cenejeä^ jep³e ceeO³eefcekeÀ Je G®®e ceeO³eefcekeÀ efµe#eCe ceb[U, HegCes 2013 – 2014
  Je ³eeHeg{erue DeY³eeme¬eÀceeJej DeeOeeefjle

cejeþer
³egJekeÀYeejleer
F³ellee yeejeJeer  

 
First Edition: July 2014
  First Edition: July 2014

 
þUkeÀ JewefMeäîes : 
 
• meesHeer Je DeesIeJeleer Yee<ee.
 
• DeY³eeme¬eÀceeleerue meJe& efveyebOeÒekeÀejeb®es cegodosmeto uesKeve.
 
• HegmlekeÀeleerue meJe& mJeeO³ee³e Òeµveeb®eer Je GHe¬eÀceeb®eer Deeoµe& Gllejs.
 
• DeefOekeÀ mejeJeemeeþer cenllJeHetCe& Òeµveeb®eer cegodosmeto Gllejs.
  • J³eekeÀjCeeleerue ÒeµveÒekeÀejeb®es meefJemlej mHe<ìerkeÀjCe.
  • yees[e&®³ee veJeerve DeejeKe[îeevegmeej mejeJe ÒeµveHeef$ekeÀeb®ee meceeJesµe.
  • yees[e&®³ee ÒeµveHeef$ekesÀ®ee meceeJesµe.
 

 
Printed at: India Printing Works Mumbai
 

No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, C.D. ROM/Audio Video Cassettes or electronic, mechanical
including photocopying; recording or by any information storage and retrieval system without permission in writing from the Publisher.
 

 
TEID : 754
   
 ÒemleeJevee
vecemkeÀej, efJeoîeeLeea efce$ecewef$eCeeRvees. Dee³eg<³eeleerue cenllJee®³ee Je<ee&le HeoeHe&Ce kesÀuesu³ee meJe& efJeoîeeL³ee¥®es mJeeiele. 12 Jeer ®es Je<e& DeeHeu³ee
Dee³eg<³eeuee KeN³ee DeLee&ves keÀueeìCeer osCeejs Deens. ³ee µew#eefCekeÀ Je<ee&le efceUefJeuesues iegCe efJeoîeeL³ee¥®es YeefJeleJ³e efveefµ®ele keÀjerle Demeleele. ³ee ³eµemJeer
Jeeì®eeueer®³ee JeUCeeJej ìeiexì ÒekeÀeµeve®es `cejeþer ³egJekeÀ Yeejleer F³ellee yeejeJeer' ns HegmlekeÀ DeeHeu³ee neleer osleevee Deecnebuee Del³eble Deevebo nesle Deens.
yeouel³ee keÀeUeleerue DeeJneveebvee meceLe&HeCes meeceesjs peelee ³eeJes ³ee Godosµeeuee keWÀêmLeeveer þsJetve veJeerve HeeþîeHegmlekeÀeJej DeeOeeefjle ³ee HegmlekeÀe®eer
efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer Deens.
³ee HegmlekeÀe®³ee ceeO³eceeletve DeeHeCe HeÀkeÌle cejeþer ³egJekeÀYeejleer ³ee HegmlekeÀe®ee®e efJe®eej keÀjCeej veener, lej SketÀCe®e cejeþer Yee<es®ee efJe®eej
keÀjCeej Deenesle, l³ee®eÒeceeCes legce®es íbo, legce®eer DeeJe[ DeeefCe DeY³eemee®es efJe<e³e ³ee meeN³eeb®eer meebie[ Ieeuele yeejeJeer®es Je<e& ³eµemJeerHeCes keÀmes HetCe&
keÀje³e®es ³ee®ee efJe®eej keÀjCeej Deenesle.
Yee<ee ner DeekeÀueve, j®evee DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer ³ee leerve ceeO³eceeletve efµekeÀeJeer ueeieles. cnCetve®e DeeHeu³ee ³ee HegmlekeÀele efJeoîeeL³ee¥vee ³eesi³e
DeekeÀueve nesC³ee®³ee ¢<ìerves efveyebOe ³ee ÒekeÀjCee®ee ÒeLece efJe®eej kesÀuee Deens. efveyebOe ns cegodosmeto Je efJeoîeeL³ee¥®es uesKeve me#ece keÀjCeejs þjeJes ³ee ¢<ìerves
DeY³eeme¬eÀceeleerue meJe& efveyebOeÒekeÀejeb®es efJeµues<eCeelcekeÀ efJeJes®eve kesÀuesues Deens. efveyebOee®³ee DeefOekeÀ mejeJeemeeþer efJeefJeOe efJe<e³eeb®es efveyebOe cegodoîeebmen
osC³eele Deeues Deensle.
Yee<esJej ÒeYeglJe mebHeeoveemeeþer Yeeef<ekeÀ keÀewµeu³eeb®ee efJekeÀeme GHe³egkeÌle þjlees. l³ee ¢<ìerves DeeHeCe `mepe&veµeerue uesKeve' ³ee ÒekeÀjCeele meceeefJe<ì
Demeuesu³ee meJe& DeY³eemeIeìkeÀeb®es meceHe&keÀ GoenjCeebmen efJeµues<eCe kesÀues Deens. cejeþer Yee<es®ee Hee³ee cepeyetle nesC³eemeeþer Je J³eekeÀjCee®ee DeY³eeme
efJeoîeeL³ee¥vee Deevebveoe³eer JneJee ³ee¢<ìerves megueYe Je meesH³ee µeyoeble J³eekeÀjCeeleerue IeìkeÀeb®es uesKeve kesÀues Deens.
jbpekeÀlesyejesyej®e SkeÀe veJ³ee Jee*dce³e ÒekeÀeje®ee efJeoîeeL³ee¥vee Heefj®e³e JneJee ³eekeÀefjlee `efJeveeso : SkeÀ Jee*dce³e ÒekeÀej' ³ee IeìkeÀe®es meefJemlej
mHe<ìerkeÀjCe kesÀues Deens. ÒeµveHeef$ekesÀ®ee DeejeKe[e ue#eele Iesle mJeeO³ee³eeceO³es J³eekeÀjCe efJeYeeieeleerue Òeµveeb®eer j®evee kesÀueer Deens.
³ee HegmlekeÀele, HeeþîeHegmlekeÀeleerue Òeµveebyejesyej®e DeefOekeÀ cenllJee®es Òeµve Je ³ee meJe& Òeµveeb®eer meesH³ee Je meceHe&keÀ µeyoeble Gllejs efoueer Deensle.
keÀefJeles®ee DeLe& menpe mecepesue Deµee µeyoeble efouesuee Deens. ieoîe, Heoîe Yeeieebleerue uesKeve, GHe¬eÀce, mebJeeokeÀewµeu³e, Yee<eeY³eeme mJe³ebDeO³e³eveeme
®eeuevee osCeejs efJe®eejÒeJe=lle keÀjCeejs Deensle. DeefOekeÀ mejeJeemeeþer HeeþebceO³es ³ee®es Deeoµe& vecegvesner osC³eele Deeues Deensle.
efJeoîeeL³ee¥vee kesÀJeU Hejer#eeLeea ve yeveefJelee l³eebvee efJeefJeOeebieer efJe<e³eeb®ee owvebefove J³eJenejele GHe³eesie nesC³eemeeþer uesKe-DeûeuesKe, Yee<es®es GHe³eespeve:
DeekeÀeµeJeeCeer Je otjef®e$eJeeCeer, cegueeKele, mebieCekeÀ ³ee IeìkeÀeb®eer ceeefnleer ³ee HegmlekeÀele efJemle=leHeCes efJeµuesef<ele kesÀueer Deens.
efJeoîeeL³ee¥®ee Je³eesieì, l³eeb®eer DeekeÀueve#ecelee, l³eeb®³ee iejpee ue#eele Ieslee ner SkeÀ HeefjHetCe& ceeie&oefµe&keÀe efJeoîeeL³ee¥vee DeY³eemeemeeþer Je
Hejer#esmeeþer GHe³egkeÌle þjsue.
ìeiexì ÒekeÀeµeve®es `cejeþer ³egJekeÀYeejleer' ns HegmlekeÀ efJeoîeeL³ee¥®es DeO³e³eve megueYe nesC³eemeeþer lemes®e efµe#ekeÀebveener ÒeYeeJeer DeO³eeHeveemeeþer
mene³³ekeÀejer þjCeejs Deens. Hejer#es®³ee ¢<ìerves JesUs®es meg³eesi³e efve³eespeve nesC³eemeeþer Je efJeoîeeL³ee¥®ee DeelceefJeµJeeme efÜiegefCele nesC³eemeeþer vecegvee
ÒeµveHeef$ekeÀeb®ee meceeJesµe keÀjC³eele Deeuee Deens.
O³es³eeÒele Heesnes®eC³eemeeþer ³eesi³e efve³eespeve keÀje. leCeeJeefJejefnle DeY³eeme keÀje. ceveve, ef®elebve Je mejeJeeves ³eµe ÒeeHleer keÀje. legce®³ee meJe& µebkeÀeb®³ee
efvejmeveemeeþer Deecner meowJe lelHej Deenesle. HegmlekeÀ meJeexllece nesC³eemeeþer meJeexleesHejer Òe³elve keÀjC³eele Deeues Deensle. les DeefOekeÀeefOekeÀ Gllece JneJes
³eekeÀefjlee DeeHeu³ee yengcetu³e met®evee DeeefCe DeefYeÒee³e mJeeieleen& Deens.

Hejer#esmeeþer neefo&keÀ MegYes®íe !

ÒekeÀeµekeÀ
   
 F³ellee : 12 Jeer cejeþer
iegCeefJeYeeieCeer
 

De. ¬eÀ HeeþîeIeìkeÀ iegCe

1. efveyebOeuesKeve 10
2. mepe&veµeerue uesKeve 10
3. J³eekeÀjCe 12
4. efJeveeso: SkeÀ Jee*dce³eÒekeÀej 07
5. ieoîe efJeYeeie 12
6. Heoîe efJeYeeie 11
7. GHe³eesefpele cejeþer 18
80
8. leeW[er Hejer#ee 20
SketÀCe iegCe 100
   

   
 uesKekeÀ / He=<þ cenelcee peesleerjeJe
¬eÀ. Heeþe®es veeJe 2 DeKeb[ 221
uesefKekeÀe ¬eÀ. HegÀues
uesKeve Je J³eekeÀjCe yeefnCeeyeeF&
3 osJe Depeye ieejes[er 228
1efveyebOeuesKeve 1 ®eewOejer
2mepe&veµeerue uesKeve 30 4 DeeJeenve kegÀmegceeûepe 236
3J³eekeÀjCe 48 5 ³ee pevceeuee HegÀìs ve Yee<ee efJeboe keÀjboerkeÀj 244
efJeveeso : SkeÀ Jee*dce³eÒekeÀej 6 Keebye µeeblee µesUkesÀ 252
De) efJeveeso : SkeÀ Jee*dce³eÒekeÀej 59 7 efJe®eej veeje³eCe megJex 260
ye) Yeglee®ee pevce o. cee. efcejemeoej 71 8 yenjleerue ceUs HeÀ.cegb.efµebos 267
keÀ) oneJeer®eer (De) HetJe&le³eejer cegkegbÀo ìekeÀmeeUs 87 9 veJ³ee µenjeefJe<e³eer ueeskeÀveeLe ³eµeJeble 272
[) ®eeHeÀe kesÀµeJekegÀceej 99 GHe³eesefpele cejeþer
ieoîe-efJeYeeie 1 uesKe-DeûeuesKe 277
1 p³ee®eb l³ee®eb veboveJeve jJeeRê efHebies 110 Yee<es®es GHe³eespeve :
2 289
[e@. S. Heer. pes. DeekeÀeµeJeeCeer
2 Deeoµee¥®³ee µeesOeele 122
Deyogue keÀueece Yee<es®es GHe³eespeve :
3 300
3 ceeP³ee Dee³eg<³ee®eer iees<ì efieefjpee keÀerj 140 otjef®e$eJeeCeer
ues. keÀve&ue µ³eece 4 cegueeKele 313
4 .... DeeefCe kewÀosle 157
®eJneCe
5 mebieCekeÀ 324
5 Deefle keÀeUpeer®es HeefjCeece efvejbpeve Ieeìs 171
Heefjefµe<ìs
6 mees³eje Je=#eJeuueeR®ee DeefJeveeµe nUyes 187
Hejer#esefJe<e³ekeÀ cenllJee®³ee yeeyeer  334
Heoîe-efJeYeeie
ÒeµveHeef$ekeÀe DeejeKe[e  340
1 mebleJeeCeer
vecegvee ÒeµveHeef$ekeÀe − 1 342
De) meebefieleueer KetCe ceveW
meble veeceosJe 201 vecegvee ÒeµveHeef$ekeÀe − 2 347
ceeP³ee
ye) letb ³esjs yee efJeþdþuee meble peveeyeeF& 209 yees[& ÒeµveHeef$ekeÀe − 2014 352
keÀ) DeYekeÌlee®eer DeesUKe meble µesKe cenbceo 216

  

   
Target Publications Pvt. Ltd.
uesKeve Je J³eekeÀjCe
01
`efveyebOeuesKeve' cnCepes ÒeµveHeef$ekesÀleerue keÀþerCe
JeeìCeeje HeCe lejerner meesHee Demee Òeµve. F³ellee yeejeJeer®³ee
ÒeµveHeef$ekesÀle ne Òeµve 10 iegCeebmeeþer ³eslees. IeìkeÀefvene³e
iegCeefJeYeeieCeer yeIelee ne Òeµve meJee&eOf ekeÀ iegCe DemeCeeje
Deens. cejeþer Yee<es®ee HesHej efueefnleevee meeOeejCele: JesU
DeHegje He[lees DeeefCe cnCetve®e meJee&eOf ekeÀ iegCe DemeCeeN³ee
efveyebOeuesKeveekeÀ[s ogue&#e nesles. keÀOeerkeÀOeer keÀener efJeoîeeLeea
³ee ÒekeÀejeuee cenÊJe ve osTve efveyebOe efueefnCes ìeUleele.
ÒeµveHeef$ekesÀleerue `efveyebOeuesKeve' ne ÒekeÀej legce®eer cejeþer
Yee<es®eer Hejer#ee IesCeeje Demelees. legce®es cejeþer Yee<es®es %eeve,
meYeesJeleeueer Ie[CeeN³ee Ieìveeb®eer peeCe, legce®es DeekeÀueve,
legce®eer Yee<ee, legce®ee Flej DeY³eeme, legce®es efJe®eej
ceeb[C³ee®es keÀmeye ³ee meieȳee iees<ìeR®eer ®ee®eHeCeer ³ee
efveyebOeuesKeveeletve kesÀueer peeles.
F³ellee 12 Jeer®³ee HeeþîeHegmlekeÀeleerue `uesKeve Je
J³eekeÀjCe' ³ee DeY³eeme IeìkeÀebleie&le ³esCeeje `efveyebOe uesKeve' ne
Heefnuee®e DeY³eeme IeìkeÀ.
Yee<es®ee DeY³eeme keÀjleevee `efveyebOe uesKeve' ne cenllJee®ee
IeìkeÀ þjlees. efveyebOe uesKevee®es mJele:®es Demes SkeÀ keÀewMeu³e
Demeles. Jee®eve, uesKeve Je mejeJee®³ee ceeO³eceeletve ns keÀewMeu³e
efJekeÀefmele keÀjlee ³esles. efveyebOe uesKeveecegUs DeeHeCe DeeHeu³ee
ceveeleerue efJe®eejeb®es, YeeJeveeb®es, keÀuHeveeb®es efJe<e³eeb®³ee Deveg<ebieeves
met$eyeodOe jerleerves ÒekeÀìerkeÀjCe keÀª MekeÀlees.
`efveyeO³eles Deeqmceve Fefle'. efpe®³eeceO³es efJe<e³e iegbHeÀuee
peelees DeMeer Jee*dce³eerve j®evee cnCepes `efveyebOe'. DeMeer
mebmke=ÀleceO³es efveyebOee®eer J³eeK³ee kesÀuesueer Deens. lemes®e efveyebOe
nîee Meyoe®eer HeÀes[ efve + yebOe DeMeer keÀjlee ³esles. l³ee®ee DeLe&
yeebOeCes, iegbHeÀCes, pegUefJeCes, SkeÀef$ele keÀjCes Demee Deens.
DeeMe³ee®³ee megmebiele ceeb[Ceerme efveyebOe uesKeveele HeÀej cenllJe
Deens. ³eesi³e, DeLe&HetCe& Meyoj®evee GHeces³e GHeceebveer mepeuesueer
megboj Yee<ee efveyebOee®eer jbiele Jee{Jeles.
1 1
01: efveyebOeuesKeve
efveyebOeuesKeve
efveyebOeuesKevee®es leb$e:
efveyebOe uesKevee®es mJele:®es Demes SkeÀ efJeefMe<ì leb$e Deens.
1. DeekeÀ<e&keÀ meg©Jeele, efJe<e³eefJeJes®eve Je efveyebOee®ee ³eesi³e
meceejesHe ner efveyebOe uesKevee®eer cenllJee®eer Debies Deensle.
2. efveyebOe efJe<e³eeMeer megmebiele Demes keÀener megefJe®eej,
keÀeJ³eHebkeÌleer, megYeeef<eles efkebÀJee SKeeoîee Ieìvee Òemebieeves
efveyebOee®eer DeekeÀ<e&keÀ meg©Jeele keÀjlee ³esles.
3. efJe<e³e efJeJes®eve keÀjleevee l³eele efJe®eejeb®ee cegodosmetoHeCee
DeeJeM³ekeÀ Deens.
4. ³eesi³e GoenjCes, oeKeu³eeb®³ee DeeOeejeves cegodoe
DeefOekeÀeefOekeÀ ÒeYeeJeerHeCes mHe<ì keÀjeJee.
5. MesJeìer efveyebOe uesKevee®ee meceejesHe ne megodOee
HeefjCeecekeÀejkeÀ DemeeJee.
6. mebHetCe& efveyebOeele DeeHeCe ceeb[uesues efJe®eej Jee®ekeÀebvee
efJe®eejÒeJeCe keÀjCeejs DemeeJesle.
efveyebOe uesKeve keÀjleevee I³eeJe³ee®eer keÀeUpeer :
1. efveyebOe uesKevee®ee ÒeMve ÒeMveHeef$ekesÀle Heefnuee Demeuee lejer
GllejHeef$ekesÀle lees Deieoer meg©Jeeleerme Jee Deieoer®e MesJeìer
efuent vekeÀe. meeOeejCele: oesve-leerve ÒeMve mees[Jeu³eeveblej
efveyebOe efuenC³eeme I³eeJee. yejs®eoe efJeoîeeLeea efveyebOe
meJee&le MesJeìer efuenC³eeme nesleele Je HegjsMee JesUsDeYeeJeer
lees efveyebOe HetCe& nesle veener.
2. ÒeµveHeef$ekesÀle Deeuesu³ee efveyebOeeHewkeÀer legcner keÀesCelee efveyebOe
efuent µekeÀlee, ³ee®ee ÒeLece efJe®eej keÀje.
3. p³ee efJe<e³ee®eer peemle lemes®e ³eesi³e ceeefnleer Deens l³ee®ee
efJe®eej keÀªve®e efJe<e³e efveJe[e.
4. l³ee efJe<e³eeJej DeeOeeefjle keÀener cenÊJee®³ee DeesUer,
SKeeoer pegveer yeeleceer, megefJe®eej, mebyebefOele J³ekeÌleer ³ee
iees<ìeR®eener efJe®eej keÀje.
5. µegodOeuesKevee®³ee ®egkeÀe nesCeej veenerle ³ee®eer keÀeUpeer
I³ee.
Target Publications Pvt. Ltd.
6. SKeeoe efJe<e³e efveJe[u³eeJej DeeHeues mJele:®es efJe®eej,
Flejeb®es efJe®eej ³eeb®eer ieuuele ve keÀjlee legcnebuee ceeb[lee
³esCes iejpes®es Deens.
7. DeeHeu³ee efveyebOeeletve veJee efJe®eej osC³ee®ee Òe³elve keÀje.
8. ÒeLece Heseqvmeueves l³ee efJe<e³eeyeodoue legcnebuee JeeìCeejs
cegodos efuentve keÀe{e, l³ee cegodoîeebvee ³eesi³e ¬eÀceebkeÀ oîee
DeeefCe ceie efuene³euee meg©Jeele keÀje.
9. legce®ee Òel³eskeÀ cegodoe efveyebOee®³ee efJe<e³eeuee Oeªve Demesue
³eekeÀ[s ue#e Demet oîee.
10. megmebiele ceeb[Ceer kesÀu³eeme efveyebOeeuee DeeJeµ³ekeÀ DeLe&
ÒeeHle nesF&ue.
11. efveyebOeuesKevee®eer DeekeÀ<e&keÀ meg©Jeele, efJe<e³e
mHe<ìerkeÀjCeeleerue cegodosmetoHeCee DeeefCe efJe<e³eevegmeej
efveyebOe uesKevee®ee meceejesHe ³eecegUs efveyebOe Jee®eveer³e neslees
Je l³eeme DeefOekeÀ iegCe efceUleele.
efveyebOee®eer meg©Jeele:
efveyebOee®eer meg©Jeele efJe<e³e ue#eele IesTve DeekeÀ<e&keÀ
keÀjeJeer. l³ee efJe<e³ee®eer J³eeK³ee osTve, SKeeoîee keÀefJeles®³ee
DeesUer osTve, SKeeoe Òemebie meebietve, SKeeoer Jele&ceeveHe$eeleerue
yeeleceer meebietve, SKeeoer cnCe, megefJe®eej efkebÀJee JeekedÀÒe®eej
meebietve, SKeeoer iees<ì meebietve efkebÀJee SKeeoe mebJeeo Lees[ke̳eele
osTve efveyebOee®eer meg©Jeele keÀjlee ³esF&ue. efveyebOeeleerue DeekeÀ<e&keÀ
meg©JeeleercegUs legcner Jee®ekeÀeuee efveyebOe kee®eC³eeme ÒeJe=lle kesÀues
Heeefnpes.
efveyebOee®ee ceO³eYeeie:
efveyebOee®ee ceO³eYeeie cnCepes legce®ee Keje efveyebOe, efpeLes
efveyebOee®ee cetU efJe®eej mHe<ì nesle Demelees. efveyebOee®³ee efJe<e³ee®ee
ieeYee FLes efomeuee Heeefnpes. DeveeJeµ³ekeÀ yeeyeer ìeUtve cetU
efJe<e³e ceeb[eJee. JesieJesieUer efJeµes<eCes, ef¬eÀ³eeHeos JeeHeªve leer®e
leer®e Jeeke̳es Hegvne ³esCeej veenerle ³ee®eer keÀeUpeer I³eeJeer. Òel³eskeÀ
cegodoe veJeerve Heefj®ísoele ceeb[eJee. cegodoîeeuee Devegmeªve
GoenjCes, Òemebie efueneJesle.
2
F³ellee 12 Jeer : cejeþer
efveyebOee®ee µesJeì:
efveyebOee®ee µesJeì ne Jee®ekeÀe®³ee mcejCeele jnele
Demelees, cnCetve®e efveyebOee®eer DeekeÀ<e&keÀ meg©Jeele ue#eele IesTve
µesJeìner DeekeÀ<e&keÀ Je HeefjCeecekeÀejkeÀ keÀjeJee. ³eele DeeHeCe
mebHetCe& efveyebOeele ceeb[uesues efJe®eej, DeeHeues cnCeCes Jee®ekeÀeuee
efJe®eej keÀje³euee ueeJeCeejs DemeeJes. DeeHeu³ee HetCe& efveyebOeeleerue
cegodos, efJe®eej ³eeb®es meej l³eele DemeeJes, pesCeskeÀªve Jee®ekeÀeuee
mebHetCe& efveyebOe l³ee µesJe쮳ee Heefj®ísoele DeeþJesue. DeeHeues
efJe®eej Del³eble mHe<ìHeCes ceeb[C³ee®es keÀmeye DeeHeu³eekeÀ[s
Demee³euee nJes.
DeµeeÒekeÀejs mebHetCe& efveyebOe®e megmebiele ceeb[CeerodJeejs
efueefnu³eeme efveyebOeemeejK³ee uesKeve ÒekeÀejelener DeeHeCe YejHetj
iegCe efceUJet µekeÀlees.
iegCeoeve :
efouesu³ee ®eej efveyebOe ÒekeÀejeHewkeÀer SkeÀe efveyebOee®es uesKeve
300 MeyoebHe³e¥le efueneJes. efveyebOeeuee iegCe osleevee Heg{erue iees<ìer
ue#eele Iesleu³ee peeleele.
1. DeekeÀ<e&keÀ ÒeejbYe (meg©Jeele) 1 iegCe
2. leke&Àmegmebiele Je cegodosmeto DeeMe³e 3 iegCe
3. efveyebOe ÒekeÀejevegmeej Yee<ee Mewueer 3 iegCe
4. MegodOeuesKeve, efJejeceef®evneb®ee JeeHej 1 iegCe
5. De#ej meeQo³e& 1 iegCe
6. GHemebnej (meceejesHe) 1 iegCe
ns meJe& IeìkeÀ ue#eele IesTve SkeÀef$ekeÀ iegCeoeve kesÀues
peeles.
DeY³eeme¬eÀceeleerue efveyebOe uesKevee®es ÒekeÀej :
F³ellee 12 Jeer ®³ee cejeþer efJe<e³ee®³ee DeY³eeme¬eÀceele
Heg{erue efveyebOe uesKevee®³ee ÒekeÀejeb®ee meeceeJesMe kesÀuesuee Deens.
1. Jew®eeefjkeÀ efveyebOe
2. keÀuHeveejc³e efveyebOe
3. JeCe&veelcekeÀ efveyebOe
4. DeelceJe=lleelcekeÀ efveyebOe
Target Publications Pvt. Ltd.
1. Jew®eeefjkeÀ efveyebOe :
Jew®eeefjkeÀ efveyebOeele efJe®eejeuee cenllJe Demeles.
efouesu³ee efJe<e³eeme Devegmeªve DeeHeu³eeuee DeeHeues efJe®eej
ceeb[Ces FLes DeHesef#ele Demeles. efJe®eej ceeb[leevee megodOee
l³eeb®eer ceeb[Ceer megmebiele DemeeJeer. l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ
lesLes meceHe&keÀ GoenjCes, Meem$eer³e ¢ef<ìkeÀesve,
meboYee¥®eener JeeHej keÀjeJee. efJe<e³ee®³ee meJe& Hewuetb®eer
cnCepes mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ cegodoîeeb®eer ceeb[Ceer
keÀjeJeer. efJe®eejeb®eer DeMeer Keb[Ce-ceb[veelcekeÀ ceeb[Ceer
keÀªve MesJeìer efve<keÀ<ee&Òele ³eeJes.
1. `Ye´ceCeOJeveer : MeeHe keÀer Jejoeve?'
[cegodos − Ye´ceCe OJeveer®ee MeesOe − ceneve MeesOe −
og<HeefjCeece − melele yeesueCes − DeHeIeelee®ee OeeskeÀe
− YeeJeefvekeÀ ogjeJee − Sme Sce Sme ®es Jee{les
ÒeceeCe − yeoveeceer − DeHeÀJee HemejJeCes − meceepe
efJeIeelekeÀ keÀeceemeeþer og©He³eesie − peueo
mebHekeÀe&meeþer SkeÀ Gllece ceeO³ece − JesUs®ee
DeHeJ³e³e keÀceer − ieefleceeve peerJeveµewueer®ee SkeÀ
DeefJeYeep³e Yeeie − meieȳee GHe³egkeÌle meeOeveeb®ee
Hesìeje − ®eebieues − JeeF&ìHeCe JeeHejCeeN³eeJej
DeJeuebyetve − efve<keÀ<e&.]
`Ye´ceCeOJeveer : MeeHe keÀer Jejoeve?'
`iejpe ner MeesOee®eer peveveer Deens', nîee
GkeÌleervegmeej ceeveJeeves iejpesHeesìer DeeHeu³ee yegodOeer Je
efJe%eevee®³ee DeeOeejs efvejefvejeUs ¬eÀebeflekeÀejkeÀ MeesOe
ueeJeues. l³eeHewkeÀer®e SkeÀ Ye´ceCeOJeveer®ee µeesOe ne meJee&le
ceneve MeesOe cnCeeJee ueeiesue. `keÀj uees ogefve³ee cegþdþer
ceW' cnCele ³ee Ye´ceCeOJeveerves peie®e Heeoe¬eÀeble kesÀuesues
efomeles. ÞeercebleebHeemetve les leUe-ieeUeleerue Jeiee&He³e¥le ³ee
Ye´ceCeOJeveer®ee Òemeej DeeefCe Òe®eej Peeuesuee efomelees
Deens.
3 3
01: efveyebOeuesKeve
Deieoer DeuHeeJeOeerle®e meJe&®e Je³eesieìeleerue ueeskeÀ
³ee Ye´ceCeOJeveer®³ee HetCe& Deenejer iesues Deensle. kegÀþsner
pee, ueeskeÀ Ye´ceCeOJeveerJeªve keÀesCeeMeer vee keÀesCeeMeer lejer
yeesuele Demeleele®e. iee[îeebletve ÒeJeeme keÀjleevee, jml³eeves
®eeueleevee, iee[er ®eeueJele Demeleeveener ueeskeÀ yeesuele
Demeleele. l³eecegUs DeHeIeelee®ee OeeskeÀe efoJemeWefoJeme
Jee{lees Deens. melele Ye´ceCeOJeveerJej yeesuele jeefnu³eeves
kegÀìbgyeeleerue meom³e, veelesJeeF&keÀ, efce$e-ceb[Uer ³eeb®³ee
menJeemeeleerue mebJeeoe®es megKe ogjeHeemle Peeues Deens.
³eecegUs ceeCemes YeeJeefvekeÀ¢<ìîee SkeÀceskeÀebHeemetve ogjeJele
®eeueuesueer Deensle. efoJemeeleerue peemleerle peemle JesU
Ye´ceCeOJeveerceO³es IeeueJeu³eecegUs Deepe ceeCemeeuee
mJele:keÀ[sner efveJeebleHeCes Heenlee ³esle veener.
³ee Ye´ceCeOJeveer®es MeejerefjkeÀ og<HeefjCeecener lesJe{s®e
iebYeerj Deensle. melele Ye´ceCeOJeveer keÀeveeuee ueeJetve yeesuele
Demeu³eeves efkebÀJee ieeCeer SskeÀle jeefnu³eecegUs, l³eeletve
efveIeCeeN³ee efkeÀjCeeslmeiee&®ee ceWotJej efJeHejerle HeefjCeece
neslees. Flejebvee yeoveeceer-keÀejkeÀ cepeketÀj HeeþJeues
peeleele. l³eecegUs ceeCemeeleerue efJeke=Àleeruee JeeJe efceUtve
iegvnîeeb®es ÒeceeCemegodOee Jee{le Deens. yejs®eoe meceepeele
DeHeÀJeeb®es HeerkeÀ Jee{JeC³eeme meceepekebÀìkeÀ ³ee®e
Ye´ceCeOJeveer®ee GHe³eesie keÀjleele. ns meJe& yeIelee Demes
Jeeìles keÀer, Ye´ceCeOJeveer®ee ne µeesOe µeeHe lej veener vee?
cee$e Ye´ceCeOJeveeruee µeeHe cnCeCes cnCepes SkeÀe®e
Hewuet®ee efJe®eej kesÀu³eemeejKes nesF&ue. keÀejCe Kejs Heenlee
Ye´ceCeOJeveer ns keÀceer JesUele Je keÀceer Ke®ee&le otjJej
Demeuesu³ee J³ekeÌleeRµeer mebHeke&À meeOeC³ee®es SkeÀ Gllece
ceeO³ece Deens. Ye´ceCeOJeveer vemelee lej DeeHeu³eeuee
HetCe&HeCes Heesmì Keel³eeJej DeJeuebyetve jneJes ueeieues Demeles.
meCe meceejbYe Je Flej Deeveboe®³ee Òemebieer DeeHeCe DeeHeu³ee
ceeCemeebHeemetve otj Demeuees, lejer Ye´ceCeOJeveercegUs l³eebvee
µegYes®íe oslee ³esleele. l³eeb®eer Kegµeeueer efJe®eejlee ³esles.
cnCepes®e ner veeleer peHeC³eemeeþer Ye´ceCeOJeveer cenllJee®eer
YetefcekeÀe yepeeJelees. Ye´ceCeOJeveerJej íe³eeef®e$e IesC³ee®eer
mees³e Demeles. l³eecegUs DeeHeCe megboj mLeUeb®eer Je
DeefJemcejCeer³e þjCeeN³ee Òemebieeb®eer íe³eeef®e$es IesT
Target Publications Pvt. Ltd.
µekeÀlees. leer íe³eeef®e$es SkeÀceskeÀebvee HeeþJeC³ee®eer mees³e
³eele Demeu³eecegUs DeeHeu³ee DeeHles<ìebveener ³ee iees[
DeeþJeCeeR®ee Yeeie neslee ³esles.
DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue ieefleceeve peerJeveµewueer®ee
Ye´ceCeOJeveer ne SkeÀ DeefJeYeep³e Yeeie yeveuesuee Deens. ³ee
Ye´ceCeOJeveercegUs Iejyemeu³ee efyeueeb®eer ceeefnleer efceUles.
veeìkeÀ, efmevescee, jsuJes, efJeceeve ³eeb®eer eflekeÀerìs Kejsoer
keÀjCes menpe µeke̳e nesTve ueebye®e ueebye jebiee
ueeJeC³ee®ee $eeme keÀceer neslees. Ye´ceCeOJeveer vemelee lej
DeeHeu³eeuee HetCe&HeCes mebieCekeÀeJej DeJeuebyetve jneJes
ueeieues Demeles. Ye´ceCeOJeveer ne mebieCekeÀe®³ee leguevesle
nuekeÀe Demeu³eecegUs lees neleeUCes meesHes peeles Je menpe
kegÀþsner vesCes µeke̳e nesles.
Ye´ceCeOJeveer ne meieȳee GHe³egkeÌle meeOeveeb®ee peCet
Hesìeje®e Deens. Ye´ceCeOJeveerle mebHekeÀe&meeþer, mebosµe
HeeþJeC³eemeeþer mees³e lej Demeles®e, HeCe íe³eeef®e$e
IesC³eemeeþer ke@Àcesje, JesU HeenC³eemeeþer Ie[îeeU, leejerKe
Je Jeej yeIeC³eemeeþer efoveoefµe&keÀe Deµee meieȳee mees³eer
SkeÀ$e GHeueyOe Demeleele, l³eecegUs ³ee meieȳee iees<ìer
JesieJesieȳee meesyele yeeUieC³ee®eer DeeJeµ³ekeÀlee jnele
veener.
Ye´ceCeOJeveer®es HeÀe³eos Deensle®e ! HeCe leesìsner
Demeues lejer lees Ye´ceCeOJeveer®ee oes<e vemetve les GHekeÀjCe
JeeHejCeeN³ee ceeCemee®ee oes<e Deens. lesJne Ye´ceCeOJeveeruee
kesÀJeU µeeHe cnCetve keÀmes ®eeuesue?
2. `efJeveesoe®es cenllJe / ceeveJeer peerJeveeleerue efJeveesoe®es
mLeeve'
[cegodos − megKe og:Keeves Yejuesues ceeveJeer peerJeve −
keÀjceCegkeÀer®eer iejpe − og:Ke efvejeµes®³ee ielexletve
yeensj He[C³ee®ee ceeie& − efJeveesoe®es cenllJee®es
keÀe³e& − Deevebo efveefce&leer − nem³e efJeveesoe®³ee
ceeO³eceeletve meceepeÒeyeesOeve − Gllece efJeveeso
efveefce&leer peerJeveekeÀ[s KesUkeÀj ¢<ìerves yeIeeJe³eeme
ueeJelees − efJeveesoeefµeJee³e ceeveJeer peerJeve veerjme −
Deevebooe³eer peerJeveemeeþer efJeveeso nJee®e !]
4
F³ellee 12 Jeer : cejeþer
`efJeveesoe®es cenllJe' efkebÀJee
`ceeveJeer peerJeveeleerue efJeveesoe®es mLeeve'
`megKe Heenlee peJeeHee[s~ og:Ke HeJe&leeSJe{s'
YeeieJele Oecee&®³ee cebefojeJej keÀUme ®e{efJeCeeN³ee
meble efµejesceCeer legkeÀejece cenejepeeb®es ns yeesue Deensle.
Dee³eg<³eele Òel³eskeÀeuee og:Kee®es [eWiej Heej keÀjeJes
ueeieleele, lesJne DeuHe Demes megKe l³ee®³ee Jeeìîeeuee
³esles. ceeveJeer peerJeveeleerue HeJe&leeSJe{îee og:Keeves Yej[tve
peeleevee efJeveesoe®ee DeeOeej ceesuee®ee þjlees. efJeveesoecegUs
nem³e efvecee&Ce nesles; DeeefCe `nem³e' ner ceeCemee®eer
menpeÒeJe=lleer Deens. cnCetve®e lej ceeveJeer peerJeveele
efJeveesoe®es cenllJe Devev³emeeOeejCe Deens.
HetJeea jepes-cenejepeeb®³ee keÀeUele jepeojyeejer
efJeot<ekeÀe®eer vesceCetkeÀ keÀjle Demes. efvel³ee®³ee
keÀecekeÀepeeletve jepee®eer Je ojyeeje®eer keÀjceCetkeÀ JneJeer,
ns l³eeceeie®es keÀejCe Demes. efJeveesoeves IeìkeÀeYej keÀe
nesF&vee, HeCe og:Kee®ee efJemej He[lees DeeefCe l³ee og:Keeletve
yeensj ³esC³ee®ee ceeie& megmenîe neslees.
ceeveJeer peerJeveeleerue efJeveeso ne yejs®eoe
µeyoeb®³ee, DeLee¥®³ee, Òemebieeb®³ee DeLeJee keÀuHeves®³ee
®ecelke=ÀleerHetCe& JeeHejecegUs neslees. ceeveJeer peerJeveeleerue
DeveskeÀ leNns®³ee efJemebieleer ns efJeveesoe®es GiecemLeeve Deens.
cejeþer meeefnl³eeleerue efJeveesoer uesKevee®es oeueve
DeveskeÀ ceev³eJej efJeveesoer uesKekeÀebveer mece=odOe kesÀuesues
Deens. ef®e. efJe. peesµeer (ef®eceCejeJeeb®es ®eNneì), Òe. kesÀ.
De$es (PeW[t®eer HegÀues), Heg. ue. osµeHeeb[s (J³ekeÌleer DeeefCe
Jeuueer), o. cee. efcejemeoej (ceeP³ee yeeHee®eer HeW[),
ÞeerHeeo ke=À<Ce keÀesunìkeÀj (megoec³ee®es Heesns), jece ieCesµe
ie[keÀjer (mebHetCe& yeeUkeÀjece) Deµeer yejer®e veeceeJeueer
DeeHeCeeme meeHe[les. ³ee meJee¥®³ee uesKeveeletve J³ekeÌle
nesCeeje efJeveeso JesieJesieȳee ÒekeÀejeleerue Demeuee, lejer
l³eeceeies nslet ne®e keÀer ceeCemeeuee l³ee®³ee Dee³eg<³eeleerue
®eej megKee®es #eCe ³ee efJejbiegȳeeletve efceUeJesle. yejs®eoe
ueeskeÀ DeeHeu³ee Dee³eg<³eeleerue og:Kee®ee efJemej He[tve
#eCeYej owvebefove leeCe-leCeeJeebletve yeensj He[C³ee®ee ceeie&
cnCetve efJeveesoer meeefnl³e Deieoer DeeJe[erves Jee®eleele.
Target Publications Pvt. Ltd.
³eecegUs DeeHeCe Lees[s Debleceg&Ke nesTve
DeelceHeefj#eCe keÀjC³eeme ÒeJe=lle neslees.
³eeHetJeea®esner pej meble Jee*dce³e DeeHeCe Heeefnues, lej
l³eelemegodOee efJeveesoeuee Devev³e meeOeejCe cenllJe efouesues
efomeles. ³ee®es Gllece GoenjCe cnCepes meble SkeÀveeLe
efueefKele `ceuee oeouee vekeÀes ie yeeF&....' meejKeer meceepe
ÒeyeesOeveHej efJeveesoer Debieeves peeCeejer `Yeeª[' ner keÀeJ³e
j®evee. ³ee j®evesle kesÀJeU nmeJeCes, ceveesjbpeve keÀjCes ns®e
efJeveesoe®es Gefodo<ì ce³ee&oerle ve jenlee l³eeletve
ueeskeÀpeeie=leerner Ie[leevee efomeles.
Deepe®³ee mHeOex®³ee ³egieele peieleevee p³ee
leeCe-leCeeJeeletve peeJes ueeieles, l³eele Lees[e efJemeeJee,
efJejbiegUe cnCetve otjoµe&ve, Keepeieer ìer.Jner.
®e@vesumeJejmegodOee efJeefJeOe efJeveesoer keÀe³e&¬eÀceeb®eer
cespeJeeveer®e DeeHeu³eeuee efceUles Deens. Deµee JesUer pesJne
Iejeleerue ueneve-Leesj ceb[Uer SkeÀ$e yemetve cevecegjeo
nmeleele, lesJne kegÀìgbyeeleerue meJe& leeCe-leCeeJe veeefnmes
Peeu³eemeejKes Jeeìleele DeeefCe SkeÀ JesieUe efvejHes#e,
efveKeU Deevebo meJee¥vee®e DevegYeJee³euee efceUlees.
efJeveesoecegUs peerJeveeuee ÒeJeenerHeCee ³esTve peerJevee®ee
Deevebo KeN³ee DeLee&ves KesUkeÀjHeCeeves GHeYeesieC³ee®eer
ueppele Jee{les, cnCetve®e `efJeveeso' ns peerJevee®es
cenllJee®es Debie Deens, lej `nmee DeeefCe ueþdþ Jne' ne
megKeer peerJevee®ee ceb$e Deens.
3. `ceneieeF&®ee Yemceemetj'
[cegood s − ceneieeF&ves efvecee&Ce Peeuesueer DemJemLelee −
pegv³ee keÀeUeleerue mJeleeF&leerue efoJeme − ceneieeF&®es
HeefjCeece − YetkeÀyeUer, ®eesN³ee-ceeN³ee, Deelcenl³ee −
Jee{leer ueeskeÀmebK³ee − GlHeeove µekeÌleer Jee{JeCes −
Goîeesie J³eJemee³eeb®eer efveefce&leer − Ghee³e.]
`ceneieeF&®ee Yemceemetj'
Deepe meieȳee®e Jemletb®³ee efkebÀceleer Deieoer
ieieveeuee efYe[uesu³ee Deensle. SKeeoîee Jemlet®eer efkebÀcele
Jee{ueer keÀer leer keÀceer nesC³ee®es veeJe®e veener !
yeepeejeleerue DevveOeev³e, YeepeerHeeuee, HeÀUHeÀUeJeU
5 5
01: efveyebOeuesKeve
Jeiewjs peerJeveeJeµ³ekeÀ Jemletb®³ee efkebÀceleerle efoJemeWefoJeme
Yejcemeeì Jee{ nesle Deens, l³eecegUs meJe&®e mlejeleerue
ueeskeÀeb®eer DeeefLe&keÀ kegÀ®ebyeCee Peeueer Deens. Jee{l³ee
ceneieeF&cegUs meJe&®e DemJemLe Peeues Deensle.
Iejeleerue Deepeer efle®³ee le©CeHeCeeleerue mJemleeF&®es
JeCe&ve keÀjleevee meebieles, ’Deece®³ee keÀeUele veejU oesve
©He³eeves efceUle neslee, µebYej-oesveµes ©He³eeble ceefnv³ee®ee
Ke®e& efveIetve Hevveeme-µebYej ©He³es efµeuuekeÀ jenle.
Deepeer®³ee ³ee meJe& iees<ìer Deepe ®ecelkeÀeefjkeÀ keÀLee®e
Jeeìleele.
Devve, Jem$e DeeefCe efveJeeje ³ee ceeCemee®³ee
cetueYetle iejpee Deensle. HeCe Jee{l³ee efkebÀceleercegUs ³ee
cetueYetle iejpeeb®eer Hetle&lee nesCes efoJemeWefoJeme keÀþerCe Peeues
Deens. Jele&ceeveHe$eele kegÀHees<eCee®³ee yeelec³ee ³esleele.
ieefjyeercegUs mJele:®es Je kegÀìgbyee®es oesve JesUs®es HeesìmegodOee
Yeª ve µekeÀu³eeves Deelcenl³ee keÀjCeeN³ee HeleerHelveeR®³ee
keÀneC³ee Jee®eleevee ceve ieueyeuetve peeles. Deepe meceepeele
nesCeeN³ee ®eesN³eeceeN³ee, uee®eueg®eHele, Ye´<ìe®eej
³eebmeejKes meceeefpekeÀ iegvns ns Deel³ebeflekeÀ oeefjêîeecegUs
Ie[le Deensle. ueeskeÀmebK³ee Jee{les Deens. l³eeÒeceeCeele
jespeieej Oeboe ve Jee{u³eeves yeskeÀejer®es ÒeceeCe SkeÀmeejKes
Jee{les Deens. ceneieeF& jesKeC³eemeeþer mejkeÀejuee OeejsJej
Oejues peeles. JesieJesieUs cees®ex keÀe{le nîee Jee{l³ee
ceneieeF&uee efJejesOe keÀjC³ee®es Òe³elvener ®eeuet®e Deensle.
peerJeveesHe³eesieer Jemletb®³ee ieieveeuee efYe[CeeN³ee efkeÀceleer
JeepeJeer Je efmLej þsJeC³eemeeþer JesieJesieȳee jepekeÀer³e
He#eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer Deeboesueves kesÀueer peele Demeueer,
lejer l³ee®ee DeHesef#ele HeefjCeece ogozJeeves efomele®e veener.
melele Jee{Ceejer ueeskeÀmebK³ee ns®e ceneieeF&
Jee{C³ee®es cetU keÀejCe Deens. GlHeeefole Jemletb®es GlHeeove
pejer Jee{ues, lejer Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escegUs GlHeeove
keÀceer®e þjles Je ceeieCeer lej Jee{le®e peeles. l³eecegUs
ceeieCeer peemle HegjJeþe keÀceer, Deµeer efmLeleer Demeu³eeme
µeem$ee®³ee efve³eceevegmeej, Jemlet ceeuee®³ee efkebÀceleer Jee{tve
ceneieeF& Jee{les. yejs®eoe, Jemletb®³ee Kejsoer-efJe¬eÀer®³ee
J³eJenejele ceOeu³ee oueeue Jeiee&cegUsmegodOee efkebÀceleer
Target Publications Pvt. Ltd.
Jee{leele. yejs®eoe yeepeejele cegodoece Jemletuee YeeJe
peemle efceUeJee, cnCetve ke=Àef$ece mJeªHee®eer ìb®eeF& efvecee&Ce
keÀªve Jemletb®es YeeJe Jee{Jele peeleele. ceie Deµee JesUer
HeÀkeÌle ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCeele þsJeueer lej ceneieeF& keÀceer
nesF&ue Demes veener, lej ueeskeÀeb®eer ke=Àleer#ecelee Jee{ueer
Heeefnpes. l³ee®es oj[esF& GlHevve Jee{ues Heeefnpes, cnCepes
ueeskeÀebvee veeskeÀjer, J³eJemee³e, GoîeesieOebos GHeueyOe
nesleerue, Demee efJekeÀeme DeejeKe[e kesÀuee Heeefnpes.
pesCeskeÀªve ueeskeÀebkeÀ[s Hewmee GHeueyOe Demesue, lej
efJeefJeOe #es$eeleerue GlHeeove Jee{tve DeefOekeÀeefOekeÀ
veeskeÀjer-jespeieeje®³ee mebO³ee GHeueyOe nesleerue.
GlHeeovee®ee Jesie Jee{sue. ueeskeÀmebK³es®³ee ceeieCeerSJe{e
HegjJeþe ÒeeHle nesle iesu³eeme ceneieeF&®eer ìebieleer leueJeej ve
jenlee DeLe&J³eJemLeener cepeyetle nesF&ue.
Kes[esHee[er, µenjele ³eesi³eÒekeÀejs Goîeesie efveefce&leer
nesTve GlHeeove #ecelee Jee{u³eeme ceeieCeer-HegjJeþîee®es
DeLe&µeem$eer³e ieefCele efmLej jentve ceneieeF&uee vekeÌkeÀer®e
DeeUe yemesue.
4. `Jee®eve : SkeÀ Gllece íbo'
[cegodos − JesieJesieUs íbo − Jee®eve ne GHe³egkeÌle íbo
− Jee®evee®es ueeYe − %eeve − ceveesjbpeve − meowJe
meeLe keÀjC³eeme le³eej −J³eeqkeÌlecellJee®ee efJekeÀeme,
yengÞeglelee − peerJeveele ÒesjCee osCeeje −
yegodefOepeerJeer J³ekeÌleeR®es Jee®eveeyeeyele cele −
Jee®evee®ee Deevebo ne Þes<þ Deevebo.]
`Jee®eve : SkeÀ Gllece íbo'
`Demee Oejer íbo~ peeF& legìesefve³ee YeeJeyebOe~'
meblecenelc³eeb®³ee ³ee efµekeÀJeCeerÒeceeCes DeeHeCe
kegÀþuee vee kegÀþuee lejer íbo peesHeemee³euee®e nJee. íbo
peesHeemeu³eeves DeeHeu³eeuee jespe®³ee OekeÀeOekeÀer®³ee,
®eekeÀesjeryeodOe peerJevee®ee kebÀìeUe ³esle veener. kegÀCeeuee
Heesmìe®eer efleefkeÀìs, pegveer veeCeer peceJeC³ee®ee íbo Demelees,
kegÀCeeuee ieeC³ee®ee, lej kegÀCeeuee ef®e$e jsKeeìC³ee®ee íbo
Demelees. Òel³eskeÀ peCe DeeHeu³ee ³ee íboeletve cevecegjeo
Deevebo uegìle Demelees.
6
F³ellee 12 Jeer : cejeþer
Deµee ³ee DeveskeÀ íboebHewkeÀer `Jee®eve' ne SkeÀ
GHe³egkeÌle Je Gllece Demee íbo Deens. Jee®evee®ee íbo
DeeHeCe Flejebvee $eeme ve oslee peesHeemet µekeÀlees Je ne íbo
KetHe Keef®e&keÀner veener. efoJeeUerceO³es ceneje<ì^ele efoJeeUer
DebkeÀ µeskeÀ[eW®³ee Iejele ÒeefmeodOe nesTve l³ee®eer
Jee®ekeÀebvee peCet cespeJeeCeer®e efceUle Demeles. megìdìîeeb®³ee
keÀeUele efþkeÀefþkeÀeCeer YeJ³e HegmlekeÀ Òeoµe&ves Deepener
Yejleele Je Jee®ekeÀeb®ee l³eeuee Òe®eb[ Òeeflemeeoner efceUlees.
Jee®evee®ee íbo kesÀJeU DeeHeueer %eevee®eer®e YetkeÀ
YeeieJele veener, lej ceve Òemevve keÀjCeejs, Glmeener
keÀjCeejs Demes ceveesjbpevener keÀjles. otj®³ee ÒeJeemeeleerue
kebÀìeUJeeCee efjkeÀecee JesU Jee®evee®³ee íboecegUs
megKekeÀejkeÀ þjlees. mJeeleb$³eue{îeele Yeeie Iesleuesu³ee
Leesj osµeYekeÌleebvee, ¬eÀebeflekeÀejkeÀebvee pesJne keÀejeJeeme
YeesieeJee ueeieuee, lesJne l³eebveer efye´efìµe mejkeÀejuee
HegmlekesÀ GHeueyOe keÀªve osC³eeyeeyele efJevebleer kesÀueer.
Jee®evee®³ee ³ee íboeves l³eeb®eer %eevee®eer YetkeÀ Yeeietve ³ee
keÀþerCe ÒeJeemeele HegmlekeÀebveer l³eeb®eer meeLe kesÀueer.
DeµeeÒekeÀejs og:Kee®³ee Òemebieer, SkeÀìs Demeleevee,
ÒeJeemeele HegmlekesÀ DeeHeueer meeLe keÀjleele. keÀoeef®ele efce$e
kebÀìeUleerue, SkeÀ JesU DeeF&-Je[eruener LekeÀleerue; HeCe
HegmlekesÀ keÀOeer kebÀìeUe keÀjle veener keÀer LekeÀlener veener.
DeeHeu³eeuee keÀµeerner, kegÀþsner nJeer lesJne, nJeer efleLes
meeLe keÀje³euee leer meowJe le³eej®e Demeleele.
Gllece HegmlekeÀe®³ee Jee®eveele DeeHeCe DeeHeu³ee
ef®eblee keÀener JesU keÀe nesF&vee, HeCe efJemejlees. Gllece
HegmlekeÀeb®³ee Jee®eveeves efceUCeeje Deevebo G®®e opee&®ee
Demelees. melele Glleceesllece Jee®eve kesÀu³eeves J³ekeÌleer®ee
meJee¥ieerCe efJekeÀeme nesTve J³ekeÌleer yengÞegle nesles.
Jee®evee®³ee íboecegUs DeeHeu³ee peerJeveele ³esCeeN³ee
De[®eCeerletve ceeie& keÀe{C³eeme ÒesjCee efceUles. Goe.
`JeerCee ieJeeCekeÀj' DevegJeeoerle `SkeÀ neslee keÀeJn&j'
`efJeþdþue keÀecele' ³eeb®es `F[ueer Dee@keÀea[ DeeefCe ceer' ner
DeeefCe Flej HegmlekesÀ Dee³eg<³eeleerue De[®eCeeRJej ceele
keÀjle Heg{s ÒeieleerHeLeeJej peeC³eeme ÒesjCee®e osleele.
`efµeJeepeer meeJeble' ³eeb®eer `ce=l³egbpe³e' `³egiebOej' nîee
Target Publications Pvt. Ltd.
HegmlekeÀeletve npeejes Je<ee&HetJeea®³ee Òee®eerve SsefleneefmekeÀ,
HeewjeefCekeÀ keÀeUe®es JeCe&ve Jee®eleevee l³ee keÀeueKeb[ele
efHeÀªve Deeu³ee®ee DevegYeJe efceUlees. l³ee keÀeUeleerue
efjleer-efjJeepe, Keeve-Heeve, HejbHeje, J³eeHeej Goerce,
efµe<ìe®eej F. IeìkeÀeb®eer ceeefnleer efceUles. l³eecegUs
Jee®evee®³ee íboeletve kesÀJeU %eeve ve efceUlee
YetlekeÀeUeleerue keÀeueKeb[e®eer Ye´cebleer kesÀu³ee®eemegodOee
DevegYeJe ÒeeHle neslees.
DeepeJej peieele nesTve iesuesu³ee Leesj efJe®eejJeble,
yegoed Of epeerJeer J³ekeÌleeRveer lej DeeHeu³ee Jee®evee®³ee
íboeyeodoue YejYeªve efueefnues Deens. megÒeefmeodOe µeem$e%e
`pe³eble veejUerkeÀj' ³eebveer `ceePee íbo ceePee Deevebo' ³ee
uesKeele DeeHeCe HegmlekeÀe®³ee Jee®eveemeeþer keÀmes Òe³elve kesÀues
Je µesJeìer les HegmlekeÀ efceUeu³eeJej Peeuesu³ee Deeveboe®ee
DevegYeJe efkeÀleer Deewj neslee, ns DeeJepetv& e meebeif eleues Deens.
Yeejleer³e jep³eIeìves®es efµeuHekeÀej `[e@. yeeyeemeensye
Deebyes[keÀj' ³eeb®³ee Jee®evee®³ee íboeyeeyele meJee¥vee®e
þeJetkeÀ Deens. meueie leemeved leeme ûebLeeue³eele yemetve
Jee®evee®ee Deevebo les Iesle Demele. `Jee®eeue lej Jee®eeue'
Demee Deveceesue meboµs e l³eebveer DeeHeCee meJee¥vee efouee.
DeeHeu³ee cejeþer Yee<esle Glke=À<ì opee&®eer meeefnl³e
efveefce&leer efJeefJeOe meeefnl³e ÒekeÀejebletve Peeuesueer efomeles.
DeeO³eeeqlcekeÀ ûebLe Jee®eveeves ceveeuee GYeejer ³esles. Gllece
DeYebie, keÀeJ³e Jee®eveeves jefmekeÀlee ne iegCe Jee{erme
ueeielees, ueefuele meeefnl³ee®³ee Jee®eveecegUs DeeHeCeeme
DevegYeJeeb®³ee Hegve:Òel³e³ee®ee Deevebo Ieslee ³eslees.
Jee®eveecegUs®e ceeCemee®eer efJe®eejµekeÌleer, keÀuHeveeµekeÌleer,
mebJesoveµekeÌleer Deµee µekeÌleeR®ee efJekeÀeme neslees. cnCetve
peerJevee®³ee meJe& Debiee®es oµe&ve Ie[JeCeeje Je ceveeJej
mebmkeÀej keÀjCeeje Jee®evee®ee Deevebo ne Þes<þ Deevebo
vekeÌkeÀer®e Deens.
5. `Je=#eeb®es ceeveJeer peerJeveeleerue mLeeve'
[cegodos − Je=#e DeeefCe ceeveJee®es Òee®eerve veeles −
Pee[eb®eer DeeJeµ³ekeÀlee − ueeskeÀmebK³es®es Jee{les
ÒeceeCe − jnoejer®eer mecem³ee − Je=#eecegUs nesCeejs
7 7
01: efveyebOeuesKeve
ueeYe − Je=#eeb®³ee menJeemeele meeefneql³ekeÀeb®³ee
ÒeefleYesuee mHegÀjCe − Òeot<eCeeJej efve³eb$eCe þsJeC³eeme
ceole − Je=#eJeuueer Kejs mees³ejs − µeeues³e,
meeceeefpekeÀ Je µeemekeÀer³e HeeleUerJej keÀjC³eele
³esCeejs Je=#emebJeOe&ve.]
`Je=#eeb®es ceeveJeer peerJeveeleerue mLeeve'
meieUerkeÀ[s ner SkeÀ®e ®e®ee& megª Deens keÀer, ces
ceefnvee mebHetve petve megª Peeuee, lejer HeeTme kegÀþs o[er
ceeªve yemeuee Deens keÀesCeeme þeTkeÀ? GkeÀe[îeeves
nwjeCe Peeuesues ueeskeÀ ®eelekeÀ He#eemeejKeer HeeJemee®eer
GlkeÀìlesves Jeeì Heenle Deensle. efoJemeWefoJeme efvemeiee&®ee
uenjerHeCee Jee{C³ee®es keÀejCe ceesþîee ÒeceeCeele nesCeejer
Je=#elees[ Deens. p³ee efvemeiee&keÀ[tve, Je=#eebkeÀ[tve ceeveJeeves
YejYeªve Iesleues Deens, Iesle Deens, l³ee ceeCemee®es
efvemeiee&yejesyej®es veeles Deieoer Òee®eerve Deens; keÀejCe
ceeveJee®ee Òee®eerve Fefleneme DeeHeCeeme ns®e meebielees keÀer,
Je=#eeb®³ee meesyeleerves®e ceeveJee®ee Je l³ee®³ee mebmke=Àleer®ee
efJekeÀeme Peeuee.
Deepe efoJemeWefoJeme ueeskeÀmebK³es®es ÒeceeCe Jee{le
Deens. DeeHeu³eemeceesj peer Flej DeeJneves Deensle, l³eele
ueeskeÀmebK³es®es Jee{les ÒeceeCe Je l³eeJej DeeUe IeeueCes ns
SkeÀ DeeJeenve Deens. ³ee Jee{CeeN³ee ueeskeÀmebK³escegUs
ueeskeÀebvee jenC³eemeeþer peeies®eer keÀcelejlee Yeemeles.
jnoejer®eer mecem³ee Jee{les. ceie ³eeletve SkeÀ ceeie& µeesOeuee
peelees, lees cnCepes Je=#elees[. Iejemeeþer ueeketÀ[ nJes.
jml³eeb®es ®eewHeojerkeÀjCe keÀªve JeenletkeÀer®eer keÀeW[er otj
keÀjC³eemeeþer Deepetyeepet®eer, jml³eeueiele®eer Je<ee&vegJe<ee¥®eer
Pee[s DeeHeCe lees[tve ìekeÀlees. ³ee meJe& ke=Àleerletve DeeHeCe
DeeHeuee efJekeÀeme DeeefCe Òeieleer meeOele Demeleevee,
vekeÀUleHeCes efvemeiee&®ee leesue efyeIe[Jele Deenesle, ns®e
efJemeªve peelees.
ceeveJeeuee l³ee®³ee owvebefove peerJeveele iejpes®³ee
meJe&®e iees<ìer Deieoer efvejHes#e nsletves Je=#e osleele. ceeveJee®eer
DevveOeev³ee®eer iejpe YeeieJeC³eeHeemetve les
IejmepeeJeìermeeþer ueeieCeeN³ee Jemlet ner Je=#eeb®eer®e osCe
Target Publications Pvt. Ltd.
Deens. Dee³egJexoeleerue Jeveew<eOeeR®ee HegjJeþe,
meeQo³e&ÒemeeOevee®eer GHeueyOelee Je=#eebcegUs nesles. owvebefove
keÀecekeÀepeeleerue LekeÀJee, cevee®ee µeerCe IeeueJeC³eemeeþer
He³e&ìve menueeR®es Dee³eespeve kesÀues peeles, lesJne efvemeiee&®³ee
meeefvveO³eeleerue lees Deevebo keÀener Deewj®e Demelees.
efnjJ³eeieej Ieveoeì Je=#eebveer Dee®íeouesueer HeJe&lejebie
ves$emegKee®ee DeJeCe&veer³e Deevebo osTve peeles.
Je=#eeb®³ee menJeemeele yeN³ee®e meeefneql³ekeÀeb®eer
ÒeefleYee mHegÀjCe HeeJeuesueer Deens. yeesefOeJe=#eeKeeueer %eeve
meeOevesletve peerJevee®es leÊJe%eeve ÒeeHle keÀjCeejs `ieewlece
yegodOe', JevemHeleeRvee Ëo³e Deens meebieCeejs megÒeefmeodOe
µeem$e%e `peieoerµe yeesme', osJeveej Je=#eeb®³ee mebieleerle
jentve keÀeJ³e j®eCeejs ceneve keÀJeer `µesues' Deµeer
efkeÀleerlejer veeJes meebielee ³esleele.
Jee{l³ee DeewoîeesefiekeÀjCeecegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee
Òeot<eCeeJej ceele keÀjC³eemener Je=#eeb®eer ceole nesles. Pee[s
µJeemeeyejesyej keÀeye&ve[e³eDee@keÌmeeF&[ Iesleele DeeefCe
Dee@eqkeÌmepeve mees[leele, ³eecegUs JeeleeJejCe µegodOe
jenC³eeme ceole nesles. lemes®e jml³ee®³ee Deepegyeepetme
DemeCeeN³ee Je=#eebcegUs LekeÀu³ee-Yeeieu³ee ÒeJeeµeebvee,
peveeJejebvee Je=#eeb®³ee íe³esle Deejece efceUlees.
Heµeg-He#eebvee efveJeeje efceUlees.
`meble legkeÀejeceebveer' lej DeeHeu³ee DeYebieele megodOee
Je=#eeb®es cenllJe meebieleevee l³eebvee `mees³ejs' cnCepes
meies-mees³ejs, veelesJeeF&keÀ cnìues Deens. keÀejCe DeeHeu³ee
Dee³eg<³eele DeeHeueer peµeer peJeU®eer ceeCemes Deevebo Je
megKe osleele, lemes®e Je=#emegodOee megKe osleele.
Deepe ogozJeeves Deleesveele nesCeejer Je=#e-lees[,
{emeUuesuee He³ee&JejCee®ee leesue, Oeeske̳eele Demeuesueer
Jev³epeerJeme=<ìer yeIelee, µeeues³e lemes®e meeceeefpekeÀ
mlejeJej, efJeoîeeLeea Je meeceeefpekeÀ mebmLeekeÀ[tve
pevepeeie=leer keÀjCeejs GHe¬eÀce neleer Iesleues peele Deensle.
`SkeÀlejer Pee[ peieJee !' ³ee Deepe®³ee ³egiee®³ee
mebosµeeÒeceeCes DeeHeCe Jeeieuees, lej ner He=LJeer Hegvne
efnjJeeF&ves veìsue Je DeeHeCeebme yengneleebveer mece=odOe
keÀjerue.
8
F³ellee 12 Jeer : cejeþer
Jew®eeefjkeÀ efveyebOeemeeþer mJeeO³ee³e :
1 `ueeskeÀmebK³es®ee Yemceemegj'
[cegodos − Yeejlee®eer ueeskeÀmebK³ee SkeÀ Deype®³ee Heg{s −
Yeejlee®³ee DeveskeÀ mecem³eeb®es cetU ³ee ueeskeÀmebK³eeJee{erle
− ueeskeÀmebK³ee Jee{er®eer keÀejCes − ueeskeÀmebK³eeJee{er®es
og<HeefjCeece − ueeskeÀmebK³ee Jee{eruee DeìkeÀeJe ve kesÀu³eeme
yeskeÀejer, oeefjêîe, jesiejeF&, iegvnsieejer, Òeot<eCe F.
Jee{CeeN³ee mecem³ee − ueeskeÀmebK³eeJee{ercegUs efJeveeµeekeÀ[s
Jeeì®eeue − Ghee³e³eespevee.]
2. `Deepe®es ef®e$eHeì DeeefCe meceepe'
[cegodos − keÀle&J³e, O³es³e Je JeemleJeles®es Yeeve efJemeªve
ef®e$eHeìeleerue cee³eeJeer peielee®eer Dees{ − JeemleefJekeÀ
ueeskeÀefµe#eCee®es meeOeve cnCetve ÒeejbYeer l³ee®ee GHe³eesie −
Hejbleg Deepe l³ee®ee DeYeeJe − Òes#ekeÀebvee DeekeÀef<e&le
keÀjC³eemeeþer ieuueeYeª ef®e$eHeìeb®eer efveefce&leer −
neCeeceeN³ee, µe=bieeefjkeÀ ¢µ³es, ojes[sKeesjer, Del³ee®eej
Fl³eeoer Ye[keÀ ¢µ³es DemeCeeN³ee ef®e$eHeìeb®ee Deepe®³ee
le©CeebJej ÒeYeeJe − ®ewveermeeþer iegvnsieejer®ee DeJeuebye −
le©Ce efHe{er megmebmkeÀeefjle nesC³eemeeþer Deeoµe&
ef®e$eHeìeb®³ee efveefce&leer®eer iejpe.]
3. `Ye´<ìe®eej SkeÀ DeeJneve'
[cegodos − ³eb$e³egieecegUs megKee®³ee meeOeveeble Jee{ −
ceeCetme ³ee megKeeb®³ee ceeies OeeJet ueeieuee − l³eeletve
Hewµee®eer iejpe − lees keÀesCel³eener ceeiee&ves efceUJeC³ee®eer
Je=lleer − Ye´<ìe®eeje®eer efveefce&leer Je Jee{ − DebieJeUCeer
He[uesueer SkeÀ meJe³e − Hewmes ve IesCeeje ceeCetme cetKe& −
Ye´<ìe®eej meY³eHeCee®es ue#eCe − meJe&meeceev³e ceeCemeebvee
ve[Ceejs J³eeHeejer, mejkeÀejer veeskeÀj − l³eeb®³ee
yeboesyemlee®eer iejpe − meceepeele meoe®eejer ÒeJe=lleer®eer
Jee{ keÀjC³ee®eer iejpe.]
Target Publications Pvt. Ltd.
4. `ueeskeÀµeener DeeefCe efveJe[CegkeÀe'
[cegodos − ueeskeÀµeener − jep³eJ³eJemLes®ee SkeÀ ÒekeÀej −
J³eeK³ee − KeN³ee DeLee&ves ueeskeÀµeener ³eµemJeer
nesC³eemeeþer − mJeeleb$³e, mecelee, SkeÀlee peesHemeC³eemeeþer
meecegoeef³ekeÀ Òe³elve − ueeskeÀµeener®eer cetu³es keÀe³e
DemeeJeerle? − efveJe[CegkeÀe − efveJe[CetkeÀ HeodOele −
Kejer ueeskeÀµeener efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer ueeskeÀpeeie=leer
DeeJeµ³ekeÀ − ³eesi³e GcesoJeeje®eer efveJe[ − efJeµJeemeen&
HeodOeleerves efveJe[CegkeÀe nesC³ee®eer iejpe − celeoeveeyeeyele
peeie©keÀlee − efveJe[tve efouesu³ee ÒeefleefveOeerJej osµee®eer
Òeieleer Je veeieefjkeÀeb®es YeefJeleJ³e DeJeuebyetve − Deepe®³ee
efveJe[CegkeÀeb®es JeemleJe oµe&ve.]
5. `m$eer-Heg©<e meceevelee-keÀeUe®eer iejpe'
[cegodos − cevet®³ee keÀeUele m$eer®es mJeeleb$³e ue³eeuee iesues
− m$eer HejeJeuebyeer − m$eerves ®etue DeeefCe cetue SJe{s®e
keÀe³e& keÀje³e®es − meceepemegOeejkeÀeb®es Òe³elve − efm$e³eebvee
nkeÌkeÀ efceUJetve osC³eemeeþer keÀe³eos kesÀues − efJeefJeOe
#es$eeble efm$e³eebb®eer keÀle&yeieejer − efm$e³eebceO³es peeie=leer −
efm$e³ee kegÀìgbyee®³ee, cegueeyeeUeb®³ee Òeieleermeeþer Peìleele
− lejer efm$e³eebJej yebOeves, Del³ee®eej − m$eer-Heg©<e
meceevelee ©peJeCes ne®e Ghee³e.]
2. keÀuHeveejc³e efveyebOe :
peer iees<ì JeemleJeele efceUle veener efkebÀJee pej leer
efceUeueer lej keÀe³e nesF&ue, ³ee®eer keÀuHevee keÀªve leer
Meyoeble ceeb[Ces cnCepes `keÀuHeveejc³e efveyebOe' nes³e. FLes
keÀuHevee efJemleejeuee YejHetj JeeJe Demeuee lejer keÀuHeves®ee
efJemleej cegodosmetoHeCes keÀªve l³eele megmebieleer þsJele
efveyebOee®ee meceejesHe keÀjleevee keÀuHevesletve yeensj ³esCes
cenllJee®es Demeles.
1. `Jele&ceeveHe$es yebo Peeueer lej...'
[cegodos − Je=lleHe$e − meceepepeerJevee®ee Deejmee −
leep³ee Ie[ecees[er − iejce ®ene®³ee Ieesìeyejesyej
9 9
01: efveyebOeuesKeve
yeelec³ee Jee®eC³ee®eer ceewpe − ®eebieu³ee-JeeF&ì
Ieìveeb®es efJeµues<eCe − ÒeyeesOevee®es SkeÀ ÒeYeeJeer
meeOeve − mJeeleb$³eHetJe&keÀeUele je<ì^er³e SkeÀelceles®eer
YeeJevee peesHeemeC³eeme ceole − meceepemegOeejkeÀebveerner
Iesleuee Jele&ceeveHe$eeb®ee DeeOeej − meJe& mlejeJejerue
Ie[ecees[er, %eeve, ceeefnleer meeceev³epeveebHe³e¥le
Heesn®eJeles − ueeskeÀefµe#eCee®es ceeO³ece −
meeceeefpekeÀ Òeieleermeeþer Jele&ceeveHe$eeb®eer iejpe.]
`Jele&ceeveHe$es yebo Peeueer lej...'
jespe mekeÀeUer Gþu³eeyejesyej Jele&ceeveHe$e meJee&le
DeeOeer Jee®eC³eeJeªve ceePeer DeeefCe leeF&®eer vesnceer®e
Yeeb[Ces nesleele. Deepe mekeÀeUer ner®e Yeeb[Ces SsketÀve DeeF&
jeieeves®e Godieejueer. ’Iejele µeeblelee jenerue keÀe?,
mekeÀeU®eer ner Jele&ceeveHe$es keÀe³ece®eer yebo Peeueer lej yejs®e
nesF&ue !“
DeeF&ves cnìu³eeÒeceeCes, Jele&ceeveHe$es Kejs®e yebo
He[ueer lej? ... lej keÀe³e nesF&ue? yeeUµeem$eer
peebYeskeÀjebveer cejeþer Yee<esleerue Heefnues Jele&ceeveHe$e megª
kesÀues, l³ee®es Deieoer jemle veeJe þsJeues nesles oHe&Ce.
`oHeCe&' cnCepes `Deejmee'. Jele&ceeveHe$e ne
meceepepeerJevee®ee Deejmee Demelees. meceepeele meeceeefpekeÀ,
DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e, µeemekeÀer³e Deµee efJeefJeOe
HeeleUerJej pes pes Ie[les, l³ee®es He[meeo Jele&ceeveHe$eele
Gceìleele. Jele&ceeveHe$es vemeleer lej ns keÀmes µeke̳e Peeues
Demeles?
Jele&ceeveHe$es yebo He[ueer, lej meeceev³e ceeCemee®eer
meieUer mekeÀeU®e efvejmeJeeCeer peeF&ue. keÀejCe mekeÀeUer
iejce iejce ®ene®³ee Ieesìemeesyele Jele&ceeveHe$eeleerue efJeefJeOe
meojeleerue yeelec³ee Jee®eC³ee®eer ceewpe keÀener JesieUer®e
Demeles. Jele&ceeveHe$ee®³ee DeYeeJeer Jee®ekeÀebvee osµe-
efJeosµeeleerue ®eebieu³ee-JeeF&ì Ieìvee, Ie[ecees[er keÀµee
keÀUleerue? mejkeÀejer ³eespevee ueeskeÀebHe³e&le keÀµee
Heesn®eleerue? SkeÀe®e Ieìvee ÒemebieeJej DeeHeu³ee efJeefJeOe
meceepeyeebOeJeeb®es JesieJesieUs efJe®eej Jele&ceeveHe$eeletve
mecepetve Ieslee ³esleele.
Target Publications Pvt. Ltd.
Jele&ceeveHe$eebveer ceeveJee®³ee meJe&®e Debiee®ee efJekeÀeme
keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. Je=lleHe$e ns ÒeyeesOevee®es
SkeÀ ÒeYeeJeer meeOeve Deens, ns DeeHeu³eekeÀ[erue
efJe®eejJebleebveer efmeodOe kesÀues Deens. mJeeleb$³eHetJe& keÀeUele
ueeskeÀceev³e efìUkeÀeb®³ee `cejeþe', `kesÀmejer'
Jele&ceeveHe$eebveer meeceev³e ueeskeÀeble je<ì^er³e SkeÀelceles®eer
YeeJevee peesHeemeC³eeme ceole kesÀueer. meceepeele
veJ³ee-®eebieu³ee efJe®eejeb®eer HesjCeer keÀjC³eeme efkebÀJee pegv³ee
©{erJej efìkeÀe keÀjC³eeme jepeejece ceesnveje@³e, peesleerjeJe
HegÀues ³eebmeejK³ee meceepemegOeejkeÀebveer Jele&ceeveHe$eeb®ee
DeeOeej Iesleuee.
Jele&ceeveHe$es Jew³eeqkeÌlekeÀ Dee³eg<³e megKekeÀj
keÀjC³eemeeþer cenlJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele. veJes %eeve,
efJe%eeve, µeesOe, jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ,
µeemekeÀer³e mlejeJejerue Ie[cees[er, ef®e$eHeìme=<ìerleerue
yeelec³ee, veJ³ee ûebLeeb®eer DeesUKe DeeHeCeeme
Jele&ceeveHe$eeletve®e nesles. peeiee efJekeÀCes-Kejsoer keÀjC³ee®ee
J³eJenej keÀUlees. veeskeÀjermeeþer efjkeÀec³ee Heoeb®eer ceeefnleer
keÀUles. ¬eÀer[eÒesceeRmeeþerner YejHetj ceeefnleer ³eele Demeles,
lemes®e veeìkeÀ-efmevescee Je Flej keÀe³e&¬eÀceeb®³ee
peeefnjeleerner Jele&ceeveHe$eeletve keÀUleele. Jele&ceeveHe$es yebo
Peeueer, lej ³ee meJe& iees<ìer meeceev³e ceeCemeebHe³e¥le keÀµee
Heesnes®eCeej?
Lees[ke̳eele, Jele&ceeveHe$e ns keÀjceCegkeÀeryejesyej
ueeskeÀefµe#eCee®esner ceeO³ece Deens. ³ee Jele&ceeveHe$eebcegUs
peie ueneve Peeues Deens. Deµeer ner ceeveJee®³ee peerJevee®ee
DeefJeYeep³e Yeeie DemeCeejer Jele&ceeveHe$es yebo Peeueer lej
efµe#eCee®es SkeÀ ceesþs meeOeve®e veenermes nesF&ue Je
meceepee®eer Òeieleer®e Kegbìsue.
2. `µeyo njJeues lej...'
[cegodos − OJeefveÒeot<eCeeletve megìkeÀe − µeyoebefµeJee³e
mebJeeo − keÀìt µeyoeb®es Ëo³eeJej DeeIeele −
efJe®eej-YeeJevee J³ekeÌle keÀjC³ee®es µeyo ns ceeO³ece
− µeyo vemeu³eecegUs nesCeejs leesìs − efJe®eejeb®es
Deeoeve-Òeoeve Peeues vemeles − otjoµe&ve, ef®e$eHeì
10
F³ellee 12 Jeer : cejeþer
yeveues Demeles cetkeÀHeì − uesKevekeÀuee vemeleer −
Deeìuee Demelee %eevee®ee cenemeeiej − meeefnl³e,
%eeve, DevegYeJeeb®ee Òe®eej-Òemeej Peeuee vemelee −
µeyo ceeCemee®eer µekeÌleer − Deµee µeyoebvee ceeCetme
veenermes nesT osCeej veener.]
`µeyo njJeues lej...'
yejs®e efoJeme HeÀesve ve kesÀu³eeves oeoe ceeP³eeJej
jeieeJeuee. ceuee cnCeeuee, ’keÀejCes osT vekeÀesme. ieHHe
yewme SkeÀ µeyoner yeesuet vekeÀesme ceeP³eeµeer?“ DeeefCe
l³eeves HeÀesve þsTve efouee. ceuee JeeF&ì Jeeìues; HeCe l³ee®es
µesJeì®es Jeeke̳e ceuee l³eeJesUer Deieoer cepesµeerj Jeeìues.
Kejs®e SkeÀner µeyo ve yeesuelee ceeCetme keÀmee jeefnue? ns
µeyo®e pej njJeues lej ....
µeyo njJeues Demeles lej SkeÀ HeÀej ®eebieuee
HeefjCeece Ie[uee Demelee lees Demee keÀer, µeyo vemeu³eeves
ceeCemeeuee neJeYeeJe, neleJeejs ke˻ve yeesueeJes ueeieues
Demeles. l³eecegUs jmlee, yeepeej Fl³eeoer efþkeÀeCeer,
ieeWieeìeves nesCeeje $eeme Peeuee vemelee. OJeefveÒeot<eCeeHeemetve
ceeCemee®eer megìkeÀe Peeueer Demeleer; HeCe µeyo veener,
cnCepes DeeHeu³eeuee neJeYeeJeeb®³ee ceeO³eceeletve Deeµe³e
J³ekeÌle keÀjeJee ueeiesue Je ³eecegUs DeeHeu³ee DeJeleerYeJeleer
efJeveesoer Òemebieeb®ee osKeeJee®e peCet yeIee³euee efceUsue.
µeyo ns ogOeejer µem$e Deens. keÀìt µeyoeb®³ee
JeeHejeves ceeCemes SkeÀceskeÀebHeemetve otj peeleele. SkeÀJesU
µem$eeHeemetve nesCeejer µeejerefjkeÀ peKece ueJekeÀj Yeªve
³esF&ue; HeCe keÀìt µeyoebveer Ëo³eeJej Peeuesuee DeeIeele
ceeCemeeceeCemeeble keÀe³ece®es Jewj efvecee&Ce keÀjlees.
HeCe µeyo vemeles, lej DeeHeCe KetHe keÀener ieceeJeues
Demeles. µeyo ner ceesþer efveefce&leer Deens. µeyoeb®³ee
meene³³eeves DeeHeCe DeeHeu³ee YeeJevee, efJe®eej J³ekeÌle keÀª
µekeÀlees. `JeeCeer'®eer Decetu³e osCeieer kesÀJeU ceeveJeeuee
efceUeueer Deens. ceeveJee®³ee efJekeÀemeele JeeCeer®³ee
DemeCeeN³ee µekeÌleer meeceL³ee&cegUs®e ceeCetme Þes<þ ÒeeCeer
Deens.
Target Publications Pvt. Ltd.
Deepe DeeHeCe Ye´ceCeOJeveerJej yeesuelees, ceie les
kegÀìgbyeeleerue meom³e veelesJeeF&keÀebµeer Demees, efce$eceb[UeRµeer
Demees Jee Flej keÀener keÀeceemeboYee&leues yeesueCes Demees.
pej µeyo®e vemeles lej DeeHeCe keÀmes yeesueuees Demelees?
efJe®eejeb®es Deeoeve-Òeoeve keÀmes Peeues Demeles. otjoµe&ve,
ef®e$eHeì ns cetkeÀHeì®e yeveues Demeles. cegK³e cnCepes µeyo
vemeles, lej uesKevekeÀuee efvecee&Ce Peeueer vemeleer. íHeeF&
keÀejKeev³eeb®ee µeesOe ueeieuee vemelee. peieeleerue meJe&
Yee<eeble efueefnu³ee iesuesu³ee Leesj uesKekeÀ, keÀJeeR®³ee
meeefnl³eke=Àleer DeefmlelJeele®e Deeu³ee vemel³ee.
YeieJeodieerlee, jecee³eCe-ceneYeejle, FmeeHeveerleer,
DekeÀyej-efyejyeue keÀLee, Fl³eeoer meeefnl³eeb®ee,
Oece&ûebLeeb®ee DeemJeeo Ieslee Deeuee vemelee. %eevee®ee Òe®eb[
cenemeeiej®e peCet ³ee µeyoebDeYeeJeer Deeìuee Demelee.
npeejes Je<ee¥HetJeea®ee ceeveJee®ee Fefleneme µeyoebcegUs
lej keÀUlees. µeyoebcegUs lej ceeveJeeuee DeeHeu³ee %eevee®es,
DevegYeJee®es peleve Heg{®³ee efHe{ermeeþer keÀjlee ³esCes µeke̳e
Peeues Deens.
Flej Deveceesue jlveebÒeceeCes µeyo megodOee Deveceesue
jlve Deens. ueeskeÀeb®eer ceves efpebkeÀe³e®eer Demeleerue, lej
meYeemLeeveer ceeve efceUJee³e®ee Demesue, lej µeyoeb®eer
meeLe-mebiele nJeer®e nJeer. DeeF&-Je[erue, ieg©peveebkeÀ[tve
kesÀues peeCeejs keÀewlegkeÀ, Òemebieer keÀjC³eele ³esCeeje GHeosµe
ns meJe& µeyoeble®e Demeles. keÀener keÀueeke=Àleer peµee
Depejecej þjleele. lemes®e keÀener µeyoebveer Yeejleer³e
mJeeleb$³ee®³ee ue{îeeuee Gb®eer ÒeeHle keÀ©ve efoueer. `Jebos
ceelejce' `®euees efouueer', `keÀjWies ³ee cejWies' ³eebmeejK³ee
Iees<eCeebveer Yeejleer³eeb®eer Deble:keÀjCes Hesìtve Gþueer, cnCetve
µeyo ns kesÀJeU OJeveer vemetve l³eele ceeCemee®eer meejer
µekeÌleerr meeceeJeuesueer Deens. Deµee µeyoebvee ceeCetme
veenermes keÀmes nesT osF&ue?
3. `ceer HebleÒeOeeve Peeuees lej...'
[cegodos − Jele&ceeveHe$eeleerue yeeleceerves $emLe −
HebleÒeOeeve Peeu³ee®eer keÀuHevee − meeOeer jenCeer®es
lellJe − meeceev³epeveebmeeþer Keeme lejlegoer −
11
01: efveyebOeuesKeve
Ye´<ìe®eejeme DeeUe − Jee{leer ueeskeÀmebK³ee
efve³eb$eCe − ceneieeF&Jej Ghee³e³eespevee − µew#eefCekeÀ
megefJeOee − meJe&Oece& meceYeeJe − jep³ekeÀejYeeje®eer
megJ³eJemLee]
`ceer HebleÒeOeeve Peeuees lej...'
yeelec³ee Jee®eC³eemeeþer cnCetve Jele&ceeveHe$e GIe[ues
DeeefCe vesnceermeejKeer®e Ye´<ìe®eejeves yejyeìuesueer ÒekeÀjCes,
uee®eueg®eHele, IeesìeUs ³ee yeelec³eebveer®e Jele&ceeveHe$e ie®®e
Yejues nesles. jespe l³ee®e mecem³ee, l³ee®e yeelec³ee, peerJe
Jewleeietve iesuee. Jeeìueb, ceer®e HebleÒeOeeve Peeues lej ...?
Deieoer Lees[îee keÀeUele osµee®es ef®e$e®e yeouetve ìekesÀve.
ceer HebleÒeOeeve Peeuees lej Yeejleceeles®ee, Yeejleer³e
peveles®ee ceer mesJekeÀ Deens, ns keÀOeer®e efJemejCeej veener.
pevelesves ceeP³eeJej efJeµJeeme þsJetve ceuee efveJe[tve osTve
l³eeb®eer mesJee keÀjC³ee®eer peer mebOeer efoueer Deens leer meeLe&
þjJesve. `meeOeer jenCeer Je G®®e efJe®eejmejCeer' nîee
ueeueyeneotj µeem$eeR®³ee lellJee®ee DeJeuebye peerJeveele
keÀjerve DeeefCe meJe&®e cebef$eceb[U meom³eebvee ³ee lellJee®es
cenllJe HeìJetve osTve, l³eebveemegodOee ns lellJe
DeJeuebyeJee³euee ueeJeerve. ceb$³eeb®³ee oewN³eebJej nesCeejs
DeefleefjkeÌle Ke®e& keÀceer keÀmee keÀjlee ³esF&ue, ³eekeÀ[s ue#e
osF&ve.
ceer HebleÒeOeeve Peeuees lej `meeceev³e ceeCemeeuee
megKeer keÀjCes' Je `osµee®ee Gllejesllej efJekeÀeme meeOeCes'
³ee oesve iees<ìer ceeP³ee peeefnjveec³eele cegK³e Demeleerue.
osµee®³ee keÀu³eeCeemeeþer keÀesCelesner OeesjCe DeeKeleevee,
³eespevee keÀe³ee&efvJele keÀjleevee osµeeleerue keÀe³eoslep%e,
efJeodJeeve, lep%e J³ekeÌleeRµeer meuueecemeuele keÀjsve. l³ee
l³ee Keel³eeleerue ceb$eer Jeiee&®eer efveJe[ keÀjleevee, l³eebvee
l³ee l³ee Keel³eemebyebOeer Demeuesueer DeeJeµ³ekeÀ ceeefnleer,
efvemHe=nlee ³ee iees<ìer efJe®eejele IesF&ve. Òel³eskeÀ ceb$³ee®es %eeve
DeeefCe DevegYeJe ue#eele IesTve®e KeelesJeeìHe keÀjsve.
DeejesHe DemeCeeN³ee Ye´<ì vesl³eebvee ueeskeÀmeYesle ³eslee ³esCeej
veener, ³eeyeeyele keÀ[keÀ keÀejJeeF& keÀjC³ee®ee efJe®eej
keÀjsve.
11
Target Publications Pvt. Ltd.
meeceeefpekeÀ mecem³eebyejesyej®e Deepe meieȳeele
cenllJee®ee De[LeUe cnCepes Ye´<ì^e®eeje®ee Jee{lee
Yemceemetj. ne Ye´<ì^e®eeje®ee Yemceemetj meeceev³e pevelesuee
osµeesOe[erme ueeJeCeeje Je meceepeele JewHeÀu³e HemejJeCeeje
Deens. ceer HebleÒeOeeve Peeuees lej Ye´<ì^e®eeje®es DeejesHe
efmeodOe nesCeeN³eebJej keÀ[keÀ keÀejJeeF& nesF&ue, Deµeer
v³ee³³e J³eJemLee efvecee&Ce keÀjsve.
Jee{l³ee ueeskeÀmebK³es®³ee cenllJee®³ee mecem³escegUs
meeceev³eeleu³ee meeceev³e ceeCemeeb®³ee cetueYetle
iejpeeosKeerue HetCe& nesF& µekeÀle veenerle. l³eeletve®e Heg{s
Deieoer ÒeeLeefcekeÀ efµe#eCee®ee DeYeeJe Demeu³eecegUs
Deveejesi³e, oeefjêîe, efvej#ejlee DeeefCe yeskeÀejer ³ee
mecem³eeb®ee pevce neslees. l³eeletve iegvnsieejer Je=lleer®ee DeeefCe
iegvnsieejeb®ee pevce neslees. cnCetve ceer ÒeLece ³eeyeeyele
peeie=keÀlee efvecee&Ce keÀjerve. ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCee®es Òe³elve
DeeefCe Òel³e#eele ³eespeveeb®eer keÀe³e&Jeener keÀjsve.
meJe& meeceev³eebvee owvebefove peerJeve peieleevee
ueeieCeejs Oeev³e-YeepeerHeeuee, Iejiegleer ie@me Flej Jemletb®³ee
efkebÀceleer®es oj efmLej jenleerue, ³eekeÀ[s ue#e osF&ve.
Je³eesJe=odOe p³es<þ veeieefjkeÀebkeÀefjlee ³eespeveeb®eer DeeKeCeer
keÀjerve. Deepener DeeHeu³ee osµeele ÒeeLeefcekeÀ efµe#eCee®³ee
mees³eer GHeueyOe vemeu³eeves Deejesi³eefJe<e³ekeÀ peeie=leer veener,
l³eecegUs ueeskeÀebvee Deejesi³eefJe<e³ekeÀ meesF&-megefJeOee
GHeueyOe ke˻ve osF&ve.
4. `pej Hejer#ee vemel³ee lej...'
DeeHeu³ee osµee®ee µew#eefCekeÀ mlej Gb®eeJeC³eemeeþer
ÒeeLeefcekeÀ efµe#eCeeyejesyej G®®e efµe#eCe Ieslee ³eeJes,
³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀlesvegmeej efJeoîeeue³eeb®eer mLeeHevee
keÀjerve. G®®e leb$e%eevee®³ee meJe& megefJeOee DeeHeu³eekeÀ[s
GHeueyOe nesleerue, ³eemeeþer Òe³elve keÀjerve.
Oece&efvejHes#elee Je meJe&Oece&meceYeeJe ner DeeHeu³ee
osµee®eer ceeie&oµe&keÀ lelJes jep³eIeìvesle veceto kesÀuesueer
Deensle. ³ee lellJeebvee OekeÌkeÀe ueeiet osCeej veener.
peeleer-Oecee&®³ee veeJeeKeeueer nesCeeN³ee obieueeryeeyele
keÀ[keÀ keÀejJeeF& keÀjsve.
YeejleemeejK³ee Keb[Òee³e osµee®ee efJe®eej keÀjlee
Demes efomeles keÀer efJeefJeOe Yee<ee, yeesueer yeesueCeeN³ee jep³ee-
12
F³ellee 12 Jeer : cejeþer
jep³eeble SkeÀlee Demeueer keÀer keÀesCel³eener ÒekeÀejs Debleie&le Je
yeefni& ele µe$et®b ee GHeêJe nesCeej veener. SkeÀlee Je µeebleles®es
JeeleeJejCe osµeele jeefnues keÀer, osµee®eer meJee¥ieerCe Òeieleer
nesC³eeme efJeuebye nesCeej veener. l³ee ¢<ìerves SkeÀ
meJe&meeceeJesµekeÀ OeesjCe jeyeJetve jep³ee-jep³eebleerue µeemeveele
SkeÀ mecevJe³e jeKeC³ee®es keÀece ceer keÀjsve.
SkeÀobj Heenlee jep³ekeÀejYeej keÀjCes, HeenCes ner
Del³eble cenllJee®eer peyeeyeoejer Deens. ³eemeeþer pes Leesj
jepes-cenejepes nesTve iesues, p³eebveer YeefJe<³eeleerue
keÀeUe®ee JesOe Iesle keÀener GHe³egkeÌle OeesjCeeb®eer
DebceueyepeeJeCeer kesÀueer, l³eeb®³ee jep³ekeÀejYeeje®ee
DeY³eeme keÀjsve. Keeme keÀªve efµeJeepeer jepeeb®es
De<ìÒeOeeve ceb[Ue®ee keÀejYeej DeY³eemeC³eemeejKee
Deens. l³eeleerue keÀener GHe³egkeÌle, ceeie&oµe&keÀ lellJeeb®ee
JeeHej keÀjlee ³esF&ue keÀe, ns pe©j Heeefnue.
mebHetCe& Yeejlee®ee jep³ekeÀejYeej cnCepes
peievveeLee®ee jLe Deens. l³eeuee DeveskeÀeb®es neleYeej
ueeieCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. ceer HebleÒeOeeve Peeuees lej ceer
meJe& mlejebleerue efve:mJeeLeea, mesJeeYeeJeer, keÀle&J³eo#e Deµee
keÀe³e&keÀl³eeb®eer mebIeìvee le³eej keÀjerve DeeefCe `megjep³e'
efvecee&Ce keÀjC³ee®ee efveefµ®ele Òe³elve keÀjerve. ceer HebleÒeOeeve
Peeuees lej peieele Yeejleeuee ieewjJe DeeefCe mevceevee®es
mLeeve efceUJetve osF&ve.
[cegood s − v³etpe ®e@veumeJej efvekeÀeuee®eer yeeleceer −
iegCeJeble efJeoîeeL³ee¥®³ee cegueeKeleer − HeÀjkeÀ
keÀjCeeN³ee Hejer#ee vemel³ee lej? − Hejer#es®³ee efJeefJeOe
ªHeebHeemetve megìkeÀe − DeHe³eMeer efJeoîeeLeea
v³etveieb[eletve yeensj − Heeme, veeHeeme, ngMeej, { Demee
YesoYeeJe veener − ceveeJejerue leeCe keÀceer − ®egkeÀer®³ee
ceeiee¥®es, Deelcenl³es®es ÒeceeCe keÀceer − cee$e Òeieleer
þjJeCes DeMeke̳e − keÀeceebJej HeefjCeece − J³ekeÌleer
Dee³eg<³eYej efJeoîeeLeea − Hejer#eeb®es ³eesi³e ÒeceeCe Je
HeodOele − `nJ³eele l³ee Hejer#ee' Demee Iees<e.]
Target Publications Pvt. Ltd.
`pej Hejer#ee vemel³ee lej...'
mekeÀeUHeemetve meueie DeY³eemeeuee yemeu³eecegUs ceePes
Debie Deieoer cees[vt e Deeues nesles. `F³ellee yeejeJeer cnCepes
Dee³eg<³eeleerue ìefve¥ie Hee@Fì¥ ', `Je<ee&®³ee meg©JeeleerHeemetve®e
DeY³eeme keÀje³euee nJee', `legce®³ee keÀefj³ej®ee ne
cenllJee®ee ìHHee', DeMee veevee leNns®³ee GHeosMeebveer keÀeve
jespe Oev³e nesle nesles. pesJeCee®eer JesU Peeueer, leMeer DeeF&ves
pesJeCeemeeþer nekeÀ ceejueer. efJejbiegȳeemeeþer Lees[e JesU
pesJelee pesJelee efì.Jner. yeIeeJee, cnCetve yeensj Deeues DeeefCe
efì.Jner. ueeJeuee. ®e@veue yeouelee yeouelee v³etpe ®e@veueJej
ceePeer vepej efmLejeJeueer.
Deepe v³etpe ®e@veume®ee vetj keÀener JesieUe®e neslee.
keÀejCe Deepe ye´sefkebÀie v³etpe nesleer, leer yeejeJeer®³ee
efvekeÀeuee®eer. meieȳee ®e@veumeJej efle®e yeeleceer nesleer.
SkebÀoefjle efvekeÀeue Henelee, efJeoîeeL³ee¥Jej efJe¬eÀcelees[
DeMee iegCeeb®eer yejmeele keÀjC³eele Deeueer Deens, ns ue#eele
Deeues. Òel³eskeÀ ®e@veueJej meJee&¥le DeefOekeÀ iegCe
efceUJeuesu³ee efJeoîeeL³ee¥®³ee, l³eeb®³ee HeeuekeÀeb®³ee,
efMe#ekeÀeb®³ee cegueeKeleer ®eeuet nesl³ee. l³eeb®³ee ³eMee®es
keÀes[keÀewlegkeÀ ®eeueues nesles. l³ee keÀewlegkeÀeme les Hee$ener
nesles cnCee; HeCe lejer SkeÀ efJe®eej ceveele ®eceketÀve iesuee.
keÀceer iegCe efceUeuesues efJeoîeeLeea efkebÀJee 75… ntve
DeefOekeÀ iegCe efceUeuesues efJeoîeeLeea, nîee 90-95… ntve
DeefOekeÀ iegCe efceUJeCeeN³eeb®³ee ieoeale kegÀþs njJetve®e iesues
nesles. efJeoîeeL³ee¥®³ee iegCeebcegUs l³eeb®³eele HeÀjkeÀ keÀje³euee
ueeJeCeeN³ee ³ee Hejer#ee®e vemel³ee lej?
Kejb®e ! Hejer#ee vemel³ee lej SkeÀe Hejer#esHeemetve veener
lej Hejer#es®³ee efJeefJeOe ªHeebHeemetve efJeoîeeL³ee¥®eer megìkeÀe
Peeueer Demeleer. leeW[er Hejer#ee, uesKeer Hejer#ee, IeìkeÀ
®ee®eCeer, meneceener, Jeeef<e&keÀ DeMee Meeues³e,
ceneefJeoîeeue³eerve Hejer#eebmeesyele®e [e@. nesceerYeeYee, efìUkeÀ
efJeoîeeHeerþ, efMe<³eJe=lleer, ef®e$ekeÀues®³ee SefueceWìe^ ,r
Fbìjefcepesì DeMee SkeÀ vee DeveskeÀ Hejer#eeªHeer leesHesÀ®³ee
leeW[er efJeoîeeL³ee¥vee peeJeb ueeieleb. Meeues³e Je
ceneefJeoîeeue³eerve Hejer#ee®e veenerle lej Heg{s efJeefJeOe
DeY³eeme¬eÀceeb®³ee ÒeJesMe Hejer#ee, De@Hìerìîet[ ìsmì,
13
01: efveyebOeuesKeve
ieì®e®ee&, cegueeKele DeMee Hejer#eebceO³es®e efJeoîeeLeea
iegjHeÀìues peeleele. ³ee Fleke̳ee meieȳee Hejer#eeb®ee efJe®eej
keÀªve efJeoîeeLeea nJeeueefoue neslees. Hejer#esle peemle iegCe
efceUJeCeejs efveeqµ®eble nesleele, DeeHeu³ee iegCeeb®ee DenbkeÀej
yeeUieleele, lej keÀceer iegCe efceUeuesues efJeoîeeLeea vewjeM³eele
yeg[leele, v³etveieb[eves ûeemeleele. ³ee Hejer#ee®e jodo Peeu³ee,
lej ³ee iegCeeb®eer leHeÀeJelener veeefnMeer nesFu& e.
efJeoîeeL³ee¥ceO³es Hejer#ee vemeu³eeves Heeme, veeHeeme,
ngMeej, { Demee HeÀjkeÀ jneCeej veener. ÒeLece ÞesCeer,
eqodJeleer³e ÞesCeer ³ee®ee efJe®eej®e yebo nesF&ue. F³ellee
oneJeer, yeejeJeer ³ee Dee³eg<³ee®³ee cenllJee®³ee Je<ee¥le
efJeoîeeL³ee¥Jej DeY³eeme keÀjeJee, ³eemeeþer kesÀu³ee
peeCeeN³ee veeveeefJeOe GHeosMeebJej yebOeves ³esleerue. DeLee&le
l³eecegUs efJeoîeeL³ee¥Jej, l³eeb®³ee ceveeJej ³esCeeje leeCe
DeeHeesDeeHe®e keÀceer nesF&ue. Hejer#esle Heeme nesC³eemeeþer
keÀener efJeoîeeLeea HesHej HeÀes[C³ee®es, keÀe@Heer keÀjC³ee®es
®egkeÀer®es ceeie& DeJeuebyeleele. Hejer#ee vemel³ee lej l³eeb®es
®egkeÀer®³ee ceeiee&Jej HeeTue He[Ceej®e veener. Hejer#esle
DeHe³eMe Deeu³eeves vewjeM³ee®³ee ielexle yeg[euesues keÀener
efJeoîeeLeea Deelcenl³es®ee ceeie& peJeU keÀjleele; HeCe
Hejer#ee vemeu³eeves l³eele ³esCeeN³ee DeHe³eMee®ee ÒeMve®e
GjCeej veener DeeefCe DeesIeeves efJeoîeeL³ee¥®³ee ceveele
Deelcenl³es®ee efJe®eejner ³esCeej veener. Kejb®e ³ee Hejer#ee
jodo Peeu³ee lej `vekeÀesle l³ee Hejer#ee' cnCeCeeN³ee
efJeoîeeL³ee¥®es mJeHve meekeÀej nesF&ue.
veeC³eeuee oesve yeepet Demeleele ³ee GkeÌleerÒeceeCes
Hejer#ee vemeC³ee®es pemes HeÀe³eos Deensle lemes leesìns er
Deensle®e. Hejer#ee vemeC³eeves efJeoîeeL³ee¥®eer Òeieleer
þjJeC³ee®ee ceeie&®e yebo nesFu& e. efJeoîeeL³ee&uee efouesues %eeve
efkeÀleHele l³ee®³eeHe³e¥le Heesn®eues Deens, ns þjJeCes DeMeke̳e
nesFu& e. Hejer#eebcegUs efJeoîeeL³ee¥ceOeerue keÀueeiegCeeb®ee þeJe
Ieslee ³eslees, l³eeb®³ee YeefJe<³eemeeþer ³eesi³e efoMee efceUles,
Hejbleg ³ee Hejer#ee®e vemeleerue lej efJeoîeeLeea efoMeenerve
nesleerue. ®egkeÀer®es #es$e efveJe[u³eeves efJeoîeeLeea Òeieleer meeOet
MekeÀCeej veenerle. Òel³eskeÀ keÀeceeuee v³ee³e osCeejer uee³ekeÀ
ceeCemes vemeleerue. DeMeeves meJe& keÀeces efyeIe[leerue.
13
Target Publications Pvt. Ltd.
Òel³eskeÀ J³ekeÌleer ner Dee³eg<³eYej efJeoîeeLeea®e
Demeles. veJeveJeerve iees<ìer efMekeÀle Demeles, l³ee®ee owvebefove
J³eJenejele GHe³eesie keÀjerle Demeles. peerJevee®³ee Òel³eskeÀ
JeeìsJej ®eebieues JeeF&ì DevegYeJe Iesle Hejer#ee osle Demeles.
DeMee Hejer#eebceOetve®e ceeCemeeves Òeieleer meeOeueer Deens.
Hejer#eeªHeer Ieìdì cegUeb®³ee DeeOeejs Òeieleer®ee Je=#e
[sjsoej nesT MekeÀlees. Hejer#ee nJ³eele; HeCe l³eeb®ee
DeeflejskeÀ vekeÀes. Hejer#eeb®eer ³eesi³e HeodOele DeJeuebyeueer, lej
Òel³eskeÀ efJeoîeeL³ee&uee Hejer#ee nJeernJeerMeer Jeeìsue.
`vekeÀesle l³ee Hejer#ee' SsJepeer `nJ³eele l³ee Hejer#ee' Demes
efJeoîeeLeea cnCet ueeieleerue.
5. `Jeerpe vemeleer lej...'
[cegodos − DeY³eeme keÀj cnCetve DeeF&®eer YegCeYegCe −
Jeerpe peeT os cnCetve ÒeeLe&vee − ³eesiee³eesieeves Jeerpe
peeCes − ceveele Deevebo − keÀener keÀeUeves
DemJemLelee − Iej®³eeb®eer leMeer®e HeefjefmLeleer −
je$eYej Jeerpe ³esCeej vemeu³ee®eer ceeefnleer − Jeerpe
vemeleer lej? − meJe&$e keÀeUesKe − cesCeyelleer,
kebÀoerue DeHeefjne³e& − Iej®³ee Òel³eskeÀ iees<ìerle
efJepes®eer iejpe − DeewoîeesefiekeÀ #es$e, jsuJes,
JewoîeefkeÀ³e #es$e, Mew#eefCekeÀ #es$e, Jew%eeefvekeÀ #es$e
meieUerkeÀ[s iejpes®eer Jeerpe − efJepesefMeJee³e ceeCetme
Demene³e − Jeerpe SkeÀ OeeskeÀeoe³ekeÀ µeesOe.]
`Jeerpe vemeleer lej...'
keÀe@uespe, keÌueemesme DeeìHetve ceer mebO³eekeÀeUer 6
Jeepelee Iejer Heesn®euees. ®ene, veeMlee DeeìHele veener;
leesHe³e¥le DeeF&ves DeY³eemeeuee yeme, DeMeer YegCeYegCe megª
kesÀueer. lemes DeeF&®es ns JeeieCes jespe®es®e. ceeP³eeceeies
DeY³eemee®ee leieeoe ueeJeu³eeefMeJee³e efle®ee efoJeme HetCe&
nesle veener, ³eeJej ceePee þece efJeMJeeme yemeuee³e.
Lees[eJesU ìbieUcebieU kesÀueer. ceie cee$e DeeF&®ee DeeJeepe
®e{t ueeieu³ee®es O³eeveele Deeues. DeeF&ves ©êeJeleej OeejCe
keÀjC³eeDeeOeer DeeHeCe DeY³eemeeuee yemeeJes ³ee efJe®eejeves,
peje veeF&ueepeeves®e ceer HegmlekeÀ GIe[ues. yeensj ®eebieues®e
14
F³ellee 12 Jeer : cejeþer
DebOeeªve Deeues nesles. Deelee pej Jeerpe iesueer lej
DeY³eemeeuee megìdìer efceUsue ne efJe®eej ceveele Deeuee
DeeefCe keÀe³e ³eesiee³eesie, Jeerpe Kejb®e iesueer !
ceer Deeveboeves G[er®e ceejueer. IejYej cesCeyell³ee
ueeJetve Gpes[ kesÀuee. ceveeleerue Deevebo ®esnN³eeJej ve
oeKeJelee ®egHe®eeHe efKe[keÀerle yemetve jeefnuees. yeensj
yeefIeleu³eeJej ue#eele Deeues keÀer, meieUerkeÀ[s®e Jeerpe iesueer
nesleer. yeensj®³ee íesìîeeM³ee cewoeveele keÀener cegues ®ebê-
®eeboC³eeb®³ee ÒekeÀeMeele KesUle nesleer. l³eeb®ee KesU
yeIeC³eele ceePee leemeYej keÀmee iesuee ceuee®e keÀUues veener.
ceie cee$e nUtnUt GkeÀe[e peeCeJet ueeieuee. Iejele ue#e
iesues lej Iej®³eeb®eer, meieȳeeb®eer®e DeJemLee leMeer®e nesleer.
meieUs DemJemLe Peeues nesles. Deepeer Giee®e keÀesHeN³eele yemetve
peHeceeU Dees{le nesleer. Deepeesyee Ieeceeves [ye[yeues nesles.
yeeyee IejYej DemJemLeHeCes HesÀN³ee ceejle nesles. DeeF&®ee
mJe³ebHeekeÀ KeesUyb euee neslee. Jeerpe ceneefJelejCe ceb[Uele
HeÀesve kesÀu³eeveblej Demes keÀUues keÀer, keÀener ceesþîee leebe$f ekeÀ
efyeIee[ecegUs je$eYej Jeerpe ³esCeej veener. meieȳeebveer®e
[eske̳eeJej nele ceeªve Iesleuee.
Kejb®e ner Jeerpe keÀe³ece®eer®e vemeleer lej?
efJe®eejeves®e ceveele Oemmed Peeuee. je$eer®ee DebOeej otj
keÀjCeejs efoJes®e ueeieues vemeles. jml³eeJej, IejeIejele
DebOeeje®es®e meece´ep³e J³eeHetve jeefnues Demeles. cesCeyelleer,
kebÀoerue, efvejebpeve, meceF& ³eeb®ee JeeHej yebOevekeÀejkeÀ Peeuee
Demelee. jmles, ceneie[er ne@ìsume ³eebceO³es Ie[Ceejer
jespe®eer efoJeeUer, DeLee&le jes<eCeeF& Meke̳e®e Peeueer
vemeleer. ueive, meeKejHeg[e Demes Deeveboe®es Òemebie
kebÀoerueeb®³ee Gpes[ele®e meepejs keÀjeJes ueeieues Demeles.
ceeveJee®³ee Dee³eg<³eele efJepes®es Devev³emeeOeejCe
cenllJe Deens. DeepekeÀeue Òel³eskeÀ keÀeceele efJepes®eer pees[
DeeJeM³ekeÀ Peeueer Deens. Iej®³ee ie=efnCeeruee
mJe³ebHeekeÀeHeemetve les Iej DeeJejC³eeHe³e¥le Jeerpe ueeieles.
Devve meeþJetve þsJeCeeje, HeeCeer Leb[ keÀjCeeje ÖeÀerpe
Demees, keÀer Iej mJe®í keÀjCeeje Jn@ke̳etce eqkeÌuevej
efJepesefMeJee³e l³eeb®eer efkebÀcele Metv³e ! efcekeÌmej, ûeeF¥[j,
cee³e¬eÀesJnsJe, Fb[keÌMeve, Jee@efMebie ceefMeve DeMee meieȳee
Target Publications Pvt. Ltd.
iees<ìer efJepes®³ee DeeOeejeJej®e ®eeueleele. GkeÀe[îeeHeemetve
megìkeÀe osCeeje HebKee, S.meer., ketÀuej, Iejeleerue efoJes,
peieYejeleu³ee yeelec³ee Iejyemeu³ee osCeeje efì.Jner.,
%eeveYeeb[ej GOeUCeeje mebieCekeÀ efJepesefMeJee³e DeHetCe&®e
þjlees. owvebefove peerJeveele Del³eeJeM³ekeÀ þª ueeieuesuee
ceesyeeF&ue ®eeefpe¥ie®³ee DeeOeejs®e lej ®eeuelees. Lees[ke̳eele
efJepesefMeJee³e ceeCemee®es Heevener nuet MekeÀle veener.
DeewoîeesefiekeÀ #es$eele Ie[CeeN³ee ¬eÀebleer®ee ceesþe
Jeeìe efJepeskeÀ[s peelees. Deepe®³ee ³eb$e³egieeleueer efJeefJeOe
DeeOegefvekeÀ ³eb$es osMeeuee ÒeieleerHeLeeJej vesle Deensle. ³ee
³eb$ee®es Kejs cetu³e þjles, les l³eebvee efJepes®eer pees[
efceUeu³eeveblej®e. oUCeJeUCee®es cegK³e meeOeve ceeveueer
peeCeejer jsuJes J³eJemLee SkeÀe®eJesUer npeejes Menjebvee
pees[les leer G®®e oeyee®³ee efJepes®³ee leejebcegUs. ³ee
jsuJescegUs®e jep³eeuee DeefOekeÀ cenmetue ÒeeHle neslees.
ne@efmHeìume, oJeeKeeves nîeebvee Jeerpe ueeieles®e.
JewoîeefkeÀ³e #es$eeves KetHe Òeieleer meeOeueer Deens.
Meu³eefJeMeejoeuee Mem$eef¬eÀ³ee keÀjC³eemeeþer efJepes®eer
DeeJeM³ekeÀlee Demeles. efJepesJej ®eeueCeeN³ee DeeOegefvekeÀ
GHekeÀjCeebcegUs DeveskeÀ ©iCeeb®es ÒeeCe Jee®et MekeÀleele.
efMe#eCe#es$eelener efJepesuee mLeeve Deens. kesÀJeU efoJes,
HebKes®e veenerle, lej F&-ueefve¥ie, mceeì& yees[& DeMee
DeeOegefvekeÀ HeodOeleeR®ee DeJeuebye keÀjC³eemeeþerner efJepes®eer
iejpe Deens. efJe%eeve #es$eeleerue ceesþer PesHe ³ee efJepescegUs®e
IesCes osMeeuee Meke̳e Peeues Deens; HeCe ner Jeerpe®e vemesue
lej ceeCemeeuee HeeCeer efceUCesner ogue&Ye nesF&ue. HeeC³ee®es
HebHe ve ®eeueu³eeves HeeC³eemeeþer jebiee ueeieleerue.
SkebÀoefjle®e meieȳee #es$eebvee DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer ner
Jeerpe vemeu³eeme efyekeÀì HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesF&ue.
Lees[ke̳eele keÀe³e lej efJepesefMeJee³e ceeCetme
Demene³e neslees Demes cnìu³eeme les De³eesi³e þª ve³es.
ceeCemee®³ee Òeieleeruee ceole keÀjCeejer Jeerpe ÒeeCeIeelekeÀner
þª MekeÀles. efJepes®³ee GHekeÀjCeeb®ee De³eesi³e JeeHej
l³eeb®eer De³eesi³e neleeUCeer ³eecegUs efJepes®ee OekeÌkeÀe ueeietve
ce=l³egner Dees{Jet MekeÀlees. Mee@ì&meefke&ÀìcegUs nesCeejer neveer
Henelee `Jeerpe' SkeÀ OeeskeÀeoe³ekeÀ MeesOe Jeeìt ueeielees.
15
01: efveyebOeuesKeve
cnCetve®e efJepes®es cenllJe ue#eele Ieslee efle®ee meg³eesi³e Je
megefve³eespeerle JeeHej iejpes®ee Deens.
keÀuHeveejc³e efveyebOeemeeþer mJeeO³ee³e :
1. `ceer Heesueerme DeefOekeÀejer Peeuees lej...'
[cegodos − Heesueerme DeefOekeÀejer JneJesmes keÀe Jeeìles ? –
keÀesCekeÀesCeleer keÀeces keÀjerve ? – keÀe³eoîee®es j#eCe
keÀjC³ee®es O³es³e – meceepeele megJ³eJemLee – iegvnsieejer
mebHeJeC³ee®ee Òe³elve – keÀe³eoîee®eer keÀeìskeÀesjHeCeeves
DebceueyepeeJeCeer – iegvnsieejebme ³eesi³e veeieefjkeÀ yeveJeCes
– DeeHeu³ee keÀle&J³ee®eer peeCe – meleke&Àlee – Oee[me –
ÒeeceeefCekeÀHeCee – meeceeefpekeÀ Je je<ì^er³e o=ef<ìkeÀesve –
DeeoMe& Heesueerme DeefOekeÀejer.]
2. `ceuee yeeueHeCe Hejle efceUeues lej...'
[cegodos − jc³e les yeeueHeCe − yeeu³eeJemLesleerue
DeeþJeCeer − pes otj Demeles l³ee®eer®e Dees{ Jeeìles −
yeeueHeCe keÀmes Hejle efceUsue ³ee®ee µeesOe − yeeueHeCe
efceUeues lej Hegvne keÀesCel³ee iees<ìer DevegYeJeeue? − leer
efvejeiemelee Hegvne meeHe[sue keÀe?]
3. `Deepe efµeJeepeerjepes Demeles lej...'
[cegodos - Deepe®eer jepekeÀer³e DeboeOegboer – Ye´<ìe®eej –
efMeJeepeerjepes Demeles lej – megjUerle keÀejYeej – iegCeebvee
GÊespeve – iegvnsieejeruee DeeUe Je Meemeve –
Ye´<ìe®eeN³eebvee efMe#ee – Me$etbvee onMele – peele-
Oece&efvejHes#e keÀejYeej – j³eles®³ee megKeemeeþer PeìCes –
veJeveJeerve GHe¬eÀce jeyeJeCes – meJee¥meeþer v³ee³e –
HeejoMeea keÀejYeej – DeeveboJeveYegJevee®eer efveefce&leer.]
4. `ceeCemee®eer mce=leer njJeueer lej...'
[cegood s − mcejCe ner osCeieer − DeHeceeveemHeo YeeJevee ceveele
jenCeej veener − #eefCekeÀ Deevebo − vegkeÀmeeve DeefOekeÀ −
YeeJe-YeeJevee mebHeg<ìele ³esleerue − mebmke=Àleer, Fefleneme,
mebMeesOeve ³eeb®es peleve keÀjCes DeMeke̳e − veelesmebyebOeeJej
HeefjCeece − ceveg<³e KeN³ee Deeveboeuee njJetve yemesue.]
15
Target Publications Pvt. Ltd.
5. `ceuee uee@ìjer ueeieueer lej...'
[cegodos − ceveele efJe®eej ³esC³ee®es keÀejCe − uee@ìjer
ueeieueer lej keÀe³e Jeeìsue − De®eevekeÀ efceUCeeN³ee
Hewµee®ee GHe³eesie − mJele:®³ee Iejeleerue ceeCemes, efce$e
³eeb®³eemeeþer keÀe³e keÀjCeej − megKemees³eeryejesyej Depetve
keÀµeemeeþer ne Hewmee JeeHejCeej − uee@ìjer®ee Hewmee ³eesi³e
keÀer De³eesi³e − Hegvne uee@ìjer ueeieeJeer Demes Jeeìles keÀe?
µesJeì.]
3. JeCe&veelcekeÀ efveyebOe :
DeeHeCe Heeefnuesu³ee SKeeoîee Ieìves®es, J³ekeÌleer®es,
Jeemlet®es efkebÀJee Òemebiee®es ef®e$e ngyesntye Meyoeble jsKeeìCes
cnCepes `JeCe&veelcekeÀ efveyebOe' nes³e. ³ee efveyebOe ÒekeÀejele
Ieìvee, J³ekeÌleer, Jeemlet®es kesÀJeU yeenîeelkeÀejer JeCe&ve
DeHesef#ele vemeles lej met#ce efvejer#eCe MekeÌleer®³ee DeeOeejs
leer Ieìvee, J³ekeÌleer, Jeemlet F. ®es ef®e$e [esȳeemeceesj GYes
jeefnues Heeefnpes, Demes les JeCe&ve menpe Je meesH³ee Yee<esle
DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
1. `ÞeeJeCeceeme'
[cegodos − Deeveboe®ee ceefnvee − jceCeer³e efnjJeerieej
JeveÞeer − efjceefPece HeeTme − HeÀUe-HegÀueeb®ee yenj
− efm$e³eeb®³ee Glmeeneuee GOeeCe − Je´leJewkeÀu³e-
Hetpee De®ee& ³eebcegUs meJe&$e JeeleeJejCe YekeÌleerves
Yeejuesues − efJeefJeOe osJeleeb®³ee Hetpes®es efJeefJeOe
ÒekeÀej − uesKekeÀ-keÀJeeR®ee DeeJe[lee ceefnvee −
Je<ee& menueer − Demee ne ÞeeJeCe DeeqodJeleer³e Deevebo
osCeeje.]
`ÞeeJeCeceeme'
leguee keÀesCelee ceefnvee DeeJe[lees Demee Òeµve
keÀesCeer kesÀu³eeme ceer ®eìkeÀve Gllej osles, `ÞeeJeCe'. ceePee
DeeJe[lee ceefnvee ÞeeJeCe Deens. ueneveebHeemetve
ceesþîeebHe³e&le kegÀCeemener DeeJe[sue Demee®e Deeuneooe³ekeÀ
Je ceve Òemevve keÀjCeeje ne ÞeeJeCeceeme Demelees.
ÞeeJeCeeleerue JeeleeJejCe Deeuneooe³ekeÀ Demeles. lees
16
F³ellee 12 Jeer : cejeþer
Deeveboe®eer peCet ue³euetì®e keÀjle Demelees, cnCetve keÀer
keÀe³e yeeuekeÀJeeRveer cnìues Deens,
’ÞeeJeCeceemeer n<e& ceevemeer efnjJeU oeìs ®eesefnkeÀ[s
#eCeele ³esle mejmej efµejJes, #eCeele efHeÀªveer Tve He[s~“
ÞeeJeCe ceefnv³eeleerue efvemeiee&®es ªHe pemes ceesnveer³e
Demeles, lemes les Dev³e ceefnv³eeble efomele veener. ³ee keÀeUele
HeeTme megª Demeu³eeves Jeves efnjJeerieej yevetve HeeJemee®³ee
HeeC³eele vneTve Deeveboeves [esuele Demeleele. Oejleerves
peCet efnjJee µeeuet®e HeefjOeeve kesÀuesuee Demelees. efpekeÀ[s-
eflekeÀ[s efnjJ³ee jbiee®eer GOeUCe Peeuesueer efomeles.
ÞeeJeCeeleerue HeeTme lej Deieoer megKeeJeCeeje
Demelees. nUtJeej mejer efjceefPecele ³esleele DeeefCe
efleefleke̳eele l³ee De¢µ³e nesTve Tvener efomet ueeieles.
Tve-HeeJemee®ee Demee KesU ®eeuet Demelees DeeefCe DeeHeueer
cee$e í$eer GIe[Ces-yebo keÀjC³ee®eer keÀJee³ele megª nesles.
Deµee®e Gvnele pesJne ieJeleeJej He[uesues HeeC³ee®es LeWye
met³e&ÒekeÀeµeecegUs ®eceketÀ ueeieleele efkebÀJee HeeJemee®³ee
KesUele DeekeÀeµeele meHlejbieer FbêOeveg<³e efomeles, lesJne lej
[esȳeeb®es HeejCes®e efHeÀìles.
Je=#e, JesueeR®ee µe=bieej lej HeenC³eemeejKee Demelees.
keÀejCe l³eeJej HeÀUe-HegÀueeb®ee yenj efoceeKeele
efJejepeceeve Peeuesuee Demelees. ÞeeJeCeeleerue Òel³eskeÀ
efoJemeeuee l³ee®es mJele:®es Oeeefce&keÀ cenllJe Demeu³eeves
Hetpesmeeþer ueeieCeejer meeefnl³emeeceûeer cnCepes efJeefJeOe
He$eerHetÀues ³eebcegUs lej jeve DeefOekeÀ megboj efomeles.
³ee keÀeUele Je´leJewkeÀu³es Heej Hee[ueer peeleele,
cnCetve ÞeeJeCeele efm$e³eeb®³ee Glmeeneuee lej GOeeCe®e
Deeuesues Demeles. jespe®³ee veJ³ee meCeebcegUs ³ee efoJemeeble
l³eeb®³ee veìC³ee-LeìC³eeuee YejHetj JeeJe efceUlees. l³ee
efveefcelleeves KesUC³ee-yeeie[C³ee®eer, ceensjer peeC³ee®eer
mebOeer l³eebvee efceUles. l³eeb®³eeleerue Glmeen peCet Deesmeb[tve
Jeenle Demelees. jespe iees[-Oees[ Kee³euee efceUeu³eecegUs
ye®®eskebÀHeveerner Kegµe Demeleele. Je´leJewkeÀu³e-HetpeeDe®ee&
³eecegUs Iejebleues, cebefojebleues JeeleeJejCe YekeÌleerves Yeªve
iesuesues Demeles. ³ee ceefnv³eele cebefojebceO³es Oeeefce&keÀ ûebLee®es
Jee®eve kesÀues peeles.
Target Publications Pvt. Ltd.
ÞeeJeCe ceefnv³eele ³esCeeN³ee veeieHeb®eceer ³ee meCeeuee
veeiee®eer Hetpee kesÀueer peeles. efvemeiee&leerue ³ee
IeìkeÀeyeodouener ke=Àle%elee J³ekeÌle keÀjC³ee®eer DeeHeueer
mebmke=Àleer efkeÀleer Goelle Deens, ³ee®ee Heefj®e³e ³eeJeªve
neslees. veejUerHeewefCe&cesuee meeieje®eer Hetpee kesÀueer peeles.
Þeerke=À<Ce cebefojeletve ieeskegÀUe<ìceer®ee meCe YeeqkeÌleYeeJeeves
meepeje kesÀuee peelees. ³ee efoJeµeer onernb[er KesUueer
peeles. lej ÞeeJeCe mebHelee mebHelee yeUerjepee DeeHeu³ee
keÀ<ìeUt yewueeb®eer yewueHeesȳeeuee Hetpee keÀjlees. l³eebvee
Òesceeves HegjCeHeesUer®ee Ieeme YejJelees.
efvemeiee&®³ee efJeefJeOe ªHeeb®es osKeCes ªHe ³ee ÞeeJeCe
ceefnv³eele DevegYeJee³euee efceUles. lej Deµee ³ee meeQo³ee&uee
uesKekeÀ keÀJeer ve Yegueues lej les veJeue®e ! Gieer®e keÀe
JesieJesieȳee keÀJeeRveer DeeHeHeu³ee keÀefJelesle ÞeeJeCe
jbieJeuee ! ’ÞeeJeCeele IeveveerUe yejmeuee efjceefPece jsµeerce
Oeeje“ Demes Leesj ieeef³ekeÀe uelee cebiesµekeÀjeb®³ee mJejeleues
ieeCes DeeHeCe SskeÀlees, lesJne ÞeeJeCeceemee®ee Deevebo
vekeÌkeÀer®e efodJeiegCeerle neslees. p³es<þ uesefKekeÀe ogiee&
YeeJeleeb®³ee `$eÝleg®e¬eÀ' nîee HegmlekeÀeleerue ÞeeJeCe
ceefnv³ee®es met#ce leHeµeerueemen Deeuesues JeCe&ve
ÞeeJeCeceemeeFlekesÀ®e Deevebooe³eer Jeeìles. l³eebveer lej
ÞeeJeCeceemeeuee `efnjJee ÞeeJeCe' Demes cnìues Deens.
ÞeeJeCe ceefnv³eele OekeÀeOekeÀer®es, Òe®eb[ OeeJeHeUer®es
µenjer peerJeve peieCeejer ceeCemes Je<ee& menueeruee peeleele Je
ÞeeJeCeeleerue ³ee efvemeie&meeQo³ee&®ee Deevebo YejYeªve uegìleele.
Demee ne peerJeveeleueer meieUer cejieU #eCeele
PeìketÀve ìekeÀCeeje Je ®ewlev³epeeie=le keÀjCeeje ÞeeJeCe
ceefnvee ceuee DeefodJeleer³e Deevebo osCeeje Jeeìlees.
2. `ceePee DeeJe[lee uesKekeÀ'
[cegodos − Hee[ieeJekeÀjeb®³ee µeyoeble Heg.ue.ieewjJe −
Heg. ueb. ®ee pevce − l³eeb®³ee HegmlekeÀeb®ee GuuesKe −
efvejer#eCeµekeÌleer − ÒeJeemeJeCe&ve − mLeUJeCe&ves −
DeefYeve³e-keÀewµeu³e − efvece&U efJeveeso −
keÀeJ³eJee®evee®eer DeeJe[ − Heg.ueb.®eer. oeveµetjlee
− Heg.ueb.®³ee peerJeve³ee$es®ee Deble.]
17
01: efveyebOeuesKeve
`ceePee DeeJe[lee uesKekeÀ'
`HeguemHeµe& neslee®e, og:Kes HeUeueer
veJee metj, Deevebo³ee$ee efceUeueer
efvejeµesletveer ceeCemes cegkeÌle Peeueer
peiet ueeieueer, nem³eiebiesle vneueer'
megÒeefmeodOe keÀJeer cebiesµe Hee[ieeJekeÀjebveer Heg.ueb.
efJe<e³eer keÀe{uesues Jejerue ieewjJeesodieej Deieoer meeLe&
Deensle. Heg.ue. osµeHeeb[s ³ee De<ìHewuet keÀueeJeblee®ee pevce
1919 ceO³es Peeuee. l³eeb®es efµe#eCe cegbyeF& Je HegCes ³esLes Sce.
S. Sue. Sue. yeer. He³e¥le Peeues. l³eeb®³ee meeefnl³e
Jee®evee®³ee DeeJe[ercegUs efJeµes<ekeÀªve yebieeueer
meeefnl³eeyeodoue l³eebvee Deelceer³elee Demeu³eecegUs,
mebmke=Àleyejesyej yebieeueer Yee<ee les HeefjÞeceHetJe&keÀ efµekeÀues.
l³eeb®³ee meg©Jeeleer®³ee keÀeUele l³eebveer efueefHekeÀ, efµe#ekeÀ
Heg{s keÀe@uespeele ÒeeO³eeHekeÀ Heoe®ee keÀe³e&Yeejner
meebYeeUuee. meeefnl³eeleerue meJe&®e keÀues®³ee Òeebleele l³eebveer
cegµeeefHeÀjer kesÀueer. DeekeÀeµeJeeCeerJej keÀener Je<ex
veeìîeefJeYeeiee®es ÒecegKe cnCetve keÀece kesÀues. efJeµes<e
cnCepes efouueer otjoµe&veJejerue keÀe³e&¬eÀceeb®es les Heefnues
efvecee&les nesles.
`yeìeìîee®eer ®eeU' veeJee®es l³eeb®es HegmlekeÀ ceuee
KetHe DeeJe[ues. kesÀJeU efJeveesoer cnCetve l³eele
yee<keÀUHeCee ³esT ve oslee, nmeJele-nmeJele l³eebveer ceeveJeer
peerJeveeleerue keÀe©C³ee®ee Heoj vekeÀUle DeeHeu³ee
uesKeveeletve GueIe[tve oeKeJeuee. l³eeb®³ee uesKeveeleerue
meJe&®e Hee$es ner meJe&meeceev³e mlejeleerue DeeefCe owvebefove
peerJevee®ee Yeeie Demeuesueer Deµeer®e Deensle, cnCetve
Jee®eCeeN³eeuee leer DeeHeueerµeer Jeeìleele. l³eeletve nesCeejer
efJeveeso efveefce&leer Deevebo osTve peeles, lej keÀOeer DeeHemetkeÀ
[esȳeeb®³ee keÀ[e DeesueeJeles.
Heg.ueb. peJeU Demeeceev³e efvejer#eCeµekeÌleer nesleer.
l³eeb®³ee ueneveHeCeer l³eeb®³ee Iejer ³esCeeN³ee meJe&®e
ueneve-ceesþîee HeengC³eeb®es Heg.ue Deieoer yeejkeÀeF&ves
De®etkeÀ efvejer#eCe keÀjerle Demele. l³eecegUs l³eeb®³ee
Iejeleerue ueeskeÀebvee íesìe yeeU Heg.ue. keÀenerlejer Ye³ebkeÀj
lej yeesueCeej veener vee? Deµeer melele Yeerleer Jeeìs.
17
Target Publications Pvt. Ltd.
Heg.ueb.®³ee mJeYeeJe efvejer#eCee®³ee De®etkeÀlesletve®e `J³ekeÌleer
DeeefCe Jeuueer' meekeÀej Peeues. ceeveJeer mJeYeeJee®es
JewefJeO³eHetCe& Hewuet Gueie[tve l³ee®³ee Dee³eg<³eeleerue og:Kee®eer
nuekeÀer efkeÀveej DeeHeu³eeHe³e¥le Heesn®eJeC³ee®eer Heg.ueb.®eer
µeyoefkeÀce³ee keÀener Deewj®e nesleer. ³ee®e HegmlekeÀeleerue
`veeje³eCe' ns Hee$e lej DeeHeu³ee cevee®³ee keÀesHeN³eele
ef®ejkeÀeue mLeeve efceUJetve peeles. leer®e iees<ì Heg.ueb.®³ee
`ieCeieesle' HegmlekeÀeyeeyelener meebielee ³esles. ner J³eeqkeÌleef®e$es
Jee®ele Demeleevee keÀUle-vekeÀUle leer DeeHeu³ee
YeesJeleeue®eer DeemeHeeme®eer Jeeìt ueeieleele. Deelee ®eeU
mebmke=Àleer ueesHe HeeJeles Deens. lees DeeHeuesHeCee,
osJeeCeIesJeeCeer®es keÀe³e&¬eÀce ns ÒekeÀej `yeìeìîee®eer ®eeU'
Jee®eleevee DevegYeJeeme ³esleele. efleLes peerJeeuee peerJe osCeejs
De[erDe[®eCeeruee GHe³eesieer He[Ceejs µespeejer Yesìleele.
lemes®e DeeHeeHeu³ee mJeYeeJe Jewefµe<ìîeebveer DeeHeuee
JesieUsHeCee efìkeÀJetve þsJeCeejs keÀener vecegvesoej
J³ekeÌleermegodOee Yesìleele. Heg.ueb. ®³ee Òel³eskeÀ HegmlekeÀeleerue
Òel³eskeÀ ceeCetme DeeHeu³eeHejerves JesieUe Deens.
Heg.ueb. veer DeeHeu³ee Dee³eg<³eele osµe-Hejosµeele
YejHetj ÒeJeeme kesÀuee. ³ee Òel³eskeÀ ÒeJeemeele l³eebveer
Yesìuesu³ee ceeCemeeb®es JesieUsHeCe µeesOeues. les l³eeb®³ee
uesKeveerle DeJelejues. Hejosµeele Yesìuesu³ee ceeCemeeb®³ee
mJeYeeJeJe=lleer®³ee met#ce JeCe&veemen l³ee J³eeqkeÌlejsKeener
`DeHetJee&F&' `HetJe&jbie', `peeJes l³ee®³ee osµee', Fl³eeoer
ÒeJeemeJeCee&veebletve l³eebveer meekeÀeju³ee. %eevesµJejebveer JeCe&ve
kesÀuesuee keÀesìer ®ebêÒekeÀeµee®ee DevegYeJe ³egjesHeeleerue keÀeÒeer
yesìeJej l³eebveer Iesleuee.
Heg. ueb. ®es ef®e$eHeì, veeìkesÀ, SkeÀHee$eer Òe³eesie, meJe&®e
iees<ìer ueeskeÀebvee Deevebo osCeeN³ee, leepes-leJeeves keÀjCeeN³ee
þju³ee. meyekegÀí Heg.ue DemeCeeN³ee `iegUe®ee iegCeHeleer'
ef®e$eHeìele SkeÀe Yeesȳee, mejU, meeO³ee ceguee®es
YeeJeefJeµJe l³eebveer pes meekeÀejues Deens, l³eeme lees[ veener.
cnCepes uesKeve, meeojerkeÀjCeeyejesyej DeefYevesl³ee®eerner
peyeeyeoejer l³eebveer GlleceHeCes Heej Hee[ueer.
Heg.ueb.®³ee mebJeeoebveer, ieeC³eebveer, DeefYeve³eeves,
efoioµe&veeves jefmekeÀebvee DeceeHe Deevebo efouee. SkeÀ cee$e
18
F³ellee 12 Jeer : cejeþer
cenllJee®es Heg.ueb. ®ee µeyoefve<þ, keÀesìerefve<þ efJeveeso ne
DeefYepeele neslee. lees kegÀCeeueener ogKeeJeCeeje,
kegÀCee®³eener J³ebieeJej yeesì þsJeCeeje veJnlee.
µeyoeµeyoebJej les ueerue³ee, keÀesìîee meHeÀeF&oejHeCes
keÀjle. l³ee®es Gllece GoenjCe cnCepes `keÀesìîeeOeerµe' ns
HegmlekeÀ nes³e. pes Jee®ekeÀeuee cevemeeskeÌle nmeJeles.
keÀJeer cevee®³ee Heg.ueb.veer mebieerlee®³ee ogefve³eslemegodOee
lesJe{er®e Deevebooe³eer keÀeceefiejer kesÀueer. l³eeb®es `vee®e js
ceesje' ns ieeCes Deepener leepes, ìJeìJeerle Jeeìles. l³ee®³ee
®eeueerJej, ue³eerJej cegueeb®es Hee³e efLejketÀ ueeieleele.
mJeeveboemeeþer keÀeJ³eJee®eve keÀjlee keÀjlee l³eebvee
peJeUHeeme µeskeÀ[es keÀefJelee cegKeesodiele nesl³ee.
`osCeeN³ee®es nele npeejes
ogyeUer Deeceg®eer PeesUer'
³ee GkeÌleer®ee Òel³e³e Heg.ueb. yeeyele ³eslees. meeefnl³e
uesKeveeletve, DeefYeve³eeletve, veeìkeÀeletve Heg.ueb.veer pes Hewmes
keÀceeJeues DeeefCe p³ee meceepeeves l³eeb®³ee keÀues®ee Deeoj
cnCetve l³eebvee efoues, l³ee meceepeeuee®e Heg.ueb.veer les meeYeej
Hejle kesÀues. l³eeb®³ee µeesOekeÀJe=lleercegUs keÀesCeer De[®eCeerle
Deens Jee DeepejHeCeemeeþer Hewmes nJes Deensle, Demes keÀUues
keÀer, Heg.ueb.®ee ceoleer®ee nele lesLes Heesn®ele Demes.
©iCeeue³es, cegkeÌleebieCe µew#eefCekeÀ mebmLee, jkeÌleHes{îee
meJee¥vee iejpes®³eeJesUer l³eebveer YejYeªve ceole kesÀueer.
Deµee Leesj oel³ee®es efveOeve 12 petve 2000 jespeer
Peeues. lesJne veYeesJeeCeermen ceeefmekesÀ, Je=lleHe$es, meeHleeefnkesÀ,
Jele&ceeveHe$es meJe& ÒemeejceeO³eceeletve l³eeb®³eeJej
DeeojebpeueerHej, mebmcejCeHej uesKeve kesÀues iesues. ³ee meJee¥veer
`Heg.ue. SkeÀ Deevebo³ee$eer' Demee®e ieewjJe kesÀuee. efJeefJeOe
keÀueeb®³ee #es$eele JeeJejleevee pees Deevebo Heg.ueb. vee efceUeuee,
lees l³eebveer meJee¥meeþer cegkeÌleHeCes GOeUuee.
3. `SsefleneefmekeÀ mLeUeuee efouesueer Yesì'
[cegood s − efµeJemHeµee&ves Hegveerle Yetceer – Hee³eL³eeHe³e¥le
ÒeJeeme – Deepetyeepet®ee ÒeJeeme – cegkeÌkeÀece J³eJemLee –
ie[eJej®eer mLeUs − ie[eJej®eer J³eJemLee – ie[e®eer
Deepe®eer DeJemLee − ®eeboC³eeje$eer®eer µeesYee.]
Target Publications Pvt. Ltd.
`SsefleneefmekeÀ mLeUeuee efouesueer Yesì'
efoJeeUerceO³es ceecee®³ee Iejer iesuees neslees. ceeP³ee
ceecesYeeJeb[ebveer efoJeeUerle ojJe<eeaÒeceeCes ³ee Je<eeamegodOee
efkeÀuu³ee®eer Òeefleke=Àleer GYeejueer nesleer. efkeÀuues je³eie[ !
DeHes#esÒeceeCes l³eeuee ÒeLece ¬eÀceebkeÀ efceUeuee. Deecner
meJee¥veer l³ee®es YejYeªve keÀewlegkeÀner kesÀues DeeefCe ³ee®e
megìdìerle efkeÀuues je³eie[euee Yesì oîee³e®eer, Demes
meJee&vegceles efµekeÌkeÀeceesle&ye Peeues. ³ee Yesìer®es vesle=lJe
ceeceeves®e mJeerkeÀejues.
ceneje<ì^eleerue yengleskeÀ ogiee¥veer Þeer
efµeJeí$eHeleeR®eer ®ejCeOetU DeeHeu³ee cemlekeÀer OeejCe
kesÀueer. l³eebHewkeÀer®e efµeJemHeµee&ves Hegveerle Peeuesueer Yetceer
cnCepes ogie&-ogiexµJej je³eie[ !
je³eie[uee pee³e®es efveefµ®ele Peeu³ee efoJemeeHeemetve
GlmegkeÀlee DeefOekeÀ ®esleJeueer nesleer. Deece®³ee iee[erves
Deecner cene[ceeiex je³eie[e®³ee efoµesves DeeiesketÀ®e keÀjle
neslees. 5 leemee®³ee ÒeJeemeeveblej Deecner meJe&peCe
je³eie[e®³ee Hee³eL³eeµeer Jemeuesu³ee `Hee®e[' ieeJeele
Heesn®euees. Heneìs 5 Jeepelee®e ÒeJeemeeuee meg©Jeele kesÀueer
Demeu³eeves iee[erletve Glejlee®e Heesìele YetkeÀ peeCeJet
ueeieueer. Deepetyeepetuee efHeÀªve KeeC³ee®es HeoeLe&
efceUleensle keÀe, les Heeefnues. efpeLes Glejuees neslees, l³ee
Yeeieele µenjer megOeejCee Heesn®eu³ee veJnl³ee, l³eecegUs
SkeÀe Iejiegleer meeO³ee KeeCeeJeUerle®e HeesìHetpee GjkeÀueer.
v³eenjer meeOeer®e HeCe ©®ekeÀj nesleer. Deiel³ener
DeeHeuesHeCee®es nesles. l³ee KeeCeeJeUer®³ee ceeuekeÀeuee
Deecner ie[eJej peeC³eeyeeyele efJe®eejues DeeefCe DeHesef#ele
ceeefnleer l³eeb®³eekeÀ[tve efceUeu³eeves Deece®ee Heg{®ee ÒeJeeme
megkeÀj Peeuee. efceUeuesu³ee ceeefnleervegmeej, meJee&le DeeOeer
Deecner `Hee®e[' ³ee ieeJeele DemeCeeN³ee Jeerjceelee
efpepeeF&®³ee ceneuee®es oµe&ve Iesleues. ceneue Deelee peerCe&
Peeuee Deens. lejer lees ÒeµemleHeCeeves DeeHeues JesieUsHeCe
jeKetve Deens. efleLes Demeuesu³ee l³ee Jeerj ceeles®³ee
Hegleȳee®es oµe&ve IesTve Deecner je³eie[e®³ee efoµesves Heg{s
mejkeÀuees.
19
01: efveyebOeuesKeve
ie[eJej peeC³eemeeþer íesìerµeer Hee³eJeeì Deens.
peJeUHeeme 3 leemee®³ee ®e{Ceeves Deecner ie[eJej
Heesn®euees. ceO³esceO³es ®e{le-Leebyele Gb®eeJeªve
Hee³eL³ee®³ee ieeJee®ee efvemeie&jc³e osKeeJee yeIele, l³ee
DeeþJeCeer ke@ÀcesN³eele yebo keÀjle, Deecner je³eie[e®³ee
ojJeep³eeuee ®ejCemHeµe& keÀjle ie[eJej Heesn®euees.
ie[eJej ÒeJesµe keÀjlee®e Deepetyeepet®³ee Heefjmejeves
ceve Yeeªve iesues. HetJexkeÀ[s meceesj menîeeêer®³ee jebiee,
HeefJe$e meeefJe$eer veoer, Ieveoeì peeJeUer®es Keesjs, Deieoer
meceesj®e ogie&ce Demee ÒeleeHeie[, µespeej®ee jepeie[ meJe&®e
HegmlekeÀeleerue ef®e$eemeejKes Jeeìle nesles.
ceneje<ì^ ìtjerPece [sJnueHeceWì keÀeHeexjµs eve leHexÀ
ie[eJej Yesì osC³eeN³eebmeeþer Je lesLes cegkeÌkeÀece keÀjCeeN³ee
efiejerÒesceeRmeeþer efveJeemee®eer Gllece mees³e nesleer. Deecner
megoOd ee efleLes®e cegkeÌkeÀece þeskeÀuee. meesyele®es meeceeve
efouesu³ee KeesueerJej þsTve ie[eJej YeìkebÀleermeeþer efveIeeuees.
mebO³eekeÀeUer met³e& Demleeuee peeF&He³e¥le ie[eJej
yeepeejHesþebmeeþer jeKetve þsJeuesu³ee peeiee Heeefnu³ee.
leueeJe Heeefnuee. jepeeb®es De<ìÒeOeeve ceb[Ue®³ee keÀ®esN³ee,
De<ì jeC³eeb®es ceneue efHeÀªve Heeefnues. l³eeJesU®es oie[er
yeebOekeÀece ueekeÀ[e®es ceefnjHe Del³eble cepeyetleHeCeeves
DeeHeues DeefmlelJe efìkeÀJetve Deensle. Deece®³eemeesyele ie[
efHeÀªve Deecnebuee ceeefnleer osCeeN³ee Deece®³ee Jeeìe[îeeves
meebefieleues keÀer, jepeojyeeje®es yeebOekeÀece Demes nesles keÀer
efµeJeepeer jepeeb®es yeesueCes oesveµes ceerìj®³ee Heìdìerle
SskeÀCeeN³eeuee Ke[evedKe[e DeeefCe mHe<ì SsketÀ ³esle Demes.
p³ee je³eie[eJej efµeJeje³eeb®ee jep³eeefYe<eskeÀ
Peeuee, l³ee®e ie[eJej efnboJeer mJejep³ee®ee Fefleneme
SskeÀleevee Deecner iegbie Peeuees neslees. efµeJeje³eeb®³ee
efmebnemevee©{ Hegleȳeeme cejeþceesUe ceevee®ee cegpeje
keÀªve Deecner Lees[s Heg{s Deeuees. SJnevee Heesìele YetkeÀ
®eeUJeueer cnCetve #egOeeµeebleerle peeTve Deeuees. YeekeÀjer
efHeþues, efcej®eer keÀeboe, ®eìCeer®ee Demmeue ieeJejeve yesle
HeÀkeÌkeÀ[ peceuee. pesJeCee®eer ueppele keÀener Deewj®e nesleer.
pesTve efveIeeuees les Lesì peieoerµJeje®³ee cebefojepeJeU
Heesn®euees. efleLetve Heg{s ceele=Òescee®es ÒeeflekeÀ efnjkeÀCeer®ee
19
Target Publications Pvt. Ltd.
yeg©pe, DeHejeO³eebvee efµe#esmeeþer jeKetve þsJeuesues ìkeÀcekeÀ
ìeskeÀ, keÀ[sueesì mLeU meejs Heeefnues. ns meejs Heenleevee
cevee®ee LejkeÀeHe nesle neslee. Gb®e keÀ[s v³eeneUleevee vepejs®ee
Leebie ueeiele®e veJnlee. efHeÀjlee-efHeÀjlee efµeJeepeer jepeeb®³ee
l³ee ef®ejefveêe Iesleuesu³ee meceeOeer mLeUer Deeuees DeeefCe
Deieoer YeejJeu³eemeejKes Peeues. efleLes velecemlekeÀ Peeuees.
Deelee ®eebieues®e DebOeeªve Deeues. je$eer®es pesJeCe
GjkeÀues. je$eer®³ee JesUer efµeJekeÀeueerve Jeemletle GHeefmLele
jentve ®eeboC³eeb®es meeQo³e& DevegYeJee³euee efceUeues. Deecner
meJe&peCe l³ee #eCeeb®eer Jeeì Heenle neslees. nUtnUt HetCe&
®ebêeves DeekeÀeµee®³ee HeìueeJej Deeieceve keÀjC³eeme
meg©Jeele kesÀueer. ³ee®es JeCe&ve µeyoyeodOe keÀjCes µeke̳e®e
veJnles. jepeeb®eer meceeOeer DeeefCe l³eeceeie®³ee HetCee¥ke=Àleer,
®ebêceeves lej [esȳeeb®es HeejCe HesÀ[ues. µeerleue ®eeboC³eeb®es
efµebHeCe ®eeuet nesles. ®ebêe®ee lees eqmveiOe, µeerleue ÒekeÀeµe
yejs®e keÀener yeesuet Heenle neslee. kesÀJeU DeJeCe&veer³e
DeÒeeflece Demee lees meesnUe neslee ! nUtnUt efveµes®es
meece´ep³e Jee{t ueeieues.
ner Jeemlet pegveer Peeueer Deens. ie[eJejerue Jee[s,
Fceejleer keÀ®esN³eeb keÀener efþkeÀeCeer {emeUuesues Deensle.
keÀener leie Oeªve GYes jenC³ee®³ee Òe³elveele Deens. Deµee
ceneve Jeemlet®eer peHeJeCetkeÀ keÀjC³eemeeþer DeeHeCe meJee¥veer
Òe³elve keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. Deepe je³eie[e®eer
YeiveJemLee Demeueer lejer l³ee®³eeletvener l³ee®³ee meeceL³ee&®eer
mee#e Heìles, ³eele µebkeÀe®e veener. keÀejCe FLeu³ee ceeleerle,
oie[eble cejeþer ceeCemee®eer mebmke=Àleer, DeeefCe Deeqmcelee
oeìtve jeefnuesueer Deens.
Dee³eg<³eeleerue peJeUHeeme 50 Je<ex
mJejep³emLeeHevesmeeþer kesÀuesueer oieoie, melele®eer
Iees[oew[, jepekeÀejCe [eJeHes®e ³eele J³eleerle kesÀuesuee Jeerj
je³eie[eJej ef®ejefveêe Iesle Deens.
`efµeJeje³eeb®es DeeþJeeJes ©He~
efµeJeje³eeb®ee DeeþJeeJee ÒeleeHe~~'
³ee HebkeÌleer®es mcejCe keÀjle Goîee®³ee Hejleer®eer
le³eej keÀªve Deecner efveêeOeerve Peeuees.
20
F³ellee 12 Jeer : cejeþer
4. `ceePes Deeoµe& ieeJe'
[cegodos − ieeJeer peeC³ee®eer Dees{ efvejeUer®e −
efveUe Heeb{je mecegê − ieeJee®eer j®evee − cebefojs −
Iejs − J³eJemee³e − efµe#eCe, mees³eer −
ûeeceefJekeÀemee®³ee ³eespevee − HegjmkeÀej − met³eexo³e-
meg³ee&mlee®eer µeesYee − ojJe<eea veJee DevegYeJe.]
`ceePes Deeoµe& ieeJe'
`Kes[îeeceOeues Iej keÀewueeª
DeeþJeCeeR®³ee DeeOeer peeles lesLes
ceeP³ee cevee®es efveUs HeeKeª'
DeepeHe³e¥le yeN³ee®e µenjebvee, efþkeÀeCeebvee Yesìer
osC³ee®eer mebOeer efceUeueer. cee$e Demes Demeues lejer ieeJeer
peeC³ee®eer Dees{ keÀener JesieUer®e Deens !
jlveeefiejer µenjeHeemetve Heg{s 60 efkeÀueesceerìj®³ee
DeblejeJej ceePes `efceN³ee' veeJee®es efvemeie&jc³e ieeJe Deens.
ceePes ieeJe Deieoer efvemeiee&®³ee kegÀµeerle®e Jemeuesues Deens.
ieeJeeuee oesvner yeepetbveer megboj mecegêefkeÀveeje ueeYeuesuee
Deens. ³ee mecegêe®es Keeme Jewefµe<ìîe Demes keÀer, SkeÀe
yeepet®ee efveUeµeej mecegê Deens, lej ogmejerkeÀ[s Heeb{je
mecegê Deens. megowJeeves efleLes Yesì osCeejs ieeJeeleerue
mLeeefvekeÀ lemes®e He³e&ìkeÀner mecegêeefkeÀveejer keÀ®eje nesCeej
veener, ³ee®eer keÀeUpeer Iesle Demeu³eeves Deepener oesvner
mecegêefkeÀveejs mJe®í Deensle. l³eecegUs mekeÀeUer Je
mebO³eekeÀeUer efkeÀveeN³eeJej jHesì ceejleevee mJe®í
ceeskeÀȳee JeeleeJejCeele efHeÀjC³ee®ee DevegYeJe Deieoer
efvejeUe®e ! mecegê efkeÀveeN³ee®³ee Jej®³ee Debieeuee Gb®e
[eWiejjebiee Deensle. Deieoer ef®e$eele oeKeJeleele vee
leµee®e. [eWiej Ieeì ®e{leevee ueeieCeeN³ee JeUCeeletve
iee[er JejJej peeleevee Keeue®es ¢µ³e Deieoer [esȳeebvee
megKeeJeCeejs, Deevebo DeeefCe Deeµ®e³ee&®³ee YeeJeves®ee SkeÀ$e
DevegYeJe osCeejs Deens. [eWiejeJej keÀeUs keÀeleU ueebye®³ee
ueebye Hemejuesues efomeles. Gb®e [eWiejeJeªve Òel³eskeÀe®³ee
DeecejeF&, veejUer-HeÀesHeÀUer®³ee yeeiee Deieoer ueneve
ueneve efomeleele. l³eeb®³eeceO³es keÀewueeª Iejeb®eer ve#eer
efomeles.
Target Publications Pvt. Ltd.
Deece®³eekeÀ[s HeeJemee®es ÒeceeCe peemle, l³eecegUs
keÀewueeª Iejs l³eeb®eer íHejs Glejleer Deensle. Je©Ce
jepee®³ee ke=ÀHesves YejHetj HeeTme neslees, l³eecegUs
HeeJemee®³ee ®eej ceefnv³eeveblej®³ee keÀeUelemegodOee
ieeJeeleerue efJeefnjeRvee cegyeuekeÀ HeeCeer Demeles.
meg©Jeeleeruee meJe&®e Iejs ceeleer®eer efuebHeCe Demeuesueer
nesleer. Deelee ef®eN³eeb®ee JeeHej keÀªve HekeÌkeÀer cepeyetle
Iejs yeebOeuesueer Deensle. Deece®³ee ieeJeeleerue Òel³eskeÀ
Iejemeceesj SsmeHewme DebieCe Deens. DebieCeele Deieoer
oejemeceesj legUµeer Je=boeJeve, IejeYeesJeleer ceeleer DeeefCe
oie[eb®es kegbÀHeCe Demeuesueer ie[iee ner Iejeb®eer Jewefµe<ìîes.
³ee DebieCeele efoJeeUer®³ee JesUer efkebÀJee Gvneȳee®³ee
megìdìerle Deece®eer ieHHeeb®eer cewHeÀue peceles. ®eeboC³eeje$eer
lej DebieCeele GµeerjeHe³e¥le yemetve veJ³ee-pegv³ee
DeeþJeCeeRvee GpeeUe osCes ne DevegYeJe lej µeyoeble
yeebOelee ³esCes Deµeke̳e Deens.
ieeJee®³ee ceO³eYeeieer `DeeF& veJeueeF&®es' Òee®eerve
cebefoj Deens. ner ieeJee®eer ûeeceosJelee Deens. cebefojeuee
ceesþs Òeµemle Demes DeeJeej Deens. DeeJeejele Gb®e oie[er
efoHeceeU Deens. GlmeJee®³ee, meCeeb®³ee efoJeµeer ³ee
efoHeceeUsleerue Hesìuesu³ee efoJ³eeb®eer µeesYee mee³ebkeÀeUer
HeenCes cnCepes SkeÀ HeJe&Ceer®e Demeles. cebefoje®³ee
DeeJeeje®³ee [eJ³ee yeepetuee íesìsKeeveer ollee®es cebefoj
Deens. ef$ecegKeer ollee®eer cetleea HeÀej®e megboj Deens.
cebefoje®ee Heefjmej HetCe& µeeble Demeu³eeves FLes Deeu³eeJej
ceveeuee keÀceeueer®eer µeebleer DevegYeJee³euee efceUles.
met³eexo³eeHetJeea Gþu³eeveblej JeeleeJejCee®eer µeesYee
DeJeCe&veer³e Demeles. Iejebvee ueeietve®e DemeCeeN³ee
ieesþîeeletve peveeJejs SkeÀeceeieesceeie ®eje³euee efveIeleele.
l³eeJesUer ceensjJeeµeerCeer, meemejJeeµeerCeer efm$e³ee
HeeC³ee®³ee Ieeiejer efJeefnjerJeªve Yeªve DeeCeleele.
DebieCeele Yeu³ee Heneìs Demeuesu³ee ÒeepekeÌlee®ee iebOe
®entyeepetme ojJeUle Demelees. IejeIejeb®³ee Deepetyeepetuee
Demeuesu³ee cee[, HeÀesHeÀUer, HeÀCeme, Deebyee nîee Pee[ebJej
DemeCeeN³ee He#eeb®es keÀCe&ceOetj iegbpeve lej µenjele
ogefce&U®e.
21
01: efveyebOeuesKeve
ieeJeeleerue veJeer efHe{er lej cegbyeF&le®e JeemleJ³eeuee
DeeefCe veeskeÀjer, J³eJemee³e keÀjCeejer Deens. ieeJeeleerue
cegK³e J³eJemee³e Yeeleµesleer Deens DeeefCe ces ceefnv³ee®³ee
nbieeceele Deeby³ee®ee J³eeHeej kesÀuee peelees. Yeeleµesleer
HeeJemee®³ee HeeC³eeJej nesles Je Flej HeÀUHeÀUeJeU lemes®e
YeepeerHeeuee efJeefnjer®³ee HeeC³eeJej neslees.
ieeJeeleerue ceeCemeeb®es jenCeerceeve meeOes®e Deens.
ieeJeele ieCeHeleer, omeje, nesUer, ieg{erHee[Jee ns meCe
lemes®e ûeeceosJeles®ee Jeeef<e&keÀ GlmeJe Deieoer Glmeenele
meepejs kesÀues peeleele. efJeefJeOe peeleerOecee&®es ueeskeÀ ieeJeele
SkeÀesH³eeves jenleele. SkeÀceskeÀeb®³ee menkeÀe³ee&ves ieeJeele
jmles yeebOeC³ee®eer ³eµemJeer ³eespeveener Heej He[ueer Deens.
efµe#eCee®³ee megefJeOeener efoJemeWefoJeme GHeueyOe nesle
Deensle. ceeP³ee ieeJeeleerue Òel³eskeÀ efJeoîeeLeea mebieCekeÀ
Glleceefjl³ee neleeUt µekeÀlees. ieeJeeleerue le©Ce efJeoîeeLeea
Jeie& SkeÀ$e ³esTve veJes veJes GHe¬eÀce jeyeJeleele. l³eecegUs
Deece®³ee ieeJeeuee `J³emevecegkeÌleer ieeJe' cnCetve Ieesef<ele
kesÀues Deens. lemes®e ûeecemJe®ílee ceesefncesDebleie&le osC³eele
³esCeejs, `meble iee[ies cenejepe ûeecemJe®ílee DeefYe³eeve'
2013 ®ee HegjmkeÀej µeemeveekeÀ[tve ieeJeeuee ÒeeHle Peeuee
Deens.
ceeP³ee ieeJee®ee lemee Keeme Demee Fefleneme veener;
HeCe DebieCeele ieHHee ceejleevee Deepeer®³ee leeW[tve ceeP³ee
ieeJee®eer pevcekeÀLee SskeÀueer Deens. efle®³ee meebieC³eevegmeej,
`pesJne YeieJeeve jece®ebê uebkeÀeHeleer jeJeCeemeesyele ³egodOe
keÀjerle nesles, lesJne kesÀuesu³ee ³egodOeele jeJeCeHeg$e Fbêpeerle
³eeves ue#ceCeeJej pes Dem$e mees[ues, l³eecegUs ue#ceCe
yesµegodOe Peeuee Je l³eeuee µegodOeerJej DeeCeC³eemeeþer
nvegceeve êesCeHeJe&le G®euetve IesTve peele Demeleevee
l³eeleuee SkeÀ efcejer SJe{e HeJe&lee®ee legkeÀ[e Keeueer He[uee
l³eeletve®e Heg{s Deece®³ee ieeJeeuee efceN³ee ns veeJe He[ues.'
Heneìs®ee met³eexoîe pemee ceveeuee®e YegjU
IeeueCeeje Demelees, lemee®e mee³ebkeÀeU®ee met³ee&mlemegodOee
ceveeuee ngjntj ueeJetve peeCeeje Demelees. oesvner JesUer
efvemeiee&®es ªHe Deieoer [esȳeeble meeþJetve þsJeeJes Demes
Demeles. l³eele®e Gb®e ueeìebmen G®ebyeUCeeje mecegê,
21
Target Publications Pvt. Ltd.
ceesmeceeleuee Deebyee-HeÀCeme-keÀepet®ee lees ojJeUCeeje
megiebOe, leer ueeue ceeleer, JejJej Heenlee mJeYeeJeeves keÀ[keÀ
JeeìCeejer; HeCe HeÀCemeeleerue ieN³eeÒeceeCes keÀesceue cevee®eer
ceeCemes ns meJe& Deieoer ceveeuee Jes[ ueeJeleele, cnCetve®e
ojJe<eea megìdìerle veJee DevegYeJe I³ee³euee ceePes ceve
ieeJeekeÀ[s OeeJe Iesles.
5. `©iCeeue³eeleerue SkeÀ leeme'
[cegodos − `Deejesi³eced OevemebHeoe' − efvejesieer kegÀìgbye
− Deepeesyeeb®eer ley³esle efyeIe[Ces − Keepeieer
©iCeeue³eele GHe®eej − ©iCeeue³eele peeC³ee®eer
JesU − mejkeÀejer ©iCeeue³e Je Keepeieer ©iCeeue³e
³eeb®³eeleerue leHeÀeJele − mJe®ílee − Òel³eskeÀ
yes[peJeUerue Deew<eOeeb®ee {erie − Deew<eOeeb®ee Jeeme
− Hewmes peceJeC³ee®eer veelesJeeF&keÀeb®eer KeìHeì −
kegÀþs Deemet lej kegÀþs nemet − ©iCeeue³e pevcece=l³eg®eer
meercee − [e@keÌìjebvee osJee®eer GHecee −
©iCeeue³ee®eer Hee³ejer ®e{Ces vekeÀesmes − yeeyeeb®es
Deeieceve − efJe®eejebceO³es®e IejekeÀ[s ÒemLeeve.]
`©iCeeue³eeleerue SkeÀ leeme'
’Deejesi³eced OevemebHeoe !“ ner GkeÌleer ceveeHeemetve
ceeveCeeN³ee Je leer Kejer keÀjC³eemeeþer Òe³elve keÀjCeeN³ee
Deece®³ee kegÀìgbyeele efvejesieer jeneC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ leer
meJe& keÀeUpeer Iesleueer peeles. ceer, DeeF&, yeeyee DeeefCe
Deepeesyee DeMee íesìîeeM³ee kegÀìgbyeele ceeP³ee Deepeesyeeb®eer
J³ee³eecee®eer DeeJe[ Òel³eskeÀele ªpeueer Deens. YejHetj
®eeueC³eeJej, keÀmejleerJej Yej osCeeN³ee ceeP³ee
Deepeesyeebvee ceer keÀOeer®e Deepeejer Heeefnues veener. Je³ee®eer
Heb®³eenllejer Gueìtvener les Deieoer le©Ce Yeemele. Demes®e
SkesÀ efoJeMeer mekeÀeUer HesÀjHeÀìkeÀe ceejC³eemeeþer
efveIeeuesu³ee Deepeesyeeb®ee SkeÀe og®eekeÀermJeeje®³ee
®egkeÀercegUs íesìemee DeHeIeele Peeuee DeeefCe SkeÀe Keepeieer
©iCeeue³eele Deepeesyeebvee Yejleer keÀjC³eele Deeues.
Iejeleerue SkeÀ ceeCetme Deepeejer Demesue lej DeKKes
Iej®e Deepeejer He[les, ³ee®eer peeCeerJe Peeueer.
22
F³ellee 12 Jeer : cejeþer
DeepeesyeebefMeJee³e Iej megves megves Jeeìt ueeieues. DeeF&-yeeyee
DeeHeueer keÀeces meebYeeUtve ne@efmHeìue®³ee JeeN³ee keÀjle
nesles. ceePeer megìdìer ®eeuet Demeu³eeves SkesÀ efoJeMeer
DeepeesyeebpeJeU ceer LeebyeC³ee®es þjues. ceeP³eeJej
ne@efmHeìueuee peeC³ee®ee Òemebie HeÀkeÌle SkeÀoe®e Deeuee
neslee. SkeÀoe efce$ee®³ee DeeF&uee yeIeC³eemeeþer mejkeÀejer
©iCeeue³eele iesuees neslees, lees®e SkeÀ DevegYeJe. efleLeueer
HeefjefmLeleer DeeþJetve ceuee ©iCeeue³eele peeJesmes Jeeìsvee;
HeCe Deepeesyeebmeeþer peeCes Yeeie®e nesles. MesJeìer ceer
©iCeeue³eele peeC³eemeeþer efveIeeuees.
l³ee ©iCeeue³ee®eer Hee³ejer ®e{lee®e peeCeJeueer leer
mejkeÀejer Je Keepeieer ©iCeeue³eeleueer leHeÀeJele. mejkeÀejer
©iCeeue³eele HeeJeuees HeeJeueer ³esCeeje lees Deew<eOeeb®ee,
©iCeeb®ee Gûe Jeeme FLes peeCeJeuee®e veener. ceer l³ee
DeeM®e³ee&le®e Deepeesyeeb®³ee yes[peJeU ³esTve yemeuees.
Deew<eOes efou³eeves Deepeesyeebvee vegkeÀleer®e PeesHe ueeieueer
nesleer. keÀjC³eemeejKes keÀener®e vemeu³eeves ceer les ©iCeeue³e
Je lesLeerue SkebÀoefjle HeefjefmLeleer v³eeneUt ueeieuees DeeefCe
ceer l³eele keÀOeer jceuees ceuee keÀUues®e veener.
Keepeieer ©iCeeue³eeleerue mJe®ílee KejesKej®eb
JeeKeeCeC³eepeesieer nesleer. Dee³ee, ceeJeMeeryeeF& melele
Pee[tve Iesle nesl³ee, HeÀjM³ee Hegmele nesl³ee. DeeHeuee ®esnje
efomesue FlekeÀer ueeoer mJe®í keÀjle nesl³ee. mejkeÀejer
©iCeeue³eeleerue DemJe®íles®ee FLes ueJeuesMener veJnlee.
nîee ©iCeeue³ee®³ee efYebleer, keÀesHejs mejkeÀejer
©iCeeue³eeÒeceeCes LegbketÀve jbieJeuesu³ee veJnl³ee.
keÀesHeN³eekeÀesHeN³eeletve osJeeb®es HeÀesìs ueeJetve Oeeefce&keÀles®ee
DeeOeej Iesle ueeskeÀebvee LegbkeÀC³eeHeemetve HejeJe=lle keÀjC³ee®eer
l³ee ©iCeeue³ee®eer HeodOele ceuee HeÀej DeeJe[ueer. Flej$e
vepej ìekeÀueer Demelee, DeveskeÀ ©iCe Je l³eeb®es veelesJeeF&keÀ
DeeHeeHeu³ee yes[Jej Deejece keÀjle Demeu³ee®es efomeues.
l³ee veelesJeeF&keÀeb®³ee ®esnN³eeJejerue iebYeerj YeeJe DeeHeCe
©iCeeue³eele Demeu³ee®eer peeCeerJe keÀªve osle nesles.
Òel³eskeÀe®³ee yes[Mespeejerue ìsyeueeJej iuegkeÀespe®³ee
yeeìu³ee, efvejefvejeUer Deew<eOes, efmejeRpe, FbpeskeÌMeve ³eeb®es
{erie ueeieues nesles. keÀesCeer yes[Jej He[tve keÀCnle nesles, lej
Target Publications Pvt. Ltd.
keÀener efHeÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjle nesles. meeN³ee ©iCeeue³eele
Deew<eOeeb®ee Jeeme Yeªve jeefnuee neslee; HeCe lees megmenîe
neslee. ©iCeeue³eele HesÀjHeÀìkeÀe ceejC³ee®³ee GodosMeeves ceer
Gþuees. efHeÀjleevee ue#eele Deeues keÀer, ³ee ©iCeeue³eele
meJe& DeeOegefvekeÀ megefJeOee HegjJeu³ee peeleele. efleLes®e SkeÀe
yeekeÀ[îeeJej SkeÀe ©iCee®³ee veelesJeeF&keÀeb®eer ®e®ee&
keÀeveeJej Deeueer. GHe®eejeb®³ee efyeuee®ee DeekeÀ[e HegÀiele
Demetve HewMeeb®³ee peceJeepeceJeer®³ee keÀeUpeerle les
Demeu³ee®es peeCeJeues. DeeefCe efleLes®e mejkeÀejer Je Keepeieer
©iCeeue³eele Demeuesueer HewMeeb®eer ceesþer leHeÀeJej peeCeJeueer.
iejerye ceeCemes mejkeÀejer ©iCeeue³eeuee keÀe ÒeeOeev³e osleele
³ee®es Gllej efceUeues.
iebYeerj HeefjefmLeleer DemeCeeN³ee ©iCeeb®es veelesJeeF&keÀ
DemJemLe nesles, DeÞet {eUle nesles, lej ogmejerkeÀ[s yejs
nesTve Iejer peeCeeN³ee ©iCeeb®³ee lemes®e l³eeb®³ee
Iej®³eeb®³ee ®esnN³eeJej nmet nesles. Demes efceefÞele YeeJe
©iCeeue³eele®e Hene³euee efceUt MekeÀleele, Demes ceveesceve
Jeeìues. Kejs Henelee, ©iCeeue³eeuee pevcece=l³eg®eer meercee
cnìu³eeme DeefleMe³eeskeÌleer þª ve³es. ©iCeeue³eeleerue
©iCeemeeþer oesve®e Meke̳elee Demeleele. SkeÀ yejs nesTve
nmelecegKeeves Iejer peeCes DeLeJee ce=l³eguee DeeHeuesmes keÀªve
peiee®ee efvejesHe IesCes DeeefCe ³ee oesvner Meke̳eleebvee mel³eele
GlejJeCeejer J³ekeÌleer Demeles leer cnCepes ` [e@keÌìj'.
[e@keÌìjebvee osJee®eer GHecee efoueer peeles leer Giee®e
veener. [e@keÌìj DeeHeu³ee peerJee®es jeve keÀªve ©iCee®ee peerJe
Jee®eJeleele. ©iCeeb®³ee ¢ef<ìves Henelee DeeHeues DeeefLe&keÀ Je
ceeveefmekeÀ mLew³e& veeefnmes keÀjCeeN³ee ©iCeeue³ee®eer Hee³ejer
®e{Ces keÀesCeeuee®e DeeJe[le veener. ©iCeeue³eeleerue
efvejefvejeȳee iees<ìeR®ee efJe®eej keÀjlee keÀjlee, yeeyee keÀOeer
Deeues peeCeJeueb®e veener. ³ee meieȳee iees<ìer, lees SkeÀ leeme
[esȳeeble IeesUJele ceer lesLetve efveIeeuees.
JeCe&veelcekeÀ efveyebOeemeeþer mJeeO³ee³e :
1. `Hejer#es®³ee efvekeÀeuee®ee efoJeme'
[cegodos − yeejeJeer®es cenÊJee®es Je<e& − meieȳeebkeÀ[tve
l³ee®es mcejCe − meieȳeeb®³ee DeHes#eeb®es DeesPes −
23
01: efveyebOeuesKeve
efveµ®e³esves DeY³eeme − yees[e&®eer Hejer#ee megHeÀue mebHetCe& −
Gvneȳee®³ee megìdìer®ee DeemJeeo − efvekeÀeuee®ee efoJeme
meceerHe − efvekeÀeuee®es JesOe − leejerKe peenerj −
ceeP³eeHes#ee Flejebvee efvekeÀeuee®eer Òeefle#ee − iegCeJellee
³eeoerle ³esF&ve Deµeer DeHes#ee − efvekeÀeue peenerj −
iegCeJellee ³eeoerle ¬eÀceebkeÀ − Deeveboer JeeleeJejCe −
yeeleceer Hemejueer − veelesJeeF&keÀ, DeeHleceb[Uer, ieg©peve,
efce$ecewef$eCeer meJee¥keÀ[tve keÀewlegkeÀe®ee Je<ee&Je − iees[Oees[,
DeeJe[er®es pesJeCe − Heg{®³ee Jeeì®eeueermeeþer µegYes®íe −
veJeerve mJeHves Je DeekeÀeb#ee − ³ee®e Oe[e[erves Heg{s
peeC³ee®eer Gceea Je efveµ®e³e.]
2. `ceneefJeoîeeue³ee®ee efvejesHe Iesleevee'
[cegodos − ceneefJeoîeeue³eeleerue Heefnuee efoJeme −
JeeleeJejCee®ee Heefj®e³e − Yesìuesues efce$e − efceUeuesues
%eeve − keÀener DevegYeJe − ÒeeO³eeHekeÀebµeer pegUuesues yebOe
− efvejesHe Iesleevee Peeuesueer ceve:efmLeleer − mce=leer −
ke=Àle%elee − peerJeveIe[Ceerle ceneefJeoîeeue³ee®es mLeeve −
efceUeuesu³ee %eevee®es cenllJe.]
3. `ceePeer DeefJemcejCeer³e menue'
[cegodos − menueer®³ee efþkeÀeCee®es JeCe&ve − menue
keÀesCee®eer? − keÀesCeeyejesyej? menueermeeþer kesÀuesueer
ÒeJeeme J³eJemLee − peeleevee JeeìCeejer GlmegkeÀlee −
efnjJeerieej JevejeF& − ÒeJeemeeleerue ieceleerpeceleer −
De[LeUs − ceveeuee Deeuesuee leepesHeCee − menue
DeefJemcejCeer³e keÀe þjueer?]
4. `ceer Heeefnuesueer µe³e&le'
[cegodos − meceepeele Dee{UCeeN³ee efJeJeOe µe³e&leer −
ieeJeeleerue pe$ee yewueiee[îeeb®eer µe³e&le − mepeefJeuesu³ee
iee[îee Je mepeefJeuesues yewue − µe³e&leer®eer meg©Jeele −
µe³e&leer®ee peesj − yewueeb®es Deleesveele neue − ceeCemeeb®eer
newme, HeCe cegke̳ee ÒeeC³eeb®es neue.]
23
Target Publications Pvt. Ltd.
5. `ceer Heeefnuesuee meef®eve®ee µesJeì®ee meecevee'
[cegood s − meef®eve®eer efveJe=lleer®eer Iees<eCee − meieUerkeÀ[s
nUnU − ef¬eÀkesÀì®es Jes[ − ef¬eÀkesÀì ne Oece& Demesue lej
meef®eve owJele − l³eeb®³ee µesJe쮳ee meecev³ee®eer le³eejer −
cenlÒe³eemeeves efceUJeuesues efleefkeÀì − Jeef[ueebmeesyele cewoeveele
ÒeJesµe − peesµeHetCe& JeeleeJejCe −`meef®eve-meef®eve' Demee
veeoIees<e − jesceeb®ekeÀejer meecevee − ieesueboepe, HeÀueboepeeb®eer
®ecekeÀoej keÀeceefiejer − meef®eve®eer KesUer − meecev³eele
efJepe³e − meef®eve®ee melkeÀej − l³ee®es efvejesHee®es Yee<eCe −
meecevee mebHeu³eeveblejner ueeskeÀeb®es IegìceUCes − Òel³eskeÀe®³ee
[esȳeeble DeÞet − pe[ Deble:keÀjCeeves cewoeveeletve Iejer Hejle
− meecevee DeeþJeCes.]
4. DeelceJe=lleelcekeÀ efveyebOe :
keÀuHevee, efJe®eej DeeefCe YeeJevee nîee eflevneR®eer
meebie[ Ieeuetve ÒeLece Heg©<eer Yee<esle, mJele:efJe<e³eer uesKeve
keÀjCes cnCepes `DeelceJe=lleelcekeÀ efveyebOe' nes³e. ³ee efveyebOeele
J³ekeÌleer, Jemlet, mLeeve Fl³eeefo IeìkeÀeb®³ee Deblejbieele
[eskeÀeJeCes Je l³ee Deveg<ebieeves l³eeb®³ee megKe-og:KeeMeer,
DevegYeJeebMeer SkeÀªHe nesTve uesKeve keÀjCes cenllJee®es
Demeles. ceveesiele, kewÀefHeÀ³ele, keÀneCeer, DeelcekeÀLeve DeMeerner
veeJes nîee efveyebOe ÒekeÀejeme ³eespeueer peeleele.
1. `ceer He=LJeer yeesuele Deens !'
[cegodos − pevcekeÀneCeer − meJe& ÒeeCeercee$eeb®ee
DeeOeej − ceeveJee®ee ke=ÀleIve mJeYeeJe − DeeHeu³ee
yegodOeer®ee efJeveeµeemeeþer JeeHej − efvemeiee&uee iegueece
yeveJeC³ee®eer F®íe − DeveskeÀ mecem³ee − DeeJneves
− ceeveJeemeeþer mebosµe.]
`ceer He=LJeer yeesuele Deens !'
ceer Iejele SkeÀìer®e DeY³eeme keÀjle yemeues nesles.
DeY³eemee®³ee ìsyeueeJej He=LJeer ieesue þsJeuesuee neslee.
Jee®elee Jee®elee ceO³es®e lees He=LJeerieesue ceer efHeÀjJele nesles
DeeefCe keÀe³e ®ecelkeÀej, ®ekeÌkeÀ lees He=LJeer ieesue
ceeP³eeyejesyej yeesuet ueeieuee.
24
F³ellee 12 Jeer : cejeþer
’nes³e, ceer He=LJeer®e yeesuele Deens ! Deie Deµeer
o®eketÀ vekeÀesme. Deepe ceuee legP³eeyejesyej yeesueeJesmes
Jeeìles Deens. ceePeer keÀLee DeeefCe J³eLee SskeÀ. ceePee pevce
Peeuee, lesJne ceer nîee DeJekeÀeµeele efHeÀjCeeje leHle ieesUe
nesles. keÀeueeblejeves Leb[ nesle iesues. nUtnUt ceeP³ee
YeesJeleer JeeleeJejCe efveefce&leer nesle iesueer. HeeCeer efvecee&Ce
Peeues. l³eecegUs veblej nUtnUt JevemHeleer DeeefCe íesìs peerJe
efvecee&Ce nesTve Gl¬eÀebleer nesle iesueer DeeefCe legce®es HetJe&pe
pevceeuee Deeues. lesJneHeemetve ceer ceeveJee®³ee
keÀu³eeCeemeeþer Peìles Deens. ceeveJeeves DeeHeu³ee yegodOeer
DeeefCe %eevee®³ee DeeOeejeves DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee JevemHeleer,
DevveOeev³es, HeÀUs, HegÀues, l³eeb®³ee efJeefJeOe veJeerve peeleer-
Òepeeleer efvecee&Ce kesÀu³ee. ³ee meJee¥®ee®e ceeveJe DeepeHe³e¥le
GHeYeesie Iesle Deens.
efJe%eevee®³ee ceoleerves, DeeOegefvekeÀ ³eb$emeecegûeer®³ee
meene³³eeves ceeveJeeves ceuee megKeer kesÀues. ns meJe& Heentve
ceuee KetHe®e Deevebo Peeuee, Hejbleg ne®e ceeveJe Deefle
mJeeLee&ves mebkegÀef®ele ceveesJe=lleer®ee Peeuee. ceeP³eeJej mellee
ieepeJet ueeieuee. Fb®e Fb®e Yetceermeeþer DeeHeeHemeeble Yeeb[Ces
keÀª ueeieuee. ³egodOe keÀª ueeieuee. l³eele ceePeener
efJeOJebme ke˻ ueeieuee.
ceuee meJe& ceeveJepeeleer®eer ueskeÀjs meejKeer®e
Deensle. meJe&®e ceeP³eemeeþer efÒe³e Deensle. ceer ceeveJeemeeþer
iees[ HeeC³ee®³ee veoîee efvecee&Ce kesÀu³ee. mejesJejs efvecee&Ce
kesÀueer; HeCe ceeveJeeves DeeHeu³ee ke=Àl³eeves leer osKeerue otef<ele
kesÀueer. mJeeLee&Heesìer pebieues ve<ì kesÀueer. l³eeuee He³ee&³eer
J³eJemLee ve keÀjlee, Flej efþkeÀeCeer Je=#eeb®eer ueeieJe[ ve
keÀjlee, Òee®eerve, ogefce&U Je=#eeb®eer yesmegceej lees[ kesÀueer.
peeieespeeieer peer JeeUJebìs Peeueerle, efleuee ceeveJe®e
peyeeyeoej Deens.
ceeveJeeuee ceer ceePeer ueskeÀjs ceeveueer. lees ceuee
Òesceeves, DeefYeceeveeves DeeF&®ee Deeoj oslees. nîee
ceeveJeekeÀ[tve ceer efkeÀleer DeHes#ee yeeUieu³ee nesl³ee ! HeCe
meejs keÀener J³eLe& iesues. ceuee Deelee ceeveJeeuee Deesj[tve
Deesj[tve meebieeJesmes Jeeìles keÀer, p³ee yegodOeer®³ee peesjeJej
efJe%eevee®³ee ceoleerves leguee ns Òe®eb[ meeceL³e& efceUeues
Target Publications Pvt. Ltd.
Deens, l³ee®ee GHe³eesie Òeot<eCe jesKetve ceuee megpeueeced-
megHeÀueeced keÀjC³eemeeþer keÀje³euee nJee, mebnejkeÀ µem$e
efveefce&leermeeþer veJns.
mebHetCe& peieleeleerue meejer ceeCemes ceePeer®e ueskeÀjs
Deensle; HeCe ceeCemeebveer keÀeuHeefvekeÀ js<eeb®³ee mene³³eeves
ceePeer efJeYeeieCeer kesÀueer Je l³eemeeþer Jeeo Ieeuetve ³egodOesner
kesÀueer. ns Depetvener ceeveJeeves Leebyeues veener, lej lees
mJelee:®ee®e meJe&veeµe keÀªve IesF&ue Je Heµ®eelleeHe
keÀjC³ee®eer JesUner l³eeuee keÀoeef®ele efceUCeej veener.
Fleke̳eele He=LJeer yeesuelee yeesuelee ieHHe Peeueer.
ceveele Deeues, Kejs®e meJe& ceeveJepeeleerves DeeHeeHemeebleerue
odJes<e, celmej, ogpeeYeeJe efJemeªve SkeÀesH³eeves,
iegC³eeieesefJeoebves veeboe³euee nJes. Demes Peeues lej®e, ³ee
He=LJeer®eer ke=ÀHee¢<ìer meowJe DeeHeu³eeJej jenerue.
2. `jml³ee®es ceveesiele'
[cegodos − ceeveJee®³ee ÒeejbYeeHeemetve meesyele −
meg©Jeeleer®es ªHe Deesye[Oeesye[, Ke[keÀeUer −
efJeefJeOe ªHes − ceeveJee®³ee Òeieleer®ee mee#eeroej −
Feq®íle mLeUer vesTve mees[lees − ceeveJeeuee
µesJeìHe³e&le meeLe osCeeje.]
`jml³ee®es ceveesiele'
`efkeÀleer ns Kee®eKeUies Deensle ! meieUe jmlee®e
Ke[d[îeebveer Yejuesuee Deens. ³ee jml³eeves ³ee³euee®e vekeÀes
nesles, Demes Jeeìmeªb®es Jeeke̳e keÀeveer He[ues DeeefCe
efce$eebvees ceuee DeleerJe og:Ke Peeues. Deepe ceeP³ee DebieeJej
efþkeÀefþkeÀeCeer Ke[d[s He[ues Deensle. JeenlegkeÀer®ee
KeesUbyee nesle Deens. DeHeIeeleeb®es ÒeceeCe Jee{les Deens;
HeCe legcner meJe&peCe ³ee Ieìveebmeeþer ceuee®e peyeeyeoej
þjJelee, lesJne ceuee HeÀej JeeF&ì Jeeìles. Kejs®e, ³ee meJe&
iewj J³eJemLesuee ceer®e peyeeyeoej Deens keÀe?
Kejs Heenlee, ceeveJee®³ee peerJevee®³ee ÒeejbYeeHeemetve
ceer legce®eer meeLe-meesyele keÀjerle Deens. iegnsle jenCeeN³ee
DeeefoceeveJeeves pesJne HeeTue ìekeÀe³euee meg©Jeele kesÀueer,
lesJne ceePee pevce Peeuee. pemepemee ceeveJee®ee efJekeÀeme
nesle iesuee DeeefCe lees DeefOekeÀeefOekeÀ ®eeuet ueeieuee
25
01: efveyebOeuesKeve
lemelemee ceer Jee{le iesuees. ceeveJee®³ee meJee¥ieerCe Òeieleer®ee
DeeefCe l³ee®³ee mebmke=Àleer®³ee efJekeÀemee®ee ceer mee#eeroej
Deens.
ceeveJee®³ee ÒeejbYeer®³ee peerJeveeÒeceeCes ceer
meg©Jeeleeruee Deesye[Oeesye[®e neslees. ceeP³ee peerJeveeueener
DeeKeerJe jsKeerJelee veJnleer. ceePes peerJeve keÀeìîeekegÀìîeebveer
Yejuesues nesles. De[KeUle, þeskeÀj Keele ceeveJeeuee
Jeeì®eeue keÀjeJeer ueeiele nesleer. ÒeJeeme keÀjleevee
pebieueeletve peeJes ueeies, lesJne ceeCetme YejkeÀìtve pebieueer
µJeeHeoeb®eer efµekeÀej neslees keÀer keÀe³e, ³ee®eer ceuee
keÀeUpeer Jeeìle Demes. DeeHeu³ee Feq®íle mLeUer
Heesn®eu³eeJej l³ee®³ee ®esnN³eeJej®ee Deevebo Heentve ceueener
Deevebo nesle Demes. keÀejCe ceer l³ee®³ee Jeeìs®ee meesyeleer
Demelees.
ceeCemee®³ee peerJeveele Òeieleer, megOeejCee nesle
iesu³ee, leµee®e megOeejCee ceeP³eele kesÀu³ee iesu³ee. Deelee
ceer pemee ueebyeue®ekeÀ, SwmeHewme, ©bo, iegUiegUerle efomelees
lemee ceer DeeOeer veJnlees. meeOeer HeeTueJeeì ns ceePes
ÒeejbYeer®es ªHe. ceeveJeeves DeeHeu³ee ÒeJeeme meeOeveele
pemepemes yeoue keÀjle megKekeÀejkeÀ ÒeJeemee®es ceeie&
µeesOeues, lemelemes ceuee Lees[s ©bo keÀjC³eele Deeues.
ceesìejiee[er, ceeueJeenletkeÀer®es ÒeceeCe Jee{lee®e ceeP³ee
DebieeJej®es íesìs-ceesþs oie[ otj meeªve, Kee®eKeUies
yegpeJetve meg©Jeeleerme keÀ®®³ee jml³ee®³ee DeJemLesle ceer
legce®³ee mesJesuee npej Peeuees. ³ee keÀeUele OegUer®es
meece´ep³e HeÀej nesles. veblej cee$e oUCeJeUCee®³ee
mees³eerkeÀ[s ue#e osC³eele Deeues. keÀceerle keÀceer JesUele
veeµeJeble HeoeLe& Yeep³ee, HeÀUs yeepeejeHe³e¥le Heesn®eJeCes
iejpes®es Jeeìt ueeieues. JewoîeefkeÀ³e mesJeeb®eer ceole leele[erves
Heesn®eCes iejpes®es Jeeìt ueeieues, lesJne ceer [ebyejer jml³ee®es
ªHe IesTve Hegvne SkeÀoe veJ³ee ªHeele legce®³ee mesJesle ©pet
Peeuees. PeHeeìîeeves nesCeeN³ee DeewoîeesefiekeÀerkeÀjCeeves ceeP³ee
ªHeele DeeCeKeer yeoue Peeues. ceer SkeÀHeojer, ogHeojer,
®eewHeojer, ceneceeie& ³ee mJe©Heeble yeouele peeTve Deepe
lej `SkeÌmeÒesme ne³eJes' ³ee Del³eble efoceeKeoej ªHeele
legce®³ee mesJesle Deens.
25
Target Publications Pvt. Ltd.
cee$e, Demes Demeues lejer [eWiejeletve,
oN³eeKeesN³eebletve efHeÀjle DeeHeu³ee Òee®eerve mebmke=Àleer®ee
Fefleneme Oegb[eUCeeN³ee efie³e&ÒesceeRvee, Fefleneme ÒesceeRvee,
lemes®e veJes Òeeble, veJ³ee Jeeìe µeesOeCeeN³ee Oee[meer
ÒeJeeµeebveener ceer efleleke̳ee®e Deeveboeves meeLe-meesyele kesÀueer
Deens. cnCetve®e ceeveJee®³ee mebmke=Àleer®ee Fefleneme
efueefnleevee ceeveJee®³ee Òeieleerleerue ceePeer ner meeLe-mebiele
ceeCetme efJemejuee lej veJeue®e !
3. `µeslekeÀN³ee®es ceveesiele'
[cegodos − HeeJemeele efHeÀje³euee efveIeCes − Je=odOe
µeslekeÀN³eeb®es µesleele keÀece keÀjCes − efvemeiee&®ee
uenjerHeCee − jsef[³ees otjoµe&veJejerue ceeefnleer®ee
GHe³eesie − veJ³ee leb$e%eevee®ee JeeHej − veJeer efHe{er
µesleer keÀeceele GlmegkeÀ veener.]
`µeslekeÀN³ee®es ceveesiele'
ces ceefnv³ee®ee GkeÀe[e mebHeuee. HeeJemee®eer efjceefPece
megª Peeueer. JeeleeJejCeele Leb[eJee peeCeJet ueeieuee. ³ee
JeeleeJejCee®ee cevecegjeo Deevebo uegìC³eemeeþer Iejeleerue
meJe& ceb[UeRveer Je<ee& menueer®es Dee³eespeve kesÀues. µeefveJeej-
jefJeJeej Demes efoJeme Heentve keÀpe&le peJeUerue Hee$epe nîee
ieeJeer Deecner Je<ee&menueeruee iesuees. jenC³ee®eer J³eJemLee
kesÀuesu³ee Iejer Gleªve, HeesìHetpee keÀªve efjceefPecel³ee
HeeJemeele®e Deecner efHeÀje³euee yeensj He[uees.
ieeJeeletve Lees[s otj ®eeuele ³eslee®e µeslepeceerve
efomeueer. ieeJeeleerue m$eer-Heg©<e ceb[Uer µesleer®³ee keÀeceele
iegbleuesueer nesleer. SkeÀe yeepetuee yewueebvee meesyele IesTve
veebiejeuee pegbHeCes ®eeuet nesles. lej ogmejerkeÀ[s keÀener Heg©<e
ceb[Uer Je efm$e³ee He[CeeN³ee HeeJemeele [eske̳eeJej Fjueer
IesTve, DeesCeJeer nesTve keÀeces keÀjle nesleer. meJe&peCe
DeeHeeHeu³ee keÀeceele iegbie nesleer ns Heentve ceer®e SkeÀe
Je=odOeeuee nmetve cnìues, ’keÀe³e Deepeesyee µesleer®eer le³eejer
Deieoer peesjele ®eeuet Deens Jeeìleb?“ ³eeJej l³ee Je=odOeeves
Jej yeIetve nmele nmele Gllej efoues, ’nes³e yeeyee; HeCe
legcner keÀesCel³ee ieeJe®es HeengCes? ³eeHetJeea ³ee ieeJeele Heeefnueb
veener.“ ceer cnCeeuees, ’legce®ee ieeJe yeIee³euees Deeuees³e.“
26
F³ellee 12 Jeer : cejeþer
³eeJej les Je=odOe cnCeeues ’yeje³eb yeje³eb“. Heg{s
ceer®e l³eebvee Òeµve efJe®eejues, lesJne les DeefOekeÀ yeesueles
Peeues, ’ceer mepexjeJe Heeìerue. ner DeeUsJee[erleerue
Deece®³ee Jee[Jeef[ueeb®eer peceerve Deens. ³ee µesleele
jeyeCeejs Deecner meJe&peCe SkeÀe®e kegÀìgbyeeleerue Deenesle.
µeeUsle keÀe³e oesve-®eej F³ellee neslees. Lees[s efuene³euee
Jee®ee³euee ³esles, FlekesÀ®e efµe#eCe. ceer ceeP³ee
Deepeesyeeb®³ee JesUsHeemetve l³eeb®³ee meesyele®e µesleele keÀece
keÀª ueeieuees. µesleerleu³ee meJe& keÀecekeÀepeeb®eer ceeefnleer
DevegYeJeeletve Iesleueer.
HeCe Kejer Deµeer HeefjefmLeleer Deens keÀer, Deecner
µesleele efkeÀleerner jeyeuees, lejer meejs HeerkeÀHeeCeer nîee
uenjer HeeJemeeJej DeJeuebyetve Demeles. Deelee HeeJemeeuee
meg©Jeele Peeueer cnCetve µesleer®eer keÀeces megª kesÀueer.
iesu³eeJe<eeaner Demes®e Peeues Je veblej HeeJemeeves peer o[er
ceejueer leer ceejueer. Jej Deeuesueer efHekesÀ veblej
HeeC³eeDeYeeJeer megketÀve iesueer nesleer. ³eeJe<eea Demes Peeues
veener cnCepes efceUJeues. veenerlej Deece®³ee leeW[®es HeeCeer
HeUsue. ³eeJej ceer efJe®eejues, µeemeveekeÀ[tve legce®³eemeeþer
efJeefJeOe mJeªHee®³ee ³eespevee jeyeJeu³ee peeleele. l³ee®ee
ueeYe efceUlees keÀe? iesu³ee Je<eea Peeuesu³ee vewmeefie&keÀ
DeeHelleercegUs µeemeveekeÀ[tve keÀener ceole efceUeueer keÀe?
³eeJej les cnCeeues ’Deecne µeslekeÀN³eebmeeþer mejkeÀej
³eespevee jeyeJeles les Deecneuee yeeleceerle keÀUles; HeCe l³ee
³eespevee kesÀJeU keÀeieoeJej jenleele. l³eeleerue keÀener megª
Peeu³ee®e lej Òel³e#e DebceueyepeeJeCeermeeþer efojbieeF&
nesles.DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve Yeªve osC³eemeeþer ³ee
Ghee³e³eespevee Demeu³ee lejer l³ee®eer HeenCeer keÀªve
peeCeejs DeefOekeÀejer DeeefCe l³ee®eer keÀeieoHe$es ³eeb®eer Hetle&lee
nesF&He³e¥le keÀ®esjerle efkeÀleerlejer nsueHeeìs IeeueeJes
ueeieleele.“
’legcner HeejbHeefjkeÀ µesleerSsJepeer µesleerle keÀener veJes
Òe³eesie keÀjlee keÀer veener“, ³eeJej les cnCeeues, ’nes³e lej,
DeekeÀeµeJeeCeer DeeefCe otjoµe&vecegUs µesleerefJe<e³ekeÀ veJeer
ceeefnleer efceUles. ke=À<eer Keel³eekeÀ[tve Deece®³ee ieeJeele
efµeyeerje®es Dee³eespeve nesles. efleLes efye-efye³eeCeebyeeyele, ke=À<eer
Target Publications Pvt. Ltd.
DeJepeejebyeeyele ceeefnleer efceUles. HeÀJeejCeer®eer Deew<eOes,
efkeÀ[eRJej efve³eb$eCe ³ee yeeyele Ghee³e³eespevee meebefieleu³ee
peeleele. l³ee®eyejesyej µesleeruee pees[Oeboe cnCetve ceer
kegÀkeÌkegÀì Heeuevee®eener J³eJemee³e megª kesÀuee Deens.“
’legce®³ee Iejeleu³ee veJ³ee efHe{eryeeyele keÀe³e
meebieeue? l³eebveener µesleer ne®e J³eJemee³e mJeerkeÀeje³e®ee
Deens keÀe?“ ’³eeJej les Je=odOe cnCeeues, ’Deece®eer veJeer
efHe{er megefµeef#ele Deens; HeCe ner efHe{er efµe#eCeemeeþer
µenjele®e Demeles. keÀOeer megìdìîeeble les ieeJeer ³esleele.
µenjer peerJevee®ee Heie[e l³eeb®³eeJej DeefOekeÀ Deens. lesJne
ner cegues ³ee ceeleerle Glejleerue keÀe? ns meebielee ³esle veener.
ceer peerJeele peerJe DemesHe³e¥le nîee keÀeȳee DeeF&®eer mesJee
cee$e keÀjsve yeekeÀer Heg{®es Heg{s.“ SJe{s yeesuetve les Je=odOe
DeeHeu³ee keÀeceekeÀ[s JeUues.
Deecnebuee osKeerue Heg{s pee³e®es nesles. Deecner
l³eeb®ee efvejesHe Iesleuee.
4. `HegÀuee®es DeelceJe=lle'
[cegodos − pevce Goîeeveele − keÀUer®³ee DeJemLesle
peerJeve − HegÀueu³eeJej Peeuesuee Deevebo − KeìîeeU
cegueeves HegÀueeuee lees[Ces − osJee®³ee ®ejCeeJej
He[C³ee®eer F®íe DeHetCe& − og:Keo µesJeì.]
`HegÀuee®es DeelceJe=lle'
cebefojeletve vecemkeÀej keÀ©ve ceer yeensj He[ues
DeeefCe ceePes ue#e yeensj®³ee yeepetme þsJeuesu³ee ceesþîee
`efvecee&u³e keÀueµee' keÀ[s iesues. yeN³ee®e keÀescespeuesu³ee
HegÀueebveer lees keÀueµe Yejuesuee neslee, lejer l³eeJej SkeÀ
iegueeye®es megboj HetÀue nesles. ceveele Deeues, ’Dejs ns HetÀue
HetCe&HeCes megkeÀuesues veener. Depetvener ìJeìJeerle Deens, ceie
FLes keÀmes Deeues?“ Demee efJe®eej keÀjle®e Heg{s efveIeeues
lees®e DeeJeepe Deeuee,
’Deie yeIe vee ! ceuee FLes Heentve legueener Deeµ®e³e&
Jeeìbue vee. ceeP³ee veµeeryeele FLes He[tve jenC³ee®eer keÀe³e
ogozJeer JesU Deeueer Deens. Deepe mekeÀeUHe³e¥le ceer ³ee
cebefoje®³ee Goîeeveele neslees DeeefCe Deelee ³esLes
efvecee&u³ee®³ee ef{ieeN³eeJej.“
27
01: efveyebOeuesKeve
³ee cebefoje®³ee mLeeHevesHeemetve®e cebefoje®³ee meYeesJeej
Go³eeve yeveJeC³eele Deeues. FLeu³ee Hegpeejer yegJeebveener
Pee[e-Heevee-HegÀueeb®eer ceesþer DeeJe[. leepeer HegÀues osJee®³ee
Hetpesmeeþer efceUleerue Demee efJe®eej keÀ©ve l³eebveer Je Flej
YekeÌle ceb[UeRveer Goîeeveele JesieJesieUer HegÀuePee[s ueeJeueer.
jespe mebO³eekeÀeUer cebefojeuee Yesì osCeeN³ee Je=odOeebveer ³ee
Goîeevee®³ee efnjJeUermeeþer keÀ<ì Iesleues DeeefCe Deelee
SkeÀe ceeUeryegJeeb®eerner efve³egkeÌleer keÀjC³eele Deeueer Deens.
ceeUeryegJeener efoJemeYej ³ee Goîeeveele KeHele Demeleele.
³ee®e Goîeeveeleerue SkeÀe jesHeeJej ceePee pevce Peeuee.
’ceeUeryegJeebveer KetHe keÀeUpeer Iesleueer nesleer. ceer
pevceues lesJne Deieoer FJeueerµeer nesles. Deieoer íesìerµeer
keÀUer. Deieoer [ewueeves yeeiesle HegÀuePee[ebJej efJejepeerle
nesles. Heneìs®ee ieej Jeeje ceeP³eeµeer KesUle neslee. ceuee
efjPeJele neslee.“
Lees[s efoJeme keÀUer®³ee ªHeele JeeJeju³eeJej ceie
ceePes ªHe nUtnUt yeouet ueeieues. ceuee GlmegkeÀlee Jeeìle
nesleer keÀer, ceer keÀµeer, kesÀJne Gceuesve? ceePee jbie keÀmee
Demesue? Ye´cej ³esTve ceeP³eeµeer keÀe³e efnleietpe keÀjleerue,
Demes DeveskeÀ Òeµve ceveele ieoea keÀjle nesles.
µesJeìer, Deepe ceer HetCe& Gceueues. keÀeueHe³e¥le
DemeCeeN³ee keÀUer®es SkeÀe HegÀueele ªHeeblej Peeues. SkeÀe
ìHeesN³ee ueeue jbiee®³ee iegueeyeele. ceuee ceeP³ee jbiee®ee,
ªHee®ee DeefYeceeve Jeeìt ueeieuee. ceveele efJe®eej Deeuee
keÀer, vegmeles®e Pee[eJej Gceuetve Goîeeveeuee µeesYee osCes,
ns pejer ceePes keÀle&J³e Demeues lejer osJee®³ee ®ejCeebJej
DeHe&Ce Peeu³eeefµeJee³e ceeP³ee pevcee®es meeLe&keÀ nesCeej
veener.
Fleke̳eele, cebefojele oµe&veemeeþer Deeuesuee SkeÀ
KeìîeeU cegueiee DeeHeu³ee DeeF&-Jeef[ueeb®eer vepej
®egkeÀJele ceeP³eepeJeU Deeuee DeeefCe l³eeves ®eìkeÀve ceuee
Keg[ues. ceuee Deel³ebeflekeÀ Jesovee Peeu³ee; HeCe ceveele
Deeues − Demees, ne cegueiee osJeUele peeleevee osJee®³ee
®ejCeeJej ceuee DeHe&Ce keÀjsue Je ceeP³ee ³ee pevcee®es
meeLe&keÀ keÀjsue. lees osJee®³ee oµe&veemeeþer cebefoje®³ee
efoµesves efveIeeuee; HeCe Fleke̳eele yeeiesle G[CeeN³ee
27
Target Publications Pvt. Ltd.
HegÀueHeeKejebkeÀ[s l³ee®es ue#e iesues DeeefCe ceuee l³eeves
lemes®e Keeueer ìekeÀues. yeje®e JesU ceer lemee®e OegUerle
He[tve neslees. veblej SkeÀ Deepeer Deeu³ee. l³eebvee Jeeìues,
osJeeJej Jeeefnuesues HetÀue ®egketÀve kegÀCee®³ee lejer neleeletve
Keeueer He[ues DemeeJes, l³eecegUs l³eebveer ceuee FLes-efleLes ve
ìekeÀlee ³ee efvecee&u³e keÀueµeele DeeCetve ìekeÀues. osJeUele
peeTve F&µJeje®³ee ®ejCeer DeHe&Ce nesC³ee®es mJeHve
HeenCeeje ceer, µesJeì®eer IeìkeÀe ceespele FLes He[tve Deens.“
SkeÀ oerIe& Gmeemee ìekeÀle les HegÀue ieHHe Peeues. ceuee l³ee
HegÀuee®eer keÀLee SsketÀve KetHe JeeF&ì Jeeìues.
5. `SkeÀe HegmlekeÀe®es ceveesiele'
[cegodos − mebJeeo − pevcekeÀneCeer − uesKekeÀe®es
HeefjÞece − efveefce&leer Òeef¬eÀ³ee − meËo³e Jee®ekeÀeµeer
Yesì − keÀeUpeerHetJe&keÀ neleeUCeer − mHeOee¥meeþer
GHe³egkeÌle − ogozJe megª − µesJe쮳ee IeìkeÀe −
efJevebleer.]
`SkeÀe HegmlekeÀe®es ceveesiele'
KetHe efoJemeebHeemetve DeeHeues ceve keÀesCeeHeg{s lejer
ceeskeÀUs keÀjeJes, Demes ceuee Jeeìle nesles. Deepe yejs
Jeeìles Deens keÀejCe ceuee legce®³eemeejKeer HegmlekeÀÒesceer
J³ekeÌleer Yesìueer DeeefCe ceveeleu³ee YeeJevee J³ekeÌle
keÀjC³ee®eer mebOeer efceUeueer.
ceePeer pevcekeÀneCeer KetHe®e ceveesjbpekeÀ Deens.
DeepeHeemetve peJeUHeeme Hevveeme Je<ee¥HetJeea ceuee
efueefnC³eemeeþer uesKekeÀeves KetHe®e HeefjÞece Iesleues nesles.
l³eeveblej íHeeF&meeþer ceuee íeHeKeev³eele HeeþJeues.
íeHeKeev³eele iesu³eeJej DeveskeÀ JesieJesieȳee Òeef¬eÀ³eebletve
ceuee peeJes ueeieues; HeCe ³ee meJe& Òeef¬eÀ³escegUs ceuee SkeÀ
osKeCes ªHe efceUeues. veblej ueJekeÀj®e ceePeer jJeeveieer
SkeÀe HegmlekeÀefJe¬esÀl³ee®³ee ogkeÀeveele Peeueer. keÀener efoJeme
ceer ³esLes keÀe®es®³ee keÀHeeìele Ssefìle efJejepeceeve Peeuees
neslees.
µesJeìer SkeÀ efoJeme ceuee l³ee ogkeÀevee®ee efvejesHe
I³eeJee ueeieuee. Jee®evee®eer DeeJe[ DemeCeeje SkeÀ
µeeUsleerue efJeoîeeLeea Deeuee. l³eeves ceuee efJekeÀle Iesleues
28
F³ellee 12 Jeer : cejeþer
DeeefCe l³ee®³ee Iejer IesTve iesuee. oesve efoJemeeble®e l³eeves
ceuee KeekeÀer jbiee®ee HeesµeeKe ®e{Jeuee. ceeP³ee Heefnu³ee®e
HeeveeJej l³eeves DeeHeues veeJe JeUCeoej DeeefCe megJee®³e
De#ejeble efueefnues. keÀeUpeerHetJe&keÀ ceePes SkeÀ-SkeÀ Heeve
GueìJetve lees Jee®ele neslee. Jee®etve Peeu³eeJej peeie®³ee
peeieer J³eJeefmLele þsJele neslee. ceer peesHe³e¥le l³ee®³eekeÀ[s
neslees, leesHe³e¥le lees Del³eble keÀeUpeerHetJe&keÀefjl³ee ceuee
neleeUle neslee.
kee®eleevee ceO³es®e keÀener cenllJee®ee cepeketÀj
Deens, Demes Jeeìu³eeme Heseqvmeueves DeOeesjsKevener keÀjerle
neslee. ceer KetHe Ketµe neslees. lees DeeHeu³e
efce$eebceO³esmegodOee ceePes keÀewlegkeÀ keÀjle neslee. lees efce$eebvee
meebiele Demes keÀer, ’nîee veJ³ee HegmlekeÀeletve yejer®e
DeeJeµ³ekeÀ ceeefnleer ceuee efceUeueer. ns HegmlekeÀ KetHe®e
íeve Deens. JekeÌle=llJe mHeOex®eer le³eejer keÀjC³eemeeþer
ceuee ³ee HegmlekeÀe®eer KetHe ceole Peeueer.“ ns pesJne lees
meebies, lesJne ceePee Tj meceeOeeveeves Yeªve ³esF& DeeefCe
ceeP³ee peerJevee®es meeLe&keÀ Peeues Demes ceuee Jeeìle Demes.
ceer ceveesceve Kegµe neslees.
SkesÀ efoJeµeer cee$e l³ee®³ee efce$eeuee ceePeer iejpe
Demeu³eeves l³eeves ceuee l³ee®³ee efce$eekeÀ[s HeeþJeues, lesJne
ceuee Lees[er efYeleer®e Jeeìueer nesleer. Jeeìues, DeeleeHe³e&le
ceePeer keÀeUpeer peµeer Iesleueer iesueer, leµeer ne megodOee
IesF&ue keÀe?
ceePeer ner efYeleer J³eLe& þjueer. l³ee efce$eeves megodOee
ceePes cetu³e peeCeues. ceePeer keÀeUpeer Iesleueer; HeCe ogozJeeves
ns megKe HeÀej keÀeU ceeP³ee veµeeryeer jeefnues veener. SkesÀ
efoJeµeer, ÒeJeemeele Jee®ele Demeleevee ne efce$e ceuee
yemeceO³es®e efJemeªve iesuee.
ceie ceer SkeÀe Deefµeef#ele ceeCemee®³ee neleer
iesuees. l³ee®³ee uesKeer ceePes keÀener®e cenllJe veJnles,
l³eeves ceuee G®eueues DeeefCe Ie[er Ieeuetve DeeHeu³ee
efHeµeJeerle þsJeues. lesJne ceePes Debie Deieoer cees[tve iesues.
SkeÀe jodoer®³ee ogkeÀeveele vesTve l³eeves ceuee efJekeÀues.
l³ee jodoerJeeu³eeves ceePes cegKeHe=<þ HeÀe[tve JesieUs kesÀues.
jbieerle ef®e$es JesieUer kesÀueer. ceuee Deleesveele og:Ke Peeues.
Target Publications Pvt. Ltd.
p³ee DeHes#esves, Deeveboeves uesKekeÀe®³ee uesKeCeerletve
ceer meekeÀej Peeuees, ceuee p³ee cegueeves efJekeÀle Iesleues l³ee
cegueeves DeeefCe l³ee®³ee efce$eeves ceePes cetu³e peeCetve ceePeer
peer keÀeUpeer Iesleueer, l³ee meJee¥®eer DeeþJeCe ceuee Deelee
µesJe쮳ee IeìkeÀe ceespeleevee ³esle Deens. pevceu³eeHeemetve
Deelee®³ee IeìkesÀHe³e¥le DeveskeÀ megKee®es DevegYeJe ceer Iesleues.
lemes®e og:Kee®esner Iesleues. µesJe쮳ee DeJemLesle
legce®³eemeejK³ee o³eeUt Jee®ekeÀebcegUs ceePes og:Ke ceer
legce®³eekeÀ[s ceeb[t µekeÀuees, l³eecegUs Deepe µesJe쮳ee
IeìkeÀe ceespele Demeleevee ceuee meceeOeeve Jeeìle Deens.
µesJeìer SkeÀ®e vece´ efJevebleer Deens keÀer, Deecner
legce®eer veeU YetlekeÀeUeµeer pees[lees. Jele&ceeveeleerue
%eevee®³ee ceeefnleer®eer iebiee legce®³eeHe³e¥le Heesn®eJelees.
Deece®³eecegUs®e ceeveJee®ee efJekeÀeme DeeefCe Òeieleer µeke̳e
Peeueer Deens. Deecner legcnebuee iegªbÒeceeCes ceeie&oµe&keÀ
Deenesle, lesJne Deece®eer peªj keÀeUpeer I³ee DeeefCe ne
%eeveJeejmee Heg{®³ee efHe{erHe³e¥le Heesn®eJee.
DeelceJe=lleelcekeÀ efveyebOeemeeþer mJeeO³ee³e :
1. `Je=#ee®es ceveesiele'
[cegodos − pevce − yeeueHeCe − Heeves-HegÀues, HeÀUs Deeueer
Demeleevee®eer efmLeleer − keÀesCeekeÀesCee®ee menJeeme ueeYeuee
− ceeCemeeuee keÀjerle Demeuesues meene³³e − kegÀNne[
IesTve ³esCeeje ceeCetme − ceeveJee®³ee peerJeveeµeer peJeU®ee
mebyebOe − ceeCemee®³ee GHe³eesieer He[C³ee®es Je´le − Deepe®eer
efmLeleer − efvejesHe.]
2. `He#³ee®es ceveesiele'
[cegodos − pevce − l³eeJesUs®eer efmLeleer − yeeueHeCee®ee
keÀeU keÀmee IeeueefJeuee − kegÀCeekegÀCee®ee menJeeme
ueeYeuee − mJe®íboer peerJevee®ee Iesleuesuee Deevebo −
keÀener megKe-og:Kee®es Òemebie − Deepe®eer HeefjefmLeleer.]
3. `keÀ®ejeHesìer®es ceveesiele'
[cegodos: jml³eeJejerue keÀ®eN³ee®³ee ogie¥Oeeves veekeÀeJej
ªceeue − yeepetuee Demeuesu³ee keÀ®ejeHesìer®eer nekeÀ −
29
01: efveyebOeuesKeve
keÀ®ejeHesìer®eer mees³e keÀªvener jml³eeJej keÀ®eje −
HemejCeejer jesiejeF& − mJe®íles®es cenllJe − oes<e
ceeCemee®ee − Iejeleerue íesìîee keÀ®ejeHesìerHeemetve
jml³eeJejerue ceesþîee keÀ®ejekegbÀ[erHe³e¥le keÀ®ejeHesìer®eer
efJeefJeOe ªHes − ne@ìsue, ne@efmHeìue F. ceOeerue JeeHej −
keÀ®eN³ee®ee ÒeJeeme − Iejeoejeleerue IeeCe meeHeÀ HeCe lejer
keÀ®ejeHesìermeeþer íer-Let − ìekeÀeT Heemetve efìkeÀeT
Jemletb®eer efveefce&leer − Heefjmej mJe®í jeKeC³eele ceole
keÀjC³ee®es DeeJeenve.]
4. `ef¬eÀkesÀ쮳ee ye@ì®es DeelceJe=Êe'
[cegoo d s − ceer Deelee keÀesHeN³eele HesÀkeÀueer iesues Deens –
De[ieUer®³ee keÀesvee[îeeleökeÀener Je<ee¥HetJeea – keÀMeer le³eej
Peeues? – kegÀþs? – yeepeejele Flej cewef$eCeerbyejesyej – l³ee
JesU®ee ceePee Leeì − ®ekeÀ®ekeÀerle jbie – DeekeÀ<e&keÀ ªHe –
keÀe@mìueer kesÀve − SkeÀe ueneve ceguee®eer vepej iesueer –
yeeyeebkeÀ[s ceeP³eemeeþer kesÀuesuee nìdì – MesJeìer efoceeKeele
l³ee®³eeyejesyej Iejer – Heefnues keÀener ceefnves-Je<ex Del³eble
megKeele – ceePeer keÀeUpeer Iesleueer iesueer. – veblej.]
5. `SkeÀe yeskeÀej ³egJekeÀe®es DeelcekeÀLeve'
[cegood s − cegueeKeleer®³ee efþkeÀeCeer SkeÀe ³egJekeÀeµeer Yesì −
jebiesle yemeuesuees Demeleevee l³ee®es De®eevekeÀ efveIetve peeCes −
®ene®³ee ìHejerJej Hegvne vepejevepej − efveIetve pee³e®es keÀejCe
keÀe³e Deµeer efJe®eejCee − cegueeKeleer®³ee jebiesle GY³ee
SkeÀekeÀ[s Jeefµeu³ee®es He$e Heentve ceeIeej − DeeleeHe³e¥le®eer 26
Jeer cegueeKele − mJeleë cesjerìOeejkeÀ efJeoîeeLeea − HeCe
veeskeÀjer veener − meieUerkeÀ[s Hewµeeb®eer ceeieCeer − Jeefµeu³ee®eer
iejpe − Iej®eer ieefjyeer − veeskeÀjer efceUJele veener cnCetve
l³eeuee®e oes<e − HegÀkeÀì®es Keelees ner ìes®eCeer − Deµee
HeefjefmLeleerle oesve®e He³ee&³e − SkeÀlej ®eesjerceejer keÀªve Heesì
YejCes Jee Deelcenl³ee keÀjCes − Keeueer ceeve Ieeuetve efveIetve
peeCes – DeeHeues mJeleëµeer ef®ebleve.]
29