Professional Documents
Culture Documents
Prefácio a 3a edição . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V
Prefácio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII
Capítulo 1 INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.1 CONCEITOS BÁSICOS DE INSTRUMENTAÇÃO PARA CONTROLE
DE PROCESSOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.1.1 Sistema em Malha Aberta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.1.2 Sistema em Malha Fechada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.2 CARACTERÍSTICAS GERAIS DE INSTRUMENTOS . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2.1 Classes de Instrumentos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2.2 Definições . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.3 IDENTIFICAÇÃO E SÍMBOLOS DE INSTRUMENTOS . . . . . . . . . . . . 8
1.3.1 Padronização ISA (The Instrumentation, Systems and Automation
Society, Antigamente Denominada Instrument Society of
America) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.3.2 Exemplos de Simbologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.4 REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
ANEXOS – EXEMPLOS DE SIMBOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Capítulo 2 PRESSÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.1 INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.2 GENERALIDADES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.2.1 Unidades de Pressão . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.2.2 Definições de Pressão . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2.2.3 Pressões Estática, Dinâmica, Total e Diferencial . . . . . . . . . . . . . 24
2.2.4 Teorema de Stevin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.2.5 Princípio de Pascal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
X INSTRUMENTAÇÃO INDUSTRIAL
Capítulo 3 VAZÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
3.1 INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
3.2 CARACTERÍSTICAS DOS FLUIDOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
3.2.1 Líquidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3.2.2 Gases . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3.2.3 Vapor d’Água . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
3.3 MEDIDORES DEPRIMOGÊNIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
3.3.1 Teoria Resumida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
3.3.2 Placas de Orifício Clássicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3.3.3 Placas de Orifício Especiais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
3.3.4 Bocais de Vazão . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
3.3.5 Venturis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
3.3.6 Medidores Diferenciais de Inserção . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
3.3.7 Medidores Especiais por Diferença de Pressão . . . . . . . . . . . . . 95
3.4 MEDIDORES LINEARES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
3.4.1 Medidores de Área Variável . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
3.4.2 Medidores a Efeito Coriolis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
3.4.3 Medidores Eletromagnéticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
3.4.4 Medidores Térmicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
3.4.5 Turbinas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
3.4.6 Medidores Ultrassônicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
3.4.7 Medidores de Vórtices . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
3.5 MEDIDORES ESPECIAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
3.5.1 Medidores de Força . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
3.5.2 Correlação . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
3.5.3 Laser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
SUMÁRIO XI
5.1.2 Conceitos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
5.1.3 Escalas Termométricas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
5.1.4 Especificação do Sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
5.2 INDICADORES DE TEMPERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
5.2.1 Indicadores Cromáticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
5.2.2 Indicadores Pirométricos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
5.3 MEDIDORES TRADICIONAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
5.3.1 Termômetros Bimetálicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
5.3.2 Termômetros de Haste de Vidro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
5.3.3 Sistemas de Bulbo-Capilar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
5.4 TERMÔMETROS DE RESISTÊNCIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
5.4.1 Bulbos de Resistência de Fio Metálico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
5.4.2 Termistores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
5.5 TERMOPARES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
5.5.1 Princípios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
5.5.2 Associação de Termopares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
5.5.3 Tipos de Termopares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
5.5.4 Limites de Erro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
5.5.5 Construção e Proteção dos Termopares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
5.5.6 A Junta de Referência . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
5.5.7 Fios e Cabos de Extensão e Compensação . . . . . . . . . . . . . . . . 235
5.5.8 Considerações sobre a Instalação . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
5.6 PIRÔMETROS DE RADIAÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
5.6.1 Princípios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
5.6.2 Pirômetros Óticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
5.6.3 Pirômetros Infravermelhos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
5.7 TERMOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
5.8 SENSORES DIVERSOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
5.8.1 Sondas Pneumáticas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
5.8.2 Sensores Fluídicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
5.8.3 Semicondutores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
5.8.4 Ultrassom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
5.8.5 Reflectometria Acústica no Domínio do Tempo . . . . . . . . . . . . . . 245
5.8.6 Cristais de Quartzo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
5.8.7 Cristais Líquidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
5.8.8 Ruído Térmico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
5.8.9 Sensor de Sal Paramagnético . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
5.8.10 Espectroscopia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
XIV INSTRUMENTAÇÃO INDUSTRIAL