- MANUAIS

____
\lía
..... . . ... ___
l~cteA
..
Ys e r 1 e s
•

Edición: "Vía Lác tea" , Avda. das Mariñas , 49 Perillo-Oieiros

(A Coru ña)
Apdo.: 2. 109. A <;oruña
Distribución: "S UA·REZ CALVO. S .A ." , A Coruña
Telfs.: (98 1) 26 67 87 - 26 67 16
Cuben a: Xosé Díaz . • ~ VISION
Coorde nación: A .P. L. L.
Composición, Montaxe e Foto mecánica: Obradoiro G ráfico
A NOSA TERR A , T lfno . 43 36 24 Vigo .
Imprime: ASA . Rio T into.

ISBN: 84-8653 1-48-9

Dep. Leg. VG -262-88

A propriedade intelectual está amparada pola lei. Calquer

reprodución tota l ou parcial desta obra deberá conta r coa
autorización expresa dos editores.
 ,
NOVA GRAMATICA
para a aprendizaxe da língua

Xoán Xosé Costa Casas

Mados Anxos González Refoxo
César Carlos Morán Fraga
Xoán Carlos Rábade Castiñeira
ASOCIACIÓN DE
PROFESORES DE
LiNGUA E
LITERATURA
(APLL)

"Cando unha sociedade se corrompe, o primeiro que

se gangrena é a ling uaxe. A crítica da sociedade, en
consecuéncia, comeza coa gramática e co restabele-
cimento dos significados"
(Ocrávi o Pa7.)
 APRESENTACIÓN

Non é difícil apreciar nas gramáticas e métodos de aprendizaxe lingüística de autoría

colectiva cena desigualdade na focaxe dos temas , que máis parece fruto da recopi lación
de traballos individuais e parciais , finalmente agrupados, que propriamente un traballo
de equipa. O noso mé todo, fo ra dos resultados fin ais, foi xustamente o contrário: panin-
do de unha e laboración prévia que se oferecia como ponéncia de debate, esta Gramática
é o resultado de moitas horas de labor consistente no contraste de ideas, no questiona-
mento de teorías gramaticais e exposicións pedagóxicas, de redefinicións, elaboracións
finais de temas ...
Xulgamos que a ·'perda de tempo'' dedicada a estes misteres é fundamen tal na
concepción de un traballo de equipa , independentemente de que , por outra parte , perse-
guísemos un resultado final óptimo para os fins a que vai destinada.
Mais esta Gramática non só se debe considerar unha tarefa realizada só con esa
metodoloxia, senón que , antes da sua publicación , estivo tamén aberta ás observacións
de outras persoas cualificadas que a revisaron (tanto nos critérios normativos como nos
pedagóxicos e gramaticais) e a sua adecuación foi xa experimentada nas aulas.

1) CRITÉRIOS NORMATIVOS
Os critérios normativos que adoptamos son os considerados por parte da Asemblea
da Asociación de Profesores de Líng ua e Literatura (A PLL), que toman como referéncia
as Normas de 80 da Comisión de Lingüística da Xunta Pre-Autonómica, concretizadas e
matizadas nalgun ponto polo ''Man ifesto po r un acordo necesário" , de amplo apoio entre
o profesorado .
Naquelas particularidades en que as Normas de 80 ou o próprio Manifesto non
estaban suficientemente explicitadas seguimos tomando como referéncia os acordos de
dita Asemblea, que basicamente son os que expomos a seguir.
l.- Ortografia
a) Usos de b e v
Mantemos, para a sua d istri buizón, o critério de anteriores publicacións da Asocia-
ción (que recollemos no primeiro tema), asumindo certas escollas xa admitidas por todos
(bolboreta 1 borboleta, avó. mobilidade, varrer, etc.) e outras consagradas polo uso social
(govemo, povo).
b) Uso de un único a cen to (a gudo) obrigatór io
Contemplamos como optativo e só para casos moi determinados e concretos de
clara ambigüidade que rara vez se dan, o uso de outros acentos:
• acento grave('), indicando vogal átona média aberta ou contracción de vogais
átonas:
cordeiro ("que fai cordas'') 1 cordeiro ("año); pegada ("sinal do pe") 1 pegada
(verbo pegar); a, as (prep. + identificadores femi ninos) 1 á, ás (substantivos)
1 a, as (identificadores)
• acento circunflexo( • ), indicando vogal tónica média fechada:
póla, pólas (galiña nova) 1 póla, pólas (ramo de árbore) 1 pola, polas (prep.
por + identificadores femininos); polo, pólos (galo novo) 1 pólo, pólos (extre-
mo) 1 polo, polos (prep. por + identificadores masculinos)
Para o uso obrigatório do acento diacrítico adoptamos como critério a oposición
tónica (con acento agudo; tamén as contraccións átonas: á, ás) 1 átona (sen acento). Na
oposición tónica 1 tónica (vés 1 ves, vén 1 ven, óso ! oso, bóla 1 bola, pé 1 pe, fóra, fóra,
etc .), consideramo-los, como nos casos comentados ao princípio, de uso optativo e só
e n casos de clara ambigüidade contextua! , dado que a lista pode chegar a ser moi ampla
e resultar excesivo exixir a u n único acento obrigatoriamente múltiplas funcións (tonici-
dade, atonicidade e contracción , tonicidade aberta nuns casos e fechada noutros).
e) Contraccións facultativas
Estimamos de uso facu ltativo as contracció ns da preposición de con certos pronomes
e advérbios comezados por vogal (dalgun 1 de algun. doutro 1 de outro, dun 1 de un,
daqui 1 de aquí, etc.). Pensamos que seria de recomendar a non contracción debido ao
alto índice de contraccións obrigatórias xa existentes e que a nível oral poden apresentar-
-se as duas realizacións. O mesmo critério é o que segu imos coa preposición en e algun
dos pronomes xa vistos (nalgun 1 en algun). No caso de con, en contacto cos pronomes
un, unha, uns. unhas, mantemos a mesma consideración, mais se se tratar de un cuanti-
ficador unitário (un, unha) non se pode facer nunca a contracción.
d) Aglutinación d e palabras e ortografia de grupos cultos
Nestes casos adoptamos o critério da prática habitual de outras áreas do noso sistema
lingüístico que , en conxunto , se nos apresenta como máis coerente, aglutinando aqueJas
formas que teñen sentido unitário e diferente de cada elemento por separado, e acomo-
dando as palabras usuais a un tratamento máis unitário dos grupos consonánticos: aonde ,
amodo, apenas, apesar (de), contodo, devagar, portanto, sobretodo, talvez; así mesmo,
etc.; aceder, acidente, adxectivo, contratual, obxecto , ocidente, prática, satisfación;
cena, céptico, c indir, cisión (conforme: ciéncia, cetro, ciática), etc.

2.- Uxico e gramática

En certas terminacións e ditongos admiten-se como plenamente válidas as duas
variantes por seren ambas lexítimas, estimadas, coíno preferentes por parte da APLL
aqueJas que indicamos en primeiro lugar:
 •
-eo 1 -eio (freo 1 freio, creo 1 creio, etc.)
-ea 1 -eia (frea 1 freía , idea 1 ideia. etc .) •
-an 1 -ao (chan 1 chao, irmán 1 irmao , etc.)
-e 1 -en (marxe 1 marxen, viaxe 1 viaxen, etc.)
-oa 1 -o (avoa 1 avó, moa 1 mó, etc .; mais: só)
oi(t) 1 ui(t) (loita 1 luita , moito 1 muito, roibo 1 ruibo, etc.)
O mesmo poderíamos dicer de formas xa gramaticais como ti 1 tu e irnos 1 vamos.
A respeito de outros casos como as terminacións ··ZÓn 1 -ci6n (nazón 1 nación). -són
1 -sión (concisón 1 concisión). -t6n 1 -tión (dixestón 1 dixestión) e - x6n 1 -xión (reflexón
1 reflexión), consideran-se noutro plano diferente aos anteriores. por se tratar agora de
escoller entre as formas lexítimas pero social e institucionalmente menos implantadas
(-zón, -són, -tón, -xón). e formas propriamente castellanizadas ainda que social e institu-
cionalmente máis empregadas (-ción, -sión. -tión, -xión). Aquí adopta-se como critério
o das Normas de 80 aludidas: "recomenda-se a potenciación das formas primeiras [as
Jexítimas]. coas limitacións ou ritmo que aconselle o proceso gradual do ensino e da
sensibilidade social".
Seguindo estas pautas, decidimo-nos a utilizar as terminacións xenuínas en cenas
palabras que apresentan unha panicular evolución fonética que as afasta da estrutura
latina e as aproxima da sua forma romance histórica: eleizón, entoaz6n, lizón, perfeizón.
-uizón (constituizón. contribuizón, distribuizón, etc.) . xeraz6n. etc. ; confis6n, procisón,
profis6n. Vexa-se, sobre todo isto, o Apéndice 2 do libro, no primeiro apartado das
terminacións.

li) CRITÉRIOS PEDAGÓXICOS

A Gramática está concebida para a aprendizaxe da língua sen a restrinxir a un nível
determinado. Por iso, os temas foron organizados de tal forma que , recollendo a matéria
básica e sen incluir outra máis própria de estudos lingüísticos especializados. admitan
diferentes posibilidades de aplicación. Será o profesor. o departamento ou o próprio
interesado quen deba marcar eses limites de cada nível determinado . De aí que a exposi-
ción dos temas pretenda ser sempre clara sen deixar de ser por iso científicamente o máis
rigorosa posíbel .
No final do libro figuran tres apéndices e un índice coa seguinte funcionalidade:
a) Un apéndice ortográfico e gramatical (Apéndice 1), consistente nunha série de
cuadros que apresentan todas as contraccións (obrigatórias e facultativas) existentes e
todos os paradigmas da conxugación verbal .
b) Un apéndice lexical ( Apéndice 2). que incluí terminacións e comezos de palabras
problemáticos, vocalizacións e rotizacións de grupos consonánticos e casos paniculares
de vocalismo e consonantismo de índole léxica.
e) Un cuadro esquemático dos tipos de normativas actuais e das suas diferenzas
(Apéndice 3).
d) Un Indice das formas gramaticais recollidas ao longo da Gramática, ordenadas
alfabeticamente e indicando a clase ou grupo a que penencen , así como o tema en que
van inclu ídas.
O material que se apresenta nos apéndices 2 e 3 pode ser intercalábel , a maneira de
consulta e/ou ampliación, entre aqueles temas que polo tempo, pola sua menor extensión
ou por calquer outra circunstáncia , necesitaren de algunha matéria complementar. Todos
os apéndices e o índice final poden servir para a consulta rápida e pontual de dúbidas.
Retomando a extensión dos temas cabe levar en conta que alguns deles (por exemplo
O Pronome, O Verbo, O Advérbio, A Sintaxe), pola sua excesiva extensión, teñen de
ser forzosamente tratados en várias panes con certa unidade temática, que son as que
receben propriamente o nome de Tema.
Tentamos en todo momento a simpl ificación maior das regras gramaticais (acentua-
ción, flexión de xénero, de número, etc.) e cuidamos ao máximo a apresentación da
matéria, tanto no aspecto visual como no sentido de dar especial realce a cenas panes
que non se deben esquecer no aprendizado da língua (esta é a función, entre outros
•
casos, dos cuadros encabezados poi a palabra REPARA ... ), ou de facer algo máis que
pór listas. prática bastante habitual en métodos anteriores. Pretendeu-se, portanto, unha
distribuizón máis lóxica , como, por exemplo, no caso dos advérbios, ordenando-os pola
forma (característica ou coincidente con outras clases de palabras), valores, etc . de cada
tipo ou locución adverbial, sen perder nunca , porén , a visión de conxunto.
No caso dos verbos, especialmente nos irregulares, por non compartirmos o critério
bastante antipedagóxico de que cada un os asimile como mellor puder, oferecemos a
posibilidade de os aprender de unha maneira coerente, agrupando as irregularidades co-
muns de -cada paradigma verbal e de vários paradigmas e ntre si.
Coas conxuncións e locucións conxuntivas en lugar de proporcionar a lista de pala-
bras sen máis (coa sua nomenclatura correspondente), considerou-se máis adecuado, xa
que son elementos relacionantes de conexións sintácticas , incluí-las dentro dos dous
temas últimos de lntrodución á Sintaxe, necesários estes para completar mínimamente a
programación de certos níveis e cursos do currículo escolar. Coas preposicións adopta-
mos critério diferente por non constituíren unha lista tan aberta e diversificada como as
conxuncións.
Certos cuadros que figuran nos temas como é o dos Valores de Modos e Tempos ou
o das Perífrases Verbais. poden ser aproveitados para po-los en branco a maneira de
exercício participativo do aluno na explicación gramatical , unha vez indicados os exem-
plos que van servir como base para a exposición teórica posterior dos diversos tipos e
valores. Este critério tamén se poderia aplicar a outros cuadros.
As Formas Substanciais e Aspectuais do Verbo (Infinitivo, Xerúndio e Particípio)
foron estudadas cada unha en si mesma e no n en comparación coas restantes formas do
grupo, de acordo coque se fixo coas demais formas verbais, cousa inabitual nos métodos
e gramáticas acruais . Neste tema, e referido ao Particípio, eremos conveniente incluir un
método para diferenciar cando unha fo rma de Particípio ten función e valor propriamente
verbais de cando os ten adxectivos. Polo mesmo , no tema das Perífrases Verbais , incor-
poramos o critério que nos parece máis adecuado para distinguir o que é unha perífrase
do que é un verbo + complemento (con Predicado na forma de Infin itivo, Xerúndio ou
Particípio).
No tocante aos valores das Preposicións, estabeleceron-se pontos de coincidéncia
significativa e ntre elas despois de cada significado primário ou contextua! habitual.
E. por último, nos dous primeiros temas estudan-se paralelamente as unidades fóni-
cas e a ortografía, para sempre poder contrastar, opor ou delimitar de maneira máis c lara
Fonoloxia e Ortografía.

111) CRITÉRIOS GRAMATICAIS

Partimos da gramática tradicional para incorporar critérios xa normalmente admiti-
dos hoxe en día, mais que, infelizmente, non figuran en gramáticas actuais pola pura
inércia de utilizar nomenclaturas e clasificacións herdadas. Somos conscientes de que a
exposición que propomos (e neste apartado indicamos os pontos máis salientábeis e
peculiares) pode levar a posíbeis confusións debido, sobretodo, á inérc ia anteriormente
apontada, se ben, e ainda levando en conta que se trata de unha Gramática para a
aprendizaxe, non fomos capaces de resistir a tentación de superar certas definicións e
clasificacións (polo menos as de maior vulto), xa de dubidoso valor científico. Para isto.
eremos contar coa atitude aberta aos novos posicionamentos (científicos e pedagóxicos)
própria de un profesorado como o de Língua e Literatura .
l .- Fonoloxia
a) Vocalismo átono
Estimamos a existéncia de vogais átonas iniciais de articulación média abertas (/1/,
¡;,t) porque a inexisténcia de pares mínimos (pegada /e/ e /1/, cordeiro /o/ e /::i, etc.),
especialmente algo numerosos en certos diminutivos (boliña l o/ e¡;,¡, presiña /e/ e/&/,
etc.), parece máis que suficiente para a sua xustificación.
Por outra parte, consideramos as vogais áto nas i, u formando ditongo fonemas
vocálicos /i/ e /u/, xa que, do ponto de vista articulatório, os trazos que as caracterizan
son os próprios das vogais (fechazón. ~nterioridade 1 po~terioridade) . Cont~<? · ~ ~e
salientar (e por iso alguns autores as cons1deran consoantes /ji, /w/) que a sua d1stnbu1zon
dentro da sílaba é a própria dos fonemas consonánticos, isto é, marxe si lábica, de manei-
ra que a oposición destes fonemas vocálicos cos consonánticos é posíbel por se a~haren
no mesmo lugar (/ páil , /páu/, /pán/), non sendo posíbel co resto das outras voga1s , por
non poderen aparecer estas nese contexto; así. nesa situación, as únicas vogais posíbeis
son i. u, neutralizadas nos arquifonemas /1/, / U/.
Un reforzo da tese do carácter vocálico ou semivocálico a nfvel fonético desas
vogais pode vir dado pola imposibilidade da presenza de un fonema /r/ despois deles,
cando é obrigatória despois de calquer consoante heterosilábica (/louréiro/, /priméiro/,
mais: / málro/, /ónra/). o carácter articulatório é semivocálico m. l.lll. por se constatar
normalmente un ha altemáncia de pronúncia semivogal 1 vogal ([111)-g~a) 1 [lf1) -gu-a],
[1(1)-go-al; [bai-do-sol / [ba-i-dó-so]) e non semivogal / consoante.
b) Contraccións
Xulgamos que son átonas (con acento secundário) as contraccións da preposición a
cos identificadores femin inos a, as. tal e como resulta das análises espectrográficas apli-
cadas neses casos. ou partindo do critério de que difícilmente duas palabras átonas podan
dar como resultado unha contracción tónica (por non citar o feito de que o ouvido nos
poda estar enganando). Seria. portanto, unha contracción que dá lugar a unha vogal
átona de máxima abertura (maior que a de /a/ ou JáJ) e posibelmente longa.
e) O fonema nasal velar
Parece-nos máis adecuado considerar que ttV é un fonema e non un arquifonema ao
basear-nos na silabación /ú-I)al e non /úN-a/. pois que unha consoante intervocálica é
sempre marxe explosiva de sílaba e non marxe implosiva da sílaba precedente. O feíto
de que sexan posíbeis as. duas pronúncias non nos debe estrañar porque se trata de un ha
consoante que, no plano fonético, pode ser articulada ~nto a comezo como a final de
sílaba. de maneira que todas as que poden ser articuladas no fin da palabra admiten unha
pronúncia experimental dese tipo, implosiva ou explosiva, facendo pausa antes ou des-
pois da consoante (cfr.: [á-la] 1 [ál-a]. [á-sal / [ás-a], etc .). Teríamos entón un fonema
porque poderíamos diferenciar palabras como unha l úr¡il, una /úna/. uña lúrpl.
2.- Morfoloxia e Sintaxe
a) O nome
A gramática clásica e algunhas tradicionais consideraban os nomes como unha única
clase de palabras. Contodo, na gramática moderna comezou-se a diferenciar, como clases
de palabras diferentes, o substantivo e o adxectivo (en vez de unha única, o nome),
critério que segue a gramática xenerativa.
Por sua parte. o estruturalismo europeu revitalizou na actualidade a consideración
de unha única clase de palabra, o nome. con dous tipos de función, adxectiva e substan-
tiva . E. asi mesmo. o pronome , tamén como palabra única coas mesmas funcións, adxec-
tiva e substantiva .
Este último critério parece-nos máis acorde coa realidade pois, no caso dos prono-
mes, está claro que son o mesmo tipo de palabras que poden ter, a maioria , as duas
función s; clase de palabras que constituí , aliás. un inventário fechado (palabras gramati-
cais) , face ao nome, substantivo e adxectivo, que constituí un inventário aberto (palabras
lexicais). No caso do nome , ainda que o nome substantivo e o nome adxectivo en princí-
pio parecen palabras diferentes (por seren lexicais con unha elevada especialización fun-
cional en moitos casos), o transvase de funcións (adxectivo en función substantiva e
substantivo en función adxectiva) é bastante comun.
Asi , falamos de nomes en función substantiva fnome substantivo en función nuclear
da Frase Nominal) e adxectiva (nome adxectivo, normalmente en función adxacente ou
modificadora do núcleo da Frase Nominal), e, cos mesmos critérios, de pronomes en
función substantiva e adxectiva.
•
b) Xénero e número
Consideramos a existéncia de dous tipos principais de xénero, atendendo á posibili-
dade de este vir indicado ou non por morfemas específicos:
a) Xénero flexionado (indicado por procedimentos morfolóxicos ou morfemáticas),
que se dá nos nomes substantivos onde a oposición de xénero ten valores significativos
e nos nomes adxectivos onde é puramente concordante (lobo branco 1 loba branca).
b) Xénero non flexionado (indicado por procedimentos sintácticos), que se dá nos
nomes con un único xénero imanente (día, libro) e noutros con dous xéneros contextuais
(anista), cuxo xénero en todos os casos pode vir explicitado pola concordáncia, isto é,
indicado por determinantes ou modificadores (o día, libro entretido, este artista, arti sta
consagrada).
Nestes dous últimos casos de xénero imanente e contextua! (non flexionado) as
vogais fi nais dos nomes substantivos son vogais temáticas que. nunha cantidade relativa
de casos orientan para o tipo de xénero (casa, libro, templo, etc.), clasificando de modo
simil ar a como fan as vogais temáticas dos tres tipos de conxugación verbal, mais sen se
tratar própriamente de un morfema categorial de xénero, onde é necesário que entren
nunha oposición de significados masculino e feminino. En caso de o nome substantivo
acabar en consoante (canción. luz. xoven, etc :) non hai vogal temática.
Dentro xa do xénero flexionado, entre as posibilidades que normalmente se utilizan,
considerar un morfema de xénero masculino 0 ou o (frente a un feminino, sempre a),
optamos pola consideración do morfema masculino o (coas variantes mórficas ou alomar-
fes o, e e 0: lobo , mestre, doutor0) . Tanto que se opte por unha ou outra posibilidade,
o morfema 0 para masculino non implica que non teña valor significati vo, senón que o
posui encanto entra en oposición co morfema de feminino a. Cando a oposición é a máis
habitual , a de tipo sexual (pois pode ser de outro tipo como en leño 1 leña, machado 1
machada. etc.). o feminino indica sempre fémea e o masculino, ademais de macho, a
espécie (mestre: home mestre ou home e muller mestre: O mestre perguntou-me a lizón;
Os mestres manifestaron-se onte). O mesmo poderíamos dicer do número, en que o
morfema de singular 0 entra en oposición significativa co morfema de plural s (coas
variantes mórficas ou alomorfes s, es, i s: avós, mares. cri stais) .
Convén salientar que non se debe faJar de formación de feminino a partir do mascu-
lino ou de plural a partir do singular, xa que propriamente non deri van uns de outros,
senón que se trata de regras de flexión en que entran en oposición ou variación morfo-sig-
nificativa os morfemas de xénero e número , de modo similar aoque acontece coa flexión
verbal , onde tamén se observa oposición morfa-significativa entre morfemas modo-tem-
porais. número-persoais, etc.
Xa por último. cumpre ainda desligar o que é a flexión de xénero morfolóxico
mediante morfemas específicos que normalmente indican oposición sexual, do que é esta
oposición por outros procedimentos, léxicos (por derivación: sacerdote 1 sacerdotisa ou
por meio de bases léxicas diferentes: home 1 muller) ou léxico-si ntácticos (águia macho
1 águia fémea), que normalmente aparecen misturados sen facer diferenci ación dos proce-
dí mentos.
e) A inexisténcia de morfema de grau
Non damos por bon que as gradacións estabelecidas nos nomes substantivos e ad-
xectivos, así como noutros tipos de palabras (pronomes. advérbios) se deban estudar
dentro dos morfemas gramaticais de tipo categorial, á mesma altura que o de xénero ou
o de número. As gradacións fan-se a partir de procedimentos lexicais por meio de morfe-
mas que son propriamente derivativos (-ísim- , -entísim-, -iñ-, -ón, etc.: felicísimo, bene-
ficentísimo, mesiña, cabezón). ou ben de procedimentos sintáctico-semánticos (tan gran-
de como. moi grande) . Nestes casos achamos en comun un valor intensivo, que por
outra parte xa é próprio de algunhas clases de palabras (algo. pouco. etc.) e de cenos
nomes adxectivos que non precisan un morfema ou palabra que os intensifique (maíor.
menor. pior, mellor , paupérrimo, ele.).
T rata-se, pois, de valores inerentes do léxico ou de cenas construcións, de maneira
 •
q ue, o que normalmente se estuda no grau dos nomes, vai recollido en cada parte corres-
pondente: os morfemas -fsim-. -entfsim-, -iñ-. -on. etc., ind icados (non estudados, pois
isto seria próprio de un texto sobre léxico) nos tipos de morfemas; as estruturas sintácti-
cas tan grande como. máis grande que. na Sintaxe, dentro do estudo das cláusulas com-
parativas, e as do tipo tan grande, máis grande, pouco grande, etc. no primeiro tema dos
advérbios (tema 14).
d) O pronome
Estudamos o pronome como a clase de palabra gramatical que, constituindo un
inventário fechado de maior ou menor trabazón (igual que as preposicións. conxuncións
ou , noutro nível de unidades. os morfemas gramaticais). teñen función nominal e carác-
ter referencial. Isto é, teñen a mesma función que o nome (substantivo e adxectivo),
mais este é unha clase de palabras lexical (inventário aberto igual que o verbo ou. noutro
nível de unidades, os morfemas lexicais) que recolle as notas significativas da realidade
designada. Como consecuéncia, a riqueza significativa dos nomes (substantivos e adxec-
tivos), é moito maio r que a dos pronomes (substantivos e adxectivos).
A parte desta diferenza, hai outras que particularizan o pronome face ao nome,
cando van ambos en función substantiva: a sua capacidade de designar as tres persoas
gramaticais (pronomes persoais) ou de facer só referé ncia á terceira (resto dos pronomes).
A referencialidade a ditas persoas contrasta coas características do nome substantivo
onde, máis que unha rcferéncia, parece haber unha inferéncia inequívoca da terceira
persoa gramatical sob o sinal lingüístico do nome substantivo que indica as suas notas
significativas (neno, vento, Maria, moedas), face á mesma persoa do pronome substanti-
vo que a difumina e imprecisa (e/, este. outra, moitas) ou face ás outras duas persoas
(eu, ti) que non necesitan desa precisión significativa. Por outra parte , que haxa prono-
mes substantivos que designen e particularizen (eu, ti) a primeira e segunda persoas ou
que podan relacionar-se con elas (meu, teu) é algo que non se dá nos nomes sustantivos.
Cando vai en función adxectiva é tamén clara a particularización significativa mar-
cada polo nome (como no nome substantivo), indicando normalmente cualidades próprias
(califican), en contraste co pronome adxectivo que segue conservando as mesmas notas
significativas que no pronome substantivo, mantendo-se asi mesmo, a relación de alguns
coa primeira e segunda persoas.
O xénero e o número dos pronomes é meramente concordante en función adxectiva
(como nos nomes adxectivos) e referencial en función substantiva, xa que aí non é
posíbel falar de concordáncia ou de ineréncia de ambas as categorías gramaticais.
A partir da relación dos pronomes coas persoas gramaticais disti nguimos:
- Os que se referen o u designan as tres persoas gramaticais: persoais.
- Os que se referen á tercei ra persoa gramatical relacionando-a de maneira precisa
coas tres persoas (posesivos) ou coa primeira (demostrativos): referenciais precisos.
- Os que se referen á terceira persoa gramatical sen teren por si próprios unha marca
precisa que os relacione coas outras persoas grarnaticais (os restantes): referenciais im-
precisos.
As duas últimas denominacións poderian ser tamén referenciais absolutos e relativo.s
respectivamente, en consonáncia coas denominacións dos advérbios de lugar absolutos
(en referéncia abrigada á primeira persoa) e relativos (onde non hai esa referéncia abriga-
da) ou, noutra correlación, están ao mesmo nível que as denominacións d9s advérbios
de tempo e tempos verbais absolutos (referenciais do momento presente) e relativos
(referenciais de calquer momento). Mais falar de pronomes referenciais relativos, in-
cluindo dentro deles ·os identificadores, os ordinais, os cuantificadores e os próprios
relativos (ca l, que, quen, etc.), poderia entrar en conflito coa denominación destes últi-
mos e non sabermos se estamos a falar do grupo máis amplo ou do máis red ucido. De
aí a escolla de referenciais precisos e imprecisos , unha vez visto que todos son referen-
ciais.
e) Pronomes persoais
Preferi mos a denominación de persoas do plural á de "seis persoas", xa que persoas
gramaticais só hai tres. Nas do plural o que marca que sexa nós, vós ou eles é a a
 inclusión obrigatória de eu, ti e e/ respectivamente en cada un deles. e portanto estamos

11 diante de unha soma de eu, ti. el + outro ou outros, unha pluraljdade en consecuéncia.
O que s i é peculiar é a maneira de indicar esa pluralidade se a confrontamos co plural
dos nomes e o resto dos pro nomes, o que non implica necesariamente a existéncia de
máis persoas gramaticais.
Non debe estrañar que existan diferentes formas de expresar a pluralidade (cfr. os
nomes colectivos ou alguns pronomes cuantificadores que indo en singular. indican plura-
lidade de elementos), se levarmos en conta que, por exemplo, a temporahdade pode vtr
expresada de diversas maneiras (unha forma verbal, un advérbio de tempo, unha perífra-
se temporal , un complemento circunstancial de tempo, etc.). Ainda máis , a proba de que
é unha soma a que se dá nas persoas do plural e non novas persoas radica no feito de
que en nós continua a haber sempre un emisor e en vós os receptores poden ser dous ou
máis, sendo necesário polo menos un , ainda que poda haber alguén que non é o receptor
(ti + el) . Onde se dá sempre un plural do mesmo tipo que o dos nomes e o resto dos
pronomes é en eles, vendo-se que se trata da mesma persoa que a do singular máis outras
persoas do mesmo tipo.
O mesmo que consideramos sobre estas persoas do plural serve para as formas do
posesivo na sua relac ió n con elas noso, voso, seu.
f) Pronomes referenciais precisos (demostrativos e posesivos)
Di-se normalmente que os demostrativos fan referéncia ás tres persoas gramaticais,
mais só gardan relación coa primeira, a que representa o emisor, centro do proceso
enunciativo . Pensemos nun caso como Col/e ese libro en que se poderia pensar que
houbese unha relación de contigüidade coa segunda persoa, que pode existir, mais pode
tamén non existir: Col/e ese libro que está a cinco metros de ti e min ou a cinco metros
de min e a dez de ti, que estás detrás de min. Polo que se pode ver, a relación real é a
de afastamento ou proximidade médios sempre estabelecidos a partir do emisor. O único
que acontece é que o receptor normalmente é situado polo emisor nun lugar entendido
subxectivamente como de proximidade ou afastamento médios, o menos marcado e im-
preciso.
No tocante ás formas , a consideración de un neutro isto, iso, aquí/o, está fora de
lugar (salvo se entendemos por neutro a neutralización de xénero e número) e é incon-
gruente con considerar algun, algunha, alguns, algunhas, como variábel e algo invariá-
bel , non neutro. Trata-se, pois , de formas invariábeis do demostrativo e non de un
xénero (non só xénero, mais tamén número) especial.
Para a relación que estabelecen coas persoas gramaticais do plural as formas dos
posesivos noso, voso, seu vexa-se o indicado no pronome persoal.
g) Pronomes referenciais imprecisos
Os tradicionalmente chamados "indefinidos" e " numerais'' constituen unha clase de
palabras moi heteroxénea po lo que pareceu oportuno unha reclasificación, aliás, tentativa
bastante frecuente nos últimos estudos gramaticais. Os motivos da nosa basean-se no
seguinte:
• Hai " indefinidos" que indican cantidade (cuantificadores: algun, pouco, vários,
etc .) e outros que realmente ide ntifican (identificadores) sen indicar principalmente can-
tidade.
• Destes últi mos hai identificadores indefinidos (certo, calquer, un, etc. ), mais
tamén definidos (o, mesmo, próprio, tal, etc.), o que bate frontalmente coa sua inclusión
nos tradicionalmente chamados "indefinidos".
• A denominación de " numerais" non parece moi apropriada para o conxunto pois
uns indican cantidade ("cardinais", multiplicativos, partitivos, colectivos) e outros máis
ben orde (ordinais). Nestes, a denominación de " numerais" está fora de todo lugar se se
entende por número o que realmente debe entender-se nunha clasificación semántica de
pronomes (cantidade). O s ordinais só indican número se consideramos como tal a cifra
ou algarismo, apreciación que non parece axustada á hora de abordar unha clasificación
lingüística. Por este mesmo motivo, consideramos que o nome de "cardinal" (o que
indica números inteiros) debe ser substituído polo de unitário, que si fai referéncia á
cantidade, entendida como unidades cuantitativas, e non á cifra.
De aí que contemplemos como máis oportuna a reclasificación dos " numerais" e
"indefinidos" en:
- identificadores (o, mesmo, próprio, certo, u.n. etc.)
1
- ordinais (primeiro, segundo, etc.)
- cuantificadores (algun, vários, pouco; dous; terzo; dobro; parella, etc.)
Ainda que esta clasificación pareza máis clara, non deixa por iso de apresentar
alguns problemas. Alguns autores pretenden solucioná-los incluindo os tres tipos anterio-
res dentro de un único grupo de pronomes chamados todos eles cuantificadores. Mais
estender esta denominación aos identificadores e ordinais resulta un tanto forzado. De-
fende-se que mesmo identifica en oposición ao resto dos outros elementos, ou que segun-
do garda unha orde tamén con referéncia ao resto. Mais de aí a indicar, prioritariamente,
cantidade é dar-lle ao conceito desta unha extensión normalmente desabitual.
Por outro lado, onde clasificar alguns casos pontuais, que nós consideramos limites,
como cada, calquer ou ambos? Nos identificadores ou nos cuantificadores? Nestes casos
tamén cumpre analisar fundamentalmente cal é o seu valor primário. Normalmente con-
sideramos as formas dos cuantificadores en singular, pois'en plural sempre indica canti-
dade calquer tipo de palabra sen por iso ser necesariamente cuantificador. Xulgamos que
ainda que as tres formas fagan referéncia ao conxunto en que se inseren, non indican por
iso cantidade (cada rapaz, calquer rapaz. ambos os rapaces) porque o que fan prioritaria-
mente é asinalar as componentes do conxunto un por un (cada), un e outro (ambos), ou
tanto un como outro (calquer). O seu carácter principalmente asinalador relaciona-os
claramente cos identificadores, e como tais os consideramos, ainda que a sua referéncia
ao conxunto (que sempre implica unha pluralidade de elementos) os pon no limite cos
cuantificadores. ·
Non consideramos identificadores ou cuantificadores certos nomes adxectivos que
poden apresentar valores eventuais próximos dos daqueles (simples, s6, múltiplo, restan-
te, suficiente, etc.).
Seguindo formulacións xa habituais estimamos que un, unha. uns, unhas, non son
propriamente artigos senón pronomes (cuantificador definido: un, unha; cuantificador
indefinido: uns, unhas ou identificador indefinido: un, unha, uns, unhas).
Mais tamén seguimos o critério de considerar o anigo determinado (na nomenclatura
tradicional) o, a. os. as. como pronome identificador (definido), pois os seus valores e
funcións son do mesmo tipo que os de calquer outro pronome. Xa máis de unha vez se
ten salientado o paralelismo que se acha, salvando as diferenzas , entre os demostrativos
e este artigo (Trai-me este libro 1 Trai-me o libro, Trai este azul 1 Trai o azul), ainda que
nalguns casos resulte difícil constatar tal paralelismo, como pode ser naqueles en que o
artigo acompaña un nome substantivo abstracto (a beleza) ou único na sua espécie ou
representante deJa (o ceu. o home é un animal de costumes). Porén, o que cabe apreciar
é que o valor substancial do artigo non varia nuns casos e noutros: sempre indica de que
entidade única ou particular se trata (identifica) , ainda acompañando un nome abstracto
ou representante da sua espécie, e por iso o incluímos dentro dos identificadores na
clasificación dos pronomes referenciais imprecisos.
Sobre isto é preciso pór de relevo que a auséncia do nome substantivo a que se
refere, toma o pronome determinante o (a, os, as), en pronome substantivo en función
nuclear (referido a libro: Dá-me o azul). O que convén salientar é que en tal función ten
que aparecer necesariamente un modificador ao lado (Dá-me o azul, Dá-me o mesmo,
etc.). Non é posíbel a función nuclear (substantiva) do identificador o (a, os, as) sen un
modificador? Pensamos que non, que, na realidade, o chamado pronome persoal de
terceira persoa (e/. e/a, eles, elas, se, /le, etc.) é o mesmo pronome que o tradicionalmen-
te chamado "artigo determinado". Confronte-se: Dá-me o libro azul (determinante) 1
Dá-me o azul (núcleo. con modificador) 1 Dá-mo (núcleo, sen modificador); Veu a
rapaza (determinante) 1 Veu e/a (núcleo) e Veu unha rapaza (determinante) 1 Veu unha
(núcleo). O s ignificado referencial dos identificadores o. a, e o dos pronomes persoais
•
de terceira persoa o, ela, é realmente o mesmo, polo que dubidamos moito de que se
trate de clases de palabras diferentes.
Esta consideración, admitida por alguns lingüistas, leva a conceber o mundo da
terceira persoa (para alguns non-persoa, sendo propriamente persoas gramaticais só a
primeira e a segunda), como todo un universo do mundo referido polo emisor, ampla-
mente matizado por meio de diferentes nomes substantivos que indican persoas, animais,
cousas, ideas, etc. , por meio de pronomes que se referen a eles , etc. Mais esta última
consideración , a de disgregar a terceira persoa do pronome persoal e incluí-la dentro dos
identificadores (como o. a, os, as, un, unha, uns, unhas, certo, certa, cenos, certas,
mesmo, mesma, mesmos, mesmas, etc .) , ainda que concordemos plenamente con ela ,
pareceu-nos xa excesivo (despois das mudanzas aludidas e outras que veremos) conside-
rá-la dentro de un texto con fins principalmente pedagóxicos como o presente . Contodo,
debe ter-se en conta para unha visión máis adecuada dos pronomes.
h) O verbo: clasificación e tipoloxias
Na tipificación formal dos verbos- convén pór de destaque o grupo dos que chama-
mos semi-r egulares, verbos próximos dos regulares, mais con certas particularidades
comuns coas dos irregulares.
Comportan-se de maneira regular encanto seguen un esquema de conxugación igual
para todos os verbos que teñen unha determinada vogal radical e/ou terminación (confor-
me producir. doer, cair. posuir, conxugan-se todos os verbos en -ucir, -oer, -air, -uir),
para case todos (conforme pedir conxugan-se case todos os verbos da terceira conxuga-
ción que teñen e na vogal radical) ou para alguns, normalmente os máis correntes ou
patrimoniais (como subir, ternos alguns outros, non a maioria, dos verbos da terceira que
teñen u na vogal radical).
O comportamento irregular obedece a que o seu esquema de conxugación é próprio
de grupos máis reducidos que os dos regulares e ás veces mesmo minoritários (subir,
frixir). asi como por teren alternáncias de diferentes radicais ou alteracións na vogal
temática , impróprias dos regulares.
Verbos como ler, crer e rir comportan-se como verdadeiros irregulares, porque só
son modelo de si próprios e dos seus derivados, ao mesmo nível que outros monosilábi-
cos como dar, ver ou vir. O feíto de ler e crer se conxugaren igual non invalida a teoría,
por incluirmo-los dentro do grupo máis amplo dos monosilábicos, todos eles irregulares
e diferentes, no cal serian un caso excepcional polo mesmo tipo de conxugación e,
portanto, unha irregularidade dentro de outra. O mesmo poderíamos dicer do semi-regu-
lar frixir que, como os irregulares, é só modelo de si, mais realmente pertence ao grupo
xenérico dos semi -regulares con alternáncia vocálica na raíz e na mesma correlación de
alternáncias. Contodo, a sua proximidade cos verbos irregulares parece máis evidente
que no caso dos restantes semi-regulares.
Sobre a denominación destes grupos talvez seria máis aconsellábel outra diferente:
verbos do padrón xeral , do padrón semi-xeral e do padrón especi al, mellor que regu-
lares, semi-regulares e inegulares, xa que nengun deles carece de irregularidades , intere-
sando máis que o seu esquema de conxugación sexa aplicado á grande maioria (padrón
xeral), a alguns (padrón semi-xeral) ou só a un verbo en particular (padrón especial).
Pasando á clasificación de índole sintáctica, a que nós facemos en transiti vos e
intransitivos, menos familiar á lingüística española, mais corrente na luso-brasileira,
obedece a parecer moito máis lóxica . Restrinxir o critério de transitividade só a aqueJes
verbos que se complementan ou construen con Complemento Directo é unha visión moi
parcial da transiti vidade. Con efeito , se concebemos a transitividade verbal como a exi-
xéncia de un complemento para completar o singnificado do verbo, esta debe estender-se
a outros tipos de complementación (Complemento Indirecto, alguns Complementos Cir-
cunstanc ias e Predicativos). No entanto, tamén parece óbvio que a transitividade non
debe ser restri nxida só ao verbo (certos nomes, no nível da Frase, rexen ou exixen certo
tipo de complementos: fabricante de re16xios, capaz de rir, etc.) e, na realidade, dá-se
propriamente dentro da cláusula e non do verbo, habendo alguns cuxa transitividade ven
exixida en certas cláusulas mais non en todas. O lóxico, pois, seria non falar de verbos
 •
trans1t1vos e intrans1t1vos. mais de cláusulas transitivas e intransitivas, polo mesmo
motivo que falamos de cláusulas activas e pasivas (e non de verbos activos e pasivos).
i) Ante-Pretérito, Co-Pretérito e Pos-Pretérito
Na clasificación semántica. para alén das particularidades significativas máis xerais
proporcionadas polos morfemas lexicais dos verbos (acción, fenómeno, estado), conside-
ramos tamén outros valores, os coñecidos normalmente como aspectuais (indicadores do
proceso da acción, estado ou fenómeno). mais esta aspectualidade lexical non é tan
intensa ou propriamente relevante como noutros níveis do verbo. De feito, só considera-
mos a existéncia do aspecto como elemento significativo pertinente e relevante nos mor-
femas gramaticais dos Xerúndios, Particípios e perífrases verbais aspectuais. A oposición
dos morfemas modo-temporais dos tradicionalmente chamados Pretérito Perfeito. Pretéri-
to lmperfeito e Pretérito Máis que Perfeito do Indicativo non é propriamente aspectual
(imperfectividade 1 perfectividade 1 "máis que perfectividade'') . Digamos, aliás, que a
imperfectividade é propriamente a auséncia de indicación do fin de unha acción, non a
duratividade deJa.
A oposición é puramente temporal , partindo de dous eixos do tempo real : o do
Presente (Presente, coincidéncia: ando; Pretérito, anterioridade: andei; Futuro, posteriori-
dade: andarei) e o do Pasado (Co-Pretérito, coincidéncia: andaba; Ante-Pretérito, anterio-
ridade: andara; Pos-Pretérito, posterioridade: andaría). A oposición real e pertinente é a
temporal: o Pretérito ("Pretérito Perfeito") indica anterioridade tomando como referéncia
o momento presente da enunciación (eixo do presente), o Co-Pretérito ("Pretérito lmper-
feito'') indica coincidéncia nun momento do pasado (no eixo do pasado) e o Ante-Preté-
rito ("Pretérito Máis que Perfeito") anterioridade a un momento pasado (tamén no eixo
do pasado, ao igual que o Pos-Pretérito indica posterioridade nese eixo) . Proba de que o
valor aspectual é secundário ao lado do temporal podemo-la ver nas perífrases imperfec-
tivas en que o verbo auxiliar vai en Pretérito: Foi comendo devagar; o valor da perífrase
é propriamente imperfectivo (non indicado o fin da acción), sendo foi unha forma que
apenas situa no pasado (desde o presente da enunciación), sen indicar, como é obvio,
perfectividade (fin da acción). Cremos que é máis ben a coincidéncia temporal (no pre-
sente: ando o u no pasado: andaba) a que leva emparellado ese valor secundário de imper-
fectividade , a anterioridade (desde o presente: andei e desde o pasado: andara) o da
perfectividade, e a posterioridade (desde o presente: andarei e desde o pasado: andaría)
o da aspectualidade non marcada ou adiada.
De aí que prefiramos as denominacións de Co-Pretérito, Ante-Pretérito e Pos-Pre-
térito que, non por menos comuns no ámbito escolar, deixan de ser máis adecuadas e
máis claras , pedagoxicamente falando. A proposición , apesar de máis ben clásica e máis
real, nunca chegou a coa llar o suficiente para ser comunmente aceite. Porén, é de salien-
tar que o Pos-Pretérito tivo diferentes denominacións, desde a sua consideración como
modo Condicional ou Potencial , pasando por Futuro Hipotético ou a máis recente e
admitida como Futuro do Pretérito (andaría) en oposición ao Futuro do Presente (anda-
reí). Non deixando de ser válida esta última apreciación, parece claro que hai que ter
tamén en conta as outras duas oposicións temporais: a que indica coincidéncia co mo-
mento presente (Presente: ando) face á coincidéncia con un pasado (Co-Pretérito: andaba)
e o que indica anterioridade ao momento presente (Pretérito: andei) ao lado do que indica
anterioridade a un momento pasado (Ante-Pretérito: andara).
1) Formas substanciais e aspectuais do verbo
Por motivos acima aludidos preferimos as denominacións de fonnas substanciais e
aspectuais da conxugación verbal para o Infinitivo (substanciais). Xerúndio e Particípio
(aspectuais), á de fonnas nominais que, alén de errónea , é moi parcial. Primeiramente,
non son formas nominais senón propriamente nominalizábeis (en todo caso formas ver-
bais, prioritariamente, sen morfemas modo-temporais que se poden nominalizar); en se-
gundo lugar, non son todas nominalizábeis; si o Particípio e o Infinitivo, mais non o
Xerúndio, que é próxima do advérbio, mais nen sequer adverbializábel.
O que caracteriza os morfemas do Infinitivo (para alén dos de número-persoa) é
precisamente a non aspectualidade, modalidade ou temporalidade e, en consecuéncia, a
•
eséncia ou substáncia da acción (andar). l sto é, o Infinitivo é ao verbo o que substantivo
é ao nome.
Os morfemas de Xerúndio e Particípio son aspectuais, indicando os primeiros im-
perfectividade (andando) e os segundos perfectividade (andado). Tamén víamos valores
aspectuais nas formas verbais modo-temporais comentadas no ponto anterior, mais nestas
son secundários, encanto no Xerúndio, no Particípio e nalgunhas perífrases verbais son
relevantes e fundamentais.
Tampouco nos serve a denominación de formas finitas e infinitas (indicadoras e non
indicadoras do fin do proceso) , pois que desa perspectiva non son só infinitas as do
Infinitivo. que non indican proceso , mais tamén as do Xerúndio, que indican proceso
non acabado . A oposición máis real parece a de proceso (acabado ou inacabado) ou
tempo e modo 1 substáncia.
m) O Infinitivo
Non diferenciamos dous tipos de I nfinitivo, como normalmente se fai (Infinitivo
Persoal , Conxugado, Flexionado ou Flexiona! ao lado de un Infinitivo lmpersoal ou
lnvariábel). O motivo é ben léxico: -se nos outros tempos con morfemas número-persoais
(andaba. andabas, andaba, andábamos, andábades, andaban) non se fala de un Ca-Preté-
rito Conxugado (o anterior) e outro lnvariábel (andaba), tampouco parece adecuado faJar
de un I nfinitivo Conxugado (andar, andares, andar, andannos, andardes, andaren) e
outro l nvariábel (andar), senón de un único Infinitivo con catro persoas portadoras de
morfema número-persoal explícito e duas con morfema 0 , para empregos persoais (con
suxeito e morfema número-persoal explícito ou 0) ou impersoais (sen suxeito e con
morfema 0).
Pode-se alud ir que os usos persoais do verbo con suxeito, por exemplo de primeira
persoa de plural (nós) , exixen formas verbais con morfema número-persoal -mos, salvo
o Infinitivo que non o leva en determinados casos (Fomos faJar) e de aí de unha forma
diferente " persoal invariábel" (uso persoal do verbo sen morfema referido ao suxeito).
Contado, tamén hai form as impersoais con morfema número-persoal (Din que chegará
cedo) , que non se consideran formas diferentes "impersoais variábeis". Tampouco son
estrañas formas verbais con ou sen suxeito e con morfema número-persoal 0: confronte-
-se convén " trata; coincide" e cumpre "leva a cabo" (Ela convén comigo chegar ás tres;
El cumpre co seu trabal/o) con esas mesmas formas no sentido de "é necesário" (Convén
chegar ás tres; Cumpre facer o trabal/o).
n) Valor de modos e tempos verbais
Vemos fundamental para a comprensión do Subxuntivo (en contraposición ao Indi-
cativo) entendé-lo só como modo (atitude do emisor) da non realidade (frente á realidade
expresada polo I ndicativo), quer dicer, como un estado de cousas que o emisor apresenta
como non reais (campo máis amplo que o da posibilidade, dúbida, desexo, etc.) , inde-
pendentemente da sua realidade obxectiva.
Asi en: Falará con todos os que viñeren ou Dixen-1/e que cantase,_as accións
viñeren e cantase non expresan nengun desexo, posibilidade, dúbida, etc. E máis, para
que o Subxuntivo se asocie a tais valores ha de ir normalmente acompañado por verbos,
advérbios conxuncións ou locucións que proporcionen eses matices: Dubido que veña,
Digo que tal vez veña, Oxalá veña. Asi pois , o que indica posibilidade, dúbida, desexo,
etc. é o vocábulo, e o Subxuntivo , na sua función de indicar a acción non re.al, reforza
esa posibilidade , dúbida, desexo, etc. , porque estas non se apresen tan como realidades.
Un contexto que leve esas formas pode ir tanto en Indicativo como en Subxuntivo,
mais a utilización do Indicativo pode contrarrestar ou mesmo anular o valor delas: Quizá
está na casa 1 Quizá estexa na casa, A inda que o di non o creo 1 A inda que o diga non
o creo.
Por outra parte, consideramos, en síntese, o Imperativo como modo independente
do Subxuntivo por o seu valor non coincidir coque apresenta o Jndicativo e o Subxunti-
vo: a intencionalidade apelativa directa soba forma de mandato, exortación, etc. (vexa-se
o tema 1 1 de Valor dos modos e tempos verbais), motivo suficiente para considerá-lo
 •
modo diferente do Indicati vo e do Subxunti vo, polo valor referencial directo, e non
emotivo puro, que estes teñen.
Canto ás formas, xulgamos que o I mperativo as ten próprias:· que algunhas deJas
coincida coas do Presente do Subxuntivo non quer dicer que sexan subxuntivas , senón
que nos encontramos simplesmente perante unha coincidéncia formal como pasa con
outras formas da conxugación, tal como acontece nos verbos regulares coas do Futuro do
Subxuntivo e I nfini tivo ou coas pri meiras persoas do plural do Presente e Pretérito do
Indicativo.
Sobre os tempos do Indicativo, o tempo gramatical situa-se, como vimos , a partir
de dous eixos de referéncia no tempo real , o eixo do presente e o eixo do pasado. O
primeiro é o momento real ou fictício da enunciación arredor do cal xira a anterioridade
(Pretérito: andei), posterioridade (Futuro: andarei) ou coincidéncia (Presente: ando) tem-
poral indicada polo tempo gramatical (absoluto). Non se ten en conta a correlación tem-
poral con outra acción , só o tempo presente da enunciación. Asi, nunha cláusula como:
Mentres ti fa/as eu como, estaríamos diante de duas accións verbais en contraponto
(fa/as 1 como). A conxunción temporal (polo seu próprio valor de coincidéncia) indica
que duas accións , sen nengunha relación temporal entre si , se están realizando ao mesmo
tempo.
O segundo, o eixo do pasado , é un momento real ou fictício do pasado que cerros
tempos (relativos) do I ndicativo toman como referénci a, para indicar a respeito del ante-
rioridade (Ante-Pretérito: andara), posterioridade (Pos-Pretérito: andaria) ou coincidén-
cia (Co-Pretérito: andaba).
Non existe eixo do futuro, quer dicer, non existen tempos gramaticais do Indicativo
que tomen como referéncia o tempo futuro e se ordenen en tomo del.
Para o estudo dos tempos do modo Subxuntivo, tal como nós o entendemos, vimos
conveniente marcar a existéncia de dous tipos de temporalidade: un tempo subxectivo
(modal) e un tempo obxectivo (da correlación que se pode estabelecer co I ndicativo ou,
ás veces, con outros tempos do Subxuntivo).
Asi, do ponto de vista do emisor, isto é, subxectivamente e no plano modal da non
realidade, o Presente (ande) indica prioritariamente coincidéncia co momento presente
da enunciación, o Pretérito (andase), accións anteriores e ese momento e o Futuro (andar)
accións posteriores. dependendo de ondeo emisor queira colocar esa irrealidade.
O tempo obxectivo é o asinalado polos tempos do Subxuntivo que se pode despren-
der da correlación temporal con outra forma verbal , con outro tempo gramatical, xa que
son escasos os contextos en que o Subxuntivo funciona como autónomo . Asi, o Presente
indica accións coincidentes ou prospectivas a respeito de outra forma verbal , o Pretérito
coincidentes, prospectivas e retrospectivas , e o Futuro só retrospectivas.
Como se pode observar, o tempo modal do Subxuntivo xi ra en tomo do eixo do
presente e o tempo obxecti vo ou correlativo pode estar referido a un tempo gramatical
situado no presente, no pasado ou no futuro.
En cada tempo verbal, tanto do Indicativo como do Subxuntivo, estudamos o seu
valor gramatical próprio e despois valores especiais que poda asumir, que van desde a
indicación de unha temporalidade non própria ou característica até os puramente estilísti-
cos, metafóricos ou expre sivos. Os tempos do Subxuntivo apresentan poucos valores
especiais, dada a complexa temporalidade que obxecti vamente representan, e o Imperati-
vo non posui valores especiais.
ñ) Morfemas problemáticos dos verbos regulares
Nas particularidades acerca dos morfemas constitutivos do verbo non haberia, en
princípio, nengun inconveniente para contemplar o e da primeira conxugación (ande) e
o a da segunda e terceira (viva, parta) vogal temática no Presente do Subxuntivo e en
formas do fmperativo coincidentes. Ora, o máis comunmente aceite é incluí-los como
morfemas modo-temporai s - tal é o critério que adoptamos - , mais tanto se poderia
estin'lar unha cousa como a outra, sendo mellor ainda admitir que é unha vogal temática
que asume as funcións de morfema modo-temporal (un morfema cumulativo) .
Segundo ~ste último critério pensamos que o l íl do Co-Pretérito do Indicativo da
•
segunda e terceira conxugacións é vogal temática á sua vez integrante do morfema modo-
-temporal -i a- (pania. vivía). que se oporia ao morfema do mesmo tipo -a- do Presente
do Subxuntivo (pana, viva) e formas coincidentes do Imperativo. Para outros autores hai
simplesmente o morfema modo-temporal -ia- sen· vogal temática .
Para corroborar as nosas teses confronte-se , por exemplo, que no Pretérito do Indi-
cativo os morfemas número-persoais teñen acumulados os valores modo-temporais, quer
dicer, son tamén modo-temporais..
o) Determinación dos morfemas irregulares
A existéncia de máis de unha raiz diferente nos verbos semi-regulares e irregulares
non implica necesariamente a consideración de unha regular (apreciada normalmente
como tal a do I nfi nitivo) e as outras irregulares. xa que as raíces, ao seren morfemas de
tipo lexical e non limitados como os flexionais, non presupoñen unha raiz predetermina-
da. En todo caso, o que si se pode afirmar é que a irregularidade consiste precisamente
na existéncia de várias raíces, ao contrário dos verbos regulares en que a raiz é a mesma
para toda a conxugación.
Consideramos a vogal tónica unha peza-chave para delimitar s;al ou cais serian os
morfemas constitutivos irregulares , cais faltarían ou cais regulares. A vista dos diferentes
estudos sobre o verbo irregular nota-se certa incoeréncia ou falta de unidade mínima de
critérios á hora de considerar se a irregularidade está ou non na raiz, na vogal temática,
etc. Nestes casos parte-se de estudos particularizados para cada verbo irregular e non
oferecen un tratamento de conxunto.
Que é o a de dás, dá, o e de ves, ve, etc.? Vogal temática tónica ou parte da raiz?
Como considerar o i de irnos, ides, indo, etc.? Raiz ou vogal temática sen raiz? E como
analisar formas xa moito máis complexas como fun, foche. es, é. vamos, de verbos con
tantas irregularidades como ser e ir? Para nós, un procedimento que pode dar unidade de
critérios é contrastar o lugar que ocupa a vogal tónica (único elemento obrigatório exis-
tente no verbo irregular) no modelo de verbo da conxugación correspondente regular e
considerá-la ao mesmo nível na forma irregular que se contrasta. Por exemplo, nos casos
aci ma apontados teríamos que dás. dá ou ves, ve teñen a raiz da- , ve- xa que en andas,
anda e vives, vive a vogal tónica está na raiz. E neses casos non haberia vogal temática.
Porén , os I nfinitivos dar e ver apresentan , en princípio , unha raíz d-, v-e unha vogal
temática a e e porque tamén é a tónica no modelo regular (andar, viver). Contodo, debe
considerar-se que a vogal temática é tamén vogal radical dada a inexisténcia de raíces
sen vogal.
En casos como irnos, ides, indo ou o próprio I nfinitivo ir, a consideración é seme-
llante: o i é vogal temática (se a confrontarmos con partimos, partides, partindo, partir,
en que dita vogal é temática e o anterior raiz) que está incorporada á vogal radical , isto
é, que á sua vez é raiz. En fun, foche, vamos, as vogais tónicas ternos de considerá-las
tamén vogais temáticas (se as compararmos con vivin 1 panin, viveche 1 partiche, pani-
mos, en que a vogal tónica é a temática) incorporadas como vogal radical. Mais en es,
é, son raiz sen vogal temática, pois en vives, vive, a vogal tónica é radical·.
Así mesmo, isto é o que nos leva a considerar que as formas de Ca-Pretérito do tipo
tiña, viña, puña, están constituídas por (en vez do máis habitual , as raíces tiñ-, viñ,
puñ~) unha raiz (ti-, vi-, pu-) que leva a vogal temática (i, u) incorporada e un morfema
modo-temporal irregular (ña), se nos baseamos en que vivía, partía, teñen a vogal temá-
tica tónica (i), o anterior (viv-, part-) é raiz e o que lle segue (a) morfema modo-temporal
(recordemos que hai un morfema bada primeira conxugación máis próximo do morfema
ña aqui considerado). Consecuentemente, en ia (de ir) e en era (de ser), o i e o e son
vogais temáticas que fan parte da raiz e, á sua vez, do morfema modo-temporal xunto
con -a e-ra.
A análise das estruturas irregulares a partir da vogal tónica e o confronto co compor-
tamento do verbo regular pode dar máis luz a outros casos problemáticos. As formas
estou, vou e dou teñen de ser analisadas como raíz esto-, vo-, do- , pois a vogal tónica é
radical nas formas correspondentes do verbo regular (ando, parto). O -u final só pode ser
considerado alomorfe do morfema número-persoal semellante ao -o do verbo regular
 •
(quer dicer, formas teóricas do tipo *estoo, *voo, *doo, que na realización prática se nos
apresentan como estou, vou, dou). Formas como hei (de haber) ou sei (de saber), polo
motivo apontado terian unha raíz he-, se-, e un alomorfe número-persoal -i, presente
aliás noutros tempos e conxugacións (andei, viverei).
Pensamos que na mesma liña de análise formas do tipo somos ou sodes teñen a raíz
so-, coa vogal temática irregular o (se a confrontarmos coa correspondente regular vive-
mos, vivedes) incorporada como vogal radical , e os morfemas número-persoais -mos,
-des. Ou que está fora de lugar considerar un i vogal temática en formas como vaia,
saio, doio, cando nas correspondentes regulares só hai raiz e morfema número-persoal
ou modo-temporal (parta, parto, vivo). O lóxico será, portanto, tomar como raiz vai-,
sai-, doi- e como morfema modo-temporal -a e número-persoal -o.
Formas que tamén poderian resul tar de di fícil segmentación como tendes, tende,
vindes. vinde. pondes. ponde, vindo (forma variante do Particípio vida de vir), resolven-
-se facilmente a partir da vogal tónica das formas regulares correspondentes (vivedes,
vi vede, partides, partide, partido). Nas irregulares. a vogal tónica é vogal temática incor-
porada á vogal radical (raíces te-. vi-, po-), -ndes, -nde morfema número-persoal (o
mesmo que podemos achar en formas dialectais como cantandes, cantande. etc.) e -ndo
morfema aspectual de Particípio irregular.
Este esquema de análise só non se pode levar a cabo nas formas fracas (primeira e
terceira persoa do singular) dos Pretéritos do I ndicativo con tema de Pretérito comun e
diferente do I nfinitivo. Con efeito, formas irregulares do tipo tiven, tivo, houben, houbo,
fixen, fixo, puden. pudo, etc . difícilmente poden ser analisadas a partir das regulares
vivin, viveu (viv- raiz, -i- e -e- vogais temáticas, -n e -u morfemas número-persoais),
pois considerar as raíces coas vogais temáticas incorporadas á vogal radical (por tónicas
como as regulares) *ti-, *hou-, *fi-, *pu-, e os morfemas número-persoais -ven, -vo,
-ben, -bo, -xen, -xo, -den, -do, parecen estar fora de toda lóxica e en contraste díspar
co resto das raíces do mesmo tipo . Nestes casos, só o confronto coas outras persoas do
Pretérito e coas dos tempos de tema de Pretérito de todos os verbos semellantes, de
comportamento máis normal, poden dar a solución, aliás, a tradicionalmente aceite: trata-
-se das raíces tónicas tiv-, hoúb-, fix-, pud- con unha vogal temática átona irregular e e
un morfema número-persoal -n regular na primeira persoa, e da auséncia de vogal temá-
tica e presenza do morfema número-persoal irregular -o (que, porque non! , tamén pode
ser vogal temática irregular que asume a función de dito morfema), na terceira persoa.
persoa.
Contodo, en está, estás, están a vogal tónica é a vogal radical , carecendo de vogal
temática (raíz está-, como en da-, ha-, va-, e na mesma correlación que has 1 haxa, ves
1 vexa, estás 1 estexa). A vogal tónica é a vogal radical se a confrontarmos coa forma
correspondente regular en que tamén o é.
Resumindo: a vogal tónica serve sempre para determinar os morfemas verbais irre-
gulares , levando en conta que en verbos monosilábicos no I nfinitivo a vogal temática
pode ser, nalguns casos vogal radical (dar, irnos, tendes, etc.) e que en tiven, tivo e
similares a vogal tónica non é temática, senón radical.
p) Perífrases verbais: critérios para a sua consideración
En xeral considera-se que as construcións que forman unha perífrase están dotadas
de unidade funcional e semántica. Así , o ponto de mira que preside a definición de
perífrase situa-se no terreno das rel acións sintácticas e semánticas que se dan entre a
forma auxiliar e auxiliada. O conceito de auxil iar varia de autor para autor e, por veces ,
no mesmo autor. Fai-se necesário, pois , precisar o que entendemos por auxili ar: aquel a
forma que proporciona as indicacións de tempo , modo, número e persoa e que pode
construir-se con calquer tipo de verbos e todo tipo de suxeitos, sendo, neste último caso,
o verf?o auxiliado quen impón as restricións combinatórias.
E a nosa consideración que sob unha única forma fonética, en moitos dos verbos
chamados auxi liares que a noso ver non son, existen duas ou máis unidades léxicas que
funcionan semántica e sintacticamente de modo di ferente, de maneira que en determina-
das construcións os complementos , o suxeito ou o conxunto, fixan e orientan cada signi-
 ficacióh do verbo. Asi en: Puxo-se no centro, o verbo significa "colocar-se" e o comple-

11 mento determina o lugar, mais en: Puxo-se a chorar, Puxo-se ao trabal/o. os complemen-
tos a + Infinitivo ou Frase Preposicional fixan o novo sentido de ·•comezar".
Noutras ocasións e só en determinados contextos a forma verbal fica esvaciada do
seu significado léxico que é transvasado para o conxunto da perífrase e reducida a un
ofício puramente gramatical ou auxiliar (só neste caso podemos aceitar o conceito de
gramaticalización), como é o caso dos dous últimos exernplos que indicamos a seguir:
Debes-me unha explicación ("tes unha díbida") , Debes facer o que che din (" é necesá-
rio"), Deben de ser eles ("é posíbel que").
Para considerar se unha determinada construción é ou non perífrase, e consecuente-
mente se aí hai ou non un verbo auxiliar, utilizan-se dous tipos de critérios , os que din
respeito á sua unicidade de significado e os que se referen ao comportamento sintáctico-
-semántico da fonna auxiliar.
Dos que din respeito á unicidade de significado considera-se a posibilidade de negar
por separado cada elemento da secuéncia verbal. Se isto acontece hai unidade semántica
dos dous elementos. Nos seguintes exemplos: D esexo ir ao cinema, Teño ido ao cinema.
comprobamos que no prirneiro caso podernos negar por separado cada un dos elementos
do grupo verbal (apesar de ser menos habitual a negación da segunda forma) e o resultado
son duas cláusulas con dous significados diversos (Non desexo ir ao cinema, Desexo non
ir ao cinema). Non hai, aoque parece, unidade de significado dentro desta secuéncia de
verbos. Contrariamente, no segundo caso non é posíbel realizar a transformación anterior
(Non teño ido ao cinema, *Teño non ido ao cinema), porque non é posíbel negar cada
elemento por separado ao funcionaren como unidade significativa, constituindo unha
perífrase.
Tamén se considera que as transformacións pasiva e interrogativa deben afectar á
totalidade da secuéncia, e non só a un elemento. Asi, Pedro quer chamar a Xoán, ten
como pasiva Pedro quer que Xoán sexa chamada, mais Pedro ten que chamar a Xoán,
ten corno pasiva Xoán ten que ser chamado por Pedro. No primeiro c_aso a pasiva afecta
a un só elemento (Xoán sexa chamado) mentres no segundo afecta á totalidade (Xoán ten
que ser chamada). Obviamente, esta transformación só se pode realizar no caso de verbos
transitivos directos.
Algo semellante ocorre coa transformación interrogativa: Catarina pensa correr do-
mingo admite unha pergunta do tipo Que pensa Catarina? Mais non é posíbel xa facer a
pergunta en Luís ha de abotoar a camisa, *Que ha Luís? No primeiro caso (pensa correr)
non ternos perífrase; no segundo si , pois haber funciona como verbo auxiliar.
O segundo tipo de critérios que asinalábamos eran aqueles que fan referéncia ao
comportamento sintáctico-semántico da fonna auxiliar. Un deles caracteriza-se pola im-
posibilidade de esta forma influir na selección de suxeito, sendo ela , por ser a portadora
do contido léxico, quen selecciona suxeito animado ou inanimado: André vai estudar, A
pedra vai cair, mais non é posíbel *A pedra vai estudar. Acontece que o verbo ir, cando
non indica movimento, e por conseguinte é auxiliar, pode combinar con todo tipo de
verbos, tanto cosque exixen suxeito inanimado como cosque non , pois quen selecciona
o suxeito, como dixemos, é o verbo auxiliado. De aí a agramaticalidade de *A pedra vai
escudar, dada por o verbo escudar exixir suxeito animado (e humano). Ir e vir, cando
indican rnovirnento, só admiten suxeito animado, por iso é tamén agramatical *A pedra
vai a Ourense. E nun caso como *A pedra desexa, quebrar, quen dá a a agramaticalidade
é o verbo desexar, que ao non ser auxiliar selecciona suxeito (animado).
Dentro tamén dese segundo tipo de critérios polo cornportamento sintáctico-semán-
tico do auxiliar figura a posibilidade de o " auxiliar" levar un complemento, suxeito ou
admitir unha Frase Nominal ou Preposicional con un significado substancialmente idénti-
co. Certo é que existen algunhas diferenzas de matiz no significado de unha ou outra
construción, mais eremos non seren diferentes ás que existen noutro tipo de construcións
que non son consideradas perífrases: Só pensa en traba/lar 1 Só pensa no traba/lo. O que
acontece sirnplesmente é que a construción con Infinitivo é máis xeral e a outra máis
particularizada pola presenza do identificador o.
 •
Se en construcións como as ante riores observamos isto. non hai motivo para non
considerar que e n Comeza a traba/lar 1 Comeza o trabal/o, non s uceda o mesmo. sobreto-
do cando toda unha série de construcións con diferentes tipos de verbos abonan o que
dicemos: P¡¡ulo quer 1 desexa 1 ordem1 1 manda 1 deixa 1 abomina 1 bu.'>ca 1 pretende 1
consegue 1 logra traballtlr. frente a Paulo quer 1 desex<l 1 ordena 1 manda 1 deixa 1
éJbomim1 1 busc;¡ 1 pretende 1 consegue / logra o trabal/o. Un caso particular é o do verbo
poder. complementado normalmente con Infinitivo en función de C. Directo: Paulo pode
traba /lar. Son poucos os casos e n que isto non é asi. podendo , neses casos marxinais.
levar un Complemento Directo o u de outro tipo: Deus pode todo. Non podo máis.
Parece-nos que, se nos casos anteriores estamos en presenza de verbos transitivos
complementados con unha cláusula con Infi nitivo como Predicado ou con unha Frase
Nominal. os exemplos que indicamos a seguir, e que foron inclu ídos por diversos autores
entre as perífrases, gardan a mesma relación. Este é o motivo fundamental polo que non
considera mos perífrases as seguintes secuéncias con Infinitivo ou Xerúndio:
- acabar de + Infinitivo (Acabou de estudar o tema 1 Acabou o estudo do tema)
- a ndar a + Infinitivo ou andar + Xerúndio (Anda a berrar 1 Anda berrando poi a
vila 1 Anda aos berros pola vila)
- chegar a + Infinitivo (Cheguei a esgotar-me 1 Chegue i ao esgotamento)
- com ezar a + Infinitivo (Comezélron a disparar á toa 1 Comezaron os disparos á
toa)
- continuar a + Infinitivo ou continuar + Xerúndio (Continua él paro!ar 1 Conti-
nua paro/ando 1 Continua a parola)
- deixar{-se) de + Infinitivo (Deixaron de xogar 1 Deixaron o xogo)
- estar a + Infinitivo ou estar + Xerúndio (Está a berrar 1 Está berrando na cama
1 Está aos berros na cama)
- levar a + Infinitivo ou levar + Xerúndio (Leva a berrar 1 Leva berrando toda a
tarde 1 Leva aos berros toda a tarde)
- pasar a + Infinitivo (Pasaron a cobrar o rec ibo 1 Pasaron ao cobro o recibo)
- poder + Infinitivo (Pode ser verdade iso 1 Pode que sexa ve rdade iso)
- pór-se a + Infinitivo (Puxo-se a traba/lar 1 Puxo-se ao traballo)
- querer + Infinitivo (Quer traba/lar 1 Quer traballo)
- rematar de + Infinitivo (Rematei de cantar tarde / Rematei o canto ta rde)
- seguir a + Infinitivo o u seguir + Xerúndio (A pastora seguía a berrar 1 seguía
bemmdo 1 A pastora seguía aos berros)
- ser a + Infinitivo (Todo era a brillar na noite 1 Todo era brillo na noite)
- tornar , voltar e volver a + Infinitivo (Afonso tomou 1 voltou 1 volveu a traba/lar
1 Afonso tornou 1 voltou 1 volveu ao traballo)
E tampouco consideramos perífrases as seguintes secué ncias con Particípio:
- andar + Particípio (A xente andaba alporizada 1 A xente andaba fe liz)
- estar + Particípio (Os camiños estaban cobenos de neve 1 Os camiños estaba n
cheos de neve)
- ir + Particípio (O s ladridos do can ian dirixidos á maceira 1 Os ladridos do can
ian direitos á maceira)
- haber + Particípio (Hai feítos poucos estudos sobre este te ma)
- quedar + Particípio (Quedan desamparados na sua vellice 1 Quedan tristes na sua
vellice)
- ser + P articípio (Foron feítos poucos estudos sobre o tema)
- ver + Particípio ( Viron-se perdidos 1 Vi ron-se sós)
En todos os casos anteriores trata-se de nomes adxectivos en función de Comple-
mento Predicati vo. No caso de haber + Particípio parece non ex istir posibilidade de
mudar o Particípio por un nome adxecti vo, sen por iso deixar de ser un Complemento
Predicati vo e non unha perífrase.
T ampouc'o consideramos a existé nc ia da perífrase pasiva (voz pasiva), xa que o
valor pasivo ven dado realmente polo conxunto da cláusula, sobretodo pola existéncia de
un Suxeito "paciente'' (o do verbo) e outro axente, e non polo valor intrínseco de ser+
 Particípio. O valor real do verbo é atributi vo ~o ~articípi? (que propriamente é un _n~~e

11 adxecti vo) funcionando de Complemento Predtcattvo (Atnbuto). Note-se que o Parttctpto

concorda en xénero e número co Suxeito , ao contrário do que acontece coas perífrases
verbais de Particípio, onde este se mantén invari ábel. de maneira que cando é variábel
estamos sempre perante un Complemento Predicativo (por exemplo en Leva recollidas
algunhas cartas): A moción foi aprobada (ou langa, debaci~a. etc.), mais: A :noción
terá conseguido aunar critérios (perífrase máis ou menos equtvalente a con~egUJrá~. .
De todos os cri térios anteriores para a consideración da perífrase prefenmos o mdt-
cado en último lugar (posibilidade de o " auxiliar" levar un complemento ou Suxeito).
Parece-nos bastante definitivo que, se nunha secuénci a como Comeza a traballar os ele-
mentos a traba/lar son un complemento de comeza, verbo + complemento non poda ser
considerado unha perífrase verbal.
Os indicados con anteri oridade non os tivemos moito en conta por non seren tan
restritivos como este e non daren unha idea tan clara do que é unha perífrase. Son
ademais de dubidosa eficácia nalguns casos. ainda que non en conxunto.
q) O advérbio: problemas de definición e clasificación
Entendemos o advérbio como unha palabra que incide sobre o verbo, a cláusula ou
outra palabra con unha función sintáctica e semántica coincidente coa de Complemento
Circunstancial ou de M odificador de determinadas unidades lingüísticas.
Sob este critério podemos considerar dous tipos de advérbios que pola sua vari abili-
dade funcional non foron tidos en conta: nuns casos o advérbio pode estar ex ixido ou
non polo verbo, complementando-o ou modificando-o (restinxindo ou ampliando sen
máis o significado verbal) e noutros, actuando de maneira intensiva sobre el ou outras
unidades.
Asi consideramos dentro do advérbio os de afirm ación , negación e d(tbida que al-
guns non incluen por estimaren que a función do advérbio é puramente circunstancial.
Con critérios tan estreitos non seri an advérbios os de inclusión (camén), apesar de os
recolleren; e con idéntico critéri o os de limitación (só), identificación (propriamente) e
os de realce (especialmente) son incluídos por parte deses autores entre os de cantidade
e modo, cando, na verdade , non teñen eses valores.
Desta arte, os declarativos, especificadores e incorporadores estarían dentro daque-
les advérbios de tipo intensivo que non son exixidos pola natureza do verbo. Os califica-
dores nuns casos poden vir exixidos polo verbo e en todo caso modifican (restrinxindo
ou ampliando o significado deste). E. por último, os localizadores, están a rneio camiño
entre os dous grupos, pois poden estar exixidos polo verbo ( Vai alá), e nese caso modi-
fican-no, ou poden funcionar corno simples situadores espácio-temporais, sen negunha
especial influéncia sobre el , senón sobre un ha unidade superi or..
Agrupamos dentro dos calificadores os modais e cuantitativos porque actuan a res-
peito do verbo da mesma maneira que o nome adxectivo sobre o norne substantivo. No
caso dos de cantidade non deixa de ser tarnén unha forma de cali ficar a acción verbal
(Fa/a devagar, Fa/a moito). Note-se que advérbi os do tipo como ou así poden ter valores,
quer modais, quer cuantitativos (Como canta? 1 Como canta!, Asi o fixo deben 1 Ten
asi de cara).
A denominación do grupo dos declarativos obedece a ser a mesma que se lle dá ás
cláusulas de tipo afirmativo , negativo e dubitativo. O grupo dos especificadores está
xustificado pola incidéncia deses advérbi os caracteri zando ou marcando algo en particu-
lar dentro de unha totalidade subentendida. Frente a eses dous grupos anteriores , os
incorporadores (ou inclusivos) consideramo-los á parte pois a sua funcionalidade é incor-
porar algo á totalidade de elementos coñecidos. Especificadore s e incorporadores apare-
cen moitas veces incluídos dentro dos advérbios de modo ou cantidade (só, case, tamén,
xustamente) sen ter en conta cal é o comportamento sintáctico e semántico diverso que
reñen . Mais que expresar cantidade , só ou case indican un limite non necesariamente
cuantitativo, de maneira restritiva ou aproximativa (S6 se ve a casa, Case me mata);
normalmente inseren-se nos de cantidade tendo en conta contextos en que a cantidade
vai propriamente indicada por cuantificadores (Teño só dous libros, Teño case mil pese-
 1
ras). Advérbios como tamén unhas veces son considerados de cantidade e outras de
afirmación. Neste caso consideramos prioritário o valor de inclusión por vía positiva (e
tampouco, de inclusión por vía negativa). E os identificadores do tipo xustamente, preci-
samente, etc., teñen marcas específicas de identificación que non coinciden coas dos
modais, e mesmo poden funcionar con eles marcando estes realmente o valor modal
(Aconteceu precisamente así).
Para encher o fardel dos advérbios de modo figuran nas gramáticas certas formas
como principalmente, cuxo único valor é salientador. Son os que chamamos advérbios
de realce.
r) Introdución á sintaxe. As conxuncións
Nos tres últimos temas partimos en princípio das teorías de G. Rojo (Cláusulas y
oraciones, Santiago de Compostela, 1978), xa que a sua revisión da sintaxe tradicional
nos parece unha das máis adecuadas das feítas na actualidade. Contodo, polos motivos
que exporemos e que aquí simplesmente apontamos, non concordamos no seguinte:
• Cremos desnecesária a consideración de unidades superiores á cláusula, por seren
todas elas estruturas meramente recursivas de esquemas da cláusula simples.
• Non nos parece adecuado analisar como cláusula complexa aqueta que ten unha
c láusula incrustada dependente do núcleo de unha Frase Nominal (A doenza que teño
ven-me de antígo), por parecer máis conveniente que a estrutura complexa está no nível
de dita Frase (frase complexa, portanto), incluída á sua vez dentro da cláusula.
A antedita revisión basea-se principalmente nos dous pontos en que nos centraremos
a seguir: a redefinición de oración e a consideración da cláusula , por un lado, e a diferen-
te concepción das funcións e das conexións sintácticas, por outro.
Está claro que calquer definición de oración como unidade sintacticamente indepen-
dente e con significado completo é, cando menos, moi parcial. Nengunha unidade sintác-
tica ten que cumprir necesariamente eses requisitos, embora si se podan dar en determi-
nados contextos.
Así , o que seria oración independente sintacticamente e con sentido completo: Vírá
tarde, pode tomar-se en "oración" (na concepción tradicional) dependente sintáctica e
semanticamente, contradicendo a definición: Dí que vírá tarde.
Por iso parece pertinente distinguir entre dous tipos de unidades sintáticas:
- gradativas: morfema, palabra, frase e cláusula.
- non gradativas: enunciado ou oración.
As gradativas incluirían na sua formación unha ou máis de unha unidades imediata-
mente inferiores que desempeñarían unhas funcións sintácticas determinadas dentro das
superiores: unha cláusula = unha ou várias frases, unha frase = unha ou várias palabras,
unha palabra = un ou vários morfemas. E isto sen considerar necesariamente que teñan
ou non independéncia sintáctica e autosuficiéncia semántica.
O enunciado ou oración seria entón caisquer das unidades anteriores que cumpririan
eses dous últimos requisitos, contempladas xa non tanto como unidades superiores for-
madas por outras inferiores, senón máis ben como unidades sintáctica e semánticamente
completas.
Oeste modo, as unidades que nos interesan (o ponto de vista a ter en conta) para a
análise sintáctica son as gradativas (que poden constituir ou non enunciado ou oración).
Os diferentes tipos de cláusula, nas estruturas máis simples veñen coincidindo cos
tipos de "oración" tradicional , salvo no caso das "compostas" que levan unha "subordina-
da adverbial imprópria" (condicionais, concesivas, causais, consecutivas, comparativas
e proporcionais) e as adversativas, que nós consideramos, todas elas, cláusulas bipolares
(como veremos máis abaixo) formadas por duas cláusulas interdependentes.
A cláusula será, portanto, a unidade sintáctica superior, constituída, como todas as
gradativas, por unha ou várias imediatamente inferiores , isto é , por unha ou várias frases.
De maneira que, seguindo o esquema de análise que xulgamos máis conveniente, a
cláusula coincide coa "oración simples e composta" tradicional e asi mesmo pode apre-
sentar estruturas máis complexas que non son máis que a constatación da propriedade
recursiva da língua , de maneira que a consideración do estudo de unidades sintácticas
1 superiores non parece fundamental. Por exemplo , seria unha cláusula (bipolar): Se mañá
non chover iremos á praia. ainda que estará chea de xente porque todos terlin a mesma
idea, constituída, á sua vez, por duas cláusulas bipolares (Se mañá non chover iremos á
praia 11 estará chea de xente porque todos terán a mesma idea), e estas. á sua vez, por
outras duas simples (mañá non chover 11 iremos á praia: estará chea de xente 11 todos
terán a mesma idea).
Tendo en conta que a oración xa non é considerada igual que na gramática tradicio-
nal , a denominación de frase , como unidade inferior á cláusula, ainda que sempre confli-
ti va, poderia estar máis xustificada, e de aí que a empreguemos. En todo caso, sempre
seria máis adecuada que sintagma. xa que isto propriamente abranxe moito máis daquilo
a que se quer restrinxir: sintagma é calquer tipo (e non só un determinado) de conex ión
sintáctica estabelecida entre as unidades lingüísticas. A lingüística francesa e española
preferen a denominación de sintagma porque frase é sinónimo (mesmo na língua fami -
liar) de cláusula ou. ás veces. de enunciado. Mais ao proporrnos unha concepción dife-
rente de oración ( = enunciado) , apesar dos posíbeis problemas que ainda pode ocasionar,
xulgamos que frase é a menos má das denominacións en uso, procurando non utilizar
denominacións que realmente son acientíficas. se se tiver como perspectiva a definición
das relacións paradigmáticas e sintagmáticas. Debe-se. portanto, eliminar a sinonímia
frase = oración e falar propriamente de Frases Nominais, Frases Verbais, Frases Prepo-
sicionais e Frases adverbiais.
Nas relacións sintácticas distinguimos entre función.<; e conexións. sendo as primei-
ras os papeis que as diferentes unidades imediatamente inferiores desempeñan nas supe-
riores (morfema na palabra, palabra na frase, frase na cláusula), e entendendo as segun-
das como as diversas maneiras de enlace que se poden producir entre as unidades.
As conexións que se dan nas frases e nas cláusulas poden ser de dous tipos:
- complexas
- compostas
No caso da cláusula ternos tamén a conexión bipolar.
Pode resultar un tanto curioso o facto de unha unidade (complexa. composta ou
bipolar) constar de duas ou máis unidades simples do mesmo nível. No sistema que nós
empregamos é posíbel nas frases e nas cláusulas, e merece ainda salientar-se que nalgu-
nhas estruturas unha unidade superior pode estar dependendo do núcleo de outra inferior
(A información de que viria non se produciu), o que demostra. aliás. a complexidade da
língua e a sua recursividade .
Son as cláusulas complexas as que conteñen no seu seo unha ou várias cláusulas
incrustadas que cumpren as función s próprias das frases dentro da cláusula simples salvo
a de Predicado (Suxeito. Complemento Directo , Complemento Indirecto. Complemento
Circunstancial e Complemento Predicativo). As cláusulas incrustadas deste tipo coinci-
d_en coas tradicionalemnte chamadas "subor~inadas" substantivas e adverbiai!; próprias:
E posíbel que sexa certo. Confronte-se con E posíbel iso e verá-se que ambos os elemen-
tos marcados. o primeiro unha cláusula incrustada substantiva e o segundo unha Frase
Nominal , desempeñan a mesma función de Suxeito. Non se trata, no primeiro ca·so, de
un ha cláusula dependen te de outra1 ("subordinada" e "'principal': na termin oloxia tradicio-
nal). senón de unha cláu,su la incrustada (que sexa cerro) como elemento funcional dentro
da cláusula complexa (E posíbe/ que sexa cerro).
O proceso de incrustación de cláusulas ten lugar tamén dentro da frase complexa,
funcionando ~ cláusula incrustada como modificador do seu núcleo. As cláusulas incrus-
tadas deste tipo coinciden coas tradicionalmente chamadas "subordinadas·· adxectivas ou
de relativo: Costo da história que me re1atache (Cfr. ~on Costo da história relatada e
poderán-se tirar as mesmas conclusións que no ponto anterior).
Pola equivaléncia funcional que estas cláusulas incrustadas gardan cos diferentes
tipos de fra ses (Nomi nal . Adverbial. Preposicional) eremos que se deben chamar cláusu-
las incrustadas nominais. adverbiais e preposicionais. As adverbiais (Trai-mo cando vi-
ñeres = Trai-mo mañá) e as preposicionais (FaJan de que chegache = FaJan da tua
chegacja). incrustan-se no nível da c!áusula; o mesmo acontece coas nominais substanti-
vas (E posíbel que sexa certo = E posíbel a certeza). Mais. as nominais adxectivas
incrustan-se nonnalmente. como xa vimos , no nível da frase (Gosro da história que me
relatache = Gosto da história relatada).
As conexións com postas estabelecidas entre as diferentes unidades coinciden coas
tradicionalmente chamadas coordenativas, excluindo as adversativas. que son propria-
mente bipolares.
1
Estas últimas conexións, as bipolares (porque implican unha relación entre dous
elementos interordinados ou interdependentes en que un supón o outro e vice-versa), ·son
aplicábeis sobretodo no nível da cláusula. Non as contemplamos nas frases, ainda que se
poda detectar unha relación bipolar con nexo conxuntivo entre dous modificadores (unha.
persoa agradábel mais hipócrita) e sen nexo conxuntivo estima-se normalmente dita
rel ación entre Suxeito e Predicado, na Frase Preposicional entre a preposición e o termo
nominal , ou entre auxiliar e auxiliado nas perífrases verbais. Alén diso, non apreciamos
bipolaridade entre unidades de diferente nível gradativo, como poderia ser entre unha
cláusula e unha frase , porque a bipolaridade se estabelece entre unidades que están no
mesmo pl ano. No enunciado Veu á reunión pero tarde. debemos entender que se trata de
unha cláusula bipolar opositiva, cuxo verbo está elíptico no segundo elemento funcional
deJa (na cláusula en función de antítese: pero (veu) tarde).
Os tipos de cláusulas bipolares pertencen ao grupo das tradicionalmente chamadas
"subordinadas adverbiais impróprias" (condicionais, causais, consecutivas, concesivas,
comparativas), e incluímos dentro deJas as adversativas (que non son propriamente coor-
denadas) e as proporcionais, que non son sempre consideradas.
Neste nível de análise existe unha funcionalidade que depende do tipo de cláusula
que se tratar. Asi denominamos coordenado as funcións que se dan nas compostas, e nas
bipolares condicionante e condicionado (nas condicionais), tese e antítese (nas adversati-
vas), concesión e consecuente (nas concesivas), causa e efeito (nas causais), antecedente
e consecuente (nas consecuti vas), comparante e comparado (nas comparativas) e intensi-
ficante e intensificado (nas proporcionais).
As conexións dependen do tipo de nexo existente entre os elementos conectados
(frases ou cláusulas). A este respeito cumpre asinalar que , alén das preposicións e con-
xuncións, consideramos nexos as pausas (propriamente pertencentes ao nível fónico),
representadas no plano gráfico polos sinais de pontuación. Neste sentido entendemos que
a tradicional "xustaposición" non é unha conexión diferente da composta, complexa ou
bipolar. Asi, pode-se argumentar que unha construción "xustaposta " do tipo: Estaba
canso; fun pasear; non achei as respostas do problema, coa estrutura máis aberta no
plano da interpretación significativa dada pota relación asindética, permite perceber vá-
rias relacións (causais, consecutivas, adversativas, etc.), non sempre tan claras como
con nexo conxuntivo, mais en todo caso próximas ou equivalentes: Estaba canso, polo
que fun pasear, mais non achei as respostas do problema. O nexo pausa! pode dar lugar
a interpretacións conxuntivas diverxentes. Asi: Foi procurar emprego; non conseguiu
nada, pode ser interpretado como: Foi procurar emprego e non conseguiu nada ou Foi
procurar emprego mais non conseguiu nada. En ambas as interpretacións pode achar-se
un matiz adversativo, mais na primeira é prioritário o coordenante.
Pasando xa a outros aspectos de índole sintáctica, considerando que toda unidade,
salvo as mínimas, se organiza en torno de un núcleo (único elemento central e necesário)
parece-nos aplicábel o mesmo critério á cláusula. Neste caso o núcleo é o Predicado,
sendo todos os demai s elementos funcionais exixidos por este en maior ou menor medida
tanto a nível sintáctico como semántico.
Dentro do Predicado só admitimos un tipo: o Predicado Verbal, sendo os Comple-
mentos Predicativos ou Atributos propriamente complementos dese verbo e non Predica-
dos Nominai s. Tamén este tipo de complementos (Predicativo ou Atributo) están exixi-
dos en grau di ferente segundo os casos: maior exixéncia no Complemento Predicativo do
verbo ser (Atributo: El é feliz) ou do Complemento Predicativo relacionado co Comple-
~ento Dire_cro _(Nomear?n-no Presidente), e menor exixéncia dese complemento, de
t1po non atnbu~,v~ •. relac•?nad? co Suxel!o ~Os_ atletas corrian tensos os últimos quilóme-
tros), ondea mobll1dade e ma10r, a dependencia a respeito do verbo menor, funcionando
•
de maneira moi semellante a un advérbio modal ampliador do significado Tensos, os
atletas corrían os últimos quilómetros: Os atletas. tensos. corrían os últimos quilómetros;
Os atletas corrían os últimos quilómetros tensos). Por iso, e seguindo os critérios máis
actuais acerca do Complemento Predicativo e Atributo , consideramos este como un tipo
de aquel e unicamente co verbo ser, xa que co resto dos verbos (estar e outros) o
Complemento Predicativo do Suxeito non é Atributo (cfr. o mesmo tipo de valor que
estar mantén en construcións como Está alegre 1 Está aos berros 1 Está asi).
Continuando coas funcións dentro da cl áusula simples resta ainda aludir á función
de a cando introduz o Complemento Directo de persoa ou o Complemento Indirecto.
Nestes casos non é Relator de Frase Preposicional (de maneira que non se trata de unha
Frase Preposicional senón de unha simples Frase Nominal), mais unha marca para evitar
a ambigüidade funcional , isto é, para non confundir a función de Complemento Directo
de persoa coa de Suxeito e a de Complemento I ndirecto coa de Suxeito ou Complemento
Directo.
No resto dos casos, a presenza de unha preposición indica-nos que é Rel ator de
unha Frase Preposicional en función de Complemento Circunstancial , mesmo nos casos
en que este complemento ten unha función semántica próxima ou equivalente á do Com-
plemento Directo e á do Suxeito das cláusulas pasivas, quer dicer, a función de término
verbal . Consideramos que a función sintáctica é sempre a de Complemento Circunstan-
cial en sentido lato, se ben a función semántica pode ser a mesma que a do Complemento
Directo e o Suxeito das pasivas . Nesta proximidade funcional semántica de que faJamos
pode acontecer que un Complemento Circunstancial, que podemos denominar terminati-
vo, apresente, paralelamente, a posibilidade de unha construción con Complemento Di-
recto, ainda que isto é só factfbel nalguns casos (Comeu no pan 1 Comeu o pan, Acredi-
tamos na sua constáncia).
Acerca dos nexos fai-se tamén notar que non se incluen nas locucións conxunti vas
aqueJas en que vai un verbo elíptico, que se contemplan como nexos conxunti vos aqueJes
formalmente coincidentes con outras clases de palabras, que algunhas cláusulas poden
ser introducidas por nexos que teñen unha determ inada función dentro delas (pronomes
ou advérbios relativos) e que as cláusulas incrustadas con un I nfinitivo como Predicado
non necesitan un nexo introdutor.
Sobre outros aspectos sintácticos máis pontuais, segundo o critério que víamos para
os verbos transitivos, as cláusulas transitivas non se reducirían só a aqueJas que exixen
Complemento Directo.
 TEMA 1 11

FONOLOXIA E
ORTOGRAFIA (1)
Fonemas e Letras

I) Defmición e tipos de fonemas. Letras e dígrafos

1.- Definición e tipos de fonemas
2.- Letras e dígrafos

II) Sistema vocálico

III) Sistema consonántico

IV) o alfabeto e o uso de algunhas letras

1.- O alfabeto e os dígrafos
2.- Uso de algunhas letras
 queixo caro
lkéiJo/ !káro/
rella herbívoro
/ré).;J/ /trbíboro/

Polos exemplos anteriores pode comprobar-se que en queixo, relJa, caro e

herbívoro o número de letras e de sons é diferente e a correspondéncia entre eles
non é sempre unívoca: nuns casos, duas letras combinadas corresponden-se con
un único son (qu - /k/; 11 - hJ); noutros, duas letras diferentes corresponden-se
con un mesmo son (b, v -lb!); noutros, a mesma letra pode corresponder-se
con dous sons diferentes (r - Ir!, /r/; e - !él, /&/) e noutros, unha letra non se
corresponde con nengun son (h- 0).
Non ternos correspondéncia exacta entre as unidades fónicas e gráficas,
dado que a relación entre e las é simplesmente convencional, sendo isto posíbel
por ambas pertenceren a planos diferentes: fónico 1 gráfico . E así, o estudo das
unidades fónicas corresponde á Fonoloxia e o uso das unidades gráficas á Orto-
grafia.

1) DEFINICIÓN E TIPOS
DE FONEMAS.LETRAS E DÍGRAFOS
1.- Definición e tipos de fonemas
/gáto/ gato /máto/ mato /fáto/ fato /náto/ nato
/páto/ pato /ráto/ rato /láto/ lato 1Játol xato
Algun son (como os marcados nos exemplos: /g/, /p/, /m/, Ir/, l f!, ! l!, I n!,
1 f 1) ten a propriedade de distinguir palabras ao ser substituído unicamente
por outro. Son fonemas que, convencionalmente, se transcreben entre barras.

O fonema é a unidade lingüística mínima (non susceptíbel

de ser dividida) de tipo fónico que ten carácter distintivo.
•
Un fonema diferencia-se de out ro por unha série de trazos que o individua-
l izan. Son os trazos pertinentes.
Estes· trazos pertinentes son eonsiderados atendendo ao ponto de articula-
ción (isto é, atendendo aos órgaos do aparello fonador que interveñen na produ-
ción do son e ao lugar en que este se produz) e ao m odo de articulación (quer
dicer, a disposición que adoptan os órgaos fonadores no momento de se producir
o son).

c·AVIOAOE NASAL

SUPERIORES

A si , en /páto/ e /fáto/ os dous fonemas iniciais diferencian-se:

• polo ponto de articul ación, en que na pronúncia do /p/ interveñen os
dous lábios e na do m o lábio inferior e os dentes superiores.
• polo modo de articulación, en que na pronúncia do /p/ produz-se unha
explosión causada pala saída brusca do ar despois de ter sido obstaculizada total-
mente, e na do / f/ un rozamento por deixar un obstáculo parcial ou canal estreito
para a pasaxe do ar .
Hai dous tipos de fonemas dependendo da maneira en que o ar atravesa a
cavidade bucal:
a) vogais ou fonemas vocálicos, aqueles en que o ar atravesa a cavidade
bucal sen nengun impedimento.
b) consoantes ou fonemas consonánticos, aqueles en que a saída do ar se
ve obstacu l izada por algun órgao fonador na boca.

2. - Letras e dígrafos
palla querer
Nas palabras anteriores ternos as seguintes correspondéncias fonemáticas:
p - /p/ qu- /k/
- a - /á! e - /el
11 -!N r- Ir/
a - la/ e- !él
r- Ir!

Un sinal gráfico (p, a, e, r) corresponde-se con un fonema. Ás veces, un

si nal gráfico combina-se con outro (11, qu) equivalendo tamén a un único fonema.
 A letra é a unidade mínima de escrita, non susceptíbel de
ser dividida, que por sisó ou combinada con outra se corres-
ponde con un fonema .

Igual que no plano fónico , hai vogais e consoantes que se diferencian polo
ponto e modo de articulación ; no plano da escrita ternos tamén vogais (a, e) e
consoantes (p , 1, q , r) que se diferencian pola sua forma gráfica.
Pode acontecer, como víamos nas palabras palla e querer, que duas letras
combinadas representen un fonema único:

11 -/M
qu - /k/

O d ígrafo é a combinación de duas letras que se correspon-

den con un único fonema.

O uso de unhas determinadas letras e dígrafos é convencional , mais non

arbitrário, debendo-se fundamentalmente á combinación destes tres critérios ,
cada un deles en maior ou menor media:
- etimoloxista: coincidéncia ou proximidade gráfica coa língua escrita ori-
xinária (no noso caso, o latín).
- historicista: permanéncia ou recuperación dos usos gráficos de un estado
anterior da própria língua.
- foneticista: tendéncia a que cada letra se corresponda con un único fone-
ma e vice-versa.
ll) SISTEMA VOCÁLICO
Atendendo a todos os trazos pertinentes no sistema vocálico , os fonemas
vocálicos son:
• polo ponto de articulación:
- anteriores ou palatais: a parte dianteira da língua eleva-se en direc-
ción ao paladar duro (la/ , /el e /i/).
- central: a língua permanece baixa e case en repouso (/al).
- posteriores ou velares: a parte traseira da língua eleva-se en direc-
ción ao ve u do paladar (/:)/ , /o/ e /u/) .
• polo modo de articulación :
- de abertura máxima ou aberta: a posición da boca é amáis aberta (la/) .

- de abertura mínima ou fechadas: a posición da boca é a máis fechada

(/i/, / u/).
- de abertura média ou médias: a posición da boca é intermédia entre
 a máis aberta e a máis fechada. Neste caso ternos dous tipos de vogais mé-

11 dias, unhas que se aproximan máis da abertura máxima e outras que o fa n da

mínima. Son, respectivamente:
- médias abertas (/1/, 1~1).
- médias fechadas (/e/, l o!).

Podemos distinguir os seguintes subsistemas vocálicos:

a) T ónico e átono inicial
Está constitu fdo por sete vogais que levan acento tónico (a respeito del
vexa-se o tema seguinte) ou tónicas en calquer sílaba da palabra e polas corres-
pondentes átonas (sen acento tónico) que van na sflaba inicial:

Ponto de Articulación

ANTER IORES CENTRAL POSTERIORES

OU PALATAIS OU VELARES

FECHADAS
/í/ /i/ lúf lul
~
e:
-o
·o
~ /
/él/el~
~
o
·~ FECHADAS / tóllol
< MÉDIAS
<)

"o
ABERTAS
/Í/ /1/ ""'
1//5( ~
"8
~
ABERTA ;¿
Exemplos:
vila /f/ findar /i/
ve-la (ver + la) /él pegada<::::::::: (d.e pegar) /el
vela (subst.) lil . (smal do pe) /~/
bala /á/ a rt1s1a la!
bola- (esfera) 151 bolar ----{dar boles) /:JI
- - (de pan) /ó/ ----(mandar fora) /o/
bu la /ú/ fundar /u/

Como se pode observar, / i/ diferencia-se de /u/ polo ponto de articulación,

e de /o/ polo ponto e polo modo, acontecendo de maneira semellante no resto
das oposicións vocálicas.

b) Átono medial
Está constitufdo por cinco vogais átonas que van na sílaba que non é inicial
ou fina l de palabra:
 Ponto de Aniculación
ANTER IORES POSTERIORES
OU PALATAIS CENTRAL OU VELAR ES

e: /i/ /u/
FECHADAS
~ /
'()
'ü
~

=
u
•t:
<(
u
"e
M ÉDIAS
/~ Val
'8
¿ A BERTA
IV
Exemplos:
serenísi mo /i/
número /el
páramo /al
cóm odo /o/
cúm ulo /uf

e) Átono final
Está constituído por tres vogais átona~ que van na sílaba final da palabra:

Ponto de Aniculación
ANTE RIOR POSTERIOR
OU PALATAL CENTRAL OU VELAR

~g
·¡:¡
FECHADAS /e/ lo/

~1 1/.
"
=
•t:
u

<(

IV
u
":)

~ A BERTA
:i

Exemplos:
pise /el
pisa /a/
pi!.O /o/
Moi oca~ionalmente. en po~ición áton~ final poden aparecer /i/ ou /u/ . se bcn os pare~ que se
encontr:m son moi escaso~ e de uso re,trito un dos e leme nt os do p:~r 4uc opón estes fonemas. (l
4ue desaconsclla en principio non considení-ln~ dentro do subsistema átnno final (de maneiru 4ue
o i ou o u de cena' palabr:~s como r;í.~i ou Vénu~. serian alofonc~ de pron(mcia variábcl. li l / lel
e lul / lol rc~pcctivamente. do~ fonemas /e/ e /o/ ):
mcíbil lil - omíbel Je l c:ímru> Jul - .:ampo' Jo!
v:íl i Ji) - v:tle Je l nírpus lul - corpo> lol
•
Os subsistemas vocálicos representan-se con un tri ángulo xa que. como se
pode comprobar. a língua descrebe esa figura xeométrica . Pode-se ex perimentar
pron unciando-as por esta orde:
/ i/ /e/ /ti / a/ !:>! l o! /u/

Non hai nengunha regra fix a para sabermos se un e ou un o gráficos se

pronuncian abertos ou fechados. Ainda asi, podemos levar en contaos seguintes
casos:
• Son con /i./:
- as palabras terminadas en -el cos seus plurais:
papel- papeis. fi el - fieis. etc .
- as formas verbais de tema de Pretérito irregular:
fixemos, soubermos. tivéramos. viñésemos. etc.
- certas formas de verbos semi-regu lares da segunda e tercei ra conxuga-
cións (vexan-se pormenorizadamente no tema 9):
bebes, bebe. beben: pedes. pede. peden. etc .

• Son con /é/:

- as formas verbais de tema de Pretéri to regular:
comemos. colléramos , vivésemos. bebermos. etc.
- certas formas de verbos semi-regul ares da segunda conxugac ión (vexa-se
tema 9):
bebo. beba . bebas. etc.
 •
- as formas de verbos da prime ira conxugac ión en que a vogal /é/ vai
formando di tongo con /i/ , vai seguida de consoante palatal (graficamente eh, x,
ñ, 11) ou en formas de verbos acabados en -ear:
cheira, fechas, desexo, semella, cean , etc.
- o e dos Infinitivos da segunda conxugación:
comer, viver, beber, dicer, ter, saber, etc.
- o nome das seguintes letras:
be, ce, de, gue 1 xe, pe, que , te e uvé
- a prática totalidade das palabras agudas acabadas en -es:
santiagués, padronés, montañés, eres, tres, mes, etc.
M ais teñen /~ , entre outros:
es (de ser), tes (de ter). através. través, revés, viés
- os no mes acabados en:
-edo: penedo, reboredo, rochedo, etc.
-ello: casarello, cortello, pendello, etc.
-eo: alleo, freo , seo, etc.
-eza (salvo natureza, con /í/): limpeza, nobreza, pobreza, etc.

Hai unha série de palabras que se diferencian fonicamente só pola abertura

das vogais tónicas /él e 1 t /:

/él lil
abella (insecto) avena (de ave/lar)
acerto (nome) a certo (verbo)
besta (animal) besta (arma)
coller (verbo) coller (nome)
demos (Pres. Subx. dar) demos (Pretérito dar, plural de demo)
ese (demostrativo) ese (nome de letra)
este (demostrativo) este (leste)
fixemos (de fixar) fixemos (de faccr)
meta (verbo) meta (nomc)
pe (letra) pe (extremidade)
pega (páxaro) pega (de pegar)
pelo (cabelo) pelo (de pelar)
peto (bolso; mealleiro) peto (de petar)
presa (o apresado; manchea) presa (celeridade)
rego (sulco) rego (de regar)
res (animal) res (rente)
sé (de ser) sé (catedral)
sede (descxo de beber) sede (local)
selo (de correos) selo (de .se/ar)
ven, ves (de ver) ven, ves (de vír)
•
• Son con~/:
- as palabras acabadas en -o/ cos seus plurais:
caracol- caracois, farol - farois
- certas formas de verbos semi-regulares da segunda conxugación (vexan-
-se pormenorizadamente no tema 9):
moves, move, moven, etc.

• Son con /ó/:

- as formas verbais de tema de Pretérito dos verbos ser e ír.
fora , fósemos, fordes, foche, etc.
- certas formas de verbos semi-regulares da segunda conxugación (vexa-se
tema 9):
movo, mova, movas, etc.
- as formas de verbos da primeira conxugac10n en que a vogal /ó/ vai
formando ditongo con /i/, vai seguida de consoante paJatal (graficamente eh, x,
ñ, //) ou en formas de verbos acabados en -oar:
pernoito, acocha, aloxas, envergoña, ollas, voan, etc.
- o o das formas do lnfinitivo do verbo pór.
pór, pormos, pordes, etc.
- todo o tónico que vai formando ditongo con /u/:
mouro, ouro, tesouro, touro , Yaladouro, etc.
-os nomes acabados en:
-on: don, león, pasmón, etc.
-or (salvo a variante de maior: mor, con !:5!): comedor, deseñador, maior,
mellor, pior, etc.
-oso: formoso, raposo, tramposo, xeitoso, etc.
Hai unha série de palabras que se diferencian fonicamente só pola abertura
das vogais tónicas /6/ e /SI:

/ó/
bola (de pan) bola (esfera)

bote (envíe fora) bote 1 vote (nome; dé botes 1 emita voto)

choro (pranto) choro (de chorar)
corte (estábulo; residéncia ou s~uito real) corte (de conar)
fora (de serou ir) fora (advérbio ou interxcizón)
moa (de moer) moa (peza dental)
mollo (prebe; de mollar) mollo (manchea, presa, puñado)
OSO (animal) OSO (peza·do esqueleto)

podo (de podar) podo (de poder)

pola (galiña nova) pola (ramo)
polo (galo novo) polo (extremo oposto; xogo)
rogo (nome) rogo (verbo)
 •
Os derivados de palabras con vogais tónicas médias (abertas ou fechadas),
manteñen o mesmo tipo de abertura na vogal átona da sílaba inicial, de maneira
que é posíbel opor os pares de derivados por esa vogal átona:
besta (animal) /él- besteiro /el bola (de pan) /ó/- boliña /o/
besta (arma) Ji/- besteiro tri bola (esfera) 151- boliña bl
ou un derivado a outra palabra que non o é:
pegada (de pegar) /el pegada (sinal do pe /Í /) /1/
peón (que anda a pe; peza do xadrez) /el - peón (pe tt / grande) /1/
botar (lanzar fora) /o/ - botar 1 votar (dar botes !fil 1 emitir voto !51) /:JI
cordeiro (año) lo/ cordeiro (que fai ou vende cordas !51) /:J/

As vogais átonas son imprecisas no seu timbre, de maneira que poden variar
de abertura cando se pronuncian , unhas veces de maneira espontánea e outras
por influéncias alleas (o máis habitual é a vacilación /i/ por /e/, /u/ por /o/, ou
vice-versa), ou mesmo desaparecer en certos contextos fónicos:
/uf por /o/: /el p<>r /i/;
"anduriña" (por andoriña) "cemento" (por cimento)
"asubio" (por asobio) "crear'' (por criar)
"cubrir" (por cobrir) "dereito" (por direito)
"cuciña" (por cociña) "enemigo" (por inimigo)
"durmir" (por dormir) "enteiro" (por inteiro)
"engulir" (por engolir) "Felipe" (por Filipe)
"fuciño" (por fociño) "múseca" (por música)
"muíño" (por moíño) "peor" (por pior)
"pulir" (por polir) "veciño" (por viciño)
"tusir" (por tosir) "vendima" (por vindirna)

lo/ por /uf: lil por /el:

"cálcolo" (por cálculo)
"costar" (por custar)
"língoa" (por língua)
"Manoel" (por Manuel)
"sobornar" (por subornar)
"someter" (por submeter)
"sospeitar" (por suspeitar)
"soster" (por suster)
"Bibiano" (por Bebiano)
"cigoña" (por cegoña)
"cireixa" (por cereixa)
"millor" (por mellor)
"nin" (por nen)
"ningun" (por nengun)
"pidir" (por pedjr)
"sin" (por sen)

Outras vacilacións: Síncopa da vogal :

"angazo" (por engazo)
"antre" (por entre)
"antroido" (por entroido)
"enciño" (por anciño)
"gueivota" (por gaivota)
"númaro" (por número)
"rabaño" (por rebaño)
"somana" (por semana)
"arb' re" (por árbore)
"C' ruña" (por Coruña)
"d' reito" (por direito)
"esp'ranza" (por esperanza)
"esp'rito" (por espírito)
" pra" (por para)
" pro" (por pero)
"v'ran 1 v'rao" (por verán 1 verao)
 111) SISTEMA CONSONÁNTICO
Como se pode comprobar no cuadro das consonantes, estes fonemas opo-
ñen-se entre s i por unha série de trazos pertinentes, atendendo ao ponto e ao
8 modo de articulación.

Ponto de Articulación
Lábio- Llnguo- Llnguo- 1 L)!'guo- Llnguo- Llnguo-
M odo de Articulación Bilabiais -OenUIÍS alr~f~s · OenUiiS i~~~eo- -Palatais -Velares
Sonoras lb/ /di lfl
Orais
"'"'> Explosivas Xordas /p/ /ti /k/
·;:;:;
:::1
Oro-Nasais
/mi IN ¡ry
8 Fricativa (sonoras) /ni
(oral, xorda) /ij/
Fricativas
(orais, xordas) lfl let /si 1/1
"'> Laterais
"' N /)./
·s (orais, sonoras)
"'oe: Vibrantes
Simples / C/
u (orais, sonoras)
Múltipla Ir/

Os trazos pertinentes serian:

~ Polo modo de articulación, leva-se en conta principalmente a maneira

como os órgaos articulatórios obstruen a pasaxe do ar, quer de maneira total
(oclusivas) , quer de maneira parcial (constritivas). Pola forma en que despois se
dá saída ao ar distingui mos:
a) Dentro das oclusivas:
• explosivas: despois da obstrución total da pasaxe do ar, dá-se-lle saída de
golpe (lb/, Id/, !g/, l pl, /ti, lkl, /mi, I n/, /Jt/, /1)1).
• fricativa: despois da obstrución total da pasaxe do ar, dá-se-lle saída
rozando por un canal estreito nos órgaos fonadores (lfJ /; o símbolo, a inda que
conste de dous sinais, é a transcrición de un único fonema , indicado grazas ao
semicírc ulo superior). Tamén é coñecida esta consoante polo nome de africada
para diferenciar claramente o seu nome do das outras fricativas (constritivas).
Nas oclusivo-explosivas ai nda hai certos trazos que poden diferenciar dous
subgrupos (orais 1 oro-nasais) e outros dous dentro de un deles (orais sonoras 1
orais xordas), trazos que tamén están presentes nas outras consoantes, mais sen
seren nestas pertinentes. No primeiro subgrupo leva-se en conta a resonáncia na
cavidade nasal:
• orais: o veu palatino (paladar brando) non deixa sair o ar pola cavidade
nasal ao estar levantado, saindo , pois, só pola boca (/b/, Id/, !g/, ! pi , /ti, /k/).
• oro-nasais: o veu do paladar deixa sair o ar pola cavidade nasal ao achar-
-se abaixado, producindo-se unha resonáncia nasal e, saindo, asi mesmo, o ar
tamén poi a boca (/m/, I n/ , /Jt/, /rJ/).
 No segundo subgrupo dentro das orais leva-se en conta a vibración das
cordas vocais da larinxe:
• sonoras: as cordas vocais da larinxe vibran coa pasaxe do arque ven dos
pulmóns , por estaren tensas (lb/, Id!, /g/).
• xordas: as cordas vocais da larinxe non vibran coa pasaxe do ar que ven
dos pulmóns, por estareJl distendidas (/p/ , / ti, /k/) .
•
b) Dentro das constritivas:
• fricativas: despois da obstrución parcial da pasaxe do ar, dá-se-lle saída
(como acontecía coa oclusivo-fricativa) rozando por un canal estreito nos órgaos
fonadores (lfl , /9 / - nas zonas non "seseantes" o u de "seseo" final - , /si,
1f 1) .
• laterais: despois da obstrución parcial da pasaxe do ar, dá-se-lle saída
polos lados da língua (I V, 1 "A /).
• vibrantes: despois da obstrución parcial da pasaxe do ar, dá-se-lle saída
producindo-se na língua unha vibración (simples: / r/) ou máis de unha (múlti-
pla: /r/) .

~ Polo ponto de articulación , leva-se en conta o lugar da cavidade bucal

onde se articulan as consoantes e os órgaos que interveñen . Asi, da parte anterior
á posterior da boca ternos:
• bilabiais: para as pronunciar interveñen os dous lábios (lb/ , /p/, / m/).
• lábio-dentais: para a sua pronúncia o lábio inferior toca os dentes superio-
res (/ f/).
• línguo-interdentais: para as pronunciar coloca-se a ponta da língua entre
os dentes superiores e inferiores (/9/).
• línguo-dentais: para a sua pronúncia, a parte dianteira da língua toca os
dentes superiores (/d/, /ti).
• línguo-alveolares: para as pronunciar a parte dianteira da língua toca os
alveolos (xenxivas) superiores (In/ , /s/, /1/ , /r/ , /r/) .
• línguo-palatais: .Para a sua pronúncia a parte central da língua apoia-se
no paladar duro(/ f 1, li.J I, IN, f)J).
• línguo-velares: para as pronunciar, a parte posterior da língua toca o veu
do paladar ou paladar brando (/g/, /k/, /l)/).

Como se pode comprobar, con todos estes trazos podemos individualizar

todas as consoantes. Asi, /b/ opón-se a /d/ polo ponto de articulación , mais a /m/
só pola resonáncia nasal que esta ten. Por sua parte, lb/ opón-se a /p/ só pota
vibración das cordas vocais e /m/ a 1J 1 polo modo e ponto de articulación ,
sendo secundário o papel que xogan a resonáncia nasal ou as cordas vocais.
Alguns autores fa lan de Hquidas (laterais e vibrantes) frente a non líquidas (as restantes),
caracterizando-se a pronúncia das primeiras pola sua maior proximidade a respeito das vogais.
Debe considerar-se este trazo como algo que as agrupa, mais non un trazo distintivo primordial,
pois chega c.o seu carácter constritivo, lateral nuns casos e vibrante noutros.

IV) O ALFABETO E O USO DE ALGUNHAS LETRAS

1.- O alfabeto e os dígrafos
O alfabeto é o conxunto das letras usuais de unha lfngua ordenadas de
•
maneira convencional. O noso alfabeto consta de vinte e tres letras:
NOME FONEMA EXEMPLO
LETRA DA LETRA CORRESPONDENTE GRÁFICO
8 a - -- - o a - - - l a/ sangue
b o be - --lb/ boi
e - - - - (+ e, i) /9 / ou /si- cinza
oce - - - (+ a , o , u) /k/ - - cademo
d o de Id/ díbida
______ /e/ péxego
e oe -= -- /1/ ceu
f o efe lfl fol go
g o gue ou xe- l'gl fungar
h o agá $1 hannonia
1 o i l i! illa
l o el e IV grilo
m o eme /m/ maniota
n o ene In/ cana
ñ o eñe IN viciño
oo ~ l o/ cóbado
o
- - - ¡:,¡ roda
p o pe lpl parvo
q o que (con u) / k / - - - - queixa
/r/ eira
r oerre - ~
- /r/ rocha , xenro
S o ese /si castelo
t o te /ti tixolo
u ou /u/ - - - - - - rueiro
V o u vé /b/ varrer
X 0 xis _ - 1 f 1 inxectar
- - - - /ks/ ou /s/ - - - - sexto
z o zeta 19 1 ou /s/ Galiza
Así mesmo , ternos seis dfgrafos:
NOME FONEMA EXEMPLO
DfGRAFO DO DÍGRAFO CORRESPONDENTE GRÁFICO
eh o ce agá - I('J1 chamar
gu - - - - o gue 7 xe u - /g/ guedella
11 o ele duplo - 1 ~ 1 rillote
nh o ene agá - l fJI unha
qu o que u - / k/ quieto
rr o erre duplo- Ir/ arroJar
Ainda que o habitual é que a cada letra lle corresponda un único fonema,
como se pode observar, algunhas letras poden corresponder-se con dous ou máis:

e -~::::::=:= 1e1 ou /si (cinza)

/k/ (cademo) r -=
: : /C/ (eira)
/r/ (rocha, xenro)
e -~::::::=::/e/ (péxego) x ~ 111 (tixolo)
11/ (ceu) - - 1s1 ou lks/ (sexto)
0 --======= /:tilo/ (cóbado)
(roda) z - - - 1e1 ou /si (Galiza)
 •
Mais hai unha letra que non se corresponde con nengun fon ema:
h- 0 (harmonía)
En consecuéncia , o habitual é que, á sua vez, a cada fonema lle corresponda
unha única letra, ainda que hai casos en que lle pode corresponder máis de unha
ou un dígrafo:

lil- i (illa) ltl- t (t ixolo)

!el - e (péxego) /m/ - m (m aniota)
/ti - e (ceu) In! - n (cana)
/al - a (sa ngue) ITJI- ñ (viciño)
~ - o (roda) lfl - f (folgo)
lo/ - o (cóbado) 111- (inxectar)
/uf - u (rueiro) llJ- 1 (grilo)
Id!- d (d íbida) 1 r 1- r (intervocálico: eira)
/p/ - p (parvo)

b (boi) g (fungar)
lb/ < v (varrer) lgl< gu (gu edella)

/9/
e (cinza)
< z (Galiza) fkl< e (caderno)
qu (quieto)
s (castelo) r (inicial ou pos-consonántico:
.?-e (cinza)
lsl~ z (Galiza) /r/< rocha, xenro)
x (sexto: tamén /ks/) rr (intervocálico: arroJar)
In)- nh (unha)
lf] 1 - eh (chamar)
1 A1- 11 (rillote)

2. - Uso de algunhas letras

a) Usos de k (ca ou capa), w (uvé duplo) e y (i grego ou ípsilo)
Estas tres letras son de emprego moi restrinxido e por iso no n se incluen
habitualme nte dentro do alfabeto. Utilizan-se só nos seguintes casos:
• Símbolos e siglas convencionais de uso internacional:
K (potásio) watt (vátio) kw (quilovátio) Y (ítrio)
k . (quilo) y (i ncógnita alxébrica) W (Oeste) yd. (xarda)

• Nomes próprios estranxeiros non acomodados e os seus derivados co-

muns:
Kafka - kafkiano Darwin - darwinismo Byron - byroniano

• Unhas poucas palabras usuais no n adaptadas:

k írie póker rugby
k remlin water-polo
• REPARA...
No resto dos casos costuman-se adaptar estas grafías ás usuais do
noso alfabeto:
bloco ianque quilo
coque iate quiosque
folclore ioga sanduíche
fraque iogurte vátio
grogue ioió volfrámio
hóquei pónei xóquei
Cansas Himalaia Pequin
Francoforte lraque Quénia
Havai Nova lorque Tóquio

Face ao k e o w que son letras de línguas estranxeiras, o y é un caso

especial pois fai parte das grafías tradicionais , ainda que hoxe o i teña asumido
os seus usos:
ai!, hai, Maio, moi , Noia, Paraguai , vaiamos, etc.

b) Usos de h
En posición inicial de palabra g rafa-se h- por motivos etimolóxicos:
hai. hedra, história, borne, hoxe, hora, húmido, etc.

REPARA...
a) Por este critério, escreben-se con h-as seguintes palabras, cos seus deri-
vados:
harmonia haste Helena
harpa hendecasílabo Heloísa
harpía hirto Henrique
A pa labra herba 1 erya, pode grafar-se con h- (e con b) por critérios
etimolóxicos ou sen h- (e con v) por critérios históricos.
J'lon levan h- porque non lles corresponde etimoloxicamente as se-
g uintes palabras, entre outras, cos seus derivados:
achar irmán 1 irmao ombro oso úmero
inchar oco orfo 1 órfao ovo
b) En posición interior de palabra non se emprega -h-:
aderir, aí, alcool , anídrido, coerente, desidratar, desumanizar, exausto,
inumano, proibir, reabilitar, veículo, etc.
 11
Contodo, cando os dous elementos de unha palabra composta ou derivada
por prefixación van unidos por meio de un trazo, o segundo elemento mantén o
h- inicial caso de o ter a palabra isoladamente:
anti-hemorráxico pan-helénico proto-história sobre-humano
neo-humanismo pre-histórico pseudo-heroi super-borne 8
T amén se utiliza en posición inicial en adopcións convencionais interxectivas:
ha! hem! ho! hui!
E, no mesmo tipo de voces, en posición fi nal:
eh! oh! uh!
Pode fonnar parte de un dfgrafo final en nomes próprios non habituais de línguas non romá-
nicas:
Loth Macbeth Moloch
Mais nos nomes deste tipo máis aclimatados elimina-se, adaptando a consoante final a unha
tcnninación própria do noso idioma:
Edite Rute Xudite

e) Usos de b e v
Como xa sabemos , estas duas letras corresponden-se con un único fonema
lb!. A sua distribuizón actual non é a própria da nosa grafía tradicional , debido
á interrupción dos usos escritos do galego- que, por sua vez, provoca a inte-
rrupción da tradición gráfica - e á asumpción por parte dos nosos escritores da
ortografía en que foron ~a lfabet izados, a española (que coincide en trazos xerais
coa ortografía do latín escrito clásico), para o noso idioma.
Asi, por este motivo, nos usos maioritários do galego actual:
• Escreben-se con b , entre outras:
- as palabras acabadas en -bel e os seus derivados: amábel, críbel, m6bel,
poslbel, probábel, etc. ; .amabilidade, credibilidade, posibilismo, probabilizar,
etc.
- o morfema modo-temporal dos Co-Pretéritos da primeira conxugación
-ba-: cantaba, levábades, mataban, rogabas, etc.
- o grupo consonántico -br-: branco, Febreiro, labrar, lebre, libre, libro,
palabra, pobre, etc.
- unha série de voces como as seguintes, cos seus derivados: abutre, árbo-
re, boda, cabalo, deber, debuxo, escreber, haber, /ábio, probar, etc.
• Escreben-se con v, entre outras, as seguintes voces, cos seus derivados:
- avanzar, ave/á, carave/ 1 cravel, civil, couve, divisar, indicativo, inver-
no, Javerca, louvar, m aravilla, ouvear 1 uivar, trovador, valer, vime, viril/a,
Xavier, xenxiva, etc .

REPARA...
. .. nas seguintes palabras que se escreben con b ou con v segundo os
usos actuais:
a) Son con b:
• os derivados de móbel, polo indicado acima:
• automóbel
automobilismo
imóbel
imobilidade
imobilismo
imobilizar
• as seguintes voces cos seus derivados:
abóbada
baleiro
basco
beira
bolboreta 1 borboleta
chibo
mobília
mobilidade
mobilizar

Biscaia (biscaíño)

b) Son con vos seguintes vocábulos cos seus derivados:

a(d)vogado gravar saraiva vermello Cristovo
arrivismo gravata trevo vemiz Estevo
avó orvallo varanda verza Havana
ervella 1 ervilla pavitlón várcea virollo Vesúvio
escaravelJo resvalar varrer vulto
govemo povo vasoira

e) Poden escreber-se con b ou con v:

carballo 1 carvallo, erva 1 herba.

O uso da grafia tradicional ou histórica no e mprego das letras difere da maioritariamente

utilizada en textos modernos. Convén levar en conta que na actualidade a corrente reintegracionista
(vexa-se o Apéndice do Cuadro das Normativas do final do libro) emprega a nosa ortografía
tradicional , e n que algunhas letras teñen distribuizón diferente ou son empregados outros grafemas:
• b e v. A distribuizón era e é diferente do explicado acima, xa que levan v a terminación -vel
(amável, crível, móvel -automóvcl, imóvcl-, possfvel, provlivel, etc.), o morfema modo-tem-
poral dos Co-Pretéritos da primeira conxugación -va (cantava, levávadcs, matavan, rogavas, etc.),
algunhas palabras co grupo -vr- (escalavrar, Fe1•reiro, lavrar, livre, livro, palavra e vranha) e
alguns vocábulos soltos (árvore, carvalho, cava/o, dever, erva, escrever, haver, nuve, provar,
etc.).• g, J. e x. Eq u1va
. 1en a un umco
, . .onema
r Jf /,o g segu1'do d e e ou 1. e as outras duas segu1'd as
de calquer vogaJ , sendo a sua distribuizón semellante á das demais lfnguas do Ocidente europeu:
gente, gcografia, geral, etc.; hoje, já, jantar, jogar, etc.; caixa, xabom, xordo, etc.
• e 1 ~ e z. Corresponden-se tamén as tres grafías con un único fonema, /9 / ou !si, e diante
de e, i, !; ante a, o, u, e z perante calquer vogaJ: ciencia, cereal, cereija, etc.; a~úcar, almorfo,
calfar, cte.; Galiza, fazer, dúzia, razom, azul, etc.
• q. Cando non se utiliza como dígrafo vai sempre seguida de u, pronunciando-se as duas
letras: eqüfcola, quadrado, quotidiano, seqüestro, etc.
• ss. Este dígrafo emprega-se só en posición intervocálica (onde tamén pode ocorrer s, coa
mesma correspondéncia fónica: /s/): esse, massa, nossos, pareccsse, etc.
• lh , mh, nh e m . Estas grafias usaban-se e usan-se de maneira sistemática (equivalendo
cada un ha delas a un único fonema OUi son e vice-versa): lh para representar o fonema 1 ). J (alho,
carvalho, o/ho, palha, etc.), mh para o fonema I IJI (umha(s), algumha(s) e nengumha(s)) , nh para
o fonema J iv (galinha, linho, vinho, vizinho, etc.) e m para o son oro-nasal final da palabra
(dcsdém, cm, fim, vaivém, etc).

d) Particularidades ortográficas dos grupos consonánticos

A tendéncia máis xeneralizada é conservar na escrita os grupos consonánti-
cos cultos de procedéncia latina ou tardia:
abnegar, abstracto, accionar, acepzón 1 acepción, adquirir, advertir, adxectivo,
agnóstico, apto, arácnido, aspecto, cápsula, constante, diagnóstico, directo,
dogma, dracma , étnia, gnomo, gnóstico, hipnotizar, ignorante, instJUir, nafta-
lina, nocturno, obxecto, oftalmoloxia, recto, ritmo, sector, significado sub-
verter, técnica, tmese , transmitir, etc. '
 •
Note-se que os grupos cultos tamén se conservan nas palabras seguintes:
• Grupos de duas consoantes:
subliñar, submerxir, submeter, subministrar, subtil ; adxectivo, conxectura,
obxecto, olfacto, subxectivo; admoestar (e amoestar), adstrinxir (e astrinxir) ,
advogado (e avogado); prognóstico; pneumático (e neumático), pneumonia (e
neumonía), psicanálise, psicoloxia, pterodácti lo, etc.
• Grupos de tres consoantes:
obscuro (mais: escuro), subscreber, substáncia, substantivo, substituir, subs-
trato (mais: abceso, abcisa, subtrair); plancto, punctura (acupunctura); trans-
cendéncia, translazón 1 translación , translucir, transplantar, transtornar (ta-
mén, con duas consoantes: transatlántico, transumáncia); peremptório, sump-
tuoso.
Contodo, hai certos grupos consonánticos que non se conservan, ao perde-
ren a primeira consoante:
~ mn, nm, nn:
aluno, danificar, hino, ónibus , solene, xinástica, etc.; comover, emudecer,
imóbel, imerso, imoral, etc.; eneasílabo, inato, inovar, perene, etc.
Mais conservan-se ainda e n:
• mn: nos comezos de palabra amo-, omn- e nos derivados do grego mne-
sis:
amnésia, amnistía, dismnésia, mnemotécnica, omnipotente, omnisciente ,
etc. Tamén en indemnizar e derivados.
• nm: nos advérbios acabados en -mente que teñen como base léxica un
adxectivo acabado en -n :
comunmente , ruinmente
• nn: no pronome persoal connosco.

~ ct, ce (ez):
• Cando precedidos de i ou u , elimina-se o e:
conduta, conflito, destrutor, ditado, vítima, etc. ; deduzón 1 dedución , dicio-
n~rio, p~oduzó~ 1 produción, restrizón 1 restríción, etc. (salvo ricto, para o
dtferenctar de nto, e outras de uso culto que tenden a conservá-lo: miczón 1
micción, ficzón 1 ficción , etc .)
• Cando precedidos de a , e, o, o normal é que se manteñan , como víamos
nos exemplos iniciais deste apartado (mesmo en casos como adxeetivo, conxec-
tura, obxeeto, olfaet o, subxeetivo). Porén, hai alguns casos que carecen da pri-
meira consoante (xunto cos seus derivados):
aceder, acesório, acidente, ocidente, satisfazón 1 satisfación; atitude (diferente
de aptitude), prática

~ pt, pe (pz):
Tamén é norma l a conservación do grupo, como se pode comprobar nos
exemplos do in ício . No e ntanto, perden o p os seguintes casos (cos seus deriva-
dos):
• acabados en -serizón 1 -serición, -scrito:
•
adscrito, descrizón 1 descrición, inscrizón 1 inscrición, inscrito, proscrizón 1
proscrición, subscrizón 1 subscrición, transcrito, etc.
• re lac ionados ou comezados por sete- :
Setembro, setentrión (setentrional) e sétimo
• e tamén:
ditongo, tritongo
~ outros casos:
anedota, sinédoque; lnácio, Madalena
O g rupo consonántico fónico (non gráfico) fksl representa-se coa grafia x:
axial , exame, exaxerar, exixir, nexo, oxíxeno, etc.
Mais nunha série de voces xa comuns ternos a grafia s:
escavar, escoriar, escusar, espoliar, espraiar, espremer, esquisito, estender,
estranxeiro, estraño, isenzón/isención; misto; xusta.linear, xustapor; Calisto,
Sisto.
Os seus derivados son tamé n con s salvo os de estender que comezan por
extens- (extensibilidade, extensíbel, extensón 1 exte nsión, extenso, etc.).
 TEMA2 1

TEMA 2: FONOLOXIA E
ORTOGRAFIA (11)
Unidades Prosódicas e
Correspondéncias Gráficas

1) A sílaba. Defmición e estrutura.

1.- Definición de sílaba e componentes silábicas
2.- Secuéncias de fonemas vocálicos: ditongos, hiatos e tritongos
3.- Estrutura da sílaba
II) O acento fonolóxico e o acento gráfico
1.- Acento fonolóxico e tipos de palabras
2.- Acento gráfico. Regras de acentuación
3.- Outros sinais auxiliares da escrita

III) Entoazón e grupo fónico.

Sinais gráficos de pontuación
1.- Definición e caracterización de grupo fónico
2.- Tipos xerais de entoazón
3.- Sinais gráficos de pontuación
 •
;
~
~
quei-xar- lkei-Jár 1
plá -ta-no - /plá-ta-no/

(pausa) Despois de múltiplos esforzos (pausa)

conseguimos averiguá-lo (pausa)

Polo mesmo motivo que unha vogal ou consoante fonolóxica pode ter dife-
rentes correspondéncias gráficas, unha sílaba fonolóxica pode non corresponder-
-se exactamente con unha sílaba gráfica.
A palabra queixar podemos dividí-la en duas sílabas, tendo cada unha tres
fonemas, sen que exista correspondéncia na P.rimeira sílaba entre o número de
fonemas (/keil) e o número de letras (quei). E, pois , diferente silaba gráfica e
s ílaba fónica, xa que están en planos distintos. A división de unha palabra en
sílabas fai-se partindo de critérios fonolóxicos e non gráficos.
Por outra parte, o /á/ de queixar e o de p/áumo, articulando-se con unha
maior intensidade de voz (acento fonolóxico) que o resto das outras vogais res-
pectivas, en plátano leva unha marca gráfi ca (acento gráfico) e non a leva en
queixar. Pertencen tamén a dous planos diferentes acento fonolóxico (ou tónico)
e acento gráfico. Non sempre o acento fonolóxico vai marcado graficamente.
No último exemplo (D espois de múltiplos esforzos conseguimos averiguá-
·lo), podemos considerar que hai duas unidades (Despois de múltiplos esforzos
1/ conseguimos averiguá -lo) comprendidas entre duas pausas inicial e fi nal (gru-
po fónico) , que necesariamenete non teñen que estar marcadas graficamente po-
los sinais de pontuación correspondentes, como é o caso da segunda pausa.

1) A SÍLABA. DEFINICIÓN E ESTRUTURA

1.- Definición de sílaba e componentes silábicas
/a-ma-sár/ /léi-te/ /kóu-sa/
amasar /eite cousa
Sempre que hai un fonema vocálico libre ou agrupado con fonemas conso-
nánticos o u cos vocálicos átonos /i/, /u/, ternos un ha sílaba.
 A sílaba é a unidade fonolóx ica imediatamente superior ao
fonema constituída por un ou vários fonemas agrupados en
tomo de un que é nuclear.

Cada sílaba só ten un núcleo silábico que é necesariamente un fonema

vocálico:
/ko-e-rén-te/ coerente /sa-í-da/ saída /sa-ú-de/ saúde
O fonema ou fonemas consonánticos e os vocálicos átonos /i/, fui, que
pode haber agrupados antes ou despois do núcleo silábico chaman-se marxe
silábica:
/as-pi-rár/ aspirar /obs-tá..ku-lo/ obstáculo /páu/ pau /guár-dal guarda
/bCán-ko/ branco /koi-tá-do/ coitado /iá-te/ iate
Asi pois, a sílaba consta de un núcleo que é o elemento central e imprescin-
díbel para que exista s ílaba, e pode levar á sua roda marxes silábicas, elemento
periférico e non necesário para termos unha sílaba.
A marxe silábica pode ser inicial (explosiva ou pre-nuclear) cando vai antes
do núcleo, ou final (implosiva ou pos-nuclear) cando vai despois del. Os fonemas
que a constituen poden ser:
• un fonema consonántico: /ká-sas/ (casas)
• un grupo consonántico: /trans-por-tár/ (transportar)
• unha vogal /i/, /u/ átonas: /iá-te/ (iate), /káu-sal (causa)
• unha consoante+ unha vogal /i/ , lul átonas ou vice-versa: /guár-dal (guar-
da), /pa-piis/ (papeis)

2.- Secuéncias de fonemas vocálicos: ditongos, hiatos

e tritongos
a) Ditongos
/a-ni-máis/ (animais) llin-guís-ta/ (lingüista)
/man-dóu/ (mandou) /guár-dal (guarda)
/rei-ná-do/ (reinado) /giá-do/ (guiado)
/kou-tár/ (coutar) /kua-dri-lá-te-ro/ (cuadrilátero)
As vogais gráficas i, u, fonoloxicamente poden ser núcleo ou marxe silábi-
ca . Neste último caso, fan parte de un ditongo (os marcados nos exemplos de
acima).

O di tongo é a combinación de duas vogais l it , fui átonas

(marxes silábicas) con calquer fonema vocálico (núcleo silá-
bico) dentro de unha mesma sílaba.

Os fonema vocálicos átonos l il , /u/ no plano fonético corresponden-se coas

-
semivogais [i], [u], isto é, apresentan unha articulación intermédia entre as vo-
~
gais e as consoantes. Fonoloxicamente son vogais porque participan dos trazos
pertinentes destas (fechazón; patatal 1 velar), ainda que fu ncionalmente se com-
porten como consoantes pois son marxe da sílaba (e hai autores que as conside-
ran consoantes /ji e /w/, respectivamente):
1
CORRESPONDÉNCIA CORRESPONDÉNCIA
GRAFTAS FONÉTICA FONEMÁTICA

[i]

~
[animáis] (animais)
i [giádo] (guiado)
[i]
[pikár] (picar)
} /il

[~]

~
[ko~tár] (coutar)
u [líl)g~ í~ta]
[u]
(lingüista)

fd uh id:óso] (dubidoso)
} /uf

Dentro dos ditongos distinguen-se dous tipos:

• Dito ngo d ecrecente. É o que normalmente decrece en abertura, isto é, o
formado por un ha vogal aberta, média ou fechada como núcleo (/al, /e/ , /r./ , lo/,
/:>/, /i/ , / uf) máis un ha fechada átona como marxe (lit , /u/):
/ fái- 1 al (faixa) /ko-ro-niis/ (coroneis) /fa-óis/ (farois)
/ pau-sáV (pausal) /sáu/ ou /etu/ (ceu) / fe-ríu/ (feriu)
/lei-tón/ (leitón) /koi-tá-do/ (coitado) /a-tri-búis/ (atribuis)
/ko-méu/ (comeu) /kon-tóu/ (contou)

• Di tongo crecente. É o que normalmente crece en abertura, quer dicer, o

formado por un ha vogal fechada átona como marxe (/i/, /u/) máis un ha vogal
aberta, média ou fechada como núcleo (/al, /el, /&/, lo/, /:J/, l il, /u/):
/riá-da/ (riada) /fre-kuen-tár/ (frecuentar) /pior-né-do/ (piomedo)
/dua -li-dá-de/ (dualidade) /kil-to/ (quieto) /k~-ke/ (quiosque)
/pie-dá-de/ (piedade) /ruá-la/ (ruela) lbi-lin-guís-mo/ (bilingüismo)

Os ditongos decrecentes son os máis habituais e estábeis. Os crecentes, á

parte de seren menos frecuentes, a sua pronúncia é tlutuante, articulando-se as
máis das veces como hiatos, salvo precedidos de /k/ ou /g/ (lfre-kuen-tár/, /bi-lin-
güis-mo/) onde a pronúncia de ditongo é máis estábel .

b) Hiatos

/a-i-re-o/ (aéreo) /a-fí-es/ (afies)

/bó-o/ ( voo) /mo-í-}\o/ (moíño)
/ra-í-j'ial (raíña) /tran-se-ún-te/ (transeunte)

Os exemplos anteriores recollen outras posibilidades de contacto entre duas

vogais diferentes ás vistas nos ditongos. Son hiatos.
• Un hiato é a secuéncia quer de dous fonemas vocálicos aber-
tos o u médios (/al, /e/, /a/, lo/, /:J/), quer de un fonema vocá-
lico fechado tónico (!í!, /ú/) e un fonema aberto ou médio
(la!, /e/, /o/), sendo cada vogal núcleo silábico e indo, por-
tanto, en sílabas diferentes.

Na secuéncia dos fonemas fechados /i/ + /u/ ou vice-versa, se o segundo é

tónico ternos un hiato; se o primeiro é tónico, un ditongo:
HIATO DITONGO
/bi-ú-bo/ (viúvo) /fe-ríu/ (feriu)
/ru-í-do/ (ruído) /a-tri-búis/ (atribuis)
/kons-tru-ír/ (construir) /gra-túi-to/ (gratuito)

Estas secuéncias, cando precedidas de /k! ou /g/, ainda que o segundo fone-
ma sexa tónico, constituen un ditongo:
/bi-lin-guís-mo/ (bilingüismo)
/a-kuí-fe-ro/ (acuífero) ·
e) Tritongo
/a-be-ri-guéi/ (averigüei) /mái-o/ (Maio)
/ak-tu-óu/ (actuou) /sa -í-a/ (saía)

Nos exemplos anteriores podemos comprobar que, á parte de secuéncias de

duas vogais, podemos ter tamén secuéncias de tres, facendo parte de unha sílaba
(tritongo: /a-be-ri-guéi/) ou de máis de unha (no resto dos casos).

O tritongo é a combinación de un fonema vocálico aberto

ou médio (/al, /e/, lo/) fu ncionando como núcleo si lábico,
precedido e seguido de un fonema vocálico fechado átono
(li/, /u/) como marxes silábicas, facendo parte os tres da mes-
ma sílaba.

Os tritongos son moi escasos e, de regra, cando se xuntan tres fonemas

vocálicos, sendo o central da secuéncia /al, /e/ ou /o/, na real idade ternos un ha
vogal máis un ditongo decrecente en sílaba á parte. ·Existe normalmente verda-
deiro tritongo cando a combinación aludida vai precedida de /k/ ou /g/:
TRITONGO VOGAL + DITONGO DECRECENTE
/a-be-ri-guéil (averigüei) /ak-tu-óu/ (actuou)
/a-de-kuóu/ (adecuou) /fi-éi-to/ (fieito)
Cando o fonema vocálico central non é /al, /e/ o u /o/, ternos propriamente
d itongo decrecente máis vogal se é tónico o primeiro fonema vocálico da secuén-
cia, e vogal máis ditongo decrecente ou hiato de tres vogais se é tónico o fonema
central:
 DITONGO DECRECENTE + VOGAL VOGAL + DITONGO DECRECENTE
/mái-o/ (Maio) lsa-íul (saiu)
/J$í-as/ (xoias) /res-ti-tu-íu/ (restituiu)
HIATO DE TRES VOGAIS
/sa-í-a/ (saía)
/res-ti-tu-í-a/ (restituía)

3.- Estrutura da sílaba

A seguir irnos ver todas as combinacións posíbeis das componentes silábi -
cas. As marxes silábicas veñen indicadas por C (= consoante) e V (= vogal /i/
ou /u/ átonas), o núcleo por N ( = núc leo vocálico) e a barra (/) é equivalente á
conxunción ou:
a) N
/á-sal (asa)
b) eN+ N
/ká-sas/ (casas), /iá-te/ (iate)
e) N + eN
!-5r-tal (horta), /ái-po/ (aipo)
d) eN+ N + eN
/fár-to/ (farto), /iá n-ke/ (ianque), lbai-J o/ (baixo)
e) e + CN +N
/prá-to/ (prato), /giá-do/ (guiado)
f) N+eN+ e
/ins-tár/ (instar), /aus-tí-ro/ (austero)
g) e + eN + N + eN
lbrán-ko/ (branco), /trai-dór/ (traidor), /giár/ (guiar), /gióul (guiou)

h) e + N + eN+ e
/kons-ta-tá¡f (constatar}, /de-máis/ (demais)
i) e + eN + N + eN + e
/trans- ~-te/ (transporte) , /in-te-gráis/ (integrais), / i-guáis/ (iguais), /gións/
(guións)

Como se pode comprobar, a cantidade de fonemas posfbeis na sílaba oscila

entre un mínimo de un (N) e un máximo de c inco (C + C!V + N + C!V + C).
As sílabas que acaban en núc leo (N, C/V + N, C + C!V + N) receben o
nome de abertas e a vogal nuclear o de libre. Cando acaban nunha marxe silábi -
ca (os casos ·restantes) receben o nome de fechadas e a vogal nuclear o de
trabada.
• Il) O ACENTO FONOLÓXICO E O ACENTO GRÁFICO
1.- Acento fonolóxico e tipos de palabras
/sábia/ sábia
/sabía/ sabia
/país/ país
/páis/ país
/léria/ léria
/lería/ leria
/aí/ aí
/ái/ ai!
/kántara/ cántara
/kantára/ cantara
/kantará/ cantará

Nas palabras anteriores hai un fonema vocálico marcado ande recaí a maior
forza de voz da palabra.

O acento fonolóxico (ou tónico) é a maior forza de voz con

que se articula unha vogal dentro de unha palabra.

A vogal que leva o acento fonolóxico chama-se vogal tónica (transcrita

fonoloxicamente con acento sempre) e a sílaba que posui esta vogal, sílaba
tónica . Dentro da mesma palabra só pode haber unha vogal tónica e , portanto,
só unha sílaba tónica; as demais son vogais átonas e sílabas átonas. Así , na
palabra ananás ternos:
VOGAL TÓNICA SÍLABA TÓNICA VOGAIS ÁTONAS SÍLABAS ÁTONA S
/ananás/ /a-na-nás/ /a-na-nás/ /a-na-nás/

Certas palabras están constitu ídas por unha ou máis sílabas átonas, non
existindo nengunha tónica. Son as palabras átonas. Para se pronunciar dentro
da cadea faJada apoian-se no acento fonolóxico de palabras precedentes ou se-
guintes, isto é, de palabras tónicas, que son as que posuen unha sílaba tónica:
• Son palabras átonas:
- alguns pronomes: o, a, os, as, un, unha, uns, unhas, me, te, che, //e,
nos, vos, /les, se, etc.
- todas as preposicións salvo após, até e tras: a, ante, de, desde, entre,
para, etc.
- a maior parte das conxuncións : e, como, mais, pero, porque, que, se,
etc.
• Son palabras tónicas:
- todos os nomes (substantivos e adxectivos): vergoña, cervexa, limpo,
agradábel, António, América, etc .
- todos os verbos: haber, era, axudaba, coñeceu, viverán, etc.
- todos os advérbios: agora, mañá, devagar, tamén, lonxe, si, t11mpo~co,
relativamente, etc .
- alguns pronomes: nós, eu, min, comigo, connosco, ti, tu, contigo, el,
algun, pouco, duas, ninguén, que (interrogativo e exclamativo), etc.
- as preposicións após, até e tras.
- algunhas conxuncións: non obstante, porén, conforme, etc.
 •
Segundo o lugar que ocupe a sílaba tónica d~n tro da palabra distinguimos
os seguintes tipos de palabras:
a) agudas ou oxítonas. Levan o acento tónico na última s ílaba (ou na única
existente que sexa tónica):
/i-")..5 / (illó) /a-mai-nóu/ {amainou) /pár/ (par)
lai-ko-5V (alcool) /a-fi-éi/ (afiei) /kán/ (can)

b) graves ou paroxítonas. Levan o acento fonolóxico na penúltima sílaba:

/ko-rén-te/ (corrente) 1a-bi l-mén-te/ (habilmente) /a- ín-da/ (ainda)
f áJf.i lf (áxil) /féi-ra/ (feira) /a-bí-a/ (había)

e) esdrúxulas ou proparoxítonas. Levan acento tónico na antepenúltima

sílaba:
/pá-ra-mo/ (páramo) /sa-í-a-des/ (saíades)
/pé-Je-go/ (péxego) /í-a-mos/ (íamos)

2.- Acento gráfico. Regras de acentuación

Polos exemplos que víamos no ponto anterior non todas as vogais que levan
acento fonolóx ico están marcadas con acento gráfico (sabia, país, feria, ai!, can-
tara).
É fác il advertir que se acentuamos na escrita graficamente sábia, país, lé-
ria, aí, cántara e cantará , é desnecesário indicar con acento gráfico o acento
fonolóx ico de sabia, pais, leria, ai! e cantara.
O obxectivo das regras de acentuación gráfica debe ser o de empregar a
cantidade mínima de acentos gráficos sabendo en todo momento onde recai o
acento tónico.
A acentuación gráfica segue os seguintes esquemas:
B Primeira Regra: Palabras Esdrúxtilas
Levan acento gráfi co todas as palabras esdrúxulas, incluídas as acabadas na
secuéncia
vogal tónica + consoante (s) + ia, ie, io, ua, ue, uo ( + consoante)
bébedo audácia(s) estátua(s)
cólico· ciéncia(s) língua(s)
íamos espécie(s) ténue(s)
lírico exercício(s) contínuo(~)
pésame lábio(s) resíduo(s)
B Segunda Regra: Palabras Graves e Agudas
a) Coa secuéncia vogal + /í/ ou /ú/ tónicos:
Acentua-se todo i ou u tónicos (precedidos de vogal) que formen sílaba por
si sós ou con s N
aí /a-í/ ateísmo /a-te-ís-mo/
baía /ba-í-al balaústre /ba-la-ús-tre/
moíño /mo-í-¡to/ egoísta /t-go-ís-ta/
saúde /sa-ú-del faísca /fa-ís-ka/
viúvo /bi-ú-bo/ Luís /lu-ís/
•
Mais no n se ace ntuan cando forman s ílaba con consoante dis tinta de s, con outra vogal ou
secuéncia máis a mpla: ·
ainda fa-in-da/ Raul /ra-úl/
atribuiu fa-tri-bu-iul ruin fru-inf
construirdcs fkons-tru-lr-desf sair /sa-lrf
lingüista flin-guís-taf transeunte /tran-se-ún-te/
raíz fra-í9f ou /ra-ísf tri unfo /tri-ún-fo/

b) Sen a secuéncia vogal + líl ou /ú/ tónicos:

En palabras agudas e graves de máis de unha sílaba que non teñen esta
secuéncia hai que considerar a terminación de palabra
-a, -e, -o ( + -n, -s ou -ns)
AGUDAS: ACENTUAN..SE GRAVES: NON SE ACENTUAN
irmá(s) cama(s), habia(s)
café(s) corte(s), facilmente
avó(s) lobo(s)
irmán(s) cantan , collian
vaivén(s) xoven(s), actuen
león(s) claxon(s)

As palabras que teñen unha terminación non incluída nas anteriores compor-
tan-se ao contrário: as agudas non se acentuan e as graves si.
Oeste último ponto da segunda regra deduce-se que:
a) os mo nosílabos non se acentuan:
xa fe can(s) don(s) tres
b) se unha palabra acaba e n .¡ ou -u (seguida ou no n de calquer consoante)
Agudas: non se acentua Graves: acentua-se
alí algun(s) táxi(s) vfrus
anis corneu móbil cónsul
xard in(s) levou lénis lllbuns
papcis azul hal>eis Vénus
feliz: hindu(s) túneis ánus
e) cando unha palabra acaba nas vogais -a, -e, -o e van seguidas de consoante ou grupo
consonántico distintos de -n , ·S ou -ns
Agudas: non se acentuan Graves: acentuan-se
cantor robustez azúcar túnel
señor animal cadáver clfmax
papel caracol G6rnez fórceps

~ Casos Especiais de Acentuación

a) O acento diacrítico:
En contra das regras anteriores , o uso do acento diacrítico serve para dife-
renciar palabras que de non usá-lo se escreberian igual. Emprega-se na maior
parte dos casos para distinguir palabras tónicas de palabras átonas:
á, ás (nomes; prep. a + identif. a. as) a , as (prep. a; identif. femininos)
dá, dás (verbo dar) da, das (prep . de + identif. a, as)
dé (verbo dar) de (preposición)
é (verbo ser) e (conx. copul ativa)
má, más (nome contrário de boa, boas) ma, mas (pron .pers.me + pron .pers . a, as)
máis (advérbio) mais (conx . adversativa)
nós, vós (pron. pers. Sux. ou con prep.) nos, vos (pron. pers . de C. Dir.e C. lndir.)
póla, pólas (nome) p o la, polas (prep. por + identif. a, as)
pólo, pólos (nome) polo, polos (prep. por + identif. o, os)
pór (verbo) por (preposición)
só (nome e advérbio) SO (prep. variante gráfica de sob)

Exemplos:
Chegaron as tres am igas ás tres da tarde
Non ma dá porque foi regalo da tua colega?
Prefiro que ma dé pois é de confianza e non pode ser má
Queria máis, mais non lle dei
Nós veremo-nos mañá e daremos-vos o que compramos para vós
Levaba unha póla para comer pola tarde
No pólo hai que levar abrigo polo frio
Vou pór cada chapeu no seu lugar por se chove
Só había duas cadeiras so (sob) aqueJa árbore
Alguns outros casos de uso obrigatório do acento diacrftico non os inclufmos na lista por
seren de pouco rendimento ou porque rara vez se dá a confusión: chá, cbás (nome) 1 cha, chas
(pron. pers. che + pron . pers. a, as), cóa, cóas (verbo coar) 1 coa, coas (prep. con + idcntif. a,
as), dó, dós (nome) 1 do, dos (prep. de + identif. o, os), nó, nós (nome) 1 no, nos (prep. en +
identif. o, os; pron. pers. átono nos), pára (verbo) 1 para (preposición), péro (nome) 1 pero (conx.
adversativa}, sé (nomc: verbo ser) 1 se (pron. pers.; conxunción). Non costuman levar acento
diacrítico frente a palabras átonas os nomcs das letras (a, e, o e te).
Pode-se habilitar o uso de dous acentos diferentes como diacríticos: o grave (•), que indicaría
contracción ou vogal inicial média aberta (átonas), e o circunflexo (•), sobre vogais médias fecha-
das tónicas. En todo caso, o seu uso non é obrigatório e só scrja posíbel o seu emprcgo en casos
de estrema ambigüidade contextua!. Asi poderíamos distinguir palabras homógrafas con vogal
átona inicial diferente (pegada "sinal do pe" 1 pegada ''de pegar'; cordei ro "que fai cordas" 1
cordeiro "año"), unha contracción átona de unha palabra tónica ou átona (non contracción) homó-
grafas (a , as, prep. + identif. a. as 1 á, ás. subst. 1 a, as prcp. ou identif. femin.), duas palabras
tónicas de unha contracción átona (póla, pólas "ramo" 1 póla, pólas "galiña" 1 pola, polas, prep.
por + identif. a, as: pólo, pólos "extremo" 1 pólo, pólos •·galo" 1 polo, polos, prep. por + identif.
o, os; sé, subst. 1 sé, verbo ser 1 se, pron. e conx.) ou duas tónicas simplesmente: bóla (esfera) 1
bóla (de pan), fóra (advérbio) 1 fóra (verbo ser ou ir), óso (pcza do esqueleto) 1 oso (animal), pé
(extremidade inferior) 1 pé (letra), vén , vés (de vir) 1 vén, ves (de ver), etc.

Non levan nunca acento diacrítico os pronomes demostrativos , inte rrogati-

vos e exclamativos: este, ese, aquel, que, cal, como, quen, canto, o nde, etc.

b) As vogais maiúsculas:
Estas vogais acentuan-se igua l que as minúsculas, seguindo as reg ras vistas
até aqui :
África É de boa família POÉTICA

e) As palabras com postas:

Seguen as mesmas regras que as s imples, tanto se van unidas por trazo
como se non . Se non levan trazo leva-se e n conta un único acento tó nico; se o
levan , acentua-se g raficamen te cad a e le mento por separado: ~

madrepérola galego-portugués apañá-las (apañar + las)

rodapé ciéncia-ficción apaña-.mas (apaña + mas)
ultramar collé-lo (coller + lo) reparti-lo (repartir + lo)
vaivén colle-lo (colles + lo) dixeron-lle-lo (dixeron + lles + lo)
3.- Outros sinais auxiliares da escrita
Cumpre reparar no uso dos seguintes:
a) O trazo ou o hifen
Usa-se o trazo de unión para ligar:
• o pronome persoal ou unha contracción de pronomes átonos a unha forma
verbal:
perdoo-o vai-te perder-se concedo-cho
• as formas de plural dos pronomes persoais de C . Indirecto (nos, vos, Hes)
coas de C. Directo de terceira persoa singular e plural (lo, la, los, las):
pediu-no-lo concedo-vo-los darei-lle-las
• o advérbio de lugar presentativo eis e as formas átonas de C. Directo do
pronome persoal:
eis-me eis-te eis-nos eis-vos ei-lo ei-la ei-los ei-las
• algunhas palabras compostas. Os casos máis habituais de uso do trazo
dan-se especialmente cando están fo rmadas por:
- verbo + substantivo:
abre-latas · finca-pe saca-rollas para-raios
arraña-ceu fura-bolos tira-nódoas porta-voz
cata-vento guarda-costas vaga-turne quebra-cabeza
conta-gotas lava-pratos vira-xaqueta quebra-noces
(Mais: pasatempo, xirasol)
- verbo + verbo:
bule-bule doi-doi pisca-pisca
- nomes compostos de animais, plantas , cores, pavos e idiomas:
oso-formigueiro allo-porro amarelo-escuro anglo-saxón
peixe-martelo couve-flor amarelo-torrado franco-alemán
porco-espiño noz-moscada .. azul-mariño galego-portugués
vaca-loura salgueiro-chorón verde-esmeralda latino-americano
-cuantificador defi nido (ou alto-, baixo-, gran-) + substantivo:
meia-noite Primeiro-Ministro alto-falante baixo-relevo
meio-dia cuarta-feira baixa-mar Gran-Bretaña
- derivados de topónimos ou antropónimos compostos:
cela-novés nova-iorquino don-xoán
norte-americano sul-africano xoán-ninguén
- alguns nomes adxectivos e substantivos cuxos elementos son, á sua vez,
dous nomes substantivos e adxectivos:
ano-luz beira-mar físico-químico sete-mesiño
arco-íris decreto-leí histórico-etimolóxico sócio-político
baño-maria turbo-reactor novo-rico xordo-mudo
- prefixo + palabra comezada por h- :
anti-hemorráxico neo-helenismo pseudo-heroi
infra-humano pre-história sobre-humano
mal-humorado proto-história super-home
(Mais cos prefixos des-, in- e re-: desidratar, inábil, reabilitar, etc.)
 Tamén se usa o trazo para separar en duas partes unha palabra no fin da liña
escrita (que representamos convencionalmente por duas barras) :
his-1/tórico histó-1/rico históri-1/co
E nas palabras unidas por trazo, cando este coincide co fin da liña escrita,
repete-se o trazo ao comezo da liña seguinte:
concedo-//-vo-l o abre-l/-latas verde-l/-esmeralda pre-/1-história
b) O apóstrofo
Non se utiliza na escrita habitual. Emprega-se só, con carácter optativo no
verso para contar unha s ílaba menos e cando se quer reflexar na escrita a lingua-
xe coloquial:
' tar (por estar) esp' ranza (por esperanza)
v'ran 1 v'rao (por verán 1 verao) est'home (por este home)
e) O trema o u a diérese
Uti liza-se nas secuéncias /gue/ (güe), /gui/ (güi) para indicar que o u se
pronuncia e que non vai formando dígrafo co g:
bilingüismo ling ü e ta pingüin
Outros sinais auxi liares da escrita próprios da nosa grafia tradicional (mais de uso non maio-
ritário no galego actual) son a cedilla (,), que se coloca por baixo da letra e (~). para indicar que
se pronuncia igual que o e seguido de e ou i (cabe~a = cabeceira) e o til (ñ), que se coloca sobre
o a ou o o para indicar vogal ou ditongo nasal (irmá. irmáo. razóes, etc.).

III) A ENTOAZÓN E O GRUPO FÓNICO.

SINAIS GRÁFICOS DE PONTUACIÓN
1.- Definición e caracterización de grupo fónico
Vai fora Vai fora! Vai fora?

Nos exemplos anteriores, ainda que as secuéncias lingüísticas podan parecer

coincidentes , existen entre elas diferenzas significativas que veñen dadas pola
entoazón.
Cada unha das duas palabras ten o seu acento próprio nos tres enunciados
se facemos unha pronúncia lenta, mais o habitual é que a nível de enunciado a
incidéncia do acento sexa máis ampla do que a própria palabra tónica, chegando
a integrar unha série de vocábulos tónicos e átonos á roda de un acento tónico
predominante sobre os outros, que coincide coa maior altura tonal , quer dicer, o
ton máis agudo. Por exemplo, é máis forte o acento de vai que o de fora nos
dous primeiros enunciados (Vai fora 1 Vai fora!) , e o de fora que o de vai no
último.
A entoazón é, pois, un conxunto de signos ou unidades de natureza melódi-
ca con valor distintivo producidos mediante unha sucesión de acentos de intensi-
dade e de tons máis altos (agudos) e máis baixos (graves) en tomo de un ou máis
acentos tónicos predominantes.
Estes signos ou unidades de entoazón con valor distintivo son os grupos
fónicos.
 O grupo fónico é a unidade de entoazón que se organiza
arredor de un acento nuclear predominante e que vai entre
duas pausas marcadas ou non graficamente.

Asi, no exemplo:
O outro dia ás dez e meia houbo un acidente de automóbel
dependendo do número de pausas que fagamos e do número de acentos predomi-
nantes ou nucleares que se marquen, podemos considerar a existéncia de dous ou
tres grupos fónicos:
O outro dia ás dez e meia // houbo un acidente de automóbel
O outro dia // ás dez e meia // houbo un acidente de automóbel
Dentro do grupo fónico debemos considerar os tonemas por seren os que
proporcionan na maior parte dos casos a base fundamental para o tipo de entoa-
zón. Por tonema, entendemos a inflexión final de voz no grupo fónico a partir
do acento nuclear ou predominante (que pode ir en diferentes zonas do enuncia-
do, desde o comezo até o fi n).
Conforme a isto, o tonema pode apresentar tres tipos de movimento:
a) ascendente: apresentan un ton máis alto (agudo) que o ton médio do seu
grupo fónico.
b) descendente; apresentan un ton máis baixo (grave) que o ton médio do
seu grupo fónico.
e) horizontal: manteñen o ton médio do grupo fónico.
Convén tamén levar en conta que o ton médio pode variar segundo os tipos
de entoazón que a seguir veremos, sendo máis alto nuns casos e máis baixo
noutros.

2.- Tipos xerais de entoazón

Segundo sexa a curva de entoazón e o lugar en que o ton médio se situe
apresentan-se-nos, basicamente, catro posibilidades:
a) Entoazón declarativa
Pode ser de dous tipos: ,
• O último tonema é descendente. E a forma máis habitual na entoazón
declarativa; tanto en períodos con un só grupo fónico como naqueles que apre-
sentan máis de un , sendo neste caso os anteriores horizontais:
Mora en Santiago
~
Abandonaron todas as cousas que tiñan // e partiron
~
o u, como acontece nas enumeracións, os primeiros tonemas horizontais, o penúl-
timo ascendente e o último descendente:
Colle o chapeu , // a bufanda ,// as !uvas, // o basyín // e o abrigo

"'
 No caso de un grupo fónico aparecer entre pausas moi marcadas , costuma
apresentar un ton máis baixo que o do resto do enunciado:
Os rapaces, 11 que ainda non o viran, 1/ asustaron-se moito

~ / ""
• Todos os tonemas son horizontais. Esta entoazón aparece naqueles enun-
ciados que fi can sen rematar:
Comemos cereixas, I/ figos , 11 ameixas, 11 péxegos ...

/
b) Entoazón interrogativa
Costuma apresentar un ton médio máis elevado que o dos enunciados decla-
rativos e o tonema final pode ser ascendente (pergunta absoluta):
Fixeche o que che mandei?

~
ou descendente, no caso de a pergunta estar marcada gramaticaJmente por un
interrogativo (pergunta relativa):
Quen veu?

~
e) Entoazón volitiva
Na e ntoazón que indica mandato, proibición ou petición o ton médio costu-
ma situar-se máis alto (agudo) que na declarativa e máis baixo (grave) que na
interrogativa relativa, senda o tonema final descendente:
Traei-no de unha vez!

d) Entoazón emocional
Apresenta diferentes posibilidades de reaJización non sistematizábeis en vir-
tude do estado de ánimo ou do que se queira expresar:
Aprobei todas!

3.- Sinais gráficos de pontuación

a) Interrogación e exclamación (? !)
Son de uso obrigatório ao fi nal do enunciado. Ao comezo poden usar-se
nun contexto extremamente ambíguo:
Onde está?
Canto barullo na aula!
b) Ponto(.)
Asinala a pausa máxima:
- Ponto simples:
 A tarde era calma . A noitiña encheu-se de páxaros que ateigaban os ramos

1 -
dos vidoeiros
Ponto parágrafo:
Até aqui o que indican as crónicas.
A noso entender, a análise deberá ter tamén en conta outros factores.
e) \Tír~la (,)
Asinala unha breve pausa:
Fixo un aceno insultante, noxento e depravado
d) Ponto e vír~la (;)
Asinala pausa intermédia entre a vírgula e o ponto:
Para as sardiñas frescas , Vigo; para as roscas, Ribadávia
e) Reticéncias ( ... )
Indican enunciado incompleto:
Como te vexa teu pai ...

f) Dous pontos (:)

Empregan-se cando se fan citacións textuais ou explicacións:
E ela, que era tan coitada que non poderia máis , respondeu con saña:
- Señor cabaleiro, tarde mo dixestes
g) Travesón (-)
Serve para introducir diálogos, as palabras do autor dentro deles ou aclara-
cións á marxe do discurso:
- Estou canso- dixo Luís - e vou-me deítar cedo
h) Paréntese [( )]
Introduz aclaracións á marxe do discurso. Pode ser substituído polo travesón
e algunhas veces pola vírgula:
Todas estas árbores (amendoeiras, maceiras, laranxeiras) son frutaís
i) Aspas (" ")
Serven para transcreber literalmente un texto:
"Fomos ficando sós ", comeza o célebre poema de Manuel António
 TEMA3

MORFEMA E
PALABRA. O NOME

1) Morfemas e palabras. Tipos e clases

1.- Definición de morfema e palabra
2.- Tipos principais de morfemas e clases de palabras

ll) O nome
1.- Definición
2.- Tipos principais de nomes
3.- Tipos de oomes substantivos e adxectivos
4. - O xénero
a) Comportamento xeral do nome canto ao xénero
b) Estudo especial do xénero imanente dos nomes substantivos
e) Flexión de xénero nos nomes
d) Indicación do sexo por procedimentos léxicos
5.- O número
a) Comportamento xeral dos oomes canto ao número
b) Flexión de número nos nomes
 ~z
o

1) MORFEMAS E PALABRAS. TIPOS E CLASES

1.- Definición de morfema e palabra

O gato come ben

As gatas comen ben

Se observamos os dous enunciados anteriores advertimos que existen uns

elementos comuns (gat-, com -, ben) e outros variantes (o 1 a , -o 1 -a, 0 1 -s, 0
1 -n). Uns e outros son morfemas, e teñen o valor significativo de indicaren
xénero, número, persoa, os segundos, e as ideas ou conceitos das palabras os
primeiros.

O morfema é a unidade significativa mínima ligada ou libre.

Por exemplo, en gatas o morfema gat- recolle as notas significativas con-

ceptuais ("mamífero carnívoro da família dos Fétidas"), mentres o morfema -a-
significa xénero fem inino (fémea da espécie) e o morfema -s número plural
(máis de un elemento). E non podemos decompor esa palabra en unidades infe-
riores que teñan significado , o mesmo q ue acontece con ben (palabra constituída
por un único morfema), de aí que definamos o morfema como unidade significa-
tiva mínima ligada (gat 1 a 1 s) ou libre (ben).
Se un morfema se substituí ou se acrecenta a outro, a unidade superior
resultante varia de contido, e isto demostra o seu valor significativo:
gat-a 1 gat-o
gat-a 1 nen-a
Os morfemas entran na composición de unidades superiores coñecidas co
nome de palabras.
• A palabra é a unidade imediatamente superior ao morfema
que, por sua vez, pode estar formada por un ou vários morfe-
mas en tomo de un que é nuclear, constituindo unha unidade
libre.

Nos exemplos anteriores xa foron indicadas palabras formadas por un (ben)

ou vários morfemas (gat 1 a 1 s) .

2. - Tipos principais de morfemas e clases de palabras

a) Tipos principais de morfemas
Atendendo a vários pontos de vista, podemos considerar os seguintes tipos
principais de morfemas:
• Polo sig!lificado:
- Gramaticais. Inventário ou grupo fechado cuxo valor significativo é
referencial en sentido absoluto e ven indicado potas relacións de oposición
significativa que estabelecen entre eles (libres radicais e ligados radicais ou
afixos: aqui 1 aí 1 ali; est-e 1 es-e 1 aquel-0 ; gat-o 1 gat-a), ou con outras
unidades superiores (conectores relativos, prepositivos e conxuntivos: de,
por, que, quen) .
- Lexicais. Inventário ou grupo aberto cuxo valor significativo é pro-
priamente conceptual ou nocional (lápis, veloz-0 , quer-o). Ao contrário dos
afixos gramaticais, os afixos lexicais (libreiro) amplían ou modifican o valor
signi ficativo da base (radical) e o seu próprio significado non ven dado por
oposicións entre e les ou potas relacións con outras unidades superiores.
• Pota funci ón (sintáctica con implicadóns semánticas):
- Radicais . Son morfemas de presenza necesária ou nuclear que po-
suen o significado base (nocional ou referencial): lob-o, est-e, etc .
- Afixos. Son morfemas periféricos que modifican ou completan a
función ou sentido base: lob-o, niñ-ad- a , etc .
• Pola forma:
-Explícita. Teñen forma gráfica ou fónica: gat 1 a, cant 1 o, etc .
- Implícita. Trata-se dos afixos gramaticais 0 , sen forma expresa:
0de morfema de xénero masculino ou número plural (doutor-0, frente a
doutor-a, doutor-es), etc.
• Pota maneira de conformar as unidades superiores:
- Libres. Son os morfemas non asociados a outros que constituen unha
palabra: ben, aquí, a lgo, lápis, etc.
- Ligados. Son os morfemas-que van asociados entre si (un deles nu-
clear), formando unha palabra: branc-o-0, branc-o-s, cant-a-ba-n, etc.
Con todo o visto anteriormente podemos considerar o seguinte cuadro:
 Libres
Radicais (de pronomes invariábeis e a lguns advérbios: agora.
aqui, algo, isto, etc.)
( Conectores (relativos invariábeis, preposicións e conxunc ións:
con. de. para, por, se, que, quen. etc.)
11
Radicais (de pronomes variábeis. conectores e non conectores:
G ramaticais est-e , me-u, algun-0. algun-s, cal-0, ca-is, cux-a, etc.)
Vogal temática (nomes e verbos: cas-a, vent-o,
Ligados cant-a-r, etc.)
Afixos Categoriais (Xérou: lob-o, lob-a; Núrrcro: lolx>-0,

t lobo-s; Persoa: canta-s: Tempo e Modo: can-

ta-ba-s;Aspecto: canta-do;Substáncia: canta-r

Libres - Radicais (de nomcs invariábeís e alguns advérbios: lápis. simples,

atlas, alfcres, Xaneiro, prata, adrede, habilmcnte, apenas. etc.)
Radicais (de l'l()l'r&!S variábeis e~ cbutor-0, cbutcr-a, qt.t-0. quer-{),
cte.)
Prefixos (prefabricar, reabílítar,
etc .)
Lexicais Sufixos (librciro, niñada, etc.)
Ligados Prefixos (desumanizar, inábil , etc.)
Sufixos (aumentati vos, diminuti-
Alterativos vos, despectivos e intensifi-
cadores: cabezón, anímali-
ño, poetastro. grandfsimo ,
etc.)
b) Clases de palabras
As clases de palabras son as seguintes:
• Nomes
- Substantivos (lebre, prédio, tempo, perfeizón, etc.)
- Adxectivos (voraz, contente, simples, alegre, directo, etc.)
• Pronomes:
- Persoais (eu, comigo, connosco, convosco, te, che, nós, elas, etc .)
- Demostrativos (este, esa, aquilo, eses, etc.)
- Posesivos (meu, tua, seus, nosos, etc.)
- Relativos, Interrogativos e Exclamativos (que, que, cais, cantos, etc.)
- Identificadores (o, a, os, as, un, unha, uns, unhas, certo, mesmas, cada,
ambos, caisquer, próprio, etc.)
- Ordinais (primeiro, segunda, vixésimo, etc.)
- Cuantificadores (definidos: duas, catro, dezanove, terzo, dupla, triplo,
parella, dúcía, etc.; indefinidos: algo, pouco, moito, bastante, etc.; absolutos:
todo, nada, ninguén, etc.)
• Verbos (cantar, levarás, pennaneceche, amañeceu, etc.)
• Advérbios:
- Modo (ben, devagar, adrede, depresa, etc.)
- Cantidade (algo, pouco, moito, bastante, asaz, etc.)
- Tempo (xa, ainda, agora, tarde, mañá, despois, etc.)
- Orde (primeiro, antes, despois, etc.) .
-Afirmación (si, abofé, decerto)
- Negación (nen, non)
- Dúbida (quizá, talvez, seica, dizque, etc.)
- Identificación (mesmo, precisamente, xustamente, etc.)
- Realce (sobretodo, especialmente, máxime, etc.)
•
- Limite (só, apenas, case, sequer, etc.)
- Inclusión (tamén, tampouco, mesmo, até, etc.)
• Preposicións (a, após, até, con, de, perante, etc .)
• Conxuncións (que, se, como, porque, porén, mais, etc.)
~
o 11) O NOME
z 1.- Definición
o Pintaron-na a cores azuis Este can dorme
Alexandre veu onte Vai pota beira
Eles están doentes

As palabras cores, azuis, Alexandre, doentes, can, e beira son nomes.

Definimos o nome de tres pontos de vista:
a) Morfolóxico (da forma):
É a palabra constituída sempre por un morfema lexical (raiz), portador do
contido léxico (cor-, azu-, Alexandr-, can-, beir-) e, eventualmente , por morfe-
mas gramaticais indicadores de xénero e número (cor-es, azu-is, Alexandr-e,
doente-s, can-0, beira-0).
b) Sintáctico (da función):
Fan parte da Frase Nominal fu ncionando normalmente como:
- Núcleo (os nomes substantivos: cores)
- Modificador (os nomes adxectivos: azuis)
No entanto, na frase Nominal con función de C. Predicativo o núcleo cosru-
ma ser un nome adxectivo:
o lápis amarelo O lápis é amarelo
Det. Núcleo Modificador
(Nome Subst.) (Nome Adx.)

FRASE NOM INAL FRASE NOMINAL

(C. PREDICATTVO)

Os nomes adxectivos concordan cos substantivos en xénero e número .

e) Semántico (do significado):
Recollen as notas significativas das nocións ou ideas que ternos sobre as
realidades (físicas ou conceptuais) e constituen un inventário ou grupo aberto de
palabras (ao igua l que o verbo) , quer dicer, son palabras léxicas.

2.- Tipos principais de nomes

Hai dous tipos principais de nomes:
a) Nome substantivo (cores)
b) Nome adxectivo (azuis)
Embora se podan indicar diferenzas morfolóxicas (no diferente comporta-
mento no tipo de xénero e número indicado), as diferenzas fundamentais entre
eles son de índole sintáctico-semántica:
 • O nome substantivo funciona como Núcleo da Frase Nominal e indica a
substáncia, xénero ou espécie das nocións ou ideas que ternos sobre as realidades
que designa.
• O nome adxectivo funciona sobretodo como Modificador do Núcleo da
Frase Nominal (como Núcleo nas Frases Nominais en función de C. Predicativo)
e indica normalmente cualidades e outros aspectos significativos adxacentes das
realidades designadas polo nome substantivo ou calquer e lemento a que se refira.
O nomc substantivo e o nome adxectivo son denominados normalmente só substantivos e
adxecti vos. Apesar de que isto en principio é válido, hai que ter en conta que ambos pertencen a
unha mesma clase de palabras (o nome) e que os pronomes poden ser tamén substantivos ou
adxectivos, xa que istc é propriamente unha función deles (sintáctica e semán tica). Mais ao seren
os norñcs palabras lexicais (listas abertas) e debido á especialización de alguns deles na función
substantiva e otros na adxectiva son denominados (nomes) substantivos e (nomes) adxcctivos por
antonomásia.

3.- Tipos de nomes substantivos e adxectivos

a) Tipos de nomes substantivos
Atendendo ás difere ntes clases de nocións acerca das realidades designadas
polos nomes substantivos, podemos considerar os seguintes tipos deles:
próprios

comuns ¡ ¡
abstractos

concretos
individuais

colectivos

• No mes substantivos proprios e comuns:

O rio Volga desemboca no mar Cáspio

Os nomes substantivos rio e mar indican seres concretos de unha mesma

série ou espécie sen os individualizar. Son nomes substantivos comuns.
Os nomes substantivos Volga e Cáspio indican seres únicos no seu xénero
individualizando-os. Son nomes substantivos próprios.

• Nomes substantivos concretos e abstractos:

A estátua representa a xustiza

O nome substanti vo estátua designa unha realidade perceptíbel ou experi-
mentábel. Trata-se de un nome substantivo concreto.
O nome substantivo xustiza designa .lJnha idea resultado da análise de fenó-
menos perceptíbeis ou experimentábeis. E un nome substantivo abstracto.
Son concretos, entre outros:
á gua égua plástico
area mantel sabre
cidade mesa son
•
Son abstractos, entre outros:
bondade liberdade vergoña
deus Outubro viaxe
glória Primavera xuventude

Alguns nomes substantivos abstractos poden concretizar-se e alguns concre-

tos tornar-se abstractos , de maneira que, dependendo do significado, son concre-
tos e abstractos , entre outros:
aspereza dozura faculdade
claridade eséncia papel

• Nomes substantivos individuais e colectivos:

Afundiu-se un navio da frota

, O nome substantivo navio i'ndica no singular unha entidade de unha espécie .

E un nome substantivo individual.
O nome sub~tantivo frota designa no singular un conx unto de entidades da
mesma espécie. E un nome substantivo colectivo.
Vexan-se os seguintes exemplos de colectivos cos seus correspondentes in-
dividuais:
ácio, cacho - uva escuadrilla- avión (de guerra)
arquipélago - illa laranxal - laranxeira
banda - músico lexión - soldado
bandada, bando - ave manada -boi, búfalo, elefante
cabido - cónego mata- árbore (silvestre)
cancioneiro - canción multitude - persoa
caravana - veículo niñada - páxaro, pito, ovo
cardume - peixe oliva! - oliveira
constelación - estrela pomar - maceira
cordilleira - montaña ramallete - flor
coro - cantor rebaño - ovella
cuadriUa - ladrón récua - besta, cabalgadura
elenco - actor réstia - allo, cebola
eoxame - abella romanceiro - romance
escuadra - navio (de guerra) vara- porco

Hai nomes substantivos colectivos que designan un' conxunto de entidades

cuantificado, quer dicer, que indican o número exacto de indivíduos determina-
dos de que se compón o conxunto: bíénío, bimestre, duo; terceto, tríade, tríduo,
triénio, trimestre, trio; cuadra, cuadríénio, cuarteto; lustro, quinquénio, quinteto,
quintilla; semestre, sexteto, sextilla; semana; oitava; novena; década; ano; quin-
cena; cuarentena; século; milénio, etc. Dentro destes estarían certas medidas de
lonxitude, capacidade, peso, superfície e moeda: metro, ola ( 16 litros), quilogra-
mo, (errado (unhas 5 ou 6 áreas), peso, etc.
b) T ipos de nomes adxectivos
Distinguen-se dous tipos principais de nomes adxectivos:
• Especificativos. Son aqueJes que indican unha cualidade entre todas as
posíbeis que se podan atribuir ao nome substantivo:
cabelo loiro (castaño, roibo, branco, quebradizo, etc.)
 •
• Explicativos ou epítetos. Son aqueJes que indican unha cualidade que xa
é própria do nome substantivo:
neve branca
A colocación anteposta do nome adxectivo orixina unha especial expresivi-
dade normalmente de tipo intensivo cando se trata de un explicativo, e de tipo
subxectivo ou valorizador cando se trata de un especificativo:
braoca neve pobre home boa muller

REPARA...
a) O nome adxectivo mau só apresenta esa forma, sen nengunha
outra variante, quer independente, quer posposta, quer anteposta ao nome
substantivo:
É un amigo mau Ese amigo é mau
É un mau amigo Mau raio te parta!
b) Os nomes adxectivos Santo e grande poden apocopar-se en San e
gran en certos casos particulares:
• Santo utiliza-se cando o nome do santo comeza por vogal ou por
H-, e San cando a consoante inicial é distinta da aludida:
Santo André ·Santo lnácio San Cristovo San Paulo
Santo António ,Santo Inocéncio San Lufs San Tomé (apóstolo)
Santo Estevo 1Santo Octávio San Martiño San Xoán
Santo Henrique Santo Urbano San Mateus Sao Xúlio
Son casos especiais:
Santiago Santo Tirso
Santo Cristo Santo Tomás (de Aquino)
• G rande nunca se apocopa en gran cando é nome adxectivo. Esta
úJtima forma só se utiliza como primeiro elemento de palabras compostas:
Un grande amigo nunca está de máis Gran-Bretaña gran-cruz
Produciu-se un grande acontecimento Gran-Canária gran-ducado
Non parece unha grande cousa Gran-Capitán gran-mestre

4.- O xénero
O xénero é unha categoría gramatical própria dos nomes substantivos e
adxectivos (tamén dos pronomes) concretizada por meio do morfema de xénero,
que pode estar:
a) no nome substantivo, estabelecendo unha oposición contrastiva de signi-
ficados (un sexo en particular ou espécie determinada, un tamaño específico ou
outras características):
gato- gata
cancelo - cancela
•~
b) nos determinantes e modificadores (nomes adxectivos e pronomes), indi-
cando o xénero do nome substantivo:
Esta gata
Axente secreta
A categoría gramatical de xénero ven indicada polo morfema de feminino a
(explicitado mediante os alomorfes [a] e [á]) e de masculino o (explicitado me-
z diante os alomorfes [o], [e], [~], sempre átonos, e 0 cando a palabra acaba en
consoante ou vogal tónica):
o MASCULfNOS ALOMORFES FEMININOS ALOMORFES
mestre [e] mestra [a]
branco [o) branca [a]
cru 0 crua [a]
hortelán 0 hortelá (á]
ate u (\!] atea [a]

Alguns autores consideran os alomorfes de masculino como vogal temática, sendo sempre o
morfema de masculino 0.
Normalmente o xénero femin ino é o máis marcado significativamente , pois
frente ao masculino que indica en moitos casos a espécie, o feminino designa
unha particularidade dentro da espécie .
a) Comportamento xeral do nome canto ao xénero
~ Nomes substantivos
Atendendo ao xénero ternos duas clases de nomes substantivos:
• Nomes substantivos con flexión de xénero: son os que teñen un xénero
masculino e outro femi nino en oposición contrastiva de significado , marcada
morfematicamente:
doutor-0 - doutora barco- barca
lobo- loba cancelo - cancela
mestre - mestra madeiro - madeira
• Nomes substantivos sen flexión de xénero: son os que leñen un ou dous
xéneros explicitados pola concordáncia e non por un morfema próprio de xénero
(a vogal fi nal , caso de existir, é unha vogal temática) . Podemos considerar,
entón, dous tipos:

- Nomes substantivos con xénero imanente (ou imotivado): apresentan

un único xénero que lles é inerente e que non pode, portanto, estabelecer
oposición con outro:
a árbore alta a cri atura a dinamo a moto
a cadeira o día o fin a testemuña
o ceu o diadema o libro o urogalo

- Nomes substantivos con xénero contextu a): apresentan os dous xéne-

ros, ai nda que a oposición non ven indicada no nome substantivo senón pola
concordáncia contextua):
o 1 a artista o 1 a intérprete o 1 a servente
o 1 a axente ola líder o 1 a xornalista
o 1 a estudante o 1 a selvaxe o 1 a xoven
 ~ Nomes adxectivos
Podemos considerar tamén os mesmos grupos iniciais:
• Nomes adxectivos con flexión de xénero. A maior parte destes nomes
apresenta un alomorfe a para fem inino e o ou 0 para masculino:
alemán-0 - alemá cómodo - cómoda
~
o
branco - branca rápido - rápida z
Entre estes nome adxectivos e o nome substantivo estabelece-se unha con-
cordáncia xenérica expresa de tipo funcional. Trata-se, portanto, de xénero con-
o
cordante:
cociñeira alemá sofá cómodo
libro branco barca rápida
• Nomes adxectivos sen flexión de xénero. Un grupo reducido destes no-
mes apresenta un ha única forma para os dous xéneros , sendo a vogal final , en
caso de existir, unha vogal temática:
alegre frutal lunar ruin
feliz hipócrita nobre simples
A forma só , cando nome adxectivo , debe ser a única a empregar para os
dous xéneros. En caso de ambigüidade contextua! utiliza-se o diminutivo para
esclarecer dúbidas:
Xoana está só
Filipe non está nunca só
Está soíño 1 soíña (ou sociño 1 sociña)

b) Estudo especial do xénero imanente dos nomes substantivos

A maio r parte dos nomes substantivos teñen este tipo de xénero . Cando
levan como vogais finais un -a o u un -o átonos (que oeste caso non son morfemas
de xénero senón vogais temáticas) normalmente corresponden-seco xénero femi-
nino e masculino respecti vamente:
a botella o coiro
a cadeira o libro
a libra o pelo
a mesa o povo

REPARA...
.. . nos segujntes nomes substantivos que apresentan tamén a mesma
correspondéncia:

a equipa a platina o diapositiva o rádio (aparello radiofónico)

a omoplata a policlínica o pesadelo o riso (o sorriso)
apétala a precinta o pezuño
•
Como as vogais temáticas -o, -a deste grupo de nomes substantivos non son
morfema de xénero, alguns que acaban en -a son masculinos e outros en - o ,
femininos, como por exemplo:
a dinamo o cinema
a libido o dia
a moto o fantasma
a rádio (a radiodifusión) o mapa

REPARA...
. .. nos seguintes nomes substantivos que están nas mesmas circunstán-
cias:
o alerta o estrataxema o samba
o diadema o nada

Teñen tamén xénero imanente alguns nomes substantivos referidos a seres

sexuados de quen se poderia esperar fl exión xenérica, ou polo menos os dous
xéneros, ainda que fose marcados pota concordáncia , mais só posuen un :
• referidos a persoas:
a crianza a criatura a persoa a testemuña
• referidos a animais:
a abella a lebre o abutre o pintasilgo 1 xílgaro
a águia a pega o arroaz o polbo
a ·andoriña a píntega o bacallau o rato
a balea a rata o crocodilo o rouxinol
a cobra a rola o esquio o saltón
a formiga a sardiña o gavián o tabeirón 1 tubarón
a gaivota a troita o lacrau o verme
a !agosta a víbora o paspallás o xabali

REPARA...
. .. no xénero dos seguintes nomes substantivos, que é tamén imanen-
te:
a) Na maior parte dos casos, dos nomes de frutas derivan os nomes
das árbores e arbustos frutais que, por via de regra, coinciden no xénero:
MASCULINOS (áftH)re e fruta)

o abacateiro (o abacate) o marmeleiro (o marmelo)

o cacaueiro (o cacau) o pereiro (o pero)
o fatoeiro (o fatón) o pexegueiro (o péxego)
o Jimoe·iro (o limón)
 FEMTNTNOS ~árbore e fruta)
a ameixeira (a ameixa) a maceira 1 a macieira (a mazá)
a amendoeira (a améndoa) a nespereira (a néspera)
a amoreira (a amora) a nogueira (a noz)
a aveleira (a avelá) a oliveira (a oliva, a aceitona)
a bevereira (a bévera) a pereira (a pera)
a cereixeira 1 a cerdeira (a cereixa) a tanxerineira (a tanxerina)
a laranxeira (a laranxa) a xinxeira (a xinxa)

Mais:
o castañeiro 1 o castiñeiro (a castaña)
a figueira (o figo)
Os nomes de árbores non frutais son nonnalmente masculi nos: o ace-
viño, o amieiro, o carbal/o, o freixo, o Joureiro, o piñeiro, o sabugueiro,
o salgueiro, o sobreiro, o teixo, o ulmeiro, o vido 1 o vidoeiro, etc. (mais:
a aciñeira).
b) Son nomes substantivos femininos:
• Os acabados en -axe:
a bagaxe a friaxe a linguaxe a potaxe
a coraxe a garaxe a paisaxe a vantaxe
a fichaxe a homenaxe a paraxe a viaxe

O nome substantivo personaxe seg ue esta regra (A personaxe princi-

pal é o reí 1 é a ra íña 1 son ho mes 1 son o reí e a raíña). En caso que sexa
aplicado a personaxes só do xénero masculino pode admitir este xénero (0
personaxe principal é o rei 1 son ho mes).
Son masculinos só os tres seguintes:
o paxe o traxe o ultraxe 1 o aldraxe
• Outros:
a análise a cute /a cútis a frente a orixe 1 a orixen
a árbore a dor a marxe 1 a marxen a ponte
a cor a énfase a orde 1 a orden
e) Son nomes substantivos masculinos:
• O nome de todas as letras:
oa o be o ce o que o xis
o agá oca o gue 1 o xe o uvé o xota , etc.
• Dos acabados en -e:
- todos os en -ume:
o costume o legume o pesadume
o cume o turne o queixume
- os seguintes tamén acabados en -e:
o berce (e o berzo) o couce o leite o úbere 1 o ubre
o cárcere o dote o sangue
•
• Os seguintes acabados en -1, -r e -z:
o cal o sal o labor
o fel o sinal o nariz
o mel o til o pez
o postal

e) Flexión de xénero nos nomes

Só hai fl exión xenérica nos nomes substantivos en que feminino e masculino
indkan unha oposición de significados a partir de unha base léxica do mesmo
valer significativo. Asi leoa e madeira opoñen-se a león e madeiro encanto só
os morfemas de xénero marcan a diferenza de significado.
Tamén hai flexión xenérica nos nomes adxectivos que admiten os dous
morfemas, onde o papel do xénero é puramente funcional (para marcar a concor-
dáncia).
Nos nomcs substantivos con xénero contextua! (estudante. xoven, etc.) non hai flexión de
xénero, ainda que haxa oposición xe nérica de significado entre masculino e femi nino, porque esta
oposición ven dada por procedimentos sintácticos e non morfolóxicos (morfemáticos): a concordán-
cia estabelecida por determinantes e modificadores explicita un ou outro (o estudante 1 a estudante,
xoven craballador 1 xoven trabal/adora. etc.).
As regras que irnos ver a seguir (de flexión de xénero) son as mal chamadas
tradicionalmente "de formación de feminino". Trata-se de regras que explican o
mecanismo da estruturación morfemática do masculino frente ao feminino (ou
vice-versa), mais non de nengunha " formación":
t • Regra
Partindo da mesma raiz , os nomes que teñen como alomorfe de masculino
-e ou -o átonos apresentan no femi nino o alomorfe -a átono sen o alomorfe de
masculino indicado (e vice-versa):
elefante - elefanta groso - grosa
filio - filia infante - infanta
formoso - formosa meniño - meniña
govemante - govemanta mestre - mestra
O -u final do ditongo -eu dos nomes substantivos e adxectivos é, como
vimos , un alo morfe do morfema de masculino o e, portanto , segue-se a mesma
regra que acabamos de ver, admitindo tamén nestes casos un feminino con unha
vogal [i] anti-hiática no final da raiz. Asi:
arameu - aramea (e arameia) hebreu - hebrea (e hebreia)
ateu - atea (e ateia) maniqueu - maniquea (e maniqueia)
caldeu - caldea (e caldeia) pigmeu - pigmea (e pigmeia)
europeu - europea (e europeia) plebeu - plebea (e plebeia)
fili steu - fil istea (e filisteia) saduceu - saducea (e saduceia)
galileu - galilea (e galileía) xacobeu - xacobea (e xacobeia)

Mais non seguen este comportamento os catro vocábulos seguintes:

illeu - illoa reu - re sandeu - sandia xudeu - xudia
 •
Nos nomes substantivos desta regra a oposición significativa do morfema
de xénero é nonnalmente de tipo sexual (masculino: espécie ou macho 1 femini -
no: fémea) . Contodo, poden apresentar-se outros tipos de oposición significativa
marcados polo morfema de xénero (de maneira que uns son femi ninos dos mas-
culinos correspondentes e vice-versa):
• oposición individual /colectivo:
·
~
o
fruto- fruta (ou froito 1 froita) ovo - ova z
leño -leña
madeiro - madeira
ramo- rama o
Note-se que os fcmininos fru ta e ova teñcn, á parte do valor colec tivo. valores significativos
cspeciais.

• oposición de tamaño:
agro- agra caxado - caxada pipo- pipa
buraco - - buraca horto - horta saco - saca
cancelo - cancela leiro - Jeira xanelo - xanela
carballo - carballa machado - machada
O máis habitual é que o feminino indique un tamaño máis grande que o masculino. Nuns
casos o feminino é o tamaño normal e o masculino máis pequeno do normal (cancela 1 cancelo,
horra 1 horro, leira 1 lciro, pipa 1 pipo, xanela 1 xanelo); noutros, o masculino o normal e o
feminino máis grande do normal (agro 1 agra. buraco 1 buraca, carbal/o 1 carbal/a, caxado 1 caxada,
saco 1 saca). Con todo, o masculino pode tamén indicar tamaño normal e o feminino máis pequeno.
ainda que non é o habitual (machado 1 machada). Hai que levar todo isto en conta sen pór de parte
que en certas zonas a palabra que designa o tamaño non normal pode ter valores acrecentados ou
diferentes (leiro: terra de má calidadc) ou que a oposición estexa neutralizada (saco e saca sinóni-
mos plenos nalgunhas zonas).

• oposición de forma ou de forma e tamaño:

barco - barca cesto - cesta
canastro - canastra fouciño - fouciña
Hai ainda un grupo de nomes substantivos en que, embora formalmente o pareza, un non é
fcminino ou masculino do outro, por non haber oposición de moñema de xénero, senón de raíces
léxicas con significado ás veces aproximativo ou diverso sen máis:
baño - baña pozo- poza tixolo - tixola
bolso - bolsa rio - ria viño - viña
caldeiro - caldeira rodeiro - rodeira za pato - zapata
palleiro- palle.ira testemuño - testemuña zoco - zoca
peso- pesa teto - teta
Como rcgra prática para saber se estamos ou non diant.e de un feminino e do syu correspon-
dcntc mascul ino ou vice-versa, podemos levar en conta que cando o moñcma de xéncro indica
tamaño ou forma diferente, un e outro vocábulo son da mesma espécie. Asi , un cancelo é unha
espécie de cancela, un cesto unha espécie de cesta (ou vice-versa), mais un rio non é unha espécic
de ria ou un zapato unha espécie de zapata (ou vice-versa).

2• Regra
Os nomes que teñen o alomorfe de masculino -0 (acabados en consoante
o u vogal tónica) apresentan no feminino o alomorfe -a átono ligado directamente ("t')
á mesma raiz:
andaluz - andaluza español - española
avó [6]- avoa (e avó [:S]; fregués - freguesa
leitor - leitora
nu - nua
~~
~
comilón - comilona gañador- gañadora xuiz - xuíza
cru - crua guardián - guardiana
 Sobre esta regra podemos facer as seguintes observacións:

11 ~ Os nomes acabados en -on que teñen matiz aumentativo oo despectivo

(que son maioria) apresentan o feminino que corresponde a esta segunda regra.

~z
Se non teñen ese valor (un número reducido cuxa lista completa indicamos) o
feminino apresenta o alomorfe -a sen o -n final da raíz:
-on - -ona -on - -oa
cabezón - cabezona anfitrió n - anfitrioa
o chorón - chorona
cuarentón - cuarentona
bon - boa
bretón - bretoa
glutón - glutona campeón - campeoa
grandallón - grandallona chambón - chamboa
mocetón - mocetona furón - furoa
papón - papona ladrón - ladroa (e ladra)
parvallón - parvallona leitón - leitoa
pedinchón - pedinchona león- leoa
sabichón - sabichona patrón - patroa
solteirón - solteirona retouzón - retouzoa
valentón -valentona, etc.

~Un nome substantivo comun , sultán , e todos os nomes próprios de per-

soa acabados en -an apresentan o feminino consoante a segunda regra:
sultán - sultana
Xoán - Xoana
Xulián - Xuliana , etc.
O resto dos nomes acabados en -an tónico no masculino (admitindo alguns
deles a variante -ao , en que o -o final é morfema de xénero) apresentan no
feminino o morfema a (no seu alomorfe [á] tónico) sen a terminación -an (-ao)
da raiz:
aldeán 1 aldeao - aldeá alemán - alemá
anán 1 anao - aná barregán - barregá
ancián 1 anciao - anciá capitán - capitá
artesán 1 artesao- artesá catalán - catalá
cidadán 1 cidadao - cidadá charlatán - charlatá
cirurxián 1 cirurxiao - cirurxiá folgazán .._ folgazá
cortesán 1 cortesao - cortesá langrán - langrá
cristán 1 cristao - cristá nugallán - nugallá, etc .
hortelán 1 hortelao - hortelá
irmán 1 irmao- irmá
marrán 1 marrao - marrá
pagán 1 pagao - pagá
san 1 sao - sa
temporán 1 te mporao - temporá
van 1 vao- va
vilán 1 vilao - vilá

Algo semellante acontece co nome adxectivo mau (en que o -u é alomorfe

de mascul ino):
mau- má
Os nomes acabados en -ao átono no masculino apresentan no feminino o morfema -a átono,
sen a terminación antedita de masculino:
órfao (variante de orfo) - orfa
zángao - 7..anga
 d) Indicación do sexo por procedimentos léxicos
Nalguns casos, certos sufixos derivativos ou bases léxicas diferentes espe-
c ializan-se na indicación macho/fémeá. Non se trata propriamente, como no visto
no ponto anterior, de flexión de xénero gramatical senón de especializacións
léxicas, de palabras diferentes (pota raiz ou polo sufixo derivativo), nomes de
xénero imanente ondeo mascul ino coincide co macho e o femin ino coa fémea.
Ainda que máis ben serian próprios do estudo léxico-semántico e non do
gramatical, indicamo-los aqui para delimitá-los claramente dos casos anteriores
onde si había flexión gramatical de xénero.
~ Por sufixos derivativos
Nuns poucos casos a oposición macho 1 fémea apresenta-se con unha mesma
base léxica para masculino e feminino máis un sufixo especial para este último
xénero, constitu indo asi unha palabra diferente .
Os sufixos derivativos destes nomes femininos son:
• -es-, -is-
0 sufixo -es-, seguido da vogal temática a , temo-lo a partir de alguns mas-
culinos acabados na vogal temática -e ou en consoante:
abade - abadesa cónsul - consulesa
alcaide - alcaidesa duque - duquesa
barón - baronesa xogral - xogralesa
conde - condesa
O sufixo -is-, seguido da vogal temática a, utiliza-se a partir de alguns
masculinos que terminan nas vogais temáticas -o, -e, -a:
diácono - diaconisa profeta - profetisa
poeta - poetisa (e poeta) sacerdote - sacerdotisa
• -triz
Uti liza-se a partir de alguns mascul inos acabados nos sufixos -dor e -tor :
actor - actriz embaixador - embaixatriz imperador- imperatriz
Algo semellante acontece con certos nomes adxectivos, onde o xénero non indica oposición
macho/ fémea, senón que ven exixido, como víamos, pola concordáncia: director - directriz,
motor - molriz, xerador- xeratriz.
• -deir-
Este sufi xo , má is a vogal temática a, utiliza-se a partir de uns poucos nomes
masculinos acabados no sufixo -dor , alternando con un feminino en oposición
gramatical conforme a segunda regra:
cantador - cantadeira (e cantadora) vendedor - vendedeira (e vendedora)
• -iñ-, -in-
Estes sufixos dan-se só nos seguintes casos:
galo - galiña czar - czarina heroi - heroína

~ Mediante unha base léxica diferente

Son especializacións léxicas en que certas palabras con xénero imanente
•
masculino indican a espécie ou o macho de outras que, con diferente raiz, teñen
xénero imanente feminino , designando a fémea correspondente:
bode, cabrón - cabra home, marido - muller
boi, touro - vaca padrasto - madrasta
cabaleiro, varón - dama padre (relixioso)- madre (relixiosa)
cabalo - égua padriño - madriña
can- cadela pai - mai ou nai
carneiro - ovella perdigón - perdiz
compadre - comadre príncipe - princesa
frade - freira rapaz - rapariga (e rapaza)
frei - sóror reí - raíña
grou - grua xenro - nora

Adcmais destes procedimentos léxicos para indicar o sexo dos seres designados por certos
nomes substantivos, hai outros de tipo sintáctico-semántico (tampouco morfolóxicos) como é o de
pospor as palabras macho ou fémea:
águia macho 1 águia fémea

5.- O número
O número é unha categoria gramatical própria dos nomes substantivos e
adxecti vos (tamén dos pronomes), concretizada por meio do morfema de núme-
ro, que pode estar :
a) nos no mes substanti vos, designando quer un ser único ou un conxunto
deles considerado como un todo (singular) , quer máis de un ser ou máis de un
conxunto de seres considerados como un todo (plural):
compañeira - compañeiras
cancioneiro - cancioneiros
b) nos determinantes e modificadores (nomes adxectivos e pronomes), indi-
cando o número do no me substantivo:
estas compañeiras
cancioneiros profanos
A categoria gramatical de número explicita-se mediante o morfema de plural
s cos a lo morfes [s], [es], [eis] e [is] ,) frente ao singular con morfema -0:
SINGULARES ALOMORFES PLURAIS ALOMORFES
árbore, bon, fun il 0 árbores, bons, funis -s
reitor 0 reitores -es
animal 0 animais -is
fós il 0 fóseis -eis

a) Comportamento xeral dos nomes can to ao número

Atendendo ao número podemos considerar dous grupos princ ipais de nomes
substantivos, ig ual que acontecía co xénero:
• No mes substantivos con flexión de número: son aqueJes que teñen un
número singular e o utro plural en oposición contrastiva de significados, marcada
morfe maticamente:
abeto - abetos fós i1 - fóseis
cancioneiro - cancioneiros rebaño - rebaños
 • Nomes substantivos sen flexión de número: son aqueles que teñen un ou
os dous números explicitados pola concordáncia e non por un morfema próprio
de número. A consoante final -s, caso de existir, forma parte da raíz. Podemos
considerar, pois, dous tipos:
- Nomes substantivos con número imanente. Teñen un único número ,
non utilizando-se o o utro. Así, utilizan-se só en singular os nomes dos meses
•~
do ano, certos nomes abstractos, os dos pontos cardeais e ventos, certos no-
mes de metais e o utros que designan produtos derivados de animais ou vexe-
z
tais: · o
Xaneiro Xullo alén Leste 1 Este cobre
Febreiro Agosto fe Norte platina
Marzo Setembro hinduísmo Oeste prata
Abril Outubro ignoráncia Sul balor
Maio Novembro preguiza Soán leite
Xuño Decembro socialismo Suán mofo

e van sempre en plural:

alvísaras calzas exéquias olleiras
anais cóxegas feces prolegómenos
betas-artes esponsais núpcias víveres

-Nomes substantivos con número contextua). Apresentan os dous nú-

meros, ainda que a oposición non se dá dentro do próprio nome a partir de
morfemas gramaticais, senón que ven indicada pola concordáncia contextua!.
Trata-se de nomes acabados en -s ou -x, habitualmente graves ou esdrúxulos:
o 1 os alferes o 1 os guarda-costas o 1 os ourives
o 1 os atlas o 1 os lápis o 1 os tira-nódoas
o 1 os clímax o 1 os martes o 1 os tórax
o/ os fénix o 1 os ónix o 1 os venres
Note-se que os agudos acabados e n -s adm iten normalmente morfemas de número no próprio
nome (cortés- corteses, fregués- fregueses, país- países, etc.) salvo raras excepcións (o 1 os
cais, o 1 os /uns, o 1 os paspallás, etc.).
Os nomes adxectivos teñen normalmente flexión de número (que, como no
caso do xénero, recebe o nome de concordante), se exceptuamos algun grave
acabado tamén e n -s (simples: home simples 1 homes simples):
alegre- alegres fácil- fáceís
contente - contentes posíbel - posíbeis
b) Aexión de número nos nomes
Como acabamos de ver, observa-se flexión numérica:
a) Nos nomes substantivos que en singular se opoñen significativamente ao
plural a partir dos morfemas respectivos, tendo a suas bases léxicas o mesmo
significado:
escuaara - escuadras
león -leóns

b) Nos nomes adxectivos, e n que o morfe ma de número cumpre o pape l de

indicar a concordáncia:
rapaz alegre-0
meniñas contentes
 Nalguns nomes substantivos que posuen unha única fonna para o número (atlas, lápis, etc.)
non hai propriamente flexión. ainda que se podan considerar dous números (o atlas 1 os atlas, o
lápis 1 os lápis), porque a oposición singular 1 plural ven dada por procedimentos sintácticos: é a
concordáncia estabelecida polos determinan tes e modificadores que explicita un ou outro.
Igual que acontecía co xénero, as regras que irnos ver sobre a flexión de
número non son regras de " formación do plural". Trata-se nova mente de regras
que explican a estruturación morfemática do singular frente ao plural (e vice-
versa), mais non de nengunha " formación":
¡a Regra
Os nomes acabados en singular en calquer vogal ou en consoante nasal (-n,
-m) apresentan o alomorfe de plural -s despois da vogal ou das consoantes cita-
das:
bisturí - bisturis boí - bois á lbum - álbuns
controle - controles c hapeu - chapeus bon- bons
hindu - hindus leí - leis catalán - cataláns
o - os pai - país león - leóns
s i - sis pau - paus refén - reféns
tule- tu les re í - reís xoven - xovens
Os acabados en -an (can) e os de máis de unha sílaba que findan en -ón (león) coñecen
outros plurais en -as, -ós (cas, leós) e -ais, -ois (cais, leois). Estes últimos en ditongo deben ser
fonnas a considerar por seren as máis conservadoras, paralelas aos plurais de -al, -o/ (fatais,
Jenzois) e máis próximas da nonna luso-brasileira (caes, leóes, con pronúncia próxima a cains,
leoins) .
Dentro desta primeira regra, certas palabras deslocan o acento na flexi ón de número: carácter
- caracteres, espécime - especimes, sénior - seniores, xúnior - xu niores. No plural rexi-
mes non hai deslocamento acentual xa que o singular é rexime.
Certos nomes. á parte da oposición singular 1 plural (av6 - avós), poden apresentar unha
fonna idéntica á do plural (av6s) con significado diferente, mais nunca en oposición, polo que non
se pode considerar plural do correspondente singular, senón que se trata de un número imanente
semellante ao que víamos en pares do tipo río - ria, teto - teta, zapato - zapata, onde non
había oposición de morfemas de xénero. Jsto é, trata-se de palabras diferentes, ai nda que as raíces
sexan coincidentes:
;fgua - águas e águas (mcdicinais) barba - bar.bas e barbas (da balea ou do millo)
avó - avós e avós (antepasados) pai - país e país (antepasados)
Noutros casos, a fonna de singular carece de plural. sendo o plural fonnalmente coincidente con
outra palabra diferente:
ar 1 ares (ambiente, clima) óculo 1 óculos (lentes)
mio/o 1 miolos (cerebro)

2• Regra
Os no mes acabados en singular nas consoantes -r , -s e -z apresen tan o
alomorfe de plural -es despois da consoante:
capaz - capaces lugués - lugueses
cor - cores pracer - praceres
Note-se que os acabados en -z (capaz) teñen variación puramente gráfica da consoante final
no plural (capaces).

3a Regra
Os nomes acabados na consoante -1 no singular apresentan os alomorfes de
plural -is, -se -eis, con mudanzas no final da raíz (-/ ou -il):
• Os acabados na terminación tónica ou átona -al, -el, -ol, -ul, apresentan
o alomorfe de plural -is
nacional - nacionais
principal - principais
xogral - xograis
sen o -1 final da raiz:
anel - aneis
móbel - móbeis
anzol - anzois
farol - farois
azul- azuis
paul- pauis
posíbel - posíbeis lenzol - lenzois taful - tafuis
11
REPARA...
a) Os dous monosílabos seguintes (ademais dos pronomes cal-cais,
tal-tais) acomodan-se aoque acabamos de ver:
sal- sais
sol - sois
O resto dos monosílabos (ademais dos pronomes de unha ou duas
sílabas el- eles, aquel- aqueles) seguen a segunda regra:
-fol- foles fel - feles mal- males
gol- goles mel- meles val- vales
mol- moles pel - peles
rol - roles
Ainda que estes monosílabos se utilizan sen -e final, tamén son admi-
síbeis como disílabos, con esa vogal (salvo mal, fel e mel, que acaban
sempre en -1), polo que teñen un plural conforme á primeira regra: fole-
foles, mole - moles, pele- peles, vale- vales, etc.
b) Cónsul apresenta un plural cónsules conforme tamén á segunda
regra.

• Os acabados en singular en -il:

- Tónico. Apresentan o alomorfe de plural -s sen o -1 final da raiz:
barril - barris funil - funis infantil - infantis
civi l - civis fusil- fusis vil - vis

-Átono. Apresentan o alomorfe -eis de plural sen a terminación -il presen-

te no singular:
áxil- áxeis fácil- fáceis fósil - fóseis
difícil - difíceis fértil - férteis útil - úteis

As palabras compostas teñen flexión de número de acordo coas regras ante-

riormente indicadas .. No entanto convén asinalar:
~ Nas palabras unidas por trazo apresentan plural os dous elementos cando
estes son:
- Dous nomes substantivos (ou outros elementos coa sua función) asi
como palabras compostas que designan animais ou plantas (podendo ser o segun-
do elemento un nome adxectivo):
•~
couve-tlor- couves-tlores salgueiro-chorón - salgueiros-choróns
peixe-espada - peixes-espadas sapo-concho - sapos-conchos
porco-bravo - porcos-bravos xordo-mudo - xordos-mudos

- Un nome substantivo máis un nome adxectivo:

cachorro-quente - cachorros-quentes día-santo - días-santos
z cofre-forte - cofres-fortes guarda-tlorestaJ - guardas-tlorestais

o - Un cuantificador definido máis un nome substantivo:

segunda-feira - segundas-feiras sexta-feira - sextas-feiras
terza-feira - terzas-feiras meio-dia - meios-dias
cuarta-feira- cuartas-feiras meio-irmán/ -irmao - meios-irmáns 1 -irmaos
quinta-feira - quintas-feiras Primeiro-Ministro- Primeiros-Ministros

~ No resto dos casos, inc luídas as palabras compostas non unidas por
trazo, só apresentan morfema de plural os segundos elementos:
baixo-relevo - baixo-reJevos sete-mesiño - sete-mesiños
bule-bule - buJe-buJes aguardente - aguardentes
galego-portugués - galego-portugueses claraboia - claraboias
guarda-lama - guarda-lamas pontapé - pontapés
recén-nacido - recén-nacidos vaivén - vaivéns
Naqueles casos en que a palabra composta leva ligados os dous elementos por mcio da prepo-
sición de (acompañada ou non do identificador o, a, os, as), só ten plural o primeiro elemento:
alfinete de ama- alfinetcs de ama, estrela do mar- estre las do mar, etc.
 TEMA4

O PRONOME (1)
Pronomes e tipos
de pronomes.
O pronome persoal

1) O pronome e tipos de pronomes.

ll) O pronome persoal.

1.- Definición.
2.- Formas:
a} Paradigma.
b) Contraccións e asimilacións: Alomorfes de o (a, os, as) .
3.- Valores especiais.
a) Reflexivos
b) De cortesia
e) De solidariedade e interese
4.- Construcións coas formas átonas:
a) Usos de te e che
b) Colocación das formas átonas
 •

1) O PRONOME E TIPOS DE PRONOMES

1.- Definición de pronome
N ós traballamos moito O xardin é formoso
Viñeron estas amigas Vivo no terceiro andar
Meu pai é mariñe iro Gostaba de tais costumes
Irá quen quixer Alguns chegarán ás tres
As palabras nós, estas, meu, quen, o, terceiro, ta is e a lguns son prono-
mes .
O pronome define-se de tres pontos de vista:
a) Morfolóxico:
A maior parte deles son palabras variábeis, podendo admitir flexión de xé-
nero e número (este, esta, estes, estas) , e algunhas invariábeis (quen).
b) Sintictico:
Teñen fu nción no minal, isto é, participan da mesma funcionalidade sintácti-
ca que os nomes (substantivos e adxecti vos) como constituintes de frases nomi-
nais.
Compare-se:
Afonso le bons libros le es tes meus
Núcleo Mod . Núcleo Mod .
Nome Nome Pronome Pronome
(subs.) (adx.) (subs.) (adx.)

FN FN FN FN
Alén das fu nció ns de Núcleo (pronome substantivo) e Modificador (prono-
me adxectivo) , os pro nomes , cando adxectivos , poden cumprír tamén a func ión
de Determina nte (os Demostrativos e os Identificadores Simples, salvo ambos!
ambas):
este rapaz unha árbore as lebres
 de · maneira que podemos estimar unha función substantiva (como a dos nomes

11• substantivos) cando se trata normalmente do Núcleo da Frase Nominal:

O problema será o mesmo
Non trouxo nada
Eu cheguei antes
A casa é aqueJa
e unha función adxectiva cando se trata normalmente de Modificador do Núcleo
(como os nomes adxectivos) ou de Determinante do Nominal:
Modificadores: Será o mesmo (problema)
Chegaron os amigos teus
Determinantes: A muller loíra chegou antes
AqueJa casa é pequena

REPARA...
a) Os pronomes en función adxectiva precisan acompañar un núcleo
cando modificadores, ou un nominal (núcleo acompañado ou non de un
modificador) cando determinantes.
b) Certos pronomes só teñen unha das duas funcións, substantiva ou
adxectiva, embora os máis deles posuan ambas.

e) Semántico:
Os pronomes constituen unha clase de palabras gramatical, isto é, son un
inventário ou grupo fechado e trabado no signi ficado, face aos nomes , que cons-
tituen un ha clase de palabras lexical , quer dicer, son un inventário o u grupo
aberto .
Isto explica-se porque os nomes non poden reducir-se a un número determi-
nado , pois, ao indicaren as nocións ou conceitos das múltiplas entidades por eles
designadas, a sua cuantía é ilimitada. Porén, os pronomes, polo seu carácter
referencial e relacional son de cuantía limitada e reducida .
Como fica apontado, do ponto de vista semántico, os pronomes non indican
nocións o u conceitos como os nomes, senón que o seu significado é referencial
ou relacional, porque se referen ás persoas gramaticais, quer ás tres , quer á
terceira só. Asi:
~ os pronomes persoais (eu, vós, elas) designan ou referen-se ás tres per-
soas gramaticai's.
~ os demostrativos (este, ese, aquel) e posesivos (meu, teu, seu) fan refe-
réncia á terceira. relacionando-a á sua vez coas tres (posesivos) ou coa primeira
persoa (demostrativos).
~ os relativos (quen), identificadores (outro), ordinais (primeiro) e cuantifi-
cadores (alg unhas, tres) fan referéncia só á terceira persoa sen marcar a relación.

2.- Tipos de pronomes

Como xa fica s uxerido na de finición semántica, polo seu carácter referencial
os pronomes clasifican-se como segue:
a) Pronomes Persoais: son os que designan ou se referen ás tres persoas
gramaticais (eu, nós, vós, el, eles, etc.) .
b) Pronomes referenciais precisos: son os que se referen á terceira persoa ~
gramatical, relacionando-a á sua vez de ¡naneira precisa: ~
• coas tres persoas: Posesivos (meu, teu, noso, etc) ~
• coa primeira: Demostrativos (este, aquel, eses, etc) . )1
e) Pronomes referenciais imprecisos: son os que se referen á terceira persoa 0
gramatical sen posuíren unha marca precisa para estabelecer a relación con outras z
pe~u: O
• Relativos, Interrogativos e Exclamativos (que, quen, cuxo, etc). ~
• Identificadores (o, un, calquer; mesmo, próprio, outro). ~
• Ordinais (primeiro, segundo) .
• C uantificadores (dous, triplo, meio; pouco, algo; todo, nada). O

Il) O PRONOME PERSOAL

1.- Defmición
Luís: - Eu non gosto de estudar.
André: - Ti ben sabes o que che teño dito.
Helena: - Deixa-o André, el xa estudou bastante hoxe.
Luís: - Pois nós iremos á festa.
André: - Se vós non estudardes non debedes ir.
Helena: - Eles xa estudaron bastante e parece-me ben
que vaian á festa.
No circuito do acto comunicativo están sempre presentes os seguintes ele-
mentos básicos ou factores:
mensaxe
emisor ------~ receptor
Na comunicación fa Jada emisor-receptor poden ser comutábeis un polo ou-
tro, isto é, o emisor pode pasar a receptor e vice-versa .

Na mensaxe utilizan-se unhas formas lingüísticas que indican o emisor, o

receptor ou representan outra persoa ou cousa que se alude. Son as persoas
gramaticais:
a) A forma eu é índice do emisor e constituí a primeira persoa gramatical.
b) A forma ti (ou tu) é índice do receptor e constituí a segunda persoa
gramatical.
e) A forma el representa unha persoa ou cousa aludida polo emisor, forado
circuito básico do acto comunicativo , que constituí a terceira persoa gramatical.
Eu, ti, el, indican e representan respectivamente unha única persoa ou cousa
(persoa gramatical singular).
d) A forma nós indica o emisor e unha série de membros de un grupo
relacionado co emisor.
e) A forma vós indica o receptor ou receptores,e unha série de membros
relacionados co receptor.
f) A forma eles representa várias persoas ou cousas aludidas polo emisor,
fora do circ uito básico do acto comunicativo.
•
Nós, vós, eles, indican e representan respectivamente várias persoas ou
cousas (persoa gramatical plural).
Sobre estas tres últimas persoas convén precisar que indican pluralidade de
unha maneira particular cada unha deJas:
8 ~ eles é sempre plural de el (el + el, el + ela, etc.), igual que acontece
cos nomes (gatos: gato + gato, gato + gata, etc.) e a maioria dos pronomes
(estes: este + esie, esta + esta, etc.).
~ vós pode ser plural de tí (ti + ti), mais, tendo sempre como base ti, pode
incluir a terceira persoa (ti + el, ti + elas, etc.) .
~ nós nunca é plural de eu (*eu + eu), mais, tendo sempre como base eu,
inclui necesariamente a segunda e/ou a terceira persoa (eu + ti , eu + eles, eu +
vós + ela, etc.).

Agora repara no seguinte exemplo:

Alugaron unha casa ainda que non moran neJa
No enunciado anterior pode comprobar-se que a terceira persoa gramaticaJ
non ten por que representar necesariamente persoas da realidade. Pode referir-se
a cousas e, asi mesmo , a algo anteriormente indicado na mensaxe.
Como esta persoa gramatical alude a persoas ou non persoas reais que están
fora do circuito básico do proceso comunicativo (emisor-mensaxe-receptor) pre-
cisa distinción xenérica por motivos de clareza referencial:
eVela eles/elas
Os pronomes persoais varían tamén de forma segundo as diferentes funcións
que desempeñan na cláusula:
• Suxeito ou Atributo: eu, ti/tu , nós, vós, el, ela, eles, elas, vocé, vocés.
Nós non estamos de acordo (Suxeito)
Ti/tu non es eu (Atributo)
• Complemento Directo con preposición: min, ti, nós, vós, si, el, ela,
eles, elas, vocé, vocés; sen preposición: me, te, nos, vos, se, o, a, os, as.
Non nos viron nen a min neo a vós
• Complemento Indirecto con preposición (as mesmas formas que as de
Complemento Directo) e sen prepos ición ~ me, che, nos, vos, lle, Hes.
Deu-lle unha carta a ela para min
• Complemento Circunstancial con preposición libre (as mesmas formas
q'ue as de Complemento Directo e Indirecto) e integrada: comigo, contigo, con-
sigo, connosco, convosco.
O labor foi feíto por ti cando estabas comigo

Asi mesmo, a partir da presenza ou auséncia de acento fonolóxico , poden

distinguir-se formas:

a) Tónicas: eu, ti/tu, nós, vós; el; ela, eles, elas; vocé; vocés; min; comi-
go, contigo, consigo, connosco, convosco, si.

b) Átonas: me, te, che, nos, vos, se, o, a, os, as, lle, lles.
A nós non nos dixeron nada
Vós fostes os que vos queixastes
 Os pronomes persoais son as formas gramaticais que desig-
nan persoas reais que están dentro do circuito básico do pro-
ceso comunicativo (emisor e receptor) e representan persoas
ou non persoas reais que están fora dese circuito básico (o
referido).
•
Ao visto na definición anterior hai que acrecentar como características espe-
cíficas do pronome persoal face a outros pronomes:
a) Seren por si próprios morfemas número-persoais nas formas de primeira
e segunda persoas. Na terceira persoa, os morfemas de xénero e/ou número
poden non existir, sendo simples morfemas de persoa (se, si, consigo), coincidir
cos de persoa (o, a, os, as), ou estar engadidos a este (el, ela, eles , elas , lle,
lles), tal como acontece , no último caso, coa maioria dos nomes e pronomes.
b) Alguns deles constitu íren por si próprios morfema de caso (aquel que
indica funcións sintácticas diversas dentro da cláusula): Nominati vo (Suxe ito ou
Atributo: eu), Acusativo (Complemento Directo: te), Dativo (Complemento Indi-
recto: che) e Ablativo (Complemento Circunstancial: comigo).

2.- Formas dos pronomes persoais

a) Paradigma:

1' PERSOA 2• PERSOA 3' PERSOA

Singular Plural Singular Plural Singular Plural
Masculino Fcminino Masculin< Fcminino
SUXEITO eu
V)SUXEITO E ti vós
< nós el el a el es el as
u COMPLEMENTO CON
z PREPOSICIÓN.Oibre) vocé vocés
~ COMPLEMENTO CON
V)
PREPOSICIÓN m in si
¿<(libre)
"'
~ COMPLEMENTO CON
PREPOSICIÓN contigo connosco contigo con voseo consigo
(integrada)
V)

z<
o a as
COMPLEMENTO (-lo, (-la, 0os, (-l as,
¡2 DIRECTO te
·< me nos VOS -no) -na) -n os) -nas)
"'
<
¿ se
COMPLEMENTO
~"' INDIRECTO
ch e Ue Ues

Admi te-se tamén tu como pronome de segunda persoa do singul ar con función exclusiva de
suxeíto ao lado de ti, por ser a máís etimolóxica, a única das outras áreas galego-portuguesas do
noso idioma e por ter unha importante presenza no território galego.
A si mesmo. cumpre ter en conta que o uso da forma in variábel tónica de terceira persoa como
Suxeito ou precedida de preposición (un suposto *e/o) non é correcto. O habitual é utilizar un
demostrativo invariábel (isto, iso, aquí/o) ou ca lquer construción equivalente:
Irnos construir unha nova ponte. Para iso necesitamos un elevado orzamento
•
8
REPARA...
Os pronomes comigo, contigo, consigo, connosco e convosco, ainda
que formalmente non levan preposición, do ponto de vista do seu significa-
do sentimo-las como prepositivas (con + min, con + ti, con + si, etc. ).
Non obstante, connosco e convosco, en caso de iren seguidos de
certos identificadores ou cuantificadores, ceden o seu lugar ás formas non
contractas (con nós, con vós):
Que veñan no coche con vós mesmos
Con nós os dous facemos cinco

b) Asimilacións e contraccións. Uso dos a lomorfes de o (a, os, as)

B:> Contraccións das preposicións en e de cos pronomes el, ela, eles, elas:

el ela eles e las

en nel nela neles nelas
de del dela deles delas
Exemplos:
Estivo todo odia pensando nel
Deixou-me os apontamentos dela

REPARA...
a) Non se fai a contracción ,cando estas preposicións inciden sobre o
verbo e non sobre o pronome:
A causa de eles calaren foi que non o esperaban
b) Note-se que estas e outras preposicións nunca contraen cos prono-
mes de Complemento Directo o, a, os, as, ainda que si cos identificadores
homógrafos . O motivo está en que se encontran en contextos do mesmo
tipo que os indicados no ponto anterior:
Concordo en o finalizar
Loitou por o conseguir
Trouxo-me a vontade de o ver

B:> A primeira persoa do plural dos verbos (abrazamos, fixemos, sentía-

 •
mos, etc.) perde o -s fi nal cando leva o pronome átono nos posposto:
Abrazamo-nos con grande entusiasmo
Fixemo-nos amigos aos poucos dias
Despois daquelas notícias sentíamo-nos satisfeitos
~ Alomorfes de o (a, os, as)
• -no, -n a, -nos, -nas, utilizan-se despois de formas verbais acabadas en:
- -n :
Colleron-no coas mans na masa
Ten-nos por bons camaradas (a eles ou a vocés)
- ditongo decrecente:
Viu-nas á saída do teatro
Boto~-nos forado recinto (a eles ou a vocés)
Tamén son pos íbcis as fonnas o, a, os, as, neste segundo caso (Viu-as; Botou-os) embora
scxan menos habituais, mais, en todo caso, comuns a outras áreas do noso idioma e máis claras
por non se confundir co pronome persoal de primeira persoa de plural nos.
• -lo, -la, -los, -las, empregan-se despois das seguintes palabras acabadas
en -r ou -s finai s, que perden estas consoantes últimas en contacto co pronome:
- o advérbio de lugar presentativo eis:
- Onde está o teu filio?
- Ei-lo , xogando ás cartas
- formas verbais acabadas en -r ou -s:
Debes facé-lo con xeito
Sabemo-lo ben desde hai tempo
- os pronomes de Complemento Indirecto nos, vos e Hes:
Ainda non no-lo trouxeron
Xa vo-las dará un dia destes
Non //e-las recollen
~ Cando os pronomes de Complemento Indirecto son me, che e lle , con-
traen con o , a , os, as e non cos seus alomorfes de maneira semellante a como o
fai a preposición de (perdendo o -e fi nal):
Non mo levou ao lugar indicado
Deixaron-chas debaixo da porta
Terei-llos que entregar o próximo dia
Desta maneira ternos o seguinte cuadro de concorréncias de pronomes per-
soais átonos de Complemento Indirecto cos de Complemento Directo:

o /-lo a 1 -la os 1 -los as 1 -las

me mo ma mos mas
che eho eha ehos ehas
lle llo lla llos Has
nos no-lo no-la no-los no-las
vos vo-lo vo-l a vo-los vo-las
lles He-la He-los He-las
• A diferenza llo 1 Ue-lo ven motivada por a primeira estar referida a el, a e/a
ou a vocé (lle + o); a segunda a eles, a e/as ou a vocés (lles + lo):
Mostrou
Mostrou
Mostrou
Mostrou
o
o
o
o
álbum a Elvira: Mostrou-Uo
álbum ás viciñas: Mostrou-Ue-lo
álbum a vocé: Mostrou-llo
álbum a vocés: Mostrou-lle-lo

3.- Valores especiais dos pronomes persoais

a) Reflexivos
Ferio-me nun pe
Achegai-vos ao palco
O pronome persoal é reflexivo cando remete á mesma persoa gramatical
que desempeña a función de Suxeito do verbo. As formas átonas son as de
Complemento Directo; as de tercei ra persoa poden ser tamén as tónicas precedi-
das de preposición, en función de Complemento Circunstancial: me, te, se, nos,
vos, si, consigo.
Asustache-te ao ver-me Ela fa Ja sempre de si
Fixou-se neta Trouxeron-no para si
Coñeceron-se naque! lugar Alexandre levou o disco consigo
Lavamo-nos cedo Procurarán levá-lo consigo
Dado que a función do pronome persoal con valor reflexivo é sempre a de Complemento
Directo nas formas átonas, non existen , portanto, as oracións chamadas reflexivas indirectas. qucr
diccr, aqueJas en que hai un reflexivo en función de Complemento Indirecto e un Complemento
Directo expreso:
O lobo comcu a ovella (e non: comeu-se a ovella)
Lavei os dentes pola mañá (e non: Lavei-mc os dentes poln rnañá)
Porei a camisa branca (e non: Porei-me a camisa branca)

REPARA...
Moitos verbos non admiten pronome reflexivo e outros preferen a
construción non reflexiva: adormecer, apodrecer, aquecer, cair, calar,
despertar, esquecer, estremecer , ficar, marchar, morrer, parar, que-
dar, rir (Sf!rrir), e alguns máis.
O profesor adormeceu na aula, mais despertou axiña
A vella tropezou e caiu na rua e o bandido riu ás gargalladas
Cala a boca; estremezo ao pensar e n morrer!
Ficou (Quedou) quieto, parou, e non quixo marchar

Ao visto no cuadro anterior podemos acrecentar os seguintes casos particu-

lares:
~ O verbo ir admite a construción re flexiva cando se fundamenta no ponto
de partida, mais non é reflexivo cando interesa máis o ponto de chegada:

el:
Foi-se ao anoitecer (de un lugar)
Fun de viaxe (a un lugar)
B Lem brar utiliza-se normalmente con pronome reflexivo e recorda r sen

Non me lembrei do que pasou

•
Non recordei o que pasou
Ainda asi , lembrar pode empregar-se sen reflexivo e sen a preposición de no sentido
máis culto de "rememorar":
Lembro os meus tristes anos de infáncia
B Esquecer pode levar tamén un reflexivo ou non . .Cando o leva, construí-se
coa preposición de
Esquencin-me de vir
Esquenceche-te do tabaco
Cando no n o leva admite duas construcións:
• como verbo persoal:
Esquecin vir
Esqueceche o tabaco
• como verbo impersoal, con un pronome persoal de Complemento Indirec-
to que indica propriamente quen esquece:
Esqueceu-me vir
Esqueceu-che o tabaco
B Afogar leva reflexivo cando é mái s ou menos sinónimo de "enforcar-se":
Afogou-se pendurado de unha trabe
No resto dos casos non leva reflexivo:
O pescador afogou no mar
B Casar non se construí normalmente con reflexivo , sobretodo cando leva
preposición:
Casou con ela
As formas de plural do reflexivo (nos, vos, se) poden ter un valor acrecen-
tado de reciprocid a de cando expresan acción mútua entre dous ou máis indiví-
duos ou obxectos :
Abrazamo-nos cando chegache
Vós queredes-vos moito
Os dous rios xuntan-se mansamente

b) D e cortesia
Vocé sabe que hora é?
Vocés teñer. que vir xa
Cando o receptor é tratado con deferéncia ou cortesía utilizan-se para a
segunda persoa as formas de Suxeito ou complemento con preposición libre
vocé, vocés (formas preferíbeis, por xenuínas e non españolizantes, ' a vostede,
vostedes).
A pesar de se tratar da segunda persoa gramatical, o verbo e as out ras formas
existentes de cortesía van sempre en terceira (o , a , os, as, lle, lles, se, si,
consigo) debido a motivos histórico-etimolóxicos (provén de vossa mercé, e mer-
cé como nome substantivo, pertence ao ámbito da terceira persoa, do referido):
Trouxen-lle isto para vocé
Levo-a comigo a vocé
Pentee-se devagariño
lsto é, Vossa merce sabe que hora é? iria referido non tanto nun princípio a un interlocutor
como á mercé del, á sua benignidade. Algo semellante acontece con outras fórmulas de tratamento
como é o caso de o señor, a señora, sempre suxeitos de terceira pcrsoa, apesar de iren referidos
ao receptor:
O seño r sabe que hora é?
As señoras teñen que vir xa

e) De solidariedade e interese
Teño-che moito que facer
Non me pises a raía
Estes pronomes persoais apresentan a particularidade de non receberen nen
participaren, de maneira directa ou indirecta, da acción verbal, ainda que as
formas sexan de Complemento Indirecto. Note-se que a auséncia deles non modi-
fica substancialmente o significado do enunciado.
Os de solidariedade empregan-se só en contextos coloquiais da faJa (ou
cando se representa esta) , de maneira opcional, caso de o falante querer atrair a
atención do ouvinte , implicando-o no que expresa o emisor e denotando certa
afectividade.
Como o que se pretende é atrair ou implicar" o int~rlocutor, as formas son
de segunda persoa (che, vos) ou de cortesía (lle, lles). As veces poden xuntar-se
ao pronome de solidariedade che as outras tres formas (vos, /le, /les), tamén
como pronomes de solidariedade, sendo estas últimas as que van dirixidas clara-
mente ao receptor:
Non che sei que roupa pór (dirixido·a un ouvinte)
Non vos sei que roupa pór ] (dirixido a vários ouvintes)
Non che vos sei que roupa pór

É-lle unha boa idea ] (dirixido a un ouvinte tratado con cortesía)

É-che-lle unha boa idea

É-lles unha boa idea (dirixido a vários ouvintes tratado~

É-che-lles unha boa idea } con cortesía)

O pronome de interese indica a persoa que está especialmente preocupada

po ta acción . As formas son todas as de Complemento Indirecto (me, che, Ue,
nos, vos, Hes):
Non me (ou nos) entre nese cuarto
Di-lle que che (ou vos) saian antes das sete e meia
Procurade que os rapaces lle (ou lles) estexan quietos

4.- Construcións coas formas átonas

a) Usos de te e che
Segundo vimos , a función de te 'é a de Complemento Directo e a de che
Complemento Indirecto . Por iso, só se pode empregar cada un deles con esas
fu ncións:
Pareceu-che que era tarde Coñecin-te na viaxe
Dixen-che unhas cantas cousas Polas mañás ergues-te cedo
Como se pode comprobar, na última oración o pronome persoal é reflexivo.
Nese caso usa-se sempre te por o reflexivo átono ser sempre Complemento Di-
recto.
 REPARA...
A modo de axuda para a utilización correcta destes pronomes ten en
•
8

~
conta estas tres cousas:
a) Perguntando ao verbo Que cousa... ? se a res posta é unha cousa ou
persoa determinada, estás diante de un Complemento Directo e a forma
pronominal a empregar é te:
o
Coñecin na viaxe
Que cousa coñecin?: A ti (Complemento Directo):
Coñecin-te na viaxe
g:
b) Se pasares a cláusula de activa para pasrva e o Suxeito resultar ser o
ti (ou tu), a forma a empregar ten de ser te:
Ti foche coñecido por min na viaxe: Coñecin-te na viaxe
e) Se a cláusula tiver un Complemento Directo de cousa expreso o
máis probábel é que estexas diante de un Complemento Indirecto de persoa
e teñas que empregar che:
Trouxen-che iso sexta-feira á mañá

Sobre isto último que acabamos de ver, pode acontecer que o obxccto directo de cousa (ou
un C. Circunstancial tenninativo) non estexa expreso, mais subcmcndido, con cenos verbos que
admiten tamén C. Directo de persoa (aconscllar, avisar, axudar, bater, morder, obrigar, perdoar,
roubar. tocar, etc.): aconsellou-che (algo) 1 aconsellou-te, avisou-ehe (de algo) 1 avisou-te, axu-
dou-che (a algo) /axudou-te, bateu-che (en algo) 1 bateu-te, mordeu-che (algo) 1 mordeu-te, obri-
gou-che (a algo) 1 obrigou-te, perdoou-che (algo)/ perdoou-te, roubou-che (algo) 1roubou-te, tocou-
-che (algo) 1 tocou-te, etc. Nalguns casos, que o complemento de persoa sexa D irecto ou Indirecto
pode comportar un significado diferente para o verbo: ensinou-che (algo) "'deu-che lizóns" 1 ensi-
nou-te " mostrou-te". O mesmo acontece con alguns verbos onde non hai un complemento de
cousa subentendido: imitou-che "pareceu-se-che" 1 imitou-te " fixo coma ti", pegou-che " bateu-
-che" 1 pegou-te "colou-te", quixo-che "amou-te 1 quixo-te "sentiu neccsidadc ou desexo de ti'" (o
mesmo si~nificado que en quixo falar), serviu-che "valeu-cne·· 1 serviu-te " atendeu-te". O verbo
chamar construí-se con C. Directo de persoa: ehamou-te (para que veñas ou chamou-te tolo), ainda
que co valor '"atribuir un nome" o máis estendido é o C. Indirecto: chamou-che tolo. O verbo valer
leva habitualmente C. Indirecto de persoa: valeu-che (serviu-chc ou axudou-te), embora co signifi-
cado de "axudar" se utilice tamén o C. Directo: valeu-te teu irmán para acabar a tarefa.

b) Colocación das formas átonas

Ai nda que podamos estabelecer regras de colocación condicionada e non
condicionada do pronome persoal átono, estas poden ver-se modificadas moitas
veces por aspectos como as pausas (o pronome pasa para despois do verbo), a
énfase ou a orde inabitual de palabras (o pronome pasa para antes do verbo).

1. Colocación non condicionada

O pronome átono costuma colocar-se despois do verbo nas c láusulas sim-
ples declarati vas non negativas, en que a orde de palabras é habitual (Suxeito +
Verbo + Co mplementos) . Non pode ser nunca colocado en posición inicia/ abso-
•
Juta nen imediatamente despois de unha pausa:
Di-me o que queres Os teus compañeiros pcrdcron-no na praia
Coñecemos-te no verán Por non estardes no asunto fixeron-vo-lo ás avesas
8 2. Colocación condicionada

~
o
Antepón-se ao verbo o pronome átono :
l. Nas cláusulas:
z
o
a) Enfáticas en que se quer salientar algunha palabra que vai antes do verbo:
~ Desiderativas ou ponderativas:

~
Mau raio te parta! Deus me valla!
Oxalá te leve o Demo!
o ~ Cando se quer salientar un pronome persoal suxeito ou calquer outra pala-
bra en particular, especialmente cando se rompe a orde sintáctica normal:
Eu o fi xen
Si a teño
Fácil o tes (por: Te-/o fácil)
Atónitos os deixaron (por: Deixaron-nos atónitos)
Ideas me veñen de lle dar unha labazada (por: Veñen-me ideas de lle dar unha
labazada)
Outra (muller) o revisará (por: Revisará-o outra muller)
Poucos (rapaces) se xuntaron (por: Xuntaron-se poucos rapaces)
Alguns (libros) che pediría (por: Ped1ria-che alguns libros)
Outra (história) che contarei (por: Contarei-che outra história) ·
Bastante (trabal/o) me deu (por: Deu-me bastante traballo)
Cedo o fixeche (por: Fixeche-o cedo)
Logo 1 Agora o verás (por: Verá-/o logo)
Agora 1 Axiña cho facemos (por: Facemos-cho agora)
Aqui 1 Mesmo o tes (por: Te-/o aqui mesmo)
b) Introducidas por un nexo conxuntivo, expreso ou non:
· Dixo que o traerías mañá Vin-no porque mo dixeron
Perguntou cando o fari as Puxo-me tanto medo que o abandonei
Non sei para que a queres Fai-no como llo tes dito
Se o sei non veño
Exceptuan-sc os nexos copulativos e os adversativos. Os copulativos, por introduciren cláusu-
las do mesmo nfvcl hierárquico, non condicionan a colocación do pronomc. Os adversativos. por
admitiren unha pausa despois do enlace conxuntivo, tampouco a condicionan:
Colle-o e leva-o Comezou o labor, porén deixou-no sen acabar
Sabe-o ben mais cala-o
II . Cando antes do verbo vai :
a) Unha palabra que indique negación:
Non nos moverán Nen o fai nen o deixa facer
Xamais me esquecerei daquel sorriso Tampouco me avisache con tempo
Nada lle pareceu pior Nengun rapaz lle irá faJar
b) Un exclamativo ou interrogativo:
Cantas cousas me contaron! Cando vo-lo dixo?
Que noite me de u! Pergunta-lle como o quer
Quen vos mandou a carta?

e) Os seguintes identificadores e cuantificadores, que sempre exíxen próc lí-

se: algo, alguén, ambos, calquer e todos
Algo a fi xo reaxir asi
Alguén lle diría o sítio
Ambos (os rapaces) llo levaron
Caisquer (persoas) vos poderán atender
Todo me dá igual

Os demais identificadores e cuantificadores levan pronome enclítico, salvo nos casos de énfa-
se indicados con antcrioridade:
•
8
Tal atrevimcnto parcceu-lle provocativo
V4rios (doutores) ofcreceron-se para o posto. os demais 1 os máis (doutores) negaron-se
Ceno día encontraba-se reí Artur cismando no que dixera Merlín
Alguns (libros) trai-los ti e outros levo-os cu (a ordc habi!ual invertida non implica énfase)
M;fis 1 Menos 1 Bastante 1 Demasiado 1 Tanto 1 Pouco 1 Moito (trabal/o) vai-vos cansar
Observe-se que cenos pronomes cuantificadores poden coincidir coas formas de advérbios de
cantidade e nese caso, se van antes do verbo, están enfati7..ados, polo que o pronome átono vai
anteposto:
Máis 1 Menos 1 Bastante 1 Demasiado 1 Tanto 1 Pouco 1 Moito vos vai cansar o trabal! o
Note-se. asi mcsmo. que os identificadores mesmo e próprio admiten a colocación posposta
ou anteposta (por énfase) do pronomc:
A mcsma 1 própria (rapariga) trouxo-lle a garrafa
A mesm.1 1 pr6pria (rapariga) cho contará
No primeiro caso trata-se de unha oración dec larativa sen máis, referindo-se a alguén previa-
mente citado ou coñccido. No segundo caso. ·mesma 1 própria están enfatizados ou intensifica-
dos, referindo-se a a lguén previamente coñecido que só pode ser el de maneira exclusiva. Tal
intensificación enfática pode vir corroborada por cenos sufixos alterativos (A mesmísima 1 mcsmi-
ña (rapariga) cho contará)
d) Os seguintes advérbíos, que sendo maioria, sempre ex ixen próclise, por
motivos enfáticos:
~ Todos os de dúbida (talvez, quizá, seica, dizque):
Talvez 1 Quizá me volva tolo por o aturar Dizque lle roubaron a moto
Seica lle pareceu mal
~ Todos os de cantidade (moito, moi, tan, nada, demasiado, bastante,
algo, pouco, máis, menos):
Moito lle pesan os anos
Moi feliz me parece
Tan elegante se puxo, que fixo o ridículo
Máis me amola a min
Pouco 1 Algo 1 Nada me insistiche no asunto
Demasiado se preocuparon por ti
~ Todos os de limitación (só, apenas, case, simplesmente, somente, uni-
camente, mamente):
Só o repetirei unha vez Apenas me dixo tres palabras
Case te pillo Unicamence se vende cervexa
~ Todos os de inclusión (tamén , mesmo, até):
Tamén che fago a proba Até o mallou unha e outra vez
Mesmo me asustei
~ Todos os de identificación (tal, ta lmente, mesmo, mesmamente):
Tal m e aconteceu como esperaba Mesmamente llo contaron asi
~ Todos os de lugar de tipo presentativo (eis, velaí, velaqui):
Eis a tes, formosa e libre, a Pátria desexada
~ Os seguintes de tempo: xa, sempre, ainda:
• Xa se ve de que pe coxeas Ainda me amolaron ben os seus ollos verdes
Sempre te vexo canso

8 Levan o pronome enclítico os advérbios de modo (entre eles moitos acabados en -mente), os
de lugar (salvo os presentativos eis, velaí. ve/aquí), os de lempo (salvo xa, sempre, ainda), os de

~
afirmación e de negación (cando levan despois unha pausa), salvo nos casos de énfase citados ao
princípio:
Asi corría-me mellor a vida

~o
Devagar ve-se mellor a paisaxe
Fixo-o mal: bcn, temo-me que non
Aqui lava-se a roupa
Arriba ordenei-lle os libros
Diante colocaron-se os máis altos
Lonxe apareceu-se-me un fantasma
Sain á rua e axiña 1 en seguida l lago encontrci-no tirado
Fixl:(;he o cxame tarde. cedo sairia-che mellor
Antes facian-se as cousas de outro xeito
Logo 1 Dcspois animou-se o colóquio
Si, parece-me ben
Non. parece-me ma l
Só admiten de maneíra exclusiva énclíse os advérbíos de orde e de realce, porque a pausa é
moíto máis perceptíbel que noutros casos, o que explica a colocación posposta:
Primeiramcnte, revisaremos-He os freos
Sobretodo, debemos-Hes o seu esforzo
Especialmente. consideramo-lo de pouco interese

3. Con Infinitivos e Xerúndios

Cando se xuntan máis de unha forma verbal , sendo unha deJas In fi nitivo ou
Xerúndio, pode haber de unha a cinco posibilidades de colocación do pronome
átono:
• Unha posibilidade. Verbo impersoal e Infinitivo ou Xerúndio sen nexo
prepositivo ou conxunti vo:
Foi preferíbel admití-lo Había un xogador duchando-se
• Duas posibi lidades. In fi nitivo ou Xerúndio despois de preposición:
Non te vaias sen me avisar En nos xumando, sairemos
Non te vaias sen avisar-me En xuntando-nos, sairemos
• Tres posibilidades . Verbo persoal e Infinitivo ou Xerúndio sen nexo pre-
positivo o u conxuntivo:
(Non) debes facé-lo (Non) estivo ollando-o
Debe-l o facer Estivo-o ollando
Non o debes facer Non o estivo ollando
• Catro posibilidades. Infiniti vos introducidos por conxunción:
(Non) hai que facé-lo Hai-no que facer
(Non) hai que o facer ·Non o hai que facer
• Cinco posibilidades. Dous ou máis Infinitivos introducidos por unha
conxunción:
(Non) ten que saber facé-lo andar
(Non) ten que sabé-lo facer andar
(Non) ten que o saber facer andar
Ten-no que saber facer andar
Non o ten que saber facer andar
REPARA...
a) Note-se que o pronome átono se situa, en relación ao verbo nuclear
ou auxiliar, sempre conforme aos tipos de colocación condicionada ou
•
8
non , vistos con anterioridade (Non o estivo ollando 1 Estivo-o ollando)
b) Cabe a posibilidade de utilizar o pronome antes do Infinitivo ou
Xerúndio cando van precedidos de nexo prepositivo ou conxuntivo:
Non te vaias sen me avisar Hai que o facer
En nos xuntando, iremos Tes que o saber facer andar
Mais cando o pronome é o (sobretodo no feminino a, as), vai normal-
mente posposto se a preposición é a :
Correu a buscá-la (non: *Correu a a buscar)
 TEMAS 11

O PRONOME (11)
Referenciais Precisos

1) Demostrativos.
1.- Definición.
2.- Formas:
a) Paradigma.
b) Contraccións.
3.- Funcións e colocación.
4.- Valores especiais das formas pronominais substantivas.

ll) Posesivos.
1.- Definición.
2.- Formas: Paradigma.
3.- Funcións, colocación e construcións.
4.- Valores especiais.
 Miña mai vai-te saudar Colle este deseño
Non é o teu É esa de aí diante
Recoñezo o seu valor Preocupou-se de admitir aqueJas opinións

Se reparares nos exemplos acima apontados e nas formas que van en negra,
poderás observar que hai unha dupla correspondéncia: referen-se a determinadas
persoas ou cousas, que poden estar supostas (o teu, esa) ou explícitas (mai,
valor, deseño, opinións) e, ao mesmo tempo , relacionan ditas persoas ou cousas
coas tres persoas gramaticais (miña - eu; teu - ti ; seu - el) ou coa primeira
(este- próximo a min; esa - nen perto loen lonxe de min; aqueJas ...:._ lonx·e
de min) .
Como xa ficou indicado, os pronomes que se referen á terceira persoa gra-
matical relacionando-a, á sua vez, de maneira precisa coas tres persoas gramati-
cais (posesivos) ou coa primeira (demostrativos), chaman-se pronomes referen-
ciais precisos.

1) DEMOSTRATIVOS
1.- Definición

Esta Este
Esa casa que vexo é formosa Ese día foi un dia grande
AqueJa.--- - - - - - - - - ' Aquelr--------~

Penso que levaba /uvas, camisa e abrigo. Este era de feltro

esa de seda e
aqueJas de pelica

As palabras indicadas nos enunciados anteriores son pronomes capaces de

localizar no espazo ou no tempo. Son pronomes demostrativos.
• Os pronomes demostrativos relacionan co emisor algo ou
alguén máis ou menos próximo del no espazo ou no tempo
(ou no pensamento, en sentido tamén espacial ou temporal).
Así mesmo , poden localizar elementos da mensaxe, polo lu-
gar que ocupan ao seren enunciados.

2.- Formas dos Demostrativos

a) Paradigma
As formas dos demostrativos son as seguintes:
AFASTAMENTO MÍNIMO t AFASTAMENTO MéDIO B AFASTAMENTO MÁXIMO

EMISOR ~ ou ou
PROXfMfDADE M..\XIMA~ PROXIMIDADE MÉDIA ~ PROXIMIDADE MfNIMA
ou

Masculino Femíníno Masculino Femi níno Masculino Feminino

CJ)
e esta ese esa aquel aquela
Variábeis (/)
este
e;
...:S estes estas eses esas a quel es aquelas
e:
Invariábeis is to iso aquilo

As formas de afastamento ou proxim idade médios (ese, esa, eses, esas, iso)
son as menos precisas na localización. Se non aparecen este e aquel como termos
de proximidade máxima e afastamento máximo respectivamente , os valores deles
poden ser recollidos por ese:
Non quero este (de aquí), nen ese (de aí), nen aquel (de ali)
Non quero este (de aquí) nen ese (de aí ou de ali)
Non quero ese (de aquí ou de aí) nen aquel (de ali)
Eses conws non che son moi sérios
b) Contraccións
Mellor que este prefiro a queloutros
Senta-te nesa cadeira, a que está dese lado
Como se pode observar, alén das formas do paradigma anteriormente vistas,
os demostrativos poden contrair co identificador outro e coas preposicións de e
en :
~ Co identificador outro (outra, outros, outras):

out ro oulra outros outras

est- estoutro estoutra estoutros estou tras
es- esoutro esoutra esoutros eso u tras

aquel- aqueloutro aqueloutra aqueloutros aqueloutras

 •
Note-se que só to man morfemas de xénero e número as formas do identifi-
cador outro e non as do demostrativo. As formas invariábe is deste último (isto,
iso, aquilo) rara vez se combinan co identificador outro e cando o fan non
contraen:
Prefiro isto outro
• O valor destas contracció ns é o de correlato dos de mostrativos , podendo
estes estaren expl ícitos o u non na mensaxe:
Non quero este. quero estoutro
Aqueloutras de ali son as mellores
• Con valor temporal estoutro dia é equivalente a o outro dia:
Paula estivo aquí estoutro dia
~ Coas preposicións de e en:

este(s) esta(s) isto estoutro(s) estoutra(s)

de deste(s) desta(s) disto(s) destoutro(s) destoutra(s)

en neste(s) nesta(s) nisto nestoutro(s) nestoutra(s)

ese(s) esa(s) iso esoutro(s) esoutra(s)

de dese(s) desa(s) diso desoutro(s) desoutra(s)
en nese(s) nesa(s) niso nesoutro(s) nesoutra(s)

aquel(es) aquela(s) aquí lo aqueloutro(s) aqueloutra(s)

de daquel(es) daquela(s) daquilo daqueloutro(s) daqueloutra(s)
en naquel(es) naquela(s) naquilo naqueloutro(s) naqueloutra(s)

3.- Funcións e colocación

Este Jápis non ten ponta Poderias-me dar iso?
Olla o cuadro aquel Esa non fo i do meu agrado
Nos exemplos anteriores podemos comprobar que os pronomes demostrati-
vos poden · ir acompañados de un nome substantivo (lápis, cuadro) ou estar no
lugar que este normalmente ocupa (iso, esa) . No pri meiro caso (este, aquel)
faJamos de pronomes demostrativos en función adxectiva e no segundo (iso, esa)
de pronomes demostrativos en función substantiva.
a) Función adxectiva:
~ Coloca-se normalmente o pronome demostrativo antes do substantivo,
actuando como Determinante e, en consecuéncia, podendo acompañar tamén ao
substantivo un posesivo e alguns cuantificadores o u identificadores:
Pasei a queJes meus días a folgar
Trai-me esas tres colleres
Non me interesan todas esas cousas
Esta mesma hist6ria aconteceu na vila
~ Cando vai despois do substantivo indica certos matices especiais de tipo
 enfático (expresivo) ou despectivo (indignación , malícia, s_arcasmo, ironía), so-

11 bretodo cando o demostrativo é ese. Nestes casos o identificador o, a, os, as, en

función de Detenninante, cobre normalmente o lugar anteposto habitual do de-
mostrativo e este funciona como Modificador:
Fixo-o o rapaz aquel
Non me interesan as causas esas
Anos aqueles os da miña xuventude ... !
b) F unción substantiva:
As fonnas invariábeis (isto, iso, aquilo) só teñen función substantiva . As
variábeis, adxectiva e substantiva:
Trouxo isto
Trouxo esta mesa. Trouxo esta

4. - Valores especiais das formas pronominais substantivas

a) O mesmo valor distanciador, despectivo ou enfático de ese, teñen-no os
invariábeis e os variábeis que van en lugar de un nome próprio:
Esa é boa! Isto (ou Iso, Aquilo) non me merece respeito
Nen por esas cho darei Esta (ou Esa: Xúlia) non me merece resj>eito
Non me veñas con esas
Contrariamente, no pensamento, pode producir-se un acercamento irreal ao
utilizar a forma este:
Apañou unha destas!
Desexaria que estivese aqui para coller este poia gorxa ... !
b) A fonna de usos catafóricos é nonnalmente este (esta, isto). Para usos
anafóricos poden ser caisquer das fonnas do demostrativo:
Dixo-me isto: - Yen axiña
A alegria embargaba-o. lsto (iso, aquilo) era o que máis desexaba
e) Aquel e aqueJa poden estar nominalizados, equivalendo a un nome subs-
tantivo de carácter indefinido e con significados polivalentes tirados do contexto:
• aquel (xeito, ar, aspecto, cousa, sabor ... ):
Ten un aquel que me fascina
• aqueJa (motivo, interese, cuidado , miolo ... ):
O que fixo tivo a sua aqueJa
Estes valores especiais son máis próprios da fala que da escrita, xa que nesta
non se debe abusar deles por e mpobreceren a expresividade do idioma.
d) Pola capacidade de os demostrativos situaren non s6 no espazo, mais
tamén no tempo:
• Nestas, nisto, niso, con estas e con isto teñen valores adverbiais de
tempo equivalentes a " neste (nese) preciso momento":
Nestas, saiu para me ver
Con estas, vou-me embora
• Daquela pode ter valor de advérbio de tempo equivalente a "entón , naquel
momento":
Xa fi xeran as paces daquela
 •
e por extensión o de "entón, portanto":
Perdeche; daquela , como vas pagar?

II) POSESIVOS
1.- Definición
Xoán é o meu amigo César é o voso amigo
Anxa é a tua amiga César e Xoán son os seus amigos
Anxa e Luz son as oosas amigas
As palabras que van en negra nos exemplos anteriores indican pose ou
pertenza. Son pronomes posesivos.

Os pronomes posesivos asinalan, de maneira habitual, as tres

persoas gramaticais, estabelecendo unha relación de pertenza
entre estas e outras persoas ou entidades.

Concordan coa cousa posuída en xénero e número:

o meu amigo o voso (de vós)
a tua amiga os seus (del ou deles)
as nosas amigas
e en persoa co posuidor:
o meu (de min) o voso amigo
a tua (de ti) os seus amigos
as nosas (de nós)

2.- Formas: paradigma

As formas dos posesivos son as seguintes:

A POSE
(o posuído)
SINGULAR PLURAL
(un só obxecto) (vários obxectos)
Masculino Fcminino Mascul ino Fcminino

1" me u miña meus miñas

<o
.
,........
SINGULAR 2" te u tua teus tuas
o:-2
cn :::l
(un só posuidor) 3" seu su a seus suas
0::(1)
Ulo ¡a noso nosa nosos nosas
o. o.
o voso
..........
PLURAL 2" vosa VOSOS vosas
(vários posuídores) 3" seu sua seus suas
 Os pronomes posesivos de terceira persoa, singular e plural, coinciden nas

11 suas formas, de maneira que se poden dar casos de ambigüidade, normalmente

esclarecidos polo contexto ou por outros recursos (entre eles o uso da preposición
de e un pronome persoal):

Colleu o seu libro

¡ Colleu o libro del
Colleu o libro dela
Colleu o libro de vocé
Colleu o libro deles
Colleu o libro delas
Colleu o libro de vocés
Igual que acontecía coas fonnas de plural dos pronomes persoais, noso non é plural de meu
+ meu, senón de meu + teu, meu + seu, etc. e voso pode ser plural de teu + teu, asi como de
teu + seu. etc.
3.- Funcións, colocación e construcións
Era o meu amigo Eran os meus
Era amiga miña
O mesmo que acontecía cos pronomes demostrativos , os pronomes posesi-
vos poden ir acompañando un nome substantivo (amigo, amiga), mais non de-
sempeñan a función nuclear própria deste , xa que, en auséncia do nome substan-
tivo, dita función corresponde ao identificador (os) ou a un demostrativo, e non
ao posesivo (meus). Por iso dicemos que os posesivos teñen sempre función
adxectiva (Modificador).
Asi mesmo, cando van acompañando un substantivo poden ir antes (meu
amigo) ou despois (amiga miña) del.
a ) Función a dxectiva a compañando un substantivo:
~ A colocación a respeito do nome substantivo é habitualmente anteposta,
mesmo nos vocativos e apelativos:
Fixo as suas tarefas
Meu Deus, que cousa dixo!
Non, meu amigo, non cho admito
~ Ainda que eventualmente se poda antepor nalguns casos, a colocación é
normalmente posposta ao nome substantivo cando vai antes:
• un interrogativo:
Que libro m eu preferes?
• un demostrativo:
Estas sobriñas t uas están sempre a bulir
• un identificador (salvo o, ambos, mesmo e próprio):
Coñezo certos amigos teus
Caisquer trabal/os teus son válidos
Unha compañeira tua falou comigo
Poderles levar outras cousas vosas
Enxugarás cada lágrima miña
• un c uantificador unitário , indefinido e o absoluto nengun:
Collin tres aneis teus
Levei alguns fólios nosos
Nengunha roupa vosa nos vai ben
A énfase, que subli ña a idea de pertenza, pode ocasionar a colocación irre-
 •
guiar do posesivo (anteposta ou posposta), coa po~ibilidade d«? non utili~~r o
identificador o, a, os, as cando se emprega en enunctados normats, ou de utthzá-
-lo nos enunciados enfáticos cando non se usa nos normais:
Nonnal
Son as tuas cousas
Enfático
Son cousas tuas! §
Foi pola tua culpa Foi por culpa tua
Espero os teus cumprimentos
É de teu pai
J;:spero (os) cumprimentos teus
E do pai teu ~
o
Contodo, o identificador o, a, os, as mantén-se sempre coas fonnas pronominais que acompa-
ña en enunciados nonnais (cos referenciais imprecisos non incluídos antes): z
Nonnal Enfático o
Todos os teus amigos están aí Todos os amigos teus están aí ~
Saíron ambas as mii\as innás Saíron ambas as innás miñas ~
Eis a vosa cuarta parte
Nós fomos os vosos primeiros axudantcs
Eis a cuarta parte vosa
Nós fomos os primciros axudantes vosos o
B:> Para o uso do identificador o, a, os, as, co pronome posesivo que prece-
de un substantivo vexa-se o tema seguinte . Note-se que normalmente o identifi-
cador é de uso obrigatório (a miña esperanza), e en menor medida de uso
optativo (meus primos 1 os meus primos) ou non se emprega (Ven aquí, meu
rapaz).
B:> O antedito identificador pode eximir o uso do posesivo cando está clara
a relación de pertenza por parte do suxeito, ao corresponder-se a persoa de tal
suxeito coa do posesivo subentendido:
Lavei as mans
Vai na casa
Nese contexto, a retlexividade pode estar marcada polo identificador pró-
prio, como reforzo do posesivo, que pode facer desnecesária a presenza deste:
Os galegos debatemos sobre a (nosa) própria liberdade como povo soberano
~ En relación co identificador cada, o posesivo dá certo valor de distribui-
zón:
Cada automobilista trouxo seu coche (ou: o seu coche)
Levaba cada un seu material (ou: o seu material)
b) Función adxectiva sen nome substantivo:
B:> As formas de masculino singular, precedidas da preposición de (de meu,
de teu, de seu, de noso, de voso, de seu) subliñan enfaticamente o conceito de
propriedade, sen dar outra alternativa:
Esta é a miña casa (simplesmente porque moro nela)
Esta é casa de meu (miña e só miña)
Estes terrenos son meus (da miña propriedade)
Estes terrenos son de meu (meus, meus; propriamente meus)
Ligado co antedito está o sentido de "en si próprio" (por natureza) que
adquire en casos como:
Esta rapariga é hábil de seu
~ Algunhas formas precedidas do identificador o, a, os, as poden nomina-
lizar-secos significados de:
• "os familiares" (os meus, os teus, os seus):
 Os meus están pasando uns días na praia
• "o que costuma facer" (as miñas, as tuas, as suas):
Sílvía sempre faí d as suas
• "próprio de" (o meu, o teu , o seu):
lsto non é o seu
Engordeí e non volvín ao meu
Deben ser evitadas as construcións do posesivo en femini no singular acompañando advérbios
e locucións adverbiais de lugar, asi como outras de tipo prepositivo, por seren decalques puros do
español vulgar. lsto é, en vez de * diante miña, *en riba miña, * lonxe tua, * ao lado vosa, *en
favor sua, etc., debe utilizar-se diante de min, en riba de min, lonxe de ti, ao lado de vós 1 ao
lado voso 1 ao voso lado, en favor del / en favor seu 1 no seu favor, etc.

4.- Valores especiais dos pronomes posesivos

O valor normal dos posesivos é puramente déitico (asinalador a respeito das
persoas gramaticais), asociado as máis das veces ao significado de pertenza ou
pose inalienábel:
Seu pai marchou Os teus o llos son azuis A vosa clareza é óbvia
A pose propriamente dita é aquela q ue se pode adquirir ou alienar:
Eis o voso camión
Nestes _significados habituais, a pose ou pertenza do posesivo é en certa maneira equivalente á
construción suxeito + ter + substantivo: El ten pai, ti tes o//os, vós tendes clareza, vós tendes
camión. lsto non é posíbel nos pontos que veñen a seguir, pois neles non hai tal idea de pose ou
pertenza.
a) Moitas veces non existe ese significado de pose ou pertenza, indicando
relacións act.anciais, causativas, de interese, participativas, situacionais, de pro-
cedéncia e de matéria ou tema tratado:
Actancial: A sua chegada foi apoteósica ( = El chegou)
Causativa: Recebin a vosa carta(= Carta escrita por vós)
Interese: O noso obxectivo é ese(= O que persegu,imos)
Participación: Verás a mi.ñ a equipa de traballo (= A cal pertenzo)
Situación: Chegou á nosa aula ( = Lugar onde estudo)
Procedéncia: Os seus vales son moi férteis ( = Os de un lugar)
Tema: Acabei de ter a sua biografía ( = Biografía sobre quen se trata)
b) O utros valores que pode ter o posesivo son:
• equivaléncia con un cuantificador indefinido (vários):
Tivo os seus problemas para o solucionar
• aproximación:
Andará polos seus cuarenta anos
• cousa habitual:
T omare i o meu almorzo matutino
• afectividade:
- recriminación, cariño ou comiseración:
Non cho darei, meu parvo!
Miña xoia!
Meu pobre, que lle vas facer!
- respeito:
 •
Meu señor, lamento disentir
- intim idade:
Meus caros compañeiros, estou sempre ao voso lado

e) Pode utilizar-se noso, nosa, nosos, nosas por meu, miña, meus, miñas,
na mesma correlación que nós por eu, como posesivo de modéstia:
Isto é o que pretendemos nós no noso trabaJio
(pretendo) (eu) (meu)
Na mes ma correlación pode ser posesivo de maxestade:
N6s. o rei, ordenamos que non maltraten os nosos vasa los
(Eu) (ordeno) (meus)
Así mesmo, pode empregar-se voso, vosa, vosos, vosas por teu, tua, teus, tuas na mesma
correlación que vós por ti/tu, como posesivo de cerimónia: '
Vós sabcdes que eu son fiel ao voso mandato
(Ti) (sabes) (teu)
 TEMA6
•

O PRONOME (111)
Referenciais
Imprecisos. 1

1) Relativos, Interrogativos e Exclamativos

1.- Relativos
2.- Interrogativos
3.- Exclamativos
4.- Funcións e usos dos Relativos, Interrogativos
e Exclamativos

11) Identificadores
1.- Definición, tipos e paradigma
2.- Formas contractas
3.- Uso dos Identificadores
III) Ordinais
 •

Eu, que sempre te estfmei, estou contigo

Nós mesmos quixemos representar a obra
Ti foche o primeiro corredor en chegar á meta

Se reparares nas oracións anteriores poderás comprobar que as palabras indi-

cadas son pronomes que fan unha referéncía (referenciais) a determinados ele-
mentos (eu, nós, ti), mais en nengun caso teñen unha marca precisa que os
relacione á sua vez coas persoas gramaticais (imprecisos). Asi mesmo, o primei-
ro (que) introduz unha cláusula, o segundo (mesmos) identifica e o terceiro (pri-
meiro) indica orde. Trata-se, respectivamente, de pronomes relativos, identifica-
dores e ordinais.

I) RELATIVOS, INTERROGATIVOS E EXCLAMATI-

VOS
1.- Relativos
O filme que proxectaran tiña moito interese
O tema, cuxo coñecimento é necesário , ficou para o dia seguinte
Nos dous enunciados anteriores que e cuxo representan dous antecedentes:
filme e tema. Os primeiros son pronomes relativos e aquilo que representan
chama-se antecedente do relativo.

Son pronomes relativos aqueJes que , referidos a un termo

anterior, introducen unha cláusu la que o califica ou caracteri-
za.

A respeito da posibilidade de admitiren morfemas de xénero e número, as

formas dos relativos poden ser variábeis e invariábeis:
•
Yariábeis Invariábeis
Singular Plural
Masculino Feminino Masculino Feminino que
cuxo cuxa cuxos cuxas
canto canta cantos cantas quen
cal cais

2. - Interrogativos
Quen vo-lo dixo? - Di xo-no-lo Luís.
Que tempo vai?- Vai frío .
Cal das duas é mellor? - A negra.
Cantos libros leche este verán? - Tres.
Cada unha das palabras que inicia os catro enunciados primeiros serve para
formular unha pergunta.

Os pronomes que se empregan para facer unha pergunta en

que a resposta non pode ser si ou non (pergunta relativa)
chaman-se interrogativos.

Os pronomes interrogativos teñen unha certa semellanza cos tradicionalmen-

te chamados " indefinidos" cando van en cláusulas interrogativas. Porén, os pri-
meiros introducen perguntas relativas, e os segundos perguntas absolutas (con
resposta pos fbel si ou non):
Quen vos avisou? - A delegada do curso.
(Pergunta relativa)
Alguén vos avisou? - Non. Ninguén.
(Pergunta absoluta)

3.- Exclamativos
Que cousa máis linda!
Canto diñeiro gañache!
Quen me dera ser invis fbel!
Cada unha das palabras que inicia estes tres enunciados serve para introducir
unha exclamación.

Os pronomes que se empregan para construir un enunciado

expresivo chaman-se exclamativos.
 As formas dos pronomes interrogativos e exclamativos coinciden coas dos
re lativos, mais cuxo (cuxa, cuxos, cuxas) só pode ser relativo.
Os advérbios cando, onde e como teñcn valor temporal, locativo e modal respectivamente. 11
Alén diso, funcionan tamén como advérbios relativos, interrogativos e exclamativos, así como de
enlaces conxuntivos de cláusulas adverbiais (de tempo, lugar e modo). Se funcionaren como rela-
tivos teñen de levar de maneira obrigatória o antecedente expreso:
Relativo: O lugar (antecedente) onde o vin foi na praza.
g
Interrogativo: Di-me cando mo trais.

z~
Exclamativo: Como chove!
Adverbial de lempo: Ela chegou cando eu safa.
Adverbial de lugar: Procurei-na onde vós me dixestes.
Adverbial de modo: Realizou as probas como pudo.

~
4.- Funcións e usos dos relativos, interrogativos e exclama-
tivos
a) Funcións:
~ Os relativos teñen función substantiva , salvo cuxo que a ten adxectiva e
o
canto que admite as duas:
Veu Helena , a cal (ou que, quen) me dixo que a telefonases
A muller cuxa beleza era extraordinária tiña un ollar melancólico
Todas cantas cousas lle dixeron eran do seu agrado
Todo canto lle dixeron era do seu agrado.
~ Os interrogativos e exclamativos teñen función substantiva e adxectiva,
salvo quen que a ten só substantiva:
Cantas cousas me contou! 1 Canto me contou!
Que palabras son esas? 1 Que é iso?
Quen veu?
b) Usos:
cal
Ten variación só numérica (cais) e vai precedido do identificador o (a, os,
as), cando relativo:
Veu Helena , a cal me dixo que a telefonases
Cais son as cadeiras nosas?
que
Pode empregar-se precedido do pronome antedito , mesmo cando interrogati-
vo ou exclamativo:
Por fin viñeron os que faltaban (Relativo)
Queres axudar-me a facé-lo? - O que? (Interrogativo)
Di-me o que queres (Interrogativo)
O que eles inventaron para fuxir de ali ! (Exclamativo)
Note-se q ue no penúltimo caso, de interrogativa indirecta, a forma que é
tamén tónica e non átona: [oké]. No últi mo enunciado (o exclamativo), o que ten
o valor de canto (canta, cantos, cantas) en cantidade suma. A mesma función
pode cumprir o exclamativo que seguido da preposición de:
Que de viño bebestes!
Que deJas había!
Non é recomendábel o uso do pronome identificador o, a, os, as, con preposición + o
relativo que como e n: A casa na que moras; a casa da que falo ; a casa po/a que traballo, etc. Debe
evitar-se o uso do identificador, tal como é próprio da nosa tradición e história lingüística, polo
seu carácte r red unda nte: A casa en que moras; a casa de que falo; a casa por que traballo, etc.
•
qusn
~ Non ten variación xenérica nen numérica, e o verbo de que é suxeito vai
sempre en singular:

ª
• Nas relativas:
Receberá o prémio quen tiver máis sorte
~ Nestas cláusulas, se o antecedente está en plural , a forma de relativo a
:S empregar é que, precedido ou non do identificador o, a,os, as:
o Receberán o prémio os que tiveren máis sorte
z • Nas interrogativas e exclamativas, que o verbo vaia en singular non
o implica que se refira a unha só persoa, pois que o pronome quen pota sua
~ forma neutralizada de número , e mbora non teña plural , pode referir-se a
~ máis de unha persoa, como se pode comprobar nas respostas ás interrogati-
o vas:
Quen Jle pudera pedir mil perdóns!
Perguntou-me quen trouxo as !uvas
Quen trouxo as !uvas? - Nós.

~ O pronome quen, sen deixar de ser invariábel no número, pode introdu-

cir un verbo en plural nestes casos:

• Nas c láusulas incrustadas, cando ser é o verbo nuclear da c láusula

complexa e vai en plural:
Fostes vós quen fixestes semellante parvada
As mulleres a quen enviaron as cartas eran as miñas irmás
• Nas interrogativas directas o u indirectas co verbo ser en plural:
Quen son eles para me faJar así?
Ignoro quen son eles para me faJar así
Alén diso , quen pode ser tamén elemento distributi vo:
Quen canta, quen chora

cuxo
Ten variación xenérica e numérica (cuxa, cuxos, cuxas), precedendo sempre
a un no minal (chamado consecuente) e concordando con el:
A muller cuxa beleza era extraordinária tiña un ollar melancólico
O cineasta, cuxo filme ternos comentado, é unha figura de grande relevo
O treinador a cuxas ardes están os xogadores é de nacionalidade xugoslava
Nos enunciados anteriores observamos que as palabras beleza, filme e ordes
son os respectivos consecuentes, cos cais o relativo cuxo garda unha relación de
pose ou pertenza semellante á dos posesivos.
canto
Ten variación xenérica e numérica (canta, cantos, cant11s) e pode ir precedi-
do de todo (toda, todos, todas), recollendo o significado deste en caso de non o
preceder:
Isto é (todo) canto sei
11) IDENTIFICADORES
1.- Definición, tipos e paradigma
Non deixes a tesoira perto da meniña
Cada dia que pasa estou máis confuso
Dá-me un bico
Calquer desculpa lle serve
A própria Heloísa mo confesou
Outros virán que bon me farán
•
As palabras a, cada, un, calquer, própria e outros aluden a determinadas
realidades.

Chaman-se identificadores os pronomes que fan referéncia

a unha realidade indicando de cal se trata (identificadores
simples: a, cada, un, calquer) e, alén diso, poden estabelecer
unha relación de igualdade ou diferenza de identidade ou
grupo (identificadores reforzados: própria, outros).

Asi , os identificadores dividen-se en dous grupos:

a) Simples. AqueJes que só identifican, quer de unha maneira precisa e
clara (definidos), quer de un modo impreciso ou vago (indefinidos):

Con referéncia ao conxunto Sen referéncia ao conxunto

Singular Plural Singular Plural

Masculinoj Feminino ¡Masculin<~ Feminino Masculi~ Feminino Masculinc Feminino
Vl

] un unha UDS un has

Indefinido ·e:
"" calquer caisquer
>"" certo certa certos certas
]"'
""
·¡: ambos ambas o a os as
Definidos >""
]"'
""
·¡:
cada
..:""
>

Exemplos:
Caisquer cousas son boas para remediar este catarro
Ambos os países asinaron o acordo de paz
Os avós regalaron un relóxio a cada neto
Veu un xomalista falar contigo
Ergueu-se cedo certa mañá
Colle os libros que che emprestei
 b) Reforzados. AqueJes que ademais do valor de identificación sornan o de
indicar igualdade ou diferenza de identidade ou grupo:

Igualdade de identidade Diferenza de identidade

Singular Plural Singular Plural
Masculino Femenino Masculino Femenino Masculino Femenino Masculino Femenino

mes m o m es m a mesmos mes mas

]"'
próprio própria próprios próprias outro outra outros o u tras ~
>"'
tal tais
outren
]"'
d e mais ""
·¡:

..:"'
>
máis

Exemplos:
Era a mesma melodía, embora as harmonias fosen outras
Tais desexos de descobrir terras alleas non lle impediran coñecer a própria
Outren o fará, senón espera a que veñan os demais (ou: os máis).
Ademais destas formas pronominais podemos considerar tamén a existéncia
de locucións identificadoras (vid. a definición de locución no tema do advér-
bio). Son locucións identificadoras as seguintes (as duas primeiras sinónimas de
cada un, que non é locución):

cada que n cada cal quen quer

2.- Formas contractas dos identificadores

Algunhas preposicións contraen cos identificadores o (a, os, as), un (unha,
uns, unhas) e outro (outra, outros, outras), de maneira obrigatória ou optativa
como vemos no cuadro seguinte:

!denti ficadores
Preposicións o(s) a(s) un(s) unha(s) outro(s) outra(s)
en no(s) na(s) nun(s) nunha(s) n outro(s) noutra(s)
de do(s) d a(s) dun(s) dunha(s) doutro(s) doutra(s)
de un(s) de unha(s) de outro(s) d e outra(s)
con co(s) coa(s) c un(s) cunha(s)
con un(s) con unha(s)
a ao(s) á(s)
por polo(s) pola(s)
 Exemplos:
Saiu do café ás catro coas amigas
Irán á Coruña ao dia seguinte
Pota tarde veremo-nos no xardin
11
Nun canto estaba ela, noutro estaba el
Contodo, non se fan estas contraccións:
a) cando a preposición vai co verbo e non co identificador:
A cidade de Pisa é famosa por a torre estar inclinada
A questión está en outra persoa se ocupar diso
b) cando se citan literalmente obras:
Falou-me de A conxura dos nécios
En Ílnha abella n~ chuva encontra-se unha grande riqueza de li~guaxe
Os pronomes demostrativos (ese-, es-. aquel-) contraen con outro (outra, outros, outras) tal
como v1mos no tema anterior: estoutro, esoutra, aqueloutros. etc. E estas últimas contraccións
tamén coas preposicións en e de: nestoutra, desoutros, daqueloutro, etc.

REPARA...
. . . nas duas pronúncias posíbeis destes enunciados:
Foron coller as calificacións 1 Foron "collélascalificacións"
Encontramos as portas abertas 1 "Encontrámolaspórtas" abertas
A miña prima trouxo-nos o regalo 1 A miña prima "tróuxonolorregálo"
Todos os prados son verdes en Maio 1 "Tódolosprádos" son verdes en
Maio
Ambos os amigos e máis a Luísa estaban__tras a lareira 1 "Ámbolosamí-
gos" e "máilaLuísa" estaban "trálalaréira"
Segundo a pronúncia for máis pausada ou rápida asi teremos ou non
a unión de várias palabras do discurso, con posíbeis mudanzas fonéticas.
Nos casos de pronúncia rápida ou solta o -r ou -s finais de certas
palabras en contacto co identificador o, a, os, as, articulan-se con moita
frecuéncia como -1 cando se trata de:
- unha forma verbal (coller, encontramos, etc.).
- os pronomes persoais átonos nos, vos e lles.
- outras palabras como: todos/todas, ambos/ambas, máis, tras, eis.
Ora ben, a grafía correcta, única que en todo caso poderia admitir as
duas pronúncias, é a que figura en primeiro lugar de cada un dos dous
enunciados asinalados nos exemplos.

3.- Uso dos identificadores

a) De o, a, os, as

~ Cos posesivos en función adxectiva:

• Por regra é obrigatório o uso do identificador o, a, os, as, diante de un
 posesivo en función adxectiva:

11 A nosa pátria, a Galiza; o noso idioma, o galego

O meu amigo falou-me de ti e das tuas cousas
Onde puxeche as suas fotos?
Mais:
• É optativo o uso do identificador:
- cando o nome s ubs tantivo que segue indica parentesco:
Meu pai ten artrose
Veremos mañá os nosos tios

Contado , é máis normal non utilizar o identificador cando se trata de paren-

tesco próximo, un só posuidor e unha persoa posuída e utilizá-lo cando o paren-
tesco é algo máis afastado, hai vários posuidores e várias persoas posuídas.
- e n grupos fraseolóxicos tradicionais:
a meu ver 1 ao meu ver en meu poder 1 no meu poder
a noso entender 1 ao noso entender en seu nome 1 no seu nome
a meu cargo 1 ao meu cargo en miña opinión 1 na miña opinión
- cando o posesivo vai precedido de cada máis un nome ou pronome:
En cada esquina seu vixia 1 En cada esquina o seu vixia
Oeu a cada un suas cousas 1 Oeu a cada un as suas cousas
• Non se utiliza nunca nos vocativos ou apelativos e cando se designan
seres únicos:
Casar, meu amigo, na vida!
O cura non paraba de faJar de Noso Señor
Meu Deus, que cousas dis!

~ Con todos/todas e ambos/ambas en función adxectiva é sempre obriga-

tório o uso do identificador:
En todas as panes hai loucos
Ambas as raparigas son loiras.

~ En moitas locucións comezadas pola prepos ic ión a:

ás escuras ás avesas aos poucos á toa
ás veces ás moreas aos montóns á vontade
ás apalpadelas ás carreiras aos gritos á antiga
ás escondidas ás cegas aos berros á francesa
ás agachadas ás funadelas aos tombos
ás direitas ás presas
~ Cos días da semana :
• Non se utiliza cando se refere a un dia concreto da semana pasada ou
próxima:
Quinta-feira (ou Xoves) vou á tua casa
Sábado levarei-che as flores
Terza-feira (ou Martes) fixemos unha viaxe

• Emprega-se:
- cando van e n sing ular e teñen carácter xeneral izador:
O domingo é día de descanso
 - cando van en plural :
As segundas-feiras (ou os luns) son moi tristes
- cando van en singular ou en plural precedidos de preposición:
Parto na cuarta-feira (ou no mércores)
Xuntan-se ás sextas-feiras (ou aos venres)
~ Cos nomes xeográficos:
• Note-se que, alén de se utilizar con nomes de oceanos, rios, mares , arqui-
pélagos , montañas, vu lcáns, desertas, constelacións , etc. (o Atlántico , o Cantá-
brico, o Miño, o Titicaca, os Azores , os Pireneus, o Yesúvio, o Saara, o Crucei-
ro do Sul. .. ), tamén se emprega cos nomes de continentes e de moitos países e
rexións:
a ~uropa a Alemaña o Salnés
a Asia a Franza o Condado
a África a Roménia o Berzo
a América a Galiza a Toscana
a Oceanía a Xugoslávia o Meio-Dia
• Os nomes de cidades, localidades e illas normalmente non levan artigo:
Moscovo San Simón a Coruña o Porto
Buenos Aires Ons a Guarda o Cairo
Bruxelas Sálvora Mais: a Gudiña o Havre
Nova lorque Agolada
Xenebra Ogro be
Veneza Ferro!

b) De outros identificadores
outren
Este identificador só se refere a persoas e ten sempre función substantiva,
face a o (a, os, as), certo (certa, certos, certas), mesmo (mesma, mesmos, mes-
mas), próprio (própria, próprios, próprias), demais e má is que a teñen sempre
adxectiva, ainda que os catro últimos poden non levar un substantivo , funcionan-
do de modificadores do núcleo (un pronome identificador ou demostrativo). O
resto dos identificadores - calquer/caisquer, ambos/ambas, cada, un (unha,
uns, unhas), talltais e outro (outra, outros, outras)- teñen tanto unha como a
outra función:
Outren terá que facé-lo
O día está clareando
Teño-che que facer certa pergunta
Quero esta mesm a saia 1 Quero esta mesma
Abriu a própria man 1 Abriu a própria
Os demais lápis hai que comprá-los 1 Os demais hai que comprá-los
Os máis amigos ficaron na porta 1 Os má is ficaron na porta
Vale-me calquer axudante 1 Vale-me calquer
Chegaron a mbos os irmáns 1 Chegaron a mbos
Comprou un de cada cor /Comprou un de cada
Por aí pasaron uns colegas 1 Por aí pasaron uns
Non quero tal cousa 1 Non quero tal
Le outro xomal menos reaccionário 1 Le o utro menos reaccionário
a mbos, cada, calquer
Estes tres identificadores fan referéncia a un conxunto de e lementos, de a í
que o seu valor poda ser confundido co dos cuantificadores, mais o seu significa-
•
do fundamental é o de identificar ou asinalar: ambos/ambas, a un e outro ele-
mento conxuntame nte dentro da série (obrigatória de dous); cada , a série de
elementos un por un e calquer/caisquer a indistinción de un ou vários elementos
dentro da série:
Ternos a mbas as posibilidades de actuación
Vai repartindo cada cousa que trouxeres
Caisquer réguas son boas para trazar liñas
tal
O identificador tal (plural tais) pode deixar de ter o seu valor reforzado ,
chegando a aproximar-se do próprio dos demostrativos que, na realidade, son
identifi cadores e localizadores a respeito do emisor:
Si hai tal (Si hai diso de que me faJas)
Non tal (Non é certo iso)
un
O identificador indefinido un (unha, uns, unhas), alén deste valor (seme-
llante ao de certo, certa, certos, certas):
Un dia destes faJare mos
Trouxeron-mo uns rapaces
pode ser tamén cuantificador indefi nido en plural (semellante a alguns, a/gun-
has):
Teño unhas moedas estranxeiras
e cuantificador defi nido en singular:
Teño unha moeda estranxeira
Asi mesmo, un pode ser identificador reforzado en correlación con outro:
Chegaron un e outra (Chegaron Frederico e a sua irmá)
Por outra parte, a lgun que é (xunto coa~ formas femininas e plurais) normalmente un cuanti-
ficador indefinido, secundariamente pode ser identificador indefinido cando vai en singular (semc-
llante a cerro, ccrra):
Hai algun automóbel estacionado na rua (cuantificador)
Algun dia destes raJaremos (identificador)
Algo seme llante acontece con a lguén , que é cuantificado r indefi nido (parecido no significado a
unha ou várias pcrsoas), podendo equi valer moitas veces a un iden ti ficador indefin ido (semellante
a cerra pcrsoa):
Alguén estaba a remexer papeis no faiado (cuantificador)
Onte apresentaron-me algu~n : un tal Filipe (identificador)
certo
Este pronome, cos seus respectivos femininos e plurais, opón-se no signifi-
cado a calquer/caisquer . Certo, por non facer referéncia ao conxunto, ten un
carácter máis concreto, ainda que indeterminado porque non se especifica; cal-
quer, por facer referéncia ao conxunto, indica un ou vários elementos indetermi-
nados sen interesar nengun e n concreto:
Certo Jugar é bon para acampar (un en concreto)
Calquer lugar é bon para acampar (todos e nengun en particular)

mesmo, próprio, demais, máis

Estes identi fi cadores van sempre precedidos do identicador o, a , os, as, de
maneira que a sua fu nción é sempre adxectiva como vimos. Os máis, as máis,
alén de seren s inónimos de os demais, as demais, poden ter tamén carácter
cuanti ficador equivalendo a "a maior parte", "a maioria":
As máis das veces concorda connosco
 •
Máis, cando pronome cuantificador, precede normalmente os identificado-
res un , outro e outren:
Veu máis un afi liado
Quero máis outro prato
Estaba máis outren encostado na varanda

nn ORDINAIS
~l anco Villar e Álvaro Pino ficaron en primeiro e terceiro lugar
E o seu cuarto aniversário
Filipe mora no oitavo andar
Cheguei de sétimo na maratona
As palabras marcadas dos exemplos anteriores serven para expresar orde
nunha série.

Os pronomes ordinais indican a situación, espacial ou tem-

poral, que algo ocupa dentro de unha série ou sucesión.

Os ordinais constituen unha série teoricamente infinita, con variación xené-

rica e numérica, compondo-se de unha só palabra (primeiro, segundo, duodéci-
mo, etc.) ou de duas (décimo terceiro, décimo nono, etc.). Neste último caso
flexiona-se só o segundo elemento:

primeiro (-a, -os, -as) sexaxésimo (-a, -os, -as), etc.

segundo (-a, -os, -as) septuaxésimo (-a, -os, -as), etc.
terceiro (-a, -os, -as) octoxésimo (-a, -os, -as), etc.
cuarto (-a, -os, -as) nonaxésimo (-a, -os, -as), etc..
quinto (-a, -os, -as) centésimo (-a, -os, -as), etc.
sexto (-a, -os, -as) centésimo primeiro (-a, -os, -as), etc.
sétimo (-a, -os, -as) ducentésimo (-a, -os, -as), etc.
oitavo (-a, -os, -as) trecentésimo (-a, -os, -as), etc.
noveno (-a, -os, -as)-ou · cuadrinxentésimo (-a, -os, -as), etc.
nono (-a, -os, -as) quinxentésimo (-a, -os, -as), etc.
décimo (-a, -os, -as) seiscentésimo (-a, -os, -as), etc.
undécimo (-a, -os, -as) ou septinxentésimo (-a, -os, -as),etc.
décimo primeiro (-a, -os, -as) -octinxentésimo (-a, -os, -as), etc.
duodécimo (-a, -os, -as) ou nonxentésimo (-a, -os, -as), etc.
décimo segundo (-a, -os, -as) milésimo (-a, -os, -as)
décimo terceiro (-a, -os; -as), etc. milésimo primeiro (-a, -os, -as), etc.
vixésimo (-a, -os, -as) dousmilésimo (-a, ·-os, -as), etc.'
vixésimo primeiro (-a, -os, -as) dezmilésimo (-a, -os, -as), etc.
vixésimo segundo (-a, -os, -as), etc. cenmilésimo (-a, -os, -as), etc .
trixésimo (-a, -os, -as) millonésimo (-a, -os, -as), etc.
trixésimo primeiro (-a, -os, -as), etc. billonésimo (-a, -os, -as), etc.
cuadraxésim~ (-a, -os, -as), etc. trillonésimo (-a, -os, -as), etc.
quincuaxésimo (-a, -os, -as), etc.
 Os ordinais son moi pouco empregados a partir do undécimo, especialmente

11 na fala . No seu lugar utilizan-se os cuantificadores unitários (chamados tradicio-

nalmente "numerais cardinais"):
O Benfica foi o gañador do cuarenta e dous (cuadraxésimo segundo) trofeu
Teresa Herrera

REPARA...
a) O ordinal terceiro posui un feminino especial , coincidente co do
partitivo correspondente, como primeiro elemento de palabra composta
que designa o segundo día da semana: terza .
Na terza-feira e trece, mellor non facer o exame

b) Os nomes adxectivos último e derradeiro (o mesmo que penúltimo

e antepenúltimo) funcionan semanticamente como pronomes ordinais ,
mais derradeiro ten un uso restrinxido a respeito de último, pois ten o
valor de "o último de todos, o definitivo, o final" ou "o último de unha
série fechada":
Tivemos un tempo frio nos últimos dias
O mundo asistia _aos derradeiros dias do lmpério
Vai-nos ter a sua última obra
Pouco antes de morrer, o poeta dera fi n á sua derradeira obra
De todos cantos participaron na proba, o noso representante foi o derra-
deiro en chegar
 TEMA 7
•
O PRONOME (IV)
Referenciais Imprecisos. 2

n Cuantificadores: Definición e tipos

ll) Cuantificadores definidos
1.- Definición e tipos
2.- Unitários
3.- Multiplicativos
4.- Partitivos
5.- Colectivos

lll) Cuantificadores indefinidos

1.- Definición e tipos
2.- Apreciativos
3.- Correlativos
4.- Funcións. Usos e valores dos cuantificadores indefinidos

IV) Cuantificadores absolutos

1.- Definición e formas
2.- Funcións e valores
3.- Contraste de valores entre cuantificadores e.indefinidos
 ~
:E
o
oz
~
o
1) CUANTIFICADORES: DEFINICIÓN E TIPOS
Teño algun diñeiro para lle oferecer
Os Reis Magos trouxeron-me moitos brinquedos
Nada vos direi a respeito do acontecido
Iso foi todo o que aconteceu
Hai dous anos que non vos visita
Algun , moitos, nada , todo e dous son palabras que se referen a máis de
unha persoa ou obxecto e xpresando cantidade.

Son pronomes cuantificadores aqueles que con maior ou

menor precisión cuantifican a realidade

Os tipos principais de cuantificadores son tres:

a) Definidos (dous)
b) Indefinidos (algun, moitos)
e) Absolutos (nada, todo)

11) CUANTIFICADORES DEFINIDOS

1.- Definición e tipos
Alguns cuantificadores precisan con exactitude a cantidade. Son os cuantifi-
cadores definidos. Asi , nos enunciados anteriores, o último ten o cuantificador
dous que indica de maneira exacta a cantidade de anos . t---
Os cuantifi cadores defin idos clasifican-se en catro grupos: <
a) Unitários (dous, catro, vinte e un, etc .) ~
b) Multiplicativos (dobro, triplo, cuádruplo, etc.) ~
e) Partitivos (meio, terzo, cuarto, etc .) r
d) Colectivos (parella, decena , dúcia, etc .)
2. - U nitários
a) Definición e formas
Pesquei só un sal món Di xen-cho quiñentas veces
Libertaron dezaseis reféns Acaba de facer cuarenta anos
As palabras un, dezaseis, quiñentas e cuarenta son cuantificadores unitá-
rios.

Os unitários indican unha cantidade exacta de unha ou máis

unidades .

Alguns unitários posuen variación xenérica:

• un: unha, dous: duas, e todos os restantes en que entran a facer parte
ambos (vinte e un: vinte e unha, sesenUJ e dous: sesenta e duas, dous mil: duas
mil, etc.).
• Nas centenas, dado que existe a variación dous: duas, a segunda centena
flexiona os dous elementos: douscentos: duascentas, e as restantes centenas a
partir desa só o segundo elemento: trescentos: trescentas, catrocentos: catro-
centas, quiñentos: quiñentas, etc.
• O resto son invariábeis canto ao xénero: tres mil, mil cuarenta, etc.
Os unitários constituen unha série fechada, pois a partir de novecentos no-
venta e nove mil novecentos noventa e nove (999. 999) combinan-secos colecti-
vos millón, trillón, etc.:

un, unha vinte e un, vinte e unha

dous, duas vinte e dous, vinte e duas
tres vinte e tres ( ... )
catro trinta
cinco trinta e un, trinta e unha
seis trinta e dous, trinta e duas ( .. .)
sete cuarenta ( ... )
oito cincuenta ( ... )
nove sesenta ( ... )
dez setenta ( ... )
once oitenta ( ... )
doce noventa ( ...)
trece cen
catorce cento e un, cento e unha ( ... )
quince douscentos, duascentas ( ... )
dezaseis trescentos, trescentas ( ... )
dezasete ca trocen tos, catrocentas ( ... )
dezaoito/dezoito quiñentos, quiñentas (... )
dezanove seiscentos, seiscentas ( ... )
vinte setecentos, setecentas ( ... )
 oitocentos, oitocentas ( ... ) dous mil, duas mil ( ... )
novecentos, novecentas ( ... ) dez mil ( ... )
mil ( ... ) cen mil ( ... )

b) Funcións. Usos de alguns unitários

~ Todos os unitários posuen función substantiva e adxectiva :
Nesta aula hai trinta e oito alunos (adxectiva)
Entre alunas e alunos non chegan a cuarenta (substantiva)
~ Debe empregar-se a conxunción e das centenas para baixo, un indo cente-
nas e decenas (trescentos e sesenta), centenas e unidades (cento e un) e decenas
e unidades (vinte e un):
Vinte e tres tripulantes do "Casón" perderon a vida en Decembro de mil nove-
centos e oirenra e sete
Cerca de vinte e cinco mil persoas se manifestaron contra o requerimento do
governo
O instituto, con capacidade teórica para seiscentos e cincuenta alunos, ten
hoxe oitocentos e catro
~ En contacto co pronome cuantificador máis, os unitários van preferente-
mente pospostos a este:
- Sirvo-lle outra copa de viño? - Poña-nos máis unha
Se nos convidardes a xantar, precisaredes incluir máis dous servizos na mesa

3. - Multiplicativos
a) Definición e formas
Se fixerdes horas extras, pagarán-vos o dobro
As estradas de vias triplas poden ser perigosas para o tránsito
As palabras dobro e triplas son cuantificadores multiplicativos.

Os multiplicativos indican unha cantidade sempre plural e

exacta pota que se multiplica unha unidade.

Salvo dobro, o resto dos multiplicativos teñen flexió n xenérica e numérica:

dobro, duplo (-a, -os, -as) séptuplo (-a, -os, -as)

triplo (-a, -os, -as) óctuplo (-a, -os, -as)
cuádruplo (-a, -os, -as) nónuplo (-a, -os, -as)
quíntuplo (-a, -os, -as) décuplo (-a, -os, -as) ( ... )
séxtuplo (-a, -os, -as) céntuplo (-a, -os, -as) ( ... )

b) Funcións. Usos de alguns multiplicativos

~ Os multiplicativos teñen función adxectiva e substantiva , indo neste
último caso sempre en masculino singular e precedidos do identificador o en
funci ón de Determinante. Dobro ten só fun ción substantiva nesas mesmas condi-
cións:
Estacionou en tripla fila
Teño o dobro ou o triplo máis do que ti tes
En función substantiva usa-se máis dobro que duplo, este último máis habi-
tual en función adxectiva:
Mil é o dobro de quiñentos
Alguns substantivos teñen duplos significados
~ Cumpre ainda asinalar que as formas en -plo teñen unha variante en
-plice (dúplice, tríplice, cuadrúplice, etc .):
Para unha boa contemplación deste cuadro debes reparar na sua tríplice (ou
tripla) perspectiva
~ Normalmente non se empregan as formas dos multiplicativos a partir de
quíntuplo . O habitual é utilizar o unitário seguido da palabra veces (oito veces,
cen veces, etc.):
Aquela agra é oito veces (por o óctuplo) máis grande
Após vinte anos o capital era cen veces (por o céntuplo de) o que impuxera

4.- Partitivos
a) Definición e formas
Xa dei remate á terza parte do traballo
Levo feíto un terzo do traballo
Dé-me meio quilo de costeletas
Esta semana xogan-se os oitavos de fi nal
As palabras terza, terzo, meio e oitavos son cuantificadores partitivos.

Os partitivos indican unha cantidade exacta pota cal se divi-

de a unidade .

Posuen todos flexión xenérica e numérica, salvo metade que só a ten numé-
rica. A partir desta forma, as restantes son as mesmas que as dos pronomes
ordinais, coa particularidade de que o mesmo ordinal que citamos como primeiro
elemento da palabra composta terza-feira é o próprio dos partitivos:

meio (-a, -os, -as), metade (-s)

terw, terza (parte), terzos, terzas (partes)
cuarto, cuarta (parte) , cuartos, cuartas (partes)
qu into, quinta (parte), quintos, quintas (partes)
$exto, sexta (parte) , sextos, sextas (partes)
 •
sétimo, sétima (parte), sétimos, sétimas (partes)
oitavo, oitava (parte), oitavos, oitavas (partes)
nono/noveno, nona/novena (parte) ,
nonos/novenos, nonas/novenas (partes)
décimo, décima (parte), décimos, décimas (partes)
~
z~o
b) Funcións. Usos de alguns partitivos
~ Teñen función substantiva e adxectiva os partitivos meio (-a, -os, -as)
e as form as femininas terza (-s), cuarta (-s), etc. O partitivo metade (-s) e as
formas masculinas terzo (-s), cuarto (-s), etc., só teñen función substantiva:
Comin meio pacote de amendoins Preferiu algo máis da terza
~
Non eolias meia; colle-a inteira
Conformo-me coa terza parte
Iso é un cua rto do que che pedin o
~ Despois de décimo emprega-se o unitário correspondente seguido de
avo: once avo, doceavo, treceavo, etc. Porén, nas fraccións decimais emprega-
-se o feminino plural dos ordinais: seis milésimas, catro centésimas, etc.
~ A forma metade tende a eliminar o artigo precedente:
A máquina levou-lle metade (do dedo)
O fisco embargou-lle metade (da facenda)
Mais hai casos en que non é posíbel tal supresión, sobretodo se vai precedi-
do de unha preposición:
A máquina levou-lle o dedo pola metade
Ficaron na metade do camiño

REPARA...
Cumpre non confundir meio con médio. O primeiro é un pronome
partitivo e o segundo un nome (adxectivo ou subitantivo). Na función
adxectiva, meio vai sempre anteposto ao nome substantivo e ten normal-
mente o valor próprio do partitivo, equivalente a "metade de", e médio
vai sempre posposto co significado semellante a "no ponto central entre
dous limites": ·
Verei-te onde quixeres á meia tarde
Restan ainda cinco meses e meio (mes máis) para o fi n do curso
Son as oito e meia (hora máis)
O perfodo clásico da nosa literatura corresponde á ldade Média
Os alunos de Ensino Médio están en greve
As acruais medidas do govemo prexudican as clases médias e baixas

Como nomes substantivos e nunca como pronomes, o máis cmpregado e con múltiplos signi-
ficados é meio (-a, -os, -as):
Debedes pór os meios necesários para tais fi ns
A televisión é un meio de comunicación de grande poder
Cumpre evitarmos a contaminación do meio ambiente
Paula levaba unhas meias azuis
Médio só se utiliza para designar o xogador do centro do campo ou o dedo máis longo
da man e média refcre-se necesariamente á ari tmética ou xeométrica, en consecuéncia co significa-
do que ten normalme nte como no me adxectivo:
O médio xoga no mcio do campo
O dedo mMio está no meio da man
Obtivo un notábcl de média
A mMia de idade ncsta aula é de dezaseis anos

S.-Colectivos
a) Definición e formas
Teño-cho dito un cento de veces
Non esperaban ter fillos e veu-lles o par
Tocaron-me vinte millóns no sorteo da lotaria
Hoxe teremos unha dúcia de convidados
As palabras cento, par, millóns e dúcia son cuantificadores colectivos

Os colectivos indican un conxunto de unidades en cantidade

exacta.

Carecen de variación xenérica , mais teñen todos variación numérica:

par (-es), parella (-s) cento (-s), centena (-s), centenar (-es)
decena (-s) millar (-es), milleiro (-s)
dúcia (-s) millón (-s)
vintena (-s) billón (-s)
trintena (-s) trillón (-s) ( ... )
cuarentena (-s)

Poden considerar-se colectivos, ai nda que non pronomes, senón nomes, alguns substantivos
como quincena, c uarentena (designando claramente dias), novena, trio, cuarteto, oitava , cua-
dra, bié nio, lustro, década, século, milénio, etc., que indican un conxunto en cantidade exacta,
mais sen valor referencial como no caso dos pronomes, xa ·que está sempre claro o obxecto ou
e lemento que designan:
quincena - quince dias
lustro - cinco anos
trio - tres persoas ou tres voces
(mai s: dúcia = doce que?)
A este respeito vexa-se no tema do Nome o subtipo dos substantivos colectivos.

b) Funcións. Usos de alguns colectivos

Como se pode comprobar nos exemplos iniciais , todos os colectivos teñen
función substantiva.
 REPARA...

a) No uso de millar e milleiro hai unha certa diferenza. Millar pode

ir referido a persoas, animais ou cousas e milleiro emprega-se preferente-
mente referido a animais ou cousas:
A asociación chegou a ter un millar de afiliados
O comboio transportaba un millar 1 miUeiro de reses
Encarreguei ao arrnacén un millar 1 miUeiro de parafusos
b) O unitário mil carece de plural , xa que os plurais millares e millei-
ros, cos usos asinalados acima, cumpren suficientemente esa función:
Concentraron-se millares de estudantes
Teño vários enxames con millares 1 milleiros de abellas.
O temporal· de Outubro destruiu millares 1 milleiros de árbores

11) CUANTIFICADORES INDEFINIDOS

1.- Definición e tipos
Outros cuantificadores non precisan con exactitude a cantidade. Son, por-
tanto, indefinidos . Asi , nos exemplos do comezo do tema , algun e moitos indi-
caban de maneira pouco explícita a cantidade.
Dentro dos cuantificadores indefinidos podemos distinguir dous tipos princi-
pais: apreciativos e correlativos.

2.- Apreciativos
Pode-me axudar alguén?
Seguide vós collendo mazás , que nós xa ternos abondo
Pensaron várias cousas para che dicer
Hai pouco tempo e moito que facer
Suspeito que a lgunhas ficarán na casa
As palabras alguén, abondo, várias, pouco, moito e algunhas son cuanti -
ficadores apreciativos .

Os apreciativos indican unha cantidade indefinida, apreciada

de maneira obxectiva ou subxectiva.

Posuen variación xenérica e numérica, alguns só xenérica ou numérica, e

outros son invariábeis:
 Variábeis lnvariábeis
Singular Plural
Masculino Feminino Masculino Feminino
algun algunha alguns algunhas alguén
CANTIDADE
OBXECfiVA
- - - - uns unhas
algo
- - -- vários várias
moito m oita moitos m oitas
pouco pouca poucos poucas abondo
CANTIDADE demasiado demasiada demasiados demasiadas
SUBXECTIVA
bastante bastantes

Tamén son válidas as fonnas con u: muito, muita, muitos, muitas.

Os apreciativos indican unha cantidade indefinida, considerada como obxec-

tiva no caso de algun, uns, vários, alguén ou algo , xa que pode ser estimada
pota experiéncia colectiva, tomando como base de referéncia a cuantificación
absoluta (todo e nada):
Chegaron vários (alguns, uns) veículos motorizados
Olla para a rua, que se ouve berrar alguén
Indican unha cantidade indefinida subxectiva no caso de moito, pouco,
demasiado, bastante e ahondo, pois que pode ser estimada de diversa maneira
P,Or diferentes indivíduos (o que para uns é moito para outros pode ser pouco).
A s ua vez, moito e pouco toman como base de referéncia unha cantidade média,
encanto bastante, ahondo e demasiado unha cantidade limite:
Deu-me o normal, nen pouco nen moito
Xa chegache ao limite: non botes máis viño, que é bastante (abondo); senón
será demasiado
As preposicións en e de contraen de maneira oplativa cos apreciativos algun, algunha,
alguns, algunhas, algo: nalgun 1 en algun, nalgunha 1 en algunha, etc. ; dalgun 1 de algun,
dalgunha 1 de algunha, etc. No entanlo, cos apreciativos uns, unhas, a contracción con en é
obrigatória e con de optativa: nuns, nunhas; duns 1 de uns, dunhas 1 de unhas.

3. - Correlativos
Non pensei que houbese tanta xente
Precisan-se máis operários e menos especuladores
As palabras tanta, máis e menos son cuantificadores correlativos .

Os correlativos indican maior, igual ou menor cantidade en

relación a unha xa existente ou suposta.

T eñen variación xenérica e numérica ou son invariábeis:

 Variábeis lnvariábeis
Singular Plural
Masculino Feminino Masculino Feminino
máis
tanto tanta tantos tantas
menos

4.- Funcións.
Usos e valores dos cuantificadores indefinidos
a) Teñen só función substantiva os apreciativos invariábeis a lguén e algo.
Os demais cuantificadores indefinidos poden ter función substantiva e adxectiva:

Sai á praza para ver se encontrares alguén que che compre algo
Na refeizón habia algunhas 1 unhas 1 várias 1 moitas 1 poucas 1 demasiadas
1 bastantes 1 abondo 1 tantas 1 máis 1 menos (princesas)
b) Note-se que , como indicamos no tema anterior, a lguén ("unha ou várias
persoas") é sempre cuantificador porcanto entra en oposició n a ninguén ("nen-
gunha persoa"), mais pode ter valores de identificador indefinido semellantes a
"certa persoa" (Coñecin alguén amigo teu).
e) O correlativo má is, preced ido da preposición de , pode equivaler ao apre-
ciativo demasiado:
Ne.ste local hai xente de máis (oeste local hai demasiada xente)
d) A secuéncia un pouco de , coas formas dos dous pronomes iflvariábeis,
ten sentido partitivo (indica unha parte de algo) e é equivalente á construción sen
a preposición de cos pronomes concertando en xénero e número co nome subs-
tantivo:
Quero un pouco de auga
Quero unha pouca auga
e) O identificador definido tal pode funcionar como cuantificador indefinido
cos valores de tanto nas construcións consecutivas do tipo tal( ... )que:
FaJaba con tal poténcia de voz que atraía a atención dos asistentes
FaJaba con voz tal que atraía a atención dos asistentes
O cuantificador indefinido vários (-as) carece de singular, pois as palabras vário e vária
posuen un valor nominal adxectivo (calificativo) no sentido de "variado, diverso" . Con ese mesmo
valor funcionan as formas de plural pospostas a un nome substantivo:
Este Estado nunca foi uno, senón vério
Había unha reunión de persoas várias (distinto de: várias persoas)
Por sua parte, uns, uohas tampouco teñen singular, porque se non serian cuantificadores
unitários ou identificadores indefinidos:
Debes-me unha explicación
Chega-me con un prato máis
O pronome canto (-a, -os, -as), normalmente relativo, interrogativo ou exclamativo, precedi-
do do identificador uns, unhas e nas formas do plural cantos, cantas, equivale ao cuantificador
indefinido poucos, poucas:
Había uns cantos figos sob unhas cantas figueiras
IV) CUANTIFICADORES ABSOLUTOS
1.- Definición e formas
Por últimó, hai un grupo de pronomes cuantificadores que indican cantidade
total ou negan a existéncia de cantidade. Son os cuantificadores absolutos. Asi,
nos exemplos do comezo do tema, nada negaba a existéncía de cantidade e todo
expresaba a cantidade total .
Poden posuir variación xenérica e numérica ou seren invariábeis . Porén , as
formas de plural nenguns, nengunhas teñen escaso rendimento:

Variábeis lnvariábeis
Singular Plural
Masculino Feminino Masculino Feminino
NEGACIÓN ninguén
DA nengun nengunha nenguns nengunhas
CANTIDADE nada
TOTALIDADE
DA todo toda todos todas
CANTIDADE

Alén destas formas , pode considerar-se tamén a existéncia da locución

cuantificadora absoluta cousa algunha, equivalente a nada, ou a expresións se-
mellantes, mais non propriamente locucións como cousa nengunha, nengunha
cousa:
Non vin cousa algunha máis asombrosa
O nome cero pode ter valores próximos á cuantificación pronominal absoluta cando vai en
función adxcctiva: conxunto cero: cero graus; cero pesetas.

2.- Funcións e valores

a) Os cuantificadores absolutos teñen fu nción substantiva e adxectiva can-
do son variábeis (todo e nengún), e somente substantiva cando son invariábeis
(ninguén e nada):
- Ninguen sabe como vai o proxecto do novo instituto? - Nada se sabe
ainda, todo ficou en palabras.
Todos (os homes) o negaron e nengun (home) o admitiu
b) Como xa vimos , o absoluto todos (-as), se vai seguido de un nome
substa ntivo, exixe a presenza do identificador o, a , os, as entre o cuantificador
e o substantivo:
Por todos os lugares había ratas
Este mesmo cuantificador nas formas do singular (todo, toda) pode ter un certo valor seme-
llante ao identificador cada, mais este incide propriamente na idea de identificación particularizado-
ra e todo na de cuantificación, tamén particularizando:
Todo home é mortal
Incide-se máis na idea de cantidade e por iso non é totalmente equivalente a unha identifica-
ción como: Cada home é mortal ou mesmo Calquer homc é mortal.
3.- Contraste de valores entre cuantificadores absolutos e
indefinidos
a) Os cuantificadores absolutos e indefinidos, cando acompañan un nome
substantivo incontábel e van en singular ou na forma invariábel , indican cantida-
de pura:
Ainda resta algun 1 todo 1 pouco 1 moito 1 tanto 1 bastante 1 demasiado 1
abondo 1 máis 1 menos 1 nengun tempo para irmo-nos.
Cando acompañan un nome substantivo contábel e van en plural ou na
forma invariábel, indican cantidade pura e plural:
Ainda restan alguns 1 todos 1 poucos 1 moitos 1 vários 1 tantos 1 bastantes 1
demasiados 1 abondo 1 máis 1 menos 1 nenguns dias para irmo-nos
b) Os cuantificadores algun, alguén, algo e nengun, ninguén, nada, en
contacto co cuantificador máis, van normalmente pospostos a este:
Non quero máis nada
Non veu máis ninguén
Virá máis alguén ou non?
e) Entre alguns absolutos e indefinidos pode estabelecer-se máis de unha
oposición , en relación gradual :

TOTALIDADE EXISTÉNCIA NEGACIÓN

DA CANTIDADE DE CANTTDADE DA CANT!DADE

ANIMADOS 1
todos (-as) algun (-ha, -s, -has) nengun(-ha, -s, -has) (persoas e non persoas)
E INANIMADOS

ANIMADOS
todos (-as) alguén ninguén (persoas)

INANIMADOS
todo algo nada (non pcrsoas)

Exemplos de inanimados:

Algun lugar que visitei encantou-me; todos seria imposíbel ve-los, máis é
mellor que non coñecer nengun
Despois de preparar todo ia comer algo, mais non me apeteceu nada
Exemplos de animados:
Todos queren vir; que non se esqueza ninguén 1 nengun de se apontar, se é
que falta alguén 1 algun t---

~
llJ
~
•>
e
~
REPARA...
A maior parte dos cuantificadores indefinidos e absolutos apresentan
formas coincidentes cos advérbios de cantidade: máis, pouco, ahondo,
demasiado, nada, etc.
~
o Son pronomes cuantificadores cando se referen a unha persoa ou

oz
obxecto presentes ou ausentes no enunciado, tendo en canta que, se van
en feminino, en plural ou acompañando un nome substantivo (función
adxectiva), só poden ser pronomes:
~ Quero máis pan 1 Quero máis
o Viñeron poucas raparigas 1 Viñeron poucas

Son advérbios de cantidade cando indican esta en sentido puro, rela-

cionando-a co verbo e sen facer nengun tipo de referéncia a algo ou al-
guén:
Correu máis
Veño pouco por aqui
 TEMAS
•

O VERBO (1)
O Verbo e os seus tipos.
Verbos Regulares

no verbo
1.- Definición
2. - Tipos de verbos

II) Elementos constitutivos dos verbos regulares

1.- Raíz
2.- Vogal temática
3.- Morfema modo-temporal
4.- Morfema número-persoal
 •
8
o

~o

1) O VERBO
1.- Definición
Amañeceu tarde Xoán adormeceu
Elas asistirán Oxalá que veñas

As palabras amañeceu, asistirán, adormeceu e veñas son formas verbais .

Podemos definir o verbo de tres pontos de vista:
a) Morfo16xíco (da forma):
Son palabras variábeis que nas formas máis completas se compoñen de un
morfema lex icaJ (radical) e tres morfemas gramaticais (vogal temática, modo-
-temporal e número-persoal):

TEM A MORFEMAS FLEXIONAIS

Raiz ou Lexema (R) Yogal Morfema Morfema

(Morfema Lexical) Temática (VT) Modo-Temporal (MMT) Número-Persoal (MNP)
asist rá n
t
Yogal Radical (VR)

Asi mesmo , hai algunhas formas verbais que non teñen Morfema Modo-
-Temporal, senón:
• Aspectual (MA): -ndo do Xerúndio (andando) e -do do Particípio (anda-
do). oo
• Substancial (MS): -r do Infinitivo (andar)
b) Sintáctico (da función): ~
Funcionan obrigatoriame nte como núcleo (constituinte central) e elemento ~
iínico da Frase Verbal , concordando en número e persoa co suxeito (elas asistí- r-'
rán, Xoán adormeceu, veñas tl), salvo que este non ex ista (amañeceu).
 e) Semántico (do significado):
Son palabras Jexicais (isto é, un inventário ou grupo aberto en significados) ,
constituintes da parte nuclear da cláusula , cuxas raíces teñen un significado no-
cional ou conceptual que indica accións, estados ou fenómenos:
asist-, veñ-: accións
adormec-: estado
amañ-: fenómeno
Á sua vez , os morfemas flexionais teñen significado referencial e indican:
• Tipo de conxugación por meio da Vogal Temática: andar (P Conxuga-
ción), viver (2a Conxugación), partir (3" Conxugación).
• Modo e tempo da acción, por meio do Morfema Modo-Temporal: veñas
(Subxuntivo e Presente) , asistirán (Indicativo e Futuro).
• Número e persoa do Suxeito: adormeceu (Singular e Terceira), asistirán
(Plural e Terceira) , veñas (Singular e Segunda).
• Proceso da acción, por meio do Morfema Aspectual : andado (Particípio:
acción acabada).
• Substáncia da acción , por meio do Morfema Substancial: andar (Infiniti-
vo: eséncia da acción).

2.- Tipo de verbos

a) Por critérios formais:
D:> Regulares, semi-regulares e irregulares:
Os Regulares pertencen a un esquema de conxugación próprio da maior
parte dos verbos e conservan (salvo no acento e na grafia) inalterada a raíz (por
exemplo, andar, viver, partir).
Os Semi-regulares pertencen a un esquema de conxugación próprio de gru-
pos máis reducidos, que teñen várias raíces (dormir, doer, cair, etc.) ou vogal
temática irregular, que pode ser diferente ou 0, en contraste coa conxugación
regular corresponden te (doer, cair, posuir, producir, etc.).
Os Irregulares pertencen a un modelo de conxugación único, quer dicer,
son modelos de si próprios (e dos seus derivados), apresentando variacións sobre-
todo no tema e, en menor medida, irregularidades nos morfemas modo-temporais
e número-persoais (dicer, traer, crer, rir, etc.).
D:> Defectivos: Son aqueles que carecen de diferentes persoas gramaticais e
poden ser:
• Impersoais. Utilizan-se só na terceira persoa do singular e non teñen
suxeito:
Nevou de mañá
Vin como chuviscaba devagariño
• Unipersoais. Empregan-se só na terceira persoa do singular e do plural ,
con suxeito:
O can ladraba
Coaxan as ras nunha charca próxima
b) Por critérios sintácticos:
D:> Transitivos. Van en cláusulas que levan un complemento para a expre-
sión plena do verbo no enunciado e poden ser:
• Directos. Os que se construen· con Complemento Directo:
 •
A Sílvia come pan no corredor
• Indirectos. Construen-se con Complemento Indirecto:
O xogador faJa ao treinador no campo

• Duplos (Directos e Indirectos). Os que se construen con Complemento

Directo e Indirecto:
Xeraldo lanzou a pedra a un amigo e deu-lle na cabeza
o
• Predicativos. Construen-se con unha Frase Nominal en fu nc ión de Com-
plemento Predicativo:
Achei importante o seu labor
Maria é linda como que
~o
Chegou ela moffadiña

• Circunstanciais. Precisan de un Complemento Circunstancial para a sua

complementación:
Afonso vai en Lugo
Chegou á praza asinalada

• Reflexivos. Levan un pronome persoal reflexivo en función de Comple-

mento Directo:
Lavou-se ao erguer-se
Cando levan un pronome persoal reflex ivo con valor de reciprocidade cha-
man-se recíprocos:
Os cabalos daban-se couces fortísimos

~ Intransitivos . Van en cláusulas que non precisan de un complemento

para a expresión plena do verbo no enunciado:
O vello morreu
Con carácter restrito e pouco adecuado costuma denominar-se transitivos só os directos ou
duplos (os que levan Complemento Directo) e intransitivos o resto (os que non se construen con
Complemento Directo) .

~ Impersoais . Os que non teñen Suxeito, explícito ou implícito:

Cumpre falarmos diso
Chove miudiño

e) Por critérios semánticos:

~ Indi can accións:
• Os momentáneos ou imediatos (acción curta):
Caiu de xoellos

• Os durativos (acción prolongada):

Fala demasiado

• Os iterativos ou frecuentativos (acción repetida):

O tambor repenicaba sen parar
 ~

11 do) :
Indican accións, fenómenos ou estados:
• Os incoactivos ou inceptivos (algo que comeza e se pode ir desenvolven-

Amañece un dia claro

o d) Por.critérios sintáctico-semánticos:

~o
~ Auxiliares e auxiliados: Son os verbos que fan parte das perífrases
(duas formas verbais equivalentes a unha única), que estudaremos máis adiante.
O auxiliado proporciona sobretodo o significado lexical da perífrase nas formas
substanciais e aspectuais do verbo (Infinitivo, Xerúndío ou Particípio) e o auxi-
liar adopta un valor específico deste tipo de construcións indicando, ao mesmo
tempo , as características gramaticais dos verbos (tempo, modo, número e per-
soa):
Tes que ver o filme
(Auxiliar) (Auxiliado)

Como se pode comprobar, o verbo ter non posui o significado de pose

senón que dá ao conxunto o de obrigazón.
~ Animados e inanimados . Os primeiros teñen suxeito animado, e dentro
deles pode distinguir-se os que só admiten suxeito de persoa:
O rapaz cismaba naquel asunto
e os que admiten de persoa e non persoa:
Os rapaces e os coellos corrían sen parar
Os inanimados levan suxeito non animado:
O sol lucia no alto do monte

11) ELEMENTOS
CONSTITUTIVOS DOS VERBOS REGULARES
Como xa vimos, os morfemas constituintes dos verbos regulares son raíz,
vogal temática, morfema modo-temporal e morfema número-persoal. Os tres
últimos son os denominados acidentes verbais, xunto coa substáncia e o aspec-
to. A substáncia e o aspecto temo-los nas formas substanciaís e aspectuais qo
verbo, quer dicer, no Infinitivo , Xerúndio e Particípio e, así mesmo, o próprio
aspecto tamé n nas perífrases verbais.
Recordemos que os verbos regulares son aqueJes que pertencen a un esque-
ma de conxugación próprio da maior parte dos verbos e conservan (salvo no
acento e na grafia) o mesmo tipo de raíz.
Adiantemos que o morfema número-persoal está en relación coas tres per-
soas gramaticais estudadas no pronome persoal, asi como cos dous tipos de
número, singular e plural (singular, ¡• persoa: eu, 2" persoa: ti , J• persoa: el;
plural, 1" persoa: nós, 2" persoa: vós, J• persoa: eles.).
Sobre o morfema modo-temporal adiantamos tamén o cuadro completo de
modos e tempos, así como das formas substanciais e aspectuais, para ter unha
visión de conxunto:
 MODOS

Indicativo
(eixo do presente)
Presente (ando)
Pretérito (andei)
TEMPOS

(eixo do pasado)
Ce-Pretérito (andaba)
Ante-Pretérito (andara)
•
8
o
Futuro (andarei) Pos-Pretérito (andaria)
~
~
Presente (ande)
Subxuntivo Pretérito (andase)
Futuro (andar)
o
Imperativo Presente (anda)
FORMAS SUBSTANCIAl$ E ASPECfUAIS

Infinitivo (andar)
Xerúndio (andando)
Particípio (andado)

Son máis habituais, ainda que menos adecuadas, as denominacións de Pretérito Perfeito (Pre-
térito do Indicativo), Pretérito lmpcrfeito do Indicativo (Co-Pretérito), Pretérito Máis que Perfeito
(Ante-Pretérito), Pre térito lmperfeito do Subxuntivo (Pretérito do Subxuntivo). O que denomina-
mos Pos-Pretérito recebe diferentes nomes (Condicional, Potencial, como modo diferente e Futuro
Hipotético, Futuro 11 ou Futuro do Pretérito, xa como tempo do Indicativo, nome, o último, máis
adecuado).
Poden consultar-se as conxugacións-modelos dos verbos regulares no apéndice gramatical
fi nal do libro.
1.- Raíz
Como asinalábamos, partimos da raiz como un dos critérios para distinguir
os verbos regulares dos semi-regulares e irregulares.

REPARA...
a) A raiz do verbo regular pode obter-se eliminando as terminacións
-ar, -er, -ir dos Infinitivos:
and-ar: and-
viv-er: viv-
part-ir: part-
b) A vogal radical é a última ou a única vogal da raiz: and-ar, viv-er,
part-ir, asobi-ar, ce-ar, encontr-ar, etc.

Considerábamos que os verbos regulares mantiñan sempre a mesma raiz.

De aí que conveña ter en conta o seguinte:
 a) Atendendo á tonicidade da vogal radical existen dous tipos de formas
verbais: rizotónicas (con raiz tónica) e arrizotónicas (con raíz átona). A primeira
persoa do singular dos Presentes do Indicativo e do Subxuntivo, asi como a
segunda, terceira do singular e terceira do plural de ditos tempos e do Imperativo
son rizotónicas:
o Presente lnd. Presente Subx. Imperativo

~o
and-o and-e
and-as and-es and-a (non and-es)
and-a and-e and-e (vocé)
and-an and-en a nd-en (vocés)
O resto das formas verbais regulares son arrizotónicas:
a nd-amos a nd-ades and-emos and-ade ou a nd-ai
and-aba and-abas and-aoamos a nd-arei
and-aremos and-ases a nd-arian and-ando, etc.
b) Seguindo este comportamento normal dos verbos regulares, os verbos da
primeira conxugación con raiz finda en vogal (a vogal radical) apresentan as
seguintes particularidades:
~ Acabados en -iar (copiar) e -uar (minguar). Conxugan-se preferente-
mente como o modelo regular indicado para andar, con vogal radical tónica nas
persoas e tempos acima indicados ou, de maneira irregular, con acento tónico na
vogal anterior á radical:
Presente Indicativo Presente Subxuntivo Imperativo
copi-o/cópi-o copi-e/cópi-e
copi-as/cópi-as copi-es/cópi-es copi-a/cópi-a (non copi-eslcópi-es)
copi-a/cópi-a copi-e/cópi-e copi-e/cópi-e ( vocé)
(copi-amos) (copi-emos) (copi-emos)
(copi-ades) (copi-edes) (copi-adelcopi-ai (non copi-edes))
copi-an/cópi-an copi-en/c~pi-en copi-en/cópi-en (vocés)
Presente lnd. Presente Subx. Imperativo
mingu-o/míngu-o mingü-e/míngü-e
mingu-as/míngu-as mingü-es/míngü-es mingu-a/míngu-a (non mingü-es/míngü-es)
mingu-a/míngu-a mingü-e/míngü-e mingü-e/mingü-e ( vocé)
(mingu-amos) (mingü-emos) (mingü-emos)
(mingu-ades) (mingü-edes) (mingu-ade/mingu-ai (non mingü-edes))
mingu-an/míngu-an mingü-en/míngü-en mingü-en/míngü-en ( vocés)
Conforme estes modelos conxugan-se, entre outros os seguintes verbos aca-
bados en -iar e -uar: agraciar, anunciar, apropriar, beneficiar, cambiar, divorciar,
eloxiar, inxuriar, oficiar, viciar, etc.; apaciguar, averiguar, enxaguar, santiguar,
~c. .
~ Acabados en -ear (cear) . Conxugan-se de maneira totalmente regular
ou , nos tempos e persoas anteriormente vistos, pode haber un alongamento da
raiz por meio de un /i/ asilábico anti-hiático:
Presente Indicativo Presente Subxuntivo Imperativo
ce-o/cei-o ce-e/cei-e
ce -as/cei-as ce-es/cei-es ce-a/cei-a (non ce-es/cei-es)
ce-a/cei-a ce-e/cei-e ce-e/cei-e (vocé)
(ce-amos) (ce-emos) (ce-emos)
(ce-ades) (ce-edes) (ce-ade/ce-ai (non ce-edes)
ce-an/cei-an ce-en/cei-en ce-en/cei-en (vocés).
 11
Conforme este modelo conxugan-se todos os verbos acabados en -ear: afear,
bambear, cabecear, devanear, encadear, formosear, etc.
~ Acabados en -oar (perdoar). Son plenamente regulares: perdo-o, perdo-
as, perdo-a , etc.; perdo-e, perdo-es, perdo-e, etc.
Como este modelo conxugan-se todos os verbos acabados en -oar: coar,
coroar, doar, empoar, galardoar, magoar, povoar, razoar, sazoar, voar, etc. o
e) Hai alguns verbos que teñen aparentemente a raíz irregular. Trata-se de
falsas irregularidades porque afectan a aspectos puramente ortográficos (ao uso ~
das letras) e non estruturais (fónicos):
fic-ar: fiqu-e, fiqu-es, fiqu-emos , fiqu-ei, etc.
te
cheg-ar: chegu-e, chegu-es, chegu-emos, chegu-ei, etc.
ergu-er: erg-o, erg-a, erg-as, erg-amos, erg-an , etc.
o
venc-er: venz-o, venz-a, venz-as, venz-amos, venz-an, etc.
xustiz-ar: xustic-e, xustic-es, xustic-emos, xustic-ei, etc .

REPARA...
Os verbos acabados en vogal + cer e vogal + cir teñen un compor-
tamento graficamente semellante, por exemplo na primeira persoa do sin-
gular do Presente do Indicativo, no Presente do Subxuntivo ~ nas formas
do Imperativo coincidentes coas do Presente do Subxuntivo. E de salientar
que os verbos en -ucir teñen o Pretérito do Indicativo (e os tempos de
tema de Pretérito) totalmente regulares:
nac-er: riaz-o; naz-a, naz-as, naz-a, naz-amos, naz-ades, naz-an
coñec-er: coñez-o; coñez-a, coñez-as, coñez-a, coñez-amos, coñez-ades, co-
ñez-an
produc-ir: produz-o; produz-a, produz-as, produz-a, produz-amos, produz-
ades, produz-an
produc-in, produc-iche, produc-iu, produc-imos, produc-istes, produc-iron;
produc-ira, produc-iras, etc. ; produc-ise, produc-ises, etc.; produc-ir, pro-
duc-ires, etc.
Porén , a maior parte deles apresentan algunhas irregularidades que
veremos no próx imo tema.

2.- Vogal temática

1 Vou andar uns quilómetros máis

viver moitos anos
partir de aquí a pouco 00

Andar, viver, partir son formas do Infinitivo das tres conxugacións. A

vogal temática indica-nos a conxugación a que pertencen as formas verbais.
 REPARA...
Se eliminannos a consoante fin al -r ao Infinitivo, a vogal final tónica
o é a vogal temática:

~o
and-a-r: vogal temática a /á! da Primeira Conxugación
viv-e-r: vogal temática e /é/ da Segunda Conxugación
part-i-r: vogal temática i /í/ da Terceira Conxugación

Hai ainda a vogal temática o própria do verbo pór (e dos seus derivados)
que realmente non nos indica unha cuarta conxugación, senón que se trata de un
verbo irregular, cuxa vogal temática tamén é irregular.

REPARA...
A vogal temática e indica-nos que os seg'uintes verbos (cos seus deri-
vados) son da segunda conxugación:
a) Os acabados en -correr, -romper, -verter, -querer e -meter:
• concorrer, discorrer, escorrer, incorrer, ocorrer, percorrer, recorrer
e transcorrer (cfr.: acorrer, decorrer, socorrer).
• interromper, ÍITOmper e proiTOmper (cfr.: corromper).
• contraverter, controverter, converter, inverter, perverter, reverter,
subverter e transverter. Mais: advertir e divertir.
• requerer. Mais: adquirir e inquirir.
• remeter ("enviar"; cfr .: acometer, arremeter, cometer , comprome-
ter, entremeter, intrometer, prometer, submeter). Mais: admitir, demitir,
emitir, intermitir, omitir, permitir, remitir ("comutar unha pena; vir a me-
nos") e transmitir.
b) E tamén: arrepender, bater, -ceber (conceber, perceber, rece-
ber), derreter, dicer, elexer, encher, erguer, escreber, espremer, fen-
der, ferver, morrer, render, rexer, sofrer, toller, viver e xemer. Tarnén
tremer.
A vogal temática i indica-nos que os seguintes verbos (cos seus deri-
vados) son da terceira conxugación:
a) Os acabados en -elir, -Oiir, -erxir e -trair:
• compelir, expelir, impelir, propelir, repelir.
• demolir.
• converxir, diverxir, emerxir, submerxir.
• abstrair, atrair, contrair, detrair, distrair, extrair, protrair, retrair,
retrotrair, subtrair, e tamén trair ("atraizoar", diferente de traer "portar,
levar").
b) E tamén: cair, esparxir (mellor que esparxer), esvair, posuir,
pruir e tosir.
 A segunda conxugación revela-se-nos modernamente como pouco produti-
va, pois os verbos de entrada recente incorporan-se normalmente á terceira (cfr.
os xa vistos repelir, demolir, atrair, etc.) e ainda máis á primeira (cfr. alunar,
amarar, aterrar, dactilografar, fotografar, telegrafar, telefonar, etc.).
1
Sobre a vogal temática cumpre salientar algunhas particularidades:
a) Atonicidade da vogal temática:
~ A vogal temática é normalmente tónica:

andamos andábades partise

andades vi vestes partide 1 parti
andábamos viveron partíramos, etc.

~ Mais é átona:
• pretónica, no Futuro e Pos-Pretérito do Indicativo:
andarei viveria
andarás partiríamos
vi veremos partirian, etc.

• final, no Presente do Indicativo (segunda persoa do singular, terceira do

singular e do plural) e no Imperativo (segunda do singular non negativa):
andas viven
anda parte (ti)

b) Alomorfes da vogal temática:

~ Vogal temática 0. Ternos vogal temática 0 no Presente do Indicativo
(primeira persoa do singular), en todo o Presente do Subxuntivo e nas persoas do
Imperativo coincidentes coas deste:

Present.e lnd. Presente lnd. Presente lnd.

and0o viv0o part0o
Presente Subx. Presente Subx. Presente Subx.
and0e viv0a part0a
and0es viv0as part0as
and0e viv0a part0a
and0emos viv0amos part0amos
and0edes viv0ades part0ades
and0en viv0an part0an
Imperativo Imperativo Imperativo
(non) and0es (non) viv0as (non) part0as
and0e (vocé) viv0a (vocé) part0a (vocé)
and0emos viv0amos part0amos
(non) and0edes viv0ades (non) part0ades
and0en (vocés) viv0an (vocés) part0an (vocés)

~Mudanzas de timbre. Certas formas dos verbos regulares apresentan va-

riantes da vogal temática con diferente timbre ou tipo de abertura:
1 1' con;c. andar 2' conx. viver 3' conx. panir
Pretérito lnd. Pretérito lnd. Co-Pretérito Presente lnd. fmpc1711/V0

1' pcrs. andei vivin vivía

~~
2' pcrs. vivias partes parte
~
o ¡;;
3' pcrs. andou vivía parte

~o
¡• pcrs. vivíamos
~~ 2' pcrs. vivíades
ct parten
3' pcrs. vivían
Panicípio vivido

3. - Morfema modo-temporal
Dixo que andases Andaba cerca dos cuarenta
Non andes tan depresa Xa andar a antes de se sentar
Non sei se andar á máis Despois andaria algo máis

Os morfemas modo-temporais son sufixos gramaticais específicos do verbo,

situados despois da vogal temática, que indican o modo ou atitude do emisor ao
apresentar-nos a acción verbal e o tempo en que esta se realiza: andará [Indica-
tivo (realidade) e Futuro], andases [Subxuntivo (irrealidade) e Pasado], (non)
andes [Imperativo (intencionalidade) e Presente].
Cumpre saJientar algunhas particularidades sobre este morfema:
a) Tonicidade do Morfema modo-temporal:
Son morfemas sempre átonos, salvo os do Futuro e Pos-Pretérito do Indica-
tivo, os da primeira e segunda persoa do plural do Presente do Subxuntivo e as
mesmas que coinciden no Imperativo:
Futuro lod. Pos-Pretérito Presente Subx. Imperativo
andarei andaria
andarás andarías
andará andaria
andaremos andaríamos andemos andemos
andaredes andaríades andedes (non) andedes
andarán andarían
(0 resto son átonos: andara , andára mos, andases, andásedes, andaba n,
ande, andares, etc.).
b) Morfema modo-tempora l 0:
~ Teñen morfema modo-temporal 0 o Presente do Indicativo e o Imperati-
vo nas segundas persoas do singular e plural non negativas:
Presentes do Indicativo Imperativos
00 and0o viv0o part0o anda0
anda0s vive0 s parte0s anda0de 1 anda0i
anda0 vive0 parte0 vive0
anda0mos vive0mos parti0mos vive0de 1 vive0i
anda0des vive0des parti0des parta0
anda0n vive0n parte0n parti0 de 1 parti0
 •
~ Embora o Pretérito do Indicativo tamén apresente na prática un morfema
modo-temporal 0, os seus morfemas número-persoais, q ue veremos ao final do
tema, son o suficientemente caracterizadores para o diferenciar do resto dos tem-
pos en xeral e do Presente do Indicativo en particular, de maneira que o máis
adecuado é considerar que os morfemas número-persoais son tamén modo-tem- 8
porais (e non 0, propriamente).
As únicas confusións posfbeis co Presente do Indicativo están na segunda
o
persoa do singular do Imperativo (anda, vive, parte, idénticas á terceira do ~
~
singular do Presente do Indicativo) e na primeira do plural do Pretérito do Indica-
tivo (andamos, vivemos, partimos , idénticas ás mesmas do Presente do Indica-
tivo) . Contodo, o contexto e outras marcas (advérbios temporais, por exemplo)
esclarecen normalmente as ambigüidades . o
e) Cuadro dos morfemas modo-temporais:
Ademais do morfema 0 xa visto e do indicado sobre o Pretérito do Indica-
tivo , para o resto de tempos e modos os morfemas modo-temporais son os se-
guintes:

MODO
TEMPOS INDICATIVO
1" Conxugación 2• e 3' Conxugacións

Iba/ lía/
andaba, andabas, andaba, vivia, vivías, vivía, vivíamos,
PRETÉRITO andábamos. andábades, andaban vivíadcs, vivian
partia, partias, partía, partíamos,
partiadcs, partian

Ira/
andara, andaras, andara, andáramos, andá.rades, andaran
ANTE-PRETÉRITO vivera. viveras, vivcra, vivéramos, vivé rades, vivcran
partira, partiras, partira, partíramos, partfrades, partiran

/ría/
andaría, andarías, andaria, andaría mos, andariades, andarían
POS-PRETÉRITO viveria , viverías, vivería, vívcriamos. viveríades, viverían
partiria , partirías, partiría, partiría mos, partíriades, partirían

Irél
l'pers.sing.; andarei, andaremos, andaredes
1* e 2• pers. pi. vi verei , vivcremos, vivcredcs
parti rei, partiremos, partiredes
FUTURO - -- ---- -- ------- - -- - --
Irá/
2• e 3• pers. s ing.; andarás, andará , andarán
vive rás, viverá , vivcrán
J• pers. pi .
partirás, partirá, partirán
11 TE:MPOS
MODOS
SUBXUNTIVO E IMPF.RATIVO
1• Conxugación 2• e 3" Conxugacións

o 1", 2' e 3• pers.sing.;

3' pers. pi.
/el /al

~o
ande, andes, ande, anden viva, vivas, viva, vivan
PRESENTE parta, partas, parta, partan
(SUBXUNTIVO - - -------- - ~- - - ---- --
E IMPERATlVO) /él /á/
andemos, andedes vivamos, vivades
1' e 2' pers. pi. partamos. partades
/se/
PRETÉRITO andase, andases, andase, andásemos, andásedes, andasen
vivese, viveses, vivese, vivésemos, vivésedes, vivesen
partise, partises, partise, partísemos, partísedes, partisen
/rl
1• e 3' pers. sing.; andar, andar, andarmos, andardes
1' e 2• pers. pi. viver, viver , vivermos, viverdes
partir, partir, partirmos, partirdes
FUTURO -- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2• pers .. sing.: /re/
3" pers. pi. andares, andaren víveres, viveren partires. partiren

A función de todos os morfemas do cuadro é a de diferenciar diversos tipos

de expresar o tempo e o modo verbal .

REPARA...
O i /í/ , q ue é vogal te mática nos Ce-Pretéritos da segunda e terceira
co n xugacións (vivía, vivías , vivía, etc.; partía, partías, partía, etc.), fai
parte, c omo se pode comprobar no cuadro, do morfema modo-temporal ia
l ía! dese tempo (é un morfema c u mulativo), para distingui-lo de a, morfe-
ma modo-temporal do Presente do Subxuntivo.

Nos dous Futuros , do Indicativo e do Subxuntivo. as duas variantes que hai no cuadro (1 ré!-
tr á! e 1 r 1-1 r e/) son alomorfes de 1 r á! e 1 r 1 respectivamente.
Salvo a primeira persoa do singular do Imperativo, que non existe, este modo apresenta os
morfemas modo-temporais coincidentes co Presente do Subxuntivo, mais normalmente non hai
confusións por apareceren ambos os tempos en contextos diferentes. A s segundas persoas do
singular e plural non negativas teñen, como vimos. morfema modo-temporal 0:
anda0 1 (non) andes vive0 1 (non) vivas
ande (vocé) viva ( vocé)
andemos vivamos
anda0de ou anda0i 1 (non) andedes vive0de ou vive0i 1 (non) vivadcs
anden (vocés) vivan (vocés)
parte0/ (non) partas
parta (vocé)
partamos
parti0de ou parti0 1 (non) partades
partan (vocés)
 Os morfemas do Infinitivo, Xerúndio e Particípio non son propriamente
modo-temporais (nunca indican modo, e por si próprios, tampouco tempo) , se-
nón substanciais e aspectuais (indican eséncia da acción e proceso acabado ou
inacabado desta). No entanto, o Infinitivo apresenta, como os diferentes tempos
11
que despois veremos, morfemas número-persoais e os mesmos morfemas subs- 8
tanciais (indicadores da eséncia verbal) que os modo-temporais do Futuro do
Subxuntivo, conxugando-se exactamente igual que este tempo:
o
andar
andares
andar
andarmos
viver
viveres
vi ver
vivermos
partir
partires
partir
partirmos
~o
andardes vi verdes partirdes
andaren viveren partiren.

O morfema aspectual de Xerúndio (indica acción inacabada) é -ndo Indo/:

andando vi vendo partindo

O morfema aspectual de Particípio (indica acción acabada) é -do /do/:

andado vivido partido

4. - Morfema número-persoal

Eu ando Nós andamos

Ti andas Vós andades
El anda0 Eles andan

Como se pode observar, os morfemas marcados, número-persoais (os últi-

mos das formas verbais), gardan unha íntima relación co pronome persoal , de
maneira que remetemos ao xa explicádo sobre o número e persoa dos pronomes
persoais.
A primeira persoa gramatical refere-se ao emisor, a segunda ao receptor e a
terceira a alguén ou algo alleo a eles (pode ser persoa, non persoa ou índice de
non suxeito):
ando (eu, o emisor) caiu (el, ela, o libro, non persoa)
andas (ti, o receptor) cumpre0 (índice de non suxeito) facé-lo
anda0 (el, ela , alleo) chove0 (índice de non suxeito, unipersoal)
O número pode referir-se a unha das tres persoas gramaticais, e nese caso
recebe o nome de singular (o emisor, o receptor, algo ou alguén que non é un
ou outro, o non suxeito):
ando (unha persoa: eu) caiu (unha persoa: el, ela, o libro)
andas (unha persoa: ti) cumpre0, chove0 (non suxeito)
eando se refere a unha das tres persoas gramaticais indicadas máis outros axentes
do verbo , recebe o no me de plural:
andamos (eu e outros axentes)
andades (ti e outros axentes)
caen (el e outros axentes, persoas ou cousas)
 O cuadro completo de morfemas número-persoais é o seguinte:

11 Preté rito Ind . Presente Futuro

8 J• 2• e J• l nd. lnd .
Resto
te m pos Imperativo
o PERSOAS Conx. Conx.

~o
¡¡¡ In/ lo/ ¡¡¡ 0
,. andei vivi n
ando
vivo
andarei andara0
viverci viva0 ---- --- -- -
pan in parto partirei partise0, etc.
0::
<
....l
/che/ /si 0 e /s/
:::::> andache andas andarás andaras anda0 1 (non) andes
2•
o
z
viveche vives vi verás vivas vive0 1 (non) vivas
.....
r/;
paniche partes partirás partises, etc. pane0 1 (non) partas
/u/ 0
andou anda0 andará0 andara0 ande0 (vocé)
3" viveu vive0 viverá0 viva0 viva0 (vocé)
paniu parte0 partirá0 partise0, etc . parta0 (vocé)

/mos/
,. andamos
vi vemos
panimos
andamos andaremos andáramos
vivcmos viveremos vivamos
partimos partiremos panísemos, etc.
andemos
vivamos
partamos
....l /des/
< /stesl andárades /del, /i/,/desl ou 0
0:: andastes andades andaredes vivades andade ou andai 1 (non) andedes
:::::> 2" vi vestes vi vedes viveredes partísedes vivede ou vivei 1 (non) vivades
....l
o. partistes partides partiredes etc. ' partide ou parti0 / (non) partades
/f'on/ In/
andaron andan andarán andaran anden (vocés)
3" viveron viven vi verán vivan vivan (vocés)
partiron parten partirán partisen , etc. partan (vocés)

Os morfemas propriamente ditos son 0 , -s, 0 , -mos, -des, -n. As actualizacións destes
morfe mas realizan-se por meio das variantes anteriores ou polas do resto do cuadro (-i/-n, -o, -i;
-che, 0; -u; -stes, -de, -i, 0; -ron).
Recorde-se que os morfemas número-persoais do Pretérito son tamén modo-temporais e, por
ese mesmo motivo, o -o da primeira persoa do singular do Presente do Indicativo tamén o é.

De todas as formas dos tempos regulares, as que veñen a seguir parecen-nos

as máis problemáticas. Por iso

REPARA...
a) As formas do Pretérito do Indicativo das tres conxugacións conser-
van a vogaJ temática própria en todas as persoas da terceira e da segunda
(salvo na primeira persoa desta). Convén, asi mesmo, reparar nos alomar-
fes de número-persoa das segundas persoas do singular e plural das tres
conxugacións:
 •
andei vivin partin
andache vivecbe particbe
andou viveu partiu
andamos vi vemos partimos
andastes
anda ron
vi vestes
viveron
partistes
partiro n
8
o
~o
b) O alomorfe número-persoal da segunda persoa do plural do Impe-
rativo non negativa é -de, -i ou 0:
andade 1 andai vivede 1 vivei partide 1 parti0
 TEMA9 11

O VERBO (11)
Verbos Se~i-Regulares

1) Verbos acabados en -acer e -ucir

11) Verbos con altemáncia vocálica na raiz

1.- Primeira conxugación
2.- Segunda conxugación
3.- Terceira conxugación

Ill) Verbos da segunda e terceira conxugación con raiz

finda en vogal
 •
§
o
~

~o

Durmo pouco estes dias Xa caio na conta

Guillenne non dorme: Está desperto A gota cai compasadamente

Como vimos no tema anterior, hai certos verbos que seguen un esquema de
conxugación próprio de grupos reducidos , máis ou menos fechados , no sentido
de que todos , case todos ou unha minoria seguen ese esquema, tendo as mesmas
estruturas particulares nalgunhas poucas persoas. Estas alteracións dan-se pola
existéncia de várias raíces diferentes debido á altemáncia de distintas vogais
radicais ou , ás veces, por certas irregularidades na vogal temática . Son os semi-
- regulares.
As conxugacións completas destes verbos figuran no apéndice gramatical final do libro, des-
pois dos regulares.
Podemos distinguir tres grupos xenéricos:
a) Verbos acabados en -acer e -ucir
b) Verbos con altemáncia vocálica na raiz
e) Verbos da segunda e terceira conxugacións con raiz find a en vogal

1) VERBOS ACABADOS EN -ACER E -UCIR

Os verbos acabados en -acer (pracer) e -ucir (producir) apresentan a particu-
laridade de posuir vogal temática 0 na terceira persoa do singular do Presente
do Indicativo e na fonn a coincidente do Imperativo (segunda do singular non
negativa):
pracer - praz0
producir - produz0
Porén, son posíbeis formas regulares, con vogal temática final -e (prace,
conduce), sobretodo cando levan os pronomes o, a, os, as, pospostos:
prace-o (comprace-o, etc.)
produce-o
O mesmo comportamento ten o verbo querer nas persoas aludidas:
quer0 (mais: quere-o)
•
No caso de nacer (renacer) e pacer só ternos a forma regular nace (renace)
e pace, sendo totalmente regulares salvo na grafía (nazo , paza, etc.).
Dos outros verbos acabados en -acer, xacer carece de forma regular: só existe xaz poi~
imposibilidade de se construir este verbo co pronome o, a, os, as. A de facer é irregular: fai. A
§ sua vez, tanto faccr como praccr, xunto cos derivados de ambos, son propri amente irregulares,
polo que serán estudados no tema seguinte.
o Como producir conxugan-se todos os verbos acabados en -ucir:

~o
• -ducir (aducir , conducir , deducir, inducir, introducir, reducir, reproducir,
seducir, traducir).
• lucir (deslucir, entrelucir, lucilucir, prelucir, relucir, translucir, tremelu-
cir).

mVERBOS CON ALTERNÁNCIA VOCÁLICA NA RAIZ

Entendemos por altemáncia vocálica no morfema radical do verbo a mudanza
de till}bre que se produz na vogal radical (dormir: durmo).
E de salientar que estas altemáncias nos verbos da primeira e segunda conxuga-
cións son puramente fón icas, frente aos da terceira, que poden ou non estar presen-
tes na escrita:
t• Conxugación 2• Conxugación 3" Conxugación
levo 1i1 bebo /él movo /61 durmo /ú/ pido / í/
levamos /el bebes /Í/ moves ~ dormes /SI pedes /~/
xogo /$ bebemos /el movemos /o/ dormimos lo! pedimos /el
xogamos /o/
No entanto, esas mudanzas de timbre teñen de ser contempladas do ponto de vista estrutural
(fónico, gramatical, léxico ou semántico), e non gráfico, xa que neste caso son irrelevantes.

1.- Primeira conxugación

Nesta conxugación podemos distinguir dous grupos de verbos, segundo haxa
ou non altemáncia vocálica:
a) Hai un grupo numeroso de verbos da primeira conxugación con vogal radical
e, o (levar, xogar), en que esta é média aberta cando tónica e média fechada cando
átona; quer dicer, á oposición tónica-átona que se dá nos regulares
ando /á/ - andamos /al
soma-se aquí a diferenza de timbre médio aberto-médio fechado
levo /ti - levamos /el
xogo Jj¡ - xogamos /o/

Ternos esa altemáncia nos Presentes do Indicativo , Subxuntivo e formas do

Imperati vo coincidentes coas daque les:
 REPARA...
=
/""""\

Presente Ind. Presente Subx. Imperativo -..._;

levar o
levo tiJ
~
leve /t/
levas !ti leves /1./ leva Ji/ 1 non leves /í /
leva /t/
(levamos /el)
leve /t/
(levemos /e/)
(levedes /el)
leve !il ( vocé)
(levemos /e/)
(!evade - levai /el 1 non levedes /el)
se
(!evades /el)
levan !ti leven /Í/ leven /Í/ (vocés) o
xogar
xogo /5/ xogue 151
xogas 151 xogues 61 xoga !SI 1 non xogues 1!>1
xoga !5I xogue 151 xogue ~ (vocé)
(xogamos /o/) (xoguemos /o/) xoguemos /o/
(xogades /o/) (xoguedes /o/) (xogade - xogai /o/ 1 non xoguedes /o/)
xogan /j/ xoguen /!JI xoguen /~ (vocés)

As fonnas que van entre paréntese no cuadro anterior, asi como o resto que non van incluídas
teñcn a vogal radical máis habitual do verbo: scmpre átona média fechada /el ou lo/.
Conxugan-se como es tes modelos verbos como: alegrar, despertar, espe-
rar, negar, etc.; acordar, amolar, colgar, rogar, etc.
b) O resto dos verbos da primeira conxugación con vogal radical e , o que
non seguen os modelos anteriores son regulares (teñen unha raíz única):
~ Por mantere n a vogal radical sempre médía fechada:
chegar mollar
chego /él mollo /6/
chegas /é/ mollas lól
chega /é/ molla /ó/
chegamos /e/ mollamos lo/
chegades /e/ mollades /o/
chegan /é/, etc . mollan /ó/, etc.

Son un grupo numeroso de verbos constituído , entre outros, polos seguintes:

• aqueJes cuxa vogal radical fai parte de ditongo (ei, oi, ou): cheírar, per-
noítar, dourar, etc .
• aqueJes cuxa vogal radical vai seguida das consoantes palatais representa-
das polos grafemas eh, x, ñ e 11: empeñar, desexar, fechar, apare/lar, etc .; aca-
char, aloxar, envergoñar, ollar, etc .
• os acabados en -ear e -oar: cear, voar, etc.
• outros non agrupábeis: a cenar, remar, etc .; botar, podar, sobar, etc.
11 ~ Por manteren a vogal radical sempre média aberta:
quentar votar
quento til voto 151
o quentas /Í/ votas f.JI

~o
quenta li l vota /fJ!
quentamos /~ votamos~
quentades /ti votades /SI
quentan /Í/, etc. votan /j/, etc.

Conxugan-se seguindo estes modelos un grupo de verbos reducido: enxer-

tar, mermar; boiar , obrar, etc.

2.- Segunda conxugación

A prática totalidade dos verbos desta conxugación que levan e ou o na
vogal radical apresentan tamén altemáncia de timbre. Mais neste caso non só
entre tónica e átona , como na primeira conxugación:
bebes /Í / moves /S
bebemos /e/ movemos /o/

mais tamén entre tónica e tó nica, como acontece na terceira conxugación:

bebo /é/ mo vo /6/
bebes /ti moves /j/
Dita altemáncia podemos observá-Ja no Presente do Indicativo, con posibili-
dade de se estender á segunda persoa do singular non negativa do Imperativo.

REPARA...
beber
PTesente Ind. Imperativo
(bebo /é/)
bebes /6/ bebe líl ou /él
bebe ¡1.¡ (beba /él (vocé) )
(bebemos /el) (bebamos /el)
(bebedes /el) (bebede - bebeí /el 1 non bebades /el)
beben /Í/ (beban /él (vocés) )
mover
Presente lnd. , Imperativo
( movo /6/)
moves /fi move Jj¡ ou 161
move 1$ ( mova /6/ (vocé) )
(movemos /o/) (movamos lo!)
(movedes lo!) ( movede - moveí /o/ 1 non movades /o/)
moven f jf (movan /6/ (vocés) )
 •
As fonnas que van entre paréntese, asi como as restantes que non están indicadas, teñen a
vogal radical máis habitual: sempre média fechada, tónica nalguns casos (Presente do Subxuntivo,
salvo na primeira e segunda do plural) e átona no resto, como acontece cos modelos regulares.
Como estes modelos conxugan-se os verbos da segunda con e ou o na vogal
radical: acender, arrepender, bencer, conceber, descer, elexer, escreber, per-
ceber , pertencer, receber, surprender, tremer, vencer, xemer, etc.; absolver,
§
cocer, coller, esconder, morder, sofrer, toller, torcer, volver, etc. o

~o
Exceptuan-se:
a) poder e querer. Estes dous verbos, que en si próprios son irregulares,
apresentan unha altemáncia diferente (teñen vogal radical média aberta en todas
as formas tónicas de raiz gráfica regular):
querer
Presente Ind. Imperativo
quero /Í/
queres Jll quer 1 quere líl ou /él
quer 1 quere /Í/
queren ¡t¡
poder
Presente lnd. Presente Subx. Imperativo
podo 19 poda 151
podes~/ podas ¡j¡ pode jj¡ - 161 1 non podas ~/
pode /:5/ poda ,'j/ poda /::jf (vocé)
poden ¡j¡ podan I:JI podan ~/ (vocés)
No resto dos casos a vogal é média fechada , podendo ir, no caso do verbo
querer, facendo partt¡ de un ditongo (queira /él, queiras /é/, queiramos /e/ , etc.;
queremos /e/ , queredes /e/ , quererei /e/, etc.; podemos l o/, podedes l o/ , podamos
l o!, podades /o/, poderei /o/, etc.).
b) Hai uns poucos verbos que non teñen altemáncia vocálica por conserva-
ren inalterado o timbre da vogaJ radical (son regulares):
~ sempre média fechada, no caso de deber, érer e ler (estes dous últimos
son propriamente irregulares, como veremos no tema seguinte):
deber
Presente lnd. Imperativo
debo /é/
debes /él debe /él, etc.
debe /é/
debemos /e/
debedes /e/
deben /é/
~ sempre médía aberta, no caso de a quecer e esquecer:
aquecer
P resente lnd. Imperativo
aquezo !ti
aqueces ftl aquece /ti, etc.
aquece 11.1
aquecemos lit
aquecedes !i!
aquecen /ti
•
O resto dos verbos acabados en -ecer (coñecer, estabelecer, oferecer, pare-
cer, etc.) conxugan-se preferentemente como o modelo máis habitual beber, ten-
do en conta que tamén hai altemáncia gráfica clz, como vemos en aquecer:
estabelezo /él, estabeleces ¡i ¡, etc.

3.- Terceira conxugación

o

~o
Face á primeira e segunda conxugacións en que só apresentan alternáncía
vocálica os verbos con vogal radical e (levar, beber) ou o (xogar, mover), na
terceira, poden ter altemáncia vocálica os de vogal radical e (pedir), i (frixir, o
(dormir) e u (su bir) .
Como na primeira e segunda conxugacións, apresentan altemáncia vocálica
entre tónica e átona:
pedes/1./ frexes !ti dormes !jf sobes /~
pedimos /el friximos / i/ dormimos /o/ subimos /u/
e como na segunda, entre tónica e tónica:
pido /i/ frixo / í/ durmo lúl subo /úl
pedes /íl frexes !t i dormes /j/ sobes~/

Mais, como xa se pudo observar, na terceira hai a particularidade de as

alternáncias fónicas tamén se poderen manifestar na grafia, por haber dous graus
de abertura de diferenza nalguns casos:
durmo tú! - dormes /:JI
ou si mplesmente un :
durmo /úl - dormimos /o/
(mais: dormes /:S/ - dormimos lo!, como na primeira e segunda)

REPARA...
Presente Ind. Presente Subx. Imperativo
pedir
pido / í/ pida / í/
pedes 111 pidas !fl pede 111 1 non pidas /f/
pede lll pida / f/ pida /íl (vocé)
(pedimos /el) pidamos /i/ pidamos l it
(pedides /e/) pidades /i/ (pedide-pedi /e/) 1 non pidades / i/
peden Ji¡ pidan / í/ pidan / í/

dormir
durmo /ú/ durma /úl
O\ dormes /j/ durmas /ú/ dorme 1:5/ 1 non durmas /úl

~~
dorme /SI durma /úl durma /úl (vocé)
(dormimos l o!) durmamos /u/ durmamos /u/
(dormides lo!) durmades /u/ (dormide - dormí lo!) 1 non durmades /u/
dormen /j/ durman /ú/ durman /ú/ (vocés)
~
 Presente lnd.

(frixo tí!)
frexes ll¡
frexe ~/
(friximos /i/)
frixir
Imperativo

frexe /t/ 1 (non frixas /íl)

(frixa / í/ (vocé) )
(frixamos /i/)
•
,-.....
~
~
'--"
o
(frixides / i/) (frixide - frixi / i/ 1 non frixades / i/) ~
frexen /l/ (frixan / í/ ( vocés) ) ~
subir ~
(subo /úl)
sobes~ sobe t:5l 1 (non subas /ú/)
o
sobe 1$ (suba /ú/ (vocé) )
(subimos /u/) (subamos /u/)
(subide.~ /u/) (subide - subí /u/ 1 non subades /uf)
soben/$/ (suban /ú/ (vocés) )

As fonnas dos parénteses, así como as non indicadas, tcñen a vogal radical máis habitual: a
própria do Infinitivo, sendo tónica no Presente do Subxuntivo (salvo a primeira e segunda do
plural) e átona no resto, tal como acontece nos verbos regulares:
pediu donniu subiu frixiu
pediron donniron subiron frixiron
pedira donnira subira frixira
pedise donn ise subise frixise
pediren donniren su biren frixiren
pedindo, etc. donnindo, etc. subindo. etc. frixindo, etc.

REPARA...
. . .en que a aprendizaxe des tes modelos resulta máis simples se tes en
conta que todos eles apresentan vogal fechada na primeira persoa do Pre-
sente do Indicativo e en todo o Presente do Subxuntivo (e nas do Impera-
tivo coincidentes coas deste):
pido pida durmo durma frixo frixa subo suba
pidas durmas frixas subas
pida durma frixa suba
pidamos durmamos frixamos subamos
pidades durmades frixades su bades
pidan durman frixan suban

e vogal média aberta (tónica) no Presente do Indicativo na segunda e ter-

ceira persoas do singular (e segunda do singular do Imperativo que coinci-
de con esta), asi como na terceira do plural:
pedes /U dormes 1$ frexes MI sobes fjf
pede lit dorme /:j/ frexe MI sobe /&
peden !l! dormen !JJ frexen /1/ soben 1:1/
As restantes persoas, como víamos, manteñen sen máis a vogaJ pró-
•
o
pria do Infi nitivo: pedimos, pedides, pedide/pedi , etc.; dormimos, dormí-
des, dormide/dormi , etc.; friximos, frixides, frix ide/frixi, etc.; subimos,
subides, subide/subi, etc.

Os demais verbos da terceira conxugación que teñen as vogais radicais e, i,

o, u· conxugan-se:

~o
a) Conforme pedir , a prática totalidade dos verbos da terceira que teñen
vogal radical e: aderir, ferir (malferir) e -ferir (conferi r, diferir, inferir , interfe-
rir, malferir, preferir, proferir , referir, transferir), inserir, preterir, -xerir (dixe-
rir, enxerir, inxerir, suxerir); asperxir, -mendr (emerxir, submerxir), -verxir
(converxir, diverxir); cernir e -cernir (concernir, discernir); delir, -pelir (com-
petir, expelir, impelir, propel ir, repetir); despir; medir e -medir (comedir, des-
medir) , -pedir (despedir, expedir, impedir); mentir (desmentir), sentir e -sentir
(asentir, consentir); -petir (competir, repetir) ; reflectir; reñir; seguir e -seguir
(conseguir, perseguir, proseguir); servir; -vertir (advertir, ani madvertir, diver-
tir); vestir (investir, revestir) .
Un número reducido (seis verbos) conxuga-se como o modelo de agredir
que ternos máis abaixo, modelo de alternáncia diferente .
b) Conforme dormir, a prática totalidade dos verbos da terceira que teñen
vogal radical o (que , como se pode comprobar, son moi pouco numerosos):
cobrir (descobrir, encobrir, recobrir), engolir e tosir. Verbos cultos ou de entra-
da tardía (abolir, colorir, demolir, espavorir, explodir e excorquir) admiten tamén
como posíbel a mesma conxugación que dormir.
Só dous verbos, polir e sortir, que veremos máis abaixo, seguen un modelo
de altem áncia diferente .
e) Conforme subir, só os seguintes verbos da terceira que teñen u na vogal
radical: bulir (rebulir) , -cudir (acudir, sacudir) , cuspir, fuxir (refu xir, subterfu-
xir, transftixir), sumir (consumir). O verbo entupir (desentupir) e os acabados
en -truir (construir, destruir, instruir, obstruir), ainda que preferentemente regu-
lares, poden conxugar-se como subir (entupeslentopes, entupe/entope, entupen/
entopen), coa particularidade de que os últimos teñen vogal temática irregular
como posuir, que veremos no apartado seguinte deste tema '(construislconstrois,
construi/constroi, conscroen/conscroen).
O resto dos verbos deste tipo son regulares (salvo na vogal temática os
acabados en -uir, verbos semi-regulares que se conxugan como posuir):
a turdir, surdir/xurdir (resurdir/ rcxurdir), urdir; brunir, punir, unir (desuni r, reunir), zunir;
com punxir, munxir, unxir, xun xir; contundir, fundir (refundir) e -fundir (afundir, confundir,
difundir, efundir, infundi r); -cumbi r (incumbir, sucumbir), zumbir; cumprir; curtir, surtir; -cu tir
(discutir, incutir, percutir, repercutir), deglutir, embutir; -ducir (aducir, conducir, deducir, indu-
cir, introducir, producir, reducir, reproducir, seducir, traducir), lucir (desl ucir, entrelucir, luc ilu-
cir, prelucir, relucir, translucir, tremelucir); escapuJir; esculpir; fulxir (refulxir); gruñ ir; -ludir
(aludir, elud ir, iludir); muxir, rux ir; nutrir (desnutrir}; -sumir (asumir, presumir, resumir); supri r;
surx ir (insurxir, resurxi r), urxir.

d) Como frixir, só este verbo. O resto dos verbos da terceira que teñen i na
vogal radical son regulares:
atinxir, cinxir, fin xir, infrinxir, restrinxir, tinxir; -cidir (coincidir, decidir, incidir), d ividi r,
e lidir, -s idir (presidir, resid ir); cindir e -cindir (prescindir, rescindir); coibir, exibir, inibir; coli-
xir, corrix ir, exixir, -flixir (aflixir , inflixir) , redixir, -ri xir (dirixir, erixir), t ransixir; d efinir,
 •
retinir; derimir; esgrimir, eximir, -primir (comprimir, deprimir, exprimir, imprimir, oprimir,
reprimir, suprimir), redimir; existir e -sistir (asistir, consistir, desistir, insistir, persistir, resistir,
subsistir); -mitir (admitir, demitir, emitir, omitir, permitir, remitir, transmitir); -quirir (adquirir,
inquirir); -tinguir (distinguir, extinguir).
Como indicábamos máis acima , ao lado dos modelos pedir e dormir, hai
outros dous, máis minoritários, para os verbos da terceira que teñen e ou o na
vogal radical: o

~o
Presente Ind. Presente Subx. Imperativo
agredir
agrido / í/ agrida lfl
agrides / í/ agridas / í/ agride / í/ 1 non agridas / í/
agride líl agrida /í/ agrida /í/ (vocé)
(agredimos /el) agridamos /i/ agridamos /i/
(agredides /e/) agridades / i/ (agredide - agredí /e/) 1 non agridades /i/
agriden /í/ agridan / í/ agridan / í/ (vocés)
polir
pulo tú! pula /ú/
pules /ú! pulas /ú! pule /ú/ 1 non pulas /ú/
pule /ú! pula /ú! pula /ú/ (vocé)
(polimos /o/) pulamos /u/ pulamos /u/ .
(polídes /o/) pulades /u/ (pol ide - poli /o/) 1 non pulades /u/
pulen /ú! pulan /ú/ pulan /ú/ (vocés)

As formas que figuran nos parénteses así como as do resto dos tempos son as que tcñen a
vogal temática do Infinitivo (sempre /el, l ol).
A diferenza cos modelos máis habituais pedir, dormir, reside en que estes
teñen a segunda e terceira persoa do singular do Presente do Indicativo (e a
segunda do singular do Imperativo coincidente con esta última) , asi como a
terceira do plural , con vogal radical média aberta, encanto agredir e po/ir, fecha-
da:
pedes, pede, peden - agrides, agride, agriden
dormes, dorme, dormen- pules, pule, pulen
Como agredir conxugan-se outros verbos acabados en -gredir (progredir,
regredir, transgredir), denegrir e prevenir. O verbo cercir pode conxugar-se
como estes ou segundo o modelo pedir, máis habitual.
Como polir só se conxuga sortir "prover''.

111) VERBOS DA SEGUNDA E TERCEIRA

CONXUGACIÓN CON RAIZ FINDA EN VOGAL
Como víamos ao faJar do radical , os verbos da primeira conxugación con
raiz fin da en vogal ( -iar: copiar, -uar: minguar, -ear: cear e -oar: perdoar) poden
ser conxugados de maneira totalmente regular (anuncio, ·minguo, ceo, perdoo) .
Asi mesmo , a maior parte deles tamén admiten algunha deslocación acentual
(anúncio, mínguo) ou máis xeralmente radicais alternantes (ceio/ceamos) . Ten-
do en conta este segundo tipo de conxugación, estes verbos (salvo -oar: perdoar)
serian semi-regulares.
Canto aos verbos da segunda e terceira conxugacións con raiz finda en
vogal:
11 REPARA...
Todos os acabados en -oer, -aer, -air e -uir se conxugan como os
modelos seguintes (as formas verbais que van nos parénteses teñen a raiz
do Infinitivo e non apresentan irregularidades):
a) -oer (doer). Son regulares salvo na segunda e terceira persoas do
singular do Presente do Indicativo (e na segunda do singular do Imperativo
non negativa), en que ternos a vogal temática /i/ asilábica irregular. Estas
mesmas persoas, xunto coa terceira do singular dos mesmos tempos, teñen
a vogal radical média aberta, apresentando alternáncia vocálica na raiz
como a que víamos en mover. Por sua parte, a primeira persoa do singular
do Presente do Indicativo e todas as formas do Presente do Subxuntivo
(así como as coincidentes con este do Imperativo) poden ter unha única
raiz, como os regulares, ou seren conxugadas con un /i/ asilábico anti-hiá-
tico despois da vogal radical:
Presente Ind. Presente Subx.
(doo /6/) - doio /6/ (doa /6/) - doia /6/
dois !:SI (doas /ó/) - doias /6/
doi fjf (doa /ó/) - doia /6/
(doemos /o/) (doamos /o/) - doiamos /o/
(doedes /o/) (doades /o/) - doiades /o/
doen /:j/ (doan /6/) - doian /6/
Imperativo
(doi 1 j 1 - /6/ non (doas /6/) - doias /6/
(doa /6/) - doia /6/ (vocé)
(doamos /o/) - doiamos /o/
(doede /o/- doei /o/) 1 non (doades /o/) - doiades /o/
(doan /6/) - doian /6/ (vocés)

b) -aer (traer) e -air (cair). Apresentan ese mesmo /i/ nas persoas
anteriormente indicadas, mais sempre de maneira obrigatória:
Presente lnd. Presente Subx. Imperativo
traio traia
trais traias trai 1 non traias
trai traia traia (vocé)
(traemos) traiamos traíamos
(traedes) traiades (traede - traei) 1 non traiades
(traen) traian traian (vocés)

Presente Ind. Presente Subx. Imperativo

caio caia
0\ cais caías cai 1 non caias
caia (vocé)
< cai
(caemos)
caia
caiamos caiamos
~
E-t
(caedes)
(caen)
caiades
caían
(caíde - caí) 1 non caiades
caian (vocés)
 •
e) -uir (posuir). Só teñen ese /i/ como vogal temática irregular na
segunda e terceira persoas do singular do Presente do Indicativo (así como
na segunda do singular do Imperativo):
Presente lnd. Presente Subx. Imperativo
(posuo) (pos ua)
posuis
posui
(posuas)
(posua)
posui 1 (non posuas)
(posua vocé) o
~o
(posuímos) (posuamos) (posuamos)
(posufdes) (posuades) (posuíde - posuí 1 non posuades)
(posuen) (posuan) (posuan vocés)

Como doer, alén do seu derivado (condoer), conxugan-se todos os verbos

acabados en -oer: choer, moer (esmoer, remoer) , roer (corroer) e soer.
O único verbo acabado en -aer é traer, verbo, aliás, propriamente irregular
polo seu tema de Pretérito e que estudaremos no tema seguinte. Como cair (e os
seus derivados: decair, descair e recair) conxugan-se todos os verbos acabados
en -air: arrair, esvair, sair (resair, sobresair), trair e terminados en -trair (abs-
trair, contrair, detrair, distrair, extrair, protrair, retrair, retrotrair, subtrair).
Como posuir conxugan-se todos os verbos acabados en -uir: abluir, argüir,
-buir (atribuir, contribuir, distribuir, imbuir, retribuir), -cluir (concl uir, excluir,
incluir, recluir) , -cuir (delincuir, imiscuir) , diminuir, fluir e -fluir (afluir, con-
fluir, influir, refluir), -luir (diluir, evoluir, poluir) , -ruir (derruir, fruir , pruir) ,
-truir (construir, destruir, instruir, obstruir, reconstruir), -tuir (constituir, desti-
tuir, estatuir, instituir, prostituir, reconstituir, restituir, substituir). Os acabados
en -truir poden ter altemáncia vocálica como víamos en subir: construo, cons-
truis/constrois, construi/constroi ... construen/constroen.
 TEMA 10
•

O VERBO (111)
Verbos Irregulares

1) Estrutura do verbo irregular

11) Sistematización de irregularidades:
1.- Tema de Presente
a) Particularidades na raiz e vogal temática irregular
b) Irregularidades nos morfemas modo-temporais
e) lrreguJaridades nos morfemas número-persoais
2.- Tema de Pretérito
a) ParticuJaridades na raiz e vogaJ temática irregular
b) Irregularidades nos morfemas oúmero-persoais
 o
~
~
o

1) ESTRUTURA DO VERBO IRREGULAR

Dixo o que non tiña que dicer, mais non o contradirei

Entendíamos por irregulares aqueJes verbos que son modelos de si próprios

e dos seus derivados (dicer:contradirei). En contraposición aos regulares, as irre-
gularidades máis habituais afectan ao tema, raiz e vogal temática (dix-, die-,
contradi-), e en contadas ocasións aos morfemas modo-temporais e número-per-
soais (dixo) .
Por irregularidade, ao igual que nos semi-regulares, entendemos toda aqueJa
particularidade que se afasta do modelo regular e pode consistir na existéncia de
máis de unha raiz (dix-, die-, contradi-) ou de algun morfema flexiona! diferente
do regular (dixo).

REPARA...
Para sabermos cal ou cais son os morfemas irregulares de unha forma
verbal determinada hai que contrastá-la coa correspondente regular, tendo
en conta que a vogal tónica (que nós marcamos nos exemplos) está no
mesmo tipo de morfema, tanto nas formas regulares como nas irregulares.
Contodo, hai que ter en conta que a vogal temática é tamén raiz ou vogal
radical naqueles casos en que estas fosen 0 :
viver (viv: R, e: VT, r: MS) ser (s(e): R, e: VT, r. MS)
vivo (viv: R, o: MNP) son (so: R, n: MNP)
vives (viv: R, e: VT, s: MNP) es (e: R, 0:VT, s: MNP)
vive (viv: R, e: VT) é (é: R, 0: VT)
vivemos (viv: R, e: VT, mos: MNP)~ somos (s(o): R, o: VT, mos: MNP)
vivedes (viv: R, e: VT, des: MNP)_ sodes (s(o): R, o: VT, des: MNP)
viven (viv: R, e: VT, n: MNP) son (so: R,0: VT, n: MNP)
•
o
vivia (viv: R, i: VT, a: MMT)
vivin (viv: R, i : VT, n: MNP)
viveche (viv: R, e: VT, che: MNP) _
era ((e): R, e: VT, ra: MMT)
fun (f(u): R, u: VT, n: MNP)
foche (f(o): R, o: VT, che: MNP)
R =raíz, VT - vogal temática, MS - morfema substancial, MMT =morfema modo-tem-
poral , MNP - morfema número-persoal

~o Do cuadro anterior pode deducir-se que:

a) ternos diferentes raíces para un mesmo verbo (son, es/é), coa particulari-
dade de que a própria vogal temática é á vez raiz (era) ou vogal radical (somos,
sodes, fun , foche).
b) a vogal temática irregular pode ser 0 (es, é, son - terceira do plural- )
ou ter timbre diferente da regular (somos, sodes, era 1 i /, f un, foche).
e) o único morfema modo-temporal que ternos é irregular (era) .
d) hai só un morfema número-persoal irregular (son -primeira do singu-
lar - ), sendo o resto deles regulares .
Este mode lo de análise non é aplicábel á primeira e terceira persoas dos verbos que teñen raiz
diferente do Infinitivo no Pretérito e nos tempos de tema de Pretérito (Ante-Pretérito, Pretérito do
Subxuntivo e Futuro do Subxuntivo): se en formas como dixcche, díxemos, dixera, dixese, dixer,
etc. e casos similares (tivcche, estiveche, houbeche, coubeche, soubeche, prouvcchc, fixcchc ,
quíxcche, puxcche, trouxeche, etc.), hai que considerar a raiz dix-, parece claro que haberá que
considerá-la tamén, en congruéncia, en dixen e dixo (tiven e tivo, estiven e estivo, houben e
houbo, etc.) , non pode ndo aplicar-se os esquemas anteriores, por tratar-se de unha raiz que ten a
vogal radical tónica e n vez. de átona.
A conxugación completa dos verbos irregulares figura no apéndice gramatical do final do
libro.

11) SISTEMATIZACIÓN DE IRREGULARIDADES

Non mo dixo; se mo dixese xa estaria aqui
Non sei o que di. Di-mo máis tarde
Aqui non hai quen caiba nen quen saiba como sair

O comportamento dos verbos irregulares non é tan " irregular" como pode
parecer .. De facto , hai tempos verbais que compartillan as mesmas particularida-
des (dixo/dixese, Pretéritos do Indicativo e Subxuntivo; di/di-mo, Presentes do
Indicativo e Imperativo) . Asi mesmo, podemos observar como certas particulari-
dades de uns verbos son idénticas ou paralelas noutros verbos (caiba/saiba).
Neste capítulo pretendemos agrupá-las , como un dos métodos de aprendiza-
do máis sinxelo destes verbos. Para iso, partimos da consideración de dous tipos
de temas (raiz + vogal temática) diferentes:
a) Tema de Presente, comun a:
• Infinitivo , Xerúndio e Partic ípio
• Presentes do Indicativo, Subxuntivo e Imperativo
• Futuro do Indicativo e Pos-Pretérito
• Co-Pretérito
b) Tema de Pretérito, comun a:
• Pretéritos do Indicativo e Subxuntivo, Ante-Pretérito e Futuro do Subxun-
tivo
1.- Tema de Presente
a) Particularidades na raiz e vogal temática irregular:
~ Particularidades na raíz:
• Raíz coincidente coa vogal temática. O verbo ir apresenta a irregularidade
de posuir unha raiz que coincide coa vogal temática i-:
o

~o
Presente Ind.: irnos, ides Imperativo: ide
Co-Pretérito: ia, ias, ia, etc. Infinitivo: ir, ires, ir, etc.
Pos-Pretérito: iria, irias, iria, etc. Xerúndio: indo
Futuro Jnd.: irei , irás, irá, etc. Particípio: ido
Alguns autores consider:an o i raiz. sen máis.
• Vogal radical coincidente coa temática. Os verbos monosilábicos no Infi-
niti vo (alén do xa visto ir) apresentan a particularidade de ter vogal radical que
coincide coa vogal temática:

Infinitivo R ~T (e VR) MS Infinitivo R rv'T (e VR MS

dar d a lá! r ver V e /é/ r
crer/ler cr/1 e /é/ r pór p ó 161 r
ser S e /é/ r rir r i /íf r
ter t e /é/ r vir V i /íf r

Outras formas destes verbos poden apresentar esta mesma irregularidade

(dabas , cria, sede, tende, etc.), cando non outra raiz (sexa, teño, tes !i !, etc .).
Á parte do xa indicado para ir e verbos de Infinitivo monosilábico, as formas do Infinitivo,
Xerúndio e Particípio apresentan unha raíz comun con vogal radical diferente da temática, tal
como acontece cos verbos regulares. Mais hai verbos que teñen o Particípio con raíz diferente,
segundo estudaremos no tema dedicado ás Formas Substanciais e Aspectuais do Verbo.
• Concorréncias de raíces e irregularidades nos Presentes (Indicativo, Sub-
xuntivo e Imperativo). Cando a raiz da primeira persoa do singular do Presente
do Indicativo non coincide coa do Infinitivo ou a máis xeraJ do verbo, observa-
mos esa mesma raiz en todo o Presente do Subxuntivo e nas formas do Impera-
tivo coinc identes coas do anterior:

ter vir pór facer dicer ver

teña: teño veña: veño poña: poño faga: fago diga: digo vexa: vexo
teñas veñas poñas fagas digas vexas
teña veña poña faga diga vexa
teñamos veñamos poñamos fagamos digamos vexamos
teñades veñades poñades fagades digades vexades
teñan veñan poñan fagan digan vexan

caber valer ouvir crer rir o

~
caiba: caibo valla: vallo crea/creia: creo/creio ría: rio
caibas vallas
ouza: ouzo
o u zas creas/creias rias <
caiba valla ouza crea/creia ria ~
caibamos vallamos ouzamos creamos/creíamos riamos ~
caibades vallades ouzades creades/creiades riades ~
caiban vallan ouzan crean/creían rian
 As raíces teñ-, veñ- e poñ- temo-las tamén nas terceiras persoas do plural
dos Presentes do Indicativo dos verbos ter, vire pór: teñen, veñen , poñen .
As raíces do Infinitivo son: facer, dicer, caber, valer, ouvir (as dos verbos monosilábicos
no Infinitivo teñen como vogal radical a vogaJ temática, como vimos: ter, vir, pór, ver, crer, rir).
O mesmo que pasa cos verbos irregulares asinalados acontecía tamén con alguns verbos
semi-regulares do tema anterior neses presentes: traio: traia, traias, etc.; caio, caia, caias, etc.;
o levo /Í/: leva IÍ/ , levas ti!, etc.; xogo t.il: xoga t.il, xogas t:SI, etc.; pido: pida, pidas, etc.; durmo:
durma, durmas, etc.; agrido: agrida, agridas, etc.; pulo: pula, pulas, etc .).

~o
O verbo ler , conxuga-se igual que o verbo crer.
Mais hai sete verbos que teñen unha raíz para a primeira persoa do singular
do Presente do Indicativo e outra diferente para os Presentes do Subxuntivo e
Imperati vo (ambas distintas da do Infinitivo):
haber estar ser querer saber ir dar
haxa: hei estexa: estou sexa: son quei ra: quero Ji ! saiba: sei vaia: vou dé: dou
baxas estexas sexas queiras saibas vaias des
haxa estexa sexa queira saiba vaia dé
haxamos estexamos sexamos queiramos saibamos vaiamos demos
haxades estexades sexades queirades saibades vaiades dedes
haxan estexan sexan queiran saiban vaian den
As raíces do Infinitivo destes verbos son: haber, estar, querer, saber. As dos monosilábicos
no Infinitivo teñen a vogal temática como raiz (ir) ou como vogal radical (ser e dar), segundo
vimos.
Note-se que os verbos caber e saber se conxugan igual (mesmo nos tempos de tema de
Pretérito), salvo na primeira persoa do Presente do Indicativo (caibo 1 sei).
Cando a raíz (e tamén a vogal temática) da terceira persoa do singular do
Presente do Indicativo é diferente da do Infinitivo ou da máis xeral , observamos
normalmente esa mesma raíz na segunda do singular do Imperativo, mais nal-
guns casos podendo admitir vogal tónica de diferente timbre (ten ti: !i !- /é/; ven
ti : 1 i 1 - /é/; pon ti : 1 :S 1 - /ó/):

ter vir pór ir facer

el ten : ten ti el ven: ven ti el pon: pon ti el vai: vai ti el fai: fai ti

estar dicer ver dar crer ri r

el está: está ti el di: d i ti el ve: ve ti el dá: dá ti el ere: ere tí el ri: ri tí

O mesmo comportamento tiñan os semi-(egulares: cea/ceia: cea/ceia, doi: doi, trai: trai , cai:
cai , leva /Í /: leva Ji !, xoga t:S/: xoga /:)/, xeme Ji!: xeme li! , sofre ¡;j{; sofre /:)/, pede /il: pede ~/ ,
dorme J:51: dorme J:il , frexe li/: frexe Jtl, sobe .QI: sobe.&', agride: agride, pule: pule, produz/produce:
produzlproduce, etc.
Só o verbo ser non ten ese comportamento:
el é: sé tí
~ Raíces sen consoante final e vogais temáticas irregulares:
• Raíces findas en voga/ radical con vogal temática 0 ou lil asilábico.
Todos os verbos monosilábicos no Infinitivo e alguns máis (haber, estar, facer,
dicer), teñen unha raíz acabada en vogal (tónica no Presente do Indicativo) e
vogal temática 0 na segunda e terceira persoa do singular do Presente do Indica-
tivo (e segunda do singular non negativa do Imperativo), a maior parte deles a
terceira do plural (salvo ter, pór, e vir) e dous deles (dicer, facer) todo o Futuro
e Pos-Pretérito do Indicativo:
ha0-: has. ha, han
está0-: estás. está, están
da0-: dás. dá, dan
ve0- /é/: ves, ve, ven
cre0- /é/: eres, ere, eren
le0 - /é/: les, le, len
ri0 -: ris, ri, rin (ou rien)
di0-: dis. di , din; direi . dirás. etc.; diria, dirias. etc.
fa 0-: fas. fan; farei . farás. etc.; faria. farias. etc.
va0-: vas, van
te0- 1 ten0 - 1t /: tes, ten
po0- 1 pon0- 1:S 1: pos. pon
ve0- 1 ven0- 1é 1: ves. ven
•
~
o
Note-se que só dous verbos, facer e dicer, teñen o Futuro e Pos-Pretérito do

~o
Indicativo con raiz diferente do Infi nitivo. A raiz destes e a vogal temática 0
coinciden coas da segunda, terceira do singular e terceira do plural do Presente
do Indicativo, como acabamos de ver. O resto dos Futuros e Pos-Pretéritos do
Indicativo teñen a mesma raiz e vogal temática do Infinitivo (haber: haberei,
haberia, etc.; querer: quererei , quereria, etc.).

REPARA...
Como se pode observar, a forma completa do Infinitivo está presente
neses tempos en todos os verbos (encanto non a ternos en dicer e facer):

haberei, haberás, etc. sairei, sairás, etc.

haberia, haberias, etc. sairia, sairias, etc.
quererei , quererás, etc. terei, terás, etc.
quereria, quererias, etc. teria, terias, etc.
poderei, poderás, etc . virei , virás, etc .
poderia, poderias, etc. viria, virias, etc.
saberei, saberás, etc. crerei!lerei, crerás/lerás, etc.
saberia, saberias, etc. crerialleria, crerias/lerias, etc.
caberei, caberás, etc. rirei , rirás, etc.
caberia, caberias, etc. riria, ririas, etc.
valerei , valerás, etc.
valeria, valerias, etc.

Outras raíces acabadas en vogal tónica e vogal temática 0 temo-las no

verbo ser:
e0 - 1 t /:es, é (segunda e terceira do singular do Presente lod.)
so0 - /ó/: son (terceira do plural do Presente do lnd.)
se0 - /él: sé (segunda do singular non negativa do Imperativo)
A raiz so- do verbo ser posuí-na así mesmo a primeira persoa do 'Singular do Presente do
Indicativo (eu son), na cal , xa como acontecía nos verbos regulares, a vogal temática é 0 (and0 o,
vív0 o, part0 o).
A mesma raiz que has, ha, han, fas, fan, vas, van (mais con vogal temática
irregular /i/ asilábica), teñen-na respectivamente:
hai (forma impersoal, face á persoal ha, ambas de terceira do singular)
fai
vai
 • Vogal temática = Vogal radical con timbre irrepular. Por sua parte , o
Co-Pretérito de ser, apresenta vogal temática irregular 1~1. que é tamén raíz (de
maneira semellante ao que acontecía con certas formas do verbo ir vistas, onde
a vogal temática é regular): era, eras, era, éramos, érades, eran.
Para alguns, a raiz irregular é propriamente er-.
Asi mesmo , hai vogais temáticas irregulares que son, á sua vez, vogais
radicais:
/ó/: somos, sodes (de ser)
pór, pores, etc.; pomos, pondes; ponde; pondo; posto
/ú/: puña, puñas, puña, púñamos, púñades, puñan (de pór)
/á/: vamos (forma do verbo vir alternante con irnos)
Para alguns, esas fonnas teñen sen máis as ralees so-, po-, puñ- e va-.
b) Irregularidades nos morfemas modo-temporais:
Só ternos tres tipos de morfemas modo-temporais irregulares nos tempos de
tema de Presente: no Presente do Subxuntivo do verbo dar e nos Co-Pretéritos
dos verbos ser, ter, vir e pór (nos tres últimos coincidentes):
0: dé0, de0s, dé0, de0mos, de0des, de0n
ra: era, eras , era, éramos, érades, eran
ña: tiña, tiñas, tiña, tíñamos, tfñades, tiñan
viña, viñas, viña, víñamos, víñades, viñan
puña, puñas, puña, púñamos, púñades, puñan
No caso do Co-Pretérito de ser cumpre indicarmos que o e-/á/, vogal temá-
tica irregular (q ue é tamén radical), fai parte tamén do morfema modo-temporal
para difer~nciá-lo do próprio do Ante-Pretérito (ra).
Alguns autores consideran para os catro últimos verbos as raíces er-, tiñ-, viñ-, puñ- e o
morfema modo-temporal a.
e) Irregularidades nos morfemas número-persoais:
• Os verbos monosilábicos, salvo dar, teñen como único morfema número-
-persoal de segunda persoa:do plural do Imperativo non negativa -de, carecendo
do alternativo -i (ou 0. na terceira conxugación):

ter: tende ver: vede

vir: vinde crer/ler: crede!Jede
pór: ponde ir: ide
ser: sede rir: ride

O verbo dar apresenta -de (dade) ou -i (dai), como víamos nos regulares
(andade ou andai, vivede ou vivei, partide ou parti).
• Na segunda persoa do plural do Presente do Indicativo e do Imperativo
(non negativa) dos verbos ter, pór e vir ternos os morfemas número-persoais
regulares -ndes e -nde, respectivamente:
/ndes/: tendes, pondes, vindes
/nde/: tende, ponde, vinde
Alguns autores consideran nestes casos as raíces ten-, pon- e vin-, tendo os morfemas núme-
ro-persoais por regulares.
 • E na primeira persoa do singular do Presente do Ind icativo os seguintes
irregulares:
/nJ: son (ser; cfr.: vivi.n, partin)
/u/: estou (estar), vou (ir), dou (dar)
11
/i/: hei (haber), sei (saber) (cfr.: andei, andarei)

2.- Tema de Pretérito

a) Particularidades n a raiz e vogal temática irregular:
A maior parte dos verbos irregulares teñen unha raiz própria dos tempos de
tema de Preté rito (salvo valer, ouvir, crerller e rir), e unha vogal temática irregu-
lar. Alé n diso, a primeira e terceira persoas do s ingular do Pretérito do Indicativo
teñen a raiz tónica (tiven , tivo, por exemplo), face aos verbos regulares en que
é átona sempre (vivin , viveu):

Infinitivo Pretérito do Indicativo Ante-Pretérito Pret. Subx. !Futuro Subx

ter tiven , tiveche, tiv0o, etc. tivera, etc. tivese, etc. tiver, etc.
estar estiven , estiveche, estiv0o, etc. estivera, etc. estivese,etc. estiver, etc.

haber houben , houbeche, houb0o, etc. houbera, etc. houbese,etc. houber, etc.
caber couben , coubeche, coub0o, etc. coubera, etc. coubese,etc. couber, etc.
saber souben , soubeche, soub0o, etc. soubera, etc. soubese, etc. souber, etc.
pracer prouven , prouveche, prouv0o,etc. prouvera,etc prouvese, et• prouver ,etc

dicer dixen , dixeche, dix0 o, etc. dixera, etc. dixese, etc. dixer, etc.
facer fixen , fueche, fi x0o, etc. fixera, etc. fixese, etc. fixer , etc.
querer quixen, quixeche, quix0o, etc. quixera, etc. quixese, etc quixer, etc.
pór puxen , puxeche, pux0o, etc. puxera, etc. puxese, etc. puxer, etc.
traer trouxen , trouxeche, troux0o, etc. trouxera, etc. trouxese ,etc. trouxer, etc.

poder puden , pudeche, pud0o, etc. pudera, etc. pudese, etc. puder, etc.
vir (vin), viñeche, veu , viñemos, etc. viñera, etc. viñese, etc. viñer, etc.
ser/ir fun , foche , foi , etc. fora , etc. fose, etc. for , etc.

Note-se que a vogal temática fai parte da raiz en vin, veu e todas as fonnas de ser/ir. Esta é
regular na primeira fonna indicada.
Apenas dous verbos monosilábicos tef.en raíz semellante á do Infin itivo (dar
e ver), coa s aJvidade de que a vogaJ temática que fai parte da raiz do tema de
Pretérito é irregular:
Infinitivo Pretérito do Indicativo Pretérito Subx. Futuro Subx.
dar dei , deche, deu, etc. dera, etc . dese, etc. der, etc.
ver (vin), viche, viu , etc. vira, etc. vise, etc. vir, etc .
 Sobre as vogais temáticas irregulares dos cuadros anteriores cumpre saJien-

11 tar:
~ Salvo a primeira e terceira persoas do Pretérito do Indicativo, así como
todo o tema de Pretérito de ver, ser e ir, o resto dos verbos, tempos e persoas
dese tema teñen vogaJ temática irregular /ti (en contraste coas regulares /á/, !él,
/ íl):
o tiveche, tivemos. etc .; ti vera, ti veras, etc.; ti vese, tiveses, etc.; tiver, tiveres, etc.

~o
houbeche, houbemos, etc. ; houbera, houberas, etc.; houbese, houbeses, etc.; hou-
ber, houberes, etc .
tiveche, ti ve mos, etc.; ti vera, tiveras, etc.; ti vese, tivbeses, etc.; ti ver, tiveres, etc.
houbeche, houbemos, etc.; houbera , houberas, etc.; houbese, houbeses, etc.; hou-
ber, houberes. etc.
dixeche, dixemos, etc.; dixera, dixeras, etc.; dixeses, etc .; dixer, dixeres, etc .
pudeche , pudemos, etc.; pudera, puderas, etc.; pudese , pudeses, etc.; puder, pude-
res, etc .
viñeche, viñemos, etc.; viñera , viñeras, etc.; viñese, viñeses, etc.; viñer, viñeres,
etc., etc.
~ Os verbos ser e ir, que teñen todos os te m pos de tema de Pretérito
idénticos, apresentan vogaJ temática (que é tamén vogal radical) /ú/ na primeira
persoa do singular do Pretérito do Indicativo e /ó/ no resto:
/ú/: fun
/ó/: foche, foi, fomos, fostes, foro n
fora, foras, fora, fóramos, fórades , foran
fose, foses , fose , fósemos, fósedes , fosen
for, fores, for, formos, fordes, foren
Para alg uns autores as raíces irregulares son propriamente fu- e fo-.
~
O verbo ver ten sempre vogal temática (que é tamén radical) /í/, própria
da terceira conxugación:
(vio, regular), viche. viu , vimos, vistes, viron
vira, viras, vira, viramos, vírades, -viran
vise, vises, vise, visemos, vísedes, visen
vir, vires, vir, virmos, virdes, viren
~ O resto dos verbos teñen as seguintes vogais temáticas irregulares na
primeira e terceira persoas do singular do Pretérito do Indicativo:
• Primeira persoa:
/el: tiven, estiven, houben , couben , souben , prouven, dixen , fixen , quixen , puxen ,
tro uxen, puden (cfr.: /él de andei ou lil de vivin, partin)
/Í/: dei (dar; cfr.: /é/ de andei)
• Terceira persoa:
0 : ti v0o, estiv0o, ho ub0o, coub0o, soub0o, prouv0o, dix0o, fix 0o,
quix0 o , pux0o, tro ux0o, pud0o (cfr. : /ó/ de andou , /é/ de viveu, lfl de partiu)
!il: deu (dar), veu (vir; cfr. : /ó/ de andou, /é/ de viveu, / í/ de partiu)

REPARA...
a) Despois de todo o visto podemos indicar que o verbo dar mantén
sempre un 1 i 1 irregular como vogal temática (tamén radical) en todo o
 tema de Pretérito (dei , deche, deu, demos, etc.; dera, deras, etc.; dese,
deses, etc .; der, deres, etc.).
b) Os verbos vir e ver teñen as vogais temáticas cruzadas na terceira
persoa do Pretérito do Indicativo, se ben no primeiro caso se trata de 1 1:
vir: veu, ver: Viu (e desta: viche, vimos, vira, vises, etc.). A primeira
persoa do singular dos mesmos tempos e verbos coincide fonnalmente:
vin, sendo en ambos os verbos a vogal temática regular (mais tamén é
vogal radical, como é habitual en moitas formas dos verbos monosilábicos o
~o
no Infinito: dar, crerller, ser, ter, ver, pór, rir, vir, ir).
e) A distribuizón fechada da lúl e da média fechada /6/ no Pretérito
do Indicativo dos verbos ser e ir é semellante á de /í/ e /é/ nos verbos
regulares da segunda conxugación no mesmo tempo:

fun vivin
foche viveche
foi viveu
fomos vivemos
fostes vivestes
foron viveron

Tamén é habiiUal o timbre médio fechado /él na vogal temática das fonnas dei e deu.

b) Irregularidades nos morfemas número-persoais:

Cumpre indicar que non hai nengun morfema modo-temporal no tema de
Pretérito que sexa irregular e, canto ao número-persoal , só hai dous tipos diferen-
tes para a terceira persoa do singular do Pretérito do Indicativo:
/o/: tivo, estivo, houbo, coubo, soubo, prouvo, dixo, fixo, quixo, puxo, trouxo,
pudo(cfr.: /u/ de andou, viveu, partiu)
/i/: foi (ser, ir)
No resto das terceiras persoas deste tempo os morfemas número-persoais son regulare.s (deu,
viu, veu, etc.) o mesmo que e n todas as primeiras (dei, como andei; tiven, estiven, houben,
dixen, puden, vin, etc., como vivin ou partin). En estiven podemos considerá-lo irregular ao ser
verbo da primeira (estar) e corresponder-He (como a andar) un morfema en -i (andei), mais a
irregularidade consiste propriamente en que é un tema, vogal temática e morfema número-persoal
nivelados cos de ter (ti ven).
O resto dos verbos teñen os tempos de tema de Pretérito coa mesma raíz e vogal temática que
o Infinitivo , e cos morfemas modo-temporais e número-persoais regulares:
producir: producin, producichc. produciu, etc.: producira, etc.; producisc, etc.; producir, cte.
dormir: dormin, dormiche, dormiu, etc.; dormira, etc.; dormisc, etc. ; dormir, etc.
pedir: pedin, pediche, pcdiu, etc.; pcdira, etc.; pcdisc, etc.; pedir. etc.
crer: crin, creche. creu, etc.; crera , etc.; cresc, etc.; crer. etc.
rir: rin, riche, riu, etc.; rira. etc.; rise, etc. ; rir. etc.
 TEMA 11
•
O VERBO (IV)
Valor de Modos e Tempos
n o modo: defmición e tipos
ll) Valores dos modos
1.- Indicativo
2.- Subxuntivo
3.- Imperativo

ID) O tempo verbal: definición e tipos

IV) Tipos e valores dos tempos
1.- Modo Indicativo
a) Presente
b) Pretérito
e) Futuro
d) Co-Pretérito
e) Ante-Pretérito
f) Pos-Pretérito
2.- Modo Subxuntivo
a) Presente
b) Pretérito
e) Futuro
3.- Modo Imperativo: Presente
 •
~
o

~o
1) O MODO: DEFINICIÓN E TIPOS
Pauto estudou
Pauto por pouco que estudase aprobaria
Paulo, estuda
Como vemos, tres son as atitudes que o emisor pode tomar á hora de emitir
unha mensaxe:
• apresentar a acción como real e coñecida (estudou)
• apresentar a acción como non real , quer dicer, que non é coñecida como
tal estado de cousas, independentemente da sua reatidade obxectiva (estudase)
• apresentar a acción para que se realice, nunha atitude intencional (estuda)

O modo indica a atitude do emisor en relación ao estado de

cousas expresado polo verbo.

Ás tres atitudes fundamentai s do emisor corresponden os tres modos en que

se estrutura o verbo:
a) Modo Indicativo:
O emisor apresenta un estad9 de cousas coñecido, que é, que existe, recoñe-
cido por el como real ou certo. E, portanto, o modo da realidade.
b) Modo Subxuntivo:
O emisor apresenta un estado de causas estimado por el como descoñecido,
non real ou non certo (que non é o mesmo que posíbet,ou dubidoso) , independen-
temente, como víamos, da sua realidade obxectiva. E, por conseguinte, o modo
da non realidade.
e) Modo Imperativo:
O emisor non apresenta u_n estado de .cousas, senón unha intencionalidade
por via apelativa ao receptor. E, en consecuéncia, o modo da intencionalidade,
 que vai desde a fonna máis suave de suxerénc ia por meio de unha exortación
(andemos), até o mandato máis rigoroso (anda).

11) VALORES DOS MODOS

1.- Modo Indicativo
o Pauto estudou

~o
O modo Indicativo util iza-se normalmente en cláusulas simples ou como
elemento nuclear das complexas, ainda que tamén pode ser empregado nas cláu-
sulas incrustadas sobretodo cando a relación que se estabelece dentro da comple-
xa é de certeza:
,cantas moi ben;
(cláusula simples)
Digo-che que cantas moi ben¡
\ (verbo nuclear) (cláusula incrustada)/
(cláusula complexa)

2.- Modo Subxuntivo

Pauto por pouco que estudase aprobarla

O modo Subxuntivo, sen deixar de indicar non realidade, util iza-se moitas
veces en cláusulas incrustadas referidas a verbos ou introducidas por conxuncións
ou locucións que expresan subxectividade en sentido de dúbida, posibilidade,
mandato, desexo , orde, etc . , e tamén se emprega en cláusulas simples quepo-
suen unha entoazón ou e lementos particulares que manifestan esa posibilidade ,
dúbida, desexo, etc .:
Dubido que veña Talvez veña
Se viñer, darei-llo Oxalá estexa na casa
Digo que calvez veña Quen pudese!
Tamé n se usa o modo Subxuntivo en cláusulas coordenadas disxuntivas,
como elemento de unha cláusula bipolar concesiva (con nexo pausal equivalente
a aínda que). Neste caso , igual que acontece nas concesivas en xeral, o Subxun-
tivo reforza o valor de posibilidade deJas:
Veñas ou non veñas, teremos todo pronto para sairrnos (isto é: Ainda que
veñas ou non veñas, teremos todo pronto para sairmos)
Nalg uns contextos pode ser utilizado tanto o Indicativo como o Subx untivo.
Cando ne les hai un elemento que indica posibilidade, dúbida, desexo, ... o Sub-
xuntivo (por indicar non realidade) actua como reforzo desa posibilidade , dúbida ,
desexo, etc . e o Ind icativo (por expresar realidade) atenua tais valores, chegando
mesmo a anulá-los:
Talvez estexa na casa 1 Talvez está na casa (atenua)
Ainda que o diga non o creo 1 A inda que o di non o creo (anula)

É nos contextos en que se emprega o Indicativo e non se pode utilizar o

Subxuntivo (e vice-versa) onde se pode comprobar de unha maneira ainda máis
precisa a contraposic ión de valores Indicativo (realidade) - Subxuntivo (non
real idade):
 ( 1) Afirmo que el o vi u (5) Dubido que el o vise
{2) Afirmo que el non o viu (6) Dubido que el non o vise
(3) * Afirmo que el o vise (7) * Dubido que el o viu
(4) * Afirmo que el non o vise {8) * Dubido que el non o viu
Afirmamos que un ha acción real ( = Indicativo, cláusulas 1 e 2) se deu ou
non se deu (porque a entendemos como coñecida ou experimentada); mais non
podemos afirmar que unha acción non real ( = Subxuntivo, cláusulas 3 e 4) se o
~o
deu ou non se deu (porque a entendemos como non coñecida ou non experimen-
tada) . Dubidamos que unha acción non real (= Subxuntivo, cláusulas 5 e 6) se
dese ou non se dese (porque a entendemos como non coñecida ou non experi-
mentada); mais non podemos dubidar que unha acción real ( = Indicativo, cláusu-
las 7 e 8) se dese ou non se dese (porque a entendemos como coñecida ou
experimentada).
Disto concluímos que a forma viu ( = Indicativo) expresa realidade (coñeci-
da polo emisor) e a forma vise(= Subxuntivo), non realidade (algo non coñecido
polo emisor).

3.- Modo Imperativo

Paulo, estuda
O Imperativo utiliza-se en cláusulas simples ou como elemento nuclear de
unha cláusula complexa (Fai o que che digo).
Segundo a orde estexa dada na sua versión positiva ou negativa, referida a
un suxeito tratado con cortesía ou non, apresenta variación formal:
• referido a un suxeito que non é tratado con cortesía:
(afirmativas) (negativas)
anda non andes
(non) andemos
andade 1 andai 1 non andedes
• referido a un suxeito que é tratado con cortesía:
(afirmativas e negativas)
(non) ande (vocé)
(non) anden (vocés)
A partir das tres func ións principais da Jinguaxe:
- referencial (aqueJa pola que se transmite un contido)
- emotiva (aqueJa pola que se manifesta o estado ou vontade do emisor)
- apelativa (aqueJa pola que se fai unha chamada á atención do receptor)
podemos contrapor e caracterizar o modo Imperativo face ao indicativo e Sub-
xuntivo, tendo en conta o seguinte:
Ordeno que veñas
Ven!
Funcións:
Referencial pura { lndicati~o (ord:no)
Subxunttvo {venas)
E ti { pura (através da función apelativa): Imperativo (ven)
mo va indirecta (através da funcióñ referencial): Indicativo +
Subxuntivo (ordeno que veñas)
• Vexamos agora a explicación do cuadro:
A función referencial pura está marcada polos modos Indicativo (ordeno),
que expresa unha referéncia tida por real , e Subxuntivo (veñas), que indica unha
referéncia tida por non real ou non coñecida.

~ A función emotiva pura ven dada polo Imperativo (ven), através da función
apelativa. '
o Podemos ter en conta a secuéncia Ordeno que veñas e a partir dela consta-
tar que Indicativo + Subxuntivo expresan emotividade indirecta (non pura), xa

~o
que se estabelece através da función referencial.
A coincidéncia de formas entre Imperativo (Non veñas) e o Presente do
Subxuntivo (Non quero que veñas) pode explicar-se pola presenza no Imperativo
da función emotiva (pura) e pola presenza do Presente do Subxuntivo en contex-
tos referenciais onde existe un~a emotividade (indirecta).

ID) TEMPO VERBAL: DEFINICIÓN E TIPOS

Xulián xantaba cando nós chegamos
Xulián xantara cando chegache
Xulián dixo que xantaria máis tarde
Alén da atitude do emisor para nos apresentar as accións , este tamén nos
pode indicar en que momento se realiza o expresado polo verbo (xantaba, xan-
tara, xantaria) por meio do tempo gramatical.

Tempo gramatical é a categoría que situa unha acción como

coincidente , anterior ou posterior a respeito do tempo real
ou de outro tempo gramatical.

Así, xantaba indica coincidéncía con un momento real situado no pasado,

xantara anterioridade e xantaria posterioridade.
Os tipos principais de tempos gramaticais son:
a) Tempos absolutos: son os que indican coincidéncia (Presente lnd.), ante-
rioridade (Pretérito lnd .) ou posteriorídade (Futuro Ind.) , tomando como referén-
cía (= referendo) o momento presente da enunciación (tempo real absoluto ou
cero):
Xogo á baralla
Xoguei á baralla
Xogarei á baralla
b) Tempos relativos: son os que indican coincidéncia, anterioridade ou
posteríoridade tomando como referéncia (= referendo) un momento pasado (Co-
-Pretérito, Ante-Pretérito, Pos-Pretérito) ou situan a acción irreal nun momento
do Presente, Pasado ou Futuro, podendo estabelecer-se ao mesmo tempo unha
correlación temporal con outro tempo gramatical (Presente Subx., Pretérito
Subx. e Futuro Subx.):
Afonso estudaba ás oito
Se foses a Lugo admirarias as murallas

O referendo (ponto de partida de unha referéncia temporal) pode estar elíp-

tico ou expreso. Cando está expreso ven indicado por unha forma verbal ou un
Complemento Circunstancial de tempo (advérbio, frase preposicional , cláusula):
Eu comia cando chegache
Eu comia onte
Eu comia ás dez

IV) TIPOS E VALORES DOS TEMPOS o

~o
1.- Modo Indicativo
Neste modo os tempos organizan-se ao redor de dous eixos do tempo real:
• Eixo do Presente: as accións descritas toman como referéncia ( = referen-
do) o presente real ou cronolóxico da enunciación, tempo cero. Todos os tempos
gramaticais deste eixo de referéncia son tempos Absolutos:
- Presente: ando
- Pretérito: andei
- Futuro: andarei
• Eixo do Pasado: as accións descritas toman como ponto referencial un
momento determinado do pasado real ou cronolóxico. Todos os tempos gramati-
cais deste eixo de referéncia son tempos Relativos:
- Co-Pretérito: andaba
-Ante-Pretérito: andara
-Pos-Pretérito: andaría
a) Presente: ando
~ Tempo Gramatical:

T EMPO MODO
Tempo Real
de Referéncia
("" Referendo) PRESENTE PASADO Real Irreal Intencional

--
-¡;¡
!:!
(Absoluto)
u u
(Relativo)
u u
-¡;¡ oQ. «1 "1::) "1::) «1 "1::) "1::)

. 'ü «1 «1 'ü «1 «1
.!:! "1::)
é t:
'U
"1::)
·¡: :9
...o e:
•U
"1::)
·¡: ·e:
~ o
E
"1::) o ·¡:
"1::) o ·e:
....
o 'ü ·e:u 'ü ·¡:
o"'
o e ~ ~
e ·s e ¡g .....e ....eu ¡g
o
8.
'O
·¡:¡ u < Q. u < Q.

..,E g"'
X
!- oo
"'
:S X
Exemplos:
Escrebo unha carta
Penso en ti
Forma real que indica unha acción que se realiza coincidindo co momento
da enunciación. Canto ao tempo gramatical é, portanto , Presente.
•
~ Outros Valores:
• Presente habitual ou frecuentativo:
Dedica-se á arte
Deita-se tarde

~ Descanso moito
Con e l indicamos fe ítos usuais.
o • Presente prospectivo:

~o
Hoxe as clases acaban ás doce
Vou ao cinema esta noite
É un Presente que ten vaJor de Futuro. Utiliza-se cando o emisor apresenta
o feito como altamente probábel.
En caso de a frase se prestar a confusións, este presente vai acompañado de
un advérbio de te mpo ou expresión equivalente que aponta esa prospectividade:
Fago-o mañá
En calquer momento o fago
O ano que ven volto outra vez por aqui
• Presente retrospectivo ou histórico:
Don Garcia, reí da Galiza, morre en 1.090
É un Presente con valor de Pretérito. Utiliza-se para dar máis intensidade e
animación a fe ítos pasados .
• Presente atemporal:
O cuadrado ten catro lados
A Lua xira arredor da Terra
Con el indicamos accións ou estados que non están suxeitos ao tempo, que
son atemporais.
b) Pretérito: andei
~ Tempo Gramatical:

TEMPO MODO
Tempo Real
de Referéneia
(- Rcfcrcndo) PRESENTE PASADO Real Irreal Intencional
~
e; (Absoluto) (Relativo)
t:?
e; 8. ~
·¡:¡
.e:. "'~" "'"
~
~
·¡:¡
"'~" "'"
~
.!:!
¡;
E
~ ·e "'
·e ....e: ·e "'
·e
e
o
E o
u
e
"'e:
·o
·es
o
·e
e:"
·eo
:!
!
"'·¡;¡·¡;e: o
·e
8
e:
.."
·eo
!
8.
E
..
·o
·¡; u < Q. u < Q.

¡!! ~o
..
u

~
X X
Exemplos:
Espreitei-no toda a tarde
Fixestes ben en non sair
Forma real que indica unha acción anterior ao momento da enunciación.
 •
Canto ao tempo gramatical é, portanto, Pretérito.
~ Outros Valores:
• Pretérito prospectivo:
- Por que non marchas de unha vez? - Xa marchei
Cando chegares, xa acabou todo
Expresa unha acción que se vai cumprir nun futuro máis ou menos imediato.
• Pretérito prospectivo negativo: o
~o
Coas inundacións deste ano as patacas xa as comémos
Emprega-se para indicar ironicamente que algo non se vai levar a cabo.
• Pretérito de obrigatoriedade:
Non te suporto. Xa marchache!
Util iza-se para expresar un mandaro (valor habitual do Imperativo) que se
ten que realizar imediatamente, porque desexaríamos que se tivese realizado
antes.
e) Futuro: andarei
~ Tempo Gramatical:
TEMPO MODO
Tempo Real
de Rcrcréncia
(~ Rcrcrcndo) PRESENTE PASADO Real Irreal Intencional
~
-¿;; (Absolu to) (Relativo)
~ ... ... ... ...
-¡:¡ 8. "'
·¡:;
"'·e:"' "' "'
·¡:; "' "'"'
.~
Oí
E
!!
e
.... "' ·e:"'o
"' ....
e
·e:"'
"'o "'·e:·e:o
E
e o
u "'·¡:;e ·e:...o ·e:... "'·¡:;e ·e
B B
o e
•o ·o
u
e:
<
~ ·o
u
e ~
8. 'ü ~ < ~

E
~
-g"'
o
u
"'
~
X X
Exemplos:
Faremos todo o posíbel para esclarecer a situación
O Primeiro-Ministro receberá os sindicatos na segunda-feira
Forma real que indica unha acción posterior ao momento da enunciación.
Canto ao tempo gramaticaJ é, portanto , Futuro.
~ Outros Valores:
Este tempo ten uns valores modais especiais moi marcados que absorben
praticamente o seu valor temporal , debido a que as accións expresadas polo
Futuro do Indicativo, embora se podan apresentar como reais, ainda non se rea-
lizaron.
• Futuro retrospectivo:
Don Garcia, rei da Galiza, morrerá en 1.090
Con el dá-se máis animación a tempos pasados, imprimindo-lles mobilidade
dentro do devir histórico.
 • Futuro de probabilidade no presente:
Haberá unhas quiñentas persoas
Serán as seis e meia da tarde
O valor de futuridade deste tempo pode levá-lo a expresar probabilidade
coincidente no tempo co momento da enunciación.
• Futuro de cortesía no presente:
o Quererás facer-me un favor?

~o
Nun pedido atenua a forza do Presente.
• Futuro de obrigatoriedade:
Irás de mañá cedo e apañarás sen falta o tomillo
Non abrirás a porta
Como a acción ten de ser realizada nun momento posterior ao mandato (tal
como acontece no Imperativo, que ten normalmente ese valor), cai dentro do
campo do fu turo e pode ser expresada por el.
• Enfáticos:
- Fas-me isto? - Farei
O uso en enunciados deste tipo apresenta certos valores expresivos para
afirmar ironicamente en respostas.
d) Ca-Pretérito: andaba
~ Tempo Gramatical:
TE MPO MODO
Tempo Real
de Rcfcréncia
<- Refcrcndo) PRESENTE PASADO Real Irreal Intencional
~

-¡;;
-¡;;
t!
8. "'
·¡;¡
. ..
(Ab$oluto)
"O
<O
"O
<O
"'
·¡;¡
.. ..
(Re lativo)
"O
<O
"O
<O
-~
~
E
...
e "O
·¡:
"O
·e: ...
e "O
·e:
"O
·e:
E
e
o
~
o
V
e
•O
"O
·¡;¡
e
·o
o
·¡:
~
e
o
.,
·e:
1;;
o
"O
·¡;¡
e
·o ~
e
o
·e: ..
o
·¡:

i?i
8. ·¡;¡ (..) < Q. (..) < Q.

~
E
-g"'
oV

S"' X X
Exemplos:
Moito campaba eu aos quince anos
Naque! momento apresentaba a sua obra ao público
Forma real que indica unha acción coincidente con un referendo situado no
pasado. Canto ao tempo gramatical é, portanto, Co-Pretérito.
Unha característica secundária do Co-Pretérito é que non marca o término
da acción, igual que o Presente, porque indican ambos coincidéncia temporal.
~ Outros Valores:
• Ca-Pretérito habitual ou frecuentativo:
Ás terzas-feiras facíamos limpeza xeral
Con el indicamos accións que son usuais no pasado.
 • Co-Pretérito prospectivo:
Acaba de me dicer que partia na próxima semana
É un Co-Pretérito con valor prospectivo desde o pasado, equivalente a un
Pos-Pretérito (partiría ).
• Co-Pretérito de cortesía no presente:
Viña fa Jar co señor porque queria pedir-He unha cousa
Ate nua unha afirmación ou pedido que se fai a unha persoa que é tratada
o
~o
con especial deferéncia.
• Co-Pretérito narrativo:
Habia unha vez un re í que tiña tres fi lias
Eu era Superman e ti Spiderman
Utilizamo-lo para situar no tempo de unha maneira imprecisa contos, len-
das, fábulas, aventuras, etc .
• Enfáticos:
Vaia ho! Era -che boa!
Era raro que non o fixeses!
O uso e n frases deste tipo obedece a razóns puramente expresivas.
e) Ante-Pretérito: a ndara
~ Tempo Gramatical:

TEMPO MODO
Tempo Real
de Rcfcréncia
( - Refcrcndo) PRESENT E PASADO Real Irreal Intencional

...::! (Absoluto) (Relativo)

...
... ... ...
... 8. "'
'ü
"O "O
"'e "O "O
~
·e"'
'ü
-~
·e"' ·e"'
"O
¡;; E
~
....e "O
.... "O
·e

o
E
e ou "'e
'ü
o
·e
::¡
o
·e... "O
·oe
·o
.. ..
o
·e
e:
o
·e
'ó
~ l
e::
8.
·o
·¡:;
., u ~ u <
E
... <>t

X
1-

~
o
u

"' X
Exemplos:
Xa viveran noutra ocasión os perigos da aventura
Antes de desenfundaren o revólver ollaran-se de esguella
Forma real que indica unha acción a nterior a respeito de un referendo
situado no pasado. Canto ao tempo gramatical é, portanto, Ante-Pretérito.

~ Outros Valores:
• Ante-Pretérito de cortesía no presente:
Quixera facer-lle unha pergunta
Este tempo utilizado co verbo querer ate nua o pedido.
 • Enfáticos:
- Non trouxen diñeiro. - Trouxera-lo!
Expresa unha atitude neutral teórica perante un feíto que tiña que ter-se
realizado.

o
~ REPARA...
~ As formas do Ante-Pretérito (andara) só poden ser utilizadas en lugar
o das do Pretérito do Subxuntivo (andase) en cláusulas desiderativas:
Quen me dera ter-te por compañia! (ou: Quen me dese... )

f) Pos-Pretérito: andaria
~ Tempo Gramatical :

TEMPO MODO
Tempo Real
de Referéncia
( - Referendo) PRESENTE PASADO Rea l Irreal Intencional

-¡¡¡
~

"
(Absoluto)
u ..
"O
.. ..
(Relativo)

-g "O
-¡¡¡ 8. "O
"e
...
'ü 'ü
.!:!
;;; ~
E ...."Oe ·e"
"O "
"O
·e "O
·e
"'
"O
·e

o
E
1:?
oV ·¡:;
e
·e;
o
·e
~
..
~
o
·e: "O
'ü
·se
o
·e
~
..
·eo

~
e: e e
&.
'()
'¡:j u < o. u <
E
V
1-
]"'
oV
'"
~
X X
Exemplos:
Odiaron-se tanto que acabarian amando-se
Dixo que comerla uns péxegos en calda ,
Forma real que indica unha acción posterior a respeito de un referendo
situado no pasado. Canto ao tempo gramatical é, portanto , Pos-Pretérito.

~ Outros Valores:
Igual que no Futuro do Indicativo tamén aqui o valor temporal perde rele-
váncia en favor do modal .
• Pos-Pretérito retrospectivo:
Don Garcia, rei da Galiza, morrena en 1.090

Con el dá-se máis animación a tempos pasados , imprimindo-lles mobil idade

dentro do devir histórico.
 • Pos-Pretérito de probabilidade no pasado:
Haberia unhas quiñentas persoas
Serian as seis e meia da tarde

~
A probabiliade está marcada nun momento pasado, a diferenza do que acon-
tecia co Futuro de probabiblidade (marcada no presente) .
• Pos-Pretérito de cortesia no presente: o

~o
Quererlas facer-me un favor?
Nun pedido atenua a forza do Presente.
• Pos-Pretérito aval iativo:
Seria-che mellor que ficases na casa
Apresenta a valorización de un feito por parte do emisor.
• Enfáticos:
- Compraron-lle un coche. - Comprarian!
O uso en enunciados deste tipo apresenta certos valores expresivos para
afirmar e n respostas que teñen sentido irónico. O método é o mesmo q ue o visto
do Futuro do Indicativo , mais pondo o verbo no Pos-Pretérito, porque é resposta
a unha afirmación nun tempo pasado.

2.- Modo Subxuntivo

Antes de analisar os tempos do modo Subxuntivo hai que facer unha preci-
sión. Estes tempos por si próprios indican un tempo gramatical intrínseco, embo-
ra estexan normalmente relacionados con outro tempo gramatical e sexan por iso
mesmo relativos os valores temporais do Subxuntivo, por dar-se nesa vincula-
ción:
É posfbel que sexa tarde
Treinaba o discurso destinado a quen chegase primeiro
Sexa, que na correlación temporal con é indica simultaneidade , intrinseca-
mente é tempo gramatical Presente , pota sua coincidéncia co tempo real presente
da enunciación. E chegase que na correlación temporal con lreinaba é posterior,
intrinsecamente é tempo gramatical Pretérito, pota situación anterior ao momento
presente da enunciación.
Na perspectiva desa correlación aludida son, asi mesmo, tempos relativos
por necesitaren como ponto de referéncia un tempo gramatical e non (directamen-
te) o tempo real da enunciación: Sexa estabelece unha correlación de coincidén-
cia con é, tempo gramatical, á sua vez, de coincidéncia co tempo real presente
da enunciación.
•
a) Presente: ande
~ Tempo Gramatical:
TEMPO MODO

~
T~mpc> do lll<lico1ivo
1- Rcrcrcndol
Rcfcritln a un

o T~rnpo Real
PRESENTE PASADO FUTURO

.. .a"'.. "'.... .. "'.... "'.... e: "'.... "'....

~o
'ü 'ü
.!! Real Irreal lnlenciooal
... ·eo ·e"'g ... ·e"' "'·e ..." ·e"' ·e·e"'
e e
o o o
·e.
o
Tcmfl" Grumahcal "' '5
'ü u
:2
u
e:
't:"' ·e
'ü
~

~
COtTCialivo e e u
(en lndico1ivo)
·¡¡ e ~ 8 e e
·¡¡
l
(.) < < (.) <

X X X X X
PRESENTE PRET~RITO FUTURO
Tcmpc>Gruma1ic111
Modal
(da irrcali<lodcl
X X
Exemplos:
É posíbel que sexa tarde
Recomendo-che que vaias ao cais de paseo
Dixo-me que 11e leve améndoas
Xa os avisarei para que apuren
Forma non real situada no presente (coincidéncia co momento da enuncia-
ción) ou no futuro (posterioridade ao momento da enunciación). Canto ao tempo
gramatical é, portanto, Presente e Futuro. Na correlación cos tempos do Indica-
tivo pode indicar: acción coincidente con un referendo situado no presente
(sexa); o u acción posterior a un referendo situado no presente (vaias), no pasado
(leve) ou no futuro (apuren).

REPARA...
Intrínsecamente é presente ou futuro e na correlación temporal pode
indicar accións coincidentes ou posteriores.

O valor intrínseco de Futuro (Presente por Futuro) é moi habitual e non

tanto un valor particu lar. Dá-se cando o Presente indica posterioridade (vaias,
leve, apuren) a respeito do seu referendo (situado este último no presente, pasado
ou futuro) naqueles contextos en que só poden ser utilizados o Presente o u o
Pretérito, e non o Futuro do Subxuntivo.
Ainda que este tempo é normalmente referente de outro tempo gramatical
pode actuar como autónomo (cos mesmos valores temporais intrfnsecos de pre-
sente e fu turo) en e nunciados desiderativos, hipotéticos, dubitativos, etc.:
Os ceus te protexan !
Quizá o teña na casa
 •
~ Outros Valores:
Alén do xa indicado, de Presente por Futuro que non se debe tomar como
especial, non hai nengun outro particular.
b) Pretérito: andase
~ Tempo Gramatical:
~
o

~o
TEMPO MODO
Tconpu do lndkaoivo
1- Rcrcrcndo)
Rcrcrido a un
PRESENTE PASADO FUTURO

.. ,,.... ,,.... ..
Tconpo Real
,.. ,,.... .. ,.. ,..
u u u

... ·e, ·e·e ... ,·e ·e·e:

'ü ·¡¡ ·¡¡ Real Irreal 1nttncional
...e: ·e ·eo e:
o
e "O
o
·eo ·eo o
't:l
Tcmpn Oramatic<tl ·¡¡ ·e 't:l
·¡¡ :2
~
u '§ ~
Correlativo
·oe: ~
e: ¡_
e:
·¡; ~ ~
¡g
e
·¡; e: ¡g
(co lndicaoivo) u < u ~ ~ u < ~

X XX X X X
PRESENTE PRETÉRITO FUTURO
Tconpo G ramatical
Modal
(un irrc;~lidadc)
X
Exemplos:
Sinto que non tramitases o divórcio
Actuarás como se nunca ouvises tal milagre
Parecía que se coñecesen hai moitos anos
Daba a impresión de que caísen as últimas follas do Outono
Dixo-me que lle levase améndoas
Forma non real , situada no pasado (anterioridade ao momento da enuncia-
ción) . ·Canto ao tempo gramatical é, por conseguinte, Pretérito. Na correlación
cos tempos do Indicativo pode indicar: acción anterior a respeito de un referendo
situado no presente (tramit11se) ou no futuro (ouvises); ou acción anterior (coñe-
cesen) , coincidente (caísen) ou posterior (levase), a respeito de un referendo
situado no pasado .

REPARA...
Intrinsecamente é sempre un tempo pasado e na correspondéncia
temporal pode indicar accións anteriores, coincidentes ou posteriores.

~
~
A inda que este tempo é normalmente referente de outro tempo gramatical, <
pode actuar como autónomo (co mesmo valor temporal intrínseco de pretérito) ::?J
en enunciados desiderativos, hipotéticos, dubitativos, etc.: ~
Quen pudese! [""""
Talvez quixesen
•
~ Outros Valores:
Se collese agora un táxi , chegaria en dous minutos
En enunciados puramente hipotéticos (tanto por se collese, como, sobreto-
do, por chegaria), utiliza-se o Pretérito polo Futuro do Subxuntivo, indicando

~ acción futura hipotética, anterior a un referendo situado nun futuro tamén hipoté-
tico (cfr. o uso do Futuro do Subxuntivo cando o referendo non é hipotético: Se
o coller agora un táxi, chegarei en dous minutos) .

~o
e) Futuro: a ndar
~ Tempo Gramatical:

TEMPO MODO
Teonpn do lndic01ivo
(- Rcferen<k>)
Referido a un
PRESENTE PASADO FUTURO
Tconpn Real
..e: .,.,.. .,.. ·O .,.,. .,.. .. .,.,.. .,.,..
·¡¡ "O "O "O
·¡¡ "O "O
Real Irreal Intencional
... :~ ... ·e
"O
e ·e ·e
"O
...., ·e ·g·e
"O e
Tc111po Gromatital "O
·¡¡ :~
..e: "O o
.,
·e
o
·~
·¡¡
Correlativo
leo lndicati\'O)
.5
o i
'O
e
·¡; ~
e ~
e
·¡;
u
~
e ¡
u < Q. u < Q. < Q.

X X
PRESENTE PRETÉRITO FUTURO
Tcmpo Gramatical
Mndal
(da irrcalidadc)
X
Exemplos:
Se quixerdes irei ve-lo
Cando viñer dá-llo
Pon-llo onde lle parecer mellor
Fago-o como o desexares
Quero que veñan os que acabaren todo
Forma non real, situada no futuro (posterioridade ao momento da enuncia-
ción) . Canto ao tempo gramatical é, en consecuéncia, Futuro . Na correlación
cos tempos do Indicativo indica unha acción anterior a un referendo situado
tamén no futuro.
Non se emprega nunca como autónomo , utilizando-se só en cinco tipos de
cláusul as (ou, con maior exactitude, sete):
- condicionantes (Se quixerdes)
- circunstanciais temporais (Cando viñer)
- circunstanciais locativas (Onde lle parecer)
- circunstanciais modais (Como o desexares), e outras introducidas potas
mesmas conxuncións (como, conforme, segundo , consoante) en cláusulas com-
parantes e intensificantes, próprias das bipolares comparativas e proporcionais
respectivamente (FaJa tanto como quixeres; Conforme entraren, vai-lles entregan-
do un papel)
- relativas (Os que acabaren todo), incrustadas na cláusula ou na frase
complexas
e vai en correlación con un verbo en Futuro (ire1) ou Presente (do Indicativo:
fago , do Subxunti vo: veñan ou do Imperativo: dá, pon , tendo en canta que estes
presentes teñen valor de futuridade) .
 REPARA...
Intrinsecamente é un tempo futuro e na correlación temporal
indica sempre accións anteriores.

~ Outros Valores:
Uti liza-se en certas construcións (sempre introducido polos mesmos nexos
das mesmas cláusulas citadas) en que se repete o verbo, no primeiro caso no
Presente do Subxuntivo e no segundo no Futuro, indo ambas as formas nunha
cláusula en función de concesión dentro de unha bipolar opositiva (con relación
concesiva):
Faga o que fixer , apoiaremos as suas proposicións
Sexa como foro resultado, gañarán moralmente as eleizóns
Nestes casos , ainda que segue tendo valor de futuro , non se pode dicer que se
estabeleza nengun tipo de correlación coa forma verbal no presente do Subxuntivo.

3.- Modo Imperativo: Presente (anda)

~ Tempo Gramatical:

TEMPO MODO
r Tempo real PRESENTE Real Irreal Intencional

<U
<':S 't)
·¡:¡ <':S

X
't)
e
•<U ·¡::;
't) o
·¡::;
·¡:¡
·sc ~
"'o
u , Q.,

~ ~
e ~
.~o .~
~ 'ü (;j e
E Ve E :2
«1 ~og~
<J.§
._, o.:!~ ,g
8.~ 8.-g "'·-
<U ~
E'tl E ..O
>< ,_ "'
<U o <U
¡....¿ ¡:!o~~

Exemplos:
Vaiamo-nos
Non saiades de aí
Forma intencional apelativa que expresa un mandato temporalmente coinci-
dente co momento real presente da enunciación e unha acción posterior a respei-
to dese momento. Portanto, modalmente ten valor temporal (intrínseco) de Pre-
sente e de Futuro na realización da acción.
~ Outros Valores:
Non apresenta valores especiais e si un abano de posibilidades de expresión
 modal , normalmente ligadas ao tipo de persoa gramatical, que van desde a forma
máis suave de suxeréncia (exortación: Vaiamo-nos) até o mandato máis rigoroso
(orde: Non saiades de aí) .

o
~o
 TEMA 12

O VERBO (V)
Formas Substanciais
e Aspectuais

1) Formas substanciais
e aspectuais nominalizadas e adverbializadas
II) Estudo do Infmitivo como forma verbal
1.- Morfema substancial
2.- Temporalidade
3.- Morfemas número-persoais
4.- Construcións con Infmitivo

III) Estudo do Xerúndio como forma verbal

1.- Morfema aspectual
2.- Temporalidade
3.- Construcións con Xerúndio

IV) Estudo do Particípio como forma verbal

1.- Morfema aspectual
2.- Temporalidade
3.- Construcións con Particípio e formas duplas
 11
~
o
~o
Camiñando pola praia topou un bidón
Asfaltado o camiño fixeron unha festa
Non quera faJar coa tua irmá
Observa como a forma camiñando (Xerúndio) nos apresenta unha acción
no seu proceso, a forma asfaltado (Particípio), a acción no seu término e a
forma faJar (Infinitivo) indica só a eséncia da acción sen ter en conta o seu
in ício, decurso ou término.

O aspecto é a categoría gramatical que nos indica a referén-

cia que o emisor fai ao proceso da acción. As formas que se
opoñen polo aspecto (Xerúndio e Particípio) chaman-se for-
mas aspectuais do verbo.
A substáncia é a categoría gramatical que só indica a eséncia
da acción , sen designar aspecto, modo ou tempo. As formas
que apresentan esta categoría (Infinitivo) chaman-se formas
substanciais do verbo.

As formas substanciais e aspectuais, que indican accións como as demais

formas verbais, diferencian-se delas en que os morfemas que as caracterizan non
son modo-temporais: no n indican modo e, por si próprias , tampouco tempo,
ainda que se poda estabelecer unha correlación temporal en relación co seu refe-
rendo. Eses morfemas defin itórios son, pois , substanciais ou aspectuais.

1) FORMAS SUBSTANCIAIS E ASPECTUAIS

NOMINALIZADAS E ADVERBIALIZADAS
Non quero falar coa tua irmá Ten un faJar moi simpático
Carniñando pola praia topou un bidón Veu camiñando ~
Asfaltado o camiño fixeron unha festa Fomos por un camiño asfaltado ~
As formas faJar , carniñando e asfaltado apresentan, ao lado da función <
verbaJ xa vista (nos exemplos da esquerda), outras funcións diferentes (nos ~
exemplos da direita). ~~M~
Infiniti vo, Xerúndio e Particípio poden ter características próprias de outras ~
c lases de palabras:
•
a) In finitivo en función substantiva:
• J,ndica a eséncia da idea que ternos sobre as entidades que designa.
• E núcleo da Frase Nominal
• Admite morfema de número .
un faJar 1 uns faJares
b) Xerúndio en función adverbial:
• Amplifica as notas significativas do verbo por meio de unha noción mo-
dal.
• Qesempeña a función de Complemento Ci rcunstancial na cláusula.
• E formal mente in variábel.
Veu camiñando (cfr.: Veu así)

e) Particípio en función adxectiva:

• Ampli fica as notas significativas do nome substantivo a que se refere.
• Funciona como M odificador do núcleo da Frase nominal (ou de núcleo
cando é Complemento Predicativo) .
• Admite morfemas de xénero e número.
Camiño(s) asfaltado(s) Estrada(s) asfaltada(s)
Nestes casos que acabamos de ver as formas de Infiniti vo e Particípio xa
non son formas verbais, senón que están nominalizadas (substantivizada: Infiniti-
vo, adxectivada: Particípio). A s de X erúndio, ainda que vróximas dun advérbio ,
non se deben considerar adverbializadas na mesma medida.
Así é: a consideración do Xcrúndio como forma adverbializada é máis téorica que real , pois
pode pensar-se que a función de Predicado es tá presente tanto en:
Veu cantando doces canci6ns
como en:
Veu cantando
Veu camiñando
De maneira q ue o X erúndio que vai xunto do verbo nuclear, por seguir expresando acción no
scu proceso, simultaneidade temporal a rcspcito do verbo nuclear e por ser susceptíbel de admitir
complementos como Predicado verbal , debe ser considerado núcleo de cláusula (que se pode ver
reducida ao simples núcleo) circunstancial modal e non de unha frase adverbial.

II) ESTUDO DO INFINITIVO COMO FORMA VERBAL

É ben fácil de estudar
Vin-nos estudar toda a tarde
Para estudarmos precisamos os apontamentos
A s formas anteriores son Infinitivos en función verbal .

O Infinitivo, como forma verbaJ, é o núcleo central da predi-

cación que apresenta unha acción indicando a sua eséncia e
non o seu proceso, tempo ou modo.

1.- Morfema Substancial

Opón-se ás demais formas verbais pota presenza da categoría substancial
(marcada polo morfema r) e pola auséncia das de tempo, modo e aspecto.
2.- Temporalidade
Non indica tempo por si próprio, nen obxectivamente nen modalmente (por-
que carece desta categoría). Só se pode desprender unha secuéncia temporal a
partir da corre lación con outro verbo con que se relaciona.
O In finitivo pode dar-se en cláusulas simples exclamativas, interrogativas
ou imperativas (de orde ou proibición):
Cear agora?
Correres ti todo iso!
Direita, volver!
pero é fundamentalmente un verbo dependente (de núcleo verbal ou nominal) e ,
portanto, emprega-se sobretodo en cláusulas incrustadas:
Non é normal estares ti todo o dia asi
Yeu para faceren o traballo máis difícil
Ao calarmos na sua presenza falou o Director
Xa me dirás o modo de sairmos de aqui
Nestes últimos casos o Infinitivo é ntra nunha correlación temporal, sendo
coincidente , anterior ou posterior se tomarmos como referendo o tempo da acción
descrita no verbo nuclear da c láusula complexa:
Non é normal estares ti todo o dia asi (coincidéncia)
Veu para faceren o traballo máis difícil (posterioridade)
Ao calarmos na sua presenza falou o Director (anterioridade)
Contado, algunhas veces a temporalidade pode estar difusa, dependendo do
contexto:
Sodes merecedores de receberdes este prémio (coincidéncia ou posteriorida-
de?)
Non se pode estabelecer unha correlación temporal cando a cláusula indica simplesmcntc
cséncia ou estado e cando se trata de pcrffrases verbais (por as duas formas verbais scren interde-
pcndentes semántica e sintácticamente):
Ese edi fício é difícil de achar
Ternos que sair máis veces de excursión

3.- Morfemas número-persoais

O emisor pode apresentar-nos a acción do Infinitivo
• como impersoal (utilizando a terceira persoa do si ngular):
É ben fácil de descobrir
• con suxei to executor indicado:
- por morfemas número-persoais marcados:
Para encontrannos a saída necesitamos un plano
- por outros procedimentos:
Ternos que o facer xa
Vin-nos aparecer no horizonte polo sol-por
Pondo de parte aqueJas situacións en que o Infiniti vo vai na primeira ou
terceira persoa do singu lar, caracterizadas por levaren un morfema número-per-
soal 0 non marcado, embora te ñan suxeito (Para ser eu [ou e l/ela] o autor do
proxecto, non está mal), podemos ter en contaos seguintes casos para o emprego
do Infinitivo con ou sen morfemas número-persoais:
 a) Uso obrigatório do Infinitivo sen morfemas número-persoais
~ Cando o Infinitivo vai referido ao mesmo suxeito que o verbo persoal
do cal depende, indo imediatamente despois del (sobretodo de verbos auxilia-
res, modais, semimodais e de movimento), ou como moito unido por unha pre-
posición, conxunción ou levando o verbo persoal un pronome átono posposto:
• Auxili ares: • Semimodais:
Han de sair elas bastante cedo Conseguiron falar elas con eles
Tes de arranxar o rádio Non desexamos concluir nós a obra
Deben de ser as catro Dubidache de pedi-lo
• Modais: • Movimento:
Queres-mo dar de unha vez? Viñemos ver-te
Sabíades que facé-! o non era correcto Acercamo-nos a saudar-te
Non podemos contá-lo até mañá
Ainda que é posíbel o uso de morfemas número-persoais nas condicións indicadas ~a regra
con outros verbos distintos dos exemplificados (e similares), o carácter redundante e repetitiVO do
mcsmo suxeito fai moi preferíbeis as formas sen estes morfemas númcro-persoais:
Demostraron ter pouca sensibilidadc (raro: teren)
Admitimos ser moi felices (raro: sennos)

~ Cando o Infinitivo vai facendo parte da perífrase impersoal haber que +

Infinitivo:
Hai que deixar-se de contos
~ Cando o Infinitivo ten valor imperativo (orde ou mandato), sen se referir
a nengun suxeito en particular:
Non faJar ao condutor ( = Non se fa le)
Subliñar os Infinitivos do texto ( = Subliñen-se)
~ Nos provérbios, sentenzas e algunhas frases feitas:
Traba llar para aquecer, é mellor morrer de frio
Querer é poder
Sé o primeiro a ouvir, e o último a falar
As cantas a pagar están na mesa
b) Uso obrigatório do Infinitivo con morfemas número-persoais

~ Cando o Infinitivo vai imediatamente despois do verbo nuclear e ten

diferente suxeito:
Admitimos seren bons rapaces
O avogado demostrou teres un grande motivo
Contado, dentro deste último ponto, hai casos en que se preferen, non de maneira obrigatória,
as formas sen morfemas número-persoais, cando o verbo nuclear é causativo (mandar, facer,
deixar, permitir e derivados) ou perceptivo (sentir, ver, ouvir, etc.):
Deixei-nos facer a sua vontade (raro: (aceren)
Ouviche bater na pona (raro: batem1os. bmerdes. batcren)

~ Cando o Infinitivo leva ó seu suxeito expreso e non está dentro do

primeiro caso visto no ponto a) anterior (que o Infinitivo vaia imediatamente
despois e teña o mesmo suxe ito):
Xa me estrañaba non viren as tuas irmás
Cumpre faceren eles o que prometeron
 11
Debemos, por todos os meios posíbeis que reñamos ao noso dispor, solucio-
narmos nós os próprios problemas
Colle o teléfono da direita para faJares ti
Estamos seguros de termos nós máis poder de convocatória
E studares ti todo odia !
>
....._,
e) Uso do Infinitivo con ou sen morfemas número-persoais
o
~o
En todos os casos q ue veremos sob esta epígrafe (que os pomos a maneira
de exemplificación e que son supérfluos por non iren incl uídos nos dous aparta-
dos anteriores) , o uso de morfemas número-persoais marcados é optativo depen-
dendo de se q ueremos incidir o u salientar o suxeito do Infinitivo (formas con
morfemas número-persoais) ou simplesmente indicar a acción verbal sen máis
(formas sen morfemas número-persoais). Contodo, hai certos factores que po-
den favorecer o uso de unhas ou outras fonnas, como veremos.
Podemos levar en conta os seguintes casos:
~ Cando o In fi nitivo non vai imediatamente despois do verbo nuclear e
non leva o seu suxeito expreso, que pode non existir, ser diferente ou o mesmo
que o do verbo indicado. Aquí podemos considerar os seguintes factores que
favorecen (non de maneira obrigatória, portanto) o uso de morfemas número-per-
soais marcados:
• A intercalación de elementos entre o verbo nuclear e o Infi nitivo (espe·
c ialmente cando hai un segundo coordenado) que fan que se rompa o fio normal
do discurso:
Debemos, por todos os meios posíbeis que teñamos ao noso d ispor, solucio-
narmos 1 solucionar os próprios problemas
Debemos solucionar os problemas e, após un longo e delicado debate de am-
p los sectores, propormos 1 propor alternativas
• Que o Infinitivo vaia nunha cláusula preposicional (introducida por unha
preposició n ou locuc ión prepositiva). O menor grau de dependéncia deste a res-
peito do verbo nuclear pode favorecer máis que noutros casos o uso de fo rmas
persoais :
C olle o teléfono da direita para faJares (falarmos, etc.) 1 faJar con ela
Yiñeron visitar-me despois de saíren (sairdes, etc .) 1 sa ir
Estamos seguros de termos 1 ter máis poder de convocatória
Teñen a obrigación de saíren 1 sair canto antes
Ainda que iso é o habitual nos casos acima asinalados, hai outros especiais, con verbos
persoais copulativos ou predicativos e adxectivos como fácil, difícil, bon, mau, mellor, pior, etc.,
que só admiten Infinitivo sen morfemas número-persoais marcados, o mcsmo que acontece coa
construción ser de + Infinitivo. Na realidade, aqui o Infinitivo non pode ser máis que impersoal:
Os rapaces eran fáceis de aturar
Parecíades maus de trata r
As situacións eran de prever (su por, espe ra r, etc.)
Mais na pasiva o Infinitivo pode ser persoal p.orque ten suxeito (o mesmo que o do verbo
nuclear):
Os meniños eran fáceis de seren 1 ser aturados
• A anteposición do In fi nitivo ao verbo nuclear favorece ainda máis o uso
de morfemas número-persoais:
C rendo sermos (serdes, etc.) 1 ser os máis capacitados , falamos con ela
Para faJares (faJarmos, etc.) 1 faJar colle o teléfono da direita
~ Cando o Infini tivo, que non ten suxeito expreso , vai con un verbo
nuclear impersoal (salvo na perífrase haber que + Infinitivo, en que este é
•
sempre impersoal) ou é suxeito ou atributo de outro verbo:
Cumpre traballarmos (traballares, etc.) 1 traballar máis
Cpnvén sairdes (saíren, etc.) 1 sair canto antes
E necesário xuntares (xuntarmos, etc.) 1 xuntar todas
A conclusión será procurardes (procuraren , etc.) 1 procurar un mellor futuro
para a nosa Terra
Xa me estrañaba non viren (vires, etc.) 1 vir de mañá

L)) Cando ternos un Infinitivo sen suxeito expreso como núcleo de unha
c láusula simples (salvo imperativa) interrogativa ou exclamativa:
Estudares (estudarmos, etc.) 1 Estudar todo o dia?
Que sorte coñecerdes (coñeceren, etc.) 1 coñecer tantos países !

4.- Construcións con Infinitivo

a) Infinitivo intensificador
Usa-se para reforzar a acción expresada polo verbo nuclear, e só pode ser
empregado na terceira persoa do singular impersoal:
Eu canta r, cantar, cantei.. .

b) Infinitivo xerundial
A construc ión a + Infinitivo denomina-se "Infinitivo xerundial" cando é
equivalente a un Xerúndio:
A cantar ia-se-nos facendo máis curto o camiño (= cantando)
Está a apañar flores(= apañando)
Andas a espetar cravos- todo o día (= espetando)

e) Función verbal e nominal

Note-se que o Infinitivo ten función nominal substantiva e non verbal cando
vai precedido de determinante (e pode admitir morfema de número , mais non de
persoa):
O teu andar é pausado
Cumpre levar en conta que hai certos In fini ti vos que xa están lex icalizados como ve rdadeiros nomes
substantivos (amañccer, deber. canlar. parecer, pesar. pracer. poder, etc.) e que a presenza de determinante
tamén se pode dar (mais e n me nor medida e normalmente por motivos expresivos) cando o elemen-
to nominalizado é unh a c láusu la de In finitivo. Ncste último caso, a func ió n do In fi nitivo é verbal ,
de Pred icado da cláusula:
Polo teu andares de un lugar para outro, tes-nos derreados

111) ESTUDO DO XERÚNDIO COMO FORMA VERBAL

En ten do todo o noso material , podemos partir
Actuando desa maneira tan ridícula non conseguirás nada
As formas anteriores son Xerúndios .

O Xerúndio, é o núcleo central da predicación que apresenta

unha acción no seu proceso, sen indicar tempo ou modo.
1.- Morfema aspectual
É forma que se caracteriza por apresentar a categoría gramatical de aspecto
(marcada polo morfema -ndo), xa que nos mostra a acción verbal de unha manei-
ra imperfectiva no seu proceso sen indicar o seu término. Non apresenta as
categorías verbais de tempo , modo, número ou persoa.

2.- Temporalidade
Non indica tempo por si próprio , nen obxectivamente nen modalmente (por-
que carece desta categoría). Só se pode desprender un ha secuéncia temporal a
partir da correlación con outro verbo con que se relaciona, indicando coincidén-
cia, anterioridade ou posterioridade:
a) Coincidéncia:
Paseaba coa mai cantando alegres cancións
Como o Xerúndio non indica acción pontual , senón en proceso, a acción do
referendo (verbo nuclear da cláusula complexa) pode coincidir na sua duración
con un momento determinado da acción do Xerúndio que se viña desenvolvendo
anteriormente:
Indo cara a casa encontraron mil pesetas
Estando na discoteca apresentaron-me un deputado
b) Anterioridade:
Perguntando aqui e alá, deron co pazo
A anterioridade do Xerúndio pode vir indicada pola construción en + Xe-
rúndio , sendo a retrospectividade imediata:
En comendo vou
e) Posterioridade:
O ciclista chegou desfalecido, recuperando-se pouco despois
Lanzou o penalti parando-o o guarda-redes
Para que a acción do Xerúndio sexa posterior ten que ir posposto ao verbo
nuclear, equivalendo todo o enunciado a unha claúsula composta coordenada
(Chegou e recuperou-se; Lanzou e parou). . . .
A correlación temporal non se pode estabelecer cando o enunctado tndtca
eséncia ou estado:
Sendo como é , non seise acreditar no que di
Imaxinando cousas tais non se chega a nengures

3.- Construcións con Xerúndio

Alén de recordar que o Xerúndio funciona sempre como Predicado da sua
cláusula e a antedita secuéncia de en + Xerúndio con valor de anterioridade
imediata, convén levar en conta tamén as seguintes construcións de carácter
expresivo:
a) Xerúndio intensificador:
Camiñando, camiñando, fomos chegando ao noso destino
Por meio da repetición do Xerúndio expresa-se un proceso da acción longo.
11
b) Xerúndio imperativo:
Andando !
Indicando unha exortación ou mandato é equivalente a un Imperativo, mais
impersoal.

o IV) ESTUDO DO P ARTICÍPIO COMO FORMA VERBAL

~
Acabado o traballo partin sen demora
ffi A forma anterior é un Partic ípio en función verbal.
>
o O Particípio, como forma verbal , é o núcleo central da pre-
dicación que apresenta unha acción no término do seu proce-
so , sen indicar tempo ou modo.

1.- Morfema aspectual

É forma que se caracteriza por apresentar a categoría gramatical de aspecto
(marcada regularmente polo morfema -do), xa que nos mostra a acción verbal de
unha maneira perfectiva no seu proceso por indicar o seu término . Non apre-
senta as categorías verbais de tempo, modo , número ou persoa, mais si as nomi-
nais de xénero e número.
2.- Temporalidade
Non indica tempo po r si próprio, nen obxectivamente nen modalmente (por-
que carece desta categoria) . Só se pode desprender unha secuéncia temporal a
partir da correlación con outro verbo con que se relaciona, indicando anteriori-
dade:
Acabado o traballo panin (pano ou par1irei) sen demora
3.- Construcións con Particípio e formas duplas
a) Distinción entre a función verbal e a nominal
Como xa vimos, o Particípio pode funcionar tamén como adxectivo. Vexa-
mos esta dupla funcionalidade:
(verbal) (adxectiva)
Acabado o traballo partin O traballo foi acabado
Non deron acabado o traballo O traballo acabado dá tranquilidade

Cando o Particípio ten función adxectiva indica cualidades. Cando ten fun-
ción verbal está marcado polo valor aspectual e pode estabelecer (cando non
forma parte de perífrase verba l) unha correlación temporal de anterioridade a
respeito do verbo nuc lear.
Asi mesmo, observe-se que un Particípio ten función adxectiva cando pode
ser substitu ído por un nome adxectivo que indique cualidade ou pola construción
que + ser 1 estar + Particípio:
Os rostos macerados reflexaban-se no espello (pálidos 1 que estaban macera-
dos)
Un home viaxado vale por dous (forte 1 que é viaxado)
 A xente andaba toda alporizada (feliz)
Viu o barco ladeado (que estaba ladeado)
Para sabermos se o Particípio pode ter función adxectiva e verbal podemos
utilizar ao lado de un nome substantivo a construción anterior para ver se a ten
ti
adxectiva, e que + ter + Particípio (como perífrase verbal onde o Particípio
non teña flexión xenérica ou numérica), para comprobar se a posui verbal:
E
Encontramos un rapaz que era coñecido o
~o
Encontramos un rapaz que tiña coñecido
Os exemplos anteriores demostran que coñecido posui función adxectiva
(un rapaz coñecido) por admitir a primeira construción e verbal (Tiña coñecido
un rapaz) por ser posíbel a segunda.
Mais en:
O xúri seleccionou un candidato * que era 1 estaba agradado
O xúri seleccionou un candidato que tiña agradado (ao público)
agradado só pode funcionar como verbo e non como adxectivo (candidato
* agradado), . tal como acontece con moitos verbos intransitivos e pronominais:
abdicado, axido, bu/ido, cabido, discursado, ficado, paro/ado, queixado, voado,
zunido, etc.
b) Formas duplas
Dentro da func ionalidade verbal e adxectiva, merecen especial atención os
verbos que posuen duas formas participiais.
A maioria dos verbos apresentan un único Particípio regular con función
verbal e adxectiva:
andado ( 1" Conxugación)
vivido (2• Conxugación)
partido (3" Conxugación)
Andado o camiño, descansamos na beira da estrada (función verbal)
O camiño andado ficou atrás (función adxectiva)
Un número reducido de seis verbos (cos seus derivados) apresentan tamén
un único particípio, irregular neste caso, que admite as duas funcións anteditas:
facer: feito pór: posto
dicer: dito ver: visto
escreber: escrito vir: vindo (ou, regular, vido)
Non dou feito a manteiga (función verbal)
A manteiga feita está sobre a mesa (función adxectiva)
A forma escrebido. regular do verbo escreber, non é descoñecida na história da nosa língua ,
mais hoxe non se emprega.
Mais un número considerábel de verbos (non o máis numeroso, ainda que
de bastante uso) apresenta dous Particípios: un regular e outro irregular. A
norma xeral é que o Particípio regular posua fu nción verbal e o irregular adxec-
tiva, tendo este último, na realidade, pouco de forma verbal:
Teño frixido algunhas costeletas na miña vida (regular: función verbal)
Gosto das costeletas fritas (irregular: función adxectiva)
Limpado o carburador, xa podes levar o coche (regular: función verbal)
O carburador xa está limpo (irregular: función adxectiva)
Non dei suxeitado as plantas que me pasache (regular: fu nción verbal)
As plantas están suxeitas a un esteo (irregular: función adxectiva)
No entanto, hai dentro deste último grupo de verbos con Particípios duplos,
11
formas regulares que , ao igual que as correspondentes irregulares , poden funcio-
nar tamén como nomes adxectivos (especialmente cando o irregular é de pouco
uso ou de s ignificado diferente) e mesmo s ubstantivos:
Terán-se afeizoado ao ténis despois de o praticar algo (regular: función verbal)
As raparigas afeizoadas ao ténis xogaron uns partidos (regular: función adxec-
tiva)
Os afeizoad os ( = A afe izón) aplaudían sen parar á sua equipa (regular: fun-
c ión substantiva)
Son a fecto aos chamados telefónicos (irregular: función adxectiva)
O teu afecto é gratificante (irregular: función substantiva)
A seguir pomos unha lista de alguns verbos que apresentan os dous Particí-
pios, indo marcados en cursiva os Particípios regulares que admiten , alén de
fu nc ión verbal , tamén adxectiva:
VERBO PARTICÍPIO REGULAR PARTTCÍPIO IRREGULAR :
abrir abrido aberto
aceitar aceitado aceito 1 aceite
acender acendido aceso
avolver (envolve r. avolvido (cnv~Jivido. avolto (e!Jvollo, devol·
devolver. cnvolvet. dcvolvido. envolvido. to, revolto. volto)
revolver. volver) rcvolvido. volvido)
bencer bencido bento
calmar calmado calmo
cansar cansado canso
ceivar ceivado ceívo 1 ceive
cobrir cobrido coberto
coller (cncollcr. col/ido (cncollido. colleito (eneolleito.
e~coller, recoller) escol/ido. recollido) escolleito, reco lleito)
comer comido comesto
defender defendido defenso 1 defeso
disolver (resolver. disolvido (resolvido. disolto (resollo, sollo) 1
solver) solvidol disoluto (resol uto, soluto)
elexer elexido eleito
empregar empregado empregue
entregar entregado entres_ue
enxugar enxugado enxoito
erguer erguido ergueito
escorrer escorrido escorreito
extremar extremado extreme
findar findado findo
gañar gañado gaño
gastar gastado gasto
matar matado morto
moer moído mudo 1 mundo
morrer morrido morto
murchar murchado murcho
N nacer nacido nado
~
pagar pagado pago
< romper rompido roto
~ suspeitar suspeilado suspeito
w tinxir tinxido tinto
~ toller rol/ido tolleito
torcer torcido torto
 e) Concordáncia
Acabadas as tarefas, partiron
As tarefas acabadas son preferíbeis que feítas a meias

O Particípio concorda en xénero e número co nome substantivo a que se

refere, tanto na función nominal (as tarefas acabadas) como na verbal (acabadas
•
as tarefas) . Nesta última función, se o Particípio fai parte de unha perífrase
verbal fica invariábel, por non referir-se ao nome substantivo:
Teño fe ito moitas tarefas
PERiFRASE

Observe-se a difercnza con:

Teño fe itas moitas tareras
onde feitas ten función adxectiva referida a tarcfas (= Tcño moiws tarefas feitas, quer dicer: Teño
moitas tarefas que están feitas).
 TEMA 13

O VERBO (VI)
Perífrases Verbais

1) Deftnición

II) Tipos
1.- Aspectuais
2.- Modais
3.- Temporais

III) Estudo particular das perífrases

1.- Aspectuais
a) Incoactivas
b) 1m perfectivas
e) Terminativas
d) Perfectivas
e) Perfectivo-Reiterativas
2.- Modais
a) Obrigativas
b) Hipotéticas
3.- Temporais
I) DEFINICIÓN
Mariña quer comprar vários libros
Mariña ten comprado vários libros

Observa como no primeiro exemplo a forma verbal comprar é dependente

de quer e func iona como Predicado da cláusula de Complemento Directo . No
segundo caso, comprado non depende de ten , senón q ue ambas as formas se
supoñen mutuamente. Neste caso, dicemos que a secuéncia ten comprado cons-
tituí unha perífrase verbal.

Mariña ten comprado vários libros

Suxeito Predicado Complemento D irecto
Mariña compro u vários libros
Suxeito Predicado Complemento D irecto
Ma riña quer comprar vários libros
Suxeito Predicado Complemento Directo

Pode comprobar-se nos exemplos anteriores que ten comprado é equivalen-

te a comprou , mentres quer comprar non equivale a unha única forma verbal,
pois non ten unidade fu ncional e semántica.
Na perífrase, a primeira forma (ten) denomina-se auxi liar e a seg unda (com-
prado) auxiliada, podendo haber entre as duas un elemento de relación (preposi-
ció n ou conxunción). A form a auxiliar proporciona os morfemas modo-temporais
e número-persoai s; a auxiliada é sempre un Infi niti vo, Xerúndio ou Partic ípio
que acarreta o seu contido léxico habitual á construción . A significación final
está proporcionada polo conxunto dos dous e lementos:
A nosa equipa veu a perder o encontro
A nosa equipa vai perdendo por catorce a un
Non da mos feíto tantos exercícios para mañá
11 Perífrase verba l (tamén chamada locuc ión verbal) é a se-
cuénc ia constituída por duas formas verbais en relación de
interdependénc ia tal que apresentan unidade funcional e se-
mántica; isto é , son equivalentes a form as verbais únicas.

Hai veces en que nunha secuéncia poden ocorrer dous ele mentos verbais
que , aparentemente , parecen unha perífrase mais que , na realidade, non a son .
Como podemos entón distinguir unha perífrase de outra secuéncia que non a é?
Observa atentamente as seguintes equivaléncias:
O Estado segue a levar soldados = O Estado segue a leva de soldados
Pauta comeza a traballar = Pauta comeza o traballo
Continua a chover = Continua a chuva
Xoán voltou a servir = Xoán voltou ao servizo
Henrique puxo-se a traballar = Henrique puxo-se ao traballo

Co mprobamos q ue existe a posibilidade de o verbo (segue, comeza, continua ,

voltou , puxo-se) ir complementado con unha Frase Nominal ou Preposic ional
nos exemplos da d ireita , ou con unha cláusula nos exemplos da esquerda. Quer
dicer, a estrutura func ional das c láusulas da direita e da esquerda é exactamente
a mesma, mudando unicamente a forma e as unidades de complementación . Por
iso non hai nengun motivo para considerarrnos que o verbo é auxiliar de unha
perífrase nas cláusulas da esquerda, sobretodo cando nos exemplos da direita
pode .nos comprobar que, coa mesma signifi cación e función, non o é .
Con este critério non consideraremos perífrases algunhas secuéncias como:
Andar a + Infinitivo
A ndar + X eníndio
A nda a berrar 1 bCrrando pola vila ( = anda aos berros)
Estar a + In finitivo
Estar + X eníndio
Estivo a herrar 1 berrando na cama ( = estivo aos berros)
Levar a + In finitivo
Levar+ Xeníndio
Leva a berrar 1 berrando toda a tarde ( = leva aos berros)
A cabar de 1 Rematar de + In finitivo
A caba 1 Remata de traba/lar ( = acaba 1 remata o trabal/o)
Tomar a 1 Vo/tar a 1 Volver a + In finitivo
Torna 1 Volta 1 Vo/ve a traba1/ar ( = toma 1 volta 1 volve ao trabal/o)

Tampouco é perífrase a construción ser + Particípio (chamada por alguns

" perífrase pasiva"), pois o valor de pasividade reside no conxunto da cláusula
(ou no contexto) e non na antedita construción. O Partic ípio debe ser considerado
un Atri buto concertando co Suxeito. Asi, en:
A tiraxe do libro foi reducida
reducida é Atributo de tiraxe , tanto se é entendida a cl áusula como activa (foi
pequena) ou como pasiva (foi reducida po/a editorial).
II) TIPOS DE PERÍFRASES
Segundo o valor verbal expresado por cada perífrase, podemos distinguir
tres tipos: aspectuais, modais e temporais.

1.- Perífrases aspectuais ~

Como vimos , o aspecto indica todas as posibilidades de o emisor apresentar
o proceso verbal: no início, no próprio proceso, no fin e, desde fora del , o
o

~o
proceso acabado ou acabado-reiterado. As perífrases aspectuais apresentan-nos,
pois, o proceso desde o princípio até despois do fin:

Mostra-se o f~tito en si mesmo considerado de iniciar a

Bota-se a rir
Botou-se a rir (1)
Botará-se a rir
A equipa vai perdendo
A equipa foi perdendo (II)
A equipa irá perdendo
Ven a coincidir
Veu a coincidir (III)
Virá a coincidir
acción de rir. Marcan a fase inicial de unha acción, inde-
pendentemente de que se situe no presente, pasado ou
futuro.
Apresenta-se a acción considerada en si mesma como im-
perfeita (non acabada), con independéncia de se expresar
temporalmente no presente, pasado ou futuro .
Indica-se o fin do proceso de unha ar.dón , independente-
mente da sua situación no presente , pasado ou futuro.

Ben o dou feíto Aponta-se a acción considerada en si mesma como perfei-

Ben o dei feíto (IV) ta (acabada) , con independéncia de que se situe no pre-
Ben o darei feíto sente, pasado ou futuro.
Xa cho teño dito (V) Insiste-se na repetición de unha acción acabada.

Ternos, pois , os seguintes tipos de perífrases aspectuais:

• Incoactivas (1): início do proceso (bota-se a rir)
• Imperfectivas (11): acción en proceso (vai perdendo)
• Terminativas (ID): fin do proceso (ven a coincidir)
• Perfectivas (IV): proceso xa acabado (dou feíto)
• Perfectivo-Reiterativas (V): proceso acabado e repetido (teño feito)

2.- Perífrases modais

Indican a atitude do emisor perante a acción:

A perífrase indica obrigatoriedade, con independéncia

Tes que facer isto (1) de a acción se conceber como real {Indicativo) ou
Quizá teñas que facer isto irreal (Subxuntivo).

A perífrase indica posibilidade, independentemente

Deben de ser as oito (II) de a acción se conceber como real (Indicativo) ou
Quizá deban de ser as oito irreal (Subxuntivo).

Ternos, pois , dous tipos de perífrases modaís:

• Obrigativas (I): indican necesidade ou obrígatoríedade (tes que facer)
• Hipotéticas (II): expresan posibilidade ou hipótese (deben de ser)
•
~
3.- Perífrases temporais
Apontan todas elas posterioridade máis ou menos iminente,
un te mpo pasado, presente ou futuro en que nos sítua o auxiliar:
Ouarte houbo de morrer
Está para sair unha nova banda deseñada
Irán reunir-se antes da noite
a respeito de

o Tendo en conta todo o anterior, podemos considerar o seguinte cuadro

~o
completo de perífrases:
CON FORMA AUX ILIADA DE
VALORES Infinitivo Xerúndio Particípio
Oota r( -se) a
lncoactivo Dar e n
Solta r-se a
Imperfectivo Jr a Ir
Vir a V ir
Aspectuais Terminati vo Vira
Dar
Perfectivo Levar
T er
Perfectivo-Reiterativo Ter
Ha be r (d e) 1 que
Obrigativo ou
de necesidade T er d e 1 que
Modais D eber
Hipotético o u
de probabilidade Deber d e
Estar a 1 para
Tcmporais Prospectivo Haber (d e)
Ir

111) ESTUDO PARTICULAR DAS PERÍFRASES

1.- Perífrases aspectuais
As perífrases son o meio máis marcado de expresión do aspecto verbal. Xa
vimos que poden ser: incoa.c tivas, imperfectivas, terminativas, perfectivas e
perfectivo-reiterativas.
a) Incoactivas
Apresenta n unha acción no comezo do proceso e teñen como forma auxilia-

l
da sempre o In finitivo.
Indican incoacti vidade:
Botar(-se) a
Dar e n + Infinitivo
Soltar-se a
Exe mplos:
Botou( -se) a rir ás gargalladas
A meniña da ba en berra r como se a matasen
O mudo soltou-se a fa la r ante o asombro do público
 b) Imperfectivas
Apresentan unha acción en desenvolvimento e teñen como forma auxiliada
un Xerúndio (forma verbal que , como sabemos, apresenta por si própria aspecto
imperfectivo) o u un Infinitivo precedido da preposición a , construción (a + lnfi- E'
nitivo) que equivale moitas veces a un Xerúndio . G

Vira 3 l
Indican aspecto imperfectivo:

Ir + 1nfitmttvo
.. Ir
Vir l + Xerun
, d 10
'
0
~
~

Exemplos:
Deitado no sofá, o gato ia ollando 1 ia a ollar unha mosca O
Hai moito lempo que veño contando 1 veño a contar unha mentira diária
Ir, vir e ir a , vir a , cando combinan con Infinitivos ou Xerúndios que
indican unha acción que pode ser feíta en movimento, apresentan, descontextua-
lizados, certa ambigüidade. Así :
Paula e Sílvia veñen estudando moito
pode indicar:
• que Paula e S ílvia veñen para aquí e ao mesmo tempo estudan moito
(nese caso estudando moito é unha cláusula que complementa a veñen).
• que Paula e Sílvia están estudando moito.
No primeiro caso non hai perífrase, xa que estudando é Predicado de unha
c láusula complementar de veñen ; no segundo si, pois que veñen estudando
fu nciona como unha unidade.
A diferenza entre estes dous verbos (ir e vir) cando indican movimento ou
son si mples auxiliares de perífrase imperfectiva radica en q ue no primeiro caso
admiten un In finitivo ou Xerúndio como complemento e só combinan con suxei-
tos animados, encanto no segundo combinan con calquer suxeito e o Xerúndio
ou o Infinitivo non son complementos deles.
e) Terminativas
Apresentan unha acción no final do proceso e a forma auxiliada é sempre
un Infinitivo.
Indica término de un proceso:
Vir a + Infinitivo
Exemplo:
Así veu a saber-se que era un home-lobo aquela besta temida

d) Perfectivas
Apresenta n unha acción acabada e teñen como forma auxiliada sempre o
Particípio (forma verbal que, como sabemos, expresa por si própria perfectivida-
de).
Indican aspecto perfectivo:

Dar
Levar 1+ Particípio
Ter
 Exemplos:
Ben dás feito o traballo antes da noite
Levo visto moitos filmes
Sinto moito non ter ido ao concerto de U-2
Levar pode combinar eventualmente con Predicativos e, neste caso, mesmo non existindo a
posibilidade de comutación por un nome adxectivo, non é perífrase:
Xa levo compradas várias lavadoras

e) Perfectivo-Reiterativas
A perífrase ter + Particípio, cando o auxi liar vai en Presente do Indicativo ,
ten, alén do valor perfectivo, o reiterativo, isto é, o da repetición habitual de
unha acción.
Indica aspecto perfectivo-reiterativo:
Ter (no Presente do Indicativo) + Particípio
Exemplo:
Xa cho teño dito: Non vexas tanto a televisión
Noutros casos, a reiteración de unha acción perfectiva en que o verbo ter
non vai en Presente do Indicativo, ven indicada polo contexto, non pola perífrase
en si:
Xa terás 1 tiñas cismado no asunto (unha ou várias veces)

2.- Perífrases modais

Tal e como xa as definimos, indican duas posíbeis atitudes do emisor peran-
te a acción: de obrigación 1 necesidade ou de hipótese 1 posibilidade. Teñen
como forma auxiliada todas e las o Infinitivo.
a) Obrigativas:
Indican obrigatoriedade ou necesidade:

Haber (de) 1 que

Ter de 1 que
Deber
l + lnfmitivo

Exemplos:
Has (de) cumprir sen falta o prometido
Hai que asistir á reunión con gravata ou lazo
Tiña de 1 que contentar-se con ve-la detrás do vidro
Debemos ter presente que a nosa identidade como povo é diferente
Haber que indica obrigatoriedade concebida de un modo xeral. De aí que o
verbo auxiliar apareza sempre en construción impersoal (hai, había, houbo,
etc.) . Haber (de) acrecenta ao valor de obrigatoriedade o de futuridade (que
veremos máis adiante) e este último valoré o que permite a posibilidade de que
en certos casos a perífrase teña valor hipotético, como acontece co Futuro do
Indicativo:
Ha de haber unhas cen persoas (cfr.: Haberá)
Xa han ser as duas e meia (cfr ,: Serán)
Ter de e Ter que son sinónimas; a construción con de é máis habitual nos
rexistos formais da língua.
 Deber + Infinitivo expresa necesidade máis que obrigatoriedade e , como
as anteriores, o verbo auxi liar admite calquer tempo e modo , salvo o Imperativo,
xa que estas perífrases indican unha modalidade do mesmo tipo ou próxima.
b) Hipotéticas ~
Indica hipótese ou posibilidade: _
Deber de + Infinitivo O
Exemplos: :9
Estas deben de ser as mellores candidatas ~
Debeu de tocar-lle a lotaria ~
Ainda que as perífrases Deber + Infinitivo e Deber de + Infinitivo poden
apresentar amiúde os seus valores cruzados, no rexisto formal ou culto da língua O
costuma-se manté-los separados:
Deber + Infinitivo: Necesidade
Deber de + Infinitivo: Hipótese

3.- Temporais
Apresentan todas valor prospectivo e teñen como forma auxiliada sempre
un Infinitivo:
Indican temporalidade:
Estar a 1 para }
Haber (de) + Infinitivo
Ir
Exemplos:
Habemos (de) ir a Viana na Primavera próxima
A Ciéncia xa está a 1 para pisar a soleira do Alén
Vou pedir unha bolsa de estudo
Con Haber (de) e Estar a 1 para cando o auxi liar vai no Pretérito do
Indicativo, sen deixarmos de expresar prospectividade, indicamos unha acción
que estivo a ponto de acontecer, mais non aconteceu:
Houben de conseguir o primeiro prémio, mais Álvaro chegou antes
Estiven para 1 a dar-lle unha labazada, mais non lla dei
Ir + Infinitivo no Pretérito do Indicativo é aspectualmente unha perífrase
terminativa, semellante a Vir a + Infinitivo:
Esperábamos un meniño e foi sair unha nena (cfr.: veu a sair)

REPARA...
Ir + Infinitivo con valor temporal prospectivo non leva nunca nexo
preposicional. En caso de o levar (preposición -a), Tpérí.tr""
"" a=se~to
=r=
n=a-:
-s=e,-e
=n~-----.~~­
aspectual imperfectiva:
Aspectua/ fmperfectiva Temporal Prospectiva
Ia a ler cando asaltaron a dilixéncia la ler cando asaltaron a dilixéncia
(= ia lendo) (= dispuña-se a ler).
 TEMA 14

O ADVERBIO (1)
O Advérbio.
Advérbios Calificadores

1) Advérbio e locución adverbial

1.- Definición
2.- Clasificación

11) Advérbios Calificadores e locucións

1.- Advérbios e locucións de Modo
a) Advérbios
b) Locucións
2.- Advérbios e locucións de Cantidade
a) Advérbios: formas e usos
b) Locucións
 o
~
'~
>
~
o

1) ADVÉRBIO E LOCUCIÓN ADVERBIAL

l.- Definición
1 Brais non
ta mén
tinxiu on te
ben
o abrigo J
só aqui
sobretodo
p recisamente

As formas marcadas nos exemplos anteriores, que complementan de distinta

maneira o verbo ou secuéncias lingüísticas máis amplas , son a d vérbios. Pode-
mos definir o advérbio de tres pontos de vista:
a) Morfolóxico. Son palabras invariábeis, quer dicer, non admiten morfe-
mas gramaticais (de xénero, número, persoa, etc.) no seu morfema-base.
b) Sintáctico. A sua función sintáctica é a de Complemento Circunstancial
do Predicado ou Modi ficador da c láusula.
e) Semántico. Inciden con diferentes valores significativos sobre o verbo ou
a cláusula que complementan .
Alguns advérbios admiten morfemas de tipo lexical alterativo ou intensificativo: lonxísimo,
pcniño, etc. Así mcsmo, só os advérbios todo e meio admiten morfemas gramaticais de xénero e
número en contextos cspcciais, cando van complementando un nome:
Todos fe lices. saíron de paseo
Son meios (ou: mcio) primos
Ainda que a sua funció n fund amental dentro da cláusula é a de incidir sobre
o verbo , tamén o pode facer s_obre outros tipos de pa)abras: un nome adxectivo
ou substantivo adxectivado (E demasiad o grande; E pouco home para min),
outro advérbio (Fixo bastante ben a tarefa) ou sobre outro elemento da cláusula
e sobre c láusula completa (0 esforzado ciclista , felizmente , conseguiu chegar
á mera).
As circunstáncias e modificacións que inciden sobre o verbo ou a cláusula,
alén de por advérbios, poden vir expresadas, entre outras unidades , por Frases
Preposicionais (la po/a estrada) ou por locucións adverbiais.
 Chama-se locución a combinación de dous ou máis vocábu-
los formando un conxunto, c;on unha función e significado
unitários, equivalentes ao das palabras de unha determinada
8 c lase.
Cando esa locución é equivalente a un advérbio chama-se
locución adverbial .

Contodo, isto non quer dicer que toda locución poda ser reducida ou equiva-
lente a un determinado advérbio.

¡
As locucións adverbiais están normalmente compostas de:
nome substantivo: chegou de noite
preposición + nome adxectivo: fai-no de novo
advérbio: agarrou-me por diante

2.- Clasificación
O libro está aquí
O libro está ben
Aquí e ben indican o lugar e o modo en que ou como está o libro.
Os advérbios c lasifican-se segundo a idea ou ci rcunstáncia que nos indi-
quen. Poden ser:
CIRCUNSTÁNCIA
OU MODIFICACIÓN

CALIFICADORES ¡ modais
cuantitativos
MODO
CANTIDADE
f espaciais LUGAR
LOCALIZADOR ES l tempora is TEMPO
mporais- - ORDE
DECLARATIVOS [;~;~: AFIRMACIÓN e NEGACIÓN
DÚBIDA
identificadores IDENTIFICACIÓN
ESPEC IFICADORES salientad ores REALCE
{ limitativos LIMITE
INCORPORADORES inclusivoS INCLUSIÓN

As locucións adverbiais clasifican-se como os advérbios en cada grupo cor-

respondente.

11) ADVÉRBIOS CALIFICADORES E LOCUCIÓNS

Saiu tan depresa que atropelou un guarda
Moito tarda o fi n de curso
Os cal ificadores indican a maneira de se producir algo (depresa: advérbios
de modo) ou en que medida se produz (moito: advérbios de cantidade).
1.- Advérbios e locucións de Modo
a) Advérbios de Modo

adrede arre u ben depresa grátis 8

afeito
a modo
asi
atreu
como
debalde
devagar mal
paseniño
o
~
deveras
Exemplos:
Colle-as afeito; dá igual que sexan brancas ou negras '~
A tartaruga anda moi devagar; paseniño, paseniño
;;>
Q
Ademais destas formas propriamente modais hai advérbios de modo que
coi nciden formalmente con: <
• nomes adxectivos na s ua forma invariábel ou masculina: o
Andaba veloz
Cantaba baixo
• particípios na forma masculina:
Traballa seguido
Asi mesmo, son moi numerosos os casos de advérbios de modo constituídos
por nomes adxectivos na sua forma invariábel ou feminina máis o morfema
deri vacional-mente:
Andaba velozmente
Farei-no boamente como poda
Alguns destes últimos poden ter tamén certos matices de orde que poden
case chegar a anular o seu valor modal:
sucesivamente, alternativamente
O advérbio de modo como pode ser:
- re lativo: Esa é a maneira como o interpreta
- interrogativo: Como ves a estas horas?
--exclamativo: Como se puxo!
E , xa non como advérbio, como é unha conxunción naqueles casos en que
introduz unha cláusula adverbial de modo:
Está acontecendo como o predixo
b) Locucións adverbiais de Modo
Ternos, entre outras, as seguintes:
con vagar } de contínuo ("arre u")
pouco a pouco ("devagar")
aos poucos de unha asentada ("de unha vez")
paso a paso
de vez ("para sempre")
de camiño ("de paso")
¡
\
ás presas
á presa ("depresa'')
ás carreiras J a xeito
ao xeito ) f'adecuadamente")
con xeito ·
de socate
de súbito
de repente ) ("repentinamente") á toa
ás tontas
) ("loucamente")
•
a custo ("con dificu!dade") ás agachadas }
~s escondidas ("ocultamente")
as furtadelas
ás direitas á socapa
do direito
,.-....
..._,
~ ao direito } ("como está mandado") pola caladiña 1
ás caladiñas J ("maliciosamente")
o
~
ás avesas
do revés ("ao contrário")
~ 1
ao revés á espreita ) ("ollando
J
ao axexo . disimuladamente")
ás claras ("claramente")
'~
> ás escuras ("sen luz") de esguella } ("co canto do olio")
~ á vista de soslaio

o
a dllos vistos 1
("de maneira visíbel") a eito
á unha
("afeito")
("conxuntamente")
de boa vontade }
de bon grado ("gostosamente")
a SÓS ("en solidade")
de má vontade \ ("contrariadamente") aos gritos
de mau grado , aos berros } ("vociferando")
a propósito
a mantente l
("adrede")
en van 1 en vao ("debalde'')
en siléncio
ás caladas
a rasto(s)
} ("caladamente")
("arrastando-se")
á teima ("porfiadamente") ás apalpadelas ("apalpando")
de cor ("de memória") de mans 1 maos dadas ("collidos
de ouvidas ("por referéncia") da man")
ás cegas ("sen ver, sen precaución") a escarrancha-pernas ("sentado coas
pernas abertas")
ao acaso ("sen rumo fi xo")
de bruzos ("debruzado")
a ve-las vir ("ao que acontecer")
de xoellos ("axoellado")
de regra ("normalmente")
en xeral de cócoras ("acocorado'')
por miúdo
polo miúdo
("pormenorizadamente'') porcasualidade
de acaso l("
casua 1mente")

2.- Advérbios e locucións de Cantidade

a) Advérbios de Cantidade: formas e usos

ahondo canto menos pouco

algo demasiado moi tan
asaz máis moito tanto
bastante meio nada todo
ben
Exemplos:
Chove pouco
Xa me amolache abondo
Ao lado de moi e moito son válidas tamén as variantes fónicas muí e muito.
Nos ad vérbi os de Modo e Cantidade (igual que nos de Lugar e Tempo, como veremos)
podemos facer unh a di visión entre absolutos e relativos. Os primeiros ind ican modo o u cantidade
que ten de ser precisada polo próprio emisor dentro do contexto: asi, como; tan, tanto. Os
relativos, que son todos os restantes, indican un modo ou unha cantídade en particular: ben,
devagar, alegremente, etc.; algo, moito, todo, etc.
Estes advérbios de cantidade teñen formas coincidentes con:
• cuantificadores indefinidos e absolutos, na sua maioria: abondo, algo,
bastante, demasiado, máis, menos, moi, moito, nada, pouco, tan, tanto, todo.
• cuantificadores definidos (partitivos): meio.
• relativos: canto.
• advérbios de modo: ben.
Ternos, asi mesmo, un advérbio de cantidade que non é coincidente con
outras clases ou tipos de palabras (asaz) e outros coincidentes con nomes adxec-
tivos na sua forma invariábel ou feminina máis o sufixo -mente:
completamente, enormemente, excesivamente, terribelmente, totalmente,
tremendamente, etc.
Alguns destes advérbios apresentan certas particularidades:
canto
É advérbto de cantidade só en cláusulas interrogativas e exclamativas:
Canto pesas?
Canto lle quer!
meio, ben
Meio e ben, normalmente partitivo e advérbio de modo respectivamente,
son advérbios de cantidade cando modifican un nome adxectivo, permitindo o
primeiro unha flexión de xénero e número:
Están meio 1 meias tolas
Están ben tolas
asaz
Este advérbio de carácter culto e arcaizante, equivalente no significado a
bastante ou moi, só pode, así mesmo , acompañar nomes adxectivos:
Están asaz tolas
tanto 1 tan, moito 1 moi
Tanto e moito apocopan-se en tan e moi cando van seguidos de un nome
adxectivo o u de un advérbio:
É unha música tan formosa!
Non te poñas tan cerca
Contaron-me un conto moi formoso
Estacionou o coche moi cerca de aqui
Contodo, moito , cando vai diante do advérbio ben e do nome adxectivo
bon , prefere a forma plena:
Este café está moito ben
Este café está moito bon
Moito bon-dia, meus amigos
que tamén pode aparecer noutros casos:
Este cuadro está moito aqui
lso que dis é moito importante
Puxeste-lo moito á esquerda
O andaime está moito alto
11 Nos advérbios de cantidade podemos estabelecer unha gradación semellante
á que fixemos cos cuantificadores indefinidos e absolutos:
~
-
apreciativa;
obxectiva e absoluta:
todo - algo - nada
- subxectiva de unha cantidade média:
pouco- meio- moito 1 moi, ben
- subxectiva de unha cantidade limite:
bastante, abondo, asaz - demasiado

~ correlativa:
máis - tanto 1 tan - menos

b) Locucións adverbiais de Cantidade

Ternos, entre outras, as seguintes:
• de carácter apreciativo e absoluto:
- semellantes a todo:
en total, ao todo, por completo, de todo en todo, de todo
- semellantes a algo:
de algo
- semellantes a nada:
nada de nada, de nada
- semellantes a moito:
aos montóns, ás moreas, ás cheas, aos feixes 1a feixes , ás presas 1a presas,
ás presadas 1 a presadas, ás mans cheas, a mares, a eito, a fartar, a encher,
a barullo, a varrer, en abundáncia, de medo, de moito
- semellantes a meio:
a meias
- semellantes a pouco:
de menos, de pouco
- semellantes a demasiado:
de máis
- semellantes a bastante:
de sobra, de abondo
• de carácter correlativo:
- semellantes amáis:
amáis
- semellantes a menos:
a menos
 TEMA 15 11

O ADVÉRBIO (11)
Advérbios Localizadores

1) Advérbios e locucións de Lugar

1.- Advérbios: formas e usos
2.- Locucións

D) Advérbios e locucións de Tempo

1.- Advérbi~s: formas e usos
2.- Locucións

ID) Advérbios e locucións de Orde

1.- Advérbios
2.- Locucións
 O cemitério está lonxe, a seis quilómetros
Antes o viño era mellar
Primeiro apareceu ela

Os local izadores inciden sobre o verbo ou a cláusula situando a acción no

espazo (lonxe: advérbios de lugar), nun momento (antes: advérbios de tempo)
ou indicando disposición no lugar e no tempo (primeiro: advérbios de orde).

1) ADVÉRBIOS E LOCUCIÓNS DE LUGAR

1.- Advérbios de Lugar: formas e usos
abaixo alá arriba eis
acá alén atrás fora
acarón al~ures cerca lonxe
a cima ah debaixo nengures
acó aló defronte onde
acolá aqu~n dentro perto
adiante aqm detrás velaí
aí arredor diante velaqui

Exemplos:
Ternos uns viciños acarón que non nos deixan dormir
Acima está o terceiro andar e abaixo o primeiro
Non está aquí, senón acolá, ainda máis lonxe
Ser ou non ser: Eis 1 Vela í a questión
Pasada a ponte, vós esperades alén e nós ficamos aquén
la para a lgures e non chegou a nengures
Tes o edifício defronte, diante dos teus ollos e non o ves!
Para chegares á praza tes que andar pouco porque está perto

Os advérbios de lugar subdividen-se en cinco grupos:

•
a) Absolutos
Indican unha situación espacial apreciada desde a perspectiva do emisor.
Son de dous tipos:
~ gradativos. Apresentan unha gradación na distáncia a respeito do lugar
que ocupa o emi sor:
o
~
'~
A aquí
aí
1
~colá
ali
1

..
1
~ ' 1
>
Q
o
.....
(/) acá
::-; a~ó alá
< ¡.¡J a9ui '
~ló
o B .i
aquén alén
Os advérbios qo g rupo A indican máis prec isión no lugar, un lugar máis
determinado e pontual. Os do grupo B menos precisión, un lugar máis impreciso
ou amplo.
Aqui no grupo B (por acá ou acó), refere-se a un lugar amplo e indefinido,
como correlato de alá ou aJó e, nese caso , o emisor está dentro do lugar indicado
polo advérbio. Co valor preciso e pontual do grupo A, o emisor pode estar
dentro ou fora dese lugar:
Aqui fan-se as cousas mellor ( = grupo B)
Aqui me tes e aqui o tes ( = grupo A)
Acolá é correlato de aqui, equivalendo a aí ou ali (igual que alá ou a ló),
ou ben pode indicar lugar máis afastado que ali ("máís alá"):
Aquí está a casa e acolá o camiño
Por ali discorre o rio; acolá, por tras, están as montañas
Aquén e alén teñen en conta o lugar ocupado polo emisor e, así mesmo,
outro ponto calquer de referéncia:
Vive alén, do outro lado da ponte
~ puros. Indican coordenadas espaciais puras:

atrás 1 detrás < I

acima 1 arriba
> adiante 1 diante

abaixo

Exemplos:
lan camiño adiante 1 atrás
Acima 1 Arriba, o ceu estaba cheo de nubes
Sentaron-se no camión duas persoas diante e duas atrás 1 detrás
Ficou atrás esperando
 b) Relativos
Indican situación tomando como ponto de referéncia, quer o emisor, quer
outro elemento: 11
1 arriba

defronte

Exemplos (do cuadro):

Alexandre vai acima
Luís empurra detrás
Fidel está defronte e corre diante
Hai alguén debaixo

fora

lonxe

arredor
Exemplos (do cuadro):
Manuela vai dentro
Menos Manuela, todos están fora
Alguns fan roda arredor
Paco está acarón
Rosa está perto
Neves situou-se lonxe
En todos os exemplos referidos a estes advérbios de lugar relativos subenten-
de-se do coche, que é o ponto de referéncia neste caso.
•
e) Presentativos
Apresentan algo que xa está á vista localizando-o no espazo: eis, velaí,
velaqui.
Ei-lo 1 Velaí, diante dos teus ollos

d) Indefinidos
o Indican un lugar inconcreto: algures, nengures.

~
Non te vin por nengures
Veu de algures, non se sabe ben de onde
'!:lJ
>
Q
e) Relativo, Interrogativo e Exclamativo
Trata-se do advérbio onde:
< - relativo: Deixei-no no lugar onde me mandaron
o - interrogativo: Onde levache o meu encargo?
- exclamativo: Onde vai que marchou!
E, xa non como advérbio, pode ser unha conxunción cando introduz unha
cláusula adverbial de lugar:
Deixei-no onde me mandaron
Este advérbio aglutina-se de maneira obrigatória á preposición a (aonde):
Di-me de unha vez aonde queres ir
Asi mesmo, a maioria dos advérbios de lugar comezados por vogal (acá,
acó, acolá, aí, alá, alén, algures, ali, aló, aquén, aquí e onde) poden contrair
coa preposición de de maneira optativa:
dacá 1 de acá, dacó 1 de acó, dacolá 1 de acolá, daí 1 de aí, dalá 1 de alá, dalén 1 de
alén, dalgures 1 de algures, dali 1 de ali, daló 1 de aló, daquén 1 de aquén, daqui 1 de
aqui, donde 1 de onde

2.- Locucións adverbiais de Lugar

Son , entre outras, as seguintes:
a) absolutas:

en cima
en riba
¡(" 'b ")
arn a
en baixo ("abaixo")

b) relativas:

en cima } ("arriba"·, contrário: "debaixo") ao redor )

en riba á roda .. ,
en volta ( arredor )
en meio J en torno
por cima ("pola parte superior")
por riba
a par )

¡
por baixo ("pola parte inferior") ao lado
á beira ("xunto de")

¡
de
de cima
riba ("d a parte supenor
. ") ao pe

de baixo ("da parte inferior") ao carón

ao res ("acarón")
á man ("perto") a rente
 a desmán
a contramán ("l
ao lonxe
á distáncia
l
onxe
")
en frente ("defronte")
para frente ("para diante")
por frente ("por diante")
á direita ("no lugar da direita")
á esquerda ("no lugar da esquerda") á parte ("noutro lugar") §
o
~
ll) ADVÉRBIOS E LOCUCIÓNS DE TEMPO
1.- Advérbios de Tempo: formas e usos
'~
>
acotio cando entón outrora ~
agora
a inda
cedo
dan tes
hogano
hoxe
pasado-mañá
sempre
o
amiúde daquela logo tarde
antano decontado mañá tras-antonte
antes decote nunca xa
antonte despois onte xamais
axiña

Exemplos:
Pasa-me amiúde, con relativa frecuéncia
Neste país chove acotio 1 decote no Outono
Antonte mallou nel como en centeo verde
Máis cedo ou máis tarde has de cair nas miñas mans
Ven decontado que está para comezar o partido
Ao lado de despois e mañá son tamén comúns as variantes depois e amañá, e, en conse-
cuéncia, pasado-amañá ou a locución equivalente depois de amañá.

Os advérbios de tempo subdividen-se en tres grupos:

a) Absolutos
Toman como referéncia o momento presente da enunciación e indican-nos
o tempo sen relación a nengunha outra circunstáncia temporal previamente asina-
lada ou suposta:

PASADO PRESENTE FUTURO

1
! 1
A tras-antonte :1 antonte : onte
1
hoxe mañá
.
1
1
pasado-mañá

antes agora despois

B antano
dantes hogano
outrora

O grupo A indica tempo fraccionado en dias. O grupo B tempo non fraccio-

nado con dous tipos de oposición: tripartida (momento pasado- momento pre-
11 sente - momento futuro) ou bipartida (época remota - época actual).
Os advérbios de tempo coincidentes cos nomes adxectivos na sua forma
invariábel ou feminina máis o sufixo -mente teñen valor temporal absoluto:
actualmente, antigamente, primitivamente, etc.
b) Relativos
Indican o tempo con referéncia a unha circunstáncia presente, pasada ou
futu ra, dada ou suposta:

ANTERIORIDADE COINCIDÉNCIA POSTERIORIDADE

..
TMEDIATA . MEDIATA
.
1

A antes decontado axiña logo despois

1
entón 1 daquela
cedo
'' tarde '
1
1
1

B ainda-T-xa /"
A anterioridade, coincidéncia e a posterioridade referen-se a unha situa-
ción anterior, simultánea ou posterior no tempo a unha circunstáncia que pode
vir dada no pasado , presente ou futuro. Asi, a respeito das nove da mañá pode-
mos dicer:
Chegou cedo 1 Chega cedo 1 Chegará cedo
Os adverbios temporais do grupo A indican temporalidade pontual, sen ex-
presar aspectualidade ou proceso da temporalidade. Os do grupo B son aspec-
tuais: indican un proceso temporal durativo , non acabado ou imperfectivo que se
prolonga desde o pasado (ainda) ou ben un proceso temporal que se comeza a
dar, un proceso incoactivo que se proxecta cara ao futuro (xa) .
Logo é sinón imo tanto de axiña ("en seguida"), como de despois, depen-
dendo do contexto:
Logo o farei (= axiña, en seguida)
Logo veremo-lo desde outro ángulo(= despois)
Mentres, entrementres e entretanto, normalmente conxuncións temporais, funcionan como
advérbios de tempo (do tipo 8 indicando proceso temporal durativo de coincidéncia plena) cando
1

levan elíptica a cláusula adverbial temporal a que se referen:

Vai-no comendo mentres 1 entrementres 1 entretanto (eu sigo traballando)

e) Indefinidos e Totalizadores
Indican o tempo na sua totalidade, a negación del (totalizadores) ou unha
aproximación á totalidade (indefinidos):

TOTALIZADORES sempre -----,--...,..- - -- --nunca 1 xamais

1
amiúde
INDEFINIDOS acotio 1 decote
 Sempre refere-se á totalidade do tempo; acotio 1 decote ("habitualmente") e
amiúde ("frecuentemente") á case totalidade, e nunca 1 xamais á negación do
tempo.
e) Relativo, Interrogativo e Exclam ativo
Trata-se do advérbio cando :
- relativo: Foi naquel tempo cando se viron por última vez
- interrogativo: Cando se asolagou a vila?
- exclamativo: Cando te pesque ... !
E , xa non como advérbio , pode ser unha conxunción cando introduz unha
c láusula adverbial de tempo:
Cando os páxaros andan en bandadas, auga agoiran

2.- Locucións adverbiais de Tempo

Son , entre outras, as seguintes:
a) Absolutas:

hoxe en hoxe
polo de dia
polo de agora
1 antes de onte ("antonte")
("agora", "nestes momentos", despois de mañá ("pasado-mañá")
polo momento " neste tempo") ao outro dia ("ao dia seguinte")
de momento
por encanto
b) Relativas:

agora mesmo} coa mesma

mesmo agora en breve
ao instante ("decantado", de seguida
ao momento "neste preciso instante") en seguida ("axiña")
no momento de aqui a pouco
a destempo } ("fora do momento de ali a pouco
a desora asinalado") ao pouco
canto antes
a tempo ("no momento asinalado")

e) Totalizadoras e Indefinidas:
TOTALIZADORAS a diário ..._ _,r------------
r • nunca máis
na vida
as máis das veces ás veces
INDEFINIDAS a cada paso por veces
a cada pouco de cando en cando
a cada tanto de cando en vez
a miúdo de vez en cando
de vez en vez
de lonxe en lonxe
de tarde en tarde
de tempos a tempos
de tempo en tempo
de raro en raro
ao raro
III) ADVÉRBIOS E LOCUCIÓNS DE ORDE
1.- Advérbios de Orde

antes despois logo primeiro

Exemplos:
Antes mortos que vencidos
Primeiro pensa-o e despois / logo fala
Todos estes advérbios coinciden na sua forma con outros tipos de palabras
ou advérbios:
• advérbios temporais: antes, despois, logo.
• pronomes ordinais: primeiro.
Ade mais hai advérbios de orde coincidentes con formas de pronomes ordi-
nais ou nomes adxectivos máis o sufixo-mente:
primeiramente, derradeiramente, fmalmente, seguidamente, ultimamente

2.- Locucións adverbiais de Orde

Son, entre outras, as seguintes:
a comezos a fins
en princípio por último
de primeiro, de primeiras a continuación , na continuación
a meados a seguir
 TEMA 16

O ADVERBIO (111)
Advérbios Declarativos,
Especificadores e
Incorporadores
1) Advérbios Declarativos e locucións
1.- Advérbios e locucións de Afirmación
a) Advérbios
b) Locucións
2.- Advérbios e locucións de Negación
a) Advérbios
b) Locucións
3.- Advérbios e locucións de Dúbida
a) Advérbios
b) Locucións

11) Advérbios Especificadores e locucións '

1.- Advérbios de Identificación
2.- Advérbios de Realce
3.- Advérbios e locucións de Limite
a) Advérbios
b) Locucións

III) Advérbios Incorporadores e locucións

1.- Advérbios de Inclusión
2.- Locucións adverbiais de Inclusión
 •

1) ADVÉRBIOS DECLARATIVOS E LOCUCIÓNS

Verei-te decerto á noite
Non te achei de menos
Talvez caían todas as ditaduras en prazo breve
A enunciación de unha acción pode apresentar-se reforzada na sua realiza-
ción, negada ou de realización incerta. Os advérbios declarativos afirman (decer-
to: advérbios de afirmación), negan (non: advérbios de negación) ou mostran
dúbida ou posibilidade sobre as accións enunciadas (Talvez: advérbios de dúbi-
da).
1.- Advérbios e locucións de Afirmación
a) Advérbios de Afirmación

abofé ben decerto si

Exemplos:
Si chegaron as andoriñas
Abofé era grande o miñato
Ben sei, que ben o vin

Alén das formas que son só afirmativas (si, abofé, decerto), hai outras que
son coincidentes con outros tipos de advérbios (ben, da mesma maneira que xa
nalguns contextos: Xa sei = Si o sei) e outros que teñen como base a mesma
forma que un nome adxectivo máis o sufixo -mente:
certamente, efectivamente, indubitabelmente, realmente, etc.

Como os enunciados se emiten normalmente na sua forma positiva , quer

dicer, afirmati va en si própria , os advérbios de afirmación son utilizados como
reforzo deses enunciados e como resposta a unha pergunta.
 REPARA...
O advérbio si nunca el só pode responder a unha pergunta; se o que-
remos utilizar ternos que acompañá-lo de outras partículas ou expresións:
o
~
'llJ -
.
Tes o hbro?
- Si señor
- Si, teño
_ Teño, si
> ( - De verdade que si

~ Mais a língua dispón de outros recursos para responder afirmativa-

o mente a unha cláusula interrogativa:
a) O máis habitual é responder repetindo o mesmo verbo da pergunta:
- Tes o libro?- Teño
No caso de perífrases verbajs ou de verbo nuclear persoal máis unha forma
non persoal, só se repete o verbo persoal:
- Has de ter o libro para terza-feira?- Hei
- Queres comer?- Quero
Cando o verbo vai acompañado de un pronome persoal átono, este non se
repete na resposta:
- Te-lo na man? - Teño
b) Outra posibilidade consiste na repetición do advérbio que vai na
pergunta, normalmente cando é xa, ainda, sempre, moito ou pouco:
- Sai sempre contigo? - Sempre
e) Ou , por último, empregar alguns advérbios ou certas expresións
como as xa vistas (abofé, decerto, ben, xa, seguro, claro que si, abofé
que si, etc.), así como certas locucións adverbias afirmativas que a seguir
veremos.

b) Locucións adverbiais de Afirmación

Son, entre outras, as seguintes:
con seguranza de verdade na realidade por certo sen dúbida
con certeza desde logo na verdade por suposto
con efeito

2.- Advérbios e locucións de Negación

a) Advérbios de Negación
nen non
Exemplos:
Non bateu nel porque o avisei
 Nen fuma nen bebe alcool
Nen fuma , nen bebe alcool nen ten vício nengun
Nunha secuéncia onde se repele a forma nen a última é sempre unha conxunción copulativa
negativa (equivale a e non), e as anteriores advérbios de negación normalmente. Contodo, algunhas
11
veces pode ser conxunción inicial de enunciado ou cláusula: Nen sempre vai ter de acontecer o
mesmo (onde tamén é equivalen te a e non).
Hai advérbios pertencentes a outros grupos que poden indicar negación por teren, secundaria-
mente, caracter negativo:
• tam pouco (advérbio de inclusión)
• nada (advérbio de cantidade)
• nunca, xamais (advérbios de lempo)

REPARA...
Igual que acontecía na afirmación, unha resposta negativa pode vir
expresada por advérbios no n pro priamente negativos (mais que indican
algun tipo de negación), especialmente cando van incl uídos na pergunta:
- Nunca o viche? - Nunca

b) Locucións de Negación
Son , entre outras, as seguintes:
de forma 1 maneira algunha de modo 1 xeito a lgun
de forma 1 maneira nengunha de modo 1 xeito nengun
de nengunha forma 1 maneira de nengun modo 1 xeito

3.- Advérbios e locucións de Dúbida

a) Advérbios de Dúbida

acaso dizque igual porventura quizá seica talvez

Exemplos:
Quizá herdemos as suas manías
Talvez arrende as terras do pazo
Seica che rebentou a cueira do pantalón
Dizque tes unha noiva en Becerreá
Queres porventura emprestar-me o teu F:errári?
A maior parte das formas destes advérbios (acaso, dizque, porventura, qui-
zá, seica, talvez) non son comuns a outros tipos de palabras, salvo igual (Igual
non ven), coincidente coa de un nome adxectivo que indica identidade.
Así mesmo, tamén hai advérbios de dúbida constituídos por unha forma
coincidente con no mes adxectivos máis o sufixo -mente:
posibelmente, probabelmente
• b) Locucións de Dúbida
Son, entre outras, as seguintes:.
ao mellor o mesmo por acaso

Il) ADVÉRBIOS ESPECIFICADORES E LOCUCIÓNS

polo visto se cadra se callar

F;ixo xusto o contrário

E importante sobretodo non perder os nervos
Só falo cando quero
Os advérbios especificadores inciden sobre o verbo ou a cláusula identifi-
cando (xusto: advérbios de identificación), salientando (sobretodo: advérbios
de realce) ou marcando o limite de un elemento ou algo en particular dentro de
un conxunto de posibilidades (só: advérbios de limite)

1.- Advérbios de Identificación

cal mes mo tal xusto
Exemplos:
Morreu cal fera adoecida
Pasamos mesmo diante dos teus fociños
Como se pode observar, todos estes advérbios coinciden na sua forma con
outras clases de palabras:
• pronomes identificadores: mesmo, tal.
• pronome re lativo: cal.
• nome adxectivo: xusto.
E, asi mesmo, poden formar-se a partir de unha forma coincidente con un
nome adxectivo máis o sufixo -mente:
mes mamente, precisamente, talmente, xustamente

2.- Advérbios de Realce

máxime sobretodo
Exemplos:
Disertaron sobretodo acerca da obra poética no século XIX
Medra pouco, máxime co clima que hai
Tamén hai advérbios de realce coincidentes con formas de nomes adxectivos
máis o sufixo -mente:
especialmente, nomeadamente, maximamente, mormente, principalmente

~ 3.- Advérbios e locucións de Limite

a) Advérbios

apenas case sequer só

 Exemplos:
Cando tentei erguer-me case non 1 apenas podía andar
Dixen-lle apenas 1 só duas palabras
Se tivese sequer os teus brazos!
11
Dos advérbios anteriores só un deles coincide formalmente con outra clase
de palabras: só, que é tamén nome adxectivo ("solitário"). Asi mesmo, hai advér-
bios de limite formados por formas coincidentes con nomes adxectivos máis o
sufixo -mente:
o
mamente, simplesmente, somente, unicamente
Podemos considerar dentro deste tipo de advérbios dous subgrupos:
~
• de limitación exclusiva ou restritiva: sequer, simplesmente, só, somente, '~
unicamente. Q
• de limitación aproximativa ou indefinida: apenas, case, mamente.
<
b) Locucións adverbiais de Limite
Son, entre outras, as seguintes:
o
• excl usivas:
ao menos polo menos nada máis
• aproximativas:
a pouco (máis) por aí por un tris por pouco

III) ADVÉRBIOS INCORPORADORES E LOCUCIÓNS

Tamén se dan clases de informática
Inciden sobre o verbo ou sobre a c láusula marcando unha relación de inclu-
sión (tamén: advérbios de inclusión) .
1.- Advérbios de Inclusión
ademais até ainda mesmo tamén tampouco
Exemplos:
Ademais atira con elas
Tampouco gosta dos caramuxos
Ainda has de querer ter razón!
Mesmo 1 Até a min me engaiolou
Tres destes advérbios (ademais, tamén, tampouco) non son formalmente
coinc identes con outras clases de palabras e os outros tres restantes si:
• con o utros tipos de advérbios: aínda (temporal).
• con unha preposición: até.
• con un pronome identi ficador: mesmo.
Como en casos anteriores, tamén hai advérbios de inclusión a partir de unha
forma coincidente con un nome adxectivo máis o sufixo -mente:
mesmamente
2.- Locucións adverbiais de Inclusión
Son, entre outras, as seguintes:
a máís alén diso así mesmo así tamén de máís a máís mesmo así tamén así
 TEMA 17

A PREPOSICION

I) Preposición e locución prepositiva. Definición

11) Principais valores e usos das preposicións
 •

1) PREPOSICJÓN E LOCUCIÓN PREPOSITIVA.

DEFINICION
O relóxio de area xa non funciona
Até as o ito non comezamos
Por aqui vexo o mar
En chegando, baixamos a bagaxe
De seguires con esas historias, non che van facer caso
Sob os Reis Católicos Galiza esmorece
As palabras de, até, sobre, por, en, con e sob son preposicións. Podemos
defini-las de tres pontos de vista:
a) Morfolóxico. Son palabras mono-morfemáticas, invariábeis na forma.
b) Sintáctico. Son elementos de relación destinados a marcar a función so-
bretodo de unha frase, e tamén de unha c láusula de Infinitivo ou Xerúndio .
e) Semántico. O valor que estabelecen varia segundo o carácter dos elemen-
tos que re lacionan e a sua disposición sintáctica.
As preposicións no n son os únicos elementos de re lación. Tamén as conxun-
cións (ou as pausas) poden expresar esta re lación. Ora, as conxuncións relacio-
nan normalmente estruturas máis complexas dentro de unidades superiores.
As preposicións son:

a contra entre sen

ante de para sob
a pós desde perante sobre
até en por tras

<
Para alén das formas que son unicamente prepositivas, certas palabras per- ~
tencentes a outras clases poden cumprir unha función relacionante do mesmo r
tipo:
• afora 1 fora exclusive mediante
baixo excepto menos
consoante exceptuante salvante
conforme inclusivamente salvo
durante inclusive segundo
exclusivamente máis tirante

Con diferenza ás preposicións do primeiro cuadro, estas últimas rexen for-

mas de pronome persoal s uxeito, en vez das oblícuas:
Saíron todos excepto eu A min ninguén me avisou
Viñestes todos tirante eu Todos calaron ante min

A combinación de dous ou máis vocábulos con función e

significado unitários equivalentes a unha preposición chama-
-se locución prepositiva.

As locucións prepositivas normalmente están formadas por:

... ) + {
(prepos•c•on ~!:~~~adverbial} + preposlcion
nome substantivo
. ..
nome adxectivo
Está diante de min (= ante 1 perante)
Por cima da torre pairaban os abutres ( = sobre)
Non cheguei a tempo por causa da e hu va ( = por)
Xunto da espadana está o fento
Como se pode observar nos exemplos, non sempre se poden reducir as locu-
c ións prepositivas a unha preposición.
Ternos, entre outras, as seguintes locucións prepositivas:
a) Formadas a partir de un advérbio ou locución adverbiaJ de lugar (ou
tempo):
abaixo de debaixo de en meio de
acarón de, ao carón de defronte de en redor de
acima de, arriba de dentro de fora de
alén de despois de lonxe de
antes de diante de para baixo de
aquén de de baixo de para cima de, para riba de
arredor de, ao redor de de cima de, de riba de para frente de
através de en baixo de por baixo de
atrás de, detrás de en cima de, en riba de por cima de, por riba de
cerca de, perto de en frente de por frente de

en torno de, en volta de, á roda de á direita de

ao pe de, á beira de, ao lado de, a par de, de par de á esquerda de
(ao) res de, (a) rente de á parte de
 •
b) Formadas a partir de outras clases de palabras:
a causa de, por causa de, por culpa de, por mor de cabo de, xunto a, xunto de
a despeito de canto a
a favor de, en favor de, en prol de cara a
a fin de de acordo con
a forza de, a poder de en troca de, en vez de
(a) respeito de, con respeito a , (no) tocante a face a , frente a
acerca de grazas a, mercé a
apesar de primeiro de
Non debemos considerar locucións prepositivas aqueJas que constan de preposición + prepo-
sición ou locución prepositiva:
Pasou por entre a xentc
Fica para dentro das murallas
Acenou por tras do seu ombro
porque se trata de unh a preposición q ue rexc unha Frase Preposiciona l.

11) PRINCIPAIS USOS E VALORES DAS

PREPOSICIÓNS
a
É das máis utilizadas. Indica movimento ou situación espacial, temporal ou
nocional :
Viro á man esquerd a e di rixo-me á tua casa
De aquí a unha semana comezan as Olimpiadas de Santiago

Pode, por veces, altern ar ou cobri r a lguns valores de outras preposicións:

O corredor non consegue chcgar á meta (até) Correu a ver o que acontecía (para)
Na introdución a este libro fal a-se do asunto (de) Percorrcmos as ruas unha a unha (por)
Os rapaces marchaban coa mochila ao ombro (en)

~ Usos:

a) Co Co mplemento Indirecto:
Deu-lle un obséquio ao noivo no dia dos seus anos
b) Co Comple mento Directo de persoa ou cousa personificada só se e mprega
en casos de ambigüidade, nomeadamente cando o Complemento Directo e o
Suxeito do verbo apontan á mesma persoa:
Chamou a Luís por teléfono
Mais:
You levar os nenos ao ci nema
Buscache o teu pai?
e) Ante un Infiniti vo, equivalendo a construc ión a un Xe rúndio , formando
ou non perífrase verbal:
A pol uizón desprendida polo barco vi ña a ser insuportábel
O gato, deitado no sofá, ia a ollar unha mosca
A saltaban o banco e nós conti nuábamos a traba/lar impasfbeis
A correr íamos rel axando as neuronas
• REPARA...
Na perífrase ir + Infinitivo non se utiliza a preposición a , afora os
casos en que a construción a + Infinitivo ten valor de Xerúndio:
la a fa lar mentres dormías ( = la fa/ando)
Mais, cando se trata de perífrase temporal prospectiva non a leva:
l a comer unha pescáda a Caión
André vai comprar un pantalón a raias
Ides facer un exercfcio

d) Cos días da semana en plural para indicar acción habitual:

Ás terzas (aos martes) e ás quintas (aos xoves) hai tertúlias literárias
e) En expresións temporais co valor de por:
Á tarde vai moito frio
Á mañá ternos seis clases seguidas
f) En determinadas locucións, sobretodo de modo:
Fixo-o ás cegas
Estivemos oito horas ás escuras por causa do temporal

ante
Indica situación anterior a un limite no espazo ou na noción. Alterna con
perante, de que é sinónima:
Detivo-se ante (perante) a porta da sua namorada
Ante (Perante) a decisión do Governo os viciños saíron á rua
Fixo a declaración a nte (perante) o xuiz

após
Indica posterioridade a respeito de un limite próximo no espazo ou no tem-
po (sendo equivalente á locución prepositiva despois de):
Após o coñecimento da notícia criou-se unha grande confusión
Após o furacán veu a inundación
Diriximo-nos á estación os uns após os outros

até
Indica un limite ou fin no espazo ou no tempo:
Subiu até o cume do monte
Até o próximo ano non chegarán as axudas
Pode alternar con a:
Chegou até o fin (a)
Recorde-se que até pode ser advérbio de Inclusión (equivalente a /amén, mesmo):
Até os scus amigos o lo uvaron
 •
con
Con nomes subs tantivos indica compañia , adición, s imultaneidade. Tamén,
en certos contextos, pode expresar nocións de modo, meio, causa ou concesión:
Estiven no teatro con Helena
A proposta foi aceitada con reservas
Chegamos a Noia coas primeiras luces
O Conselleiro recebeu-nos con cortesía
Pode allemar con outras preposicións:
Escrebeu a cana con lápis (a) Ten unha casa con tres chaminés (de)
Dubidaba con este problema (ante) Alegrou-sc co aprobado (por)
O coche bateu con unha árbore (contra)

contra
Indica opos ición , dirección a un limite próximo, dirección contrária ou lo-
calización imprecisa , no espazo, no tempo ou na noción :
Apertou-no contra o seu peito
Atirou un ovo contra a parede do celeiro
Celebrou-se un xulgamento contra os estafadores
Foi andando contra o lado da praza
Fixeron-no contra a noite
Está situada contra o Sul
Pode allemar con outras preposicións:
Lanwu inxúrias contra todos (a) Dirixia-se contra o Norte (para)
Xogaron a final o Pono contra o Bayem (con)

de
Indica orixe ou procedéncia asi como situación no espazo ou no tempo,
pose, causa e en xeral outras relacións indeterminadas ou imprecisas:
Veño de Vilalba
O vento está do Leste
Teño dous libros del
O can morreu de raiba
Da miña parte, non sei que facer
~ Usos:
a) E mprega-se nas perífrases fo rmadas cos verbos haber e ter. Tamén se
utiliza co verbo gastar:
Non has de facer sempre o que che digan
Ternos de sair á primeira hora da mañá
Non gosto de conducir no lusco-fusco
b) Usa-se, as i mes mo, para determ inar unha parte do dia :
Telefona-me de tarde
Reemprenderemos o camiño de mañá
Allema con outras preposicións:
Ten medo d os cans (a)
la de chapcu e d e zapatos ca~taños (con)
Do meu cuarto vexo unha formosa paisaxe (desde)
Do mcu pon to de vista está cnganado (desde)
Só os fabricamos de pe l (en)
A sua obra é de imitar (pa ra )
Agarrou o ladrón da xaqucta ( po r)
Teño que che facer unha consulta de Matemática (sobre)
•
desde
Indica o afastamento de un ponto de orixe no espazo ou no tempo:
Desde a tua partida non hai acougo para min
Desd e o século XV as cousas non corren ben para o idioma
A sua figura divisa-se desde lonxe
Alterna coa preposición de:
Desde ali observaba os transeuntes (de)
O curso escolar prolonga-se desde Outubro a Xuño (de)

en
Indica movimento ou situación no espazo, no tempo ou na noción:
Os xogadores entraron no campo e comezaron a correr en todas as direccións
O corazón está no tórax e o ffgado no abdome
T ra ía no sangue o calor humano da amizade
Castelao morreu en Buenos Aires en 1950
Parecía que o mar estaba en chamas
~Usos:
a) Con Xerúndios indica que a acción destes precede imediatamente á do
~erbo nuclear:
En dicendo isto, saiu sen se despedir
b) Pode introducir o Complemento Circunstancial con valor terminativo
acompañando a verbos en que o seu lexema expresa acción durativa:
Comía no queixo como se fose un rato
Lin toda a tarde no libro que me emprestache
e) Fai parte de numerosas locucións adverbiais:
Nunca fa las en sério de nada
Analisou-se a situación en xeral
d) Co verbo ir pode ter dous valores:
• dirección (dirixir-se a):
Martiño vai en Oviedo; chegará al i ao meio-dia
• situación (estar en):
Margarida vai na casa de sua irmá
O segundo valor requer, como paso prev1o, que anteriormente se dese a
situación primeira (dirixiu-se a e agora está en).
Pode alternar con outras preposicións:
Os barris caíron no mar (a)
É un papel escrito en tinta verrnella (con)
A bola bateu no vidro do automóbel (contra)
Pintaron a camisa en negro (de)
Ternos que asesorar-nos en asuntos de lexislación educativa (sobre)

entre
Expresa unha localización espacial, temporal ou nocional a respeito de dous
pontos de referéncia:
Santiago está situado entre Padrón e Órdenes
Habia un piñeiro entre outras duas árbores
E ntre o quince e o vinte de Xullo iremos á Franza
Movemo-nos en tre o deber e o direito a usar o idioma
Dubidaba entre ir ao cinema ou ao teatro
 •
Pode alternar con outras preposicións.
Viveu moito lempo entre os indfxenas (con)
Distingue-se entre todos os da sua idade (de)
A estrada está moi mal entre a Póvoa do Cara.miñal e Ribeira (de/desde ...alaté)
Entre os mil e os dous mil metros a visibi lidade non é boa (de/desde ...alaté)

para
Indica unha dirección ou aproximación no espazo, no tempo ou na noción .
Distingue-se de a por acrecentar idea de perrnanéncia no lugar. T amén indica
finalidade:
Agora xa non lle interesaba ir para a Alernaña
Deixamos este tema para o próximo dia
É mellor calar para non piorar as cousas
Oeron-me unha carta para ti
~ Usos:
É nexo da perífrase prospectiva estar para + Infinitivo:
Cando cheguei estaba para sair o autobus das duas e cuarto
Alterna con outras preposicións:
Chegará ·das nove para as dez (a)
A reunión pospón-se para a próxima semana (até)
Resulta unha persoa agradábel para os seus amigos e inimigos (con)
Necesitamos unha nova máquina para escrcber (de)
Este expediente vai ser un grave problema para a tua carreira política (en)

perante
Indica anterioridade a respeito de un limite no esoazo ou n~ noción. Alterna
con ante, de que é s inónima:
Corou perante (ante) os compañeiros
Perante (Ante) o irremediábel, decidimos sair á rua
Perante (Ante) a ira do fiscal, o avogado calou
Note-se que o parec ido con durante é pura coincidéncia fónica ou gráfica, mais non significa-
ti va.

por
Indica movimento, duración ou unha situación no espazo, no tempo ou na
noció n:
O fuxitivo arrastou-se pola relva , fuxindo rapidamente
A fei toria fecha-se por seis meses
Pota madrugada o vento rompeu todos os vidros
Colleu-no por casualidade
~ Usos:
a) Introduz o Complemento Circunstancial de instrumento ou meio (axente):
Este cuadro foi pintado por Laxeiro
Fun despertado por un forte estouro
b) Introduz o C omple mento Circunstancial con valor terminativo de alguns
verbos:
Chama por eles antes de saíres
Votamos polo candidato nacionalista

Alterna con outras prcposicións:

 Non pode esconder o seu amor por ti (a)
Conseguimos entrar pola forza (con)
Enfadaron-se tanto que se agarraban polo cabclo (de)
Ternos que dividir vinte por catro (entre)
Seguramente será por Xuño ou Xullo (para)
Virá polas oito ou no ve (sobre)

sen
Indica auséncia, privación ou caréncia de algo:
Deixaron-nos sen automóbel e estamos sen diñeiro
Nen contigo nen sen ti achamos saída ao problema
Levo unha semana sen fumar e sen beber alcool

sob
Indica lugar inferior a respeito de un limite no espazo, no tempo e, especial-
mente , na noción (sendo equivalente a baixo): ·
Sob o meu ponto de vista, tes de rectificar
Fiquei adormecido sob as estrelas
Sob a mesa están os zapatos

sobre
Indica postcton de superioridade en relación a un limite no espazo, no
tempo ou na noción, con contacto ou non con dito limite. Indica tamén tempo
aproximado:
Puxen o charuto sobre o cinceiro
Sobre a mañaciña produciu-se un forte estouro
FaJaban crispadamente sobre o acontecimento do dia
Alterna con outras preposicións:
Atira pcdras sobre o próprio tellado (a)
FaJaron sobre o machismo noxento de alguns rapaces (de)
Todas as críticas caen sobre el (en)
Destaca sobre os da sua idade pola estatura (entre)
Esbarou sobre o xelo ( por)

tras
Expresa unha localización temporal ou espacial posterior a respeito do ele-
mento ou elementos que rexe:
Levantaba moitos protestos tras el
Morreu tras facer o testamento.
 TEMA 18
•
,
INTRODUCION
Á SINTAXE.
AS CONXUNCIÓNS (1)
U nidades e Relacións
Sintácticas. Definición
de Conxunción

I) Tipos de unidades e relacións sintácticas

1.- Tipos de unidades sintácticas
2.- Tipos de relacións sintácticas

ll) A conxunción e outros nexos

111) U nidades gradativas: tipos, definicións e funcións
1.- O morfema e a palabra
2.- A frase
3.- A cláusula
 •

As abellas enxamearon
As abellas enxamearon e povoaron outro cortizo
No primeiro enunciado, as abellas ten unha función determinada dentro
del. No segundo, a• conxunción e conecta secuéncias lingüísticas nun mesmo
plano do enunciado.

A Sintaxe é a parte de Gramática que estuda as conexións

existentes entre as unidades morfa-significativas e as fun-
cións que desempeñan as unidades inferiores dentro das su-
periores.

nTIPOS DE UNIDADES E RELACIÓNS SINTÁCTICAS

1.- Tipos de unidades sintácticas
Atendo-nos a dous critérios, distinguimos unidades gradativas e non gra-
dativas:
a) Ponto de vista gradativo: se levarmos en conta as estruturas da cadea
lingü ística e como se van integrando uns elementos noutros, diremos que as
unidades sintácticas se ordenan en níveis gradativos, que de maior a menor se-
rian : -
• O morfema:
Preparados
• A palabra:
Estades preparados
• A frase:
Hai -grandes rebaixas
 • A cláusula:
O rio Miño pasa por Ourense
b) Ponto de vista non gradativo: se non levannos en conta as estruturas da
cadea lingüística e o modo como se integran uns elementos noutros, senón só
outros pontos de vista (independéncia sintáctica e autosuficiéncia semántica),
podemos falar de enunciado ou oración.

Un ou vários elementos lingüísticos que funcionan de manei-

ra autónoma (independéncia sintáctica) e que por si p¡óprios
expresan un significado completo (autosuficiéncia semánti-
ca), forman un enunciado ou oración.

A respeito das unidades gradativas asinaladas anteriormente, o enunciado

ou oración pode coincidir con unha cláusula, unha frase ou unha palabra. Asi
mesmo, unha interxeizón (voz que serve para expresar un sentimento súbito)
constituí sempre por si própria un enunciado ou oración:
• cláusula = enunciado:
O rio Miño pasa por Ourense
• frase = enunciado:
Grandes Rebaixas
• palabra (mono ou polimorfemática) = enunciado:
Preparados? Non
• interxeizón = enunciado:
Ai!
Estas unidades deixarian de ser enunciados ou oracións (salvo as interxei-
zóns que o son sempre) se estivesen relacionadas (sintáctica e semanticamente)
con outras unidades:
O rio Miño pasa por Ourense e desemboca na Guarda
Hai grandes rebaixas
- Estades preparados? - Non o estamos
Estes últimos exemplos constituen novas enunciados, onde os anteriores
(que nestes xa non o son) están desempeñando unha determinada función.

2.- Tipos de relacións sintácticas

Entre as unidades gradativas producen-se as relacións sintácticas xa aludí-
dadas: as funcións e as conexións:
a) Funcións:
~ Dentro da palabra poden aparecer as función s de Núcleo (raiz) e Adxa-
cente (afixos), tal como vimos no tema 3, acerca do morfema e o nome: ·
Contentísimo (núcleo: content-, adxacente lexical: -fsim-, adxacente gra-
matical: -o)

~ Dentro da frase poden dar-se .as funcións de Núcleo, Determinante e

Modificador, asi como as de Relator e Tenno dentro das Frases Preposicionais:
A
u
-pet.
mesa
\Núc.
Nominal
Frase Nominal
vella
Mod.¡

1 V
A

\Det.
nrua
LJ
\Núc.
de madeira
\Relat. Termo (Frase Nom .y
Mod. (Frase Prep.)
Nominal
1
1
•
Frase Nominal

~ Dentro da c/aúsula dá-se a función nuclear de Predicado e pode haber

tamén as de Suxeito, Complemento Directo, Complemento Indirecto , Com-
plemento Circunstancial e Complemento Predicativo:
A lufada movía feridora as follas ao carballo -ª.QUeJa tarde
c. c. . 1
Suxeito Predicado Predicativo C. Directo C. Indirecto Circunstancta
En certas cláusulas de máis de un Predicado (nas bipolares e compostas)
cada unha das cláusulas pode, á sua vez, funcionar como Tese ou Antítese,
Causa ou Efeito, Antecedente ou Consecuente, Concesión ou Consecuente,
Comparante ou Comparado, Intensificante ou Intensificado e Coordenado:
\Non veu connosco¡ porque \ lle do ía a cabeza¡
Efeito Causa

\ Os sinos ta nxia n¡ e \a tarde chegaba ao seu fin¡

Coordenado Coordenado

Dentro do morfema non pode haber nengun tipo de función porque é a unidade gramatical
mfnima, non composta por outras unidades.
b) Conexións:
As conexións entre as diferentes unidades realizan-se mediante nexos, que
poden ser:
• unha pausa:
Chove (pa usa) vai frio (pausa) É Inverno
• un relativo:
Foron felices os anos que pasei contigo
• unha preposición:
É digno d e ti
• unha conxunción:
Canto porque me parece ben
A conexión que se estabelece entre as diferentes unidades pode ser:
- complexa (exemplo de nexo: que, de).
- composta (exemplo de nexo: e, ou).
- bipolar (exemplo de nexo: se, porque).

II) A CONXUNCIÓN E OVTROS NEXOS

Como acabamos de ver, as conexións entre unidades sintácticas realizan-se
•
mediante palabras (relativos, preposicións ou conxuncións) e pausas:
a) As pa usas pertencen ao plano fónico e poden ser representadas na escrita
mercé aos sinais de pontuación . Cando a relación entre as unidades se leva a
efeito por pausas, fala-se de xustaposición ou asíndeto:
O ceu enchia-se de nubes, un bafo momo envolvía a tarde, algunhas raxadas
(pausa) (pausa)
de vento anunciaban a próxima troboada

b) Cando a relación entre unidades se estabelece con palabras, estas poden

ser:
• R elativos. Introducen cláusulas nominais adxectivas (equivalentes a un
nome adxectivo):
A somanta que J/e deu deixou-no baldado
• Preposicións. Introducen fundamentalmente frases , mais tamén cláusulas
con Infinitivo ou Xerúndio:
A moto de Luís é vennella
Non hai problema por chegardes tan tarde
E n collendo as miñas pertenzas, sairei sen demora
• Conxuncións. Introducen fundamenta lmente cláusulas, mais tamén frases
as coordenativas:
Non hai problema porque cheguedes tan tarde
Luís deberá deixar-nos a sua moto ou non seremos amigos
Luís e o seu primo teñen unha moto vennella
Podemos definir as conxuncións de tres pontos de vista:
a) Morfolóxico: palabras mono-morfemáticas invariábeis na forma.
b) Sintáctico: elementos de relación que marcan a fu nción de unha cláusula
e, en menor medida, de unha frase.
e) Semántico: o valor que estabelecen varia segundo o carácter dos elemen-
tos que relacionan e a sua disposición sintáctica.

lll) UNIDADES GRADATIVAS:

TIPOS, DEFINICIÓN E FUNCIÓNS
1.- O Morfema e a Palabra
a) Función do Morfema dentro da Palabra
Como vimos no tema 3, o morfema é a unidade significativa mínima e
estuda-se dentro da Morfoloxia.
Os morfemas son unidades sintácticas porque desempeñan unha función
determinada dentro da unidade imediatamente superior: a palabra. A sua funcio-
naJidade dentro deJa aprecia-se claramente ao poderen ser substituídos por outros
morfemas, senda os radicais núcleos (N) e os afixos adxacentes (A), ambos de
tipo gramatical (NO , AG) ou Jexical (NL , AL):
 g!!l -
NL

~a¿-- A=-
o-
AG ~
L..
lob -
Ñ[

lob- a -
Ñ[ AG
o-
AG
~
NL
L
AG
11
AG AG

gru - iñ - 2..::-- Q lob - az- o- ~

NL Ar AG AG NL AL AG AG
~ - e- Q- {2L ~ - e- ~- 0._
NL AG AG AG NL AG AG AG

~- ~ Q- n beb-e- ~- n
NL AG AG AG NL AG AG AG
~-~- .íL=- L beb- ~- a- S
NL AG AG AG NL AG AG AG
com - é- ra - des ~- é- ra - des
Ñl AG A(j AG NL AG Mi AG

Alguns afixos lexicais (dos chamados derivativos) poden indicar mesmo a

clase de palabra:
habilmente (advérbio)
ferreiro (nome substantivo)
Non existen unidades gramaticais inferiores ao morfema, pois, ainda que gat- se poda decom-
por en /g/ + lál + /ti, estas pequenas unidades non posuen valor significativo próprio, senón
distintivo, e pertencen ao campo da Fonoloxia. Por exemplo, se na palabra gato substituímos /g/
por /pi, o resultado será pato. que é unha palabra distinta, mais non é /pi o que lle dá significado
á palabra resultante, senón o novo morfema pat-:
gato- pato
Portanto, as unidades máis pequenas que o morfema (fonema) están noutro plano: no fónico-
-distintivo e non no mórfico-significativo, de maneira que non son estudadas pola Morfoloxia ou
pola Sintaxe, que tratan de unidades moño-significativas no plano formal e funcional respectivá~
mente. Alén diso, a unidade superior ao fonema (scmpre no mesmo plano, o fónico-distintivo)
seria propriamente a sílaba, como vimos.
Xa indicamos no tema 3 que a palabra é a unidade imediatamente superior
ao morfema , constituída por unha ou várias destas unidades. Asi, na cláusula:
Os cans ouvean lonxe
as palabras os, cans, ouvean e lonxe apresentan unha determinada estrutura de
un ou máis morfemas:
O - s can - 0 - s ouve - a - 0 - n lonxe

b) Clases de Palabras
Consideramos as seguintes:
• os nomes: aula, fácil, etc.
• os pronomes: eu, esa, noso, quen, o, primeiro, tres, algun, etc. 00
.......
• os verbos: choutar, rexer, cair, etc.
• os advérbios: devagar, bastante, acolá, mañá, abofé, non, calvez, sobreto-
do, case, tamén, etc.
• as preposicións: até, desde, perante, sob, sobre, etc.
• as conxuncións: e, ou, que, se, porque, mais, etc.
• 2.- A Frase
a) Definición
Os cans ouvean lonxe

A secuéncia os cans consta de un nome substantivo en función nuclear

(cans) e un identificador (os) en función non nuclear.

A frase é a unidade sintáctica de nível imediatamente supe-

rior á palabra, constituída por unha ou várias palabras, en
tomo de un núcleo ou rexente.

b) Funcións da Palabra na Frase

No nível da frase poden producir-se unha série de funcións que, con pro-
priedade, son as seguintes:
~ Núcleo: elemento necesário arredor do cal se organiza a frase. Pode ser
un nome , un pronome, un advérbio ou un verbo (simples ou perifrástico):

A metamorfose larvária Os ttts. ~gach~ moi ~

\ N (Nome) j \ N (Pronomey \N (Verbo) j \ N (Advér'oio)j

FRASE FRASE FRASE FRASE

~ Adxacentes: elemento de presenza non necesária, subordinado ao núcleo

ou ao grupo en que este se integra (grupo nominal). Pode ser á sua vez:
• determinante: elemento que vai en. posición pre-nuclear, actua sintactica-
mente sobre o Nominal (Núcleo ou Núcleo + Modificador) de unha frase e non
admite a presenza contígua de outro determinante:
o Este \n~no feliÍ
u
wmQ
V
\ oET.
\.!:_)
Nominal/ \DET. Nominal /

FRASE FRASE

* O este neno)
(mais non é posíbel :
• modificador: elemento que , en posición pre ou pos-nuclear, actua sintác-
tica e semanticamente sobre o Núcleo ou Nominal (Núcleo + Modificador) de
unha frase e admite a presenza contígua de outro modificador:
Os poucos @P.aces bons
L_j\ N MOD.j
MOD. Nominal
 AqueJas nosas cinco primeiras ex~riéncias frustradas

VU'
N MOD.
1\ 1
MOD.
\ Nominal
1
Nominal
\MOD.
1
MOD. Nominal

Os pronomes que funcionan como dete.rm.inantes (demostrativos e identifi-

cadores simples, salvo ambos: este, ese, aquel, etc.; o, a, os, as; cada; calquer,
caisquer; certo, certa, certos, certas; un, unha, uns, unhas) son núcleos da
frase cando non existe outra palabra a funcionar como núcleo, e non admiten a
presenza de un determinante:
Este foi o seu destino
~
FRASE

(mais non é posfbel: *O este foi o seu destino)

Os pronomes que funcionan como modificadores poden ser tamén núcleos
ou continuar sendo modificadores en auséncia do nome substantivo nuclear. Os
nomes adxectivos son sempre modificadores, salvo que sexan núcleo de unha
frase nominal en función de Complemento Predicativo ou que estexan substanti-
vados con función tamén nuclear:
Lin tres libros / Lin tres
\Mod. N j ~
Nominal Nominal

Será o mesmo problema 1 Será o mesmo

V\Mod. N 1 \N Mod.f
DeL Nominal Nominal

Collin \Jo libro azul 1 collin o azul

\ N Mod/ \N Mod./
DeL Nominal Nominal

Oceué azul
\_!!_}
Frase (C.Pred.)

Vexo o azul do ceu

V \N (Subst.) Mod.¡
Del. Nominal

Alén dos nomes ou pronomes en función adxectiva (libro azul , o mesmo) poden ter función ~
de modificador do núcleo de unha frase, unha Frase Preposicional (meias de seda), unha Frase
Adverbial (moi feliz) ou unha cláusula introducida por un relativo (a rapariga que vimos). E
~ Relator e Termo: son elementos necesários e interdependentes. O relator r
é unha preposición ou locución prepositiva que rexe unha frase ou cláusula (ter-
11 mo), constituindo todo unha unidade funcional (Frase Preposicional) subordinada
a outro elemento funcional nuclear:
A casa do meu primo Disertaron sobre a vida animal
\Relator Termo 1 \Relator Termo j
Frase Preposicional Frase preposicional

e) Tipos de Frases
~ Segundo a clase de palabra que sexa o elemento rexente, observan-se
catro tipos:
Frase Verbal (FV)
Frase Nominal (FN)
Frase Adverbial (FA)
Frase Preposicional (FP)
• A Frase Verbal é a que está constituída por un verbo, na sua forma
simples ou perifrástica, en función nuclear:
Teño sede Teño que beber moito
\N (Simples) j \ N (Pcrífrase) 1
Frase verbal Frase verbal

• A Frase Nominal é a que ten como núcleo un nome (substantivo ou adxec-

tivo) ou un pronome:
E la ten unha casa branca A casa é branca
\N (Pron. Subst.)j \ N(Nome Subst.)
1 \N (Nomc adx.) 1
Frase Nominal Frase Nominal Frase Nominal

(Note-se que branca no primeiro caso é modificador e no segundo núcleo)

• A Frase Adverbial é a que ten como núcleo un advérbio ou unha locución
adverbial:
Yai moi amodo Fixo-o moi ás presas
\ N(Advérbio)j \ N(Loc.Adverby

Frase Adverbial Frase Adverbial

• A Frase Preposicional é a que está formada por unha preposJCJon ou

locución prepositiva como relator seguida de unha Frase Nominal , Frase Adver-
bial ou outra Frase Preposicional en función de termo:

Comprou uns regalos P.ara os seus tillos

\ReL (prep.) Termo(Frase Nominal),/

FRASE PREPOSICIONAL

Ven de Jonxe Pasou QQr entre a xente

\Rei. (Prep.) Termo(Frase Adv. )j \Rei. (Prep.) Termo(Frase Preposicionaly

FRASE PREPOSICIONAL FRASE PREPOSICIONAL

 ~ Segundo a estrutura que teñen as frases, estabelecendo-se ou non dentro
deJas diferentes conexións sintácticas, poden ser:
• Simples: a que está constituída só por unidades inferiores á frase (pala-
bras):
1
\A casa branca¡
FRASE SIMPLES
• Complexa: a que leva incrustada unha frase preposicional ou unha cláusu-
la introducida por un re lativo no seu interior, funcionando como Modificador:
A casa de Luís A casa que comprou Luís
\ FP(incrustada)j \ CLÁUS. RELAT.(lncrustada)j

FRASE COMPLEXA FRASE COMPLEXA

Entendemos por incrustación o procedimento consistente en encaixar dentro

de unha unidade que chamamos complexa, outra unidade do mesmo nível ou de
nível superior como elemento funcional non nuclear.
• Composta: a que está constituída por duas ou máis frases coordenadas
(con nexo conxuntivo ou pausal):
A casa , a cidade e o home
\~ FRASE ~~
FRASE COMPOSTA

3.- A Cláusula
a) Definición

Os operários da empresa abandonaron as dependéncias

Se os operários da empresa abandonasen as dependéncias e non
a fábrica, non haberla greve

Os exemplos anteriores son cláusulas que constan de un ou máis núcleos

verbais. A claúsula caracteriza-se pola presenza necesária de unha ou máis frases
verbais (elementos nucleares), que poden estar expresas (abandonaron, abando-
nasen, haberia) ou elípticas (e non [abandonasen] a fábrica).

A claúsula é a unidade sintáctica do nfvel superior, imediato

ao da frase, constituída por un ou máis elementos de nível
inferior (frases) o u do mesmo nível (cláusulas), en tomo de
un ou vários núcleos verbais.

Toda cláusula equivale a un enunciado ou oración cando non forma parte de

outra. Recordemos: a cláusula O rio Miño pasa por Ourense isoladamente é un
enunciado, mais non o é dentro do enunciado (que, á sua vez é outra c laúsula):
O rio Miño pasa por Ourense e desemboca na_Guarda.
 b) Función da Frase na Cláusula
As frases poden funcionar como Predicado, Suxeito, Complemento Direc-
to, Complemento Indirecto, Complemento Circunstancial e Complemento
Predicativo. Estas mesmas funcións , menos a de Predicado, poden ser tamén
desempeñadas por cláusulas incrustadas dentro da cláusula complexa, como vere-
mos no tema seguinte.
~ Predicado:
É a función nuclear da cláusula e está constituído por unha Frase Verbal
que consta de unha forma simples ou perifrástica do verbo:
Endoideceu coa dor Deu en P.ensar nela
PREDICADO (FV) PREDICADO (FV)

~ Suxeito:
A frase que desempeña esta función é unha Frase Nominal que indica quen
ou que cousa protagoniza a acción verbal. O Suxeito concorda co verbo en
número e persoa:
A rua está deserta Abriu-se ~p_Qrta
SUXEITO {FN) SUXETTO (FN)

Non é bon ese proxecto A p_Qrta foi aberta

SUXEITO (FN) SUXEITO (FN)

Que o Suxeito protagonice a acción verbal non implica que sexa necesariamente o seu axente
(que a execute), senón que a focaliza, como se pode observar nos dous últimos excmplos.

~ Complemento Directo:
A frase que desempeña esta función é unha Frase No.minal que indica quen
ou que cousa suporta directamente a acción expresada polo verbo sen a protago-
nizar, determinando ou restrinxindo as posibilidades de aplicación do significado
verbal:
O meniño come as mazás maduras
C. DIRECTO<FN>

Abriu a boca para dicer parvadas

C. DIRECTO(FN)

Normalmente o Complemento Directo non vai introducido por preposición,

mesmo cando vai referido a persoas ou cousas personificadas:
Xoán Carlos recoñeceu ª-quel home estraño
C. DIRECTO (FN)

Os asaltantes retiveron os funcionarios

C. DIRECTO (FN)

Ás veces, cando referida a persoas, a Frase Nominal en función de Comple-

mento Directo pode ir precedida da preposición a , para evitar a ambigüidade
pola posíbel confusión coa función de Suxeito. Nestes casos trata-se propriamen-
te de unha Frase Nominal que leva unha marca de función (a preposición a ) e
non de unha Frase Preposicional, xa que a preposición non é rexente. Isto pode
acontecer:
• con verbos que indiquen sentimentos (amar, querer, odiar, etc.):
Euamo a Maria
C. DfRECTO (faf FN)

• en secuéncias en que os elementos funcionais non seguen unha orde nor-

mal de disposición (Suxeito + Verbo + C. Directo):
Retiveron aos funcionários os asaltantes
C. DIRECTO(( a] FN) SUXEITO (FN)

Retiveron os asaltantes aos funcionários

SUXEITO (FN) C. DIRECTO([al FN)

(mais: Os asaltantes retiveron os funcionarios)

SUXEITO (FN) C. DIRECTO (FN)

• cos nomes próprios e as formas tónicas do pronome persoal:

Chamou a Ánxela
C. DIRECTO (fa] FN)
V in a ela paseando pola rúa
C. DIRECTO (fal FN)

~ Complemento Indirecto:
A frase que desempeña esta función é unha Frase Nominal, precedida da
preposición a para evitar a posíbel confusión co Suxeito ou co Complemento
Directo (non sendo, portanto, rexente de Frase Preposicional, senón marca fun-
cional de unha Frase Nominal). Indica sobre quen ou que cousa recai indirecta-
mente a acción expresada polo verbo, isto é, quen ou que cousa é o destinatário
da acción verbal:
Os cabaleiros xuraran fidelidade aorei
C. INDIRECTO (fal FN)

Non llo digas a ningl,!én

C. lNDIRECfO ((al FN)

Cando o Complemento Indirecto é un pronome persoal átono non leva prepo-

sición:
Non lle digas tantas cousas
C. lNDlRECTO (FN)

Ás veces o pronome persoal átono pode ser un reforzo pleonástico do Com-

plemento Indirecto:
A teu pai non lle digas nada
Non lle digas nada a ninguén
11 ~ Complemento Circunstancial:
A frase que desempeña esta
nal ou unha Frase Adverbial e,
función é normalmente unha Frase Preposicio-
en menor medida, unha Frase Nominal, que
restrinxe, modifica ou completa o sign ificado do verbo acrecentando ideas de
lugar, tempo, modo, cantidade, instrumento ou axente, compañia, finalidade ,
etc.:
Nesta cidade hai poucas librarías
C. CIRC (FP)

De mañá non estarei na casa

C. CIRC.(FP)

Facia política ~ra os seus próprios intereses

C. CIRC.(FP)

Así che van as cousas

C. CIRC. (FA)

Non me veñas con contos

C. CIRC. (FA)

De P.QUCO che serviron as ruas mentiras

C. CIRC. (FA)

Maria chegará esta semana

C. CIRC. (FN)

FaJa alto
C. CIRC.(FN)

NaJguns casos o verbo pode exixir a función de Complemento Circunstan-

cial con valor terminativo (semellante ao que ten o Complemento Directo e o
Suxeito das pasivas) desempeñada obrigatoriamente por unha Frase Preposicio-
nal. A diferenza do Complemento Directo, a transitividade non é directa, senón
através de un e lemento de relación (preposición ou locución prepositiva):
Gosto da tua sinceridade
C . CIRC.(FP)

Acreditamos na experiéncia probada

C. CIRC.(FP)

Optarei por algo .mellor

C. CIRC. (FP)

Noutro~ ,casos, tal construción prepositiv~ ten un certo matiz enfático que non
ten a func10n de Complemento D1.recto (máis obxectiva):
Comeu no pan como un tolo (cfr.: Comeu o pan ... )
C . CIRC. (FP)
 Luís chamou

Atirou
P.QIO irmán
C. CIRC.

co libro
(FP)
(cfr.: Luís chamou o irmán)

(cfr.: Atirou o libro)

1
C. CIRC. (FP)

~ Complemento Predicativo:
A frase que desempeña esta función é unha Frase Nominal (núcleo: nome
substantivo, nome adxectivo ou pronome). Trata-se de un tipo de complemento
moi próximo do Complemento Circunstancial (indicando modo), mais que se
caracteriza por concordar co Suxeito ou co Complemento Directo en xénero e
número. Nalguns casos a incídéncia sobre o verbo é moi forte, até o ponto de
que actualiza o seu significado (diferente do que ten noutros contextos):
• Atributo (Complemento Predicativo do Suxeito co verbo ser):
A casa é branca
• Predicativo do Complemento Directo:
Nomearon-no Presidente
As chuvas torrenciais deixaron estragados os camiños
Noutros é un simples modificador (amplificador) do verbo (Complemento
Predicativo do Suxeito salvo co verbo ser):
Os gañadores mostraron orgullosos o seu trofeu
Alguns autores consideran o Complemento Predicativo como Predicado nominal (ao lado do
Predicado verbal), mais trata-se realmente de un complemento verbal, nalguns casos imprescindí-
bel para o sentido completo da predicación do verbo (que ten un comportamento semellante á
fonna auxiliar das perífrases, ainda que sen fonnar un todo co Complemento Predicativo).
O Complemento Predicativo apresenta certa liberdade de colocación a respei-
to do Complemento Directo:
As chuvas torrenciais deixaron estragados os camiños
As chuvas torrenciais deixaron os camiños estragados
Porén, referido ao suxeito é imediatamente pos-verbal (Os gañadores mos-
traron or~llosos o seu trofeu), de maneira que, cando ten outra colocación, hai
que constderá-lo modificador de outras frases ou cláusulas:
Os gañadores, orgullosos, mostraron o seu trofeu (do Suxeito)
Orgullosos, os gañadores mostraron o seu trofeu (da Cláusula)
Os gañadores mostraron o seu trofeu orgullosos (da Cláusula)
Ten tamén función de Complemento Predicativo (Atributo) e non de auxilia-
do de unha perífrase verbal o Particípio que concorda con un Suxeito non axente
en enunciados do tipo:
A moción foi aprobada
Como xa se indicou ao faJar dos tipos de frases pola sua estrutura, a cláusula incrustada
introducida por un pronome ou advérbio relativo pode funcionar como Modificador do Núcleo de
unha Frase Nominal complexa. Estes pronomes ou advérbios relativos desempeñan á sua vez,
dentro da cláusula que introducen, as funcións sintácticas anterionnente descritas salvo a de Predi-
cado (Suxeito, Complemento Directo, Complemento Indirecto, Complemento Circunstancial ,
Complemento Predicativo), pois constituen unha Frase Nominal (os pronomes) ou Adverbial (os
advérbios):
• V
~S

Del.
aves

u
úcleo
Suxeito
!J~ ll!J.!ig!EJ.
\Sux. (FN) Predicado
noOutono\
C. Circ.f,
Modificador (Cláusula Incrustada)

Nominal
Predic. C. Circ
/voltan\ /na Primavera\

C. Circ. Pred. C. Directo

Q Q lo libro
U \C. Oír. (FN) C. lnd. PlmicMJo /

V
Det.
Núcleo Modificador (Cláusula Incrustada)

Nominal

Suxeito Predic. C. Circ.

lo compañeiro JLQ~ ~prestache o libro\ fesluda\ fcomigo\
\C. lnd .(lal FN) Predicado C. Directo¡
\
V
De t.
Núcleo Modific;~dor

Nominal
(Cláusula Incrustada)

Predicado C. Directo
/Ignoro\ fo lugar onde !!!!§ reunides\
U \C. C irc.(FA) C. Dir. Plmicadof¡

V
Oct.
úclco Modi ficador(Ciáusula 1ncruslada
Nomioal

Predicado C. Ind. C. Directo

/vou demostrar-\ ~ /ra--m-á_pe_rsoa----~-u-e_ __ li----.

U \C. Pred. (FN) Sux.

V
Mod.
Núcleo ModifiCador (CI6usula Incrustada)

Nominal

De t. Nominal
 TEMA 19 1

"
INTRODUCION
Á SINTAXE.
AS CONXUNCIÓNS (11)
Tipos de Cláusulas. 1:
Cláusulas Simples
e Complexas

1) Cláusulas simples

ll) Cláusulas complexas

1.- Definición
2.- Funcións da cláusula incrustada
dentro da cláusula complexa
a) Suxeito e Complemento Predicativo (Atributo)
b) Complemento Directo
e) Complemento Indirecto
d) Complemento Circunstancial
 Os mosquitos invadiron a cidade
Ouvin-che que haberá crise de Governo
Os xogadores saíron ao campo, o árbitro fixo o mesmo e o público aplaudía
Se baixa a gasolina diminui a inflacción

Os enunciados anteriores son cláusulas. Segundo a estrutura que apresenten,

estabelecendo ou non dentro deJas diferentes conexións, clasifican-se en:
a) Simples: Os mosquitos invadiron a cidade (unha cláusula sen conexións).
b) Complexa: Ouvin-che que haberá crise de Govemo (unha cláusula in-
crustada noutra con conexión).
e) Composta: Os xogadores saíron ao campo, o árbitro fixo o mesmo e o
público aplaudía (tres cláusulas con conexión)
d) Bipolares: Se baixa a gasolina diminui a inflacción (duas cláusulas con
conexión).

Nos dous tipos de cláusula que estudamos neste tema (simples e complexa)
dan-se as funcións próprias das frases nas cláusulas que indicábamos no tema
anterior: a nuclear de Predicado, e as outras de Suxeito, Complemento Directo,
Complemento Indirecto, Complemento Circunstancial e Complemento Predicati-
vo.
Nas simples, tais funcións están desempeñadas obrigatoriamente por frases
(Os mosquitos /1 invadiron 1/ a cidade). Nas complexas (Ouvin-che que haberá
crise de Govemo), a de Predicado é própria de unha Frase Verbal (ouvin) e hai
outra ou outras función s desempeñadas por unha (que haberá crise de Governo)
ou máis de unha cláusula, podendo existir, non de maneira obrigatória, algunha
función asumida por outro tipo de frase (che) .
Pola existéncia ou auséncia de certas funcións no seu interior poden ser: Transitivas (Direc-
tas, Indirectas, Duplas, Circunstanciais, Predicativas), Intransitivas e lmpersoais, segundo a cla-
sificación do verbo polos critérios que expuxemos no tema 8. Por critérios semánticos as cláusulas
poden ser, asi mesmo, Pasivas (aqueJas que teñen un Suxeito " paciente'' ou término do verbo: A
 torre foi destruida por un raio) e Activas (aquelas que teñen un Suxeito de calquer outro tipo: O

fl raio destruiu a torre; Pau/o ferve a auga). E por outros critérios (fónicos, pragmáticos - cone.cta-
dos, portanto, coas funcións da linguaxe - e semánticos) as cláusulas pode~ ser: Decla.ratJv~
(Pintei a libraria de esmalte negro), Imperativas (Vai decontado), Exclamativas (Que dta mats
bon!) e lnterrogativas (ldes á praia?).

I)CLÁUSULASS~LES

Algunha xente mora na cidade

A avoa fiaba-He paciente maneJas de liño na roca de buxo

Os enunciados anteriores son c láusulas simples.

A cláusula simples é aqueJa cuxo esquema funci onal está

constituído por Frases (simples , complexas ou compostas)
que desempeñan diferentes funcións organizadas en tomo de
unha nuclear de Predicado .

Asi, nas cláusulas anteriores, a primeira está constituída por duas frases
(algunha xente 11 na cidade) que funcionalmente se organizan en volta de unha
nuclear en funci ón de Predicado (mora):
Algunha xente na cidade
SUXEITO (FN) PREDICADO (FV) C. CIRC. (FP)

e a segunda por frases que desempeñan todas as funcións posíbeis na cláusula

(as vistas no tema anterior de Suxeito, C. Indirecto , C . Predicativo, C. Directo
e C. Circunstancial) en tomo de unha nuc lear en función de Predicado (fiaba):
A avoa fiaba -lle Raciente maneJas de liño na roca de buxo
SUXEITO (FN) PREDICADO (FV) C.l. (FN) C. PR EDICAT . (FN) C. DIRECTO (FN) C. CIRCUNSTANCIAL (FP)

REPARA...
. . . nas seguintes cláusulas:
Algunha xente que vai ao campo os fins de semana mora na cidade
A avoa fiaba na roca de buxo o liño que ela mesma cultivara
Estas duas cláusulas , apesar de teren máis de un Predicado, son tamén
simples porque están constituídas por frases. O que acontece é que algunha
destas frases son complexas por levaren incrustadas outra frase (na roca
de buxo) ou unha cláusula de relativo (alg unha xente que vai ao campo
os fins de semana; o liño que ela mesma cultivara) como e lemento fun-
cional (Modificador) dentro deJas:
 Algunha xente que vai ao campo os fins de semana !!:!Qrn na cidade
FRASE NOMINAL (SUXEITO) FRASE FRASE
VERBAL (PRED.) PREPOS. (C. CIRC.)

A avoa fiaba na roca de buxo o liño que ela mesma cultivara

Cl'.l
FRASE
NOMINAL
(SUX.)
FRASE
VERBAL
(PRED. )
FRASE PREPOS.
(C. CIRC.)
FRASE NOMINAL (C. DIRECTO)
z
\o
~

u
z;:J
11) CLÁUSULAS COMPLEXAS ~
1.- Definición z
o
Digo algunhas cousas
u
Digo que veñas Cl'.l
<.

~z
As cláusulas anteriores apresentan o mesmo esquema funcional: Predicado
+ C. Directo. A diferenza radica en que na primeira a función de C. Directo
está desempeñada por unha Frase Nominal (algunhas cousas), encanto na segun-
da por unha Cláusula (que veñas). A primeira é unha cláusul a simples, como xa
vimos; a segunda, ainda apresentando a mesma estrutura fu ncional que a ante- ~
rior, é unha cláusula complexa, porque unha das unidades funcionais que a Cl'.l
forman (cláusula) é do mesmo nível que ela, quer dicer, é unha cláusula incrus-
tada dentro de outra.
\<
z
\o
~

A cláusula complexa é aqueJa cuxo esquema funcional se u

organiza en tomo de unha función nuclear de Predicado e ;:J
contén incrustada no se u interior, como elemento funcional o

z~
(Suxeito, C. Directo, C. Indirecto, C. Circunstancial, C. Pre-
dicativo), unha ou várias cláusulas.

2.- Funcións da cláusula incrustada dentro da cláusula

complexa
As funcións que a cláusula incrustada desempeña na cláusula complexa
son as mesmas que as frases desempeñan na cláusul a simples (excepto a de
Predicado), vistas no tema anterior.
A cláusula incrustada vai introducida por un nexo , salvo nas cláusulas en
que o Predicado é un Infinitivo, Xerúndio ou Particípio, que non levan nengun:
11 S .
c~·;~~icauvo
[ con nexo~conxunción que ou relauvo ·
pausa (eslilo direciO)
sen nexo - cláusula con lnfinitlvo ~~
J<

C. Directo
¡ /conxunción~ que. ~
con nex0'-rela1ivo ou inletroaalivo que, qutn, cando,
'pausa (estilo direC1o) como, onde. etc.
~z
!!?:;:
-4<
d~

l
Funcións ~n nexn -cláusula con lnfmi1ivo
(da cláusula incru<lada) !!?
C. Indirecto 1COn nexo- rela1ivo (precedido da preposición a) ~ ~

/.+ nexo conxunción que ::2 Q

prepo~ición Id< l..uftr, Ttmpo. Modo. Contóda<l<. Fu1aloda<l<, Mela. too.) ¡¡; ~
.·
. .
e . C ¡rcunstanc1a1 ' + lnfini1ivo ou Xenindoo "'
sen conxunción
< "' -~ ~
{
conxunción ou locución conxunuva
Id< l..uJ"'. Ttrnpo 0<1 Mndol
-
~
~ ¡;:
l.J U
-J c.
i
::..
~n nexo- cláusula con Xenindio ou Panicípio ~~
-0
V<

As denominacións de nominais, preposicionais e adverbiais deben-se á

sua equivaléncia respectiva coas Frases Nominais (por ser a cláusula equivalente
a un nome substantivo ou adxectivo en función nuclear), Frases Preposicionais
(relator preposicional e cláusula como termo equivalente a unha Frase Nominal)
e Frases Adverbiais (cláusula equivalente a un advérbio en función nuclear) .

a) Cláusula incrustada nominal en función de Suxeito ou C. Predicativo

(Atributo)
Poden ir introducidas por un nexo:
• a conxunción que:
Non é bon gue llo lliJlpoñas
\ Cláusula Incrustada Suxeito/
Cláusula Complexa

O acordo fora ~ue iríamos todos xuntos

\ Cláusula Incrustada C. Predicativo (Atributo)/
~--------------------~~-
Cláusula Complexa

• un relativo ou interrogativo (que, como vimos, cumpre unha función den-

tro da cláusula incrustada que introduz):
Quen fixo o exercício non perdeu o tempo
\Cláusula Incrustada Suxeito /
Cláusula Complexa

O importante é como o vai facer

Cláusula Incrustada C. Predicativo (Atributo)'/
\
~----------------------------~-
Cláusula Complexa

• unha pausa en construcións de estilo directo:

A orde foi : (pausa) atacai P!!_la retaguarda
Cláusula Incrustada C. Pl'edicativo (Atributo)
Cláusula Complexa
 Asi mesmo, incrustan-se sen nexo as clásulas con Infinitivo como Predicado:

\
Non é bon P.TOP.Qres-//o desJJ maneira
Cláusula Incrustada Suxeito
Cláusula Complexa
1 11
O acordo fora irmos todos xuntos
Cláusula Incrustada C. Predicativo (Atributo)
Cláusula Complexa

b) Cláusula incrustada nominal en función de C. Directo

Poden ir introducidas por un nexo:

• as conxuncións que e se:
Suplicou-me _gue o deixase
\ Cláusula Incrustada C. Directo/
Cláusula Complexa

Perguntei-lle se viria connosco

\ Cláusula Incrustada C. Directo/
Cláusula Complexa

• un relativo ou interrogativo (que cumpren, á sua vez, unha función dentro

da cláusula incrustada que introducen):
Nunca saberás _guen foi o delator
\~----------~~-c_u_u_su_l_a_I_
nc_ru
_s_t_ad_a_c
__ . _D_ir_ec_t~
oJ
Cláusula Complexa
Di-me cando o coñeceche
\~...________C_Iá_u_s_ul_a_I_n_cr_u_st_a_da__C_._D_ir_·ec_t_¡o/
Cláusula Complexa

Observa como se moven_as follas

\ ~--~~~~~~- Cláusula Incrustada C. Directo/
Cláusula Complexa

Contarei-lles onde estivemos onte

\~--------~-C_M_u_su_l_a_m_c_r_us_t_ad_a_C
__ . _D_ir_ec_tJof
Cláusu la Complexa

O relativo pode ir precedido da preposición a , como simples marca funcional

para evitar a ambigüidade (confusión co Suxeito):
Retiveron ª-quen p_uderon os asaltantes
\ [a] Cláusula Incrustada Nominal C. Directo 1
Cláusula Complexa

Retivero n os asaltantes ª-quen J!.Uderon

\ [a] Cláusula Incrustada Nominal C. Directo j
Cláusula Complexa

• unha pausa, cando a cláusula incrustada depende de un verbo de " língua

•
•
ou entendimento" (dicer, faJar, perguntar, pensar, crer, etc.). É o chamada estilo
directo:

\
Daniel dixo-lle: (P.ausa) Deixa-me en p_az
Cláusula Incrustada C. Directo/
Cláusula Complexa

A cláusula incrustada de C. Directo carece de nexo cando o Predicado é un

Infinitivo:
Ela prefere traballar só de mañá
\ Cláusula Incrustada C. Directo/
Cláusula Complexa

e) Cláusula incrustada nominal en función de C. Indirecto

Van introducidas por un pronome relativo precedido da preposición a como
marca funcional para evitar a posíbel confusión co Suxeito ou co C. Directo:
Legará os seus bens ª-quen o cuidar
(a} Cláusula Incrustada Nominal C. Indirecto
Cláusula Complexa

lnformade a cantos virdes pg_/a rua

\ {a/ Cláusula Incrustada Nominal C. Indirecto/
Cláusula Complexa

d) Cláusula incrustada preposicional e adverbial de C. Circunstancial

As claúsulas incrustadas que desempeñan a función de C. Circunstancial
dentro da cláusula complexa apresentan as variedades de preposicionais e adver-
biais:
~ Preposicionais. Van introducidas por unha preposición ou locución pre-
positiva que funcion a como relator e un termo que é unha cláusula incrustada
nominal introducida polo nexo conxuntivo que, salvo nos casos en que o Predi-
cado é un Infinitivo (ou un Xerúndio, senda neste caso incrustada adverbial),
onde non se precisa ese nexo:
sen que mo mandasen
Cláusula .Incrustada Preposicional C. Circunstancial
(Preposición + Cláusula Nominal)
sen mo mandaren
Cláusula Incrustada Preposicional C. Circunstancial
(Preposición + Cláusula Nominal) j
Cláusula Complexa
•(cfr. FP: Fixen-no sen neng un mandato)

En vendo as fotos, partiremos de aquí

Cláusula Incrustada Preposicional C. Circunstancial
\(Preposición + Cláusula Adverbial)
Cláusula Complexa
1
 •
non para de falar
Cláusula Incrustada Preposicional C. Circunstancial
\[Preposición + Cláusula Nominal) /
Cláusula Complexa
(cfr. FP: Desde a sua chegada non para de falar)

¡
até que finalice o mes
Cláusula Incrustada Preposicional C. Circunstancial
(Preposición + Cláusula Nominal)
Non íreí
até finalizar o mes
Cláusula Incrustada Preposicional C. Circu nstancial
\ (Preposición + Cláusula Nominal) /

Cláusula Complexa
(cfr. FP: Non irei até fin de mes)

Tamén se incluen no grupo das cláusulas preposicionais as fmais introducidas

polos relatores prepositivos a, para, a fin de, co fin de, seguidos de unha
cláusula incrustada nominal introducida polo nexo conxuntivo que, salvo que o
Predicado sexa un Infinitivo, onde esta conxunción non se emprega:

¡
para que /le aproveitase
Cláus ula Incrustada Preposicional C. C ircunstancial
(Preposición + Cláusula Nominal)
Fixo-o para /le aproveitar
Cláusula Incrustada Preposícional C. Ci rcunstancial
\
(Preposición + Cláusula Nominal) 1
~--------------------------~.
Cláusula Complexa
(cfr. FP: Fixo-o para o seu proveito)

¡
a fin de que non se pcrda
Cláusula Incrustada Preposicional C. Circunstancial
(Preposición + Cláusula Nominal)
Debe-lo manter ben tapado fi d d
a n e non se per er
Cláusula Incrustada Preposicional C. Circunstancial
\ (Preposición + Cláusula Nominal) 1
Cláusula Complexa

¡
co fm de que non escapases
Cláusula Incrustada Preposicional C. Circunstancial
(Preposición + Cláusula Nominal)
Fechou a porta
co fm de non escapares
Cláusula Incrustada Preposicional C. C ircunstancial
\
(Preposición + Cláusula Nominal) j
~------------------------------~·
Cláu~ula Complexa
 ¡
a que 1/o arranxasen
Cláusula Incrustada Preposicional C. Circunstancial
(Preposición + Cláusula Nominal)
Levou-lle o relóxio a //o arranxaren
Cláusula Incrustada Preposicional C. Circunstancial
(Preposición + Cláusula Nominal) j
\
~--------~--------------------~-
Cláusu la Complexa

P-ara que se informasen do tema

Cláusula Incrustada Preposicional C. Circunstancial
(Preposición + Cláusula Nominal)
Mandou-nos á reunión
para se informaren do tema
Cláusula Incrustada Preposicional C. Circunstancial
(Preposición + Cláusula Nominal) /
\
Cláusula Complexa

Ocasionalmente a preposición por aglutinada graficamente á conxunción que pode ter valor
final, igual que esa conxunción sen nengunha preposición:
l.evou-no á montaña P.Qr~ue se recu~rase da doenza
Cláusula Incrustada Preposicional C. Circunsta ncial
(Preposición + Cláusula Nominal)
Vai ao médico que che receite unhas medicinas
Cláusula Incrustada C. Circunstancial
Tamén teñen función de C . Circunstancial con valor terminativo (próximo do do C. Directo e
Suxeito das pasivas) as cláusulas en que a preposición pode ser inerente ao verbo de que dependen
(tal como vimos en nota ao C. Circunstancial no tema anterior):

en que e/ di a verdade
Cláusula Incrustada Preposicional C. Circunstancial
Acreditamos (Pre~ición + Cláusula Nominal)
en d1cer el a verdade
{ Cláusula Incrustada Preposicional C. Circunstancial
(Preposición + Cláusula Nominal)

~ Adverbiais. Van introducidas por unha conxunción ou locución conxun-

tiva , que nalguns casos coinciden formalmente con outras clases de palabras, un
advérbio (cando) ou unha preposición (conforme).

Clasifican-se en adverbiais de Tempo, Modo e Lugar.

• Adverbiais de Tempo. Equivalen a unha Frase Adverbial en función de
Complemento Circunstancial de Tempo. Segundo a relación temporal que estabe-
Iecen os nexos entre o verbo nuclear da cláusula complexa e o próprio verbo da
cláusula incrustada adverbial temporal que introducen, pode-se faJar de simulta-
neidade, anterioridade ou posterioridade (esta última imediata o u mediata).
Van introducidas polos nexos conxuntivos seguintes:
 Cl)
ANTERIORI OADE SIMULTANEIDADE

cando
POSTERIORIDADE
!mediata Mediata 11
z apenas
o encanto
ü mal
z m entres
::::>
X en tremen tres
z entretanto
o
u en tanto
log'o que
antes que sempre que decontado que ; despois que
primeiro que todas as veces que asi que : unha vez que
cada vez que axiña que •
agora que en seguida que :
ao paso que de se_guida que :
á medida que (~mda) non ben :
no momento en que amda ben non •

Os nexos conxuntivos do cuadro indican que a acción do verbo nuclear da

cláusula complexa é anterior, simultánea ou posterior á acción do verbo da cláu-
sula incrustada adverbial de tempo que introducen :
- acción anterior:
FaJaron entre eles ~que p_artísemos
\ Cláusula Incrustada Adverbial C . Clrcunstanciay
Cláusula C{)mplexa

Primeiro ~ue mo digª, canto-He as cuarenta

\Cláusula Incrustada Adverbial C. Ci rcunstancial j
Cláusu la Complexa

- acción simultánea:
Cando estou na casa dedico-me á leitura
\Cláusula Incrustada Adverbial C. Circunstancial j
Cláusula Complexa

Mentres eles van á festa, eu traballo como un escravo

\ Cláusula Incrustada A dverbial C. Circu nstancial j
\~.------------------------------~
Cláusula Complexa

Encanto vós falábades, nós actuábamos

Cláusula Incrustada Adverbial C. Circunstancial
Cláusula Complexa
- acción posterior:
Mal o fixo, saiu sen demora
Cláusula Incrustada Adverbial C. Circunstancial

Cláusula Complexa
 DesP.QiS ~ue fixerdes o exame, reuniremo-nos onde sempre
Cláusula lncrust8da Adverbial C. Circu nstancial

Cláusula Complexa

Log9_que xantou, acendeu un charuto

Cláusula Incrustada Adverbial C. Circunstancial
Cláusula Complexa

Son tamén cláusulas incrustadas adverbias de C . Circunstancial de Tempo

aquelas cuxo Predicado é un Particípio ou un Xerúndio, indicando no primeiro
caso anterioridade e no segundo coincidéncia:
Praticadas as dilixéncias oportunas, o forense ditaminou
Cláusula Incrustada Adverbial C. Circunstancial
Cláusula Complexa

Coñecin-no estando uns dias en Lisboa

\ Cláusula Incrustada Adverbial C. Circunstanciatj
Cláusula Complexa
Se cando é un advérbio interrogativo, a cláusula non será adverbial de tempo, senón substan-
tiva de C. Directo, como xa ternos visto (Di-me cando ves). Pode ser tamén advérbio relativo se
vai un antecedente expreso (Sucedeu no lempo cando os anímaís fa/aban), imroducindo unha
cláusula incrustada de relativo dentro de unha frase complexa. En ambos os casos, o advérbio
cando funciona na cláusula que introduz como C. Circunstancial de Tempo, mais cando é conxun-
ción (i ntroducindo unha cláusula adverbial de tempo) non ten esa fu nción senón só a de nexo
conxuntivo.
• Adverbiais de Lugar. Equivalen a unha Frase Adverbial en función de C.
Circunstancial de Lugar e van introducidas pola conxunción onde:
Onde //e deron a esmola había pouca riqueza
Cláusula Incrustada Adverbial C. Circunstancial
Cláusula Complexa

Non son cláusulas incrustadas adverbiais de lugar construcións como:

Esta é a casa onde /le deron a esmola
Di-me onde deixache a na valla
Na primeira, onde introduz un ha cláusula que modifica o núcleo da Frase Nominal casa, que
é o seu antecedente (facendo pane, pois, de unha frase complexa) e, na segunda, introduz unha
cláusula incrustada de C. Directo. Neses casos, o advérbio onde, que é respectivamente relativo e
interrogati vo, funciona como C. Ci rcunstancial de Lugar na cláusu la que introduz, mais cando é
conxu nción (i ntroduci ndo unha cláusula adverbial de lugar) non ten esa función senón a de nexo
conxu nti vo.
• Adverbiais de Modo . Equivalen a unha Frase Adverbial en función de C.
Circunstancial de Modo e van introducidas polos seguintes nexos conxuntivos:

CONXUNCIÓNS LOC UC IÓNS CONXUNTJVAS

como como se
conforme
segundo de (tal)
{ maneira}
modo
forma que
consoante
sorte
xeito
 Exemplos :
Facede-o corno quixerdes
Cláusula Incrustada Adverbial C. Circunstancial

Cláusula Complexa

Todo aconteceu conforme se p_roxectara

Cláusula Incrustada Adverbial C. Circunstancial
Cláusula Complexa

Fai os exercícios 5e8!!ndo che exp_licaron

Cláusula Incrustada Adverbial C. Circunstancial
Cláusula Complexa

Foron saindo consoante se tiña previsto

\ Cláusula Incrustada Adverbial C. Circunstanciay

Cláusula Complexa

Dispuxo os acontecimentos de (~1) maneira ~ue todo cadrase

\ Cláusula Incrustada Adverbial C. Circunstancial/
Cláusula Complexa

Son tamén cláusulas incrustadas adverbiais de C. Circunstancial de Modo

algunhas cuxo Predicado é un Xerúndio e non van introducidas por nexo:
Viña dicendo cousas P.QUCO agr.adábeis
\ Cláusula Incrustada Adverbial C. Circunstanciay

Cláusula Complexa

O advérbio como, cando é interrogativo, non introduz cláusulas incrustadas adverbias de

modo, senó n nominais en función de C . D irecto, o mesmo que o visto nos casos de cando e ondc
(Di-nos como che foi). Así mesmo, se leva un antecedente expreso (Fixen-no da maneira como
me indicache) é advérbi o relativo, introducindo unha cláusula que modifica o núcleo-antecedente
(manciro) da Frase Nominal Complexa. En ambos os casos funciona como C . Circunstancial de
Modo na cláusula que introduz, mais cando é conxunción (introducindo unha cláusula adverbial de
modo) non ten esa función senón a de nexo conxuntivo.
 TEMA 20
•
INTRODUCIÚN
A" SINTAXE.
AS CONXUNCIÓNS (111)
Tipos de Cláusulas. 2:
Cláusulas Compostas
e Bipolares

n Cláusulas compostas
1.- Defmición e funcións
2.- Tipos
a) Copulativas
b) Disxuntivas

ll) Cláusulas bipolares

1.- Definición
2.- ·Tipos e funcións
a) Coodicionais
b) Opositivas (relación adversativa e concesiva)
e) Causativas (relac~ón causal e consecutiva)
d) Cuantitativas (relación comparativa e proporcional)

111) A recursividade na cláusula

 •

Vai e trai-me unha cervexa

Se fores trai-me unha cervexa

Estudamos dentro deste tema dous tipos de cláusulas: as compostas (Vaí e

trai-me unha cervexa) e as bipolares (Se fores trai-me unha cervexa). Ambas
apresentan funcións equivalentes e no mesmo nível hierárquíco desempeñadas
por cláusulas (coordenado: Vai 1 coordenado: trai-me unha cervexa; condicionan-
te: fores 1 condicionado: trai-me unha cervexa).
As funcións que se dan nas cláusulas que estudamos no tema anterior, simples e complexas,
non son equivalentes nen están no mesmo nível hierárquico. Hai unha función nuclear (Predicado)
e outras dependentes deJa en maior ou menor grau (Suxeito e Complementos do Predicado). Asi
mesmo, nas simples, esas funcións están desempeñadas por frases (Trai-me unha cervexa) e nas
complexas (Digo que me traias unha cervexa) a función nuclear de Predicado está obrigatoriamente
desempeñada por unha frase (Oigo) e outra ao menos tamén necesariamente por unha cláusula (que
me traias unha cervexa), podendo ser asumidas o resto das posíbeis funcións por Óutras cláusulas
ou fr ases.

1) CLÁUSULAS COMPOSTAS
1.- Definición e funcións
Moita xente mora na cidade e vai ao campo os fins de semana
Entrei na aula, vin o exame e saín
Os exemplos anteriores son cláusulas compostas.

A cláusula composta é a formada por duas ou máis cláusu-

las equivalentes canto á sua..función gramatical que aparecen
no mesmo nível de hierarquia estrutural e coordenadas por
meio de nexo conxuntivo ou pausa!.
•
As funcións que se dan dentro da cláusula composta (as desempeñadas por
cada unha das cláusulas que a forma n) chaman-se coordenado:
Moita xente mora na cidade e vai ao campo os fins de semana
\ COORDENADO (Cláusula) COORDENADO (Cláusula) /
Cláusula Composta
Entrei na aula , vin o exame e sain
\COORDENADO (Cláusula) COORDENADO (Cláusula) COORDENADO (Cláusula)/
Cláusula Composta
As cl áusulas compostas son só as oue tradicionalmente se coñecen por compostas por coorde-
nación.

2.- Tipos de Cláusulas Compostas

a) Copulativas
Son as compostas que constan de duas ou máis cláusulas coordenadas me-
diante un nexo de unión que as soma.
Van conectadas polos seguintes nexos conxuntivos:

CONXUNCIÓNS

e nen que
Exemplos:
Primeiro bateu na porta e logo fuxiu rua abaixo
Nunca lle neguei nada nen llo nego agora
Nen fuma, nen bebe alcool nen ten vício nengun
Nen é conxunción copu lativa cando equivale a e non (coincidindo normal-
mente co último nen das cláusulas coordenadas: e non ten vício ne.ngun), xa que
noutros casos é un simples advérbio de negación equivalente a non (Non fuma,
non bebe alcool). Como conxunción usa-se con matiz enfático a comezo de
enunciado cando se subentende un contexto determinado:
Nen ( = E non) sempre as cousas son cor de rosa
A conxunción que só é copulativa en construcións en que ten un valor inten-
sificador por se repetir a mesma forma verbal:
Estaba dá-1/e que dá-1/e á roda
Corre que corre foron pasando os qui lómetros
Na fala coloquial é frecuente que a conxunción e vaia seguida do advérbio máis, que mesmo
a pode face:r desaparecer, por adquirir o valor aditivo da primeira. Neste último caso, máis non é
propriamente un advérbio, senón unha conxunción copulativa:
Non esquezas o xamón e máis o queixo
Faremo-lo ti máis eu

b) Disxuntivas
Son as compostas que constan de duas ou máis cláusulas coordenadas me-
diante un nexo de unión que só admite a realización de unha eliminando a das
outras.
Van conectadas polo nexo conxuntivo ou:
O camión descera a encosta por un fallo nos freos ou tiña sido unha sabotaxe?
 Pode haber un nexo pausal de tipo coordenativo, con matiz copulativo ou disxuntivo, que
une cláusulas encabezadas por certas formas de carácter distributivo (que ... que, quer ... quer,
xa ... xa, ora ... ora, cando... cando, ben ... ben, cal...cal), que non son propriamente nexos diferen-
tes coordenantes (xa que estes, como dixemos, son, na realidade, as pausas):
Quer veña ,(pausa) quer non, sairemos contigo (nexo pausa! disxuntivo)
Os rapaces quer cantan, (pausa) quet bailan, (pausa) quer sallan (nexos pausais copul ativos)

11) CLÁUSULAS BIPOLARES

1.- Defmición
Se bebes non conduzas
Asobia mais non o fagas tan alto

As clásulas anteriores son cláusulas bipolares

A cláusula bipolar consta de duas cláusulas equivalentes

canto á sua función gramatical e aparecen no mesmo nível
de hierarquia estrutural , mediante un nexo de unión que as
interrelaciona presupondo unha delas a outra.

2.- Tipos e funcións

Os tipos de cláusulas bipolares son:
Condicionais

Opositivas ¡ relación adversativa

. relación concesiva
' relación causal
Causativas
l relación consecutiva
relación comparativa
Cuantitativas
f, relación proporcional
Son próprias destes tipos de bipolares as seguintes funcións, dependendo da
clase de relación estabelecida:

Condicionante - - - - - - - Con.dicionado (n~ ;elación Condicional)

Tese · Antitese (na relac10n Adversativa)
Consecuente Concesión (na relación Cóncesiva)
Causa Efeíto (na relación Causal)
Antecedente Consecuente (na relación Consecutiva)
Comparante Comp~rado (na relación Comparativa)
Intensificante Intensificado (na relación Proporcional)
•
a) Condicionais
NeJas estabelece-se unha relación entre duas cláusulas das cais unha (condi-
cionante) expresa a condición necesária para que se cumpra a outra (condiciona-
do):
Se me axudares un P.Ouco sairei contigo toda a tarde
\CONDIC IONANTE (Cláusula) CONDICIONADO (Cláusula) /

CLÁUSULA BIPOLAR CONDICIONAL

Van conectadas polos seguintes nexos conxuntivos (que introducen,a cláusu-

la condicionante):

CONXUNCIÓNS LOCUCIÓNS CONXUNTIVAS

se contanto que non sendo que

como sen que (= se non) en caso que
a non ser que suposto que
a menos que

Exemplos:
Como te cortes, mato-te ainda
Contanto que non o fixese, estaríamos tranquilos
A menos que lle-lo suplicaren de xoellos, non os libertará
Tamén poden funcionar como nexos conxuntivos condicionantes as locucións habitualmente
adver~ati vas
salvo que, excepto que, afora que, etc.
As veces as cláusulas condicionais apresentan un certo parentesco semántico coas de relación
causal (que se estudarán máis adiante), pois as funcións de condicionante-condicionado poden ser
próximas das de causa-efeito:
Se fixer mau tempo no canal ficaremos na casa
(Quer dicer: o mau tempo no canal seria a causa de ficarmos na casa).

b) Opositivas
Determinan entre as duas cláusulas unha relación antitética.
Nas cláusulas opositivas estabelecen-se dous tipos de relación: adversativa
e concesiva.
- Relación adversativa. Nas cláusulas onde se dá esta relación hai duas
funcións: tese e antítese. A antítese é a que marca a adversatividade (restrición,
contraste, oposición , compensación ou excepción):

Quixo fu xir mais non P.Udo

~ \TESE (Cláusula) ANTÍTESE (Ciáusulay

< CLÁUSULA BTPOLAR OPOSITIVA (relación ADVERSATIVA)

~
~ A cláusula en función de antftese vai introducida polos seguintes nexos
~ conxuntivos:
 CONXUNCIÓNS LOCUCJÓNS CONXUNT IV AS

mais (e mas) pero non obstante no entanto

porén ora asi e todo e iso que
todavía senón en troca só que
contodo que senón que apesar de que
entretanto ainda asi fora de que
ora que
ora ben
lncluen-se tamén todas as introducidas por preposición ou locuci6n prepositiva + que: fora
de que, salvo que, tirante que, etc.
Exemplos:
Fala-se do acidente; porén , os indícios remeten a outras causas
lan sair, en troca, ficaron no Palácio de Congresos
A conxunción que introduz a antítese cando equivale a mais en cláusulas do
tipo:
Irás ti que non eu
Cenos nexos conxuntivos como asi e todo, (e) mais, a inda asi , etc., son moi empregados
popularmente, face ao rexisto culto da língua que utiliza formas como porén, no entanto, non
obstante. etc. Na construción e mais. a copulativa e é o reforzo da conxunción mais que introduz
a antítese:
Rexisto popular Rexisto culto
Tamén eu poderia ir. e mais non fun Tamén eu poderia ir: porén , non fun
Hoxe vai frío: así e todo sairemos Hoxe vai frío: no entanto sairemos
Está doente; a inda asi trabal la Está doente: non obstante traballa

L» Relación concesiva. Nas c láusulas ·onde se produz esta relac ión hai duas
funcións: concesión e consecuente. A concesión é a que marca a concesividade
(obxecció n ou d ificu ldade):
Ainda que non queiras comprá-lo, non tes outro remédio
CONCESIÓN (Cláusula) CONSECUENTE(Ciáusula)

CLÁUSULA BIPOLAR OPOSITTV A (relación CONCES IVA)

A c láusula en función de concesión vai introducida polos seguintes nexos

conxuntivos:

CONXUNCIÓNS LOCUCIÓN$ CONXUNTIV AS

embora ainda que apesar de que

concanto mesmo que ainda cando
asi posto que mesmo cando
ben que non obstante
se b~n (que) por máis que
máha que por menos que
mal que por moito que
nen que por + nome adxectivo + que
11 Exemplos:
Embora non gostes de ir, partirás hoxe mesmo
Mesmo que non aceites, ficarei contigo
Nen que o ameazasen desistia
Note-se que na relación concesiva o que se quer salientar principalmente é
o consecuente (isto é, a cláusula que non vai introducida polo nexo), mentres na
adversativa se pon de relevo a antítese (quer dicer, a cláusula introducida polo
nexo):
Ainda que chegaron tarde, viñeron á asemblea
\ CONCESIÓN CONSECUENTE j
CLÁUSULA BfPOLAR OPOSil)V A (relación CONSECUTIVA)

Viñeron á asemblea, mais chegaron tarde

\ TESE ANTÍTESE j
CLÁUSULA BIPOLAR OPOS lTIVA (relación ADVERSATIVA)

Observe-se tamén a liberdade de colocación das cláusulas na relación concesiva (concesión-

-consecuente ou consecuente-concesión), face á orde obrigatória , que apresentan as cláusulas de
relación adversativa ( tese-antítese).

e) Causativas
Determinan entre duas cláusulas unha relación de causalidade. Nas cláusulas
causativas estabelecen-se dous tipos de relación: causal e consecutiva.
- Re lación causal. Nas cláusulas onde se dá esta relación hai duas fun-
c ións: causa e efeito:
Foj-se deitar porque tiña sono
\EFEITO (Cláusula) CAUSA (Cláusula)/

CLÁUSU LA BfPOLAR CAUSATIVA (relaci ón CAUSAL)

A cláusula en fu nción de causa vai introducida polos seguintes nexos conxun-

tivos:

CONXUNCIÓNS LOCUCIÓNS CONXUNTIV AS

porque pois que visto como

pois dado que por culpa de que
porcanto suposto que por causa de que
como xa que por mor de que
que debido (a) que a causa de que
o visto que
N

Exemplos:
Pois que non vos animades, irei eu só
Hoxe non vou ao traballo, que estou doente
 ~ Re lación consecutiva. Nas cláusulas onde se dá esta relación hai duas
funcións: antecedente e consecuente:
Era tan activo que P.arecia un mozo xoven
\ ANTECEDENT E(Ciáusula) CONSECUENTE (Ciáusulay S'
......
CLÁUSULA BIPOLAR CAUSATIVA (relación CONSECUTIVA) '-"
Cl}

A cláusula en función de consecuente vai introducida polos seguintes nexos

conxuntivos:
z
'0
......
u
~
CONXUNCIÓNS LOCUCIÓNS CONXUNTIV AS

que asi que

logo
entón
con que
modo
'\ ~
o
daquela
portanto
xeito u
de (tal) maneira que Cl}
pois
consecuentemente
forma
sorte
<
conseguintemente por conseguinte
por consecuéncia
en consecuéncia

Exemplos:
Tivo unha avaria na estrada, de (tal) xeito que perdeu o avión
Non era obrigatório o deseño, asi que saíron sen o facer
Cando o nexo é a conxunción que , te n que haber na cláusula antecedente un
elemento intensificado por meio de certos nomes ou pronomes (tal, tan, tanto,
un, tamaño, semellante, etc.):
Falou con tal calma que todos ficaron atónitos
Falou con unha calma (tal) que todos ficaron atónitos
Note-se que as locucións de (tal) modo que, de (tal) xeito que, etc. tamén poden ser finais
ou modais:
Fai-no de (tal) Keito que che resulte agradábe l

d) Cuantitativas
Determinan entre as duas cláusu las unha relación de cantidade. Nas cláusu-
las cuantitativas estabelecen-se dous tipos de relación: comparativa e proporcio-
nal.
~ Relación comparativa. Nas cláusulas en que se dá esta relación hai duas
func ións: comparante e compara do:
Cantaba docemente na rocha como o fan as sereas no mar
\ COMPARA DO (Cláusula) COMPARANT E (Ciáusulay

CLÁUSULA BIPOLAR CUANTITATIVA (relación COMPARATIVA)

• A cláusula en función de comparante vai introducida polos seguintes nexos
conxuntivos:

CONXUNCIÓNS LOCUCIÓNS CONXUNTIVAS

que (ca) do que (ca)

como (coma) que nen
cal nen que

Exemplos:
Pinta como pintan na Itália
Salta máis que 1 do que corre
Fuxia que nen 1 óen que o perseguise o Demo

As conxuncións ca e coma só se deben utilizar cando o comparante é un

pronome persoal que leva elíptico o verbo da cláusula:
Veste coma min
Veste mellor ca ti
Na claúsula que funciona de comparado nuns casos pode haber e noutros é
obrigatória a presenza de un elemento intensificador (máis, menos, maior, me-
nor, mellar, pior, antes, despois, igual de, o mesmo (de), tan, tanto, tal, asi
(de), etc.):
Comeu pior do que eu
Fai-no mellar do que o fi xeche

REPARA...
Para comparar idades utiliza-se na cláusula en función de comparado
máis novo ou roáis vello, sendo a conxunción ou locución conxuntiva
que 1 do que (ca):
Maria é máis ve/la que 1 do que Pedro (ou só: ~ máis vel/a)
Pedro é máis vello que 1 do que Maria (ou só: E máis vello)
Se se utilizan maior e menor, o que se compara son tamaños:
Maria é maior que 1 do que Pedro ( = máis grande)
Pedro é menor que 1 do que Maria(= máis pequeno)
Maior e menor só se aplican a idade cando se referen á maioria ou
minoría de idade, mais non en construcións comparativas:
Este rapaz xa é maior ( = maior de idade)
o Estoutro é ainda menor (= menor de idade)
N

O nexo conxuntivo cal é forma coinc idente coa mesma do pronome re lativo
e utiliza-se co correlato tal na cláusula en fu nción de comparado:
Encarregou-llo tal cal lle-lo pediran
 ~ Relación proporcional. Nas cláusulas en que se dá esta relación hai duas
funcións: intensificante e intensificado:
Á medida que ian entrando , foi-lles entregando os P.!~ÍS
11
\L.____lN_T_E_N_sw_Ic_A_N_T_E_<_c_rá_us_u_ra_> _ I_N_T_E_N_s_rn_c_A_
o_o cc j
_ r_áu_su_r___Ja)

CLÁUSULA BIPOLAR CUANTITATIVA (relación PROPORCIONAL)

A cláusula que funciona como intensificante pode ser introducida polos se-
guintes nexos conxuntivos:

CONXUNCIÓNS LOCUCIÓN$ CONXUNTIVAS

encanto segundo á medida que

conforme canto ao paso que
consoante á proporción que

Exemplos:
Encanto ian entrando, asinalaba-lles un lugar
Conforme ia falando , transformaba-se-lle a face
A conxunción canto vai seguida sempre dos advérbios máis ou menos,
levando como correlatos na cláusula en función de intensificado (tanto) máis ou
(tanto) menos:
Canto máis ouvia aquel discurso (tanto) máis bocexaba

REPARA...
Algunhas conxuncións e locucíóns conxuntivas poden funcionar
como pertencentes a várias clases, polo que o seu valor dependerá do
contexto en que estiveren. Por exemplo, os seguintes nexos conxunti-
vos poden ser:
que: copulativo, adversativo, causal, concesivo ou incrustante (no-
minal).
como: causal, condicional, comparativo ou incrustante (adverbial
modal) .
pois: consecutivo ou causal.
se: condicional ou incrustante (nominal) .
. encanto: incrustante (adverbial temporal) ou proporcional.
salvo que: adversativo ou condicional.
de (tal) maneira que (e similares): consecutivo ou incrustante
(adverbial modal ou final).
• conforme, consoante, segundo: proporcional ou incrustante (adver-
bial temporal).
entretanto: adversativo ou incrustante (adverbial temporal).
á medida que, ao paso que: proporcional ou incrustante (adverbial
temporal).
apesar de que, non obstante: adversativo ou concesivo.
neo que: concesivo ou comparativo.

111) A RECURSIVIDADE NA CLÁUSULA

Como vimos, na estrutura da cláusula simples é onde se dan as funcións
que desempeñan as frases (unidade imediatamente inferior á cláusula). As cláu-
sulas restantes (complexas, compostas e bipolares) deben ser consideradas es-
truturas recursivas por teren dentro deJas unidades do mesmo tipo, isto é, outras
cláusulas, quer como elemento funcional incrustado dependente da Frase Verbal
en función de Predicado (nas complexas) , quer como elemento funcional a res-
peito de outra cláusula (nas bipolares) ou de outra ou outras cláusulas (nas coro-
postas).
O mesmo poderíamos dicer das frases complexas (frase, unidade do mesmo nível, ou cláusu-
la, un idade superior, como elementos funcionais dependentes do núcleo da frase complexa) e das
compostas (frase + frase + frase , etc., constituindo unha frase composta).
Mesmo nesas estruturas recursivas (complexas, compostas e bipolares), cada
cláusula que actua como elemento funcional pode ser, á sua vez, simples, com-
plexa, composta ou bipolar. Vexamos cada caso:
• nas complexas, a cláusula incrustada pode ser:
a) simples: Dixo que non viña.
b) complexa: Dixo que non viña quen non fose convidado.
e) composta: Dixo que non viña e que non tiña entradas.
d) bipolar: Dixo que non viña se non o avisaban.
• nas compostas, cada claúsula ( = elemento fu ncional) pode ser:
a) simples: Abriu a boca e todos calaron.
b) complexa: Abriu a boca para bocexar e todos calaron sen o remediar.
e) composta: Abriu a boca, fechou os ollos e todos calaron, ficaron mu-
dos.
d) bipolar: Porque abriu a boca, tragou unha mosca e todos calaron
ainda que fose a desgosto. ·
• nas bipolares, cada cláusula ( = elemento funcion~l) pode ser:
a) simples: Se estás de acordo, chama-me.
b) complexa: Se estás de acordo coque dixo, chama-me antes que mar-
che.
e) composta: Se estás de acordo e non tes nada en contra, chama-me e
faJaremos.
d) bipolar: Se estás de acordo mais non o manifestas, chama-me pois
espero a tua resposta.
 Á sua vez, as estruturas b), e) e d) de cada grupo poden apresentar-se como
simples, complexas, compostas ou bipolares , e asi sucesivamente (o mesmo po-
deríamos dicer das cláusulas de relativo incrustadas como modificador do núcleo
da frase complexa):
a) Dixo que non viña quen non fose convidado e quen non se apresentase
pontualmente
•
Cláusula Complexa (= enunciado ou oración)

Predicado(= FV) C. Directo (- Cl. Incrustada)

Dixo

Nexo(- Conx.) C. Circunst. ( - FA) Predicado(= FV) Suxcito ( = Cl. lncrust. Composta)
que non

Coordenado (CI. Simples) Nexo(= Conx.) Coordenado (CI. Simples)

quen non fose convidado e quen non se apresentase pontualmcntc
• b) Se estás de acordo mais non o manifestas porque tes medo e non te
atreves, chama-me sen te preocupares da hora, pois espero a tua resposta
polo que iso significa para min

Cláusula Bipolar (= enunciado ou oración)

Nexo Condicionante
(= Conx.) (= Cl. Bipolar)
Se

Tese Nexo Antftese

(CI. Simples) ( - Conx.) (= Cl. Bipolar)
estás de acordo

Efeito Nexo Causa

(= Cl. Simples)
non o manifestas
(= Conx.)
porque
1- Cl. rp<ma)

Coordenado Nexo Coordenado

(= Cl. Simples) ( - Conx.) ( = Cl. Simples)
tes medo e non te atreves
 Condicionado
(= Cl. Bipolar)

Efeito Nexo Causa

(~ Cl. Complexa) (~ Conx.) (= Cl. Complexa)

1 pois

eh ama
1
Predicado C. lnd.
(- FV) ( - FN)
-me
C. Circ.
(- Cl. lncrust. Simples)
sen te preocupares da hora
Predicado
(- FV)
espero
C. Dir.
( - FN)
a tua resposta
C. Circ.
( - Cl. lncrust. Simples)
polo que iso significa
para min

Os anteriores son claros exemplos de como a lfngua, con un número reduci-

do de esquemas estruturais debidamente combinados, oferece amplas posibilida-
des de expresión.
 APÉNDICE 1
CONTRACCIÓNS E VERBOS
Contraccións, asimilacións e aglutinacións
a) Contraccións e asimilacións obrigatórias

PRONOME ÁTONO DE C. DTR. PRONOME ÁTONO POSPOSTO

o 1 -lo a 1 -la osi-los ~s/-las VERBO -lo -la -los -las
o me mo ma mos mas -r final coller + -lo: collé-lo
z .
o e: che cho cha chos chas -s final colles + -lo: colle-lo
.~o
UJ~ lle llo lla llos llas -no -na -nos -nas
:¡;-u nos no-lo no-la no-los no-las -n final collen + -no: collen-no
OUJ
~o vos vo-l o vo-l a vo-l os vo-l as
Ql::
Q..
lles lle-lo lle-la He-los He-las - ditongo
decrecen te colleu + -no: colleu-(n)o
final

PRONOME ÁTONO DE C. DTR. nos

ADVÉRBIO -lo -la -los -las 1as pers.
eis' do plural callemos + nos: colleino-nos
ei-lo ei-la ei-los ei-las

IDENTIFICADORES
PREP. o(s) a(s) un(s) 1 unha(s) 1 outro(s) 1 outra(s) 1 o utren
en no(s) na(s) nun(s) 1 nunha(s) 1 noutro(s) 1 noutra(s) 1 noutren
de do(s) da(s)
con co(s) coa(s)
a ao(s) á(s)
por polo(s) pola(s)
rDENTIFTCADOR
PRON. PERSOAL DEMOSTRATIVOS outro(s) outra(s)
PREP. el(es) ela(s) este, esta, estes, estas estoutro(s) estoutra( s)
en nel(es) nela(s) ese, esa, eses, esas esoutro(s) esoutra(s)
de del(es) dela(s) aquel, aqueJa, aqueJes, aqueJas aqueloutro(s) aqueloutra(s)

DEMOSTRATrYOS
P~EP. este (-a, -es, -as) isto ese (-a, -es, -as) iso aquel (-a, -es, -as) aquilo
en neste (-a, -es, -as) nisto nese (-a. -es, -as) ni so naque! (-a, -es, -as) naquilo
de deste (-a, -es, -as) disto dese (-a, -es, -as) di so daquel (-a, -es, -as) daquilo

DEMOSTRA TrYO-IDENTrFICADORES
PREP. estoutro(s) estoutra(s) esoutro(s) esoutra(s) aqueloutro(s) aqueloutra(s)
en nestoutro(s) nestoutra(s) nesoutro(s) nesoutra(s) naqueloutro(s) naqueloutra(s)
de destoutro(s) destoutra(s) desoutro(s) desoutra(s) daqueloutro(s) daqueloutra(s)
1
b) Contraccións optativas
• con + un(s) , unha(s):
cun(s) 1 con un(s), cunha(s) 1 con unha(s)
• d·! + un(s), unha(s); aqui, acá, acó, aquén, aí, ali , alá, aló, alén, acolá, onde;
outro(s), outra(s), outren; algun(s), algunha(s) , algo, alguén:
dun(s) 1 de un(s), dunha(s) 1 de unha(s)
daqui 1 de aqui, dacá 1 de acá, dacó 1 de acó, daquén 1 de aquén, daí 1 de aí, dali 1
de ali, dalá 1 de alá, dató 1 de aló, dalén 1de alén, dacolá 1 de acolá, donde 1
deonde
doutro(s) 1 de outro(s), doutra(s) 1 de outra(s), doutren 1 de outren
dalgun(s) 1 de algu'n(s), dalgunha(s) 1 de algunha(s), dalgo 1 de algo, dalguén 1 de
alguén
• en + algun(s), algunha(s), algo, alguén:
nalgun(s) 1 en algun(s), nalgunha(s) 1 en algunha(s), nalgo 1 en algo, nalguén 1 en
alguén

e) Formas aglutinadas e non aglutinadas

Escreben-se aglutinadas:
acarón, acima, acotio, afeito, afinal, amodo, amiúde, aonde, apenas, apesar (de),
arredor, através (de)
concanto, contodo
dantes, debalde, decerto, decontado, decote, defronte, depresa, deseguida, devagar,
deveras
embalde, encanto, enfin, entanto
entrementres, entretanto
porcanto, portanto, porventura
sobremaneira, sobretodo, talvez
Escreben-se separadas:
·a eito, a miúdo, ao carón, ao final , ao redor, ao través, asi mesmo
cada cal, cada quen
en baixo, en cima, en frente, en riba, en seguida
por baixo, por cima, por frente, por riba
1) Modelos de verbos REGULARES o andar
::>
XERUNDIO
11
-
andares
l.- Primeira conxugación ¡:::
andar andando
z andarmos PARTICÍPIO
1 ANDAR 1 ti: andardes
...z
andaren
Ante-Pretérito Co-Pretérito
andado
Pos-Pretérito
Presente Pretérito Futuro
o
2:ando
¡...
andei andarei andara andaba andaría
andas andache andarás andaras andabas andarías
<
u anda ando u andará andara andaba andaría
a andamos
~ andades
andamos
andastes
andaremos
andaredes
andáramos
andárades
andábamos
andábades
andaríamos
andaríades
andan andaron andarán andaran andaban andarían
Presente Pretérito Futuro Presente
o
::>
o
::>
....
andase andar
·~
ande ¡...
andes andases andares anda/(non) andes
ande
>< andemos
~
andase
andásemos
andar
andarmos
ffi
~
ande (vocé)
andemos
~ andedes andásedes andardes ~ andade=andai/(non)
anden (vocés)
andedes
anden andasen andaren
1) Os e e os o de toda a conxugación son sempre fechados.
2) Seguen este modelo todos os verbos da primeira conxugación salvo os semi-regulares ou regulares
acabados en -ear (vexa-se cear), -iar (vexa-se copiar), -uar (vexa-se minguar), os que teñen altemáncia
vocálica (vexan-se. levar e xogar) e os irregulares dar e estar.
3) Os acabados en -oar son totalmente regu lares como andar. Pode consultar-se o modelo perdoar.

1) Modelos de verbos REGULARES O viver XERUNDIO

2.- Segunda con xugación 2: víveres
!: viver vi vendo
~ vivermos PARTICÍPIO
1 VIVER 1 ~ v~verdes
- vtveren vivido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Ca-Pretérito Pos-Pretérito
o
~ vivo vivin viverei vi vera vivia vi vería
< vtves viveche vi verás vi veras vivías viverias
S2 vive vive u vi verá vi vera vivia viveria
O vivemos vi vemos vi veremos vivéramos vivíamos vi veríamos
~ vivedes vi vestes vive redes vivérades vivíades viveríadcs
vtven vtveron vi verán viveran vivian viverían
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
::>
¡:: viva
Z vivas
~ v~va
vi vese
vivescs
vi vese
vi ver
víveres
vi ver
-eí
::>
~ vive/(non) vivas
v~va (vocé)
~ vtvamos vivésemos vivermos ~ vtvamos
:;;¡ vi vades vivésedes vi verdes ::!: vivede=vivei/(non) vivades
Cl)
VIVan vivesen viveren ,_ vivan (vocés)
1) Os e e os o deste verbo son sempre fechados.
2) Seguen este modelo todos os verbos da segunda conx ugación salvo os semi-regulares acabados en -oer
(vexa-se doe~). en vogal + cer (vexan-sc a~ notas de produdr). os de alternáncia vocá lica (vexan-se beber e
mover) e os trregulares caber, crer e ler, dtcer, facer, haber, poder, pracer, querer, saber, ser, ter, traer,
valer, ver, con todos os seus denvados.
1 I) Modelos de verbos REGULARES o partir XERUNDid
3.- Terceira c onxugación ~ partires
E-< partir partindo
Zpartirmos PARTICÍPIO
1 PARTIR 1 li: partirdes
~ partiren partido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
> parto partin partirei partira partía partiria
~ partes
u parte
partiche
partiu
partirás
partirá
partiras
partira
partias
partía
partirias
partiria
partimos partiremos partí ramos partíamos partiríamos

-
ª partimos
partides partistes partiredes partírades partíades partiríades
parten partiron partirán partiran partian partirian
Presente Pretérito Futuro Presente
o
~ parta partise partir ...o>~ parte/(non) partas
!Z partas partises partires
~ parta partise partir IX parta ( vocé)
~partamos partísemos partirmos ~partamos
~ partades partísedes partirdes partide=parti/(non) partades
Cl> partan partisen partiren - partan (vocés)
1) Os e e os o deste verbos son todos fechados .
2) Seguen este modelo todos os verbos da terceira conxugación salvo os semi-regulares acabados en -air
(vcxa-se cair). -uir (vexa-se posuir), vogal + cir (vexa-se producir), os de altemáncia vocálica (vexan-se
pedir, agredir, frixir, dormir, poli r e subir) e os irregulares ir, ouvir, rir, vir, con todos os seus derivados.

1) Modelos de verbos REGULARES

-
perdoar XERUNDid
4 .- Raíz finda en vogal da primeira conxugación: -oar ~ perdoares
!::; perdoarperdoando
Z perdoarmos PARTICÍPIO
1 PERDOAR 1 ~ perdoardes
perdoaren perdoado
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
~ perdoo perdoei perdoarei perdoara perdoaba perdoaria
¡.... perdoas perdoachc perdoarás perdoaras perdoabas perdoarias
u< perdoa perdoou perdoará perdoara perdoaba perdoaria
~ perdoamos perdoamos perdoaremos perdoáramos perdoábamos perdoaríamos
perdoades perdoastes perdoaredes perdoárades perdoábades perdoaríades
perdoan perdoaron perdoarán perdoa ran perdoaban perdoarian
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
~ perdoe
perdoes
perdoase
perdoases
perdoar
perdoares
~
~ perdoal(non) perdoes
·~ perdoe perdoase perdoar perdoe (vocé)
><: perdoemos perdoásemos perdoarmos ¡.¡.¡ perdoemos
~
Cl)
pcrdoedes perdoásedes pcrdoardes ~ perdoade=perdoai/(non) perdoedes
perdoen perdoasen perdoaren perdoen (vocés)
1) Os e e os o deste verbo son sempre fechados.
2) Sdeguen este modelo, plenamente regular da primeira conxugación todos os acabados en -oar· coar
coroar, oar, empoar, galardoar, magoar, povoar, razoar, soar, voar, ~te . · '
 II) Modelos de verbos REGULARES o cear XERUNDIO
ou SEMI-REGULARES
~
ceares
l. - Raíz find a en vogal da primeíra conxugación: -ear cear ceando

~
cearmos PARTICÍPIO
1 CEAR 1 ceardes
cearen ceado
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o -
~ ceo=ccio ceei cearei ceara ce aba cearia
~ ceas=c~ias ceache cearás cearas ceabas cearias

-
U cca=ccw
o ceamos
~ ceades
cean=ccian
ceo u
cea mos
ceas tes
cea ron
ccará
cea re mos
cea redes
cearán
ce ara
ceáramos
ceárades
cearan
ce aba
ceábamos
ceábades
ceaban
ce aria
cearíamos
cearíades
cearian
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
2: cee=ccie cease cear ~
~ cees=ceies ce ases ceares ~ cea=ccia/(non)cccs=ceies
:J cee=ccic cease cear ce: cee=ccie (vocé)
I.IJ ceemos
~ ceemos ceáscmos ccarmos
ceedes
m ceen=ceien
ceáscdes
ccascn
ce ardes
cearen ~ ceadc=ceai/(non) ceedes
ceen-ccicn (vocés)
1) Os e e os o deste verbo son scmpre fechados.
2) As formas que van en cun;iva farian semi-regular a conx ugación do verbo.
3) Segucn este modelo todos os acabados en -ear: afear, bambear, cabecear, devanear, encadear,
formosear, etc.

II) Modelos de verbos REGULARES O copiar XERUNDIO

ou SEMI-REGULARES ~ cop~ares
2.- Raíz finda en vogal da primeíra conxugación: -iar _ coptar copiando
Z copiarmos PARTIC ÍPIO
COPIAR 1
~ copiardes
1 copiado
copiaren
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
> copio=cópio copici copiarei copiara copiaba copiaria
~ copias=cópias copiache copiarás copiaras copiabas copiarias
u copia=cópia copiou copiará copiara copiaba copiaria
~ copiamos copiamos copiaremos copiáramos copiábamos copiaríamos
copiadcs copiastcs copiaredes copiárades copiábades copiaríades
copian -cópian copiaron copiarán copiaran copiaban copiaría o
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
!Z
~ copie=cópic
copies=cópies
:J copie=cópie
copiase
copiases
copiase
copiar
copiares
copiar
-
>
~ copi!l-cópial( non) copics-cópics
ce: copie-cópie (vocé)
>< copiemos copiásemos copiarmos I.IJ copiemos
~ copiedes copiásedes copiardcs ~ copiade- copiai/(non) copiedes
m copien -cópicn copiasen copiaren - copien-cópien
1) o.~ e e os o dcste verbo son sempre fechados.
2) As f~rmas que van en cursiva farian .semi-regular a conxugación do verbo.
. 3) ScgUindo o ~odelorcgular conxuganan-se todos o~ verbos acabados en -iar. Seguindo as duas posibi-
lld~des de co.nxug<~Ción .. alguns ~crb~s aca?ados ncsa terminación como: agraciar, anunciar, apropriar, bene·
fletar, cambtar, d1vorc tar, eloxtar, mxunar, oficiar, viciar, etc.
 lO Modelos de verbos REGULARES manguar o XERUNDIO
ou SEMI-REGULARES minguares ~
3.- Raiz finda en vogal da primeira conxugación: -uar minguar !:: minguando
Z minguarmos PARTICÍPIO

1 1 MINGUAR

o
Presente
1

Pretérito Futuro
S: minguardes
2; minguaren
Ante-Pretérito Co-Pretérito
minguado
Pos-Pretérito
~ minguo=mínguo mingüei mi nguarei minguara minguaba minguaria
1- minguas=mínguas mio guache minguarás minguaras minguabas minguarias
t] mingua=míngua minguou minguará minguara minguaba minguaria
~ minguamos mi nguamos minguaremos minguáramos minguábamos minguaríamos
minguades minguastes minguaredes minguárades minguábades minguaríades
minguan=mfnguan mi nguaron minguarán minguaran minguaban minguarian
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
~ m~ng~e=mí~güe. minguar
minguase ;:>
.......
z mangues=mmgues mioguares
mi nguases ~ mingua=míngual(non) mingües=míngües
;::¡ mingüe=míngüe mmguase
minguar ~ mingüe=míngüe (vocé)
X mingüemos
~ mingüedes
minguásemo~ minguarmos mingüemos f
minguásedes minguardes ::S minguade= minguai/(non) mingüedes
Cll mingüen=míngüen minguasen minguaren ,..... míngüen=mfngüen

1) Os e e os o deste verbo son sempre fechados.

2) As forma~ que van en cursiva farian semi-regular a conxugación do verbo.
3) Scguindo o modelo regular conxugarian-se todos os verbos acabados en -uar. Seguindo as duas posibi-
lidades de conxugación, alguns verbos acabados nesa terminación como: apaciguar, averiguar, enxaguar,
santiguar, etc.
III) Modelos de verbos SEMI-REGULARES O producir XERUNDIO
l .- Acabados en vogal + cer ou vogal + cir ~ producires
1- producir producindo
Z producirmos PARTICÍPIO
1 PRODUCIR 1 !i:: producirdes
2; produciren producido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
~ produzo producin producirei producira producía produciría
!;¡:produces producichc producirás produciras producías producirías
U produz/produce produciu producirá producira producía produciría
~ producimos producimos produciremos producíramos producíamos produciríamos
. producidcs producistes produciredes producírades producíades produciríades
producen produciron producirán produciran producían producirian
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
~ produza producise producir :>
.......
z produzas producises producires ~ produz/produce/(non) produzas
·;::¡ produza producise producir produza (vocé)
~ produzamos producísemo producirmos ¡.¡.¡ produzamos
produzades producísedes producirdes ~ producide=produci/(non) produzades
Cll produzan producisen produciren produzan (vocés)
1) Os e ~ os o deste verbo son semprc fechados .
2) Como este modelo conxugan-se todos os verbos acabados en -ucir: -ducir (aducir, conducir, deducir,
inducir. imroducir, reducir, reproducir, seducir, traducir) e lucir (deslucir, entrelucir, lucilucir, prelucir, relu-
cir. translucir, tremelucir).
3) A forma que vai en cursiva (produz) é a única irregular. A que vai ao lado (produce) utiliza-se cando
vai o pronome persoal o, a, os, as, posposto a ela (produce-o). O mesmo poderíamos dicer de praz/prace do
verbo pracer, mais ao ser propriamente un verbo irregular, ligura con estes no lugar correspondente. Canto a
xaz de xacer no~ apresenta a forma "'xace por non poder construir-se co pronome anteriormente referido (non
é posíbel "'xace-o). Facer, o mesmo que dicer, posuen formas irregulares no Presente do Indicativo e noutros
tempos, sendo propriamente modelos de verbos irregulares. Nacer e pacer son os únicos acabados en -acer
plenamente regulares: nace, pace.
4) Os verbos aquecer e esquecer son regulares: aquece Jtl, esquece 111. O resto dos verbos acabados en
-ecer son semi-regulares, apesar de conservaren a vogal temática final (coñece lt/, parece 11/, etc.), porque
aprcsentan preferentemente alremáncia vocálica na raiz, conxugando-se como o modelo beber de máis adiante.
O me.smo poderíamos dicer do único verbo acabado en - ocer, cocer (coce 1.9,), que se conxuga con altemáncla
vocálica como o verbo mover de máis adiante.
III) Modelos de verbos $EMI-REGULARES
......¡....o levar
levar

11
XERUNDIO
2.- Alternán c ia vocálica na prim eira conxugación : :> levares
levando
vogal radical E
LEVAR ...z levarmos
¡¡..
PARTICÍPIO
1

o
Presente
1

Pretérito Futuro -
z levaren
levardes
levado
Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito

~ levo 111 leveí levareí levara levaba levaría

~ levas !(! levache levarás levaras levabas levarías
U leva 111 levou levará levara levaba levaría
oZ !evades
levamos /e/
/e/
levamos
levas tes
levaremos
levaredes
leváramos
levárades
levábamos
levábades
levaríamos
levaríades
- levan 111 levaron levarán levaran levaban levarían
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
:>
¡:::: leve JI!
z
leves li l
-~ leve 111
levase
levases
levase
levar
levares
levar
-
:>
¡....
~
leva lil!(non) leves 111
leve lit (vocé)
g:) levemos /e/ levásemos levarmos w levemos /e/
::J levedes /e/
{1) leven !(/
levásedes
levasen
levardes
levaren ~ levade=levaí /e//(non) levedes /e/
leven 11! (vocés)
1) As fonnas en cursiva apresentan un ha raiz con vogal r.Jd ical média abena face ao resto das fonnas non
asinaladas que a teñen sempre média fechada.
2) Son regulares uns poucos verbos como mermar, quentar, vexar, que teñen sempre un e abeno na
vogal radical.
3) Asi mesmo, son regulares un grupo máis numeroso de verbos que teñen sempre e fechado na vogal
radical: cando fai parte do ditongo ei (cheirar) , cando vai seguido de consoante palatal eh, x, ñ , JI (fechar,
desexar, empeñar, aparell ar) e cando acaban eri -ear (vexa-se a conxugación de cear). Sobre estes últimos ,
a. posibilidade de conxugá-los semi-regulares non se debe á ahernáncia vocálica, senón á intercalación de un
[l] anti-hiático.

III) Modelos de verbos SEMI-REGULARES o

--z
xogar XERUNDIÓ
3.- Alternáncia vocál ica na prim e ira conxugación: :> xogares
¡.... xogar xogando
vogal radical O xogarmos PARTICÍPIO
1 XOGAR 1
z u:
xogardes
.... xogaren xogado
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Ca-Pretérito Pos-Pretérito
o
~ xogo /S/ xoguei xogareí xogara xogaba xogaria
~ xogas /5/ xogache xogarás xogaras xogabas xogarias
u xoga /Si xogou xogará xogara xogaba xogaria
S xogamos lo/ xogamos xogaremos xogáramos xogábamos xogaríamos
~ xogades /o/ xogastes xogaredes xogáradcs xogábades xogaríades
xogan /S/ xogaron xogarán xogaran xogaban xogarian
Presente P retérito Futuro Presente
o o
~ xogue /51 xogase xogar :>
!z xo¡¡,(]es ¡s¡ xogases xogares ~ xoga /5/l(non) xogues /SI
;:¡ xogue ¡s¡ xogase xogar ~ xoguc /S/ (vocé)
w
~ xoguemos /o/ xogásemos xogarmos xoguemos lo!
xoguedes /o/ xogásedes
xogasen
xogardes ~ xogade= xogai /o//(non) xoguedes lo!
... xoguen /~/ (vocés)
{1) xoguen M xogaren
1) As fonnas e n cursiva apresentan un ha raiz con vogal radical média abena face ao resto das fonnas non
asinaladas que a leñen sempre média fechada.
2) Son regulares uns poucos verbos como boiar, botar ("dar botes"), obrar, votar, que leñen sempre o o
aberto na vogal radical.
3) A~i mcsmo , so~ regulares un grupo máis numeroso de verl>os que aprcsenran sempre un o fechado na
voga l r~drcal : cando far parte dos diton~os oi {pemoitar ou dourar), cando vai seguido de consoante palaral
eh, x, n , 11 (acochar, aloxar, envergonar, mollar) ou cando acaban en ~r (vexa-se a conxugación regular
do modelo perd oar).
Ill) Modelos de verbos SEMI-REGULARES o
beber XERUNDIO
4.- Altemáncia vocálica na segunda conxugación: ~
beberes
!:::
beber bebendo
vogal radical E
BEBER
25
bebermos PARTICÍPIO
1 1 ~ beberdes
_ bebere n bebido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
~ bebo bebin beberei bebera bebia bebería
~ bebes ti! be beche beberás beberas bebias beberías
u bebe lit bebe u beberá bebera bebia bebería
o bebemos /e/ bebemos beberemos bebéramos bebíamos beberíamos
25 bebedes /e/ bebes tes beberedes bebérades bebíades beberíades
beben 111 beberon beberán beberan bebían beberían
Presente Pretérito Futuro Presente
o o

·~
¡::;
¡.... beba /é/
bebas /é/
beba /é/
be bese
be beses
bebese
beber
bebe res
beber
-
>
~ bebe !ti= bebe /é//(non) bebas /é/
Clr:: beba /é/ (vocé)
bebamos /e/ bebesemos bebermos W bebamos /e/
~ bebades /e/ bebésedes beberdes ~ bebede=bebei /e//(non ) bebades /e/
Cll beban /él be besen beberen beban /é/ (vocés)
1) As formas en cursiva apresentan un ha raíz con vogal radical média aberta face ao resto das formas non
asinaladas que a tcñcn scmprc média fechada.
2) Non teñen alternáncia verbos como deber, crer, ler e derivados por a presentaren sempre e fechado na
vogal radical. sendo os dous últimos. na realidade. irregulares. Así mesmo. son regulares aquecer e esquecer
por o terco sempre abeno. O resto dos verbos acabados en -ecer conxugan-sc preferentemente como beber
(coñezo /él, coñeces /1/, coñece /1/, coñecemos /el, etc.).
3) O verbo querer apresenta outro tipo diferente de a ltemánc ia por ter o e aberto en todas as formas
gráficas regulares de raiz tón ica. Mais, ao ser propriamente un verbo irregular, figura con estes no lugar que
lle corresponde.

IID Modelos de verbos SEMI-REGULARES o

mover XERUNDIO
5.- Altemáncia vocálica na segunda conxugación:
vogal radical O
--
>
moveres
¡....
mover movendo

~
movermos PARTICÍPIO
1 MOVER 1 moverdes
movido
25 movercn
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
¡:: movo /ó/ movin moverei movera movia moveria
E- moves /5/ moveche moverás mo veras movías moverías

~
--
u< move /$/
movemos /o/
movedes /o/
moven /$/
moveu
movemos
movestes
moveron
moverá
moveremos
moveredes
moverán
mo vera
movéramos
movérades
moveran
movía
movíamos
movíades
movían
moveria
moveríamos
moveríades
moverían
Presente Pretérito Futuro Presente
o
>
-~
- mova /6/
movas /6/
mova /6/
movese
movescs
movese
mover
moveres
mover
o
¡::;
E- move isl= move /6//(non) movas /6/
<
Clr:: mova /6/ (vocé)
¡,¡;¡ movamos Jo/
1

X movamos l o/ movésemos movermos o. movede= moveí /o//(non) movades /o/

~ movades l o/ movésedes movcrdes
~
(/)
movan /6/ movesen moveren movan /ó/ (vocés)
- -
1) As formas e n cu rsiva aprescntan un ha raíz con vogal radical média aberta face ao resto das formas non
asinaiadas que a teñen semprc média fechada .
9
2) ;-rerbo poder ten out ro t_ipo de allemáncia. c~Jn o scmprc abcr1o en rodas as /ormas gráficas regulares
de ra1z tomca. Ma1s trata-se propnamente de un verbo Irregu lar, figurando con cstes no lugar corresponde nte.
lll) Modelos de verbos SEMI-R EGULA R ES o ped1r XERúNI>IO
> pedi res
6.- A lternán cia vocálica na te rceira conxugación: ¡::pedir pedindo
vogal ra d ical E ( 1) ~ pedirmos PARTICÍPIO
PEDIR pedirdes
1 1 _ pediren pedido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
¡::; pido t í! pcdin pedirei pedira pedía pediría
~ pcdes ti! pediche pedirás pediras pedías pedirías
u pede 11/ pediu pedirá pedíra pedía pediría
~ pedimos /e/ pedimos pediremos pedí ramos pedíamos pediríamos
..... pedides /e/ pedistes pediredes pedírades pedíades pedírfades
pedenlt l pediron pedirán pediran pedían pedirían
Presente Pretérito Futu to Presente
o o
-!z
> pida lí!
pidas t í!
~ pida lí!
pedí se
pedí ses
pedí se
pedir
pedí res
pedir
>
.....
!- pede !l !!(non) pidas t í/
~ pida 1íl (vocé)
~ pidamos l it pcdísemos pedirmos w pidamos l íl
pidades t í!
Vl pidan /íl
pedísedes
pedisen
pedirdes
pcdiren ~ pedide =pedi /e//(non) pidades l it
pidan 1í1 (vocés)
1) As lormas en curs1va apresen1an un ha ra11. diferente á do lnrinilivo. O resto das formas non asinaladas
teñcn-na igual. scndo o e da vogal radical scmpre fechado .
2) Conforme este verbo conxuga-se a prática totalidade dos verbos da terceira conxugaci6n con vogal
radical e: aderir, ferir (malfcrir) e -ferir (conferir. diferir. inferir. interferir, preferir. proferir, referir, Jransfe-
rir). inserir, preterir, -xerir (dixerir, enxerir. inxerir. suxeri r); asperxir, -merxir (emerxir, submerxir). -verxir
(converxir, diverxir); cernir e -cernir (concernir. discernir); delir, -pelir (compclir, expclir, impclir, propclir,
rcpclir); despir; medir (comedir. desmedir), -pedir (despedir. expedir. impedir); mentir (dcsrnenlir). sentir
e-sentir (ascnlir. consen1ir): -petir (compe1ir, repetir); reflectir; reñi r; seguir e -seguir (conseguir. perseguir,
proseguir): servir; -vertir (advertir. animadvertir. divcrlir): vestir (inveslir. reves1ir)
3) Non se eonxugan como pedir, scnón como o modelo scgui nte. agredir, outros verbos acabados en
-gredir (progrcdir, regredir. lransgredir). denegrir e prevenir. O verbo cercir pode conxugar-sc como estes
anteriores ou como o modelo pedir máis habitual.
liT) Modelos de ve r bos SEMI-REG ULARES o agredir XERUNDIO
7.- A lte rnánci a vocálica n a terceira con xu gación : ~ agredires agredindo

~
agredir
voga l radical E (2)
agredi rrnos PARTICIPIO
1
AGREDIR 1 agrcd irdes
~ agrcdiren agredido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
.¡::
agrido t í! agrcdin agredirci agredira agredía agrediría
!- agrides líl agrediche agredirás agredí ras agredías agredirías
<
-
u agride líl
~
agredimos /e/
ag redides /el
agrediu
agredimos
agredistes
agredirá
agrediremos
agredircdes
agredira
agredíramos
agred írades
agredía
agredíamos
agredíades
agrediría
agrediríamos
agrediríadcs
agriden t í! agredi ron agred irán agrediran agredían agredirían
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
>
¡::
z
;:>
agrida t í/
agridas t í/
agrida t í!
agredise
agredises
agredí se
agredir
agredircs
agredir
-
>
!- agride / í//(non) agridas t í!
< agrida t í! (vocé)
X agridamos lit agredísemos agredirmos "'
w agridamos lit
~ agridades ! il
(1)
<lgridan / í/
agredísedes
agredí sen
agrcdirdcs
agredircn ~
agredide - agredi /e//(non) agridadcs t í/
agridan tí! ( vocés)
.. . -na 1gual .
1) As formas en curs1va aprcsentan un ha ra1z d1fercnte á do lnrimu vo. O resto das formas tenen
sendo o e da vogal radical scmpre fechado .
2). Conforme .este modelo co~xugan-sc outros acabados en -gredir (progrcdir, regredir. 1ransgredir).
den.e gnr e preven1r. O verbo cerc1r pode conxugar-se como es1es ou como o modelo pedir anterior, máis
hab11ual.
 TII) Modelos de verbos SEMI-REGULARES o frix ir XERUNDI O

z~
8.- Alternáncia vocálica na terceira conxugación: frixires

11 1
FRIXIR 1
vogal radical 1

......
frixir
.... frixirmos
frixirdcs
~ frixiren
frixindo
PARTI CÍPIO
frixido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
~ frixo / í/ frixin frixirei frixira frixia frixiria
E- frexcs /ti frixi che frixirás frix iras frixias frixirias

-~
u< frcxc lil
friximos / i/
fri x ides /i/
frexcn 111
frixiu
friximos
frixistes
frixeron
frixirá
fri xircmos
frixiredes
frixirán
frix ira
frixíramos
frixírades
frixiran
frixia
frixíamos
frixíades
frixian
frixiria
frixiríamos
fri x iríades
frixirian
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
-
>
·~
frixa 1í1
frixas / í/
frixa / í/
frixise
frixises
frixisc
frixir
frixires
frix ir
-
>
E-
<
~
frexe /l //(non) frixas / í/
frixa /í/ (vocé)
X
p:) frixamos / i/ frixísemos frixirmos w frixamos lil
~
~ frixadcs l it frixísedes frix irdes ¡§ frixide=frixi li//(non) frixades / i/
(/)
frixan 1í1 frixisen frixiren frixan / í/ (vocés)
1) As formas en cursiva a presentan unha raiz diferente á do Infiniti vo.
2) O panicípio irregular frito ten función propriamente adxcctiva, non verbal, e por iso non figura na
conxugación.
3) Non hai nengun verbo que sendo da terceira conxugación e levando i na vogal radical se conxugue
como este modelo. O resto dos verbos con esas características son regulares: atinxir, cinxir, finxir, infrinxir,
restrinxir, tinxir; -cidir (coincidir. c!ccidir, incidir). dividir, elidir, -sidir (presidir. residir): redixir, e -cindir
(prescindir, rescindir): coibir, exibir, inibir; colix.ir, corrixir, exixir, -flixir (anixir, inflixir). redixir, -ríxír
(dirixir. erixir), transix.i r; definir, retinir; derimir, esgrimir, eximir, -primir (comprim ir, deprimir, imprimir.
oprimir. reprimir. suprimir). redim ir; existir e -sistir (asistir, consistir, desistir, insistir, persistir, resistir,
subsistir): -mitir (admitir. dcmitir. em itir, omitir, permitir. re mitir. transmitir): -quirir (adquirir. inquirir):
-tinguir (distinguir . ex tinguir).

III) Modelos de verbos SEMI-REGULARES O dormir XERUNDIO

9.- Alternáncia vocálica na terceira conxugación: 2:; dorm i res dormindo
E- dormir
vogal radical O (1) ~ dormirmos PARTICÍPill
1
DORMIR 1 ~ dormirdes
dormiren dormido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
->u< durmo l ú/
E- dormcs /$/
dormin
dormichc
dormirei
dormirás
dormira
dormiras
dormía
dormías
dormiría
dormirias

-odormc /SI
dormimos /o/
~ dormides /o/
dormiu
dormimos
dormistes
dormirá
dormiremos
dormí redes
dormira
dormíramos
dormírades
dormia
dormíamos
dormíades
dormiría
dormiríamos
dormiríades
dormen M dormiron dormirán dormiran dormían donnirian
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
....>
durma l úl
~ durmas / ú/
~ durma l úl
dormí se
dormí ses
dormise
dormir
dormires
dormir
->
E- dorme /5//(non) durmas Jú/
<
~ durma / úl (vocé)
~ durmamos / u/ dormísemos dormirmos w durmamos /u/

-
~
~ durmades /u/ dormísedes dormirdes :S dormide= dormi /o//(non) durmades / u/
C/l durman l ú/ dormí sen dormiren durman /úl (vocés)
1) As formas que van en cursiva apresentan un ha raíz diferente á do Infinitivo. O resto das formas non
asinaladas teñen-na igual, scndo o o da vogal radical scrnpre fechado.
2) Conforme este modelo conxuga-se a prática totalidaC:e dos verbos da tercei ra conxugación con vogal
radical o: cobrir (descobrir, cncobrir. recobrir). engolir, tosir. Verbos de entrada tardía como aboli r, colorir,
demolir, espavorir, explodir e extorquir 1amén admiten este modelo.
3) Sortir ("prover") scgue o modelo de altemáncia de polir que ven ap6s este.
III) Modelos d e verbos SEMI-REGULARES o pol ir XERUNDIO

•
10.- Alternáncia vocálica na terceira conxugació n : > poli res
voga l radical O (2) E
z
poi ir
polirmos
poi indo
PARTICÍPIO
1 POLIR 1
.......
¡.¡. polirdes

o
Presente Pretérito Futuro -z polire n
Ante-Pretérito C o-Pretérito
poli do
Pos-Pretérito

-
>
f-
<
u
pulo / ú/
pules l úl
pule / ú/
polín
polichc
poli u
po li rci
poi irás
polirá
pol ira
poli ras
polira
po lia
poli as
poli a
poli ri a
polirias
poliria
oz polimos /o/ polimos poli remos políramos políamos poi iríamos

- polidcs /o/
pulen l úl
Presente
polistes
poli ron
Pretérito
poli redes
poi irán
Futuro
polírades
polira n
políades
polian
Presen te
poliríades
polirian

o o
~ pula l úl po li se poiir ~
f- pulas / ú/ f- pule / ú//(non) pulas ! úl
polises poli res
·~ pula l úl poli se polir <
0: pula ! úl (vocé)
~ ¡,¡¡
co pulamos / u/ polísemos polirmos pulamos / u/
::> puladcs fu!
Cl} pulan l úl
po lísedcs
poli sen
polirdes
poliren ~ polide=poli /o //(no n) pulades /u/
pulan l úl (vocés)
. 1) As f~rmas q.ue van en cursava apresentan unha raiz diferente á do Infinitivo. O resto das formas non
asmaladas tencn-na agual. sendo o o da voga l radical sempre fechado.
2) Confom1e este modelo conxuga-se só sortir (''prover"').
III) Modelos de verbos SEMI-REGULARES o
sub ir XERUNDIO
>
11 .- A lterná ncia vocálica na t erceira con xugación:

SUBIR
vogal radical U
f- subir
-
....... subí res

z
....
subirmos
subindo
PARTICÍPIO

-z
1 ¡.¡. subirdes
1
subire n subido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretéri to Pos-Pretérito
o
~ subo /ú/ sub in subirci subira subía subiría
~ sobes /5/ subic hc subirás sub iras subías subirías
U sobe W subí u subi rá subira subía subiría
~ subimos /u/ subimos subiremos subíramos subíamos subiríamos
_ subides /u/ subistcs subircdcs subírades subíades subiríades
soben f j f subí ron subirán subiran subían subirí an
Presen te P retérito Futuro Presente
o o
>
....
f- s uba / ú/

~
subas /ú/
·13 suba /ú/
subi sc
subi ses
subise
subir
subires
subir
- >
f- sobe /5//( no n) subas /ú/
<
0: suba l úl ( vocé)
¡,¡¡
su bamos / u/ subísernos subirmos subamos /u/
§ subadcs /u/
Cl} s uban /úl
subísedes
subiscn
subirdes
subire n ~ subide=subi /u//(non) subades / u/
suban / úl (vocés)
1) As formas que van en cursava apresentan unha raaz daferente á do lnhnllavo - ..
2) Corno este modelo conxuga n-se os seguintes verbos: bulir (rebulir), -cudir (acudir, sacudir), cuspir,
fuxi r (refuxir, subterfuxir, transfuxir) e sumir (consumir). O verbo entupir (desentupir) e os acabados en
-truir (construir. destnai r. instruir , obstruir) poden seguir este modelo ou. preferentemente, seren conxugados
como regulares, mais coa particularidadc de que os últimos teñen vogal temát ica irregular, como o modelo
posuir que figura máis adiante: entupo, entupes=entopes, entupe=entope, etc.: construo, construis=cons-
trois, construi= constroi, etc.
3) O resto dos verbos da tercei ra eonxugación con vogal radical u son regulares (salvo na vogal temática
os acabados en -uir qúc se conxugan como posuir): aturdir, surdir 1 xurdir (resurdir 1 rcxurdir), urdir;
brunir, punir, unir (desunir, reunir), zunir; eompunxir, munxir, unxir, xunxir; contundir, fundir (refundir)
e -fundir (afundir. confundir. difundir. efundir. infundir); -cumbir (incumbir, sucumbir). wmbir; cumpri.r ;
curtir, surtir; -cutir (d iscutir, incurir, percutir. repercutir), deglutir, embutir; -ducir (aducir. conduci r, dedu-
cir. inducir. introducir. producir. reducir, reproducir, seducir. traducir). lucir (deslucir, entrelucir, lucilucir,
prelucir. reluci r, transluci r. eludir. iludir): muxir, rux ir; nutrir (desnutrir), -sumir (asumir. presumir. resumir);
suprir; su rxir (i nsurx ir. rcs urxir). urxir.
•
Ill) Modelos de verbos SEMI-REGULARES o
12.- Raiz finda en vogal da segu n da conxugación:
-z
>
E-
doer
doeres
docr
XERUNDid
doendo

1
DOER 1
-oer e -aer
-
u.
~
doermos
docrdcs
doeren
PARTICÍPIO
doído
Presente Pretérito Futu ro Ante-Pretérito Co-Pretéri to Pos-Pretérito
o
-
>
E-
<
doo= doio l ól
dais m
doin
doeche
doerei
doerás
doera
doeras
doía
doías
docria
doerias

-
u doi 1$'
Cl doemos l o/
doeu
doe mos
doerá
doe re mos
doera
doéramos
do ía
do ía mos
doeria
doe ríamos

-
z

o
doedes /o/
doen /$/
Presente
does tes
doeron
Pretérito
doeredes
doerán
Futuro
o
doérades
doeran
doíades
doían
Presen te
doeríades
doerian

> doa=doia l ól
¡:: doer >
doese ¡::
z doas= do ias /ó/ doescs docres < doi /SI = !óll( non) doas=doias /ól
:J doa=doia /ól doese doer ~ doa=doia /61 (vocé)
~ doamos=doiamos ¡ 0 ¡ doésemos doem1os w
g.. doamos=doiamos l o/
:::;¡
en
doadcs=doiades 1o/ l doésedes
doa n= doian l ól doese n
doerdes
doeren
...
:::; doede=doei lo/l(non) doades =doiades l o/
doan=doian lól (vocés)
1) As fom1as que van en cursiva apresentan un ha raíz diferente á do Infinitivo polo [i] anti-hiático (doio,
doia, doias, etc.) ou pola altemáncia vocá lica que vimos no verbo mover, e unha vogal temática irregular
(dois, doi) . O resto das fom1as teñen as voga is médias fechadas.
2) O único verbo acabado en -aer é traer, que apresenta as mesmas irregularidades (salvo a altemáncia
vocálica) nos Presentes. Ao ser propriamentc un verbo irregul ar. polo tema de Pretéri to. figura con estcs no
lugar correspondente.
3) Como este modelo conx ugan-se todos os verbos acabados en -oer: choer, condoer, moer (esmoer.
remoer). roer (corroer) e soer.

III) Modelos de ver bos SEMI-REGULARES o

-
ca ir XER UNDid
caíres > ca indo
13.- Raiz fi nd a e n voga l da terceira conxu gación: - a ir E-
..... ca ir
z cairmos P ARTICÍPIO
1 CAIR
~
1 cairdes
caíren caído
P resente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Ca-Pretérito Pos-Pretérito
o
...>E- c;Jis
caio ca in
caíche
cai rei
ca irás
ca íra
caí ras
caía
caías
cairia
cairias
< caíra caía cairia
u caí caiu ca irá
oz caímos caímos ca iremos caíramos caíamos cairíamos

- caídes
caen
caístcs
caí ron
cai redcs
ca irá n
caírades
caíran
caíades
caían
cairíadcs
cairian
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
> caía
¡::
caias
-~ ca ía
caíse
caíses
caíse
ca ir
caí res
ca ir
-
>
E-
<
g:
cail(non) caias
caía (vocé)
:>< ca íamos caísemos cairmos Ul caíamos
g..
p:l
;:J caíades
Vl caían
caísedes
caísen
cairdes
caíren ~ caian
caíde=caí/(non) caiades
(vocés)
1) As fom1as que van en cursiva apresentan unh a raíz diferente á do Infinitivo (caio, caia, caías, etc.) ou
Leñen vogal temática irregular (cais, cai). Os e e os o deste verbo son todos fechados.
2) Como este modelo (á parte dos seus deri vados decair, descaír, recair) conxugan-se todos os acabados
en -air: arrair, c:svair, sair (resair. sobresa ir). trair e os acabados en -trair (absrrair, contra ir derrair disrrair
extrair. protrair. retrair. retrotrair, subtrair). ' ' '
IU) Modelos de ve r bos SEMI-REGULARES posuir
posuírcs
14.- Raíz finda en vogal da terceira con xugación: -uir ~ posuir
posuirmos
o;>
-
~
XERUNDIO
pos u indo
PARTICÍPIO
•
1 POS UIR u. posuirdes

o
Presente
1

Pretérito Futuro
;z posuíren
Ante-Pretérito Co-Pretérito - posuído
Pos-Pretérito

~ pos uo posuin posuirei posuíra posu ía posuiria

!- posuis posuíchc pos uirás posuíras posuías posuirias
u< posuí posuiu posuirá posuíra posuía posuiria
o posuímos
posuídes
posufmos posuiremos
posuircdes
posuíramos
posuírades
posuíamos
posuíadcs
posuiríamos
posui ríades
~ posuen p<>SUÍSICS
posuían
posufron posuirán posuíran posui rian
Presente Pretérito Futuro Presente
o;> o
-z
!-
pos ua
posuas
posufse
posuíscs
pos uir
posuíres
>
¡::: posuíl( non) posuas
'::::> pos ua posuísc posuir ~ posua (vocé)
X
c:c posuamos posufscmos posuirmos w
Q.
posuamos
::::> posuades posuíscdcs posuirdcs posuíde - pos u í/(non) posuadcs
(1)
posuan posuíscn
¡§ posuan (vocés)
pos uíren
1) As formas que van en curs1v;1 apresentan unhn vogal temáuca 1rregul ar. Os e e os o deste verbo son
scmpre fechados.
2) Como este modelo con~ugan -sc todos os verbos acabados e n -uir: abluir, argüir, -buir (atribuir.
contribuir. di stribu ir. imbuir, retribu ir). -cluir (conclui r, e xcluir. incluir. recluir), -cuir (dc lincuir. imiscuir).
diminuir, Oui r e -Oui r (aOuir. connu ir. inOuir. renuir). -luir (dilui r. cvoluir. poluir). -ruir (derruir. fruir.
pruir), -truir (construir. destruir, instruir, obstruir. reconstruir), -tuir (constituir. destituir, estatuir, insti tuir,
prostituir. recdnstitui r, restitu ir. substitu ir). Os acubados en -truir poden ter ahemáncia vocálica segundo o
mode lo subir incluido anteriormente.

IV) Modelos d e verbos IRREGULARES O caber XERUNDIO

~ caberes
t:
caber cabendo
;z cabermos PARTICÍPIO
CABER 1 ¡¡: caberdes
1

o
Presente Pretérito Futuro -
z caberen
Ante-Pretérito Co-Pretérito
cabido
Pos-Pretérito

~ caíbo coubcn cabe reí coubero cabía caberia

!- cabes coubcchc caberás coubcras cabías caberias

-
<
u cabe
o cabemos
~ cabedes
caben
coubo
coubcmo.~
coubcstcs
couberon
caben\
caberemos
caberedcs
caberán
coubera
coubémmos
coubérades
couberan
cabía
cabíamos
cabíadcs
cabían
caberi a
cabe ríamos
caberíades
caberian
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
~ ca iba coubesc couber ~
~ !- cabe/(non) caibas
ca ibas coubcses coubcres
-~ ca iba coubcse
coubéscmos
coubcr
coubermos
< caiba (vocé)
a:
l.ll caibamos
¡:Q caibamos Q.
::> caibades
Cl)
ca iban
coubéscdes
coubcsen
couberdes
couberen -
::S cabedc = cabci/(non) caibadcs
caiban (vocés)
1) As fonnas que van en cursiva aprcsenta n un ha raíz diferente á do Infiniti vo e algunhas tamén os
morfe mas nexionais irregul ares . sendo sernpre a voga l temática tónica dclas un e abeno.
2) Esrc verbo conxuga-se ig ual que saber rirando a prime ira pcrsoa do s ing ular do Presente do Indicari vo.
• TV) Modelos de verbos IRREGULARES o
crer
>
....
ere res
!:::: cre r
XERUNDIO
crendo

CRER e LER 25
cre rmos PARTICÍP!!)
1 1 (J. crerdes
25 c reren crido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
-
> crco=crcio
f - eres
< ere
u
crin
cree he
ere u
crerei
crcrás
crerá
crcra
ere ras
crera
cría
crías
cría
creria
crerias
crcria
o eremos
e redes
eremos
crestcs
creremos
ere redes
créramos
crérades
críamos
críades
creríamos
creríadcs
2S eren
ere ron crerán creran crian crerian
Presente Pretérito Futuro Presente

-
o
> crea =creia
f-
z creas=crcias
·:;¡ crea=creia
'
crese
e reses
crese
crer
ere res
crer
o
~< crcl(non) creas=creias
llll: crea=creia (vocé)
>< crcamos=creiamos crésemos crem1os Ul
creamos/creíamos
~
~
creades=crciadcs crésedes crerdes crede/(non) creades=creiadcs
tll crcan=creian
cresen crere n
é crean=crcian (vocés)
1) As formas que van en cursiva apresentan un ha raí z difere nte á do In fini ti vo ou son irregulares por
carccercn de vogaltcmática, se ndo os e sempre fechados . O resto das formas teñen a vogal temática incorpora-
da á raíz..
2) Como este mode lo conxuga-se ler e os derivados de ambos: descrer; reler, tresler.
3) Note-se a semellanza de conxugación con rir.

IV) Modelos de verbos IRREGULARES O dar XERUNDJO

~ dares
f- dar dando
Z darmos PARTICÍPIO
1
DAR 1 Ü: dardes
2S darcn dado
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
-
> dou ló/
f - dás
dei
deche
darci
darás
dera
deras
daba
dabas
daría
darias

- <
u dá
o damos
de u
demos
dará
daremos
dcra
déramos
daba
dábamos
daría
daríamos

- z dades
dan
Presente
destes
deron
Pretérito
daredes
darán
Futuro
dérades
deran
dábades
daban
Presente
daríadcs
darian

o o
-
·~
> dé /é/
des /él
dé /é/
dese
deses
dese
dcr
de res
dcr
-
>
f- dál(non) des /él
< dé /él (vocé)
llll:
><
¡¡:¡ demos /é/ désemos dermos Ul demos /é/
~
:;¡ dcdcs /é/ désedes derdes ::;
.... dade = dai/( non ) dedes /é/
tll den !él desen deren den /é/ (vocés)
1) As formas que van en cursiva son irregu lares ou apresentan raíces diferentes ás do Infinitivo. Tcñen a
vogal rcmática tónica média aberta (o e); no re~w dos casos a vogaJ e é rnédia fechada la/ como se indica.
2) T amén existe a posibilidade de conxugar con e fechado dei/él e deu !él.
 11
IV) Modelos de verbos IRREGULARES o di cer XERUNDJO
~
di ceres
dicendo
..... di cer
;z di cermos PARTICÍP!Q
DICER li: dicerdes
1

o
Presente
1

Pretérito Futuro -
;z dicerc n dito
Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
> digo dixen dirci dixera dic ia diria
f: dis dixeche dirás dixeras dicias dirias
<
u di dixo dirá dixera di cia diria
oz dicemos dixemos diremos dexéramos di cfamos diríamos

- di cedes
din
Presente
dixestcs
dixcron
Pretérito
diredes
dirán
Futuro
dixérades
dixeran
dicíades
di cian
Presente
dirfades
dirían
o o
~
·s
diga
digas
diga
dixese
dixescs
dixcse
dixcr
dixercs
dixcr
-
>
E- di!(non) digas
< diga (vocé)
ce:
X digamos dixéscmos dixcnnos Ul
c. digamos
~ digades dixésedes dixcrdes diccde=d icei/(non) digades
~ digan (vocés)
V)
digan dixescn dixcrcn
..
1) As rormas que van en curs ova son orrcgularcs ou apresentan raíces dorcrcntes á do lnfinoto vo. se ndo a
vogal temática tónica e abena.
2) Note-se a semellanza de conxugación co verbo facer
3) Como este verbo conxugan-sc os scus deri vados: antedicer, bendicer, condi cer, contradicer, desdicer,
interdicer, maldicer, predicer, redicer.

IV) Modelos de verbos ffiR EGULARES O estar XERUNDid

~ estares estando
!::: es1ar
Z estarmos PARTICÍPm
1 ESTAR 1 ~ estardes
- estaren estado
Presente ·Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
>
;.... csrou 161 estivcn estare i cstivera estaba estaria
E- estás estivcchc estarás estivcras estabas estarías
<
-
u está
o estamos
estivo
estivemos
estará
estaremos
cstivera
estivéramos
estabas
estábamos
estarí a
estaríamos

-
;z estades
están
Presente
estivcstes
estiveron
Pretérito
esta redes
estará n
Futu ro
estivérades
estiveran
estábades
estaban
Presente
estaríades
estarí an

·s
~ estcxa !él
E- cstcxas !él
cstcxa /él
estivesc
estivescs
estivcse
estiver
estiveres
es tiver
-
>
E- está 1 (no n) estcxas /él
< estexa
ce: /él (vocé)
X cstcxamos le/ cstivésemos cstivennos UJestexamos /el
c.
~
V)
cstcxadcs /el
estcxan /él
estivéscdcs
estivescn
cstivcrdcs
cstivcren -
~ estade=estai/(non) estexades /el
estexan /él (vocés)
..
;;.s lor";las que van en cursova son orrcgularc~ ou apresentan raoccs diferentes
tcmáloca l<'i noca e abeno.
á do Infin itivo sendo a vogal
'·
11 IV) Modelos de verbos 1R REGULAR ES o fa<.:cr XERUNDJO
> faccrc!.
E faccr faccndo

1 FACER 1
...z
L,¡,
f<tcc rmo~
f<tcc rdc~
PARTICÍPKJ

Presente Pretérito Futuro

-
z faccrcn fci1o
Ante-Pretérito Ca-Pretérito Pos-Pretérito
o
...>f- fago
fas
lixcn
fixcchc
(arci
(ar;ís
lix cra
lixcra.~
facia
fac i a~
(aria
(aria~
<
-o
u
~ facedcs
fai
faccmos

fan
fixo
fixcmqs
fixestcs
fixcron
fimí
fare mm
(¡¡redes
far;ín
lixcra
lixéramm
lixérades
lixcran
facia
facía mo~
facíadc~
facia n
(aria
faríamo~
(aríade!>
(arian
Presente Pretérito Futuro Presen te
o o
~ raga lixcse lixer >
f- fag as ¡:: fai ! non¡ raga.~
z
·~ raga
fixeses
fixese
1/xere:,
fixcr
< fc1ga 1,·océ ¡
Q::
X fagmnos fixéscmos fixermos w ragamos
c.
~ fagades
en fagan
fixésedcs
f ixesen
f ixcrdes
fixeren -
::; facede = facei l non¡ fagades
fagan ¡,·océsJ
..
1) As formas en c urs1va son Irregu lares ou apre~e ntan raíce:. d1lereme;, á do lnfim uvo. sendo a vogal
te mática tónica un e abeno .
2) Note-se a semell anza de conx ugac ión co 1-erbo dicer.
3) Como este ve rbo conxugan-se o:. seu:. dc ri,·ado>: afacer. ben-facer. comrafacer. desafacer, desfacer,
liquefacer, malfacer, perfacer, rarefacer. refacer . satisfacer.

IV) Modelos d e verbos IRREGULARES o

haber XERUNDid
>
¡:: haberes
haber habcndo
z habermos PARTICÍPIO
1
HABER 1 ¡¡: haberdes
z habere n
Presente Pretérito Futuro
-
Ante-Pr etérito Ca-Pretérito
habido
Pos-Pretérito
o
>
.... hei /él houben habere i houbera habia haberia
f- has houbeche haberás houberas habías habe rias
<
u ha houbo habc rá houbera habia haberias
o habe mos
habcdes
houbcmos habere mos
ha be redes
houbéramos habíamos haberíamos
habe ríades
~ houbestes houbc'rades habíades
han houberon habcrán houberan habían haberian
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
e:f- haxa houbcst' houher >
¡::
z haxas
· ~ haxa
houbcscs
houbcsc
houhcrt'S
houhcr < ha/t non) haxas
haxa {Yocé)
Q::
X haxamos
p:)
houbé ·cmos houhCfiiiOS w
c. haxamos
~ haxades houbó·cdt'S lwubt•rdt'S habcdc = h3b<:i/{non) haxadc·s
(f.)
haxan houbt•scn houhcrcn ~ lwx ;m (vocés)
1) A~ forma~ que van e n curs iva son i rrc~ularc~ uu apn:s.:ntan míc.:s di f.:n:nt.:~ á do lnliniti vo . sendo
scmprc o e da vogal tcmátka túnica al1Cn <>.
2) Ex iste tamén para a t.:n;.:i ra p.:rsna do singular d<> Prt·sc ntc do lndicati v<l a forma impersoal hai.
3 ) Como "·''" verbo conxuga-sc ' ' scu Jl'fÍI':Id<l reaber.
IV) Modelos de verbos IRREGULARES o tr XERUNDid
•
--·
> ircs
indo
¡... ir
z irmos PARTICÍP!!J
IR ti: irdcs
1

o
Presente
1

Pretérito Futuro -
z ircn ido
Ante-Pretérito Ca-Pretérito Pos-Pretérito

~<
vou /61 f un irci fora ia iria
vas foche irás f oras ias irias
s¿ vai foi irá fora ia iria
vamos= imos romos iremos Í'óramos íamos iríamos

-~ ides
van
Presente
fostes
foron
Pretérito
iredcs
irán
Futuro
fórades
f oran
íades
ian
Presente
iríades
irian

-
o
>
z
;:¡
vaia
¡...
vaias
vaia
X vai¡¡mos
fose
foses
fose
for
(ores
for
o
>
....
¡...
<
¡:z:
vai /(non) vaias
vaia (vocé)
tiJ vaiamos
fósemos formos
~
Q.
vaiades fósedes fordes ide/(non) vaiadcs
VJ vaian fosen f oren ~ vaian (vocés)
..
1) As formas que van en cursiva son irregul ares ou apresentan ra íces 11fcrcn1es á do lnfimuvo , scndo o o
da voga lte mática tón ica fechado. O resto das formas non asi naladas teñcn a vogal temática incorporada á raíz.
2) O tema de Pretérito irregular (fu-, fo-) é idéntico a o do verbo ser.

IV) Modelos de verbos IRREGULARES O ouvir XERUNDIO

2!; ouvircs
!- ouvir ouvindo

OUVIR
Z ouvirmos PARTICÍPIO
1 1 !i: ouvirdes
~ ouvircn ouvido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Ca-Pretérito Pos-Pretérito
o
~ OliZO /6/ ouvin ouvirci ouvira ouvia ouviria
< ouvcs l ól ouviche ouvirás ouviras ouvias ouvirias
U ouve 161 ouviu ouvirá ouvira ouvia ouviria
Q ouvimos /o/ ouvimos ouvircmos ouvíramos ouvíamos ou viríamos
~ ouvides /o/ ouvistcs ouviredes ouvírades ouvíadcs ouviríades
ouvcn /ó/ ouviron ouvirán ouviran ouvian ouviri an
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
>
~ o uza !ó! ouvise ouvir >
¡:::
Z ouzas l ól ouviscs ouvircs < ouve/(non) ouzas 161
;:¡ ouza /61
X ouzam os l o!
ouvise ouvir ffi ouza l ó! ( vocé)
ouvísemos ouvirmos ~ ouzamos l o!
~
VJ
ouzades l o/ ouvíscdes ouvirdes ouvidc= ouvi/(non) ouzades l o/
ou7..an 161 ouvisen ouviren .... ouzan 161 (vocés)

As fonn as que van en cursiva apresentan raíz diferente á do Infinitivo .

• IV) Modelos de verbos IRREGULARES

1
PODER 1
o
¡::
!::::
Z
¡¡;
~
poder
poderes
poder
podermos
poderdes
poderen
XERUNDid
podcndo
PART IC ÍPIO
podido
Presente Pretérito Fu turo Ante-Pretérito Co-Pretérito ·Pos-Pretérito
o
¡:: podo ¡s¡ pudcn podcrci pudera podía podcria
~ podes /5/ pudechc poderás puderas podías podcrias
U pode /JI pudo podcrá pudera podía poderia
0z podemos lo! pudcmos pode remos pudéramos podíamos poderíamos
podcdes /o/ pudestes pode redes pudémdcs podíades podcríadcs
- poden /S/ puderon podcrán puderan podían poderian
Presente Pretérito Futuro Presen te
o o;>
2:; poda /SI
~ podas f$1
':::> poda /$/
pudese
pudescs
pudese
pudcr
puderes
pudcr
-
~ pode /S//(non) podas f$1
poda /SI (vocé)
~ podamos l o! pudéscmos pudermos ~ podamos l o!
:::> podadcs /o/ pudéscdcs pudcrdes ~ podcdc~podei /o//(non) podades /o/
V) podan /Si pudesen pudcren - podan /5/ (vocés)
As formas que van en cursiva son irregulares ou aprescntan unha raiz diferente á do Infini tivo. sendo o e
da vogal temática tó nica aberto . O resto das formas non asinaladas teñen a vogal radical o fechada.

IV) Modelos de verbos IRREGULARES O pór XERUNDid

2:: pores pondo
!:::: pór
Z pormos PARTIC ÍPill
1
PÓR 1 ~ pordes
poren posto
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Ca-Pretérito Pos-Pretérito
o
¡:: poño 161 puxen porci puxcra puña poria
~ pos /!JI puxcche porás puxeras puñas porias
U pon /$1 puxo porá puxcm puña poria
o2:; pondcs
pomos /6/
161
puxemos
puxcstes
porcmos
porcdes
puxéramos
puxémdcs
púñamos
púñades
poríamos
poríadcs
poñen 161 puxeron porán puxcran puñan porian
Presente Pretérito Futuro Presente
o o;>
2:: poña 161 puxcsc puxcr ......
!Z poñas /61 puxeses puxercs ~ pon M -tóll(non) poñas 161
:::> poña 161 puxcsc puxcr e:.:: poña 161 (vocé)
~ '#ñamos l o! puxéscmos puxcrmos LLl poñamos l o!
:::> ñades lo! puxésedes puxcrdes ~ ponde /6//(non) poñadcs l o/
V) poñan 161 puxesen puxercn poñan 161 (vocés)
1) As f'onnas que van en cursiva son irregulares ou a presentan unha raiz d ifere nte á do Infinitivo, sendo
o e da vogal temática tónica aberto. O resto posuen unha vogal temática média fechada o incorporada á raiz ,
que no n é ;t própria ncn da primcira (a ). segunda (e) ou tcrceira (i) conltugación.
2) Como eMe verbo conx ~gan-M: os seu~ dcriva_dos_: anleJ?Or. apor, compor, contrapor, decompor,.
depor, desapor, descompor, d1spor, expor, •mpor, md •spor, mterpor, opor, pospor, predispor, prepor,.
presupor. propor, rccompor, repor, sobrepor, sotopor, subpor, supor, transpor, xuslapor.
IV) Modelos de verbos IRREGULARES o pracer

--z~
> praceres
¡..... pracer
pracermos
XERUNDIO
pracendo
PARTICÍPIO
11
1
PRACER 1 pracerdes
.... praceren pracido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
2:; prazo prouven pracerci prouvera pracia praceri a
!;( praces ¡prouveche pracerás prouveras pracias pracerias
u praz/ prace ¡prouvo prace rá prouvcra pracia praceria
opracemos ¡prouvemos praceremos pro u véramos prac íamos praceríamos
~ pracedes ¡prouvestcs praceredes pro u vérades pracíades praceríades
pracen ¡prouveron pracerán prouveran pracian pracerian
Presente Pretérito Futuro Presente
o o

·:<~
2:: praza
prazas
praza
prouvese
prouvt:ses
prouvese
prouver
prouveres
prouvcr
->
!;( praz/ prace/(no n) prazas
~ praza ( vocé)
prazamos prou vésemos prouvermos Ul pra7.amos
~
en
prazades prouvéscdcs prouverdes ~ pracede = pracei/(non) prazades
prazan prouvesen prouveren prazan (vocés)
1) As formas que van en cursiva ~on irregulares ou apresentan un ha raiz diferente á do Infinitivo, sendo
o e da vogal temática tónica abcno.
2) A forma prace só se cmprcga co pronomc o, a, os, as , posposto (prace-o).
3) Como este verbo conxugan-se todos os seus derivados: apracer, compracer, desapracer, descompra-
cer, despracer, repracer. Hai un ha certa tendéncia. contodo, a conxugar todos eles como regulares no tema
de Pretérito, especialmente os derivados.

IV) Modelos de verbos IRREGULARES o querer XERUNDI(j

2:; quereres
!:::: querer que rendo
Z que re rmos PARTICÍPIO
1
QUERER 1 fi: quererdes
~ que re re n querido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
2:; quero 11/ quixen quererei quixcra que ria quereria
!;¡: qucres li l quixcche quererás quixeras querias quercrias
u querlquere 111 quixo quererá quixen1 queria quereria
~ queremos /e/ quixemos q uereremos quixéramos q ue ríamos que reríamos
que redes /e/ quixestes que rcredes quixérades queríades qucreríades
queren IIJ quixeron quere rá n quixeran qucrian que rcrian
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
¡:: . ne
> que1ra
z quciras !él
:::l queira !él
quixesc
quixeses
quixese
quixer
quixeres
quixer
-
>
¡.....
quer!quere lil!(non) queirades !el
queira /él (vocé)
~ queiramos /e/ quixésemos quixermos queiramos /el
qucirades /el
m queiran !él
1) As lormas
quixéscdes
quixesen
quixerdes
quixercn
ª-
:::; qucrede=querei /c//(non) queirades le/
queiran /él (vocés)

o e da vogal temática tónica abcrto. O resto teñen un e fechado átono.

..vo. sendo
. . que va n e n curs1va son Irregulares ou a presentan un ha ra1 7. dil..crentc á do lnfin1t1

2) A forma quere só se cmprega co pronome o, a, os, as, posposto (quere-o).

3) Como este verbo conxugan-se os seus derivados: ben-querer, desquerer. mal-querer. Requerer con-
xuga -se igual salvo na primcira pcrsoa do singular do Presenle do lnd1cauvo que é requeiro /é/ e en todos os
tempos de tema de Pretérito que teñen a mesma rai z que a do ln fintivo, conxugando-se Í!!ual que o verbo
regular correspondente (vexa-se viver): requerin, requereche, requereu , etc.: requerera , requereras, requere-
ra , cte. : requerese, requereses, requerese, etc.: requcrer, requereres; requerer, ele.
IV) Modelos de verbos IRREGULARES o rir XEilÚl'ill_Id
2: rircs rindo
1- rir

RIR
z rirmos
¡¡: rirdcs
PARTICÍPIO
1 1
~ rire n rido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
>.
....., no nn rirc i rira ria riria
~ ris richc rirás riras rias ririas
U ri riu rirá rira ria riria
Q rimos rimos rirc mos rframos ríamos riríamos
é; rides ristes riredes ríradcs ríades riríades
ric n= rin riron rirán riran rian ririan
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
2: ria
1- .
z
·;:¡ ria
nas
rise
riscs
rise
rir
rircs
rir
->
~ ril( non) rías
¡:r: ria (vocé)
X riamos rirrnos LlJ riamos
ríscmos
~
¡%)
;:¡ riades ríscdes rirdcs ride/(non) riadcs
en rian risco rircn - rian (vocés)
1) As fonnas que van e n curs iva son irregu lares o u apresentan un ha raíz di ferente á do Infinitivo. O resto
teñen a vogal temática incorporada á raíz.
2) Note-se a semcllanza de conxugación con crer e ler.
3) Como este verbo conxuga-sc o seu derivado sorrir.

TV) Modelos de verbos IRREGULARES O saber XERUNDIO

2: saberes
!:::: saber sabendo
Z sabermos
1 SABER 1 ti: saberdes
PARTICÍPIO
~ sabc ren sabido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
~ sci /él soubcn saberci soubera sabia saberia
<C sabes soubcchc sabe rás souberas sabias sa be ri as
O sabe soubo sabe rá soubera sabia saberia
C5 sabemos soubcmos sabe remos soubéramos sa bíamos saberíarnos
~ sa bcdes soubcstcs sabe redes soubéradcs sabíades saberíades
saben soubcron sabcrán soubenm sabian sabe rian
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
> saiba
·~ saiba
saibas
X saibamos
so ubese
.m ubeses
soubcsc
soubcr
soubcrcs
soubcr
-
>
~ sabc/(non) saibas
IX saiba (vocé)
SOLtb~'Sl'IIIOS soubcrmos ~ s;libamos
~ saibadcs .mub~'scdcs soubcrdcs ::!: sabcdc = sabci/(non) saibades
en saiban Sc>Ubl'Sl'/1 souhcrcn .... s;liban ( vocés)
1) As fonnas q ue van en cu rsiva son inq!ulan:s ou apn:Sl'lltan un ha rai7 difcrcnrc do In fini ti vo. sendo o
e da vogal lcmática híni<;;o ;ol>.:rw .
2) Es1c verbo. s al vo na prionl'ira po:rsu;o tlo >singul:or .Jo Prl'sl'niC dn Ind icati vo. cnnxuga-se igual que caber.
IV) Modelos de verbos IRREGULARES o ser XERUNDI(j
11
i:! seres
t: ser sen do
Z serm os PARTICÍPIO
1 SER 1 Ü: scrdes
~ sere n s ido
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
¡:: son /6/ (un serci fora era lil seria
~ es 111 foche serás foras eras 111 serias
u é /h foí será fora era 111 seria
~ somos lól fomos seremos fóramos éramos 11! ser ía mos
.... sodcs 161 fosres se redes fórades érades lh ser íades
son /6/ foron serán roran eran 111 serian
Presente Pretérito Futuro Presen te
o o
> sexa /él ::::
¡:: fose for
~ sé lé//(non) sexas /él
·s~ sexas !él
sexa /él
scxamos le/
foses
fose
fósemos
fores
for
formos
~le sexa !él (vocé)
!e sexamos !el
sexades le/ fósedes fordes ::; scdc/(non) scxades le/
Cll sexan /él fosen foren - scxan /él (vocés)
1) As formas que van en cursiva son irregulares ou a presentan un ha raíz diferente á do Infinitivo. sendo
o o da vogal temática tón ica aberto. O resto teñen a vogal temática incorporada á raíz.
2) O terna de Pretérito é coincidente codo verbo ir (fu-, fo-).

IV) Modelos de verbos IRREGULARES O te r XERUNDIO

2:
te res
t:
ter te ndo
Z termos PARTIC ÍPIO
1
TER 1
Ü: terdes
~ te ren tido
Presente P retérito Futuro An te-Pretérito Ca-Pretérito Pos-Pretérito
o
2: teño /él ti ven terei ti vera tiña teria
~ tes li t ti veche Lerás ti veras tiñas te rí as
ti vo tcrá teria
oU~ ten /11
temos !él
tendes /él
ti vemos
ti vestes
te re mos
te redes
tí vera
tivéramos
tiña
tíñamos te ríamos
tcríades
tivérades tíñades
teñen li t tiveron terán ti veran tiñan terian
Presente Preté r ito Futuro Presente
o o
::: teña /él ti vese liver >
....
-~ teña
leñas /él
!él
tiveses
ti vese
tiveres
ti ver
~ ten !l!=léll(non) tcñas !él
~le
teña /él ( vocé)
E;í tcñamos /el tivésemos tivermos ~ leñamos /e/
tivésedcs
;::¡ tcñades /el
Cll teñ;m !él tivesen
liverdes
1iveren
~ lende /é//(non) teñades /el
teñan /él (vocés)

1) As formas que van en cursiva son irregulares ou aprcscn tan unha raíz diferente á do Infiniti vo. sendo
o e da vogal temática tónica aberto. O resto reñen a voga l temáti ca incorporada á raíz.
2) Como este verbo conx ugan-se os seus derivados: abster, ater, conter, deter, entreter, manter, obter,
reter, suster.
IV) Modelos de verbos IRREGULARES o traer XERUNDIO
~ traeres
t:;
traer traen do
Z traermos PARTI CÍPJO
1
TRAER 1 ti: traerdes
~ traere n traído
Presente Pretérito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
~ rraio trouxen traereí trouxera traía traería
¡.... .
< tra1:s trouxeche traerás trouxeras traías traerí as
u tra1 trouxo traerá trouxcra traía traería
@traemos rrouxemos traeremos trouxéramos traíamos traeríamos
traed es trouxestes trae redes trouxérades trafades traeríades
traen trouxeron traerán trouxeran traían traerí an
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
~traía trouxesc trouxcr ;>
¡::: 11<1i/(non) traías
z tra1as trouxeses trouxeres
<
'::::J traía trouxese trouxer ~ traía ( vocé)
~traíamos trouxésemos trouxermos ¡u traíamos
traíadcs
en craían
trouxéscdes
crouxescn crouxeren -
trouxcrdes ~ traede=traeíl(non) traiades
craían (vocés)
1) As fom1as que van en cursiva son irregulares ou teñen unha raiz diferente á do Infinitivo, scndo o e da
vogal temál ica tón ica abcrto .
2) Este verbo non ten derivados xa que a partir da fom1a latina culta trahere acomodan-se todos os verbos
á terminac ión -trair, conxugando-sc. portan lo, como cair: abstrair, contrair, detrair, distrair, extrair, pro-
trair, retrair, retrotrair, subtrair.

IV) Modelos de verbos IRREGULARES o va ler XER UNDIÓ

~ va leres
¡.... va ler valendo
~ valermos PARTICÍPIO
1 VALER 1 ¡.¡.. valerdes
~ valeren valido
Presente Pretérito Futuro An te-Pretérito Co-Pretérito Pos-Pretérito
o
~ vallo val in valcrei va lera va lía valería
~ vales va leche valcrás va leras va Has va lerí as
U vale va le u valerá va lera valía va lería
ovalemos valemos vale remos va léramos valíamos valeríamos

-
Z valedes
valen
Presente
va lestes
valeron
P retérito
vale redes
valerán
Futuro
va lérades
va leran
valíades
valían
Presente
valeríades
valerían

o o
;>
f: valla
z vallas
·o valla
valese
valeses
val ese
va ler
va leres
valer
-;>
~ vale/(non) vallas
cr.: valla ( vocé)
~ vallamos valésemos va lcrmos '-'l vallamos
::> vallades va lésedes va lerdes ~ va lede= va lei/(non) val/ades
en vallan valesen valeren ...... vallan (voeés)
1) As formas que van en c ursiva apresentan un ha raíz diferente á do In fi niti vo.
2) Como este verbo conxugan-sc os scus derivados desvaler e equivaler.
IV) Mod e los de verbos IRREGULARES o ver XERUNDIO 11
~
ve res
ver vendo
vermos PARTICÍPIO
1
VER 1 li: verdes
~ veren visto
Presen te Pretér ito Futuro Ante-Pretérito Co-Pretérito Pos-P retérito
o
2:; vexo /él vi n ve reí vira vía vería
f- ves /él viche verás viras vías verías
<
U ve !él viu verá vira vía vería
~ vemos /él vimos vere mos víramos víamos veríamos
_ vedes !él ''isres ve redes víradcs víades verfades
ven /él viron verán viran vian verían
Presente Pretér ito Futuro Presente
o o
> vexa le/.
¡::::
z vcxas !él
;:¡ vexa /él
vise
vises
vise
vir
vires
Vtr
-
>
~ ve lé/l(non) vexas !él
e::
vcxa /él (vocé)
X vexamos /el vísemos virmos ~ vcxamos /el
j:Q
;:¡ vexades /el vísedcs virdes ;:¡; vede /él/(non) vexades /el
Vl vcxan !él visen viren - vcxan /él (vocés)
1) As formas que van en cursiva son irregulares ou :~presentan un ha raiz difcrcme á do lnfinilivo. O res1o
teñen a vogal temática incorporada á raiz.
2) Como este verbo conxugan-sc o~ scus derivado~: anteve.r , entrever, prever, rever. PTover (e despro-
ver) conxugan-sc igual tirando os tempo~ de tema de Pretérito que son regulares. conxugando-se como viver:
provin, provec he, proveu, ele. ; provera, proveras, provera, etc.: provese, proveses, provese, ele.: prover,
proveres. prover, e1c. e o Panicípio provido.

IV) Mode los d e verbos IRREGULARES O vir XERUNDIO

2:; vires
f- vir
,.... vindo
~ virmos
u. virdes
PARTIC ÍPIO
VIR z viren
1
Presente
1
Pretérito Futuro
-
Ante-Pretérito Co-P retérito
vido- vindo
Pos- Pretérito
o
2: vcño lé/ vi n virei viñera VÍIÍII vi ri a
~ ves lit viñeche virás viñeras viñas virias
U ven 111 veu virá viñera viña viria
eZ vimos
vindes
viñcmos
viñcstes
viremos
vi redes
viñéramos
viñéradcs
víñamos
víñadcs
viríamos
viríadcs
- vcñcn /11 viiicron virán viñeran viñan virian
Presente Pretérito Futuro Presente
o o
> vcñ;J !él
¡::::
veñas /él
-~ vcña !él
viñesc
viñcses
viñesc
viñcr
viñcrcs
viñer
-
>
~ ven 11!-lé//(non) vcñas !él
C:: vcña /él (vocé)
X vetiamos /el viñésemos viñcrmos ~ veñamos !el
~ veñadcs /el viñéscdcs viñcrdcs ~ vindcl (non) vcñades /el
Vl vcñan /él viñcscn viñcren vcñan !él (vocés)
1) As formas que van en cursiva son irregu lares ou aprescntan raíl. diferente á do In finitivo, sendo o e da
vogal 1erná1ica tónica abcrto. O rcslo leñen a vogal 1emá1ica incorpomda á raiz.
2) Como cs1c verbo conxuga n-se os scus derivados: advir, avir, contravir. convir, desavír, desconvir,
devir, íntervir, provir, reconvir, sobrevir.
3) O verbo preven ir por proceder de via culta e conservar o -n- imervocálico non se conxuga como
derivado de vir, senón ~guindo o modelo de altcmáncia vocálica de agredir: previno, prevínes, previne, etc.
 ,.

,
APENDICE 2
PARTICULARIDADES LÉXICAS
 •

a) Terminacións e comezos de palabras problemáticos

1. - -aria
-aria
O sufixo -aria, procedente por via directa do latin , é o próprio e xenuíno do galego:
armaria, barbearía, bicharia, bixutaria, bruxaria, cantaría, camizaría, carpintaria,
carrozaría, cervexaría, chancelaría, charlatanaria, colchoaria, copístaría, dozaria, droga-
ría, enfermaría, enxeñaría, {erraría, gadaria, infantaria, leitaria, libraría, lotaria, masona-
ría, ourívesaria, padaria, peixaria, queíxaria, reloxoaria, romaria, serraría, tesouraria,
vidraria, xoallaria, etc.
-eria 1 -aria
As seguintes voces teñen a terminación -eria, ainda que admiten tamén -aria:
batería, correría, crístaleria, galería, grosería e parcería.

2.- -bel
-bel
A partir da terminación latina -bilem, ternos a galega -bel, especialmente rendíbel
en palabras acabadas en -ábel e -tbel:
aceitábel, amábel, atinxíbel, bebíbel, bloqueábel, considerábel, compontbel, críbel,
denunciábel, dixeríbel, estábel, estimábel, exixíbel, favorábel, fustbel, gañábel, habitá-
be/, hom'bel, igualábel, irascíbel, lamentábel, lexJ'be/, manexábel, movíbel, navegábel,
observábel, permeábel, preferíbel, questionábel, razoábel, resumíbel, saudábel, submer-
x íbel, terminábel, transfertbel, uti/izabel, variábel, vistbel, xeneralizábel, xustificábel,
etc.
De facto son poucas as acabadas en -ébe/, -óbel e -úbel:
delébel (indelébel), móbe/ (automóbe/, imóbel), solúbel (disolúbel, indisolúbel, in-
solúbel, irresolúbel, resolúbel), volúbel.
-bre
Acaban en -bre, a partir da antedita terminación latina:
nobre e condestabre.
-bil
Findan en -bil :
débil, hábil (inábil), lábil, móbil (substantivo), núbil.
• 3.- -zón 1 -ción , -són 1 -sión, -tón 1 -tión, - xón 1 -xión
Deben preferir-se as terminacións sen i, perfeitamente vivas e empregadas en todas
as épocas da história da nosa lfngua, ás españolizadas que hoxe teñen un alto índice de
frec ué ncia con i:
adizón 1 adición, bifurcazón 1 bifurcación, canzón 1 canción, dentizón 1 dentición,
edizón 1 edición, formazón 1 formación, gradazón 1 gradación, habitazón 1 habitación,
instruzón 1 instrución, locuzón / locución, medizón 1 medición, nazón 1 nación, orazón 1
oración, petizón 1 petición, quinruplicazón 1 quintuplicación, rotazón 1 rotación, sensazón
1 sensación, tradizón 1 tradición, usurpazón 1 usurpación, vibrazón 1 vibración, xestazón
1 xestación, etc.
admisón 1 admisión, colisón 1 colisión, defensón 1 defensión, emisón 1 emisión,
fusón 1 fusión, ilusón 1 ilusión, presón 1 presión, etc .
combustón 1 combustión, dixestón 1 dixestión, inxestón 1 inxestión, questón 1 ques-
tión, xestón 1 xestión, etc.
conexón 1 conexión, flexón 1 flexión, reflexón 1 reflexión, etc.
Contodo, hai só unha palabra que admite como única solución a forma con i:
ocasión
Utilizaremos xa sen i de maneira definitiva aqueJas palabras que apresentan unha
estrutura fonética patrimonial , que as afasta da estrutura latina:
a) Aque Jas que teñen unha peculiar evolución popular ou semiculta (de unha vogal ,
de un grupo consonántico, de unha consoante ou a perda deJa):

aceitazón interxeizón adiviñazó n nomeazón

afeizón lizón a( d)moestazón obrigazón
Conceizón perfeizón a moeda zón povoazón
eleizón refeizón a rrecada zón saudazón
feizón resurreizón encadernazón sina lizazón
insurreizón suxeizón entoazón xerazón
confisón procisón profisón

b) Aque Jas q ue non posuen i nos verbos derivados (cfr. afeizón - a feizoar, perfei-
zón - aperfeizoar):
bendizón (abendizoar) maldizón (amaldizoar) traizón (atraizoar)

e) As derivadas de verbos acabados en -uir:

atri buizón destruizón fruizón restituizón
constituizón diminuizón instituizón retribuizón
destituizón distr ibuizón prostit uizón subst ituizón, etc.
No entanto, as derivadas de verbos acabados en -truir admitirían en princípio as
duas (sempre preferindo a pri meira):
construzón 1 construción, instruzón 1 instrución, obstruzón 1 obstrución, etc. (asi
como abluzón 1 ablución e evoluzón 1 evolución).

4.- -za, -zo e -cio. -cia

-cía, -cío
Son moito máis frecuentes (e ás veces únicas) as terminacións -cia, -cío, en palabras
acabadas en -ácia, -ácio, -écia, -écio, -ícia, -ício, -ócia -ócio, -úci<!. -úcio; -áncia,
-áncio, -éncia, -éncio, -óncia, -óncio, -úncia, - úncio; -árcia. -ércia, -ércio, -órcia, -ór-
cio, -úrcia, -úrcio:
acácia, Alsácia, audácia, falácia, suspicácia; Horácio, Lácio, palácio, pre fácio, to-
 •
pácio; Grécia, paraf!Jécia, peripécia, Suécia; alopécio, he/vécio, nécio, trapécio; carícia,
delícia, Fenícia, impudícia, malícia, notícia; acomodatício, comício, início, rodício,
vício, vitalício; Beócia, Escócia; bócio, negócio, ócio, sacerdócio, sócio; argúcia, dúcia,
minúcia; búcio, lúcio, etc.
abundáncia, arrogáncia, belixeráncia, concordáncia, distáncia, elegáncia, fragrán-
cia, ignoráncia, observáncia, predomináncia, releváncia , substáncia, toleráncia, vixilán-
cia, xactáncia, etc.
aderéncia, cadéncia, decéncia, eséncia, iminéncia, ocorréncia, poténcia, recorrén-
cia, sonoléncia, veeméncia, vocéncia, xeréncia, etc. Note-se que as acabadas en -iéncia
e -uéncia conservan sempre as secuéncias - ie-, -ue- e a terminación -cía: audiéncia,
ciéncia, consciéncia, conveniéncia, deficiéncia, eficiéncia, obediéncia, paciéncia, prove-
niéncia, saliéncia, sapiéncia, suficiéncia; afluéncia, consecuéncia, delincuéncia, elocuén-
cia, frecuéncia , influéncia, secuéncia, vanilocuéncia, étc. Este non é o caso de aparéncia,
que carecía de -ie- xa en latín.
Amáncio, Bizáncio; Floréncio, fnocéncio , siléncio; ortodóncia; estróncio, Leóncio,
Póncio; denúncia, pronúncia, renúncia; abrenúncio, anúncio, núncio, etc.
enxárcia; inércia; comércio, Laércio, quinquércio, sestércio; Pórcia; consórcio, di-
vórcio; Múrcia; Cúrcio, Tibúrcio, ere.
-za, -zo
Acaban en -za e -zo as seguintes voces, consoante a evolución normal patrimonial
(cfr. preguiza, vinganza, xusteza, etc.):
-aza: graza (Graza; desgraza, desgrazado, desgrazar; mais: agraciar).
-azo: andazo, cansazo, espazo (espacexar, espazar, espazoso; mais: espacial) e
pazo (cfr. palácio, palaciano).
-eza: avareza e Veneza (mais: veneciano).
-ezo: prezo (aprezo; desprezo, desprezar, desprecíbel, desprezábel, desprezativo;
menosprezo, menosprezar, menosprecíbel, menosprezativo; prezar; mais: apreciar,
apreciábel, apreciativo, depreciar).
-iza: cobiza (cobizar, cobizoso), Galiza e xustiza (xustizar, xusticeiro; inxustiza).
-izo: novizo (noviza; mais: noviciado, noviciar, etc.), servizo (servizal) e xuízo
(prexuízo) .
-uzo: ruzo.
-anza: Franza, militanza, perseveranza e temperanza (intemperanza). Note-se que
o derivado de finanza é, loxicamente, sen i: financeiro.
-anzo: ranzo (ranzoso).
-enza: avenza (avenzal, avenzar), convalecenza, crenza (descrenza), diferenza (in-
diferenza; mais: diferenciar, diferenciábel, diferencial, diferenciazón 1 diferenciación,
indiferenciar), doenza, Florenza, licenza (mais: licenciado, licenciar, licenciatura,
licencioso), mantenza, nacenza (renacenza), pertenza, presenza (mais: presencial,
presenciar), querenza (querenzoso; benquerenza; malquerenza ; mais: querenciar), sen-
tenza (mais: sentenciar, sentencioso) e tenza.
-erza e -erzo: terzo (terza, terza-feira , terzar; mais: terciário).

5.- -ante, -ente, -inte

-ante
A terminación -ante, própria de deverbais da primeira conxugación, non apresenta
problemas:
amante, calmante, cortante, govemante, etc.

-ente
Ternos a terminación -ente (alén de nos nomes non deverbais: dente, parente, quen-
te, recente, semente, serpente, tenente, va/ente, etc.) en todos os deverbais da segunda
conxugación e na maioria dos da terceira:
•
ardente (aguardente), ascendente, batente (combaten/e), condescendente, con/en-
dente, convalecen/e. corrente (concorrente, discorrente, etc.), correspondente, crecente,
crente, dependen/e (independente), descendente, doente, escrebente, fervente, florecen-
te, lente, mordente, nacente (renacen/e), padecente, pendente, pertencente, pretendente,
recendente, requerente, respondente, rompente, vertente, vivente (sobrevivente), etc. E
tamén nos deverbais de verbos latinos ou históricos da segunda: complacente, do/ente
(condolente), poente (depoente. expoente, opoente) ou ponente (deponente, exponente,
oponente, proponente).
adquirente, atraente, concemente, conferente, contraen/e. discemente, dormente,
lucente (relucente. translucente, tremelucente), repelente, servente, etc. Tamén os de
procedéncia culta: concludente e ridente (sorridente).
Ternos -uen te nos deverbais de verbos acabados en -uir ou na mesma famíl ia léxica
de nomes acabados en -uéncia que xa vimos:
afluente, confluente, congruente, consecuente. delincuente, diluente, diminuente,
elocuente, frecuente , grandilocuente, influente, secuente, etc.
Ternos -iente:
• Nos nomes que non son deverbais directos e en moitos casos que hai, na mesma
família , nomes en -iéncia, tamén vistos:
aliciente, ambiente, ciente, cliente, cot;ficiente, consciente, cuociente, deficiente,
eficiente, estupefaciente, experiente, incipiente, ingrediente, obediente, omnisciente,
oriente, paciente, parturiente, recipiente, sapiente, suficiente, etc.
• Nos seguintes derivados cultos de verbos da terceira:
conveniente (inconveniente), interveniente, proveniente
expediente e nutriente.
-in te
Ternos -inte (alén de en requinte ou vinte) nuns cantos deverbais da terceira:
• De verbos acabados en -buir e - tuir:
contribuinte, constituinte (reconstituinte), substituinte.
• Outros:
ouvinte, seguinte.
Ternos -(i)ente e -inte nos derivados do verbo sair e do seu correlato latino:
saliente ("que sobresai"), sainte ("que sai")
sobresaliente 1 sobreselente 1 sobresalen/e ("que sobresai, que excede; suplente").
6.- -iña, -iño, -iñar e -ina, -ino, - inar
-iña, -iño, -iñar
As terminacións con ñ son menos abundantes:
-iña (alén de alguns casos non problemáticos: andoriña, escribaniña, ladaíña, libeli-
ña, liña, piña, tiña, toniña, viña, etc.):
baíña, cociña, espiña, fariña , galiña, madriña, meciña, raíña, e sardiña.
-iño (-a) (alén de outros que tampouco apresentan problemas: aliño, anciño, armiño,
cariño, golfiño, niño, sanguiño, etc.):
adiviño (-a), biscaíño (-a), camiño, capuchiño (-a), ceboliño, comiño, daniño (-a),
espiño. estomiño, fociño, liño. mariño (-a), meiriño (-a), mesquiño (-a), moíño (remoí-
ño), padriño, pergamiño, sete-mesiño (-a), sobriño (-a), torbeliño. touciño, viciño (-a),
viña.
As duas terminacións son habituais como morfema diminutivo:
falanxiña , pequeniiio (-a), tesiña, vilariño, etc .
· -iñar, é normalmente terminación dos verbos formados a panir de nomes acabados
en -iña e -iño:
acariñar, adiviñar, afociñar, aliñar, aniñar, apadriñar, apiñar. camiñar. cociñar, em-
baiñar. enfariñar, espiñar, subliñar. etc. Como sufixo derivativo: cuspiñar e endemoni-
ñar.
-ina, -ino, -ina r
 As terminacións con n son moito máis abundantes:
-ina:
aspirina, bucina, cafeína, campina, cortina, disciplina, esquina, faxina , gasolina,
heroína, latrina, medicina, neblina, oficina, paulina, penicilina, quinina, rapina, ruína,
serpentina, turbina, urina, vitrina, xelatina, etc.
-in o (-a):
asasino (-a), bovino (-a), canino (-a), campesino (-a), clandestino (-a), cristalino
(-a), destino, divino (-a), ensino, feminino (-a), granadino (-a), henriquino (-a), libertino
•
(-a), masculino (-a), nacarino (-a), ovino (-a), peregrino (-a), repentino (-a), submarino
(-a), taurino (-a), ultramarino (-a), viperino (-a), xenebrino (-a), etc.
-inar (derivados de -ina, -ino e a prática totalidade dos verbos non derivados):
afinar, aglutinar, alucinar, atTUinar, asasinar, contaminar, destinar, determinar, do-
minar, doutrinar, examinar, peregrinar, rapinar, ruminar, etc .

7.- -an 1 -ao, -a e -ano, -ana

-an 1 -ao, -a
As palabras patrimoniais procedentes de vocábulos latinos co sufixo -anum e -anam
acaban en -an 1 -ao (a primeira de máis uso escrito), case todas masculinas, e -a, femini-
nas, constituindo un .grupo reducido de voces:

aldeán 1 aldeao - a/deá, anán 1 anao - aná, ancián 1 anciao - anciá, artesán 1 artesao
- artesá, castelán 1 castelao - castelá, chan 1 chao - chá, cidadán 1 cidadao - cidadá,
cirurxián 1 cirurxiao- cirurxiá, coirmán 1 coirmao - coinná (cunnán 1 cunnao- cunná),
cortesán 1 cortesao - cortesá, cristán 1 cristao - cristá, ennitán 1 ennitao - ennitá, escribán
1 escribao - escribá, gran 1 grao - gra, hortelán 1 hortelao- harte/á, irmán 1 innao- irmá,
louzán 1 Jouzao - louzá, matTán 1 marrao - matTá, meán 1 meao - meá, pagán 1 pagao -
pagá, san 1 sao - sa, tece/ánl tecelao - tecelá, temporán 1 temporao - temporá, van 1 vao
- va, vilán 1 vilao - vi/á,
tamén nas seguintes palabras que só teñen unha forma , masculina ou feminina:
man 1 mao, tabán 1 tabao, verán 1 verao; ave/á, ca, la, mañá, mazá, ra,
e no feminino da maioria dos masculinos que acaban só en -an (salvo sultana e os nomes
próprios Fabiana, Xoana, Xuliana, etc .):
alemá, batTegá, cape/á, capitá, cata/á, charlatá, folgazá, guardiá, rufiá, sacristá, etc.
Como terminación átona ternos -o 1 -ao, -a:
Cristovo 1 Cristóvao, Estevo 1 Estévao, orfo 1 órfao - orfa, órgao, our.ego 1 ourégao,
sótao, zángao - zanga.

-ano, -ana
As terminacións -ano e -ana son moito máis abundantes:
-ana:
americana, badana, banana, caravana, catana, filigrana , liana, membrana, palanga-
na, persiana, porcelana, roldana, sabana, semana, sotana, sultana, valeriana, xuliana,
etc.
-ano (-a):
africano (-a), americano (-a), anglicano (-a), australiano (-a), compostelano (-a),
cuotidiano (-a), franciscano (-a), fulano (-a), hispano (-a), humano (-a), italiano (-a),
lusitano (-a), luterano (-a), maometano (-a), mariano (-a), meridiano (-a), musulmana
(-a), paisano (-a), paroquiano (-a), pondaliano (-a), profano (-a), provinciano (-a), purita-
no (-a), republicano (-a), romano (-a), rosaliano (-a), samaritano (-a), soberano (-a),
setTano (-a), tebano (-a), tirano (-a), troiano (-a), urbano (-a), veterano (-a), vexetariano
(-a), xennano (-a), etc.
E como terminación átona:
diáfano (-a), ébano, láudano, -mano (-a) (bibliómano, heroinómano, pirómano,
etc.) , pámpano, plátano, rábano, tétano, tímpano, etc.
• 8.- -au; -eu e -eo 1 -eio; -ea 1 eia e -e
-a u
Salvo as vistas no ponto anteri or que acaban en -ao (ao l ado de -an, como resultado
da perda de un -n- intervocálico latino), o resto das palabras acaban en -au (nalguns
casos pola perda de -/- e -d- intervocálicos):
bacallau, berimbau, cacau, callau, degrau, grau, lacrau, mau, nau, pau, sarau; Ar-
quelau, Arxesilau, Bilbau, Callau, Estanislau, Ladislau, Laus, Macau, Manaus, Mene-
lau, Mindanau, Nicolau, Venceslau, etc.
-e u
Ternos un número considerábel de vocábulos masculinos acabados en -eu:
androceu, apoxeu, aqueu. arameu, ateu, boleu, caduceu, caldeu, camafeu, cananeu,
chapeu, cireneu, coliseu, corifeu, eritreu, escarceu, espondeu, europeu, fariseu, fideu ,
filisteu, galileu, hebreu, himeneu, hipoxeu, liceu, manteu, mausoleu, museu, peritoneu,
perixeu, pigmeu, plebeu, reu. saduceu,'-trofeu, xacobeu, xineceu, xubileu, xudeu, asi
como duas voces que perderon o -1- intervocálico: ceu, veu (exceptuan-se: esteo 1 esteio,
deste último caso e anseio, correo 1 correio, feo 1 feio, dos anteriores) e os nomes
próprios Alceu, A/feu, Amadeu, Bartolomeu, Bordeus, Borneu, Bonomeu, Clodoveu,
Doroteu, Eliseu, Eu, Exeu, Galileu, Macabeu, Mateus, Montevideu, Morfeu, Nereu,
Orfeu, Perseu, Pireneus, Pireu, Pompeu, Prometeu, Proteu, Pto/omeu, Ribadeu, Romeu,
Sixeu, Tadeu, Teseu, Veigadeu, Zaqueu, Zebedeu, etc.
-eo 1 -eio
É algo inferior o número das acabadas en -eo 1 - eio (de máis uso a primeira
tenninación) que en todo caso , alén das vistas acima, son:
• relacionadas con verbos acabados en -ear:
arqueo 1 arqueio, arreo 1 arreio, aseo 1 aseio, bloqueo 1 bloqueio, custeo 1 custeio,
galanteo 1 galanteio, gorxeo 1 gorxeio, meneo 1 meneio, omeo 1 omeio, paseo 1 paseio,
receo 1 receio, recreo 1 recreio, rodeo 1 rodeio, sorteo 1 sorteio, tiroteo 1 tiroteio, romeo
1 tomeio, toureo 1 toureio, voceo 1 voceio, etc.
• vocábulos que perderon o -n- intervocálico:
a/leo 1 alleio, centeo 1 centeio, cheo 1 cheio. freo 1 freio , seo 1 seio, terreo 1 terreio,
veo 1 veio.
-ea 1 -eia
Son praticamente únicos os femi ninos en -ea 1 -eia (de máis uso a primeira). Ternos
esta tenninación en:
• A maioria dos femininos de -eu e -eo 1 -eio:
aquea 1 aqueia, aramea 1 arameia. caldea 1 caldeia, cananea 1 cananeia, cirenea 1
cireneia, corifea 1 corifeia. europea 1 europeia, farisea 1 fariseia. filistea 1 filisteia , galilea
1 galileia. hebrea 1 hebreia, pigmea 1 pigmeia, plebea 1 plebeia, saducea 1 saduceia,
xacobea 1 xacobeia; al/ea 1 alleia, chea 1 cheia, fea 1 feia.
• Palabras que perderon o -n- intervocálico:
amea 1 ameia, area 1 areia, avea 1 aveia, balea 1 baleia, cadea 1 cadeia, cea 1 ceia,
colmea 1 colmeia, estrea 1 estreia, morea 1 moreia. prea-(mar) 1 preia-(mar), serea 1
sereia. vea 1 veía.
• Palabras que perderon o -1- intervocálico:
candea 1 candeia. tea 1 teia
• Outras:
aldea 1 aldeia, azotea 1 azoteia, batea 1 bateia. blenorrea 1 blenorreia, bolea 1 boleia,
cefalea 1 cefaleia. colchea 1 colcheia, correa 1 correia, diarrea 1 diarreia, draxea 1 draxeia,
farmacopea 1 farmacopeia. idea 1 ideia, lamprea 1 lampreia, melopea 1 melopeia, odisea
1 odi.'leia , panacea 1 panaceia, patulea 1 patuleia, pea 1 peia, platea 1 plateia, prea 1 preia,
urea 1 ureia, verborrea 1 verborreia, etc.; Andrea 1 Andreia. Arimatea 1 Arimateia, Basilea
1 Basileia, Caldea 1 Caldeia, Corea 1 Coreia, Crimea 1 Crimeia, Dorotea 1 Doroteia,
Dulcinea 1 Dulcineia. Eneas 1 Eneias, Eritrea 1 Eritreia, Ca/atea 1 Galateia, Galilea 1
Ga/ileia, Medea 1 Medeia, Xudea 1 Xudeia, etc.
-e
Femininos en -e [t] só ternos:
chaminé, libré, maré, polé, raJé, re (feminino de reu); Guiné.
11
9.- -oa, -o e -ola, -ona
-oa 1 -ó
Ternos as variantes -oa [sa] 1 -ó [~] (a primeira de máis uso) nunhas poucas palabras
que perderon o - 1- intervocálico:
avoa 1 avó, eiroa 1 eiró, enxoa 1 enxó, filloa 1 filió, moa 1 mó, teiroa 1 teiró. Debe-se
utilizar, contodo, o nome adxectivo só, tanto para masculino como para feminino, asi
como no advérbio derivado somente.
-oa
Ternos a terminación -oa [óa] nuRhas cantas palabras:
• que perderon o -n- intervocálico:
- femininos de -on:
boa, campeoa, chamboa, furoa , ladroa, leitoa, /eoa, patroa, pavoa, retouzoa, tabe-
lioa, varroa.
- outras
broa, coroa, lagoa, persoa 1 pesoa.
• e outras:
canoa, illoa, proa (tamén [sa)) .
-ola, -ona
No resto dos casos ternos -ola e -ona:
argo/a, bola, cazarola, corola, estola, mario/a, paro/a, pistola, rola, viola, etc.
abusona, bandallona, berrona, burlona, chorona, cincuentona, cuarentona, fregona ,
glutona, granda/lona, lambona, mamona, mexellona, mocetona, mullerona, parva/lona,
pedinchona, porcallona, sabichona, solteirona, trapa/lona, valentona, etc.; acetona, ama-
zona, cretona, hormona, intentona, lona, maratona, matrona, poltrona, sanfona, zona,
etc.

10.- -e e -en (-ene)

-me e -men
Hai unha preferéncia clara pola terminación en -me:
abdome, albume, cardume, Carme (e Carmo), certame, cerume, cíe/ame, crime,
ditame, especime, gravame, ligame, rexime, velame, volume, xerme.
Unhas poucas palabras, de uso máis culto ou especializado, acaban en -men:
aJumen, cacumen, dolmen, himen, flumen , numen, rumen, semen.
-xe 1 -xen
É de máis uso a primeira terminación nos acabados en -axe 1 -axen, -ixe 1 -ixen,
-uxe 1 -uxen e -rxe 1 - rxen:
aterraxe 1 aterraxen, engrenaxe 1 engrenaxen, selvaxe 1 selvaxen, etc. ; orixe 1 orixen,
vertixe 1 vertixen, etc.; feluxe 1 feluxen , ferruxe 1 ferruxen , lanuxe 1 lanuxen, peluxe 1
peluxen, penuxe 1 penuxen, etc.; marxe 1 marxen, virxe 1 virxen, etc.
Non levan nunca -n:
aldraxe 1 ultraxe, laxe, traxe
e adaptan-se con -e final:
aboríxene, xene.
-e 1 -en 1 -ene 1 -eme
No resto dos casos o normal é a terminación -en ou -em:
eden, gluten , hifen, polen, tándem, xoven
•
ainda que pode haber tamén altemáncia -e 1 -en (a primeira de máis uso):
nube 1 nuben, orde 1 orden
ou adaptacións en -ene, -eme:
iene, liquen 1 lfquene, tótem 1 t6teme, Vietname .
11.- -o e -on (-one)
A tendéncia máis xeneralizada é adaptar sen -n final a terminación átona -on:
asíndeto, colo, cripta, épsilo, estema, hipérbato, planeta, políptoto, etc.
Só as seguintes voces de uso normal acaban en -on átono:
Álbion, claxon, macron, micron, mormon, nailon e Orion.
Unhas poucas admiten adaptacións en -e fi nal ou de outros tipos, mesmo sendo
tónica a terminación :
canon 1 cánone, ciclone, cotilédone, pilone; faeton 1 faetonte; piramidona; neon 1
neónio, sicone 1 sicónio.

12.- -a de, -ede, -ide, -ude

-a de
É a terminación máis abundante das catro. Podemos considerar os seguintes casos
particulares:
• -idade e -iedade:
A maioria das palabras acabadas en -ade apresentan o sufixo -idade (sen considerar-
mas algunhas que non teñen problemas: actividade, c/aridade, densidade, dignidade,
nulidade, paridade, sanidade, santidade, etc. ):
ambigüidade, antiguidade, brevidade, contigüidade, enfermidade, estanquidade, fal-
sidade, gravidade, lenidade, levidade, mansidade, mocidade, novidade, pouquidade, su-
xidade, etc. Como terminación e non sufixo (alén de outros casos que non apresentan
problemas: caridade, cavidade, deidade, entidade, unidade, veleidade, etc.): cidade, hu-
midade, idade, soidade, so/idade, etc.
A terminación -iedade, á parte de en ansiedade e saciedade, temo-la nos vocábulos
formados a partir de nomes acabados en -io:
arbitrariedade, contrariedade, ebriedade, hereditariedade, notoriedade, obrigatorie-
dade, piedade, propriedade, seriedade, sobriedade, sociedade, variedade, etc. E polo
mesmo:
neciedade e solidariedade .
• -dade e -tade:
Alén de todos os casos anteriores, ternos a terminación -dade en:
-rdade: herdade, uberdade, verdade.· E seguindo estas: Jiberdade e puberdade, non
habendo nengunha en -rtade.
-ldade: beldade, crueldade, fealdade, frialdade , humildade, igua/dade, ma/dade. E
como estas: dificuldade, facu/dade e Jealdade, non existindo nengunha en -Jtade.
-ndade: bondade, cristandade, divindade, irmandade, leviandade, orfandade, mor-
tandade, ruindade, trindade, virxindade. En -ntade só ternos vontade.
Acaban en -tade só os seguintes vocábulos:
-stade (maxestade, potestade, tempestade, vetustade), metade e vontade (como vi-
mos).
• ourras:
abade, amizade (inimizade), saudade.
-ede
É moi escasa:
céspede, hóspede, Mamede, parede, rede, sede
Non t~n esa t~rminación por perde~ o -d- i~tervocál i co xa na formación da língua:
merce, Merces (e polo mesmo motivo voce < vossa merce).
-ide
É ai nda menos frecuente:
áspide, lide, vide.
 •
-ude
É algo máis habitual:
alaúde, aptitude, atitude, beatitude, decrepitude, Jatitude, magnitude, plenitude,
quietude, saúde, talude, virtude, xuventude, etc.

13.- -se, -xe

Conforme se foi facendo coas primeiras voces adaptadas (cfr. base, eclipse, elipse,
fase, frase) e tal como fan a maioria das línguas romances modernas, acomodan-se todas
as palabras acabadas en -sis e -xis de dita procedéncia nas terminacións -se e -xe, sendo
todas elas femininas (salvo: o Apocalipse, o eclipse, o éxtase e o paréntese):
albuminase, análise, antítese, apoteose, catequese, cirrose, clorose, erase, crise,
diagnose, diálese, diérese, diócese, dose, electr61ise, énfase, esclerose, fagocitase, hi-
dr61ise, hipnose, hip6tese, metamorfose, metempsicose, mimese, narcose, neurose, os-
mase, paráfrase, parálise, perífrase, pr6tese, psicose, simbiose, sipnose, síntese, tese,
triquinose, trombose, tuberculose, etc.
axe (tamén áxis), paralaxe, praxe, sintaxe.
Cumpre diferenciar: a xénese e o Xénesis.
Acaban en -sis e -x:i duas palabras que non proceden do grego:
oásis (do latin) e táxi (forma reducida a partir do francés).
14.- -ite, -te, -pole e outras
Polo mesmo motivo que no ponto anterior, as terminacións gregas -itis, -tis, -polis
e outras acomodan-se en:
• -ite:
amigdalite, apendicite, bronquite, cistite, conxuntivite, enterite, farinxite, flebite,
gastrite, hepatite, Jarinxite, meninxite, otite, pancreatite, peritonite, poliomelite, rinite,
etc .
• -te:
diabete, glote
• -pote:
acr6pole, metr6pole, necr6pole
• outras:
derme (epiderme, hipoderme), psique
O vocábulo brinde procede, con esa forma, do francés.
Algunhas palabras de procedéncia latina preferen -e a -is:
.cute 1 cútis, pene 1 pénis, pube 1 púbis
embora outras só teñan -is:
grátis, íris
Do inglés e con esa mesma terminación en -is ternos ténis.
15.- -eira, -eiro e -era, -ero
-eira, -eiro
Son moito máis abundantes as terminacións -eira, - eiro:
-eira:
aceiteira, bandeira, barreira, cabeceira, cafeteira, chocolateira, coelleira, dormidei-
ra, eira, enredadeira, fosforeira , goteira, líteira, madeira, maneira, mangueira, orelleira,
palleira, palmeira, papeira, ratoeira, regadeira, soleira, trincheira, vinagreira, xaboeira,
xardineira, etc .
-eiro (-a):
agoireiro (-a), aventureíro (-a), azucareíro (-a), bandoleíro (-a), braseiro (-a), brasi-
Jeiro (-a), ca.reiro (-a), camiceiro (-a), cinceiro, compañeiro (-a), cordeiro, dianteiro (-a),
escranxeiro (-a), feiticeiro (-a), forasteiro (-a), groseiro (-a), guerreiro (-a), hospitaleiro
(-a), inteiro (-a), lixeiro (-a), mensaxeiro (-a), mineiro (-a), obreiro (-a), pasaxeiro (-a),
ponteiro, rasteiro (-a), saleiro, sendeiro, solteiro (-a), traseiro (-a), viaxeiro (-a), xusticei-
ro (-a), etc.
•
-era, -ero
Contodo, ternos -era, -ero en:
-era:
antera, cera, cratera, era, esfera e -sfera (atmosfera, batisfera, biosfera, cromosfera,
litosfera, fotosfera, hidrosfera, oosfera, orosfera, etc.), espera, filoxera, galera, pantera,
pera, Primavera, quimera, e venera.
-ero (-a):
bolero, cero, clero, desespero, esmero, exaxero, ibero (-a), mero (-a), péro, salero,
severo (-a), sincero (-a), tempero e vero (-a).

16.- -doiro, -doira, -ouro, -oura e - deiro, -deira, -oro, -ora

-doiro, -doira e -deiro, -deira
A terminación -deiro, -deira é algo máis abundante que -doiro, -doira:
abrideiro (-a), andadeiro (-a), bombardeiro (-a), caldeiro, desordeiro (-a), escudeiro
(-a), !Taldeiro (-a), gadeiro (-a), hospedeiro (-a), ladeira, mandadeiro (-a), namoradeira,
padeiro (-a), paradeiro, queimadeiro, rodeiro, sendeiro, torpedeiro (-a), videira, etc.
No entanto, convén salientar que acaban en -doiro, - doira:
abrigadoiro, aliviadoiro, amarradoiro, ancoradoiro, batedoiro, bebedoiro, calcadoi-
ro, casadoiro (-a), cebadoiro, cinx!doiro, comedoiro, corredoira, defumadoiro, degola-
doiro, desaguadoiro, dobadoira, embarcadoiro, enxugadoiro, esborralladoiro, escorrega-
doiro, espoxadoiro, estendedoiro, fervedoiro, lavadoiro, malladoiro, manxedoira, mata-
doiro, miradoiro, perecedoiro (-a), poedoiro, rapadoira, resfolegadoiro, respiradoiro, res-
valadoiro, sangradoiro, suadoiro, sumidoiro, tapadoira, varadoiro, varredoira, varredoi-
ro, vertedoiro, vindoiro (-a) .
Alén dos casos anteriores, acaban en -oiro, -oira:
besoiro, cenoira, coiro, Doiro, rasoira, salmoira, tesoira, vasoira.
-ouro, -oura e -oro, -ora
Acaban en -ouro, -oura só:
desdouro, estouro, laboura, mouro (-a), ouro, pelouro, tesouro, touro.
Admiten a variante -oiro 1 -ouro (a primeira de preferéncia):
agoiro 1 agouro, loiro 1 louro.
Acaban en -oro, -ora un número algo superior de vocábulos (alén dos femininos
dos nomes acabados en -or: autora, doutora, leitora, etc.):
agora, amora, aurora, bifloro (-a), boro, cantimplora, choro, cloro, coro, decoro,
demora, desaforo, embo.ra, escora, espora, esporo, flora, fora, foro, hora, inodoro, loco-
motora, loro, me/lora, meteoro, namoro, nora, ora, outrora, peñora, pi/oro, poro, sonoro
(-a), soro, toro; Tsadora, Tsidoro (-a), Pandora, Teodoro (-a), Zamora.

17.- -ear e-exar

-ear
Das duas terminacións verbais, a máis abundante é -ear:
afear, aseñorear, bambear, basear, bastardear, bloquear, bombardear, broncear, ca-
becear, caldear, cañonear, capitanear, cartear, chasquear, clarear, devanear, esbofetear,
espemear, esporear, falsear, flanquear, formosear, {raquear, fundear, galantear, golpear,
ladear, lancear, mantear, marear, ondear, parafrasear, pentear, pernear, rarear, roman-
cear, saborear, saltear, titubear, tutorear, vagabundear, etc.
-exar
A terminación -exar, de uso considerábel , mais algo menos frecuente, encontramo-
-la (á parte de en certos casos non problemáticos: bosquexar, cortexar, cotexar, despexar,
festexar, gracexar, manexar, mexar, motexar, sobexar, etc.) en:
alborexar, amarelexar, apedrexar, arexar, bocexar, bordexar, bracexar, branquexar,
cacarexar, chamexar, cuartexar, dardexar, desexar, fraquexar, gotexar, Jagrimexar, Jou-
quexar, martelexar (e martelar), negrexar, padexar (derivado de pa), pelexar, pestanexar,
rastexar, rumorexar, solfexar, trastexar, varexar, verdexar, versexar.
Tamén está presente noutros verbos como: adexar (mover as asas para voar), calexar (ou enca/ecer), escuane-
xar. estrelexar, flamexar, forcexar, gargarexar. invexar, lampadexar ou lampexar. latexar, ourexar. trabexar,
11
trobexar. voexar.

18.- -izar e -isar

-i zar
A terminación -izar é moi produtiva:
agonizar, alcoolizar, amenizar, amortizar, banalizar, balizar, brutalizar, canalizar,
capitalizar, caracterizar, catequizar, democratizar, dinamizar, dogmatizar, electrizar, en-
colerizar familiarizar, fertilizar, fiscalizar, galvanizar, horrorizar, humanizar, imortali-
zar inddmnizar, inimizar, latinizar, legalizar, matizar, metaforizar, monopolizar, nacio-
naiÍzar, neutralizar, parcia/izar, personalizar, pluralizar, profetizar, realizar, ridiculizar,
satirizar, simbolizar, subtilizar, teorizar, tranquilizar, uniformizar, vaporizar, vigorizar,
xeneralizar, xudaizar, etc.
-i sar
En casos moi contados ternos -isar :
adonisar, anisar, bisar, irisar; encamisar, pesquisar; alisar, avisar, guisar, precisar e
poucos máis. . , .
Polo mesmo motivo ternos -isar nos derivados de nomes acabados en -•se (-alise e
-ólise): analisar, catalisar, dialisar, paralisar; electrolisar, espectrolisar, hidrolisar.

19.- -imento
Posuen esta terminación uns poucos nomes (alimento, cimento, condimento, experi-
mento, moimento, linimento, pavimento, pimento, rudimento, sedimento) e é propria-
mente sufixo nalguns deverbais da terceira conxugación (asentimento, compartimento,
cumprimento, descobrimento, discernimento, divertimento, finximento, impedimento,
lucimento, polimento, resurdimento 1 rexurdimento, resurximento, revestimento, seguí-
mento, sentimento, os derivados destes e outros de menos uso).
No entanto, como sufixo é especialmente produtivo nos deverbais da segunda con-
xugación:
abastecimento, abatimento, aborrecimento, acontecimento, agradecimento, amadu-
recimento, amolecimento, aparecimento, apercebimento, arrefecimf;nto, arrependimento,
atrevimento, cometimento, coñecimento, corrimento, crecimento, desenvolvimento, des-
falecimento , desprendimento, desvanecimento, embrutecimento, encollimento, engran-
decimento, entendimento, entorpecimento, envilecimento, escurecimento, esmorecimen-
to, estremecimento, falecimento, florecimento, fornecimento, mantimento, merecimento,
movimento, nacimento, obscurecimento, oferecimento, padecimento, preenchimento,
procedimento, recebimef}lo, recollimento, recoñecimento, reenchimento, rendimento, re-
querimento, sofrimento, vencimento, etc.
Son etimolóxica e tradicionalmente deverbais da segunda conxugación:
depoimento e entretenimento.

20.- Adaptación de voces latinas

Os vocábulos latinos de procedéncia culta coas terminacións -um, -us, -u, adaptan-
-se na prática total idade dos casos en -o final (clarum >claro, plenum >pleno, templum
> templo, etc.).
I so mesmo acontece con vocábulos de entrada algo posterior:
• -um > -o: currículo, factoto, memorando, referendo, ultimato, etc.
• -us > -o: cacto, humo, lapso, ricto, etc.
• -u > -o: espírito, ímpeto, tribo, etc.
Contodo, hai unhas poucas voces ainda sen adaptar:
ánus, bónus, córpus, ónibus, Vénus, vírus; álbum.
11 21.- Adaptación de voces estranxeiras (e onomatopeicas)
Algunhas palabras estranxeiras e onomatopeicas xa familiares entre nós receben
unha vogal de apoio (normalmente un e) para evitar grupos consonánticos ou, sobretodo,
consoantes finais inabituais ou impronunciábeis no noso idioma:
• -be:
clube, esnobe, pube; Magrebe .
• -de:
fiorde , lorde, recorde; Chade, Plimude, Riade.
• -fe:
bife, golfe, pufe, xerife; Cardife, Rife.
• -gue:
aicebergue 1 icebergue, buldogue, dogue, pingue-pongue, ziguezague; Béringue,
Danzigue.
• -me:
filme .
• -que:
claque, coñaque (Coñaque), coque, craque, fraque , tique, tiquetaque; Brunsvique,
Camaque, lorque e Nova Jorque, fraque, Linguadoque, Lubeque, Munique, Quebeque,
Reiquexavique, Utreque, V/adivostoque, Zurique.
• -te:
críquete, debute, fagote, iogurte, mamute, soviete, vermute, zenite; Baireute, Bei-
rute, Belforte, Bucareste, Budapeste, Edite, E vereste, Monserrate, Rebate, Rute, Tibete,
Xudite (mais: Nazaré).
• -ve:
Te/avive .
• -xe:
Marraquexe.
As consoantes finais -e, -t, poden admitir, asi mesmo , un -o:
bloco, chuto (tamén chute).
A vogal final -a é máis rara, salvo nalguns topónimos, normalmente alemáns, ande
é máis habitual:
champaña (Champaña), valsa; Batemberga, Bresta, Conisberga, Copeñaga, Dresda.
Estugarda, Heidelberga, Nuremberga, Singapura .
Para evitar grupos consonánticos de difícil pronúncia (ás veces combinados con
consoante final inusual) ternos:
basebol, basquetebol, brídexe, estandardizar, futebol, gánguester; Afeganistán, Ba-
gadá 1 Bagodá, Banguecoque, Francoforte, Vestefália.
Outras adaptacións especiais de topónimos son:
-lándia (cfr. Gronclándia. Finlándia, lslándia, Zelándia. etc.): Clevclándia, Marilándia, Xetlándia.
- Duscldórfia. Upsia (leipzig). Salisburgo (Salzburgo).
- Cantabríxia (Cambridge), Cantuária (Canterbury). Oxónia (Oxford), Remos (Reims), Túrones (Tours).

22.- ca-, ga- ecua-, coa-, gua-

ca-, cua-
Teñen o comezo de palabra ca- (procedentes de /kua-/):
cadema, cademo, catorce (e Torcato en posición non inicial de palabra).
Noutros casos alternan ca- ecua- , sendo a primeira de máis uso:
cadrar 1 cuadrar, cadrelo 1 cuadre/o, cadril / cuadril, cal/ cual, calidade 1 cualidade,
calificar 1 cualificar, calquer 1 cualquer, cando 1 cuando, cantidade 1 cuantidade, canto 1
cuanto, carto(s) 1 cuarto (s) ("d iñeiro"), case 1 cuase, catro 1 cuatro, catrocentos 1 cuatro-
centos.
Ternos cua- nas seguintes voces populares:
cuarenta. cuarentena, cuarentón, cuaresma, cuaresmal (e en posición interior de
pal~bra: escuadra, escuadriñar, escuadro, escuadrón, escuálido, escualo, escuartexar).
Ma1s onde ten grande rendimento este comezo de palabra é nos vocábulos cultos ou de
entrada tardia:
• cuadr-:
cuadrado, cuadrangular, cuadrante, cuadratura, cuadraxésimo, cuadrícula, cuadrie-
nal, cuadriénio, cuadriga, cuadrilátero, cuadrilla, cudrimestre, cuadrimotor, cuadrisecu-
lar, cuadrisílabo, cuadro, cuadrúpede, cuádruplo.
11
• cual-:
cualidade, cualificar, cualitativo.
• cuant-:
cuantía, cuantificar, cuantioso, cuantitativo.
• cuart-:
cuarta, cuarteir6n, cuartel, cuarteto, cuartexar, cuartillo, cuarto (e cuarta-feira),
cuartzo.
• cuat-:
cuatemário, cuatríduo.
coa-
Comezadas por·coa- ternos voces patrimoniais e tamén de procedéncia culta:
coa/lada, coalladoiro, coalladura, coa/lar, coalleira, coa/lo; coagulábel, coagulabili-
dade, coagulador, coagulante, coagular, coagulaz6n 1 coagulación, coágulo.
ga-, gua-
Con ga- (procedente de /gua-/) de maneira exclusiva en cornero de palabra ternos:
gadaña, gadañada, gadañar, gadañeira, gadañeiro, gadaño (e no interior de palabra:
algarismo).
Alterna ga- con gua- (a primeira de máis uso) en:
galdrapa 1 gualdrapa, gardar 1 guardar (gardadeira 1 guardadeira, gardado 1 guarda-
do, gardador 1 guardador) e agardar 1 aguardar.
No resto dos casos, incluídos os da mesma família léxica de gardar, hai só o comezo
gua-:
guante ("luva de ferro"}, guarecer, guarida, guarir, guarita, guarnecer, guamizón 1
guamicion; guarda (a Guarda), guardián, guarda-civil, guarda-forestal, guarda-nocturno,
etc.; guarda-costas, guarda-lama, guarda-po, guarda-redes, guarda-roupa, guarda-xoias,
etc.

23.- ante-, de-, des-, es-

ante-
O comezo de palabra ante- fai referéncia a "anterioridade" (frente a anti- que indica
oposición), de aí o seu uso en:
antecipar, antecipazón 1 antecipación e antediluviano.
de-, des-, es-
O comezo de palabra de- temo-lo entre outros casos en:
defunto, delapidar (delapidador, delapidu6n 1 delapidaci6n), demitir e demisón 1
demisión (demisionário, demisório), deputaz6n 1 deputación (deputado, deput'ar), deseño
(deseijador, deseñar, deseñista).
As veces dá-se a confusión de prefixos ou comeros de palabra de- e des-. Neste
respeito convén diferenciar que son con de-:
debandada (debandar), decifrar (decifrábel, decifrador, decifrazón 1 decifración},
decompor ("separar as componentes; apodrecer", diferente de descompor "desarranxar";
decomponente, decomponíbel, decomponibilidade, decomposizón 1 decomposición), de-
/ir ("disolver"), depenar (depenicar) e deplumar, derrabar, dexelar (dexelo).
E son con des-:
descolorar 1 descarar, desporte 1 desporto (desportista, desportivismo, desportivo).
Este último comezo de palabra, des-, pode alternar con es- (cfr. despir, forma
prefer íbel a espir; desvanecer e esvair, con bases léxicas e conxugacións diferentes),
 sendo o normal que os significados sexan diverxentes:

11 desperto ("que despertou"; despertador, despertar) 1 esperto ("astuto, intelixente",

diferente de experto "entendido, erudito"; espertar, esperteza).
A preferéncia por es- é clara noutros casos:
escuartexar (escuartexamento), esmiuzar (esmiuzador), espampanante, esparramar,
espavorecer 1 espavorir, espreguizar (espreguizamento), estripar (estripador, estripazón 1
estripación). .
Tamén convén salientar que se dan confusións entre des- e d1s-. Comezan por d es-:
desculpar (desculpa, desculpábel, desculpador), desfrutar (desfrutábel, desfrutador,
desfrutazón 1 desfrutación, desfrute), desgasto (desgastar, desgostoso) e deslocar (deslo-
cador, deslocamento, deslocazón 1 deslocación).
E ten di- e non dis-:
diminuir (diminuendo, diminuidor, diminuizón).

b) Particularidades léxicas dos grupos consonánticos

1.- Vocalización da primeira consoante (grupos heterosilábicos)
A inda que a maior parte das palabras que entraron por via culta manteñen os grupos
consonánticos latinos tal e como vimos no tema 1 do libro, nalguns deles (ce ou cz, ct;
pe ou pz, pe; gm) produciu-se unha vocalización da primeira consoante, conforme a
tónica xera l nas voces patrimoniais .
ce (cz), ct 1 ic (iz), it , ut
Os casos en que o grupo se conserva son moito máis numerosos:
afecto (distinto de afeito), afectar, afeczón 1 afección (distinto de afeizón); arquitec-
to, arquitectónico, arquitectura; aspecto, aspectual; correcto, corrector, correczón 1 co-
rrección; directo (diferente de direito), director, direczón 1 dirección; insecticida, insectí-
voro, insecto; intelectivo, intelecto, intelectual; obxectar, obxectivo, obxecto, obxectual,
obxeczón 1 obxección; predilecto, predileczón 1 predilección; prospecto, prospeczón 1
prospección; proxectar, proxecto, proxeczón 1 proxección; recta, recto; sector; traxecto,
traxectória, etc.
No entanto, cumpre reparar nos seguintes casos en que se vocalizou a primeira
consoante (normalmente en i despois de e e en u despois de o, salvo oitavo, por influén-
cia de oito):
- a feizoa r e afeizón (afeizoado) .
- confeitaria (confeitado, confeicar, confeiteiro, confeito).
- defeito (defeituoso; mais: d efectíbel , d efectibilidad e, defectividade, defectivo).
- efeito (mais: efectíbel, efectivar , efectivazón 1 efectiva ción , efectivida de, efecti-
vo , efectuador , efectua r , efectuazón 1 efectuación) .
- eleizón e eleitora l (eleito, eleitor, eleitorado).
- feitoria (feitor).
- feizón ("feitio; trazo do rosto", diferente de faczón 1 facción "partido") .
- Heitor.
- insurreizón (mais: insurrecciona l, insurrecciona r, insurrecto).
- interxeizón (mais: interxeccional, interxectivo).
- leitor, leitura e lizón (leitorado; mais: leccionador, leccionar, leccionário, leccio-
n ista, lectivo).
- perfeito e perfeizón (aperfeizoador, aperfeizoamenro. aperfeizoar. imperfeito. im-
perfeizoar, imperfeizón, máis que perfeito: mais: imperfectíbel, imperfectibilidade, im-
perfectibilizar, im perfectivo; perfectíbel, perfectibilidad e, perfectibilizar , perfectivo).
- prefeito e prefeitura (pre feitoral) .
- refeitório, refeizón .
- reitor (reitorado, reitoral, reitoria).
- respeito e respeita r (desrespeitador. desrespeítar. desrespeíto. desrespeítoso: res-
peitábe/, respeitabilidade, respeitado, respeitador, respeitante, respeitoso; mais: respecti-
vo).
- resurreizón (mais: resurreccional, resurrecto).
- seita (mais: sectário, sectarismo) .
- suxeitar, suxeito e suxeizón (suxeitábel, suxeitador).
11
- oitava e oitavo (oitavar, oitavário; mais: octaedro, octano, octoxenário, octogo-
nal, etc.).
- douto e doutor (doutorado, doutoral, doutoramento, doutorando, doutorar; mais:
doctílocuo).
- doutrina (doutrinábel, doutrinador, doutrinal, doutrinamento, doutrinando, doutri-
nante, doutrinar, doutrinário, doutrinarismo, doutrinarista, doutrinazón, doutrineiro) .
- Outubro .
pe (pz), pt 1 ic (iz), it
Algo semellante acontece con estes grupos, onde tamén a conservación das duas
consoantes é amplamente o máis habitual:
acepzón 1 acepción, adepto, cataléptiqo, cepticismo, céptico, decepzón 1 decepción,
epiléptico, excepzón 1 excepción, excepto, exceptuar, inepto, interceptar, intercepzón 1
intercepción, percepzón 1 percepción, perceptíbel, receptor, recepzón 1 recepción, reptil,
repto, susceptíbel, etc .
Porén , hai uns poucos casos de vocalización dop en i, cando precedido de e:
- aceitar (aceitábe/, aceitabilidade, aceitazón; inaceitábel).
- conceito e Conceizón (conceituar, conceituoso, preconceito; mais: conceptismo,
conceptista, conceptual, conceptualismo, conceptualista, concepzón 1 concepción).
- preceito (preceituoso, preceitura; mais: preceptivo, preceptor, preceptoria).
- receita (receitar, receituário).
gm 1 im, um
É tamén máis habitual o grupo gm que a vocalización da primeira consoante:
diafragma, dogma, dogmático, estigma, fragmento, magma, pigmentar, pigmenta-
zón 1 pigmentación, pigmento, pigmeu, pragmático, pragmatismo, segmentazón 1 seg-
mentación, segmento, etc.
Contodo, vocalizan o g en i ou u:
- fleimón .
- neuma (fleumático).
2. - Perda da primeira consoante

Face aos casos de vocalización da primeira consoante do grupo ou da máis habitual

conservación a perda da primeira consoante é o proprio da evolución patrimonial ou
semiculta en palabras que tiñan pt:
batismal, batismo, batista, batizado, balizar (mais: baptistério); cativante, cativar,
cativeiro, cativo; sete, sétimo, etc.
ou gn:
asina/amento 1 sinalamento, asinalar 1 sinalar, sina/, sinalizar, sinalizazón; asinante,
asinar, asinatura; ensinábel, ensinar, ensino; sino (diferente de signo).
O mesmo se fai coas palabras cultas que en latín comezaban polo grupo consonánti-
co se- (sce-, sci-), ás cais se elimina o s- inicial para as adaptar (cfr. sceptru > cetro,
scienta > ciéncia, scisma > cisma, e derivados):
• cena (cenário, cénico, cenografia, cenográfico, cenográfo; encenar, encenazón 1
encenación).
• ceptismo e céptico.
• ciática.
• cindir, cisón 1 cisión e cisura (cindíbel).
• cintilar (cintilador, cintilante, cintilazón 1 cintilación).
3.- Rotización da segunda consoante (grupos tautosilábicos)
A conservación dos gupos consonánticos constituídos por consoante oclusiva ou
fricativa máis líquida, bl, el, fl , gl e pl é a tónica máis xeral e abundante:
blasfemar, blasfémia, blindar, bloco, bloquear, problema, publicar, público, etc. ;
aclarar, aclamar, claridade, claro, clase, clero, clima, cloro, incluir, inclusivamente,
proclamar, etc.; aflixir, flamante, flan , flor, florecer, influir, reflexón 1 reflexión, etc.;
glándula, glicerina, globo, glóbulo, glosar, troglodita, etc .; aplanar, exemplo, exemplifi-
car, plano, planta, planear, pluma, templário, templo, etc.
Nalgunhas voces semicultas o 1 pasou a r:
br:
branco (abrancazado, brancura, branqueador, branqueamento, branquear, branquea-
zón, esbranquizado, esbranquizar); brandir; brando (abrandamento, abrandar, brandura,
embrandecer); brasón (brasonar); Bras (e Brais)
diabrete, diabrura e endiabrar (endiabrado); dobra, dobrar e dobro (desdobra-
menro, desdobrar, dobrábel, dobrada, dobradiza, dobradizo, dobrado, dobramento, do-
braxe 1 dobraxen; mais: doble "duplicado; hipócrita; pedra do dominó", doblete, doblez
"hipocrisia"); dobrón; nobre (enobrecedor, enobrecer, enobrecimento, nobreza); obrigar
(obriga, obrigacionista, obrigado, obrigador, obrigante, obrigatório, obrigazón); sabre
(sabrada, sabrista).
cr:
cravar e cravo (cravadeira, cravador, cravadura, crava.ria, cravazón, craveiro, era-
ve/, cravexar)
escravo (escravaria, escravatura, escravidón, escravitude, escravizador, escravizar,
escravizazón); recruta (recrotamento, recrotar).
fr:
fraco (enfraquecer, enfraquecimento, fraqueira, fraqueiro, fraquexar, fraqueza); fre-
tar e frete (fretador, fretamento, fretaxe 1 fretaxen); froco; frota; frouxo (afrouxamento,
afrouxar, frouxeza, frouxidade). E tamén frauta (e flauta), frecha (e flecha).

~exa (igrexário, igrexeiro); regra (regrado, regrante, regrar); singrar e singradura

(singradoiro, singrante).

~acer (apracer, apracíbel, apracibilidade, apracimento, compracedor, compracer,

compracimento, despracer, despracimento, despracíbel, pracentear, pracenteo 1 pracen-
teio, pracenteiro; mais: complacéncia, complacente, placidez, plácido); praga (prague-
xador, praguexamenco, praguexar); praia e espraiar; prancha e pranchar; praoto (pran-
tear); prata (prataria , prateador, pratear, prateazón, pratexar; mais: platina, platino ou
platense); prato (pratada, pratel, prateleira); praza (pracear, praciña, pracista); praw
(aprazamento, aprazar, emprazamenco, emprazar); prea-mar 1 preia-mar; pregar (prega,
prego); prumo e aprumo
cumprir (cumpridor, cumprimento, cumprimentador, cumprimentar, cumprimentei-
ro); empregar e emprego (desempregar, desemprego, empregado); escopro; soprar e
sopro; suprir (supríbel, supridor, suprimento; mais: supléncia, suplente, supletivo).

e) Outras particularidades vocálicas e consonánticas

l .- Vocalisrno átono
• Teñen a vogal i pretónica, entre outras:
cimento, criar ("tirar do nada"), direiro, ínímígo, ínteiro, ísento, píor, vícíño, víndí-
ma; Fílípe, Fírmíno, Síxísmundo.
• Teñen a vogal pretónica e, entre outras:
cegoña, engazo, mellor, nengun, rebaño; Bebíano.
Manteñen esta vogal:
estabelecer, oferecer, úbere (tamén ubre).
 • Teñen a vogal pretónica o, entre outras:
andoriña, asobio, cobrir, donnir, engolir, fociño, fonnoso, mofño, po/ir, sofrer,
tosir.
E tamén:' coinnán 1 coinnao (ou cunnán 1 cunnao).
• Teñen a vogal pretónica u , entre outras:
11
custar, submeter, subomar, suspeitar, suster.
• Manteñen o -e final :
árbore, cálice, cárcere, controle, deslice, face, mánnore, mese, prece, tu/e.
• A vogal /i/ dos ditongos pode ser resultado de unha metátese (pasaxe de unha
sílaba para outra dentro da palabra):
aipo, choiva (ou chuva). coi fa. desvairar, feira, gaivota, goiba, raiba, roibo 1 ruibo,
taipa.
• Ternos o ditongo oi(t) ou ui(t) (o primeiro máis usual) , entre outros vocábulos
nos seguintes:
coitelo 1 cuitelo, enxoito 1 enxuito, loita 1 Juita, moito (moi) 1 muito (mui), roibo 1
ruibo, troita 1 truita.
Teñen só oi(t):
coita, noite.
Apresentan oi(t) ou u(t):
choiva 1 chuva, froita 1 fruta, froito 1 fruto, loito 1 luto.
Non ten ditongo:
abutre.
• Non apresentan / i/ en ditongo, pola sua perda xa antiga (como nas terminacións
do tipo -zon: perfeiz6n ou -za, -zo: Galiza, prezo):
adro, cristán 1 cristao (cristandade; mais: cristianísimo, cristianismo, cristianizar),
estudar e escudo (mais: estúdio " local", estudiosidade, estudioso), Jidar, /impar e limpo,
rixo, soberba, suxo, turbo, vidro, vindima.
Outras xa non tiñan ese / i/ no próprio latin:
amplo (mais: ampliábel, ampliador, ampliar, ampliazón 1 ampliación), congro, ner-
vo.
E algo semellante acontecia co /u/:
antigo, maxestoso, monstro, respeitoso (derivado directo de respeito).
2.- Consoante r
• A consoante r pode estar metatizada a respeito do seu étimo:
apenar, disfarza.r, grinalda, me/ro, pergunta, perto, prec-atar, temo ("afectuoso, mei-
go", ao lado de tenro "brando, mole"), trebas.
• Noutros casos a consoante r desapareceu por haber outra na palabra:
arrastar, madrasta, padrasto, rasto, rexisto, rosto.
Mais mantén-se en:
fragráncia, próprio, prostrar; Frederico.
• Nuns casos aparece unha vogal para evitar o grupo consonántico con r:
caravella, caranguexo, Febereiro (tamén Febreiro)
Noutros é preferfbe l a no n utilización da vogal:
cravel, espargo, esparxir.
 APÉNDICE 3
CUADRO COMPARATIVO
DAS NORMATIVAS ACTUAIS
 •

A inda que se poderia matizar bastante, pode-se considerar na actualidade a existén-

c ia de duas correntes xenéricas á hora de conceber globalmente a estandardización do
galego:
a) isolacionista, que considera galego e portugués línguas independentes, apesar de
teren sido unha mesma na época medieval. .
b) reintegracionista, que considera o galego-portugues, antigamente e na actuahda-
de, como un único idioma que apresenta as variantes dialectais principais de galego,
portugués, brasileiro, etc .
Ambas as tendéncias están basicamente formuladas en tres tipos d iferen tes de nor-
mativas, ao lado de posicións tlutuantes (nos conceitos teóricos e na norma asumida) ou
non formuladas claramente (por exemplo a chamada norma foneticista) , e ao lado de
posicións ou formulación s de menor implantación social (por exemplo, a normativa que
defende o reintegracionismo total: a mesma ortografía que o portugués e praticamente a
coincidéncia total nos outros aspectos):
a) Dentro da corrente isolacionisl3: normativa oficial (elaborada polo Instituto da
Língua Galega e a Real Academia Galega), con ortografia española adaptada en poucos
pontos ás peculiaridades do galego.
b) Dentro da corrente reintegracionista:
• normativa de minimos ortográficos (elaborada pola Comisión de Lingü ística da
Xunta Pre-Autonómica) , que segue o uso das letras basicamente comun ao español e que
adoptamos neste texto.
• normativa de máximos ortográficos (elaborada pola Comissom Lingüística da
Associa~om Galega da Língua), que segue o uso das letras basicamente comun á tradi-
ción galego-portuguesa antiga e ao portugués moderno.
No resto dos casos (ortográficos, morfolóxicos e léxicos), os dous tipos de normati-
vas reintegracionistas (máximos e mínimos) coinciden no fundamental. As maiores diver-
xéncias están (salvando o uso das letras) entre as duas normativas reintegracionistas por
un lado (que favorecen a recuperación de formas tradicionais lexítimas perdidas no gale-
go faJado actual e as escollas comuns ou próximas do portugués moderno) e a normativa
isolacionista-oficial por outro (que favorece a tendéncia á separación do portugués nas
escollas españolizadas, as de maior uso no ámbito galego por sistema, as hiperdialectali-
zantes ou si mplesmente vulgarizantes que se achan nas faJas actuais do galego).
Facemos aquí unha exposición esquemática das diferenzas existentes entre os tres
tipos de normativas, comezando pola descrición da normativa reintegracionista de máxi-
mos ortográficos naqueles pontos en que se afasta da normativa reintegracionista de
mínimos.
• Normativa reintegracionista de máximos ortográficos
1.- Uso das letras reintegrado:
a) lh, nh e mh (correspo ndendo-se de ma neira sistemática cos fonemas
respectivamente) e -m final de palabra:
f)J, 11/ e /lY,

• batalha, molhar, te/hado, re/ha; Baralhobre, Sevilha, etc .

• lenha, ninho, rebanho, vinho, vizinho; Minho, etc .
• umha(s), algumha(s) e nengumha(s).
• algum, com. comum, falarám, fim, leom, etc.
b) Uso de j ,g ( + e,i) e x co mesmo valor fónico 111 en casos como:
• CEixa, peixe, trouxem, etc.
• gente, geografía, religiom, etc.
• hoje, jota, jantar, etc.
e) Distribuizón dos usos de b e v conforme á tradición medieval e o portugués
moderno:
• -vel : amável, crfvel, possível, etc.
• -va-: andávades, cantavas, Jevava, etc.
• -vr-: Fevreiro, Javrar, livre, livro, palavra .
• outras: árvore, avó, avondo, CEFValho, carvom, cava/o, dever, erva, escre-
ver, fava , haver, polvo, prova, raiva, etc.
"
d) Uso de~( + a, o, u) e de e(+ e, i) ao lado de z (+a, e, i, o, u) co mesmo
valor fónico , /s/ ou /el . en casos como:
• -\rom: condi~om, li~om, sauda~om, etc.; condicionado, licionar, etc.
• outros: cabe~a. p8fO, lf'090, etc.; nobreza, prazo, rezar, etc.; cabeceira,
paceiro, cereija, etc .; Juzir, rezei, vozes, etc.
e) Uso do q como letra (correspondendo-se con /k/), alén de dfgrafo (quen):
quadro, quaresma, freqüente , etc.
f) Uso do -ss- intervocálico co mesmo valor fónico , /s/, que o-s- intervocálico:
classe, conhecesse, essa, passo, ressoar, etc.; casar, caso, lousa, etc.

2.- Casos especiais de acentuación:

a) Uso obrigatório de dous tipos de acento diferente, ademais do agudo () que
indica vogal tónica (inná, caído, saúdas) ou tónica média aberta (café, só):
• circunflexo ( • ), que indica vogal tónica média fechada (portanto, sobre e
ou o):
avó, corunhés, cóvado, dés, fórom, voce, etc.
• grave (' ), que indica contracción átona (da preposición a e os identificado-
res femininos a, as):
a, as.
b) Acentuación dos monosílabos tónicos acabados en -a, -e, -o, seguidos ou non de
-s:
fé, le(s), má(s), més, pé(s), pé(s), p6(s), só(s), etc.

e) Palabras acabadas en -om, con acento se son graves e sen el, cando agudas:
actuafom, comparafom, leom, limom, etc. ; cláxom, fórom, mícrom, sencf-
rom, etc.
d) Acentuación diacrítica de d itongos con vogal tónica média aberta:
asteróide, chapéu, dóis, faróis, heróico, jóia, ovóide, papéis, paranóico, etc.
3.- Léxico e gramática
a) Uso exclusivo de -~m , -som (salvo ocasiom, -tom, -xom:
adifom, afeifom, can<;om, edifom, etc. ; admissom, confissom , ilusom,
11
etc.; combustom, digestom, questom, etc. ; conexom, flexom, reflexom, etc.
b) Uso claramente preferente de:
• -eio, eia: alheio, alheia, cheio, cheia, freio, leio, leía, leías, etc.
• -ao: chao, irmao, mao, sao, vao, verao, etc.
• qua- e gua-: qua/, qualquer, quando, quantidade, quanto, quarto(s), quase;
quatro, quatrocentos, etc.; aguardar, gualdrapa, guardar.
• -ui(t)-: cuitelo, enxuito, luita, muito (muí), ruivo, truita.
• conxugación de verbos en -oer: doo, doa, deas, doa , -doamos, doades, doan.

A nonnativa reintegracionista de mínimos ortográficos que, como indicábamos, é a

que se segue neste libro, apresentamo-la, a partir de aquí, en coluna e de maneira esque-
mática, contrapondo-a á normativa isolacionista (oficial) naqueles pontos en que non
coinciden. En último termo, a coluna da esquerda non só representa, na case totalidade
dos casos , a normativa reintegracionista de mínimos, senón tamén a de máximos, xa
que, en oposición á normativa isolacionista (oficial), salvo nos pontos anteriormente
indicados, as duas normativas reintegracionistas (de máximos e de mínimos) coinci-
d en.

REINT EGRACIONISTA DE MÍNIMOS ISOLACIONISTA (OFICIAL)

ORTOGRAFIA
1.- Alfabeto e uso das letras
a) Dígrafos (non letras):
eh, JI
b) Nome das letras:
gue ou xe (g), agá (h), uvé (v), xis
(x), zeta (z); ce agá (eh, nome de dígra-
fo), ele duplo (11, nome de dígrafo), ce-
cedí/lado (s;, variante gráfica de e), xota
(j), ca ou capa (k), uvé duplo (w).
e) Uso das letras:
• b 1 v, basicamente a grafia latina
ou española, salvo en:
escaravello, govemo, povo, carvallo
1 carbal/o, erva 1 herba; aburre, ave/á,
boda, trovador (entre outras non proble-
máticas) .
a) Letras (non dígrafos):
eh, JI
b) Nome das letras:
g ue (g), hache (h), cu (que), uve
(v), xe (x), cela (z); che (eh, nome de
letra) , el/e (11 , nome de letra) , cedilla (~.
nome da letra identificado co sinal do e),
iota (j), ka (k), uve dobre (w).
e) Uso das letras:
• b 1 v, basicamente a grafia latina
ou española, mesmo en:
escarabello, gobemo, pobo, carba-
l/o, herba; avoitre, abe/á, voda, trobador.

Coinciden nas duas normativas (na grafia, non necesariamente nas formas que son
as de mínimos), entre outras: -be/ (amábel, crfbel, posfbel, etc.), -ba- (cantaba, andába-
des, etc.), -br- (Febreíro, labrar, libre, libro, palabra); avogado, avó, beira, bolboreta,
mobilidade, trevo, varanda, várcea, varrer, vasoira, verme/lo, vemiz, verza, vulto; Cris-
tovo, F?stevo; abando, árbore, cabalo, carbón, deber, escreber, faba, haber, polbo, pro-
ba, ra1ba, etc.
• REINTEGRACIONIST A DE MÍNIMOS

• h- (inicial), segue normalmente a

ortografia latina, mais:
erva 1 herba.
ISOLACIONISTA (OFICIAL)

• h- (inicial), segue normalmente a

Coinciden as duas normativas no resto dos casos: achar, inchar, irmán, oco, ombro,
orfo, oso, ovo; harmonía, harpa, Henrique.
• -h- (interior), e limina-se sempre:
alcool, aderir, exausto, veícu/o, etc.
Coincide nas duas normativas: aí (advérbio de lugar).
2.- Acentuación
a) Regras:
• esdrúxulas:
série, ténue, lírio, estátua, etc.
• vogal + i, u, tónicos(- ou + -s):
caído, saúdo, egoísta, etc .; raíz,
sair, ainda, etc. (había, co/lias, actua: en-
tran no ponto seguínte).
• graves e agudas acabadas en -i, -u
(- ou + consoante):
aquí, así, tabu(s), etc. ; táxi(s), ví-
rus, etc .
b) Acentos diacríticos:
• Incluen-se:
dé e má(s).
• Non se incluen (ou non son obri-
gatórios):
fora , que a(s) 1 que o(s) (comparati-
vas), cumpre ("é preciso"), ao(s), ven e
ves (de vir).
ortografia latina mesmo en:
herba.
• -h- (interior), mantén-se a grafia
etimolóxica:
alcohol, adherir, exhausto, vehícu-
lo, etc.
1
a) Regras:
• graves:
serie, tenue, lirio, estatua, etc.
• Hiatos con i, u, tónicos:
caído, saúdo, egoísta, etc.; raíz,
saír, aínda, etc.; había, collías. actúan,
etc.
• graves e agudas acabadas en vogal
(- ou + n, s, ns):
aquí, así, tabú(s), etc. ; taxi(s), vi-
rus, etc.
b) Acentos diacríticos:
• Non se incluen:
dea e mala(s).
• lncluen-se como obrigatórios:
fóra (advérbio), cá(s) 1 có(s) (com-
parativas), cómpre ("é preciso "), ó(s),
vén e vés (de vir).

3.- Trazo de unión ou hifen

a ) Usa-se co pronome persoa l:
Vai buscá-la; Traio-vos unha cousa;
Non no-lo dixo.
b) Non se usa co artigo:
Vai buscar a mesa; Traio-vos a
mesa.
a ) Non se usa co pronome persoal:
Vai busca/a; Tráiovos unha cousa;
Non no/o dixo.
b) Usa-se coas "segundas formas" do
a rtigo despois de verbo ou pronome
persoal:
Vai busca-la mesa; Tráiovo-la mesa .

4.- Trema ou diérese

Non se utiliza en : Utiliza-se en:

traíamos, traíades; saíamos, saía- trai'amos, trai'ades; sai'amos, sala-
des; doíamos, doíades, etc. des; doi'amos, doi'ades, etc.
REINTEGRACIONISTA DE MÍNIMOS ISOLACIONISTA (OFICIAL)

S.- Sinais de interrogación e exclamación

Coinciden as duas normativas en gü: lingüista, averigüe, etc.
11
Prescinde-se normalmente do inicial : Ao princípio e ao finaJ:
Que che dixo? ¿Que che dixo?
Era boa! ¡Era boa!
6.- Contraccións
a) Formas non contractas: a) Formas contractas:
ao(s), que a(s) 1 que o(s) (comparati- ó(s), cá(s) 1 có(s) (comparativas).
vas).
b) Optativas: b) Obrigatórias e non contractas:
de un 1 dun; con un 1 cun; de algun dun; cun; dalgun; nalgun; doucro;
1 dalgun; en algun 1 nalgun; de aqui 1 da- de aqui, de af, de onde, etc .
qui, de aí 1 daf, de onde 1 donde; de outro
1 doutro, etc.

7.- Aglutinacións
a) Formas aglutinadas:
acarón, amodo, aonde, apenas, ape-
sar (de); contodo; deba/de, deceno, de-
contado, deseguida, devagar, deveras;
embalde, encanto, enfin; entretanto; por-
canto, portanto, porventura; sobremanei-
ra, sobretodo; talvez.
b) Formas non aglutinadas:
cada quen; en baixo, en cima, en
frente, en riba; por baixo, por cima, por
frente, por riba .
a) Formas sen aglutinar:
a carón, a modo, a onde, a penas, a
pesar (de); con todo; de balde, de cerro,
de seguida, de contado, de vagar, de ve-
ras; en balde, en canto, en fin; entre tan-
to; por canto. por tanto, por ventura; so-
bre maneira, sobre todo, tal vez.
b) Formas aglutinadas:
cadaquén; embaixo, encima, enfren-
te, enriba (porbaixo, porcima, porfrente,
porriba ?) .

LEXICOLOXIA (E ORTOGRAFIA)
l
1.- Grupos consonánticos

a) Con r ou /: a) Con r ou /:
• dobro (e duplo 1 dupla) , • dobre 1 doble.
• planta (plantar); flauta 1 frauta , • pranta (prantar), frauta , fecha.
flecha 1 frecha .
b) Iniciados por b: b) Iniciados por b:
• subs-: • subs- 1 sus-:
subscreber, substáncia, substantivo, subscribir 1 suscribir, substancia 1
substituir (e derivados). sustancia, substantivo 1 sustantivo, subs-
• subliñar, submerxir, submeter, tituír 1 sustitufr, (e derivados).
subministrar, subtil. • suliñar, sumerxir, someter, sumi-
nistrar, sutil.
e) Iniciados por e: e) Iniciados po e:
• i, u + ce (cz}, ct: • i, u + ce, ct:
conduzón 1 condución, conduta, di- conducción, conducta, diccionario,
• REINTEGRACIONISTA DE MÍNIMOS
cionáro, vítima, etc.
• vocalizan a primeira consoante:
afeizón, confeito, defeito, efeito,
eleito, feitoria, feizón, Heitor, ·insurrei-
zón, interxeizón, leitor, leitura, lizón,
perfeito, perfeizón, refeizón, reitor, res-
peito, resurreizón, seita; doutrina.
Coinciden nas duas normativas: oitavo, doutor, Outubro, suxeito, suxeitar e deriva-
dos.
d) lks/ (grafia x):
• exaxerar, exixir, oxíxeno, exexe-
se.
• escavar, escusar, espoliar, es-
praiar, esquisito, estender, estranxeiro,
estraño, isento.
e) Iniciados por nasal:
Reducen o grupo normalmente:
aluno, imenso, perene, etc.
f) Iniciados por p :
• grupos i niciais:
¡)neumático 1 neumático, psicoloxia,
pterodáctilo, etc.
• vocal izan ou perden a primeira
consoante:
aceitar, conceito, Conceizón, pre-
ceito; batismo, batizar.
Coinciden nas duas normativas: receita e receitar.
g) Iniciados por s (se latino):
• -descer ("descender").
• cena, céptico, cindir, cisón 1 ci-
sión, ciática, cisura (conforme ciéncia,
cetro, etc.).
2.- Terminacións e comezos de palabras problemáticos
a) -zo, -za e -cio, -cia:
Non levan i:
graza; espazo; Veneza; prezo; Cali-
za, xustiza; novizo, servizo, xuízo; ruzo;
Franza, militanza, perseveranza; ranzo;
convalecenza, diferenza, Florenza, licen-
za, nacenza, presenza, querenza, senten-
za; terzo.
Coinciden nas duas normativas: andazo, cansazo; avareza; cobiza; avenza, crenza,
doenza, mantenza, pel1enza, tenza.
ISOLACIONISTA (OFICIAL)
víctima, etc .
• non vocalizan:
afición (?), confite (?), defecto,
efecto, electo, factoría(?), facción, Héc-
tor (?), insurrección, interxección, lector,
lectura, lección, perfecto, perfección, re-
fección (?), rector, respecto e respeto,
secta; doctrina e doutrina .
d ) lksl (grafia x):
• esaxerar, esixir, osíxeno, esexese.
• excavar, excusar, expoliar, ex-
praiar, exquisito, extender, extranxeiro,
extraño, exento.
e) Iniciados por nasal:
Non reducen o grupo:
alumno, inmerso, perenne, etc.
f) Iniciados por p :
• grupos iniciais:
pneumático 1 neumático, psicoloxía
1 sicolox ía, pterodáctilo 1 terodáctilo, etc .
• conservan o grupo:
aceptar, concepto, Concepción, pre-
cepto; mais: bautismo, bautizar.
g) Iniciados por s (se latino):
• decer.
• escena, escéptico, escindir, esci-
sión, esciátíca, escisura (mais: ciéncía,
cetro, etc.).
a) -zo, -za e -cio, -cia:
Levan i:
gracia; espacio; Venecia; precio;
Galicia, xusticia; novicio, servicio, xuí-
cio; rucio; Francia, militancia, perseve-
rancia; rancio; convalecencia, diferencia,
Florencia, licencia, nacencia, presencia,
querencia, sentencia; tercio.
REINTEGRACIONISTA DE MÍNIMOS
b) -zón 1 -ción, -són 1 -sión, -tón 1 -tión
e -xón 1- xión:
• Utilizan-se as terminacións sen i
nas acabadas en -eizón, -uizón e nalgun-
ha outra:
afeizón, Conceizón, eleizón, perfei-
zón, etc. ; atribuizón, constituizón, desti-
tuizón, distribuizón, etc. ; aceitazón adi-
viñazón, a(d)moestazón, amoecÍazón,
arrecadazón, bendizón, encademazón,
entoazón, maldizón, nomeazón, obriga-
zón, povoazón, saudazón, sinalizazón,
traizón, xerazón; confisón, procisón
profisón. '
• No resto dos casos admiten-se as
duas, recomendando especialmente as
terminacións sen i:
adizón 1 adición, canzón 1 canción,
edizón 1 edición, etc. ; admisón 1 admi-
sión, colisón 1 colisión, ilusón 1 ilusión,
etc.(salvo, sempre , ocasión); combustón
1 combustión, dixestón 1 dixestión, ques-
tón 1 questión, etc .; conexón 1 conexión,
flexón 1 flexión , reflexón 1 reflexión, etc.
e) -imento (nos deverbais da segunda):
convencimento, nacimento, padecí-
mento, etc.
d) -bel:
amábel, estábel, móbel, probábel,
etc.
e) -eu e -eo 1 -eio; -ea 1 -eia e -e:
• apoxeu, ateu, ceu, europeu, he-
breu. museu, reu, veu, etc.
• alleo 1 alleio, cheo 1 cheio, feo 1
feio, freo 1 freio, receo 1 receio, etc.; atea
1 ateia, idea 1 ideia, etc.
Coincide nas duas normativa: xudeu.
• chaminé, libré, maré, polé, raJé,
re; Guiné.
f) -o e -oa:
• s6, somente.
• avó 1 avoa, filió 1 filloa , mó 1
moa, etc .
g) -o e -u, -us, -um:
ímpeto, tribo; cacto, humo, lapso,
ricto; currículo, factoto, ultimato.
Coinciden nas duas normativas: espírito, referendo, memorando.
ISOLACIONISTA (OFICIAL)
b) -ción, -sión , -tión e -xión:
11
Sempre manteñen o i:
afición (?), Concepción, elección,
· perfección, etc.; atribución, constitución,
destitución, distribución, etc.; acepta-
ción, adiviñación, amoestación, amoeda-
ción, recadación, bendición, encadema-
ción, entoación, maldición, nomeación,
obrigación, poboación, saudación, sinali-
zación, traición, xeración; confesión,
procesión, profesión; adición, canción,
edición, combustión, dixestión, cuestión,
conexión, flexión. reflexión, etc.
e) -emento (nos deverbais da segunda):
convencemento, nacemento, pade-
cemento, etc.
d) -ble (claramente preferida a -be/) :
amable, estable, moble, probable,
etc.
e) -eo; -ea:
• apoxeo, ateo, ceo, europeo, he-
breo, museo, reo, veo, etc.
• alleo, cheo, feo, freo, receo, etc. ;
atea, idea, etc.
• cheminea, librea, marea, polea,
ralea, rea; Guinea.
f) -oa:
• soa, soamente.
• avoa, filloa, moa, etc.
g) -o e -u, -us, -um:
ímpetu, tribu; cactus, humus, lap-
sus, rictus; currículum, factótum, ultimá-
tum.

11
REINT EGRACIONIST A DE MÍNIMOS
h) -an 1 -ao:
• chan 1 chao, innán 1 irmao, man 1
mao, etc
• órgao, sótao, zángao.
i) -a (feminino):
alemá, capitá, cata/á, char/atá, ru-
fiá, folgazá, etc.
1) -oa (feminino):
ladroa (e ladra), leoa, patroa, cam-
peoa, etc .
ni) -e e -en:
• abdome, certame, crime, ditame,
volume, etc.
• aterraxe 1 aterraxen, selvaxe 1 sel-
vaxen, etc. ; orixe 1 orixen, ferroxe 1 fe-
rroxen, Januxe 1 lanuxen, etc.; marxe 1
marxen, virxe 1 virxen, etc.
• aJumen, himen, numen, rumen,
semen; gluten, liquen (e líquene), polen,
xoven.
n) -o, -one:
• asíndeto, colo, hipérbato, etc.
• canon 1 cánone, ciclone, cotilédo-
ne, etc.
ñ) -dade:
dificuldade, faculdade, puberdade.
Coinciden nas duas normativas: Jealdade e liberdade.
o) -aria:
camizaria, libraría, padaria, etc.
p) ca- 1 cua-, coa-, cua- e ga- 1 gua-,
gua-:
• cadrar 1 cuadrar ("coincidir''), ca-
drelo 1 cuadre/o, cadril 1 cuadril, cal 1
cual, calidade 1 cualidade, calificar 1 cua-
lificar, calquer 1 cualquer, cando 1 cuan-
do, cantidade 1 cuantidade, canto 1 cuan-
to, carto(s) 1 cuarto(s), case 1 cuase, catro
1 cuatro, catrocentos 1 cuatrocentos.
• cuadrado, cuadrar ("tomar cuadra-
do''), cuadro.
• cuarenta (cuarentena, cuarentón),
cuaresma, cuarta-feira.
Coinciden as duas normativas no resto dos casos: cadema, cademo, catorce; cuadra-
tura, cuadrilátero, cualitativo, cuantificar, cuarto, cuatemário, etc .
• coa/lar (e derivados).
• agardar 1 aguardar, ga/drapa 1
1 • callar (e derivados).
gualdrapa, gardar 1 guardar.
• guarda, guardián, guarita; guarda-
ISOLACIONIST A (OFICIAL)
h) -a n e -o (ou -ano):
• chan, innán, man, etc.
• orgo (e órgano), soto, zángano.
i) -ana (feminino):
alemana, capitana, catalana, charla-
tana, rufiana, folgazana , etc.
1) -ona 1 -oa (feminino):
ladrona 1 ladroa (e ladra), leona 1
leoa, patrona 1 patroa, campeona, etc.
m) -e:
• abdome, certame, crime, ditame,
volume, etc.
• aterraxe, selvaxe, etc.; orixe, fe-
rruxe, lanuxe, etc.; marxe, virxe, etc.
• aJume, híme, nume, rume, seme;
glute, fique, po/e, xove.
n) -on:
• asíndeton, colon, hipérbaton, etc.
• canon, ciclón, cotiledón, etc.
ñ) -tade:
dificultade, facu/tade, pubertade.
o) -ería (claramente preferida a -aría):
carnicería, librería, panadería, etc.
p) ca-, co-, cua- e e ga-, go- 1 gua-:
• cadrar, cadrelo, cadril, cal, ca/ida-
de, calificar, ca/quera, cando, cantidade,
canto, carto(s), case, catro, catrocentos.
• cadrado, cadrar, cadro.
• corenta (corentena, corentón), co-
resma, cona-feira.
• agMdar, galdrapo, gardaf.
• garda, gardíán, garita; garda civil,
garda-lama, garda-roupa, etc.
REINTEGRACIONISTA DE M ÍNIMOS

civil, guarda-lama, guarda-roupa, etc.

• guarecer, guarida, guarir, guarne-
ISOLACIONISTA (OFICIAL)

• gorecer 1 guarecer, gorida 1 guari-

da, gorir 1 guarir, gomecer 1 guarnecer,
11
cer, guarnir, guamiz6n 1 guarnición . garnir 1 guarnir, garnición 1 guarnición.

Coinciden nas duas normativas: gadaña, gadaño, galardón, gañar, garantía, etc.;
guante ("luva de ferro da armadura antiga").
1
3.- Fenómenos vocálicos e consonánticos
a) Ditongo oi(t) 1 ui(t) 1 u(t): a) Ditongo oi(t):
• coite/o 1 cuitelo, enxoito 1 emwito, • coitelo, enxoito, loita, moito
loita 1 luita, moito (moi) 1 muito (muí), (moi), roibo 1 rubio, troita.
roibo 1 ruibo, troita 1 truita . • choiva 1 chuvia, froita, froito .
• chuva 1 choiva, fruta 1 froita, fruto
1 froito, luto 1 loito.
Coinciden nas duas normativas: coita. coitado, noite.

b) Ditongo oi(r) e ou(r): b) Ditongo oi(r) e ou(r):

agoiro 1 agouro, loiro 1 louro, coura- agoiro, louro, coiraza.
za.
Coinciden as duas normativas no resto dos casos: coiro, salmoira, vasoira, etc. ;
mouro, ouro, tesouro, ouro, etc.
e) Vocalismo átono: e) Vocalismo átono:
• aperfeizoar, atraizoar, amaldizoar, • perfeccionar, traicionar, maldicir,
abendizoar, asinalar 1 sinalar, apresentar, bendicir, sinalar, presentar, recadar; ato-
arrecadar; topar. par.
• direito, viciño, pior, vindima, in- • dereito, veciño, peor, vendima,
teiro, criar, isento, inimigo; mofño, foci- enteiro, crear, exento, enemigo; mufño,
ño, dormir, tosir, cobrir, engolir, po/ir, fuciño , durmir, tusir, cubrir, engulir, pu-
sofrer; custar, suspeitar, subomar, sub- lir, sufrir; costar, sospeitar, sobornar, so-
meter, suster; engazo, rebaño, etc. meter, soster; engazo, rabaño, etc.
Coinciden nas duas normativas: andoriña (entre outras).

d) Fenómenos da consoante r. d) Fenómenos da consoante r.

• disfarzar, melro, pergunta, trebas, • disfrazar, merla, pregunta, tebras,
perlo, apertar, etc. preto, apretar, etc.
• próprio. • propio.
• arrastar, madrasta, padrasto, ras- • arrastrar, madrastra, padrastro,
to, rexisto, rosto, etc. rastro, rexistro, rostro, etc.

MORFOLOXIA
1
l.- O no me: plurais e femininos
a) Plurais de alguns monosílabos: a) Plurais dos monosílabos:
• cal : cais, tal : tais, sal : sais, sol Sempre en -les:
: sois, vil : vis. cales, tales, sales, soles, viles, m1-
11 REINTEGRACIONISTA DE MÍNIMOS

• mil : millares (ou milleiros).

b) Plurais de polisílabos acabados en -
ISOLACIONISTA (OFICIAL)

el, -il átonos:
túneis, fáceis, probábeis, etc.
e) Plural de bon e feminino de mau:
bons, má.
les, etc.
b) Plurais de polisílabos acabados en -
el, -il átonos:
túneles, fáciles (probables, clara-
mente preferido a probábeis), etc.
e) Plural de bo e feminino de m alo:
bos, mala.

2.- Pronomes persoais

De segunda persoa : De segunda persoa:
ti 1 tu, vocé 1 vostede. ti, vostede.

3.- Pronomes posesivos

a) Formas únicas de primeira persoa a) Forma átona de primeira persoa do
do singula r: singular:
meu 1 miña (pai , tio, señor, amo 1 mi (padre, tio, señor, amo 1 madre ,
mai ou nai , tia, señora, ama). tia, señora, ama)
b) Formas non contractas: b) Formas contractas:
cada un (o) seu, cada un (a) sua, cadanseu, cadansua, cadanseus, ca-
cada un (os) seus, cada un (as) suas. dansuas.

4.- Pronomes relativos

Formas de relativo-posesivos: Formas de relativo-posesivos:
cuxo, cuxa, cuxos, cuxas. (non existen)

5.- Pronomes identificadores

a) o, a , os , as:
Só formas únicas (o, a, os, as):
Co/ler o libro; Col/es o libro; Co-
1/eu-nos o libro; Todos os libros; Máis os
libros; Ambos os libros; Tras os libros.
b) Outros:
calquer, caisquer; ambos, ambas
(diferentes de entre ambos e entre am-
bas).
a) o, a, os, as:
Formas "primeiras" (o , a, os, as) e
"segundas" (lo, la , los, las):
Col/e-lo libro; Cólle-lo libro; Co-
1/éuno-/o libro; Tódolos libros; Mailos li-
bros; Ámbolos libros; Tralos libros.
b) Outros:
ca/quera; ambos, ambas e entram -
bos, entrambas (cos mesmos valores e
significados)

6.- Pronomes cuantificadores

a) Definidos:
vinte e un, vinte e dous, etc.; qui-
ñentos; dobro, duplo, triplo, cuádruplo;
meio, meia (e médio, média) .
b) Indefi nidos e absolutos:
abando (invariábel) ; nengun, nen-
gunha, nenguns, nengunhas.
a) Defin idos:
vinteún, vintedous, etc.; cincocen-
tos; dobre 1 doble, triple 1 triplo, cuádru-
ple 1 cuádruplo; medio, media.
b) Indefinidos e absolutos:
abando, abonda, abondos, abondas;
ningún, ningunha, ningúns, ningunhas.
REINTEGRACIONISTA DE MÍNIMOS
7.- Verbos regulares
a) Son verbos da segunda:
arrepender, conceber, dicer, elexer,
escreber, perceber, receber, remeter
("enviar"), requerer, sofrer, viver.
b) Son verbos da terceira:
cair. -trair (atrair, contrair, retrair,
etc.), -erxir (emerxir, diverxir, etc.), -elir
(compelir, expelir, repelir, etc.), -olir
(demolir).
e) Conxuga-se regular o verbo parir.
paro; para, paras, para, paramos,
parades, paran.
d) Conxugación regular preferente dos
verbos acabados en -iar e -uar. '
copio, copias, etc. ; minguo, min-
guas. etc.
e) Formas esdrúxulas (nas tres conxu-
gacións):
amábamos, amábades; amáramos,
amárades; amaríamos, amaríades; amá-
semos, amásedes.
f) Morfema de segunda persoa do sin-
gular do Pretérito -che:
andache, bateche, partiche, etc.
g) Vogal temática e na mesma persoa
da segunda conxugación:
bateche, comeche, bebeche, move-
che, etc.
h) Morfema final -de ou -i para a se-
gunda persoa do plural non negativa
do Imperativo:
andade 1 andai, batede 1 batei, partí-
de 1 partí, etc.
8.- Verbos semi-regulares
a) Alternáncia vocálica tradicional na
prática totalidade dos verbos da tercei-
ra con vogal radical e:
pido, pedes, pede, pedimos, pedí-
des, peden (e outros como medir, sentir,
servir, ferir, preferir, converxir, vestir,
etc.).
b) Preferíbeis sen altemáncia:
fundir ("dar de si"), lucir, ruxir,
11
ISOLACIONISTA (OFICIAL)
a) Son verbos da terceira:
arrepentir, concebir, dicir, elixir,
escribir, percibir, recibir, remitir, reque-
rir, sufrir, vivir.
b) Son verbos normalmente da segun-
da:
caer, -traer (atraer, contraer, retraer,
etc.), -erxir 1 -erxer, -elir 1 -eler, -olir 1
-oler (emerxir 1 emerxer, expelir 1 expe-
ler, demolir 1 demoler, etc.).
e) Conxuga-se irregular o verbo parir:
pairo; paira, pairas, paira, pairamos,
pairades, pairan.
d) Conxugación só semi-regular dos
acabados en -iar, - uar:
copio, copias, etc.; minguo, min-
guas, etc.
e) Formas graves (nas tres conxuga-
cións):
amabamos, amabades; amaramos,
amarades; amaríamos, amariades; amase-
mos, amasedes.
f) Morfema de segunda persoa do sin-
gular do Pretérito -ches:
andaches, batiches, partiches, etc.
g) Vogal temática i na mesma persoa
da segunda conxugación:
batiches, comiches, bebiches, moví-
ches, etc.
h) Morfema final só -de para a segunda
persoa do plural non negativa do Impe-
rativo:
andade, bacede, partide, etc.
a) Altemáncia vocálica seguindo os es-
quemas do español na prática totalida-
de dos verbos da terceira con vogal ra-
dical e:
pido, pides, pide, pedimos, pedides,
piden (e como este: medir, preferir, con-
verxir, vestir, etc., salvo ferir, mentir,
seguir, sentir e servir, que seguen o mo-
delo de conxugación tradicional da es-
querda).
b) Son con altem áncia:
fundir , lucir, ruxir, xurdir:
•
REINTEGRACIONISTA DE MÍNIMOS
xurdir:
fundo, fundes, funde, fundimos,
fundides, funden.
e) Sen alternáncia:
cumprir, molir, pruir, urdir, xunxir:
cumpre ("é necesário"); prois, proi,
pruen; xunxes, xunxe, xunxen, etc .
d) Presentes dos acabados en -oer.
doo 1 doio; doa 1 doia, doas 1 doias,
doa 1 doia, doamos 1 doiamos, doades 1
doiades, doan 1 doian .
e) Vogal temática de verbos da segunda
e terceira con raíz finda en vogal:
dois, doi; trais, trai; sais, sai; po-
suis, posui, etc.
f) Verbos acabados en vogal + cer, vo-
gal + cir e querer.
praz, conduz, quer, etc. (mais: pra-
ce-o, conduce-o, quere-o, etc .).
9.- Verbos irregulares
a) Presentes de crer e /er.
creo 1 creio, crea 1 creía, creas 1
creías, creamos 1 creíamos, etc.
b) Presente do Subxuntivo (e Imperati-
vo) de dar.
dé, des, dé, demos, dedes, den.
e) Presente do Subxuntivo (e Imperati-
vo) de estar.
estexa, estexas, estexa, estexamos,
estexades, estexan.
d) Presente e Pretérito do Indicativo de
ser e ir.
irnos 1 vamos; foche .
e) Conxugación do verbo ouvir.
ouzo; ouza, ouzas, ouza, ouzamos,
ouzades, ouzan; ouves, ouve, ouvimos,
ouvindo, ouvia, ouvin, ouviran, etc.
f) Presente do Subxuntivo e tema de
Pretérito de poder.
poda, podas, poda, podamos, poda-
des, podan; puden, pudeche, pudo, etc. ;
pudera, etc. ; pudese, etc.; puder, etc.
g) Conxugación do verbo pór.
pomos, pondes; puña, puñas, puña,
púñamos, etc.; pondo; pore1~ porás, etc.;
ISOLACIONISTA (OFICIAL)
fundo , fondes, fonde , fundimos,
fundides , fonden .
e) Son con altemáncia:
cumprir, mulir, pruir, urdir, xun-
guir:
cómpre; proes, proe, proen; xon-
gues, xongue, xonguen, etc.
d) Presentes dos acabados en -oer.
doio; doia, doias, doia, doiamos,
doiades, doian.
e) Vogal temática de verbos da segunda
e terceira con raiz finda en vogal:
does, doe; traes, trae; saes, sae; po-
sues, posue, etc .
f) Verbos acabados en vogal + cer, vo-
gal + cir e querer.
prace, conduce, quere (sempre).
a) Presentes de crer e /er.
creo; crea, creas, crea, creamos,
creades, crean.
b) Presente do Subxuntivo (e Imperati-
vo) de dar:
dea, deas, dea, deamos, deades,
dean .
e) Presente do Subxuntivo (e Imperati-
vo) de estar:
estea, esceas, escea, esteamos, estea-
des, estean.
d) Presente e Pretérito do Indicativo de
ser e ir.
irnos; ruches.
e) Conxugación do verbo oir.
oio; oia, oías, oia, oíamos, oiades,
oían; oes, oe, oímos, oíndo, oía, oín, oí-
ran, etc.
f) Presente do Subxuntivo e tema de
Pretérito de poder.
poida, poidas, poida, poidamos,
poidades, poidan; puiden puideche, pui-
do, etc. ; puidera, etc. ; puidese, 'etc. ; pui-
der, etc .
g) Conxugación do verbo poñer 1 pór.
poñemos 1 pomos, poñedes 1 pon-
des; poñía 1 puña, poñías 1 puñas, poñia

REINTEGRACIONISTA DE MÍNIMOS
poria, porias, etc .
h) Tema de Pretérito do verbo pracer.
prouven, prouveche, prouvo, prou-
vemos, etc.; prouvera, etc.; prouvese,
etc. ; prou ver, etc.
10.- Advérbios e locucións adverbiais
a) Formas diverxentes:
nengures, perto, sequer, dizque; xa-
mais, quizá, entón, ainda .
b) Locucións:
de contínuo, a meias, ás direitas, a
meados, á toa, de socate, de súbito.
e) Incluen-se:
aquén, a/én, acima, amiúde, defron-
te.
d) Non se incluen
11.- Preposicións e locucións prepositivas
a ) Formas diverxentes:
até, sen, sob, consoante, onde, xun-
to; desde, perante, sobre.
b) Locucións:
en troca de, a respeito de 1 con res-
peito a, canto a, (a) rente de, ao son de,
a poder de, por causa de .
e) lnclueo-se:
após, afora, tirante, en pro/ de, alén
de, aquén de .
d) Non se incluen
12.- Conxuncións e locucións conxuntivas
a) Formas diverxentes:
nen; portanto, así e todo, desde que,
El
ISOL ACIONIST A (OFICIAL)
1 puña, poñiamos 1 puñamos, etc.; poñen-
do 1 pondo; poñerei 1 porei, poñerás 1 po-
rás, etc.; poñería 1 poría, poñ'erías 1 po-
rías, etc.
h) Tema de Pretérito do verbo pracer.
prouguen, prougueches, prougo,
prouguemos, etc.; prouguera, etc.; prou-
guese, etc. ; prouguer, etc.
a) Formas diverxentes:
ningures, preto, sequera, disque; xa-
mais 1 endexamais, quizais 1 quizá 1 qui-
zás 1 quizabes, entón 1 entonces, ainda 1
inda.
b) Locucións:
de contino, a medias, a dereitas, a
mediados, ás toas, de socato 1 de sota-
que, de súpeto.
e) Non se incluen .
d) lncluen-se:
derriba, dediante, derredor, xa1un-
des, endoutro dfa, arestora, xacando, na-
mentres, secasí, engorde, asemade, 6
chou.
a) Formas diverxentes:
ata, sin, so, consonte, onda, xunta;
desde 1 dende 1 des, perante 1 por ante,
sobre 1 sobre de .
b) Locucións:
en troques de, respecto de, en canto
a, a rente de 1 a rentes de, a son de, a
poder de 1 a por de, por causa de 1 por
cousa de .
e) Non se incluen
d) lncluen-se:
bardante 1 bardantes, sinte, deica,
cas 1 cas de.
a) Formas diverxentes:
nin; por tanto 1 polo tanto, así e todo
•
REINTEGRACIONISTA DE MÍNIMOS
ainda que, despois que, antes que, con
la/ que, (en) caso que, ora (ben), apesar
de que.
b) lncluen-se:
embora, todavia ("contodo, porén"),
porén, no encanto.
e) Non se incluen
d) Usos e valores:
• coma e ca só introducen un prono-
me persoal como segundo termo da com-
paración (coma ti, ca min, etc.).
• posta que sinónimo de ainda que,
non de pois que ou xa que.
ISOLACIONISTA (OFICIAL)
1 así a todo, desde que 1 dende que 1 des-
que, ainda que 1 inda que 1 anque, des-
pois de que 1 despois que, antes de que 1
antes que, con tal de que 1 con tal que, a
pesar de que 1 pese a que.
b) Non se ineluen
e) Incluen-se:
emporiso, catar se, xa q11e logo,
volta .. . volea, mentres tanto, deica que,
sen embargo, nembargante 1 nembargan-
tes.
d) Usos e valores:
• coma e ca case sempre introducen
as comparativas, salvo cando se compa-
ran accións verbais (coma ti, ca min,
coma o teu, cá miña, etc .; mais: como
correr),
• poseo que sinónimo de pois que
ou xa que.
ÍNDICE DE FORMAS GRAMATICAIS

Na presente lista figuran as clases de palabras e locucións que se estudan no texto
e que constituen listas fechadas. O número ou números que figuran remeten ao tema en
que se trata cada unha delas.
a: Preposición, 17
abaixo: Advérbio de Lugar, 15
abaixo de: Locución Prepositiva, 17
a barullo: Locución Adverbial de Cantidade,
14
á beira: Locución Adverbial de Lugar, 15
á beira de: Locución Prepositiva, 17
abluir: Verbo Semi-Regular, 9
abofé: Advérbio de Afirmación, 16
abolir: Verbo Semi-Regular, 9
abondo: Pronome Cuantificador Indefinido
Apreciativo, 7; Advérbio de Cantidade, 14
abster: Verbo Irregular, 10
abstrair: Verbo Semi-Regular , 9
acá: Advérbio de Lugar, 15
a cada paso: Locución Adverbial de Tempo,
15
a cada poueo: Locución Adverbial de Tempo,
15
a cada tanto: Locución Adverbial de Tempo,
15
aearón: Advérbio de Lugar, 15
acarón de: Locución Prepositiva, 17
acaso: Advérbio de Dúbida, 16
a causa de: Locución Prepositiva, 17
a causa de que: Locución Conxuntiva Bipolar
Causal, 20
acerca de: Locución Prepositiva, 17
acima: Advérbio de Lugar, 15
acima de: Locución Prepositiva, 17
acó: Advérbio de Lugar, 15
acolá: Advérbio de Lugar, 15
a comeros: Locución Adverbial de Orde, 15
a continuación: Locución Adverbial de Orde,
15
•
a contramán 1 contrarnao: Locución Adverbial
de Lugar, 15
acotio: Advérbio de Tempo, 15
acudir: Verbo Semi-Regular, 9
a custo: Locución Adverbial de Modo, 14
ademais: Advérbio de Inclusión, 16
aderir: Verbo Semi-Regular, 9
a desmán 1 desmao: Locución Adverbial de
Lugar, 15
a desora: Locución Adverbial de Tempo, 15
a despeito de: Locución Prepositiva, 17
a destempo: Locución Adverbial de Tempo, 15
adiante: Advérbio de Lugar, 15
a diário: Locución Adverbial de Tempo, 15
á direita: Locución Adverbial de Lugar, 15
á direita de: Locución Prepositiva, 17
á distáncia: Locución Adverbial de Lugar, 15
adrede: Advérbio de Modo, 14
aducir: Verbo Semi-Regular, 9
advertir: Verbo Semi-Regular, 9
advir: Verbo Irregular, 10
a eito: Locución Adverbial de Modo e de Can-
tidade, 14
a encher: Locución Adverbial de Cantidade, 14
a escarrancha-pem as: Locución Adverbial de
Modo, 14
á espreita: Locución Adverbial de Modo, 14
á esquerda: Locución Adverbial de Lugar, 15
á esquerda de: Locución Prepositiva, 17
afacer: Verbo Irregular, 10
a fartar: Locución Adverbial de Cantidade, 14
a favor de: Locución Prepositiva, 17
afeito: Advérbio de Modo, 14
a fei.xes: Locución Adverbial de Cantidade, 14
a fin de: Locución Prepositiva, 17
•
a fins: Locución Adverbial de Orde, 15 Condicional, 20
afluir: Verbo Semi-Regular, 9 antano: Advérbio de Tempo, 15
afora: Preposición , 17 ante: Preposición, 17
a forza de: Locución Prepositiva , 17 antedicer: Verbo Irregular, JO
agora: Advérbio de Tempo, 15 antepor: Verbo Irregular, 10
agora mesmo: Locución Adverbial de Tempo. antes: Advérbi o de Tempo e de Orde, 15
15 antes de: Locución Prepositiva, 17
agora que: Locución Conxuntiva Incrustante antes de onte: Locución Adverbial de Tempo,
Temporal , 19 15
agredir: Verbo Semi-Regular. 9 antes que: Locución Conxu ntiva Incrustante de
ai: Advérbio de Lugar, 15 Tempo, 19
a inda: Advérbio de Tempo, 15; Advérbio de antever: Verbo Irregular, 10
Inclusión, 16 antonte: Advérbio de Tempo, 15
a inda asi: Locución Conxuntiva Bipolar Ad- anunciar: Verbo Regular ou Semi-Regular , 8
versativa, 20 ao acaso: Locución Adverbial de Modo , 14
ainda ben non: Locución Conxuntiva Incrus- ao axexo: Locución Adverbial de Modo, 14
tante Temporal , 19 ao carón: Locución Adverbial de Lugar, 15
ainda cando: Locución Conxuntiva Bipolar ao carón d e: Locución Prepositiva, 17
Concesiva, 20 ao d ireito: Locución Adverbial de Modo, 14
ainda non ben : Locu'.oió n Conxuntiva Incrus- ao instante: Locución Adverbial de Tempo. 15
tante Temporal, 19 ao lado: Locución Adverbial de Lugar, 15
a inda que: Locución Conxuntiva Bipolar Con- ao lado de: Locución Prepositiva, 17
cesiva, 20 a ollos vistos: Locución Adverbial de Modo,
alá: Advérbio de Lugar , 15 14
alén: Advérbio de Lugar, 15 ao lonxe: Locución Adverbial de Lugar, 15
alén de: Locución Prepositiva, 17 ao meiJor: Locución Adverbial de Dúbida, 16
alén diso: Locución Adverbial de Inc lusión, 16ao menos: Locución Adverbial de Limite, 16
algo: Pronome Cuantificador Indefinido Apre- ao momento : Locución Adverbial de Tempo
ciativo, 7; Advérbio de Cantidade, 14 15 •
a lguén: Pronome Identificador Indefinido, 6; ao ou tro día: Locución Adverbial de Tempo,
Pro nome Cuantificador Indefinido Apreciativo, 15
7 ao paso que: Locución Conxuntiva Incrustante
a lgun (-ha, -s, -has): Pronome Identificador de Tempo, 19; Locución Conxuntiva Bipolar
Proporcional, 20
Indefi nido, 6; Pronome Cuantificador Indefini-
do Apreciativo, 7 ao pe: Locución Adverbial de Lugar, 15
a lgures: Advérbio de Lugar, 15 ao pe de: Locución Preposi tiva, 17
ali: Advérbio de Lugar, 15 ao pouco: Locución Adverbial de Tempo, 15
aló: Advérbio de Lugar, 15 ao raro: Locución Adverbial de Tempo, 15
a máis: Locución Adverbial de Cantidade, 14; ao redor: Locución Adverbial de Lugar, 15
Locución Adverbial de Inclusión, 16 ao redor de: Locución Prepositiva, 17
á man 1 mao: Locución Adverbial de Lugar, 15 ao res: Locución Adverbial de Lugar, 15
amañá: Advérbio de Tempo, 15 ao res de: Locución Prepositiva, 17
a mantente: Locución Adverbial de Modo, 14 ao revés: Locución Adverbial de Modo, 14
a mares: Locución Adverbial de Cantidade, 14 aos berros: Locución Adverbial de Modo, 14
a mbos (-as): Pronome Identificador Definido, aos feixes: Locución Adverbial de Cantidade.
6 14
a meados: Locución Adverbial de Orde, 15 aos gritos: Locución Adverbial de Modo, 14
á medida que: Locución Conxuntiva Incrustan- aos montóns : Locución Adverbial de Cantida-
te Temporal , 19; Locución Conxuntiva Bipolar de, 14
Proporcional , 20 aos poucos: Locución Adverbial de Modo, 14
a meias: Locución Adverbial de Cantidade , 14 ao todo: Locución Adverbial de Cantidade , 14
a menos: Locución Adverbial de Cantidade, 14 ao xeito: Locución Adverbial de Modo, 14
a menos que: Locución Conxunti va Bipolar a par : Locución Adverbial de Lugar, 15
Condicional, 20 a par de: Locución Preposi tiva, 17
a m iúde: Advérbio de Tempo, 15 á parte: Locución Adverbial de Lugar , 15
a miúdo: Locución Adve rb ial de Tempo, 15 á parte d e: Locución Prepositiva, 17
amodo: Advérbio de Modo, 14 apenas: Advérbio de Limite, 16; Conxunción
a ndar: Verbo Regular, 8 Incrustante de T empo, 19
a nimadvertir: Verbo Semi-Regular, 9 apesar de: Locución Prepositiva, 17
a n on ser que: Locución Conxunriva Bipolar apesar de que: Locución Conxuntiva Bipolar
Adversativa e Bipolar Concesiva, 20
a poder de: Locución Prepositiva, 17
apor: Verbo Irregular, 10
após: Preposición. 17
a pouco (má is): Locución Adverbial de Limite,
16
a pracer: Verbo Irregular, 10
á presa: Locución Adverbial de Modo, 14
a presadas: Locución Adverbial de Cantidade,
14
a presas: Locución Adverbial de Cantidade, 14
á proporción que: Locución Conxuntiva Bipo-
lar Proporcional, 20
a propósito: Locución Adverbial de Modo, 14
aquel (-a, -es, -as): Pronome Demostrativo, 5
aquén: Advérbio de Lugar, 15
aquén de: Locución Prepositiva, 17
aquí: Advérbio de Lugar, 15
a quilo: Pronome Demostrativo, 5
a rasto(s): Locución Adverbial de Modo, 14
a rente: Locución Adverbial de Lugar, 15
a rente de: Locución Prepositiva, 17
a respeito de: Locución Prepositiva, 17
argüir: Verbo Semi-Regular, 9
á roda: Locución Adverbial de Lugar, 15
á roda de: Locución Prepositiva, 17
arrair: Verbo Semi-Regular, 9
arredor: Advérbio de Lugar, 15
arredor de: Locución Prepositiva, 17
a rreu: Advérbio de Modo, 14
arriba: Advérbio de Lugar, 15
a rriba de: Locución Prepositiva, 17
ás agachadas: Locución Adverbial de Modo,
14 '
ás apalpa delas: Locución Adverbial de Modo,
14
ás a vesas: Locución Adverbial de Modo, 14
asaz: Advérbio de Cantidade, 14
ás caladas: Locución Adverbial de Modo, 14
ás caladiñas: Locución Adverbial de Modo, 14
ás carreiras: Locución Adverbial de Modo, 14
ás cegas: Locución Adverbial de Modo, 14
ás cheas: Locución Adverbial de Cantidade, 14
ás claras: Locución Adverbial de Modo, 14
ás carreiras: Locución Adverbial de Modo, 14
ás cegas: Locución Adverbial de Modo, 14
ás d ireitas: Locución Adverbial de Modo, 14
a seguir: Locución Adverbial de Orde, 15
asentir: Verbo Semi-Regular, 9
ás escondidas: Locución Adverbial de Modo,
14
ás escuras: Locución Adverbial de Modo, 14
ás furtadelas: Locución Adverbial de Modo,
14
asi: Advérbio de Modo, 14; Conxunción Bipo-
lar Concesiva, 20
asi e todo: Locución Conxuntiva Bipolar Ad-
versativa, 20
asi mesmo: Locución Adverbial de Inclusión,
16
asi que: Locución Conxuntiva Incrustante Tem-
poral, 19; Locución Conxuntiva Bipolar Conse-
cutiva, 20
asi tamén: Locución Adverbial de Inclusión,
16
as máis das veces: Locución Adverbial de
Tempo, 15
ás mans 1 maos cheas: Locución Adverbial de
Cantidadc, 14
ás morcas: Locución Adverbial de Cantidade,
14
á socapa: Locución Adverbial de Modo, 14
a sós: Locución Adverbial de Modo, 14
asperxir: Verbo Semi-Regular, 9
ás presadas: Loc ución Adverbial de Cantidade,
14
ás presas: Locución Adverbial de Modo (é) e
de Cantidade (é), 14
ás tontas: Locución Adverbial de Modo, 14
ás veces: Locución Adverbial de Tempo, 15
até: Advérbio de Inclusión, 16; Preposición, 17
á teima: Locución Adverbial de Modo, 14
a tempo: Locución Adverbial de Tcmpo, 15
ater: Verbo Irregular, 10
á toa: Locución Adverbial de Modo, 14
atrás: Advérbio de Lugar, 15
atrás de: Locución Prepositiva, 17
através de: Locución Prepositiva, 17
atreu: Advérbio de Modo, 14
atribuir: Verbo Semi-Regular, 9
á unha: Locución Adverbial de Modo, 14
a varrer: Locución Adverbial de Canlidade, 14
a ve-las vir: Locución Adverbial de Modo, 14
a vir: Verbo Irregular, 10
á vista: Locución Adverbial de Modo, 14
a xeito: Locución Adverbial de Modo, 14
axiña: Advérbio de Tempo, 15
axiña que: Locución Conxuntiva Incrustante de
Tempo, 19
baixo: Nome Adxectivo e Preposición, 17
bastante: Advérbio de Cantidade, 14
bastante (-s): Pronome Cuantificador Indefini-
do Apreciati vo, 7
beber: Verbo Semi-Regular, 9
ben: Advérbio de Modo e de Cantidade, 14;
Advérbio de Afirmación, 16
bendicer: Verbo Irregular, 10
ben-facer: Verbo Irregular, JO
ben que: Locución Conxuntiva Bipolar Conce-
siva, 20
ben-querer: Ve rbo Irregular, 10
billón (-s): Pronome Cuantificador Definido
Colectivo, 7
billonésimo (-a, -os, -as): Pronome Ordinal, 6
botar(-se) a + Infinitivo: Perffrase Verbal As-
pectual lncoactiva, 13
bulir: Verbo Semi-Regular, 9
•
certo (-a, -os, -as): Pronome Identificador In-
definido, 6
ca: Conxunción Bipolar Comparativa, 20 che: Prono me Persoal, 4
caber: Verbo Irregular, 10 choer: Verbo Semi-Regular, 9 . .
cabo de: Locución Prepositiva, 17 cinco: Pronome Cuantificador Defimdo Umtá-
cada: Pronome Identificador Definido, 6
rio, 7
cada cal: Locución Pronominal Identificadora cincuenta: .d
Pronome Cuantificador Defim o
Definida, 6 Unilário, 7
cada quen: Locución Pronominal Identificado- coa mesma: Locución Adverbial de Tempo, 15
ra Definida, 6 cobrir: Verbo Semi-Regular, 9
cada vez que: Locución Conxuntiva Incrustan- colorir: Verbo Regular ou Semi-Regular, 9
te de Tempo, 19 coma: Conxunción Bipolar Comparativa, 20
cair: Verbo Semi-Regular, 9 comedir: Verbo Semi-Regular, 9
cal: Advérbio de Identificación, 16; Conllun- comigo: Pronome Persoal, 4
ción Bipolar Comparativa, 20 . como: Advérbio de Modo, 14 e 19; Conxu~­
cal (cais): Pronome Relativo e lnterrogauvo, 6 ción Incrustante de Modo, 19; Conxunción Bt-
e 19· Pronome Exclamativo, 6 polar Condicional, Causal e Comparativa, 20
calq~er (caisquer): Pronome Identificador In- como se: Locución Conxuntiva Incrustante de
definido, 6 Modo, 19
cando: Advérbio de Tempo, 15 e 19; Conxun- compelir: Verbo Semi-Regular, 9
ción Incrustante de Tempo, 19 . competir: Verbo Semi-Regular, 9
canto: Advérbio de Cantidade, 14; Conxunctón compor: Verbo Irregular, 10
Bipolar Proporcional, 20 . compracer: Verbo Irregular, 10
canto (·a, -os, -as): Pronome Rela~tvo e Interro- con: Preposición, 17
gativo, 6 e 19; Pronome Exclamativo, 6 concanto: Conxunción Bipolar Concesiva, 20
canto a: Locución Prepositiva, 17 concernir: Verbo Semi-Regular, 9
canto antes: Locución Adverbial de Tempo, 15 con certeza: Locución Adverbial de Afirma-
cara a: Locución Preposi tiva, 17 ción, 16
case: Advérbio de Limite, 16 conc.l uir: Verbo Semi-Regular, 9
catorce: Pronome Cuantificador Definido Uni- condicer: Verbo Irregular, 10
tário, 7 . . condoer: Verbo Semi-Regular, 9
catro: Pronome Cuantificador Defimdo Umtá- conducir: Verbo Semi-Regular, 9
rio, 7 con efeito: Locución Adverbial de Afirmación,
catrocentos (-as): Pronomc Cuantificador Defi- 16
nido Unitário, 7 conferir: Verbo Semi-Regular, 9
cear : Verbo Regular ou Semi-Regular, 8 confluir: Verbo Semi-Regular, 9
cedo: Advérbio de Tempo, 15 confonne: Preposición, 17; Conxunción In-
cen: Pronome Cuantificador Definido Unilário, crustante de Modo, 19; Conxunción Bipolar
7 . Proporcio nal , 20
cen mil: Pronome Cuantificador Definido Um- connosco: Pronome Persoal, 4
tário, 7 . con que: Locución Conxuntiva Bipolar Conse-
cenmilésimo (-a, -os, -as): Pronome Ordmal, 6 cutiva, 20
centena (-s): Pronome Cuantificador Definido con respeito a: Locución Prepositiva, 17
Colectivo, 7 consecuentemente: Conxunción Bipolar Conse-
centenar (-es): Pronome Cuantificador Defini- cutiva, 20
do Colectivo, 7 conseguintemente: Conxunción Bipolar Conse-
centésimo (-a, -os, -as): Pronome Ordinal, 6 cutiva, 20
centésimo primeiro (-a, -os, -as): Pronome conseguir: Verbo Semi-Regular, 9
Ordinal, 6 . con seguranza: Locución Adverbial de Afirma-
cento (-s): Pronome Cuantificador Defimdo ción, 16
Colectivo, 7 . consentir : Verbo Semi-Regular, 9
cento ·e un, unha: Pronome Cuantificador De- consigo: Pronome Persoal, 4
finido Unitário, 7 consoante: Preposición , 17; Conxunción In-
céntuplo (-s): Pronome Cuantificador Definido crustante de Modo, 19; Conxunción Bipolar
Multiplicativo, 7 Proporcional , 20
cerca: Advérbio de Lugar, 15 constituir: Verbo Semi-Regular, 9
cerca de: Locución Prepositiva, 17 construir: Verbo Semi-Regular, 9
cercir: Verbo Semi-Regular, 9 consumir: Verbo Semi-Regular, 9
cernir: Verbo Semi-Regular, 9 contanto que: Locución Conxuntiva Bipolar
certamente: Advérbio de Afirmación, 16 Condicional, 20
 •
conter: Verbo Irregular, 10 d ebaixo: Advérbio de Lugar, 15
contigo: Pronome Persoal , 4 de baixo: Locución Adverbial de Lugar, 15
con todo: Conxunción Bipolar Adversativa, 20 debaixo de: Locución Prepositiva, 17
contra: Preposición, 17 de baixo de: Locución Prepositiva, 17
cootradicer: Verbo Irregular, 10 debalde: Advérbio de Modo, 14
contrafacer: Verbo Irregular, 10 deber + Infinitivo: Perífrase Modal Obrigativa
contrair: Verbo Semi-Regular, 9 ou de Necesidade, 13
contrapor: Verbo Irregular, 10 deber de + Infinitivo: Perífrase Modal Hipoté-
contravir: Verbo Irregular, JO tica ou de Posibilidade, 13
contribuir: Verbo Semi-Regular, 9 debido (a ) que: Locución Conxuntiva Bipolar
con vagar: Locución Adverbial de Modo 14 Causal, 20
converxir: Verbo Semi-Regular, 9 ' de boa vontade: Locución Adverbial de Modo,
convir: Verbo Irregular, 10 14
convosco: Pronome Persoal, 4 de bon grado: Locución Adverbial de Modo,
con xeito: Locución Adverbial de Modo, 14 14
copiar: Verbo Regular ou Semi-~egular, & de bruzos: Locución Adverbial de Modo, 14
corroer: Verbo Semi-Regular, 9 decair: Verbo Semi-Regular, 9
cousa algunha: Locución Pronominal Cuantifi- de camiño: Locución Adverbial de Modo, 14
cadora Absoluta, 7 de cando en cando: Locución Adverbial de
crer: Verbo Irregular, JO Tempo, 15
cuadraxésimo (-a, -os, -as): Pro nome Ordinal , de cando en vez: Locución Adverbial de Tem-
6 po, 15
cuadrinxentésimo (-a , -os, -as): Pronome Or- de casualidade: Locución Adverbial de Modo,
dinal , 6 14
cuadrúplice (-s): Pronome Cuantificador Defi- decena (-s): Pronome Cuantificador Definido
nido Multiplicativo, 7 Colectivo, 7
cuádruplo (-a, -os, -as): Pronome Cuantifica- decerto: Advérbio de Afirmación, 16
dor Definido Multiplicativo, 7 de cima: Locución Adverbial de Lugar, 15
cuarenta: Pronome Cuantificador Definido de cima de: Locución Prepositiva, 17
Unitário, 7 décimo (-a, -os, -as): Pronome Ordinal , 6 ; Pro-
cuarentena (-s): Pronome Cuantificador Defi- nome Cuantificador Definido Partitivo, 7
nido Colectivo, 7 décimo primeiro (-a, -os, -as): Pronome Ordi-
cuarto (-a, -os, -as): Pronome Ordinal , 6; Pro- nal, 6
nome Cuantificador Definido Partitivo, 7 décimo segundo (-a, -os, -as): Pronome Ordi-
cuspir: Verbo Semi-Regular, 9 nal, 6
cuxo (-a , -os, -as): Pronome Re lativo, 6 décimo terceiro (-a, -os, -as): Pronome Ordi-
nal, 6
de cócoras: Locución Adverbial de Modo, 14
decompor: Verbo Irregular, 10
decontado: Advérbio de Tempo, 15
dado que: Locución Conxuntiva Bipolar Cau- decontado que: Locución Conxuntiva Incrus-
sal , 20 tante Te mporal , 19
dántes: Advérbio de Tempo, 15 de contínuo: Locución Adverbial de Modo, 14
daquela: Contracción Preposición + Pronome de cor: Locución Adverbial de Modo, 14
Demostrativo, 5; Advérbio de Tempo, 15; Con- decote: Advérbio de Tempo, 15
xunción Bipolar Consecutiva, 20 décuplo (-a, -os, -as): Pronome Cuantificador
dar: Verbo Irregular, 10 Definido Multiplicativo, 7
dar + Particfpio: Perffrase Aspectual Perfecti- deducir: Verbo Semi-Regular, 9
va, 13 d e esguella: Locución Adverbial de Modo, 14
dar en + Infinitivo: Perffrase Aspectual In- de fonna a lgunba: Locución Adverbial de Ne-
coactiva, 13 gación, 16
de: Preposición, 17 de fonna nengunha: Locución Adverbial de
de abondo: Locución Adverbial de Cantidade, Negación , 16
14 de forma que: Locución Conxuntiva Incrustan-
de acordo con: Locución Prepositiva, 17 te de Modo, 19; Locución Conxuntiva Bipolar
de a lgo: Locución Adverbial de Cantidade, 14 Consecutiva, 20
de ali a pouco: Locución Adverbial de Tempo, defronte: Advérbio de Lugar, 15
15 defronte de: Locución Preposi tiva, 17
de aqui a pouco: Locución Adverbial de Tcm- delincuir: Verbo Semi-Regular, 9
po, 15 delir: Verbo Semi-Regular, 9
 de lonxe en looxe: Locución Adverbial de
11 Tempo, 15
demais: Pronome Identificador Reforzado, 6
de máis: Locución Adverbial de Cantidade, 14
de máis a máis: Locución Adverbi al de Inclu-
sión, 16
de maneira algunha: Locuc ión Adverbial de
Negación, 16
de maneira nengunha: Locuc ión Adverbial de
Negación, 16
de maneira que: Locución Conxuntiva Incrus-
tante de Modo, 19; Locución Conxuntiva Bipo-
lar Consecutiva, 20
de mans 1 maos dadas: Locución Adverbial
de Modo, 14
demasiado: Advérbio de Cantidade, 14
demasiado (-a, -os, -as): Pronome Cuantifica-
dor Indefinido Apreciativo, 7
de m au grado: Locución Adverbial de Modo,
14
de m á von tade: Locución Adverbi al de Modo,
14
de m edo: Locución Adverbial de Cantidade, 14
de menos: Locución Adverbial de Cantidade,
14
de modo algun: Locución Adverbial de Nega-
ción, 16
de modo nengun: Locución Adverbial de Ne-
gación, 16
de modo que: Locución Conxuntiva Incrustan-
te de Modo, 19; Locución Conxuntiva Bipolar
Consecuti va, 20
d e moito: Locución Adverbial de Cantidade,
14
demoli r: Verbo Regular ou Semi-Regular, 9
de momento: Locución Adverbial de Tempo,
15
d e nada: Locución Adverbial de Cantidade, 14
denegrir: Verbo Semi-Regular, 9
de nengu nba forma : Locución Adverbial de
Negación, 16
d e nengunba maneira : Locución Adverbial de
Negación , 16
de nengun modo: Locución Adyerbi al de Ne-
gación , 16
de n engun xeito: Locuc ión Adverbial de Nega-
c ión , 16
dentro: Advérbio de Lugar, 15
dentro de: Locución Prepositiva, 17
de ouvidas: Locución Adverbial de Modo, 14
d e pa r de: Locución Prepositiva, 17
depois: Ad vérbio de Tempo e de Orde, 15
depois de amañá: Loc ución Adverbial de
Tempo, 15
depois de mañá: Locución Adverbial de Tem-
po, 15
depor: Verbo Irregular, 10
de pouco: Locución Adverbial de Cantidade,
14
depresa: Advérbio de M odo, /4
de primeiras: Locución Adverbial de Orde, 15
de primeiro: Locución Adverbial de Orde , 15
de raro en raro: Locución Adverbial de Te m-
po, 15
de regra: Locución Adverbial de Modo, 14
de repente: Locución Adverbial de Modo, 14
de riba: Locución Adverbial de Lugar, 15
de riba de: Locución Prepositiva, 17
derradeiramente: Advérbio de Orde, 15
derruir: Verbo Semi-Regular, 9
desafacer: Verbo Irregular , JO
desapor: Verbo Irregular, JO
desaprace r: Verbo Irregular, JO
desavir: Verbo Irregular, JO
descair: Verbo Semi-Regular, 9
descobrir: Verbo Semi-Regu lar, 9
descompor: Verbo Irregular, JO
d escompracer: Verbo Irregular, JO
desconvir: Verbo Irregul ar, 10
descrer: Verbo Irregular, JO
desde: Preposición, 17
desde logo: Locución Adverbial de Afirma-
ción, 16
d esdicer: Verbo Irregular, JO
de seguida: Locución Adverbial de Tempo, 15
de seguida que : Locución Conx untiva Incrus-
tante de Tempo, 19
desentupir: Verbo Regular ou Semi-Regul ar , 9
desfacer: Verbo Irregular, JO
deslucir: Verbo Semi-Regular. 9
desmedir: Verbo Semi-Regular, 9
desmentir: Verbo Semi-Regular , 9
de sobra : Locuc ión Adverbial de Cantidade, 14
de socate: Locución Adverbial de Modo, 14
de sorte que: Locución Conxunti va Incrustante
de Modo , 19; Locució n Conxuntiva Bipolar
Consecutiva, 20
de soslaio: Locución Adverbial de Modo, 14
despedir: Verbo Semi-Regular, 9
despir: Verbo Semi-Regular, 9
despois: Advérbio de Tempo e de Orde, 15
d espois de: Locución Prepositiva, 17
despois de amañá: Locución Adverbial de
Tempo, 15
despois de mañá: Locución Adverbial de Tem-
po, 15
despois que: Locución Conx untiva Incrustante
de Tempo, 19
despracer: Verbo Irregular, 10
desprover: Verbo Irregular, 10
desquerer: Verbo Irregular, JO
destituir: Verbo Semi-Regular, 9
destruir: Verbo Semi-Regular, 9
de súbito: Locución Adverbial de Modo, 14
desvaler: Verbo Irregular, JO
de tal forma que: Locución Conx untiva Incrus-
tante de Modo, 19; Locución Conxuntiva Bipo-
lar Consecuti va , 20
de tal maneira que: Locución Conxuntiva In-
crusranre de Modo, 19; ..Locución Conxuntiva
Bipolar Consecutiva, 20
de tal modo que: Locución Conxuntiva Incrus-
tante de Modo, 19; Locución Conxuntiva Bipo-
lar Consecutiva, 20
de tal sorte que: Locución Conxuntiva Incrus-
dicer: Verbo Irregular, 10
diferir: Verbo Semi-Regular, 9
diluir: Verbo Semi-Regular, 9
d iminuir: Verbo Semi-Regular, 9
d iscernir: Verbo Semi-Regular, 9
11
tante de Modo, 19; Locución Conxuntiva Bipo- dispor: Verbo Irregular, 10
lar Consecutiva, 20 d istrair: Verbo Semi-Regular, 9
d e tal xeito que: Locución Conxun tiva Incrus- distribuir: Verbo Semi-Regular, 9
tante de Modo, 19; Locución Conxuntiva Bipo- divertir: Verbo Semi-Regular, 9
lar Consecutiva, 20 diverxir: Verbo Semi-Regular, 9
de tarde en tarde: Locución Adverbial de dixerir: Verbo Semi- Regular, 9
Tempo, 15 dizque: Adv~rbio de Dúbida, 16
de tempo en tempo: Locución Adverbial de dobro: Pronome Cuantificador Definido Multi-
Tempo, 15 plicativo, 7
de tempos a tempos: Locución Adverbial de doce: Pronome Cuantificador Definido Unitá-
Tempo, 15 rio, 7
deter: Verbo Irregu lar, 10 do direito: Locución Adverbial de Modo , 16
de todo: Locución Adverbial de Cantidade, 14 doer: Verbo Semi-Regular, 9
d e todo en todo: Locución Adverbial de Canli- do que: Locución Conxuntiva Bipolar Compa-
dade , 14 rativa, 20
detrair: Verbo Semi-Regular, 9 do revés: Locución Adverbial de Modo, 14
detrás: Adv~rbio de Lugar, 15 dormir: Verbo Semi-Regular, 9
detrás de: Locución Prepositiva, 17 dous (duas): Pronome Cuantificador Definido
de unha asentada: Locución Adverbial de Unitário, 7
Modo, 14 douscentos (duascentas): Pronome Cuantifica-
devagar: Advérbio de Modo, 14 dor Definido Unitário, 7
deveras: Advérbio de Modo, 14 dous mil, d uas mil: Pronome Cuantificador
de verdade: Locución Adverbial de Afi rma- Definido Unitário, 7
ción, 16 dousmilési.mo (-a, -os, -as): Pronome Ordinal,
de vez: Locución Adverbial de Modo, 14 6
de vez en cando: Locución Adverbial de Tem- ducentésimo (-a, -os , -as): Pronomc Ordinal, 6
po, 15 dúcia (-s): Pronome Cuantificador Definido
de vez en vez: Locución Adverbial de Tempo, Colectivo, 7
15 duodécimo (-a, -os, -as): Pronome Ordinal , 6
devir: Verbo Irregular, 10 dúplice (-s): Pronome Cuantificador Definido
de xeito algun: Locución Adverbial de Nega- Unitário, 7
ción, 16 duplo (-a, -os, -as): Pr.onome Cuantificador
d e xeito nengun: Locución Adverbial de Nega- Definido Multiplicativo, 7
ción, 16 durante: Preposición, 17
de xeito que: Locución Conxuntiva Incrustante
de Modo, 19; Locución Conxunti va Bipolar
Consecutiva, 20
de xoellos: Locución Adverbial de Modo, 14 e: Conxunción Coordenante Copulativa, 20
dez: Pronome Cuantificador Definido Unitário, efectivamente: Advérbio de Afirmación, 16
7 eis: Advérbio de Lugar, 15
dezanove: Pronome Cuantificador Definido e iso que: Locución Conxuntiva Bipolar Adver-
Unitário, 7 sativa, 20
dezaoito: Pronome Cuantificador Definido el (-a, -es, -as): Pro nome Persoal , 4
Unitário, 7 embora : Conxunción Bipolar Coneesiva, 20
dezaseis: Pronome Cuantificador Definido Uni- emerxir: Verbo Semi-Regular, 9
tário , 7 en: Preposición, 17
dezasete: Pronome Cuantificador Definido en abundáneia: Locución Adverbial de Canti-
Unitário, 7 dade, 14
dez mil: Pronome Cuantificador Definido Uni- en baixo: Locución Adverbial de Lugar, 15
tário, 7 en baixo de: Locución Prepositiva, 17
dezmilésimo (-a, -os, -as): Pronome Ordinal , en breve: Locución Adverbial de Tempo, 15
d ezoito: Pronome Cuantificador Definido Unitá- encanto: Conxunción Incrustante de Tempo,
rio. 7 . 19; Conxunción Bipolar Proporcional, 20
dia nte: Advé rbio de Lugar, 15 en caso que: Locución Conxuntiva Bipolar
diante de: Loc uc ión Prepositiva, 17 Condicional, 20
en cima: Locución Adverbial de Lugar, 15
en cima de: Locución Prepositiva, 17
encobrir: Verbo Semi-Regular, 9
en consecuéncia: Locución Conxuntiva Bipolar
Consecutiva, 20
en favor de: Locución Prepositiva, 17
en frente: Locución Adverbial de Lugar, 15
en frente de: Locución Prepositiva, 17
engolir: Verbo Semi-Regular, 9
en meio: Locución Adverbial de Lugar, 15
en meio de: Locución Prepositiva, 17
en principio: Locución Adverbial de Orde, 15
en prol de: Locución Prepositiva, 17
en redor de: Locución Prepositiva, 17
en riba: Locución Adverbial de Lugar, 15
en riba de: Locución Prepositiva, 17
en seguida: Locución Adverbial de Tempo, 15
en seguida que: Locución Conxuntiva Incrus-
tante de Te mpo, 19
en s ilé ncio: Locución Adverbial de Modo, 14
entanto: Conxunción Incrustante de Tempo, 19
entón: Advé rbio de Tempo, 15; Conxunción Bi-
polar Consecutiva, 20
en tomo: Locución Adverbial de Lugar, 15
en tomo de: Locución Prepositiva, 17
en total: Locución Adverbial de Cantidade, 14
entre: Preposición , 17
entrelucir: Verbo Semi-Regular, 9
entrementres: Conxunción Incrustante de
Tempo, 19
entretanto: Conxunción Incrustante Temporal,
19; Conxunción Bipolar Adversativa, 20
entreter: Ve rbo Irregular. 10
entrever: Verbo Irregular, 10
en troca: Locución Conxuntiva Bipolar Adver-
sativa, 20
en troca de: Locución Prepositiva, 17
entupir: Verbo Regular ou Semi-Regular, 9
en van 1 vao: Locución Adverbial de Modo, 14
en vez de: Locución Prepositiva, 17
en volta: Locución Adverbial de Lugar, 15
en volta de: Locución Prepositiva, 17
en xeral: Locución Adverbial de Modo, 14
enxerir: Verbo Semi-Regular, 9
equivaler: Verbo Irregular, 10
ese (-a, -es, -as): Pronome Demostrativo, 5
esmoer: Verbo Semi-Regular, 9
espavorir: Verbo Regular ou Semi-Regular, 9
especialme nte: Advérbio de Realce, 16
estar: Verbo Irregular, 10
estar a + Infinitivo: Perífrase Temporal Pros-
pectiva, 13
estar para + Infinitivo: Perífrase Temporal
Prospectiva, 13
estatuir: Verbo Semi-Regular, 9
este (-a, -es, -as): Pronome Demostrativo, 5
esvair: Verbo Se mi-Regular, 9
eu: Pronome Persoal, 4
evoluir: Verbo Semi-Regular, 9
excepto: Preposición, 17
exceptuante: Preposición, 17
excluir: Verbo Semi-Regular, 9
exclusivamente: Preposición, 17
exclusive: Preposición, 17
expedir: Verbo Semi-Regular, 9
expelir: Verbo Semi-Regular, 9
explodir: Verbo Regular ou Semi-Regular, 9
expor: Verbo Irregular, 10
extorquir: Verbo Regular ou Semi-Regular, 9
extrair: Verbo Semi-Regular, 9
face a: Locución Prepositiva, 17
facer : Verbo irregular, 10
ferir: Verbo Semi-Regular. 9
finalmente: Advérbio de Orde, 15
fluir: Verbo Semi-Regular, 9
fora: Advérbio de Lugar, 15; Preposición, 17
fora de: Locución Prepositiva, 17
fora de que: Locución Conxuntiva Bipolar Ad-
versativa, 20
frente a : Locución Prepositiva, 17
frixir: Verbo Semi-Regular, 9
fruir: Verbo Semi-Regular, 9
fuxir : Verbo Semi-Regular, 9
grátis: Advérbio de Modo, 14
grazas a: Locución Prepositiva, 17
haber: Verbo Irregular, 10
haber (de) + Infinitivo: Pedfrase Modal Obri-
gativa ou de Necesidade e Perffrase Temporal
Prospectiva, 13
haber que + Infinitivo: Perffrase Modal Obri-
gativa ou de Necesidade, 13
hogano: Advérbio de Tempo, 15
hoxe: Advérbio de Tempo, 15
hoxe en dia: Locución Adverbial de Tempo,
15
igual: Nome Adxectivo e Advérbio de Dúbida
16 •
imbuir: Verbo Semi-Regular, 9
imiscuir: Verbo Semi-Regular, 9
impedir: Verbo Semi-Regular, 9
irnpelir: Verbo Semi-Regular, 9
impor: Verbo Irregular, 10
incluir: Verbo Semi-Regular, 9
inclusivamente: Preposición, 17
inclusive: Preposición, 17
indispor: Verbo Irregular, 10
indubitabelmente: Advérbio de Afirrnación,
16
inducir: Verbo Semi-Regular, 9
inferir: Verbo Semi-Regular, 9
influir: Verbo Semi-Regular, 9
inserir: Verbo Semi-Regular, 9
instituir: Verbo Semi-Regular, 9
instruir: Verbo Semi-Regular, 9
interdicer: Verbo Irregular, 10
interferir: Verbo Semi-Regular, 9
interpor: Verbo Irregular, 10
intervir: Verbo Irregular, 10
introducir: Verbo Semi-Regular, 9
investir: Verbo Semi-Regular, 9
inxerir: Verbo Semi-Regular, 9
ir: Verbo Irregular, 10
ir + Infinitivo: Perífrase Temporal Prospecti-
va, 13
ir + Xerúndio: Perffrase Aspectual lmperfecti-
va, 13
ir a + Infinitivo: Perífrase Aspectual lmper-
fectiva, 13
iso: Pronome Demostrativo, 5
isto: Pronome Demostrativo, 5
ler: Verbo Irregular, 10
levar: Verbo Semi-Regular, 9
levar + Particípio: Perífrase Aspectual Perfec-
tiva, 13
liquefacer: Verbo Irregular, 10
lle (-s): Pronome Persoal, 4
-lo (-la, ·los, -las): Pronome Persoal , 4
logo: Advérbio de Tempo e de Orde, 15; Con-
xu nción Bipolar Consecutiva. 20
logo que: Locución Conxuntiva Incrustante
Temporal, 19
lonxe: Advérbio de Lugar, 15
lonxe de: Locución Prepositiva, 17
lucilucir: Verbo Semi-Regular, 9
lucir: Verbo Semi-Regular, 9
mais: Conxunción Bipolar Adversativa, 20
máis: Pronome Identificador Reforzado, 6;
Pronome Cuantificador Indefinido Correlativo,
7; Advérbio de Cantidade, 14; Preposición, 17
mal: Advérbio de Modo, 14; Conxunción In-
crustante de Tempo, 19
maldicer: Verbo Irregular, JO
malfacer: Verbo Irregular; 10
malferir: Verbo Semi-Regular, 9
mália que: Locución Conxuntiva Bipolar Con-
cesiva, 20
mal que: Locución Conxuntiva Bipolar Conce-
siva, 20
malquerer: Verbo Irregular, 10
mamente: Advérbio de Limite, 16
manter: Verbo Irregular, 10
11
mañá: Advérbio de Tempo, 15
mas: Conxunción Bipolar Adversativa, 20
maximamente: Advérbio de Realce, 16
máxime: Advérbio de Realce, 16
me: Pronome Persoal, 4
mediante: Preposición, 17
medir: Verbo Semi-Regular, 9
meio (-a, -os, -as): Pronome Cuantificador De-
finido Partitivo, 7; Advérbio de Cantidade, 14
menos: Pronome Cuantificador Indefinido Co-
rrelativo, 7; Advérbio de Cantidade, 14; Prepo-
sición, 17
mentir: Verbo Semi-Regular, 9
mentres: Conxunción Incrustante de Tempo,
19
mercé a : Locución Prepositiva, 17
mesmamente: Advérbio de Inclusión e de
Identificación, 16
mesmo: Advérbio de Inclusión e de Identifica-
ción, 16
mesmo (·a, -os, -as): Pronome Identificador
Reforzado, 6
mesmo agora: Locución Adverbial de Tempo,
15
mesmo asi: Locución Adverbial de Inclusión,
16
mesmo cando: Locución Conxuntiva Bipolar
Concesiva, 20
mesmo que: Locución Conxuntiva Bipolar
Concesiva, 20
metade (·s): Pronome Cuantificador Definido
Partitivo, 7
meu (·s), miiia (-s): Pronome Posesivo, 5
mil: Pronome Cuantificador Definido Unitário,
7
milésimo (-a, -os, -as): Pronome Ordinal, 6
milésimo primeiro (·a, -os, ·as): Pronome Or-
dinal, 6
millar (-es): Pronome Cuantificador Definido
Colectivo, 7
milleiro (-s): Pronome Cuantificador Definido
Colectivo, 7
millón (·s): Pronome Cuantificador Definido
Colectivo, 7
millonésimo (-a, -os, -as): Pronome Ordinal, 6
min: Pronome Persoal, 4
minguar: Verbo Regular ou Semi-Regular, 8
moer: Verbo Semi-Regular, 9
moi: Advérbio de Cantidade, 14
moito: Advérbio de Cantidade, 14
moito (-a, -os, -as): Pronome Cuantificador In-
definido Apreciativo, 7
mormente: Advérbio de Realce, 16
mover: Verbo Semi-Regular, 9
mui: Advérbio de Cantidade, 14
muito: Advérbio de Cantidade, 14 noventa: Pronome Cuanlificador Definido Uni-
muito (-a, -os, -as): Pro nome Cuantificador In- tário, 7
definido Apreciativo, 7 nunca: Advérbio de Tempo, 15
nunca máis: Locución Adverbial de Tempo,
15

nacer: Verbo Regul ar, 8

na continuación: Locución Adverbial de Orde,
15
nada: Pronome Cuantificador Absol uto, 7; Ad-
vérbio de Cantidade, 14
nada de nada: Locución Adverbial de Cantida-
de. 14
nada m áis: Locución Adverbial de Limite, 16
na realidade: Locución Adverbial de Afirma-
ción, 16
na verdade: Locución Adverbial de Afirma-
ción, 16
na vida: Locución Adverbial de Tempo, 15
nen: Advérbio de Negación , 16; Conxunción
Coordenante Copulativa, 20
nengun (-ha, -s, -has): Pronome Cuantificador
Absoluto, 7
nengures: Advérbio de Lugar, 15
nen que: Locución Conxuntiva Bipolar Conce-
siva e Comparativa, 20
ninguén: Pronome Cuanlificador Absolu to, 7
-no (-na, -nos, -nas): Pronome Pe rsoal, 4
no entanto: Locución Conxuntiva Bipolar Ad-
versativa, 20
nomeadamente: Advérbio de Realce, 16
no momento: Locución Adverbial de Tempo.
15
no momento en que: Locución Conx unti va In-
crustante de Tempo, 19
n on: Advérbio de Negación, 16
nonaxésimo (-a, -os, -as): Pronomc Ordinal.
non ben: Locución Conxuntiva Incrustante de
Tempo. 19
nono (-a, -os, -as): Pronnmc Ordinal. 6: Pm-
nome Cuantificador Definido Parti tivo, 7
non obstante: Locw:i6n Conxuntiva Bipolar outrora: Advérbill de Tcmpo. 15
Ac.lvcrsativa e Com:csiva. :w
non sendo que: Lncut:ÍIÍn Cnnxun ti va Bipnlar
Condidona l. 20
núnuplo (-a, -os. -as): Pronnllll' ('uantifil·aJnr
Definido Muhipl kativo. 7
nnnxentésimo (-a, -os, -as): Prono me Ordinal. pa r (-es): Pronomc Cuantificador Definido Co-
(¡
nos: l'ronomc Pcrsnal. 4
nfls: l'mnomc l'crsoal. 4
nuso (-a. -ns. -as): Pronon•c 1'11:-.csiv1' . .'i
nn tiJCantc a : l .t><.'Ul'ilíll l'n:llllsitiva. 17
nuvc: l'ronomc Cuantificador lklinidn Unitá- pa ra frente de: LtlCUl' il\n Pn:positiva. J7
rio. 7
tliiVC·c cntns (-as): Prono me ('uant ifil-adnr 1kfi- parella (-s): Pmn11mc Cuantilkadur Definido
nido lJnitflrio. 7
noveno (-a, -os, -as): Prono me Ordinal. 6; l'm- partir: Vcrho Regular. ~
nomc Cuantificador Dclinido Partitivo. 7
o (a, os, as): Pronome Persoal, 4; Pronome
Identificador Definido, 6
obs tru ir: Verbo Semi-Regular, 9
obter: Verbo Irregular, JO
octinxentésimo (-a, -os, -as): Pronome Ordi-
nal, 6
octoxésimo (-a, -os, -as): Pronome Ordinal 6
óctuplo (-a, -os, -as): Prono me Cuantificador
Definido Multi plicativo, 7
oitavo (-a , -os, -as): Pronome Ordinal , 6; Pro-
n?me Cuantificador Definido Partitivo, 7
01tenta: Pronome Cuantificador Definido Uni-
tário, 7
oito: Pronome Cuantificador Definido Unitário
7 •
o itocentos (-as): Pronome Cuantificador Defi-
nido Unitário. 7
o mesmo: Locución Adverbial de Dúbida. 16
once: Pronome Cuantificador Definido Unitá-
rio. 7
onde: Advérbio de Lugar. 15 e 19: Conx unción
Incrustante de Lugar. 19
ont.e : Advérbio de Tempo. 15
opor: Verbo Irregular, 10
ora: Conxunción Bipolar Adversati va. 20
ora ben: Locución Conxuntiva Bipolar Adversa-
tiva. 20
ora que: Locución Conxunt iva Bipolar Adversa-
tiva. 20
ou: Conxunción Coordenante Disxuntiva. 20
outren: Pmnomc Identificador Reforzado. 6
outro (-a, -os. -as): Pronomc Identificador Re-
fnr7.ado. 6
ouvir: Yerno Irregular. 10
lc~ t ivo. 7
pa ra : Pn:JlllSil'it\n. 17
para baixo de: Lo~ucit\n Prepositiva. 17
para cima d e: t ..~x·ucit\n Prepositiva. 17
para frente: l.tX'lll'it\n Ac.lvcmial de Lul!ar. L'i
para riha de: l.t~Cucit\n Pn: positiva. 17
('tliCI.'tivo. 7
p asado-amañá: Advérhio de Tcmpo. l.'i
 •
pasado-m a ñá: Advérbio de Tcmpo. 15 por menos que: Locución Conxuntiva Bipolar
paseniñ o: Advérbio de Modo. 14 Concc~iva.
20
paso a paso: Locución Adverbial de Modo. 14 por miúdo: Locución Adverbial de Modo. 14
pedir: Verbo Semi-Regular. 9 por moito que: Locución Conxu nt iva Bipolar
pera nte: Preposición . 17 Conccsiva. 20
perdoar: Verbo Regular . 8 por mor de: Locuc ión Prepnsiti va. 17
perfacer: Verbo Irregul ar. 1O por mor de que: Locuc ión Conxuntiva Bipolar
pero: Conxun ció n Bipo lar Advcrsativu. 20 Causal , 20
pe rseguir: Verbo Semi-Regular. 9 por pouco: Loc ución Adverbial de Li mite. 16
pe rto: Advérbio de Lugar. 15 porque: Conx unció n Bipolar Causal, 20
perto de: Locución Prepositiva. 17 por + nome adxec tivo + que: Loc uc ión Con-
poder: Verbo Irregular. 10 xuntiva Bipolar Conce~iva. 20
pois: Conxunción Bipolar Casual e Con~ccuti­ por riba: Locución Adverbial de Lugar. 15
va. 20 por riba de: Locución Prepositiva. 17
pois que: Locución Conxuntiva Bipolar Causal.por suposto: Locución Adverbial de Afirma-
20 ción. 16
po la caladiña: Locución Adverbial de Modo. por tanto: Conxunción Bipolar Consecutiva. 20
14 por último: Locución Adverb ia l de O rde. 15
polir: Verbo Semi- Regular . 9 por un tris: Locuc i6n Adverbial de Limite , 16
polo d e agora : Locución Adverbial de Tc mpo.por veces : Loc ución Adve rbi al de Te mpo. 15
15 porventura: Aclv~rbi o ele Oúbida . 16
polo d e hoxe: Locuc ión Adverbial de Tcmpo. posibelmente: Adv~rb i o de Dú bida, 16
15 pospo r: Verbo Irregul ar. 10
polo menos: Locución Adverbial de Limite. 16 posto que: Locución Conx untiva Bipolar Con-
polo miúdo: Locución Adverbial de Modn. 14 ccsiva, 20
polo mo mento: Locución Adverbial de Tcmpo. pos uir: Verbo Semi-Regular, 9
15 pouco: Advérbio de Cantidadc. 14
polo visto: Locución Adverbial de Oúbida. 16 pouco (-a, -os, -as): Pronome Cuanti ficador In-
poluir: Verbo Semi-Regular. 9 definido Apreciativo. 7
por : Preposición. 17 pouco a pouco: Locución Adverbial de Modo,
pór : Verbo Irregular. 10 14
por a ca so: Locuc ión Adverbial de Modo. 14;pracer: Verbo Irregul ar. 10
Locución Adverbial de Oúbida. 16 precisamente: Advérb io de Identificaci ón. 16
por aí: Locuc ión Adve rbia l de Limite. 16 predicer: Verbo Irregul ar. 10
por baixo: Loc ución Adverbi al de Lugar. 15 predispor: Verbo Irregul ar. 1O
po r baixo d e: Locuc ión Preposi tiva. 17 preferir: Verbo Semi-Regular . 9
po rcanto: Conxunción Bipolar Causal. 20 prelucir: Verbo Semi-Regular . 9
po r causa de: Locución Prepositiva. 17 prepor: Verbo Irregular. 10
por causa de que: Locución Conxuntiva Bipo- presupor: Verbo Irregular. 10
lar Causal. 20 preterir: Verbo Semi-Regular. 9
por certo: Locución Adverbial de Afirmación, prevenir: Verbo Semi-Regular. 9
16 prever: Verbo Irregu lar. 10
por cima: Locución Adverbial de Lugar, 15 primeiramente: Advérbio de Ordc. 15
por cim a de: Locución Prepositiva. 17 primeiro: Advérbio de Orde. 15
primeiro (-a, -os, -as): Pro nome Ordinal, 6
por completo: Loc ució n Adverbial de Cant ida-
dc. 14 primeiro de: Locució n Prepositiva , 17
por consecuéncia: Locuc ió n Co nxunti va Bipo-
primeiro que: Loc uc ió n Conxuntiva Incrustan-
lar Consecutiva. 20 te de Te mpo. 19
po r co nseguinte: Locución Co n)( unt iva Bipolar
principalmente: Advérbio de Realce, 16
Consecutiva. 20 probabelmente: Advérbio de Dúbida . 16
po r culpa de: Locución Prepositiva, 17
producir: Verbo Semi-Regular. 9
por culpa de que: Locución Conxuntiva Bipo-
proferir: Verbo Semi-Regular. 9
lar Causal. 20 progredir: Verbo Semi-Regular. 9
porén: Conxunción Bipolar Adversativa. 20
propelir: Verbo Semi-Regular. 9
por encanto: Locución Adverbial de Tcmpo, propor: Verbo Irregular, 10
15 próprio (-a, -os, -as): Pronome Ident ificador
por frente: Locución Adve rbial de Lugar. 15 Reforzado. 6
por frente de: Locución Prepositiva. 17 proseguir: Verbo Semi-Regul ar. 9
por máis que: Locuc ión Conx unt iva Bipolar prostituir: Verbo Semi-Regul ar. 9
Concesiva, 20 protrair: Ve rbo Semi-Regular , 9
11 prover: Verbo Irregular. 10
provir: Verbo Irregular. 10
pruir: Verbo Semi-Regular, 9
que: Pronome Relativo e Interrogativo. 6 e 19;
Pronome Exclamativo. 6; Conxunción Incrus-
tante, 19; Conxunción Coordcnante Copulativa
e Bipolar Adversativa, Causal, Consecutiva e
Comparati va. 20
quen: Pronome Relativo e Interrogativo. 6 e
19; Pro nome Exclamativo. 6
que neo: Locución Conxuntiva Bipolar Compa-
rativa. 20
quen quer: Locución Pronominal Identificado-
ra Indefinida. 6
querer: Verbo Irregular, 10
quince: Pronome Cuantificador Definido Uni-
tário, 7
quincuaxésimo (-a, -os, -as): Pronome Ordi-
nal. 6
qu into (-a, -os, -as): Pronome Ordinal. 6: Pro-
nome Cuantificador Definido Partitivo. 7
quíntuplo (-a, -os, -as): Pronome Cuantifica-
dor Definido Multiplicativo. 7
quinxentésimo (-a , -os, -as): Pronome Ordi-
nal. 6
quiñentos (-as): Pronome Cuantificador Defi-
nido Unitário. 7
quizá: Advérbio de Dúbida. 16
rarefacer: Verbo Irregu lar. 10
reaber: Verbo Irregu lar. 10
realmente: Advérbio de Afirmación. 16
rebulir: Verbo Semi-Regular. 9
recair: Verbo Semi-Regular. 9
recluir: Verbo Semi-Regular. 9
recobrir: Verbo Semi-Regular. 9
recompor: Verbo Irregular. 10
reconstituir: Verbo Semi-Regular. 9
reconstrui r: Verbo Semi-Regular. 9
reconvi r: Verbo Irregular. 10
redicer: Verbo Irregular. 10
reducir: Verbo Semi-Regular. 9
refacer: Verbo Irregular. 10
referir: Verbo Semi-Regular. 9
reflectir: Verbo Semi-Regular. 9
refluir: Verbo Semi-Regular. 9
refuxir: Verbo Semi-Regular, 9
regredir: Verbo Semi-Regular. 9
reler: Verbo Irreg ular. 10
re lucir: Verbo Semi-Regular. 9
remoer: Verbo Semi-Regular. 9
ren te de: Locución Prepositiva. 17
reñir: Verbo Semi-Regular. 9
repelir: Verbo Semi-Regular. 9
repetir: Verbo Semi-Regular, 9
repor: Verbo Irregular, 10
repracer: Verbo Irregular. 10
reproducir: Verbo Semi-Regular. 9
requerer: Verbo Irregular. 10
resair: Verbo Semi-Regular. 9
res de: Locución Prepositiva, 17
respeito d e: Locución Prepositiva. 17
res tituir: Verbo Semi-Regular, 9
reter: Verbo Irregu lar, 10
retrair: Verbo Semi-Regular. 9
retribuir: Verbo Semi-Regular, 9
retrotrair: Verbo Semi-Regular, 9
rever: Verbo Irregular. 10
revestir: Verbo Semi-Regular. 9
r ir: Verbo Irregular. 10
roer: Verbo Semi-Regular. 9
saber: Verbo Irregular. 10
sacudir: Verbo Semi-Regular. 9
sair: Verbo Semi-Regular. 9
salvante: Preposición. 17
salvo: Preposición. 17
salvo que: Locución Conxuntiva Bipolar Con-
dicional e Adversativa. 20
satisfacer: Verbo Irregular, 10
se: Pronome Persoal. 4; Conxunción Incrustan-
te, 19: Conxunción Bipolar Condicional, 20
se ben (que): Locución Conxuntiva Bipolar
Concesiva. 20
se cadra: Locución Adverbial de Dúbida. 16
se callar: Locución Adverbial de Dúbida, 16
seducir: Verbo Semi-Regular, 9
seguidamente: Advérbio de Ordc. 15
seguir: Verbo Semi-Regular. 9
segundo: Preposición. 17: Conxunción Incrus-
tante de Modo. 19: Conxunción Bipolar Pro-
porcional. 20
segundo (·a, -os, -as): Pro nomc Ordinal. 6
seica: Advé rbio de Dúbida. 16
seis: Pronome Cuantificador Definido Unitário.
7
seiscentés imo (·a, -os, -as): Pronomc Ordinal.
6
seiscentos (-as): Pronomc Cuantificador Defi-
nido Unitário. 7
sempre: Advérbio de Tcmpo, 15
sempre que: Locución Conxuntiva Incrustante
de Tempo. 19
sen: Preposición. 17
sen dúbida: Locución Adverbial de Afirma-
ción, 16
senón: Conxunción Bipolar Adversativa. 20
senón que: Locución Conxuntiva Bipolar Ad-
versativa. 20
sen que: Locución Conxuntiva Bipolar Condi-

cional, 20
sentir: Verbo Semi-Regular, 9
septinxentésimo (-a, -os, -as): Pronome Ordi-
nal, 6
septuaxésimo (-a, -os, -as): Pronome Ordinal,
6 tamén asi: Locución Adverbial de Inclusión,
séptuplo (·a, -os, -as): Pronome Cuantificador
Definido Multiplicativo, 7
sequer: Advérbio de Limite, 16
ser: Verbo Irregular, 10
servir: Verbo Semi-Regular, 9
sesenta: Pronome Cuantificador Definido Uni-
tário, 7
sete: Pronome Cuantificador Definido Unitário,
setecentos (·as): Pronome Cuantificador Defini-
do Unitário, 7
setenta: Pronome Cuantificador Definido Uni-
tário, 7
sétimo (-a, -os, -as): Pronome Ordinal, 6; Pro-
nome Cuantificador Definido Partitivo, 7
seu (-s), sua (-s): Pronome Posesivo, 5
sexaxésimo (·a, -os, -as): Pronome Ordinal, 6
sexto (·a, -os, -as): Pronome Ordinal, 6; Pro-
nome Cuantificador Definido Partitivo, 7
séxtuplo (·a, -os, -as): Pronome Cuantificador
Definido Multiplicativo, 7
si: Pronome Persoal , 4; Advérbio de Afirma-
ción, 16
simplesmente: Advérbio de Limite, 16
só: Advérbio de Limite, 16
sob: Preposición, 17
sobre: Preposición, 17
sobrepor: Verbo Irregular, 10
sobresair: Verbo Semi-Regular, 9
sobretodo: Advérbio de Realce , 16
sobrevir: Verbo Irregular, 10
soer: Verbo Semi-Regular, 9
soltar-se a + Infinitivo: Perífrase Aspectual
lncoactiva, 13
somente: Advérbio de Limite, 16
só que: Locución Conxuntiva Bipolar Adversa-
tiva, 20
sorrír: Verbo Irregular, 10
sortir: Verbo Semi-Regular, 9
sotopor: Verbo Irregular, 10
subir: Verbo Semi-Regular, 9
submerxir: Verbo Semi-Regular, 9
subpor: Verbo Irregular, JO
substituir: Verbo Semi-Regular, 9
subterfuxir: Verbo Semi-Regular, 9
subtrair: Verbo Semi-Regular, 9
sumir: Verbo Semi-Regular, 9
supor: Verbo Irregular, 10
suposto que: Locución Conxuntiva Bipolar
Condicional e Causal, 20
suster: Verbo Irregular, JO
suxerir: Verbo Semi-Regular, 9
•
tal: Advérbio de Identificación, 16
tal (tais): Pronome Identificador Reforzado, 6
talmente: Advérbio de Identificación, 16
talvez: Advérbio de Dúbida, 16
tamén: Advérbio de Inclusión, 16
16
tampouco: Advérbio de Inclusión, 16
tan: Advérbio de Cantidade, 14
tanto: Advérbio de Cantidade, 14
tanto (-a, -os, -as): Pronome Cuantificador In·
definido Correlativo, 7
tarde: Advérbio de Tempo, 15
te: Pronome Persoal , 4
ter + Particípio: Perífrase Aspectual Perfectiva
e Perfectivo-Reiterativa, 13
rativa, 13
terceiro (·a, -os, ·as): Pronome Ordinal, 6
ter de + Infinitivo: Perífrase Modal Obrigati-
va ou de Necesidade, 13
ter que'+ Infinitivo: Perífrase Modal Obrigati·
va ou de Necesidade, 13
terzo (·a, -os, -as): Pronome Cuantificador De-
finido Partitivo, 7
teu (·s), tua (·s): Pronome Posesivo, 5
ti: Pronome Persoal, 4
tirante: Preposición , 17
tocante a: Locución Prepositiva, 17
todas as veces que: Locución Conxuntiva In-
crustante de Tempo, 19
todavia: Conxunción Bipolar Adversativa, 20
todo (-a, -os, -as): Pronome Cuantificador Ab-
soluto, 7; Advérbio de Cantidade, 14
tosir: Verbo Semi-Regular, 9
traducir: Verbo Semi-Regular, 9
traer: Verbo Irregular, 10
trair: Verbo Semi-Regular, 9
transferir: Verbo Semi-Regular, 9
transfuxir: Verbo Semi-Regular, 9
transgredir: Verbo Semi-Regular, 9
translucir: Verbo Semi-Regular, 9
transpor: Verbo Irregular, 10
tras: Preposición, 17
tras-antonte: Advérbio de Tempo, 15
trece: Pronome Cuantificador Definido Unitá-
rio, 7
trecentésimo (·a, -os, ·as): Pronome Ordinal,
6
tremelucir: Verbo Semi-Regular, 9
tres: Pronome Cuantificador Definido Unitário,
7
trescentos (-as): Pronome Cuantificador Defi-
nido Unitário, 7
tresler: Verbo Irregular, 10
trillón (·s): Pronome Cuantificador Definido
Colectivo, 7
trillonésimo (·a, -os, -as): Pronome Ordinal , 6
trinta: Pronome Cuantificador Definido Unitá-
rio, 7
 trinta e dous, duas: Pronome Cuantificador vinte e tres: Pronome Cuantificador Definido

11
• Definido Unitário, 7
trinta e un, unha: Pronome Cuantificador De-
finido, Unitário, 7
trintena (-s): Pronome Cuantificador Definido
Unitário, 7
vinte e un, unha: Pronome Cuantificador Defi-
nido Unitário, 7
vintena (-s): Pronome Cuantificador Definido
Colectivo, 7 Colectivo, 7
triplo (-a, -os, -as): Pronome Cuantificador vir: Verbo Irregular, JO
Definido Multiplicativo, 7 vir + Xerúndio: Perífrase Aspectual lmperfec-
trixésimo (-a, -os, -as): Pronome Ordinal , 6 tiva, 13
trixésimo primeiro (-a, -os, -as): Pronome Or- vir a + Infinitivo: Perífrase Aspecrual lmper-
dinal, 6 fectiva e Aspectual Terrninativa, 13
tu: Pronome Pcrsoal , 4 visto como: Locución Conxuntiva Bipolar Cau-
sal, 20
visto que: Locución Conxuntiva Bipolar Cau-
sal, 20
viver: Verbo Irregular, 10
ultimamente: Advérbio de Orde, 15 vixésimo (-a, -os, -as): Pronome Ordinal, 6
un (unha): Pronome Cuantificador Definido vixésimo primeiro (-a, -os, -as): Pronome Or-
Unitário, 7 dinal, 6
un (-ha, -s, -has): Pronome Identificador Inde- vixésimo segundo (-a, -os, -as): Pronome Or-
finido, 6 dinal, 6
undécimo (-a, -os, -as): Pronome Ordinal, 6 vocé (-s): Pronome Persoal , 4
uoha vez que: Locución Conxuntiva Incrustan- vos: Pronome Persoal, 4
te de Tempo, 19 vós: Pronome Persoal, 4
unicamente: Advé rbio de Limite, 16 voso (-a, -os, -as): Pronome Posesivo, 5
uns (unhas): Pronome Cuantificador Indefini-
do Apreciativo, 7

xa: Advérbio de Tcmpo, 15

xacer: Verbo Semi-Regular, 9
valer: Verbo Irregular, 10 xamais: Advérbio de Tempo, 15
vários (-as): Pronome Cuantificador Indefinido xa que: Locución Conxuntiva Bipolar Causal,
Apreciativo, 7 20
vela í: Advérbio de Lugar, 15 xogar: Verbo Semi-Regular, 9
velaqui: Advérbio de Lugar, 15 xunto a : Locución Prepositiva, 17
ver: Verbo Irregular, 10 xunto de: Locución Prepositiva, 17
vestir: Verbo Semi-Regular, 9 xustamente: Advérbio de Identificación, 16
vinte: Pronome Cuantificador Definido Unitá- xustapor: Verbo Irregular, 10
rio, 7 xusto: Nome Adxectivo e Advérbio de Identifi-
vinte e dous, duas: Pronome Cuantificador cación, 16
Definido Unitárío, 7
.1

INDICE
APRESENT ACIÓN
1) Critérios normativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.- Ortografía ............................................................. ... ................... 6
a) Uso de blv ..... .......................................................................... 6
b) Uso de un único acento (agudo) obrigatório ....................................... 6
e) Contraccións facultativas .............................................................. 6
d) Aglutinación de palabras e ortografía de grupos cultos ..... ... .............. .... 6
2.- Léxico e gramática .. .. ................... . ................................................ 6
11) Critérios pedagóxicos ................................................... ...... ..... 7
111) Critérios gramaticais ...................... ..... ........................ .... .. .. ... 8
1.- Fonoloxia .... ................................................................................ 8
a) Vocalismo átono ................ .. ........ . ............................................. 8
b) Contraccións átonas ..................................... .. ............................. 9
e) O fonema nasal velar .................................................................. 9
2. - Gramática ............... . .................. ..... ................... . ...... . ........ ......... 9
a) O nome .................................... ... ...................... ... ................... 9
b) Xénero e número . . . . .. . .. . . .. . . . . .. . .. . . . . . .. .. . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . .. . . . . .. .. .. . . . . 10
e) lnexisténcia do morfema de grau ... .. . . . . . .. . . . . .... .. ..... .. .. .. .. ... . . .. .. .. . . .. 10
d) O prono me . .. . . . . . .. . . . .. .. . .. . .. . . . .. . .. . . . . . .. . .. .. .. . . . . .. . .. . . .. . . . . . .. . . .. . .. . . . .. 11
e) Pronomes persoais . . . . . .. .. . .. . . . . . . .. .. . . . . .. . .. . . .. .. . . . .. . .. . .. . . .. .. .. . . . . .. . .. . .. 11
f) Pronomes referenciais precisos (demostrativos e posesivos) .. . .. . .. .. .. .. .. .. 12
g) Pronomes referenciais imprecisos ...................... . .......................... 12
h) O verbo: clasificacións e tipoloxias ............................................... 14
i) Co-Pretérito, Ante-Pretérito e Pos-Pretérito ...... .... ............................ 15
1) Formas substanciais e aspectuais do verbo .. .. .. .. . . .. . . . . . . .. . . . . .. .. . . . .. .. .. .. 15
m) O Infinitivo . . . . . . ... .. . . . . . . . . . ... . . . . . .. . .. . . . .. .. . . .. . . .. . . ..... . .. ... . . . . . . .. .. . .. . 16
n) Valor de modos e tempos verbais .......................................... .. ..... 16
ñ) Morfemas problemáticos dos verbos regulares .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. . . . . .. . . . .. 17
o) Determinación dos morfemas irregulares .. .. .. .. .. . . . . .. .. . .. . . . . . . .. .. .. . .. . . . . . 18
p) Perífrases verbais: critérios para a sua consideración .. .. . . . . . . . . . . .. .. .. .. .. .. 19
q) O advérbio: problemas de definición e clasificación ............. .. ..... .. ..... 22
r) Introdución á Sintaxe. As conxuncións . .................................... .... .. 23
TEMA 1: FONOLOXIA E ORTOGRAFIA (I)
Fonemas e Letras . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . .. .. . .. . . .. . .. .. .. .. . . . . .. .. .. .. .. . .. . . . . .. . . .. 27
1.- Definición e tipos de Fonemas ........................................................ 29
2.- Letras e Dígrafos .................................................................. ... ... 30
11
3.- Sistema vocálico .... .. . . ..... . . .. . . ..... . ..... ... ... .... ...... . .. .. ..... .. ... ..... .. .. ... 31
4 .- Sistema consonántico ..... .... .................. .. .......... .. ......... .... ............. 38
5.- O Alfabeto e os Dígrafos ........... .. ........... .. ................. .. ................. 39
6.- Uso de algunhas Letras .... .. ........ . ... ......... . ....... ...... .... ...... ..... . .... .... 41
TEMA 2: FONOLOXIA E ORTOGRAFIA (11)
Unidades Prosódicas e Correspondéncias Gráficas ............. .......... .. ... 47
1.- Definición de S ílaba e componentes silábicas .. ........ . ..... ......... .. ......... .. 49
2 .- Secuéncias de fonemas vocálicos: Di tongos, Hiatos e Tri tongos ...... ... .. .. .. 50
3.- Estrutura da Sílaba .. .................. .. ........... . ....... .. ......... .. ................ 53
4 .- Acento fonolóxico e tipos de palabras ....... .. ......... .. ........ ... ........ .... .... 54
5.- Acento gráfi co. Regras de acentuación .......... .... ........ ... ... ... .......... .... . 55
6.- Outros sinais auxiliares da escrita ..................................... . .............. 58
7.- Definición e caracterización de Grupo Fó nico ...................................... 59
8 .- Tipos xerais de Entoazó n .. .... ....... .... ..... ...... ...... .. ....... . ..... ... ...... ..... 60
9 .- Sinais gráficos de pontuación .... . ... ... ....... .... ...... ...... .. . ... .. ........ .. ...... 61

TEMA 3: O MORFEMA E A PALABRA. O NOME ........... ........... ... 63

1.- Defin ición de Morfema e Palabra .... .. .. .... .. .. . ........ .. ...... . .. .. ...... ..... .... 65
2.- Tipos principais de Morfemas e; clases de Palabras ...................... ...... ... 66
3.- Defi nic ión de Nome . ...... ... ........ ... ......... . ................. ... ......... ...... ... 68
4.- Tipos principais de No mes .... .. ........ .... ....... .... .......... .. ......... . .......... 68
5. -Tipos de Nomes Substantivos e Adxectivos ..... ..... .... ........ .. ................ 69
6.- O Xénero . . ........................ . . . .. ............... ..... ...... .... ....... ....... . ...... 71
a) Comportamento xeral do Nome canto ao Xénero . .. .. .. .. .. . .. ... .. .. .. .. . .. . .. 72
b) Estudo especial do Xénero imanente dos Nomes Substantivos .... .. .. .... ... 73
e) Flexión de Xé nero nos No mes .. .. .. .. . .. . .. .. . .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. .. 76
d) Indicac ión do sexo por procedimentos léxicos ..... .. ........ .. ......... .. ...... 79
7.- O Número .. ............. . .... ... .. . ........ . .... ...... ..... .. .. .. ..... . .. . ... .. .. . ..... . . . 80
a) Comportamento xeral dos No mes canto ao Número .. .. .. . .. .. . .. . .. .. .. .. .. .. 80
b) Flexión de Número dos Nomes ............ .. ...................................... 81
TEMA 4: O PRONOME (1)
Prono mes e Tipos de Pronomes. O Prono me Persoal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
1. - O Prono me e tipos de Prono mes ............... .. ..................... . ............... 87
2.- Definición de Pronome Persoal ............ ...... ...... .... ....... .... .. .......... .... 89
3. - Formas do Pronome Pe rsoal .. .. .. ...... .. .. .. ...... . .. .. ...... .. ......... .... ...... ... 91
a) Parad igma . . . . . .. . . . . .. .. . . . . . .. . . . . . .. . .. . . . . .. . . . . .. . . . . . .. .. . .. .. . . .. .. . . .. .. .. .. . . . . 91
b) Contraccións e asimilacións. Alomorfes de o (a, os, as) ... .... ....... .... .... 92
4.- Valores especiais do Pronome Persoal ...... ...... .... ..... ...... ....... ..... ...... .. 94
a) Reflexivos .......... .. ........... . .......... . . . ..... ..... ... ......... .. .... .. ... .... .,.. . 94
b) De Cortesía ...... .. ....... .. ..................... .. ...... ... ....... .... ......... .. ..... 95
e) De So lidariedade e Interese .. .. .. .. . .. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. . .. .. .. .. .. .. . 96
5.- Construcións coas formas áto nas do Pronome Persoal .... .... ..... ...... .. .. .... . 96
a) Usos de ce e che . . . . . . . . . . . . .. .. . . . . .. .. .. . . .. . . . . . .. .. . . .. . .. . .. . .. . . . .. . . . .. . . . . . .. . 96
b) Colocación das formas átonas do Pronome Persoal ............. . ....... .. ..... 97
TEMA 5: O PRONOME (II)
Referenciais Precisos . . . . . . . . .. . .. . . . .. . . . . . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 103
1.- Definición de Pro nome Demostrativo ........ .. .......... ... ...... ....... ... ... .... . 105
2.- Formas do Pronome Demostrativo ........ .. .......... ...... ........... ... .. . .. ...... 106
a) Paradigma . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . .. . . . . . . .. .. . . .. .. . . 106
b) Contraccións .... . ......... .. .................... . .................... .. .......... . .... 106
3.- Funcións e colocación do Demostrativo ..... . .. .. ...... ............. ........... . ... 107
4 .- Valores especiais das formas pronominais substantivas .............. . ...... ... .. 108
5.- Definición de Pronome Posesivo .... .. . .. ..... .. ........ ...... ............... .. ...... 109
6.- Formas do Pronome Posesivo ....... .. ............ .. .... ..... ...... .... ..... ...... ... 109
 7.- Funcións, colocación e construcións do Posesivo ............................. ... . 110
8.- Valores especiais do Posesivo ............ ...... ...................................... 112
TEMA 6: O PRONOME (111)
Referenciais Imprecisos. 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 115
1.- Relativos . . ........... ... ................................ .......... ....................... 11 7
2.- lnterrogativos ... . . .. . ............... ..... . ..................... .................. ........ 118
3.- Exclamativos ....... ................. ..................... ..................... ........ .. 118
4.- Funcións e usos dos Relativos, Interrogativos e Exclamativos ......... .. .. .... 119
5.- Definición de Identificadores; tipos e paradigma ................................. 121
6.- Formas contractas dos Identificadores ....................................... . ...... 122
7.- Uso dos Identificadores ................ .. .............................................. 123
8.- Ordinais ............................... . .................................................. 127
TEMA7:0PRONOME(n0
Referenciais Imprecisos. 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
1.- Cuantificadores: Definición e tipos ............................................ ...... 131
2.- Cuantificadores Definidos ............ .. .. . ........... ...................... ........... 13 1
a) Definición e ti pos ... . .. ......... .. ...... ..... ........ ................. ............... 13 1
b) Unitários .......... .................. ................ ...... ... .................. . ...... 132
e) Multiplicativos ........ . ............. ..................... ................... ......... 133
d) Partitivos ....... ......................... .......... ............................. ....... 134
e) Colectivos . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . .. .. . . . . .. . .. . . .. . .. . . .. . . . . .. . . . .. .. . . .. .. . . . . .. . . 136
3.- Cuantificadores Indefinidos ........................................................ . .. 137
a) Definición e tipos . . .. .. . . . . .. . . .. . .. . .. . . . . .. . . .. . .. .. . . . . .. .. . . .. . . .. .. . . .. . .. . . .. .. 137
b) Apreciativos .......................................................................... 137
e) Correlativos ........................................................................... 138
d) Funcións. Usos e valores dos Cuantificadores Indefinidos .... . ......... ..... 139
4.- Cuantificadores Absolutos ................ ........... ....................... ........... 140
a) Definición e formas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
b) Funcións e valores ....................... .......... .................. .. ...... ... .... 140
e) Contraste de valores entre Cuantificadores Absolutos e indefinidos ................ 141
TEMA 8: O VERBO (1)
O Verbo e os seus Tipos. Verbos Regulares ........... ................. ........ 143
1.- Definición de Verbo .................................................................... 145
2.- Tipos de Verbos ........................................................................ 146
3.- Elementos constitutivos dos Verbos Regulares .................................... 148
a) Raiz ........................................ ... ................................ . ........ 149
b) Vogal temática . . .. .. . . . . . . . . . . .. . . . .. .. . . . . . . .. . . . . .. .. . . . . . . .. . . .. . . . . .. .. . . . .. . .. . . 15 1
e) Morfema modo-temporal ................................................. .......... 154
d) Morfema número-persoal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
TEMA 9: O VERBO (11)
Verbos Semi-Regulares ................ ........ ......... .. ....... .. ...... ............ 161
1.- Verbos acabados en-acere -ucir .................................................... 163
2.- Verbos con altemáncia vocálica na raiz ............................................ 164
a) Primeira conxugación ...................................... .. ....................... 164
b) Segunda conxugación ..................... .. ........................................ 166
e) Terceira conxugación ............................................................... 168
3.- Verbos da segunda e terceira conxugacións con raiz finda en vogal ............ ....... 171
TEMA 10: O VERBO (111)
Verbos Irregulares .................................................................... 175
1.- Estrutura do verbo irregular ................ ...... .. ...... ............... .. ...... ...... 177
2.- Sistematización de irregularidades no tema de Presente ............ . .... ........ 178
a) Particularidades na raiz e vogal temática irregular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
 b) Irregularidades nos morfemas modo-temporais .............. .. ................ 182
e) Irregularidades nos morfemas número-persoais ................................ 182
3.- Sistematización de irregularidades no tema de Pretérito ............... ....... ... 183
a) Particularidades na raiz e vogal temática irregular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
b) Irregularidades nos morfemas número-persoais .................. ......... ..... 185
TEMA 11: O VERBO (IV)
Valor de Modos e Tempos ...... ... ....................................... ......... 187
1.- O Modo: Definición e tipos ....... ............ ........................... ......... .... 189
2.- Valores dos Modos ..................................................................... 190
a) Indicativo ................. . ............................................. . ............. 190
b) Subxuntivo ............................................................... . ............ 190
e) Imperativo ................................................................ .. .......... 191
3.- O Tempo verbal: Definición e tipos ................................................. 192
4.- Tipos e valores dos Te mpos do Modo Indicativo ................. ................ 193
a) Presente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. .. .. . . . .. . .. . . .. . . . . .. . . . . .. . . . .. . .. . . . . .. . . . . 193
b) Pretérito ................................ . . .................................... .... ..... 194
e) Futuro ...... .............. ................ .. . ... ............................ ....... ..... 195
d) Co-Pretérito ..................... ............ .................. ........................ 196
e) Ante-Pretérito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . . . .. . . . . .. . . . . .. . . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . .. 197
f) Pos-Pretérito . .. . . . . . .. . . . . .. . . .. . . . . .. . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . .. .. .. . . .. .. . .. .. . . . .. . .. . . . 198
5.- T ipos e valores dos Tempos do Modo Subxuntivo .... . .......................... 199
a) Presente ............................................................................... 200
b) Pretérito ............................................................................... 201
e) Futuro .................................................................................. 202
6.- T ipos e valores dos Te m pos do Modo lmperativo: Presente ........ ............ 203

TEMA 12: O VERBO (V)

Formas Substanciais e Aspectuais .. .. . .. . .. . .. .. .. . .. .. .. .. . .. . .. .. .. . .. .. .. . .. 205
1.- Formas Substanciais e Aspectuais nominalizadas e adverbializadas ........... 207
2.- Estudo do Infinitivo como forma verbal ............................................ 208
a) Morfema substancial ............. .... ..................................... . ......... 208
b) Temporalidade ...................... . ..... ........ ....................... ............ 209
e) Morfemas número-persoais ........................................................ 209
d) Construcións con Infinitivo ........................................................ 212
3.- Estudo do Xerúndio como forma verbal ............................................ 2 12
a) Morfema aspectual ................... ..... .......................................... 213
b) Temporalidade ....................................................................... 2 13
e) Construcións con Xe rúndio ........................................................ 2 13
4 .- Estudo do Particípio como forma verbal ........................................... 2 14
a) Morfema aspectual .. . . . . . . . .. .. . . . . . . .. . .. . . .. . . . . . . . . . . . .. . .. . .. . . . .. . . . . .. . . . . .. . . 2 14
b) Tempora1idade ............................................................... . ....... 214
e) Construcións con Particfpio e formas duplas ..... .. ................ .... .. .. .... 2 14

TEMA 13: O VERBO (VI)

Perífrases Verbais .................. ........... ............ ........... ... ............. 219

t~~~~;·: :: : : : ::m
3.- Estudo particular das Perffrases Aspectuais ........................................ 224
a) lncoactivas ............................................................................ 224
b) ~mpe~ec!ivas ................... . . ................ .. ..... ................. ............ 225
e) ermmat1vas .. . .. .. .. .. . .. .. . .. .. . .. .. .. .. . 225
d) Perfectivas .................... . .......... .. .'.'.'.·.·:.·.·.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.' :.'.'.'.'.'.'.' 225
 e) Perfectivo-Reiterativas .............................................................. 226
4.- Estudo particular das Perífrases Modais .... ........................................ 226
a) Obrigativas ................. .. ................... ............ ...... ....... ......... .... 226
b) Hipotéticas ............... .. ......... ........ ....... ............... ... ........... ...... 227
5.- Estudo particular das Perífrases Temporais ....... ................................. 227
TEMA 14: O ADVÉRBIO (I)
O Advérbio. Advérbios Calificadores .. .. .. .. . .. .. .. .. .. . .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. . .. 229
1.- Advérbio e Locución Adverbial .. ...... .. ............ .. ............................ .. 23 1
a) Definición ............................................................ .. ............... 23 1
b) Clasificación ......................................................... .. ..... .......... 232
2.- Advérbios Calificadores e Locucións ........ .. ...... ... ............................ 232
a) Advérbios e Locucións de Modo .............. ......................... .. ........ 233
b) Advérbios e Locucións de Cantidade ..... .. .... .. ....... .. ...................... 234
TEMA 15: O ADVÉRBIO (11)
Advérbios Localizadores ............. ................ .... ... .... ........... ................ 237
1.- Advérbios e Locucións de Lugar ....... .. ....... ..... ....................... ... ...... 239
a) Advérbios: Formas e usos ............... .. .................................... ..... 239
b) Locucións .... ..................................... .... .... ......... ............ ....... 242
2.- Advérbios e Locucións de Tempo ....................... ....... . .................... 243
a) Advérbios: Formas e usos ................................ .... .. ......... ........... 243
b) Locucións ..................... .... ...... .... ... ..................... .................. 245
3.- Advérbios e Locucións de Orde .... ...................... . ..... ...................... 246
a) Advérbios .................. .......................... . ............................... . 246
b) Locucións ..... .. ............. .. .................................................. ..... 246
TEMA 16: O ADVERBIO (III)
Advérbios Declarativos, Especificadores e Incorporadores ................... 247
1. - Advérbios Declarativos e Locucións ................................................ 249
a) Advérbios e Locucións de Afirmación ...... .. ..... ..... .. ... .. .. ..... .......... 249
b) Advérbios e Locucións de Negación .................. .. .... ..................... 250
e) Ad vérbios e Locucións de Dúbida ............................................... 251
2.- Advérbios Especificadores e Locucións .... . ............ .. ........ ....... ........ .. 252
a) Advérbios de Identificación ....................................................... 252
b) Advérbios de Realce .......... ... .... ............................................... 252
e) Advérbios e Locucións de Limite ................... .. .... . ... .. ................. 252
3.- Advérbios Incorporadores e Locucións .............. .. ............ .. ............... 253
a) Advérbios de Inclusión ........ ..... .... ........ .. ... .. ............................. 253
b) Locucións Adverbiais de Inclusión ................. .. .. ......... ................. 253
TEMA 17: A PREPOSICIÓN .................. .. .......................... .. ........... 255
1.- Preposición e Locución Prepositiva: Definición ................... ... ............ 257
2.- Principais valores e usos das Preposicións .. ....... ............. ................... 259
TEMA 18: INTRODUCIÓN Á SINTAXE. AS CONXUNCIÓNS (1)
Unidades e Relacións SintáCticas. Definición de Conxunción ............... 265
1.- Tipos de unidades e relacións sintácticas ... ........... ............................. 267
a) Tipos de unidades sintácticas ......................... .. ............ .. ... .......... 267
b) Tipos de relacións sintácticas ................. ............... .. .. .... .... .. ........ 268
2.- A Conxunción e outros nexos ............. .................... .. ..................... 269
3.- Unidades gradativas: Tipos, definicións .e funcións .............. ....... ......... 270
a) O Morfema e a Palabra . .. .. .. . . . . .. . . . . .. .. . . . .. .. .. .. . .. . . .. .. . .. .. .. .. .. .. .. .. . .. 270
b) A Frase ............................. .................... ........ ............... ........ 272
e) A Cláusula .......... .... .... .. ........ .. ... ................... ........................ 275
• TEMA 19: INTRODUCIÓN Á SINTAXE. AS CONXUNCIÓNS (11)
Tipos de C lá usulas. 1: C láusulas Simples e Complexas ... ... . ..... ........... 281
1.- Cláusulas Simples .................................. . .......................... . ........
2.- Cláusulas Complexas .......... .. ........... .. .......................... .. .............
a) Definición .... .. .. ................. .. ..... . ..................................... . ... . .
b) Funcións da Cláusula Incrustada dentro da Cláusula Complexa ............
284
285
285
285
TEMA 20: INTRODUCIÓN Á SINTAXE. AS CONXUNCIÓNS (111)
Tipos de Cláusulas. 2: Cláusulas Compostas e Bipolares . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
l.- C láusulas Compostas: Definición e funcións ....... , ......... .. ................... 297
a) Copulativas .. ... . ................................... . ................................. 298
b) Disxuntivas .. . ................ . ......... .. . .. . ... ............................. . .... . .. 298
2.- C láusulas Bipolares: Definición .......................... .. .......................... 299
a) Condicionais .. ........................ . ............................................... 300
b) O positivas (relación adversativa e concesiva) ................................ .. 300
e) Causativas (re lación causal e consecutiva) .... . .... .. ........................... 302
d) Cuantitativas (relació n comparativa e proporcional) ... .. ..................... 303
3.- A recursividade na C láusula .................................. . .... . .................. 306
APÉNDICE 1: CONTRACCIÓNS E VERBOS .. ..... .. .. .. .... ...... .... .. . 311
1.- Contraccións, asimi lacións e aglutinacións ........................ .. ............... 313
2.- Paradigmas verbais ................................. ... ....................... .. ........ 315
a) Modelos de Verbos Regulares .. ......... .. ........................................ 315
anda r ................... . ....... ....... ...................... .. ..... .. .... . ................ 315
viver ................................... . .. ................................... . ..... . ...... . 3 15
partir ...................................... ... ............... .. ............ . ............... 3 16
perdoar ...................... . . . ....... . ........................... .. .......... .. ..... .. ... 3 16
b) Modelos de Verbos Regulares ou Semi-Regulares .......................... .. 3 17
cear ........................ . ......... . ........ . ...... . .............. ... . . .. . ....... . ....... 3 17
cop iar ................................ . .... . .... . ...... . ..... . ..... .. ........... . .......... 3 17
minguar .................... . ... ... . .. . .................... . .. ...... . ...... . ............... 318
e) Modelos de Verbos Semi-Regulares .............. .. . ............................ 318
producir ....... . .. . ... . .... .. .. ........ ..... . ............ . . .. .. ................ . ...... . .... 3 18
levar ............................ . ..... .. ................... . .. ... . .......... . .............. 319
xogar ................. . .......... . .. .. ............................. .. ...................... 319
beber .................... .. .......... . ............. .. ....... .. ................ .. ........... 320
mover ............ . .. .. .. .............. . ..... . . . . ........ . .......... . ........ . .... . ........ 320
pedir ... . ............... .... ............................... . ......... . ............... .. .. ... 32 1

~f¡~~~i~.. :::: :::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: ~g

dormir ............ . ... . ..... . ..... .. .. . ......... . ....... ........ . .... .. . . .. ..... ..... . .... . 322
polir ... . ....... . .. . ..... . .................... .. .................. . ........ . ................ 323
subir ..... . ....... . .. . .. .. .................... .. ............. . ............. .. ...... .. ... . ... 323
doer ........ ........ .. . . ..... . ...... .. . .......... .. ................... ... .... . .... .. ........ 324
cair ....... .. .................................... .. . .. .. . ......... .......... . ............ . .. 324
posuir ............................ .. ........................ . . .. .. .. .............. . ........ 325
d) Modelos de Verbos Irregulares ................................. .. . ............... 325
caber .................. . .. . .......... . .......... . ......................... .. ............... 325
crer e le r .... .. . ... ... . .... . ... . ..... .... . .... . ................. . ...... . ... . .. . ............ 326
dar ......... .. ..... .. ... .. .................... .. ...... . .............. . ...................... 326
dicer ................. .. .... .. .. .. ............ .. ..... .. . ........... .. ....................... 327
estar .... . ... . ................... .. .. .. ...... .. . ..... ... ....................... . ............ 327
facer .. . ... . . .. . .. . ....... ... ..... . ... . ............. . ......... ........ . ..................... 328
haber . ... . ..................... . .......... .. .......... . ........ . ........................... 328
ir ....................................... .. ............... . .................. . ............... 329
ouvir .................................. . . .. .............................. . .................. 329
 ~~~e~-.::::::: ::::::::::: ::::: :::: :: ::::::::::::::::: ::: ::::: :::: ::::::::::::::::: :::::::: ::: ~~~
pracer ................................... ... . ... ...... . ....................... ....... ......
querer .. .......... .... .. .... . ..... . .... .... . .. ........ . ...... ............ . .................
rir .... .. .. ....... ........................ ..... . ........ ....... . ............. ..... ... ........
saber ............ .. ....... .. ............. ....... . ..... ...... ..... ... .. ... ... ..... . .. ........
ser .............. ........ .. .............. ....... . ... .. ... ............................... ....
ter ............................... ............... . ............... ... .. .... .. .................
331
33 1
332
332
333
333
•
traer ......................... . ...... .. ..... .. .... ... ... ... . .... .. ........ .. ... ............. 334
valer .. ..... . ............ .... ................................. ..... ................ ......... 334
ver ..... ..................... ..... . ....................... ................................ .. 335
vir ..................................... .. ..... .............. ........ ...... ..... ............. 335
APÉNDICE 2: PARTICULARIDADES LÉXICAS ..................... .... 337
1.- Terminacións e comezos de palabra problemáticos ... .................. . ..... .... 339
a) -aria ............... ................. ................. ..... .. ........ .... ..... .. .... .. ... 339
b) -bel ............. ..... ................ .. ......... ... ........ .. ............ .......... ..... 339
e) -zón 1 -ción , -són 1 -sión , -tón 1 -tión, -xón 1 -xión ....... .... .. ..... ... ...... 340
d} -za, -zo e -cía, -cío .... ... ..................... .. ...... ........ .. ... ..... ...... ..... 340
e) -ante, -ente, -in te .... .... ... ....... ....... .. ............ . ..... ... ..... .. ............. 341
f) -iña, -iño, -iñar e -ina, -ino, -i nar ... ......... ......... . .......................... 342
g) -an 1 -ao, -a e -ano, -a na ........ ....... ...... ... .... ..... .... ....... .. .... ......... 343
h) -au; -eu e -eo 1 -eio; -ea 1 -eia e -e ... .. .............. ............. .. ..... ..... ... 344
i) -oa, -o e -ola, -ona .. .......... ............ ................. .. ... ........... ......... 345
1) -e e -en (-ene) ........... ..... ...... .... .. ... .. ..... .. ....... .. ....................... 345
m) -o e -on (-one) .... .. .... .......... ........ ................. .............. ........... 346
n) -ade, -ede, -ide, -ude . ........... ... .............................................. .. 346
ñ) -se, -xe ..................... ... ..... .. ................................................. 347
o) -ite, -te, -pole e outras ..... .. ..... .. .... .. ... ... .. ... ............ .... .............. 347
p) -e ira, -eiro e -era, -ero ........................... .. ....... ...... ............. .... .. 347
q) -doiro, -do ira, -ouro, -oura e -deiro , -deira, -oro, -ora ..... ...... ........... . 348
r) -ear e -exar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
s) -izar e -isar ........... . .... ......... .......... ....... .. ...... .. ...... .............. .... 349
t) -imento ................ ... ..... .............. ..... .... ......... ... ........... .......... . 349
u) Adaptación de voces latinas ....................... .. ....... .............. .. ....... 349
v) Adaptación de voces estranxeiras (e onomatopeicas) ... .... .... ... ........... 350
x) ca-, ga- ecua-, coa-, gua- .......... .. ...... ... ..... .. ............ .... .... ... .. .... 350
z) ante-, de-, des-, es- ..... ...... ..... .......... ....... ......... ... .. ... ...... ...... ... 351
2.- Particularidades léx icas dos grupos consonánticos ......... ...... ..... ..... : ...... 352
a) Vocalización da primeira consoante (grupos heterosilábicos) ....... ......... 352
b) Perda da primeira consoante ......... .... .. ... ........ .... ..................... ... . 353
e) Rotización da segunda consoante (grupos tautosi lábicos) ........ .......... .. 354
3.- Outras particularidades vocálicas e consonánticas ....... ............ ........... .. 354
a) Vocalismo átono ... .................................................... ....... .. ... .. 354
b) Co nsoante r .. ...... ................ ... ............... .... .. ..... .. ........ .. .. .... .... 355
APÉNDICE 3: CUADRO COMPARATIVO DAS NORMATIVAS AC-
TUAIS ..... ...... ............................ .. .................. .. .. ................... 357
ÍNDICE DE FORMAS GRAMATICAIS ................. ..................... 373