandose que a eila corresponden.
GGM. = Geographi Graeci Minores, ed. C. Muller.-Paris (Didot) 1882.
Numantia J. = Schulten, Numantia, Band L — Miinchen (Bruckniann) 1914.
* indica fragnientos cuya fuente originaria se desconoce.
HABiENDOSE iiicluido eii el primer fasciculo cle las Fontes
HisPANiAE Antiquae Periplo massaliota del siglo vi
el
a. de J. C. conservado en el poema r a M
ariti m
a de Avie-
110 junto con los testimonios mas antiguos hasta el ano 500 a.
de J. C, el segundo contiene las fuentes desde 500 hasta
Cesar, incluyendose tambien los textos acerca de las guerras
anteriores al 237 o sea las que preceden la reconquista de Es-
pana por Amilcar. El f a s c i c u 1 o t e r c e r o contendra la
literatura militar desde 237 hasta Cesar, el cuarto el BeUum
Hispaniense y los pasajes de BeUiun GaUicum, civile, Alexandn-
num y Africanum que se refleren a Espaila. El fasciculo q u i n -
to se dedicara al libro III de Estrabon.
El heclio de cerrarse el estrecho de G-ibraltar y hi destruc-
marcan tambien para
cion de Tartessos liacia el 500 a. de J. C.
his FoNTES HiSPANiAE Antiquae un nuevo periodo, pues con
haberse cerrado el estrecho terminan para los Criegos los in-
formes directos acerca de las tierras situadas mas alla de
aquel, comenzando su desconociraiento, que constantemente
trataron de agravar los cartagineses con toda clase de relatos
pavorosos acerca del Oceano. Estos ultimos se encuentran por
primera vez en el Cartagines Himilcon cuyo viaje al pais del
estailo, hasta entonces monopolizado por los Tartesios, anuncia
los nuevos tiempos, siendo Pindaro el primero que senala el
estrecho como el « non plus ultra » de la navegacion y de los
conocimientos geograficos griegos.
Los f ragmentos se ordenan c r o n o 1 6 g i c a m e n t e o sea por
,

la epoca dei autor, cuando este da testimonio de cosas contem-


poraneas como fuente original; en cambio cuando se trata de
fiientesderivadas de otras se colocaii en la epoca de los hechos
relatados. Asi, la noticia acerca de los mercenarios iberi-
cos en la batalla de Himera 480 a. de J C., se pone en el lugar
correspondiente a este aiio y no en Herodoto o Diodoro que la
han conservado, o bien en Timeo que es la fuente de Diodoro.
Por el contrario, los Iberos de Aristarco del ailo 411 no estan
en este afio sino en Aristofanes. Los testimonios transmitidos
'

por fuentes intermedias se encuentran junto a la fuente origi-


nal, cuando esta puede precisarse; asi, por ejemplo, una noti-
cia de Timeo conservada por Diodoro se hallara en Timeo y no
en Diodoro.
De cada autor se indican las fechas; en caso de ponerse solo
una cifra esta representa la «akme».
ADICIONES AL FASCICULO I
Hacia 600 a. de J. C.

HerodotO, 4, 42: NekS toO AtyuTTTtcov (JaaiXEcoc; rtpcbTou tcov f]tiEi<;

X&\iEv KaTaSE£,avToc; (la posibilidad de la circumnavegacion de


Africa), oq iTtEtTS ti^v Sicopu^a IrtauaaTo opuaacov Tf)v ek toO NeCXou
5iE)(ouaav Ec; tov 'Apa(5i.ov koXtiov aTtETtE^i|jE ^ o Lv iKcxq avSpaq
ttXoColoi, EVTELXd^Evoq kq t6 orttaQ SL^^HpaKXEOv oTr)X£cov EKTtXs-
ELV, Ecoq Ec; Tf)v 3opr)tr)v BdXaooav Kal outco kq ALyurtTov dTtLKVEEoSaL.

Esta tan discutida primera circumna vegacion de


Afr i c a partiendo del Este, no es imposible (vease Berger,
,

Erdkunde^, 60). El plan presupone el conocimiento de la cos-


ta occidental de Africa, como lo tuvieron los Tirios de Gades,
quienes navegaron hasta el golfo de Guinea (ver pag*. 15).
Asi este pasaje es importante para conocer la extension de
los viajes maritimos de los Gaditanos hacia el
Sur.
6 —

Ciprias fsiglo vii a. de J. C.)

(ed. Kinkel, Ejnc. Graec Fragm. pag- 31 y Bethe. Homer 2, 16.3)

Herodiano tt. ^iovripouq Xs^Ecoq (ed. Lentz, Herodiani teclmici


rell., 2, 914): ZapTTr|5cbv ZapnriSovoq, elxs 6 fjpcoc; eIte r| TtETpa,
eI'te t] aKTf] e'lT£ r| v fj ao q , &iq Ttapcic Zocf>oKXEt ev ^^At)(^aXcoTLaLv"
ELpr|Kai; ^^ZapTTr|Scbv aKTT]",
Ev ^Tu^irtavLaTaLc;":
i^iq^Eic; 8' Ev avTpoLq, IvGa ZapTTr|5cbv TiETpa".
Kal i^ vf)aoq tStcoc; Iv "O k e a v 2» ropyovcov OLKr)Tf|pLOV
oSaa, (ac; 6 Td KuTipLa cf)r|aC:

^TS) 8' loTTOKuaa^Evri teke ropyovaq, atvd rtEXcopa,


at ZapTTr|86va vatov Iv wKEavcp fiaBu8Lvr|,
vfjaov TtETpf|Eaaav..."

La isla del Oceaiio Atlantico, a la que los navegantes grie-


gos dieron unas veces el nombre de Sarpedon o de Glauco, y
otras el del rey tartesio Geron, en la que tambien debieron vi-
vir las Gorgonas (Tartessos, 35), la arx Gerontis del Periplo, es
el Banco de Salmedina delante de la desembocadura
del (xuadalquivir (Fontes, I, 94 y 132: ed. cast. 101 y 164; Tartessos,
Anz. 1923, 43). La denominacion de TTSTpfjEaaa va
33, 35; Arcli.
bien a Salmedina, pero es tambien un epiteto general de vfjaoq
(vease Odisea, 4, 844).
Las Ciprias son, con Estesicoro (Fontes, I, 132: ed. cast. 146),
el mas antiguo testimonio para la localizacion de Sarpedon en
el Occidente junto a Tartessos. Siguen en esto a los Focenses
que navegaron hacia Tartessos, quienes, como nos ensefia el
Periplo, ya se fijaron en la isla y cuyos viajes llegan al tiempo
de las Cii)rias (Tarfefiiios 25). Mas tarde Sarpedon y las Gor-
gonas emigraron todavia mas lejos y la isla de Sarpedon se
busco junto a Kerne, al Sur del Cabo Blanco en la costa occi-
dental de Afrlca: asi en el Paleofato (liacia 350 a. de J. C.) (31:
TTopB^cp ^exa^u Trjq Kkpvr^q koli xfjq Zap-nriSovCaq... xfjv ropyci»...), en

Plinio (Xat. hi.it. G, 200: Gorgades insulae; vease RE. s. v. Sar-


pedon 43).
Pisandro de Camiro (siglo vi a. de J. C.)
(ed. Epic- Graec- Fragm. ed. Kiiikel, p. 248; vei- tainbien Wilaniowitz,
Herakles, I, 308).

Ateneo, XI, p. 469 c: riEioavSpoq Iv SEUXEpcp 'HpaKXE^aq t6


SETtaq, EV S SLETtXEUOEV 6 'HpttKXfjc; TOV 'OKSaVOV, Etvai ^EV Cf)r|OUV
'HXtou, XafiEiv 8' auTo Trap' 'nKEavou 'HpaKXEa (comparese COll Pa-
niasis; ver luego pag. 10).

La epopeya 'HpaKXsia de Pisandro es el poema mas antiguo


que conozcamos con noticias sobre Heracles, aunque habia
tenido rauchos predecesores (Wilamowitz, HeraMes, I^ 304 y
sig\). Desgraciadamente no sabemos si las anteriores Hera-
clias llevaban al heroe tambien al lejano Occidente, a Tartes-
sos pero es verosimil que tambien lo hicieran, pues ya Hesio-
;

do tiene una oscura representacion del Occidente, y Estesicoro


llega hasta nombrar a Tartessos (Fontes, I, 131, ed. cast. 163).
Pisandro es tal vez la fuente de Apolodoro, 2, 5, 10 (compa-
rese con Ferecides; ver mas adelante), transmitida por un ma-
nual mitografico mas reciente del siglo i a. de J. C. (Bethe.
Qtiaest. Diodoreae, Diss. Gottingen, 1887, 94; Schwartz, BE, I,
2878), pues Apolodoro se remonta a, una fuente del siglo VI ya
que nombra Tartessos, en lugar de la cual los deraas colocan
G-ades. Pero, en Apolodoro, Tartessos se encuentra visiblemen-
te Junto al estrecho Heraclcs llega, j^eregrinando por Europa,
;

a Tartessos (Carteia), levanta aqui his columnas, va luego en


la copa solar a Eritia y desde alli vuelve a Tartessos. Que
Apolodoro creyo Tartessos en Carteia, lo reconocio A Klotz.
Todo ello, sin embargo, no puede proceder de la tradicion anti-
gua, pues entonces la situacion de Tartessos era conocida, sino
—9—
que se corresponde con la confusion ulterior con Carteia (Tar-
tessos, 60).
Acerca de copa en la que Heracles atraviesa el Oceano
la
para llegar a ver Preller-Robert, Giiechische Mi/fhologie
Eritia,
II, 2, 468. Segiin Pisandro Oceano dio a Heracies la copa de
Helios: segun Ferecides se la dio el mismo Helios. La copa so-
lar aparece tambien en un vaso de figuras negras, por lo tanto
antes del 500 (vease PrelJer-Rohert, 468) y contemporaneo de
Pisandro. El ])rimero que lo menciona es Estesicoro (fragm. 8).

2-Fontesn
— 10

Paniasis de Halicarnaso (hacia 490 a. de J. C.)


(ed. Epicorum Graecorum Fragm. ed. Kinkel, p. 253)

Macrob. Saturn, 5, 21, 19: poculo autem Herculem vectum ad


'Ep08£Lav, id est Hispaniae insulam, navigasse et Panyassis, egre-
gius scriptor Graecorum, dicit et Fherecydes auctor est.

Ateneo, XI, 469 d.: riavuaoic; 5' Iv TipcbTcp 'HpaKXetac; Txapa


Nr|pEco<; cfir)ol ti^jv toO 'HXiou <|)L(iXT]v K0^(oao6ai t6v 'HpaKXea Kal
SiartXEOoaL etc; "EpuGeLav.

Paniasis fue el de Herodoto y compuso una epopeya 'HpA-


tio
KXeia. Aunque debacolocarse ya en el siglo v, por las cosas
que trata se puede agrupar todavia con Pisandro.
Acerca de la copa, ver Pisandro (anteriprmente, pag. 8).
Acerca de Eritia, que Pisandro todavia buscaba bien jun-
to a Tartessos, ver Tartessos, pag. 21.
TESTIMONIOS DESDE 500 A. DE J. C.

HASTA CESAR
Hiniilc6n (hacia 500 a. de J. C.

1. Plinio Nat. hid. 2, 169: et Hanno Ca rtliaginis po-


circumvectus a Gadihus ad finem Arabiae, navi-
tentia ftorente
vigationem eani prodidit scripfo, sicut ad exfera Europae
noscenda misstis eodem tempore imilco H .

1. Avieno, 113: Tartessiisqueinterminos Oestrymmidum


negofiandi mos erat. Carfhaginis
115 etiam colonis et vulgus infer Herculis
agifans columnas haec adibant aequora,
quae Himilco Poenus mensibus vix quattuor,
II t ipse semef rem probasse retutit

enavigantem, posse fransmitfi adserif.


120 sic nulla late flabra propeUunt rafem,
sic segni.s htimor aequoris pigri stupet,
adicif et illud: plurimum inter gu7'gites
extare u m ef saepe inrgidti vice
fii c
retinere puppim. dicif hic nihilominus
125 non in profundu m terga demifti maris
parvoque aquarum vix supertexi solum,
obire semper huc ef huc ponti fe ras
navigia lenta ef languida repenfia
infernare beluas...
o80 . . . po7'ro in occiduam plagam
ab his columnis gurgifem esse interminum,
late patere pelagus, exfendi salum
Hi milco tradif, nuUus haec adiif freta,
nuUus carinas aequor iUud infulif,
— 14 —
385 desint quod alto flahra propellentla
mdhisque puppim spiritus caeli iuvet,
dehinc quod aethram quodam amictu vestiat
caligo semper, nehula condat gurgitem
389 et crassiore nuhilum perstet die.

406: plerumque porro tenue ten d i t u r s aJu m


ut vix harenas suhiacentis occulat,
exuperat autem gurgitem fu c u s frequens
atque impeditur aestus hic tdigine,
410 vis heluaruin pelagus omne internatat
midtusque terror ex feris hahitat freta.
haec olim Himilco Poenus Oceano super
spectasse semet et prohasse rettulit.

Ademas del pasaje de Plinio solo da testimonio del viaje del


almirante cartagines Himilcon este fragmento acerca de los
terrores del Oceano que el mas antiguo interpolador del Peri-
plo (Eforo?) interpolo en el, repitiendolo Avieno; (vv. 114-129
y 380-414; vease Fontes l, 82 y 103: ed. cast. pag. 86 y 112).
El viaje de Himilcon (segiin x^vieno 115 y sig.) se dirigio
hacia 1 a s i s 1 a s d e l e s t a n o d e 1 a n t e d e 1 a B r e t a -
na . Tuvo, pues, por objetivo informarse acerca del pais del
estailo. Por ello el viaje no pudo haberse verificado hasta des-
pues de la destruccion de Tartessos o sea despues de 500 a. de
J. C, ya que los Tartesios, a los que pertenecia el monopolio
del comercio del estano, antes no lo hubieran consentido. Aca-
so sea un terminus ante quem del viaje la batalla de Himera en
480 pues con esta se arruino la fuerza maritima de los Cartagi-
neses, mientras que segim Plinio el viaje tuvo lugar en la epo-
ca de mayor poder de Cartago.
Los cinco t e r r o r e s del c e a n o de que da cuenta Himil-
con (calma de los vientos, nieblas, bajos, algas, monstruos mari-
nos), desde entonces se repiten por los autores griegos, habien-
do por lo tanto encontrado credito.
De la utilizacion por el interi)oIador (EforoV) se deduce que
lo mismo que el relato de Hannon, cl de Himilcon tambien fue
traducido al griego. Su perdida es muy de lamentar pues,
ademas de aquellos terrores semifabulosos. Himilcon segura-
mente dio noticia de muchas cosas reales, esi^ecialmente acer-
ca de los paises del Norte, con lo quc hubiera sido un valioso
paralelo del Periplo.
— 15 —

Hannon (liacia 500 a. de J. C.)


•n£pi.-nXo>j<; ((mI. GGM. I. 1: vease BE. VII, 23(J0)

C. 2! "c; S' dva)(9EVT£c; xaq Zxf^Xac; Tiapri^ELiliapEV...

Lo mismo que el de Himiieoii, el viaje eontemporaneo de


Hannon por la costa occidental de Africa presupone la destruc-
cion de T a r t e s s o s ya que tambien el Africa occidental era
,

monopolio de los Tartesios. El viaje tuvo lugar, lo mismo que el


de Himilcon, probablemente poco despues de la destruccion de
Tartessos, por lo tanto hacia 490.
La meneion de las C o u m n a s 1 es, junto con el Periplo
mas antiguo testimonio de
(v. 341), el Con la expedicion
ellas.
al Africa occidental los Cartagineses reanudaron los antiguos
viajes de los Tirios al pais del oro, Ufas, en el
golfo de Guinea (^sobre Ufas, hoy Ife, ver Tartessos 4-5 y
Leo Frobenius, Das unhekannte Afrika (1923), 138). En el conoci-
miento obtenido por los Cartagineses de la costa occidental de
Africa se basa la transposicion de hi ishi de Sarpedon de Tar-
tessos a Kerne vease antes, pag. 7).
(
- 16

Pindaro (518-440 a. de J. C.)

(ed. 0- Schroeder, 1000)

1. Olimpica 3, 43 (476 a. de J. C.):


vOv 8e Tipbq lo^^aTLCxv Of^pcov dpETaioiv IkAvcov anTETaL
olkoBev "HpaKXeoqoTaXSv. t6 rropoco S' IotL ao<^olq afiaTov
Kdo6(^0L(;...

2. Nemea 3, 20 (475 a. de J. C; ver Wilamowitz, Pin-


dar 276):
... OUKETL Trp6oC0
d(idTav aXa kl6vcov urtep 'HpaKXeoq rtepfiv eu^iapeq,
f^pcoq 8e6q aq E9r|Ke vauTiXiaq eo)(dTaq
^dpTupac; KXuTdq* Sd^aoe Se Qf\pct.q Iv neXdYEi
unep6)(ouq, S^d t' (*) l£,EpEuvaoE Tevayecov
podq...

3. Nemea 4, 69: FaSeipcov t6 np6q ^6<|)ov ou nepaT6v...

4. Istmica 3, 29 fdespues de 474 a. de J. C. ; Wilamowitz,


Pindar, 341);
... dvopeaLc; 8' ea)(dTaLOLV
OLKoBev OTdXaLOLv dnTovS' 'HpaKXeiaLq.
Kal ^r|KeTL ^aKpoTepav oneuSELV dpeTdv.

5. Estrabon 170: ZTfjXac;, Sq ntvSapoq KaXel nuXac; FaSeLpi-


Saq; 172: Kal 6 n. ouTcoq dv 6p9coq XeyoL nuXaq FaSeLpLSaq... Frag. ^
256 Schroeder.

Sohre l-4.—Vn\(\'i\Y0 senala el estreclio como el «non j^lus ul-

(*) Cod. lSloi t'.


— 17 —
tra» de la nave^acion y geo^rafia gi'iegas. Los cuatro pasajes
en cuestion son, ademas del Periplo (Fontes, I, 78: ed. cast.,
pag. 82 j, el mas antiguo testimonio dela clausura del es-
trecho de Gibraltar por losCartaginesesy de la destruc-
cion de Tartessos (Ttniessos, 48;. Es notable que Pinda-
ro insista tan a menudo en este hccho y i^roduce el cfecto de
que escribe bajo la impresion todavia viva de la clausura tan
funesta para la navegacion griega.
Estas odas, compucstas hacia 480, son asi, un terminu.s ante
quem para la clausura del estrecho. Desde Sicilia, Pindaro te-
nia noticias mas inmediatas acerca del Occidente que la Grecia
Oriental. Lo propio se observa en Estesicoro (TcD-tessos, 33j.
El nombre, de origen focense, de las Columnas de He-
r a c 1 e s (Tavtessos, 2%) se encuentra por primera vez en el Pe-
riplo (Fontes I, lOl: ed. cast., pag. 109 y hiego aqui y en Han-
1,

non (ver pag. 15;.


Sohre 2.— La mencion de los m o n s t r u o s m a r i n o s y de
los b a jos procede aqui de los Cartagineses, que con tales co-
sas espantables querian mantener a los Griegos lejos de las ru-
tas del Oceano ver antes pag. 14).
( Se hallan por primera vez
en Himilcon, hiego aqui. Los testimonios posteriores veanse
(

en Berger, Erdk-unde der frriechen- pag. 2o2j.


Cuando Pindaro dice que Heracles levanto las Columnas
como senal del limite extremo de la navegacion, como «non
plus ultra», aparece por ijrimera vez la resignada inter-
pretacion del mito, cambio producido por la clausura del es-
trecho, ya que antes, como los Focenses hacian llegar a He-
racies hasta Tartessos, las Columnas eran mas bien un simbolo
de victoria por la apertura del Oceano, un « p I u s u 1 1 r a » Pin- .

daro, cuando dice que la gloria Ilega hasta las Columnas nums. (

1 y 4, como nosotros podemos decir « hasta el cielo» j, ya emplea


la frase en sentido gnifico.

Sohre 3. FaSEtpcov t6 npbc, C6<^ov ou TtepaTov sc convirtio en un
refran popular (^vease Parosniiogr. (rr. ed. Leutschi.
Sohre 5.— EI nombre TTuXai raSeipiSEc; aparece aqui por pri-
mera vez; sustituye desde la destruccion de Tartessos y la
clausura del estrecho, al antiguo nombre -nuXri TapTr|aaoO (Avie-
no V. .54, Licofron, 643; ver Tarfessos pag. 28) lo mismo que
Gades paso a ocupar el lugar de Tartessos, que desde entonces
se confundio con Gades (comparese con raSsLpEioc; nopBy.oq: PIu-
tarco, Sertoi-. h y con el fretum (Taditanum de los Romanos).
18 —

Escilax de Carianda (hacia 4'JO a. de J. C.)


(ver: C Muller, GGM. I, p. XXXIII)

Avieiio, Ora mar., 37-2 (Fontes, I, 103; ecl. cast. [). 111):
Caryandeus Scyla.r
...

medium fluentum infer columnas adserit


tantum patere quantum aestus Bosporo est.

Eseilax compuso iiii Periplo del Medi terraneo como ,

lo ensenan dos testimonios (Muller, p. XXXIII) y los fragmen-


tos de el conservados. El Periplo del mar e x t e r i o r que le ,

atribuye Suidas, ni es conocido por nins"im otro testimonio ni


es verosimil que pudiera escribirlo a causa de la clausura del
estrecho por los Cartagineses. Todo lo mas, pudo Escilax, co-
mo apendice al Periplo del Mediterraneo, describir las costas
inmediatas a las Columnas, segiin fuentes anteriores (Eutime-
nes?, vease Tartessos, 38, 43). Escilax fue utilizado para el
estrecho por el primer interpolador del Periplo.
La anchura del Bosforo se estimaba generalmente en siete
estadios poco mas o menos iRE. III, 743). Escilax estimo la an-
chura del estrecho de Gribraltar en siete estadios. Lo propio
hizo Damastes (Avieno, 371). En realidad tiene setenta o mas
(Fontes, I, 103: ed. cast., pag. 112). EI error de Escilax, Da-
mastos, etc. se explica por la c 1 a u s u r a d e I e s t r e c h o
,

desde 500 (Tartessos, 53;.


-19--

Esquilo rr)-24-4r)t; n. de .1 C.)

1, Plinio, Xaf. hisf. ?u. 3-2 (Fr. Gn de Nauek., Trag. Gr.


Fragin.): Aeachylns 'in Hiheria Eridamim exse dixit eundem-
qne appellari Rhodanum.

El pasaje se refiere a la trag'edia 'HXLaSEq y al fiii de Faetoii


en el Eridano.
El Eridano es el rio del ambar que desemboca en el
Oeeano s e p t e n t r i o n a 1 por lo tanto el Ehin o el Elba fHe-
,

rodoto o, 115 lo Uama rio del N., seg-im tradicion focea), pero ha-
cia el 500, cuando a causa de hi c 1 a u s u r a d e 1 e s t r e c h o se
oscurecio el conocimiento de los j^aises septentrionales, se con-
fundio con el Rodano o con el Po, porque cerca de sus desem-
bocaduras se encontraban los ulteriores mercados del ambar:
Massalia y Aquileia (Tarfessos, (16 De esta confusion con el
>.

Rodano es Equilo el primer testimonio.


La indicacion del poeta de que el Rodano corre i)or
Iberia, se funda en parte en un conocimiento insuficiente,
en parte en la extension antigua de los Iberos hasta el Rodano,
que tambien se atestigua en otros lugares (Kumantia I, 118).
En el Periplo los Iberos no llegan todavia m;is que hasta Mont-
pellier (Fontes I, 118). Los conocimientos precisos de Esquilo
llegan hasta el Rodano y Massalia, pues el fragmento ivnt fEs-
trabon 18:>) conoce los Ligios y hi Ihmura pedregosa de ha Crau
junto a hx desembocadura del Rodano.
— 20 —
2, Prometeo 78r,:

ool TrpcoTov, 'loL, ttoXvjSovov TiXavriv (|)paaco,


y\v EYYp<i<f)ou av [ivr\\ioaiv B£.\iolc; <^pe.vS)v:

bxav Ti£p6.ar\q petGpov r^TiEipov opov


7Tp6c; avToXdq c|)XoYSTTac; i^Xlooti.(3elc;

tt6vtou Ttepooa cfiXotofiov eot' av tE,LKr\

Ttp6c; ropYovEiaTteSLa KLo9f^vr)q, 'iva.

al <t>opKiS£c; vafouoL Si^vaLaL K6paL.

TTEXaq 8' d5eX<|>al tcovSe Tpeiq KaTdTtTepoL


SpaKOVTo^aXXoL FopY^vec; (ipoTooTUYetq

dXXr|v S' aKouoov Suo)(epfj SecopLav."

6^uot6^ouc, Yotp Zr|v6q dKpaYelq Kuvac;


YpOTtac; cfiuXa£,aL, tov te ^ouvcoTta OTpaT6v
'ApL^aoTiov lTTTTo(5d^ov', oT)(puo6ppuTov
oLKoOoLV d^c|)L vSpa nXouTcovoq TT6pou.

En el « Prometeo encadeiiado » Prometeo indiea a lo el ca-


mino hacia el lejano Occidente, una Periegesis poetica. Las
Grorgonas viven en el extremo Occidente {RE. VII, 1083) en
la isla Sarpedonia junto a Tartessos (ver \)Ag. (Jj y por ello se
debera buscar tambien alli la ropYovELa TTeSCa Kia9f)vr|c;, lo mismo
que el KLo9fivTic; 8poq de Cratino (ver pag'. 41). El nombre no
aparece en otro autor, y designaria la region de Tartessos.
Como que se repite en el Asia Menor (BE. Kisfhene), debe pro-
ceder de los Focenses que iban a Tartessos, que tambien tras-
ladaron alli el dKTf) ZapTTiiSovLa (ver antes pag\ 6).
J. H. Voss {Mijth. Briefe 2, 169) quiso escribir Kuvr|Tfjq, por
los Cinetas proximos a Tartessos, pero resulta forzado. Que
KLa8f|vr| se hallaba en el lejano Occidente lo sabia tambien el

Escoliasta al verso 791 KLo9fivr], Tt6Xic; ALfiuric;


: At^ioTTfaq (Ciste- f^

ne, ciudad de Libia o de Etiopia;.


El nXouTcovoq TTopog lo crcyeron Voss (lug. cit. 174) y G. Her-
mann (edicion de Esquilo II, 163: ifaque poxfqnam lo ad cani-
pos (rorgoneos fram niare in occidenfem Libi/ae e.sf addncfa, aliud
in eorum locorum vicinia periculum commemorat: Arima.^peH qui-
que prope eos mnt auri cu.Hfodes fjri/phi, confundeni< amnem Plufo-
nem cum iis quae de Tarte.^so, mefallifero fluvio, acceperaf), el rio
T a r t e s 0.
— 21 —
3. Dionisio de Halicarnaso, Anf. Bom. I, 41 ''
= Frasm. 199
Nauck : ^layyKoq Iv npopr|9£L Xuo^Evcp... TtETtoCr|TaL ydp auTS 6
npo^r|8Euq "HpaKXEL Td te dXXa TrpoXEycov, 6q EKaoTov auTo tl au^ifif)-
OEoSaL e^eXXe KaTd ti^jv etiI rr)pu6vr|v crrpaTECav...
Eii el «Prometeo libertaclo» describe Prometeo a Heracles
el camino que Ueva a Gerion y al lejano Oeste. (En el Frag-
mento i\ Esciuilo conoce los Ligios y la Crau junto al Rodano).
Esquilo. i)or lo tanto, en ambos dramas acerca de Prometeo,
dio una version j^oetica de la geografia de su epoca ''Berger,
Enlkunde, HO), lo mismo que antes la epopeya y mas tarde He-
rodoro de Heraclea. Esta geografia poetica se mantuvo al lado
de la cientifica que comenzo con el Periplo y con Hecateo.
- 22

480 a. de J. C.

HerodotO 7, KJa: ... st ^t\ uno 0r)pcovoq toG Alvr|aLSf]^iou 'AKpa-


yavTfvcov ^iouvap)(ou l:£,EXao8Eiq kE, M^iepr|c; Tr^piXXoc; 6 KpLvtrtTiou tu-

pavvoq ecav 'lpEpr|q ettt^y^ ^"^' auTiv tov )^p6vov toOtov <t>oiviKcov Kal
AifJucov Kai 'I fi r] p co V Kal Aiyucov Kal 'EXiauKcov Kai ZapSovicov KaL Kup-
vicov Tpif^KOVTa ^upLoiSaq Kal aTpaTriyov auTcov "A^tXKav tov "Avvcovoq
Kap)^r)Sov(cov eovTa fJaoLXea...

El suceso tuvo lugar antes cle la batalla de Himera de 480


a. de J. C. (Holm, Ge.^^ch. SizlL l, 205; 415). El pasaje es el
m a s a n t i g' u o t e s t i m o n i o p a r a 1 o s e rcen arios m
i b e r i c s e n e 1 e j e r c i t o d e 1 o s C a r t a g' i n e s e s que ,

hacia 500 se habian apoderado del imperio tartesio y que con


ello tuvieron oportunidad para el reclutamiento entre las tri-
bus guerreras de los Iberos, siendo los mismos Tartesios de po-
co espiritu militar (Taiiessos, 44). Al propio tiempo es el pri-
mer testimonio para las correrias ibericas, que fueron corrien-
tes mas adelante especialmente entre los Celtiberos, los habi-
tantes de la Meseta pobre (Xmnantia I, 200) Los Iberos forman
aqui un grupo con las demas tribus barbaras de caracter gue-
rrero de Occidente: Ligures y Elisices del Golfo de Lion, Sar-
dos y Corsos.

Polieno, Sfrafeg. 1, 28: Of]pcov Kapxr|Sov(oLc; nopeTdooeTo. tSv


Se noXe^Ccov c|)euY6vTcov oi ZLKeXicoTaL e^xriLTTTOvTec; eq t6 OTpaT^neSov
ciq SLapnaa6^evoL Tdc; OKr|vdc; unS tGv 'l(if)pcov napa(ioT]8ouvTcov dv-
rjpoCvTO.
— 23 —
Episodio, del (|IK' iio sc tienc iiiii<;una otra i"efereii('ia, del
tiempo de la batalla de Himera. (Holm, Ge.sch. Sizil. 1, 415j.

Diodoro, 11,1: ^'O Se Hep^ric;... liouXo^Evoq TTdvTac; touc; "EXXri-


vac; dvaoTdiTouc; TtoLfjaai, SiEnpEafieuaaTo Ttpoc; Kap)(r)5ovLouq TiEpl kol-
vonpayLaq Kal auvsBETO Ttp6<; auTouq, ciaTE auTov ^ev etiI touc; ti^v
'EXXdSa KaTOLKoGvTac; "EXXrivaq aTpaTEUELV, Kap)(r)Sov(ouq Se Totq
auTOLc; )(p6voLq ^iEydXac; TtapaoKEudaaaBaL SuvdjiELq Kal KaTaTtoXE^f]oaL
TQV 'EXXf)vcov Touq TtEpl ZLKEXtav KaL 'JTaXCav oiKoOvTac;. ^aKoXouScoq
oSv Tatq ouv8f]KaLc; Kap)(r)S6vL0L ^ev )(pr|^dTCi)V TtXfjBoq dSpoioavTEq
jjiia9o<^6pouc; ouvf^Yov £< t^e "rfjq 'iTaXiac; KaL ALyuoTLKfic;, etl Se FaXa-
Tiac;, KaL '\
P>r]p i<xq, Ttpoc; Se TouTOLq ek Tf]q Aifiurjq aTtdorjq KaL Tfjc;

Kap)(r)S6voq KaTEypac^ov TtoXLTLKdc; SuvdjiELq...

El tratado de Jerjes con Cartago cae aiites de 480 y eii este


afio, en la batalla de Himera, se nombran los ya mencionados
m e r c e n a r i o s i b e r i c o s d e 1 o s C a r t a g" i n e s e s qiie ,

entonces poseian el Sur de Espana. La fuente de Diodoro es


probablemente Timeo iRE. V, 686).
HerodotO. 7, 25 ..• TiapEOKeud^eTO Se KaL OTtXa ec; Tac; ye<|>^P*<J
1

(iu|5XLVd TE KaL XeUKoXlVOU, lTtLTd£,ac; <t>OLVL£,( TE KaL 'ALYUTtTLOLOLV...


(vease 36).
EI puente de .lerjes sobre el Helesponto (480 a. de .J. C), pa-
ra -el cual los Fenicios i^roporcionaron Xeuk6Xlvov, fibras de es-
parto para los cordajes. Las fibras de esparto procedian de
Africa o de Esi)ana (Helm, KuHurplanzen uncl Hcmstiere,^ 137),
cuya parte meridional poseian los Cartagineses desde 500.
- 24 —

Fer^cides de Atenas (antes de Herodoto)


Teogonia (ed. F. Gr. llist. I. 58; vease pag- 38() y Luetke, Pherecydea
Diss. Gottingen, 1893)

1. Escoliasta de Apolonio de Rodas, 4, 1515 Jacoby, Fr. ( =


Q)\ Hist., fr. 11): ...sXxa epxsTaL (Perseo) ttetojjlevoc; npbc; ibv WKea-
v6v Kal Taq ropyovaq.

Acerca de la localizacion de las Gor g- o n a s en el Oceano


cerca de Tartessos, vease Tarfes.ws pag-. o5 y antes, pag'. G.

2. Escoliasta de Apolonio de Rodas, 4, 1396 (frag'm. 17, Ja-

COby)l o Se ('HpaKXfjc;) Ep)(ETai oCtoc; ettI Td xpuaS ^fjXa. dcfjiKojJiE-


voq 8e EL<; TapT r| a ao V xiopEUETaL ELq AL|Sur)v, IvSa dvaLpEL 'AvTatov...

3. Ateneo, XI, 470 c. (Luetke, p. 12: Jacoby, Frag-m. 18 a.):


<t>EpeK\i8r)q 8' Iv ir\ Tp(Tr| tSv "laTopLSv, TtpoELrrcbv TXEpl toO oKeavoG,
ETTL(f>EpEL __6
8' 'HpaKXfjq IXKETaL ett' auT6v t6 t6£,ov, &)q fiaXcbv, Kal
6 "HXloc; TtauaaaSaL keXeuel, 6 8e 8E(aac; rtauETaL. "HXLoq 8e dvTL tou-
Tou SCScoaLV atJTS t6 Sertac; t6 xpuaeov, o auT6v Ec})6pEL auv tolc; 'lttttolc;,

ETT1*)V Suvr), SlO ToO 'QKEaVoO TI^V VUKTa TTp6c; ECO, Xv' dvCa)(EL. ETTELTa

TTopEUETaL 6 'HpaKXfjq Ev t£> SETTal TouTcp Iq Tf)v 'Epu8ELav ".

4. (Estrabon, 169, Fragm. 18b): 'EpuBELav Se Td TdSELpa


EOLKE Xeyelv 6 <?>EpEKu8r|q, Ev r) Td TTEpl t6v rr|pu6vr|v ^uGEuouaLv.
aXXoL Se ii]v TTapafiEfiXr|^Evr|v TauTr) Trj ttoXel vfjaov, TTop9(i£) aTaSLatca

SLELpYo^Evr)v, t6 EufioTov opSvTEc; (comparese con Eforo, luego,


pJlg. 58).
— 25 —
Mientras que m;is tardo E r t a fue identificada con una de
i i

las dos islas de (Tadcs ver Tarfessos 52, 59), en Estcsicoro Eri-
(

tia es claramente la isla del rio, en la que se hallaba Tartessos


{Fontes I, lo2j y lo propio sucede en Ferecides, pues hace Ile-
gar el heroe hasta Tartessos. La conjetura de Estrabon
(eoiKE) es poi- lo tanto un error. La colocacion mas tardia jun-
to a Gades se explica por el desconocimiento de Tartessos, que
se confundio con Gades (Ta)iessos, 59). EI autor antiguo que
sirve de base a Apolodoro no es Ferecides, pues este difiere
mucho de Apolodoro (Liietke, Fherecydea, pag. 42), sino m;is
bien Pisandro (vease pag. 8).
40

3 • Hontts U
— 26 —

Herodoto (Hacia 480-430 a. de J. C.)

, (vease Jacoby RE. Suppl. II, s. v.)

1) I, 163: 01 8e <t>COKaL££q OUTOL VaUTLXtr|OL (laKpfjaL TtpGTOL "EX-


Xr)vov E)(pf)aavTo, Kal tov ts 'ASpLr|v Kal ttjv TuparjVLrjv KaL Tr)v 'I ^r\-

p ( r| V Kal Tov TapTr|aa6v outol Etai ot KaTa8e£,avTEq. EvauTiX-


XovTo 8e ou aTpoyyuXriaL vr^uaL dXXd TtEVTr|KOVTEpoLaL. drtLKO^EVoL Se
Iq Tov TapTr|aa6v Ttpoa<|)LXEEc; EyEvovTo tS fiaaLXEi. tcov TapTriaatcov, t2>
ouvo(jia ^EV fjv 'ApyavScbvLoc;, ETupdvvEuaE Se TapTrjaaou oyScoKovTa
ETEa, EfiLcoaE Se Td TcdvTa elkool KaL EKaTov. toutco Sr) tco dvSpL Ttpoa-
cf)LXEEq OL 4>coKaLEEq ouTco 8r) TL EyEvovTO, &>q Td ^Ev TTpcoTa acJjEaq ekXl-
TtovTaq 'lcovLrjV ekeXeue Tfjq EauToO yiipr\c, OLKf)aaL okou fJouXovTaL, ^XETd
Se aq toOto y^ ouk etielSe Touq <4^coKaLEaq, 6 Se rtuOo^Evoq t6v MfjSov
Ttap' auTcov oq au£,OLTo, eSLSou a(\>x. )(pf)^aTa TEL)(oq TtEpL|5aXEa9aL Tf)v
tioXlv, eSLSou Se dcf)£LS£coq" KaL ydp KaL i^ TiEpLoSoq tou T£L)(£oq ouk oKL-
yoL aTaSLoC elol, toOto 8e tiSv Xl9cov ^EydXov KaL eu auvap^oa^iEvcov.

Acerca de los Focenses y de sus viajes a Tartessos, vea-


se Tartesms, cap. 4. Acerca de la d i s t i n c i 6 n entre Tar-
t es i os e I be ro s , ib. 78. Acerca del rey A r g; a n t o n i o ,

ih. 29.

2) I, 165! OL <t>coKaLEEq eoteXXovto Eq Kupvov. ev ydp Trj Kupvcp


e^KOaL ETEOL TipOTEpOV TOUTCOV £K ^EOTtpOTtLoU dv£aTf)aaVTO TtoXLV, Tfj OU-
vo^a T)v 'A XaX Lr| . 'ApYav^ovLoq Se Tr)VLKaOTa fjSr) teteXeutt^kee.

Despues de la toma de Focea hacia 545 a. de J. C.


»

— 27 —
3) I, 166: iTteCTE 8e eq ti^v Kupvov aTTt<ovTo, oIkeov KOLvrj ^etcx

tSv Ttp^TEpov drtLKojiEvcov ETt' ETEa TTEVTE, Kal Ipa EVLSpUOaVTO. Kal
f^yov Y^p Sf) Kal Ecpepov touc; TtspLotKouq aTtavTac;. OTpaTsuovTaL Sv ett'

auTouc; kolvS Xoy^ )(pr|od^EvoL Tupor|voL KaL Kap)(r)S6vL0L vt]uol EKdTE-


poL e^rjKOVTa. ol 8e <l>coKai.EEq TtXr|pcboavTEq Kal auTol Td TrXota, EOVTa
dpL9^6v E£,r]KovTa, r|VT(a^ov kq t6 ZapSovLov KaXEo^Evov TtEXayoq, ou^-
(ILOYOVTCOV Se Trj vau[ia)((r| KaS^r|Lr| tlc; v^Kri tolol 4>coKaLEOoL eyeveto.
al ^EV ^dp TEOOEpdKOVTd 0(|)L VEEq SLEc|)9dpr)oav, at Se eI'kool at TtEpLEoO-
oaL fjoav a)(pr|aTOL* aTtEOTpdcjjaTO ^dp Touq £(ifi6Xouc;. KaTaTtXcboavTEc;
8e eq Tr)v 'AXaXLr)v dveXafiov Td TEKva Kal Tdq Y^^aLKaq Kal Tr)v dXXrjV

KTTJOLV, oorjv ota{ TE k^ivovTo al VEeq ocf)L aYeLV, Kal ETteLTa aTTEVTEq tt\v
Kupvov ettXeov ec; Pi^y^-o^-

La b a t a 1 A 1 a 1 i a tiivo lug-ar, pues, hacia 540 a. de


1 a de
J. C. (cincoanos despues de 545). Acerca de la significacion
de la batalla como final del predominio focense en la parte oc-
cidental del Mediterraneo y comienzo de la thalassocracia car-
taginesa vease Tartessos, p. 29, 44.

4) IV, 152: [iETd Se TauTa fhacia 660 a. de J. C.) vrjOq Za^Ltr),


Trjc; vauKXr)poq f)v KcoXaloc;, TtXeouoa ett' Alyutitou, dTTr)ve()(9r| eq Tf)v
nXaTEav TauTTjv TTu96^evoL Se ol ZdjjLOL Tiapd toO Kopco(i(ou t6v
TidvTa X6yov OLTLa ot ivLauToO KaTaXEtTtouoL, auTol Se dva)(9£VTEc; ek
Trjq vr)Oou Kal y^'-X°1^^^°'- Alyutttou etcXeov, dTtocf)ep6^EvoL dTTrjXLcbTn
dve^cp, Kal, ou ^dp dvLeL t6 Ttveu^a, 'HpaKXeaq OTr)Xaq SLEKTtEpfjoavTEq
drttKovTo Ec; TapTr)oa6v Oelt) Tto^Ttrj )(pEcb(iEV0L. t6 Se k\xTi6piov
toOto fjv dKf)paTov toOtov t6v )(p6vov, coote dTTovooTf^oavTEc; outol
OTtLOCO (LEYLOTa 8f) 'EXXf)VCOV TtdvTCOV TCOV r| (LELC; dTpEKELaV lS^LEV £K
<|)opTtcovEKEpSrjoav, (iETd Y^ ZcboTpaTov tov AaoSd^iavToq AtYLvfjTnv
TOUTCp ^dp OUK oTd T£ EOTL epLOaL dXXoV. ot Se Zd(LLOL Tf)V SEKdTnv TCOV

ETTLKEpSLcov E£,£X6vTEq !£, TdXavTtt £TTOLf)oavTo )(aXKf)'Lov Kpr)Tfjpog "ApYo-


XlKoO Tp6Tt0V, TTEpL^, Se ttUToO YpUTtSv KECfiaXal Ttp^KpOOOOt ELOL. Kal dvE-
9r]Kav Ec; t6 "Hpatov, uTT0OTf)aavT£q auTcp TpElq )(aXKE0uq KoXoooouq
£TtTaTtf))(£aq toIol ^ovvQnai IprjpELO^LEvouq. KuprjvatoLOL Se KaL 0r)-
paLOLOL iq ZapLouq dTtS toutou toO IpYou npcoTa cf)LX(aL ^E^dXaL ouve-
Kpf)9riaav.

Como el viaje de Coleo tuvo higar antes de la fun-


dacion de Cirene (hacia 650), debe colocarse hacia el 660 {Tar-
tessos, 25). La noticia de que Tartessos entonces todavia era
.,dKf)paTov" puede significar lo mismo que era « desconocida
— 28 —
([iie «todavia no destruida». Eii el ultimo caso Herodoto seria
un terminus quem para la destruccion de Tartessos, que
anfe
por otros indicios debe suponerse liacia el 500 iTartessox, 45j.
Acerca de la r i q u e z a a r g' e n t f e r a de Tartessos ver Tar-
i

fessos, p. 5, 63 etc.

5) II, 33; "loTpoq TE Y^P TtOTa^oq dp^djJLEVoq Ik KeXtSv Kal


nupr)vr|c; rtoXioq pEEi ^Ear|v a\LCa>v ttjv Eupci)Ttr|v. ol Se KeXto(
EiaL e£,co 'HpaKXECOv aTrjXECov, o^oupEouai Se KuvrjatoiOL, o^l
ea)(aTOL Ttp6q Sua^ECOv OLKEouaL t6v ev Trj Eupcbnri KaTOLKr|^EVQV.

IV, 49: pEEL yap Sf] SLd Ttdar)q Tfjc; Eupcbrtric; 6 "laTpoq, dp£,d^xEvoc;

EK KeXtS V, o"l laxoLTOL Ttp6c; r|Xtou Sua^ECov ^ETd KuvrjTac; OLKeouaL


tSv ev Trj EupcoTtr).

P i antigua ciudad iberica en el extremo oriental de


r e n e ,

los Pirineos, que recibieron de ella su nombre, mencionada en el


Periplo como mercado de los massaliotas (Fonfes,!, 115 :ed. cast.,
pag. I25j. Los Celtas son tambien para Herodoto el pueblo
principal del Oeste. Tan solo desde la epoca romana aparecen
en su lugar los Iberos. Que los primeros que se conociesen
fueran los Celtas espanoles y particularmente los de la costa,
tiene su causa en los viajes de los Focenses a Tartessos que li-
mitaba con los Cempsos celticos (Fontes I, 87: ed. cast., pag. 93).
Mcls alla, al Norte de los Celtas, Herodoto pone los Cinetas.
Tambien el Periplo conoce los Cinetas como vecinos de los
Cempsos, siendo el limite entre ambos el golfo del Tajo {Fontes,
I, SH: ed. cast. pag'. 94). Los Cinetas pasaban por el pueblo ex-
tremo del Occidente, porque en el g"oIfo del Tajo tenninaban
los conocimientos geogTaflcos precisos de los Tartesios (Fontes,
I, Herodoto debe su conocimiento de es-
86: ed. cast. pag. 92).
tos pueblos evidentemente a los Focenses, lo propio (pie la in-
formacion acerca de las Casiterides y el Eridano, i)ero no pre-
cisamente a Hecateo como quiere Jacoby RE. VII, 2710 (vease
Tarte,ssos, 41).

()) III. 115: Ttepl Se Tcov ev Trj EupcoTtr] tcov Trp6c; EaTtepr|v kay^cx-

TLEcov eycb ^ev ouk e)(co dTpeKecoc; XEyELv. oute ydp EycoYe evSeKO^xaL
'H p L S a V 6 V KaXeeaBaL TtpSq (iapfidpcov TtoTa^i6v EKSLSovTa eq SdXaaaav
Tfjv Ttpoq (ioperjv dve^ov, aTt' OTeu t6 fjXeKpov c|>0LTav Xoyoc; I ctt(, ouTe
vr^oouc; oTSa KaooLTEofSar; eouoaq, Ik tcov 6 KaooLTepoc; r|^Lv (|)oltS.
— 29 —
Con cl iiombre do E desembocar en el
i- i d cea
<i n o ,
i)or
-

no nordico, solo jjueden si^niticarsc el Rhin o el Elba, en


cuyas desembocaduras se encontraba cl iVmbar (Tartessos, }>.
66). Acerca de la confusion posterior con el P6 o con el Roda-
no, ver antes, i)ag-. 19. La i^norancia y el escepticismo de He-
rodoto acerca de estas cosas es caracteristica del desconoci-
miento que la clausura del estrecho de Gibraltar produjo de los
paises situados mas alhi de el (Tarte.s.sos-, p. 51 y sig.J

7) IV, 8: FripuovEa Se olkeelv e£,co toO ttovtou, KaTOLKr|^Evov


Ti^jv "EXXrivEc; XEyouoL 'EpuSELav vfjaov ti*]v Ttpoc; FaSEtpoLOL
TotaL E£,ci "HpaKXEcov aTr|XEcov ettl tS 'OKsavQ.

TipSq raSEtpoLai puedc tambieii ser apropiado para Tartesso.s;


pero si Herodoto hubiese buscado Eritia junto a Tartessos, hu-
biera dicho seguramente rtpoc; TapTr|aacp por lo tanto hay que ;

entender que ya el la busco cerca de Gades y en este caso seria


e1 m
as anti guo testi m
o n i o ]) a r a I a c o n f u s i 6 n d e
Tartess s con Gades .

8)El pasaje VII, 165, referido antes pag. 22 (hacia 480 a. de


.1. C.) acerca de los Iberos en el ejercito de los Car-
t a g i n e s e s en el ano 480.

9) El pasaje VII, 25 acerca de las fibras de esparto


ide Espana), anteriormente pag. 23 fhacia 480 a. de J. C).

10) IV, 192: ELal Se Kal •^(x\e(xi ev tq aLX(|)tcp yivo^iEvaL Tf]OL


TapTr)aa(r)ai o^oLOTaTai.

El huron, un animal hispano-africano fvease Numantia, I,


pag. 59, n. 5). Como que en tiempo de Herodoto Tartessos ya no
existia, el epiteto «tartesico» es una reminiscencia historica o
bien equivale a gaditano y en este caso seria un testimonio
para la confusion de Tartessos con Gades vea- '

se antes, n. 7).
— 30

Euripides (hacia 480-406 a. de J. C.)

1) Hipolito, 1:
TToXXi*] \xk\) k\) (^poTotaL KouK dvcovupoq
Bsd KEKXri^ai KuTTpiq oupavoG t' eoco.

OaOL T£ rrOVTOU T£p(Jl6vC0V t' 'ATXaVTLKCOV


vaLouaiv Elaco cf)Qq opSvTEc; i^XCou.

Tspjiovcov t' 'ATXavTLKGv las C o u m n a s, desde


1 500 el fin del
mundo griego (ver antes, pag. 17).

2) Id., 745:
Xv' 6 ttovto^eScov TTopcf)upeaq Xt^vac;
vauTttLq oukeS' oSov v e ^i e l

aE^vov TEp^ova vatcov


oupavoO, Tov "ATXaq sx^"-

Como el anterior.

3) Id., 1052! TTEpaV yE rtOVTOU Kal TOTTCOV 'ATXaVTLKCOV.


Id., id.

4) Heracles furioSO, 234: «SaT' 'ATXavTLKSv rtEpav c|)euyelv Spcov...

Id. , id. Los cuatro pasajes atestiguan laclausuracar- |


taginesa del estreclio para la epoca de Euripides.
s

31

Euctemon (hacia 440 a. cle J. C.j

(ed. Fontes, I, r>;3: (h1. cast- 68: 101: ecl. cast. KHt; vease RE. VI, 1060)

Periplo. Avieno 336:


quod Herma porro aut Herculin dictum est via.

AmphipoJis urhis incola Euctemon ait


non phis hahere longitudinis modo
quani porriyuntur centum et octo milia
et distinein utrimque milibus tribus.

350: Atheniensis dicit Euctemon item


non esse saxa aut vertices adsurgere
parte ex utraque. caespitem Libyci soli
Europae et orani memorat
i n s u l a s dua
interiacere, nuncupari has Hercuhs
aitcolumnas, stadia triginta refert
has distinere, horrere silvis undique
inhospitasque seniper esse nauticis.
Inesse quippe dicit ollis Herculis
et templa et aras, invehi advenas rate,
deo litare abire festino pede,
nefas putatum denwrare in insulis.
circum atque iuxta plurimo tractu iacens
manere tradit temie prolixe mare.
navigia onusta adire non valent locos
breve ob fluentum et pingue litoris lutum.
sed si voluntas forte quem subegerit
adire fanum properat ad
,
Lunae in s u I a m
agere carinam, eximere classi pondera
levique cymba sic superferrisalo.
— 32 —
Ainbos pasajes del Periplo de Euctemoii perteiiecen a los su-
plementos tomados de autores de los siglos \'i-v, que el mas an-
tiguo interpolador (EforoV) inti-odujo en el Periplo (Fonte.s, I,
35: ed. cast., pag. 38; 101: ed. cast.,pag. 10'.>j. El Periplo de
Euctemon parece haber tratado particularmente del Oeste y
tener relacion con los planes de Atenas acerca del Occidente.
Como lo muestra el error contenido en los fi'a,gmentos, Eucte-
mon no derivaba sus noticias de la autopsia. La longitud
del estrecho que indica (162 km.) es demasiado grande,
pues la verdadera es de T.^i-ioo km.. La anchura es en
cambio demasiado escasa (no ')
y medio sino 14 km.i. Ver
Fontes, 1, 101; ed. cast., pag. 10'.t. Lo mismo que del error res-
pecto de la longitud y anchura del estrecho, tambien del per-
miso dado por los Cartagineses bajo determinadas condiciones
para visitar las dos ishis, se deduce que entonces el estrecho
estaba cerrado (Fontes,!, 102: ed. cast., pag. 111). Acerca de
1a s d o s s a s Peregil y Paloma, ver Fontes, I, 102 ed. cast.,
i 1 , :

pag. 110). La Lunae insula es hi isla con el santuario de hi dio-


sa hmar tartesia, situada dehmte de M e n a c a , entre ambos
brazos del Velez, tambien mencionada poi- el Pei-iplo, v. 429
fver Arch. Anz. 1922, pag. ;^4i.
33 —

Antioco de Siracusa (hacia 440 a. de J. C.)


{FHG. I, 181 ver tarnbi6ii RE. I, 2492;
ZticeXiKd (hcasta 4l'4J: ;

Jacoby F. Gr. Hist. I, 456).

Diod. 12, 71: Tcov Se auYYpacf>E<av 'AvtCo)(oc; 6 ZupaKooioc; Tfjv


tSv ZlkeXikov laToptav elc; toOtov tov EviauTov (424) KaTEaTpEi|jEv,
dp£,(i^£voq drtd KcoKdXou toO ZiKavSv (iaauXEQq ev fitliXoLc; ivvEa.

Antioco parece haber calitlcado de autoctonos a los Sica-


nos ,a base de sus conocimientos locales. Timeo, tambien Si-
ciliano de nacimiento, lo confirma, mientras que Helanico los
hace proceder de Iberia (ver mas adelante pag. 34). Antioco
estaba en lo cierto (ver Numantia, 1, 56 y RE. s. v. Sikaner).
34 —

Helanico de Lesbos (algo mas viejo que Tucidides)


<ed. F, Gr. Hlst. I, 126; 456. Ver tainbien id. pag. 430 y RE. VIII, 104).

I. 'lEpELai Tf]q "Hpac; at ev "ApyeL (CrOllica).

1. Dionisio de Halicarnaso, Ant. I, 22 (Jacoby, Fr. 79):


... KaTEt^^ov 8' auTfjv (ZLKsXtav) ZiKavot, -^ks^oq 'l(5r|pLK6v, ou
TtoXXG TipoTEpov EVOLKLaa^EvoL, Aiyuaq (|)£UY0VTEq, Kal rtapEOKEuaaav
d<f)' EauTcov ZLKavtav KXr)9f]vaL Tr)v vfjaov, TpLvaKptav TtpoTEpov ovojia-
^o^Evr)v omi tou TpLycbvou a)(f] ^aToq. fjaav 8e ou tioXXoI ev ^EyoiXT]
auTrj OLKf]TopEq dXX' i^ TtXEtcov Tf]c; )(apaq etl fjv Epripoc;.

Acerca de la procedencia del fragmento como de Helanico,


ver Jacoby pag. 456. A Helanico le siguen Tucidides (luego
pag. 39), Filisto, Eforo, Dionisio de Halicarnaso. La opinion,
que aparece por primera vez en Helanico, de que los S i c a -
nos de Sicilia proceden de los espanoles, probablemente no
tenia otro fundamento que la identidad de los nombres. Esta,
sin embargo no se explica por una emigracion de los Sicanos
ibericos hacia Sicilia, sino por haber sido ocupada tambien Si-
cilia por gentes de raza libio-iberica (Numantia, I, 56; RE. en
Sikane7'). I

n. Teogonia.
2. Escoliasta de Hesiodo, Teog. 293 (Jacoby, Fr. 110): ... t6v
EupuTtcovd <f)r)aLV "EXXdvLKOc; Y^Y^^n^^°"- °^^° "Apsoc; Kal 'Epu-
eetac;.

Eurition, el pastor de Gerioneo; Eritia, eponimo de la isla


— 35 —
juiito a Tartessos, era segiin otros, hija de Gerion (EE. VI, 575j.
Si Helanico localizo Eritia cerca de Tartessos o de Glades (ver
antes, pag'. 29), es incierto.

3. Dionisio de Halicarnaso I, 85 f.Jacoby. Fr. 111): 'EXXAvl-


<oc; Se 6 AEa(ii.6c;cj)r|aLV 'HpaKXea xcxq Fripuovou 3oOc; dTteXauvovTa...
36 —

Filisto (430 apr.-356 a. de J. C.


ZiKEXiKd {FHG. I, XLV; 185 y sig.)

Diod. 5, 6, 1: 4>tXi0Toq ^ev y"P «flOLV kE, Mfir|p(ag auxouq


(Touq ZiKavouc;) aTtoiKLaBEVTac; KaTOLKrjaaL ti^jv vf]aov, a-no TLVoq
ZiKavoO TioTa^oO KaT* 'l(ir|pLav ovToq TETeu)(6Taq Ta\jTr|q Tfjq
TTpooriYoptaq, — Fr. 3.

Filisto escribio historia siciliana como Siciliano, pero en la


opinion referente a los Sicanos no sigue a su paisano Antioco,
sino a su modelo Tucidides.
37

Herodoro de Heraclea hacia 420 a. de J. C,


despues de Helanico)
(ed. Fr. Gr. Hist. I, 21.5; 502. Ver RE- VIII. 1)81)

'O Ka9' 'HpaKXea Xoyoc;.

Constantino Porflrogeneta, De administrando imperio 23


1.

=Esteban de Bizancio, bajo Mliriptat, rXfjTEc; y Kuvr|TLK6v).


'HpoScopoc; Ev Tf] SEKttTr] 'HpaKXsa YEypo"^^" loTopiSv
Tcov Ka9'
ouTcoc;" ^^t6 Se "IfSrjpLKov ortEp cpr)^l olkelv Td na-
yEvoc; toOto,
pdXLa ToO SLdnXou, SLcbpLaTaL 6v6jiaaLV ev ysvoq eov KaTd <f)OXa. Ttpco-
T3V ^EV OL ETtl Toic; £a)(dTOLq OLKoOvTsq Td (npoq) Sua^Ecov Kuvr|TEc;
ovo^d^ovTaL (dxi' ekelvcov Se fjSr| rrpSc; P>opkav l6vtl rXfJTsq), psTd
Se TapTfjaLOL, ^ETd 5e 'EX (iu a C V lo l, ^iETd 8e M aaT l( r) ) v o t,
^ETd Se KEXKLavLot, ETtELTa Ss fjSr) 6 TTop9^Ji6q" (cod. rjSLopoSavoc;, :

em. Schulten).

Ver Hecateo (Fontes, 1, 133: ed. cast. pag. 165); Schulten, Nu-
iiiantia 1,85 y Hermes 1914, 153 (Eine Emendation zu Heru-
doros).
Herodoro en su extensa historia de Heracles, 6 Ka9'
utilizo,
'HpaKXsa X^yoq meiios tcnia 17 libros), los viajes del heroe,
(lo
tan a menudo descritos en el siglo y, como pretexto para una
exposicion de la geografia y la etnografia del mundo antiguo,
lo mismo que hizo con sus 'ApyovauTLKd.
Este caracter erudito de la obra lo revela claramente el
fragmento 20, que podria flgurar tambien en una periegesis.
Los viajes del heroe fueron, pues, solo la ocasion para que He-
rodoro expusiera sus conocimientos geograflcos, sacados de los
libros sobre Heracles y de otras fuentes.
En el fragmento 20 enumera Herodoro las t r i b u s i b e r i -
— 38 —
cas que vivian junto al estreclio de Gibraltar (Ta TTapAXia toG
y precisamente de Oeste fCinetas) a Este (Mastienos),
Sid-ncXou)

por lo tanto en el orden en que debieron ser visitadas por el lie-


roe en su viaje de regreso. Los Cinetas, primeramente
nombrados, por otros testimonios no parecen ser Iberos, sino
Ligures, por distinguirse tanto de los Iberos como de los Celtas
(Fonfe.s, I, 89: ed. cast., pag. 95). Como pueblo extremo apare-
cen tambien en Herodoto y en el Periplo. La frase drt' E<etvcov
rXfjTEq debe imaglnarse entre parentesis, puesto que los Gr 1 e t e s
se hallan mas al Norte, fuera de la serie de los pueblos enumera-
dos. En el Periplo, los Gletes se hallan con el nombre de Ileates,
en la parte media del valle del Betis, y mas al Este de los Cemp-
sos celticos (Fontes, I, Se nombran tambien: por
97; ed. cast. 105).
Teopompo como vecinos de luego pag. 53) y
los Tartesios (ver
por Asclepiades (Estrabon 166) como colindantes con el rio Tin-
to (Fontes, I, 97: ed. cast., pag. 105). A los Cinetas les siguen
hacia el Este los T a r t e s o s esto coincide con el Periplo, en
i :

el que el Anas constituye el limite entre Cinetas y Tartesios


(Fontes, 1. 93). Los E I b i s i n o s se llaman asi de Olba Huelva
i f i

junto al rio Tinto lo cual se corresponde con su mencion al Es-


te de los Tartesios que comienzan en el Anas. En Esteban de
Bizancio se llaman 'OXfiuaLOL ('OXIiuotvLOL), en Hecateo 'EXIiEaTLoi
(Fontes, 1, 133). En el Periplo los Tartesios lindan junto al Be-
tis con los Cilbicenos, los C e I c i a n o s de Herodoro, y con es-

tos los M a s t i e n o s (Fontes, 1, 104). Herodoro introduce, entre


los Tartesios y los Celcianos, a los Elbisinios y pone equivoca-
daraente a los M a s t i e n o s antes de los Celcianos, que en el Pe-
riplo viven mas al Oeste de los Mastienos. Despues de los Cel-
cianos cita el estrecho; esto se corresponde con el Periplo
segim el cual los Cilbicenos van del Guadalquivir al Criso
fGuadiaro), hallandose por lo tanto el estrecho en su territo-
rio. Es importante que se comprendan todas estas tribus bajo
la denominacion de I b e r o s Generalmente los habitantes
.

del reino tartesio se distinguen como T a r t e s i o s de los I b e -


r s de la costa oriental de Espana (Tartessos, 78).
— 39

Damastes de Sigeion (hacia 420 a. de J. C:


dcs])ues de Helanico)
•nEpi-rrXouc; (ed. F. Gr. Hist. I, 154; ver ih- pag. 475; BE. IV, 2050)

Avieno, 370 : sedad columnas quidquid interfunditur


undae aestuantis stadia septem vix ait
Damastus esse.

Damastes, imo de los muchos que continuaron el mapa joni-


co de la tierra, como Escihix v Euctemon, calcuhaba la anchu-
ra del estreclio en demasiado poco (Fonfes, I, 103: ed. cast.,
pag. 111; ver antes, pag. 32).
El fragmento pertenece a los pasajes de autores de los siglos
vi-v, que el mas antiguo interpolador del Periplo (Eforo?) in-
trodujo en el fvease antes, pag. 32, Escilax y Euctemon).
— —

40

Tucidides (460-400 apr. a. de J. C.)

1) 6, 2: Z L Ktt V o l... "I |ir)pEq bvxEq KaL aTto toO Z iKa v oO tto-
TapoO ToO ev 'I3r)p£(x uno Aiyucov dvaaTdvTeq.

La opinion de que los Iberos desde el rio Sicano-Jucar en la


costa del Este de Espaiia fuesen a Sicilia (Sicanos), se halla por
primera vez en Helanico y procede probablemente de este au-
tor (antes pag. 34: vease F. Gr. Hht. I, 456). El rio Sicano
lo nombra tambien el Periplo (Fonies, 1, 109: ed. cast., pag. 119)
junto con la ciudad Sicana que le daba el nombre. Am-
bos se llaman luego Sucro. Que en la costa del Este de Espa-
na los Iberos fuesen expulsados por los Ligures, parece poco
probable, pues por el contrario alli fueron los Ligures los ex-
pulsados por los Iberos (NumanUa, I, 82 y sig.). Por lo demas
hay testimonios referentes a los Ligures en la costa oriental de
Espaha, como luego tambien se encuentran en la costa del NE.
(Numantia, 1, 63).

2) 8,98: 'Ap(CTTap)(oc; S' auTcov ^ovoc; etu)(e ydp Kal aTpaTriycov


Xaficbv KaTa Td)(oc; To£,6Taq Tivdq Touq 3ap(iapcoTdTouc; e)(cbpeL

Ttpbc; Tf]v Otv6riv.

La ocupacion de Oenoe por Aristarco, un jefede los 400 Ate-


nienses, cae en el afio 411 (Busolt, (rriech. Gesch. 3, 2, 1511). Si
Aristofanes menciona tropas i b e r c a s de Aristarco ( ver lue-
i

go pag. 43) no se deduce por ello (lue tambien fuesen ibericos


suB anjueros «barbaros» mencionados por Tucidides; porque el
arco 110 es iberico (Numantia, I, 219), y ademas de Iberos, Aris-
tarco pudo tener a sueldo otros barbaros.
— 41

Cratino (f hacia 420 a. de J. C.)


Kock, Attic. Comicorum Fragm- I, 46)
(ed.

1) Esteban de Biz.: M(iT]p(aL... Kal ..auxix; "Ifirjpoc; (="l|ir|p)


TpayoTTcbY^v" ev MaXSaKotq El'pr|TaL KpaT^vou (=Fr. 101 Kock).

Con el « Ibero de barbas de macho cabrio » se indica proba-


blemente uno de los mercenarios de Aristarco que Aristofanes
menciona (ver luego pag. 43). Si los arqueros barbaros de Aris-
tarco (v^er antes pag. 39) que nombra Tucidides del ano 411 fue-
sen Iberos, los pasajes de Cratino y Aristofanes, en los que apa-
recenlberos, deberian fecharse en 411. Como que los MaX8aKot
se burlaban de la delicadeza ateniense, el «Ibero de barbas de
macho cabrio» pudo contraponerse a los Atenienses rasurados.
El cabello y la barba largos y descuidados de los Iberos
tambien se mencionan en otros lugares (Num. I, 190). Asi Ca-
tulo bromea acerca de los capillati Celtibenj Marcial acerca de
si mismo como Hhpanis ego' contumax capillix. El cabello ex-
traordinariamente espeso y abundante es todavia hoy un dis-
tintivo de muchos Espaiioles. Probablemente Atenas recluto a
los Iberos en Sicilia, entre los Cartagineses, junto a los cuales se
hallan continuamente desde 480 (ver antes pag. 22; Con ello .

va bien que aparezcan en Atenas en tiempo de la expedicion


de Sicilia.
2) Harpocrates s. KLoefivri (fr. 309 Kock):
Kdv9evS' Irtl Tep^xaTa yf^q ^L,e\.c,

Kal KLa6f]vr|q opoq oi|;ei.

Vease antes pag. 20.


4- Fontes 1 1
— 42 —

Eupolis (446-411 apr. a. de J. C.

(Kock, Comic. Attic. Fragm- I, 310)

Esteban de Biz. S.: raSsLpa... Eu-noXi-c; MapiKa: ^^ttotep' fjv t6


TdpL)(oq «PpuyLov f\ raSsLpLKov" (=Fr. 186).

La salazon de Gades tenia f ama mundial (RE. VII,


451). Eupolis es para ello el mas antiguo testimonio literario.
Los posteriores verlos luego pag, 46. Dos atunes son el em-
blema de las monedas de Gades.
— 43 -

Aristofanes (445 apr.-385 a. de J. C.)

(ed- Kock. Comic. Attic. Fragm. I, 531)

1) Esteban de Biz. S.: 'lliripCai... 'ApiaTocfxxvric; Tpic^dXriTL: ..^iav-

SdvovTEc; Touq "iPripaq Touq 'ApLOTdp)(ou TrdXaL" Kal: ,,Touq "1 fir|pac;

oSc; xoptiYEt^ l^oi- (ior|8f]aaL Spo^icp". (=Fr. 550-551 Kock).

Tambien Cratino (ver antes pag. 20) rememora los I b e r o s


de Aristarco, que parecen haber hecho bastante impresion y
que fueron entonces vistos por primera vez en Atenas.
Spoticp se corresponde con la famosa celeridad iberica

(Xumantia, I, 180) y con su manera de luchar con armamento


ligero (id. 203).

2) Ranas, 473: ''ExLSva 9' eKaTOYKecfJaXoc;, r\ xa. OTrXdYXva oou


SLacmapd£,EL, rtvEuuovcov t' dvBdLpETaL
TapTriata pupaLva...

«Tartesio» esta aqui probablemente por «gaditano» puesto


que la salazon entonces procedia de Gades y los demas comicos
hablan a menudo de TdpLxoc;, etc. FaSELpLKov (ver luego pag.
46). En este caso seria Aristofanes uno de los mas
antiguos testimonios de la confusion de Tar-
tessos con Gades (ver Tartessos, 52 y antes pag. 17).
Tambien es posible ciertamente que la salazon se hubiese ex-
portado ya de Tartessos y que el nombre perdurase. De igual
manera debe juzgarse de los hurones tartesicos de Herodoto
(ver antes pag. 29).
— 44 —

409 y sig. a. de J. C.

1) Diod. 13, 54, 1: TtEpl 5e xoiiTouc; "zohq Kaipoi)c; 'Avvtfiac;, 6 tSv


Kap)(r|8ov(civ axpaTriY^^J' 'to^c; t' ef, M(ir|p£ac; £,EvoXoYr|9evTac; Kal
ToOc; EK Tf\q Ai3iLir|q KaTaYpoi<|>evTag aTpaTicoTac; auvrjYcxYE...

La fuente es Timeo (EE. V, 686). Preparativos de los Car-


tagineses para el ataque de la parte griega de Sicilia en el ano
409 a. de J. C. Tberos y Libios, los mejores mercenarios de
los Cartagineses, por primera vez se nombran en el aiio 480
(ver antes pag. 22).

2) Diod. 13, 56, 5 y Sig.: Tf^q Se rtoXiopKtac; k(\>' i^t^epaq evvca


Yevo^Evriq \ieici. cJ^iXoTL^Cac; dvuTiepfiXf]Tou, rtoXXa auve(5r) Touq Kap)(r|-
Sovtouc; Kal rtaBetv Kal SpSaat Seivdc... KaTcx Se t6 rtertTcoKSc; Tei)(og
dvaliavTcov tSv M|if)pcov, at jiev ETtl tSv oiklcov ouaaL Y^vatKeq
dvEfioT^aav, ol Se ZcXlvouvtlol vo^it^ovTec; dXiaKeaBaL Tf)v Tt6XLV KaTe-
TtXdYriaav, Kal xd Te()(ri XLTiovTec; KaTd Tdc; elafioXdq tSv aTevcoTtov
dSpooL auvtaTavTO, Kal Tdc; ^iev oSouq SlolkoSo^elv eve)(e(pr)aav, touc; Se
TtoXe^touq e-nlTToXuv )(p6vov f^^uvovTO.

Sitio de Selinunte en 409 a. de J. C.

3) Diod. 13, 62, 1: ol^o- S' fi^Epoc tGv Kap)(r)Sov{cov TtepLaTpaTO-


TTESEuadvTov Tf)v Tt6XLV, Kal TTUKvdq TtpoalioXdc; tiolou^ievcov, ol KaTa-
XEL<^9EVTEq Tcov 'I^Epatdiv d<|)ELSSq f|Ycovt^ovTO, TtpoaSoKQVTEq Tf)v tGv
vEcov Ttapouatav. EKE^vr^v ^ev ouv Tf]v i^^Epav SLKapTEpr)aav, Trj S'
— 45 —
uaxEpata tSv Tpirjpcov lTTi.c|)aivo^iEva)v fj8r| auvEfiaivE t6 ^ev teXj^oc;

TiEaEiv uTi6 tSv ^r|)(avSv, touc; S' "I firjpac; d9p6ouq TiapELcrREaELV elq
Ti^v tt6Xiv...

Sitio de Himera por los Cartagineses eii 409 a. de J. C.

4) Diod. 13, 85, 1: Ol 8e Kap)(r)86vLOL tcxc; Suvd^ELc; 8La|iL(idaav-


Teq ELc; ti^v ZLKEXtav dvE^Eu£,av etiI ti^v tx6Xlv tqv 'AKpayavTtvcov, Kal
8uo TtapE^ifioXdc; ETtoirjaavTo, \iLa.v ^ev ETtt tlvcov X6(ficov, kcp' Sv touc; te

"Ifiripaq kolL TLvac; tSv AlPucov ETaf,av etc; TETpaKLa^upCouq, ti*)v

8' dXXr)v ouK dTTcoSev Tfjc; Tt6Xecoc; TtoLriadjiEvoL Td<f>pcp (iaSE^cx KaL )(dpaKi
TtEpLEXafiov.

Sitio de Acragas en 406 de J. C. a.


Los mercenar b e r i c o s se distinguieron ya en-
i s i

tonces en el ejercito de los Cartagineses, como luego con


Anibal.

5) 13, 80, 2'. ••• £TTE^i|;dv TLvaq tSv ev d£,Lcb^aTL Ttapd Totq Kap-
)(r|8ov(oLc; ovtcov ^sTd TtoXXcov )(pr)pdTcov touc; ^xev etc; M (3 r| p t a v Toug
8' stc; Tdc; BaXLapt8ac; vf]aouq TtapaKEXEuad^EVOL ^EVoXoyELV ug
TtXEtOTOUC;.

Aiio 406. Vease antes pag. 22. Primera mencion de los


Ba 1 eares ,
pero el nombre puede haber sido introducido por
Timeo (Fuente de Diodoro) en lugar de otro nombre mas anti-
guo; en griego se llamaron antes FutivriaLaL (RE. s. Baharen).

6) Diod. 13, 110, 4: ot 8e "l(ir|pec; Kal Ka^Ttavol (^eTd tcov


Kap)(r|8ovtcov aTpaTeu6^ievoL...

Ano 405.

7) Diod. 14, 75, 8: ^6vol hk "I3r|peq r|8poLa^evoi ^eTd tSv


ottXcov eTteKripuKeuovTO nepl auji^a^^tac;. Alovuoloc; 8e Ttp6c; ^xev toutouc;
aTteLadjievoq KaTeTa£,e touc; "I fi r| pa c; etq Touq ^La9o(|)6pouc;...

396 a. de J. C. Paso de los m


e r c e n a r i o s i b e r i c o s de los
Cartagineses a Dionisio (como mas tarde de los Cartagineses se
pasaron a los Romanos y vice-versa: ver Numantia, I, 253).
46

Antifanes (hacia 390 a. de J. C.)

(ed. Kock, Comic. Attic. Fragm- II, 43)

T(ipi)(0(; dvxaKatov el' Tiq (ioijXeT' t\ raSeLpiKov, Bu^avT^ac; Se


6uvvtSoq oa^atoL ^aipeL.

Acerca dela salazon de Gades, ver antes pug. 42.


— 47 —

Nicdstrato, hijo de Arist6fanes (hacia 380 a. de J. C.

(ed. Comic. Attic. Frcagm. II, 220).

... Bu^txvTiov TE TE^a^oc; ET[ifiaK)(EuoaTco ra5ELpiK6v 9' uTtoyd-


OTpLOV TtapELOtTCO.

Ver antes, pags. 42, 46. La mencion frecuente en la comedia


atica atestigua el empleo en Atenas de la salazon de
Gades Por estas relaciones comerciales podria explicarse
.

la estatua de Temistocles que hubo en Gades. Como que la im-


portacion [directa, por estar cerrado el estrecho por los Car-
tagineses, era imposible, la salazon debla llegar a Atenas en
barcos cartagineses.
— 48

Platon (427-348 a. de J. C.)

1) LeyeS I, 637 d: Xey" S' ouk ol'vou TrepL TtoaEcoq t6 TTapATtav f\

\yr\, ^E9r)q 8e auxf^q TTEpL, TtoTEpov oScmEp ZKuSai )(pcovTai Kal FlEpaaL
)(pr|aTEOv Kal etl Kap)(r|86vL0L Kal KeXtol Kal "IfiripEc; Kal OpolKEq,
TtoXE^LKa ^u^TiavTa ovTa TaOTa Y^vr|, f\ KaSciTiEp i^iEtq. ^^ielc; jjiev Y<ip.

oTtEp X^YELq, t6 TtapdTtav dTTE)(Ea9E, ZKu9aL Se Kal OpSlKEc; dKpdTcp


TtavTdTtaaL j^pcbjiEvoL, Y^^alKEc; te Kal auTot, Kal KaTd tcov l^(x-
TtcOV KaTa)(E6^EV0L KaX6v Kal ElfSaHiOV eTTLTrjSEUfia ETTLTr|SEUELV VEVO-
(x^KaaL.

Contra los demas testimonios unanimes de la s o b r ie dad


de los Iberos en la bebida (ver Numantia, 1, 185), el
de Platon no es de peso, por no tener el verdadero conocimien-
to de los Iberos, que menciona tan solo junto a los Tracios y
Escitas como uno cualquiera de los pueblos barbaros.

2) TimeO, 24^: t6te y«P TiopEuaL^ov fjv t6 Ikel TTEXaYoq. vf]aov

Yap TTp6 ToO aTo^aToc; Et)(Ev o KdXELTE... 'HpaKXEOuq OTfjXac;.

Se contrapone el tiempo de la Atlantida al de Platon, en el


cual el Oceano estaba cerrado por obra de Cartago.
3) Ib. 25'^: f] TE 'ATXavTlq vfjaoq QaauTooq KaTd Tfjc; 9aXdTTr|c;
SOaa i^c^av^aTr). Sl6 Kal vOv aTTopov Kal dSL£pEuvr)Tov ^k^ove. t6 ekel
TTcXaYoq Ttr|XoO KdpTa (ipa)(£oq e^ttoScov ovToq, ov r| vfjaoc;

t^o(jLEvr| Tiapea)(eTo.

El f a n g de las costas del Oceano es uno de los terrores


para amedrentar a los navegantes (ver pag. 14).

4) CritiaS, 114'': TTS Se SLSutiCp ^Et' EKELVOV TE YEVO^EVCO Xfl£,LV

Se dKpaq Tfjq vf)aou Ttpoq 'HpaKXetcov aTr|XSv £LXr|)(6TL ettL t6 Tfjq


FaSELpLKfjc; vOv )(cbpaq k^t' ekelvov t6v tottov ovo^a^o^Evric; £XXr|-
VLaTl (i£V Ev(^r)XoV, t6 S' £TtL)(cbpL0V FdSELpov.
Se ve que Platon situa la Atlantida junto a Gades.

En TaHesso.s, p. 53 y sig., he demostrado (i u e 1 a Atldntida


de Platon (Timeo, 24 E-25 D, Critias, 113-121), parece
r e f e r r s e a T a r t e s s o s (v. Hennig, Rcitsel d. Atlanfis, Ber-
i

lin 1925).
— 49 -

Jenofonte f4o0 apr.-350 a. de J. C.

1) Cilieg". 2. 4.' xaq Se apKuq (ttolelv) 4>aaLavoO Kap)(r)SovLOu f^

XetitoO (XeukoO?) Xtvou Kal xa IvoSLa Kal xa SCKtua.

Eii lugar de XetttoO X(vou debe escribirse XeukoX^vou, puesto que


el material para redes para cazar osos no debe ser delgado siiio
fuerte como era el XeukoXlvov, o sea la f i b r a d e e s p a r t o ,

que ya liabia sido menciouado con motivo de la construccion


del puente de Jerjes (Herodoto 7, 25; 34; ver antes, pag. 23) y
que los Cartagineses sacaban de Africa o de Espaiia, en donde
todavia crece lioy, El pasaje atestigua la exportacion a Ate-
nas.

2) Helen. 7, 1, 20 Qiacia 368 a. de J. C.): oi\ia. Se Si^ TtETipaY-


^EVcov TOUTCov KaTaTiXEt AaKsSaniovfoLc; i^ Ttapa AlovuoCou |ior]9ELa,

TpLf)pELq ttXeov f| eIkoolv. rjyov Se KeXtou^ te Kal "IfSripac; Kal ltt-

TTEac; &)q TtEVTfjKOVTa.

Como los Atenienses antes habian buscado m e r c e n a r o s i

ibericos entre los Cartagineses fver antes, pag. 43), ahora


los obtuvieron tambien los Espartanos de Dionisio.
— 50 —

Pal6fato (hacia 350 a. de J. C.)


(ed. Festa, Myth. Graeci, III, 2)

C. 31: riepaEiLJc;... vauXo)(cov ev xS TTop9(icp ^ETa^u xfjc; Kspvriq

Kal xfjc; ZapTtr) So V Cac; SiaTtXEovxa Ttapa xfjc; sTEpac; TipSq xfjv ete-

pav Tov 'OcJ)9aXjJi6v Xa^(5avEi. ouToq Se auTo <pp6.Cs.i otl aXXo ^iev ouSev
E^EL XafiELV Ttap' auTwv a£,Lov Xoyou otl ^i^ t^jv ropy".

Palefato, mitografo.
Acerca de la localizacion de las i s 1 a s de Sarped6n y
de las Gorgonas junto a Kerne en la costa Occidental de
Africa, ver antes pag. 6.
— 51 —

Is6crates (436-338 a. de J. C.
(ed. Blass)

1) Filipo, 112: ... Totc; aTr)Xac; ia.q '^HpaKXEOuc; KaXou^e-


vaq ETtoLfjoaTO (Heracles) Tp6Ttaiov ^iev tov |3ap(5(ipQv, ^jivr|(iEtov 5e
Tf^c; dpETrjq Tfjq auToO Kal tSv klvSuvcjv, b p o u <; 8e Tfjc; t co v 'EX-

Xfjvcov )(copaq.

2) Panat. 250: toXc; Se XoyoLc; Toic; IvSdSE ypae^o^JiEVOLq ouSev


jiSXXov npooEf.ELV tSv voOv f\ TOLc; E^oi tSv 'HpaKXeouq aTr|-
Xcov XEyojiEvoLc;.

Testimonios de la c 1 a u s u r a d e 1 es t re c h o por Carta-


go hacia 350 (vease antes pag. 16).
— 52 —

Teopompo (376-320 a. de J. C.)


ct>LXL-RnLicd (ed. FHG. I, 278; ver pag. LXV)

1) Esteban de Biz,: Maaa(a X"P<* uTTOKEi^Evr| fcod. a-noKEL-


^Evr|) Tolq TapxrjaatoLq... OEOTio^TToq TEaaapaKoarS TptTcp. (^=Fr.
224).

Teopompo puso en su obra muchas digresiones y parece, a


causa de la expedicion de Ale.jandro de Epiro a Italia (fr. 233),
haber tratado de Italia (fr. 222: Etruscos, fr. 221 a: Ligures) y
en relacion con ella tambien de Espafia.
En el Periplo, Massieni (Fontes, I, 107: ed. cast., pag-.
116), Hecateo (Fonte)^, I, 133: ed. cast., pag. 166) MaaTLavot, Poli-
bio 3, 24, 4 MaaTCa TapafiLoc;, id. 3, 33, 9 MaaTLavot. M a s t i a
Massia, la capital de los Mastienos, se hallaba en el lugar de
Cartago Nova (Cartagena). Se nombra por primera vez en el
Periplo (hacia 530) y por ultima vez en el segundo tratado en-
tre Roma y Cartago hacia 348 a. de J. C. (Polibio), habiendo si-
do probablemente destruida mas tarde por los Cartagineses, los
cuales, hacia 230, en su lugar levantaron a Cartago Nova.
uTTOKEL|iEvr| Totq TapTr)aa(oic; sc dicc de Mastia porque los Mastie-

nas pertenecian al imperio de Tartessos, el cual Ilegaba hasta


el Cabo de Palos (TaHeHsoH, \yd.g,. 72: Fontes, I, 108: ed. cast.,
pag. 117).

2) Esteban de Biz. : .=. fi p a, tioXlc; TtEpl Tdc; 'HpaKXEtouq


aTrjXac;. OEOTTo^iTtoc; TEaaapaKooTS TptTcp. (=Fr. 225).
— 53 —
La ciudad es desconocida y el nombre probablemente co-
rrompido.

3) Esteban de Biz.: rXfiTec; fcod. TXf^xEt;) levoc; 'KiripiKiv


TtEpuoLKoOv TouqTapTr|oo(ouq, ©E^Tto^irtoc; TEoaapaKOOTcp JtE^i-nTcp.

(=Fr. L>42j.

En Herodoro tambien Gletes, en Asclepiades Ig-letes, en el


Periplo mas propiamente Ileates (Fonte.s, I, 91). TtEpioLKoOv
Touq TapTrjooCouq piiede decirse de ellos, pues viven entre el rio
Tinto y el Betis, al Norte de la ciudad de Tartessos, colo-
cada junto a la desembocadura del Betis. Como denominacion
de los habitantes del antiguo imperio Tartesio continuo el nom-
bre de los Tartesios, encontnindose tambien en los Anales ro-
manos (Livio, 23, 26; ver Tarte.^^^O!^, 48j. El conocimiento de
aquel nombre, en su tiempo desaparecido, lo debe Teopompo
seguramente a las fuentes antiguas.
— 54 —

fiforo (405-340 a. de J. C.)


laxopLaL (ed. FHG. I, 234; Dopp, Die geogr. Fragm. cles Eph. 1-3,
Prograram Rostock. 1900, 1908, 1909; ver tambien Schwartz, BE. VI, 1 y sig-)

1) Estrab. 138: 'HpaKXEouq 8' ouB' lepbv evTaOGa (eil el


(*)

Cabo S. Vicente) SstKvuaBaL (ijjEuaaaSaL Se toOto "Ecjjopov) oute


(ico^ov out' aXXou tou 9eSv. (Dopp I, 7).

Eforo dio, en los libros 3 y 4 de sus Historias,una geografia


del ecumeno, utilizando lasmas antiguas fuentes jonicas (y
cartaginesas) de los siglos VI y v, que los autores posteriores
casi 110 conocen mas que a traves de el (Fonte.'^, 1, 32: ed. cast.,
pag. 35), por ejemplo Estrabon, para quien Eforo es una de sus
fuentes principales. Eforo, con la tradicion de la mas antigua
geografia presto un gran servicio.
La forma adaptada por Eforo fue la descripcion de la costa,
esto es, el Periplo (Fontes, I, 33: ed. cast., pag. 36). Para el
primer trayecto: Oestrimnida (Bretaila) hasta Massalia, tomo
por base el antiguo Periplo que completo con otros autores de los
siglos VI y V (Fontes, I, 34 y sig: ed. cast., pag. 38 y sig.). Eforo
comenzo su periegesis junto a la columna del Norte, inmediata
a la Oestrimnida (=isla Ouessant junto a la Bretana),
hasta donde Ilegaban los Tartesios, en donde tambien co-
mieiiza el Periplo (Fontes, I, 11; 79: ed. cast., pag. 84). Esto se
desiH-ende de Escimno (=Eforo) que alli empieza. Luego se-
guia las costas galas e ibericas. EI siguiente fragmento es el
fr. 1, y concierne el promontorio sagrado=Cabo San Vi-

cente en el cual Eforo seiiala un templo y un altar de Hera-


cles, cosa que Artemidoro discutio, habiendo visto por si mismo

(*) Los fragmentos ibericos no estan suficientemente tratados ni en


Miiller ni eii Dopp.
— 55 —
cl lugar. Eforo ideiitifico con Heracles el dios veiierado en el
cabo, mientras que el Periplo lo llama Saturno (Fontes, I, 89:
ed. cast., pa^-. 95). La variante (lue ofrece Eforo respecto del
Periplo en cuanto al nombre del dios muestra que Eforo aqui,
ademas del Periplo, utilizo otra fuente antigua.

2) Esteban de Biz. : KaXd9ri, ttoXlc; ou Txoppco xSv 'HpaKXECov


OTfiXSv, 'EKaxatoc; EupcbTtr). "Ecf)opoq Se KaXdGouoav (KaXa-
BoOoaav?) auTr)v (f)r|aL.

Parece indicado relacionai la ciudad Calata o Calatus(s)a


con el g o 1 f C a 1 a c t i c o del Periplo la bahia de Huelva :

(Fonte.s, 1, 104: ed. cast. pag. 113). En contra de ello habla tan
solo el hecho de que ademas de este no se ha conservado de
Hecateo ningun fragmento que pueda referirse a las tierras mas
alla de las Columnas (Fontes, I, 133: ed. cast., pag. 165; Tartes-
sos, 51). La terminacion— oCaaa hace considerar como foceo el
nombre (Tavtessos, 28).
Jacoby ha creido que Calata es la isla del mismo nombre
(hoy Galita) en la costa de Tunez (Fr. Gr. Hist. I, 330), pero no
se le puede aplicar bien, ya que Galita esta demasiado lejos.

3) Escimno 162:
... ^jiETd TauTr|v S' laTLv, i^^spSv Suotv
TeXsaavTL rtXoOv, E^rtopLov euTU)(EaTaTov
i^ XEYo^ievr) TapTr|aa6c;, eTtL<|)avi^c; ttoXlc;,

16,5 TtoTa^oppuTov Kaaa^Tepov Ik Trjc; KeXTLKf^q


)(pua6v Te Kal )(aXK6v cfispouaa TtXEtova,
ETTELTa )(cbpa KeXtlki^ KaXou^Evr)
^E)(pL Trjq 9aXdaar)c; Tfjc; KaTd Zap5a> KEL^evr^q.
(^Dopp I, 8).

^iETd TauTrjv se refiere a Grades, que se ha mencionado antes,

pero la distancia indicada de dos dias se refiere a las Columnas


de las que Escimo parte. Pues de las Columnas hasta Tartes-
sos se cuentan 900 estadios, por lo tanto dos dias de navega-
cion, mientras que de Gades a Tartessos habia solamente 250
estadios (=1/2 dia de navegacion) como el mismo Escimo (v. 151)
indica contando desde las Columnas a Gades un dia de navega-
— 56 —
cion, 110 pudieiido por lo tanto contar dos dias para el trecho
Gades-Tartessos, mucho mas corto, (Ver TaHexxox, 5fi, nota 3).
La designacion de T a r t e s s o s como Em<})avi^q ti6Xi<; no cua-
dra al tiempo de Eforo, epoca en la cual la ciudad hacia mucho
que yacia en ruinas, sino que procede como todo el pasaje del
antiguo Periplo, con el que por otra parte Escimno-Eforo coin-
cide en la fabula del r i o T a r t e s s o q u e a r r a s t r a e s t a -
110 (Tarfe.sso.s', 42). Por KEXxLKf) entiende Eforo la meseta habi-
tada por Celtas (Fontes, I, 87: ed. cast., pag. 93) de la que pro-
cedia el rio Tartesso. Esto se confirma con los versos 167 y
sig. y con el fragmento 6 (ver pag. 59).

3 a) *Estrab. 148: EotKaoi 8' ol TraXaLol KttXEiv t6v BaiTLV


TapTr|aa6v, Td Se FdiSeLpa Kal Tdc; Ttp6c; auTi*)v vr]OOU<; °Epu-
BeLav. SL^Ttep ouTCoq CLTTetv uTioXa^lidvouoL 'Z.iT\aL\opov Trepl toO
rr|pu6voq (iouK6Xou, Sl6tl YEvvr)9E(r|:
^^... a)(eS6v dvTLTtepac; KXeLvfiq 'EpuGeiaq
TapTr)aooO TtoTa^oO Ttapd Traydc; aTTetpovaq dpyupopt^ouc;
ev KEuS^covL TiETpac;."
Suetv Se oi3oov eK3oX6v toO TtoTa^ioC tt6Xlv ev t2> jxETa£,u X"P9
KaTOLKetoSaL TTp6TEp6v cf^aoLV, f)v KaXELoBaL TapTr|ao6v, o^cbvujjiov

TQ TTOTa^u, Kal xf\v ^copav TapTr)aa(Sa, f)v vOv ToupSoOXoL ve-


^OVTaL.

Estrabon significa coino en otros lugares (asi en


Coii TtaXaLoC
pag. 33, 444; ver Tartessos, 57) Eforo, el transmisor de la anti-
gua geografia de los siglos vi y v. Con ello se corresponde la
descripcion de las costas, pues la noticia acerca de la situacion
de Tartessos solo puede proceder de una fuente del siglo vi,
puesto que mas tarde era desconocida. Igualmente la cita de
Estesicoro cuadra a Eforo, quien, ademas de los prosistas anti-
guos utilizo los poetas, sobre todo Homero: ver Estrabon, 33
(Esquilo, Euripides), 151 (Anacreonte), 270 (Pindaro, Sofocles),
302 (Hesiodo, Querilo), 356 (Estesicoro, Euripides). Acerca del
fragmento de Estesicoro ver Tartessos, 21, 33. EI conocimiento
de la doble desembocadura del Betis lo tenia Eforo
de fuentes antiguas (Tarte.^.sos, 88). TapTTiooic; lo Ilamo tambien
Eratostenes (ver Eratost.). Para ToupSoOXoL ver Tarte.s.sos, 48,
77. La cita de Eforo la conoce Estrabon a traves de P o s i d o-
n o al que sigue en este lugar.
i ,
— 57 —
Eforo distiiigue, por por scguir al Periplo, entre
lo tanto,
Gades y Tartesso, entonces eran generalmente con-
(jue
fundidas (Tartessoi^, 56; antes pag. 17).

B b) Nicol. Damasc. fragm. 108 (F. H. G. 3, 457): Trapd Tap-


Tr| ao LOLc; vecoTepcp rtpsafiuTEpou KaTa^apTupELV ouk ££,eaTL.

De Eforo (ver pag. 61). Acerca del respeto de los Tarte-


sios pai-a los ancianos, ver TartesHOn, pags. 57, 70, 73.

4) Escimiio 15o:
Kd^ijjavTL TTjv aKpav hk Trjv KaT' dvTLKpu
Ttpoq fjXLOV SuvovTa rtXoOc; iaS' r|^Epac;
eTt' EXo^Evr) 'aTL vfjaoc; r| KaXou^evr]
'EpuGELa, ^eyeGeL ^ev (Spa^^ela rtavTeXcoc;

[iouv 8' dyEXac; E)(ouaa Kal (ioaKr)^dTcov


T[poaE^c|)epEtq TaupoLc; te Totc; ALyurtTtoLq
Kal TOtq KttTd Tf]V "HrtELpov ©EOTtpCOTtoLq.
Ttpoaecmeptouc; S' At8(oTtaq OLKr|Tdq e)(ei
Xeyouaiv auTf)v ysvo^evric; d-noLKtaq.
TauTr|q auveyyuq 8' eaTL [erticjjavi^c;] TtoXLq,

XafSoOaa Tuptcov e^Ttopcov KaTOLK(av


rd8eLp', oTtou ^ieyLOTa Y^VEaBai Xoyoc;
Kf)Tr|. jieTd TauTr|v... (v. Fr. 3)
(=Dopp I, 9).

Eforo-Escimno, cuyo Periplo propiamente comenzaba con


las Columnas, hace desde ellas una excursion hacia el Oeste,
por el Oceano. La distancia Columnas-Gades procede de Efo-
ro. Como que se trata de 600 estadios, el dia de navegacion
resulta largo (Escilax tambien senala un dia de navegacion).
Acerca de Eritia, verpag. 25. Los bueyes de Eritia,
originariamente de Tartessos, fueron celebres en el orbe por
haber ido por ellos Heracles a Tartessos. La semejanza que
aqui se pretende con los del Epiro, contribuyo probablemente
a que se transportase a G e r 1 6 n desde la costa del occidente
de Grecia, en donde originariamente residia, a Tartessos (ver
Tartessos, 19).
Eforo se funda en una t ra d i c i 6n t ar t es i a para afir-

5 -Fontes II
— 58 —
mar la j) o b 1 a c i 6 n e t i 6 p i c a cl e E s p a fi a y como que ,

Tartesso solo existio liasta el 500 a. de J. C, tuvo que apoyarse


en una fuente del sigio vi, pero esta no pudo ser el Periplo que
no contiene tal noticia, sino que debio ser uno de los antiguos
autores que Eforo utilizo junto con el Periplo. La noticia acer-
ca de los Etiopes espanoles es interesante como c o p roba- m
cion literaria del origen africano de los Iberos,
que se demuestra con os nombres de 1ugar y
1

c n o t r s t e s t i m o n i o s (Numantia, I, 27 y sig.).
Los Kr)Tr|, monstruos marinos, constituyen uno de los fan-
ta s m a s que los Cartagineses difundieron para alejar a los
navegantes extranjeros (ver pag. 14).

4 a) Que la costa del Sur de Espaiia fue habitada por E t i o-


pes, en opinion de Eforo, lo atestigua Estrabon, 33:
aXXdc ^f)v Kal aX\T]v Tiva laTopfav elpr)<ev rtaXaLdv "Ec^opoq ouk fj

aXoyov evTU)(ELV Kal "O^iripov. XEyECjBaL ydp <|)r)aL ut[6 TapTrjaatov


AL9(onac; Tr)v ALfiur)v iTtEXBovTac; HexP'- Suaecoq Touq ^ev auToO ^stvaL,
Touc; Se KttL Tfjc; nepaCac; (cod. rtapaXCaq, em. Dopp I, 5) KaTaaxetv

TToXXf)v. TeK^iatpovTaL S' Ik toutou Kal "O^rjpov eLTieLv ouTcoq ^^AtGto-


Tiaq, TOL S()(8a SeSataTaL, caxaTOL dvSpSv". (— Dopp I, 5).

Tambien Dionisio el Periegeta conoce los Etiopes de Gades:


V. 558:
fJTOL ^ev vatouoL (iooTpocf^ov d^cf)' 'EpuGeLav
"ATXavToc; Trepl )(£u^a SeouSeec; ALSLOTifjeq.
Ver tambien 174:
fJTOi (iev ALfiur) TETavuojiEvr) ec; votov epTteL
dp£,a^evr) TtpoTLaTa FaSeCpoSev.
Esto segun Avieno, Ora mar. 331:
nec resptiendus testis est Dlonysius,
Lihyam esse finem qui docet Tartessium.

5) Plin. n. h. IV, 120:


ab eo latere quo Hispaniam spectat passibus fere C altera insula
est longa pass. M, lata... in qua prius oppidum Gadium fuit.
vocatur ab Eplio)'o ef Philistide Evytliia, a Timaeo et Sileno
Aphrodis i a s ab indigenis Junonis.
,
— 59 —
ri()lllJi;'ircso coil Esteb. S. 'AcJjpoSiataq... r| TTp6Tepov 'Ep\j9eLa
^£Ta£,\j '\P>ripLaq Kal FaSEtpcov.

Por Eritia, crepusculo vespertiuo, clel Oeste,


lii ishi del
se entenclio ])rimero la isla rodeada por
los dos bi-azos del rio
Tartessos: asi en Estcsicoro (Fontes, I, 182: ed. cast., pag\ 103)
y tambien c|uiza en Ferecides ver pag\ 25). Mas tarde, (

despues de la destruccion de Tartessos, se transporto equivoca-


damente el nombre a, Gades, que se confundio con Tartessos
(Tartessos, 21), identificandose primero con Eritia la mayor de
las dos islas de Gades (Estrab. 169), mas tarde, en cambio, con
la menor, la isla de S. Sebastian al W. de Cadiz, aunque por su
pequeiiez era menos apropiada que la mayor para que alli se
apacentasen los bueyes de Gerion. Tal identificacion de Eri-
tia con Gades se encuentra tal vez ya en Herodoto (pag. 29),
con seguridad en cambio en Eforo y Filistides.
La isla fue Ilamada 'AcjjpoSLaiaq por el oraculo de la diosa que
los indigenas Ilamaron unas veces Venus marina (Fontes, I, 98)
y otras Hera. Que en San Sebastian estuvo la antigua G a d e s
piinica lo dice Estrabon, 169; solamente la ciudad nueva ro-
mana estuvo en el lugar del Cadiz actual (ver nuestro articulo
«Gades» en la Deiitsche Zeitungvon Spanien, 1923, niim. 170-172).
San Sebastian mide 1200 X
600 m. la medida de la longitud es,
:

pues, correspondiente con la que se le daba en la antigiiedad


(la de la anchura se ha perdido).

Estrab. 199: "Ecftopoc; Se uTTEpfiaXXouaav TE tS ^eyeSel Xe-


6)
yEL Tfjv KeXTLKTjv, ciaTe rjaTTEp vOv M(3r|p(av KaXoO^iev eKetvoLc; Ta
TtXELaTa Ttpoave^ieLv ^e)(pL raSetpcov. (|)LXeXXT]v«iq te dTT0(()atveL Touq
dvSpcoTtouq Kal TtoXXd IStaic; XeyEL TtEpl auTwv ouk loLKOTa ToXq vOv.
lSlov Se Kal toOto : doKELv ydp auTouc; ^ir] TTa)(ELc; eTvaL \/^T\Bk rtpoydaTO-
paq, t6v S' uTTepfiaXX6jievov tcov vecov t6 Tf]c; ^(avr|q [leTpov ^rniLoOaBaL.

(=-Dopp I, 8).

Muy importante como testimonio literario de que antes (to-


davia hacia 360?) la meseta y el occidente de la peninsula
fueron celticos (Numantia, 1, ^o: Bosch, Los Celtas y la civ.
celtica en la pen. iberica, 1921). La noticia de que los Celtas
llegaban hasta Gades es repetida por Eratostenes (Estrab. 107),
que en ello seguia quiza a Eforo; tal noticia es exacta, pues
junto al Anas se hallan los Celticos, junto al Betis hay la ciu-
— 60 —
dad Celti y los Cempsos celtieos poseyeron un dia la isla de
Cartare (el delta del Betis) (Fonfes, l, 87, 93). La sig-iiiente in-
formacion acerca de la m
e d i d a d e 1 t a 11 e la refiere Estra-
bon a los Celtas, pero en realidad cuadra mejor que a los obe-
sos Celtas, a los delgados Iberos, de cuyas mujeres Eforo dice
lo mismo (num. 8).
Para cf^iXEXXrjvaq ver Escimno 183: XP"^'^»'- ^^ KeXto( xotq I8e-
OLv 'EXXriVLKotq.

7) Escimno 139:
t6 Tfjq 9aXaTTr)c; Tf]c; 'ATXavTLKfjq oTo^a
aTaS^QV ^XEV stvat cJjaaLv SKaTov ELKoaLv.
i^ TTEpLExooaa S' auTo x^P" TtXriaCov
i^ \xkv AiP)X)r\q, r\ S' eotIv EOpcbTtr|q aKpa.
vf]a0L Se ToOtCOV EKaTEpCoBeV KE^^EVaL

Slexouo' (xtt' aXXf]Xcov TpLaKOVTa oxeSov


OTaStouq, KaXoOvTaL S' ino tlvcov 'HpaKXEOvJc;
OTfjXai, ^lSc; toutcov Se MaooaXLCoTLKf)
TToXLq EOTLv EYyuc;. MaLvaKr) KaXou^Evr),
auTr) Ttpoc; EupcbTTr|v Se tcov "EXXrivCScov
ttoXecov aTtaoSv EoxaTrjv ex^i- 9eolv.

(==Dopp I, 10).

La longitud del estrecho no es de 120 estadios=22


Km., sino en Norte (Gibraltar-Trafalgar) de 100, y en
la parte
la parte Sur (Ceuta-Espartel) de 75 Km. Mientras que Eforo la
calcula en demasiado poco, Euctemon (en Avieno, 237) la exa-
gera dandole 108 millas=162 Km. Ambos errores son caracte-
risticos del desconocimiento de aquellos lugares desde la clau-
sura del estrecho por los Cartagineses (pag. 6). Las dos
islas del estrecho de Gibraltar (comparese con Fon-
tes, I, 102: ed. cast., pag. 110) se describen extensamente por

Euctemon en Avieno v. 350 y sig. con las indicaciones de que:


1) son las Columnas; 2) distan una de otra 30 estadios, y 3) se
visitaban por los navegantes griegos desde la isla de la Luna
(junto a Menaca) (pag. 32). Como que las tres indicaciones
aparecen de nuevo en Eforo (el dato erroneo de que la isla se
halla junto a Menaca, de la que en realidad esta muy^ lejos,
se explica por dieha noticia de Euctemon) se ve q u e E f o r o
en este pasaje tiene a Eu ctem6n por fuente y
:

— BJ -
(|ue la interpolacioii deEuctemon en el Periplo procede de
Eforo, cl cual tomo al Perii)lo por base del principio de su Pe-
liegesis, completandolo con pasajcs de otros autores antiguos
(pao-. 32). Menaca
la conocia Eforo tan solo a traves del
Periplo (Avieno v. 425), i)ues la ciudad fue destruida hacia
500 al mismo tiempo que Tartessos (Taiiessos, 46) y ya no exis-
tia por lo tanto en su tiempo. Acerca de Menaca, ver Taiies-
sos, 20 y Avch. Anz. 1923, piig. 34 (con mapa).

8) * Nicol. Dam. fras-m. 102 (FHG. III, 456): M(3fipov al


YUvaiKEq Kax' Exoq otl av l;£,o<|)f)vcoaav ev kolvco SEt.KvuouoLV. oivSpEq Se
^ELpoTOvqTol KpCvavTEc; Tf)v TtXELOTa EpYaaa^iEvr|v rtpoTL^GaLV. E)(ouaL
8e Kal ^ETpov TL ^cbvr)q, r\ ttjv yaoTEpa TtEpLXa(3£tv av ^f) 5uvr|9cc)aLv

aJaxpov i^yoOvTaL. ( = Dopp I, loj.

Que las noticias etnograficas de Nicolas proceden de Eforo


lo lia inquirido Reimann (PhiloJogus 1895, 655). Dopp quisiera
atribuir tambien a Eforo la noticia de Aristoteles {Pol. 1324 b,
19) acerca de las puntas de lanza en los sepulcros de los Ibe-
ros, y la de Estrabon 165 acerca de la «couvade», pero ello
puede proceder tambien de otras fuentes. Acerca del tejido
entre los Iberos, ver Hispania, pag. 92, 94 acerca de la medi- ;

da del talle, A^er Kumantia, I, 190 y antes n.° 6.

8 a) Paradoxogr. Vatic. Rohdii, ed. 0. Keller, Rer. natii-


ral. script. graec. I. p<ig. 109: -napd Totq "I (ir)paLV ISoq laTlv Iv
EopTT) TLVL Taq yuvatKaq tl^Sv ScbpoLq, oaaL av TiXEtaTa Kal KdXXLaTa
L^idTLa u<|)f)vaaaL tote ETtL5E(£,G)aLV.

Es notable que tv lopTf) falte en Nic. Damasc. Lastima


que no sepamos mas acerca de las fiestas de los Iberos (ver
Kum. I, 198).

9) Escimno 196
Tcov Ttpoq t6 ZapScpov Ss rtEXayoq kel^evcov
OLKoOaLv ALBu<|>o£vLKEq, £K Kap^riSovoq
drtOLKCav XafiovTEq. E^fjc; 5' oq Xoyoq

TapTf)aaL0L KaTE)(0uaLV. elt' "l^rjpEq ot

TtpoaE)(Etq. ETtdvca TOUTCOV 5e KEtVTaL TCOV TOTtCOV


BEfipUKEq, ETtELTa TtapaSaXdTTLOL KdTCO
— 62 —
AtyuEc; e)(ovTaL Kal TioXsiq "EXXriviSEc;,
Sq MaaaaXiGTaL 4>QKaELq drtcoKLoav,
TtpQTr) |i£V 'E^lTtOpiOV, 'P6Sr| Se SEUTEpa,
TauTr)v Se Ttplv vaGv KpaToOvTEc; EKTLoav
'PoSlol... (=Dopp I, 11).

Se distinguen los Tartesios de los Iberos, como en la mayor


parte de los textos, Otra cosa sucede sin embargo en Herodo-
ro (ver pag. 36). El Periplo, al que ya sabemos que sigue Efo-
ro, nombra las mismas tribus: Libifenices, Tartesiosfo
mejor dicho « Tartesios, Libifenices »), I b e r o s Beribra- ,

ces, Ligures, como habitantes de las costas espanolas del


Sur y del Este. Es de notar particularmente, que a parte de
Eforo, solo el Periplo conoce los B e r i b r a c e s Los Beribra- .

ces son los Celtas de la parte oriental de la meseta y formaron


la capa inferior etnica de los Celtiberos (Fonfes, 1, llOi. Es co-
sa nueva y se debe a Eforo la (primerai mencion de his colo-
nias masaliotas, Emporion y Rode, que el Periplo toda-
via no conoce, de manera que han debido fundarse despues de
el, mas tarde de 530 a. de J. C. (Fontes, l, 114;. Rode es una fun-
dacion massaliota; la. fundacion anterior de los Rodios se ha
deducido tan solo de la semejanza de los nombres (vease Estra-
hon, 654).

10) Josefo c. Apion. I, 12 (Naber): riEpl ^xev yap TaXaTcov te


Kal 'l(5r)pcov ouTcoq riy^oi'^"^ ^*- SoKoGvTEq aKpLfiEaTaTOL ouyYpacfJELq,
Sv saTLV "Ecfjopoc;, cSote rtoXLV olETaL ^tav Etvai Toiliq ^'l(5r|pac;

Touq ToaouTO \xkpoq Tfjq EartEptou y^t; KaTOLKoOvTac; Kal Ta tir)TE ^svo-
(iEva Ttap' auTotq £9r) [^fiTE XEyo^Eva yp«4>ei-v <&c; eke(vcov auTotq )(pco[iE-
vcov EToX^r^aav. (=Dopp I, 13).

Esta noticia, que Eforo haya puesto los Iberos en higar de


una ciudad, se funda chxramente en una confusion. Acaso Efo-
ro habl6 de T a r t e s s o s y diria que esta ciudad tuvo un gran
reino bajo su dependencia (Tartesso.s, 71). Con los s.Br\ se indi-
can seguramente los mencionados en el num. 8.

11) Estrab. 7: ev Se t2> navTL kukXco Tfjc; OLKou[i£vr|q rtpSq oipKTov


^EV t6 tiEXP'- '^"^ uaTcxTCov EaT^ Tfjq ZKuStac; r\ Tfjq KEXTLKfjq, t^^XP"-
^^
;

— r.3 —
tGv uoTdTcov AiGioTtcov Tck TTp^q voTov. toOto Se TTajiTToXXriv E)(ei. Sia-

(bopcxv. 6^o(coq 6e KaL t6 nap' 'IvSoiq olkeIv f\ Tiap' "l(ir|poLV, ov


Touc; ^Ev ecoouq ^aXLOTa, Touq Se eanepfouq, Tponov Se TLva Kal dvTCno-
Saq dXXrjXoLq LOjjev.

11 a) *Estral). .").'):
^nt^'- Y°^P Ko^Td Trjv tSv dp^afcov 'EXXfjvcDv S6£,av,
oicmEp Ta np6c; 3oppav ^epr| Td y^^pi-H" ^^^- ovo^aTL ZKu8aq eKdXouv f\

vo^dSaq, «q "0^r|poq, uoTepov Se KaL tSv np6q eonepav yvcooSevTcov


KeXToL KaL "I (i r| KeXTL^T^peq KaL KeXTOOKuSaL npoo-
p eq r\ ^LKTcoq
nyopeuovTo uc|)' tGv KaG' eKaoTa eSvcov TaTTo^evcov S^d ti*]v
ev ovo^a
ayvoLav, outco Td ^eor)^3pLvd ndvTa AtSLonLav KaXeLoSaL Td npoq
'QKeavo.

Antes (pag. 33) habia diclio Estrabon que Eforo, segim tradi-
cion tartesia, extendia los Etiopes hasta Tartessos (ver niim. 4)
kiego (p. 34) qiie Eforo distingue cuatro pueblos principales: In-
dos (Este), Etiopes (Sur), Celtas (Oeste), Escitas (Norte), (lo mis-
mo en Escimno, 170 ver Dopp, I, 4 (fr. 1) con lo que N. 11*^ resulta
asegurado como siendo de Eforo. Eforo tomo los cuatro pueblos
de la geografia jonica (ver Dopp, I, 4) y a ellos ahadio los
Ib e r s que desde entonces se habian ido conociendo, c o o
,
m
segundo pueblo principal del Oeste. Por el con-
mezcla de Iberos y Celtas como Cel-
trario la calificacion de la
tiberos,y de Escitas
la y Celtas como Celto-escitas, parece ser
una adicion de Estrabon tomandola de Posidonio.

12) Estrab. 270: dXXd SieTeXeoav (jie)(pL Seupo Zlk^XoL KaL Z l k a-


voL Kal MopyriTeq KaL dXXoL TLveq ve^io^evoL ttjv vfjoov, Sv fjoav Kal
^lfJripeq, ouq npcoTouq c|>r|oL tSv fiap3dpcov "Ecfiopoq XeyeoSaL Trjq
ZiKeXLaq OLKLOTdq.

12 a) Escimno 264:
e^fjg ZLKeXCa, vfjooq euTU)(eoTdTr|,
\\\) To npoTepov ^ev eTepoyXcoooa
XeyouoL nXrjSri KaTave^eoG' M(5r|pLKd.
(=Dopp I, 18).

Eforo siguio a Helanico o a Tucidides (ver pag. 40) en la opi-


nion de que los S i c a n o s fuesen Iberos (del rio Sicano en la
costa oriental espafiola).
64

Segundo tratado romano-cartagines de 348 a. de J. C.

Polibio 3, 24, 1: Mstcx Se xauxac; ^TLpaq TTOLouvTaL auv9r)Kac;, Iv


aXq TtpoaTTepiELXf|c()aaL Kap^^rjSovLOL Tupiouc; Kal tov 'iTUKatov Sfj^ov
Ttp6aKELTaL Se Kal tS KaXS aKpciTr)ptcp MaaTLa TapafjLov, qv
EKToc; OLOVTttL SeXv 'PcojiaLouc; ^r\Te \r\LC£aQa.i [i^r]TE ttoXlv kt^^elv. ELal
Se TOLa(SE TLVEq : ,,ETtL TotaSE cJjLXtav ElvaL "Pco^atoLq Kal Totq °Pco-
^aicov au^ji^d)(OLq Kal Kap)(r)SovLcov Kal Tuptcov Kal 'iTUKatcov Sf^^cp Kal
TOLc; TouTcov aup(id)(OLc;: ,,toO KaXoO dKpcoTr|p(ou, MaaTLac; Tap-
orj £ou ^f) Xrjf^EaGaL ETtsKELva 'Pco^atouq (xr^S' E^TiopEUEaSaL ^ir^SE tioXlv

kt( ^elv. idv Se Kap)(r)56vLOL Xd(5coaLv Iv Trj AaTdvr) tt6Xlv TLvd ^f) ouaav
uTtf)Koov "Pco^atoLq, Td )(pf]^aTa Kal Touq dvSpac; £)(£Tcoaav, Tf|v Se
ttoXlv dTtoSLS6T0iaav, Idv Se tlvec Kap)(r)Sov(civ Xdfioat TLvac; TtpSq ouq
ELpfjvr) ^Ev laTLV EYYpartToq 'PcijxatoLq, ^f) uTtoTdTTOVTaL Se tl auTotc;,
^f) KaTaYETCiaav Etq Touq 'Pco^atov XL^Ivaq, Idv Se KaTa)(9EVToq Ittl-

Xd(iT]TaL 6 'Pci^aioq, dcf>LEa9cD, oaauTcjc; Se ^LrjS' ol 'Pcj^atoL rtOLEtTuaav.


dv EK TLvoc; )(cbpaq fjq Kap)(r)S6vL0L lTTdp)(ouaLV, uSop f] lcf)6SLa Xdlir)

6 'Pco^atoc;, jiETd toutcov tSv I<^oS(c3v ^if) dSLKEtTco ^r^Slva npSq ouq
ELpfjvr) Kal cf)LXia laTl Kap)(r]Sov(oLq. waauTCiq Se t^T]S' 6 Kap)(r)S6vLoq
ttoleCtco. el 8e, ^f] iBLa. ^ETartopEUEa^Q' Idv Se tl^ toOto TtoLf]ar|,

SrmoaLOv Yi-vecT^&J t6 dS(Kr)^a. Iv ZapS6vL Kal AL(iur) ^qSElq 'Pca^aCciv


(JLf)T' l(LTTOpEUEa9cO (Lf)TE TT^XlV KTL^ETO, ** EL (if) ECOq ToO E(|>6SLa Xa(i£lV
f] TtXotov iTTLOKEudaaL, Idv Se )(EL(Lcbv KaTEVEYKr), Iv TT£v9' i^jiEpaLq dno-
TpE)(ETco. Iv ZLKEXfot f)q Kap)(T]S6vL0L lTTdp)(ouaL Kal Iv Kap)(r)S6vL
ndvTa Kal ttole(tc5 Kal ttc3Xe(tco oaa Kal tco rtoXtTr) ££,EaTLV. QoauToq
Se Kal 6 Kap)(r)S6vLoq ttole(tc3 Iv 'Pcb^Lr)."

El segundo tratado romano-cartai^iiies, concliiido en 348 a.


— 65 —
de J. C.Despues que el primer tratjido del ano .509 prohibia a
los Roniaiiosy a sus aliados, sobre todo a los Massaliotas, que
eraii los que tenian m;is interes en ello, la naveg-acion mas alla
del Cabo Bello (Cabo Farina en Africa), esto es el viaje hacia
el Occidente, hacia Espana, la tierra de la plata, en este nuevo
tratado se senala un limite tambien en la costa de Espana:
Masfia en Tarsh, esto es en el antiguo reino de Tartesso ahora
cartagines. Este limite correspondia al hecho de que Carta-
go dominaba el reino de Tartesso, que Ilegaba por el Este has-
ta Mastia, y que las colonias de Massalia: Hemeroscopion,
Alicante (?), Alonis llegaban por el Sur hasta cerca de Mastia
(Ta)iesfios, 4G, 49). Acerca de Mastia, ver pag. 52. Tapaf]Loc;
adjetivo de TapaLc; = al semitico Tharschich=Tartessos (Tar-
fessos, 2).
66 —

Escilax (hacia 340 a. de J. C.)

(ed. GGMI, 15; comp. paff. XXXVIII)

1) Cap. 1: apf,o^aL Se (XTto "HpaKXEtcov aTr|XSv tSv ev Tr] EupcbTtr|

^E)(pL 'HpaKXefov aTr|Xcov tcov ev Tf] ALf5ur| Kai (iE)(pL AlGlottcov tcov
^EyaXcov. ELal Se dXXf]Xcov KaTavTLKpu al "HpcxkXelol oTfjXaL Kal drrE^^ou-
OLV dXXfjXcov rrXoOv i^jjiEpac;. [Kal vf]aoL EVTaOSa ETtELaL Suo aXq ovo^ia
FdSELpa. TouTcov r| ETEpa ttoXlv e)(el dTTE)(ouoav ri^Epac; ttXoGv drto
'HpaKXELCov aTr|Xcov.] dTto 'HpaKXsLcov OTrjXcov tcov ev Trj EupcoTTr) e^-
TtopLa TToXXd Kap)(r|8ovLQV Kal TTr|X6q KaL TTXr)^^iup(5eq Kal
TEvdyri fcod. TtEXdYr)).

El Periplo conservado bajo el nombre del antiguo Escilax de


Carianda (ver pag. 18), proviene de los alrededores de 340 a.
de J. C. y tiene ciertos puntos de contacto con Eforo, qne pa-
rece haberlo utilizado (Dopp, Ephoro)<, II, 7). El calculo ab-
surdo de la anchura del estrecho en 500 estadios (son tan
solo 70: Fonfes, I, 103: ed. cast., pag. 111), repetido en el capi-
tulo 111, se explica por la confusion con la distancia de las
Columnas a Gades, que mas adelante se indica en 500 esta-
dios (500 estadios tambien en Escimno, 150; 750 en Estrabon,
140, 168; en realidad 125 Km. =
G80 estadios). EI error se
explica por la clausura del estrecho (pag. 17). Las d o s i s I a s
de Gades son: 1) la gran isla con la ciudad romana y tam-
bien con la actual; 2) la pequena de San Sebastian situada al
W. en la cual estuvo la Gades piinica (Estrab., 169; Plinio, 4,
120; ver pag. 59). Con los £(iTt6pLa KapxriSovLcov se quieren sigiii-
ficar las tres ciudades primero fcnicias y luego cartaginesas de
la costa meridional de Andalucia: Malaca, Sexi, Abdera (Fon-
— 67 —
tes, I, 104: ed.cast., pa^. 112). tttiX6c; (fango), -nXri^itiuptSEq (ma-
rea), TEvdtyn (bajos), son los terrores Oceano que los Cartagi-
clel

neses contaban a los navegantes para alejarles de la navega-


cion hacia el occidente; aparecen con frecuencia en la literatura
griega desde Pindaro (ver pag. 1(5). Es nueva la mencion del
fango como obstaculo para la navegacion: comparese con
Avieno 192, 210.

Cap. 2: IBHPEZ. Tf^c; EupcbTTr)q etol TrpoTOL "IfirjpEc;, 'l|ir)-

piac; l8voq, Kal Ttoxa^oc; "Ifirjp [...j, Etxa "E^TTopLov, etaL Se outol
MaaaaXLCoTGv artoLKOL. napdTiXouc; Trjq Mfirjptac; ETtTd T^^r)pcov Kal
ETTTU VUKTCOV.

Cap. 3: AirVEZ KAI IBHPEZ. dnb Se Nfifipcov IxovTaL At-


yuEq Kal "l(ir|pEq (iLYdSEc; tieXP*- TtoTa^ou 'PoSavou. TtapdTtXouq ALyucov
drto 'EjiTtopLou ^EXpL "PoSavou TtoTa^ou Suo i^^EpSv Kal ^iLfic; vuktoc;.

Cap. 1. Desde las Columnas salta Escilax de golpe hasta


Empor i n. En la costa oriental solo nombra y conoce el
nombre etnico de los Iberos y ninguna Esto se ex- ciudad.
plica probablemente por el bloqueo de los Cartagineses, que
precisamente entonces, en el ano 348 a. de J. C, fue establecido
con el 2." tratado entre los Cartagineses y los Romanos, esta-
bleciendose como limite de la navegacion extranjera Mastia-
Cartagena (TaHessos, 40). Es chocante que las factorias mas-
saliotas de Hemeroscopion, Alonis, Alicante ('?), que estaban al
Norte de Cartagena y por lo tanto en la esfera de los Massalio-
tas (Tartessos, 46), no sean nombradas,

Cap. 2. El rio Ibero (Ebro) se nombra aqui por primera


vez y recibe su nombre de los Iberos y no al reves. El mismo
nombre lleva el rio Tinto, entre el Anas y el Tartessos, llama-
do Iberus por causa tambien de los Iberos (Fontes, I, 92). Con
el rio Ibero se nombra E m
p o r i o n mencionada por primera ,

vez por Eforo y que en el siglo iv florecia como el principal em-


porio de las costas ibericas. Tambien el Periplo cuenta para
el trayecto entre el Periplo y las Columnas (mejor dicho: y
Tartessos) siete dias con sus noches (Piteas, 6000, Polibio, 8000
estadios) (Fontes, I, 115: ed. cast., pag. 125-126).
— 68 —
Cap. 3. Que los Iberos llegaron alouna vez
hasta el Rodano puede deducirse tambien de Esquilo, que
hace correr el Rodano por Iberia (pag. 19). Acerca de la pe-
netracion de los Iberos al Norte del Pirineo, ver Knmantla, I,
81. Ligures, la capa etnica anterior, a la que se superpo-
nen los Iberos. tiiyfiSEc; comparese con los M(oYr]TEc; de Hecateo
(Fonfes, I, 135: ed. cast., pag. 168). En tiempo del Periplo, ha-
cia 5.30 a. de J. C, constituia el Oranus (Lez junto a Montpe-
llier) el limite entre Iberos y Lig-ures (Fontes, I, 118).

El Periplo calcuhi para el trecho Massalia (Rodano) hasta


los Pirineos dos dias con dos noches, Escilax dos dias y una
noche: como que son 1500 estadios, el c;'iIculo de Escilax resulta
mas exacto (Fontes, I, 122).

Cap. 111. ... 'HpaKXEi-oc; aTf]Xr| r| Iv AifJuri. ocKpa 'A(iLXuKf] Kal


TioXLq £v TtoTa(iG> Kal dvTtov auTfjq tcx FdSELpa vfjaoL. 'Arto Kapxrj-
Sovoc; TauTT] laTLV lcj)' "HpaKXEfouq aTrjXac; toG KaXX(aTou rtXoG Ttapd-
TtXouq i^^Epcov ETTTd Kal vuKTCov ETTTd. FAAEIPA, ELal vfjaoL auTai
Ttpoq Tr) EupCOTir]. TOUTCOV l^ ETSpa TToXlV E)(EL, Kal 'HpdKXELOL OTT]-
XttL KaTd TauTaq, i^ (iev ev Trj ALfiur| TaTtELvf], i^ 8e ev Trj EupcbTtr) uk|jr|-

Xf|, auTaL Se elolv ocKpaL KaTavTLKpu dXXfjXcov, Sle^^ouol Se auTai aTt' dX-
XfjXcov TtXoOv i^jiEpaq...

112. 'ATt6 Se Tf]q 'Ep^iELaq dKpaq Ip^iaTa TETaTaL ^EydXa, drti Sf)

Tfjq AL(5ur|q ettI it\v EupcbTtr|v, ou)( uTtEpE)(ovTa Tfjq 6aXdTTr|q ettlkXu^el
Se ett' auTd EVLa)(f]. TETaTaL 8e t6 Epjia ettl ETspav dKpav Tfjq Eup(aTTr|q
t6 KaTavTLKpu. Tf] Se aKpoc TauTr| ovo^a '!Ep6v dKpcoTf]pLov.
Tfjq KEpvr)q 8e vf]aou Td ETTSKELva ouketl ecjtI TiXcoTd S^d |5pa)(u-
Tr|Ta 9aXdaar)q Kttl tt r| X6 v Kai cf)GKoq.

El error de que Gades esta en frente de Abila, por lo tanto


hacia (Tibi-altar, contradice las noticias anteriores (cap. 1) de
que Gades dista un dia de las Columnas. Se explica por la
identificacion de las Columnas con las del Templo de Cadiz
(Estrab. 170). La navegacion desde Cartago hasta las Colum-
nas duraba siete dias y siete noches, o sea el mismo tiempo que
se necesitaba para ir del Pirineo a Tartessos (Fontes, I, 115: ed.
cast., pag. 125-126), cosa que se corresponde con la distancia
que es, cn ambos casos, poco mas o menos la misma.
EI dato de que la Columna libica sea mas baja que la euro-
pea es falso, pues lo cxacto es precisamente lo contrario, ya
— 69 —
que Gibraltar-Calpe solo tiene 400 y la «montanade losmonos»
(Gebcl Musaj-Abila, tiene 8(>o m.
'Ep\iaLa &Kpa es el cabo Espartel. Una meseta submarina que
unia el Cabo Trafalgar con el cabo Espartel y que se conside-
raba el camino de Heracles, solo es mencionado por el
interpolador del Periplo (Fontes, 1, 100: ed. cast., pag. 108); en
otros autorcs se pone generalmente y con exactitud entre las
en Estrabon 49; Plinio 3, 4; Ptolomeo 4, 1, 3; ver Columnas (asi
Fonfes, 1, 100: ed. cast., pag. 108), que estan unidas por una me-
seta submarina a solo 300m. de profundidad.
"^zpov a.Kpc:i-xf]p\.ov es el jjyomunturmm Junonis, el cabo Trafal-

gar, llamado en el Periplo Prom. Sacrum (Fontes, I, 100: ed.


cast., pag. 108).
Acerca de los t e r r o r e s d e 1 c e a n o que se detallan
en el final: bajos, fango, fticus, etc. ver pag. 14, en donde en
lugar de fucus, se indica la marea.
70 —

Batalla del Crimiso (340 a. de J. C.)

PlutarCO, Timoleon 28: «XXa (Kapxr|S6vL0L) AtlSuoL xa TroXXd Kal


"l|ir|pai Kttl No^daL xP^t^^voL Ttp6c; xdc; lid)(a<; dXXoxpiaLc; fiXdfiaLq

dvESE)(0VT0 xdc; fJTxac;.

Observacion a la batalla del Crimiso en 340 a. de J. C, en


la que los Cartagineses fueron vencidos por Timoleon. ^.Debe
el fin de la dominacion cartaginesa en Espaiia (que debio acae-
cer despues de 348, despues del segundo tratado en cuya epoca
todavia dura), ponerse en relacion con esta derrota?
— 71

Decadencia de la dominacidn cartaginesa en Espana


hacia 340

Pausanias 10, 8, 6: ol Bk M aaaaXLGxaL... \(Ev6[ii£voi Bk \)a\}-

aiv STTLKpaTEaTepoL Kap)(r|Sov((av ttjvte yH^ ^^ E)(ouaLV EKTr|aavTO


Kai ETil tiEya dcj)tKOVTo EuSamovtaq. tSv ^ev 5i^ MaaaaXLCoTSv )(aXKoOv
t6 dva9r)^d iaTL"
10, 18, 7: 6 Se 'ArtoXXcov o EYY^T^dTco toG Xeovtoc; MaaaaXLCOTcov
laTLV drto Tfjc; rtpoq KapxrjSovLouq dTtap)(i^ vau^a)((aq.

Esta victoria naval de Massalia sobre los Cartagineses y la


caida con ella aparejada de las posesiones cartaginesas acae-
cio despues de 348 y tiene acaso relacion con la derrota de los
Cartagineses en el Crimiso, en 340 a. de J. C. (Tartessos, 47).
~ 7:^

Relaciones de Alejandro Magno con el Occidente

1) Arriano, Anabasis, 7, 1, 2: ol Bk kolI toiSe dvEypa^iav, otl


ETTevoEL ^AX££,av5poq TTepLTtXEOaaL ttjv te 'Apa(5tav Tr)v rtoXXrjv Kal ttjv
Al8l6ttcov yfjv Kal Trjv ALfiur|v te Kal touc; vo^aSac; urtEp tov "ATXavTa t6
opoq &) q ETTL FdSELpa ELaco ziq Tr)v i^^ETEpav SdXaaaav, Kal Trjv
AL3ur|v TE KaTaaTpELpd^Evoq Kal Kap)(r)S6va outco Si^ Tf)q 'AoLaq Ttdar)c;

SLKatcoc; dv PccjlXeuc; KaXEiaSaL.

Con ot Se hace referencia Arriano a una fuente que se aparta


de sus principales: Tolomeo y Aristobulo y que no esta a la al-
tura de estas. Los mejores autores por lo tanto no parecen
haber transmitido nada referente a esos planes audaces. Des
de un punto de vista ob jetivo bien pueden atribuii-se a Alejan-
dro tan atrevidos proyectos, pudiendo ser que le hubiese
atraido volver, como un segundo Heracles, a abrir el Oceano
que los Cartagineses cerraban.

1 a) Plutarco, Alejandro, 68: £VTa08a tSv ttepI Nsapxov dva-


PdvTcov TtpSc a^Tov f)a8ELc; Kal SLaKouaaq Td TtEpl tov ttXoOv oDp^rjaev
auTSq TtXEuaaq KaTd tov Eu<|)pdTr)v aT6Xcp ^eydXcp, elTa TtEpl t?)v 'Apa-
fiiav Kttl Ti*)v Aifiurjv TtapaKo^xLaSELq S^d aTr)Xcov 'HpaKXeicov e^-
(iaXetv Eiq Tf)v evToq 8dXaaaav.

Los demas testimonios acerca de los planes de Alejandro


(1 no saben nada de una circumnave-
b-c) sobre el Occidente,
g^acion de Africa y segiin ellos, el rey solo planeo someter la
costa mediterranea africana e iberica y Ilegar a Cfidiz a traves
del estrecho.
— 73 —
1 b) I)iO(loi"0 IS, l, .'>: T]v Se tSv uTto^vri^aTcov Tot ^iEYi-OTa

Kttl ^vrj^ric; a£,ia TaSe : )(iXtaq ^ev vaOq ^aKpdq ^El^ouq Tpiripcov
va\JTTr|Yf)oaa9ai KaTa Tr)v 4>oiv(Kr)v Kal Zuptav Kal KiXiKtav Kal Kunpov
TTp6c; Ti^jv OTpaTEtav ti^v ettI Kap)(r|Sov(oug Kal Touq aXXouq Touq Tiapd
BdXaTTav KaToiKoOvTac; Tfjc; te ALfiuqq Kal '\ {hr]p i(xq Kal Tfjq o^opou
)(cbpac; TTapaSaXaTTtou ^ie^^pl ZLKEXtac;, oSoTTOLrjoaL Tf]q ALfiuT^q ^ie)(pi
aTr|X6v 'H pa k Xe ( co v . . .

Probablemente sesun Clistarco, fuente de Diodoro para


Alejandro (RE. IV, 1873; V, 684). Segun este relato los atrevi-
dos planes sobre el Oecidente, habrian existido en los comen-
tarios de Alejandro, lo cual es poco verosimil.

1 c) Curcio, l)e (lesfis Alexandri Magni, 10, 1, 17: ipse animo


complexiis sfafueraf omni ad orienfem marifima regione
infinita
perdomifa ex Si/ria petere Africam, Carthagini infensus, inde Nu-
midiae soUfudinihus peragrafis cursum Gadis dirigere—ibi nam-
qiie co 1 n iii na s He rcul i s esse famam vu1gaierat--Hispanias
deinde, quas Iheriam Graeci a flumine Ihero rocahanf, adire et
praefervehi Alpes Italiaeque oram, unde in Epirum hrecis cur-
sus esf.

Tambien Curcio toma sus datos en Clistarco (RE. IV, 1873).

2) Arriano 7, 15, 4: KaTLovTL Se auTcp stq BaBuXSva ALfiucov TE


TTpeofiELaL EVETUYXC^OV... BpETTLoi TE Kal AEUKaVOL Kal TupprjvoL...
Kal Kapxr|Sovtouq tote TtpEO^sOaaL XE^ETaL Kal aTTo Al9l6ttcov TtpEofJELq
eX^elv Kal Zku96ov tcov ek Trjc; EupoTtr^c; Kal KEXTouq Kal "lfir)paq
uTTEp c|)LXLac; S£r)oo[iEvouc;, Sv Td te 6v6^iaTa Kal Tdc; oKEudc; t6te TTpG-
Tov 6(|)9fjvaL TTpoq 'EXXf)vcov te Kal MaKE86vcov.

Que los Iberos liubiesen enviado embajadores


a A
andr 1 es naturalmente una invencion absurda, pro-
e j

cediendo, lo mismo que cierta embajada de los Romanos, de


una mala fuente, como por otra parte dice expresamente Arria-
no para la embajada de los Romanos, que se halla tan solo en
las fuentes mas modernas, y falta en Tolomeo y Aristobulo
(ver RE. XI, 636).

6 - Fontes II
74 —

Arist6teles (384-312 a. de J. C.)

1) Polit. 1324 b: sv Bk Totq "l(3r|paLv, eSvel TtoXs^LKcp, xoaoij-


Touq t6v apLG^bv ofiEXtaKouc; KaTaTir|YvuouaL Ttepl t6v tok^ov oaouc; av
5La<f)9£tpr| tSv TtoXE^tov.

Hay que eomparar esta noticia con las estelas ibericas


con representaciones de lanzas encontradas en el
Bajo Aragon: Calaceite, Cretas, Valdeltormo (prov. Teruel),
Caspe (provincia Zaragoza).

2) Antig"on. mirab. 169 (ed. WeMermann, Paradoxog7\ Gr.):


... TTEpl Se <f)UTCOV Tfjc; (XkAvGoU eTSoc; 'ApLaT0T£Xr|V (fxiaKELV TTEpl Tf]V

'EpOSeLav (cod. 'Epu8r)vav) eupfoKeaBaL SLartoCKLXov ti^v )^p6av, kL,

ou TrXfjKTpa Y^veaGaL.

Comparar con Teofrasto (ver mas adelante, pag. 83).

3)Escoliasta de Hesiodo, Teog. 275 (ed. Flach) a tv' 'EoTte-


pCSec; Slcx toOto TauTac; (Xlyucjjcovouc;) KaXet Slotl
Xlyuc|)covol: KaToc

^iouaLKi*)v dpuovCav ol daTEpeq KLvoOvTaL Ttepl Ta FdSeLpa, oiq 'ApL-

oTOTeXriq (^T^aL ( =
pag. 1584 b, 16 de la edicion de Berlin de
Aristoteles). El absurdo Tiepl Td TdSeLpa segiin F. Boll (comu-
nicacion i)ersonal) es resto de otro escolio a 'iv' 'EaTi. Xlyu<|)., que
luego se confundio con el primero, a causa del mismo lema.
— 75 —
4) Eliano, Var. 5, 3 (=edici6n de Berlin, 1584 b 8):
hisf.

'Api.aTOTEXr)q tcxc; vOv 'HpaKXEtouc; aTf]Xaq KaXou^iEvac; Tiplv f\

KXi^Sfjvai toOto cpr^aL BptdpEO KaXEtaSaL auTdc;. etteI 8r] EKdSr^ps


yf^v Kttl BdXaTTav 'HpaKXfjc; Kal dva^e^iXoYOJc; EUEpyETriq EyEVETo tcov

dvBpconcov THiSvTEq auTov Tf]v ^ev BpudpEco (ivf)^r)v rtap' ouSev ETtouf)-
aavTo 'HpaKXECouq Se rtpoar^yopEuaav (veaSC J?E. III, 833). Igual-
mente Euforion (ver mas adelante: Eufov.), asi como los poste-
riores. Briareo, auxiliar de los dioses en la lucha con los
titanes. Acerca de la transposicion de esta lucha al Occiden-
te, ver Tartesms, 34.

5) Meteor. 354^: Td S' e£,co aTr)X6v ?>pa.ykfx. (iEv Sid Tov Ttr)X6v,
&7TVoa S' Ecrrtv a>q ev KotXco Tfjc; 9aXdTTr)q oiforjq.

Vease pag. 14.

Mcteor. 362 b: tioXu yap


6) '^^
H^'^^'^ SLacJJEpEL ToO TtXdTouc;. tS
vdp dTrS 'H pa kXe (co v aTrjXSv ^E)(pL Tf]c; MvSiKfjq toO eE, AtBLorttac;

TTpSc; Tf]v MaLWTLV... TtXiov r\ TtEVTE Ttp6c; Tpta t6 ^EyESoc; iaTLv... Td


8e Tf]c; 'I vSLKfjq e^co Kal tSv aTrjXSv tSv 'HpaKXEtcov hia. Tf]v 9dXaT-
Tav ou c})a(vETaL auvEtpsLV Tcp auvE)(coc; ETvaL rtSaav olKou^Evr)v.

6 a) De COelo, 2, 298 a: SLd touc; uTtoXa^fidvovTac; auvdTtTELV t6v


TiEpl Tdt; 'HpaKXEfouc; axfjXac; Tortov to TiEpl 'IvSLKf^v Kal toOtov
t6v TpoTtov sTvaL Tf]v SdXaxTav \iLa.v ^f) XCav uTtoXa^lidvELv aTXiaTa
SOKELV.

Aristoteles en estc pasaje es el primero en cometer el error


de suponer que hay una distancia relativamente
corta entre Espana e India, error en el que se fundo
el viaje de Colon.

7) Meteor. 350 b, 2: ... ek Se Tfjq nupf]VT]q (toOto S' laTLv


opoq TtpSq Sua^f]v Lor)^EpLvf]v ev Tfj KEXTLKf]) pEouoLv b TE "lcTTpoq
Kal TapTr^oooq. outoc; (iev ouv ££,co OTr)Xcov...

El error acerca del nacimiento del Gr u a d a 1 q u i v i r es ti-


pico del desconocimiento de Espaiia ocasionado por la clausura
del estrecho por los Cartagineses (pag. 17). Aristoteles, de to-
dos modos, sabe que el rio desemboca mas alla de las Co-
lumnas.
— 76 —
8) De animal. gen. 748 a, 22: etl Se i|juxpi>v t6 ^s,ov 6 ovoq
kari, Si^TTEp Ev toXc; x£'-t^^P'-v°^<^ °^ GeXel y^vEoGaL TOTtoLq SLd tS SuapL-
yOV ElvaL Tf]V <})\jaLV, Otov TTEpl ZKuBaq... OuSe TTEpl KsXTOtljq TOUq UTIEp
Tf^c; M liriptaq. H^uxpd yap ^al auTr| i^
X^P**-

Aristoteles, por lo tanto, distingue Iberia del pais de los Cel-


tas. Iberia no es, por lo tanto, en el el nombre de toda la pe-
ninsula sino tan solo el de las costas oriental y meridional.
Puede dudarse de que con KeXtoI ot uttep i^q '\{!>r\pLa.q se quiera
significar la Galia o la Meseta de Espana, celtica originaria-
mente (ver Numantia, I, 95).

9) De mundo 393 b, 17: ouk oXCyaL 5e ^iLKpal (vfjaoL) tte^l Tdq


BpETaVLKdq Kal Tf)V "IfiripiaV KUkXcO TT£pL£aTE<))dvCOVTaL Tf)V OLKOU^E-
vr|v TauTr|v r\v Si^ vf]O0V ELpfjKa^EV.

Se quieren significar las dos islas de Gades (ver pag. 59).


,

77 —

Piteas (hacia 330 a. de J. C.)


TT. «KeavoO. (Ver Miillenhoff, D. Altert. I, 211; Hergt,
Xordlandfahrt des P. Diss- Halle, 1893).

Piteas hace epoca en la historia de la geografia y en la de


la Peninsida. Es el primer Griego que volvio a descubrir los
paises de mas alla de las Columnas, inaccesibles desde 500 a.
de J. C. a causa de la clausura del estrecho por los Cartagine-
ses. El es tambien el descubridor cientifico de las islas Brita-
nicas y de la costa del Mar del Norte. De estos paises tenia ya
un conocimiento oscuro el antiguo Periplo massaliota a traves
de la informacion de los Tartesios que navegaban hasta la Bre-
taiia y de los Oestrimnios que llegaban a Irlanda y a la costa
del Mar del Norte. Acaso Piteas fue animado por las noticias
de su compatriota a visitar esos paises nordicos, conocidos solo
de oidas hasta entonces (Fontes, 1, 22: ed. cast., pag. 23; Tar-
tessos, 58). Para la Peninsula Piteas hace epoca porque volvio
a descubrir su caracter de peninsula que ya conocian los Fo-
ceos y por haber extendido a toda ella el nombre de I b e r i a
hasta entonces limitado a las costas meridionales y orientales.
Piteas debe colocarse antes de Dicearco que combatio sus opi-
niones por lo tanto antes de 310 (Estrabon, 104, y pag. 87). Es
de creer que Piteas emprendiese su viaje en el Oceano inacce-
sible para los navegantes extranjeros con permiso o incluso
con ayuda de los Cartagineses. Esto se comprueba con la es-
cala de Piteas en Gades (pag. 81). Podria creerse que los Car-
tagineses se prometian ventajas para su comercio por medio
del atrevido navegante y de sus descubrimientos (ver Tartes-
sos, 58).
,

1) Estrabon 148: Kal 'EpaToa8evr|q 8e Tr)v ouvExfj T^fj KaXTrr)


TapTr|aaCSa KaXEiaSat <f)r|aL Kal 'Epu 8e la v vfjaov EuSaC^ova. Ttpoc;
8v 'ApTe^itScopoq dvTLXEycov Kal TaOTa vjjeuSSq XeyEaSat c|)r)aLV uTt' auTou
KaBdTTEp Kal t6 aTto FaSeCpcov ettI t6 'lepov (XKpcoTrjpLov SLd-

aTr|^a dTTe)(eLV i^jaepcov riEVTe ttXoOv ou txXelovqv ovtcov )(lX(cov f]

Kal ETTTaKoaicov crraStcov Kal t6 Taq d^rrcoTeLq (iE)(pL SeOpo TTepaToOa8aL


dvTL ToO kukXco TiepL Tiaaav ti^v OLKOu^evr|v au(i(iatvELv Kal t6 Td rtpoa-
apKTLKd [iepr) Tf]q N|ir)p(ac; euTTapoSoTepa etvaL TtpSq ti*)v KeXtlktjv
f\ KOL-xa. t6v 'OKeav6v TtXeouaL Kal baa Sf] dXXa ELpr)Ke fluSea ttl-

aTEuaaq.

La fuente de Eratostenes para los paises oceanicos es Pi-


teas, liabiendo Eratostenes sido bastante inteligente para pres-
tarle credito (como despues de el hicieron tambien Timeo, Hi-
parco, Posidonio), mientras que Polibio, Artemidoro, Estrabon
tuvieron a Piteas por un embustero. Piteas llamaba, pues, la
costa al W. de Gibraltar Tartesside y mencionaba la isla
E r t i a El nombre de Tartesside pudo liaber sobrevivido a
i ,

la destruccion de Tartessos (hacia 500j, habiendo sido usado por


primera vez en la literatura por Eforo (pag. 56). Por E r i t i a
Piteas entendio, como entonces era corriente, seguramente las
islas de Gades. Artemidoro, que ejercio la critica acerca de
estas indicaciones, parece haber combatido la existencia de
Eritia y de Tartessos. Todavia mas absurda es su censura
de que Piteas calculaba c i n c o d i a s c o m p 1 e t o s d e n a -
vegacion desde Gades al Cabo Sagrado— S. Vicente, cuan-
do en realidad no hay mas de 1700 estadios. Piteas natural-
mente no cometio jamas semejante error, sino que o bien
designo el cabo Ortegal como Cabo Sagrado (casi todos los ca-
bos principales de esta costa eran sede de divinidades: Fontes,
I, 30: ed. cast., pag. 33), o bien, como muy acertadamente sos-

pecha Hergt (lug. cit. 17), se expreso lo mismo que Plinio cuan-
do dice (2, 242) que hay a GacUbus circuitu sacvi pvomimtuyii
(cabo S. Vicente) ad promunturium Artabrum tanto o cuanto.
Que los cinco dias de navegacion se refieren al trayecto cabo
Ortegal-Columnas se desprende del antiguo Periplo, que da
igual distancia. En este calculo de la costa occidental (lati-
tud de la peninsula) en cinco dias de navegacion se apoya la
posterior estimacion de la latitud en 50 00 esta-
dios, que encontramos en Eratostenes (Estrab. 148), Posido-
nio (Estrab. 128, 137), Estrabon, Tolomeo (Fontes, I, 21: ed.
— 79 —
cast., pag". 2:]), lo mismo que el cjUcuIo de la lonjL^itud (cos-
ta orieiital) en 6000 estadios (Estrabon, 106, 128, 137) descansa
en los scis dias de Piteas. Tambien con la indicacion de ({ue la
marea llega hasta Gades, tenia Piteas razon, en cuanto la
marea en el Oceano llega a un nivel mas alto que en el
Mediterraneo. El ultimo ataque a Pitea.s es asi mismo infun-
dado, ya quc Piteas habria dicho que a la costa espaiiola
septentrional se Uega desde Galia mas facilmente (y mas
de prisa) por el istmo que por mar, dando la vuelta a
toda Espana (Hergt, 19). De estas indicaciones de Piteas se
desprende que naveg'6 hacia la Bretana siguiendo las costas
espailolas primero y despues las de Galia, no atravesando dia-
gonalmente desde el Cabo Ortegal el golfo de Vizcaya, como se
ha creido (Hergt, lug. cit. 20 y sig.). Tal ruta se desprende
tambien de La mencion por Piteas de la desembocadura del Loi-
re a i)rop6sito del emporio de Corbilon (Estrab. 190). Esta in-
dicaci6n demuestra al propio tiempo que Piteas conocia
elistmoy con ellolapeninsula como tal. Este
conocimiento lo tenian ya los Foceos (Fontes, I, 21: ed. cast.,
pag. 23), pero se habia perdido por completo a consecuencia de
la clausura del estrecho por los Cartagineses, y despues de Pi-
teas se perdi6 por segunda vez por la estulticia de los poste-
riores (Estrab6n, etc). Como que tA TrpoaapKTiKa ^epri Tfjc;
'l|ir|pCa<; el, parece que Piteas extendi6 por
proccde de
primera vez toda la peninsula el nombre de
a
Iberia, limitado hasta entonces a las costas
orientales y meridionales. Esto en realidad es per-
fectamente posible, pues despues del 400 los Iberos, que antes
se limitaban a aquellas costas, se habian extendido por la
Meseta y el Occidente, por lo tanto por toda la peninsula
[Numantia, I, 98). Piteas seria, asi, el primer testimonio de
esta nueva fase de la geografia espaiiola, siendo Erat6stenes
el segundo. Acaso la comparaci6n de la forma de
la peninsula con una piel de toro, que se halla en
Posidonio (Estrab. 83, 128, 137), proceda de Piteas, ya que el,
por primera vez despues del Periplo, tuvo una idea exacta de
dicha forma, de su longitud y latitud, y del istmo.

2) Estrab. 64 (segim Erat6stenes) : ... SeIv Se etl rtpooeEivaL


(a la longitud del ecumeno) t6 lKT6q 'HpaKXeCcov aTrjXcov
— 80 —
KupTco^a Tfjq Eupa)TTr)q oivtlkel^evov ^ev Totq "Ifiripai Trpo-
ttetttcok6c; 5e Ttpoc; Ti^v laTiEpav ouk IXaTTov aTaSdcov TpLaYiXCcov
Kal Td aKpcoTfjpLa Td te dXXa Kal t6 tSv "OaTL^tcov o KaXsLTaL Kd(5aLov
Kal Tdq KaTd touto vrjaouq, Sv ti^v Ea)(dTr|v Ou£,Lad(ir|v <pr]al FluBEac;
dTTE)(ELv ri^Epcov ToOTa S' eLTTcov Td TsXEUTata ouSev Ttpoq
TpLov TiXoOv.
t6 nfJKoc; auvTECvovTa TipoaE9r|KE Td TtEpl tSv dKpcoTr|ptcov Kai tSv
'OaTnitcov Kal Tfjc; Ou£,Lad^jir|c; Kal cov <^r\ai vif)acov. TaOTa yap TtdvTa
TTpoadpKTLd laTL Kal KeXTLKd, ouk Mfir|pLKd, (jlSXXov Se riuSEou TtXda-
(laTa. TTpoaTCSriau Ss Tolq ELpr|(iEvoLc; toO ^fjKouc; SLaaTf](iaaLV dXXouc;
aTaStouc; SiaxLXtouc; (iev Ttpoc; Tfj SuasL, SLa)(LX(ouc; Se Ttpoq Trj
dvaToXfj, 'LvoL acaar\ t6 ttXeov i^ SLTtXdaLov t6 (ifJKoq toO TtXdTOUc; stvaL.

De Eratostenes que aqui transcribe a Piteas.


t6 ektoc; 'Hp. aTr|X. KupTco^a... es la costa del SW. de la penin-
sula, hasta el Cabo de Roca (Berger, Erafosf. 162). T6 dvTLKst-
(iEvov TOLc; "ifiripai indica que los Iberos vivian en la costa

oriental y precisamente solo aqui o teniendo en ella su asiento


principal. Aqui limita por lo tanto Piteas el nombre de Iberia
a las costas del S. y E., el antiguo hogar de los Iberos (ver
sin embargo antes pag. 79). Como que Piteas da a la costa oc-
cidental una longitud de cinco dias de navegacion (con sus no-
ches)= 5000 estadios (Estrab. 148) cuya medida vuelve a apare-
cer en Eratostenes, Posidonio, Estrabon, Ptolomeo (pag. 78), re-
sulta que las medidas tomadas de el (3000 y 2000 estadios) son
claramente las medidas parciales de esos 5000
estadios, correspondiendo los 2000 a los dos dias completos
de navegacion (con sus noches), que el Periplo indica desde el
Cabo Ortegal al Cabo de Roca, y los 3000 a los tres dias y tres
noches desde el Cabo de Roca a las Columnas en el Periplo
[Fontes, I, 20: ed. cast., ptig. 21). Con el «saliente» de 3000 es-
tadios hay que entender el saliente formado i)or hi, costa desde
las Columnas al cabo Roca y con el de 2000 la continuacion
desde Roca a Ortegal.

3) Estrab. 104: TaOTa ^iev Td riuSeou Kal Slotl eTtaveXSwv ev-


GevSe TtSaav etteXSol Tf)v rtapcoKeavLTLv Tfjc; EupoTtrjc; dn^ FaSeLpcov
Ecoq TavdiSoc;.

De su indicacion: que navego i)or la costa del Oceano desde


— 81 —
Gades al Tanais se desprende (luc Piteas partio de Ga-
des, y de ello resulta que hizo su viaje de acuerdo con los
Cartagineses (no secretamente y forzando el bloqueo: ver Tar-
tesso.s, 49 y pag. 77). Con el Tanais solo puede significar
Piteas el Elba, hasta donde llego, como se desjirende de su des-
cripcion de Helgoland (=Abalus) (Plinio, o7, 35).
— 82 —

Teofrasto (370 apr.-290 a. de J. C.)

1) De mirab. ausc. 46: ... Kal Iv 'lfir|pia Se t6v KaXoui^Evov


©EoScopov TTOTa^ov iK^paooELV TE TtoXu TtEpl Ttt X^'^1 Xp^oLov, 6(ioCcoq
8e Kal KaTacJjEpELV.

Sobre Teofrasto como fuente del pasaje en cuestion, ver


Geffcken, Tlmaios, 88. El nombre helenizado (Teodoro) del
rio llamado en iberico Tader, se halla ya en el antiguo Peri-
plo [Fontes, I, 107: ed. cast., pag. 117). La riqueza aurifera de
los rios espaholes era celebre, habiendo dado lugar al nombre
del Criso, Hamado otras veces Barbesula (Guadiaro) (Fontes, I,
103: ed. cast., pag. 112).

2) De mirab. ausc. 50: t6v KaaaKEpov t6v KeXtlk6v


TfjKEaSaC cjjaoL noXiJ T(i)(Lov ^jioX0|3Sou.

Los Griegos recibian, por consiguiente, todavia entonces el


es a h o del Occidente celtico, de las islas Britanicas, y no de
t

Espaha ni mucho menos de Oriente. Los mediadores fueron


hasta cerca del aho 500 los Tartesios, kiego los Cartagineses,
como dominadores del estrecho y del Oceano.

3) Hist. plant. 4, 7, 1: Iv 5e Tf^ E£,coTfi ttepI 'HpaKXEouq OTr]-


Xaq 8aX6coor|t6 te Ttpdioov oSoTtEp Etpr|Tai cj>uETai Kal tcx aTtoXi-
6ou[iEva TauTa oTov SO^a Kal toc Sac|)V0EL8f] Kal tcx aXXa.
— 83 —
.
4) Id., id., 4, 6, 3: ytvexaL 8e (c})OKoq) Ev pEv xfj E^co Tfj •nEpl
'HpaKXeouq oxrjXac; Bau^aoxov ti t6 ^EyEGoq ciq <f)aoL Kal t6 ttXA-
Toq ^et^ov f^ TTaXaioTLaLov. (pspETOLi Se toOto ELq ti^v eoco SaXaooav
&^a TQ pcp t£) ££,co8ev Kal KaXoOoLv auTo Tipcioov.

Sobre las algas en el Oceano, ver pag". 96.


Las plantas espanolas no las raenciona Teofrasto, cosa sin-
tomatica de la ignorancia de la epoca (pag. 74).

5) De lapid. 58: y'^^''^"'- ^^ '^°"- KLwafiapL t6 ^xev auTo<|)UEc;


t6 Se KaT* Epyaotav, auToc^usq ^ev t6 Ttepl "1 firjptav oKXr)p6v ocf)65pa
Kal XlScoSec; Kal t6 ev K6X)(olc;.

Acerca del cinabrio, ver Hispania, pag. 75.


84 -

Menandro (340-290 a. de J. C.)


(ed. Kock, Fragm. Comic. Graec. III, 25)

Esteban de Bizancio, v. 'l3ripLaL, ,/EXXriviq ouk Mfiriptq" Me-


vavSpoq 'AcmtSL.(=Fr. 79),

Como que el titulo de la comedia es 'Aaniq, escudo, y que el


fragmento 78 menciona uno, debe completarse acaso 'EXXrjvfc;,
M(5ripCq con a0TT(c;. El e s c u d o i b e r i c se distinguia del gTie-
g'o especialmente por su forma circular y su pequeiiez [Numan-
tia, I, 220).
85 —

Difilo (posterior a Menandro)

Ateneo 3, 121 a: Kpziaaav 8k 6 "A^iUKXavoq (oKo^fipoc;) Kal


Znavoq 6 Za^Lxavoq Xeyo^jievoc;, XsTTTOTEpoq y^^P '^°''- Y^^'^^'^^P°''-

El pasaje parece proceder de Difilo (vease Kaibel, comenta-


rioa este lugar). La salazon de S e x i (Almuiiecar, al Este de
Malaga), es alabada tambien por Estra.bon, 156.
-86-

Clearco de Soloi (hacia 300 a. de J. C.


(ed. FHG. II, 302)

EsCOliasta de Licofron, 649: KXsapxoc; yap Tag Kaxd rdSeLpa


axf^Xaq toO Bpidpsco 'HpaKXEouc; Elvai Xeyeu ^ie8' ov SEuxEpoc; 'Hpa-
kXtjc; 6 Tupioq fjXSEv ETtl Td FdSELpa Kal TptToc; "EXXr]v (=Fr. 56).
Clearco, discipulo de Aristoteles. Acerca de Briareo, ver
pag. 75.
87 —

Dicearco (liacia 310 a. de J. C.)

Yf\q TTEpLoSoc;: (ed- FHG. II, 225: ver RE. V uoO)

Estrub. 170: koiI AiKafapxoq Ss Kal 'EpaTooGEuric; Kal rioXuliLoq

Kai OL TtXeLCTTOL tSv 'EXXfjVQv TtEpl t6v Ttop9^6v dTtocf>atvouaL Tdq


Zt f] Xaq.

Dicearco escribio un Periplo, que como de ordinario comen-


zaba en las Columnas, habiendo sido utilizado por Eratostenes,
Timostenes, Polibio, Posidonio. Dicearco es el mas antiguo
de los autores, cuyas oioiniones discute Polibio, pasando por
alto los mas antiguos (34, 5). Dicearco fue el primero que
dudo de Piteas (Estrab. 104: nuBEa 5e TTLOTeueLv [Eratostenes]
Kal TaOTa nr|8e ALKaLdp)(ou TtLaTEUoavToq).
.

88 —

Filitas de Cos (hacia 300 a. de J. C.

Estrab. 168: a<|>Ev86vaq Se TtEpl Tf| KE(|)aXfj TpEic; ^EXayKpavtvaq.


Sobre ello el Escoliasta: HEXayKpavtvaq, axoivou ETSoq, e£, oS ttXe-
KETttL Tcx axoLv(a. Kttl <t>LXr|Tac; Iv 'Ep^ir|VE(cx (?) « XEuyaXEoq Bk
XLTciv TtETTLVCojiEvoq, d^cf)L S' dpaLf) l£,uc; EtXELTaL, K6^(ia ^EXayKpd-
(v)lvov » oc; a)(0Lvcp l^coa^svou.

Con (ieX. se significa probablemente schoemis nigiicam que


crece en las Baleares (ver Meyer, Botanische Edauterungen zu
Strabo, 9).

Que los Baleares arrollaban las hondas alrededor del talle


lo atestigua Diodoro V, 18.
dpaLr) L£,uq. Tallc dclgado, tipico dc la raza iberica es-
be 1 1 a
Iv 'EpnTivELot esta corrompido, se podria ante todo sospechar
que fuese 'Epnfj porque Filitas escribio una epopeya que Ileva-
ba este titulo, pero estaba en hexametros, mientras que aqui se
usa el metro elegiaco, por lo que acaso es IXeyelcxV (Ver Meine-
ke, Analecta Alex. 349).
— 89 -

Megastenes (hacia 300 a. de J. C.)

(ed. FHG. II, .3f)<).

Kai MeYaoSEVTic; 8' kv


1) .Josefo, Antiq. 10, 227 (Naber) : ... nr^

TETdpxr] tSv MvSlkSv ^vrnJiovEueL auxGv, Sl' f\c, dTtoc()a(vELV xtELpSTaL

toOtov tov (iaaLXEa (Ncbukadnezar) xfj dvSpEta Kal Tcp (aEYESEL tSv
Ttpd£,Ecov uTtEpfiE(3r|K6Ta Tov 'HpaKXEa- KaTaaTpEi|(aa9aL y^P «utov
<^T\a\. ALfiuriq Tf^v ttoXXi^v KaL M fir]p(av. (= Fr. 22 Muller).

Nebukadnezar II (604-562) llego a someter Egipto, pero de


ning-una manera Libia e Iberia. La notieia es completamente
inventada. Las fuentes babilonicas no saben nada de ello.

1 a) Estrab. 686: Ka(TOL ZEaajarpLV ^EV t6v Alyutitlov Kal Tedp-


Kcova Tov AtBtoTta ecoc; EupcaTir|q TtpoeXBELV, NafioKoSpoaopov Se
Tov Ttapd XaXSaCoLc; euSoKL^f)aavTa 'HpaKXeouq ^aXXov Kal ecoq ZTr)-
Xcov IXdaaL. t^^XP'- t^^^ ^^ SEupo Kal TEdpKcova dcf)LKEa9aL, ekelvov Se
Kal £K Tf]c; N3r|piaq Etq Tf]v 0p(kKr|v Kal t6v flovTov aYaYELv Tfjv
OTpaTLdv.

Asi mismo Eusebio, Prep. ev. 9, 456 D; Synkell. 221 D.

7 - Fontes II
— 90

279 a. de J. C.

Plut. PirrO, 21! ... toO riuppou xpcoSEVTOc; \) aa Q) tov (5pa^(ova...

Batalla de Asculum 279 a. de J. C.


\jaa6g=pilum. Pero el pilum tomaron los Romanos de los
io
pudo ser introducido antes de 218 (ver mi
Iberos, por lo que no
articulo Der Ursprung des Pilums, Rliein. Mus. 1911). Aqui
procede el nombre probablemente de fuentes posteriores o del
mismo Plutarco.
— 91 -

Timostenes de Rodas Ihacia 280 a. de J. C.

nEpL XL^iEvcov (ver Wagner, Erdbeschreihung des T. Diss. Leipzig, 1888).

1) Marciano IGGM. 1, 566): Ti.^xoa9Evr)q... dtJieXEL Tf\q [xtv Eu-


poTtr^c; t6 Tuppr|vi.K6u TtEXaYoc; (xteXSc; TrepLETtXEuaE, toc Se TTEpl t6v
'HpdiKXELOv TTop9^6v ouTE Tfjq Ka9' T^^jiaq ouTE Tfjq l£,co 9aXaaaric;
toj^uaE yvwvaL.

La noticia es importante como testimonio del desconoci-


miento entonces habitual del mar occidental, especialmente
del Oceano. consecuencia del bloqueo cartagines (ver
antes, pag. 17 etc).

1 a) Estrab. 93: <0Li vOv 8' ELpf)o9co otl Kal TL^jioo9evr|c; Kal
'EpaToo9£vr)c;... TEXecoq riyvoouv Ta te M f5 r) p l k d Kal Td KeXtlku.

Timostenes fue tambien la fuente de Eratostenes para el Oc-


cidente (Estrab. 92; Marciano, GGM. 1, 566); pero como todos
los autores de antes de la conquista romana, es rechazado por
Estrabon, probablemente porque seguia a Piteas.

2) Estrab. 140 (Waglier, 68) : (r| KdXTrr))... EKTrXeouaLV ouv Ik


TT^q i^^eTepaq 9aXdoar|c; etc; tt]v zE,c3 Se£,L6v Iotl touto Kal TTp6c; auT6

KapTTi^a (cod. KdXTcri) ttoXlc; ev TETTapdKOVTa OTaSioLq d£,L6XoYoq


Kal TtaXaLd, vauoTa9^6v ttote Y^^^ot^^^H "^^^ 'l|5r]pcov. evlol Se KaL
'HpaKXeouc; KTLO^a Xeyouolv auTf)v, Sv Icttl Kal T t.\io aBkv r\q , 8c;

(pr\at. KaL 'HpaKXsLav dvo[id^Ea9aL t6 TTaXaL6v 5EtKvua9aL te ^EYav


TtEpLfioXov Kal vecoao(KOuq.
— 92 —
La enmienda en lugar de KAXTrri es segura (a pesar
KapTr)(a
de Hiibner RE. pues Calpe se aeaba de nombrar
III, 1(318),

y los 40 estadios (7, 3 Km.) corresponden a la distancia de Cal-


pe a las ruinas de Carteia situadas a mitad de camino entre
Gibraltar y Algeciras, y cuyo nombre conserva la «Torre de
Cartag-ena» (esto es, de Carteia) \EE. III, 1619). Tambien en
otros lugares se desfigura el nombre de Carteia (en Nic. Da-
masc. fr. 99: KaXTita; en Pausanias 6, 19,3: KapTita; en Apiano,
Ib. 63: KapTiriaaoq). El supucsto nombre de Herakleia debe
referirse al viaje a Tartessos de Heracles (ver pag. 8); vaii-
aTa8ti6v noT£ twv Mfifipcov designa Carteia probablemente como
uno de los puertos mas antiguos para el trafico de los Iberos
con su primitiva patria africana. ;.0 acaso tambien aqui se
habria confundido Carteia con Tartessos"? (Ver Tartessos, 60).
Como que Timostenes no navego el mismo por aquella costa
(ver n.^ 1), recogio la noticia sobre Carteia de un autor mas an-
tiguo, acaso Piteas.

3) Agatemero {GGH. II, 473) (=Wagner 6.5): TL^ioaeEvriq hk


6 Ypo'4'o''^ ToOq TTspirtXouc; SuScKa (dvE^ouq) <|)r)at, rtpooTLGELc; ^Eaov
'AnapKTtou Kal KaLKtou Bopiav, Eifpou hk Kal Notou 'PoLviko., tov Kal

ZEtpUpO
W.

s.

EOpUVOTOV, ^EaOV 5e NoTOU Kal Al(36c; TOV AeUKOVOTOV fJTOL AlfiuVOTOV^

^Eaov 8e 'AnapKTtou Kai 'ApyEaTou 0paaK(av fJTOL KtpKLOv un6 tSv


nEpLotKcov (ovojia^o^Evov). E9vr| 5e olkeXv Ta nspaTa KaT* 'Anr|XLcbTr|v

BttKTpLavouc;, KaT' Eupov MvSouc;, KaTcx «tJo^VLKa 'EpuBpcxv SdXaaaav Kal


— 93 —
AlSLOTttav, Kaxa Noxov xrjv uTiep ALyuTiTov AiSLortLav, Kaxa Aeuk6votov
Touq uTTEp ZupTELq Fapd^avTaq, KaTcx ACfia AtGtoTtac; Sua^LKOuq, UTtep
Maupouq, KaTd ZEcf)upov Z t r) X a q KaL dp)(dq ALfiuriq KaL EupcoTiriq,
KaT' 'ApyEOTriv 'lf5r|pCav (ti^v vOv 'lorravtav), Kaxd 8e OpaoKCav
KeXtou^ Kal Td b^opa, KaTd S' 'ATrapKTtav Touq uTtEp 0pdKr|v ZKuSaq,
KaTd Se BopSv riovTov MaLSTLv, Zap^idTaq, KaTd KaLK^av Kacmtav
SdXaaaav Kal ZdKaq.

La rosa de los vientos coii doce de ellos, ya la encontro Ti-


mostenes; nuevo parece, en cambio, el identificar cada yiento
con un pueblo, en lo que sigue el ejemplo de Eforo (ver Eforo,
pag-. G3).
Argestes es el o KirMos el NNW. (Kaibel,
NW., Thmskias
Hermeii, 1885, 605). Acerca del Circius, el cers de la Proven-
za, el cierzo espailol que es frecuente en Provenza y en el NE.
de Espaila, ver Numantia, I, 161. Timostenes es el mas anti-
guo testimonio del nombre y el introdujo el Circius en la rosa
de los como nombre suplementario del Thraskias
vientos,
(Kaibel, 607). El nombre solo se encuentra, en griego, en este
pasaje (ver Steph. Thes. Ling. Gr.).
— 9i —

Timeo (340-250 a. de J. C apr.)


laToplai ed. Geffckcn, Timaios und die Geographie des Westens (1892)

pag. 152 y sig.; i^i/G. I, 19.3; ver Ed. Schwartz, Timaios Geschichtswerk
(Hermes 1899)

Timeo, en su Historia de Italla y de Sicilia, apartandose de


su asunto notablemente, pero llevado a ello al tratar de los
Cartagineses, dio una geografia del extremo occidente, con Ibe-
ria los paises oceanicos (Britannia, la costa del mar del Nor-
y
te),especialmente en los ]ibros 1-2. Las noticias que se refie-
ren a Iberia, etc, las tiene la mayor parte de las veces de
Eforo y las que conciernen el mundo oceanico de Piteas, su in-
mediato antecesor, cuya apreciacion le lionra. Timeo no pa-
rece haber viajado el mismo, pero reunio sus noticias con
gran aplicacion (Polib. 12, 28, a, 3: auT6q [Timeo] yoQv Tr|\LKau-
Tr|v i&Tto^E^Evr|KEvaL 8aTtavr)V Kal KaKOTtaGsLav toO ouvayaYELv tcx Ttap'

'Aaauptcov uT[ojivf|^aTa Kal TtoXuTtpayi^ovfjaaL Ta ALyuQv ISr) Kal KeA-


tSv, a^ia 8e toijtolc; "Ififjpcov, dSaTE ^r|S' av auTig sXTttaaL jif)Tto9'

ETEpoLq negativa
Ef,r)Yo\itxEvoc; TTLaTEuGfivaL Ttspl TouTcov). La critica
que hace Polibio precisamente de la, geografia de Timeo revela
la envidia del antecesor afortunado y el orgullo del hombre
que ha viajado mucho. Las noticias de Timeo que se refieren
a Iberia aparecen completamente dignas de credito y, junto
con las de Eforo, de las que en parte proceden, se cuentan en-
tre las mejores aportaciones de la etnografla anterior a Polibio.

1 ) De mirab. ausc. 135 (Geffcken 97): Touq npcbTouc; tSv <t> o l v (-


K co V ETtl TapTr)aa6v TtXsOaavTac; XEYSTaL toooOtov apYupov dvTL-
cj)opT(aaa9aL, IXaLov Kal aXXov vauTLK^v pcoTtov EtaaYaYovTaq, oaTE ^ir^KETL

£)(ELV \yT\hk ETtiSE£,aa9aL Tov apYupov, dXX' dvaYKaa9f]vaL dTtoTtXsovTaq ek


— 95 —
tSv T^Ttcov T(i TE SXXa TTdtvTa dpyupa, otc; ky^pZvio, KaTaaKEudaaoGaL,
Kal Sf) Kai Tdq dyKupaq rtdaaq.

1 a) Copiado de Posidoiiio cn Diodoro 5, 85, 4: ettI ToaoOTo


5e Touq E^Ttopouq SiaTEtvaL Tfjq «fjtXoKEpStac;, oioTE InELSdv KaTayo^icov
ovTcov tSv TtXotcov TTEpLTTEur| TtoXuq dpyupoc; EKKdTTTELV t6v ev Tatq dyKU-
paLc; (ioXLfiSov Kal ek toG dpyupou Trjv ek toO ^ioX((iSou xpE^av dXXdT-
TEoSaL.
Acerca, de la riqueza en plata de Ta r t e s s o s, ver Tartessos,
63. Acerca de los viajes a Tartessos de los Fenicios (Tiriosj el
propio lugar, cap. 1 y 3. De la importacion de aceite por los
Tirios se desprende que los Tartesios no poseian todavia el oli-
vo y que lo recibirian probablemente de los Tirios {Tartes-
sos, 69).

2) Licofron, Alex. (542:


Kal Tol ^EV dKTdq E^fiaTrjaovTai XETtpdq
M 3 r|p o 36 OK o u dY)(L TapTr|aou TTuXr)c;.

Se trata de los Griegos llegados de Troia al Occidente. Acer-


ca de Tartessos como ciudad iberica, ver Taiiessos, 11. Tap-
Tr|ooO n<i\x\ fue llamado el estrecho de Gibraltar por los Foceos,

mientras que despues de la destruccion de Tartessos recibio su


nombre de Gades TiuXri raSEiptg (asi por primera vez en Pinda-
:

ro, lug'. cit. pag. IF.).

3) Plinio, n. h. 4, mas peque-


120 (Geffcken, 153): vocatnr (la
na de Oeste de Gades: S. Sebastianj ab Ephoro
las dos islas al
et Philistide Erythea, a Timaeo et Sileno AphrocUsias, ab indigenis

Junonis, maiorem (hi mayor de Lisislas, con Cadiz) Timaeus Co-


tinusam ab oleis vocitatam ait, nostri Tartesson appellant, Poeni Ga-
dir ita Puncia lingua saepem significante.

3 a) Esteb. : 'A<f)po5ioCaq... vfjooc; r| TtpoTEpov 'EpuSELa ^ETa^u


*l(5r|p(ac; Kal FaSEtpcov.
— 96 —
3b) Dionis. Per. 4.5(5:

KXr]^ojjiEvr)v KoTLvoCaav l:(|)r)^(£,avTo raSeipa.

3 c) De mirab. ansc. 133 (Geffcken, 154, 95): ... o6Se ydp kv


Totq KaToi AiPuriv Kal 'lfir)p(av TOTToiq ouSa^oO t6 ovo^a cf>aaL XEYsaSai.
iffjq "Epu 8 £ (aq.

La mayor de las islas de Grades se denomino por los antiguos


autores con el nombre mitico de E r i t i a (ver pag. 10). Timeo,
por el contrario, la llamo con el nombre foceo de Kotinussa
(ver TaHessoSj 28). La menor, S. Sebastian, a la que tambien
se aplico el nombre de Eritia (pag. 59), la denomino segiin la
diosa indigena del mar, ya citada en el antiguo Periplo, Afro-
disia (Avieno: Venus marina: Fontes, I, 98: ed. cast., pag. 106),
con lo que al propio tiempo viene a discutir la realidad de una
Eritia occidental, lo mismo que habia hecho ya Hecateo {Fon-
tes, I, 133: ed. cast., pag. 165).

4) De mirab. ausc. 136 (Greffcken, 97): XsYouaL Touq «t^oLVLKaq


toiiq KaTOLKoOvTaq Ta FaSELpa KaXou(iEva e£,co rtXEovTEc; 'Hpa-
kXe£cov aTr|Xcov dTrr|XLcbTr| dvE^cp i^^spac; TETTapaq TtapaYtvEaBaL slq
TLvaq TOTtouc; Epf)^ouc; 9puou Kal cf) u kou c; rtXiqpELq, ouq oTav ^ev
a^TtcoTLc; rj ^i*] fha.-niii^Eada.i, oTav Se TTXr]^^upa, KaTaKXu^saBaL, Ecf>' Sv
EuptaKEaSaL uTTEplidXXov 8 u V V co V TtXfjSoq Kal Totq (i£Ye8£aLV aTtLOTOv
Kal TOLc; TTd)(EaLv OTav ErtcoKEtXcoaLV, ouq TapL)(£uovTEc; Kal ouvtl^evtec;
ELq dYY^ta SLaKo^(^ouaLv ELq Kap)^r)86va, Sv Kap)(r)S6vL0L ^6vqv ou
TtOLoOvTaL Trjv E^aYCOYi^v dXXd Slu Tf)v dpETfjv, f\v ky^^ovai ko.iol Tf)v fipS-

OLV, a6Tol KaTavaXtaKouoLv.


El pasaje es importante, porque las a 1 g a s constituyen uno
de los terrores del Oceano, mediante los cuales los Cartagineses
querian impedir a las naves extranjeras la navegacion mas
alla del estrecho (pag. 14). Con un viaje de cuatro dias (con
sus noches) de navegacion=4000 estadios=700 Km., llegaban
los Gaditanos a la region de Mogador, a donde pudieron ser
arrastradas partes de las praderas del mar de Sargazo, cuyo
lugar principal se encuentra mucho m;is al Oeste, hacia las
islas Antillas [Petermanns Mitteilungen, 1891, 129). Acerca de
la p e s c a d e I a t u n de los Gaditanos, ver pag. 42.
— 97 —
5) Diodoro V, 20: KaTd ^kv oSv touc; TtaXaLouc; )(p6vouq dvEu-
pEToc; rjv (^radoira ) Sid t6v dn6 Trjq oXric; OLKou^£vr|c; EKTOTtLa^ov,
uoTEpov 5' EupESr) hio. TOLauTaq atTiac;. 4>o(vlkec; Ik TraXaLcov )(p6vcov
ouvEYSq tiXeovtec; KaT' E^Ttop(av TtoXXdc; jiev KaTd Tf]v ALfiurjv dnoLKLac;
ETtOLrjaavTo, ouk oXiyaq Se Kal Trjc; EupciiTtr)c; Iv tolc; Ttpoq Suolv ke-
KXLUEvoLq ^lpeaL. tSv 8' iTtLfioXGv auTotq KaTd voOv Ttpo)(copouacov
•nXouTouc; ^EydXouq fjBpoLaav, Kal ti*)v ektoc; "HpaKXstcov aTT^XSv ETXElJd-

XovTo TtXELV, f]v 'OKEav6v 6 vo^dZ!iouaL. Kal TtpCOTOV ^EV ETt' auToO
ToO KaTd Tdc; ZTf)Xaq Tt6pou Tt6XLv EKTiaav ettl Trjc; EupcoTtrjc; f]v ouaav
)(Epp6vr)aov TtpoarjyopEuaav rdSsLpa, Iv r) Td te dXXa KaTeaKEuaoav
otKeCcoq tolc; t^ttolc; Kal vaov "HpaKXeouq TToXuTeXf], Kal Suatac; KaTe-
5EL£,av ^EYaXoTtpeTtetq TotqtSv ^olvCkcov eGeoL SLOLKOu^evac;. t6 Se
Lep6v auve^r) toOto Kal tote Kal KaTd touc; vecoTEpouq )(p6vouc; TniaaBaL
TtEpLTT^TEpov liE)(pL Tf]q KttS' f\\i.oiq f]kiKLa.q. TtoXXd Se Kal tSv 'Pco-
^aLcov eTiLc|>avEtq avSpsq Kal ^eydXaq Ttpd£,eLq KaTeLpyaa^evoL iTtOLfj-
aavTo \ik\> toutco tco Gecp eu)(dq, auveTeXEaav 8' auTdq ^ETd Tf)v auvTE-
XELav tSv KaTopSco^dTcov. ol S' ouv <t>otvLKeq 8Ld Tdq TrpoeLprjjiEvaq

aLTLaq IpeuvSvTsq Tf)v EKToq tcov aTr)XSv TtapaXtav KaL Ttapd ttjv

ALfiuriv TtXlovTEq utt' dvE[iQv ^EydXcov dTtr)VE)(9r)aav IttI ttoXuv ttXouv


Sl' 'OKEavoO. )(EL^aa9evTeq S' Ittl rtoXXdq r|^epaq Ttpoar)ve)(9r)aav Tfj

Ttpoeipr)^ievr) vf^acp, Kal Tf)v euSaL^ovCav auTf^q KaL cfiuaLV KaTOTtTEu-


aavTEq aTtaaL yvcbpLpov ETtoLr^aav. Sl6 KaL Tuppr)vcov 9aXaTT0Kpa-
TouvTCOv KaL TtE^xTtELV ELq auTf)v aTtOLKtav lTTL(iaXXo^£vcov SLEKcbXuaav
auTouq Kap)(r)86vL0L, a^a ^iev EuXaPoO^iEvoL ^f] S^d Tf]v dpeTf) v Tf\q
vf)aou TtoXXoL Tcov Ik Tf]q Kap)(r)S6voq etq eKetvr^v ^eTaaTcoaLv, a^a
8e Ttpoq Td TtapdfioXa Trjq TU)(r)q KaTaaKeua^6(jievoL KaTacf)UYf)v, el tl
TtepL Tf)v Kap)(r)S6va 6Xoa)(epeq TtTata^ia au^fiaCvoL* Suvf)aea9aL •^a.p

auTouq SaXaTTOKpaToOvTaq aTtSpaL TiavoLKtouq eIc; dYvoou^ievr)v i5Tt6 tqv


uTTEp£)(6vTcov vfjaov.

5 a) De mirab. aUSC. 84: Iv Tfj 9aXdaari Tf] ££,co 'HpaKXetcov axx]-


XGv cjjaaiv i5tx6 Kap)(r)8ovtcov vf^aov eupEGi^vaL lpf)^r)v, £)(ouaav uXr)v
TE TTavTo8aTtf)v KaL TtoTajiouq TtXcoTouq KaL Totq XoLTtotq KapTtotq Bau-
^aaTfjv, dTtE)(ouaav Se ttXel^vqv i^^epGv TtXoOv Iv fj iTtL^iaYO^JievQV
TQv Kap)(r)8ovLQV TtoXXdKiq Sid Tfjv euSaL^ovCav, evtQV y^ t^H^ ^^'^

otKOuvTQV Touq TtpoeaTQTaq tqv Kap)(r)SovtQV dTtefTTaa9aL 9avd-


Tcp^r)^LoOv Touq Eiq auTf]v tt Xs u ao ^ji ev o u q KaL Touq
IvoLKouvTaq TtdvTaq dc|>avtaaL 'tva \ir\ SLaYY^^^"*^*-! t^lSe TiXf^-
9oq auaTpa<|)ev dTiavTQV ettL Tf)v vfjaov KupCaq TU)(r) KaL Tf)v tqv Kap)(r)-
SovLQv euSaniovuav dc()eXr)TaL. Geftckeil, 6G.
— 98 —
La isla descrita por Timeo (Diod. V, 19), es Made i ra , como
se desprende de la otra descripcion que conservamos de ella en
Plut. Sertorio, 8, en donde se mencionan dos islas: Madeira y
Porto Santo. Aqui solo interesa que los Cartagineses castiga-
ban con pena de muerte a todo el que intentaba ir a Madeira,
por lo que el bloqueo del estreclio resulta atestiguado
tambien para el tiempo alrededor de 260 a. de J. C. (ver pag. 17).

6) Diodoro, V, 16 (Geffcken, 97, 154): r\\iE.iq S' dpKouvxcoc; eI-


prjKOTEq TTEpl Tf](; ZapSoVOC; StE£,L^EV TtEpl TCOV ££,fjc; KELjiEVCOV VrjOCiJV.

^iEToc yotp T<i<; riLBuoOaoa,


TtpoELpri^Evaq vfjaoc; eotlv ovo^a^o^Evr) ^ev
Ti^v Se Ttpoar|Yoptav E)(ouaaanb tou TtXf]9ouq tcov KaT' auTf)v (|>uo(jie-
vcov TiLTUcov. TtEXayta 5' ouaa SiEaTr)KEV aTtS ^ev 'HpaKXEOuc; aTr|XSv
TiXoOv i^jiEpcov TpLcov Kal tSv 1'aQV vuktSv, (xtto Se AL3ur|c; q^spaq Kal
vuKToq, aTtS S' 'lfir)ptac; ^iLaq i^^Epac;" KaTa Se t6 ^EyEBoc; TiapaTtXf]aL6q
saTL KopKupa KaTd Se Tf]v dpETf)v ouaa ^ETpCa Tf)v ^ev d^TtEXocJju-
Tov )^6pav oXLyriv ex^i-i '^°'<? ^ IXaLaq £^TtEc})UTEupEvaq Iv Totq
KOT^voLq. TQV Se cf)uo^jiEvov EV auTrj KaXXLOTEUELV cf>aaL xfjv ^aXaKOTrjTa
Tcov IpCcov. SLELXrj^jxEvr) Se TtEStoLq df^LoXoyoLq Kal yEc^Xocl^OLq tioXlv
£)(£< Tf|v 6vo^a^o)iEvr)v "Efiuaov (cod."Ep£oov), ccttolkov Kap^r^Sovtcov.

E^EL Se Kal XL^Evaq d£,LoX6Youq Kal telxqv KaTaaKEudq EU[iEYE6£Lq Kal


olklSv TtXfjGoq Eu KaTEaKEuaa^JiEvcov, KaTOLKouaL S' auTf)v (idpliapoL Ttav-
ToSaTtoC, TtXELaTOL Se <t> o ( V L K E q. 6 8' dTtOLKLa[i6q auTfjq ^eyovev SaTe-
pov ETEaLV EKaTov E£,f) KovTa Tfjq KaTa Tf)v Kapxr)S6va KTLaEcoq.

C. 17. "AXXaL S' UTtdpxouaL vf)aoL KaT* dvTLKpu Tfjq 'l(5r)pCaq, uTto
^EV tSv 'EXXfjvcov 6vo^a^6^EvaL Fu^vf^aLaL S^d t6 Touq EvoLKoCvTaq
Yu^ivouq Tfjq Ea9f]Toq f^LoOv KaTd Tf)v toO 6Epouq opav, uTt6 Se tcov
EYYCopLCOv Kal tSv 'Pco^atcov TtpoaaYopEuovTaL BaXLaptSEq dTt6 toO
(idXXELV Talq acf)£vS6vaLq X(9ouq ^E^dXouq KdXXLaTa tSv drtdvTcov dv-
6pcbTtC0V. TOUTCOV S' l^ ^E^^COV pEY^CJTr) TtaaCOV EOTL ^ETd Tdq ETtTd
vf)oouq, ZLKEXiav, ZapScb, KiiTtpov, Kpf)Tr|v, Ev((ioLav, Kupvov, AEo(iov,
dTtE)(£L Se Tfjq M(ir)pdaq TtXoOv l^^£pf)OL0V r\ S' IXdTTCOV KEKXLTaL
^EV TTp6q Tf)V ECO, TpE<|)£L Se KTf)Vr| TtoXXd Kal TTavToSaTtd, ^dXLOTa
S' rj^Lovouq, ^xEYdXouq \xkv Totq dvacrrfjjiaaLV, iQTtEpdYovTaq Se Tatq
pcb^aiq. d[icf)6TEpaL S' al vf]O0L )(cbpav E)(ouaLV d^a^f^v KapTTocj)6pov Kal
TTXfj6oq Tcbv KaTOLKOUVTCOV UTTEp TOUq TpLO^Uptouq, tSv Se TtpSq Tf)V Tpo-
cj>f)v YEVvrj^dTcov otvov ^ev 6Xoa)(Epcbq ou (pkpoxjoiv Slo Kal TtdvTEq
Eialv i5TTEp(5oXf^ TTpSq t6v oTvov EUKaTdcfiopoL, S^d t6 anavf^ELv Ttap'

auTotq* IXaCou Se TtavTEXcoq oTtavL^ovTEq KaTaoKEud^ouoLV ek T?\q


— 99 —
oy(vovj, Kal ^iLYVuvTeq ue(q oTEaTi Tck oco^iaTa auTwv dXeC<|)ouoL toutq.
^AXiOTa 8e tSv dTTtivTcov ovTeq (^iXoyuvaL TtpoTHiGoLv auTdc; enl
toooOtov, woTe OTav TLveq yuvaLKEc; uti6 tcov rtpoortXeovTcov Xr|OTQv dXS-
OLV, dvTl t^Laq y^^"'-'^^*^ "^pELq f^ TETxapaq avSpac; SlS^vtec; XuTpoOvTai.
OLKoOoL 5' uTi6 Tatq KOLXdoL TTETpaLq, Kal napd Touq Kprj^vouq opuy-
^aTa KaTaoKEud^ovTeq Kal KaGoXou rtoXXouq Tonouq unovojiouq noLoOv-
Teq EV TouTOLq ^loOolv, a^a
ti^jv kE, auTSv OKenr|v Kal do<|)dXeLav 9r|pcb-

jievoL. dpyupcp Se Kal )^puo2> vo^to^aTL t6 napdnav ou )(pcovTaL,


Kal KaSoXou TaOTa ELodyeLV etq Tf)v \jf\aov kcoXuouolv atTtav Se TauTrjv
InLc^EpouoLV, OTL t6 naXttL^v 'HpaKXf^q EOTpdTEUOEV Inl rr|pu6vr)v, ovTa
Xpuodopoq ^Ev ULov, nXELOTov 5e KeKTr|^evov dpyupov Te Kal ^^puoov.
'lv' ouv dvenLfiouXeuTov e)(cooLTf)v KTfjOLv, dvenC^LKTov EauToIq Eno(r|oav
t6v dpyupou te Kal )(puooO nXoOTov. SLonEp dKoXouSQq TauTr) Trj
!£,

KptoELKaTd Tdq y^Y^^TH^^'*'^ ndXaL noTe oTpaTetaq napd Kap)(r|-


SovtoLq Touq ^LoSouq ouk dneKojiL^ov Eiq Tdq naTptSaq, dXX' qvou^e-
voL Y^vaLKaq Kal otvov dnavTa t6v ^lo96v zlq TaOTa KaTE)(opr)Youv.

18. napdSo^ov Se tl Kal KaTd Touq Y«t^ouq vo^l^ov nap' auTotq


EOTLV. Ev Yotp Talq KttTd Touq Y^^^^ouq euQ)((aLq olke(qv te Kal cJjIXqv
KaTd Tf)v fjXLK^av 6 npcoToq d£L Kal 6 SEUTEpoq Kal ol XoLnol KaTd t6
E^fjq ^CoYovTaL Tatq vu^c|)aLq dvd ^Epoq, £0)(dTou toO vu^-
<f)Cou TUYXiivo^^^^oq TauTr)q Trjq TL^fjq. lSlov Se tl noLoOoL Kal navTE^Qq
l^r)XXaY^iEVov nEpL Tdq TQv TETeXeuTr^KOTQv Tacf)dq" auY<6i|jav-
Teq ydp ^uXoLq Td t^eXr) tou oQ^aToq slq dYY^^LOv IjjifidXXouoL KaL XLBouq
SaLpLXELq InLTLBEaoLv. 6nXL0^6q S' Iotlv auTolq TpEtq o<|)EvS6vaL,
Kal TouTQv ^Lav ^Ev nEpl Trjv KEcf)aXr)v e)(ouolv, dXXrjv Se nepl Tr)v
YaoTepa, TptTrjv S' ev Tatq )(Epa(. KaTd 8e Tdq noXe^LKdq )(peCaq fidX-
XouoL XL^ouq noXu ^EL^ouq tqv
SXXqv ouTQq euTovQq, cooTe Sokelv
t6 (3Xr)9Ev dno TLVoq KaTanlXTou <f>£pEa9aL. Sl6 Kal KaTd Tdq TeL)(o^a-
)(Laq Iv Tatq npoolioXatq TunTovTeq Touq Inl tqv lndX£,£QV lcjjEOTQTaq
KaTaTpaujjaTt^ouoLv, Iv 81 Talq napaTd£,eaL Touq Te 9upeouq Kal Td
Kpdvr) Kal nSv aKEnaaTf]pLov bnXov ouvTpLfiouoL. KaTd Se if\v euoTo-
\ia.v ovjTQq dKpLfietq elolv, qote KaTd t6 nXEtoTov [li] d^apTdvELV toO
npoKELfiEvou OKonoO" ttLTLaL 81 TouTQv al auvE)(Etq Ik naCSQV ^eXe-
TaL, Ka9'aq un6 tqv ^r)T£pQv dvaYKd^ovTaL natS^q ovTeq o<|)ev8ovav
npoKEniEvou Yotp OKonoO KaTd tl £,uXov r)pTr)[i£Vov dpTov ou npoTEpov
SLSoTaL TQ ^eXetqvtl cpttYEtv, EQq dv TU)(<iv ToO dpTou ouYX^po^Jt^^vov
Xdfir) napd Tfjq ^r)Tp6q KaTac|)aYELV toOtov.

A 16. Pityussa (con la terminacion focea oOaoa) llama- —


ron los navegantes griegos a miichas islas clel Mediterraneo, a
— 100 —
causa de los pinos frecuentes en su costa [pimis maritima, gTie-
go TTtTuq; vease Pape s. rinruoOoaa). Asi hicieron los Foceos,
los descubridores de las costas espaiiolas, con la isla de Ebusus-
I b i z a, mientras que la pequena isla vecina de F o r m eji t e r a
fue llamada por ellos a causa de las serj^ientes Ophiussa, tam-
bien un nombre muy frecuente (Pape, s. 'O<|)Lo0aaa). De Ebusus a
lasColumnas hay 700 Km.— 4000 estadios (en Timeo 3000), de
Ebusus a Africa 260 Km.= 1400 estadios (en Timeo 1000), de
Ebusus a la costa espanola 80 Km.= 440 estadios. Mientras
que esta liltima medida es exacta, las demas son en la realidad
exageradas.
En lugar de "Epsaoc; debe escribirse 'EfioOaoq o "Elieaoq (asi
en Dion Casio 43, 29 ver EE. s. Ehusus).
;

Puer1 s Ibiza solo tiene uno, el golfo.


.

M
u r a 1 1 a s. Ebusus estaba por lo tanto fuertemente forti-
ficada. Restos de las murallas no se conocen, no habiendose
conservado mas que la necropolis (Puig d'es Molins).
<t>o(vLKe(; esta por Cartagineses. La fecha de la fundacion,
que se calculaba en 160 aiios posterior a la de Cartago, Timeo
la tomo de una fuente cartaginesa.

A 17. ru(ivf)aLaL. EI mas antiguo nombrede las Ba-


1 e a r e s, procedente de losnavegantes griegos. EI nombre indi-
gena, Baliares (comparar con los Balares sardos, Numantia,
I, 52), se halla por primera vez en la literatura en Polibio. EI
nombre Grimnesia, esto es «isla de los desnudos», aparece pri-
meramente en el antiguo Periplo (Fontes, 1, 108: ed. cast., pag.
118), pero no designa las Baleares (que el Periplo no nombra)
sino Ibiza, asi como la tribu que vive en la costa espahola de en
frente es en el Periplo la de los Gimnetas. EI motivo de este
empleo general del nombre estii claro: el ir desnudos tanto los
habitantes de Ibiza como los de las Baleares y los de la costa
mencionada. La desnudez de los habitantes es atestiguada por
Timeo; y^t^vfiTEq no significa pues aqui como quiso Hiibner (EE.
II, 2823) «de armas ligeras».
TtXoOv i^^iepag. Accrca dc este dato ver antes.
M u I a s. Todavia hoy poseen los Baleares excelentes mulas.
Tpia^vpiovq. Evidentemente un calculo muy i)oco preciso.
Hoy el niimero de los hal)itantes es de unos 200,000.
oTvov, eXaiov. La falta de vino y aceite es notable, pues am-
bos existian ya en la costa oriental de Espaha en tiempo del
:

— 101 —
aiitii^uoPeriplo hacia 530 [Fontes, I, 111: ed. cast., paj^-. 121).
Parece que las Baleares debieron ser poco visitadas e incluso
evitadas por los navegantes griegos, cosa que es cliocante dada
la avidez para el vino de esos barbaros. El aceite de tremen-
tina se ofrecia al rey persa para su mesa (Hehn, KuUurpflanzen
341, en donde falta el pasaje de Timeo). En la otra redaccion
del pasaje (De mirab. ausc.) hay xep^iLveoc; en lugar de oyivoq, y
claramente es este nombre raro el de Timeo, habiendo sido el
nombre de cebollas introducido por Diodoro. Los Celtiberos
en lugar de untarse con aceite lo hacian con orines [Numantia,
I, 190).
KouXdai TCETpaLq. La habitacion en las cuevas es una costum-
bre prehistoriea libio-iberica.
dpyupcp Kttl \p\ia(^ vo^La\ya.Ti. El motivo de la prohibicion del
oro y de la plata era naturalmente, lo mismo que en Esparta,
el temor de la corrupcion por la «auri sacra fames».
Txapd KapxnSovtoiq. Como mercenarlos de los Cartagineses
aparecen los Baleares por in-imera vez en 240 a. de J. C.
(ver mas adelante).
(iCaYovTaL Tatq vu^ici^aLq. Quc la recien casadad ebiese entre-
garse a los invitados a la boda, se halla tambien en la misma
forma entre los N a s a m o n e s 1 i b i c o s segun Herodoto 4, 172
,

TtpcoTov Se Yat^EOVTOc; Naaa^iSvoq dvSpoq vo^oq ecjtI ti^v vu^cf)r|v vuktI


Tfj TtpCOTr) SlOI TtdvTCOV Sl££,eX9£LV TCOV SaLTU^lOVCOV ^LGYO^EVriV. TQV Se
oc; EKacTToc; ot ^Lx8f], SlSoI Scopov t6 av E)(r| <|)Ep6^evoq kL, olkou.

Esta concordancia es uno de los muchos testimonios de la


procedencia libica de los Iberos, o mejor dicho de la exten-
sion de la raza libica por todo el Occidente del Mediterraneo
(Nnntantia, I, 36 y sig.). Otros datos acerca de la promiscui-
dad entre los pueblos primitivos en E. Mever, Gescli. d. Altert.
P, 2, 24.
TTEpL Tdq... Tacf)dc;. La costumbrc brutal de despedazar a los
muertos tiene sus analogias. Los Persas arrojaban los cada-
veres a los perros y a las aves de rapina, haciendo lo propio los
Celtiberos {Nnmantia, I, 199); los Ictiofagos los arrojaban al
mar para que sirvieran de pasto a los peces (ver E. Meyer,
Gesch. d. Altert. I^, 2, 31).

A complctar segiin el otro extracto en Estra-


Tpstq acfievSovaq.
bon 168 (pag. 102), en donde se dice que las hondas se iiacian de
junco negro (probablemente esparto, que todavia hoy se usa
para las hondas), de crin o de tendones.
— 102 —
6 a) De mirab. ausc. 88 (Geffcken, 90, 115): tv -vcdq ru^ivri-
oCaiq xatc; KEL^Evaiq vf]aoic; KaTcx ti^v Mfir)ptav, fic; ^Exd tAc; XEyo^iEvac;

ETTTa jiEYtcrraq XEyouaLV ELvaL, cfjaalv eX a l o v \it\ ytvEoBaL e^ EXaLuv,


EK 8e TT^q TEp^i(v8ou KO^LSfj TtoXo Kal ELq TtocvTa dp^oTTOv. XEyouaL 5e
ouTco Touc; OLKoOvTaq auTdc; "Ifiripac; KaTayuvac; EtvaL oiaTE dvTl
Ev6q acb^aToq 9t]XukoO SLSovaL Totq E^rropoLc; TETTapa Kal ttevte acb^aTa
appEva. aTpaTEUo^EvoL Se Ttapd Kap^r)Sov(oLc; Touq ^LaSoijc; OTav
XdficoaLV, dXXo ^ev, 6q eolkev, ouSev dyopd^ouaL, y^vaLKac; Se. ou
ydp )^pua(ov ouSs dpyupLov ££,EaTL nap' a^SToXc; ouSsva ej^elv. sTtLXEyETaL
Se TL toloOtov ettI tG kcoXuelv )^pf)^aTa EladYELV auTouq, otl Tf)v crrpa-
TEtav 'HpaKXfjq ETTOLT^aaTO ettl ttjv M3r)pLav S^d touc; tSv evolkouvtcov
nXouTouq.

6 b) Estrab. 168: o<f EvSovag Se TTEpl Tfj KE<|)aXfj TpEic;


^EXaYKpavtvaq r\ ipiy^ivoLq t\ VEUptvaq, T^jv ^ev ^aKpoKcoXov Tipoq Tdq
^aKpofioXtac;, Tf)v Se fipa)^UKcoXov npoq Tdq ev fipa)(£L fioXdc;, Tf)v 8e
^iEor^v TTpoq Tdq ^Eoaq. r|aKouvTO S' ek natScov ouTcoq Tatc; ac|)EvS6vaLc;
oSot' oiuS' dXXcoq Tolq TTaLolv dpTov EStSooav dvEU toO
T rj acf)EvS6vr) tu)(eiv.

6 c) Licofron, Alex. 633:


OL 8' d^c})LKXuaTouc; )(OLpdSaq rujivr)a£ac;
OLaupvoSuTaL KapKLVOL ttettXcokotec;
d)(XaLVov d^TtpEuaouaL vf]XLTTOL fSCov
TpLTtXatc; SlkcoXol^ acfiEvS6vaLq QTtXLa^EVOL.
Sv al TEKoOaaL Tf)v l;Kr)fi6Xov T£)(vr)v

dSopTTa TtaLSEuoouoL vr)Tt(ouc; Yovdc;.

oO Y'''? auToov i|;(oETaL Ttupvov Y « 'p


'^'-'^ ^*

Ttplv dv KpaTf)ar) vaoTov EuaT6)(cp XfScp


^TTEp Tpdc|)r)Koq of]^a keC^evov okottoO.
Kal Tol ^Ev dKTdc; £^f5aTf)aovTaL XETtpdc;
'lfir)pofS6aKou dYX<- TapTr)aoO TTuXr)c;.

Se trata de los Griegos que se pretendia que fueron arroja-


dos desde Troya a las Baleares. KdpKLvoL, cangTejos, son llama-
dos a causa de la semejanza de los barcos de remo con cangre-
jos, oLoupvoSOTaL porque los n;'iufragos, perdidas sus vestidu-
ras, dxXaLvoL, se pusieron la ofoupa balear, o sea el manto libico
hecho de piel de cabra, que todavia subsiste en la mastruca
sarda {Numantia, I, 46).
— 103 —
TpiTtXatq acf)Ev86vaLq, V. p;i|^.
S(kcoXoc; i)or<iue hi hoiida tiene dos ramales en cuyo centro se

coloca la piedra (ver Estrab. 168 RpaxuKcoXoq).

6 d) Floro, I, 43, 5: frihu>^ quisque fnndis pi'oeIiantur. . . cihum


puer a inatre non accipit nisi queni ipsa ntonstrante percusserit.

C) e) EsCOl. Licofron, 63o: ol 8' dtxclJLKXuaTouq], vfjaot etaL TTEpl

Tf)v Tupar|vtav. jiEjivr|TaL Se auTQv Kal "ApTE^tScopoc;. Tt^aLoq 8e


<j)r|aLV ELc; TauTaq tcxc; vr^aouc; eXQelv TLvac; tSv Bolcotqv. aq vf]aouq
XoipaSaq EtriE. ^l^LXTsac; 8e ev Tp(Tcp NaE,LaKSv BaXEapCSac cj>r|olv
auTiic; SoTEpov ovo^aaBfjvaL. ELal Se ol ev auTatc; KaTOLKoOvTEc; apLOTOL

a(|)ev8ovfJTaL. al \0Lp jjir|T£pEq auTuv TLBsaaLV ertl ^uXou


etc; UL[;oq tov apTOV Kal ou TtpoTEpov SLSoaoL cjjayELV
Ttplv KaTafJaXEiv t6v apTov.

Que Timeo haya llamado a los Baleares XoLpaSEg solo apare-


ce aqui, faltando en los demas pasajes; XoLpdSsq se encuentra
como nombre propio (Pape, Worterbuch cler griechischen Eigeii-
namen).

6 f) Estrabon, 654: tlvec; Se ^eTd Tf)v Ik TpoCaq dcfioSov Tdc;

Fu^ivriaCaq vf]aouq utt' auTSv (losRodioS) KTLaBfjvaL XeyouaLv. Sv


Tf)v ^€.{.C,ci c})r|al Tt^aLoq (.ieY(aTr|v etvaL ^iETd Tdq STtTd, ZapSco, Zl-
KEX(av, ctc.

7) De mirab. auSC. 85: ek %f\q 'kaXCaq <|)aalv Ecoq Tfjq KeXTLKf^q


Kal KeXtoXlyucov Kal Mfif]pcov sTvat TLva 656v "HpdKXeLav KaXou^e-
vr|v, Sl rjq edv te "EXXriv Idv te EYX^pi-o*^ Ti-^ TtopeurjTaL, Tr|pELa9aL uTt6
tGv TtapoLKouvTcov, oTtcoq (ir)SEV d8LKr)9fj" Tf)v Ydp ^rj^fav EKTiveLv Ka9'
ouq dv YEvr)TaL t6 d8tKT)^a.

La denominacion camino de Herakles procede de los


Foceos (asi mismo hi de «Columnas de Heracles», pero la via co-
mercial debe ser mucho mas M\t\g\in.{Tartessos, 28). Con ella se
correspondia luego la via de la costa a traves del «Coll de Per-
thus». La actitud amistosa de las tribus liguras e ibericas, por
— 104 —
otra parte tan salvajes, respecto de los mereaderes, se explica
por el interes que tenian de cambiar siis productos naturales
por las mercancias extranjeras.
La Celtica es la llanura del Po, Celtoligios sonloshabi-
tantes de la Provenza entre los Alpes y los Pirineos, originaria-
mente Ligures (e Iberos) y luego en parte expulsados por los
Celtas y Gralos, y en parte mezclados con ellos. Iberia co-
mienza en tiempo de Timeo en los Pirineos.

8) De mirab. ausc. 87: ev xfj M(3r|p(a Xk^oxjai tSv Spu^Sv


I^Ttpr|a9EVTcov iSrto tlvov ttol^evcov Kal Tfjq yT^ 8La9£p^av9E(or|c; uTto
Trjq uXr|q, cJjavspQc; dpyiipcp pEuaaL Tr]v )(cbpav Kal ^ETa )(p6vov oel-
a^cov ETtLYEVo^xEvcov Kol tSv tottcov paYEVTcov Ttd^TtXr)9Eq auva)(9fjvaL
dpYupLov, o Sf) Kal Toic; MaaaaXLCoTaLq TtpoaoSov ETtoLr|aEv ou Tf]v
TU)(oGaav.
Este relato se halla tambien en Posidonio (= Diodoro 5, 35, 3;
Estrab. 147; Ateneo, VI, 233 e), y procede de Timeo (Geffclven
'J5). La circunstancia de que la explotacion de los tesoros ar-
gentiferos se atribuye a los Massaliotas y no a los Cartagi-
neses, que hacia 240 reconquistaron sus posesiones espaholas
perdidas hacia 300 a. de J. C. (pag. 71; Tcn-tesso.s, 47), denota
un autor que escribio antes de 240 a. de J. C.

9) Acaso tambien procede de Timeo (a traves de Varron:


ver Geffcken 81) la narracion de Silio 3, 420 y sig. de que Pire-
ne, hija de Bebrix, quedo encinta de Heracles y fue devorada
por las fieras en el monte que recibio de ella el nombre de
«Pirene». Acerca de hijos de Heracles de mujeres ibericas o
celticas, ver en otro lugar de este fasciculo.

10) Diodoro 4, 56, 3: dvartXEuaavTaq y^P «uTouq Sid tou TavdL-


Soc; TtoTa^oO ETtl Tdc; Ttr|Ydc; Kal KaTd TOTtov TLvd Tf|v vauv SLsXKuaavTac;
Ka9' ETEpou TtdXLV TtOTa^oO Tf)v puaLV £)(ovToc; ELq tSv QKEavov KaTa-
TxXeOaaL Ttp6c; Tf)v 9dXaTTav, aTtS Se tSv dpKTOJV etiI Tf)V Sijolv K0^La9fj-
vaL Y^^ E)(ovTac; !£, eucovij^cov Kal TtXr)a(ov
Tf)v ylvo^ievouc;
raSsCpcov ELq Tf]v Ka9' i^tiaq 9dXaTTav ELanXEOaaL.

Viaje de los Argonautas por el Oceano. Segun Timeo que se


— 105

cita anteriormente. El rio que desemboca en los para.jes septen-


trionales, es el Rhin Elba. El viaje de los Argonautas
o el
a lo largo de la costa del Oceano hacia las Columnas, es una
expresion mitogralica de los viajes de los Tartesios o de los
Cartagineses al Xorte en busca del ambar {Tartessos, 34, 65).

11) PlutarCO. l)e pJac. phUos. 897 C: TitiaLoq xouq E^AfidXXovTaq


TTOTajiouq Scd ir^c, KeXTLKrjq opELvfjq aLTLaTttL rtpocoBoOvTaq ^ev Tatq

|<|)6SoLq KaL TrXfj^^upav rtoLouvTac; iL)cf>£XK0VTaq Se Talq dvaTrauXaLq k«il

dtxTtcoTLSaq KaTaaKEud^ovTac;.

Acaso quiere significar Timeo en esta explicacion de la ma-


rea, con «Keltil^e», la Meseta espaiiola, que
antes habia
sido ocupada por los Celtas, ya que el concepto del Oceano At-
hintico no comprendia entonces todavia la Galia [Xumantia,
I, itG).

12) Diodoro 5. 6. 1: «PULaToq ^kv yap c|)r|aLV If, 'I3r|pfaq


auTOuq (los SicanOS) dTTOLKLaOEVTac; KaTOLKfjaaL Tf]v vfjaov dno TLVoq
ZLKavoO TTOTa^ou KaT* NBripLav bvToq TeTeu)(6Taq TauTr)c; Trjq
TtpoariYopLac;, TL^aLoq Se Tf)v dyvoLav toutou tou auYYP°'<|'^""^

IXeY£,aq dKpLficoq drtocfiaLveTaL TouTouq auT6)(Bovaq elvai.

Ver pag. 36

8-Fontes U
— 106 —

262 a. J. C.

Polibio 1, 17, 4 (262 a. de J. C.): Si-6 Kal f,EvoXoYfiaavTEc; EK Tfjq


avTiTtEpac; xopaq rtoXXoiLjg ^ev ALyuaTtvouc; Kal KEXToiig etl Se rtXEtouq
TO\JTC0v "I (3r)pac; aTtavTaq elc; ti^v ZLKEXCav aTtECTTELXav.

Que los Cartagineses, a pesar de haber perdido antes de 300


el dominio de Espaiia (Tartessos 47; antes pag. 71), se hallaban
en situacion de reclutar mercenarios ibericos, no es
de extrailar porque los Iberos eran belicosos y avidos de botin.
Los Cartagineses reclutan mas Iberos que G-alos porque los
Iberos son mejores soldados que los Galos, como
se demuestra repetidas veces en las campaiias de Hanibal.
— 107 —

Licofrdn (hacia 260 a. de J. C.)

Alexandra (ed- Scheer)

633 y sig.f procedente de Timeo (ver Timeo, p. 102).


- lOS —

Fil6n (250 a. de J. C.)


prixavLKr) auvTa^Lc;, libros IV-V (ed. R. Schoeiie, 1891)

C. 4(i... cDc})8ri ^OLp T] Tcov TtpoEipr)^Evcov XettCScov IpYotata Sloc tSv


KeXtlkGv Kttl MaTtavcov KaXou^Evcov \ia.y^(XipG)\i . TauTaq •<(6i.p otcxv

^ouXcovTttL SoKHia^ELv, £L )(pr|aTaL slaLV, ETtLXafio^EvoL Tr) ^Ev SE£,La X^^-P'-

Tfjq Xal^fjc;, ir\ Se aXXr] toO ocKpou Tfjq ^a)(aLpaq Kal etiI Tr] v KEcfiaXrjv Bevtec;

TtXayLav auTr)v KaTdyouaLV kE, EKaTEpou ^Epouq ecoc; av tcov w^xov ai^wv-
TaL, ^ETd Se TauTa dvfJKav 6£,ecoc; ETidpavTEq d^cf>OTEpaq Taq y^£.ipoiq. i]

Se dc|)E9ELaa dTTopSouTaL TtdXLV Kal outcoc; ettl tov kE, dp)(fjq pu9[j6v dTto-
Ka6(aTaTaL ciaTE ^r|SE(iLav EVVOLav Ka^jLTtfjq e)(Elv. Kal TauTa TtXEOvaKLq
TtoLouvTCDV op9aL SLa^EvouaLV. ££,r|Td^ETo ouv, TLq laTLV r\ aLTta Sl' r\v

KaTEUTOVELv ouTcoq au^fiaLVEL Tdq [Jia)(a(pac; TauTac;. Z!ir|TouvTEc; Se r)u-

pLOKov TtpcoTov ^iEV Tov a(Sr|pov Ka8ap6v uTtdp)(0VTa Ka6' uTt£p3oXf]v, ElTa
ELpyaa^Evov ek Ttupoq ouTcoq coaTE ^xfjTE SLTtX6r)v ^f]T' dXXo aivoc; k\i

auTcp ^r]SEv uTtdp)(ELV, ovTa Se Kal tov adSr^pov tS y^vel ^if^TE KaTdaKXr)-
pov XCav [-if]TE ^aXaKSv [lEaov Se TLva, ^ETd Se TauTa KEKpoTq^iEvaq
iLiu)(pdq auTaq VEavLKwq uTtdp)(ELv. toutl y^P £^vaL t6 ttjv EUTOvtav
TtoLoCv. KpoTELaSaL (JLEVTOL ^f] [lEYdXaLq acfJUpaLq t^f]T£ La)(upaLq TtXr^Yalq.

Tf]v Y^P fiLaLov Kal TtXaYLav TtXr^YfTV tov te pu8^6v SLaaTpEcf)ELV Kal KaTd
(id6oq LKVOu^Evr)v dTToaKXr)puvELV X(av, ciaTE Taq outco KEKpoTP,^£vaq, e"

TLq ETtLfidXXoiTO Kd^TTTELV, fJTOL ^f) EvSLSovaL t6 TTapdTtav f] f^Laa^Etaaq


auvTpLfiEa6aL S^d t6 TtdvTa t6v tottov t6v TtuKvco^EVTa uTt6 Tfjq TtXr^Yfjq
TtuKvov uTfdp)(ELV. al jjLEV oSv TtupcoaELq Tov T£ atSr)pov Kal )(aXK6v
^aXaKuvouaLV dpaLOU^EVWV tov acj^dTov, ciq c|)aaLV, al Se i|;u£,ELq Kal

KpoTf]a£Lq aKXrjpuvouaLV. d^c|)6TEpa y^P ocLTLa y^v^^^ccl tou TtuKvoua6aL


Td acb^aTa auvTpE)(6vTcov tSv ^optcov TtpSq dXXr)Xa Kal Trjq toO kevoO
TTEpLTtXoKfjq alpo^Evr^q. EKpoToO^Ev ouv ijju)(pdq Tdq XETtCSaq KaTd
d^c|)6TEpa Td ^Epr) Kal ouToq Tdq £TtLcf)av£Caq auTcov auvsfiaLVE aKXr)pdq
— 109 —
ytvEaSai, t6 Se ^eoov Sia^EVEiv ^aXaK^v Sid t6 ^i^ SiuKVEtoSaL ti^jv

TtXr|Yi^v KaTcx fiASoq EXac|)pdv ouaav. KaSdriEp ouv ek Tpicov aco^dTCDV


EYtvovTo auYKEt^Evai, Suo ^ev aK\r|pGv evoc; 8e toO ^eoou ^aXaKCOTEpou,
Sl6 Kal Ti']^ EUTOv(av auTalq auvEfiaLvev uTtdp)(ELV KaScbq dvoTEpov
dTtESet)(8ri.

Las espadas encontradas en Numaneia ofrecen en realidad


tres capas: las dos exterioresduras y una intermedia blanda.
Ver tambien Bliimner, Technologie, IV, 349. Otros testimonios
de la excelencia de las espadas ibericas en la p. 168 y Numan-
tia I, 209.
.

— 110

Hacia 250 a. de J. C.

Ateneo 5, 206 F: etq 8e axoivta XeuKEav kE, M |i t] p t a c;

Barcos lujosos de Hieron II (270-215 a. de J.)- Esparto


para sogas aparece ya en el ailo 480 (antes pag. 23) y es posi-
ble que ya entonces viniera de Espaiia. Hieron seguramente
lo obtenia de los Cartagineses, quienes, a pesar de Iiaber per-
dido el dominio politico sobre el S. de Espaila (antes pag. 71)
seguramente seguian comerciando alli.
— 111

Teodoridas (hacia 250 a. de J. C.)

Ateneo 7, 302 C: Kal ©EoScopiSac; 8e (pT\ai _,9uvvoi TE SioiOTpf)"

oovTLraSEtpcov Spo^ov."

Ver antes pag. 42 sig.


— 112 —

240 a. de J. C.

Polibio 1, 67, 7: rjoav yap ot ^ev "IIJrjpEc;, ol Ss KsXxoC, xivec; Se


AiYy<^^voL Kal BaXiapEic;, ouk oXCyoL Se ^L£,EXXr|VEq...

Diodoro 25, 2, 2: uTtfjpxov yoip ol ^iExa Kap)(r|5ovCosv OTpaTEucdi-


^evoL "lliripec;, KeXtoC, BaXtapEiq, AL(iu<f)o(vLKEq, AlyuotXvol Kal
^iL^EXXr^vEq SoOXoL' o" Kal eoTaoCaoav.

Se trata de los mercenarios cartagineses que se sublevaron


despues del final desastroso de la primera guerra punica: en el
ano 240, la «guerra de los mercenarios». Ver Veith en Kromay-
er, Antike Schlachtfelder III, 2.
113

Las noticias acerca de las guerras espanolas desde 237

(Uegada de Hamilcar a Espana) hasta Cesar constituyen el


fasciculo III de las FoNTES.
114

Erat6stenes (280 aprox. - 195 a. de J. C.)


YEwypatfLKd (ed. Berger, Die geographischen Fragmente des Eratosthenes,
1880, pag. 363; ver Knaack, BE, VI, 366 y sig.)

Eratostenes siguio a P i t e a s en la descripcion de los paises


occidentales, comprendiendo acertadamente que el fue el imi-
co que investigo el mundo oceanico despues de su clausura en
500. Eratostenes utiliza ademas a Timostenes (antes pag. 91).
Otras fuentes antiguas no fueron aprovechadas: Homero fue
rechazado como fuente para el Occidente, liabiendo concedido
credito a Hesiodo solo para Italia y Sicilia (Estrabon 23).

1) Estrabon, 93: «xl vOv S' EtpfjoSco, otl Kal Tnioa9Evr|q Kal
'EpaToa6Evr|q Kal ot etl to\jtcov npoTEpoL TsXECoq fiyvoouv T<i te
M (5r|pLKa Kal toc KeXtlkoc, ^upCcp Bk ^jiSXXov toc FEppavLKd Kal tA BpsT-
TavLKd...

2) Estrabon, 104: t6v S' 'EpaToaSEvr) SLanopiqaavTa el y^pi] ttl-

OTEUELV TOUTOLq (la rClaCiOn de PiteaS) O[iC0q TTEpt TE Tfjq BpETTaVVLKfl<;


nertLaTEUKEvaL Kttl Tcov KaTd FdSELpa Kal Tf|v °l3r)p(av... "EpaTO-
oBEvoug Se ELpr|TaL i^ TiEpl Td EOTTEpLa Kal Td dpKTLKd Tfjc; EupcoTTriq

dyvoia.

3) Estrabon, 97: TipoTiETTTcoKufac; SsTf^c; EupcoTTric; aKpaLq ttXeCool


ReXtlov ^iEV oQToq (rioXu^Loq) El'pr|KEV Ttspl auTcov 'Ep aTO o8e V ouc;
oifrtco 5e iKavoc;. ekeIvoc; ^iev yap TpEtq £-<pr\, Tf|v inl Tdq ZTr|Xac; KaSf]-

Kouoav, kcp' ?)q r| 'lfir|p (a... (siguc Italia y la Peninsula balcanica).


— 115 —
4) Estrabon, 92: oti <pr\al (E.) "tpELq «Kpcxq aTT6 tSv &PKTCOV Ko-
BrjKEiv ^(av jiEV, Ec|)' rjq r| nEXoTt6vvr|aoc;, SEUTEpav 8e ti^v 'iTaXLKtjv,
Tp(Tr)v Se Ti*)v A yu CJT
L i K r) V...

Eratostenes llamo a la peninsula pirenaica ALyuaTiKf), segu-


ramente tan solo por haber considerado Hesiodo (Fontes I,
131 =
ed. cast. pag-. 16.3), a los L i g u r e s como el pueblo princi-
pal de Occidente (todavia no lo eran los Celtas). De la pobla-
cion indigena ligura de Espaila Eratostenes no debia tener co-
nocimiento. Realmente Espana parece haber sido un dia toda
ligura y haberse conservado en elhi restos de los Ligures entre
los Celtas y los Iberos (Numantia I, 60 y sig.)

5) Estrabon, 107: TrdXLv Se toOto ^ev 6p8Sq dTToc()a(vETaL (Poli-


bio) OTL dyvoEL Td "IIJripLKd 6 'EpaToa9£vr)q KaL 5l6tl rtEpl au-
laG' OTTOU Td ^a)(6^iEva dTtocpatvETaL, oc, yE (^exP"- l~«5£Lpcov utto
Tf]c;

FaXaTSv TTEpLOLKELoSaL cf)r)aaq [Tdj e£,co9£v auTfjc;, eI ys 1^°' 'npoc; Suolv


Tfjc; EupcoTTr^q l^^XP'- r^Ss^P^v- EXOuaLV ekelvol, toutcov EKXaBojiEvoc;
KttTd Tf)v xr\c, 'I 3r)p(ac; TtEpCoSov tSv FaXaTSv ouSa^oO ^iEjivrjTaL.

Polibio acusa injustamente a Eratostenes de contradiccion


consigo mismo. Eratostenes tenia razon por completo al men-
cionar Celtas en la costa oceanica occidental, mientras que
solo citaba Iberos en la periegesis que comenzaba en las Colum-
nas, pues en las costas meridionales y orientales de Espana
solo vivian Iberos. El testimonio de Eratostenes es importante
porque demuestra que, a pesar del empuje de los Iberos desde
la costa oriental hacia el interior y la costa del W. (en donde
los Lusitanos constituyen una tribu netamente iberica), en la
costa occidental se mantienen todavia los Celtas.
(ver Numantia I, 109). Gades, como limite meridional de los
Celtas, tambien en Eforo (antes pag. 55).

6) Estrabon, 64: Selv Se Itl TrpoaBEtvaL (a la longitud de la


tierra) t6 EKToc; 'HpaKXE^Qv oTrjXGv KupTco^a Tf]q EupcoTrrjq. dvTiKEt-
^iEVOV ^EV Totq "l(ir)paL rtpoTTETTTCOKoc; Se TTpoq Tf)v laTTEpav OUK
IXaTTOv aTaStcov TpLaxi-Xtcov, etc.

De hi designacion de la costa occidental como dvTLKECiisvov


.

— 116 —
podria concluirse que Eratostenes limitaba el nom-
-voXq "iPripaL

bre de los Iberos solo a la costa oriental, no llamando Iberia


a toda la peninsula. Pero del num. 7 parece deducirse que Era-
t6stenes, lo mismo que Piteas (antes pag. 79), conocio ya el
nombre de conjunto «Iberia», usando esta denominacion en dos
sentidos, uno amplio y otro estricto (como hace el Periplo con
los Tartesios: ver Tartessos pag;. 72).
La limitacion del nombre
del pueblo a la costa del E. se ex-
plica puesto que Eratostenes conocia por Piteas solo la costa,
no el interior en donde desde el si2,'lo iv tambien liabia Iberos,
pero que solo fue bien conocido a traves de los Romanos, con la
sumision de las tribus de la meseta.
Acerca de los 3000 estadios, ver Piteas (antes, pag. 80).
Siguiendo a Piteas, Eratostenes da una imagen acertada de
la costa occidental de la peninsula, con el cabo Roca como
punto avanzado mas occidental, del golfo de Vizcaya, de la
costa gala occidental con el saliente de la Bretana mientras ,

que la estulticia de los que le siguieron, Polibio, etc. no cre-


yendo a Piteas, hizo volverla a imaginar como continua y rec-
ta (Berger, Erdkunde 162, 213, 217).

7) Estrabon, 148: Kal 'EpaToa8Evr|c; Se ti^v auvExfj Tfi KAX-nri

Tapxr) aa tSa KaXEtaSat (|)r)aL Kal 'Epu 9 E la V vfjaov EuSaC^iova. "npoc;

ov "ApTE^tScopoc; (xvtlXeycov Kttl TaOTa i|jEuScoq XEyEaSat <^T\av urt' auToO,


KaSdTTEp Kal t6 aTto raSEtpcov eTtl t6 'lEp6v aKpcoTT^pLov Slcx-

aTr|^a dTtE)(ELV i^^epcov ttevte ttXoOv ou ttXelovcdv ovtcov f\ yikioiv Kal


ETtTaKootcov aTaS(cov Kal t6 tcxc; d^iTTcaTELc; ^iEXP'- ^^Opo TtEpaToOoSaL
dvTL ToO kukXc*) TTEpl Ttaoav Tf)v oLKou^Evrjv au^ifiaCvEiv Kal t6 Td Ttpoo-
apKTLKd y-kpT\ Tfjq M(5r|ptac; EUTTapoScoTepa eXvaL TtpSc; Tif)v KeXTLKi^v
[f^] KaTd t6v QKEav6v ttXeouol Kal baa Sf) dXXa ELpr|Ke fluBEa TTLOTeuaaq

Sl' dXa^ovEtav.

Para la explicacion de este pasaje ver antes, pag. 78 (baja


Piteas).

De xd TTpoaapKTLKd ^kpr\ Tfjc; 'KiripCaq parece deducirse que Era-

tostenes, por I b e r i a no solo entendia las costas del S. y del E.,


,

sino toda la peninsula (ver antes)


— 117 —
8) Esteban de Biz., Sllb rdSsLpa...: 'EpaToaSevric; Se _^i^ rASeipoq"
<j)T]al 8r|AuKS<;.

Ver Eust. n Dionisio 65 y 451: r\ rASeLpoc; 8r|XuKac;.

Estraboil, 170: evLOL Se ZxrjXaq uTreXafiov ti*)v KaXTTr|v Kal


9)

Tfjv 'AfitXuKa, t6 dvTLKet^evov opoq Tfjq AL(iur|c;, o cfirjaLV 'Epa-


Toa8evr)q ev tS MeTaYcovLcp vo^aSiKcp IBvel ISpOa^aL, ol Se Taq TtXr)-
atov eKaTepou vrjatSac;... Kal ALKaCap)(oc; 8e Kal 'Ep aT o a8 e v r| q KaL
rioXu^Loq KaL ol rtXeLaTOL tSv 'EXXr]vcov TcepL tov TtopS^ov drtocfiaLvouaL
Tcxq ZTf]Xaq, ol Se "lfir|peq KaL ALfiuec; Iv raSeCpoLq elvaL (|)aaLV... ol

bk Taq ev tc3 "HpaKXeLcp tco ev raSsLpoLq )(aXKaq 6KTaTTf))(eLq... Tau-


Taq Xeyea^aL cpaaiv i
aSl Posiclonio).

Contra por primera vez por Euctemon,


el error, atestiiiuado
de que las Col um n as
fuesen las dos islitas en la ruta de Gri-
braltar (antes, pag. 32) y contra el peor todavia, que las iden-
tificaba con las columnas de bronce del templo de Heracles en
Gades, Eratostenes mantiene la opinion justa mas antigua de
que las Columnas son Abila y Calpe, que ya tenia el Periplo
(Fonfes I, 63: ed. cast., pag. 67).

10; Estrabon, 67: ev Se tS tpltco tSv recoypacfiLKCov KaSLaTd^evoq


Ti?|v Trjq 0LK0U^evr)q TTLvaKa ypa^^rj tlvl SLaLpet Biy^a. dTTO Suaecoc; ett'

avaToXi*)v TTapaXXf)Xcp Trj Larj^epLvrj ypa^^rj, TrepaTa S' auTrjg TL8r)aL Tcpoq
8()aeL ^ev Tdq 'HpaKXeLouq aTf)Xaq...

Eratostenes sostiene que las Columnas son el limite occiden-


tal del Ecumeno, aunque extiende la costa meridional mas alla
de ellas, por el W. hasta el cabo Roca (ver fr. 6).

11) Estrabon, 49: ... «i^epeL (Eratostenes) S' atTLav (de la for-
macion recientc del estreeho de Gibraltar) ttpStov |iev otl Tfjq
££,Q 8aXdTTr|q KaL Tf)q IvToq Tou5ac|)oq eTepov eaTLV, eTteLS' otl KaL vOv
Itl TaLvCa TLq ucfiaXoq SLaTETaKev dTto Tf]q EupcoTir^q IttL Tf)v AL(iur)v,
<aq dv ^L&q ouarjq TtpoTEpov Trjq te evToq KaL Trjq EKToq.

Otros testimonios de esta TaLvLa: Fontes I, 100: ed. cast..


— 118 —
pag-. 108).Se qiiiere significar la meseta submarina si-
m. de profundidad bajo el nivel del mar y que
tuacla solo a 300
en realidad atestisua una union anterior.

12) Estrabon, 106: a-no 8k MaaaaXtaq kni ZTf]Xac; Xt^ovioq


('EpaToaSEvouc;) eTtTaKLa)(LXtouc;, aTto Se Huprjvric; kE,OLKia^i-
X(ouq auToq (Polil)io) Xey^'- X^^P°^ nXeiovq... EYyuTepco ydp Tfjq dXr)-
Qs.iaq EKELVoq (E.) £L'pr|K£v.

El calculo de la longitud (costa oriental) de la


peninsula en 6000 estadios se halla tambien en Posidonio
(Estrabon 106, 128, 137) y en Estrabon; hay que referirlo a Pi-
teas que en ella, lo mismo que en la latitud de 5000 estadios,
concuerda con el antig-uo Periplo, el cual desde los Pirineos
hasta Tartessos contaba 7 dias, por lo tanto 6 hasta las Colum-
nas (Fontes I, 20, 115: ed. cast., pag. 21, 125). De Massalia hasta
los Pirineos calculaba Eratostenes 1000 estadios, por el contra-
rio el Periplo dos dias y dos noches o sea 2000 estadios, otros
1500-1600 (Fontes I, 122: ed. cast., pag. 134).

13) Estrabon, 159: TappdKcov laTLTtoXLq dXC^jiEvoq ^ev ev KoXrtcp


8e LSpu^Evr)...'Ep aT o aB e V q Se Kal vauaTaS^ov e)(elv c|)riaLV auTf)V
r|

ouSe dyKupolioXtoLq a<f>6Spa euTU)(ouaav, wq dvTLXeyov ELpr|KEV 'ApTe^t-


Scopoq.

Despues del Periplo (Fontes I, 112: ed. cast., pag'. 122), Era-
tostenes es el primer testimonio para T arr aco Tarragona
.

no tiene puerto natural, sino tan solo una rada bastante des-
protegida, expuesta a rellenarse con los arrastres del rio Fran-
coli.

14) Estrabon, 802: (^T\ai 8' 'EpaToa8Evriq... Kapxr|8ovtouc; Se Ka-


TaTCovToOv EL TLq Tcov ^EVcov ELq ZapSco TTapartXeuaeLEV r\ etil ZTrjXaq.
S^d Se TaGT* dTtLaTetaBaL Ta TtoXXd tGv eaTteptcov.

Se ha dudado de que los Cartagineses, todavia en el


tiempo de Eratostenes, despues de la primera guerra punica,
se hubiesen encontrado en situacion de impedir la navegacion
!

— 119 —
mas all.i de las Columas de Heracles, siiponiendo que Eratos-

tenes hubiesc tomado el pasaje de su fuente Timostenes, de


manera que deberia retrotraerse la noticia a 280 (Wagner, Ti-
mosihenes, Dissert. Leipzig- 1888, pag. 14). Pero Eratostenes
podia saber como estaban las cosas en su epoca y ademas con
la primera guerra pimica los Cartagineses no habian perdido
de ninguna manera el dominio del mar de Espana. Por el
contrario, en la epoca de Eratostenes, Hamilcar volvia preci-
samente a restablecer sus dominios espailoles. El pasaje de-
muestra al proi)io tiempo que ya en la epoca de Eratostenes y
antes dc ella (Dicearcoj se habian rechazado a menudo los re-
sultados de las investigaciones de Piteas, mientras que el los
acepto.

15)Estrabon, 64: ... Kaxa cf^uaiv <^x\a\.v (Eratostenes) eTvkl i-nb


npoq xf^v eaTtepav (jiaKpoTEpav Etvai Tf]v 0LK0u^iEvr|v... oiaT', el ^f]
xfjq Eco

t6 ^eyeSoc; toO 'ATXavTLKoO TtEXaYouc; ekcoXue, kocv ttXelv i^^xSc; ek


Tfjq 'lfir)p(aq ELq Tf]v Mv8LKf]v SLa toO auToO TtapaXXf]Xou, t6
XoLTtov ^kpoc, Tiapa t6 Xe)(Bev 5LdaTr]tia uTtEp t6 Tp^Tov tLEpog ov toO
bXou kukXou.

En este error de Eratostenes, exagerando la longitud


(E.-W.) del Ecumeno (250,000) y apreciando en menos la distan-
cia Espaiia-India (unos 78,000), error que paso al mapa de Pto-
lomeo, se funda el atrevimiento de Colon. En realidad la
distancia de Espaiia a la India no es de 1/3 sino casi de 2/3 de
la longitud total de la tierra. EI conocimiento de la verdadera
distancia hubiera seguramente apartado a Colon de su intento
i
Un error fecundo en resultados
120

Euforion (hacia 230 a. de J. C.)

(ed. Scheidweiler, Euphor. Fragmenta, Diss. Boun, 1908; ver i?E).

1) Escol. de Dionis. el Perieg. 64: auToiL hk (las Columnas)


TipoTEpov Kpovou eXeyovto aTfjXai Sid t6 ^£)(pi tSv TfjSE opC^EaSat
SfjSEv Ti^v dp)(i*]v auToO, SEUTEpov Se EXE)(8r|aav BpidpECO, &Sq cf)r)aLV

EuCflOpCcOV, TpLTOV Se "HpaKXEouq.

El nombre BpLdpEco aTfjXaL por primera vez en Aristoteles


(antes, pag. 75).

2) Eust. a Dionis. Perieg*. 558: ..x"^"^^^!!


«KdTcp (iouTTXri8£oq !£,

'Epu6E(r)q" wc; o EucJJopCQv XEyETaL laTopELv.

Sobre Eritia ver antes, pag. 10.


— 121 —

Sileno (hacia 220 a. de J. C.)

Historia de Hanibal (ed. FHG. III, 100; ver Rosenbei-g, Quellenkunde, 186)

1) Plinio, N. H. 4, 120: sobre la isla S. Sebastian al W. de


Gades (ver Eforo, antes, pag. 59): ...m qua prius oppidum Ga-
dium fuit. vocatur ah Ephoro et Philistide ErytMa, a Timaeo et
Sileno Aphrodisias, ah indigenis Junonis.

La denominaeion de la isla S. Sebastian, segnn Afrodita se


corresponde con la indicacion del antiguo Periplo, de que en la
isla habia un santuario de Venus marina (Fontes, I, 98: ed.
cast., pag. 106); ver tambien antes, pag. 95.

2) Estrabon, 172: cj^riai 8e 6 rioXufiioc; Kpf)vr|v Ev tS 'HpaKXEtcp


tS ev r oLBeip o iq EivaL, fiaB^cov oXty"^ KaTa(3aai.v E)(ouaav elc; t6
tiScop, noTHJLOv. f\v Tatq TtaXLppo(aLc; Trjq 6aXdaaric; dvTLnaBELV, KaTd
^EV Tdq T[Xr)^ac; EKXEtTTOuaav KaTd Se Tdq djjirtoTELq TtXr)pou^£vr)V...

"ApTE^iScopoc; 5e dvTELTtcbv TouTcp Kal d^a TTap' auToC TLva Belc; alTfav,

^vrjaBELc; Ss Kal Tfjq ZlXtivoO (cod. ZLXavoO) 86£,r|q toO auYYpa<|)£Coq ovf

^ioL 80KEL |ivf)jxr)q d£,La elttelv, onq dv L8LcbTr)q TtEpl TaOTa Kal auT^q Kal
ZLXr)v6c; (cod. ZLXavoq). rioaELScbvLoq Se LJjEuSfj Xeycov Tf)v laToptav...

De ambos fragmentos se desprende que Sileno trato la topo-


grafia de Gades, habiendo acompahando a Hanibal a Gades
antes de la campaha de Italia (Liv. 21, 21, 9).

9-Fontes II
— 122

Sosilo (hacia 222 a. de J. C.

al TiEpL °Avvl3ou Ttpd^Eic;

El frag-mento de Sosilo en el papiro de Wurzburg (ed. Wil-


cken, Hermes, 1906, 129 y Bilabel, Kleine HistoHlcerfragmente,
Bonn, 1923, pag. 29) acerca de la batalla naval junto al Ebro
en 217 a. de J. C. se halla en Fontes III.
— 123 —

Q. Fabio Pictor aiacia 220 a. de J. C.

Polibio 3, 8, 1 : «t^AI^LOc; Se c|)r)aLV... a|jia t2> Kaxa ZaKavSaCouc;


dSLKrniaTL Kal ti^jv 'AaSpoufiou rtXEovE^tav Kal cf>LXap)((av alT(av yEveaSaL
ToC KaT* 'Avv((5av tioXe^ou.

Ver el fasciculo III de Fontes.


— m—

Ennio (hacia 200 a. de J. C'


Annales Ced. Vahlcn, 2-^ ed.)

1) Anales, 503: Hhpane, non Romane memoretis loqui me.

Parece referirse a iin embajador


iberico, que motivo con ello
una franca explicacion. Explicaciones altivas de los Iberos
aparecen repetidas veces (Livio 40, 47; Apiano Ib. 42; Niun.
I, 252).

2) Anales 508: ... fergus igitur sagus pinguis opertat.

3) Anales 509: sagus caeruJus.

Los mas antiguos testimonios del sagum entre los Romanos.

4) Anales 544: quae valide veniunt [contorta'] falarica missa.

La f a 1 a r i c a es el p i 1 u m i b e r i c o el f ragmento cor-
;

responde por lo tanto al tiempo de las guerras de Espana, acaso


al del sitio de Sagunto, a proposito del cual la falarica es des-
crita i)or Livio. Se conocen «pila» ibericos procedentes de se-
pulturas de Celtiberia del siglo iii (Museos de Barcelona y de
Madrid). La enmendacion contorta (ver mi articulo Der Ur-
sprung des niums en el Rheinisches Mu.^eum 1911) se desprende
de Virgilio, Eneida, 9, 702: sed magnum stridens contorta falarica
— 125 —
venit... Ennio ha escrito por lo tanto en el nominativo falari-
ctcm, en lugar de falarica.

5) Analcs 253: deducuni habiles gladios filo gracilento.

Como que las espadas ibericas eran celebres por su


elasticidad (Num. 1,ver antes, pag. 108) acaso se trata de
210;
ellas. El verso pertenece al libro VII, por lo tanto al tiempo
de la segunda guerra punica o al periodo entre la primera y la
segunda, pudiendo por lo tanto referirse a armamentos ibe-
ricos.
— 126

Filarco (hacia 220 a. de J. C.)


(ed. FHG- L LXXVII; 334)

Ateneo 2, 44 c: cf)r|al hk kkI [Iv xfj l,'] lohq "Ifirjpaq TTavxaq


uSpoTTOTEiv Katxoi TtXouaLcoTaTouq dvSpQTTcov ovTaq [K£KTr|VTaL yap
apyupov Kal )(pua6v TtXeLaTOv] ^xovoaLTELv te a^Toiic; aEl XsyEL Slcx

^LKpoXoyiav laBfJTac; 8e <f)opELv TToXuTEXEaTaTaq (= FraglH. 13).

Los pasajes entre parentesis se han perdido en los manus-


critos de Ateneo y piieden intercalarse gracias a Constantino
Porfirogeneta, De admmhtmmlo imperio (ver Milller, com. al
fragm. 13).
Filarco escribio en 22 libros (laTopCai) la historia de su tiem-
po desde la muerte de Pirro hasta el 220 a. de J. C. Como que
fragmentos de su libro VI se refieren a los Galatas que penetra-
ron en Asia en 278 y que los fragmentos 14-15 del libro VII se
ocupan de la primitiva historia de Cirene, pudo en el libro VII
haber tratado de la nueva reunion de Cirene con Egipto en 250
(Niese, Geschichte der griechischen und makedonisclien Staaten, II,
142). EI motivo de nombrarse los I b e r o s es todavia una cosa
oscura, pero Filarco gusta de divagaciones. Acaso se trataba
de m e r c e n a r i s i b e r i c o s La s o b r i e d a d d e I o s
.

Iberos en la comida y en la bebida, cosa que contrasta


con las costumbres de los Celtas, se seiiala varias veces: Jus-
tino 44, 2: corpora hominum ad inediam, animi ad mortem para-
ti..., nullus in festos dies epula^^um appa7'atus ; Estrabon 154 (de

las tribus del Duero): ^JuxpoXouTpoOvTac; Kal ^ovoTpo<|)oOvTac;


Ka8apE(coq Kal XuTCoq... aTtavTEq S' ol opELOL (CalaicOS, AstUreS, Cdu-
tabros) Xlto(, uSpoTioTai, )(°^b^°"-^Ov°"-
— 127 —
Es notable la concordancia de Estrabon (Posidonio) con Fi-
larco en ^xovoTpocjjeTv y ambos conceptos parecen ha-
iSpoTtoTEiv;
ber sido, por lo tanto, fijados en luia fuente anterior (Eforo,
Timeo?) y desde entonces estereotipados.
El 1 u j o e n e 1 v e s t i r seguramente existia tan solo en las
regiones del E. y S. influidas por la cultura oriental; tambien
la riqueza en oro y plata es adecuada solo para estos lugares.
— 1-28 —

M. Porcio Caton (hacia 195 a. de J. C.)

Los relatos de Caton acerca de sus campanas espanolas en


el fasciculo III de Fontes.
129 —

Crates de Mallos (hacia 170 a. de J. C.

(ver BE. XI, 1634)

Crates transportaba los viajes de Odiseo al Oceano (e£,coKea-


en contradiccion con Eratostenes, que los limitaba al
viajioc;),

Mediterraneo. Crates es seguido por Estrabon. De tal mane-


ra Crates refiere las noches cortas de los Lestrigones (Oclisea,
10, 86) y la larga noche de los Cimerios alas noches de ve-
ra n y d e i n v i e r n o d e 1 N o r t e que el conocia por las
,

descripciones de Piteas como existentesen Bretana (Berger,


Erdkunde^, 445).
— 130 —

C. Acilio (hacia 150 a. de J. C.

(Peter, Hist. Rom. Fragm- p- 34)

Su Historia romana, escrita en gTiego, era la fuente de


Claudio Quadrig. tambien para las guerras de Espaila (ver
Livio, 25, 39, 12 y el f a s c i c u 1 o III de Fontes).
.

— 131 —

L. Casio Hemina (hacia 150 a. de J. C.

(Peter, Hist. Rom, Fragm. 7.S)

NOXIUS s. V. UTRASQUE p. 183: Hemina hisforiarum lih. IIII


<in Hispania imgnatum bis, utrasque nostri loco moti».

2.^ guerra pimica, (ver fasciculo III de Fontes)


132

L. Calpurnio Pis6n (hacia 133 a. de J. C.


(.Peter, Hist. Rom. Fragm. pag. 84)

Liv. 25, 39, 15: ita nocte ac die hina castra hostium expugnata
ductu L. Marcii... Piso quinque milia hominum, cum Mago ceden-
tis nostros effuse sequeretur, caesa ex insidiis scribit.

Ailo 212. Relato exaa-erado. Ver Fontes. fasciculo III.


133 —

P. Rutilio Rufo (hacia 130 a. de J. C.!

relato en Memorias los aconteeimientos cle la g"uerra


siis

numantina que habia presenciado (Apiano, Iber. 88, segun


Posidonio, quien utilizo a Rutilio) (ver f a s c c u 1 o III de
i

Fontes).
— 134 —

Polibio (200-120 aprox. a. de J. C.)


loTopiaL (ver Schulten en Polyhios uncl Poseidonios iiber Iberien, en
Hennes 1911, y Cuntz, Polybios und sein Werk, 1902)

Polibio describio Iberia sobre todo en el libro 34, como in-


troduccion al relato de las guerras celtibericas y lusitanas
(153-133), que ocupaba los siguientes libros. Polibio viajo por
Espaila en 133 despues de la caida de Numancia y disponia ade-
mas de los informes de los generales romanos, pertenecientes
en su mayoria a la casa de Escipion (Schulten, Jng. cif. y Nu-
mantia I, 281). Para el conocimiento de las particularidades,
especialmente de la etnografia, la descripcion de Polibio cons-
tituyo un gran progreso, mientras que su equivocado concepto
de la situacion geografica de Espafia fue un atraso respecto de
Eratostenes y de Piteas, que Polibio rechazaba porque no sabia
nada de geografia matematica y porque tenia a Piteas por un
imiDOstor (3, 37).

Desgraciadamente las descripciones de Iberia por Polibio se


han conservado tan solo en fragmentos, la mayoria cn Estra-
bon. El problema, acerca de hasta que punto Estrabon utilizo
directamentea Polibio junto con sus principales f uentes,
Posidonio y Artemidoro, es sumamente dificil de resolver. Como
que Polibio dejo seguramente una geografia de Iberia, el entra
en consideracion a priori al lado de Posidonio. Pero en la ma-
yor parte de los lugares la cita de Polibio aparece contenida en
pasajes (en general de polemica) de Posidonio (asi en p. 139, 145,
147, 151, 1C3, 170), por lo tanto hay que suponer que este fue
utilizado directamente por Estrabon como fuente, mientras que
Estrabon utilizo solo indirectamente a Polibio. Por el contra-
rio hi doseripcion de los Lusitaiios y Celtiberos se apartn tanto
— 135 —
en Estrabon (154, 162) de la de Posidonio ('conservada en Dio-
doro V) que por fuerza debe proceder de Polibio, aunque pro-
bablemente a traves de Artemidoro, cuya utilizacion resulta
comprobada para Lusitania (3, 3, 1) y para la Meseta (3, 3, 2:
Oretania). Tambien para Galia constituyen Posidonio y Arte-
niidoro las principales fuentes de Estrabon (comprobado por
Klotz, Caesarstudien) La exacta descripcion de Lusitania por
.

Polibio (pag. 151-15G, lGl-163) esta atestig-uada por el fragmento


en Ateneo, 8, pag. 330, la de Celtiberia por Estrabon, 162.
La descripcion de las g u e r r a s e s p a il o 1 a s por Polibio
se hallara en el fasciculo III de las Fontes.
De Polibio procede sobre todo la relacion de las gue-
rras celtibericas y lusitanas por Apiano (Iber.
44-98; ver Numantia Posidonio sirve aqui de inter-
1905).
mediario, refiriendose a este iiltimo la cita de Rutilio en el cap.
88, mientras que Posidonio debe ser utilizado directamente y
no por mediacion de ninguna fuente latina, porque de lo con-
trario no se liabria conservado la viveza del estilo. Sobre esto
ver lo que se dice con mas extension en Numantia III (todavia
no publicado).

3, 57, 1: 'H^ELc; 5' iTtELSi^ Kal Tf]v Sif^YilcrLV Kal Touc; i^yE^ovac;
d^cJ)OTEpcov Kal t6v rtoXE^iov 'iTaXtav rjY^^Y^l^^^' ^P° "^^^ '^"^ dtYcovcov
elc;

Sp^aaBaL fipa^^Ea (SouXo^ESa rtEpl t6v ap^o^ovTcov Trj TTpaYHaTE^a SleX-


8eLV. tacoq "^OLp Sf] TLVEC; ETTL^r|Tf)aOUaL TlCOq TtETTOLr|^£VOL TOV TtXELaTOV
XoYov uTtEp tSv KttTd ALl^urjv Kal KaT* Mf5r)ptav tottcov oute Ttepl
ToO Ka9' 'HpaKXEtouc; aif\Xa.q aTo^aToq ouSev ettl ttXelov
ELpf)Ka^Ev ovJte TtEpl Tfjq ££,co GaXdTTrjc; KaL tSv ev TauTT) au^l^aLvovTcov
tSLCO^dTCOV, OuSe ^f)V TTEpl TCOV BpETTaVlKCOV vf]aCOV Kal Tf)q TOO KaTTLTE-
pou KttTaaKEufjc;, etl Se tcov dpYupE^cov Kal ^puaE^cov tqv
KaT' auTf)v Mfirjptav, uTtEp Sv ot auYYPO^^I^^^q d^c))La(ir)ToOvTEq
Ttpoq dXXf)Xouc; tov TtXELaTov SLaT(9£VTaL Xoyov. i^t^SLc; S' ou)(l vo^Jit^ov-
TEq dXXoTpLov EtvaL TouTO t6 \xE.poq Trjc; laToptaq S^d toOto Ttap£XE(TTo-
JXEV, dXXd TupGTov ^EV ou fiouXo^EvoL Ttap' EKaaTa SLaaTtSv Tf)v SLf)Yr)aLv
ouS' dTTOTrXavav dTto Trjc; TtpaY^xaTLKfjc; uTto9Ea£coq Touq cfiLXr^KooOvTaq,
SEUTEpOV Se KpLVOVTEq OU 5L£ppL(a (i£Vr) V OuS' EV TTapEpY^ TtOLf)aaa9aL Tf)V
TtEpl auTcov (ivf)^r)v, dXXd kot' tSLav Kal tottov Kal KaLpSv dTtovEL^avTEc;
Tcp ^EpEL TouTco, Ka9' oaov oToL t' ka\ik\), Tf)v dXf)8£Lav rtEpl auTSv kE,r\-

Yf]aaa9aL.

La descripcion relacionada de Iberia y de los paises oceani-


— 136 —
cos a que aqui se refiere la dio Polibio en el libro 34, del que
desgraciadamente solo se han conservado fragmentos. Entrelos
autores que antes de el habian tratado de las minas iberi-
cas de oro y de plata, indica Polibio sobre todo a Timeo
fver antes, pag. 94).

3, 59, 3! £v Se tolc; Ka9' i^lJiSq xSv ^iev Kaxa ti^v 'AaLav Slcx ti^jv

'AXE£,dv8pou SuvaoTEtav tSv Se XoLTtQV tottcov Slcx Ti^v "Pco^atcov urtEpo-


yr]v a)(£S6v andvTcov nXcoTcov Kal nopEUTcov "^e^^ovoio^v, dnoXEXu^svcov 8e
Kal tSv npaKTLKov dvSpQV Trjc; nEpl Tac; noXE^iKaq Kal noXLTLKdc; npd-
£,ELq c|)LXoTL^(aq, ek Se toutcov noXXdq Kal (iEydXaq dcf)op^dc; EtXrjcfioTCOv slq

t6 noXunpaYtiovELv Kal cpLXo^aSELv nEpl tSv npoELpr|^Evcov, Seov dv ELr|

Kal (^eXtlov YLVcbaKELV Kal dXriGLVcoTEpov unsp tcov npoTEpov dYVOou^Evcov.


onEp i^jJLELq auTot te nELpaao^ESa noLELv, XafiovTEc; dp^o^ovTa Tonov ev
if\ npaYtiotTE(a tS \^^P^^ toutco, Touq te (|)LXonEuaTouvTaq 6Xoa)(Ep£aT£-
pov f5ouXr|a6^jiE9a auvEnLaTfjaaL nEpl tcov npoELprj^Evcov, EnELSf) Kal t6
nXELov TOUTOU X^^P*-^
unESE£,d^E9a touc; KLvSuvouq touc; ou^3dvTac; ri^tv

Ev nXdvr| Trj KaTd ALfiurjv Kal KaT' M(5r|p(av etl Se FaXa-


T(av Kal Tfjv e£,coGev TauTaLq Tatc; j^capon.c; auYKupoOaav GdXaTTav, tva
SLop9coad(iEVOL Tf]v tSv npoYEY^^^"^"^ ocYvoLav ev toutol^ Yv^opi-tia noLf]-
aco^EV Tolq "EXXr|aL Kal TauTa Td tiEpri Trjq OLKOu^£vr|c;.

Los via.jes por el Occidente, de que aqui se alaba Polibio,


los emprendio en 148, durante el sitio de Cartago, y en 133,
despues del sitio de Numancia (Cuntz, lug. cit. 50).

3, 37, 9: dno Se toO Ndp(5covoq Kal Td n£pl toGtov KeXtol vEtLovTai


^iE^pL Tcov npoaaYopEuo^Evcov nupr|va(cov opcov, S SLaTEtvEL KaTd t6 auv-
EXsq dn6 Tfjc; KaG' f\[iS.q GaXdTTr|c; Ecoq el^ Tfjv EKToq. t6 Se XoLnSv
^AEpoq Trjq Eupconr|q dno tcov npoELpr|^Evcov opSv, t6 auvdnTov npoq te
Tdq SuaELq Kal np6q 'HpaKXEiouq aTfjXaq, nEpLEXETaL l^ev uno te Tfjq

KaG' fniSq Kal Tfjq e£,co 9aXdTTr)q, KaXELTaL 8e t6 ^ev napd Tfjv
KaG' rinSq napfJKov e co q 'HpaKXEtcov aTr|XGv M(ir)p(a, t6
8e napd T V e£,co Kal (ji£YdXr|v np o oa y op eu o ^ e v v kol-
f) r)

V V
f) E V 6 V o
(1 a o a V ouk £ X ^
|i ^Ld t6 npoac{>dTCoq KaTcon-
( *-

T£ oQ a L , KaToiKELTaL Se nSv un6 (iapfidpcov eGvSv Kal noXuavGpcbncov,


unEp Sv i^tiELq jiETa TaOTa tov KaTd ^iEpoq Xoyov dnoScooo^EV.

Pasaje importante, del que se desprende que todavia para


137

Polibio el nombre
cle I b e r i a significaba tan solo la costa orien-

tal y no toda peninsula,la aunque ya Piteas y Eratostenes pa-


recen haber usado diclio nombre en el segundo sentido (ver
antes, pag. 79).

3, 39, 2: KapxnSovLOL Y^P ^^ TouTOLc; Tolc; KaLpotq Tfjq \ikv ALfiur|<;


EKUptEUOV TTdvTCOV TCOV ETtl Tf]V loCO BdXaTTaV VEUOVTCOV ^EpCOV, aTTO TCOV

4>LXaLvou fico^cov, o'l KELVTaL KaTd Tr)v ^Eyo^^n^ ZupTLV, Ecoc; k(p' 'Hpa-
KXsCouq OTrjXaq" touto Ss t6 pfJKoc; Iotl Trjc; napaXLaq uxtEp Touq kE,a-
KLavLXtouc; Kal ^upLouc; oTaStouq. SLafidvTEq Se tov Ka9' °Hpa-
kXe^^ou^ aTf]Xag rt 6 p o v o^ioLcoq EKEKpaTfjKELaav Kal Tf]q 'I firjpLaq
dTtdor|q E.a>q Tf)g pa)((.aq, o TtEpaq eotl rtpoq tt] Ka9' i^^Jiaq 9aXdTTr| tSv
nupr|va(cov opSv, S SLopt^EL Touq "lfir|paq Kal KsXTouq. drtE^^EL

Se tou Ka9' 'HpaKXEtouq OTfjXaq OTO^aToq ouToq 6 Tortoq TiEpl OKTa-


KLOYLXCouq OTaSlouq. ettl ^ev ydp KaLvfjv ttoXlv drto STr|XSv
ElvaL oujifiaLVEL TpLa)(LXL0uq, b9£v ETtoLELTO TT] V opjifjv "AvvLfiaq Tf)V ELq
"iTaXtav aTto Se TauTr|q eloIv ettl ^ev tov "If5r|pa TtoTa(i6v E£,aK6-
OLOL OTdSLOL TTp6q 8La)(iX(oLq, dTTO 8e TOUTOU TtdXLV Etq "E^TtOpLOV )((.-

Xlol ouv E£,aKoa(oLq, * * * Kal ^f]v £Vteu9ev ettI Tf)v toO "PoSavoO S^dfia-
OLV TTEpl )(iXLOuq E£,aKoaCouq' TaOTa y^P vC^' fiEf5r|(jidTLOTaL Kal OEor)-
^ELCoTaL KaTa OTaSCouq oktco S^d 'Pco^iaCcov ETTL(i£Xcoq.

Tambien aqui I b e r i a significa solo la costa oriental. 8000


estadios como longitud de la costa oriental (y de la peninsula),
tambien en 34, 7, 3. El Periplo, Piteas, Eratostenes, Posidonio
ponen GOOO; Escilax7000 (Fontes I, 115=ed. cast., pag. 125). El
exceso de Polibio se explica por medirlos en el camino del lito-
ral, que era notablemente mas largo que el maritimo. Las
medidas, como dice expresamente Polibio, se toman de la via
litoral, cuyas millas el reduce a estadios (en el 1 milla 8 y =
1/3 estadios) (ver Cuntz, Polyhios und sein TFer^-, 1902, pag. 24

y sig.). De ello se deduce al mismo tiempo que la v i a I i t o r a I


ya habia sido construida y provista de miliarios antes de la
muerte de Polibio. En todo caso ello sucedio despues de 121,
pues entonces Domicio construia la via Domicia, de la que es
una prolongacion al otro lado del Pirineo la via que sigue la
costa oriental espaiiola. Como que el libro tercero, ademas, ya
estaba escrito hacia 150, tales noticias acerca de la via deben
ser una adicion posterior, hecha poco antes de la muerte de
Polibio (ver Cuntz).
lO-Fontes II
— 138 —
34, 6, 3 (Estrab. 105): ti^v ^ev yap TtapaXtav EOLKEvai ^aXLcrc'
d^iliXEta YOiv(a, PsfiriKuta ett^ te toO rtopS^oC Kal tGv ZTr|XGv, Kopu<|)i^v

S' E^ouar) Ndtplicova, oSaTE auvCaTaaSaL Tpty^vov (iaoLv ^\ov t^jv Slcx toO
TTEXdYouQ EuSsLav, TtXEupdq Se Tdq ti^v Y<J^v(av rtoLouaaq Tr]v XE)(9ELoav'
Sv i^ ]Jikv dTtS ToO TtopS^oO ^AEXP'- Ndpficovoq ^upLCov laTL Kal ttXelovcov f^

SLttKOatcOV ETtl TOLC;


X'-^^°'-<^' n
5e XoLTTl*] (iLKpS sXaTTOVCOV r\ OKTttKLaXL-
XCqv. Kal ^f)v TtXELaTov ^Ev SLdaTrj^a drtS Tfjc; EupcbTtr|c; ETiLTrjv AL(iur)v
o^ioXoYEtaSaL KaTd t6 Tuppr|VLK6v rtEXaYoc; aTaStcov ou ttXelovcov r| TpLa-
^LXtcov, KttTd t6 ZapSovLov 8e Xaji(5dvELV auvaYcoYrjv. dXX' laxco, cf)r)at,

Kal ekeIvo Tpiay^ikLcav TtpoELXf)<|)9co S' ettI toutol^ SLa)(LXtcov aTaSCcov t6


ToO koXttou fid9oq toO KaTd Ndpficova, oq dv Kd9EToq dn^ Trjq Kopucfifjq

ettl Tf)v fidaLV ToO d^fiXuYcovtou. SfjXov ouv, <pr]aiv, ek Trjq TtaLSLKf)q
^ETpr)aEcoq otl i^ au[JiTtaaa TtapaXta i^ dTiS toO TTop9(ioO ettI ZTf)Xaq eyy"--

OTa uTtEp£)(£L Tfjq S^d ToO TtEXdYouq Eu9E(aq TtEVTaKooCoLq oTaSCoLq.


TtpooTE^EVTCov Se t6v drtS Tfjq nEXoTtovvf)Oou ETTL t6v Ttop9^6v TpLa^L-
X^cov, OL ou^TtavTEq EOOVTaL OTdSLOL, auTol OL Itt' Eu9ELaq, TtXsCouq r\

SLTtXdoLOL QV ALKatap)(oq eltte. TtXsLOuq Se toutcov Touq ettl t6v ^u)(6v


t6v °ASpLaTLK6v TL^EvaL KaT* ekelvov. 'AXX', S (pL\z FloXu-
SEf)a£L, (pr]aL,

fiiE, c|>atr| TLq dv, wonEp toutou toO L|;£ua^aToq ivapYfj TtaptaTrjaL t6v
eXeyyov t] TtELpa kE, auTwv Sv ELpr)Kaq auToq, Elq ^ev AEUKdSa ek nsXo-

Ttovvf)aou ETTTaKoatouq, evteO^ev Se Touq caouq ELq KopKupav, Kal TtdXLV


evte09ev ELq Td KEpauvxa Touq 1'aouq, KaL ev SeEjlS Ecq Tf)v 'laTtUY^av,

drt^ Se tSv KEpauvtcov xr\v 'IXXupLKf)v TtapaXtav oTaStcov E£,aKLa)(LXLCOv


£KaT6v TtEVTf)K0VTa, OUTCOq KaKELVa IjJEUO^aTd EOTLV d^cfiOTEpa, Kal o

ALKaCap)(oq eTtte, t6 dTt6 Ttop9^oO ettI ZTf)Xaq ElvaL oTaSlcov ETTTaKLa)(L-


XtcOV, Kal O OU SoKELq dTtoSEt£,aL.* nSq OUK dv ELKOTCOq S6£,ELEV UTtEpfiE-
(irjKEvaL Kal dTtoX£Xr)pr|KEvaL t6v BEpYatov "AvTLcl^dvrjV, Kal Ka96Xou
^T)S£vl KaTaXLTTEtv uTTEp3oXf)v dvotaq tSv ETtLYLVo^EVCOV ; (7)* 'Ef,fjq Se

Td ToO 'EpaToa^Evouq ETTavop9ot, Td ^ev eu, Td Se )(£Lpov Xey^v t) ekeI-


voq. e£, 'l9dKr|q ^ev ^dp ELq KopKupav TpLaKootouq ELTtovToq, TtXEiouq
(})T)aLV EtvaL Tcov EvaKOOLCov, e£, 'ETTLSd^vou Se ELq ©EaaaXov^KELav Eva-

KooCouq dTToSovToq, TtXEtouq tcov Slo^^lX^cov (pr\aL. TaOTa ^jlev eu, dTi6
Se MaaoaXtaq ZTf)Xaq XlYOVToq ETtTaKLOXLXtouq,
ettl
dTto Se n u p V q 1 £,a k a)( lX lo u q auT6q X e y £ x^^P°^
f) r| l ,
•-

TiXEtouq £ V a K ox i-X Co u q Touq drt^


f) MaaoaXtaq, dTT6 Se
L

nupf)vr)q ^LKp6v IXdTTOuq oKTaKLOxi-Xtouq. lYY^TEpco r\

Ydp Tfjq dXr)9Etaq EKEtvoq El'pr)KEv. ol ^dp vOv 6(-ioXoyoOolv, eI' TLq Tdq
tGv oSSv dvco^iaXtaq uttote^ivolto, \xr\ (xe^^co tSv E£,aKLaxLX(cov oTaStcov
EtvaL t6 ^fJKoq Tf)v au^iTtaoav 'l^rjpLav drt^ riupfjvrjq lcoq Tfjq EanEptou
TtXEupSq. 6 S' auT6v t6v T d yo v TtoTa[i6v oKTaKLOxi-ncov Ti9r|aL t6
(jfJKoq dTt6 Tf)q TtriYfjq t^lXP'- '^"^ iKfioXcov, ou 5f) ttou t6 ouv Totq oko-
— 139 —
?acb[iaaLV (ou y^p Y^"YP°'4''-'^^^ toOto), dXX' Irt' EuSeCac; Xeywv KaCTOu y^
uTi5 nupf]vqq al toO Tcxyou Tir]Yai- rtXeov SLE)(ouaLV f\ yLXCouc; aTaSLouq.
tkxXlv Se toOto ^ev 6p8coq dTtoc|)a(v£TaL, otl dYvoet Ta 'IBr)pLKd o 'Epa-
ToaSevrjc;, Kal Slotl rtepl auTf]q ea9' OTtou Td ^ia)(6^eva dTrocfiatveTaL, bq
YE ^JiexpL FaSeLpcov uTto FaXaTcov TtepLoiKeLaGaL <^f)aac; Td e£,Q9ev auTf)c;,

el Y^ "^d Ttpoq SuoLv Trjc; EupcbTtrjq t^e)(pL FaSetpcov e)(ouaLV eKetvoL, tou-
Tcov eKXaSo^evoc; KaTc: tt]v Trjq "IBripLaq TtepLoSov tcov FaXaTcov ouSa^oO
[i.£\x\jr\xai.

Acerca de los 8000 estadios como cifra de la longitud de la


peninsula ver antes, pa<;\ 137. La lonj;itud del eurso dcl Tajo
no cilcanza 8000, sino apenas4000estadios. La falta esta en la
deformacion de la peninsula en el sentido de la long-itud, y esta
cn no tener en cuenta los resultados de las investigaciones de
Piteas (ver antes, pag. 78 y sig.).

34, 8 (Ateneo 302 C.): floXuliLoc; S' 6 MeYaXoTtoX^Trjq ev TeTap-


Tr| Kttl TpLaKoaTr] tSv laTopLcov Tiepl Trjq ev "IfiripLoc AuaLTav Lac; )(cb-

paq 5LaXeY6(iev6q cf)r|aLv otl 3dXavoL etaL KaTd fidQoq ev Trj auT69L
8aXdTTr) Ttec|)UTEu^EvaL, ov tov Kaprtov aLTou^EVOuq touc; 8uvvouq TtLa^
vEa8aL. SL^TtEp ouK dv d^dpTOL TLc; Xeycov uq etvaL SaXaTTtouq touc;
8 u V V o u c; . AeYeL S' 6 rioXu^Loq Kal t^e)(pL Trjc; AaTLvr)q eKTtLTtTELv
Tf]v (idXavov TauTr)v, el \ir\ dpa, (^T]aL, Kal r| ZapScb cfiEpeL Kal r| TtXr)-

aL6)(copoq TauTr).

Estrabon, 145: TtoXuq 5e Kal o 8uvvoq auvEXauvETttL SeOpo aTto


Trjq dXXrjq Tf]q e^co8ev TtapaXtac; TtLCov Kal Tta)(uc;. Tp£cf)£TaL Se
3aXdV cp SpuLvrj cfiuo^evr] KaTd Tf]c; 8aXdTTr)q )(a^aL^f]Xcp tlvl TtavTd-
TtaaLv, d5p6TaTov S' eK(|)epouar] KapTt6v, f^Ttep Kal ev Tfj yh cf)ueTaL TtoXXf)
KaTd Tf]v '\\hr\pi<xv piC,(xq \xev e)(Ouaa (ieYdXac; &>q dv TeXedaq
Spuoq, e£,aLpo^Evr| Se 8d^vou TaTteLvfjc; fJTTov. ToaouTov 5' kKcpspEi
KapTtov ciaTe ^eTd Tf]v dK^fjv TtXf]pr] Tf]v TrapaXLav etvaL Tf]v Te IvtSc;
Kal Tf]v Iktoc; ZTr)XSv f]v eK^dXXouaLv al TtXfjpaL- i^ S' evToc; ZTr]Xcov
IXdTTCov deL Kal ^aXXov eupLOKeTaL. XeYeL 5' 6 noXul^Loq Kal [J-^XP'-

Tfjc; AaTtvr]c; EKTtLTiTeLv Tf]v 3dXavov TauTr)v et ^f) dpa (cf^r^al) Kal r]

ZapScb cfiepeL Kal rj TtXr)aL6)(copoq TauTr). Kal ot Suvvol 5' bacp TtXetov
auvcYY^^ouaL Tatc; IETf]XaLc; e£,co9ev c|)ep6(-ievoL ToaSS' La)(vaLvovTaL
TtXetov Trjq Tpocfjfjq ertLXeLTtouar^c;, elvaL te dpa 8aXdTTL0v uv t6 ^Sov
toGto' f]Sea8aL '^a.p Trj (iaXdvco KaL TtLaLvea8aL SLacf)ep6vTCoq ^Tt' auTfjq,
c|)opac; Te Trjc; fiaXdvou Y^^ot^lvrjc; cfiopdv KaL tcov Suvvcov etvaL.
— 140 —
Estrilboil, 225: aKoXou9El yap o Buvvoc; ou xrj fiaXdvco ^6vov dXXd
Kal Trj TTopc|)\jpa Trapd y'!^' dp£,d^Evoc; aTTo Tf]q e£,co 9aXdTTr|q t^^XP'- '^°"-

ZLKEXiac;.

Acerca de los atunes (ver antes, pag". 42, 111). Con (idXavoq
se indica no el fucus vesiculosus (asi Ernst H. T. Meyer, Bota-
nische Eiiduterungen zu Strcibon, Konigsberg, 1852, 5) sivo quer-
cus coccifera. El pasaje figura en un extracto de Posidonio,
por lo tanto conio cita de el, lo mismo que en las pags. 153, 163.

34, 8, 4 (AteneO, 330): ti^v KaTd Tr)v AuaLTaviav (xcbpa S'

laTLv auTr| Trjc; 'lfir|pLaq, f]v vuv 'Pco[iaLOL ZrtavLav ovo^d^ouaL) SLrjyou-
^Evoc; £uSaniov(av DoXulSLoq 6 MEyaXoTtoXLTric; Iv Trj TETdpTr) Kal Tpia-
KoaTrj Tcov laTopLcciv <|)r|aLV o^q auTo^L S^d if]v tou dEpoq suKpaaLav KaL Td
^coa TToXuyova Kal ol dvBpcoTtOL, Kal ol ev Trj X^P^ KapTTol ouSettote
cj)9E(povTaL. poSa ^ev Y<ip cuto^l Kal XEUKOLa Kal dandpaYOL Kal Td
TTapaTtXr]aLa toutol^ ou ttXelov SLaXE^TtEL ^r|vSv Tp^Sv, t6 Se SaXdTTLov
i|j o V Kal KaTd t6 TtXfjBoc; Kal KaTd Tr]v )(pr)aT6Tr)Ta Kal KaTa t6 KaX-
Xoq ^EYdXr)v ex^"- SLac})opdv TtpSc; t6 Yi-vojiEvov Iv Trj KaB' i^t^aq BaXdTTr).
Kal ^Ev tSv KpLBSv ZLKsXiK^q ^ieSl^voc; laTL Spa)(^fjq, 6 Se tSv
TtupSv Ivvla ofioXGv °AXE£,avSpLvcSv tou S' o'lvou Spa)(^fjc; 6 [iETpr)-

Tr]q, Kal spLcfjoc; 6 ^ETpLoq ofioXou, Kal XaYcoq. tSv S' dpvcov
TpLcbfSoXov Kal TETpcbfioXov i^ f-iJir]. u q Se tt(cov, sKaTov t^vSq aYcov, ttev-

T£ Spa)(^Sv, Kal TTp6fiaTov Suelv. TdXavTov Se auKcov TpLov 6|io-

Xwv, \ji6ay^oq Spa)(^cov ttevte, Kal (i o u q ^uYL^oq SsKa. Td Se tSv


a.^pLai\) Z^cpcov Kpla a)(E56v ouSe KaTr)£,LOUTo TL^fjq, dXX' Iv iTtiS^aEL
Kal )(dpLTL Tf)V dXXaYf]V TtOLOUVTaL TOUTCOV.

Los precios de los viveres lusitanos pudo saber-


los Polibio (quien jamas estuvo en Lusitania) por los generales
antes mencionados tambien podria suponerse que los liabitan-
;

tes del Algarve, la parte mas rica de Lusitania, surtian el mer-


cado de Gades y que alli conocio Polibio los precios. En todo
caso esa riqueza y prosperidad reinaba solo en el Algarve, no
en toda Lusitania, que en parte es tierra montanosa pobre, cu-
yos liabitantes se veian obligados para poder vivir a practicar
el merodeo. (Ver mi articulo Viriafus, Ilbergs Jalirhilcher,
1917 y trad. esp. Viriato, Boletin de la Biblioteca Menendez y
Pelayo, 1920). Los tres meses, durante los cuales alli no hay
rosales en flor son Junio, Julio y Agosto. Que el Oceano sobre-
— 141 —
pasa en riqueza en especies de pescados al Mediterraneo, es
exacto.
Un medimno siciliano == 52 litros; 1 dracma de Alejandria =
1 dracma atica =
peseta, por lo tanto 52 litros de cebada
1
=
1 peseta; 1 litro de cebada =
2 centimos; 52 litros de trigo
= 9 obolos == 1, 50 pesetas, por lo tanto 1 litro de trigo
=
3 centimos; metretes1= 40 litros, por lo tanto 40 litros = l

peseta; litro de vino =


1 5 centimos; macho cabrio y mia
2, 1

liebre = 6bolo
l = 19 centimos; cerdo cebado de 50 kilogra- 1

mos de peso=5 pesetas; oveja=2 pesetas; talento


1 = ki- 1 2r,

logramos de higos = 3 obolos = 50 centimos, por lo tanto kilo 1

dc higos = 2 centimos ternero = 5 pesetas, buey de arar =


; 1 1

10 pesetas.

34, 15 CPlm. 4, 119): in ipso vero capite mox Baeticae ab


ostio fretip. XXV
Gadis, longa, ut Polybius scribit, XII, lata III.
abest a continente proxima paHe miniis pedes DCC, reliqua plus
VII, ipsius spatium XV est.
Las 25 millas se miden desde el Cabo Trafalgar, el principio

del estrecho de Gibraltar (ver Fontes I. 101). La longitud de la


isla de Gades la calcuhi tambien Estrabon 169 en 12 millas; en
realidad son 18 Km. La anchura del istmo alcanza en el lugar
mas ancho, en el S., 12 Km., mientras que en el lugar mas estre-
cho, en el cuello, es de 0,5 Km., asi como en la cabeza (ciudad de
Cadiz) es de 2 Km. La anchura transmitida (4, 5 Km.) es in-
comprensible y probablemente constituye un error. La menor
distancia del continente, 700 pies= 200 m., es el brazo de mar del
canal Santipetri, cuya anchura hoy es de 500 m. y mas. La dis-
tancia de mas de 7 millas (unos 11 Km.) es la del Portus Gadita-
nus, Puerto Real, desde Gades. Las 15 millas 22 Km. repre- =
sentan probablemente la periferia de la isla grande.

34, 9, 5 (Estrabon, 172): <^r\ai hk 6 noXuf^Loc; Kpf)vr|v £v tS


'HpaKXsLQ Tcp Iv FaSEtpoLc; stvaL, fia8(^cov oXLycov KaTdliaoLV
e)(ouaav sxc, t6 liScop, tiotl^ov, r\\) Tatq TiaXLppoLaic; Trjc; 9aXdTTr|c; dvTL-
TtaSELv, KaTa ^ev Taq TtXr][iac; EKXELrrouaav, KaTa hk Taq d^TtcoTeLc; TtXri-
pou^Evriv. aLTLaTaL S' otl to TtvEu^a t6 ek tou fidBouc; Etq Trjv £TtLcf)d-
VELav Trjq •^v^c, EKmTtTov KaXuc|)9Eiar|q ^ev auTf]c; un6 tou Ku^xaToc; KaTd
.

— U2 —
raq IrtLfidtaELc; Tf\q 9aXaTTr)q elpyeTaL tcov olke(<a)V toloutcov I£,65cov,
dvaaTpeipav Se elq t6 evT^q l^cfipaTTeL touc; Trjq Ttr|Yfjq Tt6pouc; Kal TTOLel
XeLL|ju5ptav Y^b^vcoBetaric; 5e rraXLV euSurtopfjaav IXeuSepot Tdq cf)Xe3aq
Tf]q rrriYfjc;, oiaT' dvafiXueLV euTt6pcoc;,

N. 7-11 es de Posidonio. La cita de Polibio procede de la


polemica de Posidonio contra Polibio, Artemidoro, etc. (ver bajo
Posidonio, pag. 180).

Estrabon 173: etKoq \ikv Ydp ouToq e)(eLv 6c; 6 noX\i|3i6c; (fir|aLV.

Lo mismo.

34, 9, 4 (Estrab., 170): Kal ALKaCap^oc; 5e Kal "EpaToaGevric; Kal


rioXulSLoq Kal OL TtXetaTOL tQv 'EXXf)vcov Ttepl tov TtopS^ov anocpaiL-
vouaL Tdc; ZTfjXac;. ol 5e "l|5ripec; Kal ACfiuec; ev Fa^EtpoLq eTvaC cf)aaLV...

OL 5c Tdq Iv Tcp "HpaKXefcp tS Iv ra5e(poLc; )(aXKac; 0KTaTtf))(eL<;... Tau-


Tac; XeYeaSat cfiaaLV... toutov 5' etvaL TtLSavcoTaTav FloaeL^cbvLoq 1^^^^"^°"-

t6v Xoyov.

La cita de Polibio, procede de la polemica de P o s i d o n i o


no siendo directa.

34, '.), 1 (Estrabon, 139): Touq 5' IvoLKoGvTaq Toup5r)Tavouq


Te Kal Toup5ouXouc; TtpoaaYopeuouaLV, ot ^ev Touq auTouq vo^(-
^ovTeq, OL 5'Sv laTL Kal rioXufiLoq, auvo^Kouq
eTEpouq, c})f)aaq

Totq Toup5T]Tavotq Ttpoq dpKTOv Touq ToupSouXouq.

Los Turdetanos y Tiirdulos son los antiguos Tarte-


sios. Tartesm y Turdetani juntos en Livio (Tartessos 48).
Ambos nombres son seguramente tan solo dos formas distintas
del mismo, como Bastetanos al lado de Bastulos, de manera que
Polibio, al distinguirlos, no tenia razon. Estrabon hace notar
la grnn cultura de los Turdetanos, los cuales son los mas ade-
lantados de todos los Iberos (Tartessos 77).
Corao que oi 51 procede de Polibio con ot tiev se indica segu-
ramente a Posidonio, del que i^rocede toda esta parte; la
cita de Polibio procede por lo tanto de la polemica de aquel
(ver pag. 145, 1G3).
_ _ — 143 —
Estra.b6n, 151: Kap)(T^86vLOL ^etcx toO B^cpKa OTpaTeOoavTEq Ka-
TsXaliov cSc; <f>aoLV ol ouyypacf^ELc;, <f)6iTvaLc; dpyupaLc; Kal TrtSoLq
^pco^Evouq Touq kv Tfj ToupSr|Tavtoc.

De P s i d nio . Con ouyYpat^^^ se indica seguramente a


Polibio, como en con lotoplkoC Por
la pag. 147 lo tanto Poli-
bio en la cita de Posidonio (ver antes pag. 134).

lU, 0, 3 (Estrabon, 151): xfj Se Tfjq X^P»*^ EuSaL^iovfo: Kal t6

fi^Epov Kal t6 tioXltlk^v ouvr|KoXou9r|oe ToTq ToupSrjTavotc;, Kal


Tolq KeXTLKotq Se Sloi ti^v '^EiTvLa.aiv, &iq (S') ELprjKE noX\3(5LO<; Std

Tf]v av^^kvzia.v.

Los C e 1 1 i c s , sucesores de los Cempsi del Periplo, viven


al W. del Guadiana inferior (Vi7'iatus 211). Igualmente se trata
de Polibio en polemica contra P o s i d o n i o quien contra el ,

primero explicaba la civilizacion de los Celticos por la vecin-


dad de los Turdetanos (ver antes, pag. 142).

La descripcion de Estrabon de los Lusitanos (pag. 154) y


de los Celtiberos (pag. 162) se aparta muciio de la de Posi-
donio (Diod. 5, 33-34) fundandose por lo tanto en la de Polibio.
Pero Polibio no fue utilizado directa sino jndirectamente,
a traves de A r t e m i d o r o Que la descripcion de L u s i t a -
.

nia liay que retrotraerla a Polibio, se deduce: 1) de la refe-


rencia de la campaiia deBruto (pag. 152, 153, 155) y 2) delano-
ticia polibianica de que los rios occidentales proceden de la
Meseta (pag. 152-148, en donde se cita a Polibio, y 162). Para
Celtiberia se cita varias veces a Polibio (pag. 162, 163),
siendo polibianicas la duracion por espacio de diez aiios de la
guerra de Numancia, asi como las cuatro tribus de los Celtibe-
ros (pag. 162).
La mediacion de Artemidoro
resulta probable: para
Lusitania en (relacion con la anterior descripcion de
3, 3, 1
la costa en la pag. 140) y en 3, 3, 2, en donde la mencion de las
dos ciudades de los Oretanos resulta atestiguada como de Arte-
midoro por Esteban de Biz. s.'Clpiai(x. Para Celtiberia se
deduce que Artemidoro es el intermediario de 3, 4, 17.
— 144 —
34,9,12 (Estrabon, 148): noX>j(5Log 8e Kal t6v "Avav Kal
toOtov (Baetis) ek Tfjq KEXTiliripCac; pstv cj)r)ai, 8i.E)(ovTaq dXXf)-
Xcov oaov EvaKoatouc; OTaStouq.

El numero coincide poco mas o menos. Tampoco esta cita


es directa de Polibio, sino de la polemica de P o si d o n i o , de
la que Estrabon tomo todo el capitulo 2 (Turdetania).

Estrabon p. 162: ... 8ia ydp toutcov b te "Avac; cjjEpETai Kal 6 Td-
yoc; Kal ot Ec|)E£,fjc; rtoTa^iol oi TtXE^ouq ol ETtl ti^v EartEptav SdXaTTav Ka-
xacfiEpo^EvoL, Ti^v dp)(f]v £)(0VTEq EK Tfjc; KEXTLfiriptaq (cod. MRripfac;).

Tambien aqui es Posidonio el intermediario de la cita.

Estrabon p. 153: Kal oStoc; (Aif)9ric;) 8' £K KsXTLfifipov Kal OuttK-


Ka(cov pEL Kal o [jiet' auTov BalvLq... rioaELScbvLoc; Se ek KavTdfipcov
auTov pEtv cf)r|aL.

Tambien aqui Polibio esta transmitido por P o s d o n i o.


i

Estrabon, p. 162: rioXul^Loc; Se Td tSv OuaKKatcov Kal tSv


KEXTL3f)pQv E9vr| Kal y^apLoL 8LE£,Lcbv ouXXeyel Tatq dXXaLq rtoXEaL Kal
SlEyEad^av Kal MvTEpKaT^av. (pr]a\. Se rioaELScbvLoc; Mdp-
Kov MdpKEXXov Ttpd£,aa9aL cf)6pov EK Tfjc; K e Xt p a q TdXavTa ££,a-l fi r) t

K6aLa, !£, ou TEK^a(p£a9aL TtdpEaTLV otl Kal TtoXXol fjaav ol KEXTtfir^pEc;


Kttl )(pr)(jdTcov EUTtopouvTEc; KatrtEp OLKoOvTEc; )(cbpav TtapdXurtpov. floXu-
fitou 8' ELTtovToc; TpLaKootaq auTQV KaTaXOaaL rtoXELc; TLf^EpLov FpdK^^ov
Kco^cpSSv c|)r)aL touto tco rpdK)(cp y^a.piaa.aQa.1 tov dvSpa touc; Ttupyouq
KaXouvTa ti^Xelc; cSanEp ev Tatq SpLa^xfiLKatc; no^rtatq.

Celtiberos y Vacceos f ueron conocidos por Polibio


cuando la campana de Numancia.
S e g i s a m a o -m o (Hiibner EE. s. v. liace de ella dos ciu-
dades!) en la via militar que iba a Astorg-a, el cuartel general
de Augusto en la guerra contra los Cjintabros.
Intercatia sale en las guerras celtibericasfA-^^mrt^^ml, 350).
Las campaiias de Tiberio Graco, el padre de los Gracos, en
180-179: ver Numantia I, 328.
— 145 —
nupYOL los pequenos castillos iberieos (Numantia I, 182).
De nuevo Polibio en la polemica de P o s i d o n i o .

Suidas S. naxaLpa (fr. 96): ot KeXTtfiTipEq Tfj KaTaaKEufi tcov ^a-


XaipSv TtoXu SLa(|>epouaL tSv aXXcov. KaL yo^P KEVTr|^a rtpaKTLKov Kal
KaTacf)opav ex^'- Suva^E;vr|v !£, djicf>OLV tolv ^Epotv. rj Kal PcojjatoL Taq
TxaTpCouc; drtoGE^EVOL ^axatpaq ek tGv KaT* 'AvvC(5av ^ETEXafiov Taq tSv
'Ififipcov. Kal i^v ^EV KaTaaKEurjv ^ETEXafiov, auTf)v 5e Tf]v •^pr^aioTryioi
ToC aLSf]pou Kal Tfjv dXXr)v IrtL^EXELav ouSa^coq SuvavTaL pL^etaSaL.

Comprobado como polibianico por la concordancia con Po-


libio 6, 23, 6: ... KaXoGoL Se auTf|v Mfir)pLKf]v. E^EL 5' auTr) KEVTr|^a

SLacJjopov Kal KaTacf>opdv kL, d^icfiotv Totv ^Epotv (BtaLov S^d t6 tov of^E-
XCoKovau TTic; laxupov Kal (iovn-iov sTvaL; y .3, 114, o (Cannacj: ••Tf]c;

(iEV yap (la espada ibericaj ouk IXaTTov t6 KevTri^Jia Tfjq KaTacpopSq
laxvJE TtpSc; t6 fiXdrtTELv.

Acerca de la espada celtiberica, ver pag. 108 {Nii-


mantial, 109).

Suidas S. lSlov (fr. 95); 1'Slov IxouaL ot KEXT(firipEc; KttTd t6v rtoXE-
^ov^ SEoopouvTeq yo^P Touq rtap' auTcov rte^ouc; rtLe^o^evouc; TtapaKa-
TafSdvTeq drtoXetrtouaL touc; mTtouc; eoTcoTaq ev Td£,eL. aKpoLq ydp Totq
dYCOYEuaL Tcov mrtcov TtaTTaXtaKOuq (iLKpouc; exovTec; Ttpoar]pTr|tLEVOuq

TouTouq ertL^eXcoc; Ttf]£,avTeg TteLSapxE^v SLSdaKouaL Toug 'LTtTtouq ev

Td£,eL, ^expLq dvaKd^LfjavTEq dvaartdacooL Touq TtaTTaXtaKouq.

Ver Estrabon 163. De otra manera Posidonio en Diodoro

Polibio 12, 3, 10: o Se KuvLKXoq Ti6ppco9Ev ^ev opo^Evoq eTvaL So-


Ket XaYcbq ^^LKpoq, oTav S' etq Tdq x^^P*^- Xdfir) TLq, ^EYdXr|v ex^"- ^Lacfio-
pdv Kal KaTd Tf]v £TtLcf)dvELav Kal KaTd Tf]v 3pcoaLV, Y^vETaL Se t6 TtXstov
^ispoq KaTd \r\q.

nombre liblo-iberico del conejo, procedente del


KuvLKXoq,
N. de Africa y de Espana, que Polibio tuvo ocasion de ver fre-
cuentemente durante la campaiia de Xumancia (ver Numantia
I, 169).
— 146 —
Estrabon, 147: t6v 8e kclitLte.pov ouk iTTLTtoXfjq £uptaKEo3a(
<f»riaLV (Posidonio), 03 q Tovq toTopLKouq GpuXELV, dXX' opuT-
TEoBaL.

Con laTopLKot indica Posidonio a Polibio, del cual poco des-


pues se cita el pasaje acerca de las minas de Cartago-nova.

Estrabon 147: rioXuliLOc; 8e tqv ttepI KapxriSova Nsav


dpyupEtQV ^vr|a9EL<; pEyLaTa \xk\> Etvaf cfir|aL, Sl£)(elv Se Tfjq ttoXecoc;
baov ELKoaL aTaStouc;, TTEpLELXr)c|)6Ta kukXov TETpaKoaicov aTaSCcov, ortou
TETxapac; ^iupLdSac; dvSpcbTtcov ^xevelv tSv Ipya^otJiEvcov, dva<|>EpovTaq tote
TQ SrniQ tSv 'Pco^aCov Ka9' EKdaTr)v i^^spav 8La[iup(aq Kal TTEVTaKLa)(L-
XCaq 8pa)(^dq. ti^v Se KaTspyaaiav ti*]v ^ev aXXrjv kca (^aKpd ydp saTL),

Ti^iv Se aupTi^jV (ioXov Ti^v dpyupLTtv (pr\a\. KortTEa^aL Kal KoaK^voLc; stq
uScop SLaTTaa9aL* KOTtTEa^aL Se rtdXLv Tdc; uTToaTdasLq, Kal ndXLV 8Lr|-

9ou(iEvac; dTto)(EO^EVCov tqv luSdTcov KOTtTEa^aL" Ti^^v Se TtEjiTtTr|v urto-


OTaaLv )(QVEu9ELaav, dTTO)(u9£VToq toO poXt^Sou, Ka9ap6v tov dpyupov
E£,dYELV.

Las minas de Cartago-nova las vio el mismo Poli-


bio,cuando estuvo alli. Son las minas de «La Union» al E. de
Cartagena. Pero hoy ya no producen plata, cuyos filones estan
agotados, sino soLamente plomo, etc.
Tampoco esta cita es directa de Polibio sino que procede de
Posidonio del que esta tomado todo el capitulo acerca de las
minas.

Polibio 10, 10, 11: ... 8okel Se ouToq (Aletes) EupETfjq ^evo-
^IEVOC; TQV dpyUpEtQV ^lETdXXQV taO^EQV TETEU)(EVaL TLJiCOV.

Una de las colinas de Cartago-nova recibio su nomljre


de Aletes, que se tenia por el descubridor de sus minas de pLvta.
Aletius como nombre propio iberico aparece repetidas veces en
las inscripciones (TlfZ/pag. 255).

AteneO 16 c: TOLauTr)v 8e TLva ucf>(aTaTai Trj KaTaaKEuf] Kal Xa^-


TTp6Tr)TL rioXufiLoc; ''I (5r)p6c; TLVoq fiaaLXEQq oiKtav, ov Kal E^r)XQKEvaL
XsyEL Tf)v TQv «PaLdKQv Tpucf)f)v, TtXf^v ToC Touc; KpaTfjpaq Ev jisacp
— 147 —
Tf]<; olKtac; loTdvai nXrjpELc; olvou KpiGtuou dpYupoGq ouTac; Kal
^puooOq.

El fra^mento podria referirse al matrimonio de Viriato


en casa del rico Astolpas (Diodoro 33, 7, 4).
Vino de cebada, o sea cerveza (caerea), es bebida de
]os montaiieses (Numantia I, 186).
.

— 148 —

L. Celio Antipater (hacia 120 a. de J. C.)


(ver Peter, Hist. Rom. Frg. p. 98).

Su descripcion de las guerras de Espaila es valiosa a causa


de haber utilizado las fuentes cartaginesas: S 1 e n o Ver i .

fasciculo III y antes, pag. 121

1) Livio 21, 47, 4: Caelius auctor est Magonem cum equitatu et

Hispanis peditibtis flumen (Ticinum) extemplo transnasse.

Afio 218. Batalla junto al Ticinus. Acerca de la habili-


dad de las Iberos para vadear rios, ver Niimantia I, 164.

2) Plinio, n. h. 2, 169: ... Caelius Antipater i-idis.se se (auctor

est) qui navigasset ex Hispania in Aethiopiam comercii gratia.


— 149 —

Libro de los Jubileos (hacia 100 a. de J. C.)

(ert- Littinanu, Das Buch der Juhilaen. [eii Kaiitzsch, Die Apokryphen
des Alten Testamentes II, 31-119, 1900]; vev Paul Bovchardt, Das
Erdbild der Juden nach dem Duche der Jubilden, ein Handels-
strasssenproblem: en Peteruiaiins Mitteilungen, 1925).

Y pam como tercera parte.


Jafet saliu ...y se extendia septen- —
trionalmente hacia el N. y va descle Jas montaflas de Ke 1 1 hacia
el X. y hasta el mar Ma^uTc y vahaciaeJ E. desde Gadir
hasta Ja oriJJa de Jas agiias deJ mar...
Y como sexta pai^te saJio para Me secJi toda Ja costa deJ otro
Jado de Ja tercera Jengua hasta que hacia eJ E. se tiene de Gadir .

Y para Ham saJio Ja segunda parte... y va por eJ W. hasta que


se acerca aJ m a r Ma 'uJc que es aqueJ en donde perece todo Jo
,

que navega en el... Y JJega p)or eJ N. aJ Jimite de Gad i r y p)or Ja


costa deJ agiia deJ mar Jiasta Jas aguas del gran Mar.

Los montes de Kelt soii los Alpes.


El mar Ma'uk es el Oceano occidentaL El nombre es
fenicio, significando «mar del circulo». «K-eav6c; parece deri-
varse de (ma)'uk.
Las agu as de 1 M ar
Mediterraneo. : el
Mesec li , El nombre se corres-
denominacion de Espaiia.
ponde con los Mazigli (gTiego: M(i£,ueq), los Bereberes.
T e r c e r a 1 e n g u a Peninsula pirenaica (2.^ lengua Ita-
, :

lia, 1.^ lengua: Grecia).

E1 mar M
a uk en do nde todo se pierde
' Este .

dato hay que compararlo con los terrores del Oceano de que
daban noticia los Cartagineses (pag. 14).
Debo hi interpretacion anterior a Paul Borchardt, que puso
a mi disposicion el manuscrito de su trabajo. EI libro de los
Jubileos, uno de los libros apocrifos del Antiguo Testamento, es
una geografia judia aparecida hacia 100 a. de J. C, una espe-
cie de comentario a los dos primeros libros de Moises. EI libro
en cuestion se ha conservado principalmente en una traduc-
cion etiopica (ed. Littmann).
— 150 -

Artemidoro de Efeso (hacia 100 a. de J. C.)


y£co/pa<|)ou^i£va (ed- Stiehle, Philologus 1856; ver Bergev RE-; Berger,
Erdkunde 525; Dobritz, De A. Strabonis auctore, Diss. Leipzig, 1905).

Artemidoro escribio fundandose en la experiencia de sus


propios viajes un Periplo del Mediterraneo, que llamo rsco-
Ypac})outieva (pruebas en Stiehle 194), en 11 libros. Un resumen
(perdido) del mismo lo liizo Marciano de Heraclea (GG3L I,
p. CXXV y sig.) fragmentos de el en GG3I. I, 574 y sig. El Pe-
;

como de ordinario, en la Columna iberica


riplo 110 principiaba,
de Heracles (Calpe), sino ya en las Gralias, tratando tan solo el
libro 2 de Espaiia. El principio debia tratar de la Bretaiia
(como Eforo).

Ver Marciano GGM.l, 542: Tfjc ht kE,c^ 8aXdaar)q... el Kal ^e-


TpCcoq TLvSv ^spSv 6 Ttpo£ipr)(jiE:voc; l[ivr|^6v£ua£v 'ApTe^iCScopoc;. — I, 566:
'ApTE^tScopoq... BEaad^Evoq Se KaL Trjv vfjaov toc rdSsLpa Kal ^^Epr)

TLvd T fj q I; K T 6 q 8 a Xd a a r| c; . . .

El trabajo de Stielile acerca de Artemidoro es insuficiente,


tambien para Iberia.
Se vc por el fragmento eii Estrabon 164, que Artemidoro no
se limitaba a una mera descripcion de las costas, sino que dio
toda clase de descripciones de costumbres (Stiehle 238). Tam-
bien se describia el interior, asi Oretania (Esteban de Biz. s.
'OpLa(a) y Lusitaiiia, para lo cual Artemidoro utilizo a Poli-
b i o (Estrab. 154). Ademas habia mucha polemica contra Era-
tostenes. Artemidoro, ademas de Polibio (ver pag. 134) utilizo
a los historiadores, Timeo, etc.
— 151 —
1) Plinio 2, 242: Aiiemidoriis adicit ampJhis a Gadibus circidtu
Sacri promunturii ad promunturium Artahrum, quo longissime
frons procurrat Hispaniae, DCCCCXCID.

La cifra se comprueba por Agatemero, el cual (tomandolo


cle Artemidoro: ver Muller GGM. II, 475, al § 15) dice (GGM. II,

47»; ;: OLTib raSetpcov 5e Sicx 'lepoO dKpcoTr|ptou IttI 'ApTotfipcov Xi^Eva


oTdSLoi (991 V2 m.
7'j;i2 7932 estadiosj. =
7900 estadios aproximadamente calcula Artemidoro la
En
distancia de Gades a la punta NW. de la peninsula, distancia
({ue es de unos 6000 estadios, liabiendola apreciado Artemidoro
por tanto con un exceso de casi 2000. El antiguo Periplo,
lo
Piteas y, siguiendole Eratostenes, Posidonio, Estrabon, consig-
naban 5000 estadios (Fontes, I, 21: ed. cast., pag. 23).

2) Estrabon, 137: dvaXafiovTEc; 5e Xiy^tiEV Td Ka9' SKaoTa, drto


ToO 'IspoO dKpcoTr)pCou dp£,d^£V0L. toOto Se laTL t6 Sua^LKCOTaTOV
ou Trjc; EupQTrr|q (lovov dXXd Kal Tfjq oLKOU^evrjc; drtdarjq arnxetov. rte-

paToOTaL ^ev ydp utto tcov Suetv r| netpcov i^ oLKOu^evr) TtpSc; SuaLV, tolc;

Se Tfjc; EupcoTTr)q aKpoLq Kal tolc; TtpcoTOLq Trjc; AL^uriq, Sv Td \xkv "lfir|pec;

e)(ouaL Td Se MaupouaLOL- Ttpou')(eL Se Td "IfiripLKd oaov )(LXCoLq Kal


TtevTaKoaLOLc; aTaScOLc; KaTd t6 Xe)(Bev dKpcoTrjpLOV... auTO Se t6 dKpov
Kai TtpoTtETTTcoK6c; elq Tfjv SdXaaaav 'ApTE[j,tScopoq ELKa^EL (pag.

138) TtXotcp, ysvo^Evoc;, <pr\aLv, Iv tco tottco, TTpoaXajif^dvELV Se tq a)(f] ^aTL


vr|a(.SLa TpCa, t6 ^iev e^fioXou Td£,Lv e)(ov, Td Se ettcotCScov, E<|>6p^ouq
E)(ovTa ^ETpLouc;. 'HpaKXsouq [S' ou]8' LEp6v EVTauSa SE^KVuaSaL (ijjeu-
aaaOaL Se touto "Ecfiopov) oute fJco^ov, out' dXXou tcov 9eSv, dXXd
XiBouq auyKELaBaL Tpetc; \\ TeTTapaq KaTd ttoXXouc; tottouc;, ouq utto tov
dc()LKVou^evcov aTpEct>Ea9aL KaTd tl TtaTpLov Kal ^£Tac|)Epea9aL artovSo-
TTOLr|aa(xevcov (cod. LpeuSort...), 9ueLV S' ouk etvaL vo^l^ov ouSe vuKTcop
ETtLfiaCveLv ToO TOTTou, 9eouq (|)aaK6vTcov KaTE)(eLv auT6v ev tco TOTe
)(p6vcp. dXXd Touc; eTtl 9eav f^KovTac; ev Kcb^r| TtXriatov vuKTepeueLv, elT'
ETtLfiatveLV (cod. eTtLfidXXeLv) r^iepaq, uScop eTTL<|)epo^evouq S^d Tf]v
dvuSpCav. ouv ouTcoq ^X^'-^ ^YX"^?^^ '^°''- ^^^ TtLaTeueLv, a 5e
TaOTa \ik\>

Totq TToXXotq Kal x^SaCoLq o^oLcoq elprjKEv, ou Ttdvu

... 6 Se Y^ 'ApTe^CScopoq EKaTOVTaTtXaaCovd (pr]ai 5uEa9aL t6v


f]XLov Kal auT^Ka vuKTa KaTaXa^fidvELv. aq \xkv ouv auT6q eTSe toOto
EV TCp 'lepcp dKpCOTrjpCcp, OUX UTToXr|TTT£OV...
— 152 —
Que Estrabon sigue a Artemidoro al describir el Sagrado
Pr mon 1 r i o (y en general en cuanto se reflere a la costa
espanola) se desprende de 1) la doble cita de Artemidoro: a)
(pag. 137) para la descripcion del cabo, b) (pag. 138j, para el sol
en el ocaso) y 2) de la concordancia de 137 en donde la distancia
del Sagrado Promontorio desde las Columnas se calcula en
unos 1500 estadios con 148 en donde se cita a Artemidoro como
autoridad en que apoyar la cifra de 1700 estadios.
EI propio Artemidoro habia estado en el Cabo que tenia por
la punta occidental de Europa y en general del Ecumeno. Este
error se Iialla ya en el antiguo Periplo fFoiifes 1, 89: ed. cast.,
pag. 95) y luego en Dionisio Periegeta 562 y en Ptolomeo.
Desde las Columnas hasta S. Vicente no se cuentan 1700 es-
tadios como queria Artemidoro, sino 2000.
Acerca del Cabo S. Vicente ver Leite de Vasconcellos,
Religioes da Lusitania, II, con mapa. Las tres islas
199, 216,
son: Armagao (el espolon), Leixao y Caxao (los eTtcoTtSEc;). EI
antiguo Periplo nombratan solo dosislas (Armacao y Leixao),
Ilamando a la mayor (Armagao) Agonida.
La divinidad, que vivia en el Cabo, la Ilama el Periplo Sa-
turno (Fontes I, pag. 89: ed. cast., pag. 95). Eforo habia leido
en uno de los antiguos autores de los siglos vi-v, que utilizo
ademas del Periplo, la existencia de un santuario y una ara de
Heracles; de Artemidoro se desprende que el culto en cuestion
estaba dedicado a una divinidad nocturna. Como no es preci-
so que Eforo se refiera precisamente a un templo, parece
que la critica de Artemidoro tambien ac^ui (como en casi todo
lo denit^s) va mas lejos de lo debido. Los montones de piedra
parecen existir hoy todavia estando relacionados con ellos de-
terminadas supersticiones (Leite). Lo que significa el revol-
ver y cambiar de lugar las piedras, no lo sabemos.
Artemidoro parece haber sostenido que desde la cima del
Cabo habia visto como el sol se ponia en el Oceano, siendo 100
veces mayor que durante el dia. La critica de Estrabon, quien
dice que no pudo haber visto semejante cosa pues, segun sus
propias noticias, nadie se acerco a la montana de noche, es ab-
surda pues Artemidoro no dice que haya estado alli de noche.
EI tamaho 100 veces mayor es naturalmente exagerado, pero
seguramente no se dijo en sentido literal, como cuando noso-
tros empleamos la expresion «1000 veces mayor» y otras seme-
jantes.
— 153 —
3) AJi'atemero, GGM. II, 481: Xoltt6v Se IpoO^iEv tSv Ka8' t^^Sc;

vr]acov Tocc; TTEpi^ETpouc;, Xa|56vTEq Ttapd 'A p te ^ iS cbp o u Kal Mev(tt-


Ttou Kttl ETEpcov (x£,lott(otcov. FdSELpa tifJKOc; crraSCcov pr|' TrXdToq
OTaSLCov Lq' 6 5e KaB' 'HpaKXELOuq oTf]Xaq TTopS^oc; OTEVoTaToq eotl
OTaSLCov n'.

Esrrab(5ll, ITiO: ... vfjoov I^^ouol (ol FaSLTavot) ou TToXu (jiEC^ova

t3v EKaTov OTaSicov t6 ^f|Koq. rtXdTOc; 5e eoB' ottou Kal. oTaSLatov.

Las medidas de las islas mayores de Grades proceden de


Artemidoro pues este es, tambien para las medidas de las Ba-
leares, la fiiente de Agatemero (ver liieg-o pfig. 159; y la misma
medida reaparece en Estrabon, quien en la descripcion de las
costas sigiie a Artemidoro. La medida de la longitud es exac-
ta. pues hoy se miden 18 Km. =
100 estadios, siendo la minima
aiichura hoy de 600m. =
o estadios, pues la tierra ha aumen-
tado en extension gracias a los aluviones. La medida antigua
es importaiite para el conocimiento de las modiflcaciones de la
costa desde la Aiitiguedad.
Como medidas de P o 1 i b i o , da Plinio 4, 119, para la longi-
tud 12 millas = 96 estadios, para la anchura 3 millas = 24 esta-
dios. Las medidas de Artemidoro difieren por lo tanto de las
de Polibio.

4) Estrabon, 172: 'ApTE|iL8copoc; Se dvTELrtQv toutco (a Poli-


bio) Kotl a^xa Ttap' auTou TLva GElq alTLav, (ivrioBElq Se Kal Trjq ZLXr|voO

(COd. ZLXavoO) 86£,r)c; tou ouyyP««1>^<»<^ °^ \^°^ Sokel (ivr]tiric; d£,La elttelv

oc; dv tSLcoTric; rtEpl TauTa Kal auT6q Kal ZLXr|v6q (cod. ZLXav6q). Ho-
CELScbvLOq Se LJJEuSfj XeYCOV TTjV LOTopCav...

Se trata de la f u e n t e e n e 1 t e p 1 o d e H e r a c 1 e s de m
Gades. Artemidoro discutia a proposito de el contra Poli-
bi cuya explicacion fisica del fenomeno de su subida y des-
,

censo combatia, para lo cual se apoyaba en la autoridad de


Sileno (ver Sileno y Polibio, antes, pag. 121, 141 i.

5) Estrabon, 157: Kal ev Tf] ALfiur) Ss TTETtLOTEUKaoL TLVEq Totq


Tcov FaSELpLTcov E^iTT^poLq TTpooE)(ovT£q, oq Kal "ApTE^LScopoq
n-Fontes II
— 154 —
£'iIpr|KEV, OTi 01 uTiEp Tf]<; M aupouoCac; olkoOvtec; rtpic; tolc; laTtEpCoLq
Al9(oi|jl AcoTocfxxYOL KaXoOvTaL..,

La noticia confirma la e s t a n c i a d e A r t e i d o r o e n m
G-a d e s pues procede claramente de comerciantes gaditanos
,

que iban al Oeste de Africa.

6)Esteban de Bizancio s. BEXLTavoC: ol auTol Totq AuoLTavotc;


<ac; 'ApTE^tScopoq ev TpCTcp.

Como que Artemidoro en el libro tercero describia la costa


mediterranea de Galia, deberia buscarse alli a los Belitanos,
pero en ella no se conoce ninguna tribu de este nombre. En que
consistia la coincidencia con los L u s i t a n o s resulta oscuro. ,

7) Esteban de Bizancio S. Kap9aLa:... eotl Kal M^riptaq KapTata,


TCEpl fjq 'ApTE^tScOpOC; EV SEUTEpCp FECOypaCflOUjiEVQV.

Se quiere indicar ar t e i a , al W. de Gibraltar (ver antes,


pag. 92).

8) Segun Agatemero (ver Marciano GGM.I, 518) la a n -

chura minima del estrecho alcanzaba 80 estadios


(= 14, 7 Km.). Esta medida parece proceder de Artemidoro
(ver antes pag. 151), coincidiendo exactamente, pues la ancliu-
ra minima es de unos 14 Km. (Fontes 1, 101 ed. cast., pjig. 109). :

Acerca de las cifras erroneas de los anteriores ver Fonfes I,


101: ed. cast., pag. 109 y antes pags. 18, 32.

8*) Estrabon, 170: evlol Se ZTi^Xac; urtEXaBov Tf]v KdXTtr|v KaLTf)v


'AfitXuKa, t6 dvTLKE([iEvov opoq £K Trjq ALfiuriq, o cfir|aLv 'EpaToa8£vr|c; ev
Tcp METaycov^cp, No^aSLKcp e9vel, ISpCaBaL. ol Se tcxc; TiXr|aLov EKaTEpou
vriatSac;, Sv ti^v ETEpav "'Hpaq v fj a o v ovo^d^ouaLV. 'ApTE[iLSco-
po c; Se T^jv ^Ev Tfjq "Hpaq vfjaov Kal LEpov XsyEL auTfjc;, dAXr)v Se [ou]
c})r|aLV Etvat TLva ouS' "A 3 ( Xu K a opoq ouSe METaYcovLov eSvoc;... Kal
'ALKafap)(oq Se KaL 'EpaToa9Evr|c; icaL lloXufiLoq KaL ol Tt^Ei.aTOL tSv
EXXfjvcov TtEpL Tov Ttop9^6v cxTtoc|)aLVOuaL Tcxq 2Tf]Xaq, ol Ce "i(3r]pEq KaL
— 155 —
A((5oEq Iv ra.8zipoiq eTvaC (|>aaiv, ouSev yap eoiKevai OTf)XaLq xa TtEpl t6v
Tiop9^6v. ol 8e tok; Iv t6 'HpaKXeicp tq ev raSetpoic; )(aXKaq oKTa-
nrjx^'-'^--' TauTaq XeYeaBaC c|)aaLV.

8^] Marciano GGM. II, 5-43: ol \ikv yap KaTa KdXTrr^v t6 bpoc;...

Tciq ZTTjXaq elvat <|)aaLV, ot Se KaToc rdSeLpa ttjv vfjaov, wansp


Kal 'ApTE^iCScopoq 6 ye"YP°"I'°'^-

De niievo se manifiesta Artemidoro como el insoportable


pedante que todo pretende saberlo mejor que nadie. Discute
que con las Columnas de Heracles, se signifiquen los
dos penascos de Abila y Calpe, tratando de apoyarse en las
manifestaciones de los indigenas (Libios e Iberos), los cuales,
siendo estultos barbaros, no sabian encontrar ningun parecido
con columnas. Incluso niega los nombres de Abilix y Meta-
gonio, combatiendo a Eratostenes, al cual constantemente
ataca (antes, pag. 150). Y luego trata de terminar con la otra
opinion, representada por Euclemon (antes, pag. 32) d*^. que
se deba entender por las Columnas las dos islitas del es-
trecho, con la afirmacion de que no existe mas que una isla,
la de Hera, lo cual es falso. Posidonio sostuvo la fantastica
opinion de que las Columnas eran las pilastras, de ocho codos
de altura, del templo de Heracles en Gades: este absurdo pro-
cede de Artemidoro (8'').
La polemica contra Eratostenes, como en 148, 159.

9)Estrabon, 118: Kal 'EpaToaOe vr)q Se Tf)v auvexfj Tf| KdX-


Tir| TapTr)aa(.Sa KaXsLaSat <|)r)aL Kal 'EpuBELav vfjaov euSat^ova.
TTp6(; ov 'ApTe^fScDpoq dvTLXeYMV Kal TauTa i|jeuS6c; XeYeaSaL <^r\a\.

utt' auToO KaSdTTep KttL t6 dTc6 FaSeLpcov eTil t6 Mepov aKp JTf)-
pLov SLdaTr)^a aTtexeLV i^^epcov ttevte ttXouv ou ttXelovcov ovtcov f)
x"-"
XCcov Kal ETTTaKoaCcov aTaStcov.

Artemidoro negaba tambien hi existencia de Tartessis


y de E r y t h e i a probablemente j^orque en su tiempo tales
,

nombres ya no existian. La polemica contra la medida de


Eratostenes es in.justificada, i)ues este comprendia porSagrado
Promontorio el Cabo Ortegal (antes, pag. 78, 116).
— 156 —
10) Esteban cle Bizancio: MaXdKr), TtoXuq M3r|pLcxc;, MapKiavoq
EV fi' TQV 'EtTLTO^COV 'ApTE^LScopOU.

Malaca, hoy Malaga.

11) Esteban de P)izancio: "ABSr|pa... r| Ss SsuTepa rtoXLq Tfjq


Mfir|p(ac; rtpoc; Totq FaSsLpoLc;, <aq 'ApTE^tScopoc; Iv SsuTEpcp recoypa-
C|)OU^EVCOV.

Abdera es la masoriental de las tres colonias fenieias en


la costa meridional de Andalucia (Malaca, Sexi, Abdera). Hoy
Adra, al W. del golfo de Almcria.

12) Estrabon, 157: urcEp Bt tGv tottcov (Malaca, Sexi, Abdera)


Ev Trj opELvrj SsfKvuTaL "OSuaaELa Kal t6 LEpov xr^q 'A8r)vaq ev auTf^,
&c; rioaELScbvLoq te El'pr]!CE Kal 'ApTE^iLScopoq Kal 'AaKXr|TTLdSr|q 6
MupXsavoq...

Acerca de la Odisea, ver luego pji "•. 185 A s c 1 e p a d e s ). ( i

El pasaje parece proceder de Asclepiades y este debio liaber


utilizado a Artemidoro v Posidonio.

13) Esteban de Bizancio: ToupSr|Tavda... 'ApTEjjLScopoq 5e


ToupTUTaviav auTf]v KaXEL Kal ToupTouq Touq OLKrjTopaq Kal Toup-
TUTavouq.

Artemidoro dio el nombre seguramente e)i la forma indige-


na pues tambien Turta (Caton), Tertis (uombre del Betis, se-
gun Livio) y la forma griega TapTriaaoq (semitico Tarschisch)
pueden retrotraerse a una forma indigena con T (comjiarese
con el iberico PUpiUs, al iado del romano BUhUis: yer Tartes-
sos 2 sig.). Polibio y Posidonio escriben ToupSr|TavoL, de lo que
se deduce que Estrabon III. cap. 2 no procede de Artemidoro.

Esteliau de Bizaiicio: 'OpLaLa, rtoXLq "K^qpLaq, t6 I8vlk6v


14 1

'OpLTaVOq. °ApTE ^ (Scop O q EV SEUTEpCp r£COYpacJ)OU^EVCOV: ^^d(iC|)6T£pOL


ydp, c|)r|a^ KaTOLKOuac Tr|v rtapaXLav Ka( TLva Tfjq ^Eaoyatou, rtpSTOv ^ev
— 157 —
OpLTOcvoL, ttoXelc; S' kv auToIq siai ^syaXai 'OpLaLa KaL KaaTa-
Xcbv icod. KaTaXcov)".
Estcban do l)iz.: KaaTaXcbv, ^EyLaTri rioXLq^QprjTaVLaq, oq 'Ap-
TE^CScopoq SsUTEpCp ({'Od. TpLTCp) r£C0Ypac|30U (JIEVCO V.

l!lstl";il)()ll. 152: Trjq |a£v ouv 'Opr|TavLac; KpaTLaT£U0Uo6c loTi rtoXiq


KaoTOuXcov Kal 'QpLa ('OpLaLa?).
P]str;il)(')ll, 15()I KttTcx ^Epoq Se anj KdXTtr|c; ap£,a^EVOLq pa)(Lq eotlv
jpELVi] Tf^q BaoTrjTavLac; kol tcov 'Opr)TavSv.

(\m los (X(j4)6TEpoL de Artemidoro se significan por lo tanto los


liastetjiiios y ( )retaiios. Estrabon signe en 15G, por lo tanto a
Artemidoro.
Es chocante que Artemidoro coloque los Oretanos prin-
cipalmente en la costa. senalando sin embargo como ciudades
suyas a Castulo y Oretum que estan en el interior. En Ptolo-
meo los Oretanos viven en la region de Castulo y lo propio ocu-
rre en los Annales (Livio 35, 22 j.

15) Esteban de Bizancio: 'AXcovLg, vfjcoq Kal TcoXtq Maooa-


Xtac;, &>q 'ApT£[iLSQpoq.

Stiehle (pag. !99) dice que no conoce esta ciudad por ningun
; pero Mela
otro texto (mir sonst unhekannt) 2, 9:3 nombra en el
golfo de Tlici: AUone y Ptolomeo 2, 6, U cita 'AXcovaC entre
los Contestanos. Con buen dereclio por lo tanto, se lia identi-
ficado Alonis con una de las tres factorias massaliotas que
Estrabon 150 menciona entre el Sucro y Cartago-nova y de las
cuales nombra una, Hemeroscopion. Las otras dos son proba-
blemente xllonis y Alicante, pues Mela nombra como ciudades
del Sinus Ilicitanus de N. a S. Allonem, Lucentum, Ilicem.
:

Alonis podria identificarse por lo tanto con Benidorm que con


su golfo y l;i isla que se le antepone parece el lugar mas
apropiado para ello y que ademas tiene restos antiguos (ver
Miiller, Comentario a PtoJomeo, pag. 151; Tartessos, 46).

16)Esteban de Bizancio: 'H (jlepook otte to v TtoXLq 'l3ripLaq

(cod. KsXTLfiripLaq ), 'PaKa.iav aTiOLKoq, "ApTE^LScopoq SEUTEpcp


rECoypac^ou^iEvcov.
— 158 —
m
H e e r s c o p u se hallaba juiito a la poblacion iberica
i

de Diiiiii lioyDenia y era una factoria de los Foceos, siendo nom-


bradn ya en el antiguo Periplo (Fontes 1, 109: ed. cast., pag, 119).

17) Estrabon, 159: 'EpaToa6Evr)c; Se Kal vauaxaO^ov ix^'-^ «^rjalv


auxrjv (TarracO) ouSe dyKupoBoX^OLq acf)6Spa EUTU)(ouaav, wq dvTLXEYcov
el'pr|K£v "ApTepLScopoc;.

erroneamente el pasaje a Ebusus,


Stielile (pag. 204) refiere
la cual se cita lugar en que se trata de Tarraco, solo
en el
accesoriamente, como de facil acceso desde Tarraco. Acerca
del puerto de esta iiltima ciudad ver antes, pag, 118. Polemica
de Artemidoro contra Eratostenes, como en las pags. 148 y 170.

18) Agatemero, GGM. II, 481 Xolttov Se IpoO^Ev tSv Ka6' r\\i.a.c,
:

vf]acov Tdq TiepL^eTpouq Xa^ovTec; Trapd "ApTejaLScbpou Kal MevCrt-


Ttou Kal eTepcov d£,LOTT(aTcov... ev Se tco Mfir|pLK2) TTeXdyeL vfjaoL H l-

Tuouaaa r| ^et^cov Kal OLKOU^evr) aTaStcov 300 t6 ^t^koc;, i^ Se eXdTTcov


OTaSicov 1()(), Tcov Se Fu ^ v r| a ( co v ...

Como que las medidas de las Baleares son de Artemidoro,


tambien seran suyas las de las P i t i u s a s La longitud de la Pi- .

tiusa mayor, Ebusus (Ibiza), es de 220, la de la menor, Ofiussa


(Formentera), de 120 estadios, La medida de la mayor es por
lo tanto excesivamente grande, mientras que la de la pequena
es mas o menos exacta, Es importante que en tiempo de Arte-
midoro, hacia 100, solo era habitada Ebusus, estando desierta
Formentera. Otras medidas de his islas se encuentran en Ti-
meo (antes, pag. 100).

19) Escoliasta de Licofron, Alex. 633: (ru^ivrjaLaL) vfjaoC elol


TTEpl TTjv Tupar]v(av. ^epvr^TaL Se auTcov Kal "ApTe^LScopoc;, T(-
^jiaLoq Se cf)r)aLV... (antCS, pag. 103).

Las B a 1 e a r e s Que se hallasen situadas en la costa


. ti-

rrenica es naturahnente un craso error del escoliasta.


— 159 —
Estrabon, 167: ^ifjicoc; 8e Tfjc; vrjaou (Mallorca) ^ilkp^v dTToXeLTTOv
tSv e£,a<oa(cov aTaS(cov, ttXAtoc; 8k SiaKoafcov. 'ApTe^tScopoc; Se
SirtXdaiov el'pr|Ke Kal t6 TtXdTOc; Kal t6 ^fJKoq.
Agatemero, GGM. II, 481 : ... tSv Sc ru^jivriatcov... r| net^cov nfJKo<;
6)(eL OTaStcov 1200, rtXdToc; oaaSfcov 100, y\
5' IXdTTcov aTaStcov 300.

Agatemero toma sus notieias de Artemidoro cuando dice an-


tes: Xa(56vTec; Txapd "ApTejiLScbpou Kal MevtTtTiou k. t. X...

La mayor longitud de ]\I a 11 o r c a no llega a 500, mientras


que la mayor anchura casi alcanza 400 estadios. Artemidoro
daba por lo tanto la anchura con mas o menos exactitud, pero
exageraba la longitud, como sucede por lo comun con sus medi-
das, las cuales suelen ser demasiado grandes (antes, pag. 158).

20) Esteban de Bizancio: 'IfiriptaL... 'ApTe^tScopoq Se Iv Tf] fi'

Tcov recoypacf^ou^evcov outco SLaLpelaSat cf)r|aLv: ,,dTt6 Se tGv riuprivatcov


opcov ecoc; tSv KaTd FdSeLpa tottcov Kal evSoTepco ouvcovu^coc; M(5r|p(a tc
Kal MartavLa KaXeLTaL. SLr]pr|TaL Se utto 'Pco^atcov etc; Suo iTtap^^faq
[TtpcoTri ^Ev...] SLaTELVouaa dTto tcov nuprjvafcov opSv aTtaaa t^e)(pL Tfjq
KaLvfjc; Kap)(r|S6vog Kal tcov toO Ba lt l o q Ttrjycov, Tf^c; Se Seu-
Tepac; kjickpy^LcLq Td t^exP^ FaSetpcov Kal AuoLTavLac;."

La determinacion de los limites no es mas que aproximada,


pues aquellos se hallaban al E. mas alla (al S.) de Cartago-
nova, junto al cabo de Gata, y al W. mas alla (al N.) del Betis
y Gades, en el Anas.

21) Esteban de Bizancio: NfirjpCaL... Kal 'ApTe^ifScopoq Iv


SeuTepcp TQV recoypacfjou^evcov ^^ypa^^aTLKr]
: 5e ^p^iVTaL Trj tqv 'iTaXGv

ol Ttapd BdXaTTav oLKouvTeq tcov "Kirjpcov."

El pasaje no deja de tener su importancia, pues da testimo-


nio de que hacia 100 a. de J. C. la lengua y la cultura ro-
mana se limitaba en general a las costas del S. y del E., lo
mismo que mas tarde tan solo las regiones costeras fueron ver-
daderamente romanizadas (ver Hispania, 127).

22) Estrabon, 164: Tfjc; Se Bap(3apLKfiq ISeaq (tSv 'l(5f)pcov) Kal


:

— 160 —
t6v tcov yuvaLKcov ev^qv Koaj^ov BEir] xiq av ov £Lpr|KEv 'ApxE^CScopoq.
oTtou ^Ev ydp T[£pLTpa)(r)XLa aLSr)pa c^opslv auTdq c|)r|aLV E)(ovTa k 6 p a k a q
KauTiTO^XEVouq urtEp Kopu<|)fjq Kal rtpoTttrtTovTaq rtpo toO [iETcbTTou rtoXu,
KttTd TouTCov Se tSv KopaKCov, OTE [JouXovTai, KaTaanSv t6 KdXu^i^a cSote
I^TtETaaGEV OKLdSLOV TCO TtpoacbrtCp TTapE)(ELV Kal VO^L^ELV Koa^ov. OTtOU

Se TU^TtdvLov TTEpLKELaBaL, Ttpoq ^EV Tco Lvtco TtEpLcfjEpEq Kal acfityYov


Tf)V KE<|)aXr)v ^iEXP'- Tc^v TtapcoTLScov ELq uijjoq Ss Kal TtXdToq E£,uTiTLaa^E-
vov KaT* oXtyov. aXXaq Se Td TtpoKo^La LpLXouv ettI ToaoGTOv oiaT' aTto-
aTLX(5ELV TOU ^ETOOTTOU ^SXXoV. Taq S' baOV TtoSLatoV t6 ULJJOq £TtL9E(i£-

vaq aTuXtaKov TtEpLTtXEKELV auTco Tf)v ^aLTr^v, E^Ta KaXuTTTpa ^EXaLVr)


TtEpLaTEXXELV.

El artefacto cle hierro KopaE, descrito en primer liig-ar, que


servia para sostener el velo, lo lia encontraclo repetidas veces
el Marques de Cerralbo en los sepulcros de Aguilar de Anguita
varillas de hierro, en cuya terminacion hay adherida una pieza,
tambien de hierro, larga y doblada formando arco por su ])arte
delantera, semejante a un pico. Una segunda manera de Ile-
var el velo se describe en cuarto lugar: una «columnita» de
madera que se sostiene mediante el cabello trenzado a su alre-
dedor y que sostiene el velo negro. En ambas maneras no
puede desconocerse c^ue se encuentra el propotipo de la m a n -
t i 1 1 a espahola, la cual, asi como antes se Ilevaba sostenida por

una pieza de liierro o de madera, hoy se lleva sobre una peina


alta. Entre las figuras del Cerro de los Santos y los ex-votos de
Despehaperros y de Castellar de Santisteban aparecen a me-
nudo las que llevan esa mantilla iberica.
Por el contrario, lo que se ciuiere significar con el adorno de
cabeza llamado TuixTtdvLov, no lo sabemos: debe ser en todo caso
una especie de cofia.
A proposito de 3, comparese la fea costumbre de las campe-
sinas de Hessen de peinarse el cabello echandolo tan fuerte-
mente hacia atras que se cae y Ileva a una calva artifi-
cial.

Artemidoko como fuente del libro III DE Estrab6n

Artemidoro y Posidonio son las dos principales fuentes de la


celebre descripcion de Esi^ana en el III libro dc Estrabon,
la cual, junto con la de Italia es lo mejor que hizo.
— 161 —
Cap . 1 .
—§ 1-3 : Posidoiiio.
§ 4. Cabo Vicente A r t e ra i d o r o
S. : .

§5-6: Posidonio. Polemica contra Artemidoro y corta ca-


racterizacion de Turdetania, que se describe mas extensamente
en el cnpitulo 2).
§7-9: Costa desde S. Vicente hasta las Columnas: Arte-
midoro con detalles intercalados por Estrabon procedentes
de Posidonio (y adicion de Estrabon acerca de Julia Joza).
Cap. 2: Posidonio, con interpolaciones de Tiraagenes, As-
clepiades de Mirlea [§ 3], Estrabon [§ 4-5]).
C a p 3 La costa Occidental (S. Vicente-Artabros) A r t e -
. : :

m d o r (con utilizacion de Polibio y adiciones de Estrabon


i

procedentes de Posidonio y de coseclia propia (§ 8).


C a p 4 § 1-9. Costa oriental Arteraidoro (con adicio-
.
;
:

nes de Timagenesj § 10-19 Celtiberia A r t e


;
i d o r o y Posi-
: m
donio.
. : m
C a p 5 Islas. § 1-3 no solo A r t e i d o r o puesto que eu ,

la pag. 162 se le cita apartandose de su opinion. (4-hasta el fi-


nal: Posidonio).
)

— 162 —

Posidonio (hacia 130-160 a. J. C.


(ed. FHG, II, 244, [ insuficiente]; ver K. Reuihardt, Poseidonios, 1921)

Posidonio trato acerca cle una vez


Espana en dos lugares :

en la introduccion a su relatode las guerras lusitanas y celti-


bericas (153 y sig. al principio de su o b r a h i s 1 6 r i c a con-
)
, ,

tinuando a Polibio luego en su tratado acerca del


;

ceano En este ultimo solo se ocupo de la costa occidental


.

espaiiola en donde habia observado el flujo y reflujo de las ma-


reas, mientras que en sus Historias dio una completa descrip-
cion del pais y de sus habitantes, especialmente exacta en lo
que se refiere al teatro de dichas guerras. Para su descripcion
Posidonio disponia de sus propias observaciones sobre el terre-
no, por donde habia viajado tan solo en Grades permanecio un
:

mes (Estrabon 138). Este viaje debe fecharse hacia 90 a. de


J. C, pues a Massalia fue despues de 101 (Phit. Mario, 21), sien-
do probable que pasase por Grades antes de 90 (Miillenhoff D. A.
II, 129). Desde Massalia parece haber ido, siguiendo la costa
oriental de la peninsula, hacia Cadiz, liabiendo hecho el viaje
de vuelta por mar (Estrabon, pags. 144, 827).
Que Posidonio conocia bien la Turdetania, lo muestra la no-
table descripcion del pais en Estrabon, cap. 2, la cual deja en-
trever el espiritu posidonico en su estilo poetico y vivaz y en el
relieve que da a la influencia del Oceano. Mucho menos, en
cambio, debio conocer las demas regiones, particularmente la
Meseta, la cual, sin embargo, tambien describio, como lo de-
muestra Estrabon, 162 y que debia describir por fuerza a causa
de las guerras celtibericas. En ello debio seguir en general a
Polibio. Posidonio ademas utilizo sus predecesores, como es
,

— 163 —
natural; para la costa occidental principalmente, a Piteas y a
Eratostcnes, cn otros casos a Polibio y Art emi do ro
contra los cuales, con frecuencia discute.
La mayoria de lo conservado de Posidonio lo ha sido en Es-
trabon, cuyas descripciones se fundan sobre todo en Posidonio
y en Arteniidoro; pero ademas tambien transcribe a Posido-
nio, Diodoro V. En Estrabon, es", a veces, dificil comprobar
cuando utiliza a Polibio fArtemidoroj y cuando a Posidonio
(ver antes, pag'. 134). 8u fuente principal fue Posidonio y las
citas de Polibio estan tomadas en parte de Posidonio y en parte
Ademas es posible descubrir diferencias
de Artemidoro.
entre Posidonio y Polibio, como por ejemplo en el re-
lato de las guerras (en donde Posidonio falsea a veces en inte-
res de la aristocracia romana y tambien en
) ya la geografia,
que Diodoro-Posidonio se separa mucho de E s t r abon e 1 cual
en t a1 c aso n o tom a por b a s e a Posid on io sino a
Po1 ibi .

Diod. 5, 33: ^lt^s^c;


5' apKouvxcoc; TTEpl KeXtqv stpriKOTEc; ^STaBL-
(Saao^iev Tf]v laTopuav ertl touc; TtXr)aLO)(cbpouc; TouToiq K e Xt ( |Sr) paq .

ouTOL yap To rraXaLov rtepl Trjc; )(cbpaq dXXr]XoLq SLarroXefirjaavTeq, o'l te


''l(5r)pec; KaL ol KeXTo(, Kal ^etcx TauTa SLaXuGevTeq KaL Tr]v )(cbpav KOLvf|

KaTOLKrjoavTEc;, Itl 8' ETtLya^Lac; Ttpoc; dXXrjXouc; auvBe^evoL, Sloc Tf]v ertL-

^L£,(av TauTrjc; £tu)(ov Trjq Ttpoar]YopLac;. Suetv S' eSvov dXKL^cov t*L)(-

SevTcov KaL )(cbpac; uTioKeL^evr|c; aYaSfjq auve^r) Touq KeXTL(3r|paq eTtL

TtoXu Trj 86£,r| TTpocXBetv, KaL 'Pco^iaLOLc; ttoXXouc; )(p6vouq dvTLTa^a^e-


vouc; (JLOYLq KaTaTtoXe(ir|8fjvaL. SoKouaL S' outol KaTa Touq TtoXe^ouq ou
^ovov iTTTtelq dYaOouq, dXXd KaL Tte^ouq Ttape)(Ea9aL SLacf)6pouq Tatq dX-
Kalq KaL Tatq KapTepLaLq. (popoQai S' outol aaYouq ^eXavaq Tpa^^etq
KaL TtapaTtXf]aLov e)(0VTaq t6 epLov Tatq atYeLaLq 9pi£,(v. OTtXL^ovTai Sc
TLveq Tcov KeXTL(3f)pcov FaXaTLKotq 6upeotq Kou<|)OLq, TLVcq 8e KupTLaLq
KUKXoTcpeaLV danLScov c)(ouaaLq Td ^CYe9r|, KaL TtepL Tdq Kvfj^iaq ipiy^i-
vaq clXoOaL Kvr)[jitSaq, TtepL Se Taq Kec|)aXdq Kpdvr) )(aXKa TTEpLT(9EVTai
<|>OLVLKotq r)aKr|^£va XotfiOLq. £,Lcf)r]
8' d^cf^LOTO^ia KaL aLSf]pcp 8Lac|)6pcp kc-
)(aXKEu^Eva cfiopouaLV, E)(0VT£q aTTL^a^LaLaq Ttapa£,L<|)L8aq, atq )(pSvTaL
KttTd Tdq £v Tatq ^d)(aLq au^TiXoKdq. ISlov Se tl rtap' auTotq eaTL Ttepl
xfjv tSv d^JiuvTr)pLcov ottXcov KaTaaKEuf]v IXda^aTa Y«p aLSf]pou KaTa-
KpuTTTOuaLV zlq Tf]v Y^i^» '^°"- TauTa ccooL liE)(pL dv oTou S^d Tov )(p6vov
Tou LoO TTepLCf)aY6vToq t6 doBeveq tou aiSf^pou KaTaXELcf>9f] t6 aTcpccoTa-
Tov, e£, ou KaTaaKCud^ouaL 8Ldcf)opa ^Lcfir) KaL TaXXa Td npoq TT6Xe|iov
— 164 —
dvf]KOVTa. t6 S' outcd KaTaaKEuaaSsv ortXov rtSv t6 urtoTTEOov SLaipEL,
oLcp' oSrtsp ouTE SupsSc; oute tcpdvoq oute oaTouv urto^EVEL Tr]v TtA.r|Yr]v

SlA Tr)v uTtEp(ioXf]v Tf]q dpETrjc; tou aLSf]pou. SLjjd^^aL S' ovtec, ehel-
Sdv drto tSv 'LTtrtcov dY"VLadiiEV0L VLKf]acoaL, KaTaTtT]SSvTEq Kal Tf]v tSv
TtE^Sv Td£,LV [-LETaXa^fidvovTEq Bau(iaaTaq TtoLouvTaL ^d)(ac;. lSlov Se
TL Kal TtapdSo£,ov vo^Ljiov Ttap' auTOLq eotlv ETtL^EXElq •^a.p ovtec; Kal
KaSdpELOL Talc; SLa^TaLc; ev IpYov l;TtLTr|SEUouaL fidvauaov Kal TtoXXf]q
dKaSapaCac; KEKOLVcovrjKoc;" Trap' EKaoTa ^dp t6 oS^a Xouolv oupco, Kal

Touc; oSovTac; TtapaTpLfiovTEq TauTr|v r|YouvTaL GEpaTtELav EtvaL tou aco-

^axoq.
34- Totq S' fjOEOL Ttpoq (iev Touq KaKoupYouq Kal TtoXs^LOuq uTtdp-
)(ouaiv (i)[xof, Ttpoq Se Touq £,EVOuq ertLELKELq Kal cfiLXdvSpcoTTOL. Touq ^dp
ETTLSr)(if)aavTaq £,Evouq aTtavTsq d£,LouaL Ttap' auTotq TtoLEloSai Tdq Ka-
TttXuoELq Kai. TtpSq dXXfjXouq d^LXXSvTaL TtEpl Tf]q cf)LXo£,Evtaq" oTq S' av
OL £,EvoL auvaKoXou8f]acoaL, TouTouq ETtaLVoOoL Kal 6eo(|)LX£Lq i^YoQv^°"-
Tpoc^alq Se )^pSvTaL KpEaoL TtavToSaTToIq Kal SaLJJLXEOL Kal OLVo^iXLToq
Tt6(iaTL, )(opr]Youor|q Trjq )(cbpaq t6 (iev (xeXl Tta(iTTXr]9eq, tov 8' oTvov
Tiapd Tcov ETTLTtXeovTcov e(iTT6pcov a)vou(ievoi. ^^apLEOTaTov Se tcov TtXr|-

OLO)(cbpcov eSvcov eoTL t6 tSv OuaKKaLcov 6vo(ia^o(ievcov ouaTr|^a'


ouTOL Yap Ka9' EKaoTov EToq SLaLpou(JLevoL Tf)v )(cbpav •^s.o^pYoyjai, Kal Touq
KapTtouq K0LV0TT0L0U(i£V0L (jeTaSLS^aoLV eKdoTcp t6 (iepoq, Kal Tolq voo-
cf)Laa(ievoLq tl •^so^p^^olc; 9dvaTov t6 TtpooTL^ov TE9e(KaoLv. tSv S'

'lfJf]pcov dXKL(xcbTaTOL (lEv etoLV OL KaXou^evoL AuoLTavoL, c{)opouaL 8' ev


Tolq TToXe(ioLq TtsXTaq (iLKpdq TtavTEXcoq, SLaTtETtXeYtisvaq VEupoLq Kal
Suva(iEvaq okettelv t6 occi^a TtepLTTOTepov SLdTf]J OTepe6Tr|Ta" TauTr|v
S' Ev Talq (id)(aLq (ieTa(J>epovTeq cuXuTCoq dXXoTe dXXcoq aTto toO ocb(ia-
Toq StaKpouovTaL cJ)LXoT£)(vcoq ttSv t6 cjjEpo^Evov ett' auTouq f^EXoq.
)(pcovTaL Se Kal oauvLOLq 6XoaLSf]poLq aYKLaTpcbSEOL, cj^opouoL Se Kpdvr) Kal
£,Lcj)r) TtapaTtXf]OLa KEXTLfir^poLV. aKovTL^ouoL S' EuaT6)(coq Kal (laKpdv,
Kal KaOoXou KapTEpoTtXr)YElq UTTdp)(ouaiv. euklvtjtol 5' ovTeq Kal KoucfioL

potSCcoq Kal c|)euYouaL Kal SLcbKouoL, KaTa Se Taq ev Tatq ouoTdaeoL tSv
Selvcov uTio^ovdq ttoXil) XetTtovTaL tcov KeXTL(5f]pcov. ETtLTrjSeuouoL 8e
KaTa (lEv Tf]v ELpf]vr)v op)(r)aLv TLva Kou(|)r]v Kal TTEpLe)(ouaav TToXXf]v eu-
Tovtav okeXcov, ev Se Tolq TtoXe^OLq Ttpoq pu9(i6v e^ifiaLvouoL Kal TtaLavaq
dSouoLV oTav eTttcooL Tolq dvTLTeTaYtievoLq. lSlov Se tl Ttapd Tolq
"lf5r)poL Kal ^dXLOTa napd Tolq AuoLTavoIq eTtLTrjSeuETaL" tSv ^dp dK-
^a^ovTcov Talq f|XLK(aLq ol ^dXLOTa aTtopcbTaTOL Talq ouotaLq, pcb(ir) Se
a6(iaToq Kal 9pdaEL S^acfiEpovTEq, Ecf)oSLdaavTEq auTouq dXKrj Kal Tolq
OTtXoLq ELq Tdq opELvdq Sua)(cop(aq d9pot^ovTaL, auoTf](iaTa Se TTOLf]aav-
Teq d^L^Xo^a KaTaTp£)(ouaL Tf]v Mfir)ptav Kal Xr^oTEUovTeq rtXouTouq
dSpot^ouoL" Kal toOto SLaTeXoOoL TtpdTTOvTeq (lETd Ttdor^q KaTacfipovf)-
— 1B5 —
aecoc;' KoucfioLi:; ydp ^^pcb^EvoL KaSoTt^vLa^oIq Kal navTEXcciq bvxEq EUKtvr)-
TOL Kttl o£,ELg Sua)(ELp6TaT0L Totq oiAXoLq ELa(* KaSoXou Se Tcxq ev toIc;
UpEaL Sua)(copCaq KaL Tpaj^uTqTaq riyou^EVOL rtaTpfSaq Elvai ELq TauTaq
KaTacpeuyouai, SuaSLE^oSouq ouaxq ^EydXoLg Kal fiapEaL aTpaTorteSoLq.
5l6 Kal 'PcoualoL noXXdKLq ett' auTouq aTpaTeuaavTec; if\q \xkv noXXfiq
KaTac|)povf)a£Cii- dn£aTr|aav aoTouq, zlq teXoc; Se Td Xr|aTr]pLa KaTaXOaaL
TtoXXdKLc; cf)LXoTL^r|9£VTEc; ou;c f|5uvr]6r|aav.
;')."). EnEL Se Td TtEpl tSv MfSrjpcov 5Lf]X8o[-t£v, ouK dvotKeLov etvttL

8LaXa^(5dvo^EV TtEpl tSv ev auTr| (iETuXXcov dpYupeLCOv 5Le?v-

Getv auTr) ydp


X"?" oX^^°^ i^ '^*- "nXelaTov Kal KuXXLaTov e^^ei ^eTaX-
Xeuo^Evov apyupov Kal TtoXXdq Totc; EpYcc^o^evoLc; 'na.pky^zTict.i TtpoaoSouq.
eL'pr|TaL ^ev ouv i^i^tv Kal £v Tatc; TtpS TauTr|c; BL^XoLq Iv Tatq TrepL
'HpaKXeouq TTpdf,£aL Td KaTd Td KaXou^eva nupr|vata.
Tf)v 'lfir|pLav opr\

TaOTa Se KaL KaTd t6 KaTd t6 ^£^£80^ uTtdp^^EL SLdcjjopa tSv


uijjoq KaL

aXXcov. TTapfjKeL ^dp dno Trjq KaTd Tf)v ^£ar|^(^pLav 8aXdTTr)q a)(e86v
a)(pL np6q tov uno Tdq apKTouq oKeavov, SLELpYOVTa Se Tf]v FaXaTLav

KaL Tf)v 'lfir)pLav, etl Se Tf]v KeXTLfir^pLav, napsKTeLveL aTaSLOuq wq


TpLa)(LXLOuq. noXXSv 5' ovtcov ev auTotq Spu^Sv KaL nuKvSv Totq Sev-
SpeaL, c|)aalv Iv Totq naXaLotq )(p6voLq un6 tlvcov vo^ecov dcfievTcov nOp
KaTaKaf]vaL navTeXSq anaaav ir\v 6peLvf]v ^(ccipav 5l6 KaL au)(vdq
i^^Epaq auvE)(coq nupoq Enicf^XEYOvToq KafjvaL Tf]V l;nLcf)dvELav Trjq Yn*^'
KaL Ta ^xEv opr) S^d t6 au^fSefirjicoq KXr)8fjvaL nupr)vata, Tf)v 5' £nLc|)d-
VELav Trjq KaTaK£Kau^Evr)q )(a)paq dpYupco pufjvaL noXXco, KaL )(a)V£u8eL-
ar\q Tfjq c|)ua£coq, !£, r\q o dpYupoq KaTaaK£udZ!i£TaL, puaKaq Y^vEaSaL

noXXouq dpYupou KaOapou. Tfjq Se toutou )(p£Laq dYvoou^£vr)q napd


Totq EYX^p^oLq, Touq ^OLVLKaq E^inopLaLq ^(pco^ievouq KaL t6 y^Y^^^^
^aSovTaq aYopd^ELv t6v dpYupov (iLKpSq TLVoq dvTLSoascoq dXXcov c|)op-
tlcov.5l6 Bt\ Touq 4>0LVLKaq (iETaxo^LCovTaq ELq te Tf]v 'EXXdSa KaL Tf]V
'AoLav KaL TocXXa ndvTa ISvr) ^EYuXouq nEpLnoLf]aaa9aL nXouTouq. inl
ToaouTo Se Touq s^nopouq SLaTetvaL Tr\q cfnXoKepSLaq, coaTE snELSdv
KaTaYo^cov ovtcov tqv nXoLcov nEpLTTEur) noXuq dpYupoq, EKKonTELV t6v
ev Tatq aYKupaLq (ioXu^Sov, KaL Ik toO dpYupou Tf]v Ik tou (ioXufiSou

XpeLav dXXdTT£a9aL. SLonep enL noXXouq )(p6vouq ol <l*0LVLKeq S^d Trjq


T0LauTr]q E^xnopLaq enL noXu XafiovTeq a\)E,r\oiv dnoLKLaq noXXdq dne-
OTeLXav, Tdq ^ev etq ZLKeXtav KaL Taq auvEYY^J*^ TauTr)q vfjaouq, xdq
8' ELq Tf]v ALf5ur)v kuL Zap56va KaL Tf]v "Ifir^pLav.

36. uaTepov Se noXXotq )(p6voLq OL (lev " I f5r)peq (ia86vTEq Td nepL t6v
apYupov KaTeaKEuaaav d^L6XoY(x ^eTaXXa*
tSLCo^jiaTa SL^nep dpYupov
KdXXLaTov KaL a)(e56v tl nXetaTOV KaTaaKcud^ovTeq [jieYdXaq eXd^ifiavov
npoaoSouq. 6 Se Tp6noq Tfjq (jieTaXXELaq KaL tqv EpYcov TOLoOToq TLq
eaTL napd Totq "\\hr\paiv. ovtcov )(aXKoO KaL )(puaoO KaL dpYupou ^eTdX-
— 166 —
Xqv Sau^aoTSv, ol ^iev ipYoi^o^EVOL xa j^aXKoupyEta t6 TETapTov ^iEpoq
)(aXKoO KaSapoO ek Tfjq 6puTTo^£;vr|c; yfjc; Xa^fJdvouai, tSv S' dpyupEuov-
TQv TLVEc; lSlcotSv £v TpLOLV 1] [lEpaLc; EufioLKov l;£,aLpouaL TdXaVTOV.
Ttaaa ydp f\ (5SX6q eotl i|jr]Y^aToq au^rtETrriYOToq Kal drtoXd^TtovToq ^e-
aTf|. 8l6 Kal GaupdoaL TLq dv tt]v te Trjc; )(cbpaq c|)uolv Kal Tf]v cjjlXotto-
viav TQV EpYaCo[jiEvoiv auTf)v dvSpcbrtcov. t6 ^ev ouv rtpSTov ot tu)(6v-
Tsq Tcov lSlcotSv rtpooEKapTspouv Totq ^ETdXXoLq, Kal ^EYdXouq drtEcf^E-

povTO TtXouTouq SLd dpYupLTLSoq yI^"


Tfjv l;T0L^6Tr)Ta Kal SaijjCXELav Tfjq

uoTEpov Se tSv 'Pco[ia(cov KpaTr)advTcov Trjq "IfJriptaq, rtXfjQoq 'iTaXSv


ETtETt6XaOE Totq ^ETdXXoLq, Kal [iEYdXouq dTtEC|)EpOVTO TlXoUTOUq S^d Tf]V
cfiLXoKEpStav. ovou^EVOL Yo'? TtXfjBoq dvSpanoScov TtapaSLS6aaL Tolq
l;c|>EcrTr)K6oL Tatq ^ETaXXLKatq IpYaoLaLq" outol Se KaTd rtXELOvaq t6-
Ttouq dvot£,avTEq aT6|iLa Kal KaTd fidGouq opuTTovTsq Tf]v '^r\\) EpsuvSoL
Tdq TtoXuapYupouq Kal TtoXu)(puoouq TtXdKaq Tfjq X^]^' KaTafiatvovTsq te
ou ^x6vov ELq ^fJKoq, dXXd Kal ELq fidSoq TcapEKTEtvovTeq sTtl TtoXXouq
OTaStouq Td opuY^iaTa, KaL TtXaYtaq Kal OKoXLdq SLaSuoELq TtoLKtXcoq \x£-

TaXXoupYouvTEq, dvdYouoLv ek fiuBcov Tf]v t6 KspSoq auTotq Ttap£)(o^Evr|v


fJGXov.

37. ^xEYdXr)v S' EX^i- TtapaXXa^f^v Ta ^ETaXXa TauTa auYKpLv6^Eva


TOtq KaTd Tf]V 'ATTLKf)V. EKEtva ^EV Y^ip Ol- t^ETaXXEUOVTEq Kal TtpSq
Tatq spYaotaLq ^E^dXaq TtpolE^EVoL SaTtdvaq a \ikv fjXTtLoav evCote Xa-
fiEtv ouK IXa^ov, a S' eTxov aTtEfiaXov, coote SoKstv auToijq oSoTtEp aivtY-
^aToq Tp6Ttov dTU)(Etv ot Se KaTd Tf]v ZitavLav ^ETaXXoupYol Tatq IX-
TitoL ^EYdXouq ocopEuouoL TtXo\JTouq EK TouTCOv Tcov EpYaaLQV. Tcov Yoip

TipcoTcov EpYcov ETtLTUYXo^vo^jiEvcov S^d Tf]v Tfjq YT"^ ^^^ toOto t6 Y^voq
dpETf]v dEl ^iaXXov EupCoKouoL Xa^TTpoTEpaq cf)XE(5aq, <(£\io\}aoLq dpYupou
TE Kal xpvJooO" TtSoa ^dp f| ouveyy^"^
YH SLaTtETtXEKTaL TtoXu^EpSq Totq
IXLYtiotq Tcov pdfiScov. ev^ote Se Kal KaTd fidSouq E^TttTtTouoL TtoTa^otq
pSOUOLV UTX6 Tf)V YT^' ^^ '^^'^ f^^aq TtEpLYtvOVTaL SLaK^TTTOVTEq Tdq
puoELq auTcov Tdq E^TtLTtTouoaq Totq opuYtLaoL TtXaY^oLq. Tatq ^dp dS^a-
ijjEUOTOLq ToO KEpSouq TtpooSoKCaLq TtLE^6^EvoL Ttp6q t6 TEXoq aYouoL Tdq
IStaq ETTLfioXdq, Kal t6 TidvTcov TxapaSo^oTaTov, dTtapuTouoL Tdq puoELq
Tcov uSdTcov Totq AtYUTtTLaKotq XEYOfjEVOLq KoxX^aLq, oQq 'ApxL^f]Sr)q
ZupaK^OLOq EUpEV, OTE Ttapsf^aXEV ELq Al'YUTtTOV S^d Se toutcov
ouvExcoq EK SLaSoxfjq TiapaSLSovTEq ^EXpL toO oto^Cou, t6v tcov ^ETdX-
Xcov T^Ttov dva£,r)patvouaL Kal KaTaoKEud^ouoLV el^Setov TTp6q Ti^v Tf^q
EpYaoCaq TtpaYj^aTELav. cfiLXoTEXvou S' ovToq toO opYdvou Ka9' uTTEp3oXf]v,
Sid Tfjq TuxoOarjq ipYaotaq ocTtXaTov uScop dvappLTTTEtTaL TtapaS6£,coq,
Kal TtSv t6 TTOTdjiLOV pEO^a paS^Qq ek 3u9oO TipSq Tf)v ETtLcjjdvELav ek-
XEtTaL. 9au^doaL S' dv TLq ELK^TQq toO TEyvtTOU Tf]V ETttvoLav ou
(i6vov Ev TouTOLq, dXXd Kal ev dXXoLq TToXXotq Kal ^eC^ool SLa(iE(ior)^E-
— 167 —
voic; KttTa Txfiaav T^jv otKou^ievr|v, rtepl Sv toc KaTd ^iEpoc; OTav ETtl ti^v

'ApxLtiqSouq r|XLKtav eXSco^ev aKpiliSc; 8Le£,i^EV.


06. 01 S' ouv Tatq EpyaataLq tcov (jietcxXXcov lvSLaTp((iovTEq tolc; \ikv

KuptoLg anCaToug tolc; TtXf)9EaL rtpoaoSouq riEpLnoLoOaLv, auToL Se KaTck


vfic; Ev TOLc; opuY^iaaL Kal Ka8' r\\xEp(x\) kolI vuKTa KaTa£,aLv6(iEV0L Ta acb-

jiaTa, TtoXXol ^XEV dTto8vr|aKouaL Slcx ti^v uTtEpfioXriv Trjc; KaK0Tia8E(aq.

avsaLc; \a.p r\ TiaOXa tSv spycov ouk saTLV auTotq, dXXcx t£>v ETtLaTaTwv
TiXriYaLc; dvaYKa^ovTcov uTTo^ievELV tt^v SELVoTrjTa tqv KaKwv dTU)(coq

TtpotEVTaL t6 ^fjv, TLVEq Se Tatq Suvd[-iEaL tGv aco^idTcov Kal Tatq tcov
ibuYov KapTEptaLc; urto^JiEvovTEq TtoXu)(p6vLov £)(ouaL ti*)v TaXaLTicoptav
alpeTcoTepoq y"P «ijt^o^c; o 6dvaT6g eaTi toO ^fjv S^d t6 ^eYeSoq Tfjc; Ta-
XaLTtcopCac;. TtoXXcov S' ovtcov TtEpL Tdc; TtpoELpr|^evaq ^eTaXXeCaq Ttapa-
So^cov, ou)( f^KLOT' dv TLq Sau^daELE Sl6tl tGv ^ETaXXoupYetcov ouSev
TTp6acf>aTov £)(eLTf)v dp)(f]v, TtdvTa S' utto Tfjq Kap)(riSo v tcov cf)LXapYupLaq

dvecp)(8r| Ka8' ov KaLpov KaL Trjq 'l(3r|pLaq ETtEKpdTouv. ek toutcov y^P


za\ov Tf)v IttL ttXeov au'£,r)aLV, ^xLaSou^EvoL Touq KpaTLaTOuq OTpaTLQTaq
KaL SLd TOUTcov TtoXXouq KaL ^EYdXouq TCoXE^ouq SLaTtoX£pf]aavT£q. Ka-
86X0U Y^P «eL Kap)(r)S6vL0L SlettoXe^iouv oute TtoXLTLKotq arpaTLcbTaLc;
ouTE Totq dTto Tcov au(i^d)(cov d8poL^o(iEVOLq TteTtoL86Teq, dXXd KaL 'Pco-
^iaLouq KaL ZLKeXLCOTaq KaL Touq KaTd Tf)v ALfiur)v OLKoOvTaq elq (^EYt-

CTTouc; fJYOv KLvSuvouq KaTaTtXouTo^a)(oOvTeq aTtavTaq S^d tt^v Ik tSv


^eTdXXcov YLV0(iEvr)v euTtopCav. SeLVoL Yocp. "<; eoLKev, uTtfjp£,av ot <Poi-

VLKeq EK TtaXttLSv )(p6vcov el^ to KspSoq eupetv, ot S' dTto Tfjq MTaXLaq
ELq t6 ^rjSev (jir|5evL tcov dXXcov KaTaXLTtetv.

FLveTaL Se KaL KaTTtTepoq ev TtoXXotq T^TtoLq Trjq 'l(3ripLac;,

ouK e£, ETtLTtoXfjq EupLaK^jievoq, oq ev Tatq taTopLaLq TLveq Te8puXf]KaaLV,


dXX' 6puTT6^Evoq KaL )(covEu6^£voq o^otcoq dpYupcp te KaL )(puacp. utte-
pdvco Yocp 'tfj"^ '^^^ AuaLTttvSv )(cbpaq laTL (lETaXXa TioXXd toO KaTTLTEpou,
KaTd Tdq TtpoKEL^asvaq Tfjq 'l(3>r)pLaq ev tco oKEavcp vr)atSaq Tdq drtS toO
au^fiEfirjK^Toq KaTTLTEpLSaq uvo(iaa^Evaq. TtoXuq Se KaL ek Tfjq ripeT-
TavLKfjq vf]aou SLaK0(jLC^£TaL Ttpoq Tf)v k^t' dvTLKpu K£L(ji£vr)v FaXaTLav,

KaL SLd Tfjq ^EaoYetou KeXTLKfjq e(f>' 'lttttcov utto tcov e(JTt6pcov dYETai
Tiapd TE Touq MaaaaXLcoTaq KaL Etq Tf)v 6va(ia^o(iEvr]v tt^Xlv NapfiSva*
auTT) S' EaTLv dnoLKoq (iev 'Pco^aLCOv, S^d Se Tf]v EUKaLpLav KaL Tf]V eu-
TlOpLaV ^EYLOTOV E^Tt6pL0V E)(OUaa tSv EV EKELvOLq TOtq T^TTOLq.

Diodoro V, 33-38, de Posidonio fMullenhoff, DA. II, 310).


C a p 3 3. Posidonio describio Espaiia en la introduccion
.

de su relato de las guerras celtibericas y lusitanas, que re-


lataba al principio de su obra historica que principiaba en
Uij. Describia los lugares, pero no de ciencia propia, puesto
,

— 168 —
que solo habia viajado por el E. y el S. y que se aparta de la
descripcion de Estrabon (Polibio?) (ver Schulten, Hennes, 1911).
Los pasajes son puestos en frente unos de otros en Miillenhoff
(lug. cit.). La descripcion de los Celtas, es, lo mismo que hi
de los Iberos, un ejemplo brillante de la etnografia posidonica.
Conquista de la Meseta que era celtica hasta que, des-
pues de 400, entraron en ella los Iberos procedentes de La costa.
Esta tesis, planteada por mi a base de has fuentes literarias
(Numantia I, 98 y sig.) ha sido comprobada por los hallazgos
arqueologicos, pues la ceramica pintada iberica aparece en la
Meseta, tan solo despues de 300 (Bosch, Arqueologia preromana
hispdnica, pag. 189 y Los Celtas y la civiUzacion celtica en la penin-
snla iherica) .

La m e z cl a de con los Celtas, en los C e 1 1 b e-


los Iberos i

r o s se comprueba mediante elementos celticos en el pue-


los
blo celtiberico, por ejemplo los nombres celticos de La nobleza
celtiberica (Numantia, I, 246).
xcbpaq... dyaefjq. Esto no cs cxacto, pucs Li Meseta es
pobre, no produciendo sino trigo en algunas partes.
Las guerras celtibericas: 153-133, en Numantia, I.
El sagum negro. Negro es el color natural de los cor-
deros de la Meseta, en donde todavia hoy el traje popular es
ncgro. Acerca del sagum ver Numantia, I, pag. 187.
Acerca del ejercito celtiberico, i n f a n t c r i a y c a b a 11 e -
r i a ver Numantia, I, 200.
,

Los escudos largos galos, llevados por los scutati


ibericos, el escudo iberico redondo por los caetrati (Numantia,
I, 220).
Casc s de m
e t a 1 parecen haber sido raros en los 1000 ;

sepulcros de guerreros de Aguilar de Anguita, solo aparecio un


solo casco (Numantia, I, 224).
La e s p a d a c e 1 1 i b e r i c a es el gladius Hispanensis de los
Eomanos. La excelencia tecnica de esta espada es atestiguada
por otras fuentes y por los hallazgos (Numantia, I, 209, ver
tambien antes, pag. 108). Descripcion, que se aparta algo de la
que nos ocupa, en Polibio 6, 23 (ver pag. 145).
n(xpa.E,i<^iq, pequeho puhal, que, como ensefian los hallaz-
gos de Gormaz y Aguilar de Anguita, se hallaba sujeto a la
vaina de la espada, de donde el nombre de TTapa-£,Lcf)(q.
SitiaxaL: sobre ello Polibio, fragm. 95; Estrabon, pag. 165.
C a p 3 4. L a c s t u m b r e d e I a^ v a r s e c o n o r i n e s
.
— 169 —
testimoniada tambien por otras fuentes, lo es todavia por Ca-
tulo: subsistia por lo tanto aun en la epoca romana (Numantia,
I, 190).

Hospitalidad: Niimanfia, 1, 255.


A 1 i menaci6n de carn e
t a causa] de ser el pueblo
,

principalmente pastor. Los Romanos padecieron durante las


guerras celtibericas a causa del exceso de carne en la comida,
al que no estaban acostumbrados y tambien por la falta de pan.
olvo^eXl, vino de miel, como la bebida germanica «met».
Miel era producida por las abejas que vivian de las yerbas
aromaticas de la estepa (Num,antia, I, 186).
Acerca de los V a c c e o s y su comunismo, ver Numantia, I,
149. Noticia paralela, aunque discordante, acerca de los Lu-
si t an s en Estrabon 154 (Polibio).
EI escudo pequeno redondo, general entre todos los
Iberos, se halla representado en las estatuas de guerreros cal-
laicos (Numantia, I, pag. 220). El oXoaLSripou (solUferreum), la
lanza arrojadiza toda de hierro. AI lado de ella la falarica,
con hierro largo. Soliferrea se encuentran en el Museo de Cor-
doba y en otros lugares (Numantia, I, 390).
Habilidad en a r r o j a r I a I a n z a era general entre los
Iberos, asi como la lanza era su principal arma.
La m
o V i I i d a d y I a r a p i d e z es propio del habitus ibe-
rico (Numantia, I, 179).
Que los Lusitanos eran inferiores en espiritu militar a los
Celtiberos lo demuestran las guerras que los ultimos ilevaron a
cabo con mayor tenacidad.
Danza: Numantia, I, 198.
Latrocinios lusitanos: Viriatus, y traduccion caste-
Ilana.
Cap. 3 5: 3000 estadios como longitud de los Piri-
neos es tambien la cifra de Estrabon, 157 y 188, tomada de
Posidonio. En realidad son unos 2500 estadios.
Relacion paralela acerca de las m i n a s ibericas en Estra-
bon 146-147.
Los § 3-5los tomo Posidonio de Timeo (ver Timeo, antes,
pag. EI pasa.je acerca del incendio del bosque lo copiaron,
104).
ademas de Diodoro, Estrabon, 147 y Ateneo, 233 E., el cual es-
tultamente cambio los Pirineos por los Alpes.
EI pasaje demuestra que el incendio de bosques es
una costumbre espanola antiquisima. Todavia es frecuente
12-Fontes II
— 170 —
hoy consecuencia la desaparicion del bosque;
dia, siendo su
grandes cordilleras. Los
las selvas se hallan tan solo en las
autores de dichos incendios suelen ser pastores, que con ello
tratan de obtener pastos, y ademas los mismos labriegos (Nu-
mantia, 1, 167).

Los metales nobles espailoles, especialmente la plata,


se buscaron quizas ya antes de los Fenicios, por los Cretenses
(Tartessos, cap. 1). Los Tirios navegaron hacia Espana desde
1200 aproximadamente.
Cap. 36. La habilidad de los Iberos para la mi-
neria la atestigua tambien Cesar (B. G. 3, 21) para los Aqui-
tanos ibericos. En tal aptitud se funda la civilizacion meta-
lurgica de Andalucia que alcanza liasta 2500 antes de J. C. Si
los pueblos indigenas desarrollaron este arte por si mismos o lo
aprendieron de navegantes orientales, es todavia oscuro, pero
lo mas probable es lo ultimo.
§2. Cobre, oroyplata, especialmente en Andalucia
(Sierra Morena y Cordillera litoral). 1/4 de cobre como produc-
to del mineral de cobre es mucho pero hay minerales que dan
el 50 o/o (RE. XI, 2200).
Talento euboico (atico) = 26 Kg.; por lo tanto se obte-
nia diariamente casi 9 Kg. de plata.
§ 3. Propietarios romanos de minas en Cartagena los habia
ya hacia 200 a. de J. C. (CIL II, 6247: sellos en lingotes de
plomo).
Cap. 37. Restos de utilizacion antigua de las
minas son muy numerosos, pero desgraciadamente falta un
estudio de conjunto (ver Hispania, pag. 69).
N r i a s antiguas se han encontrado con frecuencia.
Acerca del tornillo de Arquimedes, que este invento, ver
RE. II, 538.
Cap. 38, 2. Acerca dc las minas cartaginesas cerca de
Cartagena, ver Estrabon 147-8 (de Polibio).
§4. Estailo se encuentra todavia hoy en Espaha, espe-
ciahnente en el NW.
Los filones de estaho, mas al N. de los Lusitanos, se
encontraban en tierra de los Artabros en Callaecia (Estrabon,
120, 147, 175). Pero no los conocieron los griegos hasta muy
tarde. Antes el estaho, ya eni])lcado en Espana para la fabri-
cacion dcl bronce hacia 2000 a. de J. C, llegaba de la Bretaha
francesa y de Britannia (Taiiessos, 11).
— 171 —
Estrabon, U'J: ... Eupovxa 5' aKpoTipcopov £,uXlvov Ik vauaytou X-u-
TTov ^xov k^^^E^^Xv^jL^Jikvov TTuSo^Evov &>q drto if]c; kajxkpa.q tt^ovtcov tlvcov

etr) t6 vauayiov touto... yvGvaL Se raSeLpLTGv 3v, toutcov y^P touc;


^Ev E^TTopouc; ^EYdXa oteXXelv TrXota, Touq 5e TTEvr)Tac; ^LKpd, fi KaXElv
tTTTTOUC; dTT6 TCOV £V Tatq TTpcppaLq ETtLarj^iCOV. TOUTOLq 5e TtXeLV ^iE)(pi

Tou Al£,ou TTOTa[jioO TTEpl TT] V Maupouatav dXLEUO^EVOUC;.

Eudoxo de Cizico (hacia 120 de J. C.) eiicontro en la costa a.

del E. de Africa el espolon


de proa en forma de caballo
de un barco g-aditano, concluyendo de ello la posibilidad de la
circumnaveg,-aci6n de Africa (ver RE. VI, 929).
Los barcos pesqueros gaditanos navegaban por lo tanto has-
ta Lixus (El Araisch). De Eudoxo tuvo noticia Posidonio
en Gades lantes, pag. 162); presto credito a Eudoxo, lo mismo
que liabia creido a Piteas, en ambos casos con razon.

Estrabon, 106: ... tiEXpL tSv dKpcov Tf^q 'l3r|pLaq dTTEp 5ua-

ULKciTEpd iaTL, ^LKpOV dTToXELTTELV TCOV TpLO^UptcOV. OUVTLSEVaL 8' OU-


Tcoq...

... drto ZTr|XSv 5e ettl Td TEXEUTata toO 'lEpoO dKpa)Tr|ptou


Trjq 'IfiripLaq TTEpl TpLa)(LXL0uq (oTaSLOuc;).

De Posidonio. Segun Estrabon, Posidonio designo el cabo


S. Vicente como el lugar mas occidentalde Europa;
pero Posidonio parece, en cambio, haber tenido en este concep-
to, de acuerdo con Piteas y con razon, al cabo Roca pues sus

3000 estadios son en Piteas la distancia de las Columnas al Cabo


de Roca (antes, pag. 80). Que Posidonio seiialase el cabo Roca
como cabo sagrado (como Piteas el Cabo Ortegal ver antes, :

pag. 80) es probable, pues en el Cabo Roca se celebraba un culto


(Fontes, I, 86: ed. cast., pag. 91). De este modo se explica el
error de Estrabon.

Estrabon, 119: SuajiLKOTaTov jiev ydp oriiiElov TT^q OLKou^£vr|c; t6


tSv 'l(ir)pcov dKpcoTqpLov, o KaXoGaLV LEpov. KElTaL Se KaTa tt^v
Ypa^^fjv TTcoc; Trjv S^d FaSELpcov te Kal ZTqXcov Kal ToO ZlkeXlkoO TTopS-
^iou KaL Trjc; 'PoStaq.
au^(|)cov£lv Y^^P
'^"''- T^o^ opoaKOTTEla Kal touc; dvEfiouq cfiaal touq
EKaTEpcoaE cjjopouc; Kal Ta \ir[<T] tcov jieylotcov i^^spQV te Kal vuktcov...
— 172 —
EV Se Tfj TiapaXLa xf] KaTcx FaSELpa Kal j "lfir|paq (?) tiots opSaQaL.

noaELSovLoq S'£k tlvoc; uLjjr)Af]c; oLKLaq ev Tr6A.£L 5LE)(ouar| tSv t6-


Ticov TOUTCOV oaov TETpaKoatouq aTaStouq c|)r|aLv lSelv daTEpa ov TEK^aL-
psaBaL Tov Kdvco3ov auTov ek toO te (iLKpov ek Trjq M3r|p£aq TtpoEX66v-
Taq sTxl TPv (jiEar]^3p^av o^oXoyELV dc|)opav auTov Kal ek Trjq laToptac;
Tfic; Iv KvtScp. Y^P Eu56£,ou aKOTTf]v ou ttoXu tGv OLKrjaEcov ui|jr|Xo-
Tf)v

TEpav Elvai, XEYECjBaL S' OTL evteuSev EKEtvoq dcfjEcbpa Tov Kdvcoliov
daTEpa, stvaL 5' ettI tou 'PoSLaKou KXL^aToc; Tfjv KvtSov, k<^' ou Kal Td
rdSEipa Kttl r| TauTr) TtapaXLa.

Acerca del S a g r a d o P r o m o n t o r i o ver antes, pag. 151. ,

Para Estrabon (Posidonio) el cabo S. Vicente no estaba al NW.


sino al W. de las Columnas, en el mismo grado de latitud que
Rodas. Como prueba de ello alegaba Posidonio que desde Gades
se ve la misma estrella Canobo, que es visible en Rodas. La
casa alta cerca de Gades es tipica de la construccion
de pisos que ya entonces, lo mismo que lioy, existia en Gades y
a la que obligaba la estrecliez del territorio de la ciudad.

POSIDONIO COMO FUENTE DEL LIBRO III DE ESTRABON

Cap. 1 . § 2-3, de Posidonio. Texto completoen Fontes, V


(Estrabonj.
Descripcion general de la peninsula.

§ 2: TtpoTov Se ^xEpoq auTfjc; (la geografia monografiea) eotl t6


laTTEpLOv, wq Ec^a^EV, r| Mfir|pta.

EI noinbre de Iberia limitado en Posidonio (en Estrabon,


153: ver luego, pag. 178) a la costa oriental de la Peninsula;
pero aqui, como en Piteas-Eratostenes entendido como nombre
general de toda la Peninsula (antes, pag. 79).

Y«P Kal Spu^ouq Kal TtESCa XETTTf]v E)(OVTa


hpx] '^f\\) ouSe TauTr)V o^a-
XSq E^uSpOV OLKoOaL TfjV TToXXf]V.

TT£5(a, la Meseta. Keconocer que la mayor parte de Iberia


es terreno de estepas lo hizo por primera vez Polibio, que
habja visto la Meseta por si mismo.
— 173 —
r| Se Ttpoolioppoq i|ju)(pa te Iotl teXecoc; Ttp6q Trj Tpa)(UTr|TL Kal rtap-
coKEavLTLq TTpooELXr|c|)ULa t6 a^LKTOV KavETTCTrXEKTov Tolq aXXoLq oi;o6'

uTtEpfiaXXEL xfj ^o)(9r|p(a Tfjc; OLKrjoecoc;...

f\ 5e voTLOc^Tiaoa EuSat^cov o)(eS6v tl Kal SLac|)Ep6vTcoc; r| e£,co ZTr|Xcov...

Ba.jo c s t a s n t r i o n a 1 entiende ac^ui Posidonio


ep t e
tambien la costa del W.
pues el, mas adelante, solo describe la
costa del S. La costa del N. solo se conocio bien por las
guerras cantabro-asturas, aunque una idea de sus caracteristi-
cas generales puede suponerse que la tuviera ya Posidonio (lue
la encontro en Piteas y Eratostenes. Piteas, en su viaje hacia
el X. de Europa, navego a lo largo de la costa septentrional
de Espana (ver antes, pag. 78). Las expresiones energicas
uTTEpliaXXsL Tfj ^oxSripLot, ^juxptx TEXscoq corresponden bien al estilo

de Posidonio, rico en hiperboles. La costa del S., llegando


hasta el Cabo S, Vicente, equivale por lo tanto las costas del E.
y del S. («E.» significa el lado de los Pirineos).
§ 3: «Longitud» de la Peninsula significa la extension de N.
a S., «latitud» laextension de E. a W. Los Pirineos al E. Esta
falsa orientacion es una consecuencia de la deformacion de la
imagen del Ecumeno en el sentido de la longitud que ya se en-
cuentra en Eratostenes. Comparese con la imagen de la piel
de buey en Estrabon 188 y Diodoro 5, 35. Medidas: Longi-
tud (Pirineos-Columnas) GOOO, latitud (Columnas-angulo NW)
5000, cuello (Pirineos) 3000.
La apreciacion de los Pirineos en 3000 estadios es atestigua-
da como posidonica en la pag, 188 (y en Diodoro 5, 35), las me-
didas 5000 y 6000 deben derivarse de Eratostenes (Estrabon,
106), pero aqui probablemente proceden de Posidonio, porque
parece natural que Estrabon tomase todas las medidas de la
misma fuente. Lo mismo las medidas que la comparacion con
la forma de una piel de buey reaparece en la pag. 128, proce-
diendo por lo tanto de una misma fuente. De ello se deduce
que tambien la comparacion con la piel de buey es de Posido-
nio, en quien son frecuentes tales comparaciones. Las m e d i -
das ya se encuentran en Piteas, luego en Eratostenes a quien
sigue Posidonio (ver Fontes, I, 21: ed. cast., pag. 23).
Limites de las cuatro costas: E.: Pirineos; S.:
Pirineos-S. Vicente; W. S. Vicente-Promontorio de los Arta-
:

bros; N. : Prom. de los Artabros hasta el cabo occidental de


los Pirineos. (§ 4 Artemidoro).
.

— 174 —
§ 5 (pag. 138) Cabo S. Vicente. Polemica de Posidonio
contra Artemidoro:

TttOTa ^EV OUV OUTOC; EX^'-^ ^YX"P^^ ^^'^ ^^^ TtLaTEUELV, fi Se Totq
TtoXXotc; Kal )(uSatoLc; o^oicoq ELpr|KEV, ou rtdivu. XsyELV yo'? 5f] cf>r|aL

n ooelScovloc; Touq TtoXXouq ^e(^co Suvelv t6v tjXlov ev Trj TiapcoKEa-


vtTcSL ^ETa i|j6c|)ou TrapaTiXr|atcoq oaavEl OL^ovToq toO TtEXdtyouc; KaTa

afiEaLV auToO Slcx t6 E^xTttjtTELV ELc; t6v Bu96v. vjJEOSoq S' EtvaL Kal toOto

Kal t6 Ttapaxpfj^a vuKTa aKoXouSEtv (lETa ttjv SuaLV. ou yap TTapaxpfj^ia


jiLKpSv S' uaTEpov KaBdiTtEp Kal Iv Totc; aXXoLq TtsXaYEaL Totq ^EyaXoLq.
oTtou ^EV yoip £Lc; bpr| SuETaL ttXe^co tov ^etcx Suolv ^povov if^q i^^iEpaq
au^liatvELV EK ToO Ttapac|)coTLa^oO, IkeI Se TtXEtco ^ev ouk ETxaKoXouSEtv,
^f) ^EVTOL tir|SE Ttapaxpfjjia auvaTtTELV t6 aKOTog KaBaTtEp Kal Iv Totq
(iEYaXoLq TtESCoLq. Tf]v Se toO ^EYEBouq (f)avTaa(av au'£,Ea8aL ^iev

ojiotcoq KaTot te Tcxq SuasLq Kal Tcxq dvaToXcxq Iv Totq TtEXiiYEOi- SLa t6
Tcxq dvaBu^LdaELq TtXsLouq ek tcov uYpcov dvacfilpEaBaL. S^d Se toutcov
&>q Sl' udXcov(cod. auXcov) KXco^Evrjv Tf]v oi^lv TtXaTUTEpaq S£)(Ea9aL Tdq
(f)avTaa(aq KaBdrtEp KalSLd VEcf)ouq £,r|poO Kal XetttoO fiXETTouaav Suo^e-
vov r\ dvaTEXXovTa tov fiXLOv f] Tf|v aEXf]vr]v i^VLKa Kal IvEpEuBlq <pa.Lvz-
aQai t6 daTpov. t6 Se LpEuSoq IXlY^aL cjjrial TpLdKovB' r|^Epaq 5LaTpLi|jaq
Iv FaSELpoLq Kal Tr|pf]aaq Tdq SuaELq. 6 Ss y^ 'ApTE^JitScopoq EKaTovTa-
TtXaatovd (pr\ai SuEa9aL t6v fjXLOv Kal auTLKa vuKTa KaTaXa[i(idvELV. wq
Li£v ouv auT6q eTSe toOto Iv tq "Ispcp dKpcoTr)pCcp, ovy^ uTToXr|TTT£ov... dXX'

ouS' EV dXXcp TOTTcp TTJq TtapcoKEav ^TLSoq. Kal Ydp Td FdSELpa Ittl tco

'OKEavcp Kal 6 HoaELScovLoq dvTLuapTupEt Kal dXXoL TtXEtouq.

La polemica de Posidonio contra Artemidoro es algo


mezquina, pues este no dice en sentido literal ni «inmediata-
mente» (despues de la puesta del sol) ni «100 veces mayor».
Importantes indicaciones acerca de la permanencia duran-
te un mes de Po&idonio en Glades, que fue su cstacion
principal.
§ 6. Procede de Posidonio, como se desprende de la con-
cordancia con su descripcion deTurdetania en el cap. 2. Se
comprueba porque Artemidoro (que tanto antes como despues
sirve de fuente) no escribe ToupST]Tavo(, como aqui se encuentra,
sino ToupTUTttvot (Esteban de liizancio). Tambien es propio de
Posidonio el citar a Polibio (ol S' ETlpouq, Sv laTL KaL noXufiioq).
(§7-8 A r t e m i d r o )
— 175 —
i<9l XEyovTai 5e dva)(ua£Lc; ai TtXr|pou^evaL Tfj BaXdtTTT] kolXASec;

Ev TttLc; TtXr|^^up(aL Kal TtOTa|iSv 5(Kr|v dvATtXouq elc; ti^v ^Ea6yaLav


e)(ouaaL Kal Tdc; ett' auTatc; TioXeLq.

Comprobaclo como posiclonico mediante la concordancia con


la pag. 142 en el eapitulo 2, que proviene de Posidonio. El
restante § 9, de A r t e m i d o r o .

C a p 2 Turdetania. De Posidonio, con la interpolacion de


. ,

un autor del tiempo de Cesar, Timagenes, (segun Klotz).


Este capitulo es el mas bello del libro.
§ 1. Limites, medidas (2000 estadios de longitud y latitud).
Muchas ciudades (200;, la mayor parte junto al Betis y en las
rias (dvaxuaeLq). Cordoba, Gades, Hispalis.
§ 2. Carmo, Obulco [las ciudades del
Italica, Ilipa, Astigi,
Bell u m H/sjKiniense: mteri:>oliici6n de Tiraagenes], Conis-
torgis, Hasta.
§ 3. El Betis hasta Castulo, a la izquierda la sierra con los
metales (Ilipa, Sisapo, etc), a la derecha la llanura. Las mi-
nas proximas al Anas.
§ 4. Hidrografia: las dvaxuaeLq, probablemente de Tiepl wKea-
voO. Ventajas de las rias para la navegacion que entran hasta :

muy lejos tierra adentro, siendo accesibles durante la marea


alta. Accion alternativa del rio y la raarea. Rebanos de bue-
yes eu las islas del rio.
§5. Ciudades junto a las rias: Hasta, Xabrissa, Onoba,
Mainoba. Canales. Comercio maritirao con Roraa. Cita de
Posidonio acerca de la navegacion hacia Roma:

Pag. 144: lSlov 5e tL «^riOLV rioaELSovLoq TripfjaaL KaTd tov


dvdTtXouv tov kEy '\fir\pLoLq otl ol eupoL KaT' eKelvo t6 TteXayoq ecoc;
Tou Zap5coou koXtiou TtveoLev eTr)ataL. 5l6 Kal TpLal ^r^alv slc;

MTaXLav KaTapaL (ioXLc; Ttapa^LEvexSelq TtepL Te Taq Fu^vriaCac; vf)-

aouq Kal Ttepl ZapSova KaL Td dXXa drtavTLKpu toutcov (iepr) Tfjq AL(iur|q.

ElvientodelEste predomina en la costa oriental de Es-


pana en invierno. Tres meses de viaje, normahiiente cerca de
un mes (Numantia, I, 297). rutLvfjaLaL, las B a 1 e a r e s En el Pe- .

riplo Gimnesia es el norabre de hi ishi Ebusos, Tiraeo Iharaa Gym-


El norabre, Islas de
nesiai a has Baleares (ver antes, p;ig. 100).
los desnudos, designaria originariaraente por lo tanto lo raismo
— 176 —
las Baleares que las Pitiusas. El nombre indigena Baleares
(comparese con los Balares de Cerdena, Numantia, I, 52) se
encuentra por primeia vez en Polibio, liallandose desde enton-
ces ambos nombres usados indistintamente.
§ 6. Exportacion, a la cual ya se lia heclio referencia en
el § 5, por lo tanto tambien de Posidonio. En el estilo, notese
uTTEpfioXf) ToO KaXXoug (149), u. tSv Xetitcov ucf)aati(iTcov (id.), acf)8ovoq...

EUTTopta (id.), uTTEplSdXXEu Totc; TtXriSEaL Kal ^EyESEaL (145), 8La<f)E-

povTcoq.

§ 7. Riqueza del mar.


APosidonio cuadra la descripcion segun sus observaciones
personales, de la ballena, asi como el estilo: unEpfiEfiXritiEvri t6
^EYsSoq.
El pasaje acerca del pasto de bellotas del atun procede de
Polibio (antes, pag. 139), pero aqui debe ser transmitido por
Posidonio, ya que Estrabon no tenia ningun motivo para cam-
biar de fuente.
§ 8-9. Minas. Atestiguado como posidonico por la concor-
dancia con Diodoro 5, 35 y con Ateneo 233 (ver Mullenlioff DA.
II, 312).

§9. Estrabon censura pr)Top£(a y uTTEplioXat de Posidonio,


que aparecen constantemente en lo que sigue:

Pag. 146: rioaELSciVLOq S£t6 TTXfjGoc; tSv (JlETdtXXcOV ETTttLVCOV

Kal TiNv dpETi^v ouK dTTE^ETaL Tf]q auvf]9ouq pr)TopEtaq dXXd auvEvSouaLS
TttXq uTTEplioXatq. ou yap drtLaTEtv tS ^iuQcp cf) r| a l v otl tcov Spujicov

TTOTE E(iTTpria6£VTC0V l^ ^^1 TaKELaa, cHtE dpyUpLTLq KttL XpUatTLC;, ELq Tf]V

ETTLC()dv£Lav E£,E^£aE S^d To ttSv opoq Kal TtdvTa (^ouvov uXr|v stvaL vo^lo-
uaToc; uTTo Tivoq d<f)66vou TU)^r)q aEacop£u^Evr|v. Ka66Xou S' av eTtte,

cf)r|a(v, tScbv tlc;Touq T^rtouq, 6r|aaupouq EtvaL cfuaEcoq dEvdouq f^ Ta-


^LEtov i^Y^t^ov''*'^ dvEKXELTTTov. ou Y^P TtXouaCa ^6vov dXXd Kal UTtO-
TtXouToq fjv, c()r|a(v, i^
X^P"' kc'- "nap' EKELVOLq oq dXriGwq tov utto)(66-

VLOV TOTtOV 0U)( 6 "ALSrjq dXX' O flXoUTCOV KaTOlKEt. TOLaUTa ^EV OUV EV
Qpatcp a)(f]^aTL ELprjKE TtEpl TouTcov, 6q dv ek ^ETdXXou Kal auToq
TToXXcp )(pcb(J£V0q TCp X^YCp. TfjV S' ETtHiEXELaV C|) p d^ CO V TTjV tSv ^E-
TaXX£u6vTcov TtapaT(.8riaL t6 toO <t>aXr|pEcoq, otl <f)rialv EKEtvoq ettl

tSv 'Attlkcov dpYupE(cov ouTco auvTO c^iC, opuTTELV Touq dv6pcbTT0uq coq

&v TtpoaSoKcovTaq auTov dvd£,ELV tov FlXouTCOva. Kal toutcov ouv e^^-

cf)avC^EL TtapaTTXr|aLav Tf]v aTiouSfiv Kal ti^v cjji.XEpYLav OKoXLdq T£(iv6v-


xcov Kal 3a6E(aq Tdq aupLYYac; Kal TTpoq Touq Iv auTatq drtavTcovTaq
— 177 —
noTa^iouq noXXdcKLq xotq AtyuTTTtoLq duavTXouvTGiu Koy^XioLic;. t6 Se
oXov icod. t6v 86Xov) ou TauT6v eTvaL toutol^ rtou Kal tolc; 'ATTLKoIq,
dXX' EKEtvoLq pev aiv^Y^aTL loLKEvaLTrjv ^ETaXXE^av. baa ^ev ydp dvsXa-
fiov, (f)
r) o ( V , ouK EXafiov, baa 5e eT)(ov driEBaXov, toutolc; 8' u-nepdyav
XuaLTEXfj, Totq ^iev ^^a^KoupyoLq TETapTov ^^Epoq ££,dYouaL Trjq ^r^q t6v
^^aXKov, Totq Se dpY^pEuouaL tcov lSlcotcov ev TpLoLv i^jjiEpaLq Euf5o'LK6v
TdXavTov e£,aCpouaL. tov Se KaTTtTspov ouk ETtiTtoXf^q eipCaKEaSai
(fjriaLV, Qc; touc; laTopLKOuq SpuXetv, dXX' opuTTeaSaL. ^EVvSiaBoLi 5' ev
TE Totq urtep Touc; AuaLTavouc; 3apBdpoLq Kal Iv Tatq KaTTUTE-
ptaL vr^aoLq Kal ek tSv BpeTTavLKQV 8e elc; ti^jv MaaaaXCav Ko^i(^e-
a8aL. ev 5e Totc; 'ApTdfipoLq, ol Trjq AuaLTaviac; uaTaTOL Ttp6q apKTov
Kal SuaLV ELatv, E£,av8etv cf)r|aLV ti^v \(?\\j dpYupCcp, KaTTLTepcp, y^pxjaica
XeuKcp. dpYupojxLYec; y^P Iotl. Tf)v 8e yf\v TauTr|v cfispeLV Touq rtoTa-
^iouc;. Tf]v Sc aKaXCaL Tdq Y^vouKa.q SLa^cbaaq rtXuveLV ev ri8r|Tr|ptoLc;
TtXeKTotq ertl KtaTr|v. outoc; (Posicloilio; [iEv rtepl tSv ^ieTdXXcov TOLauT'
elpriKE.

La fabula del descubrimiento de los metales por el incendio


de bosques la tomo Posidonio de Timeo (antes, pag. 104).
Legitimamente posidonico es 8riaaupouc; dEvdouq TanLEtov i^yeho- f|

^iCaq dvEKXeLTTTOv ou nXouaCa dXX' uttottXoutoc;.


; Cita dc Posidonio
en Demetrio de Faleron.
En lo referente al estailo, polemica de Posidonio contra
Po1ibi ^q Touq laTopLKoiljg ^puXetv (los que «solo» son historia-
:

dores).
§ 10. Cita de P o 1 i b i o acerca de las minas de plata de
Cartagena. La cita no ha sido tomada de Polibio directamen-
te, sino a traves de Posidonio, quien constantemente ataca a
Polibio y quien ademas es hi fuente de esta parte.
§11. La montana de plata junto a Castulo. Polemica con-
tra P o 1 i b i o quien hace nacer el Betis y el Anas en Celtibe
,

ria {= pag-. 162). Digresion acerca del Betis -Tartessos. Cita


de la Gerioneida de Estesicoro, tomada de los TTaXaLot, esto es de
Eforo. Las dos bocas del Tartessos y entre ellas la ciudad de
Tartessos. Xombre del pais: TapTriaaLc;. Cita de Artemi-
doro, quien polemiza contra Eratostenes 1) a causa de Tar-
tessos 2) a causa de la distancia de Gades al Promontorio Sa-
;

grado.
Digresion acerca de la geografia mitica de Tartes-
§ 12-13.
sos. EI Tartaro de Homero Cimmerios en Occidente; otros =
heroes en el Oeste: Heracles, Odiseo, Menesteo.
— 178 —
§ 14. Los Fenicios en Tartessos. Cita de Anacreonte y de
Herodoto acerca de Argantonio.
§ 15. Celtas de Turdetania y su civilizacion (Adicion de
Estrabon acerca de la cultura de la Betica en su tiempo).
Cap. 3. Costa desde S. Vicente hasta los Artabros. De
Artemidoro (que utiliza a Polibio) con adiciones de Posi-
donio.

§ 3 (pag. 153): fj
Si*i Kal Tov 'ApLaTOTEXr) c|>riaLv o H oaELSo vlo:;
ouK 6p8S<; aLTLaaSaL j ti^v rtapaXtav (Tfjc; 'l^rjptaq) Kal Trjc; Maupouatac;
(cod. Ti^v MaupouaCav) t6ov -nXri^^upCScov Kal tSv d^rtQTECov.
TtaXLp-

poELV Y«P 4>dvaL TTjv SdXttTTav 8l6 t6 Tac; dKpaq UL|;r|Xdc; te Kal Tpa)(ELac;
sTvaL Ssxo^Evaq te t6 kQ^jlol aKXrjpSc; Kal dvTa-noSLSouaac;. TavavTLa ydp
[Tfj M^riptoL] SlvoSelc; sTvaL Kal TartELvdc; Tdq rtXstaTaq, opSccic; Xsycov.

La
costa atlantica es unas veces llana y otras escarpada,
en cual tienen razon ambos autores a la vez. La explica
lo
cion de Aristoteles respecto de la marea es, naturalmente,
falsa.
TdvavTta ydp Trj Mfirjptcx (quc en cl codicc lia ido a parar detras
de dvTaTToSLSouaaq) mucstra que porlberia todavia Posi-
donio entendia la costa oriental (ver antes, pag.
116), aunque tan solo a potiori. En Estrabon se encuentra
exclusivamente el significado extensivo de «Iberia».

§ 4 (Estrabon, 153): Kal ^ETdTouTouc; b te (cod. Tf\q,) ArjGric; bv


TLVEq Ai^atav ol Se BEXLUva KaXoOoL. Kal outoc; Se Ik KEXTLJirjpcov Kal
OuaKKatcov pEL, Kal 6 ^et' auT6v BatvLc; (ol Ss MCvlov cfiaaL)... FloaELScb-
VLOc; 8e Ik KavTdlipcov Kal auTov pctv cf)r)aL. ("IpoKELTaL Se Tfjq EKfioXfjc;
auToO vfjaoq Kal )(r|Xal Suo bp^ouq IxouaaL. IrtaLVELV Se d£,LOV ti^jv

(^uaLV bTL Tdc; b)(9aq ui|jr)Xdq £)(ouaLV ol TTOTa^ol Kal iKavdc; SE)(Ea9aL
Totq ^sOpoLc; ti^v 8dXaTTav TtXri^^iupoOaav, diaTE ^jif] uTtEpx^to^aL ^xr\6'

iTtLTtoXd^Eiv Ev TOLc; tieS(olc;. Tfjc; ^LEV oSv BpouTou aTpaTEtac; bpoc;

oStoc;...

Tres referencias a la campana de Bruto CaUaico en las pa-


ginas 152, 153, 155, muestran que Artemidoro (Estrabon) aqui
tomaba sus noticias dc P o 1 i b i o cuya f uente son los informes
,
: .

— 179 —
de las guerras celtibericas y lusitanas (antes, pag. 134). Posi-
clonio es solo fuente para la adicion hasta <p^aL
Cap. 4. §1-9. Costa desde las Columnas hasta los Piri-
neos. De Artemidoro.
§ 3 (pag. 157). Interpolacion de Asclepiades de
M i r 1 e a

... uTTEp Se tcov tottcov ev Trj opELvrj SE^KvuTaL "OSuaaEia Kal t6 l£p6v
Tfjc; "AOrivaq ev auTrj, oc; rioaELScbvLoc; te £"pr)K£ Kal 'ApTE^CScopoc;
KaL 'AaKXr|TiL(iSr|c; 6 MupXEavoc;...

Posidonio juiito a ArtcMnidoro como


en la pag. 138; Po-
sidonio utiliza a Artemidoro y polemiza contra el. Ambos
transmitidos probablemente por Asclepiades de Mirlea.
§ 10-19. La Meseta. Fuente Posidonio (ver pag. 163, 1G5)
y Artemidoro (pag. 164), acaso transmitidos por Tima-
g e n e s al cual liacen referencia los numerosos pasajes acerca
,

de las guerras posteriores (despues de Posidonio) Sertorio, Ce- :

sar, Astures y Cantabros.

§ 12 (pjig. 162 1: uTtEpliaXXovTL Se Trjv MSouf^ESav i^ KEXTL^r|p(a


TTapa)(pfj^a TtoXXr) Kal dvcojiaXoq. t6 ^ev ttXeov auTfjc; laTL Tpa)(u Kal
TTOTa^oKXuoTov. Slcx ycxp TOUTCov b TE "'Avac; cfiEpETaL Kal 6 Tayoq Kal ol
E(pE£,f)c; TTOTa^oL OL ttXelouc; ol ettL Tf|v EOTTEpLav BcxXaTTav KaTac|)Ep6^E-
voL, Tf]v dp)(f)v £)(ovTEc; £K Tfjq KEXTL^ripLac; (cod. '\\hT]pia.c;j.

Que occidentales proceden de Celtiberia, es ijro-


los rios
bado que fuese una opinioii de P o 1 i b i o por la pag. 148. Poli-
bio aqui esta transmitido a traves de Posidonio.
§ 13 (pag. 162): El computo de 20 aiios para la guerra
numantina es de Polibio, a quien utilizo mucho Posidonio.
Sigue

... ctir^aL rioaELScovLoc; Mdp;cov MdpKEXXov TTpd£,aa8aL cjjopov


Se
EK Tfjq KEXTLfirjpLaq TdXavTa ££,aK6aLa, kE, ou TEKjJiaLpEaSaL TtdpEOTLV Sti
Kol TToXXoL f)aav ol K£XTLfir)p£c; KaL )(pr)^idTcov EUTTopouvTEq KamEp
otKoOvTEq )(cbpav rtapdXuTtpov. noXul^LOU Se ELTtovToq TpLaKoa(aq
oi5tSv KOTaXuaaL Tt6X£Lq TLf^EpLov FpdKXov kco^cdScov (f)
r) a l touto t2»

rpdK)(C() )(apLaaa9aL t6v dvSpa Touq Ttupyouq KaXoOvTa TtoXsLq coartEp


EV Tatq BpLa^fiLKatq Tto^TtaLq.
: .

— 180 —
Pol^mica de Posidonio contra P o 1 i b i o , como ya en la
pag. 153.

§ 15 (pag'. 163): kTiEt, (pr\alv o noaEiScSvLoq, Kal 6 Ku-


TtpLoq )(aXK6c; ^ovoq (^kpzi xrjv KaS^tav XCSov Kal t6 ^aXKavBEc; KaL t6
cmoSLOv. lSlov S' ELpr|KEV £V 'l(5r|pLct 6 noaELScbvLoc; KaL t6
Tac; Kopcovaq [l^n] ^^EXatvac; stvaL Kal t6 touc;
'LTrrtouq tSv KeX-
TL(ir]pcov uTiov|;apouq ovTac; ettelScxv Etq Tf]v ££,co ^JiETa)(9SaLV 'Ifirjptav

^ETafiaXXELV Tf]v xpoav. loLKEvaL Se tolc; FlapSLKOLc;, Kal ydp Ta)(ELq


EtvaL Kal EuSpo^ouc; ^SXXov tGv aXXcov,

Acerca de los caballos del pais ver Ntimantia, 1, 171.


Hoy este color no es el predominante.
Cap. 5: Laslslas. §1-3. Artemidoro , § 4-11 Posido-
nio. § 4-5 Posidonio acerca de Gades y las Columnas con citas
de Ferecides, Pindaro, Dicearco, Artemidoro. § 6 E s t r a b 6 n
Posidonio sigue el parecer de los que veian las Columnas de
Heracles en las pilastras de bronce del templo de Heracles

(Pag. 170): TOUTOV S' EtvaL TTLSavQTaTov Kttl DoaELScbvLoq


i^yELTaL t6v Xoyov, t6v Se )(pr|a^6v Kal Touq TtoXXouc; aTtoaToXouq ijJEua^a
4>olvlklk6v.

§ 7. Posidonio acerca de la f uen t e en e 1 t e mp 1 o de


Heracles, con polemica contra Polibio, Sileno,
Artemidoro:

Estrabon, 172: <pT\al Seo DoXu^Loq Kpr)vr|v EV t2) 'HpaKXELCjj


Tcp EV raSstpoLq stvaL (iaSjiSv oXCyci^v KaTdfiaaiv E)(ouaav Elq t6 uScop,
TTOTHJiov, f]v Tatq TtaXLppoCaLq Tf]q 6aXdTTr)q dvTLTtaOELV, KaTd ^ev Tdq
TtXr]^aq EKXEtTtouaav KaTd 5e Tdq d^TtcoTELq TtXr|pou^Evr)v. alTLaTaL S'

OTL t6 TtvEO^a t6 Ik toO fidSouq Etq Tf]v l:TTLc|)dvELav Trjq yfjq ekttltttov
KaXucf)8E(ar|q ^ev auTfjq utt6 toO Ku^aToq KaTd Tdq ETtLfidaELq Tfjq 8a-
XdTTr]q, ELpyETaL tSv olke(cov toloutcov I:£,6Scov, dvaaTpEi|jav Se Etq t6
£VT6q E^c})pdTTEL Touq Tfjq TTrjYfjq Ttopouq Kal ttolel XELLpuSptav y^b'^""
9Etar|q Se TtdXLV Eu8uTTopfjaav IXEu^Epot Tdq <f)XEf3aq Tfjq Ttriyfjq oiaT'

dvafiXuEiv EUTTopcoq. 'ApTE^itScopoq S^ dvTELTtcbv TOUTcp KaL a^a


Tiap' auToO TLva 9ELq aLTLav jivr)a6ELq Se KaL Tfjq ZlXtivoO B6E,r\q toO
— 181 —
OUYYpac|)Ecoq, ou ^ol Sokel ^vr]^r|q a£,La ELTtElv, oq av L8L(i)Tr)q TiEpL TaOxa
Kal out6c; Kal ZLXrjvoc;. rioaELScbvLoq Se L|;Eu8f) Xeycov Tr)v loToptav
TauTnv Suo <|)r)alv sIvaL cppia.Ta. Iv tS 'HpaKXEtco... to ^ev ^LKpoTspov

VlSpEUOUEVCOV aUVE)(COC; auBcCipOV Kal EKXsL-nELV Kal SLaXELTtOVTCOV Tfjq

uSpstac; TrXrjpoOaSaL TtdXLV. t6 Se ^el^ov 5l' oXrjq Trjc; rj^Epac; Tf]v uSpE^av

EVOV UELOUUEVOV ^EVTOL Ka6(XTtEp Kal ToiXXa (ppkoiTOL TldvTa VUKTCOp TtXr)-

poOoSaL ^TjKETL uSpEUO (lEVCOV ETTELSf) Se aUjaTtLTtTEL KaTtt t6v Tfjc; OU^l-

TtXrjpcboEcoc; KaLpov f) d^TtcoTLq TtoXXdKiq TtETtLOTEOaBaL KEvcoq uTt6 tGv


EYYCOpLCOV Tf]V dvTLTTdBELaV,

§ 8 (Pci-g'. 173); ouK oTSa Se, Ttcoc; kolx' dXXa Selvou^ dTtoc|>atvcov 6

n o OE i 8 cb V L o c; Touc; ^oLVLKaq, £VTa09a (icopLav ^SXXov t\ 8pL[iUTr)Ta

auTcov KaTEYVcoKEv. fj^Epa \ik\> ^ap Kal vu£, Trj toO f)X[ou TiEpL<|)opfi ^e-
TpELTai, TOTE ^EV UTtO ^f\c; OVTOq, TOTE Se UTTEp Yfjc; CfiaLVO^EVOU' Cfl T) O l

Se Tf)V TOO OKEaVoO KLVr|aLV UTtEVELV doTpOELSfj TtEpLoSoV, Tf] V ^EV f^t^E-

pf]aLov aTtoSLSoOaav, Tf]v Se (ir)VLaLav, Tf]v 8' IvLauaLatav au^TtaScbq ir\

oeXf]vr]. OTav ^dp auTr) ^coSlou [iEYESoq uTtEpE)(r) toO opt^ovToq, dp)(£-
o9aL SlolSelv Tf]v 9dXaTTav Kal iTtLfiaLVELv Tfjq yf]c; aLa9r)Tcbq l«iE)(pL

^EOoupavf^oEcoq' iKKXtvavToq Se toO doTpou TtdXLV dva)(cop£iv t6 TtlXa-


Yoq KaT' 6XfYC5v, £Coq dv ^coSlov uTi£pE)(r) Tfjq SuoEcoq f| o£Xf)vr)' ElTa
jiEVELV toooOtov Iv Tfj auTrj KaTaoTdoEL )(p6vov, boov f) a£Xf]vr) OUVdTtTEL

Tip6q auTf]v Tf)v Suolv, Kal etl ^SXXov toooOtov, ooov KLvr)9£taa uTt6 Yfjc;

^wSlOV dTt6o)(OL dv TOO Opt^OVTOq. eTt' ETtlfiatvELV TtdXLV Ecoq TOO UTtO
YT^v ^£aoupavf)(JiaToq' eTt' dva)(cop£LV, Icoq dv Ttp6q Tdq dvaToXdq Tte-

pL)(copf]aaaa i^ aEXf]vr) ^coSlov toO opC^ovToq (pag. 174) dTt6o)(r|. ^evelv


Se, [JE)(pLq dv ^CoSlOV UTtlp Yfjc^ ^ETEC0pLa9rj, Kal TtdXLV iTtLfiatvELV. Tau-
Tr]V JiEV eTvOL XeYEI. Tf]V f)^Epf)OL0V TtEptoSoV. 1T\V Se ^r)VLa(aV, OTL
^iEYiOTaL ^iEV ai TiaXCppoLaL yL^^vovioLi TtEpl Taq ouvoSouq, etTa ^iELoOvTai
(lE)(pL SL)(OT6[iOU- TtdXLV 8' au£,OVTaL (lEXpL TtaVOEXf] VOU, Kal (jlELoOvTaL
TidXLV Ecoq 8l)(ot6^xou <fi9LvdSoq- eT9' Ecoq tSv ouvoScov al au£,f]OELq-
TtXEovd^ELV Se Kal )(p6vco Kal Td)(EL Tdq au£,f]aELq. Tdq 8' IvLauotaq
Ttapd tSv ev FaSEipoLq Ttu9£a9aL <|) r) o C , Xey^vtcov, <aq KaTd 9£pLvdq Tpo-
Ttdq (xdXLOTa au£,oLVTo Kal al dva)(copf]OELq Kal at iTtilidoELq. ELKd^EL
S' auT 6 q dTt6 tSv TpoTtcbv (i£LoOa9aL ^ev Ecoq LornxEpiaq, au'£,£o9aL Se lcoq
)(£L^£pLvcbv TpoTtcbv sXxoL ^ELoOo^aL HE)(pL lapLvfjq LaT]^EpCaq" eTt'

au£,£o9aL t^EYpi- ^EpLVcbv TpoTtcbv. t6v Se TtEpL68cov TouTcov ouocbv Ka9'

eKdoTr)v i^^epav Kal vuKTa, tov ouvd^cjjco )(p6vov, Slq ^ev ETtLfiaLvouor^q
Tf]q 9aXdTTr)q, Slq Se dva)(copouar)q, -j- TeTaYtLEVCoq Se Kal tqv f|^Epr)-
otcov )(p6vcov Kal tqv vuKTEpLvcbv, Ttcbq oT6v te TtoXXdKLq ^ev ou^ifiaCvELV
KaTd Tdq d^JtTtCOTELq Tf)V TtXf]pC0OLV TOO (ppkoLIOC;, ^if] TtoXXdKLq Se Tf)V
XELijJuSptav ; f| TtoXXdKLq ^Ev, ^f] LodKLq Se ; fj Kal LodKLq Se, Touq Se FaSEL-
pLTaq TaOTa ^ev ^f) LKavouq YevEa9aL Tr)pfjaaL Td Ka9' i^^LEpav Yi-vo^LEva
— 182 —
Tocc; 5' IvLauaLOUc; TTspLoSo^jc; ek tGv ocTtaf, aujif^aLVovTcov icaT' etoc; Tn-
pfjaaL; "toi. kclB' rjj^Epav ^\.v6\j.evcl* dXXd [jLf|V otl yE TtLOTEUEi auTolq,
SfjXov kE, Sv Kdi npoaELKd^EL yLVEaSaL Tdc; ^ELcbaEiq Kal rcdXLv au£,f]a£Lq
aTTo TpoTtSv ETTL TpoTidc; T£ ETEpaq KaKElBEv TtdXLv ETtavoSouc; Kal ^fjV
ouSe ekelvo ELKoq, OTL Tr|pr|TLKOL ovT£q Td ^EV au^fia(vovTa ouK eTSov,
Tolq Se ^f) au^liaLvouaLV irtCaTEuaav.
',). <t>r) al S' ouv ZeXeukov tov aTto Trjq 'EpuGpSq BaXdTTr^q Kal dvco-
(iaXLav TLvd Iv TouTOLq Kal 6jjLaX6Tr|Ta XlyELv KaTd Tdq tcov ^coSlcov S^a-
(|)opdq- £v ^iEv yocp tolq Lar|^£pLvoIq ^cpS(oLq Tf]q a£Xf]vr|q ouar|q o^iaXL-
^ELV Td Ttd9r), EV Se Tolq TpoTtLKoIq dvco^aXtav ElvaL Kal TiXf]8£L Kal
Td)(£L, Tcov S' dXXcov EKdaTou KttTd Touq auvEyyLa^ouq EtvaL Tf]v dvaXo-
ytav. auToq Se KaTd Taq 9£pLvdq TpoTtdq TtEpl Tf]v TTava£Xr|v6v r] a l v Iv cfi

tS 'HpaKXECcp ^£v6[Ji£voq t2> Iv FaSELpoLq TiX£(ouq f|(iEpaq \it] SuvaaSaL


auvElvaL Tdq EVLauaCouq SLacfiopdq.
TTEpl (lEVTOL Tf]v auvoSov Ikelvou toO ^r)voq Tr|pf]aaL pEydXrjv TtapaX-
Xayf^v Ev "IXtTToc Tfjq toO BaLTLoq dvaKortfjq Tiapd Tdq I^Ttpoa^EV, Iv
atq ouSe Ecoq iq(aCaouq Tdq o)(^9aq sfhpEy^E- tote S' uTTEp)(Ela8aL t6 uScop,
cctaB' uSp£UEa9aL Touq aTpaTLOTaq auToSL (Sle)(el S' MX^Tra Tfjq 9aXdTTr)q
TtEpl ETTTaKoatouq aTaSLOuq)- tcov S' ettL 9aXdTTr) TtsStcov Kal Irtl TpLd-
KovTa aTaSCouq Etq 3d9oq KaXuTtTO^EVcov utto Tnq TiXn^uuptSoq, otaiE
Kal vf]aouq dTtoXa^ji(idv£a9aL, t6 Tf]q Kpr)TtlSoq Si|joq Tfjq te toO vecb toO
Iv TCp "HpaKXE^Cp Kal Tfjq TOU ^(Q^aTOq, O ToO XL(IEVOq TtpOKELTaL ToO Iv
FaSECpoLq, ouS' IttI SlKa TTf))(£Lq KaXuTtTO^Evov dva^ETpfjaat r) a i cf)

Kav TTpoaSrj Sl TLq t6 SLTtXdaLov toutou KaTd Tdq y^vo^Evaq ttote rtap-
au£,i^aELq, [ouS'] outco Ttapaa)(Elv dv Tf)v £(icf>aaLV, r\v Iv Tolq TtEStoLq
Tiap£)(ETaL t6 tAEyE^oq Trjq TtXrj^^uptSoq. toOto (iev Sf) t6 TTd9oq kolvSv
laTopElTaL KaTd TtSaav Tf]v KUKXcpTTapcoKEavlTLV,T6 SEToO^lfirjpoqTTOTa^ioO
KaLvov KaLLSLOv cf) r) a L V ouToq* TtXr](i(iupElv yoip Ea8' ottou *t£ '^
Kal^^copLq
o^fipcov Kal )(l6vcov, IrtELSdv Td (iopELa TTVEU^aTa TtXEOvdar], aLT(av S' ElvaL
Tf|v X(^vr)v, 5l' fjq pEl* auv£K(5dXXea9aL ydp t6 Xi^valov uTt6 t6v dvl^cov.
10. 'loTopEl Sl KaL SlvSpov Iv FaSELpoLq o^ouq £X°^ Ka(iTtTO(jL£-
vouq £Lq sSacjJoq, TtoXXdKLq Se cpuXXa £,Lcf)OELSfj TTr))(uaIa t6 (ifJKoq, TtXdToq
Se TETpaSdKTuXa, Ttepl Se Ne^v Kap)(r)S6va SlvSpov l£, dKdv9r)q <|)Xol6v

d<|)LEvaL, !£, ou uc|)da^aTa yLVETaL KdXXLOTa. tco (jiev oSv Iv FaSEtpoLq


Kal iq(iElq ©"Sa^JiEV b(jioLov Iv ALyuTtTcp KaTd Tf]v tcov KXdScov KaTdKap-
LJJLV, Tolq Se cjJuXXoLq dv6(xoLov, ouSe KapTt6v e)(ov touto S' E.y^^iv (pr\a L.

Td 5' dKdv^Lva ucf)a£v£TaL Kal Iv KaTtTtaSoKLa, <^kpsi S' ou Sev * SivSpov "••

Tf]v aKavSav, l£, f]q o c|)XoL6q, dXXd )(a^a(^r)Xoq i^ (ioTdvr). tS Se SlvSpcp


Tcp £v FaSELpoLq KaL toOto TtpoaLaTopr^TaL, otl KXdSou \ikv aTtoKXcojiEvou

ydXa pEl, p(^r)q Se TE^vo(i£vr)q ^iXTcoSEq uypSv dva<|)Ep£TaL' ToaaOTa Kal


TTEpL raSeipcov.
— 183 —
11 (p. 175) A18e KaTTLTEpCSEC; SEKa [i£V Etai.V, KELVTaC S' EYY'^^
dXXf^Xcov Ttpoc; apKTOv dTrS toO tSv 'ApTafipcov Xt^Evoq TtEXdyLaL" jiCa 3'

auTuv Ipri^oc; ECTTLV, Taq S' aXXaq olkoOolv avBpconoL (lEXdY^^XaLvoL, tioSt)-

pELq IvSESuKOTEq Touq )(LTcovaq, E^coapEvoL TtEpl Ta OTEpva, ^ETd pdfiScov


rrEpLTtaToOvTEq, ojiOLOL TaLqTpaYLKalq noLvatq' ^coaLS' drtS (ioaKr)^dTcov
vo^aSLKcoq t6 ttXeov. ^iETaXXa Se £)(0VTEq KaTTLTEpou KaL ^oXufiSou
aXaq Kal X^'^"
KEpa^iov dvTL TOUTCov Kal Tcov Ssp^dTcov OLaXXdTTovTaL Kal
Kw^aTa Ttp6q Toug E^iTtopouq' rtpoTEpov ^ev ouv "^^otvLKEq ^ovol ti^iv
EjiTtopLav laTEXAov TauTr|v ek tSv FaSELpcov, KpurtTovTsq anaoL tov

ttXoOv tSv Se "Pco^aCcov ETtaKoXoSouvTcov vauKXr]pco tlvC, oTtcoq Kal


auTol Yvo^Ev Td I^TtopLa, (|)96vcp 6 vauKXr)poq EKcbv slq TEvaYoq E£,EfiaXE
T^jv vauv, ETtaYaYcov S' ELq t6v auT6v oXESpov KaL Touq ETto^svouq auT6q
EacoSrj S^d vauaYtou Kal dTtlXafiE Sr|^oaict Trjv TL^f]v Sv dTt£(5aXE cf>op-
tLcov. ol "Pco^atoL Se o^coq TtELpcb^EvoL TtoXXdKLq ££,E^a8ov Tov TtXoOv

ETiEiSr] Se KaL rioTtXLoq Kpdaaoq, S^a^dq ett' auTouq, eyvco Td (jETaXXa


EK ^LKpoO f5d8ouq opuTTo^Eva Kal ToOq avSpaq EtprivaLouq, ek TXEpLOuataq
fjSr) Tf]v 8dXaTTav ipYd^EaSai TauTr]v Totq ISEXouaLV ItteSel^e, KaLnEp
ouaav ttXeLco Tfjq SLSLpYouaqq * £tq * Tf]v BpETTavLKf]v. KaL TtEpL ^ev
Mfir|pLaq KaL tSv TtpoKEL^Evcov vf)ocov TaOTa.

Posidonio en Estrabon III:


Cap. I, § 1-3. Posiclonio.
5-6. Posidonio.
8-9.Posidonio junto con Artemidoro.
Cap. II. Posidonio ^con adiciones de Timagenes).
Cap. III. Posidonio junto con Artemidoro, especialmente
§3-4.
Cap. IV. Posidonio, especialmente § 13, 15, 71.
Cap. V. 4-11. Posidonio.

Estrabon, 615: Iv 'IfirjpLoc Sl c()r|aLv tSEtv rioaELScbvLoq ek TLvoq

Yrjq dpYLXcbSouq, rj Td dpYupcb^iaTa EKjidTTETaL, TtXLv8ouq Tir|Yvu(i£vaq KaL


iTTLTtXEouaaq.

Comparese con Plinio 35, 172; Vitrubio, 2, 3, 15.

Estrabon, 827 : TtEpL Sv KaL rioaELScbvLoq ELprjKEv otl ttXecov Ik


TaSEipcov Etq Tf]v MTaXtav...

Igualmente pag. 144.


— 184 —
PlutarCO, Mario 14: tcov yap (iap3tip"V Sanep TLvd TtaXLppouav
tfiq op|J^n^ XaliovTcov Kal puivTcov TTpoTspov l-nl Tf)v
'1 fir|ptav )(p6vov
£a)(£ (I\Iarioi Kal Td acb(iaTa Yu^vdaaL tcov dvSpSv Kal Td c})povr)[iaTa

Ttpoq t6 BappELv dvappcoaaL...

Los Cimbrios clespues de su victoria en Arausio (105 a. de


J. C.) fueron a Espafia. La comparacion cle sus movimientos
con las mareas es posidonica.

Ateneo 273 V sig.: £A.a(5ov Se Kal (ot 'PMjjiatoL) napd Tuppr|vcov

Tnv aTaStav ud)(riv cf)aXaYYn^°^ ettlovtcov Kal rtapd ZauvLTcov Se E^a8ov


SupsoC xp^lCfLV, Ttapd Se '\P>r\p(^v Yatacov...

De Posidonio (ver Hermes, 1893, 335). El pilum romano es


una imitacion de la falarica iberica (ver Schulten, Urspning
des Pilums, Eheinisches Museum, 1911).

Cleomedes (de motu corp. cael., ed. Ziegier) saca de Posido-


nio indicaciones acerca del tiempo de la salida del sol en Iberia
pagina 14):

1 8 41 : ol Youv riEpaaL rtpoc; Trj dvaToXfj olkouvtec; TsaaapoLV


&paLC; TtpSTOL XEYOVTaL EVTUYXa^^^i-v Trj EKfioXrj tou i^XCou tcov 'I f5f)pcov

npoq Sua^iatq olkouvtcov.

2 1, 89: dXXd Y^P tiuSaptcp yP^^Sel TtLaTEuaac; <aq tcov M (i f] p co v

lcrropoiivTCOv EjjmtTTTOvTa tov t^Xlov tco uKeava l|j6cj)ov TTOLetv aliEvvujjiE-

vov Qc; SLdTTupov a(Sr|pov Iv uSaTL (con Estrabon 138).

Ambos pasajes de Posidonio.


- 185 -

Asclepiades de Mirlea (sig\o i a. de J. C.)


ToupSiiTaviaq (ver RE. II. 1628; B- A. Miiller,
nepLriYriaic;
De A. Mjjrleano, Dissert. Leipzig', 1903).

1) Estrabon, 157: HExd TauTr|v (Sexi) "AfiSr)pa, 4>oiv(kcov KTtajxa


Kal auTf). uTTsp Se tqv TOTtcov Iv Trj opeLvf] Ss^KvuTaL 'OSuaoELa Kal
t6 LEpov Tfjq 'ASrjvSq Iv auTrj, rioaEiScbvLoc; te ELpr|KE Kal
&> q
'ApTEjJLScopoq Kal 'AaKXr|TtLaSr|q 6 M u p X e a v 6 c; dvf|p ev Trj ,

ToupSriTavCcx naLSEuaaq Tot ypa^^aTLKa Kal TtEpLf]Yr|atv TLva tSv eSvqv


ekSeScokqc; tqv TauTr). outoc; Se <|>r)aLV uTTOjivfj^aTa Trjq TtXdvric; Tfjc;
'OSuaascoc; Iv tS lEpS Tfjq 'A9r|vaq daTtLSac; TtpoaTtETtaTTaXEGaSaL Kal
aKpoaToXia, ev KaXXalKotq Se tcov ^ETd TEUKpou aTpaTEuadvTQv
TLvdc; OLKfjaaL Kal uTtdp^aL TtoXELq auToSL, Tf)v ^ev KaXou^Evr|v "EXXr)-
veq, Tfjv Se 'A^cf)tXo)(OL, caq KaL tou 'A^c|)lX6)(ou TeXEUTf]aavToq
Ssupo Kal Tcov ouv6vTcov TtXavr|8EVTcov txE)(pL Trjq ^eaoyaCac;. Kal t6v
jxe9' 'HpaKXEOuq Se TLvac; KaL todv dTto Meaaf^vr^q laTopfjaSaL cf)r|aLV

eTtoLKf]aaL Tf]v 'l(3r|pLav, Tfjq Se KavTafipLaq pEpoq tl KaTaa)(ELv AdKco-


vaq KaL ouT6q ^r\oi KaL dXXoL.

La epoca de Aselepiades iio es eonocida, pero parece deberse


interpretar el pasaje arriba transcrito como si Posidonio y Ar-
temidoro hubiesen sido citados por Asclepiades, en cuyo
caso Asclepiades debio escribir despues de Posidonio.
Asclepiades es un representante de la tendencia racionalis-
ta, seg:uida tambien por Estrabon, que interpretaba los mitos
como cosa historica y que encontraba rastros griegos, lieleni-
zando los nombres indigenas (*), en donde quiera que habian
penetrado heroes griegos con el ensanchamiento del horizonte
geografico. Asi liizo Asclepiades con Espana, en donde fue
maestro de retorica. El lugar de Odiseia, colocado en la mon-
l3-Fontes II
— 186 —
taiia mas arriba de Abdera, por lo tanto en la Sierra Nevada,
es desconocido, pero acaso tenia el mismo nombre que Oducia
junto a Sevilla (CIL. II, 1056, 1182).

La ciudad "EXXriveq del pais de los Calaicos se corresponde


con la tribu de los Heleni (Plinio, 4, 112; CIL. II, 5686). Un
nombre semejante al de 'Aiic|)(Xoxol, que tambien atestigua Jus-
tino 44, 3, 4, no es conocido en Callaecia, pero se ve que se tra-
ta de un nombre con el sufijo celtico -amh (comparar con Am-
bilici junto al Licus-Lech) y que por lo tanto en -Xoxoi se
oculta un nombre indigena de rio. Otros nombres de esta re-
gion, interpretados segim la nioda griega, son Tude (hoy Tuy
junto al Mino) que debia Ilamarse segdn Tideo (MLI. p. 242) y
la tribu de los Grovii que se relaciono con los Griegos (MLI 232)
(RE s. Grovii).
Teucro y los «Amphilochoi» entre los Calaicos, son conocidos
tambien por Justino 44, 3, el cual en la derivacion de Carta-
go-Nova de Teucro concuerda con Silio Italico 3, 368.
De Asclepiades debe proceder lo que atestigua Estrabon,
155 acerca de las hecatombes «helenicas», del iXXrivLKccx; yatiELv
de las tribus del NW. (Calaicos, Astures, Cantabros) y en 154
acerca de los baiios de vapor «laconios» de los habitantes del
Duero.
Llena de helenizaciones esta tambien la etnologia iberica de
Silio Italico.

2) Estrabon, 166: [aXXot Se Mf5r)p(av] ^6vr|v EKdcXouv Tf]v Evxig


ToO "1 (5r|poc;. ol S' etl TtpoTspov auTouq TOUTOuq '
I
yX fj ta c; , ou TtoXXi^v
Xcbpav VE^o^jiEvouq, cic; cf)r)aLV 'AoKXriTtLdtSriq 6 MupXeavoq.

La
explicacion la da el Periplo (Fontes, l, 93: ed. cast., pag.
100) el nombre de I b e r i a para el pequeilo trozo
que atestigua
de costa entre el Anas y el Ibero-Rio Tinto. Habitada por
los Igletes, que vivian junto al Betis, o por su vecindad
es natural que solo puede significarse con Iberia en Asclepia-
des estos lugares y no como Estrabon quiere, el pais al N. del
Ebro (Numantia, I, 35).

(*) Ver Renkel, Hispama Graecamca, Diss. Erlangen, 1920 (inedita).


n s ;

187

Jenofonte de Lampsaco (hacia 100 a. de J. C.)


•nepLTtXouc; [Tf|c; Iktoc; BaXdTTrn;] (ver Detlefsen, Entcleckung des germani-
schen Nordens, 1904, pag. 20^

Plinio, n. h. 6, 200: contra hoc quoque promuntu-


rium (Hesperu Ceras) Gorgades insulae narrantur,
Gorgonum quondam domus, bidui navigatione distantes a continen-
te, ut tradit Xe ophon La m p acenus . Peneti^aiut in eas
Hanno Poenorum imperator prodiditque hirta feminarum corpo-
ra, viros pernicitate evasisse duarumque Gorgadum cutes a7'gumenti
et miracuU gratia in Junonis tempJo posuit spectatas usque ad Car-

thaginem captam. JJltra has etiamnum duae Hesperidum in^ulae


narrantur adeoque omnia haec incerta sunt, ut Statius Sedosus a
Gorgonum insulis praenavigatione Atlantis dierum XL ad Hesperi-
dum insulas cursum prodiderit, ab his ad Hesperu Ceras unius.

Como que Jenofonte de Lampsaco habla tanto de la isla del


ambar Abalus (Helgoland) como de las Gorgadas junto al Cabo
Verde, fue su Periplo (Plinio 7, 155; Valerio Maximo 13 ext. 7)
un Periplo del Oceano.
Originariamente las Gorgonas se colocaban cerca de Tar-
tessos en la isla Sarpedonia, hoy Banco de Salmedina, delante
de la desembocadura del Guadalquivir (ver antes, pag. 6
Tartessos, 35). Mas tarde se transportaron a la costa del Occi-
dente de Africa: en las proximidades de Cabo Verde, porque
alli Hannon encontro los Gorilas (Hannon, Periplo 18) que se
tomaron por las Gorgonas. Asi sucede aqui lo mismo que ea
Juvenal 12, 4: Gorgone Maura.
— 188 —

Eudoxo de Cizico (hacia 100 a. de J. C.)

Eudoxo de Cizico intento deede Gades la circumnavega-


cion de Africa (Estrabon, 98-101). La tentativa presupone un
conocimiento previo de la costa occidental, como lo poseian
los Gaditanos (ver RE. VI, 929 y antes, pag. 171).
— 189 —

Lat^rculo Alejandrino (hacia el siglo ii a. de J. C.)

(ed. Diels, Ahhandlungen der Berliner Akademie der


Wissenschaften, 1904, 12).

TTOTa^iol ot ^eY'-^'^°'-" ^^ '^fl '"^HP^f 'PoSavoc; 6 Kaxd MacoaXtav.

Ver antes, pag. 19. (Esquilo).


— 190

Ateneo (siglo i a. de J. C.)

TTEpL ^irixavTindTcov (ed. Rud- Schneider, Griechische Poliorketiker II, pag. 14)

Pag. 14: ... Kpibv \xkv EcpaaKov EiupEBfjvai Trp<iTi.aTov uTt6 Kap-
)(r)8ov(cov £V Tfj TtEpl rdSsipa TtoXiopKta. XcopiSiov y^P "^*-

TTpoKaTaXa^ilJavo^iEvcov auTSv...

Gades esta por Tartessos. Con el castillo que los Car-


tagineses destruyeron antes del sitio de Tartessos, se quiere
signiflear quizas el arx Gerontis, que vigilaba el paso hacia
Tartessos (ver Tartessos, 45).
191 —

Hicesio (hacia 100 a. de J. C.)

•nepL u\»i<; (ver RE. VIII, 1593).

AteneO 315 D. Mkeoloc; Se touc; ^JiEV ev raSeCpoLc; (opKOvouq)


aXLOKO^Evouc; TtL^EXeoTepouq eTvaL, jiexa 5e toutouc; Touq ev ZLKeXta.
Touc; hk noppco 'HpaKXeCcov aTr|Xcov dXLTtetq SLot t6 TrXeiova Tortov eKve-
vfj)(9aL. ev raSeipoLq ^ev ouv toc KXeLS(a Ka9' auToc TapL)(eueTaL,
6c; Kal tSv dvTaKa(cov at yvd^oi Kal oupavtoKOL Kal ol XeyojievoL ^eXav-
SpuaL e^ auTSv TapL)(euovTaL. 'iKeoLoq Se <|)r)aL toc uTtoYdcrrpLa auTwv
XLTTapd uTrdpvovTa Trj euaTo^tct ttoXu SLaXXdaaeLV t6v dXXcov ^epcov...

Ttt Se KXeLSCa euaTO^icoTEpa etvaL toutcov.

Hicesio, celebre medico, recomienda comer pescado a los


enfermos.
— 192 —

Dorion (siglo i antes de J. C.)


Ticpl i)(80uv

Ateneo, 315 Cl AopCcov Iv tG TiEpl t^^Sucov Touq opKuvouq Ik Trjq


Ttepl 'HpaKXeouc; OTr)Xac; 6aXdaar)q TtEpaiou^ievouq etc; Tf)v Ka9'
f^jific; ep)(ea9aL 9(iXaaaav. Slo Kal TiXetoTouc; aX(aKea9aL ev tS 'l(5r|pLK2>
Kal Tuppr|VLKcp TteXayeL.

«Orkynos», una especie de atim (ver Eliano, nat. anim. 1,


42). Dorion busco sus noticias en el escrito Trepl uXr|q del medi-
co Hicesio (ver antes, pag. 191).
:

— 193 —

Partenio (hacia 70 a. de J. C.)

(ed. M.artiiii, Mythogr. Graeci II, 1, SupplO-

1) Esteban de Bizancio: ...napSevioc; Iv AeuKaSiaLaL ,/l 3r|pL-


TT]... aLyiaXS" (Mvth. Graeci II, 1, pag. 17).
2) Tt. IpcoT. Tta8r)^dTcov ,30l XEyETai Se Kal 'HpaKXEa ote aTt' 'Epu-
BsCaq Totq Fripuovou (5oOc; fJYayEv dXcb^Evov SLd Trjc; KeXtcov ^cbpaq
d(^LKEa8aL Ttapd BpETavvov, tG 5e dpa uTtdp)(ELv SuyaTEpa KEXTtvnv
ovo^a.

Aqui, por lo tanto, Heracles emprende su camino de vuelta,


no como de ordinario a traves de Espana, sino por el Oceano
este rasgo del mito parece antiguo y hace pensar en antiguos
V i a j e s d e s d e E s p a n a ( T a r t e s s o s ) h a c i a 1 o s p a i-
ses del N. (ver Tartessos, p-Ag. 34).

3) Escoliasta de Dionisio Periegeta, 456 (Myth. Graeci II, 1


SUpl. p. 31): o Se riapSEVLoq BpLdpEco Tdq ZTf]Xac; c|)r|aLv ETvaL:

^^... ^dpTupa S' d^[iLv


Tif|v ETil ra.BeLpoL IXXLTte 6r)^oauvr)v
dp)(a(ou BpLdprjco dTt' ouvo^a t6 TtpLv dpdf,aq."

Ver Meineke, Anal. Ahx. 278: acerca de Briareo, ver antes,


pag. 75, 120.
m—

Alejandro Polihistor (hacia 60 a. de J. C.

(ed. FHG. III, 206 y sig. ; ver RE I, 1449).

Esteban de Biz. S. rdSEipa: XEyETai. Kal raSELpCxriq (aq 'AXE£,av-


Spoc; 6 rioXuCaTcop.

Como que Alejandro escribi6 multitud de monografias de


los diferentes paises, tambien del Occidente (AiliuKd), puede
proceder el fragmento de un escrito acerca de Iberia (ver EE. I
1450).
— 195

Pseudo Apolodoro: pLfiXLoerjKTi (sigio i a. de J. C.


(ed. R. Wagner; ver RE. I. 2875).

1, 6, 1, 3: ouToq ('AXKUoveuq) Ss KalTaq "HXtou 36ag l^ 'Epu8eCaq


fjXaoE.

2, 5, 10: SeKaTov 5e ettetAyti a9Xov Totc; Fripuovou (ioOc; e^ 'Epu-


9e(aq Kojit^eiv. 'EpueELa 5e f]v 'OKeavoO TrXr|a£ov KeniEvr) vfjaog, f\

vOv rdiSELpa KaXEiTaL. TauTr|v KaT(i)KeL rrjpuovrjc; Xpuaaopoc;


Kal KaXXLpp6r|q Tfjc; 'flKEavoO, TpLcov eX"^ dv5pSv au^<|)UEq aco^ia, auv-
r|Y^ievov (^iev) elq iv KaTd ti^v Y«OTEpa, eaxLa^Evov Se elc; Tpetc; drto

XaY^vcov Te Kal ^r|pSv. s^X^ ^^ cfiOLVLKaq fi6ac;, Sv fjv (iouK^Xoc; Eupu-


TLCOV, cfiuXa^ 5e "OpGpoq 6 kucov SLKEcfiaXoq e£, 'Ex^Svrjc; Kal Tucf>covoq

YEYevvrniEvoq. rtopEuo^ievoc; ouv enl Tdc; rr|pu6vou (36ac; S^d Tfjc; Eu-
aYpLanoXXd
pci)Ttr|q, -j- TtapeX9ci)V ALfiurjv ETie(5aLve, KalnapeX^cbv TapTr|a-
o6v eaTr|ae ornxEta Tfjc; nopE^ac; enl tcov opcov Eupcbnr|q Kal ALfiur)c;
dvTLOTotxouc; Suo OTfjXaq. 9ep(^aLv)6^evoq Sc uno 'HXlou KaTd Tfjv no-
petav t6 t6^ov enl t6v 9e6v evETELvev o Se Tfjv dvSpetav auToO 9au-
^idaac; xpuoeov eScoke Senac;, ev 2> T6v'OKeav6v SLencpaoev. Kal napa-
Yev^^ievoc; elg 'Epu9eLav ev opcL "AfiavTL auXC^eTaL. ata86^ievo<;
Se 6 Kucov cn' auT6v Sp^a* o Sc Kal toOtov tS pondXcp naCcL, Kal t6v
(iouK6Xov EupuT^cova tco Kuvl (ior|9oOvTa dncKTCLve. MevotTr|q Se CKet
xdc; "AlSou (i6aq f36aKCOv rr|pu6vr| t6 •^z^ovhc^ dnfjYY^LXcv 8 Se KaTa-
Xaficbv "HpaKXea napd noTa^6v 'A v^e^JioO VTa Tdc; (i6ac; dn^YOVTa ou-
OTqad^cvoq tidxr)v To^cu^elq dnE9avev. 'HpaKXfjc; Sc ev8e|ievoq tAc;
(i6ac; eiq t6 Senaq Kal SLanXcuoaq etc; TapTr|aa6v 'HXCcp ndXtv
dneScoKC t6 Scnaq. SLEX8cbv Se 'Ifirjptav (cod. au5r|pCav) etq Alyu-
OT(vr|v ?)X9ev, ev rj Tdc; 36ac; dcj)r|poOvTo 'AXcfitcov tc Kal AepKuvoc; ol
rioaeiScovoc; uloC, o8q KTctvaq Slo Tu^^r|vCaq fjei.
— 196 —
De Pisandro? Ver antes, pag. 8.

Epitome de Apolodoro (MytJiographi Gmeci I), 6, 15 B:


^exa Tf}v MXCou TT6p9r|aLV... ot toO TXr|TioXe[iou Ttpoa(a)(ouaL KpfjTt], etTa
Cirt' dve^cov e£,c:)a9evTEq Ttepl Tdc; 'lfir|pLKdq vf]aouc; oSKr)aav.

Comparese con Timeo (antes, pag. 102).


fNDICE DE AUTORES
AcUlo (C.) 130: Autores que forman parte de la serie de fuentes de este fasciculo. — Aga-
temero: 92: Autores de los que se transcriben pasajes. —
Anales: 124: Autores citados
sin transcribir los textos.

Adlio(C.): 130 Berger 5, 17, 21,80,


: 1 14, 1 16, 129, 150.
Agatemero: 92, 161. /53, 154, 158, Bethe:6, 8.
159. Bilabel: 122.
Alejandro Polihistor: 194. Blass:51.
Anales: 124, 125. Blumner: 108.
Antifanes: 46, 139. Boll: 74.
Anacreonte: 56, 178. Borchardt: 149.
Antioco de Siracusa: 33, 36. Bosch: 59, 158.
Apiano:92, 124, 133, 135. Busolt:40.
Apolodoro: 8, 25.
Apolodoro (Pseudo): 195. Calpurnio Pisdn (L.): 132.
Aristobulo: 72, 73. Casio Hemina (L.): 131.
Aristofanes: 43, 41. Caton (M. Porcio): 148.
Aristdteles: 61, 74-76, 86, 94,96, Catulo: 41.
97, 101, 102, 103. 104, 120, 178. Celio Antipater(L.): 148.
Arriano:72, 73. Cerralbo (Marques de): 160.
Artemidoro de Efeso:78, 103,118, Cesar: 170, 175.
121, 134, 135, 142, 143, 150-161, Ciprias: 6, 7.
163, 173, 174, 175, 177, 178, 179, Claudio Quadrigario: 130.
180, 183, 175. Clearco de Soloi: 86.
Asclepiades de Mirlea : 38, 53, Cleomedes: 184.
156, 161, 179, 185, 186. Clistarco:73.
Ateneo: 8, 10, 24, 85, 104, 110, Constantino Porfirogeneta: 37, 126.
111, 126, 135, 139, 140, 146, 169, Crates de Mallos: 120.
175, 184, 190, 191, 192. Cratino: 41, 20,43.
Avieno: 13, 14, 17, 18, 31, 39, 58, Cuntz: 134, 136, 137.
60, 67, 96. Curcio (Q.): 72.
:

— 198

Damastes de Sigeon: 18, 39. Estrabon: 16, 19, 24, 25, 54, 56, 58,
Demetrio de Faleron: 176-177, 59, 60, 61, 62, 63, 66, 68. 77, 78,
Detlefsen: 187. 79, 80, 85, 87, 88, 89, 91, 101,
Dicearco: 77,87, 119. 138, 142,154, 102, 103, 104, 114, 115, 116, 117,
180. 118, 119, 121, 126, 127, 129, 134,
Diels: 189. 135, 138, 139, 140, 141, 142, 143,
Difilo: 85. 144, 145, 146, 150, 151, 152, 153,
Diodoro: 23, 36, 44, 45, 73, 88. 95, 154, 155, 156. 157, 158, 159, 160,
97, 98, 101, 104, 105, 112, 135, 161, 162, 163, 168. 169, 170, 171-
143.145, 147, 163-167, 169, 173, 176. 172, 172-183, 184, 185, 186, 188.
Dion Casio: 100. Euctemon: 31, 39,60, 61, 117, 155.
Dionisio de Halicarnaso : 21, 34, 35. Eudoxo de Cizico: 171, 172, 188.
Dionisio el Periegeta : 58, 96. Euforion: 75, 120.
Doebritz: 150. Eupolis: 42.
Dopp:54, 57, 58, 61,62, 63, 66. Euripides: 30, 56.
Dorion: 192. Eusebio: 89.
Eustatio: 117, 120.
Eforo: 14, 24, 32, 34, 39, 54-63, 66, Eutimenes: 18.

67, 78, 93, 94, 95, 115, 121, 127,


150, 151, 152, 177. Fabio Pictor (Q.): 123.
Eliano:75, 192 Ferecides de Atenas: 8, 9, 24-25,
Ennio: 124-125. 59, 180.
Erat(istenes: 56, 59, 78, 79, 80, 87, Festa:50.
91, 114-119, i29, 137,138,139,142, Filarco: 126-127.
150, 151, 154, 155, 158, 163, 172, Filisto: 34, 36, 58, 59, 95, 105,
173. 121.

Escilax: 18, 39, 57, 64-65, 137. Filitasde Cos: 88.


Escilax de Carianda: 18, 66. Fil6n: 108-109.
Escimno: 55, 56, 57, 60, 61, 63, 66. Flach: 74.
Escoliasta de Apolonio de Rodas: Floro: 103.
24. Frobenius: 15.

Escoliasta de Dionisio el Perlegeta


120. Geffcken: 82, 94, 95, 96, 97, 98, 102,
Escoliasta de Estrabdn : 38. 104.
Escoliasta de Hesiodo: 34, 74.
Escoliasta de Licofrdn: 86, 102, Hanndn: 13, 14, 15, 17, 187.

103, 158. Harp6crates:41.


Escoliasta de Pindaro: 20. Hecateo: 21, 28, 37, 38, 55, 96.
Esquilo: 19-21,56.68, 189. Hehn: 22,23, 100.
Esteban de Bizancio: 37, 38, 41, 42, Heldnico de Lesbss: 33,34-35, 37,
43, 52, 53, 55, 59, 84, 95. 117, 39, 40, 65.
143, 150, 154, 156, 157, 159, 174, Hennig: 48.

193, 194. Hergt:77, 78, 79.


Estesicoro: 6, 8. 9. 17, 25, 56, 59, Hermann: 20.
177. Herodiano 6. :
— 199 —
Herodoro de Heraclea: 21, 37-38, Martini: 193, 196.
53,61. Megastenes: 89.
Herodoto: 5. 10, 22.23, 26-29,43, Meineke: 88, 193.
49,59, 101, 178. Mela: 157.
Hesiodo: 8, 56, 114. Menandro: 84.
Hicesio: 191, 192. Menipo: 153, 158, 159.
Himilcon: 13-14, 15, 17. Meyer (EJuard): 101.
Hiparco: 78. Meyer (K. H. T.): 88, 140.
Holm:22, 23. Mulienhoff: 77, 162, 167, 168, 170.
Homero: 50, 58, 63, 114, 129, 156. Muller(B. A.): 185.
Hubner: 92, 100, 144, 146, 170, 186. Muller (C.): 15, 18,33,34,36, 37,39,
40, 52, 54, 55, 66, 86, 87, 88, 92, 94,
Is6crates: 51. 121, 126, 150, 151, 154, 155, 157,
158, 161, 194.
Jacoby: 24, 26, 28,34, 35,55.
Jenofonte: 49. Naber:62, 89.
Jenofonte de Lampsaco: 187. Nauck: 19, 21.
Josefo:62,89. Nicolds Damasceno: 57, 61.
Jubileos (Libro de los): 149. Nicostrato: hijo de Aristdfanes:
Justino: 126, 186. 47:
Juvenal: 187. Niese: 126.
Nonio: 131.
Kaibel:85, 93.
Kautzsch: 149. Palefato: 7,50.
Keller: 61. Paniasis de Halicarnaso: 8, 10.
Kinkel:6, 8, 10. Pape: 100, 103.
Klotz:8, 125, 175 Paradoxogr. Vatic. Rhodii: 61.
Knaatk: 114. Partenio: 193.
Kock: 41,42,43,45,46,47,84. Pauly-Wissowa: 15, 18, 20, 23, 28,
Kromayer: 112. 31, 33, 34, 35, 39, 42, 44, 45, 54, 73^
75,92, 100, 114, 120, 129, 144, 15oi
Laterculo Alejandrino: 189. 170, 171, 185, 186, 188, !9I, 194.
Leite de Vasconcellos: 152. Pausanias:71, 92.
Lentz: 6. Periplo: 6, 14, 15, 17, 18, 19, 21, 28.
Leutsch: 17. 31, 32, 38, 39, 52, 53, 82, 96, 100,
Licofr6n: 17, 95, 103, 104, 107. 101, 116, 117, 118, 121, 137, 143,
Littmann: 149. 151, 152, 158, 175, 186.
Livto: 53, 121, 124, 130, 132, 142, Peter: 130, 131, 132, 148.
148, 157. Pindaro: 16-17, 56, 67, 95, 180.
Luetke: 25. Pisandro de Camiros: 8-9, 10,
25, 196.
Macrobio: 10. Piteas: 67, 77-81, 87, 91, 92, 114,
Marcial: 41. 118, 119, 129, 134, 137, 139, 151,
Marclano de Heraclea:91, 150, 154, 151, 163, 171, 172, 173.
155, 156. Plinio: 7, 13, 14, 19, 58, 66, 69, 78,
.

200 —
81, 95, 121, 141, 148, 151, 153, 158, 159, 168, 169. 170, 171, 173,

183, 186, 187. 175, 176. 180, 184, 186, 187, 190,

Plutarco: 17, 70, 72, 90, 98, 105, 162, 193.

184. Schwartz:8, 54, 94.

PoHbio: 52, 64, 67, 78, 87, 94, 106, Sileno: 58, 95. 121, 148, 153, 180,

112, 114, 115, 116, 117, 118, 121, 181.

123, 134-147, 150, 153, 154, 156, Silio: 104, 186.

161, 162, 163, 168, 160, 170, 172, Sosilo: 122.


174, 176, 177, 178, 179, 180. Sofocles: 56.
Polieno : 22. Stephanos (E.): 93.

Posidonio: 56, 78, 79, 80, 87, 95, Stiehle: 150, 157, 158.
104, 117, 118, 121, 127, 133, 134, Suidas: 18, 145.

135, 137, 140, 142, 143, 144, 145, Synkellos: 89.


146, 151, 155, 156, 160, 161, 162-
184, 185. Teodoridas: 111.
Preller: 9. Teofrasto: 74,82-83.
Ptolomeo: 69, 72, 73, 78, 80, 119, Teopompo: 38, 52-53.

152, 157. Testamento (Antiguo): 149.


Timagenes: 161, 175, 179, 183.
Querilo: 56. Timeo : 23, 44, 45, 48, 58, 78, 94-105,
95, 107, 121, 127. 136, 150, 157,

Reimann: 61 169, 175, 177, 196.

Reinhardt: 162. Timostenes de Rodas: 87, 91-93,

Renkel: 186. 114,119.


Robert:9. Tolomeo: ver Ptolomeo.
Rosenberg: 121. Tratado romano-cartagin^s de 348 :

RutiiioRufo(P.): 133. 64-65.


Tucidide8:40.
Scheer: 107.
Scheidweiler: 120. Vahlen: 124.

Schneider: 190. Valerio Maxinio: 187.


Schoene: 107. Varron: 104.
Schoroeder: 16. Veith: 112.
Schulten: 6, 7, 8, 10, 15, 17, 18, 19, Virgiiio: 124.

22, 24, 25, 27, 28, 29, 31, 32, 33, 34, Vitrubio: 183.
37, 39, 40, 43, 45, 48, 52, 53, 54, 55, Voss:20.
56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 65, 66, 67,
68, 69, 71, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, Wagner:92, 119, 195.
82, 83, 84, 90, 92, 93, 95, 96, 100, Westermann: 74.
101, 102, 103, 104, 105, 106, 108, Wilamowitz: 8, 16.
113, 115, 117, 118, 121, 124, 125, Wilcken:112.
134, 135, 140, 141, 142, 143, 144,
145, 147, 148, 151, 152, 154, 157, Ziegler: 184.
INDICE DE MATERIAS

Abdera: 156. Cassit^rides: 28, 183.


Abila:68, 116. Cdstulo: 157.
Abylix: v. Abila. Celcianos: 38.
Africa, circumnavegacion de A.: 5, Celtas: 28, 55, 59, 76, 82, 1 i 5, 1 43, 1 49.

188. Celtiberos:63, 144, 168, 179.


Alalia: 27. C6Iticos: 143.
Alejandro Magno: 72. Cervcza 147.
:

Aletes: 146. Choirades: 103.


Almun6car: 85. Ver Sexi. Cierzo:93.
Alonis: 157. Cimbrios: 184.
Ambar: 28. Cimerios: 129.
Afrodisia (Gades):95, 121. Cinabrio : 83.
Argantonio: 26. Cinetas: 28,38.
Argonautas: 105. Coleo: 27.
Arx Gerontis: 6. Colon: 119.
Atlantis: 48. Columnas de Hercules: 5, 15, 16 y
Atun:96, 111, 140, 192. sig., 18, 19, 30, 32, 39, 51, CO, 66,

68,72, 75, 87,95, 117, 193, 159.


Baetis: 56. Conejo: 145.
Baleares: 45,88, 100, 112, 158, 175. Crimiso (batalli.): 70.
Banco de Salmedina: 6.
Beribraces: 62. Ebro:67, 122.
Briareo: 75,86, 120, 193. Ebusus: ver Ibizn.
Elba(rio):81, 105.
Caballos (en Espafia): 180. Elbisinios : 38.
Calpe: 78, 117, 155. Emporion, 62, 67.
Cartagena: 146. Eridano: 19,29.
Cartagineses: 23, 64, 66, 70, 91, 97, Eritia: 8, 10, 25, 29, 34, 57, 74, 78,
102, 106, 110, 118, 190. 93, 116, 120, 121, 155, 193.
Carteia: 8,91, 154. Esparto:23, 49, !10.

14-Fontes II
;

— 202 —
Estano: 14,55,82, 170, 177. Libif6nices:62, 112.
Etiopes (en Espaiia) 58. :
Ligures:62, 67, 106, 112, 115.
Etruscos:97. Lusitania: 140, 164.
Lunae insula: 32.

Falarica: 124.
Fenicios:5, 15,94, 165, 170. Madeira:98.
Focenses: 26, 95. Malaga: 156.
Mantilla: 160.
Gades : 5, 29. 42, 43, 46 y sig. 57, 66, Massalia:65, 71, 104.

68, 72, 74, 76, 81, 111, 121, 141, Mastia: 52,64.
153, 171, 180, 190. Mastienus: 38, 52.

Galicia: 183. Ma'uk («Keavog) 149. :

Galos: 106, 112. M6naca:32, 61.


Ger6n:6, 29, 190. Mesech: 149.
Gimnesias (Baleares): 100. Meseta: 105, 172.
Gletes:38, 53, 186. Minas ( Espafia ) 104, : 136, 146,

Gorgonas:6, 20, 24, 50, 187. 170.

Gran Bretaria: 193. Misgetas: 68.

Heleni: 186. Nasamones: 101.

Hemeroscopion: 157 Nebukadnezar: 89.

Heracles:8, 10. Non plus ultia: 17.

H^rcules, via:31,68, 103. Numancia: 109, 133.

Herma : 68. Numidas: 70.


Hermaia Akra (Cabo Espartel): 69.

Honda: 88, 101. Oc^ano: terrores 14, 17, 48, 58,66,


Huron 29. : 68, 75, 149; marea 79, 10.5, 178;
nombre 149.

Iberia:77, 116, 136,178, 186. Odiseia: 185.


Iberos: mercenarios 22, 29, 40, 44, Odiseo: 129, 185.
49, 70, 106, 112; pelo y barba 41 Oestrimnidas: 14, 54.

celeridad 43, 169; sobriedad 48, Oretanos: 157.


126; origen africano 58, 101 ; me- Oro (en Espaiia): 82, 136.

dida del talie 60, 88; mujeres 61


en Siciiia 63; esteias funerarias 74 Paloma(isla):32.
escudo 84, 168; falarica 90, 124 Peregil (isla): 32.
lanzas 74; cerveza 147; casco Pilum:90, 184.

1G8;danza 169. Pirene (ciudad): 28.


Incendio de bosques: 169. Pirineos:75, 104, 169.
Intercatia 144. Piteas: 77.
Pitiussa:99, 158.
Kalatusa: 55. Piata (en Espafia): 28, 94, 104, 136,
Kerne: 7. 146, 165, 177.
Kisthene: 20,41. Precios de viveres en Lusitania: 140.
Kotinussa: 95. nuXai. raSeipLSEq : 17.
203 —
Rhin: 105. Sisyra: 102.
RioTinto: 186. SoIJiferreum: 169.
Roca (cabo): 80, 171.
Rodano: IP, 189. Tader:82.
Rode: G2. Tanais (Elba): 80.
Roma : 65. Tarragona: 118, 158.
Tarsis (Tartessos): 65.
Sagrado Promontorio: 78, 152, Tart6sside: 78, 116,155.
155. Tartessos: 6, 8, 14, 15, 17, 25, 26,
Sagum: 124, 168. 29, 43, 48, 55, 62, 65, 75, 94, 156,
Sagunto: 123. 190, 195.
Salazon 42, 46, 85.
: Teodoro (lio): 82.
San Sebastian (Cadiz): 59, 96, Trafalgar: 69.
121. Turdetanos: 142, 156.
San Vicente (cabo): 152, 171. Turdulos 56, 142.
:

Sargazo 96. :

Sarpedon: 6, 50. Ufas (en Africa): 15.

Segisamo: 144.
Sexi: 85. Vacceos: 169.
Sicana, 40. Vialitoral: 137.
Sicanos: 33, 34, 36, 40, 63, 105. Viriato: 147.
FE DE ERRATAS

Pag.
w
IINDINQ LIST JUN 1 - 1C

PLEASE DO NOT REMOVE


CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET

UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY

DP Fontes Hispaniae antiquae


91
F66
fasc.2

You might also like