Zunj PDF

 ं
ज : भाग १ -*
*झु
पार या वे
ळे
स रावजी गडा या मुय दरवाजासमोर उभा रा हला. तो खूप र व न रपे ट करत आला असणार हेया या
एकूणच अवताराव न समजू शकत होते. काहीशा गडबडीतच याने घो ाव न खाली उडी टाकली. एकदा घो ा या
माने
वर थोपटलेआ ण दरवा या या दशे नेचालू लागला. याचा घोडाही ध या या या अशा थोपट याने काहीसा शां
त झाला.
१५/२० पावलातच रावजीने दरवा यावर थाप मारली आ ण परत काही पावले मागेयेऊन उभा रा हला.
जा तीत जा त अधा म नट झाला असेल आ ण दरवा या या वर या बाजू

ला असले
ली छोट शी झडप उघडली गे
ली. यातू
न
एका नेडोकावू
न बाहे
र पा हले
. या या नजरे
या समोरच रावजी उभा अस यानेयानेतथूनच वचारले
.
“कोन हाये
?”
“ या रावजी, क ले
दारा नी भे
ट ायचं
य.” रावजीने
उ र दले
.
“काय काम हाये

?” पु
ढचा वचारला गे
ला.
“ येक ले
दारा नीच सां
गायचा कु
म हाये
.” रावजी उ रला आ ण झडप बं
द झाली. काही णात परत ती उघडली गे
ली
आ ण पुढचा आला.
“कुकू
न आलायसा?”
“गडावरनंआलोय... राजांचा सां

गावा घवू
न.” रावजीनेउ र दलेआ ण परत झडप बं द झाली. काही वे
ळ गे
ला आ ण
साख यांचेआवाज ऐकू आले . याच बरोबर मोठा लाकडी डका सरकाव याचा आवाज झाला. हळू हळूकाहीसा आवाज
करत दार उघडले
गेले . तो पयत रावजीनेपरत घो ावर बैठक मारली आ ण तो दरवाजा पू
ण उघड याची वाट पा लागला.
दरवाजा पू
ण उघडला जाताच आतू न चार पहारे
करी बाहे
र ये
वू
न उभे
रा हले
. यां
या मागू
न अजू
न एक जण बाहे
र आला.
कप ां व न तो पहारे
क यां
चा अ धकारी वाटत होता.
“ नशानी?” आ या आ या अ धका याने काहीशा च ा आवाजात रावजीला वचारले . रावजीनेआप या शेयाला खोचलेली
राजमोहोर बाहे
र काढू
न अ धका या या हातावर ठे
वली. त याकडेएकदा उलटसु लट नरखू न पा न याने
ती नशाणी परत
रावजी या हातात दली आ ण हाताने
च दरवाजातू न आत जा याची परवानगी दली.
क लेदार या या नवडक अ धका यां बरोबर स लामसलत करत मुय वा ा या बै ठक त बसला होता. ते
व ात एक
शपाई यांया समोर आला आ ण याने सग यां ना लवू
न मु
जरा के
ला. क ले
दाराचे
ल या याकडे जाताच यानेइतर
अ धका यां
ना हाताने
च थां
ब याचा इशारा के
ला.
“बोल रे
..”
“माफ असावी सरकार, पन गडावरनं

राजां
चा सां
गावा आलाय...” शपाई क ले
दारा या पायाकडे
पाहत हणाला.
“आऽऽऽ राजां
चा कु
म? आरं
मं
ग बा का? जा याला आत घीवू
न ये
...”
घाईघाईतच क ले
दारानेशपायाला आ ा दली आ ण शपाई माघारी वळला.
काही वे
ळातच रावजी क ले
दारासमोर हजर झाला. आ या आ या यानेक ले
दाराला लवू
न मु
जरा के
ला आ ण मान खाली
घालू
न उभा रा हला.
“काय कु
म आहे
राजां
चा?” क ले
दाराने
रावजीकडे
पहात के
ला.
ख लता धाडलाय...” कमरे

“राजानं चा ख लता आदबीने
काढू
न क लादार या हाती दे
त रावजी उ रला.
“अ सं
... गडावर समदं
ठ क हाय न हं
?” रावजी या हातू
न ख लता घे
त क ले
दारानेवचारले
.
“ हय जी...”
क लेदाराने
ख लता वाचायला सुवात केली आ ण हळू
हळूयां
या चे
ह यावरील भाव बदलू
लागले
. या या चे
ह यावर
उमटले
ली काळजी ये क ते
र ा वाचू
शकत होता.
रामशे
ज क ला हा तसा जकायला अगद सोपा वाटणारा. कु ठ याही द या कवा सु ळके आजूबाजू
ला नाहीत. फ एकच
ड गर. यावर हा क ला बां धला गे
ला. या या च बाजूनेपूण पठार. वे
ढा ायचा हटला तर ५००० सै य देखील पु रस
ेेपडू
शकेल असा क ला. स ा या इतर क यां माणेयाला ना भ ता, ना स दय. ना नै
स गक सु
र तता. काहीसा एकाक .
आ ण अशा या एकाक क याकडे बादशहाची वाकडी नजर वळली होती. क ला लहान अस यानेयावर पु रस
ेा
दा गोळाही न हता. फौजफाटा आ ण ह यारे देखील अगद च जे मते
म. आ ण हेच मुय कारण होतेक ले दारा या काळजीचे
.
संभाजी राजां
नी जतके श य होईल ततक कु मक पाठवली होती पण तरीही ती साठवायला जागाही पा हजे ना? गडावर
इन मन ६०० लढवै ये. काही या, वृ आ ण मु ले.
“कोन रे
तकडे
?” क ले
दाराने
आवाज दला आ ण एक शपाई आत आला.
“या या राह याची, शदोरीची यव था करा...” क ले

दारानेकु
म सोडला आ ण रावजी मु
जरा क न माघारी वळला.
क ले
दाराने
राजां
चा नरोप सग यां
ना सां
गतला आ ण यावर काय उपाय करावा याचे
खलबत सु
ं
ज : भाग २ -*
*झु
औरं गजेब बादशहाचा दरबार ख चू न भरला होता. येकजण आपाप या य ्ा माणेबसले ला होता. ते
व ात ारपालाने
हाळ दली. बादशहाचे दरबारात आगमन झाले . आज बादशहा काहीसा खु शीत दसत होता. तसेही आजकाल बादशहा
नेहमीच खुश दसत होता. याचे मुय कारण हणजेयाचा सग यात मोठा श ूशवाजी महाराजां या नधनाची वाता याला
समजली होती. या यापु ढेआप या मोठमो ा फौजा हतबल ठर या हो या. याने आप या ये क द ण मो हमे त अडसर
नमाण केला तो द खन का चु हा आपोआप मागातू न बाजू
ला झाला होता. आ ण हणूनच ‘आ लातालाची आप यावर मे हरे
झाली आहे ’ असेच तो समजत होता. बादशहा गाद वर जाऊन बसला. या या पाठोपाठ याचे सगळे मानकरी, सरदार दे
खील
आपाप या जागी थानाप झाले आ ण दरबारा या कामकाजाला सुवात झाली.
“शहाबुन खान...!” बादशाहने

आपला मोचा शहाबुन खानाकडे
वळवला.
“जी जहां
पना...!” काहीसे
उठत मान खाली घालू
न खानाने
बादशहाला कु
नसात के
ला.
“हमारा सबसे
बडा मन कौन था?” आपली दाढ एका हाताने
कुरवाळत बादशाहने के
ला.
“वो.., द खन का चु
हा जहां
पना...!” खाली माने
ने
च खानाने
उ र दले
. खानाचे
उ र ऐकताच बादशहा या चे
ह यावर कु
टल
मत आले .
“अब तो वो नही है
ना?” बादशहाचा पु
ढचा .
“नही जहां
पना...!” खान फ वचारलेया ां
ची उ रे
दे
त होता. दरबारात पू
ण शां
तता होती. ये
क जण बादशहा काय
हणतोय हेकान दे ऊन ऐकत होता.
“तो फर द खनकेकले
अभी हमारी स तनतमेयो नही है
?” एकाएक बादशहाचा आवाज चढला.
“ कु
म कजीयेजहांपना. कु
छ ही दनोमेसारेकलेअपनी स तनतमे
शा मल ह गे
.” खानाने
आपली नजर वर उचलत आ ण
एक हात आप या तलवारी या मु
ठ वर ठे
वत उ र दले
.
“ठ क है
... जतनी भी फौज चाहो, तु
हेमल जाये
गी..” बादशहा खु
श झाला.
ताखी माफ जहां

“गु पना...!” एक सरदार उठू
न कु
नसात करत हणाला.
“बोलो... या बात है
?” बादशहा काहीसा चडला.
पना.. सवा का बे
“जहां ट ा सं
भा अपनेबापसेदस कदम आगे है
... आजतक हमारी फौजे उसको एक बार भी शक त दे नेमे
कामयाब नही ई है ...” या सरदारानेखाली माने
ने
च मनातील वचार बोलून दाखवला. मरा ां या छापे
म ारीनेआण
परा माने है
र ान झाले ला बादशहा अजूनच भडकला. एक तु छ सरदार आप यापु ढेआपले च अपयश दाखवतोय हे च याला
सहन हो यासारखे न हते . पण रा य टकवायचे तर ये क गो चा वचार करणे हेही ततकेच मह वाचेहोते . यामु
ळेयाने
आलेया रागावर काहीसेनयंण मळवले पण चेह यावर आले ला सं
ताप कु
णापासूनही लपूशकला नाही.
“तो?” बादशहा काहीसा ओरडलाच.
“माफ जहां
पना... पर सं
बाको शक त दे
नी है
तो पे
हल
ेेउसकेमु
लु
खपर क जा करना पडे
गा. अभी सं बा रायगडपे
है
, हम
गु
लशनाबाद ले
ते हैतो सं
बा अपने
बीलसेनकले गा, और हम आसानीसे
उसे
खा म कर सकते है
...!” सरदाराने
आपला कु टल
वचार बोलू
न दाखवला. हे
ऐकू
न मा बादशहाचा सं
ताप बराच कमी झाला. सरदाराने
जेकाही बोलला यात काहीच गै
र न हते
.
जोपयत सं
भाजी स ा या खो यात आहे
तोपयत याला शक त दे
णेआप याला श य नाही हे
बादशाह प केजाणू
न होता.
“ठ क है
...!” बादशहा हणाला आ ण सरदार खाली बसला. खान मा अजू
नही उभाच होता. बादशहाने
पुहा आपला मोचा
खानाकडे वळवला.
“शहाबुनखान... तु म १० हजार क फौज लेकर गु

लशनाबाद जावो. सबसे पहले वहां
का सबसेछोटा कला रामसे
ज क जेमे
लो. फर यंबक, अ हवं त, माकडा और सा हे
रपे
आपना चां
द सतारा लेहरे
ावो... अगर ज रत पडेतो धोडपसेअलीवद खान
तुहेसहायता दे
गा.” बादशहानेकु म दला.
पना...”
“रामसेज याद है
ना? पे
हल
ेेभी तु
मनेको शश क थी, और खाली हाथ आए थे
..!” बादशाहने
खानाला मुाम आठवण क न
दली. कारण जतका खान संतापेल ततका अ धक आ मक होऊन क ला लवकरात लवकर घे ईल हे
च बादशहा मानत
होता.
पना..! पर तब बात अलग थी. अब बात अलग है . कले
पर कोई भी सरदार नही है
. कोई नया कले दार तै
नात है
.ब त
छोटासा कला होने केकारन वहां
लोग भी यादा नही है
. और जो हैउसमेभी बहोतसे बु
ढेऔर ब चे है
...!” संपूण दरबारात
बादशहानेआप याला खजवले हे
खानाला पसंत पडले नाही. याचा चे
हराच ते
सांगन
ूजात होता.
“तो? कतनेदन चा हये

?” आपली मा ा बरोबर लागू
पडली हे
पा न खु
श होत बादशहानेवचारले
.
“ सफ एक दन जहांपना... सफ एकही दनमे

उसपर अपना चां
द सतारा फडके
गा..!” खान आ ते
नेहणाला आ ण
बादशहा खु
श झाला.
“ठ क है
, कलही १० हजार क फौज ले
कर तु
म नकलो.” बादशहानेकु
म दला आ ण खान खाली बसला.
रायगडावर सं
भाजी राजे आप या मंमं डळाबरोबर मो हमेची तयारी करत होते
. ते
व ात एक त गु तहे
र ाने
पाठवलेला
नरोप घे
वू
न आला. बादशहा या दरबारात घडलेया सग या घटना याने राजांया कानावर घात या. एक कडे मु
घल फौजां ची
एक तुकडी स ा या खो यात धु म ाकू
ळ घालत होती. यां
चा बमोड कर यासाठ राजां ना रायगड सोडता येणार न हता.
बातमी तर खू
पच गंभीर होती. ना शक हातून जाणेहणजेवरा याचे सग यात मोठे नु
कसान होणार होते
. शेवट सग यां ची
चचा केयानंतर राजां
नी रामशेज या क लादारासाठ एक ख लता पाठवला. यात जतका होईल ततका तकार करावा
पण वेळ संगी यो य तो नणय वतःच यावा असा नरोप पाठ व यात आला.
हाच ख लता रावजी घे

ऊन आला होता.
ं
ज : भाग ३ -*
*झु
रामशेजचा क ले दार हा अगद अ सल मद मराठा. सहा साडेसहा फुट रां

गडा गडी. पाहता णी हा माणूस कमान १०
जणांना तरी लोळ वल हे कुणीही सां
गू
शकत होते
ह यावर असले ला करारीपणा ठळकपणे उठून दसत होता.
याचा जरी दरारा क यावर असला तरीही यात कु ठे
ही भीतीची भावना न हती. ये कजण याचा आदरच करत होता.
रामशेज गडावरील कु णीही अजूनपयत याला वनाकारण चडले लेपा हलेन हते. कतीही मोठा असेल तरी या या
चेह यावर झळकणारी शां तता आजपयत कधीही ढळली न हती. कोणताही नणय असो, छोटा कवा मोठा, सग यां ना
व ासात घेऊन आ ण सग यां शी स लामसलत क नच यायचा असे च याचे धोरण होते. आ ण हणू नच गडावरील ये क
जण क ले दारावर जीव ओवाळ त होता.
खलबत संपवू
न जे हा क लेदार माजघरात आला तेहा या या चे
ह यावर काळजी प पणेदसत होती. क ले दारा या
बायकोनेयापू
व याला कधीही इतके काळजीत पा हलेन हते. क लेदारापु
ढे
बोलायची ह मत त यात न हती. काहीवे
ळ
गं
भीर शां
तते
त गे
ला. पण शे
वट तनेवचारले च.
“काय सां
गावा आलाय गडावरनं
?” तचा आवाज ऐकला आ ण क ले दार काहीसा भानावर आला. तसेतला सांगन
ू कवा न
सां
गन
ूकाही फरकही पडणार न हता. पण जर वे ळ आली तर मा याला सग यां चीच मदत यावी लागणार होती. आ ण
हणू
नच याने आप या बायकोला गरजेया गो ी सां
ग याचा नणय घे
तला.
“बादशहाची वाकडी नजर हकडं

वळलीय..!” याने
मोघम उ र दले
.
‘ हं
जी? या नाय समजले
.” ती ग धळली.
“राजानंख लता धाडलाय. बादशहाची फौज ये

ऊ हायली. ये
श य आसं
न ये
करा.” हे
बोलत असताना क ले
दाराची नजर
शू यात होती.
त या अंगावर सरस न काटा आला. एकतर लहानपणा पासू न तनेमुगल फौजां चा नं

गानाच पा हला होता. शवाजी
महाराजांनी वरा याची थापना के ली आ ण जनते ला चां
गलेदवस आले . शवाजी राजां या पाने देवाने
च अवतार घे तला
आहे अशी तची ठाम समजू त होती. पण आता महाराज हयात न हते. जरी संभाजी महाराजां नी मो ा महाराजां चेकाय
आप या हाती घे तले होतेतरीही यावेळेस तेमदतीला येऊ शकणार न हते. तसा ख लताही यां नी पाठवला होता.
बादशहाब ल या गो ी त या कानावर आ या हो या यात एकही गो समाधानकारक न हती. जो बादशहा वतः या
बापाचा, भावां
चा झाला नाही तो जनते चा काय होणार अशीच त या मनाची समजू त होती. म येच बादशाहनेया या मु लुखात
ज झया कर लाव या या बात या ये त हो या. मु
घल सैयानेह ं
ची मंदरे
, प व थाने यां
ची तोडफोड आ ण लु ट केया या
बात याही वरचेवर त या कानावर ये त हो या. आ ण याच बादशहाची फौज आप या गडावर चालू न येतेआहेहट यावर
तचेमन शहारले . ती जतके आप या नव याला ओळखत होती ततके तो कोण याही प र थतीत क ला मु घलां या ता यात
सहजासहजी दे णार नाही याची तला पू ण खा ी होती. हणजेच यु अटळ होते . आ ण जे हा मु
घल सै य यु क न
क यात वे श करे ल यावेळे स यां यात आ ण रा सात काहीच फरक असणार नाही, हे ही ती जाणू न होती. यामु
ळे च काय
बोलावेहेच मु
ळ तला सु चन
ेा.
“तुला काय वाटतं?” एकाएक क ले दाराने

आप या बायकोला के
ला. याचा आवाज ऐकताच ती ग धळली. काय उ र
ावेतला सुचनेा. क लेदाराने
परत तोच वचारला आ ण आप याला उ र दे
णेभाग आहे
हेती समजून चु
कली.
“ या काय बोलणार? तु
म ी ये
काय ठरवलंआसं न ये
च करनार... पन या काय ह ते
, कतीबी मोठ फौज असुदे
, आपन
या नी जवर आप या जीवात जीव हाये
तवर रोखायचं
.” तने
उ र दले आ ण क ले दाराला आप या बायकोचा अ भमान
वाटला.
ग अ सं
“हं ... आता कतीबी फौजफाटा असू
दे... जवर ो क ले दार ज ा हाय तवर एक बी सै
नक हतं
ये
ऊ दे
नार नाई...!”
क लेदारा या चे
ह यावर आता मा काळजीचे कसले ही च ह दसत न हते
.
क यावर आता धावपळ दसत होती. काही वे
ळापूव च क यावर दवंडी फरली होती. सग यां
ना सया ता या वे
ळ
वा ासमोरील पटां
गणात हजर हो यास सां
ग यात आले . हळू
हळू ये
क जण हजर झाला. जवळपास सगळे जमले आहे
त
याची खा ी क न क लेदाराने
बोलायला सुवात के
ली.
क उ शक वाईट बातमी हाये

“ये . काल याला सं
बाजी राजां
कडनं ख लता आलाय. यां नी सां
गावा धाडलाय, बादशाची फौज
आपला गड ता यात यायला ये ऊ हायली. चार सा दसात समद फौज हतं यील. फौज लैच मोठ हाये. धा बारा हजाराचा
फौजफाटा हाये. संबाजी राजां
नी आप यालाच ननय यायचा सां गावा धाडलाय. आपन हतं ५००/६०० लोकं आन बादशाची
फौज धा हजाराची, यात ह ी, तोफा आन घोडे बी भरमसाट. यु
ध के
लं त कती दवस आपला नभाव लागन आज याला
सां
गता ये
नार नाई. हारलो त लु
ट ालूट ईल. काय करायचंया ठरीवलं हायेपर एकडाव तुमचा इचार येतले ला बरा.” आपले
हणणे सां
गन
ू क ले दारानेसग यां वर नजर टाकली. हळूहळूचु
ळबुळ वाढली. आवाजही वाढत गे ला आ ण यां यातू
न
एकजण पु ढेआला.
“ क ले दार...! या आयु यात या कद माघार ये

तली नाई. याच काय पन े समदे बी माघार घीनार नाईत. े आपलं रा य
हाये . शवाजी हाराजां च. यां
नी आप यासाठ जीवाची पवा केली नाई आनी आता आपली बारी हाये . बादशाची फौज धा
हजार असो वा प ास हजार. जवर जीवात जीव हाये तवर या नी ये क पाऊल बी फु ड टाकू ायचं नाई. तुम ी फक त आ ा
ा. आई भवानीचं आ शवाद हाये आप यासंग. आपन लढायचं ... हर हर महादे
व...!” समोर आलेया त णाने आपले मत
दले आ ण आसमं तात हर हर महादे
वचा जयघोष घु
मला. क ले दारा या अंगावर मुठभर मां स चढलं . या रयते या राजाला
क ये कां
नी नीटसंपा हलंदेखील न हतंयाचंराजासाठ ये कजण आप या ाणाची आ ती ायला एका पायावर तयार
होता.
काही णातच क ले
दाराचा चे
हरा कठोर बनला. अं
गात वीर ी सं
चारली आ ण याने
घोषणा दली.
“हर हर महादे
व ! जय छ पती शवाजी हाराज..!! जय छ पती सं
बाजी हाराज...!!!” याने
घोषणा दली आ ण
सग यां याच अंगात एक नवे
चै
त य सं
चारले
.
...! आता लढायचं

“ठरलं . जवर जीवात जीव हाये
तवर लढायचं
.” क ले
दार बोलत होता आ ण एक हातारा पु
ढे
आला.
“मला उ शक बोलायचं
हाये
...” यानेक ले
दाराकडे
पहात हटले
.
“बोला ता या... काय कु

म हाये
आ हा नी?” क ले
दाराने
आदबीनेवचारले
.
“आपन लढायचंहनतो पन न त हनलंआन झालं असंहातंहय? परा म असला तरीबी काई गो ी आप याला आद च
क न ठ वाया लागतीन.” याने
आपले
वा य पू
ण के
ले
. क ले
दारालाही हे
पटले
.
“ या काय ह तो, आद पोटाचा इचार केया बगर काय उपयोग नाई.” याने
मुय मुा उप थत के
ला.
“ता या... आप याकडं

दोन तीन वष पु
रल
ंइतका धा यसाठा हाये
.” क ले
दाराने
सां
गतले
.
पर अनु
“आरं भवानं ये
क गो मला हाईत हाये. बादशा या फौजे
नं
ये
ढा दला मंग यो कतीबी दस तसाच हाईल. ये
कदा का
आपलंधा य संपलंमंग आपन युध न करता उपासमारीनंम . याचा काय उ योग?” याने
आपला वचार बोलू
न दाखवला
आ ण यावर क ले दार गं
भीर झाला. गो वचार कर यासारखीच होती. ये क गो तपासून पाहणेततके
च गरजेचे
होते
.
शे
वट यां
नेता यां
नाच केला.
म ी हं
“तु ता ये
समदं
ब बर हाये
. पन मं
ग?”
“ या काय ह तो, बादशाची फौज आजू क चार दस त हतं येत नाई. तवर धा बारा जनां
नी ंबकगडाकडं जावं
. ततंया
लोका नी रानवन पती आन कं द ठावं
हायती. याची मा हती घीवू
न हतं यावं. ते
कं द एकदा खा ली क मं
ग दोनदोन दस
कायबी खा याची गरज पडत नाई. आपन याचा वापर क .” ता याने आपला वचार सां गतला आ ण क ले दार खु
श झाला.
याने
लगे
चच १० जणां
ची नवड क न यां
ना यं
बकगडाकडे
रवाना के
ले
.
पुढचा होता तो य लढाईचा. दोन वार आपण के लेतर एकवार यां चाही झे
लावा लागणार. शे
वट मानवी शरीर
हट यावर जखमा होणारच. याने ताकद हळू
हळूकमी देखील होणार. यावर काय उपाय करावा हाच क ले दारापु
ढे
आता
मोठा होता. इत या मो ा फौजेला आपण काही शे
कडा लोकं कसे थोपवून धरणार? आ ण एकाएक या या डो या त
वचार आला. समजा फौजे ला क यापयत पोहचूदले च नाही तर? हाच वचार यानेसग यांपुढेमां
डला आ ण एके क करत
काही जण पुढेआले .
‘ क ले
दार... या दगड फोडू
न दे
तो. क यावर लय साठा हाय बगा दगडां
चा. आपन ये
व न टाकले
तरी १०/१२ जन
एकाच दगडात मरतीन.” रामा लोहार हणाला.
“आन या लाकडाची तोप करतू

... पन यासाठ चामडं
बी लागन...” तु
का सु
तार उ रला.
“आरं मंग या हाय ना. तू

तोप बनव. चामडंया काढतो.” स हणाला आ ण क ले दार आ यानं पहातच रा हला. सं
भाजी
राजां
नी पाठवलेला दा गोळा तोफे वना काहीच कामाचा नाही असे
च तो समजू
न चालत होता. पण मनात ज असे ल तर
कोणतीच गो अश य नाही हे ही याला हळूहळूसमजत होते .
“ या ये
क बोलूका?” जमलेया लोकां
मधू न एक पोरगंपुढं
आलं . क लेदाराने
आता पयत ये क जण कती मह वाचे
योगदान दे
तो आहे हेपा हले
होते
. आता हेलहानसं पोरगंकाय सां
गणार याचाच तो वचार क लागला.
“हा बोल क ...!” क ले

दार कौतु
कानेया याकडे
पहात हणाला.
“आमी पोरं पकां च राखन कर यासाठ गोफन चालीवतो. ये का दगडात येक पाख मारतो. ये चा वापर केला तर? संग
गलोरीबी हायेत.” याने आपला वचार बोलू न दाखवला आ ण जमलेया मं डळ त खदखद पकली. एव ाशा गोफणीने
आ ण गलोरीने कुणी मरेल हा वचारच करणेततके सेयो य वाटत न हते
. लोकां
ना हसताना पा न ते पोरगंकाहीसंहरमु सलं
.
क लेदार मा गं भीर झाला. गोफणीतून सुटलेला एक दगड जे हा व न खाली जाईल तेहा याचा वे ग आपोआपच वाढले ला
असेल. तसे च दगड लागले ला माणूस वतःचा तोल सां भाळता न आ याने खाली कोसळे ल यात काहीच शं का कर यासारखे
न हते. गलोरीने एकेक जण टपता ये णार होता. मुला या या वचारानेक ले दार अगद च खुश झाला. याने मुलाला जवळ
बोलावले . या या पाठ वर शा बा सक ची थाप मारली आ ण याचा वचार कसा उपयोगी आहे हेसग यां ना सांगतले. बरे
गोफण फरवायला आ ण गलोरी वापरायला मु ले, हातारेआ ण या सग याच स म अस याने हे
च याने आपलेमु ख
ह यार बनवले . क ले दारा या या नणयामु
ळे जे लोक य युात भाग घे ऊ शकणार नाही असे वाटत होते ते
ही वरा याचे
शलेदार बनले .
चार दवसात लढाईसाठ या या गो ी गरजे

या वाटत या सग यां
ची पू
तता क न क ले
दार आ ण याचे
सगळे
सैनक
बादशहा या फौजे
ची वाट पा लागले
.
ं
ज : भाग ४ -*
*झु
राजां
चा ख लता मळू न जवळपास आठ दवस झाले होते. शहाबुन खान ये ताना श य होईल ततक धा मक थळे उवत
करत येत होता. याबरोबरच गरीब जनतेचेधमातर कर यास याने सुवात के ली होती. जेलोक आपला धम सोडत न हते
यांयावर अन वत अ याचार चालू झालेहोते
. या या या कामात क ये क ह सरदारही बादशहाचा रोष आप यावर येऊ नये
हणून याला मदत करत होते. या सग याच बात या क ले दाराकडेरोजच येत हो या. शहाबुनखान कती ू रआण
उल ा काळजाचा आहे याची मा हती क यावरही ये ऊन धडकत होती. आपली जर अशी क त गु लशनाबाद ांतात
पसरली तर आप या भीतीने तेथील क लेदार लढाई कर या या फं दात न पडता क ले आप या वाधीन करतील असेच
याला वाटत होते
. आ ण ाच कारणानेयाने ये
ताना अशा गो ी आरं भ या हो या.
क यावरील लोकां म येमा अशा बात या ऐकू न भीतीऐवजी या याब ल राग उ प होत होता. शेवट तो दवस उजाडला.
खानाचा तळ क या या पाय याशी पडला. क याव न जकडे नजर जाईल तकडेहरवे झडे आ ण कापडी तं बूदसू
लागले
. खानानेआणले ली दहा हजाराची फौज आ ण वाटेत याला सामील झाले
ली दोन हजाराची फौज असा बारा हजाराचा
फौजफाटा क या या पाय याशी जमा झाला. आ या आ या खानानेक याला वे ढा दला. यामागेउ े
श हाच होता क
यामु
ळेक ले दारावर दबाव ये
ईल आ ण तो वतः न क ला आप या सु पू
द करे
ल.
क याला वे ढा दे
ऊन दोन दवस उलटू न गे
ले पण क ले दाराचा कोणताही त खानाकडे येयाचेच ह दसेना. शे
वट
खानाने
च आपला एक त क यावर पाठवायचे ठरवले. यासाठ एका मराठ माणसाची नयु कर यात आली. मराठ
माणसाची नयु कर यामागे ही खानाचा कुट ल हे
तूहोता. कोणताही मुसलमान अ धकारी पाठवला असता तर या यावर
क लेदारानेकतपत व ास ठे वला असता हे सां
गणे कठ ण होते . जर त मराठ असे ल तर या यावर जा त व ास ठे
वला
जाईल असेच याला वाटत होते
. तसेच क ले दाराचेमन वळव याचा य न फसला तरी त मराठ अस याकारणानेयाला
कोणतीही इजा केया शवाय परत पाठवले जाईल हेही खान चां
गले च जाणू
न होता. त जवत परत येणार हणजेक यावर
कती फौजफाटा आहे , आप याला कती तकार होऊ शके ल हेसगळे च याला समजणार होते.
तस या दवशी सकाळ या वे
ळे
स खानाचा त क या या मुय दरवा यासमोर उभा रा हला. शर या माणे
पहारे
दाराने
दरवा या या झडपे
तू
न याला वचारले
.
?”
“ या सरदारां
चा त हाये
. क लेदारा नी भेट ायचं
य. खानसायबां
नी नरोप धाडलाय क ले दारासाठ .” ताने
आपले ये
याचे
कारण सां गतले. एकटाच कु
णी त असे ल तर याला बेलाशक आत या असा क ले दारानेआप या पहारेक यां
ना आधीच
कूम सोडला अस याने महा ाराला लागून असले ला एक छोटा दरवाजा उघडला गे
ला आ ण ताला याचा घोडा बाहेरच
ठेवू
न आत घे यात आले.
त जसा छो ा दारातू
न आत आला, या याकडू
न ह यारे
काढू
न घे
तली गेली. या या डो यां
वर प बां
ध यात आली. याला
एका घो ावर बसव यात आले आ ण काही वे
ळातच याला क ले दारासमोर उभेकर यात आले .
“डो याची प काढा !” क ले दाराचा आवाज घु मला आ ण ता या डो यावरील प उतरवली गे ली. त एका काहीशा
मो ा खोलीत उभा होता. खोली या खड यां वर पडदे टाक यात आले होते. समोरच क लेदार एका आसनावर बसला होता.
या यापासू
न थो ा र अं तरावर एक कारकू न हाताची घडी घालू
न उभा होता. दोघे
ही ताकडेरोखून पहात होते
. दोघां
या
मनात काय वचार चालूआहे याचा काहीसा अंदाज घे याचा त य न करत होता.
“बोल...! काय सं
दे
श हाये
?” क ले
दाराने
काहीसे
दरडावू
न वचारले
.
“जी...!” काहीसा भानावर ये

त ताने
आप या कमरे ला खोचलेला ख लता क लेदारासमोर धरला. क ले
दाराचा आवाज
ऐकूनच या यापु ढेबोल याची ताची हमत झाली नाही. क ले
दार जागे
व न मु
ळ च हलला नाही. अगद चपळाईने कारकू
न
पु
ढेआला. ता या हातातील ख लता आप या हातात घे तला आ ण तो आदबीनेक ले दारा या सु
पू
द के
ला.
क ले
दाराने
ख लता हातात घे
तला आ ण नं
तर काहीसा वचार करत परत कारकु
ना या हाती दे
त यां
नी यालाच तो
वाच यास सां
गतले
. कारकुनाने
ख लता मो ानेवाच यास सुवात के ली.
--------------
कले
दार रामसे
ज,
बादशहा सलामत, आलमगीर औरं गजेब केकु मसेजतने ज द हो सके, कला सरदार शहाबुनखान के सुपूद करे | कलेपर
जतनेभी लोग है वो, बादशहा सलामत क रयत होगी | आजसे उनको बादशहा सलामत को लगान दे नी होगी | इनमे जतने
भी काफर ह गे उनको अलगसेज झयाकर दे ना होगा | अगर कोई इसेदेने
सेइ कार करे
गा तो उसे
बगावत मानी जाये गी और
उसका सर कलम कया जाये गा | ले
क न अगर कोई इ लाम कबू ल करता हैतो उसेज झया दे ने
क ज रत नही है | महान
शहनशहा आलमगीर उसको अपनी फौजमे शा मल करगे | अगर कलेदार कला देनेसेइ कार करता हैतो कले पर हमला
कया जाये
गा | उसेमाफ नही मले गी | उसका सर कलम करकेकले के दरवाजेपर लटकाया जाएगा | अगर कले दार
राजीख़ुशीसेकला सरदारके सुपूद करता हैतो उसपर बादशहा सलामत क रहम होगी | उसे अ छासा इनाम दया जाएगा |
सरदार शहाबुन खान |
सपे
सालर शहं
शाह आलमगीर औरं
गजे
ब ||
-----------------
कारकून जसजसा ख लता वाचत होता, क ले दाराचा चे

हरा लाल होत होता. त मा आता मनातू न घाबरला होता. ख लता
वाचत असताना याने मान खाली घातली होती. यात या यात समाधानाची गो फ एकच होती. क ले दार या याच
धमाचा होता. कमान याचा वचार क न तरी याला कोणतीही इजा झा या शवाय तथू न बाहेर पड याची आशा होती.
ख लता वाचून पू
ण झाला आ ण ताने मान वर क न क ले दाराकडे पा हले
. क लेदारा या डो यात अंगार फु
लत होते.
ताला खानानेइतकेपढवून पाठवले होते
पण क ले दारापु
ढेबोल याची याची हमतच झाली नाही.
“ ठक हाये
, तुया खानाला नरोप सां
ग. येकाय करायचं असं ल ये कर, पर ो क लेदार जवर ज ा हाये
तवर क यावर
तुजी सावली सुदक पडायची नाई. आन े बी सां
ग, तुया या बादशाला वळखत नाई आमी. आमचा राजा येकच ता.
शवाजी राजा आन आता सं बाजी राजा आमचा राजा हाये
. जा... ोच नरोप दे
खानाला.” इतके
बोलू
न क लेदार उठू
न उभा
रा हला.
“ए कोन हाय रे
, याचेडोळेबां
धा आन याला सलामत क या या भायेर काढा. दगाबाजी करायला आमी काय बादशा नाई.”
शेवटचेवा य क ले दारानेमुामच उ ारलेहोते
. एकजण धावतपळत आत आला. यानेताचे डोळेबां
धलेआ ण याला
सुख प क यातू न बाहे
र पाठवले.
तानेआणले ला नरोप ऐकून शहाबुन खान पु रता चवताळला. यानेजतक मा हती मळवली होती यानु सार क यावर
जा तीत जा त ८०० माणसे होती. यातही मु
लां
चा, वृांचा आ ण म हलांचा समावे श. हणजे लढणारेसै नक असतील तर ते
पाचशेन अ धक नसणार हाच याने मनाशी वचार के ला. आ ण या पाचशे लोकां या जीवावर क लेदार आप याला असा
सं
देश पाठवतो हे
च मुळ या या डो या त शरत न हते . आप या माणसां चा वचार न करणारा क ले दार न क च वे
डा
असावा असा याचा समज झाला. वे ड लाग या शवाय का कु णी बारा हजारा या फौजे शी फ ५०० लोक घे ऊन लढाईची
गो करे ल? बरे१२ हजार फौजही कु णाची? तर याने आप या सा ा याचा व तार अफगा ण तानपयत वाढवला या
आलमगीर शहं शहाची. ५०/६० तोफा, मु
बलक दा गोळा आ ण कसले लेशपाई असले ली फौज कु
ठेआ ण ५०० सै नक कुठे
.
आ ण हणु नच ताने आणलेया सं दे
शावर व ास ठे वणेयाला अवघड जात होते .
आजपयत याने बादशहा या अनेक मो हमे

त हरीरीने
भाग घे
तला होता. क क ेमो हमा याने फ े केया हो या. क ये
क
जण तर या या ौया या कथा ऐकू
नच यु न करता शरण आले लेहोते. बघता बघता याचा चे
हरा तापला.
“कौन है
बाहर?” याने
मो ाने
आवाज दला आ ण एक शपाई अगद धावतपळत तं
बू
त आला.
“जाव ज द और माने
को बु
लाव..!” यानेकु
म सोडला.
काही वे
ळातच याचा हे
र या या पु ात उभा होता.
“ कतने
लोग बताये
तु
मनेकले
पर?” याने
दरडावू
. आडदां
ड शरीराचा सं
तापले
ला खान या या हे
र ाला मू
तमं
त
यम त भासला.
“सब मलाकर ८०० लोग ही ह गे

सरदार...!” हे
र ाने
घाबरत उ र दले
.
“और बताव...!”
“उनमेबुढे
, ब चेऔर औरते भी है
, कले
पर एक भी तोप नही है. आमनेसामने क लढाई होती हैतो वो आधा दन भी नही टक
पायगे
.” हे
र ाने
जेआधी सांगतले होते
ते
च परत सांगतले. हे ऐकताना सरदाराची नजर हे
र ावर खळली होती. हे
र आप याशी
खोटेतर बोलत नाहीना याचीच खान खा ी क न घेत होता.
“ठ क है
, जाव...! और सपाई को अं
दर भे
जो.” हणत खानानेयाला आ ा दली.
ं
ज : भाग ५ -*
*झु
खाना या तं
बूत या या सह एकूण ६ जण मसलत करत होते . क ले दाराकडू
न आले ला नरोप खाना या अगद ज हारी
लागला होता. यु तर अटळ होते. पण इत या दवसात खानाला मरा ां या युकले ची चां
गलीच ओळख झाले ली होती.
आ ण यामु ळे च तो येक गो सावध गरीने करत होता. तसे पा हलेतर एका नजरे
त भरणारा क ला यायला कतीसा वे ळ
लागणार? यातू न या या आजूबाजू ला द याखो याही नाहीत. गडावर देखील काहीशेमाणसे . श साठाही तथेकतीसा
असणार? आ ण तरीही याचे मन काहीसे साशंक होते
. हणू नच यानेक यावर चढाई कर यापू व आप या अ धका यां शी
मसलत कर याचा नणय घे तला होता. ये क जण आपापले मत मांडत होता पण एकमत होत न हते . शे
वट ब याच वे ळाने
एक हजारा या फौजे नशी हजारीनेक या या मुय दरवाजावर ह ला चढवावा. आ ण क ला ता यात घे ऊन क ले दाराला
कैद क न खानापु ढे
हजर करावेअसे ठरले. खानालाही ही योजना पसंत पडली. एकतर याने दोन गो ी सा य होणार हो या.
जेनुकसान होणार होतेतेयुा या मानाने खूपच कमी असणार होते . आ ण सरेहणजेया क ले दारानेआपला कु म
मान यास नकार दला, याला कै द क न खानाचा अ भमान सु खावणार होता.
सकाळ झाली तसे हजारीने आपले सैय गोळा केले. जवळपास अडीचशे घोडे
वार आ ण साडे
सातशे पायदळ गडा या
पाय याशी जमा झाले . ये क जण हा कसले ला यो ा होता. आजपयत या अने क लढायां
म येयां
नी आपले शौय गाजवले ले
होते
. राजपु
तां
ना पाणी पाजून आलेली से
ना या छो ाशा गडावर चाल क न जाणार होती. समोरासमोर लढाई सुझा यावर
जा तीत जा त दोन तीन घटके तच गड काबीज क न क ले दाराला खानापु
ढे
हजर क अशी शे खी हजारी मरवत होता.
वरा यातील इतर गडां या तु
लने
त या गडाची चढाई हणजे अगद च करकोळ हणता ये यासारखी होती. चढणीचा र ता
जरी लहान होता तरी चढण अगद च अं गावर येणारी न हती.
सगळे
सैय जमले
आहे
याची खा ी झा याबरोबर हजारीने
सुवात के
ली.
“महान शहंशाह आलमगीर केसपा हयो... आजतक आप जस जं गमे उतरेहो, सफ फते ह हासील क है , खुद आलमगीर
शहंशाह को भी आपपर व ास है ... और इसी व ास को आपको फरसे सा बत करना है ... येकला तो ब त ही छोटासा है .
आपके सामने ये
आधेदन भी टक नही पाये गा... तो चलो, ले
लो उसको अपने क जे म.े
फेहेर ावो उसपर चांद सतारा... का फर
कलेदार को जह म
ूका रा ता जो भी दखाये गा उसे बादशहा खु द इनाम दगे
... अ ला अकबर...” हजारीने केलेया
वीर ीयु भाषणाने ये क शपाया या अं गावर मुठभर मास चढले . ये काचे मन युासाठ तयार झाले . आसमं तात ‘अ ला
अकबर’ चा वर नना लागला. मु घल से
नेया तुकडीने गडा या दशे नेकूच केले. हजार शपायां चा तां
डा छो ा या
क याची धू ळधाण कर यासाठ स ज झाला होता. ‘अ ला अकबर’ या घोषणा गगनाला भडत हो या.
इकडेक यावर मा अगद पू ण शां

तता पसरली होती. ना कोणता आवाज ये त होता ना कोणती हालचाल दसू
न येत होती.
मु
घल सैया या ये क शपाई वर पहात गड चढत होता. क याव न काहीच आवाज होत नस यामु ळेक लेदार आ ण
क यावरील सै य पु
रते घाबरलेअसून लढाई न करताच क ला आप या ता यात ये णार याची जवळपास खा ीच ये क
सैनकाला झाली होती. आ ण याच आनं दात यां
चा गड चढ याचा वे ग वाढला. सगळ कडे अ ला अकबर या
घोषणे
बरोबरच धुळ चे लोट आसमं त झाकोळून टाकत होते.
मुघल सै या या तु
कडीने जवळपास अ यापेा जा त ड गर चढला आ ण एकाएक ‘हर हर महादे व’ चा जयघोष आसमं तात
घुमला. हा जयघोष इतका मोठा होता क एक हजार माणसां या अ ला अकबर या घोषणा दे खील यापु ढे कमजोर वाटू
लाग या. एकाएक क या या तटबं द वर अनेक लोकंदसू लागले. क ले दार घाब न क ला आप या सु पू
द करे
ल ही
यांया मनातला वचार णाधात मावळला. काही वे ळ होतो न होतो तोच ढगां चा गडगडाट हावा तसा आवाज ऐकू ये
ऊ
लागला. सोबत व न धु ळ चेलोळ पाय या या दशे नेझे पावूलागले . काय होतेआहे हेलवकर हजारी या ल ात दे खील आले
नाही. आ ण जे हा या या ल ात आले त हा वे
ळ नघू न गेली होती. अनेक मोठमो ा श या यां या रोखाने गडगडत येत
हो या. यांचाच गडगडाट आसमं त भे न रा हला होता. खाना या सै याला आता माघार घे
णह
ेी श य न हते . पु
ढेजावेतर
व न दगड ध ां चा पाऊस. मागेफरावे तर जागेचा आभाव. आ ण प हला ध डा सवात पु ढेअसलेया शपायां वर
आदळला. ५/६ जण तर याखालीच चरडले गे
ले. यां या त डू
न आवाजही फु टू
शकला नाही. तो ध डा मा या या मागात
ये
णा या जवळपास पं
चवीस तीस सै
नकां
ना वगाचा र ता दाखवू
नच थां
बला.
एकामागोमाग एक शळा व न खाली झे पावत हो या. एक ध डा चु कवावा तर सरा ध डा समोर येत होता. याला चुकवावे
तर या या ध या ने कोसळणारा सै नक अं गावर येत होता. खाना या सैयात आता मा हाहाकार माजला. ‘अ ला अकबर’
घोषणे ची जागा कका यां नी घे
तली. जो तो वाट फुटे
ल तकडे पळत सु टला. यातही क ये
क जण फ तोल सावरता आला
नाही हणू नही आपला जीव गमावू न बसले . सैया या या तु
कडीचे ने
तृ व या हजारीकडेहोतेतो तर कधीचाच आडवा झाला
होता. जकडे पाहावेतकडेे तां
चा खच पडला होता. अगद काही वे ळातच खाना या १००० फौजे ची पू
ण वासलात लागली.
आसमं त मुघल सैया या कका या आ ण गडावरील मराठा सै यः या शवाजी महाराज आ ण सं भाजी महाराजां या
जयकाराने दणाणून गे
ला.
खानाचे
सैय मागेफरलेहेजे हा क लेदाराने
पा हलेयावे
ळेस यानेलगेचच आप या लोकांना इशारा के
ला. याबरोबर
गडाव न टाक यात ये
णा या दगडां
चा पाऊस दे
खील पूणतः थां
ब व यात आला. गडावर एकच उ साह संचारला होता.
चढाईवर गेलेया सै
या या तु
कडी मधील अगद बोटांवर मोजता ये
तील इतकेच लोकं सु
ख प परतले . जवळपास साडे तीनशे
लोक कायमचे जायबंद झाले. चारएकशे लोकंाणास मुकलेतर दोनशेलोकंकरकोळ जखमी होऊन परत फरले . अडीचशे
घोडेवारामधील एकही सु
ख प न हता. बरेच जण तर यांयाच घो ां या पायाखाली तु
डवले गे
लेहोते. जवळपास
१०० घोडेकायमचे जायबंद झाले होते
. आ ण उरलेया घो ां
पैक क ये क वाट फुटे
ल तकडे पळू
न गेले
होते.
खानासाठ हा सग यात मोठा ध का होता. सग यात जा त सं

ताप याला या गो ीचा होता क , आपली १००० लोकांची
फौज जाऊनही क यावरील एकाही माणसाला साधी जखमही क शकली न हती. क यावरील लोकां चेमनोधैय चौपट
वाढलेहोते
, तर खाना या फौजे
चेमनोधै
य न याने कमी झालेहोते. यातही पोटाथ सैनक आ ण वरा या या ये याने
लढणारेसै नक यात फरक होताच क . शे
वट पूण पं
धरा दवसांचा आराम क न नं तर परत न ा जोमानेक यावर
आ मण कर याचे खानानेठरवले
. पण या दवसात क याला दले ला वे
ढा मा अजू नच स कर यात आला.
इकडे गडावर मा आनं द वातावरण होते . मु

घल फौज कतीही संयेत आली तरी आपण तला तोलामोलाची ट कर दे ऊ
शकतो हे ये क या मनावर पूण ठसले होते
. क ले
दारही सग यांया पाठ वर शा बा सक ची थाप दे
त होता. याच
बरोबर अगद दवस रा याचा क यावर वावर होत होता. गेया पं धरा दवसात खाना या फौजे नेकोण याही कारे
आ मण के लेलेनसलेतरी याचा तळही हलला न हता. हणजे च आज ना उ ा परत आप यावर आ मण होणार हे
क लेदाराला चां
गले
च उमजले होते
.
खाना या तंबू
त रोजच खलबते होत होती. आ मणा या अने क नवनवीन योजना समोर ये त हो या. पण यातील कोणतीच
योजना खानाला भरवशाची वाटत न हती. आता तो चांगलाच सावध झाला होता. वचार करता करता याला एक योजना
सुचली. १ हजाराची फौज एकाच बाजूनेगेली आ ण यामुळेयांना पराभव प करावा लागला. एकाच वेळ कमी लोकांसह जर
क या या सग याच बाजू नेचढाई सुके ली तर? नु
कसानही कमी होईल आ ण क ला काही वे ळातच ता यात ये
ईल.
याचा वचार यालाच पसं त पडला. आपण आधीच हा वचार का के ला नाही हणू
न तो वतःवरच चरफडला.
काही वे
ळातच फौजेचेमुय से
नानायक या या तं
बूत हजर झाले. यानेआपली योजना सग यां ना बोलू
न दाखवली.
प र थतीचा वचार करता सग यात यो य अशीच ती योजना होती. फौज वखु
रलेली अस यामु ळे आता व न गडगडत
ये
णारेदगड चुकवणेया या सैनकां
ना सोपेजाणार होते
. नु
कसानही अगद च कमी होणार होते
. खान चांगलाच खु
श झाला.
पा हजेततक सावध गरी न बाळग यामुळे आपली एक हजाराची फौज हकनाक कमी झाली याची या या मनात असले ली
खंत आता कुठ या कु
ठेपळाली.
ं
ज : भाग ६ -*
*झु
खान यावे
ळेस मा कोणतीही घाई कर या या मन थतीत न हता. तसेच तो कोण याही प र थतीत क ले दाराला हल या त
घे
णार न हता. तसे
ही जो क लेदार आप या माणसां
ना साधी जखमही होऊ न देता एक हजाराची फौज परतवून लावूशकतो
या या क पकते ला दाद दे
णेखानाला म ा तच होते
. हाच वचार करत गेया १५ दवसां पासू
न खान नीट झोपूदेखील
शकला न हता.
“ जू
र...” ारपालाचा आवाज आला आ ण खानाची तं भं
ग पावली... याने
एकवार ज याकडे
पा हले
. तो खाली मान
घालू
न उभा होता.
“आ गये
सब?” खानानेवचारले
.
“जी जू
र...”
दर भे
“अं जो...” ज याला आ ा दे
त खान आप या जागे
वर जाऊन बसला. काही वे
ळातच ७/८ जण खाना या शा मया यात
शरले
.
ठो...!!!” खानाचा कु
“बै म होताच ये
क जण आपाप या माना माणे
आसन थ झाला.
“करीमखान... इससे
पे
हल
ेेहमे
शक त यो झे
लनी पडी?” खानाने
एकदम मुय
्ालाच हात घातला.
“सरदार... मु
झे
इसक सफ एक वजह दखती है
... हमारी फौज सफ एक तरफ थी...” काहीसेबचकत करीमखान उ रला.
“बराबर...! ले
क न आज हम वो गलती नही करगे... आज शामतक कले
पर अपना चां
द सतारा फडके
गा...” खान आ ते
ने
हणाला आ ण सग यां नी या या सु
र ात सू
र मसळला.
“करीमखान... तुम चारसौ लोग ले

कर सामने सेजाओगे ... दौलतखान... तु
म पाचसौ लोग लेकर पछेसेहमला करोगे ...
दे
शमुख... तु
म जं गलक तरफसे पाचसौ सपाई ले कर हमला करोगे और नाईक पाचसौ सपाई ले कर जंगलक सरी तरफसे
हमला करेगा... एक बात सबको याद रखनी है... हर एक सपाई दो तीन गज क री बनाकर ही आगे बढगे .” खानाने आपली
योजना सांगतली. “बहोत बढ या सरदार... आज शाम या तो कले दार आपके सामनेहोगा या उसका सर...” करीमखान
हणाला आ ण बाहे र पडला. याच बरोबर इतर सवजण दे खील बाहे
र पडले .
क या या तटाव न पाहणी करणा या क ले दाराला आज खाना या फौजे म येजरा जा तच हालचाल दसत होती.
याचाच अथ आजच पु हा आप यावर आ मण होणार हेयाने ओळखले . पण एक गो मा याला वचार करायला भाग
पाडत होती. आ ण ती हणजेयाला कोण याही बाजू ला खानाची फौज एकवटले ली दसत न हती. याचाच अथ खानाने
यावे
ळेस आ मण कर यासाठ नवीन योजना आखली होती. एकाएक या या मनात वचार आला. न क च आप या
क यावर च बाजू नेह ला कर याचा खानाचा वचार असणार. पाहता पाहता क ले दार गं
भीर झाला. कारण मो ा संये
ने
जर च बाजू नेआ मण झाले तर मा आपला नभाव लागणे कठ ण आहे हेयानेजाणले .
काही वे
ळातच मुगल सैयानेचारही बाजू
ं
नी ड गर चढायला सुवात केली. यावे
ळे
स सै
य जा तच होते
, तसे
च तेवखु रले
ले
होते
. येक सै नक हा एकमेकांपासू
न बरे
च अंतर राखू
न वर चढत होता. आता जर क याव न दगड लोटले तरीही ते
चु
कवणेयां ना श य होणार होतेआ ण हाच सग यात मोठा धोका क ले दाराने
ओळखला.
गनीम तर अगद तयारीनेपु

ढेये
त होता. परत एकदा अ ला अकबरचा वर गगन भेदत जवळजवळ येत होता. यावर
काहीतरी उपाय लवकरात लवकर करणेक ले दाराला गरजे
चेहोते
आ ण याचे
डोळेचमकले. याने
लगे
चच आप या
लोकां
ना आवाज दला. अने क उमदेत ण या यापु ढेहजर झाले
.
“जी क ले
दार...!” यातील एकाने
आदबीनेवचारले
.
पोरं
“आपले हाय न हं
, या नी बोलवा.” क ले
दाराने
आ ा के
ली आ ण काही वे
ळातच सगळे
पोरं
क ले
दारासमोर हजरझाले
.
“काय रे
पोरां
नो... आप या रा यासाठ लढनार ना?” काहीसे
हसत यानेवचारले
आ ण सग यां
नी एकमु
खाने
होकार दला.
ग आता असं
“मं करायचं. तु
मची ती पाखरं
मारायची गलोरी हाय न हं
. ती यायची आन या ये
ना या ग नमावर तानायची.
एकेकाला टपायचा. जवर यो कोसळत नाई तवर याला सोडायचं नाई... काय?” क ले
दाराने
आ ा दली आ ण पोरां ना
आनंद झाला. आज ख या अथाने तेवरा यासाठ , आप या सं भाजी राजांसाठ य युात भाग घे णार होते
.
“आन हा... या कुनाला गोफन चाल वता ये

तेयां
नी बी या पोरा नी मदत करायची. यानात ठवा... ये
क बी मानु
स नाय
सु
टला पायजेल.” क ले दारानेकु
म सोडला. मु
लांया बरोबरीने बायकाही युात सामील झा या. सगळे जण क या या
च बाजूं
नी तटावर आले आ ण गोफण फरायला सुवात झाली.
गनीम बराच पु ढेआला होता. आप या मारा या ट यात ये

ताच गलोरीतून एक छोटा दगड सुटला. एक सैनक वर पहात पु
ढे
ये
त होता. तो बरोबर या या नाकावर बसला. या छो ा या दगडाला इतका वे ग आले ला होता क या सैनकाचे नाक फु
टले
.
वे
दने
नेव हळत तो खाली वाकला आ ण याचा तोल गे ला तसा तो खाली कोसळला. बाक सगळे काम उताराने
चोख
बजावले. दगडां वर ठे
चकाळत जो जे हा थां
बला त हा या या शरीरातू
न ाण कधीच नघू न गेलेहोते
.
ग अ सं
“हं ... भले
शा बा स...!!!” क लेदारानेया मु
लाला शा बा सक दली आ ण या चमुर ाची छाती अ भमानाने
फुगली.
हळूहळूगोफणीतून एकेक दगड सु टूलागला आ ण वर येणारा एके क जण खाली कोसळू
लागला.
खान आप या काही नवडक लोकां सह च बाजू ने

आप या फौजे वर नजर ठेव यासाठ फरत होता. जसजशी याची माणसे
एके
क क न कोसळू लागली, तो पु
रता चवताळला. या वे
ळेस व न एकही मोठा दगड गडगडला न हता. आ ण तरीही एके क
जण टपला जात होता. आता मा ड गर चढणा या सै नकांचा धीर हळूहळू सुटत चालला. आप या बरोबर असले ला माणू
स
फ ओरडतो आ ण कोसळतो इतके च यां
ना दसत होते. ना यां यावर एखा ा श ाचा वार ना र ाचे पाट. आ ण तरीही
एके
क क न वर चढणारे सै
य कमी कमी होत होते
. या वे
ळ ही क ये क जण क या या अ या ड गरावरच जायबं द झाले.
आता मा जीव वाचवायचा तर माघार घेणच
ेजा त गरजे चे होते
. माघारी पळून जा या शवाय यां
ना पयाय होताच कु
ठे?
आपले सै य माघार घे
ते
आहेहे काही वे
ळातच करीमखाना या ल ात आले . परत फरणेहणजेवतःचा मान कमी क न
घे
णेहोते. याने आप या घो ाला टाच दली आ ण तो सग यात पु ढे
झाला. व न होणारा दगडां चा मारा बलकुल कमी होत
न हता. पण करीमखानाला मा आता कशाचीच फक र न हती. याला फ एकच गो दसत होती, आ ण ती हणजे
कसेही क न क यावर वजय मळवायचा. या या पाठोपाठ प ास एक जणां नी आपले घोडेभरधाव फे कले
. क लेदार हे
सगळेच ताटाव न पहात होता. काही वे
ळासाठ याचे मन कचरले. जर यातील एकही जण क याजवळ पोहोचला तर
मु
गल सै याचे मनोबल वाढणार होते
. क याव न होणारा दगडां
चा मारा अंगावर झेलत खान पुढेझाला आ ण इथेच याने
चू
क के ली. परत एकदा क याव न एक मोठ शळा या या रोखाने गडगडत आली. करीमखाना या घो ाने वे
ग घे
तला
अस यामु ळे ती चु
कवणेयाला श य होऊ शकले नाही आ ण याचा तोल गेला. तो खाली पडतो न पडतो तोच आणखी एक
दगड गडगडत आला आ ण या या खाली करीमखान चरडला गे ला. आप या डो यादे खत आपला से नानायक पडलेला
पा न खाना या मागे असलेया सै नकां
चेधै
य सं
पले.
“या खु
दा...” करत एके कानेआपले घोडे
मागेफर व याचा य न के ला पण तो पयत अनेक दगड आपले काम चोख
बजाऊन गे लेहोते
. जी गत करीमखानाची झाली होती काहीशी तशीच गत इतर बाजू
ं
नी चाल कर यासाठ गे
लेया मु
गल
सैयाची झाली होती. नाईक जायबंद झाला होता, दे
शमुख दगडाखाली चरडला गे ला होता आ ण दौलतखानाने
पूणतः माघार
घे
तली होती. क यावर चढाईसाठ गे ले
ली दोन हजाराची फौज देखील कुचकामी ठरली होती.
खान आप या तंबूत फ येरझा या घालत होता. याला आजही कोणतीच बढत मळाली न हती. जवळपास सहाशे सैनक
कामी आलेहोते
. पाचएकशे सैनक गंभीर जखमी झाले होते
. करीमखानाबरोबर गे
लेया घोडदलापै
क एकही जण जवत
परत आला नाही. दौलतखानाने
वे
ळ च माघार घेत यामु
ळेया या बरोबर गे
लेया सैयाची मा जा त हानी झाली न हती.
आ ण आजही क यावरील एकही इसम साधा जखमीही झाले ला न हता. याआधीही खानाला हा क ला घेता आला न हता
आ ण याही वे
ळे
स याची गत पू
व सारखीच होती. यावे
ळे
स क लेदार वे
गळा होता, या वे
ळे
स वे
गळा. पण प रणाम मा एकच
होता. खान पूण ह ाला पे

टला. रोज खानाचे
लोक क यावर चढाई कर यासाठ जात आ ण यातील बरे चसे कमी होऊन
माघारी ये
त. जवळपास दोन म हने हे
च चालूहोते
. आता तर क यावर मोठमो ाने होणारा शवाजी महाराजां चा, संभाजी
महाराजांचा जयजयकार खाना या सवयीचा एक भाग झाला होता. दोन म हनेय न क नही जे हा क ला हाती ये त नाही
याची खानाला खा ी झाली यावे ळेस यानेशेवटचा पयाय वापर याचा वचार के
ला. हा पयाय होता तोफां
चा वापर.
ं
ज : भाग ७ -*
*झु
खरेतर इतका छोटा क ला घेयासाठ तोफां चा वापर करणे खानाला कमीपणाचेवाटत होते
. आ ण हणू
नच तोफखाना
जवळ असू न दे
खील याने
तोफां
चा वापर करणे टाळले होते
. पण आता या शवाय सरा कोणता पयायच क ले दाराने
या यापुढेश लक ठेवला न हता. काहीशा नाराजीने
च याने दरबानाला आवाज दला.
“जी जू
र...” आ या आ या खानाला कु
नसात करत तो मान खाली घालू
“तोपची खु
दाब को बुलाव...” या याकडे
ल ही न दे
ता खानाने
आ ा के
ली. परत एकदा याला कु
नसात करत दरबान
बाहे
र पडला. काही वे
ळाने
तो परत आत आला.
“ जू
र... तोपची खु
दाब आए है
...” याने
वद दली.
अं
“उसे दर भे
जो...” खानाचा कु
म होताच दरबान बाहे
र गे
ला आ ण पाठोपाठ खु
दाब शा मया यात हजर झाला...
“ जू
र...”
दाब ... तु
“खु हारे
पास कतनी तोपे
है
?” खानाने के
ला.
“ जू
र... बीस बडी और पचास छोट ...”
“ठ क है
... आज हमे
कले
पर चां
द सतारा दे
खना है
...”
“ जू
र... ज र दखे
गा...”
तोफां
चा वापर क न क यावर ह ला के
ला जाणार हे
समजताच खाना या सै
यात नवचैत य आले
. क ला घेणेआता
आप याला काहीच अवघड नाही असे
च ते
समजू न चालत होते
. एके
क क न सग या तोफां
नी आपली जागा घे
तली.
क या या तटबं द व न क ले दार दे
खील हेपहात होता. खानाचे दोन डावपे
च तर याने उ व त के
लेहोते
. पण आता वे
ळ
आणीबाणीची होती. तोफां
ना त ड दे
णेततके सेसोपेकाम न हते . तोफगो यांनी एखादा बुज ढासळला तरी गनीम शरजोर
ठरणार होता. आता मा क ले दारानेपरत सग यां
ना गोळा केले.
डळ ... ये
“मं ळ आ नबानीची हाये ... खाना या तोपा गडाखाली दसू न हाय या. आपला क ला तोपां पु
ढंकती तग धरं ल े
काय आताच सां गता यायचंनाई. तवा समदे पोरं आनी बायामाणसं हाये
त या नी आद धा या या कोठारात धाडू न ा. आन
ये
कानं दबा ध न बसायचं हाये . एकादा बुज ढासळला तर फौज ततू न यायचा य न करील. तवाच सम ां नी ततंतु
टू
न
पडायचं. ये
क बी गनीम ज ा नाय रायला पायजे . आप या शवाजी राजानं येळ सं गी २०० लोका नी घवू न दोन हजार या
सैयाला धुळ चारली. आपन तर पाचशे मानसं ... आपले शं
भरूाजेये
काच येळेला पाचपाच श ू अंगावर घेतेत. मं
ग आपन
कामून मागंहायचं? आपला दे व आप यासं ग हाये तवा या दे
वाचंनां
व आन तु टू
न पडा श ूवर... हर हर महादेव...”
क लेदाराचेभाषण ये का या अं गात नवचैत य फु लवू
न गेले
. येकाने एकदा शवाजी राजां चा, संभाजी राजांचा जयघोष
केला आ ण श य तो आडोसा घे तला. याच बरोबर यां या तलवारी यानातू
न बाहेर आ या.
सग या तोफां आग ओक यासाठ स ज झा या हो या. सग यात मोठ तोफ खु दाब ाने गडा या दरवा या या बाजूने उभी
केली. सवात आधी मोठ तोफ डागली जाणार होती. खु
दाब वतः याला आग दे णार होता. लवकरच एक मोठा गोळा
तोफेत ढकल यात आला. तोफेची मागची बाजूदा ने ठासू
न भर यात आली आ ण खु दाब ाने आप या कानात कापसाचे
बोळे सरकवले. दा भरणारेलोकं पटापट बाजू
ला झाले. यां
नीही आपले
पागोटेआप या कानाभोवती गु ं
ढाळले. तसेच ते
तोफेया बाजूनेपाठ क न उभेरा हले
. खु
दाब ने प लता पे
टवला आ ण तो तोफेया आग दे णा या त डाजवळ ने ला.
याबरोबर सरसरत वाट पे
टली. काही णां
चा अवकाश आ ण कानठ या बसवणारा आवाज करत तोड धडधडली.
तोफेया या आवाजाने
प ह यां
दाच ख या युाला त ड फु
टलेहोते
. आता कोण याही प ाला माघार घे
णे
मा हत न हते
.फ
मारणेकवा मरणेयापै
क एकच गो यां यापु
ढेश लक रा हली होती.
आता मा क ले दारासह सग यानीच श य तो आडोसा घे तला. पण झालेभलतेच. तोफेया त डू

न नघालेला गोळा
क या या तटबं द पयत पोहचूशकला नाही. यानंतर एकानंतर एक आवाज होतच रा हले पण एकही गोळा तटबं
द पयत
पोहचत न हता. ब याच वेळानं
तर तोफां
चेगोळेआप या पयत पोहचत नाहीत हे ल ात आ याबरोबर एके कक न
सग यांनी परत एकदा तटबंद जवळ गद के ली. तोफा धडाडत हो या आ ण गडावरील लोकं फ यां ची गं
मत पहात होते
.
खानाचा हा तसरा डावपेच दे
खील पूणतः फोल ठरला. दे
व पूणपणे आप या बरोबर आहे याची जणूखा ीच गडावरील
लोकां
ना झाली. खानाचा जळफळाट झाला तर क ले दारा या चे
ह यावर मतरेषा उमटली.
आठ दहा दवस क या या दशे नेतोफांचा मारा चालू

च होता पण याचा काहीही उपयोग आतापयत झाले
ला न हता. तोफे
चे
त ड वरील बाजूला अस यामु
ळेतची मारक मता कमी होत होती. आता जो पयत यावर कोणता नवीन तोडगा नघत नाही
तोपयत व ां ती घे
णच
ेखानानेम ा त झाले .
अने
क वेळेस य न क नही क ले दार सैयाला क यापयत ये ऊ दे त न हता. अनेक दवस वचार केयानं
तरही जेहा
खानाची बु चाले
ना यावे
ळेस याने आप या सै यातील अ धकारी लोकांची सभा बोलावली. सगळे
लोकंआलेले पाहताच
खानानेकोणते
ही आढेवे
ढेन घे
ता मू
ळ मुय्ाला हात घातला.
“सब जानते है
, वो काफर कले दार अभीतक हम सबको चीढा रहा है, हमे
यहांआये बहोत दन हो गये पर हम एक छोटे
से
कलेपर अपना चां द सतारा ले
हरेाने
मे
नाकामयाब रहे है
. हम बादशहा को या मु
ह दखाएंगे
? हम चढने क को शश करते है
तो
वो प थर फेकते है. या येहम बादशहा को बोलगे? हमारेपास तोपेहैफर भी हम का फर को शक त दे ने
मेकामयाब नही
हो पाए. अब जो कोई इसका हल नकले गा उसेबादशहा सलामत क तरफ से दस गां
वक जहा गरी द जाएगी...” खान
बोलायचे थां
बला आ ण अ धका यां म ये
चुळबुळ चालू झाली. ये क जण एके क क पना मांडत होता आ ण सरा ती कशी
चु
क ची आहे हेस कर याचा य न करत होता.
“ जू
र... मनमे
एक खयाल है
, इजाजत हो तो...” इतके
बोलू
न तो अ धकारी अडखळला.
... बोलो...” खानाने

“हां फमावले
.
“पर जू
र... थोडा व लगे
गा...”
“ठ क है
... जो भी है
बोलो.”
“ जूर, अगर हम यहांपर उस कले जतना उं

चा दमदमा बना लेऔर उसपर अपनी तोपे लेजाए तो हम कला आसनीसे ले
सकते है
.” यावर सग यांम ये
एकच हशा पकला. कारण क या या उं चीचा दमदमा बनवणेबलकु ल सोपे
काम न हते
. बरे
नु
सते दमदमा बनवू न चालणार न हते
. यावर मो ा तोफा चढव या जाणार हो या. हणजे च तो दमदमा ततका मजबूतही
पा हजे होता. सगळेहसत असताना फ दोनच जण गं भीर होते
. एक हणजेयाने हा वचार मां
डला आ ण सरा शहाबुन
खान.
प रहो सबलोग...!” खान भडकला. वातावरण एकदम शां

“चू त झाले
.
... तु
“हां म बोलो...” वचार मां
डणा या अ धका याकडे
पाहत खान हणाला.
“ जू
र... अपने पास अभीभी आठ हजार लोग है . अगर १ हजार लोग कलेको घेरे
रहगेतो भी सात हजार लोग चाहे तो हम ये
कर सकते है
. उसकेलए जो लकडी लगे गी वो इसी जंगलको काटकर हम ले सकते है
.” याने आपली क पना सां गतली
आ ण खान खु श झाला.“बहोत खू
ब...! जैसेही कले पर चांद सतारा फडके
गा, तुहे
तुहारा इनाम दया जाएगा...!”आनं दात
खान हणाला आ णसभा सं
पली.
ं
ज : भाग ८ -*
*झु
क लेदार नेहमी माणे ज यत तयारी नशी तटावर हजर होता. खान या सै यात वाढलेली हालचाल याला काहीसे थत
करत होती. कारण याचा अथ होता क नवीन तयारी नशी खान परत क यावर आ मण करणार. आता पयत जरी याचे
मनसु
बेसफल झाले लेनसले तरी युाम येकधी काय घडेल काही सांगता ये
त न हते. यामुळे
च जराही गाफ ल राहणे
क लेदाराला मंजू
र न हते. दोन घटका होऊनही अजून क यावर चढाईचा य न झाले ला न हता. सै
याची हालचाल तर
दसत होती. क ले दारा या चेह यावर चता पू
णपणेदसू न येत होती. जर सं
पूण सैयानेआ मण के लेतर क ले दाराची
मुक ल वाढणार होती.
चार घटका झा या आ ण खानाचे सैय आजू बाजू

ला पां
गू लागले
. गडावर चढ याऐवजी तेगडा या व दशेला कू
च करत
होते
. खानाने
माघार घेतली हणावेतर वे
ढा कायम होता. यामु
ळे खानाची यामागे
काय रणनीती असावी याचा क लेदाराला
काहीच अंदाज ये
ईना.
क ले दाराचा सं
पू
ण दवस फ वाट पाह यात गे ला. या सं
पूण दवसात याने जे वणाचीही पवा केली न हती. थो ा थो ा
वे
ळात क या या सं पू
ण भागात जाऊन याची पाहणी चालू च होती आ ण तरीही याला जेदसत होतेयावर याचा व ास
बसत न हता. खान आजू बाजूला जाऊन नवीन सै
य घेऊन ये तोय असे समजावे तर या याजवळ असले लेसै यही काही कमी
न हते. बरेजादा कुमक मागवायची तर यासाठ संपूण सै याची गरज ती काय? चार सहा घोडेवार दे
खील यासाठ पु रस
ेे
होते
. वेढा तर जराही ढ ला पडलेला दसत न हता. शेवट वचार क न क ले दाराचेडोकेखू लागले पण खान काय करतो
आहे याचा काहीही बोध याला होईना.
सं याकाळ झाली. खानाचेपां

गलेलेसैनक परत आपाप या ठकाणी गोळा झाले पण यां
याकडू न क यावर आ मण
हो याचेकोणतेही च ह दसेना. सू
य मावळला तसे
गार वारे
वा लागले. गारठा णा णाला वाढूलागला. पण क ले दाराला
मा तो जाणवत न हता. याचे ल फ आ ण फ क या या पाय याशी असलेया मु गल सै यावर होते
. रा झाली तसा
यानेया या सहका याला आवाज दला.
“ता या...”
दार?” ता या काहीसा धावतच या या पु ात आला.
“आज काई या वा ावर जानार नाई... कु

नाला तरी वा ावर धाडा. आन मा ासाठ हतच भाकर बां
धनूआना... ो खान
ये
वढा सरळ मानु
स नाई. यो काय ना कायतरी डाव टाकनार. आपन गाफ ल हायलो तर मं
ग क ला या या ता यात जायला
कायबी ये
ळ लागायचा नाई...”
“ हय जी... पर या काय हनतो, आमी हाय न हंया यावर पाळत ठवायला?” ता यानं
चाचरत के
ला.
“आरं येसमदंठ कच हाय पर या हतंहायलो तर समदे लोकंडो यात तेल घालू

न पहारा दे
तीन...” क लेदाराने
ता याची
समजूत काढ याचा य न केला. तसेक ले
दाराचा कु म मोडणेता याला श यही न हतेयामु ळेकाही न बोलता तो वतःच
क ले
दाराचे
जेवण आण यासाठ वा ाकडे रवाना झाला.
सं
पू
ण रा क ले दार आ ण याचे सहकारी अगद डो यात ते
ल घालू
न पहारा करत होतेपण खाना या फौजे
ने कोण याही
कारची चढाई के
ली नाही. शे
वट पहाट झाली तशी क ले
दार आप या सहका यांवर टे
हाळणीची जबाबदारी टाकू
न
वा ाकडेनघाला.
क ले
दार घरी पोहोचला यावे
ळे
स याची बायको वाटच पहात होती.
“काय मं
डळ ... आजू
क वाट बघतायसा?” याने
काहीशा थ े
या सु
र ात वचारले
.
ग... धनी जागेहाय यावर आम या डो याला डोळा सु
“मं दक लागनंहय?”
“आवो... पर आमची जदगी आमची नाई, या रयते

ची हाये
... यावर रयते
चा अ धकार...”
हाय मला पन आमची जदगी तर तु

“ठावं मची हाये
न हं
...!!!” कले
दाराची बायको लाजत लाजत हणाली आ ण
क लेदाराचा पू
ण शीण नाहीसा झाला. एकतर स या या काळात जी प र थती उ वली होती यात वतःसाठ फ असे
काहीसेणच चोरावे लागत होते.
“बरंमं
डळ ... आ हा नी आमची हार कबू
ल हाय...” क ले
दार बायकोकडे
पहात म कलपणेहणाला आ ण या या खाली
मान घातलेया बायकोने त ड वर के
ले
.
“नाई... काय बी झालं आन समोर कुनीबी असलं तरी तु

म ी हार मानायची नाई. तु
म ा नी शवाजी राजाची शपथ हाये ...” त या
चेह यावर क ले दाराने
वापरलेया ‘हार’ या श दाब लची नापसं ती ठळकपणेदसू न येत होती. यावर काय बोलावेहेच याला
कळे ना.
ग अ सं
“हं ... आता बादशा आला तरी हार माननार नाई... आता तू
बी उ शक आराम क न घे
.” सां
गत क ले
दार आराम
कर यासाठ नघू न गे
ला आ ण याची बायको मा उठू न कामाला लागली.
दवसांम ागू
न दवस जात होते
. वे
ढा कायम होता. अधू
नमधू
न तोफाही धडधडत हो या पण याची ता नस यातच जमा
होती.
खानाचा तळ अजू नही हलले ला न हता. आ ण एक दवस क ले दाराला काही सै

य परत येताना दसले. जाताना खाली हाथ
गे
ले
लेखानाचे सैनक येताना काहीतरी घेऊन ये
त होते
. अने
क बै
लगा ा, घोडागा ा यावर लाकडे आणली जात होती.
क या या आजू बाजूचा हरवा प रसर काहीसा कमी होत होता. आजूबाजूला दसणा या हर ा रं गाची जागा तप करी
का या रं
गाने घे
तली होती. याचा अथ साफ होता. लढाई अजू
नही संपलेली न हती. उलट ती आता जा त आ मकपणे लढली
जाणार होती.
गडा या पाय याशी लाकडां

चेढ ग पडू
लागले. क ये
क जण या लाकडांपासू
न फ या / खां
ब तयार क लागले . खान आता
जा तच स य होऊन लाकू डकाम करणा या लोकां
वर ल ठे
वूलागला. या काळात यानेक यावर कर यात ये णारे
आ मण पू णपणे थां
बवलेहोते
. जसजसेदवस जाऊ लागले, क लेदाराला खान काय करतो आहेयाचा अं
दाज येऊ लागला.
यानेलगोलग तु का आ ण स ला बोलावले
.
“ग ां
नो... वस होत आलं
य पन खान अजूकबी हतं च हाये
. यो काय करतोय ते
तुम ी बी ब घतलं
. यानं
जर गडा या उं
चीचा
बुज बन वला मंग आप याला नमतंयावं लागन. यापरीस आपन याचा ो बे त हानून पाडायचा. आनी यासाठ
आप याला लाकडाची तोप बनवावी लागन. तु
का हाये
ना तु या यानात?”
“ हय जी...” तु
काने
सां
गतले
.
ग लागा कामाला...” क ले
“मं दारानेकु
म सोडला आ ण दोघही इतर काही जणांना मदतीला घे
ऊन कामाला लागले.
जवळपास २५ दवसात प हली तोफ तयार झाली आ ण क यावरील लोकां म येएकच चैत य सं
चारले
. सं
भाजी महाराजांनी
पाठ वले
ला दा गोळा आता सग यात जा त उपयोगी पडणार होता. इकडेलाकडी बुजाचे कामही खू
प जोरात चालूहोते
.
खाना या सैयाचेसंपूण ल फ लाकडी बुज बनव यावर होते . बुज वर वर चढत होता आ ण खान मनातून खुश होत
होता.
नवीन बन वलेली लाकडी तोफ तटाजवळ आणली गे ली. चाम ा या खळ यात गोळा ठे व यात आला आ ण क ले
दाराचा
कुम हो याची सगळेजण वाट पा लागले. क लेदारानेकु म दला. गोळा सु
टला आ ण आपलेम उपयोगी पडलेयाचे
समाधान तुका आ ण स या चे ह यावर उमटले
. पण यां चा हा उ साह फ काही णच टकला. गोळा या ठकाणी पडला
तथपासून खानाचे सै
य बरेच लां
ब होते
. जी गत खान या तोफगो यां
ची होत होती काहीसी तशीच गत या गो याची दे
खील
झाली. यानं
तर दोघां
याही चे
ह यावर नैर ा य दसू
लागले.
“भलेशा बा स !!!” क लेदाराची शा बा सक ची थाप तु

का या आ ण स या पाठ वर पडली. आपलेम वाया गे
ले
असेयां
ना
वाटत होते
पण क ले दाराची शा बा सक मळतात या या मनात आले ले
नैर ा य कु
ठ या कु
ठेपळाले
.
“ग ानो... मला तुमचा अ भमान हाये

... जवर तु
म यासारखी मानसं संबाजी राजासंग असतील, तवर वरा यावर कु नी बी
चालू
न आला तरी याला मागंफरावं लागं न. आज गोळा हतं पडला हाये. आपन उ षक य न के ला त यो सै यापोतूर बी
पोचन. या तोपे
चा प ला कमी पडूहायला पन यावर बी आपन कायतरी उपाय शोधू ...” क ले
दारा या शेवट या वा या त
काहीशी चता दसू न ये
त होती. पण याचा या या माणसांवर पूण व ास बसला होता. पण नवीन तोफ बनवायची हटली
हणजे परत काही दवस जाणार होते. शेवट खानाकडू न ह ला होई तोवर शां
त राहायचे धोरण क ले दारानेवकारले .
सरीकडे मा लाकडी बुजाचे काम अ ाहतपणे चालूच होते
.
खानाचा क याला वे ढा पडू

न जवळपास दोन वष होत आले होते. लाकडी बुजाचेकामही जवळपास पू
ण झाले होते
.
जवळपास पाचशे माणसे एकाच वे
ळे
स बुजावर उभे रा शकतील इतका मोठा बुज बन व यात आला होता. खान जरी श ू
होता तरी या या या बुजाब ल क ले दारानेमनोमन याचे कौतुक के ले
. पण आता याची चता अने
क पट ने
वाढली होती.
क ले दार जरी मनातू
न खचला न हता तरी खाना या या बुजाची तोड याला अ ाप मळाली न हती यामु
ळेच तो काळजीत
होता.
ं
ज : भाग ९ -*
*झु
खान आज खू पच खुशीत होता. लाकडी बुजाचेकाम पूण झालेहोते

. या बुजाची मजबु
ती कशी आहे हे
खान जातीने
ल
घालू
न पहात होता. इत या दवसां या प र माचेयाला मळालेलेहेफळ न क च गोड होते . आता फ बुजावर तोफा
चढवाय या आ ण जा तीत जा त चार दवसात रामशे जवर चांद सतारा फडकवायचा याची यानेमनाशी खु
णगाठच जणू
बां
धली होती.
क लेदार मा मो ा काळजीत पडला होता. जो माणू स क या या उं चीचा बुज आप या सै याकडून उभा न घेऊ
शकतो तो कती चवट असणार याची चां गलीच खा ी क ले दाराला आली होती. यामुळे
च गडावर सगळ कडेचते चे
वातावरण पसरले होते. गडावरील लोकं जरी उघड उघड बोलू न दाखवीत न हते तरी ते
मनातू
न काहीसे हादरलेहोते
. यात या
यात एकच गो कमान अजू न तरी समाधानकारक होती. ती हणजे इतकेहोऊनही क ले दार नाउमे
द झालेला न हता.
या या ये क सभेत, चचाम ये तो प ह या इतकाच उ साही होता.
“आवो...! दोन घास खाऊन या...!” क ले

दाराला चते
त पा न या या बायकोनेहटले
.
... काई हनालीस?” क ले

“आं दार बायको या आवाजाने
काहीसे
भानावर आला.
“ हनलं
... आद दोन घास खाऊन या...!!!”
“नाई... खा यावरची वासनाच उडलीय बगं ... ये

कदा का तोपा चढ या बु
रजावर मं ग काय खरंनाई...!!!” क ले
दारा या वरात
काहीसा हताशपणा दसू न ये
त होता. जवळपास दोन वषापासू न कुणालाही गड उतरता आला न हता. खानानेदले ला वे
ढा
जराही ढ ला पडला न हता. क यावर जम वले ली रसदही हळू हळूसंपत होती. जा तीत जा त म हना दोन म हने पु
रल
े
इतके धा य अजूनही क यावर होते पण खानाने बन वले ला हा लाकडाचा बुज क ले दारासाठ रा स बनला होता. याच
वे
ळेस सं भाजी महाराजांया पाच पाच मो हमा चालू अस यामु ळेयां याकडू नही मदत आले ली न हती.
म ा नी काय वाटलं
“तु ... मला काय ेठावं
नाय? पर आप याकडंसमदे बघूहायले
त. काय झालंतरी खानाला ो क ला
आसाच ायचा नाई.” शे वटचंवा य तनेवे
षात उ ारले
. क ले
दाराला पु
हा एकदा आप या बायकोचा अ भमान वाटला.
पुहा एकदा क ले दाराने

सग या लोकांना बोलावले
. आजची रणनीती ने
हमी या रणनीती पेा खू
पच वे
गळ होती. आज
क लेदारानेतोफेया ह यात तटबंद ला खडार पडले तर कु
णी कु
ठेथां
बायचेआ ण खाना या सै याला कापू
न काढायचे
याची अगद बारकाईने आखणी केली होती. आता य लढाई होणार यात काही सं शय उरला न हता. येकानेआपले शीर
हातावरच घेतले होते
.
खानानेदे
खील सभा बोलावली. येकाला यां
ची कामेआखू न दली. दोन दवस तोफा बुजावर ने
यास लागणार होते
.
यानंतरचेदोन दवस फ या तोफां चा क यावर मारा क न क याचे आ ण तेथील लोकां
चेजतके श य होईल ततके
नु
कसान करायचे आ ण नंतर एकदम ह ला चढवायचा असा बे
त न क कर यात आला. ही आखणी चालू असतानाच एक त
घाईघाईत तथे ये
ऊन हजर झाला.
“ जू
र... बादशा आलमगीर का आपके
नाम सं
दे
श आया है
...” याने
खानाला सां
गतले
.
... उसे
“हां अंदर ले
केआव...!” खानाने
फमावले
.
काही वे
ळातच बादशहाचा त खानासमोर हजर झाला. याने खानाला लवू
न कुनसात के
ला आ ण आप या जवळ ल ख लता
खाना या हाती दला. खानानेतो आप या हाती घे
त याला खु
णन
ेे
च जा याची आ ा दली. सगळेजण बादशहाचा काय
नरोप आहे हेऐकायला उ सुक झालेहोते
.
खानानेमनात या मनात ख लता वाचायला सुवात के ली. सगळे जण अगद टक लावू न या याकडे पहात होते
. खान
जसजसा ख लता वाचत होता तसतसेया या चे ह यावरील भाव बदलत होते . अगद काही वे
ळापूव अगद खु शीत असले
ला
खान आता चां
गलाच सं तापले
ला दसत होता. याचा तो चेहरा पा न सभेला उप थत असलेयां पैक एकाचीही खानाला
काही वचार याची हमत झाली नाही. खानही काही बोलत न हता आ ण इतर कु णी काही वचार याची ह मत करत न हते
.
न क च बादशहाकडू न असा काहीतरी कु म आला होता याने खानाचा अ भमान डवचला गे ला होता. शे
वट खानाचा
आवाज शांततेचा भं
ग करीत वातावरणात घु
मला.
म सब जाव...!!!” काहीशा घु
“तु यात खानाचा आदे श आला आ ण काहीही न बोलता ये कजण शा मया यातू
न बाहे
र पडला.
आता मा खान चडलेया वाघासारखा ये रझा या घालत होता. आतापयत कतीतरी वेळा यानेख लता वाचला होता आ ण
ये
क वे
ळेस याचा सं ताप वाढतच होता. जसजसा वे ळ जाऊ लागला तसतशी सं तापाची भर ओसरली. तसेही चडून सं
तापू
न
घडणा या घटनेत काहीही फरक पडणार न हता. पु हा एकदा यानेपहारे
क याला आवाज दला आ ण परत सभा बोलावली.
काही वे
ळातच सवजण खाना या शा मया यात हजर होते
. ए हाना खानाचा चे
हरा बराच शां
त झाला होता. आव यक ते
सवजण जम याची खा ी झा यावर खानाने बोलायला सुवात के ली.
शहा आलमगीरका फमान आया है

“शहं ... मु
झे
वापस आनेका कु म मला है
पर अभी जं
ग खतम नही ई. मे
र ी जगह फते
ह
खान लेगा...” खान बोलायचा थां
बला. ख ल यातील सग या गो ी सां
गणेमा यानेटाळले. याचे
हेबोलणेचालू असतानाच
बाहे
र गलका वाढला. ते व ात दारावरील पहारेकरी आत आला.
“ या है
? इतना शोर कै
सा?” खानाने
सं
तापू
न पहारे
क याला वचारले
.
“ जू
र... बाहर हवालदार आये
है
, आपसेमलना चाहते
है
...” याने
मान खाली घालू
न उ र दले
.
“ठ क है
, भे
जो अं
दर...” खानाने
फमावले
. काही णातच हवालदार खानापु
ढे
हजर झाला.
“बोलो हवालदार...”
“ जूर... एक बु
र ी खबर है
...” याने
काहीसे
घाबरत सां
गतले
. आता आणखीन कोणती वाईट बातमी आली याचा खानाला
वचार पडला. हवालदार मा मान खाली घालू न फ उभा होता.
“ क यो गये
? बोलो...” खानाचा आवाज वातावरणात घु
मला.
“ जू
र... हमने
जो दमदमा बनाया है
, उसे
आग लग गयी... और वो पु
र ी तरहसे
बरबाद हो गया है
...” यानेबचकत बचकत
सां
गतले .
“ या ? कै
सेवा ये
सब?” खान ओरडलाच.
“ जूर... कले परसे एक गोला आया और...” याला पुढचे

बोल याची गरजच पडली नाही. खान धावतच बाहे
र आला. या या
डो यासमोर याची वषभराची मे हनत राख होताना दसत होती. मु
घल सै
यात हाहाकार मजला. आगी या वाळा आकाशाला
भडत हो या. जवळपासचेक ये क सै नक आपला जीव वाचवीत र पळाले . क येक जण आगीत भाजू न नघाले.
दमद यापासू न खानाचा शा मयाना बराच र असून दे
खील यालाही या आगीची धग प जाणवत होती. खाना या डो यात
अंगार फुलला. खानाचा बराचसा दा गोळा आगीत वाहा झाला. आ ण याच वे ळे
स क ले दार मा तु
का, स आ ण या या
साथीदारांना शा बा सक देत होता. आज ख या अथानेक यावर दवाळ साजरी होत होती.
ं
ज : भाग १० -*
*झु
जवळपास दोन दवस दमदमा जळत होता. हळू हळूयाची आग वझत होती तसाच खानाचा चढले ला पाराही ओसरत होता.
या या मनातील सं तापाची जागा असू
ये
नेघे
तली. बादशहानेके
ले
ला याचा अपमान या या ज हारी लागला होता. याने
घेतलेया संपू
ण मे हनतीवर बादशहा या एका ख ल यानेपाणी फरवले . आता जो कु
णी नवीन सरदार याची जागा घे
णार
होता याला परत प ह यापासू न सगळ सुवात करावी लागणार होती. आ ण हीच गो या या मनातील राग शांत कर यास
कारणीभू त ठरली.
नवीन ये
णा या सरदाराची वाटही न पाहता खानाने
परत याची तयारी सुके
ली. या कालावधीत क याचा वे
ढा काहीसा
ढ ला पडला. खानाने आपले पूण ल काढू न घे
तलेहोते
.
क याव न सै यात धावपळ दसत होती पण यात कु ठे

ही चै
त याचा लवले
शही न हता. ही गो क ले
दारासाठ काहीशी
आ यकारक आ ण काहीसी न उमजणारी होती. तो सै
या या हालचाल कडेनरखू न पा लागला आ ण या या मनात एक
वचार चमकला. णाचाही वलं
ब न लावता याने सभा बोलावली.
“ग ांनो... दोन दसापासू न खाना या सै यात लगबग दसू न हायली. याचा मनसु बा तु
म ी सम ां
नी हानू
न पाडला. या दोन
दसां
मधी या याकू न कायबी उ र आलं नाई. या या तोपाबी थं
डच या. पन आप याला बे सावध रा न चालायचं नाई.
कारन अजू क यानं गडाचा वेढा उठ वला नाई. तवा दोन जनां
नी रात याला जाऊन सैयाची बातमी घवू न यायची हाये. काम
लई जोखमीचं हाय... सैया या हाती गावलेत जी े परत यायचे नाईत. तु
म या पै
क कोन े काम अंगावर यायला तयार
हाये
त यांनी पुढंया...” क ले दार बोलायचेथांबला तसा जवळपास सगळ च माणसे पु
ढेसरकली. आप या लोकां या या
कृतीचा क ले दाराला अ भमान वाटला.
“आरंसमदेच गे
ले
तर मं
ग हतंकोन हाईल?” क ले
दार हसत हणाला आ ण मग याने
दोघां
ची नवड के
ली. दोघे
ही अगद च
करकोळ शरीरय ीचेहोते
.
रा ी या अंधारात दोन साव या गडाव न खाली उतरत हो या. ये काने

अंगावर घ गडी पां
घरली होती. यामुळेरा ी या कु
अंधारात दोघेही हरवलेहोते
. दोघां
चह
ेी डोळेजरी अं
धाराला सरावले
होते
तरी यांना सावध गरी बाळगावी लागत होती. एक
चुक चे पाऊल आ ण समोर मृ यूहेअधोरेखत होते. तसेदोघां
पै
क कु
णीही मृयूला घाबरणारा न हता पण यां
चा मृयू हा
क ले दारासाठ नुकसानदायक ठरणार होता. आ ण याच एका कारणाने दोघेही अगद काळजीपू वक हालचाल करत होते .
एरवी एकद ड तासात पू ण गड उतरणारे तेशू
र शपाई आज मा ये
क पाऊल आधी कानोसा घे ऊन टाकत होते
.
काही वे
ळातच यां ना खाना या वे ातील एक छावणी दसू लागली. छावणीत एकूण सहा तंबूउभार यात आले होते
.
यातील फ एक तं बूकाहीसा लहान आ ण बाक जरासे मोठेहोते
. लहान तं
बूसमोर दोनजण पहारा देत होते
. हणजे च तो
एखा ा अ धका याचा असणार यात शं का न हती. मो ा तं बू
समोर मा एके क जण दसू न ये
त होता. ब तेक तेसैनकां ना
आराम कर यासाठ उभार यात आले होते
. इतर पहारा दे
खील दसत होता पण यां यात कोणतीही सावध गरी दसू न येत
न हती. तसे
ही यावे
ळे स गडावरील दोघां
नाही देयात आले लेकाम हे फ बातमी मळ व याचे होते. यामुळेपहारे
क यां चा
जथपयत आवाज ये ईल यापेा पुढेजायचे नाही अशी स ताक द क ले दाराने
दोघां
नाही दली होती.
काही वे
ळ गेला आ ण पहा यावरील एकानेशे
कोट पेटवली. थं
डीचा कडाका वाढतच होता यामु
ळे
एके
कक न
पहा यावरील शपाई शेकोट भोवती जमूलागला. तसे
ही इतक मोठ फौज असताना कोणताही ाणी जवळ ये
ईल याची
सु
तराम श यता न हती.
हळू
हळू
शेकोट ने
चां
गलाच पे
ट घे
तला आ ण ये
क शपाई हात शे
कू
न घे
ऊ लागला. हळू
हळूयां
यात बोलणे
सुझाले
.
ये
क श द दोघाही हे
र ां
ना प पणे
ऐकू
येत होता.
“काय रे
... सरदार कामू
न चडलेहते
?” एका शपायानेवषय काढला.
... लय मोठा क सा हाय यो...” स याने

“अरे त ड उघडले
.
“ क सा?”
मं
“हां ग...! आपला सरदार हाय न हं
, याला बादशाचा कुम आला. परत बोलीवला हाय... आन न ता बोलीवला हाई तर
लय या द यात हने बादशाने खली यात. सरदारानंयो काय कु
णाला दावला बी नाई. आन आता चार सा दवसात फतेखान
ये
नार हाय.” या शपायानेजतके मा हत होतेततके सां
ग याचा य न केला.
“ े
ये
क लै
च चां
गलं
झालं
बग...” प हला शपाई उ ारला.
“काय चां
गलं
झालं
?” तस या शपायाने
म ये
च त ड उघडले
.
“आरंो सरदार... लय हरामी... आप या दे

खत आप या देवाचेमंदर फोडले
. मा ा मागं
बायका पोरंनसती ना, याला
ततं
च आडवा केला असता...” प ह या शपाया या बोल यात खानाब लचा राग चां
गलाच दसू
न येत होता.
“ ा ा ा... कायबी बोलून हायला... तूकु

टं
, यो खान कु
टं..!!! तु
यासारखेउजू
क धा गे
ले
ना चालू
न या या अं
गावर तर
या सम ां
ना पानी पाजन यो...” तस या शपायानेप ह या शपायाची पू णतः ख ली उडवली.
... ये
“हां बी खरं
हाय हना... साला रा स हाय पु
रता...” प ह या शपायाने
माघार घे
तली.
“आरं... बाक ये काय बी असू

दे... पु
ढचे
चार सा दस आप याला आराम हाय... जवर नवीन सरदार ये
त नाई तवर काय घोर
नाई बग...” चौथा शपाई हणाला आ ण सग यां नी यावर होकाराथ माना हलव या.
“ या काय हनतो... दे
वानच सरदाराला अ ल घडीवली असनार... तु
म ी दे
वाची मू
त फोडनार आन यो तु म ाला यव थत
ठवनार हंय? आतापोतू र आपन सरदारासंग काय कमी लढायात भाग ये तला? कोन याच लढाईत हार झाली नाई. पन आज
दोन वस झालं, ये
क पाऊल सु दक पुढंपडू
न नाई हायलं.” पाच ा शपायाने प ह यां
दाच त ड उघडले
.
गडावरील दोघाही हे
र ां
या चे
ह यावर एक आनं द फुलला. यां
ना क ले
दारानेदले
ली काम गरी अगद सहजपणे
पार पडली
होती. अजू
न काही वेळ थांबू
न परत याचा दोघां
नीही नणय घे
तला.
पहाटेया वे
ळेला क या या दरवा यावर खु णच
ेा आवाज आला आ ण दरवा याची लहानशी झडप उघडू न तथेएक चेहरा
दसू लागला. खुणचेा आवाज हणू न याने
एक शळ घातली आ ण याला लगेचच युर मळाले . णाचाही वलंबन
करता झडप बं द झाली आ ण पु ढ याच णाला क याचा लहान दरवाजा उघडला गेला. काम गरीवर गे
ले
लेदोघे
ही जण
यातून आत शरले . काही पाय या चढू
न ते
वर आले तो यां
या पु
ढेवतः क ले
दार उभा होता.
“काय रे
मा ा वाघां
नो... काय खबर हाय?” याने
अगद बारकाईने
दोघां
याही चे
ह याकडेनरखू
न पाहत के
ला.
“ क ले
दार... दे
व आप याच बाजू न हाय...” दोघां
पै
क एकाने
अगद खु शीत उ र दलेआ ण क ले दार खु
श झाला. नं
तर
एकेक करत दोघां नीही पू
ण बातमी क ले दाराला दली आ ण या या चे
ह यावर समाधान पसरले
.
“वा रंमा ा प ठ्
यां
नो... लै
च मोठंकाम केलं
हाये तु
म ी... जा आता उ शक आराम करा...” याने
दोघां
याही पाठ वर
शा बा सक ची थाप दे
त यां ना आराम करायला पाठवले .
“ क लेदार... आता तु
म ीबी आराम करा... दोन दस झालं , तु
म ीबी काईच आराम के
ला नाई...” ता या उ रला आ ण ते खरेही
होते
. दोन दवसांपासून रा ीची झोप अशी क ले दाराला मा हतीच न हती. यामुळेयानेही ता या या बोल याला मान दे
त
आपली पावले
वा ाकडे
वळवली.
ं
ज : भाग ११ -*
*झु
सकाळ झाली तशी क ले

दाराने
परत सभा बोलावली.
“ग ांनो... आपला दे
व आप यासं ग हाये
. बादशानंखानाला परत बोलीवलं
अशी बातमी काल याला जीवा शवानं आनली.
जवर नवीन सरदार येत नाई तवर क ला सु र त हाईल. यो यायला चार सा दस लागतीन. तवर ं बकगडावर जाऊन
आप याला मदत मागावी लागनं . पन यासाठ मु गल फौजे
चा ये
ढा तोडू
न ेकाम करावंलागनार. ही काम गरी कोन ये
नार
अंगावर?” परत एकदा अनेकजण समोर आले . पण ते
व ात या यातील एकाचा आवाज आला.
“ क ले
दार... मै
ले
ता है
...” अली हसन पु
ढे
ये
त हणाला.
क ले
दाराने
आवाजा या दशे
नेपा हले
. एक २०/२२ वषाचा यु
वक या यासमोर उभा होता. क ले
दार बाक काही बोलणार
ते
व ात या युवकाने
सुवात केली.
“ ेकुनी गे
लेआन फौजे या हाती गावले
तर काम हाईल... या मु
सलमान हाये. कु
नीच सं
शय घे
नार नाई... काम फ े
नारच...” क ले
दाराला या या आ ासक श दां चे
कौतुक वाटले तसे
च ही गो ही याला मनोमन पटली.
काहीवे
ळातच यंबकगडा या क ले दारासाठ एक ख लता बन व यात आला. यावर क ले
दाराने
आपली मोहोर उठवली
आ ण तो अली या ता यात देयात आला.
अली अगद सावध गरीने गड उतरत होता. यानेजरी आ ासकपणे काम गरी फ े कर याब ल क ले दाराला सां
गतलेहोते
तरीही या या मनात याब ल पूणतः खा ी न हती. तशी ती कुणा याही मनात न हतीच. इतर वे
ळे
स गो वेगळ होती. पण
यावे
ळेस मुघल सैयाचा वेढा पडले
ला होता. आ ण अशा वेळे स कुणीही याची झडती घेतली असती आ ण या याकडील
ख लता यां या हाती लागला असता तर तो जीवा नशी गे
ला असताच, पण काम गरीही अधवट रा हली असती. यासाठ च
याला श य ततक काळजी यावी लागत होती.
काही वे
ळातच याला मु घल सैया या छाव या दसू लाग या. दोन छाव यांमधील अं तर हेजा तीत जा त दोन फलागाचे . पण
दै
व अली या बाजूनेहोते
. छावणीत सैनक तर दसत होते पण काहीसे सु त. एका णासाठ याचे मन कचरले . पण याला
थां
बू
न चालणार न हते. याची एका णाची भीती ही अने कां
ना उपासमारीने तडफडू न मर यास कारणीभू त ठरणार होती. या
माणसांबरोबर आपण लहानाचे मोठेझालो, यां या घासातला घास यांनी आप या बरोबर खा ला या लोकां शी दगा करायचा?
श यच नाही. वरा यासाठ मरण आले तर ज त मळणारच. अलीचे मनाने उभारी घे
तली आ ण याची पावले पु
ढेपडू
लागली. दोन छाव यामधून गे
लो तर लोकां
चेल जाणारच हेया या लगे चच ल ात आले आ ण याने एका छावणी या
बाजू
ने पु
ढेसरकायला सुवात के ली. लवकरच तो एका तं बू
या जवळ पोहोचला. सै नकांचेआवाज याला प ऐकू येत होते
.
अथात याला या याशी काहीही दे णघ
ेणेेन हते
. कसे ही क न याला ती छावणी पार क न वे ातू न बाहेर पडायचे होते.
एका ठकाणी याला पहा यावरील सै नक बाजूला झा याचेदसले आ ण यानेयाबाजू ला आपली पावले वळवली. अगद
सावध गरीनेतो पु
ढेचालला होता. काही णातच याने छावणी पार केली आ ण तो सु ट याचा ास घेतो न घे
तो तोच याला
आवाज आला.
“ए... कोन है
? ठहे
र ो...!!!” आवाज आला तसा तो आहेया ठकाणीच थां
बला. पु
ढे
पळाला असता तर न क च तो सै
या या
हाती सापडला असता. याने एकदा अ लाचे
नाव घेतले
आ ण तो मागे
वळला.
“ए... इधर आव...” पहा यावरील अ धका याचा आवाज आला.
“जी जू
र...” अली या अ धका यासमोर उभा होता.
“कोन हो तु
म... इधर कायको आया?” अ धका याने
दरडावू
.
“ जू
र... इधर मै
नही आया... मे
र ी भै
सका बछडा आया...” अलीने
बावळटपणाचा आव आणत सां
गतले
.
स का बछडा?”
“भै
“जी जू
र...”
“और तु
म उसके
पीछे
आया?”
“जी जू
र...”
मको पता नही हैया ... यहां

“तु सेआगे
जाना मना है
?”
“ जू
र... मे
रक
ेो पता है
पर उसको पता नही है
...” अली अ धका या या नजरे
ला नजर दे
त उ रला.
“नाम या है
?” अ धका याने
पु
ढचा के
ला.
“छोटूजू
र...” अली या चे
ह यावर बावळटपणाचे
भाव पु
रप
ेूर दसू
न ये
त होते
.
? ये
“छोटू कैसा नाम है
?”
“ जू
र... अभी छोटा है
ना... इस लये
सब छोटू
बोलते
है
...”
चू
“अबेप... तु
म तो छोटा नही दखता...” अ धकारी काहीसा वै
तागला.
“ जू
र... ये
मे
र ा नही, उस बछडे
का नाम है
...”
“ या पागल हो? मै
ने
तुहारा नाम पु
छां
है
...” अ धकारी पू
णच वै
तागला.
“ जू
र... मे
र ा नाम अली है
... अली हसन...”
म मु
“तु सलमान हो? रहे
ते
कहां
हो?” अ धकारी काहीसा नरम पडला.
“ जू
र... वो झोपडे
हैना? वहीच...” रवर व बाजू
ला बोट दाखवत अलीने
सां
गतले
.
“चलो जाव इधरसे

... नही तो अ ला को यारे
हो जावोगे
... भागो...” अ धका याने
फमावले आ ण अलीने
मनोमन अ लाचे
आभार मानले. क ले दारानेया यावर सोपवले
ली काम गरी जवळपास अध फ े झाली होती.
वे ातू
न बाहे
र पड यावर मा अलीने एक ण दे खील वाया घालवला नाही. यं
बकगडाखाली तो पोहोचला यावे
ळे
स
जवळपास अं धार पडला होता. रा ी या वे
ळे
स गडाचे दरवाजे काही केया उघडलेजाणार नाहीत हे
तो प केजाणू
न होता.
यामु
ळे
मग याने गडा या पाय याशी महादेवा या मंदराजवळ आराम कर याचा नणय घे तला.
एकतर थंडीचेदवस. यात अंगावरील कपडेदे

खील बे
ताचे
च आ ण रा ीचा अंधार. बरेया भागात रा ीचा बबटे
, तरस अशा
जनावरां
चा वावर. शे
वट अ लाचेनाव घे
त याने
महादे
व मं
दराचा दरवाजा ठोठावला. काही वे
ळ शांततेच गे
ला आ ण नंतर
मुय दरवा याजवळ याला हालचाल ऐकू आली.
“कोन ए?” आतू

न आवाज आला.
अली..., रामशे
“मै जवरनंक ले
दाराचा ख लता आनलाय. ं
बकगडावर दे
यासाठ . पन रात याला क याचे
दरवाजे
बं
द
हाते
त...” अलीने
सगळे
खरे
सां
गन
ूटाकले
. काही वे
ळ परत शां
तते
त गे
ला आ ण परत आवाज आला.
“ कती लोकं
हाये
त?”
कलाच हाये
“ये ...” अलीने
उ र दले
आ ण दरवाजा उघडला गे
ला.
मं
दराचा पु
जारी हातात मशाल घे
ऊन उभा होता.
“रामराम...” अलीने
मुाम सलाम या ऐवजी रामराम हटले
होते
.
“रामराम... पन.., रामशे

जला तर बादशा या फौजे
चा वे
ढा हाये
?” पु
जारी काहीसा साशं
क झाला.
“हा... हनून तर क ले
दाराने
मदत मा गतली... ही पहा सं
बाजी राजाची खू
न...” अलीने
पु
जा याला क ले
दारानें
बक या
क ले दारासाठ दलेली खु
णचेी मुा दाखवली आ ण पु जा याचा सं
शय मटला.
“वाईज धीर धर... तु

या राह याची व था करतो...” अलीला दारातू
न आत घे
त आ ण मं दराचा दरवाजा बं
द करत पु
जारी
या या राह याची व था कर यासाठ नघू न गे
ला. काही वे
ळाने पथारी आ ण घ गडी घे
ऊन तो परत आला.
“ े
घे
... आन या कोप यात मां
ड पथारी. पहाटे
ला क बडा आरवला क गडावर जा... आता आराम क न घे
...”
“लई उपकार झालं

...” अलीनेयाचे
आभार मानले
.
... सं
“अरे बाजी राजाचा शपाई तू
... ये
वढं
तर क च शकतो ना...” असेहणत पु
जारी नघू
न गे
ला आ ण अलीने
पथारीवर अं
ग
टाकले .
ं
ज : भाग १२ -*
*झु
पहाटे
प ां
चा कल बलाट सुझाला तसा अलीला जाग आली. पहाटे
ची थं
डी अं
गाला बोचत होती तरीही तो उठला. कपडे
आवरले आ ण पु
जा याचा नरोप घे
ऊन तो बाहे
र पडला.
यं
बकगडावर पोहोचला यावे ळे
स पू
ण उजाडले
होते
. गडाचा क ले
दार दवाणखा यात हजर झाला होता. सवात थम अली
क ले
दारासमोर हजर झाला.
“नाव काय तु
जं
?” क ले
दाराने के
ला.
“अली... अली हसन...”
“गडावर समदं
ठ क हाय न हं
?”
“जी जू
र... आजू
क तरी समदं
आलबे
लं
हाय... पर...” अलीने
वा य अधच तोडले
.
“पर काय?” क ले
.
“आम या क लेदारानं
सां
गावा धाडलाय. ो ख लता...” खाली माने
न यानेक ले
दारासमोर रामशे
ज या क लेदाराचा
ख लता पु
ढे
केला. क ले
दारानेया या चटणीसाला मानेनंच खु
ण केली आ ण चटणीसानेपुढेहोत ख लता वतः या हाती
घे
तला.
वाईज आराम कर...” क ले

“तू दाराने
अलीला कु
म के
ला. तसे
च दारावर असलेया पहारे
क याला आवाज दला.
“आ ा क ले
दार...” पहारे
करी आत ये
त मु
जरा करीत हणाला.
“या या याहारीची आन जे
वनाची यव था करा...”
दार...” हणत पहारे
करी अलीला घे
ऊन बाहे
र पडला.
“ दवाणजी... काय लवलं

य क ले
दारानं
?” यं
बक क ले
दारानेवचारणा के
ली.
“सरदार... रामशे
ज क लेदार मदत मागू
न हायले... गडावरची रसद संपायला आली आन मुगल सै याचा ये
ढा नघायचंनां
व
नाई. आता बादशानंशहाबुन खानाला माघारी बोलीवला. तो रवाना झाला आहेपन नवा सरदार यायला चार सा दस
लागतीन. तवर काई मदत पोचीवता ये
ईल का हनून इचारलं हायेयांनी.”
“अ सं... दोन वस झाली, प ठ्

या नं
गड लढ वला... मानायला पायजे
... असं
करा आपला ये
क त अ हवंत गडाकडे
रवाना
करा. या यासं ग ये
क ख लता धाडा. आन आप या लोका नी गोळा करा...” क लेदारानेकु
म सोडला आ ण चटणीस
मु
जरा क न बाहे र पडला.
पार या वे
ळेला यंबकगडावर सै य अ धकारी जमलेहोते
. जवळपास सग यां
नाच सभा कशासाठ बोल वली याची कुणकुण
लागली होती. रामशेजव न माणूस आला हट यावर याचे कारण काय असणार हे
वे
गळेसां
ग याची गरजच न हती. सभा
सुझाली. क ले दाराने
कोणताही वे
ळ न दवडता वषयाला हात घातला.
“सम ां
ना ठावंहाय, दोन वसापासनं रामशे
जचा क ले
दार मु
गल सैयाशी लढून हायला. पन आता गडावरली रसद संपाया
लागली. यानंमदत मा गतली हाये. गडाचा ये
ढा आजू
कबी उठले
ला नाई. तवा आता आपन दोन गो ी कराय या. ये
क हंजी
आप यातले काई लोकं मुगल सै यावर ह ला करनार आनी एकदा का घमासान चालू झाली क मंग बाक यांनी रामशेजवर
रसद पु
रवायची. तसा सांगावा अ हवंत गडा या क लेदारालाबी पाठवला हाय. पन आप याला आताच याब ल कायबी
ठरीवता ये
नार नाई. सं
बाजी राजानं
बी पयलेच रामशेज या क ले दाराला मदत कराया सां
गतली हाये
. मं
ग आता या
महादे
वाचंनां
व. पन येक गो करायची. ये कदा का रसद गडावर यव थत पोचली क मं ग लगोलग माघारी फरायचं .
समजलं ?” यंबक या क ले दारानेफमान सोडले आ ण हर हर महादे वचा जयघोष झाला.
णाचाही वलं
ब न करता दोन हजार माणसेकाम गरीवर नघाली. रामशेज क ला जसा जवळ आला तसा दोन हजाराची
फौज दोन भागात वभागली गेली. यातील एका भागात द ड हजार माणसेहोती. यांचे
काम अचानक मुगल फौजे
वर ह ला
कर याचे होते
आ ण उरले लेपाचशेजण हे या वे
ळात गडावर रसद पोहोचवणार होते
. अली दे
खील याच पाचशे
जणां
बरोबर
होता.
अलीला जाऊन दोन दवस झाले होते

. या याकडील काहीही हाकहवाल क ले दाराला समजली न हती. तो वे
ढा भे
न बाहे
र
पडला कवा पकडला गेला याब ल काहीही सां
गता येयासारखे न हते
. पण न क च तो वेढा भे
द यात यश वी झाला
असणार असेयाची मनोदेवता याला सां
गत होती. तसे
या काळात देखील जवा शवा परत एकदा हे र गरी क न आले होते
आ ण कुणी पकडला गे
ला आहे अशी कोणतीही कु णकुण यांना लागली न हती.
तसरा दवस उजाडला. क ले दार ने

हमी माणेतटावर जाऊन रवर नजर टकवू न होता. काही वे
ळात याला दोन दशां नी
धु
ळ चेलोट दसू लागले . सै
याची एक तुकडी ना शक या बाजू नेपु
ढेसरकत होती आ ण सरी तु कडी दडोरी या बाजू ने
गडाकडेयेत होती. ये
णारेसैय आप या बाजू चेक व बाजूचेहे
च याला नीट उमजे ना. पण जसजसे सैय पुढेयेऊ लागले
तसतसा या या चे ह यावर आनं द दसूलागला. दो ही कडील सै याबरोबर घोडागा ा, बैलगा ा दसू न ये
त हो या. तसे
च
यां
चेपे
हरे
ाव दे
खील मु गल सै यासारखे न हते
. हणजे च अलीनेयाचे काम चोख बजाव याची ती खु ण होती.
मुगल सै य मा काहीसे बेसावध होते . एकतर अनेक दवसांचा पहारा अस यामु

ळेयां
ना थकवा जाणवत होता. दोन
दवसांपासून जरा कुठेयां
ना सवड मळाली होती. एकदा का फ ख ेान आला क परत आराम असा मळणारच न हता. काही
वेळ होतो न होतो तोच यां
ना मराठा सै य दोन बाजू
नेये
ते
आहे असे समजले. तसे
इतर मनसबदार, जहागीरदार आ ण सै य
अ धकारी यां याबरोबर होते
च पण तरीही यां यात एकवा यता हणावी अशी न हती. यां
नी इतर तयारी करे
पयत मराठा
सै यानेदोन बाजूं
नी आ मण के ले. द ड हजाराची कु
मक ंबकगडाव न आली होती आ ण जवळपास हजार माणसां ची
कुमक अ हवं त गडाव न आली होती.
समोरासमोर युाला सुवात झाली. मु गल सै य तसे सहा सात हजाराचे होतेपण थकले ले
. यामानाने
मराठा सैय जरी कमी
होते
तरी पू
ण ताजेतवाने . तसेच असा ग नमी ह ला कर यात यां चा हात कुणी ध शकणार न हता. तलवार ना तलवारी
भड या. सगळ कडे खणखनाट सुझाला. र ाचे पाट वा लागले . हर हर महादे
व आ ण अ ला अकबर या घोषणां नी
आसमान दणाणले . मुगल सै य हळूहळू माघार घे
ऊ लागले . आ ण यातच ं बक गडाव न रसद घे ऊन नघालेली तुकडी पुढे
झाली. सग यात पुढे अली वतः होता. या तु कडीला गडाचा वेढा भेद यास काहीही वे
ळ लागला नाही. क लेदार गडाव न
हेसगळे पहात होता. याचे मन आनं दानेउजळले होते. अली जसा क या या मुय दरवा यावर पोहोचला तसेक याचे
दरवाजेउघडले गेले. धा या या पो यां
नी भरलेया गा ा दरवा यातू न आत जाऊ लाग या. काही वेळातच अ हवं त
गडाव न आले ली कु मकही क यावर पोहोचली. गडावरील लोकां म ये नवचैत य सं
चारलेआ ण मुगल सैय मा वाट फु टे
ल
तकडे पळत सुटले.
ं
ज : भाग १३ -*
*झु
मराठा सैयानेया कारे ह ला के

ला अगद याच कारे माघारही घे
तली. जवळपास एक हजारावर मोगल सै नक गारद
झाले. जवळपास द ड ते दोन हजार जायबं
द झाले आ ण बाक चे मा वतःला वाच व यासाठ वाट फु टे
ल तकडे पळून गेले
.
या वे
ळात संपू
ण रसद गडावर पोहोचली होती. पण यं बकगड असो वा अ हवं त क ला दो ही ठकाणी सु
र ा देणेततके च
मह वाचेअस यामु ळेदो हीकडून आले लेमराठा सैय मागेफरले . मराठा सै
याने
अतुलनीय परा म गाजवला. तशी मराठा
सैयाची दे
खील हानी झालीच पण ती मोगलां या मानानेअगद च नग य होती.
जवळपास ८ दवसां नी फ खेान तीस हजाराची फौज घेऊन गडाखाली पोहोचला. या या बरोबर यावेळे
स लांब प या या
तोफा, दा गोळा, बंक द ता तसेच जवळपास तीन हजार घोडदळही होते . आधीची जवळपास दहा हजाराची फौज देखील
याला मळणार होती. यामु ळेच हा क ला काही दवसातच आप या ता यात ये ईल याब ल तो आ त होता. पण तथे
पोहोच यानंतर मा याचा पू णतः हरमोड झाला. शहाबुन खानानेदलेया वे ाचा पू ण बमोड झाले ला होता. सगळ कडे
उ व त छाव या, मुगल सैयाची े तेआ ण जळके तंबूएवढेच काय तेदसत होते . क ये
क जण तर फ जखमी झा यावर
व थत औषधोपचार न मळा याने काळा या घशात गेलेहोते. शकार न करता आयतेच खा मळा याने आजू बाजू
या
ह ा याचा सं
चारही या ठकाणी वाढलेला दसू न ये
त होता. बराचसा दा गोळा न झाला होता. क ये
क दगडी तोफा
नकामी कर यात आ या हो या. मु गल सै
या या अ धा या या छाव यां ना आग लाव यात आली होती आ ण सगळ कडे एक
कारची ेतकळा पसरली होती.
१० हजार मु
गल सै
याची अशी अव था पा न फ ख
ेानाचा पारा चढला.
“सै यदशा... ज द जाव... यहां आसपास जतने भी गां

व है
उसको जला दो. औरत को कैद करके यहांले
केआव. अगर कोई
ब चा, बु
ढा हैतो उसका वहीपर सर कलम कर दो... अगर काई जवान हो तो उसको कै
द कर लो... इन मरह ोको पता चलने
दो... फ ख
ेान या चीज है ...” कु
म दे
ताना फ ख
ेान रागाने
थरथरत होता.
“जो कु म जू र...” हणत खानाला कु नसात करत सै यदशा बाहे

र पडला. याने
बरोबर तीनशे लोक घेतलेआ ण तो
आशे वाडी गावा या दशेनेनघाला. तो जेहा गावात पोहोचला त हा सं
पू
ण गां
व ओस पडले होते
. सग या घराची दारे
बं
द
होती. छो ाशा ग ली बोळात फ काही तरस आ ण लां डगेफरताना दसत होते. मनुय ाणी औषधालाही सापडत न हता.
हेपा न सै यदशा देखील चवताळला. या रागातच यानेदसे ल ती झोपडी जाळायला सुवात के ली. तो जे
हा तथून नघाला
त हा तथे फ राखे चे
ढ ग ते
वढेउरले होते
. हीच काहीशी अव था जवळपास या इतर पा ां चीही होती.
हे
सगळे च क ले दाराला गडाव न दसत होते पण याला फ ब याची भू मका घे
याखेर ीज काहीही करता ये
णार न हते .
तसेअशा गो नी वच लत होणेक ले दाराला शोभणार दे
खील न हते. या यापु
ढेआता वेगळाच उभा ठाकला होता.
अ धा य तर मु
बलक मळाले होते
पण यावे
ळेस आलेला बादशहाचा फौजफाटा त पट होता. याच बरोबर यां याकडे लांब
प या या तोफाही हो या. दोन वष क लेदाराने
मो ा हमतीने लढा दला होता पण तीच हमत आप या सै यातही टकवू न
ठे
व याची काम गरी याला करावी लागणार होती.
परत एकदा गडाला वे

ढा पडला. यावे
ळे
सचा वे
ढा जरा जा तच कडक होता. आधी दोन छाव यां मधील अंतर दोन फलागाचे
होते
. यावे
ळेस ते
फ एक फलाग इतके च ठे
वलेहोते
. थोड या त वे
ढा भे
दणेआता जवळपास अश यच झाले होते. खानाने
आ मण कर याआधी सग या मनसबदार, जहागीरदार, फौजदार यां ची सभा बोला वली. आधी या सै यातील जतके जण
वतःचा जीव वाचवू
न पळालेहोतेयातील बरे
च जण परत आले होते
. आ ण अशा लोकां ची संया देखील काही कमी न हती.
आधीच तीस हजारांची न ा दमाची फौज आ ण यात यां ना मळाले लेजवळपास तीन ते चार हजार अपमानाने पोळले ले
मु
गल सै नक.
एके
क क न सगळे
अ धकारी फ ख
ेाना या शा मया यात जमू
लागले
. सगळे
जमले
आहे
त याची खा ी केयावर खानाने
सुवात के
ली.
“महान शहं शहा आलमगीर औरं गजे ब और मुगल स तनत के वफादार ... दो साल सेहम एक छोटेसेकले पर अपना
चां
द सतारा ले हरेाने
क को शश कर रहे है
, पर वो मरह े, बु
ज दलोक तरह हमपर प थर फक रहे है
... येमु
गल फौजकेलए
बे
हद शम क बात है ... अगर हम इस कले पर फते ह नही करते तो हमे
मुगल फौजकेसपाही के हेलाने का कोई हक नही है
...
या तु
म सब भू ल गये , तु
मनेकतनी जंगेजीती है? तो फर इस बार या वा? तु ट पडो उन चु
होपर... आलमगीर शहं शाहने
ऐलान कया है , जो भी मुगल सपाही उस काफर कले दारका सर काटकर बादशहाको पे श करे
गा उसे तु
रतंपाच हजारक
मनसब और बादशहाक खलतसे नवाजा जायेगा. उसके साथ ही उसे
दसहजार सोने क मोहरे बादशाहक तरफसे भट क
जायेगी...”
खानाचे
बोल ऐकू न नवीन सै
नकात उ साह संचारला. जो तो मनसब मळ याची व े
पा लागला. अपवाद फ जु या
सै
नकांचा होता. काहीसेअसे
च बोल शहाबुन खान बोलला होता आ ण याची १० हजाराची फौज फ चार हजारां
वर
आली होती. तसेच याला अपमाना पद रीतीनेपरत फरावे लागलेहोते
.
“गुताखी माफ जूर...” उप थत अ धका यां

मधून आवाज आला. खानाने
आवाजा या रोखाने
पा हले
. शहाबुन या
सैयातील एक अ धकारी मान खाली घालू
न उभा होता.
“बोलो... या बोलना है
?” काहीसा तर कारयु ी प
े या याकडे
टाकत खानानेवचारले
.
“ जूर... हमारी तोप के

गोले
वहां
तक जाते
ही नही... इसी लये
अभीतक हमारी फते
ह नही ई...” याने
खाली माने
ने
चउ र
दले
.
“तो?” खानाला या या बोल यातील आशय नीटसा समजला नाही.
“ जू
र अगर हम शुवात बडी तोप से
करगे
तो ज र फते
ह हमारी होगी...”
“ठ क है
...” खानाचा वर मवाळ बनला.
रखान... कल हम बडी तोपे

“दले दागगे
... उसक त यारी करो...” खानानेकु
म सोडला आ ण इतर काही गो ीची चचा क न
सभा सं
पली.
क ले दार मा काहीसा चतीत बनला होता. याला गडाव न खानाने आणलेया नवीन लां ब प या या तोफा दसत हो या.
याचाच अथ आले ला नवीन खान पु या तयारी नशी आला होता. एक गो मा क ले दाराला समाधानकारक वाटत होती. ती
हणजेया या माणसां नी बन वलेया लाकडी तोफा. आता खाना या तोफां ना गडाव नही काही माणात युर मळणार
होते
. उरले ला होता तो फ मु गल फौजफाटा गडावरील सै यापेा कै क पट नेजा त होता या गो ीचा. आ ण या ां
चे
उ र फ एकच होते आ ण तेहणजे एके
काने दहा जणां
ना पुन उरणे .
ं
ज : भाग १४ -*
*झु
दवस उजाडला. खानाचा तोफखाना स झाला. इकडे

गडावर दे
खील क ले
दाराने
सग यां
ना जमवू
न यो य या सू
चना
द या.
परत एकदा तोफा धडाड या. यावे

ळेस यांचा आवाज आधी या तोफांपेा जा त होता. तोफेया त डून बाहे
र पडले
ला गोळा
बुजा या पाय याशी पडला आ ण क ले दाराचेधाबे
दणाणले. यावे
ळ ही तोफगोळे बुजापयत पोहोचणार नाही असेच
क लेदार समजू
न होता पण या प ह याच तोफगो यानेयाला वा तवात आणले . याला काही समजाय या आतच सरा
गोळा बुजाला ये
ऊन धडकला. जबरद त मोठा आवाज झाला आ ण क ले दारानेसावध गरी हणून क या या तटाजवळ
असलेया बायकामु लां
ना सु
र तजागी ने याचा कुम के
ला.
वे
ळ खरं चच आणीबाणीची होती. तटाजवळ थां
बणे धोकादायक होते
. पण तथू न बाजू
ला होणेयापेाही धोकादायक ठरणार
होते
. काहीही क न खाना या तोफखा याला नब धत करणे गरजे
चे होते
. पण कसे? उ र एकच... तह ला...
का...” क ले
“तु दारानं
आवाज दला.
दार...” तु
का काहीसा पळतच क ले
दाराजवळ हजर झाला.
यां
“पु दा तुजी तोप वापरायची हाय आप याला...” क ले दाराने
सां गतलेआ ण गडावर लगबग सुझाली. तु काने
बन वलेया दो ही तोफा दोन बाजूला ठेव यात आ या. यातील एका तोफेया चामडी भागात तोफगोळा ठे व यात आला
आ ण काही वे ळातच तो तोफेतू
न सु टला. हा गोळा खाना या तोफखा या या काही अंतर समोर पडला आ ण याचा फोट
झाला. गो याचे तु
कडे इत ततः वखु रले गे
ले. क येक तु
क ां नी बंक या गोळ माणे आपले काम चोख बजावले. समोर
असले लेअनेक जण जखमी झाले . काही वे
ळासाठ खानाची तोफ थं डावली. हा क ले
दारासाठ शु
भशकू न होता.
“भलेशा बा स...” क ले
दाराचा उ साह णावला. क ले
दारा या शा बा सक ची थाप पाठ वर पड यामु
ळे
गडावरील सै
यात
दे
खील उ साह आला.
इकडे
मा तोफखा या या समोरच तोफगोळा पड याचे
पा न खान पू
णतः सं
तापला.
“या अ ला... इन मरह ोके

पास तोपे
कहां
से
आयी? मै
ने
तो सु
ना था, इस कले
पर एक भी तोप नही है
?” यानेया या
अ धका याला वचारले .
“ जू
र... जतना पता चला है
... उपर एक भी तोप नही है
...” याने
घाबरत घाबरत उ र दले
.
“तो? ये
जो गोला कले
परसे
आया है
वो या कसीने
हाथसे
फेका है
?” खानाने
सं
तापू
.
“-“ काय बोलावे

हेन समज याने
तो अ धकारी मान खाली घालू
“बोलो...” खान परत गरजला...
ताखी माफ जू
“गु र...”
खरेतर जी अव था अ धका याची होती तशीच काहीशी अव था खानाचीही होती. काय होते
आहे
तेयाला तरी कु
ठेसमजत
होते
? ते
व ात एका घोडेवाराने
खानाजवळ ये वू
न मु
जरा के
ला.
“ जू
र... अ ला क मेहरे ई है
... पीछे
क तरफ सेकले
क तटबं
द तु
ट गयी है
...” याने
खानाला मा हती दली आ ण
खानाचा राग कु
ठ या कुठेपळाला.
“बहोत बढ या...” हणत खानाने
घो ाला टाच मारली आ ण तो गडा या मागील बाजू
स नघाला.
खान आला यावे ळेस तोफखा याचा गडावर जोरदार मारा चालू
होता. काही वे
ळापूव गडाव न ये
णारे तोफगोळेकाहीसे
थां
बलेहोते
. खानानेवर पा हलेयावे
ळे
स गडा या तटबं द ला खडार पडले होते
. सैयदशा तखट मारा करत होता.
“स यदशा... कले
पर हमला करो...” याने
उ साहात सां
गतले
...
“जी जू र...” हणत स यदशाने जवळपास २ हजार पायदळ बरोबर घे तले आ ण गड चढायला सुवात के ली. गडाव न
काहीही तसाद ये त न हता यामुळेयाचा उ साह वाढत होता. जवळपास अधा गड चढू न झाला आ ण परत अघट त घडले .
क याव न हर हर महादे व या घोषणांनी प रसर दणाणला. कुणाला काही समज यापू व च मोठमोठेदगड खाली घरं
गळत
आले आ ण यां नी यां
चेकाय चोखपणे बजावले . हा अनु
भव जु या सैयाला असला तरी खाना या नवीन सै
यासाठ पूणतः
नवा होता. यामु ळेयां यात हाहाकार माजला. एके क जण जायबं द होऊ लागला आ ण मु गल सैयाला पु
ढे
पाऊल टाकणे
रापा त झाले . शेवट यांना माघार यावी लागली. वतः सैयदशा दे खील अगद थोड या त बचावला होता.
माघारी परतणारे
सैय पा न मा खानाचा पारा चढला. पण व न होणारा दगडां
चा मारा इतका तखट होता क वतः
खानाला देखील माघार यावीच लागली असती.
आतापयत सूय अ ताला गे

ला होता. थं
डीचा कडाका वाढला होता. सै
य दे
खील थकलेहोतेयामु
ळेमग स या दवशी
सकाळ च गडावर पु
हा तोफां
चा मारा कर याचेयाने ठरवले. या वे
ळे
स दे
खील जवळपास हजार जण नकामी झाले
होते
.
सकाळ उजाडली तसा तोफखाना तोफगो यां चा मारा कर यासाठ स ज झाला. सै यदशा तोफखा याजवळ पोहोचला. याने
वर पा हलेआ ण याचेडोळेव फारले . डोकेगरगरले . आपण काय पाहतो आहोत यावर याचा व ासच बसे ना. ते
व ात
खानही तथे आला. याचीही गत सै यदशा सारखीच होती. या ठकाणी तटबं द ला खडार पडले होतेते
रा ीतू
न बुजव यात
आले होते
. क याची तटबं
द पु हा प ह या सारखीच दमाखात उभी होती. याला ती आप यावर हसते आहे असा भास
झाला. आ ण या या मनात आता फ एकच वचार घोळत होता... तो हणजे ... “ क यावर माणसेच आहेत क भु ते
???”
ं
ज : भाग १५ -*
*झु
आज खान काहीसा शां त होता. खरे तर यां

चेशां
त राहणेही न ा वादळाची चा ल होती. एक कडेयाचे शा मया यात फेया
घालणे चालूहोतेतर सरीकडेयाचा दाढ कु रवाळ याचा चाळाही चालूच होता. याला इथेये
ऊन देखील बरेच दवस झाले
होते
. या काळात यानेही अनेकदा गडावर चढाई कर याचा य न के ला पण ये क वे
ळेस याला माघारच यावी लागली. हा
गड ता यात घे
णेयाला आधी जतके सोपेवाटलेहोतेततके च तेकती आवघड आहे हेही याला मनोमन पटले. पण हार
मानणे हेया या वभावात न हते . जी नामु
क शहाबुन खानावर आली ती आप यावर ये ऊ नये हे
च याला वाटत होते. तसे
झाले तर यानेमारलेया मोठमो ा बढाया चारचौघां त उघ ा पडणार हो या. यातू न बादशहाची मज खफा होणार हे
वे
गळे च. वचार करता करता याला एक क पना सु चली आ ण या या चे ह यावर उ साह दसू लागला. यानेया आवे शातच
आवाज दला.
“कौन है
बाहर...”
“जी जू
र...” लवू
न कु
नसात करत एक पहारे
करी आत आला.
“जाव... सै
यदशा को बु
लाके
लाव...” याने
फमान सोडले
.
“जी जू
र...” हणत पहारे
करी आला तसा बाहे
र पडला. काही वे
ळातच सै
यदशा या या समोर हजर होता.
“सैयदशा... कल जै
से
ही सु
रज ढलने
लगे
... तु
म छोट तोपोसेकले
पर आगे
से
हमला करोगे
...” याने
सैयदशाला कु
म
सोडला.
“गु र... पर... छोट तोपे
?” सै
यदशा ग धळला.
... छोट तोपे

“हां ...”
“ जू
र... बडी तोपोके
गोले
भी कभी कभी कले
तक जाते
नही, फर छोट तोपे
?” याने
अडखळत वचारले
.
“वो इस लये
केहमेहमला आगे
से
नही, पछे
से
करना है
...” गालात या गालात हसत खान हणाला आ ण सै
यदशा या
डो या त काश पडला.
संयाकाळ झाली तसा खानाचा तोफखाना स य झाला. तोफा धडधडू लाग या. तोफां
चेगोळेक या या दशे नेपडूलागले
.
पण एकही गोळा क या या तटबं द पयत पोहोचत न हता. क यावरील सवजण मु गल सैयाचा हा उ ोग पहात होते.
क लेदार वतः तटावर उभा रा न मु गल सै यावर नजर ठेऊन होता. बराच वे
ळ झाला पण या एका गो ी शवाय इतर
कोणतीही हालचाल दसत न हती. हळू हळूअंधार वाढत होता. अमाव या अस याने आकाशात आज चंही न हता.
सगळ कडेम काळोख. उजे ड फ खाना या छावणीत आ ण तोफ डाग यावर जो धमाका होत होता याचाच. आता मा
क लेदारा या मनात संशय उ प झाला. आज अचानक मु गल सै याला काय झाले असावे? लहान तोफांचा गोळा
क यापयत पोहोचत नाही हे मा हती असूनही चढाईसाठ लहान तोफां चा वापर? यात न क च काहीतरी काळे बे
रेआहे.
आ ण या या डो या त काश पडला. याने धावत जाऊन आपला घोडा गाठला. इतरां ना मा क ले दारा या मनात काय
चालूआहे हे
च समजे ना. एका उडीतच याने घो ावर मांड ठोकली. घो ाने जणू आप या ध याचे मन वाचले होते
.
काडीचाही वलंब न करता याने रपेट चालूकेली. काही णातच तो क या या मागील तटबं द वर पोहोचला.
अं
धार वाढला तसा सै यदशानेजवळपास तीनशेशपाई गोळा के ले
. येक जण हा अगद तयार गडी. एकाच वे ळेस चार
जणही अंगावर घेऊ शके ल असा. सैयदशाने सग यां
ना यो य या सू
चना द या आ ण यांची पावलेगडा या मागील दशे स
वळली. रा ी एरवी मशाली कवा टभे हाती घे
वू
न नघणारे सवजण आज च क अं धारात डोळेफोड करत नघाले होते.
सैयदशा या सग यां चेने
तृव करत होता. मु
गल सैया या या तु
कडीने
गड चढायला सुवात के ली. येकाचे पाऊल अं धारात
दे
खील अगद सावध गरीने पडत होते . कुणा याही त डू
न साधा चकार श दही ऐकूयेत न हता. काही ठकाणी काही जण
ठे
चकाळत होते पण तरीही यां या त डू न अवा रही बाहे र पडत न हते. सै
यदशाचा तसा कू मच होता. तसे अधा ड गर पार
करणेयां यासाठ काही वशे ष न हते . खरा धोका होता तो यानं
तर. कारण आतापयत गडावरील लोकां नी जो पयत अधा
ड गर चढून होत नाही तो पयत कोणताही तह ला के ला न हता. एकतर ना शकची थंडी. यातू
न रा ी या वे
ळेस वाहणारे
गार वारे
आ ण तशातच मु गल सै नक आप या जीवाची पवा न करता गड ता यात यायचाच या ये याने झपाटले होते
. यातील
क येक जणां या मनात ये क वे ळेस माघार यावी लाग या या अपमानाची सलही होतीच. कधी न हे तो यां
नी पूण
ड गरमाथा सर केला होता. तोही रा ी या अंधारात. गडाव न मा कोणतीही हालचाल दसत न हती. सगळ कडेनरव
शां
तता पसरली होती. आवाज फ रात क ां चा.
क ले
दार जसा गडा या मागील बाजू
स आला ते
हा याला ते
थील सवच जण अगद सावध असले
लेदसले
.
“काय रे
... काई हालचाल दसू
न हायली का?” याने
आ या आ या के
ला.
“ हय जी, आता तु
म ाकडंनगालो हतो...” कु
नीतरी दबा ध न ये
ऊ हायले
.
“अ सं
? यीवूा... यां
ना बी पानी पाजू
आपन...” क ले
दारा या चे
ह यावर मत उमटले
.
मु
गल तुकडी पू
णपणे गडा या बुजाजवळ जमा झा याची खा ी क न सै यदशाने तटबंद वर दोर टाक याचे फमान सोडले .
अथात दले ला कुम अगद हळू आवाजात होता. अंगावर दोराचे
गु
ं
ढाळेघेतलेले १०/१२ जण पु ढेआले . यां
नी दोराला गाठ
बां
धायला सुवात केली. अगद थो ाच वे ळात हेकाम पू ण झा यावर दोरा या एका टोकाला लोखं डी क ा बां ध यात
आ या आ ण दोर तटबं द वर फेकलेगे
ले
. यानंतर याला हसका दे ऊन ते व थत खाचे त आडकले आहे त याची खा ी
क न, एके काने
दोरा या सा ानेबुजा या बाजूनेतटबंद चढायला सुवात के ली.
क लेदारासह तेथील पहारे

करी दबा ध न बसले लेच होते. तसेमशाल चा मण मणता उजे ड यांना तटबंद या आत या
बाजूला काय हालचाल चालू आहे हेदस यासाठ पु रस
ेा होता. मु
गल सै यानेफेकलेया दोरावर पडत असले ला ताण यांना
प दसू लागला. याचाच अथ दोराव न ग नमां नी चढायला सुवात के ली होती. अगद हळूच यांनी आप या तलवारी
यानातू
न बाहे
र काढ या. मशाली या मंद काशात या तलवारी अगद च तळपत हो या. अगद दब या आवाजात एके क जण
दोराजवळ भती या आडोशाने उभे रा हले. ये क जण आता पू णतः स ज झाला होता. अगद काही णच गे ले असतील
आ ण ये क दोर लावलेया ठकाणी मु गल सै नकांची डोक दसू लागली. ते सवजण गडावरील प र थतीचा अं दाज घे
त
होतेते
व ात मराठयां या सग या तलवारी हवे त फर या. त डातू न कोणताही आवाज न करता एके क शीर धडावेगळे झाले.
इतके होतेन होतेतोच काही जण कुहाडी घे ऊन पुढेझाले . एके
का वारात एकेक दोर तु
टला आ ण याला लटकले लेमु
गल
सैनक खाली उ या असलेया सै नकां या अंगावर कोसळले .
“या अ ला... का फर आया... भागो...” असा एकच गलका पकला. पण कु

णालाही जवं
त जाऊ देया या मन थतीत
क लेदार न हता. याचा आवाज आसमं तात फरला...
“ग ां नो... ये
कबी गनीम ज ा जाऊ ायाचा नाई... टाका ध डे सम ांवर...” क लेदाराचा कु म हो याचा अवकाश आ ण
व न मोठमोठे दगड खाली उ या असलेया सै यावर पडू लागले. एकच ओरडा चालू झाला. व न हर हर महादे व, जय
शवाजी, जय शं बू
र ाजेअशा असंय घोषणां नी आसमान दणाणले . मु
गल सै यानेपळून जा याचा पू ण य न के ला पण
रा ी या अंधारात यांना ते
श य झालेनाही. क येक जण फ तोल गेयामु ळेदरीत कोसळले . क येकांनी वतःला
वाच व यासाठ आप या समोर असलेया आप यास शपायास ध का दे ऊन दरीत पाडले . मरा ां या या ह यात वतः
सै यदशा दे खील वतःचेाण वाचवू शकला नाही. आले ली पूण तीनशे जणां ची तु
कडी अगद थोड या अवधीत वतःचेाण
गमावून बसली. काही वे ळ खालू
न काही आवाज ये त नाही हेपा न क ले दारानेदगडांचा मारा बं
द कर यास सां गतले आण
परत एकदा गडावर जयघोष चालू झाला.
गडाव न ये
णारे
आवाज कु
णाचे
आहे
त हे
तोफखा या या आवाजात फते
हखानाला नीटसे
समजले
नाहीत. तो मा सै
यदशाने
गड काबीज के लाच असणार अशाच मात रा हला. पण बराच वे ळ होऊनही जे हा गडाव न खु णचेी मशाल दसली नाही
त हा मा यां नेदोन तीन शपायां ना सैयदशा या तु
कडीची हाकहवाल घे यासाठ पाठवले . शपाई जे हा तथे पोहोचले त हा
पू
वकडे तां
बडे फुटूलागले होते
. हळूहळूदवसाचा काश वाढत गे ला आ ण यां ना यां याच माणसाची े तेदसू लागली.
बरे
च जण फ अं गावरील पोशाखाव न हे मुगल सैनक आहे त हेसमजत न हते . जवळपास ८/१० धडां वर शरे
च न हती.
ती र कुठेतरी जाऊन पडली होती. वतः सै यदशाचेशरही गायब होते . या या पोशाखाव न याची ओळख पटली. आपण
मरा ां या नजरे स पडलो तर आप याला दे खील परत जाणे श य होणार नाही हा वचार क न तघे ही मु
गल सै नक आ या
पावली परत फरले . गडाव न क ले दारासह याचेशपाई या तघां वर ल ठे वून होते
. क ले दाराचा कु म झाला असता तर
ते
ही परत गेलेनसते पण क ले दारानेमुाम यां
ना जवं
त सोडले होते
. जेणके न ही गो मु गलसै यात पसरली जाईल आ ण
मु
गल सै याचे धैय आणखीन खचे ल.
ं
ज : भाग १६ -*
*झु
आपला सवात खास परा मी यो ा, सै यदशाला आलेला असा मृ

यूफतेहखाना या ज हारी लागला. खरे
तर सैयदशाला
मर याआधी तलवार काढ याचीही संधी मळाली नाही हे
च मु
ळ या या पचनी पडत न हते
. मुगल तु
कडी या मागावर गे
ले
ले
तीनही शपाई या या समोर मान खाली घालू
न उभेहोते
. याने
परत यां
ना वचारले
.
“ या सब मारे
गये
?”
“जी जू
र...” खाली माने
ने
च तघां
मधील एक जण हणाला.
यदशा के
“सै बारे
म बताव...”
“ जूर... जब हम वहां प चे
, तो सै
यदशा का जसम पडा वा था. उनक समशे
र भी मयानमे
ही थी. पर उनकेजसमपर
सर नही था...” काहीसेबचकत याने सांगतले.
“अगर सर नही था तो वो सै
यदशा था या कोई और ये
तु
मको कै
सेमालू
म?” काहीसे
सं
तापाने
खानानेवचारले
.
“ जू
र... उनकेकपड से
...” याने
उ र दलेआ ण खान वचारम न झाला. सै
यदशाने
बरोबर घे
तले
ला ये
क जण कसले
ला
यो ा होता आ ण यु न करताच यांयावर ही वे
ळ आली होती.
मु
गल सै यात जेहा ही बातमी समजली त हा यां यात हळू
हळू कु
जबुज सुझाली. ये क जण या घटनेला वेगवे
गळे रं
ग देऊ
लागला. यातच अने क अफवाही नमाण झा या. कु णी हणत क गडावरील क ले दार जा गार आहे. कु
णी हणेयाने भूत
स क न घे तलेआहे . मु
गल सै यातील जेलोकंह होतेयां नी याचा सं
बं
ध एकदम रामाशी जोडला होता. यांया मते
वतः रामराया गडाचेराखण करतो आहे . याचा प रणाम असा झाला क मुगल सैयातील अने क अ धकारी मो हमे
वर
जा यास टाळाटाळ क लागले . अने
क जण हे आपण माणसाशी लढू शकतो, भू
तां
शी नाही हे
खाजगीत बोलू लागले.
रोज कोणती ना कोणती नवीन वावडी खाना या कानावर ये

ऊ लागली. हे
सगळे थां
बवणेखूप गरजे
चे
झाले
. एकदा का सै
याने
माघार घे
तली तर एकटा खान काहीही क शकणार न हता. शे वट याचा काहीतरी सो मो लावायचे
खानानेठरवले.
परत एकदा सभा भरली. यावे

ळे
स खानाने
फ सग यां
चे
ऐकू
न यायचे
ठरवले
.
“ जू
र... गु
ताखी माफ...” एका अ धका याने
काहीसेबचकत सुवात के
ली.
... बोलो... या बोलना है

“हां ...”
“ जू
र... सब के
हे
ते
है
...” इतके
बोलू
न तो थां
बला...
... बोलो...”
“हां
“ जू
र... वो कले
दार है
ना, उसने
भू
त को स कया है
...” एका दमात याने
वा य बोलू
न टाकले
.
“ या बकते
हो?” खान सं
तापला.
“ जू
र... मै
नही, बाक सब बोलते
है
...” अ धकारी पु
रता गडबडला.
है
“गधे सब... भू
त, ज ऐसा कु
छ नही होता... सब वहम है
... इतना भी तु
हेपता नही?” खान भडकला.
“गु र... पर...” अ धकारी बोलायचे
थां
बला.
“पर या ?”
“ जूर... आप ही सोचो... हमनेया या नही कया... पर हर बार हमारा ही नु

कसान वा... सरदार शहाबुनखान ने इतना
बडा दमदमा बनाया था... दोन दन मे
खाक हो गया... हम शामतक कले क दवार तोडतेहै, सु
बह वो वैसी क वैसी दखाई
दे
ती है
. हमारे
तीनसौ लोग रात के अं
धरे
म
ेेवहांगये और उनको लडना भी नसीब नही वा. वो कले दार तो रात के
अंधरेम
ेेभी
साफ साफ दे खता हैऔर हमपे हमला भी करता है. हमारे
सात हजार सपाही मरते हैऔर उनका एक भी आदमी नही मरता...
सबको पता हैकले पर एक भी तोप नही हैपर तोप के गोले
हमपर गरते है
. और उसक आवाज भी नही आती. या ये कोई
आम आदमी कर सकता है ?”
अ धका याचेबोल ऐकू न खानही वचारात पडला. आतापयत या सग या घटना पा ह या तर या अ व सनीयच हो या.
कड ा राजपुतां
चेबंड मोडून काढणारा शहाबुन खान दोन वष य न क नही यश वी झाला न हता. वतः फतेहखान
दे
खील काही म ह यां
पासून क ला मळ व याचा आटोकाट य न करत होता पण प रणाम शू यच.
“ठ क है
... अब?” खानाचा वर मवाळ बनला.
“ जू
र... ना सकमे
ऐसे
बहोत मांक है
... अगर उनक मदत ली तो?” अ धका याचा वर बदलला.
क न मु
“ले झे
अबभी लगता है
... भू
त या ज नही होते
...” यावे
ळे
स बोलले
ले
खानाचे
वा य अगद च गु
ळमु
ळ त होते
.
“ जू
र... इतना कया है
तो ये
भी करके
दे
खते
है
...” सरा अ धकारी काहीसा शू
र बनला.
भी ठ क है
“ये ... बु
लाव फर...” खानाने
परवानगी दली आ ण सभा सं
पली.
दोन दवस खान आ ण तोफखाना दो ही शां

तच होते
. ने
हमी माणेयाचा शा मया यात फेया घाल याचा उ ोग चालू
होता
आ ण तेव ात ज या आत आला. खानाला लवू न कुनसात करत यानेसै य अ धकारी भे
ट ायला आ याची वद दली.
दर भे
“अं जो...” ज याकडे ल ही न दे
ता खानानेकु
म सोडला. काही वे
ळातच जवळपास तीन सै
य अ धकारी आ ण एक
मांक खानापु ढे
हजर होते
.
खानानेमांकाकडेनरखू न पा हले
. काळ कफनी, ग यात कव ां या आ ण पोव यां या माळा, कपाळ काळे गं
धआण
हातात मोर पसां
चा झाडूघेतलेला मांक उभा होता. म येच याचेडोळेफरवणे , त डानेसमजणार नाही असे काहीतरी
बडबडणे आ ण मधू नच हातवारे करणे चालू
होते
. याचा तो अवतार पा नच खानाचा पारा चढला. असे लोकं
फ पै से
उकळतात इतके च याला मा हत होते . पण यानेमह यासानेवतः या रागावर नयंण मळवले . ही गो याला वतःला
जरी पटणारी न हती तरीही मु
गल सै या या भीतीवर काही माणात मलमप ठरणार होती. आ ण तोच वचार क न याने
मांकाला बोलावले होते
.
ं
ज : भाग १७ -*
*झु
म कला फते
“तु ह कर सकते
हो?” खानाने के
ला.
“जी जू र... पर...” मांका या चे

ह यावर धन कमा व याची हाव खानाला प दसली. याचे माथेठणकले . पण या यावर
काही धन खच क न फौजे चेमनोबल वाढणार असेल तर तो सौदा दे
खील खानासाठ फाय ाचा ठरणार होता. हणूनच तो
ग प रा हला.
“पर??? आगे
बोलो...” काहीशा च ा आवाजात खानाने
फमावले
.
“ जू
र... वहांएक नही बहोत सारे
भूत है
... उन सबको वशमे
करना पडे
गा... उसका खच थोडा जादा होगा...” मांकाने
सां
गतले . या या चे
ह यावरील कु
टल भाव प जाणवत होते .
बोलो...”
“आगे
“ जू
र... इसकेलए मु झे
एक सोने का नाग बनवाना पडे
गा... फर उसक पूजा होगी, तो वो स हो जाये
गा. उसके
बाद वो
अपनी हर इ छा पु
र ी करे
गा. तो एक या सौ भू
त पर भारी पडता है...”
“ठ क है
... इसकेलए कतना खच होगा?” खानानेवचारले
.
“उसकेलए सौ तोला सोना चा हये

...” काहीसे
अडखळत मांकाने
सां
गतले
.
“ठ क है
... सबकु
छ मल जाएगा...”
“ जू
र... दो दन बाद पु
नव है
... उसी दन हम उस नाग क मदत सेकला जीत लगे
...” खानाला खु
श कर यासाठ मांक
हणाला आ ण यां ची भे
ट सं
पली.
दोन दवसां नी १०० तोळेसो याचा नाग हातात घे

ऊन मांक खानापु ढे
हजर झाला. खाना या शा मया या या बाहे
र याने
पूजा मां
डली. या पूजेया मधोमध याने सो याचा नाग ठे
वला आ ण त डानेअसं
ब श दो चार चालू झाले. जवळपास सवच
सै य अ धकारी याची पूजा पाह यास हजर झाले होते. वतः खान दे
खील मांकाचा खेळ पहात होता. जवळपास घटकाभर
याचा हा खेळ चालला. यानंतर याने तो नाग वतः या हातात घे
तला आ ण गडावर आ मण कर यासाठ खानाची
परवानगी मा गतली.
काही वेळातच खानाचे सैय पु

हा तयार झाले
. यावे
ळे
स सै
या या सग यात पुढे
डो या वर नाग घे
ऊन मांक चालत होता.
या या मागोमाग काही अ धकारी आ ण यांया मागे
जवळपास तीन तेचार हजार पायदळ. सवानी गड चढायला सुवात
केली.
हे
सगळेच क ले दार या या साथीदारां
सह तटबंद व न पहात होता. आज कु णीतरी काळे
कपडेघातले
ला माणू
स या
सग या सैयाचे नेतृ
व करत होता. या या डो या वर काहीतरी चमकत होते पण तेन क काय आहे हे
मा याला नीटसे
समजले नाही. ते
जसे अधा ड गर चढू न वर आले त हा क ले दारा या ल ात सगळा कार आला. याला खाना या या
कृयाचे
हसू आले .
न हासू
“कामू न हायलेक ले
दार?” ता यानेवचारले
.
“ ो खान तर लै
च ये
डा हाये
ता या...” क ले
दार हसू
न हणाला.
डा? आन यो कसा?” ता या ग धळला.

“ये
“ता या... आपन ऐकत नाई हनू
न यानं
मांकाला बोलीवला... आता यो मांक काय करनार हाय?”
“पन क ले
दार... या या मागं
फौज बी हाय क ...”
दे
“असू ना... आप याकडं
दगड ध डे
काय कमी हाये
त का?” क ले
दार हसला आ ण ता यालाही हसू
आले
.
“ता या... आप या सम ा पोरा नी बोलव... आन यना सां

ग ब बर तु
मची गलोरीबी घवू
न या...”
दार...” खरे
तर क ले दार पोरां
ना का बोलावतो आहे
हे
च मु
ळ ता या या यानात आले
नाही. पण क ले
दाराने
बोलावलेहट यावर नाही तरी कसेहणणार?
काही वे
ळात पोरं
गलोरी घे
ऊन क ले
दारासमोर हजर झाले
.
पोरां
“कारं नो... आज यु
ध करनार का?” यानेवचारले
आ ण पोरां
ना आनं
द झाला.
“ हय क ले
दार...” सग यां
नी एक सु
र ात उ र दले
.
“आज या तु
मची ने
मबाजी पहानार हाये
... तु
म ी दावणार ना?”
“ हय...”
ग आता गडा या खाली पघा... यो काळा डगला घातले

“मं ला मानु
स हाय न हं
, या यावर सम ांनी गलोरी तानायची.” गड
चढत असलेया मांकाकडे बोट दाखवत क ले दारानेसां
गतले. मांकाकडे पा ह यावर पोरे
थोडीशी गडबडली.
“ ये
यावर?” यां
या वरात ग धळ उडाले
ला पू
णतः दसू
न ये
त होता.
“ हय...”
“पर क ले
दार...”
“का? काय झालं

?” क ले
.
“माजी आय हनते
, सा या आन मांका या नाद लागायचं
नाय...” यां
यातील एक जण उ रला.
न?”
“कामू
“आवं... ये
लोकं
आप यावर खाक फुकू न पाख ब नवता, उं
द र ब नवता. कद कद त दगु
ड बी बनतो मानसाचा...” याने
सां
गतले आ ण क ले
दाराला हसू
आले.
... असं
“आरं काय बी न तं
. आन यानंअशी खाक फु कली त आपला दे
व हाय ना... ो रामाचा गड हाये
. रामाचं
नाव घे
तलं
क भूतं बी पळ यात. ो तर मानु
स हाये
...” क ले
दाराने
सां
गतलेआ ण पोरं वचारात पडली.
“काय ब बर ना?”
दार...” पोरां
नी एकसु
र ात उ र दले
.
ग या रामाचं
“मं नां
व आन ताना गलोरी या बाबावर...” क ले
दाराने
सां
गतले
आ ण मु
लां
या गलोरी ताण या गेया.
मधू
नच वर पहात अगद सावधपणे डो या वर नाग घे
ऊन मांक गड चढत होता. यालाही तटावर माणसेदसत होती.
मनातू
न तो पू
णतः घाबरला होता. कु
ठू
न आपण सो या या मोहाला बळ पडलो आ ण या ठकाणी आलो असे च याचे मन
याला सां
गत होते. पण आता वे ळ नघून गे
ली होती. मागेमु
गल सै य अस यामु ळे परत फरणेयाला श यच न हते . याचा
हाच वचार चालू होता आ ण एक छोटासा दगड या या कपाळावर लागला. या या त डू न आवाज नघतो न नघतो तोच
एका पाठोपाठ एक दगड या या अं गावर आपटू लागले . या या हातून सो याचा नाग क हाच र जाऊन पडला. तो खाली
कोसळला तरीही दगडां चा मारा सं
पला न हता. या छो ा दगडां नी याला क ये क जखमा केया हो या. या या आरो यांनी
आसमं त दणाणून गेले
. आजपयत याने सां
गतलेहणू न क ये कांना दगडाने ठे
चून मारले
गेले
होते
. या सग याचे फळ याला
या पानेमळत होते . काही वे
ळातच याचा आवाज बं द झाला आ ण गडाव न परत एकदा मोठे दगड गडगडत ये यास
सुवात झाली. खाना या सै यात हाहाकार माजला. यावे ळेस जो मोठे दगड वाचवत होता याला गलोरीचा साद मळत होता.
दोन तेतीन घटकातच जवळपास हजारएक लोकं कामास आले आ ण मागे असले लेसैनक पु
ढ या तु
कडीची ही गत पा न
माग या मागेपळून गेले.
खाना या हा डाव दे
खील ने
हमी माणेया यावरच उलटला.
ं
ज : भाग १८ -*
*झु
जरी खानाने वरवर दाखवलेनाही तरी ही घटना या यावर खूपच नकारा मक प रणाम क न गेली. यानं
तरही यानेकाही
दवस वेगवे
गळेय न के लेपण याचा एकही य न यश वी झाला नाही. पण याला माघार घे णहेी कमीपणाचेवाटत होते
आ ण यामु ळेच आपले सैय हकनाक बळ पडत आहे हेमा हत असू
नही याला गड घे यासाठ य न करत रहावे लागत
होते
. बरेकोणतीही श कल लढवली तरी याचा प रणाम फ एकच होता. आ ण तो हणजेयाची हार.
आजही खान आप या शा मया यात ने हमीसार या फेया घालत होता, ते

व ात ज या आत आला. याने खानाला कुनसात
के
ला आ ण बादशहाकडू न जासू द आ याची वद दली. णाचाही वलं ब न लावता खानानेयाला आत बोलावले . बादशहाने
कोणता कु म पाठवला असणार हे खानाने
आधीच ओळखले . जासुदानेबादशहाचा ख लता खाना या वाधीन के ला. जी गो
घडू नये
असे खानाला वाटत होते तीच गो या या न शबी आली. बादशहानेयाला रामशे ज या वारीची सूे कासम
खाना या सु
पू
द करायला सां गतली आ ण याची तळकोकण ां तात पर पर रवानगीही केली होती. पण जो पयत कासम खान
मो हमे
ची सूेहातात घे
त नाही तो पयत मा फते हखानाला तथे च थां
ब याचा आदे शही देयात आला होता.
शहंशहाचा ख लता मळा यापासू न जवळपास ५ दवसांनी कासम खान बरोबर १० हजाराची फौज घे
ऊन हजर झाला. ही
फौज पूणतः नवीन दमाची होती. जवळपास १५ हजाराची फौज तथेच ठे
वू
न उरलेली फौज घेऊन फतेहखान तळकोकणाकडे
रवाना झाला.
पु
ढ ल काही दवस कासमखानाने दे
खील गड घे
याचे
आटोकाट य न के
लेपण सगळेवफल झाले
. शे
वट याने
गडाला
वे
ढा दे
ऊन वाट पाह याचे
ठरवले
.
गडावरील रसदही सं
पत आली होती. कासमखानाने गडावरील हमला पू
णतः बं
द के
ला आ ण यामु
ळे
च हळू
हळूक यावरील
लोकां
ची बे
चन
ैी वाढत होती. पण यां
या हातात यावर उपाय कर यासारखे
काहीही न हते
.
रायगडावर सं भाजी महाराज चता त वाटत होते . ंबक गडाव न रामशे ज ब लची मा हती आठवडा / १५ दवसां या
अंतरानेयांना मळतच होती पण अगद इ छा असू नही यांना रामशेज या मदतीला जाणे श य होत न हते. वतः बादशहा
औरं गजेब औरं गाबादला तळ ठोकून होता. जंजी याचा स , गो ाचे पोतुगीस, औरं गजे
ब बादशहानेवतःकडेफतू र केलेले
मराठे सरदार आ ण पोतु गीजां
नी फतूर केलेला मराठा सरदार सावं त यां याशी महाराजांया चकमक उडत हो या. आ ण
यामुळेच यांना रामशे
जकडे ल दे णे जमत न हते . जवळपास तीन वषापासू न रामशेज एकटा झुं
जत होता. आ ण अजू नही
यानेहार मानली न हती. असा क ला मु गलां या हाती जाऊ ायला महाराजही तयार न हते . शे
वट यां
नी मनाचा न य
केला आ ण रामशे ज या मदतीला कुमक पाठवायचेन त के ले. गडाला वे ढा घालून बसलेया मुगल फौजेचेसंयाबळ
जवळपास २५००० होते . ते
वढेसैय पाठवणे महाराजांना श य न हते . शेवट यांनी पाजी भोसले आ ण मानोजी मोरे या
दोन सरदारां
ना रायगडावर बोलावले.
दोन दवसातच दोघे

ही सरदार महाराजां
पु
ढे
हजर झाले
.
“आ ा महाराज...” महाराजां
ना मु
जरा क न पाजी उभे
रा हले
.
“ पाजी, मानोजी... बसा...” महाराजां

नी यां
ना बसायला सां
गतले
. दोघे
ही थानाप होताच महाराजां
नी सुवात के
ली.
“तुही तर जानताच स या वरा यासाठ आपणा सवानाच जीवाचे रान करावेलागत आहे. एकही दवस उसं त नाही. आ ण
याचाच फायदा मुगल बादशाह उचलतो आहे . यानेना शक ांतात धुम ाकू
ळ माजवला आहे . गेया तीन वषापासून रामशेजचा
क लेदार एकटा मु
गल फौजेशी झुं
ज दे
तोय. तसेयाला यं बक गडाचा क ले दार आ ण अ हवंत क याचा क ले दार यां
नी
रसद पुरवली पण ती कतीशी असणार? औरं गजेबानेया दर यान तीन सरदार बदलले आहेत. रामशेजचा क ले दार वतः शू र
आहेच पण आप या रयते चेकाय? रसद संपली तर वतः या ाणां चेब लदान कवा मुगलांचा अमल यापैक एक गो यां या
वा ाला ये ईल. आ ण असे झालेतर आ हाला राजा हणवू न घेयास काय अ भमान वाटणार? हे
रा य रयतेचेआहे. इथे
आपण रयते साठ लढा दे
त आहोत. यामुळेतुही दोघां
नी त काळ रसद घे
ऊन रामशेज या मदतीला जा. पण एक ल ात
ठे
वा... कोणताही आततायी नणय घे ऊ नका. यावे
ळेस आप याला लढाई करायची नाही तर क ले दाराला रसद पु
रवायची
आहे .” महाराजां
नी ने
मक गो दोघां
ना सां
गतली.
“आप या मना मानं

च ईल महाराज... काळजी नसावी...” मानोज नी यां
ना आ थ के
ले
.
“आ ण क लेदाराला आमचा नरोपही कळवा... तु

म या सारखे
मद मराठेवरा याचे
र क अस यामु
ळे
च आ ही न त
आहोत...”
“जी महाराज...” महाराजां

ना मु
जरा क न दोघां
नीही राजां
या नरोप घे
तला.
दोघे
ही सरदार बरोबर फ पाचशे घोडे वार घे
ऊन नघाले . खरे तर पाजी मनातून काहीसेहरमुसले होते
. महाराजां
नी प
श दात यां ना श यतो लढाई न कर यासाठ बजावले होते. एकावे
ळेस पाच प ास माणसांना अं
गावर घे याची धमक
असले ला शू र गडी खाना या सै
यासमोर जाऊनही फ लपू न बसू
न वाट पाहणार ही गो यां
ना काहीशी खटकत होती. पण
वरा यासाठ सं गानुप वाग याची कलाही दोघां
नी चां
गलीच साधली होती आ ण याच गो ीमु ळेमहाराजांनी यां
ची नवड
केली होती.
मराठा तु
कडी जशी ना शक ांतात शरली तशी यां
नी सग यात प हली भे
टप ा क याला दली. ते
थील क ले
दाराकडू
न
सं
पूण रसद वतः या ता यात घे
ऊन यां
नी रामशे
जकडेयाण के ले
.
ं
ज : भाग १९ -*
*झु
दोघे
ही सरदार जसे रामशे ज जवळ पोहोचलेयां ना क या या च बाजू ला मु
गल सै य दसत होते . काहीशा नच यांनी
कुठेवे
ढा कमजोर पडला आहे हा याची पाहणी केली. पण यावे
ळे
स यांना वे ात कुठेही थोडीही ढलाई दसली नाही. यातू न
मु
गल फौज संये ने इतक जा त होती क यां याशी समोरासमोर लढाई करणेहणजेवतः न आ मह या कर यासारखे
होते
. अथात एरवी यां नी याही गो ीला मागेपु
ढेपा हले नसतेपण राजां
चा कु म होता. यांया हातात वाट पाह याखे
र ीज
काहीच न हते. तरीही एक दोन वे ळेस सरदार पाज नी आप या काही नवडक वरां ना घे
ऊन वेढा तोड याचा य न के लाच.
पण यात यां ना यश ये ऊ शकले नाही.
गडावरील रसद मा दवस दवस सं पत होती. जा तीत जा त १५ दवस पु

रल
ेइतकेच धा य गडावर होते
. क ले
दारा या
चे
ह यावर उमटणारी चता या या बायकोला दसत होती पण ती तरी काय करणार?
तीन दवस असे

च गे
ले
आ ण क ले
दाराने
परत एकदा सभा बोलावली.
“ग ांनो... तीन वस झालं... आपन क ला झुं

जवला. बादशानंसरदार बदलले पन आपन हार मानली नाई. पर आता ो
सरदार ये
गळाच हाये . न ता येढा दवू
न बसू
न हायला. आपन या यासं ग ट कर यायची तर आपन फ ५०० आन ये
२५०००. आपन खाली उतरलो तर हकनाक मरनार. नाय गे लो तर उपासमारी. तु
म ाला काय वाटतं
? आपन काय कराया
पायजेल?” याने सग यांपुढे टाकला.
“ क ले
दार... ये
काय हयाचंये दे
... पर आपन माघार यायची नाई.” एक त ण पु
ढे
ये
त उ रला.
“हा क ले
दार...” इतरां
नी दे
खील या या सु
र ात सू
र मसळला. ता या मा यावे
ळे
स ग पच होता. क ले
दारानेया याकडे
पा हले
.
“ता या... काय झालं

?” क ले
दाराने के
ला.
“मनात ये
क इचार आला...” ता या अनवधानानं
बोलू
न गे
ला.
“कसला?” क ले
.
“आपन ये
क काम क शकतो... आप याकडं१५ दसांची रसद हाये
. पन आपण एकाच व ाला जे
वन ये
तलं
तर ती रसद
आप याला २५ दस पू
रल
ं.” याने
आपला वचार बोलू
न दाखवला.
“ता या... दोन दस एका व ाला खानं ये

गळं. पन आपलं समदं पोटावर चालतं. बरंआपन नभाऊन नऊ पन आप या सं ग
बायकापोरं बी हाये
त...” क लेदार उ रला. आ ण ता या शांत बसला. शेवट एकभु राहणे एक दोन दवस ठ क पण
यानं
तर माणसातील श ीण होत जाते
हेक ले दार चां
गलेच जाणून होता. शेवट काही गो ी ा दैवाधीन बनतात. ही
गो ही आता याच बाजू ला झु
कत चालली होती. क यावरील क ये क यां नी तर दे
वाधमाचे नाव घे
ऊन उपास करायला
सुवात के ली. क ले दाराला दे
खील हे समजत होते पण याचा नाईलाज होता.
जवळपास १० दवस झाले

. येका या चे
ह यावरील ते
ज दवस दवस कमी होत होते
. चे
हरे
कोमे
जले
होते
. दे
वाचा धावा
कर या शवाय यां
याकडेसरी कोणतीच गो उरली न हती.
खानालाही गडावरील हालचाली मं

द झालेया जाणव या आ ण तो मनातू न सु
खावला. याचा उ साह वाढला. यानेवेढा
अजूनच कडक के ला. जी गो या पू
व या सरदारां
ना जमली नाही ती गो आपण कमीतकमी लोकं गमावू
न मळवणार
आहोत याची याला जणू खा ीच पटली. अजू
न काही दवस आ ण गड काहीही न करता आप या ता यात ये णार ही गो च
याला खूप सु
खदायक वाटत होती.
गडावरील लोकंवे
गवेग या देवाचा धावा करत होतेआ ण यांची हाक दे
वाने
ऐकली. उ हाचा कडाका कमी होऊन
पावसा याला सुवात झाली. तसे ही ना शक भागातील पाऊस तो. एकदा सुझा यावर क ये क वेळे
स तर तीन तीन दवस
उघडत नाही. जसा पाऊस सुझाला तसेपाजी आ ण मानोजी यां चेचे
हरेखु
लले. याच पावसाचा आधार घे
ऊन आपण
आपली काम गरी फ े करावी याची यांनी मनात खु
णगाठ बां
धली.
तीन दवस सलग पाऊस चालू अस यामुळेमु

गल सेने
ची पु
रती ेधा तर पट उडाली. सगळ कडेचखलाचे सा ा य पसरले .
दोन तीन वषापासून सारखेयु चालू अस यामु
ळेआ ण यात अने कांनी आपलेाण गमाव यामु ळेक येक मृतदे
ह तसेच
पडले होते. पावसामु
ळेतेसडले आ ण याची गधी पू
ण प रसरात पसरली. तो वास इतका ी होता क क ये कां
ना तथे
ास घे
णेरापा त होऊ लागले . क ये
क जण यामुळेहोणा या रोगाला बळ पडले . याचा प रणाम असा झाला क दोन
दवस खानाला वे ाम ये ढ ल ावी लागली. जं
गलाकडील भागातील लोकं दोन दवसां साठ तथू न बाजू
ला झालेआण
मराठा सैयाला जागा मळाली.
तो गधीयु प रसर तु डवत ये काने गडाची वाट धरली. सग यात पु ढेदो ही मराठेसरदार होते
. पाऊस काहीसा उघडला
हणू
न क ले दार पाहणीला नघाला होता. याला दो ही सरदार गडा या दशे नेयेताना दसले. खानानेनवीन डाव टाकला
असा समज क न याने आप या साथीदारांना बोलावले . भु
के
ने अधमेया झालेया लोकां म ये युाचे नां
व ऐकताच चै
तय
फुलले
. तटाभोवती मोठमोठेदगड ठेवलेगेलेआ ण आता फ क ले दाराची आ ा हो याची ते वाट पा लागले .
दो ही सरदार अजून काहीसे

जवळ आले आ ण क ले
दारानेयां
ना ओळखले . यांया बरोबर सं
भाजी महाराजां
चेनशाण
होते. सै
य तुकडी या मागेक यासाठ रसद असलेया गा ा हो या. आप याला मदत आली आहे हेक ले दाराने
ओळखले . पण खा ी क न घेणह
ेी ततके
च गरजे
चे
होते
.
दो ही सरदार क या या दरवा यात ये

ताच क या या दरवा याची झडप उघडली गे
ली.
?” दारा या झडपे
मधू
न डोकावलेया माणसाने के
ला.
“ या सरदार पाजी भोसलेआन े सरदार मानोजी मोरे

... राजां
नी रसद पाठ वली हाये
...” पाज नी उ र दले
. झडपे
तू
न
बाहे
र आले लेडोकेबाजू
ला झाले
. काही वे
ळ गे
ला आ ण परत ती दसूलागली.
न दावा आद ...” याने

“खू फमान सोडले. एरवी एवढे
मोठे
सरदार दारात उभे
आहेत हट यावर यानेधावत जाऊन दरवाजे
उघडले असते. पण यावेळे
स प र थती आणीबाणीची होती. कु
णावरही पटकन व ास ठे
वणेधो या चे
होते
.
“ही पहा...” मनोज नी खु

णचेी मुा बाहे
र काढली. याकडेयाने एकदा नरखू न पा हलेआ ण मग त काळ दरवाजा उघडला
गे
ला. वतः क ले दाराने
दो ही सरदारां
चेवागत केले. पाज नी क लेदाराला महाराजां
चा नरोप कळवला. क लेदारा या
अंगावर मु ठभर मां
स चढले.
काम गरी फ े क न दो ही सरदार परत फरले . जेहा पाऊस उघडला त हा खानाने परत वे
ढा कडक केला. पण याला
गडावरील हालचाली वाढ याचे जाणवले . महाराजां
चा जयघोष ऐकू ये
ऊ लागला. आता मा खान को ात पडला. अगद
ीण झालेया मरा ां म येएकदम इतका जोष आले ला पा न याचे डोकेठणकले . आ ण याला दोन दवस वेढा
उठ व याची आठवण झाली. याने डो या वर हात मा न घेतला. शे
वट याने बादशहाला प पाठवून सगळ प र थती
सां
गन
ूवे ढा उठ व याची परवानगी मा गतली. अगद नाईलाजाने बादशाहनेती परवानगी दली आ ण जवळपास साडे तीन
वषानी रामशेजचा वे
ढा उठला.
ं
ज - भाग २०*
*झु
सं
भाजी महाराज आप या तं
बू
त पु
ढ या मो हमे
ब ल वचार करत होते
आ ण ते
व ात ज या आत आला. याने
छ पत ना
लवू
न मु
जरा केला.
“महाराज... जासू
द आलाय...” याने
सां
गतले
.
“आत पाठव याला...” छ पत नी कु

म सोडला. जासु
दाने
आत ये
ताच महाराजां
ना मु
जरा के
ला.
“काय खबर?”
“महाराज... आप याच मानसां नं

घात के
ला. सरदार नागोजी माने
नंफतु
र ी के
ली. यां
या सं
ग आजू
क काई मराठे
सरदारबी
बदशाला फतू र झाले
...” याने
एका दमात खबर सां गतली.
“काय? वरा याशी फतु

र ी? वधमाशी बे
ईमानी? शवशं
भ.ू
..” छ पत या चे
ह यावर ोध दसू
लागला.
“जी हाराज...” जासु

दानं
खाली माने
ने
च होकार दला.
न काय खबर?” वतः या रागावर नयंण मळवत छ पत नी वचारले

“अजू .
“सरनौबत हं
बीरराव आन सरदार सं
तां
जी वजापू
रकडंरवाना झाले
. पन मरज आन बे
ळगाववर मु
गलां
चा चां
द सतारा
फडकला.” यांनेसांगतलेआ ण महाराज काहीसेवचारात पडले.
“ठ क आहे...” छ पत नी जासू
दाला नरोप दला. स या यां
ना मळणा या बात या ब याचशा अशाच प ती या हो या. एक
चां
गली बातमी मळाली क याबरोबर दोन वाईट बात या यां या कानावर पडत हो या. एक तर यां
ना एक दवसही
व थत आराम मळत न हता. आ ण यात या गो ची भर. यां चेवचारच जोरानेफरत होते आ ण तेव ात पुहा
ज या आत आला.
“रामशेजवरनं जासूद आलाय...” यानेवद दली. रामशेजचं नां

व ऐकलं आ ण छ पत चे मन काहीसेबे
चनैझाले
. गेया
साडेतीन वषापासून ते
थला क ले दार अगद तु
टपुंया साधनानीशी बादशहा या हजार या मु
गल सै याशी झु
ं
जत होता. इतर
कुणी क ले दार असता तर आतापयत क ला मु गलांया ता यात गेला असता पण या प ठ्
या ने
अजूनही हमत सोडले ली
न हती. आता मळणारी बातमी चां गली क वाईट याचा मा यां ना अं
दाज लागे
ना.
“आत पाठव...” यां

नी आपले
मन काहीसे
कठोर क न कु
म के
ला.
“ हाराजां
चा वजय असो...” आलेया जासु
दाने
महाराजां
ना लवू
न मु
जरा के
ला.
“काय खबर?”
दाची खबर हायेहाराज... मु

“आनं गल सै
याचा रामशे
जचा ये
ढा उठला...” याने
अगद आनं
दाने
सां
गतले
...
“आई भवानीमाते
ची कृ
पा...” हणत छ पत या चे
ह यावर आनं
द दसू
लागला.
“ क ले
दाराला आ ही बोलाव याचे
सां
गा...” असेहणत यां
नी जासू
दाला नरोप दला.
जवळपास ५ दवसां
नी रामशे
दार सं
या छावणीत आला.
“या क ले
दार... तु
ही परा माची शथ के
लीत... आ ही खु
श आहोत. आई भवानीचा आशीवाद आ ण मो ा महाराजां
चा
मान तु
ही राखलात. तु
मची जतक तारीफ करावी ततक कमीच आहे
...” छ पत नी क ले
दारा या पाठ वर शा बा सक ची
थाप दली.
“ या भ न पावलो... आम यासाठ राजं दे

वाचा अवतार... योच आम यासाठ दे व. आज दे
वाचा आशीवाद मळाला
आ हा नी... पन या सम ात गडावरील हरे
क मानसानंशक त ये ली...” क लेदार हणाला आ ण महाराजां या चे
ह यावर
आनं द फु
लला. तसे ही ह ली असे
आनं दाचेण यां यासाठ मळच झाले होते
. काही दवसां
पू
व च काही मह वाचेसरदार
मुगलां
ना वतः या वाथापायी मळत असताना असे काही क ले दार मा वरा याशी इमान राखू न होते
हीच गो राजां
साठ
खूप अ भमानाची होती.
“ क ले
दार... तु
म या या परा मावर आ ही बे
हद खु
श आहोत... आम याकडू न तु हाला नजराणा तर मळे
लच पण तु
म यावर
आनखी मोठ जबाबदारी टाक याचा आमचा मानस आहे ...” छ पत नी सां
गतले.
“आ ा हाराज... मा यासाठ ोच मोठा नजराना हाये

... कु
म करा... मो हमे
वर जू
हो यास ये
का नाचीबी दे
र ी हायची
नाई...” तलवारी या मु
ठ वर आपला हात ठे
वत क ले
दार उ रला.
“आ हाला हीच अपेा होती... १० दवसां नी वजापूरकडेजायचे आहे ... नागोजी मानेफतू र झाले
. आता तु हाला सरनौबत
हं
बीररावां
ना मदत करायची आहे ...” छ पत नी सां
गतलेआ ण क ले दाराचा चे हरा उजळला. सरनौबत हं बीररां
व मो हतेहे
सा ात छ पत चे सासरे. परा मा या बाबतीत तेकतीतरी वर या बाजू ला. यां या बरोबर असले लेसरदार देखील यां या
तोडीचे. आ ण यां या बरोबर आप याला युावर जाता येणार यातच क ले दाराला वतःचा अ भमान वाटला.
म या जागी आता रामशे

“तु जवर नवीन क ले दाराची आ ही नवड करत आहोत. या या ता यात गडा या क या ा आ ण
तुही तकडूनच मो हमेवर जूहा...” छ पत नी क लेदाराला आ ा के
ली आ ण यां
चा नरोप घेऊन क ले दार रामशे
ज या
वाटे
ला लागला.
ं
ज : भाग २१ -*
*झु
दोन दवसांनी क ले दार रामशेजवर पोहोचला. आ या बरोबर याने आप या प नीला छ पत या भे ट चा वृांत कथन के ला.
तसेच लगेचच नवीन क ले दारा या ता यात गड दे
ऊन सरनौबत हं बीरराव मो ह यां
या मदतीला जा याचे छ पत चे फमानही
सांगतले. आप या पतीला मळाले ला हा ब मान पा न याची प नीचे उर अ भमानाने भ न आले . ही बातमी काही णातच
संपू
ण गडावर पसरली. या या या या त डी सं भाजी महाराजां
नी केलेया क ले दारा या ब मानाचाच वषय होता. खरे तर
दर चार सहा वषानी क ले दार बदलत होता. क ये क वे
ळे
स तर एक क ले दार एका ठकाणी फ काही म हने च अ धकारी
हणून काम बघत असे . यामु ळे गडावरील लोक आ ण क ले दार यांयात सहसा ततका ज हाळा दसू न ये
त नसे. पण इथे
मा च पू णतः बदलले होते
. क ले दारावर येक जण जीव ओवाळू न टाकत होता. याने तसा सग यां नाच लळा लावला
होता. एक कडेक ले दारावर छ पत नी टाकलेया व ासाचा अ भमान आ ण सरीकडे यामु
ळेच होणारी यांची ताटातू
ट.
आ ण हे च कारण होतेक ये क जण एकच वषय बोलत होता.
क लेदार आ या या तस याच दवशी नवीन क ले दार गडावर हजर झाला. हा नवीन क ले

दार जुया क ले
दारापेा
वयाने
काहीसा लहान होता. नवीन दमाचा. सहा फु
ट उं
च, सावळा रं
ग, ं
द बां
धा आ ण सरदार हणू न शोभू
शकेल असा
तरणाबां
ड गडी.
जु
या क ले
दारानेयाचे
खुया दलानेवागत के
ले
. परत एकदा सभा बोलवली गे
ली.
“ग ां नो... आपलं राजंहंजी दे

वाचाच अवतार... यांयाच आ े नंआपन ो गड बादशाला मळूदला नाई. शे वट योबी
ासला आन ये ढा सु
टला. पन याचा काय भरोसा नाय. यो अवरं गाबादला तळ ठोकू न हाये
. याचा कोनचा बी सरदार कद बी
परत हमला क शकतो. हनू न आपन सावध हायला पायजे . धाक या हाराजांनी मला इजापूर या मो हमेवर जायला
सांगतलं हाये. मा ा जागी े नवीन क लेदार आता गडाचं राखन करनार हायेत. तवा जी मदत तुम ी मला केली तीच मदत
यां
ना बी करायची हाये . आपन समदेवरा याची रयत. याचपायी आपन जीव ायला बी तयार असलं पायजेल. पु
ना आपली
भेट ईल, ना ईल... पन जवर बादशा हतं हाय तवर आपली झु ं
ज संपलेली नाई... ेसम ांनी यानात ठवा आन आमचा
रामराम या...” इतके बोलू
न क ले दार उठू
न उभा रा हला. अनेकांया डो यांया कडा ओलाव या.
“हर हर महादे
व...” असंय घोषणां
नी वातावरण म मले
.
स याच दवशी क ले
दाराने
गडावरील आपला गाशा गु
ं
धाळला. गडा या चा ा नवीन क ले
दारा या वाधीन केया. बरोबर
काही नवडक वार आ ण आपला कुटु
ं
बक बला घे
ऊन क ले दार रामशे
जचा गड उत लागला.
रामशे
ज या क ले
दाराने
गड सोडू
न जवळपास ४/५ म हने
झाले
होते
.
औरंगजेब बादशहाचा दरबार भरला होता. ये

क ठकाणचे हे
र ये
ऊन बादशहाला बात या दे
त होते. आज बादशहा जरा खु
श
होता आ ण याचे कारण हणजे कोकणातील अनेक मो हमे
त या या फौजां
नी चां
गली काम गरी केली होती. आ ण एव ात
एक हेर या या पु ात आला. बादशाहाला याने
लवू
न कुनसात केला.
“ या खबर है
?” बादशहानेवचारले
.
“ जूर... ं
बकगडकेकलेदारको संबाने वापस बु
लाया है
...” याने
खबर दली आ ण ं बकचे नां
व ऐकताच बादशहाला
रामशेजची आठवण झाली. म यंतरी या काळात याला या गडाचा पूणतः वसर पडला होता. तसेयाला तथे नवीन
क लेदार आ याचेसमजले होतेपण कु तु
बशाहीचा पू
ण बमोड कर यासाठ याने या बातमीकडे जरासेल के लेहोते.
याचेडोळे आनं
दाने
चमकले . याने रामशेज झु
ं
जवला तोही बदलला होता आ ण याला मदत करणारा यं बकचा क ले दार
दे
खील बदलला हट यावर या या मनात परत एकदा रामशे
जची जखम ताजी झाली.
“इखलास खान...” याने

इखलास खानाला आवाज दला.
पना...”
म दस हजार फौज ले
“तु कर रामशे
ज जाव... जो भी हो... जै
से
भी हो... रामशे
जपे
अपना चां
द सतारा फडकाना...”
“ऐसा ही होगा जहां

पना...” तलवारी या मु
ठ वर हात ठे
वत खान उ ारला.
बात तो शहाबुन खान, फते

“ये हखान और कासम खान भी बोला था... पर वा या ? सबको खाली हाथ लौटना पडा...
इस लयेअब मु झेसफ फते ह चा हये
...” बादशहा काहीसा उखडला. कारण हे
च वा य तो चौ यां
दा या छो ाशा
क याब ल ऐकत होता. शहाजहानने आपली कारक द हाच क ला जकू न सुके ली होती आ ण तोच क ला
औरंगजेबाला घे
ता ये
त न हता.
दहा हजारांची फौज घेऊन इखलासखानाने रामशे

ज या तळाशी आपले ठाण मां
डले . खरे
तर रामशेज साठ ही गो नवीन
रा हलेली न हती. यामु
ळेआलेया नवीन क ले दारानेते
च धोरण वीकारले जेप ह या क ले दारानेवीकारले होते
. अनेक
दवस झाले पण इखलासखानाला यश मळत न हते . अजून काही दवसां
नी आपली दे खील बादशहाकडू न खरडप काढली
जाणार या एकाच गो ीची याला चता वाटत होती. तेव ात या या मनात वचार आला. क ले दार तर बदलला आहे . मग
पु हा प ह या पासू
न सुवात के
ली तर? काय हरकत आहे ? कोणताही वलंब न करता यानेया योजने चेप हलेपाऊल
टाकले .
ं
ज : भाग २२ -*
*झु
औरं
गजे ब बादशहा आप या आप या शा मया यात बसला होता. शे
जारीच तीन मौलवी कु
राण आ ण हद स या ती घेऊन
यात त ड खुपसू
न बसले होते
. ब ते
क कोण या तरी मो ा वषयावर बादशहानेयां चेमत मा गतलेहोते
आ ण यावर
धमशा काय सां गतेयाच गो ीची ते
पडताळणी करत होते. ते
व ात ज या आं त आला. याने बादशहाला कु
नसात के
ला
आ ण ना शक न जासूद आ याची वद दली. ना शकचे नां
व ऐकताच बादशहाने लगबगीनेयाला आत पाठव यास सां गतले.
“बोलो... या सं
दे
सा लाए हो?” यानेवचारले. जासु
दानेकुनसात क न आप या जवळ ल इखलासखानाचा सं दे
श
बादशहा या सुपू
द केला. बादशहानेतो वतःच वाचायला सुवात केली. बादशहा सं
दे
श वाचत असताना या या चे
ह यावर
मा कोणते च भाव दसून येत न हते
. सं
दे
श वाचू
न झा यावर बराच वे
ळ बादशहा वचार करत होता.
“कौन है
बाहर?” बादशहाने
एकाएक आवाज दला आ ण ज या आत आला.
“ज द से
ज द मु
हे
र के
सरदार को यहां
बु
लाने
का इं
तजाम करो...” बादशाहनेकु
म सोडला.
पाच ा दवशी मु
हे
र क याचा क ले
दार सरदार ने
कनामखान बादशहापु
ढे
कनामखान... तु
“ने म बडी चतु र ाईसे
सा हे
रकेकले दारको पातशाहीक खदमतमे लाए थे
... वहां जंग होती तो हमारा भी
बहोत नु
कसान होता. तुहारी सुझबुझसेहम बहोत खुश है
... अब यही काम तु
हेरामशे
जकेलए करना है ... अगर तु
म ये काम
करतेहो तो तु
मको पां
चहजारी मनसबसे नवजा जायेगा और तु हेनगद १५००० दये जाएंगे...” बादशहानेयाला आ मष दले .
“आपक मे हरेहै जहां

पना... आपका फमान हमारे
लए खुदा का फमान है
... थोडे
ही दनोमे
रामशे
ज आपका कला
के
हे
लाये
गा...” बादशहाला कु नसात करत ने
कनामखान माघारी वळला.
मुहे
र क यावरील एका श त दालनात तीन जण मसलत करीत बसले होते. एक होता मु हे
र क ले दार ने
कनामखान,
सरा होता इखलासखान आ ण तसरा होता पे
ठचा जमीनदार अ ल करीम. कसे ही क न रामशे जवर चांद सतारा
फडकवायचा ाच एका वषयावर यां चे
खलबत चालू होते
. बराच वे
ळ यां
ची मसलत चालू होती. शे
वट यां यात एकमत
झालेआ ण काहीशा स चे ह याने
अ ल करीम तथू न बाहेर पडला.
मुहे
रव न परत यावर इखलास खानाने
आपला वे
ढा बराचसा ढ ला सोडला. वे ा या नावावर फ घटका दोन घटकां
नी
गडा या फेया चालू
झा या.
आज रामशेज गडा या मुय दरवाजावर एक त उभा होता. याने

दरवाजा ठोठावला. याची पू
ण तपासणी क न याला
आता घेयात आले. नवीन क लेदार आप या माणसां
बरोबर स लामसलत करत बसला होता. इत या त ज या आत आला.
?” क ले
“काये दारानेवचारले
.
“ क लेदार... जमीनदार अ ल करीमचा मानु

स आला हाये ...” ज याने
सां
गतले
. अ ल करीम हा या प रसरातील एक
नामवं
त जमीनदार आहे हेक ले
दार चां
गलेजाणू
न होता. पण याचे आप याकडेकाय काम असावे
? क ले दार वचारात
पडला.
“आत पाठव...” क लेदारानेफमान सोडले. काही वे

ळातच जासू द आत आला. यानेक ले दाराला मु
जरा क न आप या
जवळ ल ख लता क ले दारा या वाधीन केला. क ले दाराने
तो वतः या ता यात घे
ऊन वाचायला सुवात केली. ख ल यात
जमीनदारानेक लेदाराशी भे
ट घेयाचा मानस बोलू न दाखवला होता. काहीसा वचार क न आ ण यो य ती काळजी घेऊन
क लेदारानेयाची भे
ट घे
याचे
ठरवले
. कोण याही श ा वना फ एका सह जमीनदाराने
भे
टस क यावर यावे
असा यानेनरोप पाठवला.
दवस ठरला. वे
ळ ठरली आ ण ठर या वे
ळे
ला जमीनदार अ ल करीम आप या एका माणसाला बरोबर घे
ऊन क ले
दारा या
भे
ट ला आला.
“बोला जमीनदार... आज इकडं

कुठं
?” क ले
.
“ जू
र... हम तो सु
कू
न पसं
द आदमी है
... सयासतसे
हमारा या ले
ना दे
ना?” जमीनदारा या बोल याव नच या या
वभावाचा अंदाज ये
ऊ लागला.
“नाई हं
जी... तु
म ी आसं
च ये
नार नाई हे
ठावं
हाये
आ हाला...” यावे
ळे
स क ले
दाराचा वर अगद होता.
“गु र... पर हम आपकेलए मु
हे
रका कले
दार ने
कनामखान का सं
दे
श लाए है
...” जमीनदार एके
कशद
अगद तोलून मापू
न बोलत होता.
हे
“मुरचा क ला तर मु
गल बादशहाने
घे
तलाय ना?” क ले
दार सावध झाला.
“जी जू
र...”
ग याचं
“मं मा याकडं
काय काम?”
“ जूर... आप तो जानते
है... सा हेर मुहे
रपर मु गलो का अ धकार हो गया है , यं
बक और अ हवंत को भी उनक फौजोने घेरा
है
. यहांभी इखलास खान डे र ा जमायेबै
ठा है
. इस कले पर ना तोपेहै ना लोग. पहेलेपाजी और मानाजी के साथ ंबकका
कलेदार भी मदत करता था. अब वो भी नही है . पाजी सातारामेहै, मानाजीको आपके सं
भाजी महाराजने कैद कर लया...
अब अगर मु गल फौजोनेघेर ा कडक कया तो यहां केलोग भूखे मरगे ... और येबात आप भी जानतेह ...” येक वा या वर
जोर देत अ ल करीम बोलत होता. याची ये क गो खरी होती.
ग? काय हनतोय ने
“मं कनाम खान?” क ले
दाराचा आवाज खाली आला.
“ जू
रनेआपकेलए सं दे
सा भे
जा है
, अगर आप कला हमारेहवाले
करते
हो तो आपको पचास हजार नगद दये
जाएं
गे
.
इसीकेसाथ आपको बादशहाक तरफ से तीन हजार क मं
सब और खलत द जाये
गी.” अ ल करीमने एके
क आ मष
दाखवायला सुवात के
ली.
“येभी सोच ल जए... संबाजी आपको कोई वतन नही दे

गा... ले
क न बादशहा सलामत क मे हरे ई तो आप वतनदार भी बन
सकते हो...” हे
वा य अ ल करीमने उ चारलेआ ण क ले दाराने
वर पा हले
ह यावर रागाची एक रे
ष दसली पण
अगद च काही ण. याने लगेचच वतःला सावरले
. आता मा या या डो या त जबरद त वचारच सुझाले . कारण शे
वट
नणय यालाच यायचा होता. एक कडेवरा याशी बे ईमानी क न वतःचा वाथ साधायचा कवा वरा याशी इमानदारी
क न ये णा या संकटां
ना सामोरे
जायचे
. बरे
सं
कटेदेखील अशी क यात ये काची गाठ मृ
यूशी. क ले दार वचार करत
होता आ ण जमीनदार अ ल करीम अगद बारकाईनेया या चे ह याचेनरी ण करत होता.
ं
ज : भाग २३ -*
*झु
बराच वेळ गेयावरही क ले दार काही बोलत नाही हेपा न अ ल करीम या मनातील चल बचल वाढूलागली.
ने
कनामखानामाफत बादशाहनेयालाही खलत, पाचशे ची मनसब तसे
च दहा हजार नगद व पात देयाची तयारी दाखवली
होती. आ ण हेसा य होणार होतेतेक ले दारा या एका नणयावर.
“आप और अ छ तरह सोच ल जए...” अ ल करीमचे

श द क ले
दारा या कानावर पडले
आ ण क ले
दार भानावर आला.
...” क ले
“ठरलं दार उ ारला.
“बहोत खू
ब... ले
क न?” अ ल करीम ग धळला.
म ी हनताय ये
“तु बरोबर हाये
. खानाला आमचा नरोप ा... यां ना सां
गा... गड यांया ता यात ायला आमची तयारी हाये
...
पर ये ... आम या लोका नी तुम ी तु
म या रायते
वानी वागवाया पायजेल...” क ले दारानेक ला ता यात देयाची तयारी
दाखवली आ ण अ ल करीम या चे ह यावर आनंद दसू लागला.
“माशा अ लाह... बहोत सही फै

सला कया है
आपने
... आपका संदे
सा खां
साबतक प च ंजाये गा...” असेहणत अ ल
करीम उठला. याला ही गो लवकरात लवकर खाना या कानावर घालायची होती. या या डो यापु ढेआता पाचशे
ची मं
सब
आ ण दहा हजार नगद ते वढ दसत होती.
दोनच दवसात क ले
दाराने
गडा या क या ने कनामखाना या हवाली केया. खानने
ही त काळ प ास हजार नगद दे
ऊन
बादशहाकडू
न आले
ली खलत क ले दारा या वाधीन के
ली आ ण क यावर अने क वषानी मु
गलां
चा चां
द सतारा फडकला.
या काळात सं
नी औरं
गजेबा या नाक नऊ आणले
होते
. आ ण यामु
ळे
च बादशहा खू
पच सं
तापला होता.
ते
व ात नेकनामखानाचा जासूद आला.
“बोलो...” अगद वरात बादशहा पु

टपु
टला.
“ जू
र... बहोत अ छ खबर है
...”
“बहोत अ छ खबर? या रामसे

ज पे
अपना चां
द सतारा फडका?”
“जी जू
र...” जासु
दाने
होकार दला आ ण बादशहाचा वतः या कानां
वर व ासच बसे
ना.
म सच बोल रहे
“तु हो?” बादशहानेया या सं
शयी वृीने
परत वचारले
.
“जी जू
र... ने
कनामखाननेकले
पर फते
ह हासील कर ली...” जासु
दाने
सां
गतले
...
“और बताव...” खु
शीत ये
ऊन बादशहानेवचारले
.
“ जू
र... हमे
जंग क ज रत ही नही पडी... ये
काम पे
ठ केज मदार अ ल करीमनेकया... उसनेरामशे
जकेकले दार को
पाचहजार क मनसब और पचास हजार नगद का लालच दया. उसी के साथ बादशहा क उनपर इनायत होगी ये
भी कहां...
और फर खू न क एक बु
ं
द गरेबना रामशेज अपने क जे मे
आ गया...” याने
उ साहात सां
गतलेआ ण बादशहाचा चे हरा
पडला. आप या व डलांनी जसा हा क ला लढू न जकला तसाच तो आपणही जकावा हीच याची इ छा होती आ ण या
एका गो ीमु
ळे
जरी गड या या ता यात आला होता तरी तो फतु
र ीमु
ळे
. परा मामु
ळे
नाही.
“पता नही ये
मरह े क स म से
बने
है
? एक आदमी जतना इमानदार है
, सरा आदमी उतनाही बे
ईमान...” बादशहा
त डात या त डात पु
टपु
टला.
म जाव...” याने
“तु फमान सोडले
आ ण जासू
द माघारी वळला.
आज सं भाजी महाराजां
चेच खू पच वच लत होते. एकाच वे
ळे
स चार पाच मो हमां
वर यां
ना ल ठे वावेलागत होते. कु
ठे
मराठ सैय कमी पडू लागलेतर यां यासाठ यादा कु
मक पाठवणे, कु
ठेरसद पाठवणे तर कुठेवतः हातात तलवार घे ऊन
मराठा शले
दारांया मदतीला जाणे. एक णही यांना नवां
तपणा तो काय मळत न हता. यां या मनात गो ातील
मो हमे
ब ल वचार चालू होतेआ ण ज या काहीसा धावतच आत आला. आ या आ या याने राजां
ना मु
जरा के
ला.
“काय खबर आहे

?” छ पत नी वचारले
.
“ हाराज, घात झाला... सरनौबत हं

बीरराव कामास आले
...” याने
बातमी दली आ ण छ पत या पायातील ाणच
गेयासारखेयां ना झाले.
“काय?” महाराजां
चा आप या कानावर व ासच बसे
ना.
“जी हाराज... यां

नी परा माची शथ के
ली पन या नी गोळा लागला अन...” जासू
द बोलायचे
थां
बला.
ब...” काहीशा हताश वाणीने

“जगदं छ पती उ ारले
. या ध या तू
न तेवतःला सावरतात न सावरतात तोच ना शक न
खब या नवीन खबर घे ऊन आला. पाच वष अगद शौयाने लढलेला रामशे
ज फतुर ीने
मोगलांया हाती गे
ला होता. छ पत चे
र तापले पण घटना घडून गेली होती.
रामशे
ज मु
गलां
या हाती जाऊन १५ दवस झाले
असतील तोच रामशे
दार प ास हजाराची थै
ली घे
ऊन राजां
पु
ढे
ं
ज : भाग २४ ( अं
*झु तम ) -*
आप या समोर क ले दाराला पाहताच छ पत या चे

ह यावर नापसं
तीची एक पु
सट रे
षा उमटली. क ले
दारालाही या गो ीची
चां
गलीच क पना होती.
“बोला क ले
दार... याच साठ का आ ही तु
मची रामशे
जवर नयु के
ली?” काहीशा नापसं
तीने
नी वचारले
.
“माफ असावी हाराज... पन क यावरील रसद सं पत आली हती. क यावरील लोकं बी हवाल दल झाले. आन रयतेचा
इचार क न मला ो ननय यावा लागला. तरी पन तु म ाला यात आमी कसू र के
ली असे वाटत असेल तर तुम ी ाल ती श ा
मला काबुल हाये...” आप या हातातील प ास हजारां ची थैली महाराजां
या शेजारी उ या असलेया कारकु नाकडे सोपवत
क लेदार हात बां
धन ूउभा रा हला. महाराजां
नी या या चेह याकडे एकदा रोखून पा हलेआ ण क ले दार खरेबोलतो आहे
याची यां
ना मनोमन खा ी पटली.
“ठ क आहे... झाले
तेझाले... काही वे
ळेस माघार घे
णह
ेी गरजेचेअसते. लवकरच तु हाला नवीन मो हमे
वर पाठवले
जाईल.
तो पयत व ाम करा...” इतके बोलून राजां
नी क लेदाराबरोबरचेसं
भाषण संपवले.
इकडे बादशहा मा खू पच खु श होता. या या मागातील सग यात मोठा काटा, हंबीरराव एकाएक नाहीसा झाला होता.
ना शक आ ण बागलाण ां तातील बराचसा दे श मुगल राजवट त सामील झाला होता. वजापू र आ ण गोवळक डा मुगली
अमलाखाली आले होते
. आ ण यातच अने क वष झु ं
जून दे
खील हार न जाणारा रामशेज या या ता यात आ यामु
ळे ही
आप यावर अ लाची मे हरेअस याची भावना बादशहाम येजली. रामशे ज आप या ता यात ये णेहणजे अ लाची रे
हमत
हणून या गडाचेनां
व रहीमगड असे बदल यात आले . या क याव न बादशहाला ना शक, बागलाण, अहमदनगर, ठाणे
आ ण औरं गाबाद या सग याच ां तावर ल ठे वणे सोपे जाणार होते
. तसे
च हा क ला दसायला जरी लहान असला तरी
कती चवट झु ं
ज देऊ शकतो याचा याला चां गलाच अनु भव आला होता. यामु ळेच या क याला अन यसाधारण मह व
ा त झाले.
एक म ह यापेाही कमी कालावधीत रामशे

जचा कायापालट झाला. पडझड झालेया भागां
ची न ाने
बां
धणी केली गे
ली.
गडावर दा गोळा मु
बलक माणात उपल ध क न दला गे ला. जवळपास २० एक लहान मो ा तोफा गडावर तै
नात
कर यात आ या आ ण बादशाही अमलास सुवात झाली.
या ये
क गो ीची मा हती सं
चे
हे
र यां
यापयत पोहोचवत होते
.
आ ण एक दवस छ पत नी क ले
दारास बोलावणे
पाठवले
. दोनच दवसात क ले
दार छ पत समोर हजर झाला.
“या क ले
दार... आज तु
हाला मो हमे
वर नघायचे
आहे
.” महाराजां
नी सुवात के
ली.
“आ ा हाराज... मो ा मनाने तुम ी आम या चु

का पदरात घे
त यात. आता वरा या या कायात कोनतीबी कसू
र हायाची
नाई...” क ले
दाराचा हात तलवारीकडे गे
ला.
“तुहाला रामशे
ज ता यात यायचा आहे ... पण आता रामशेज पू
व पेा बला बनला आहे हेही ल ात असूा...”
नी फमावले आ ण क ले दाराचा चे हरा खु
लला. आप यावर लागले
ला फतु
र ीचा डाग धुवू
न काढ याची नामी सं
धी
क लेदाराकडेचालू
न आली.
“काळजी नसावी हाराज... मावळा गडी काय चीज हायेये

च बादशहाला दा खवतो...” असेहणू
न याने
चा नरोप
घे
तला.
बरोबर अगद मोजके
च ३०० वार घेऊन क ले
दार रामशे
ज या दशे
नेनघाला. काहीही झाले
तरी ही सं
धी सोडायची नाही
अशी यानेजणू त ाच केली होती.
रहीमगडावरील बादशहाचा क ले दार अगद च बे

सावध होता. एकतर जो क ला फतु र ीने
आप याकडे आला यावर इत या
लवकर आ मण होईल हेयाला व ात दे खील वाटत न हते. समजा तसेझालेतरी जवळपास एक हजाराची शबं द
बादशहानेगडावर ठे
वली होती. लहान मो ा अशा २० तोफा आ ण मुबलक दा गोळा या या जोरावर या क याकडे
पाह याचेकु
णाचे धाडस होणार नाही असे
च तो समजू
न होता.
रा ी या कर अंधारात मराठा सै
याची तु
कडी गडाचा ड गर चढत होती. वतः क लेदार सवात पु
ढेरा न या तु
कडीचे
ने
तृ
व
करत होता. तटबंद खाली येताच क लेदाराने
सग यांना सू
चना ायला सुवात के ली. अगद मोज या श दात सग या
सूचना द या गेया आ ण गडावर दोर फे कलेगे
ले
. ते व थत अडकले आहेत याची खा ी के
ली गे
ली आ ण काही जण
तटबंद चढू लागले.
तटबंद जवळ पोहोचताच सग यात आधी ये काने

कोणता आवाज तर होत नाही याचा कानोसा घे तला. नं
तर हळू
च एके
क
डोके तटबं
द पलीकडे पा लागले. सगळ कडे भयाण शां
तता पसरली होती. पहा यावरील सैनक काही जण अधवट पगत
होते
. क येक जण तर तलवार बाजूला ठे
वू
न च क झोपलेहोते
. गडावर मशाल चा अगद मं द उजे
ड दसत होता. सै नकाने
हळूच इशा याचा आवाज के
ला आ ण उरलेया तु कडीनेभराभर दोराने
वर चढायला सुवात के ली.
सं
पूण तुकडी गडा या तटबंद वर पोहोचली तरीही मु
गल सै याला याचा सुगावा लागला नाही. सगळेजसे वर आलेतसा हर
हर महादे
वचा गजर आसमं तात घुमला. आप या समोर इतके मराठ सैय पा न खडबडू न जागे झाले
लेमु
गल सै नक पुरते
भां
बावले. यातील काह नी आप या तलवारी उचल या पण या यानातू न बाहे
र काढ याचीही संधी यां
ना मळाली नाही.
एकेका वारासरशी एकेक शीर धडावेगळे होऊ लागले . डोळेचोळत उठलेया सै नकां
ना समोरचे य पा न थं डीतही घाम
फुटला.
“भागो... भागो... दगा... या अ ला... का फर आया...” या आ ण अशा अने क वेगवेग या आरो या आ ण याच बरोबरील
कका यां नी आसमं त दणाणू न गे
ला. मुगल क ले दार या सग या काराने जागा झाला. हातात शमशे र घे
ऊन तोही सै या या
समोर आला. तो पयत गडावरील जवळपास दोनशे मुगल सै नक गारद झाले होते
. क येकांनी तर मरह यां ना खरे
च भूत वश
आहे त असा समज क न घे तला होता. उरलेया मुगल सै याने
हा ह ला परतवू न लाव याचा नेट ानेय न के ला पण
माव यां या जोरापुढेयां चे काहीही चालेना. आ ण यातच अघट त घडले . क ले दाराचा एक भयं कर वार अंगावर झा याने
मु
गल क ले दार धारातीथ पडला आ ण मु गल सै याचा तकार सं पला. या लढाईत जवळपास १०० एक मावळे ही
वीरगतीला ा त झाले पण तो पयत क ले दाराने
गडाचा ताबा घे
तला.
सू
य उगव याबरोबर गडावर शवरायां
या वरा याची भगवी पताका फडकू
लागली. एक त सं
कडे
ही
शु
भवाता देयास रवाना झाला.
औरं
गजे ब बादशहाला जे हा हे
वतमान समजलेयावे ळेस याचा चे
हरा पाह यासारखा झाला. जो क ला कोणतीही साधने
नसताना प ास हजाराची फौज पाठवू नही याला ५ वष घे
ता आला नाही तोच क ला सं भाज या अव या ३०० शले दारां
या
तु
कडीने फ एका रा ीत परा माची शथ करत परत जकू न घे
तला. बातमी ऐक या बरोबर या या सं
तापाचा पारा चढला.
पण चडू न काहीही हो यासारखेन हते. या या चे
ह यावर नराशे
चेभाव प दसू न ये
ऊ लागले .
“या परवर दगार... ये

मरह े
क स म से
बने
है
?” त डात या त डात श द पु
टपु
टत बादशहा खाली बसला.
आ ण रामशे
ज मा पु
ढ ल १३० वषासाठ सु
र त झाला होता.
*समा त*

Zunj PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zunj PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

 ं

जा तीत जा त अधा म नट झाला असेल आ ण दरवा या या वर या बाजू

“काय काम हाये

“गडावरनंआलोय... राजांचा सां

“माफ असावी सरकार, पन गडावरनं

ख लता धाडलाय...” कमरे

“या या राह याची, शदोरीची यव था करा...” क ले

“शहाबुन खान...!” बादशाहने

ताखी माफ जहां

“तो?” बादशहा काहीसा ओरडलाच.

“शहाबुनखान... तु म १० हजार क फौज लेकर गु

“तो? कतनेदन चा हये

“ सफ एक दन जहांपना... सफ एकही दनमे

हाच ख लता रावजी घे

रामशेजचा क ले दार हा अगद अ सल मद मराठा. सहा साडेसहा फुट रां

“बादशहाची वाकडी नजर हकडं

“राजानंख लता धाडलाय. बादशहाची फौज ये

त या अंगावर सरस न काटा आला. एकतर लहानपणा पासू न तनेमुगल फौजां चा नं

“तुला काय वाटतं?” एकाएक क ले दाराने

क उ शक वाईट बातमी हाये

“ क ले दार...! या आयु यात या कद माघार ये

...! आता लढायचं

“बोला ता या... काय कु

“ता या... आप याकडं

“आन या लाकडाची तोप करतू

“आरं मंग या हाय ना. तू

“हा बोल क ...!” क ले

चार दवसात लढाईसाठ या या गो ी गरजे

“जी...!” काहीसा भानावर ये

सरदार शहाबुन खान |

कारकून जसजसा ख लता वाचत होता, क ले दाराचा चे

आजपयत याने बादशहा या अनेक मो हमे

“सब मलाकर ८०० लोग ही ह गे

इकडेक यावर मा अगद पू ण शां

खानासाठ हा सग यात मोठा ध का होता. सग यात जा त सं

इकडे गडावर मा आनं द वातावरण होते . मु

“करीमखान... तुम चारसौ लोग ले

गनीम तर अगद तयारीनेपु

“आन हा... या कुनाला गोफन चाल वता ये

गनीम बराच पु ढेआला होता. आप या मारा या ट यात ये

खान आप या काही नवडक लोकां सह च बाजू ने

होता. खान पूण ह ाला पे

आता मा क ले दारासह सग यानीच श य तो आडोसा घे तला. पण झालेभलतेच. तोफेया त डू

आठ दहा दवस क या या दशे नेतोफांचा मारा चालू

... बोलो...” खानाने

“ जूर, अगर हम यहांपर उस कले जतना उं

प रहो सबलोग...!” खान भडकला. वातावरण एकदम शां

चार घटका झा या आ ण खानाचे सैय आजू बाजू

सं याकाळ झाली. खानाचेपां

“आज काई या वा ावर जानार नाई... कु

“आरं येसमदंठ कच हाय पर या हतंहायलो तर समदे लोकंडो यात तेल घालू

“आवो... पर आमची जदगी आमची नाई, या रयते

हाय मला पन आमची जदगी तर तु

“नाई... काय बी झालं आन समोर कुनीबी असलं तरी तु

खानाचा तळ अजू नही हलले ला न हता. आ ण एक दवस क ले दाराला काही सै

गडा या पाय याशी लाकडां

“भलेशा बा स !!!” क लेदाराची शा बा सक ची थाप तु

“ग ानो... मला तुमचा अ भमान हाये

खानाचा क याला वे ढा पडू

खान आज खू पच खुशीत होता. लाकडी बुजाचेकाम पूण झालेहोते

“आवो...! दोन घास खाऊन या...!” क ले

... काई हनालीस?” क ले

“नाई... खा यावरची वासनाच उडलीय बगं ... ये