H a lil İn a lc ık

Doğu Batı
M akaleler II

T.C. İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ

•0312 - w
DR440149 2006
İnalcık. HM. 1916-
Doğu Batı

DOĞÜBÂTI
Halil İnalcık
1916 doğumlu. 1942-1972 yıllarında Ankara UnıverMtcsi DTCF ve SI3Fdc Osmaniı ve
Avrujıa taıihi dersleri vermiştir. 1972’de Chicago Ünr/ersitcsi'nc davet edilmiş ve 1986 yılına
kadar Imj üniversitede Tarih bölümünde dere vermiştir. Türkiye ve Türkiye dışında dokuz
üniversite tarafından Fahri doktora unvanı verilmiş olan Halil İnalcık, Türk Dışişleri
Bakanlığı Yüksek Hizmet Madalyasına ve 2003 yılında Kuttur Bakanlığı Sanat ve Kültür
litıytık Odulunc, 2008 TBMM Onur ödülüne lâyık görülmüştür, (nalcık; uluslararası alanda
l>ıtı;nk Akudcmi'nin üyesidir.
linklini Ivıcrlrri:
t he Otumun Emptre: The Classical 1300-¡600, 'Londra. 1973) (Ingili/cc don baskısı
yapıldı; yedi Halkan dili ile Arapçaya çevrildi): Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar,
(Ankara, 1954); Hicri835 Tarihli Sureti Defteri Sancak-i Anvnid. (Ankara, 1954); Sn«//«//ı
( filomun Socuıl und Econonıic Hisirny. (tundra, 1%5); The Ottonıan Empin: Conquest,
(hşumzation, and Economy. (Londra. 1978); The Middle Fası and Balkans under the Ottonınn
EnifHre' Essays on Economy and Society, (Bloomington. 1993); Osmanlt İmparatorluğunun
Ektmtmıik **Sosyal ihrihı, /(İstanbul, 2000).
Copyright O Bu kilabınyayım haklan Doğu Batı Yayın an’na aittir.
Yayına Hazırlayanlar
laşkın Takış
Sunuy Aksoy
İÇ İN D K K İL K K
Önsöz
I. Biilünı: Gaza ve Uçlar
Batı A nadolu'da Gazi Beylikler, Bizans ve 1(a ç tıla r.................................................11
Osmaniı Dcvlcti'nde Uc ( S e rh a d )la r.......................................................................... 45
Osmaniı Fetih Y öntem leri.............................................................................................. 61
Ahilik, Ibplum ve D evlet................................................................................................ 85
Çift-Hânc Sisiemi ve Köylünün V ergilendirilm esi...................................................96
Kümeli: G enel Bir B a k ış ...............................................................................................111
II. Bölüm: Osmaniı Devletinde Kurumlar
Osmaniı İmpuratorluğu'ndu Köle E m eğ i..................................................................123
Devlet Teşkilâtında Kul Sistemi................................................................................... 154
Adalet.Şikâyet Hakkı: 'Arz-i H âlve'A rz-i M ah zarlar........................................ 169
Osmanlt Sultanlarının Unvanları (Titülatür) ve Hgemenlik K avram ı................ 187
Hâs Bağçc'dc 'Ayş u T a râb ............................................................................................193
Osmaniı "Frcngislâm ”: G a l a ta ...................................................................................199
II. M eşrutiyet................................................................................................................... 203
T ürk Diplomasi Tarihinin S o ru n la rı.......................................................................... 210

Kapak Kotografı: III. Bölüm: O sm aniı vc Avrupa

Ara Güler Tarihte A vrupa Birliği vc T ü rk iy e .............................................................................. 217
İspanyol-Türk İlişkilerine Kuşbakışı.......................................................................... 241
Kapak Tasarımı “Türk Korkusu**............................................................................................................ 246
Aziz itina I lelenizm. Megali İdea ve Türkiye......................................................................... 261

Haskı: Cantckin Matbaacılık IV Bölüm: M odem Türk Tarihçiliği

I. Baskı: Hkim 2008 OsmanlI'da İstatistik M etodu Kullanıldı mı:
Tahrir Sistemi............................................................................................................ 283
Doğu Batı Yayınlan M odern T ürk Tarihçiliği Ü zerine N o tla r................................................................. 289
Selanik Cad. 23/8 Fransız Annales Ekolü ve T ürk T arihçiliği............................................................... 3 ] j
Kızılay/Ankara
Tel:03124256864 425686$ Ekler
e-mail: dügubatiN ıyubaiıconı E k i- Impact o f the Annales School on
www.dogubaii.oom O ttom an Studies and New Findings................................................................... 327
Kk 2- T he S hayklrt Story: Told by H im se lf.......................................................... ...
Doğu Batı Yayınlan-39 İ mi ıh ft
ISBN 978-975*8717*42*2 Dizin..................................................................................................................................4(J8
 Ö n sö z

M akalclcr’in bu 1!. cildinde. D oğu Batı dergisinde vc b aşka yerlerde

yayınlanm ış m akalelerle birlikle hiç yayınlanm am ış bazı yazılarım ı,
belli k o n u lar etrafında toplam ayı ve sunmayı denedim .
I. B ölüm ’de, Caza ve Uçlar (scrh ad ’ler) ve Batı A n ad o lu 'd a Bi­
zans top rak ların d a gaza ile yükselen beylikler tarihi ve bu beylikler­
d en Bizans’a en yakın olanı, O sm anlı beyliğinin hangi yöntem lerle
bir im p arato rlu k halinde geliştiği açıklanm aya çalışılm ıştır.
II. B ölüm ’de. O sm anlt Dex’leî-i Vlı/yytf’sinin (İm p arato rlu -
ğ u ’n un) tem el kurum lan, kul sistemi, adalet ve tebaanın idarecilere
karşı şikâyet hakkı, padişahların unvanlara yansıyan yüce h ü k ü m ­
darlık iddiaları. Saray'da sanatların icra alanı olarak ınecUs-i işret.
O sm an lı'n ın Batıya açık kapısı; “Frengistan”!: G alata vc nihayet
"an â sır”! (etnik grupları) Anayasa rejimiyle kaynaştırm a deneyimi
ve Türkiye'yi Cum huriyet rejim ine götüren II. M eşrutiyet ele alın ­
m ıştır. Son olarak O sm anlı diplom asi tarihinin so ru n la n n a kısaca
değinilm iştir.
III. B ölüın’d e Osmanlı ■ Avrupa ilişkilerine d a ir genel b ir d e ğ e r­
lendirm e ve buna rk olatuk Akdeniz’de O sm anlı’nın büyük rakibi
İspanya ite ilişkilerine dtıir soıı zam anlarca ya/.dığıın iki kısa ya/j
eklenm iştir.
 IV. Bölüm. T ürkiye'de m odern tarihçiliğin gelişimi, özellikle
A nnales ekolünün etkisi ve yeni akım lar hakkında b ir denem eye
ayrılm ıştır.
Bu denem eleri okuyanlar, um uyoruz ki, O sm anlı Dcvlct*i
‘Aliyye'sinin ortaya çıkışı ve gelişimi, devlet sistem i ve nihayet ezelî
rakibi I lıristiyan Avrupa ile ilişkileri üzerinde altm ış yıla varan a ra ş ­
tırm alarım ın genel çizgisini bulacaktır. Nihayet unu tu lm am alıd ır ki.
tarih yazıcılığı, toplum un belli gelişim d ö n em lerinde dünyayı ve
kendisini nasıl g ö rd ü ğ ü ve g örm eye çalıştığını yansıtır.
Bu denem eleri bir kitap halinde, Doğu Batt, M akaleler i l olarak
kam uoyuna sunm ak konusunda beni leşvik eden d o stu m Taşkın
T ak ış’a ve bu cildin hazırlanm asında emekleri geçen D em et Sunay
Aksoy'a b u rad a teşekkürü borç bilirim.

Halil İnalcık
I. BÖLÜM
Gazâ ve Uclcr
 B a t i A n a d o l u 'd a G â z î B e y i.İ k lk r ,
B İZ A N S VE H A Ç L IL A R

1300 tarihlerine do ğ ru Balı A nadolu’da kurulan beylikler kendi hafif

donanm alarıyla, b aşta Venedik ve Ceneviz olm ak ü zere D o ğ u A kde­
n iz'd e Latin egem enliği altındaki ad a la r için büyük b ir tehlike o lu ş­
tu rd u . Bu d eniz gâzîleri (guzâl fi'i-b a h r), Ege D enizi’n d e ve Balkan
tarih in d e yeni bir d ö n em açacakları gibi, so n ra d a n 14. yüzyıl so n la ­
rında Osm anlı egem enliği altına girerek O sm anlı d eniz g ü c ü n ü n ç e ­
kirdeğini o lu ştu racak lard ır (1 3 8 9 -1 3 9 0 ).
1 2 9 1 'd c P apa’nın, D oğu A kdeniz’d e İslâm ülkelerine karşı abluka
ilân etm esinden sonra. H ıristiyan donanm aları A nadolu kıyıları b o ­
y unca karakol gezm ekteydiler. 1293 tarihinde 2 0 kad ırg ad an o lu ş­
m uş b ir Venedik d onanm ası Alanya’yı ele geçirdi. Alanya I. Alâeddin
Keykubad taralın d an fethedilm işti (1223). K aram anlılar kısa zam an
so n ra şeh ri geri aldılarsa da. Latin deniz devletleri, bu a ra d a R o­
d o s’ta yerleşm iş olan H ospitallcr savaşçı tarikati, A nadolu kıyıların­
da. T c k e ’d e M akrİ K örfezi'nden Çukurova (Kilikya)'ya k ad ar birçok
önem li d eniz üslerini zapt ettiler. Meselâ. Kaş kasahası karşısında
küçük M eis Adası (Castcllo R osso). Rodos şövalyeleri tarafından.
R odos'la bu ileri karakollar arasında ulaştırm ayı devamlı şekilde
kontrol etm ek için işgal edilm işti. Batı A nadolu'nun 12 9 0 -1 3 0 4 ta ­
rihleri arasın d a tüm üyle Tiirkm enlerin egemenliği altına d ü şm esin ­
den sonra D e n i/ kA/İIciiiiiu akutları, büyük ölçüde ve başarılı biçim-
 12 Batt Anadolu 'da G âzî Beylikler, Bizans ve ilaçlılar
dc, yeniden başladı. Batı A nadolu’daki G âzî T ü rk m en beyliklerinin
ilki olan M enteşe Bcyliği’nin, G üney A n ad o lu ’d an Selçuldu Sahil
Beyi {melikli ’s-sevâhit) unvanını taşıyan biri tarafın d an k u ru lm u ş o l­
m ası kayda değer. O n u n , bu T eke kıyılarını dah a 1269 yılına doğru
tam am ıyla kendi k o n tro lü altına aldığını, b u arad a Strobilos, Stadia
ve T rac h ia lim anlarını ele geçirdiğini biliyoruz. Bu bölgede M enteşe
Bey, kışlak için h e r m evsim T o ro sla r’d an sahil ovalarına inen T ü rk -
m enleri örg ü tley erek , güçlü bir deniz beyliği k u rm u ştu r. Ç ağdaş bir
B izans kaynağı olan G e o ıg io s P achym eres (eseri 1 3 0 7 ’ye k a d a r g e ­
lir) açık ça y azar ki, M enteşe Bey ak m larm d a, T eke (Caria)
lim anlarını kullan m ıştır. D aha kuzeyde E p h esu s (S elçuk) körfezinde
A naea (Aniya) bu d ö n em d e h e r m en şed en k o rsa n ın to p lan m a yeri
olup. T ü rk k o rs a n la n 1 2 7 8 ’e d o ğ ru b u ra d a sağlam b ir şekilde y er­
leşm iş b u lu n u y o rlard ı.
Batı A nadolu, T ü rk m e n gazilerinin eline g eçm ed en ön ce, Bizans
id aresin d e, deniz kuvvetlerinin büy ü k b ö lü m ü , E g e ’de, M arm ara
D e n iz i’n d e ve K a rad e n iz ’de belli lim an lard a b u lu n u y o rd u . Bu d u ­
ru m , bu lim anların ü st tarafın d a gem i yapım ı için gerekli ağacı sağ la­
y acak o rm a n la rın bulunm asıyla belirlenm iştir. Bu lim an lard a g em ici­
ler, k o rs a n la r vc gem i yapım ında u stalar to p lan m ış b u lu n u y o rd u .
A çıkça g ö rü y o ru z ki, G âzî beylikler k u ru ld u ğ u z am a n o n la rın filoları
d a, L a sk arid ler z a m a n ın d a (1 2 0 8 -1 2 5 9 ) o ld u ğ u gibi, aynı lim anlarda
o rta y a çıkm ıştır. Bu lim anlar, sırasıyla Ege D e n iz i’n d e Aniya,
E p h e su s, S m y rn a, A d rem ittyon; M arm ara D e n izi’n d e ise K aram ides
(K e m e r? ), Pegai (K ara-B ig a), C yzicus (A ydıncık), C ios (G em ilik,
G em lik) idi. 1284 yılında B izans idaresi ta s a rru f için b u lim an lard ak i
d o n a n m a la rı kald ırd ığ ı z am a n bu R um gem iciler, gem i yapıcıları ve
e s n a f işsiz kalm ışlardı. G em icilerin ço ğ u k o rsa n o lm u ş ve zengin
İtalyan tü c c a r g em ilerin e karşı k o rsan lığ a başlam ıştı. İşte T ü rk b ey ­
likleri, d e n iz a k m la rm d a bu işsiz g ü ç sü z yerli R u ın lara istih d am , g e ­
çim ve e k o n o m ik faaliyet sağladılar. O n ları k en d i h izm etlerin e a ld ı­
lar. Z a m a n la b u n la rın ço ğ u efen d ilerin in d in in i k ab u l ettiler. Bu li­
m a n la r, şim di d en izc i gâzîlerin üsleri ve aynı z a m a n d a ö n em li ticaret
m e rk e z le ri d u ru m u n a geldi. Bu lim a n la rd a n E p h esu s, A k d e n iz ’de en
ö n e m li tic a re t m e rk e zi hâlini aldı. İzm ir o z am a n G â zî U m u r Bey’in
d e n iz a k m la rm d a bir g a zâ ü ssü d u ru m u n d a y d ı. K arşıda Y cni-Foça,
tic a rc t lim anı o la ra k faaliyetteydi.
Halil İnalcık 13
Aydınoğlu Um ur Bey ve ilk Osmanlı deniz kuvvetlerinde, donan­
m alarda profesyonel tayfa yerli Rumlardan, savaşçı gâzîler ise Türk-
lerden oluşmaktaydı. Batı Anadolu’nun iç bölgelerinde, sınırlardaki
yerli Rum tekfurları Türkm en uc beyleriyle işbirliğine gittikleri gibi,
bu limanlarda Rum ileri gelenleri ve korsanlan da gâzî beylerle işbir­
liğini seçtiler. Aslında, Rumlar olsun Tiirkmenlcr olsun, aynı ortak
düşm ana karşı savaşmakta ve yağma akınları yapmaktaydılar. Bu
düşm an, Ege adalarını, M ora’yı ve Yunanistan’ı egemenlik altma
alan ve söm üren Latin soyundan efendiler Venedik, Cenevizlilerdi.
Yerli Rumlar, Katolik olan efendilerden nefret etmekte ve Girit ada­
sında gördüğüm üz gibi, sık sık isyan ediyorlardı. Kuşkusuz, T ürk­
m en beylerinin yerli Rum halkına “istimâletle” uzlaşıcı bir tavır alma­
ları, bu Rumların onlarla işbirliğini kolaylaştırıyordu. Beylerin başarı­
lı deniz akınları için Türkmen gazilerini ve Yunanlı gemicileri örgüt­
lemesi, bu limanlarda yeni işlerlik kazanmış bir topluluğun ortaya
çıkm asında kesin bir rol oynamıştır.
1260-1310 döneminde, çökmekte olan Bizans egemenliğinin ye­
rini, işte bu işbirliği sonucu ortaya çıkan Türkmen deniz beylikleri
doldurm uştur. Şimdi bölgedeki mücadele, bir yandan tüccar çıkarla­
rını ve Katolik Latin feodal senyörleri temsil eden İtalyan denizci
cum huriyetleri (ki bunlar klasik haçlı döneminin kalıntılarıydı), öbür
yandan dem ografik ve ekonomik baskılar altında batıya yayılmak için
gazâ yapan Türkm enler arasındaydı. Türkm enler Batı Anadolu’yu
istilâ ederken Cenevizliler Doğu Ege adalarını, Sakız, Midilli ve öteki
adaları B izans’tan alıp işgal etmekte ve bir bakıma Bizans devletinin
ekonom ik ve siyasî çöküşüne ayrıca katkıda bulunm aktaydılar.1 Bu
Latin devletleri arasında başta gelen iki tüccar ve denizci İtalyan dev­
leti, Venedik ve Ceneviz arasında Ege deniz yolları için amansız m ü­
cadele, korsanlığın görülmemiş derecede artışı ve nihayet yerli Rum ­
ların Lâtin efendilerine karşı düşmanlığı, Ege dünyasında Türkm en
yayılışım hazırlam ış ve kolaylaştırmıştır. Ege Denizi’nde adalar ve
kıyı bölgelerinde egemenlik sorunu, 14. yüzyılın ilk yarısında en
önem li m illetlerarası sorun hâline gelmiş ve sonuçta haçlı faaliyetle -
1 Enerjik Bizans im paratoru genç III. Andronik’in (1328-1344) Sakız ve öteki adala­
rı, G âzî Beylikler ile İttifak ederek geri alma girişimi kalıcı bir sonuca ulaşam am ış­
tır. bkz. A. l.aiou, Consuıntinople and llıe I.atins, Cambı idge, Mass. 1972.
 l/tilıl lıuılcıi 15
14 Batı Anadolu 'da Gâzİ Beylikler. Bizans ve Haçlılar

E p hesus’ta n g elen b ir T ü rk filosu 10 Kadırga w 18 kiiçiik gem i

rinin Suriye, Filistin ve M ısır’d an Ege D e n iz in e kaym asına sebep
olm uştur. Ceneviz ve R o d o s şövalyelerinin birleşik filoları tara fın d a n baskına
uğram ış ve tah rip edilm işti. O tarih te n başlayarak o n yıl içinde, lige
U m u r G â z î’d cn önce T ürkm enlerin d en iz a k ın lan n ın hareket
D enizt’nd ek i Venedik kolonilerine vc d en iz g idiş-gelişine eıı ç o k z a ­
n o k tala n ü zerinde bilgimiz kısıtlıdır; zira b u a k ın lar hak k ın d a bilgi
ra r verenler T ü rk lc r değil. R um vc Ceneviz k o rsan larıy d ı. M eselâ.
veren tek kaynağım ız Batılı raporlar olup bu n lard a ak ın yapanların
1 3 0 7 -1 3 2 6 dö n em in d e, bu yüzden, Venedikliler Bizans İm p a rato ru ­
nereden geldikleri bildirilm em iştir. Aziz Yahya (H ospitalter)
n u . R um ların verdiği zara rla r karşılığı b ir tazm inat ö d em ey e m ecbur
Şövalyeleri’nin R odos’ta yerleşm esinden önce, bu ad an ın M enteşe
eltiler. 1318’d e n so n ra D oıı A lfonso Fudriqac ( 1 3 1 7 -1 3 3 0 ’d a Atina
Türkm cnleri tarafından işgal edilcccği yakın b ir olasdık olarak g ö rü ­
Katalan beyliğinin genel valisi) k um andası altın d ak i K atalanlar İle
n ü yordu. Batı kaynaklarına g ö re .2 Ege ad aların a karşı ilk ciddi
Aydın vc M enteşe T ü rk leri arasm d a işbirliği gerçek leşti. Böylece
T ü rk m e n istilâsı. Kphesus ve K örfez bölgesinde S asa Bey idaresinde
T ü rk lcr. V enediklilere karşı faaliyet alanlarım A griboz v c G irit a d a la ­
M enteşe T ürkm enlerinin idaresi kurulcuğu zam an. 1304 yılında
rına k a d a r genişletm e im kânını buldular. K a ta la n -T ü rk İşbirliği,
kendini gösterm iştir. Bu şeh ir vc bölge, a z z am an s o n ra Aydın-ili
beyi M ehm et Bey’in idaresindeki Türkrncnlerin egem enliği altına özellikle A griboz’daki V enedikliler için ç o k zararlı o lm u ştu r. Türklcr.
132 6 'd ak i akııılanııdu uda ¿¡¿etinde Fadriquc’nin to p rak ların a z a ra r
g eçm iştir; bu n d an sonra R odos'un. Sakız'ın ve M idilli’nin T ü rk m en
verm ekten kaçınm ışlar ve gem ileri Venediklİlercc zap t edildiği zam an
»kınlarına he d e f olduğunu göreceğiz. M idilli'nin, 1307’d e
F ad riq u e’nin arazisine sığınm ışlar ve sonra onun gem ileri ile A nad o ­
“K hlam ouz" kum andasındaki T ürkm enler tarafından istilâ ve yağma
lu ’ya dö n m ü şlerd ir. Olayların çağdaş b ir gözlem cisi o lan S a n u d o
edildiği haberi verilm ektedir. Rum kaynaklarında Kulumuz adıyla
T orsello. 1 3 2 7 ’d e Agriboz adasını tehdit eden 6 K adırga ve 3 0 k ü ­
alınan bu bey, açıkça Karasi Türkm enlerinin beyi olan Kalem
ç ü k gem iden o lu şm u ş güçlü b ir T ü rk filosundan sö z etm ek ted ir.
Bey’d ir. 1300-1329 dönem inde D oğu Ege D eniz’d e çö km ekte olan
1327 kışında T ü rk lcr 7 gem i ile tek rar gelm işler. A cgina ad asın ı ve
Bizans egem enliğinin yerini alm ak için yapılan m ücadelede. T ü rk ­
M ora’da İ r i n l e r e ait toprakları yağma etm işlerdir. V enedik’ten
m enlerin başlıca rakipleri Cenevizliler »e Rodos şövalyeleriydiler.
A griboz ad asının tam am ını eie geçirm eyi planlayan F ad riq u e için bu
Ç ağdaş ta rih li Pachym eres. d urum u şöyle anlatır: "h aly an lar, II.
T ü rk akınları yararlı oluyordu. Bu dö n em d e adaya akın yapan T ü rk ­
A n dronicus’un Sakız ve Midilli adalarının savunm asında ihmal g ö s­
lcr. başlıca halkı esir edip A nadolu’d a satm akla ilgiliydiler. Bu d u ­
terdiğini ve bu ad a la r T ürklerce işgal edilirse kendi duru m ların ın
rum , zam anla ad ad ak i to p rak lard a tarım faaliyetini ciddi şekilde etk i­
kötüleşcccğini gördüklerinden, im paratordan bu adaların gerektiği
lem iş vc l-âtin feodal beylerin gelirlerine kesft gelm iştir.
gibi savunulm asını, eğ er bu olm azsa bu adaların gelirleri ile bir d o ­
T ü rk ¿¡kınlarına karşı Ege D enizi’ndeki Hıristiyan m illetler a r a ­
nanm a y ap arak savunulm ası işinin kendilerine bırakılm asını istedi­
sm da savunm a için bir birlik kurm a konusunda ilk tem aslar. Vene-
ler." Sakız, 1304 tarihinde Cenevizli I. B enedetto Zaccaria tarafın­
d ik 'in girişim i ile daim 1327’d e başlam ış bu unu y o rd u . Fakat bu k o ­
d an işgal edildi. R odos, bir Ceneviz korsanının işbirliği ile Aziz Y ah­
nu d a ciddi görüşm eler, an c ak 1332’dc Um ur Bey’in Bizans ve V e­
ya şövalyelerinin eline geçti (15 Ağustos 1308).
nedik to p rak ların a karşı seferleri başladığı zam an gö rü ld ü . Başlan­
T ü rk lcr A nadolu tarafını istilâ edip karada yerleşirken gö rd ü ler
gıçta bu görüşm elere. BizanslIlar ve Sakız’da Cenevizli M artino
ki. denizde kontrol kurm adan adaları işgal etm ek ç o k tehlikelidir.
I a lin milletleri, 23 T em m uz 1310 d e n k savaşında üstünlüklerini Zaccaria dahil E g e’deki b ü tü n H ıristiyan milletler katılm ıştı. V enedik
ilk adım olarak 1324 Kkim 'inde. II. A ndronicus ile bir m ütareke
kanıtlam ış bulunuyorlardı. Bu savaşta M ehıned Bey ku m an d asın d a
yapm akla işe başladı. O zam ana k ad ar Venedik daim a. İstanbul’da
l.alin İm p arato rlu ğ u ’nu yeniden canlandırarak Levant’taki ü stü n
llatı vc Bizans kuyruklarına göre en son ııynıılılı ever: Kenneth Scttoıı, The Pa/my d u ru m u n u geri almayı um m aktaydı. II. A ndronicus ise. Rum u y ru k ­
and the leımıt, I. Philadelphia...? 1*30-1550 dönemi için özellikle, P Icııınlı*.
larının duygularını izleyerek V enedik'e karji bir |x>liıika gütm ekle.
l.'âminn d'Aydın, ftyramvrı I'Ocadmr, Paris I<tt7
 16 Batı Anadolu 'da Gâzî Beylikler. Bizans ne Haçlılar
dolayısıyla gittikçe daha çok Ceneviz desteğine bağlı kalm aktaydı.
1322’de Bizans diplom asisi tam am ıyla ters bir tu tu m a girdi: C en e­
vizlilere fazlasıyla bağım lı olduklarım ve T ü rk tehlikesinin büyüm ekte
olduğunu gören Bizans İm paratoru, Papa ile görüşm eye başlayıp
kiliselerin birleşm esi politikasını benim sedi: V enedik’c ve öteki Lâtin-
Icre yaklaşm a politikasını ele aldı.
Yeni Bizans İm paratoru Hl. A ndıonicus (1 3 2 8 -1 3 4 1 ). Dngn
Hge'de Bizans egem enliğini yeniden canlandırm ak ve T ü rk lerin iler­
leyişini d u rd u rm a k için azim li bir politikaya yöneldi. Biliyoruz ki.
tahla gelişinden az sonra Mayıs I3 2 9 ’da O sm anlılara karşı
Pelakanon'da (G ebze kıyısında) başarısızlıkla sonuçlanan b ir savaş
verdi. Bu enerjik politikayı yürütebilm ek için Batı Hıristiyan milletleri
ile uzlaşm a ve ittifakı zorunlu görüyordu. Aynı zam anda V enedik de.
Bizans dâhil Ege’deki devletleri bir ittifak hâlinde birleştirm eyi g e­
rekli görüyordu. Bu am açla Venedik, n hâyet Papalık ve Fransız s a ­
rayı ik* B izans’a karşı D o ğ u ’da l^ tin hâkim iyetini yeniden ku rm a ve
kiliselerin birleşm esi konularında ısrar etm em eleri n oktasında a n laş­
tı. T orsello’n u n anlattığına göre. Ege’de T ü rk tehlikesi ilk ve en âcil
problem olarak görülüyor ve buna karşı genel bir H açlı seferi ö rg ü t­
lem ek gereği kabul ediliyordu.1 G erçekte Venedik. D o ğ u A kde­
niz’deki çıkarlarını savunm ak üzere Ban H ıristiyan dünyasını h a re ­
kete geçirm ek için yeni bir politika tespit etm iş b ulunuyor ve bu yeni
aşam ada ay rılım » (şizm atik) Bizanslüarın yerine 1 u rkleri koyuyor­
du.
D aha 1317 yılına do ğ ru , Cenevizli Zaccarialar, Sakız ve İzm ir k a ­
lesine sahip oldukları için, T ürklere karşı deniz akınlarını d u rd u rm a k
bakım ından cn etkin kuvvet »ayılmaktaydı. Diı lıa^tı seferi planı h a ­
zırlam akta başı çeken D om inikcn keşiş Adam d e G uillaum c şunu
önerm ekteydi: H açlılar ilkin Çeşm e (Aerythrca) yarım adasını İşgal
edeceklerdi. Burası. T ürklere karşı Sakız ile berab er A n adolu’nun
yeniden ele geçirilm esi için m ükem m el bir ü s olabilirdi. İstan b u l’da
Iü tin İm p arato rlu ğ u ’nu yeniden diriltm e planında Philip d e T aran to .
Sakız’a sahip M artino Z accaria’yı “küçük Asya’nın Kralı ve D esp o ­
tu" olarak adlandırm akta ve onun ülkesine Midilli, S am o s, Kos.
Tcncdos. Icaria ve M arm ara adalarını katm aktaydı.
Uiou. "Marino Sañudo Torsdlo. Bjvoıntiuın and ihc Turki“. Specuttun. 45
(1970). 574-592.
Haiti htaletk 17
Aydınoğulları d o nanm asını. Ceneviz ve R o d o s birleşik d o n a n m a ­
sının Sakız açıklarında bozg u n a u ğ ratm ası (23 T em m u z 1319).
T ürkleri d en iz ak ın lan n d a an cak geçici bir d ö n e m için engellem işti.
Kuvvetli b ir garn izo n tarafın d an savunulan İzm ir kalesi, iki bu çu k yıl
d ayandıktan sonra so n u n d a M artin o Z accaria tarafın d an U m ur
Bey‘e teslim edildi. Aydın Beyi M ehm cd in enerjik oğlu U m u r Bey,
M a rtin o ’yu. d estan ın anlattığına g ö re “tavladı", yani bir genel ziya­
fetle o n u rlan d ırd ı ve M artino ona tabii olarak geri Sak ız’a gitti. Des-
ta n ’ın ifadesiyle, “ada ¡İlik“ oldu. İtlik terim i, bu d ö n em T ü rk kay­
naklarında D â ru ’l-İslâm oldu, dem ektir. Y ani M artino, U m u r beyin
bir haraçgiizâr tâbii olmayı kabul etti. P. Lem erl’e g ö re ,4 D oğu
E ge’d e Bizans egem enliğini yeniden kurm aya azim li olan yeni İm p a­
ra to r III. A n d ro n icu s'u n en trikalarından k u şkulanan M artino, İzm ir'i
bu şekilde boşaltm ayı vc o rad a tu ttu ğ u g arn izo n u Sakız sav u n m a­
sında kullanm ayı zorunlu g ö rm ü ştü r. Fakat işaret ettiğim iz gibi,
şim di S ak ız’d a M artino, Aydın beyliğinin ü stü n egem enliğini ta n ı­
m ıştır. D â ru ’l-İslâm ’a dahil olan yerlerin savunm ası M üslüm an d ev ­
let için bir ödevdir. Başka deyimle, şimd: M artin o BizanslIlara karşı
U m u r'u n ittifak ve himayesini kabul etm iş b u lunm aktadır. Bu d u ­
ru m . 13 29 yılından so n ra U m u r’un Bizanslılara karşı neden d ü ş ­
m anca hareketlere giriştiğini açıklar. Andronİcus. M a rtin o ’yu b o z ­
guna u ğ ratıp e sir ettikten sonra Sak ız’ı d o ğ ru d an do ğ ru y a Bizans
idaresi altına soktu. U m ur Bey, şim di Bizans egem enliği altına girm iş
bulu n an Sak ız'a saldırm ış vc on d an sonraki yıllarda B izans’a ait G e ­
libolu ve T rakya'ya (1 331) ve M ora'daki Y unan to p rak ların a (1332)
seferler yapm ıştır. Kaynağımız D estan'ın açıkça söylediğine göre.
Bifconshlarla U m u r bey urasındaki düşm anlık. 1329 son b ah arın d a
Birgi’d e o tu ra n U m u r’u n babası M ehm et Bey ile İm p a rato r arasında
bir antlaşm a im zalandıktan so n ra da devam etm iştir. K an tak u zcn o s’a
g ö re 5 Aydınoğlu M ehm et Bey. yıllık bir haraç ödem e vaadi üzerine
İm p arato ru n to p rak ların a saldırm am ayı kabul etm iştir. B urada g ö rü ­
yoruz ki, U m u r bey Aydın Beyliği’nin uc bölgesinde g azâ seferlerini
örgütleyen vc bağım sız hareket eden bir gazâ lideri d u ru m u n d ay d ı ve
Saruhanoğlıı ile ittifak hâlinde Bizanslıfera karşı savaşa devam e t­
m ekteydi. U m ur. Kıbası ile yaptığı tartışm ada, kâfirlere karşı gazâyt
1 l.'i-'mirat d'Aydııı. Hy/nm*1 ol l’lKtııknt“. Paris 1957, 54-58.
*l.cmcrtc. 67.
 18 Batı Anadolu 'da Gâzî Beylikler. Hizam iv Haklılar
önlem enin T a n n ’nın em irlerine karşı geline anlam ına geleceğini söy­
lüyordu. G â z î Uc beyi ile m erkez arasında bu çeşit bir gerginlik. O s-
m anlı D e v le tin d e B ursa'da oturan Sultan O rh an ile uçların k u m an ­
danı Rumeli fatihi Süleym an Paşa a ra s n d a aynı biçim de o rtaya çık*
m ıştır. B undan başka, herhalde Rum aja ıla rı aracılığıyla, U m u r Gâzî
bölgedeki Hıristiyan milletler arasında bir haçlı seferi hazırlıkları
hakkında haber alm ış ve Bizans İm paratorunun T ürklere karşı ittifak
g örüşm elerine katıldığını öğrenm işti.
U m ur, babasının İm parator ile uzlaşm a politikasına karşı, kendisi
Batı A nadolu deniz gazileriyle Gelibolu’d a vc Sam o trak i adasında
Yunanlılara saldırm ış vc T rakya’da P orou’d a karaya çıkm ıştı (1531
veya 1332). U m ur. 1332’de Agriboz’a ye Thessaly’d a V enedik'e ait
B odonİtsa kalesine karşı seferlerinde, Venedik’e bağlı adalara yaptığı
a kınlarda. Batı A nadolu’dan gelen öbür T ü rk gazileriyle işbirliği y a ­
pıyordu. Ş u da ilginçtir ki. Venedik daha 1332 T e m m u z ’un d a Bi­
zans ile bir ittifak için görüşm elere başlan ış ve lu rk m e n G âzî beyle­
rine karşı kurulan ittifaka Bizans da dahil o lm u ştu r. Ege D enizi’nde
T ürklere karşı bu ilk H ıristiyan ittifakı. V enedik’ten başka Rodos,
Kıbrıs, Bizans. Papa ve Fransa kralını içeriyordu. M üttefiklerin m ey­
dana getirdikleri 4 0 kadırgadan oluşan güçlü filo. Karesi uc bölgesi
B ergam a em îri Ş ücaeddin Y ahşi-H an’ın 2 5 0 gem iden o luşan filosu­
nu Edrem it körfezinde tahrip etti (1334). Kaynağımız olan D estan.
Hıristiyan don anm asının İzm ir'e çıkarm a y apm ak için girişim lerde
b u lu nduğunu fakat bu saldırıların T ürkm en okçu lar tarafın d an püs-
k ü rtüldüğünü anlatm akladır.
1334 yılında U m ur. Ulu-Beg sıfatıyla Aydın Bcyliği’nin m erkezi
Birgi d e o turm akta olan babası M ehm ed Bev’in ölüm ü ü zerin e Ay-
d m -iii’nin baş hüküm darı olarak tahta geçti. Bu d u ru m , haçlılara
karşı beyliğin b ü tün kuvvetlerini gazâ am acında kullanm ak im kânını
sağladığı için onun faaliyetlerinde yeni bir dön ü m noktası o lu ştu r­
m aktaydı. O . b ir gâzî bey sıfatıyla ilk ödevinin, m erkezi Birgi’ye y a­
kın bir Bizans şehri olarak kalm ış olan Alaşehir’i (Philadclphia) al­
m ak olduğunu hissediyordu. Şehri kuşattı ve an cak kendisine haraç
ödenm esi şartıyla kurutm ayı kaldırm aya la/.ı oldu. Bu sırada Bizans
diplom asisi bir kere daha yön değiştirdi ve Ege D e n iz in d e egem en
olan Lâtin m illetlerine karşı Türklerle bir ittifak aradı. Bu değişiklik,
k u rn az Büyük D om cstikos loannes. K an tak u /en o s’u n politikası olup
o n un tarafından bölgedeki Bizans politikasının tem el prensibi olarak
Halil İnalcık 19
so n u n a k a d a r izlenm iştir. Şim di Bizans h ü k ü m eti. Sakız a karşı
sü rm ek te olan Ceneviz tehdidi ve o sırada M idilli’nin. Foça hâkim i
D om enico C attan eo tarafından işgali üzerine U m u r Bey le bir a n t­
laşm a yapm aya çalıştı. III. A ndronicus. U m u r Bey ve kardeşi H ızır
ile Ç eşm e yarım adası yakınında b uluşup g ö rü şm eleri başlattı, im p a ­
rato r, bir anlaşm aya varm ak İçin U m u r Bey’e b ü y ü k b ir para (D e s­
tan a g ö re 100 .0 0 0 altın) vermeyi önerm ekteydi. Bu gö rü şm eler
hakkında destan bize, bazı ilginç ayrıntılar sağ lam ak tad ır: U m u r Bey
bu parayı reddetti; o n u n yerine Sakız ve A laşehir için yıllık bir haraç
ödenm esi k o n u su n d a ısrar etti. Bunun karşılığında U m u r Bey, Bi-
¿ans ile genel bir bartş k o n u su n d a gaıanti verm eye ve Bizans ın
d ü şm anlarına karşı ask eri yardım gönderm eye h azır o ld u ğ u n u bil­
dirm ekteydi. S o n u n d a İm p arato r, D estaa’ın söylediğine g ö re, "S a ­
kız'ı U m u r’a bağışlam ayı” vc yıllık bir “m âl-i h a ra ç ” ödem eyi kabul
etti. Bu koşulla. İslâm huk u k u n a göre. Sakız adası tek ra r D â ru ’l-
İslâm ’ın bir parçası hâline geliyordu. Ö tü r tara fta n . İm p a rato r İçin
bu garanti, U m u r Beyi, adayı Lâtinlcrin saldırılarına karşı korum a
zo runluluğu altına sokm aktaydı. Bizans, bu korum ayı sağlayacak
d u ru m d a değildi. D estan ’ın ifadesiyle, an tlaşm a “yem inle tasdik"
edildi. Böylece, U m u r’un M artin o Zaccaria zam an ın d an beri başlıca
kaygısı olan Sakız so runu, so n u n d a Aydın Beyi lehine b ir çözüm e
ulaşm ış b u lunuyordu. B undan başka, bu do stça gö rü şm elerin so ­
n u n d a. D estan ’ın anlattığına göre. U m ur Bey vc İm p a rato r “kardeş
o ld u lar“. Bu olay ü zerinde D estan ın verdiği ayrıntılar yanında, Bi­
zans kaynakları G reo g o ras ve K antakuzenos, U m u r Bey ile beraber
S a ru h an o ğ lu ’nu n da İm paratorla ittifak yaptığını. F oça’yı egem enlik
altına sokm ak ve Midilli'yi K attan en o d an geri alm ak için İm ­
p a ra to r'u n çabalarında kendisi ile ask erî bakım dan işbirliği yapm aya
k arar verdiklerini kaydederler.
U m u r Bey açısından bu antlaşm a, gerçekten önem li b ir dip lo m a­
tik başarıydı. Ç ü n k ü , böylece Hıristiyan ittifakının katılım cılarından
biri kendisiyle ittifakı hâline geliyor ve Sakız adası ü zerindeki eg e­
m enlik hakkı yeniden tanınm ış oluyordu. Bir haçlı »«ferinin tehdidi
altında b u lu n an U m u r Bey için. Bizans ile barışı yeniden kurm ak
m antıklı bir siyasetti. U i/anslılara gelince. U m ur ile ittifak değerli bir
ask erî yardım sağladığım la». III. A n d ro ricu s’a İm p arato rlu ğ u n b aş­
ka taraflarında B i/aııs egem enliğini yeniden canlandırm a fırsatı v er­
m iş oluyordu ll»ıvlr»»\ Hi/aııs İm paratoru yalnız F g e 'd e değil.
 Halil İnalcık 21
20 Halt Anadolu'da Câzî Beylikler. Bizans iv Haçlılar

yandaşı o lan İstanbul h ü k ü m etin in b o k u n a u ğratılm asını hedefli­

A cam ania vc A rnavutluk gibi Bizans’ın uzak vilâyetlerinde d c askeri
yordu.
harekâtta bu lunm ak şansını elde e tm işlr. Fakat ç o k geçm eden. Bi­
1343 yılında İstan b u l’d a n İtalya'ya giden Bizans elçileri, U m u r’a
zans için bir talihsizlik eseri olarak. III. A n d ro n icu s'u n ölüm ü
karşı b ir haçlı seferi gönderilm esini ısrarla istem ekteydiler. Agriboz
(1341) üzerine B izans'ta iç savaş patlak verm iş ve bu iç savaş s ü re ­
ve Kiklad adaların d a T ü rk akm larına hed ef o lan V enedik, 1541 ‘den
since K antakuzcnos. rakiplerine karşı ‘sâdık d o s tu ” U m u r Bey'in
beri böyle bir haçlı seferi için en b ü y ü k çabayı gösterm ekteydi. Bu
sağladığı askerî yardım dan fazlasıyla yararlanm ıştır.
politikaya destek olm ak ü zere, Bizans ile Papa a rasın d a Lâtin ve Yu­
D urum dan yararlanan Aydın Beyi, bölgedeki k ü çü k I lıristiyan
nan kiliselerinin birleşm esi k o n u su n d a görüşm eler tek ra r hararetle
devletleri kendi haraçgüzârları veya müttefikleri hâline g etirerek . Ege
ele alındı. Bu d ö n em d e Ege'deki g erç e k d u ru m u anlam ak için şunu
D enizi’n de gerçek bir M üslüm an deniz İm paratorluğu ku rm a yoluna
belirtm ek g erek ir ki, bu d en izd e tam egem enlik iddiasında o lan Ve­
girdi. D estan tarafından verilen ayrıntılı bilgiler, Fransız Bizantinisti
nedik. Foça ve S ak ız’d a Ceneviz egem enliğine son verm eyi am açlı­
Paul Lem erle tarafından ç ok kez reddedilm ekte ya d a yanlış y o ru m ­
yordu. V enedik, Sakız'ın tek rar d ü şm an lan eline d ü şm esi olasılığın­
lanm aktadır. Bu yanılgılar, şu anlayıştan kaynaklanm akladır. H ıristi­
d an kaygılanm aktaydı. Nİhâyet. İstan b u l’da K a n ia k u z e n u s u n rak ip ­
yan devletlerin ödediği yıllık haraç o n lar tarafından, T ü rk m en akınla*
leri Sırp kralı Stcfan D uşan ile işbirliğine yaklaştıkları hâlde. V ene­
rım d u rd u rm a k için verilmiş önem siz bir fidye o larak yorum lanır;
dik. D u şa n 'ın İstan b u l'u zapt etm e planlarından dolayı kaygı için ­
buna karşı M üslüm anlar ödenen haracı, o devletin M üslüm an e g e ­
deydi.
m enliğini tanım ış olm ası ve D â ru ’l-İslâm 'ın bir parçası hâline gelm e­
E g e’de bu dö n em d e T ü rk m en gü cü n e karşı V enedik, ask eri bir
si biçim inde yorum lam aktadırlar. U m ur Bey'in K atalanlarla İttifakı
güç o larak h e r biri 2 0 0 a sk er taşıyan 3 0 kadırgalık bir filonun yete­
nasıl A griboz ve Y unanistan seferlerini kolaylaştırm ış ise. BizanslIlar­
ceğini d ü şü n ü y o rd u . O sırada Aydın*ili’nin iç tarafların d a Birgi’de
la yaptığı ittifak da onun ön ü n d e Balkan Y a rım ad asın ı açm ıştır. Bi­
bulu n an U m u r’a K antakuzcnos, bir haçlı do n an m asın ın saldırıda
zanslIlarla ittifak sayesinde U m ur, şim di gem ilerini T rak y a kıyıların­
b u lunm ak ü zere o lduğunu bildirm eye çalıştıysa da. geç kaldı; P a p a ­
da d o st bir to p rakta karaya çekip akınlara girişebilm ekteydi. Ö b ü r
lık, Venedik. Kıbrıs Krallığı ve Rodos gem ilerinden o lu şan 2 0 kadir-
yandan, bölgedeki H ıristiyan devletler arasındaki rekabetler, özellikle
galık bir haçlı d onanm ası İzm ir lim anındaki hisara bir baskın saldırı­
V enedik ile Katalanlar, CencvizJer ile Bİzanslıtar arasındaki a n la ş­
sında b u lu n d u ; hisarı ve lim anı ele geçirdi (2 8 Ekim 1344). Papa,
m azlıklar, Venedik ve Papalığın o rtak bir cephe k u rm a çabalarını
İzm ir lim anının elde tutulm asını. Turklcre karşı A nadolu’d a H ıristi­
engellem ekteydi.
yan kuvvetlerin yeni ilerlem eleri için bir başlangıç sayıyordu. Bir a r a ­
Bayrağı alu n a koşuşan kızıl börklü Türkm en azeplcri sayesinde
lık bu H ıristiyan başarıları. Batı dünyasında "Büyük A vrupa Haçlıları
a skeri gü c ü ziyadesiyle artan U m ur Bey K antakuzcnos ile İttifakın*
zam anını hatırlatan" genel b ir coşku d o ğurm uştu. Bununla beraber,
d an yararlanarak 1341 -1345 yılları arasında yalnız E ge'de değil,
bu co şk u sadece O rtaçağ Avrupa şövalye sınıfının paylaştığı geçici
Balkanlarda da önem li bir rol oynamaya başladı. G erçi Aydın beyi,
bir harek et o larak kaldı. Bu haçlı coşkusunu, Fransız kralm ın vârisi
gâzîlcri için ganim et sağlam akla yetinerek to p rak kazançları elde e t­
olan H u m b e rt’in Ege’d e 1345‘teki haçlı seferi tem sil etm iş ise de, bu
m eye çalışm adı am a bölgede egem en askeri bir rol oynam aya b aşla­
sefer acıklı bir şekilde sona erm iştir. Papa, ne kad ar çalışsa da. böyle
dı. İlkin 1341’de, Bulgarların Bizanslılara karşı hareketlerini önledi;
bir haçlı seferinin b üyük güçlerini temsil edecek Fransa ile İngiltere
so n ra III. A ndronicus'un ölüm ü üzerine (1 3 4 1 ) B izans’ta iç savaşın
arasında ve M acaristan ile Venedik ara sn d a k i çatışm aları d u rd u r­
patlak verm esi üzerine K antakuzenos’j İstan b u l’daki rakiplerine
m ak için yeterli nüfuz ve güce sahip değildi. 1344 ve 1 3 4 5 ’teki haçlı
karşı destekledi. K antakuzenos’ıın bir taraftan İstan b u l'd ak i rakiple­
seferlerinin önem li sonucu. Avrupa'ya karşı T ü rk yayılış hareketi ön
ri, ö b ü r taraftan T rakya’da Bulgarlar vc S ırplara karşı m ü cadelele­
plana çıkm ış vc İttik lerin halıya doğru ilerlem elerini d u rd u rm ak ,
rin d e U m u r u n . "sâdık d o stu n u n ”, yardım ları son d erece önem li o l­
bu n d an sonraki lunjı sHcılcrinin başlıca hedefi o lm u ştu r. Aşağı-
m uştur. Aydın Beyliği bakım ından bu po itik a, I-âtin ve Rom a Papası
22 Balı Anadolu 'da Gâzî Beylikler. Bizans w Haçlılar
Halil İnalcık 23

İzm ir (Sm yrna ¡nferiores)'de hisar ve lim anın, haçlılar tarafından

larında bir H ıristiyan d o n anm asının, Batı A nadolu beyliklerinin o rtak
işgali ve o rad a U m u r’un deniz üssünün tahriki, artık Aydın gazileri­
filosunu bozg u n a u ğ ratm ış olm asıdır. Bu d u ru m karşısında, U-
nin denizaşırı seferler yapm alarına engzl olm u ştu r. Şim di U m u r için
n ıu r’un halefi Aydın Beyi H ızır Bey. yeni bir haçlı saldırısını önlem ek
bu seferlere devam etm ek im kânı, ancak S aru h an ve Karesi beylikleri
am acıyla d ü şm anlarına bartş önerdi. H ıristiyan devletlerle kesin bir
ile işbirliği yapm ak ve Çanakkale Boğazı’na giderek o rad a n T ra k ­
barış antlaşm ası yapm a, böylece Ege’deki H ıristiyan ittifakına son
ya'ya geçm ekle m üm kündü.
verm e girişim inde başarısızlığa uğrayan H ızır Bey. nihayet Papa ya
İzm ir’in haçlılar eline düşm esi, öyle g ö rü n ü y o r ki, İslâm dü n y a­
b ir elçi heyeti gön d erd i; g ö rü n ü şe bakılırsa, b u elçi heyeti d e Papalık
sında geniş yankılar d o ğurm uştur. 133 i veya 1332 yılında Aydın
sarayından eli b oş d ö n d ü . 18 A ğustos 1 3 4 8 ’d e İzm ir’d e veya
Beyliği'ni ziyaret eden İbn Batuta. İzm ir hisarının d ü şü şü n ü (28
E p h esu s’da im zalanm ış olan ön antlaşm a suya d ü ştü ve Papa 1351
likim 1344) vc U m u ru n bu hisarı almak için yaptığı savaşta ö lü m ü ­
O cak ayında T ü rk lere karşı yeni bir ittifak m eydana g etirm ek için
nü (M ayıs 1348), eserinde önem li olaylar arasında zikretm ektedir.
Ege’deki devletler y anında girişim de bulundu. Bu d u ru m karşısında
O . bu olayları galiba. 1348’de Suriye’den d ö n ü ş seyahatinde işitmiş
H ızır Bey, saldırı siyasetine d ö n d ü ve deniz g azilerine, E ge'deki V e­
olm alıdır. Keza, O rta A nadolu’n u n gü jlü em îri E retna, U m u r a İz­
nedik to praklarına ak ın yapm a izni verdi. Aynı zam an d a Hıristiyan
m ir hisarının duvarlarını yıkm ak için m ancınık yapm akta u sta iki
güçler elindeki A şağı-lzm ir'i ele geçirm ek için K ara vc D eniz kuvvet­
uzm anını gönderm iştir. Sonraları. 1402 tarih in d e T im u r’u n gelip
lerini h azır vaziyete soktu. Kayda değ er ki. H ızır aynı zam an d a V e­
İzm ir'i alm ası da sem bolik bir olaydır. T im ur, böylece İslâm d ü n y a ­
nediklilerle savaş hâlinde olan Cenevizlilere yaklaştı; o n lara k a p itü ­
sına gösterm ek istem iştir ki, haçlılara karşı M üslüm anları himaye
lasyon m ü saadeleri bağışlayarak haçlı ccphesindc bu lu n an bir H ıris­
edecek tek M üslüm an hüküm darı kendisidir.
tiyan devletle ittifak yapm ayı başardı G erçekte, kapitülasyon
H er ne kadar İzm ir hisarının düşm esi, haçlıların d ah a sonraki
(ahdnâm e veya şu rû t) bir H ıristiyan devletine karşı sad ece ticaret
saldırılarına bir köprübaşı olm adıysa da, U m u r’un İslâm dünyastnda
garantileri verm ekten ö te bir anlam taşım akta, d o stlu k ilişkisinin ifa­
başlıca gazâ önderi imajını sarsm ıştır. O nun 1348 M ayıs ında İzm ir
desi sayılm aktaydı.6
H isarı’m kuşatırken ölüm ü destanda t i r şehidin ölüm ü olarak c o ş ­
O sm anlı Sultanı O rh an (1 3 2 4 -1 3 6 2 ), E ge'de U m u r G âzî'n in b a ­
kuyla anlatılm ıştır. S o n ra la n 1350’lerde, Rum eli’deki O sm anlı G azi­
şarılarından çok yararlanm ıştır. Kaynaklarda iki ta ra f a rasın d a bir
leri kendilerine U m urca Gazileri adını verecekler: U m u r. Balkan­
ittifak yapıldığına d air açık bir kayıt olm am akla beraber, bu iki G âzî
la r’m ilk fatihi olarak anılacak ve buradaki gazâ akınlarının m anevî
beylik iki ayrı cep h ed e faaliyetleri ile bir ittifak hâlinde g ö rü n m e k te ­
ö nderi kabul edilecektir.
dirler. O rh a n Bey, 1326’d a B ursa’yı aldıktan so n ra h erhalde O sm an
1 344‘te İzm ir’in haçlılar eline düşm esinin d o ğ u rd u ğ u so n u ç la r­
G âzî d ö nem inde 1300’d e başlayan İznik ablukasını sıkı bir k u şa tm a ­
dan biri dc. arlık U m u r'u n korum asından yoksun kalan Bizans elin ­
ya d ö n ü ştü rm ü ş olm alıdır. Bizans İm paratoru U l. A ndronicus, İz-
deki S akız’ın tek rar ¡¿tin le rin eline geçm esidir. 1346 yılında II.
nik 'in yardım ına koşm ak üzere acele b ir ordu toplayıp harek ete g e ç ­
H u m b e rt Viennois, "T ürklere karşı Hıristiyan haçlı o rd u su n u n b a ş ­
ti. O rh a n , bu o rd u n u n yolunu kesm ek üzere G ebze sahilinde
k u m andanı” sıfatıyla, Sakız’ı askeri harekâtta bir üs o larak kullan­
P elck an o n 'a geldi ve geçit yeri Eskİhisar sırtlarına o rd u su n u yerleşti­
m ak için Bizans hüküm etinden m üsaade isteyecektir. Fakat bu a ra ­
rerek Bizans o rd u su n u bekledi. Pelekanon’da (I lam m er ve ondan
d a, am iral S im onc V ignoso kum andasındaki Ceneviz d o n an m ası, bir
so n ra yazan tarihçilerde yanlış olarak M altepe). Bizans o rd u su n u
baskınla adayı ele geçirecektir (15 H a z ira n -12 Eylül 1346). Vaktiyle
bozguna u ğrattı. İm p arato r yaralı olarak İstanbul’a kaçtı (H aziran
Ceneviz kolonileri olan Anadolu yakasındaki Eski Foça ve Yeni F o ­
1329). O n d a n iki yıl so n ra 13 3 1’di* l/n ik teslim olm ak z o ru n d a kal­
ç a 'd a da. kısa zam an so n ra Ceneviz egemenliği yeniden yerleşecek­
dı. Bursa ve İznik’iıı düşm esiyle Bitlıynüı'da Bizans egem enliği son
tir. E ge'de T ürkm en gazilerinin faaliyetlerini engelleyen bir başka
H ıristiyan başarısı da, 1347 ilkbaharında Bozcaada (İm broz) yakın
‘ Rkz “Imliya/at", /■.mycloftnluı of lxUım IWkı İt I )
24 Batı Anadofu 'da G fct Beylikler, Bizans ı* Haçlılar
bulm uş oluyordu. Beri tarafta O sm anlıların bu zaferleri. U m u r'u n
işine yaradı.
Y ukarıda anlattığım ız gibi adanın hâkim i M artino. U m u r G â-
z î’nin haraçgüzânydı ve onun himâyesi altındaydı. A ndronicus adayı
ele geçirdikten so n ra U m ur, Bizans’a karşı savaş d u ru m u n a geçti.
B izans'ın deniz üssü G elibolu'ya karşı bir sefer yaptı; T ra k y a ’ya çıktı
(1331)- O n u n bu seferi öncesinde 2 M art 1331’d e İznik şchı i O ıh a n
G â z î’yc teslim olm uştu. Bu zam anlam a, iki T ü rk m en G âzî önderi
a rasında bir anlaşm a olasılığını g ü cen d irm ek ted ir. Kayda d e ğ e r b a ş ­
ka bir olay I 3 3 4 ’te U m ur ve O rh a n 'ın aynı zam an d a B izans’la barış
yapm alarıdır. Büyük dom estikos Kantakuzcnos. U m u r ile ittifak e d e ­
rek gerek İstanbul’daki karşıtlarına, gerekse T rak y a’d a S ırp ve Bul-
garlara karşı m ücadelesinde 1 u rk beyliklerinin a sk erî desteğini temel
politika olarak benim sem iştir. T ürk “d o stla n ” sayesinde
K antakuzcnos bu işbirliğinin yalnız kendi lehine tek yanlı işleyeceğini
um uyordu. Fakat ilkin U m ur. 1334-1344 d ö n em inde. 1344’ten s o n ­
ra da O rhan bu işbirliğinden ç o k yararlanm ışlar. Balkan poli­
tikasında ö n safta rol alınışlar, bir yandan İstan b u l’d a U tin le r (haçlı­
larla) işbirliği yapan Bizans hüküm etine, ö b ü r yandan B alkanlar da
S ırp vc Buigarlara karşı başanlı bir m ücadeleyi y ü rü tm e fırsatı elde
etm işlerdir. S on u n d a O sm anlılar Balkan yarım adasında y erleşm iş­
lerdir (1352).
F Â T İH V E E G E D E N İZ İ
İstanbul’un fethi haberi b ütün A vrupa’da korku ve heyecan u y an d ır­
dı. R oına’da panik baş gösterdi. Papalık gem ilerinin 'Kürklerce ele
geçirildiği ve Sultan ın iki ay içinde İtalya’yı istila cdcccği söylentileri
yayıldı. Bu haberleri Venedik, Ceneviz ve Rodos kaynakları teyit e d i­
yordu. H a b e r 8 T c m m u z ’da R om a'da duyuldu.
F ransız, İspanyol A ragón ve Burgundiya han ed an ların ın İstanbul
üzerinde hâkim iyet iddiaları O rtaçağ’d an beri s ü rü p geliyordu.
T ürklerin fethi. A vrupa'da D oğu Roma İm p arato rlu ğ u ’n un çöküşü
olarak kabul ediliyordu. Venedik, Ceneviz ve R odos şövalyeleri g e r­
çek d u ru m u daha realist bir şekilde yorum luyorlardı. F âtih 'in ilk h e ­
d e f olarak K aradeniz ve E ge'de hâkimiyet kurm ak istediğini ve b u ­
n u n için donanm asını harekete geçirdiğini görm ekteydiler. O nlar
O sm anlı’nın büyük kuvvetleri karşısında dayanabilm ek için A vru­
p a ’nın bir Haçlı seferi hâlinde harekete geçm esini zo ru n lu Uıluvor-
Hatıl ¡nalcık 25
lar, Papa ite tem as ediyorlar vc S u ltan ’ı dip lo m asi yoluyla d u rd u rm a ­
ya çalışıyorlardı. E ge’deki koloni sahibi devletler bu m aksatla O s-
m anii k o rk u su n u ab artarak yaym aktaydılar. Bir bakım a haklıydılar.
Ç ü n k ü Fâtih İstanbul’u aldıktan so n ra o n u n a n ası o larak algıladığı
R om a’yı d a alm ayı fetihlerinin bir hedefi o la ra k tespit etm işti. Bunu
F âtih’in çağdaşı S ag u n d in o nakletm ektedir.
Fâtih, fetihten so m a biı donanm aM iu E g e’y e g ö n d ererek , Rodos
Şövalyeleri’ni ve S ak ız’d a Ceneviz M ahone'sini O sm antı hâkim iyetini
tanım aya ve h araç ödem eye davet edecektir. P a p a ’nın em rin d e olan
R odos şövalyeleri için S u lta n 'a h araç ödem ek, tarikatın kendi varlı­
ğını in k âr etm esi dem ek o lurdu. Ö b ü r taraftan R odos, 1450 yılında
II. M u ra d 'd a n bir kapitülasyon elde etm i; ve A nadolu ile ticareti g e ­
lişmiş bulu n u y o rd u . Bu sebepten h araç ödem e yerine h er yıl bağlılı­
ğını g ö ste n n e k ü zere S u ltan ’ın hu zu ru n a hediyelerle bir elçi heyeti
g önderm eyi önerdiler. Midilli’de G attikısiler F âtih 'e karşı daha
uyum lu bir tu tu m izlediler. Fâtih, Ege'deki b ü tü n ad a la r üzerinde
egem enlik iddiasında bulunuyordu.
E g e’d e duı^ım , P ap a’nın girişimiyle I 4 5 6 ’d a bir H açlı d o n a n m a ­
sının gelm esi so n u cu tem elinden değişti. R odos, H açlı A vrupa’sının
b ir ileri karakolu d u ru m undaydı. Rom a Papaları F âtih’in ölüm üne
k ad ar A vrupa’d a b ir H açlı donanm asını harekele geçirm ek için ç a ­
lışm aktan hiçbir zam an geri kalm adılar. Papalığın teşviki ile . birinci­
si 1 456'da. İkincisi 1472’d e iki Haçlı d o nanm ası Ege D cn izi'n e g ir­
m iş ve O sınanlılarla m ücadele etm iştir. Buna 1 4 6 3 -1 4 7 9 dönem inde
V enedik’te savaşı eklem ek gerekir. Başka bir deyişle Fâtih, 1456'dan
1479’a k a d a r Hıristiyan A vrupa’nın d o n am n alan n a karşı sürekli m ü ­
cadele hâlinde kalm ıştır. İstanbul’un fethinden sonra Haçlı fikri yeni
bir İçerik kazanm ıştır. Bu tarihten İtibaren Hıristiyan Batı, H açlı s e ­
ferlerini Batı Hıristiyan dünyasını korum a* için bir savunm a şeklinde
algılayacaktır. İstan b u l'u n işgali. Türklerin tam am ıyla A vrupa’dan
çıkarılm ası. İlaçlı A vrupa’sının 1. D ünya H arbi’n e k ad ar tem el siya-
setini olu ştu racak tı. Batılı devletler. 1914 yılında I. D ü n y a Sava-
şı’n d an ö n ce İstan b u l’u Çarlık Rusya’sına bırakm ayı d ahi kabul e t­
m iştir. Bu u zu n tarih î gelişim in ağırlığını Türkiye b ugün bile h isset­
m ektedir.
Ö b ü r taraftan , Papn'm n ila ç lı teşebbüslerini finanse etm ek için
yüklediği m alî külfetler Papalığın Hıristiyan dünyasında nüfuzuna
z a ra r verm iş vc Papalık tarihçisi Pastor'u g öıe A lm anya'da Rom a'ya
26 Batı Anadolu'da Gâzî Beylikler. Bizans w Haçtılar
karşı Protestanlığın ortaya çıkm asına yardım etm iştir. A vrupa’daki
bu gelişm eler gösteriyor ki. İstanbul'un fethi Avrupa için yeni bir ç a ­
ğın başlangıcı olm aktadır.
Fâtih’e gelincc; İstanbul’u n fethinden sonra 1453*1456 yıllarında
izlenen siyaset şu noktalarda toplanabilir: Fâtih. Hıristiyan B atfn ın
bir H açlı seferiyle İstanbul üzerine gcleceğini önem le hesaba k a t­
m aktadır. Nitekim , aşağıda anlatacağım ız ü zere, 1 4 5 6 ’d a Papalık
donanm ası boğazların etrafındaki adaları ele geçirm ek için harekete
geçecektir. Fâtih 1455‘te Ege Denİzi’nde hâkim iyetini k u rm ak üzere
Ege D enizi’nc bir donanm a gönderm işti.
Özellikle Venedik. Ege’deki kolonileri için kaygı içindedir. 1453-
1454 yılında V enedik donanm ası (32 kadırga) Boğaz’ın açıklarında
devriye gezm ektedir. V enedik Agribcz adası için özellikle kaygı
duym aktadır. İstanbul düştükten sonra Ağustos ayında V enedik am i­
rali 17 T ü rk fustasını ele geçirm iştir. Venedik, bir H açlı seferi ö rg ü t­
lemesi için Papa üzerinde de baskı yapm aktadır. Haçlı seferi için y a­
pılan planda, hem en 5 0 kadırganın donatılm ası vc b u n u n için
2 4 0 .0 0 0 düka toplanm ası teklif edildi. V enedik, fetihten sonra
E ge’de savunm a için Hıristiyan dünyasından yardım görm ediğini
P ap a’ya anlattı; Agriboz adasını korum ak için E ge’d e 12 kadırgasını
devam lı hazır tutuyordu, Y unanistan kıyılarında ve E g e’de Venedik
kalelerini tahkim etm ek İçin yeni önle.nler alıyor ve yeni gem ilerin
inşasına k arar veriliyordu. F âtih’in Ege’d e hâkim old u k tan sonra
İtalya'ya çıkartm a yapm ası ihtimali öne sürü lü y o rd u . V enedik aynı
z am anda İstanbul'da en iyi şartlarla b irb a n ş antlaşm ast y apm ak için
diplom atik girişim lerini sürdürüyordu . 1454 T em m u z’u n d a İstan ­
bul’a B artolom eo M arcello’yu balyoz elarak tayin etti. Venedik için
özellikle M ora y anm adast önem taşıyordu. B urada M o ra'm n g ü n e ­
yinde iki önem li kale, Koron (C oroıı) ve M odon V enedik’le Ege a ra ­
sında ulaştırm a yolu üzerinde hayatî bir önem deydi. Bu sebeple V e­
nedik. S u lta n ’ın m üdahatesini önlem ek için M o ra’daki d iğer güçler
arasındaki anlaşm azlıkları giderm ek için çaba h arcıyordu. O sm anlI­
lara karşı yarım adayı savunm ak İçin cn önem li kalelerin V cncdik’c
terk edilm esini istedi. Özellikle K orint vc P a tra s’ı ele geçirm eye çalış­
tı. Agriboz’da savunm ayı güçlendirm ek için tedbirler alıyor, M o-
ra'd a k i Palcologlar’d an iki despot arasındaki anlaşm azlıkları g id er­
m eye çalışıyordu. Buna karşı Fâtih 1458-1460 seferlerinde M onı'yı
tam am ıyla kendi hükm ü altına alacaktır.
t/aiıt fnaletk 27
V enedik, M o ra 'd a M anya’d aki dağlı halktan ücretli a sk er to p la­
m aya çalıştı. A ndrea Z e n o ad ın d a bir Venedikliye ait A ndros adasını
d o ğ ru d an d oğruya Venedik idaresine aldı. 146 0 'u ı F âtih ’in o rd u su
M ora'ya g irdiğinde K oron ve M o d o n ’d a savunm a tedbirleri artırılır.
A griboz’u savunm ak için o lağ an ü stü önlem ler g ü n dem e geldi. O s-
m anlı askeri bu seferinde M odon önlerine k a d a r ilerlem iştir. O sm a n ­
lI do n an m asın ın h arek âtı yakından takip ediliyordu. Fakat 1461’de
bu d o n an m an ın Ç anakkale’den çıkışını ö n lem ek için sald ın planı
reddedildi. Z ira Sultan ordusuyla M ora'yi b ırak ıp çekilm iştir. V ene­
dik gem ileri Fâtih'in 1455 yazında gönderdiği d o n an m an ın h a re k â ­
tım yakından izlem iştir. 1456 kışında E ge’de h afif O sm anlı gem ileri­
nin V enedik kolonilerine b üyük zara rla r verdiği haberi geldi. 1456
K asim 'ında Papalık Haçlı do n an m ası Ege’ye hareket ettiği zam an
Venedikliler, A griboz'da bunları iyi karşıladı. Kuzey E ge’de k u m la r
elindeki bazı adalarının (İm roz ve Limni) V enedik’e bırakılm ası için
görüşm elere girişiyorlardı. Bu m aksatla Fâtih’in kendisine d ahi te k ­
liflerde bulundular.
Bu a ra d a F âtih ’in d o k to ru Yahudi asıllı b ir İtalyan olan Yakup
(P a şa )’ya F âtih ’i izlemek ü zere rüşvet teklif etm işlerdir. Fakat Fâtih
Y akup'a Paşa unvanı vererek yüksek m evkilere getirm iş vc kom ployu
önlem iştir.
IİA ÇL1LA R, O S M A N L IL A R VE FRANSA
1525 tarihinde Fransa kralı, İm p arato r Şarlkcn (V. Kari) tarafından
lutsak edildiği zam an Fransa m onarşisi daha önceki İtalyan devletle­
rinin politikasına başvurm uştur. 1. Franço.s (F ransuva) M ad rid ’de
esir b u lu n d u ğ u sırada, an n esi kraliçe Osm anlı padişahı Sü ley m an ’a
başvurm uş ve Süleym an’ı İm p arato r aleyhine harekete geçm eye te ş ­
vik etm iştir. Süleym an’ın b una karşıltk gönderdiği m ek tu p m etni
aşağıdadır:
Ben ki Sultânü’s-salâtîn ve burhânü” havâkîn tâc-bahş-i
husrevân-i rûy-i zemîn zıllulâh fil- ardayn. Akdeniz’in ve K ara­
deniz’in ve Rumeli'nin ve Anadolu’nun vc Karaman'ın vc Rûm’un
vc vilâyet-i Zulkadriyyenin vc Diyarbckrm ve Kürdistan’ın ve
Azerbaycan'ın ve Şflın’ın vc Haleb'in vc Mısır’ın ve M edine'nin ve
K udüs'ün ve külliyen diyAr i Arab'ın ve Ycmcn’in ve dahi nice
memleketlerin ki fibây-i kııAın vc caliU li i/üınım cnârallâhu
berâhinehum kuvvet-i kAhırrkıı ılr Irtlı eyledikleri ve ccnâb-i

28 Ban Anadolu’da Gâzî Beylikler. Bizans Haçlılar
celâlet-meâbım dahi tiğ-i ateş-bâr vc şcmşîr-i zafcr-nigârım ile
feth eyledüğüm nice diyarın sultanı ve pâdişâhı Sultân Bayezid
han oğlu Sultân Selitn hân oğlu Sultân Süleyman Hân'ım .
Sen ki França vilâyetinin kıralı Françeskosun.
Dcrgâlı-i selâtin-pcnâhım a yarar adamım Frankipan ile mektup
gönderip ve ba/,ı ağız haberi dahi ısmarlayıp memleketinize d ü ş­
man müstevli olup, el-ân habsde ¡düğünüzü i'lâm edüp halâsınız
husûsunda bu cânibden inayet vc medet istİd’â cylcmişsiz, her ne
ki demiş iseniz benüın pâye-i serîr-i âlem -m asîrim e arz olunup
'alâ-sebîli’t-tafsîl İlm i şerifim muhî: olub tamâm m alu m oldu.
İmdi padişahlar sınmak ve habs olunmak 'aceb değildir, gönlünü­
zü hoş tutup azürde-hâtır olmayasız. Öyle olsa bizim âbây-i ki-
râm vc ccdâd-i izâmımız nevvcraliâhu m erâkidehum daim a d e f-i
düşm an ve feth-i memâlik için seferden hâli olmayup biz dahi a n ­
ların tarîkine sâlik olup her zamanda memleketler ve sa’b ve hasîn
kaleler feth eyleyüp gece gündüz atımız cğerlenmiş ve kılıcımız
kuşanılmıştır. Hak subhânc ve ta’âlâ hayırlar müyesser eyleyüp
meşiyyet ve iradetı neye m üteallik ol nuş ise husûle gele. Bakî a h ­
vâl ve ahbâr ne ise m ezkûr âdeminizden istintak olunub
m alûm unuz ola, şöyle bilesiz.
Tahriren fi evâil-i şehr-i Rebîü’l-âhir li-seneti isneyn ve selâsîn ve
tis‘a mia
Bi-makâm-i dâru ’s saltanatü’l-’alyye al-Kostantaniyye al-
mahmiyye al-m ahrûsa
Bu nâm enin giriş kısm ında Süleym an padişahlığının azam etini belirt­
m ekte vc ülkesi yanında F ran sa’yı bir vilâyet ve h ü k ü m d arın ı d a u n ­
van kullanm adan bayağı bir kral olarak zikretm ektedir. D üşm anın
yararlanm asını önlem ek için, verilen kararlar hakkında sadece elçi ile
“ağız haberi" gönderilm iştir.
Süleym an sözünde d urm uştur. Dönem in saray tarihçisi, N asuh
M artakî’ye göre, Süleym an 1526 M ohaç seferine şu nedenle k arar
verm iştir: Esir düşen “Efrenc vilâyetinin kralı izhâr-i ‘ubudiyet ile”
S ultana “ilticâ” etm iş ve elçi g önderip S u ltan d an Ş a rlk e n ’in m ü ttefi­
ki olan M acaristan kralı üzerine sefer yapm asını istem iştir. M atrak-
Çi’ya göre, Kral “itâ ’ate boyun verüb serefkcndelcrinden o lu ru z ” d e ­
m iş. O sm anlı sarayı, Ş arlken (V. Kari) ve F ran ço is'm n Avru|>a’da
"Ç asarlık” için m ücadele ettiklerini biliyordu. 15 2 6 - 1547 dönem inde
Halil İnalcık 29
İm p arato r vc Papa ile O sm anlı devleti arasın d ak i çetin m ücadele iki
cephede; o rta A vrupa’d a k ara cephesi vc A k d en iz’d e d en iz cep h esin ­
de sü recek ve O sm an lı’ya karşı İ5 3 8 ’de P a p a ’nın çabalarıyla bir
Kutsal Liga (ittifak) kurulacaktır.
O sm anlı divanında H absburglara karşı savaşı Akdeniz ccphcsindc
mi, yoksa O rta A vrupa’da mı yapm anın daha iyi olacağı tartışılm ış ve
H absburg him âyesi altında olan M acaristan ü zerin e b ü yük bir sefer
yapm aya k a ra r verilm iştir. Tabiî. O sm anlı divanı A vrupa'daki bu iç
ç atışm anın O sm anlı siyaseti için n e kadar yararlı o ld u ğ u n u tespit
etm işti. B undan so n ra d a O sm anlı, H ab sburglara karşı yükselen miUî
devletlerin girişlikleri m ücadelenin A vrupa'da O sm anlı hedefleri için
hazırladığı im kânları hakkıyla tespit etmiş b u lu n m ak tad ır. Bu siyaset,
yüzyıllarca O sm antıların A vrupa’da izledikleri politikanın tem el p re n ­
sibi olacaktır. A vrupa’yı tek elde toplam ak isteyen büyük bir güce.
İm p arato rlu k idealine karşı O sm anlı daim a k arşı güçleri desteklem e
politikasını g ü decektir. Bu bakım dan Fransa ile başlayan ve fiilen bir
ittifak hâlini a lan ilişkiler, O sm anlı’nın Avrupa politikasının tem el taşı
olacaktır.
Ö te yan d an parçalanm ış İtalya’yı İst:lâ am acını g ü d e n İspanya,
Fransa vc Avusturya karşısında O sm anlı d a 1 4 8 0 ’d en beri İtalya’yı
istilâ siyasetini A vrupa’d a esas hedeflerinden biri olarak benim sem iş­
tir. B unun m enşeine gelince; II. M ehmed D oğu Rom a İm paratorlu-
ğ u 'n u n m erkezi K onstantinopolis’i fethettiğinden beri, kadîm Roma
İm p arato rlu ğ u ’nu ihya etm ek em elini besliyordu. Kendisi Kayser-i
Rûm unvanını sultan ve hakan unvanlarına eklem işti. B alkanlar’d a ve
Ege D enizi’ndc tam egem enliğini kurduktan so n ra İtalya istilâsının
zam anı geldiğine hükm etm iş ve 1480 yılında b ir d o n an m asın ı Rodos
ü zerine sevk ederken ö b ü r tarafta Avlonya’d an G edik A hm et Paşa
k um andası altında b ir kuvveti O tran to ’ya çıkarm ış ve N apoli krallı­
ğındaki bu kaleyi felhetm işti. Fakat ertesi bah ar â n i ölüm ü ve O s-
inanlı tahtı için ortaya çıkan iç kargaşalık dolayısıyla G edik Ahmet
Paşa İtalya’d a ileri harekâtı d u rd u rm ak zorunda kaldı. O tra n to kale­
sinde bıraktığı 500 k ad ar Osm anlı askeri Napoli kralının hizm etine
girdi ve İtalya h arplerinde çok yararlı bir rol oynadı. Bir köp rü b aş
o larak O tra n to ’nun O sm anlılar eline geçmesi, İtalya’d a bir panik
havası d o ğ u rm u ştu r. R om a'da papa l*ın»sa‘ya kaçm ak için h azırlık ­
lara girişm iştir.
30 Balı Atmdolu'da Gâzî Beylikler. Bizans»« Haçlılar
Halil İnalcık 31

İtalya'nın istilası tasarısı yarım yüzyıl so n ra büyük Süleym an ta ra ­

Bu gelişm eler açıkça gösteriyor ki. Osrr.anlı Devleti İtalya harpleri
fından yeniden gündem e getirilecektir. İtalya’yı istilâ etm ek güç bir
sırasında öteki Avrupa büyük devletleri gibi a k tif, ü stün b ir güç o la­
girişim di. Ç ü nkü, ilkin Venedik. D alnuçya kıyılarında birtakım kale­
rak ortaya çıkm ıştır. Başka deyim le. İtalya’yı ele geçirerek A vrupa’da
leri berkitm ek suretiyle karada bir savunm a hattı m eydana g etirm iş­
ü stün bir d u ru m a gelm ek için yapılan m ü cadelede O sm anlı sultanı
tir. İkinci savunm a hattı, denizde güçlü V enedik do n an m ası tarafın ­
taraflardan birisi d u ru m u n a gelm iştir. Fransa ittifakının Avrupa poli­
d an oluşturuluyordu. Ü çüncü savunma hattı. İtalya kıyılarında boy*
tikasında ne k ad ar önem li o ld u ğ u n u kavrayan O sm an lı sultanı, F ran ­
dan boya berkitilm iş kalelerdi. Süleyman 1538 yılında İtalya’yı istilâ
sa’yı yalnız askeri bakım dan değil, m alî bakım dan da d estek lem ek ­
etm ek için büyük bir o rd u ile harekete geçti; fakat, dah a ilk savunm a
teydi. 1533 tarih in d e Sultan. Fransız kralına y ü z bin altın g ö n d e re ­
hattı ü zerinde Korfu adası üzerinde güçlü bir dirençle karşılaştı ve rek İm p arato ra karşı İngiltere ve Alınan prensleri ile bir koalisyon
bu girişim den vazgeçm ek zorunda kaldı. O n u n asıl hedefinin İtalya
yapm asını istiyordu. İki yıl so n ra F ransız kralı su ltan d an bir milyon
istilası o lduğunu Batı kaynakları açıklam aktadır. O sm anlılar bu b a şa ­
altın dükalık bir yardım yapm asını İstemiştir. D a h a sonraları 1555’te
rısızlığı örtm ek için, seferin sadece Korfu adası o ld u ğ u n u ileri s ü re ­
Fransa kralı II. H cnry sultanın Yahudi m ültezim i Y usuf N asi’den
ceklerdir. 1538'e d o ğ ru İtalya’da durura şu şekildeydi. 150 bin altın b o rç sağlam ıştır. Kralın % I2 ’d c n % 16'ya k a d a r yü k ­
O sm anlılar kargısında iki tem el etken, Avrupa istiluMin g ü çleştir­
sek faizle giriştiği istikraz faaliyetine O sm anlı ülkesinden birçok kim ­
m ekteydi. Birincisi. A vrupa’daki devletlerin papa ve İm p a rato r e tra ­
se para yatırm ıştı. G ö rü lü y o r ki, Fransa, İm paratora karşt yüzyıllarca
fında toplanarak büyük bir haçlı cephesi oluşturm ası. İkincisi, o z a ­ karşı d u ran bu güçlü m onarşi, kendi varlığını O sm anlı desteğine
m an O sm anlı donanm asının denizaşırı istilâ hareketlerine girişem e- borçlu olduğu in an an d ay d ı. D aha 1532 y u n d a I. F rançois Venedik
yecek kadar kuvvetli olm am ası. Bu yüzden O sm anlılar. S üleym an’ın
elçisine şu itirafta bulunm uştur: “Ş arlk en ’in m uazzam İm p a rato rlu ­
1538 yılına k ad ar İtalya istilâsını geciktirm iştir. 1538 yılında B arba­
ğu karşısında A vrupa’da devletler ancak O sm anlı gü cü sayesinde
ro s H ay red d în ’in kum andası altındaki O sm anlı do n an m ası ilk kez
varlıklarını güvenceye alabilm ektedir." Özetle bu olaylar g ö ste rm e k ­
denizde Prevczc önlerinde bir İm paratorluk d o n an m asın ı yenilgiye
tedir ki. O sm anlı İm p aratorluğu bu tarih le rle A v ru p a’d a g ü çler d e n ­
u ğ rata ra k Akdeniz’de egem en durum a gelm iş b u lu n u y o rd u (bkz.
gesi politikasında egem en bir rol oynam aktadır. Bu suretle d e A vru­
aşağıda). İşte Süleym an'ın 1538'de İtalya'yı istilâ için kesin kararına
pa'd a m illî devletlerin yükselişinde önemli bir rol üstlenm ektedir.
bu d u ru m neden olm uştur. İtalya istilasını İstan b u l'd ak i Venedik bal­
O sm an lı'n ın bu ilgisi tabiî kendisinin Avrupa'yı parçalanm ış d u ru m ­
yozu D oça yazdığı m ektupta şu sözleri« belirtm ektedir: "S u ltan S ü ­
da tu tm ak ve toptan bir haçlı saldırısını önlem ek m aksadına hizm et
leym an daim a R om a’ya. R om a’ya! dem ekte ve İm p a rato ru n Kayser
etm ek içindir. O sm anlı’nın A vrupa'da milli devletlerin yükselm esin­
unvanını taşım asından nefret ctm ckted.r. Ç ü n k ü Su ltan kendi ken-
deki rolü 16. yüzyıl boyunca süregelm iştir. Kudretli İspanyol kralı
dine Kayser unvanını benim sem iştir.” Bu sözler 1531 'd e söylenm iş­
M absburglardan II. Philip. İngiltere'yi istilâya hazırlanırken w H o l­
tir. Kaydedilm esi önem li otan şu d u r ki, o sırada Fransa, Süleym an ile
lan d a’d a patlak veren isyanı bastırm aya uğraşırken, bu m illetler O s-
ittifak halindeydi ve K orfu kalesinin kuşatılm ası sırasında bir Fransız
m anlı sultanına gönderdikleri elçiler yoluyla O sm anlı ordularını
d o n an m a birliği O sm anlı donanm asına katılmış b u lu n u y o rd u . Fakat
I labsburglara karşı harekete geçmeye teşvik ediyorlardı. O sm anlI­
A vrupa'da bu tehdit o kadar büyük bir tepki u y andırm ıştır ki, F ra n ­
ların A kdeniz’d e İm p arato r deniz kuvvetlerine vc İspanya ya karşı
sız kralı ister istem ez 1538 T em m uz ayında İm p arato rla Aigues luhditleri devam ederken kam liinıfmd.ı OmiuiiiIi u rd u la n
M o rtc s’ta ba rış İmzalam ış, hattâ, onunca b erab er O sm anlılara karşı
l labsburgları A vusturya'da tehdit etm ektedirler. Özetle
bir haçlı seferinde harekete geçeceğini vaat etm işti. İşte bu n d an iki
I labshurglarııı A vrupa'da üstünlük ^iıi'jiml.Tİ karcısında. O sm an lI­
ay so n ra S u ltan'ın K aptan-ı D crya’sı Barbaros H ayrcddin P revczc’de
lar. Avrupalı milletlerin direncim le cnim in vrgAıu* desteği d u ru m u n a
büyük bir haçlı donanm asına karşı zafer kazanıyordu (1 5 3 8 ). gelm iştir. O sm an lı'n ın yükselen hu ınıllı devletleri ekonom ik b ak ım ­
d an da desteklem esi, bu devletleıın ekom>mk K elim esinde kesin biı
32 Batt Anadolu'da GÛZÎBeylikler, Biıans tv Haçlılar
rol oynam ıştır. O çağda Avrupa ekonom isinde M ısır'dan K aradeniz'e
ka d a r oian ülkeler, yani Lcvant denilen bölge, dünya ticaretinde çok
önem li bir yer tutuyordu. H int denizi ülkelerinden A vrupa'ya u zanan
ve Ü m it B u r n u n u n keşfinden so n ra d a O sm anlı girişim leri sayesinde
yeniden canlanan 1lindistan-A vrupa ticaret yolu, O sm anlı pazarlarını
A vrupa'da yükselen ekonom iler için vazgeçilm ez bir d u ru m a getir*
migei. Bu tarih te İngiltere I.evanf ticaretine b üyük ö n e m veriyordu v r
b u m aksatla Levant Com pany adı altında L ondralı b an k erler bir
kum panya kurm uşlardı. Osm anlı ülkesinde ticaret yapm ak için sulta*
nın özet bir imtiyaz bağışlaması gerekirdi. T icarct için güvence. Ba-
tı’da kapitülasyon denilen ahdnâm eler yolu ile sağlanırdı. A hdnâm e.
sultanın böyle bir güvenceyi tek taraflı olarak bağışlam asını tem sil
ediyordu. K apitülasyon, yabancı tüccarın ülkede serbestçe ticaret
yapm asını, canlarını ve m allarını güvence altına alm asını g aran ti
eden, yem inle berkitilm iş bir belgeydi
O sm anlılar bu gibi ahdnâm eleri yalnız d o st m em leketlere verir­
lerdi. A hdııâuıc ile d a h a ç ok siyasî bir m ak sat güd ü lü y o rd u . K ap itü ­
lasyon alan bir Avrupa devleti, düşm an safına geçtiği a n d a ahdnâm e
h üküm süz hâle geliyordu. Böylece ahd n âm e verilmesi b ir Avrupa
devleti ile siyasî d ayanışm a anlam ın a gelm ektedir. H ab sb u rg lara k a r­
şı isyan ve m ücadele hâlinde olan HollandalIları d a O sm anlılar aynı
şekilde ekonom ik gelişm elerinde 1579’d an beri destekliyorlardı vc
nihâyet 1612’d e İngiltere’ye verdikleri a h d n âm e gibi b ir kapitülasyo­
nu HollandalIlara d a bağışladılar. Kapitülasyon an c ak 18. yüzyılda
O sm anlı için zoru n lu bir antlaşm a niteliğini k azan acak tır. D ah a ö n ­
ceki tarihlerde kapitülasyon bağışlanm ası o devletle b ir çeşit siyasî
dayanışm a, h a ttâ ittifak anlam ını taşım aktadır ve b u n a s u lta n te k ta*
raflı o larak k a ra r verm ektedir. İngiltere ve H ollanda, b u ticarct m ü ­
saadeleri sayesinde I.evand ticaretinde Venedik ve F ra n sa ’yı geride
b ırak acak k e rte d e b ir gelişm eye s a h b olm uşlardır. B u iki devlet H in t
O k y a n u su ’n da koloni girişim lerine b aşlam ad an ön ce, b ü y ü k k u m ­
panyalar yoluyla ilk büyük kapitalist girişim lerini b u a h d n âm eler s a ­
yesinde Levant’ta gerçekleştirm iş olacaklardır. Başka deyim le O s-
m anlı devleti, İngiltere ve I lollan d a’m n A vrupa’d a kapitalist ve m er-
kantilist devletlerin ö n safında y er alm alan sürecin d e kesin b ir rol
oynam ış b ulunm aktadır.
H in t O kyanusu-A kdeniz Levant ricarcti. b ir tara fta n B asra k ö rfe ­
zi. ö b ü r tara fta n Kızıldeniz yolu ile Portekiz ticareti ile rckuİKi lıâlin-
Halıl İnalcık 33
deydi. 1 5 6 0 ’larda O sm anlı ülkesine gelen H in t oky an u su m allan,
b aharat, boyalar, kıymetli taşlar, d e ğ e r b ak ım ın d an Ü m it B urnu-
Lizbon yoluyla gelen m allara eşti. İstanbul d ü n y a b ah arat ticaretinde
I.izbem ile rekabet halindeydi. Bu sebeple A vrupa’d a b ah arat ticareti­
ni tekelinde tu tan Portekizli Yahudi Dona G ra c ia ve D o n loseph
Nasi firm ası m erkezini İstan b u l'a naklctm iştir. B unun başka b ir ne*
ileni d e Y ahudilerin o zam an Ocm anlı ülkesinde cam bir güvcuceyc
e rişm iş olm alarıdır. Hâlbuki, 16. yüzyıl o rta ların d a p ap alık a ra z isin ­
de H ıristiyanlıktan dö n d ü ğ ü iddiası ile Y ahudiler m eydanlarda y a­
kılm aktaydı.
A V RU PA D E V L E T L E R D E N G E S İS T E M İ V E O S M A N L I
1494* 1559 İtalya H arpleri, A vrupa tarihinde devletlerarası ilişkilerde
yeni bir kavram ı g ü n d em e g elirdi. Şim di esas k o n u şuydu: İm p arato r
Ş arlkcn (V. K ari), tüm A vrupa'da ü stü n lü ğ ü n ü k urm ak. O rtaçağ
A vrupa’sında olduğu gibi A vrupa’yı b ir tek İm p a rato rlu k egem enliği
altında birleştirm ek cm clindeydi. Bu siyasî h e d e f için e n ç o k başvu­
ru lan p ro p ag a n d a k o n u su . T ü rk lere k arşı b ir H a ç lı seferi başlatm ak*
tı. Asıl m aksat, İtalya'ya sahip olm ak, böylece A vrupa’d a egem en bir
d u ru m a geçm ekti. O ysa, o d ö n em d e A vrupa’d a F ran sa. İngiltere gibi
m illî devletler o rta y a çıkm ış o lu p , h e r devlet İm p a ra to r karşısında
kendi bağım sızlığını savunm ak azmindcydİ. F ran sa. İngiltere, H o l­
lan d a ve Alm an prensleri, İm p arato ra karşı bağım sızlıklarını d e ste k ­
leyecek herh an g i b ir dış güçle ilişkiye girm ekte sakınca g ö rm ü y o r­
lardı. Başka bir deyişle, o zam an A vrupa politikasında bağım sız dev­
letler ara sın d a d en g e politikası, bir devletler sistem i o rtay a çıkm ıştı.
Bu dengi* politikasını cn yakından ¡¿leyeıı devletlerden biri İngiltere
idi. İngiliz Kralı V III. H enry, b u d enge politikasını, kuvvetliye karşı
zayıfın y an ın d a y er alarak baskül siyaseti diye adlandırm aktaydı. İşte
d en g e aray an A vrupa yanında. D oğu d a bir dü n y a g ü c ü o larak y ü k ­
selen O sm an lı Devleti, b u devletler sistem inin b ir üyesi o la ra k yer
alacaktır. İm p arato r karşısında kendini tehdit altında h isseden h er
devlet, d o ğ u d ak i b u s ü p e r g ü c e başvuracak ya da o n u kullanm a te h ­
did in d e bu lu n acak tır. Böylecc, O sm anlı devleti kendiliğinden A vrupa
devletler sistem inin bir parçası hâline gelmiş b u lunuyordu. 1525-
1559 dön em in d e Ş arlk en ’in ü rk ü tü cü İm paratorluğu karşısında
hrunsa. O sm anlı DcvIctİ’nin m üttefiki olam k bıı dengeyi sağlam aya
çalınacaktır.
34 Ban Anadolu 'da Câzî Beylikler. Bizans ve Haçtılar
1557‘dc Osm anlı Devleti Venedik deniz devletiyle savaş h alin ­
deydi. A kdeniz'de m ücadele büyük önem kazanm ıştı. T u n u s'u n
düşm esinden sonra Fransa ile diplom atik ilişkilere hız verilmiş ve
F ransız elçisi Jcan de l.a Forest, 1535 Ş u b at'ın d a İstanbul’a gelmişti.
İttifak m addeleri arasında. Osm anlı donanm asının Fransız deniz
kuvvetleriyle birlikte Ş arlken elinde bulunan Sicilya, S ard u n y a. N a ­
poli vc İspanya’ya saldırılar yapm ası ve T u n u s ’u n geri alınm ası vardı.
I. François. İtalya’yı istilâ ederek Lom bardiya'ya girecek. O sınanltlar
da N apoli’yi istilâ edeceklerdi. Böylece, Osm anlı Devleti İtalya H a rp ­
lerinde ak tif bir rol üstleniyor vc kendi payını belirliyordu. F âtih’in
14 8 0 O tra n to fethinden (1480) beri. O sm anlılar güney İtalya istilâ­
sını planlarında açık tutuyordu. 1537 M ayıs'ında Lütfi Paşa k u m an ­
dasındaki 160 kadırgalık donanm a dem ir alıp A kdeniz’e açıldı. F ran ­
sız ve O sm anlı donanm aları Adriyatik’le buluşacaklar ve padişahın
o rd u su Korfu adasına çıkarm a yapacak, o rad an G üney İtalya’yı isti­
lâya gidecekti. Venedik senatosunda Süleym an’ın "R om a ya Ro-
m a’ya!" diye hedef gösterdiği kaydediliyordu. 1 5 3 8 'd e S üleym an'ın
İtalya’yı istilâ etm ek kararında olduğana k uşku yoktur. B arbaros, bu
harekât sırasında G üney İtalya’da A?ulia’ya saldırm ış ve Fransızlar
F.kiırı ayında kuzey İtalya’da Savua’yı işgal etm işlerdi. Aynı tarihlerde
Ege D enizi ne gelen Fransız donanm asına İstanbul’d an p a ra vc e r­
zak gönderildi. M ukaddes Liga’ya karşı O sm anlı-F ransız ittifakı a r ­
tık H açlılar dönem inin son bulm uş clduğım u g österiyordu. M u k ad ­
d es Liga donanm ası Ege D enizi’ne varm ak için Preveze önlerine k a ­
d a r ilerledi ve işte orada B arbaros’un A ndrea D o ria'y a karşı büyük
deniz zaferi gerçekleşti (27 Eylül 1528). 1538-1571 d ö n em in d e A k­
d e n iz ’de, kesinlikle O sm anlı üstünlüğünden söz edilebilir.
A K D E N İ Z ’D E O S M A N I .I - F R A N S I Z İ Ş B İ R L İ Ğ İ
O sm anlı devleti, Venedik ile nihâyet b anş yapm ış (Ekim 1540) ve bu
devleti Fransız-O sm anlı ittifakına davet etm iştir. Süleym an, karada
Şarlken'in kuvvetlerine karşı yeni bir sefere çıkarken (1 5 4 1 ). B arba­
ros denizde F ransız donanm ası ile işbirliği yapm aktaydı. A ndrea
D oria kum andasında İm paratorun güçlü d onanm ası karşısında
Fransız donanm ası, ancak B arbaros’un işbirliği Uc dayanabilm ektcy-
di.
Kayda değer ki, H ıristiyan Avrupa karşısında İm p arato r vc
F rançois karşı karşıya bir propaganda savaşı yapm aktaydılar.
t tali! İnalcık 35
Şarlken F ran sa’yı, Hıristiyanlığın büyük dü şm an ı ile ittifak etm ek ve
Hıristiyanlığa ihanet etm ek ile suçluyor, bu m ak satla Fran sızca risa­
leler bastırıp dağıtıyordu. Fransız kralı ittifakı yalanlıyor. Osm anlı
divanı ile gizli gö rü şm eler daim a şifahî o la ra k y ü rü tülüyordu.
François ile Şarlken arasında bu pro p ag an d a savaşı asıl A lm an­
y a’daki C erm en prenslerini h ed ef alıyordu. Ş arlk en , O sm anlı ya k a r­
şı bu prenslerin ask erî yardım ını sağlam ak için b üyük çaba g ö ste ri­
yor. François ise Süleym an’ı teşvik e d e r h arek etlerd en kaçındığını
ilân ediyordu. F rançois N ü m b e rg ’d c toplanan Alm an prenslerine
gö nderdiği bir m ektupta (9 O cak 1543), (C harrière. 1, 5 5 8 -5 9 ), “ I.a
république chrestienne" dediği Batı Hıristiyan dünyasının birliğini
vurguluyor, kendisinin T ü rk tehlikesine karşı 3 0 bin kişilik bir o rdu
ile katılmayı vaat ettiğini hatırlatıyor. O sm anlı sultanı ile “ittifak veya
İşbirliği*' {alliance or socctété) değil, ancak geçici ateşkes yaptığını
beyan ediyordu. Şarlken ise, Kral’ın saldırıları y ü zü n d en T ürklere
k arşı savaşı sürd ü rem ed iğ in i vc o n u n Sultanı kışkırttığını söylüyor­
d u. Kral, b u n lan reddederek Ş arlk en ’in şöhret d ü şk ü n lü ğ ü ve ihtirası
y ü zünden T ürkleri saldırılan ile tah rik ettiğini ileri s ü rü y o r vc so ­
nu n d a François. C erm en prenslerine vaatle b u lu n arak Très Chrétien
unvanının gerektirdiği gibi T ürklere karşı Almanya ile b erab er o lac a ­
ğına söz veriyordu. G erçekten kral, Şarlken ile aralıkla yaptığı barış
a n tlaşm alarında İlaçlı seferlerine katılmayı vaat ediyordu. T ü m p ro ­
pagandalara rağm en asıl m ücadelenin Avrupa’d a ü stü n lü k m ücadele­
si o ld u ğ u n d a k uşku yoklu.
BARBARO S H A Y R K D D ÎN PAŞA T O U I.O N 'D A (1 5 4 3 )
1543 b ah arın d a Sultan Süleym an, tek rar M acaristan üzerine y ü rü ­
m ek ü zere İstanbul’dan hareket ettiği zam an Barbaros kum andası
altında O sm anlı donanm ası denize açılacak, İtalya savaştan ve O s-
manii Fransız ittifakının, ç o k ilginç yeni bir aşam ası başlayacaktı.
Süleym an, F ran ço is’nm ikiyüzlü politikasını biliyordu ve m ek tu p ­
larında kralı bu iki taraflı oyu n d an caydırmaya çalışıyor, fakat so ­
n u n d a anlayışlı d avranarak fazla sıkıştırm aktan kaçınıyor, h er şeye
rağ m en I lıristiyan dünyasını parçalanm ış b r hâlde tutan bu değerli
ittifakı b ozm ak istem iyordu. B arbaros domınnmsı ile o yaz İtalya s a ­
hillerine vardı. Rom a da Papa korku içindi* l-rn ııço isd an aracılığını
istedi. Bunun üzerine llay rcd d în do n an m a ı<,n. gerekli c r/a k ı para ile
aldı. Papalık topraklarına saldırm aktan kn,nıdı Anlatm aya göre.
36 Ban Anadolu'da Gâzî Btylikier, Bizans ıv Haçlılar
B arbaros Fransız sularına girdiği tn d a n itibaren d o n a n m a İçin g e ­
rekli erzak F ransızlar tarafından karşılanacaktı. D o nanm a, 2 0 T e m ­
imi/. 1543’te M arsilya lim anına ulaştı. O sm anlı d o nanm ası. 1 10 k a ­
dırga. 4 0 Fusta (küçük kadırga), 3 büyük yelkenli köke’d en o lu ş­
m aktaydı. Barbaros, şehri to p ateşi ile selâm ladı. K apudân-i D erya.
M arsilya'da görkem li bir m erasim le karşılandı. O n u n şeh re geleceği*
ııİ duyan halk uzak yerlerden kogup gelm iş, b u efsane k o rsan ı yakın­
dan görm ek İçin sabırsızlanıyordu. Şehir büyüklerinin verdiği ziya­
fette B arbaros taht gibi bir kollukta Fransızların m erak dolu gözleri
ön ü n d e azam etle o tu ruyordu.
It jd ç o İs . kuzeyde F landre’d a Ş arlkcn’c k arşı savaşırken. O sm anlı
do n anm asının Fransız donanm asıyla birlikte g idip N ice şehrini zapt
etm elerini İstedi. D orin. o n la n 140 gem isi ile bekliyordu. Şarlken.
C enova’daydı. Bu a ra d a Nice üzerine g id en 4 Fransız kadırgası
d ü şm a n eline d ü ş tü . B arbaros ertesi yıl h arek âta d evam İçin kışı
F ra n sa ’d a geçirm enin zorunlu olduğunu Su ltan a bildirdi. İstan b u l İle
Paris a rasında elçiler gidip geldi, yapılan gö rü şm eler so n u n d a O s ­
manlI donanm asının Toulon lim an şehrinde kışlam asına k a ra r veril­
di. François, aynı zam anda O sm arJı donanm asının e rz a k İhtiyacının
ve tayfaya m aaşlarının Fransa tarafından karşılanacağına söz verm iş­
ti. Sultan, bu donanm anın yapım ı için 1 .2 00.000 altın d uka h a rc a ­
m ıştı (bu d önem de O sm anlı Devieti'nin tü m bütçesi 9 milyon duka
idi). F ransız deniz tarihçisi La Ronciere’in itiraf ettiği gibi B arbaros.
T o ulon lim anına vardığı zam an hazırlıklar noksandı. Şehrin tüm
halkı O sm anlIların yerleşmesi için boşaltılmıştı. İstan b u l'd an kış k o ­
şullan altında e rz a k vs. gelm esi imkânsızdı. Sayısı 3 0 .0 0 0 'i bulan
O sm anlı d o n an m a efradının beslenme ve m aaş so ru n u b ran şız m a ­
kam ları ile tatsız tartışm alara neden olacaktır. Fransız m akam ları
T ürklerin gereksiz yere para sızdırm ak çabasında olduklarını ileri
süreceklerdir. Bazı Fransız kaynakları k uşatm a sırasında O sm anlIla­
rın yağm a yaptıklarını söylerlerse de. başka Fransız kaynakları Kürk­
ler a rasındaki itaat ve disiplini övm üştür.
Nice şehri o zam an Savua dukasına ait o lu p Şarlken’in himâyesi
altındaydı. O sm anlı-F ransız birleşik d onanm ası şehri bom bardım an
ateşine tu ttu . D onanm ada hazır bulunan Fransız elçisi Polin b in ala­
rın yıkılm am ası için U ayreddîn’den güvence istedi. Barbaros buna
dikkat etti. Sıkışık d u n u n d a savunucular, bir ara . Polin'e Osıııanlı
askeri (¿ekilirse, teslim olacakların bildirdiler. OsnumlıUır «¿ekilili fa ­
Halil İnalcık 37
kat F ran sızlar tek ra r savaşa başladıtar. B arbaros. F ransızların g üve­
n ilir olm ad ığ ın d an v e gevşekliğinden h id d et içindeydi. F ırtın a y ü ­
z ü n d e n d o n an m asın ı alıp yakındaki b ir adaya ç ek ild i. Bu a ra d a Hylül
ayında D o ria d o n an m a ile N icc’nİn yardım ına k o ş tu ise de. B arba­
ro s ’u n karşısında çekilm ek z o ru n d a kaldı. O sm a n lı d o n an m ası hare­
k â t sahasından çekilm eden N ice etrafındaki b irç o k kalenin itaatini
sağlayarak FıaıiM iIaıa teslim etmiştir. H a re k â ttan so n ra Barbaros
d o n a n m a ile kışlam ak ü zere T o u lo n 'a vardı <9 F k im 1543). Ş e h ir 8
Eylül’d e boşaltılm ış bulunuyordu. H e r şeyin d e ğ e ri tesp it edilm iş ve
Şehir m eclisi T ü rk lc ri b eslem ek için sadece 2 0 .0 0 0 a ltu n tahsisat
ayırm ıştı. İstan b u l ile B arbaros arasındaki y azışm alarda. S u lta n ’ın
d o n an m an ın güvenliği için kaygı İçinde olduğu an laşılm aktadır. Kış
yaklaşm akta o ld u ğ u n d an d o n an m an ın d ö n m esi im kânsız gibiydi.
U z u n yolculukta tayfanın beslenm esi e n güç İşlerden biriydi.
G enelde O sm anlı don an m asın a sad ece altı aylık sefer için lojistik
ihtiyaçlar sağlanırdı. Bu yüzden Su ltan , krel ile yapılan g ö rü şm elerd e
T o u lo n 'd a e rz a k vc m aaşların Fran sa tarafından sağ lanm asının bir
a ntlaşm a ile güvence altına alındığına in an ı/o rd u .
S u ltan M acaristan seferinden 14 Kasım 1 5 4 3 ’te İstan b u l’a d ö n ­
m ü ş ve B arbaros’tan d u ru m hakkında hab er alm ıştı. Süleym an.
F rançois’ya erzak ve m aaşlar k o nusundaki antlaşm ayı h atırlattı ve
M acaristan ’d aki zaferleri hak k ın d a bilgi verdi. Bu M acaristan sefe­
rinde Süleym an, birçok kaleyi, bu a ra d a Şİkloş, F sterg o n . İstolni-
Bclgrad vc Tata kalelerini rap te d e re k , o rta M acaristan fütuhatını
tam am lam ış bulunuyordu.
O sm anlı denizcileri Toulon şehrinde ve çevredeki evlere yerleşti­
rildiler. Kral yöre halkına on yıl vergi bağışıklığı verm iş b u lunuyordu.
Bununla b erab er bu 3 0 .000 kişiye erzak bulm ak için b ü y ü k g ü ç lü k ­
lerle k arşılaştı. B arbaros, yerel Fransız tü ccarın d an b o rç alm a k z o ­
ru n d a kaldı. O sm anlı donanm ası. N ice'i alam adıysa d a. o zam anki
F ransız elçisinin rap o rlan n a göre, Osm anlı işbirliği sayesinde G üney
Fransa bir saldırıdan k o ru n m u ş bulunuyordu. 1544 b ah a rın d a h a re ­
k â t y eniden başladı. B arbaros. İspanya kıyılarına 22 gem ilik b ir d o ­
nan m a g ö n d ererek saldırdı ve kendisi donanm anın büyük kısm ı ile
Sardinya vc Korsika adaları üzerine yürüdü.
1544 harekât planı, K orsika'nın zaptı, Sardunya’ya sald ın ve İm ­
p a ra to r kuvvetlerinin T u n u s'tan atılm ası noktalarını içeriyordu. O s-
m anii am irali. Fransızların düşm anla anlaşm asından ciddi olarak
 58 tía 11Anadolu’da G âzî Beylikler. Bizans ve Haçlılar
1544 h arek ât planı, K orsika’nın zaptı, S ard u n y a’ya saldırı ve İm ­
p a ra to r kuvvetlerinin T u n u s’tan atılması noktalarını içeriyordu. Os-
m anlı am irali, Fransızların düşm anla anlaşm asından ciddi olarak
k u şkulanm aktaydı. Erzak ve m aaş sağlanm adığından, İtalya sahille­
rine yaptığı akınlarda ahaliyi esir edip arkasından fidye ile satm a yo­
luna başvurdu. Bütün bu anlaşm azlıklara rağm en Süleym an, ittifak­
tan çekilm eyi düşünm üyordu. Barbaros, Fransızların ricası üzerine
Papalığa ait topraklara saldırm aktan kaçındı. O zam an Fransız elçisi
M a u ra n d ’ın yazdığına göre, Alideniz kıyılarında B arbaros’un saldığı
ko rk u o derecedeydi ki, donanm anın sadece görünm esi üzerine kale­
ler teslim oluyor ve O sm anlı denizcisi bu kaleleri F ransızlara devre­
diyordu. Ş a rlk e n ’c bağlı olan Napoli krallığındaki kalelere saldırılar
yapıldı, binlerce esir alındı, şehirler yakıldı. S o n u n d a A ğustos ayında
K ap u d ân -i D erya. Fransız elçisi Polin yanında olduğu hâlde İstan­
b u l’a ulaştı. Süleym an, Eylıil’de F rançois’nın bir kez dah a Şarlken ile
barış yaptığını öğrendi. F ransız kralı tek rar te k ra r m üttefikine ihanet
etm iş ve dü şm an la birleşm e vaadinde bulu n m u ştu . Bununla beraber
François, Sultan ile ittifakını devam ettirm eye b ü yük önem veriyor­
du. Kral. Ş arlken ile O sm anlılar arasında barış için aracılık önerisin­
de b u lu n d u . O zam an böyle bir barış sultanın da işine geliyordu. Bu
tarihte O sm anlı D ivanı, İran Safavîleri ile bir savaşı gerekli g örm ek­
teydi. O sm an lılan n tem el stratejisi, do ğ u d a ve batıda aynı zam anda
savaşm aktan kaçınm ayı gerektirir. 1545 ’te Ş a rlk e n ’in V iyana’daki
kardeşi A rşidük F erd in an d ile 18 aylık bir m ü tarek e im zalandı (10
K asım 1545). G ö rü şm eler iki yıl daha sü rd ü ve so n u n d a Sultan
Şarlk en ve F erd in an d ile beş yıllık bir barış antlaşm ası im zaladı (19
H aziran 1547). A rşidük F erdinand bazı yerler için yılda 30 bin altın
ödem eyi kabul etti. F rançois, Papa ve V enedik b u m ü tarek ey e dahil
oluyorlardı. Kral barışın devam ötm eyeceği diişünccsindeydi.
Ş a rjk e n ’e k arşı savaşlarında illas d u ru m u n a gelen F rançois, bu arada
O sm anlı D evleti’nden 3 0 0 .0 0 0 altın borç istedi.
Ünlü F ransız tarihçilerinden Julcs M ichelet, Fransa Tarihi adlı
ünlü kitabında, B arbaros’un Fransız donanm ası ile işbirliğinden söz
e d erk en aynen şunları yazıyor: “ Katolik F ransa... k o rsan ların , esir
tacirlerinin bayrağını, İslâm ’ın sancağını izlem iştir. G en ç Duc
d ’F n g h ien , B arbaros ile ittifak hâlinde Nice şehrini k u şatm ış ise de
bir so n u ç alınam am ıştır. Cezayirliler (B arb aro s’un T ü rk lerin i k aste­
diyor) yağına ve insan avcılığı ile bunun karşılığını k o parm ışlardır.
Halil İnalcık 39
Toulon’da ve hattâ Provence’de yerleşen Türklcr sadecc yeıli kızları
ve kadırgaları için kiirek esirleri toplamışlardır. Ertesi yıl yine büyük
bir tahrip harekâtında Tuscany’de 6000, Napoli Krallığı’nda 8000
kişiyi esir almışlar, bu arada da özellikle Sultanın haremi için İtalya
m anastırlarından 200 bakire kızı toplayıp götürm üşlerdir”. 19. yüzyıl
Fransız tarihlerini gözden geçirdiğimiz zaman genellikle daha çok V.
Karl’ı destekleyen ifadeler buluruz. Onlar Sultan’la ittifakı kötüle-
mişlerdir. Oysa, 16. yüzyıldaki Fransızlar bu ittifakı hiç de böyle yo­
rumlamıyorlardı.
1542’de Vcncdik’e elçi olarak gönderilen Jean de M ontluc’üıı
orada yaptığı konuşm ada ileri sürdüğü noktalar dikkate değer.
M ontluc’c göre Hıristiyanlığın başına gelen bütün tahribat ve musi­
betlerden İm parator sorumludur. O, bizzat İmparator ile kardeşi
Ferdinand’ın İstanbul’a elçiler göndererek Süleyman ile gizli görüş­
meler yaptıklarını ve Habsburglaıın “Büyük T ürk”’e yıllık haraç
ödediğini hatırlatm ıştır. Montluc, “verilen 30 bin altın Hıristiyanlığa
karşı bir destek olmuyor m u?” sorusunu soruyor ve Sultan ile ittifa­
kın siyasî anlam da zorunlu bir hareket olduğu üzerinde duruyordu.
Fransa elçisi bir tarihî olayı da anımsatıyordu. Milano dukası
Ludovico Sfoıza vaktiyle İtalya’daki rakiplerine karşı Sultan II.
Bayezid’in kuvvetlerini kullanmıştı. Keza o dönemde İmparator
M axmillian’ııı Türkleri Fransa’ya karşı kışkırtmış olduğunu da buna
ekliyordu. İm parator, askerinin 1544’te Venediklilere karşı yaptığı
zulüm leri hatırlatarak şunları söylüyor: “Bizim dinimize yabancı as­
kerlerden (Tüıklerden) oluşmuş bu büyük ve güçlü ordu, efendimiz
Fransa kralına yardım için gönderilmiştir. Herhangi bir kimseyi in­
cittiklerine dair şikâyet olmamıştır. Nazik davranmışlardır. Geçimleri
için aldıkları her şeyi, karşılığında para vererek almışlardır.” Fransız
elçisi o tarihte Avrupa’da yepyeni bir kavramın, devletler arasında
denge kavram ının egemen olduğunu konuşmasında açıkça ifade e t­
m iştir. O na göre, İm paratorun adamları, efendilerinin F ransa’ya k ar­
şı saldırısını haklı gösterm ek için Fransa kralının Sultan ile ittifakını
bahane etm ektedirler. İmparator, Hıristiyanlık davasını yaparken,
öbür taraftan Papaya karşı bir heretik ve âsi olan İngiliz kralı V lll.
H cnry ile ittifak etm ekten çekinmemiştir. Keza İm parator. Protestan
Alman prensleri ile birlikte hareket etmekte bir sakınca görmemiştir.
Polin’in söylediği bütün bu durum lar. Avrupa diplomasisinde o za­
man nasıl yeni bir durum un ve kavramın, siyasî denge politikasının
40 Batı Anadolu'da Gâzî Beylikler, Bizans ı* Haçlılar Halil İnalcık 41

böyle anlam aktadır. İslâm ve Hıristiyanlık bir p ro p ag an d a, bahane

Kâfir sultanlarının muazzamlarından, küfür diyarının çok eski
gibi kullanılm aktadır. Süleytm ınnûm e’d e bu ittifak hak k ın d a Osm anlı
hüküm darlarının başta gelenlerinden taht sahibi Itüsrcv ve m em ­
görüşü ise çok ilginçtir. Bu kaynağa göre. “İm p a rato r. Kayscrlik,
leket sahibi haşmetli kral sınırsız hazineler ile tanınm ış França
yani tüm A vrupa’nın başı olm ak iddiasıyla F ran sa’yı M üslüm anlara
m emleketine Nurşîn-Revan tahdylc başabaş olan Françesko, Sul­
karşı ittifaka zorlam ış, bu nedenle İslâm 'ın sultanı Süleym an'ın
tanın dünya gücünü temsil eden yücc kapısına elçisi ile arzıhal
Fransız kralı ile ittifakı bir zorunluluk hâlini alm ıştır”, dem ektedir. gönderip....
Eğer Fransa bu ittifaktan cayarsa, bütün H ıristiyan dünyasının Oe
Bu girişten so n ra y azar kralın m ek tu b u n u şöyle özetlem iştir:
inanlılara karşı tek bir cephe hâlinde birleşm esi kaçınılm az olur. O
zam an O sm anlı tarihçisinin görü şü . O sm anhların d a A vrupa’da bir Ey yedi iklimin pâdişâhı, dünyanın sığınağı yiğitlik membaı. ey
güçler dengesi politikasını izlem ek z o ru n d a bulunduklarını açıkça şahım! Benim hâlimden haberdar ol ve bu gönlü yaralıya lütuf
ifade etm ekte; O sm anitlann, Hıristiyan bir devletle ittifakını, onları merhametini gönder. Senin gibi bir dünya hüküm darı yok. Başka
askerî yardım la desteklem eyi bir reolpolitik gereği gibi gördüklerini hüküm darlar senin kapında ancak kapıcı olabilirler. Sen şaha ben
gösterm ektedir. bütün gönlümle itaat eyledim. Senin kulların dostum , düşm anla­
Fransız sarayı o zam an Osm anlı sultanını, “dünyadaki en büyük rın da düşmanım. Ben kendi hâlimcc França ülkesine Şah bulu­
h ü k ü m d ar’' olarak görm ektedir (Pierre d c Bourdcille. Qeu\re$ nuyorum. Puta tapan Hıristiyanların sığmağıyım. Siz Cihan Şa-
com plètes, ed. L. Lalannc. vol. XI. 179. İso m -V erh aaren 'in d oktora hı’na durum um u anlatmak gerekirse, şunu beyan ederim ki, b e­
nim neslim Nûşîn-Revân’a çıkar. Bizim aram ızdan bir kötü talihli
le/.indeki n o tu ), Kral François, Venedik elçisine A vrupa devletlerinin
adam (Şarlken). aslı cuhut vc mel’ûn birisi Ç asar oldum deyü o r­
bağım sızlığını güvence altına alan tek gü cü n O sınanlı Padişahı o ld u ­
tada dava kılıp, bu hile ile yüksek payelere yol bulundu, ey şah
ğunu İtiraf etm iştir. 1559’da İtalya H arp leri'n e son veren C aleau-
ben de bu hâli görünce yanıma nice asker, kul topladım ki, vanp
Cam bresis barış antlaşm asına k ad ar Fransız kıralı 11. H enri (1 5 4 7 -
onunla savaşayım. O nu, o kötü adamı ortadan kaldırayım. O. Ça-
1559). O sm anlılar ile ittifak siyasetinin tem el taşı saymış, ask eri d es­
surlık havasıyla bu tarafta dünyayı kargaşaya verdi ve lin g u ru s vi­
tekle beraber, T ürkiye’den önem li m iktarda m alî d estek alm ıştır.
lâyeti tarafında Alaman vilâyetinin kaim-makamı olan kardeşi
H absburg ü stünlüğüne karşı O sm anlı ittifakı, F ra n sa 'n ın vazgeçil­
Ferendoş (Ferdinand), oradaki âdemoğullannın ıstırap çekm ele­
m ez geleneksel bir siyaseti olm aya devam edecektir. Tabiî, bu ittifak­ rine sebep olup, kendilerinin vücutlarını bu dünya yüzünden kı­
tan O sm anlılar da büyük y arar sağlam aktaydı. Ç ağdaş O sm anlı ta ­ lıçla ortadan kaldırmak gerekir, bu vâcib olm uştur. Siz cihan p a­
rihçisi Sinan Çavuş u n belirttiği gibi Avrupa Hıristiyanlığının p a rç a ­ dişahının kapısından şu beklenir ki, Avrupa'da kötü hüküm darları
lanm ış d u ru m d a kalm ası. Papa ve İm p arato ru n tasarladıkları bir saldırılan ile bertaraf eden Hayreddîn Paşa, donanm a gemileri ile
H açlı saldırısının önlenm esi. O sm an.ılann A vrupa politikasının temel bu tarafa gelip yardım eder ve Lingurus tarafında da padişah haz­
prensibiydi. retleri savaşa girerse düşm anın fesadı, kılıç ile ortadan kaldırılmış
IIA Y R E D D ÎN ’İN 1 5 4 3 -1 5 4 4 S E F E R İ H A K K IN D A olur ve dünya yeniden eski parlaklığına kavuşur. Bunda şüphe
yoktur.
S Ü I .E Y M A N N Â M E
diye kral m ek tu b u n d a d u ru m u arz elm iş ve yardım için yalvarmış.
M uhteşem Süleym an dönem i seferlerini anlatan m inyatürler ile s ü s ­
İlkin F ran sa kralının isteği vc sonuçları dikkatle gözden geçirilm iş
lenm iş Sü leym annâm e adlı kitap, ittifak hakkında o zam anki O sm an-
fakat cevap verilmesi ertelenm iştir. O ndun sonra gelen ikinci bir elçi
lı g ö rü şü ve H ayreddîn Paşa nın Fransa seferi hak k ın d a o ldukça ay ­
devlet büyüklerine varıp kı¿ıl adımı şöyle ar/.dn bulunm uş: “ Benim
rıntılı bilgi verm ektedir. O . Fransız kralından gelen elçi dolayısıyla
dileğimi ve hâlim i S u lta n ’u lıildiı ini/. <,ünkıi İteklemeye m ecalim y o k ­
verdiği haberde. Fransız kralını şöyle tasvir etm ek ted ir (bugım ktı dile
tur. Ş âh -ı cihâna günlerce y u /u m sıın ıp hır cevap bekledim . Kendi
çeviriyoruz):
42 Balı Anadolu'da Gûzî Beylikler. Bizans ve Haçlılar
kralım dan bir rica m ektubu g e tird in vc padişaha ilettim. B unun cc-
vabı bana verilmedi. Biz kendisinden do ğ ru b ir cevap beklem ekte­
yiz”. Bunun üzerine elçinin sözleri padişah hazretlerine a rz olundu.
Padişah nihayet cihad ve gazaya karar verdi ve H ıristiyan denizcile­
rine dehşet salan kahram an savaşçı I layreddîn Paşa İstanbul’a davel
edildi. Ilay red d în Paşa ferm anı alınca d erhal E d irn e'd e bulu n an p a ­
dişahın h u z uruna geldi ve konuşm alar so n u n d a H ayrcddîn Paşa ya
100 pare gem i ile França padişah ım ı yardım ına gitm esi k ararlaş­
tırıldı. I layreddîn Paşa, "em ir padişahım ındır. canım ız yoluna fed a­
dır. b u rad a n França krallığına 3000 mil m esafe vardır, yardım ınızla
o diyara giderim . İspanya ile savaşır o n u n ülkesini elinden a lın ın ”
dedi. A griboz, İç il. K astam oni. Ankara sancaklarının tim arlı o rd u su
İle birlikte 2 0 0 0 tüfenkli yeniçeri Zağarcıbaşı Ahm cd k um andası al­
tında gem ilerle sefere e m r olundulur. Elçi, d o n an m a ile hareket e t­
m ek üzere E dirne'den İstanbul’a gönderildi. Sultan Süleym an, elini
öpüp yere baş koyan H ayreddîn Paşa’ya şöyle hitap etti: “Ey d en izci­
lerin önderi, deniz ilminin ve tekniğinin bilgisine sahip K apudan,
sana bu deniz seferinde tam yetki veriyorum, sen d e b ü tü n gereken
şeyleri gö r, h e r du ru m d a adam larınla m eşveret et, o diyarı fethet.”
H ayrcddîn Paşa sultanın bu sözlerinden sonra, padişaha d u a edip,
hareket etti ve Sultan. E dirne'de M acaristan seferi için hazırlıklar
yapm aya başladı. H ayreddîn Paşa. 950 M uharrem 'İnin I 2 ’sinde (17
N isan 1343) donanm a ile denize ajıldı” Sü leym a n n â n ıe'd c b urada
T oulon şehri ve d onanm a ile şehri gösteren bir m in y atü r konm uş
bulunuyor. Bu m inyatürde Toulon lim anında ü stlenm iş kadırgalarla,
yüksek bordalı üç büyük yelken gemisi tasvir edilm iştir.
Süleym a n n â m e'd c Fransız am iralinin T o u lo n ’a gelip H ay red d în ’i
M arsilya'ya davet etliği kaydedilm ektedir. H ayreddîn d o n an m a ile
M arsilya'ya varm ış, Fransız donanm ası H ay red d în ’i karşılam ış,
H ayrcddîn Paşa top ateşiyle şclıri selâm lam ış, M arsilyalılar
K apudan-i D erya’yı karşılayıp lürlü şenlikler ve şâdilikler yapm ıştır
(B urada M arsilya şehrinin bir m inyatürü k o n m u ştu r). M arsilya ş e h ­
rinin ileri gelenleri paşaya ziyafet çektiler.
Ne detılü var ise t o ’: itn tı Ulâl
k lü p kılmadılar bir kılca ihmâl
Halil İnalcık 43
M arsilya şehri. O sm an h lar ü zerin d e çok gözet b ir şeh ir izlenim i v er­
m iş g ö rü n ü y o r. M arsilya’d a Fransızlarla N ice kalesi üzerine sefer
yapılm asına k arar verildi. Bu kale alınırsa U p an y a'n m telâşa düşeceği
belirtildi. S itleym a n n â m e'ye g ö re. Fransız askeriyle b erab er kaleye
saldıran O sm anlı askeri dış h isa n ele geçirdi ve iç h isard ak i düşm anı
kuşattı. N ice’e karşı harekât yukarıda an b tıld ı. Ş e h ir alınam adı vc
O sm anlı d onanm ası kışlam ak ü zere T o u lo n 'a geri d ö ndü.
S ü leym a n n â m e yazarı, H ayreddîn P a şa 'n ır F ran sa su ların d ak i h a re ­
kâtı ü zerinde bu bilgileri verdikten sonra, padişahın M acaristan'daki
seferlerini anlatm aktadır. Süleym an, M acaristan 'd ak i başarılı h a re ­
kâtı. F ran ço is’ya bildirm ek için bir haberci g ö n d e rd i. Özellikle. M a­
c a r krallarının taç giydikleri İstolni-Belgrad’ın fcthcdildiğini bildirdi.
Sü leym a n n â m e. O sm anhlar yanında Fransa’nın 1 5 2 5 ’teki imajına
g ö re çok d ah a önem li bir hâle geldiğini g ö sterm ek ted ir. Kral için
O sm anlı term inolojisinde İm p arato r anlam ının karşılığında pâdişâh
unvanı kullanılm aya başlanm ıştır.
KAYNAKÇA
Ahrweiler 11.. Byzanceet la mer, Paris: 1966.
Argenti. P. The Occupation o f Chios. MU. Cambridge: 1918.
Brummet, P.. Ottoman Sea Power and Levant'ne Diplomacy in the /4ge o f
Discovery, Albany: 1994
Cox. E.L.. The Green Count o f Savoy: Amadeus VI, Princeton: 1967.
Ddaville Le Roux, La France en Orietu au XlVesiècle. c. M l. Paris 1886.
Le Febvre. M.M. ‘Actes Ottomans concernant Gallipoli. La mer Egée et la
Grèce au XVI e siècle". Südost Forschungen, 17 (1983).
İnalcık. H.. “Mehmcd H”. İslam Ansiklopedisi. !MEB). Vll. 506-535.
İnalcık, il. “İmtiyâzât”, F.ncylopaedİa of İslam, 2. Baskı, III. 1179-1189.
İnalcık, H. The Ottoman Umpire, The Classical Age, 1300-1600. 3. Baskı,
ten d ra: 2000.
İnalcık, H.. “An Outline of Ottoman-Venetian Relations”. Venezia
Modittsiottc tra Oriente e Oct'itU'iiw, Horanın: 83 90.
İnalcık. H. “The Ottoman Turks and the Crusades, 1329-1522”, Kenneth
Setton. A History o f IIx* Cruudc*. VI, Madison: 1989.
İnalcık vc R. Murphcy H., The IlıMory <<f \ Irhmett the Conqueror, Chicago
vc Minnesota: 1978.
Krilovoulos. History of Mebnu\l the Cotu/uen*. Pi im rinn 1954.
44 Batı Anadolu 'da Gâzî Beylikler, Bizans ve Haçlılar

Loencrtz, R.-J. Byzantina et Fraııco-Craeca,!-11, Roma: 1970, 1978. O S M A N L I D F .V I.I'.T İ’NDF. U C (S K R ! IA D H .A R

Luttrcll, A. Collected Sıudies: İMtin Greece, the Haspİtallers and the
Crusades. 1291-1440. Londra: 1982.
Pertusi. A. İm Caduta di Cotıstantinopoli. c. MI, Verona: 1976.
Sanudo, M. Torscllo, Istoria del Regjıo di Romania, yay. C. Hopf.,
Chroniques gr£co-ronıaines, 99-170.
Setton. K. Tİw Papacy and the Levanı. 1204-1571, C. I-1I1. Philadelphia:
1976-1978.
Werner, E. Die Geburt einer Grossmacht 1ZOO-1481, 3. Baskı, Uasi Berlin:
1979.

X III. asrın ikinci yarısında A nadolu Selçuklu devletinin dağılışı sıra­

sında A nadolu’d a birço k mahalli devletçikler o rtaya çıkarken Batı Uc
bölgesinde g azâ neticesinde B izans'tan feth e d le n to p rak lar üzerinde
yeni tipte b ir takım beyliklerin k u rulduğunu g ö rü y o ru z. Osm anlı
Beyliği b u n lard an biridir ve b ir yüzyıl içinde A nadolu’yu ve Balkanla­
rı kendi hâkim iyeti altında birleştiren bir İslâm im p arato rlu ğ u h alin ­
de gelişecektir. Aşağıda Batt ( /c u n d a bu g âzî beyliklerin ve bu arada
O sm anlı beyliğinin d o ğ u şu n u bir b ü tü n o larak ele alacağız.
A nadolu Selçuklu Devleti tam bir İslâm saltanatı haline geldikten
so n ra başlıca ü ç bölge uc oldu, ve b u ralara gaziler gelip yerleşti: G ü ­
neyde Kilikya (Ç u k u ro v a)'d a K üçük Erm enistan ve Kıbrıs Krallığına
karşı b ir em aret-i m elik nl-sevahil (m erkezlen Alaiye ve Antalya. 2)
Kuzeyde T rab zo n Rum im paratorluğu hu d u d u n d a ve K aradeniz kı­
yılarında kuzey ucu; bu uc d o ğ u (m erkezleri Sim erc. S am su n ve
Bafra) ve batı (m erkezleri K astam onu ve Sinop) olarak iki kısm a
ayrılabilir, 3) K astam onu bölgesinden güneyde M akri körfezine k a­
d a r u zanan B izans’a karşı batı u cu (başlıca m erkezleri K astam onu,
K arahisar-i Devle. Kütahya. Denizli).
Selçuklu devletinin, h er bir uc bölgesine, em ir-i vtlâyet-i u c adı a l­
tında bir genel vali vc kum andan tayin ettiği anlaşılm akladır, “ m er­
kezî otoriteyi İcmsİl ed en bıı büyük em irler genellikle bu m akam ı irsî
46 Osmanlı Devletinde Uc (Serhadtlar
bir şekilde ellerinde tutarlardı. Bunlardan B izans’a karşı h u d u t vila­
yeti em irliği, içlerinde en m ühim i olarak g ö rü n m ek ted ir. Uç ların
tem el kuvvetlerini kendi irsî beyleri kum andası altında bulunan
T ürkm en aşiretleri (Selçuklu kaynaklarında e tra k -i uc) teşkil etm e k ­
te idi. Uçlar. Selçuklu devletinin zorla sü rd ü ğ ü göçebelerle. M oğol
istilâsından ve baskısından kaçan unsurların toplandığı ve yeni bir
hayat alanı aradığı bir serhad bölgesiydi. O rta A nadolu yaylası ile kıyı
ovaları arasında, yaylacılığa elverişli olan bu dağlık m ıntıkada, n ü fu ­
sun büyük kısm ını yarı göçebe T ürkm enler teşkil etm ek te idi. G en el­
likle uc halkım. M oğol-Selçuk merkezî devleti m enfaatlerini temsil
eden Selçuklu vakayinam eleri (İbıt Bibi. Aksarayi vc anonim
Selçuknam c) her fırsatta ayaklanm aya ha/.ır, yağm acı âsiler şeklinde
tasvir ederler. Bununla beraber Selçuklu-Bizans u c u n d a I^adik (D e ­
nizli). Kütahya, Karahisar. Eskişehir. K astam onu gibi şehirlerde S el­
çuklu m edeniyetinin yüksek hayat şekilleri yerleşm iş bulunuyordu.
Bu m erkezler, kurulan uc beyliklerinin geleceği ü zerinde kesin bir rol
oynayacaktır.
Batı uc Türkm enlerinin A nadolu’da büyük siyasî olayların g id i­
şinde başlıca bir faktör haline gelmeleri. M oğolların desteklediği
R ukn al*Din Kılıç A rslan ile batı vilâyetlerine vc uçlara davanm ak
isteyen İzz al-D in Keykavus (1246*1261) arasındaki m ücadele sıra­
sında görüldü. Keykavus nihayet Bizans’a sığınm ak z o ru n d a kaldı
(12 6 1 ). M u’in al-D in Pervane, M oğcl vc Selçuklu kuvvetleri ile uca
gelip T ürkm enleri yetiştirdi. Bununla berab er yarı g öçebe T ürkm en-
İcrdcıı oldukça kalabalık bir grubun llizans'ta Keykavus yanm a k a ç ­
lıklarım ve sonra D o b ru c a ’ya yerleştirildiklerini biliyoruz. G ene aynı
tarihlerde belki Kcykavus’u n adam larından olup güney sahil u c u n ­
d an hareket eden eski bir sahil beyi lem iru’s-sevahil) M enteşe Bey,
Bizans topraklarına karşı gaza harekatına girişti vc d eniz yolundan
gelerek ilkin M arya lim anlarında tutundu (1 2 6 1 -6 9 ). S o n ra g ö rü n ü ­
şe n azaran D enizli dağlarında yaylakrı vc kışlak için sahillere inen
kalabalık T ü rk m e n göçebeleri ile (A bu'l-Fida'nın naklettiğine göre
700 hir» çadır) işbirliği yaptı, onları teşkilatlandırdı ve bütün
K arya’ya hâkim oldu. O radan 1278’e do ğ ru büyük M enderes v adi­
sinde Prienne, M ilet. M agcdoıfu w 1282’de Tralles (Aydın) vc
N yssa’yi aldt. O n u n fütuhatını daınııdı Sava Bey s ü rd ü rd ü . Artık o
tarihlerde Batı A nadolu'da h tıU c ım yayılışı genel bir ilerleyiş hâlini
alınıştı.
Halil İnalcık 47
Batı uçlarında en İleri safta K ütahya-Sandıklı tarafların d a Alişir
O ğullarına tâbi yarı göçebe G crm iyan T ürkleri (K trak-i Germ iyan)
o tu rm ak ta idiler. Eski bir aileden gelen K crim uddin Alişir. İzzeddin
Keykavus'u destekleyenler ve o Bizans'a k a ç tık ta n so n ra M oğollar
tarafından idam edilenler a rasın d a İdi. G crm iyan beyliğinin hakiki
k u ru cu su sayılan Y akup Bey (ölüm ü herhalde 1 3 2 0 ’d en so n ra ) z a ­
m anında Alişir O ğ u llan kuvvet ve enerjilerini B izans to p ra k lan ü z e ­
rine çevirdiler. O nların en m ühim fetihleri, K ula fethidir. O nun
M enderes vc G ediz (H crm o n ) vadisine g ö n d e rd iğ i kum andanları
(sü-başı) Aydın oğlu M ehm et Bey Aydın O ğulları Beyliğini, daha
kuzeyde M ysia’d a Kalem Bey Karasi beyliğini k u racak lard ır. Böylece
Selçuklu u c vilâyeti dışında yeni fütuhat yapılm akta vc b u n lar ü z e ­
rinde yeni tipte beylikler ortaya çıkm akla idi. İşte O sm anlı Beyliği de
bu tip beyliklerden biri olarak kuruldu. H ukuken bu beylikler ucun
bir parçası sayılarak u c em irlerine. Selçuklu su lta n la n n a ve Tebriz
M oğol han ların a tâbi sayılm akta idiler. Fakat Bizans to p raklarından
fethettikleri to p rak lard a bu gâzî beyler kendilerini bağım sız görm ekte
idiler. Böylece g âzî T ü rk m en beylerinin u çlard a bağım sız devletler
kurm aları, ve o n lard an birinin sonra bu fütuhat bölgesinden dö n erek
eski A nadolu Selçuklu sahasına hâkim oknası X III-XIV. asır Yakın-
D oğu tarihinin en m ühim gelişm elerinden biridir.
Sakarya ırm ağı ü zerinde Bizans sınırlarından K astam o n u 'y a k a ­
d a r uzayan uc kısm ı. K astam onu em îrine tâbi idi. 1291'e d o ğ ru K as­
ta m o n u 'd a Selçuklu cmîrİ ünlü H usam cddin Ç oban soyundan
M uzafferüddin Yavlak Arslan. sipah-bed-ı d iyar-î u c unvanıyla bir uc
enıîri idi. Ç ağdaş kaynak Pachym ores O sm an G âzî'n in o rtaya çıkışı­
nı K astam onu em tri “Am urıus O ğulları” olayına bağlar. O n u n verdi­
ği karışık bilgileri çağdaş Selçuklu kaynağı A ksarayî ay d ın latm ak ta­
dır. Kcykavus’un oğu llan K ırım 'dan Anadolu’ya d ö n d ü k ten sonra
on lard an M esud, İlhanlı A rgun H an ’d an Selçuklu tahtını elde etm iş,
kardeşi R ukneddin Kılıç A rslan’ı, uc bölgesine (g ö rü n ü şte Akşehir
do lay lan n d a) yerleştirm işti. Argun H an'ın ölüm ü ve K eyhatu'nun
han iç ilm e s in d e n ( ? ? T e m im i/ 1291) sonra İran M ogollan a ra sın ­
d a başlayan tah t kavgaları sırasında Anadolu anarşi içinde kaldı,
uçlarda T ü rk m en ler baş kaldırdılar. Kılıç Arslan da M esud a karşı
ayaklandı. K eyhatu'nun A nadolu'ya gelmesi üzerine (K asım 1291)
Kılıç Arslan, K astam onu ucuıuı gitti vc ctrafına-oradaki uc Türk-
m cnlcrini toplayıp eskiden beri M esud'a taraftar htılumırı uc cmiri
48 Osmanlı Deıtetinde Vc (Serhad)lar
M uzafferüddin Yavlak A rslan'ı öldürdü. K cyhatu tarafın d an onun
ark asın d an bu tarafa gönderilen Sultan M csud evvelâ yenildi, sonra
yanındaki M oğol kuvvetleri sayesinde galebe çaldı. (Aratık 1291).
Kılıç Arslan kaçm ış ise de Yavlak A rslan'ın oğlu Ali nihayet bir b a s ­
kınla o n u ö ld ürdü. Sclçuklu-M oğol tâbiyetinden çıkm ış, olan Kas­
tam onu uc em îri Ali, Bizans topraklarına taarru za başlam ış, Sakarya
nehrine k ad ar fethetm iş, hattâ akınlnnnı nehrin ö b ü r taraftnn ilerlet*
inişti. Fakat o sonraları Bizanslüarla b an şçı ilişkiler k u rd u . O sm an
G a z in in alanı o n u n güneyinde. O rta Sakarya vadisinin beri yakasın­
da S öğüt m ıntıkasında bulunuyordu. Pachym eres açıkça bildirmek*
ted ir ki. Ali akın faaliyetini d u rduru n ca O sm an gaza liderliğini ü z e ri­
ne aldı. Ve Bizans topraklarına karşı şiddetli gaza akınİarına başladı.
G aziler şim di o n u n bayrağı altında toplanm ağa başladılar.
Pachym eres bunların Paphlagonİa’dan, yani K astam onu em îrine
bağlı bölgeden geldiklerini de açıklar.
O sm an G âzî 7 0 0 /1 3 0 1 ’e doğ ru Bizans im p arato rlu ğ u n u n eski
başkenti İznik’c kadar ilerlem işti. O nun bu tarihe kadarki faaliyetleri
hakkında eski Osm anlı rivayetleri bilgi verir. O . uçlarda Gcrm iyan
O ğ ullan tarafından sıkıştırıldığı için j c bölgesinin en ileri kesim inde
faaliyette bulunm akta idi. Bu du ru m o n u n ve k u rd u ğ u devletin p a r ­
lak gcleccğini hazırlayacaktır. Aynı rivayetlere göre. O sm an b aşlan ­
gıçta bu bölgedeki Bizanslı “tekfur"lar a rasın d a kuvvetli olanlarla
d o st geçinen, fakat kendi yaylak bölgesindeki tekfurlarla çatışm a h â ­
linde bulunan bir yarı göçebe T ürkm en g ru b u n u n beyi o larak g ö ­
rü n m e k ted ir2. O sm a n ’ı bir gâzî lideri olarak faaliyete sevk eden âm il­
ler o zam an Batı A nadolu uçlarında genel hareketi d o ğ u ran aynı
âm illerdir, yani O rta A nadolu’dan gslen göçler ve yayılma ihtiyacı.
Bizans sınır savunm a sistem inin çökm üş olm ası, Bizans sınır bölge­
sindeki dinî-içtim aî hoşnutsuzluk. Moğol baskısından ku rtu lm a ve
yeni topraklarda yeni bir hayat kurm a arzusu.
O sm an G âzî 1300 tarihine doğ ru E skişehir’d en İznik’e ve Bursa
ovasına k a d a r olan bölgede oldukça kuvvetli bir beylik k u rm u ş b u lu ­
nuyordu. İznik’i baskı altına alm ası üzerine ilk defa Bizans b a şk en ­
tinde ciddi bir korku ve telaş uyandı. O , Alişiroğlu ve M enteşeoğlu
gibi, en ehem m iyetli uc beyleri arasında sayılıyordu. İm p arato r 1301
yazında İznik’i bu baskıdan kurtaım ak için H ctaeriarc M uzalon
kum andasında 2 0 0 0 kişilik bir kuvveti O sm a n 'a karşı g ö n d erd i. O s ­
m a n ’ın Yalova civarında B aphcon'da baskınla bu kuvveti m ağlup e t­
Halil İnalcık 49
m esi ü ze rin e bu havali ahalisi panik halinde İznik kulesine kaçışm ağa
başladılar. Ö b ü r taraftan O sm a n ’ın akıncıları B u rsa önlerine kad ar
ilerlediler. O sm anlı rivayeti İznik m uhasarası dolayısıyla im parator
kuvvetleri üzerin e Yalak-O va civarında k azan ılan bu zaferi, O s ­
m an 'ın Selçuk sultanı tarafından bey olarak tan ın m ası, yani siyasî
otoriteye sahip olm ası olayı ile aynı zam ana k o yar. Y azıctzâde de
1300’d en »om a O sınanlı şö lu ctim n U4dk İslâm m eııılekcüctiııc y a­
yıldığını ve m em leketine “göç g ö ç T ü rk cv lcri’nin gelm ekte o ld u ğ u ­
nu y azar, işte O sm anlı devletinin kurucusu O sm a n G âzî bu şekilde
tarih sahnesine çıkm ıştır.
U c beyliklerinde Uc K ültürü diyebileceğimiz b ir hayat tarzı onları
hin terla n d 'âcn bariz çizgilerle ayırm aktadır. Bu k ü ltü re İslâm î gazâ
hâkim dir. Allah’ın em ri olarak gazâ, d a r al-harbe karşı, itaat ettirin-
ccyc kad ar daim i akınlarla savaş dem ektir. Ş e r’an bu akın lard a. k â ­
firlerin inalları ganim et olarak alınabilir, m em leketleri tah rib edilebi­
lir. D aim i savaş, g âzî liderler etrafında çoğu zam an bu liderlerin a d ı­
nı taşıyan g ru p ların k u ru lu şu n u sağlar. G iz îlc r b a ş a n g ö steren ünlü
beyler etrafın a toplanırlar, onların bayrağı altına koşarlar. T ü rk m en
g öçebelerin hâkim old u ğ u Selçuklu uçlarında bu lid erler ço ğ u zam an
boy beyleridirler. Fakat devlet kuran bu beylerden b irç o ğ u n u n da
eski Selçuk em irleri arasın d an çıktıklarım biliyoruz. Bu g â z î beyler
m erkezî h ü k ü m ete um um iyetle vergi verm ezler, veyahut tâbiyetlerini
g ö sten n eleri sözdedir. Uc, hayati tehlikelerle d o lu olup kişinin atıl­
ganlığım ister. U c’un öte tarafında aynı ruhla h arek et ed en H ıristi­
yan Bizanslı akrita i vardır. Etnik bakım dan uc to plum u çok kanşık-
tır. Buraya h arek et kabiliyeti olan göçebelerle m erkezden kaçan siya­
sî m uhalifler, râfızîler. m aceracılar kaçıp sığınm ışlardır.
H İn terlan d ’d aki yerleşik yüksek medeniyet şekilleri (teoloji, saray
edebiyatı, ş e r’i hukuk) karşında u c ’da mistik, eklektik, h en ü z kalıp­
laşm am ış b ir halk kü ltü rü (râfızî tarikatlcr. m istik ve ep ik b ir edebi­
yat. ö rfî hukuk) hâkim dir. H ayat g ö rü şü şovaleresk ve rom antiktir.
Ivski O sm anlı m enakıbnâm elcri Osm anlıları şöyle t a n ıt ır : “O s ­
m a n lIla r gazilerdir ve galiplerdir. Fiscbilillah hak yoluna d u rm u şlar­
dır, g azâ inalını cem edip h ak 'k a hare edicilerdir ve h a k 'ta n yana
gidicilerdir. Din yotuna gayretludurlar, dünyaya m ağ ru r dcgullcrdir
vc şark tan g arb a İslâm dininin açıcılarıdırlar." Bu ıncnakıplarda A lp­
lar. A lp -cren ler/ah iler O sm an G âzî’nin en yakınlan olarak gösterilir.
50 Osmanlı Devletinde Uc (Serhad)lar
Halil İnalcık 51

D iğer taraftan İbn Batuta bütün j c beyleri y anında İslâm huk u k u

Uzun zam an d an beri abluka altında bu lu n an B ursa, İznik ve İz­
âlim leri, fakihlerin haiz olduğu büyük n üfuz ve itibarı belirtir, ilk
mit gibi Bizans kalelerinin birbiri ardından alın m ası O rh a n G a z iy i
O sm anlı vezirleri vc devleti teşkilatlandıran b ü yük adam ları,
l*cylcr a rasın d a birinci mevkiye getirdi. 6 N isan 1 3 2 6 ’d a Bursa d ü ş ­
S inanuddin Yusuf. Ç endereli Halil ve başkaları hep böyle ulem adan
tü. 1329'da A n d ro n ik u s'u n İznik'i k u rtarm ak için girişliği hareket
idiler. O rh a n Bey 1331 ’de İznik’te U r m edrese açm ış, Bursa h isarın ­
l’elekanon’d a (G ebze yakınında) bozguna u ğ rad ı ve İznik 2 M art
daki m anastırı m edrese hâline getirtm işti. O n u n B ursa’d a m anzum e
1331’de teslim oldu. A n d ro n ik u s’un çabası İzm it'i de k u rtaram ad ı.
halinde yaptırdığı site. câmİ. imaret, ham am , han, bu g ü n e kadar
Şehir 1337’d e dü ştü .
şehrin en canlı m erkezi olarak kalmıştır.
O sm anlıları A nadolu'da d iğer beylikler k arşısın d a ü stü n d u ru m a
Bu T ü rk m en beyliklerinde gelişen kü ltü rü n en g ö ze çarp an yönü
getiren vc A vrupa’da sınırsız fetih alanı a ç ara k gelecekte O sm anlı
İslâm k ü ltürü içinde ö z T ü rk kültiır geleneklerini sürdürm eleridir.
İm paratorluğum un k uruluşuna yol açan b ü y ü k olay Osm anlIların
Bu bakım dan en önem lisi Türkçenİn devlet dili ve yazılı edebiyat dili
Avrupa’ya yerleşm eleridir. Bu büyük olay şöyle gerçekleşti. 1345’e
olarak üstü n du ru m a geçm esidir. Bu T ü rk m en beylerinin emriyle
doğru Karesi Bcyliği’nin Osm anlı ülkesine katılm ası, O sm anlılara
Farsçadan ve A rapçadan klasik eserlerin Türkçcyc çevrildiğini biliyo­
Edremit körfezi ile Kapı D ağı (Cyzicus) arasındaki bölgeyi k azan d ı­
ruz. Beylikler devrinde Batı Anadolu'da m eydana getirilen m im ari
rarak Avrupa toprakları karşısına getirdi. Karesi gazileri O rh a n ’ın
eserlerin e n m ühim leri: Birgi’de Ulu Cam ii (1 3 1 2 ), B ursa'da O rh an
hizm etine girdiler ve K aresi’ye bey tayin edilen O rh a n ’ın enerjik oğlu
C am ii ( I 3 4 0 ) ’dir. Asrııı ikinci yarısında m ükem m el ö rn ek ler yara*
Süleym an'ı, Rum eli’d e fütuhat yapm aya teşvik eltiler. 1346 yazında
tılm ıştır: M anisa'da Ulu Camii, Ayasolug’d a İsa Bey Cam ii (1 3 7 5 ).
K nntakuzenos’un kızı T heo d o ra ile evlenen O rh a n o n u n sâdık bir
P cçtn'de Ahm ed G âzî M edresesi (1375), İznik’te Yeşil Cam ii (1379)
m üttefiki oldu. Bizans işlerine ve T rak y a’daki h a re k â ta katılm a im ­
yüksek bir sanat zevkini yansıtırlar. D ekorasyonda Selçuk m im arisi­
kânını buldu. Süleym an K antakuzcnos’a /ard ım için 1 3 5 2 'd e E dir­
ne n azaran sadelik, fakat planda yenilikler bu yapıları
ne'ye gittiği zam an G elibolu berzahında Çinbi hisarını işgal etti ve
karakterlendirir.
K aııtakuzenos’u n yalvarm a ve çabalarına aldırm ayarak bu köprüba-
O S M A N L I U C B E Y L İĞ İN İN BALKANLARDA YAYILIŞI şını boşaltm adı. O rh an 1354’de V encdik'in dü şm an ı Ceneviz ile bir
VE U C G E L E N E Ğ İN İN DEVAM I: A K IN C IIA K anılaşm a yap arak Ç anakkale boğazında ulaştırm a için değerli bir
m üttefik bulm uş oldu. Ö te taraftan aralıksız gâzîleri geçirerek d u ru ­
Fâtih M elım ed. 1461‘de T rabzon cağlarına yaya tırm an ırk en şöyle
m unu kuvvetlendirdi, b erzah a hâkim Eksamil (H cxsam ilion) kalesini
dem iştir: "Bu zahm etler Allah içindir. Elim izde İslâm kılıcı vardır.
aldı ve büyük Gelibolu kalesini Trakya'dan ayırdı. G ü n ey ’d e G elibo­
Eğer bu zahm eti ihtiyar elm ezüz, bize gâzî dem ek lâyık olm azdı.”
lu'ya karşı derhal Yakub Ece ve G âzî Fazıl bir uc teşkil ettiler. K u­
O sm anlı hüküm darları daha O rhan ’dan itibaren S u lta n al-ghuzâl
zeyde fütuhatı ilerletm ek için sol kolde Hacı İlbey ve Fvronos
wa'l-mujahktî>t unvanım benim semişlerdi. Başlangıçtaki uc gâzî g e­
(Fvreııuz) ku m an d asın d a başka b ir uc meydana getirildi. Süleym an
leneği O sm anlı devletinin b ütün tarihinin y ü rü tü cü kuvveti, dış ve iç
kendisi o rta kesim de faaliyette idi. 2 M art 1354 gecesi şiddetli bir
politikasının ana tem eli olm uştur. O nlar İslâm 'ın ko ru n m ası ve y a ­
zelzele so n u cu Gelibolu ve etrafındaki kalelerin surları yıkıldı, gâzîler
yılm ası görevini tam bir ciddiyetle benim sem işler, h attâ b u n u n tek
İni kalelere derhal girip berkittiler. O sm anhların A vrupa’d a yerleşm e­
tem silcisi olarak İslâm dünyası üzerinde hâkim iyetlerini kurm aya
sini sağlayan ve gazilere sonsuz bir savaş alanı açan bu olay B izans’ta
çalışm ışlardır. Daha XIV. asır Arap kaynakları O sm anlı beylerini
vc Batı H ıristiyan dünyasında o zam an büyük bir telaş vc heyecan
Sahib a l-ucat unvanıyla anm akta idiler. Uc beyliği devrinde onların
uyandırdı. A ğustos 1354’d e Venedik balyozu İstanbul'un kuvvetli bir
başlıca gazâ başarılarını ve uc geleneğinin devam ını aşağıda özetle­
I lırislivan devletinin himâyesi altına girm eğe hazır o lduğunu yazıyor,
m eye çalışacağız.
sorum lu tutulan K antakıızcnos tahtı b ıra k n a k zo ru n d a bırakılıyordu.
A vrupa'da arlık haçlı seferlerinin İzmir'di’ Aydın O ğ u llaıı'n a karşı
52 Osmanlt Devletinde Uc (Serhad)lar
değil. O sm anlIlara karşı yapılması gerektiğinden bahsedilm eğe b a ş­
landı. G elibolu, paşa sancağı merkezi ve gazilerin bir h arek et üssü
oldu.
1357’de S üleym an'ın bir kazada ani ölüm ü üzerine şehzade M u­
rat Lalesi, Şahin ile birlikte bu Uc sancağına gönderildi. 1 359'da
E dirne'yi hedef tu ta n büyük bir taarruz hareketine girişti. Şehir
!3 6 1 'd c teslim oldu. O »ırada İtalya'da U urnbul’un d a d ü şm ek üzere
olduğuna dair söylentiler dolaşıyordu. O sm anlılara karşı b ir İlaçlı
seferi için P apa’nın öncülüğü ile M acar kıralı, Bizans ve İtalyan dev­
letleri arasında gidiş-geliş arttı. Papa nihayet 25 Aralık 1366 tarihli
bulla ile Türkleri R um eli'den çıkarm ak için haçlı seferi İlân etti. F a ­
kat yalnız Savoy kontu A ınadeu II harekete geçti, do n an m ası ile g e­
lip G elibolu’yu O sm anlIların elinden aldı (7 6 7 /1 3 6 6 ). Ertesi sene
kaleyi Bİzanshlara teslim etti. Bununla b erab er O sm anlIların R um e­
li’de ilerlem eleri durm adı. O rada ş in d i yeter d erecede kalabalıklaş­
m ış vc sağlam bir şeklide tutunm uşlardı. Şimdi arşiv vesikalarından
g örüyoruz ki A nadolu Türklerinin Batı Anadolu vc Balkanları istilâsı
geniş ölçüde bir g öç hareketine bağlıdır. Bu göç hareketi fütuhatı bir
bakım a iten bir kuvvet olm uştur.
XV. asır ortalarına ait Aydın ve Paşa sancakları nüfus tah rir d e f­
terleri bu bölgelerde nüfusun yüzde $ 0 -9 0 gibi büyük ço ğ u nluğunun
daha o zam an M üslüm an Türkleıden o ld u ğ u n u gösterm ektedir.
Böylece G rcgoras vc D ukas gibi Bizans kaynaklarının Rum eli’ye
T ürklerin kitle halinde yerleşm ek üzere geldikleri hak k ın d a ifadeleri
doğrulanm ış bulunm aktadır. O sm an ı devleti B alkanlar'da tutunm ak
için bu göç hareketini desteklem iş, göçebeleri kitle halinde ö te tarafa
geçirm eye başlam ıştır. Surgurt denilen bu eski kolonizasyon m etodu
S elçuklular tarafından da geniş ölçüde kullanılm ıştı. Balkanlar'da
Yöriik adı ultında tanınan bu T ü rk göçebe g ru p la n bilhassa istilâ yol­
ları ü zerinde ve uçlarda keşif halinde idiler. D iğer taraftan XV. y ü z ­
yıla ait vakıflar ve tah rir defterleri Trakya ve Batı A nadolu çiftçi h al­
kın geniş ölçüde bir kolonizasyon yaptığı ve yüzlerce k o yun k u rd u ­
ğ u n u göste n n e k ted ir. G öç eden M üslüm an T ü rk lerin genellikle H ı­
ristiyan köylülerle kanşm ayarak bağım sız köyler kurd u k ları g ö rü l­
m ektedir. Ahalisi H ıristiyanlarla k a n jik ve eski adını saklayan köyle­
rin çoğu M üslüm anlığa gin n iş Bizans çağından katm a köylerdir. R u ­
hi. ilk Rum eli fütuhatı sırasında binUrce kişinin İslâm iyet'e girdikle­
rini kaydetm iştir. D irendiği için zorla fethedilen şehir ve kasabalarda
Halil İnalcık 53
M üslüm an nüfus yerleştirilm iş, b u rala r süratle M üslüm an şehirleri
olm uştur. M eselâ 1455’d e Ü sk ü p 'tc sekiz H ıristiyan m ahalleye karşı
yirmi iki M üslüm an m ahalle vardı. Teslim olan şeh irlerin birçoğu ise
Hıristiyanların ekseriyette b u lu n d u ğ u şehirler o lara k kalm ıştır. Batı
Anadolu vc B alkanlara bu y o ğ u n T ü rk geçü XIV. yüzyıldaki fütuhat
sırasında a rta ra k devam etti. T im u r istilâsı ü zerin e kuvvetli bir göç
dalgası Rum eli’ye geçti. XV. yüzyılın iki.ıci y a n sın d a bu hareketin
yavaşladığı anlaşılm aktadır. Z ira Sırbistan, A rnavutluk ve M o ra’da
aynı şekilde kitle halinde yerleşm e görem iyoruz.
Fütuhat ile birlikte U c’lar d a ilerlem ekte idi. E d im e fethinden
sonra sol kol ucu Evrenos G âzî idaresinde İpsala, G um ilcine. Sercz.
Scüınik y ö n ü n d e ilerlerken o rta koldaki uc. beylerbeyi idaresinde
Filibe. Sofya, sağ koldaki uc Z a g ra ve K am o b ad (K arin ovası).
D obruca. Silistre yön ü n d e ilerledi. Uçların bu d ü zen i O rta Asya g e ­
leneklerine bağlı olup ileride R um eli’deki san cak lar d a sağ kol. orta
kol ve sol kol sancakları olarak ü ç e ayrılacaktır. Y ıldınm Beyazıt d ev ­
rinde (1 3 8 9 -1 4 0 2 ) Silistre m erkez olarak D o b ru ca vc Deliorm an
ucu Eflak vc B oğdan'a karşı. Vidin ucu Sırbistan ve M acaristan 'a.
Ü sküp ucu Bosna. Sırbistan ve A rnavutluğa, T irh ala (T riccala) ucu
1’pİr ve M ora ya karşı kuruldu.
B alkanlarda O sm anlı fethinin sosyal şa rtlan n a gelince yeni reji­
m in yerleşm esinden köylü bir şey kaybetm iyordu. O sm an lılar eski
Yakın D oğu devletlerinin kökleşm iş siyasetini izleyerek m ahalli feo­
dallere karşı sert, fakat köylü yığınlarına karşı koruyucu bir politika
gütm ekte idiler. Büyük bir g azâ heyecanı ile yazılm ış olan
A şıkpaşazâde I arilıi d ahi boyun eğ en kâfirlerin “em n u am an İle y er­
lerinde bırakıldığını vurgular.
Bu değişiklikle başlıca âmil o lan Batılı m erkanlilist ekonom iler,
ayııı zam anda ham m adde alıp m am ul m aüde satan ve ihrâcatını b i­
teviye genişleten ekonom ik siyasetleri sayesinde daha XVII. yüzyılda
d o kum a en d ü strisin d e ipekli s o f k um aş yapım tnda O sm anlı sanayiini
boğm aya başlam ıştır. Silah sanayinde bilhassa top. b aru t ve çelik y a­
pım ında O sm anlılar İngiltere’ye bağlı bir d urum a gelm işlerdir. XVII.
yüzyıla ait bir defterdeki sayım a göre Osm anlı kalelerindeki dem ir
topların büyük kısm ının İngiliz inalı olduğu görülm ektedir. Böylecc
O sm anlı İm paratorluğu yalnız siyasî, askeri yapısında değil ek o n o ­
mik yapısında d a A vrupa’nın üstü n lü ğ ü önünde bir çökm e dönem ine
girm iştir.
54 Ostnanlı Delmelinde Uc (Serhad)lar
G ö rd ü k ki, O sm anlı devletinin Balkanlardaki fütuhatında d ü şm an
İstilâsını karşılam ak için uc teşkilatı kurulm uştur. U c teşkilâtının ilk
görevi gelecek istilâları karşılam ak, İkincisi ise devamlı şekilde d ü ş ­
m an tarafına akınlar yaparak düşm anı zayıflatm ak ve o n u n lojistik
im kânlarım bozm aktır. İleride fetih zamanı gelince uçların baskısıyla
zayıflam ış olan düşm anı yenm ek kolaylaşacaktır. Osm anlı devleti bir
kom şu ülkeye savaş açtığı zam an hudutlar ötesindeki bölge d ah a ö n ­
ceden zayıflam ış haldedir. U çların fonksiyonlarından birisi bu d u r.
O sm anlılan» B alkanlardaki fetihleri, Gelibolu yarım adasına
T ürklerin ilk adım ı olan 1352’den. 1402’deki T im u r darb esin e kadar
yarım yüzyıl boyunca saflıa safha gerçekleşti. Bu d ö n em d e pek çok
faktör fetihleri kolaylaştırdı. Bunlardan en önemlisi, B alkanların, fe­
odal beyler ve küçük hanedanlar tarafından yönetilen devletçiklerden
oluşm asıydı. O sm anhlar. bu devletçikler vc m ahalli h an ed an lar a ra ­
sındaki rekabetten faydalanarak sürekli ilerlediler. B aşlarda bu h a n e ­
danların m üttefiki, so n ra da onların hamisi olarak kendi denetim leri­
ni kurdular. Esasen. M acaristan ile Venedik d e aynı siyasî p arçalan ­
m adan faydalanm aya çalışıyorsa da, onlartn hâkim iyeti Katolikliğin
hâkim iyeti anlam ına geleceğinden, O rtodoks Balkan halklarının te p ­
kisiyle karşılaşıyordu.
Ş ehzade Süleym an'ın 1357'de ansızın ölm esini takip eden ç a l­
kantılı bir dönem in ardından, yerine gelen kardeşi şehzade M u rad ’ın
kum andası altında T rakya’da yeni b r fetih dö n em i başlam ıştı. E d ir­
n e ’nin fethinin ardından, 1362-1389 arasında I. M u rad . T u n a ’nın
güneyinde kalan Balkan topraklarının büyük bölüm üne hâkim oldu.
M ahalli hanedanların çoğunu Osm anlı vassalleri haline d ö n ü ştü rm ek
suretiyle, lâbi devletlerden oluşan bir im paratorluk k u rd u . Balkan
hanedanlarının O sm anlIlardan kurtu.m ak için yaptıkları toplu m ü ca ­
deleleri 1389’d a Kosova m uharebesinde so n u çsu z kaldı. Yerine g e ­
çen I. Bayezid, ilk iş olarak A nadolu'daki O sm anlı varlığını p ek iştir­
dikten so n ra 1393'de hızla Balkanlara d ö n erek Slav beyliklerini m er­
kezî bir d enetim atın a aldı ve kuzey: do ğ ru ilerledi. Bu ilerlem e bir
l Iaçlı seferine yol açtıysa da. İstanbul’u k u şatm a altında tutan
Bayezid hızla gelerek Haçlıları Niğbolu’d a gafil avlayıp m ağlup etti
(13 9 6 ).
N e var ki, 1402’de Bayezkl'in T im ur’a esir düşm esiyle başlayan
Fetret devrinde iktidar fiilen uc beylerinin eline geçli. Devletin ağırlık
m erkezi de Balkanlara kaydı. Osınanlı tahtı ü zerin d e hak iddia eden
lltilil İnalcık 55
şehzadeler, daim a m erkezî h ü k ü m ete karşı l>elli bir ağırlığı olan uc
bölgelerinden m edet um uyorlardı. II. M urad saraydaki kulları a ra ­
sından seçtiği kendi adam larını u c kom utanlıklarına getirm eye b aş­
ladı. I'âtih Su ltan M ehıned d ö n em in d e i>e m erkeziyetçilik iyice öne
Çıktı.
UÇLA R VK U C BEY LİK LER İ
O sm anlı o rd u su n u n daim a ak lif h alde bulunan b ir u n su ru olan sınır
birliklerine k u m an d a eden u c beyleri, 1 3 6 0-1453 d ö n em in d e im p a­
rato rlu ğ u n iç ve dış siyasetinde Önemli rol oynadılar. U çlardaki O s-
maıılı kuvvetleri belirli ailelerin irsi idaresi altında teşkilatlanm ıştı.
Aşağı I una ve Eflak’a u zanan sağ kolda b ir uc beyi, M akedonya’ya
uzanan sol kolda başka bir u c beyi, Sofya ve Belgrad’a u zan an orta
kolda ise bir beylerbeyi y er alıyordu.
O sm anlı fütuhatı bir bölgeden ö b ü r bölgeye intikal ettiği zam an,
yani fetih yapıp d a norm al O sm anlı idareci oraya yerleştiği zam an uc
beylerinin teşkilatı o n d an sonraki yeni bir m erhaleye naklediliyordu.
Fetihler ilerledikçe sağ kolda Balkan sıradağlarından T u n a'y a. sol
kolda T ra k y a'd a n M akedonya’ya ve sonra A rnavutluk ile B osna’ya,
orta kolda ise Filibe’den Sofya ve N iş’e kaydırılm ıştı. M eselâ Evrenos
G âzî nin m erkezi Fcrecık’ti. M eriç nehrinin ağzındaydı. Evrenos
so n ra G üm ülcİne’yi fethetti ve orayı bir m erkez yaptı. D aha sonra
Serez fethedilince S erez'i yeni u c m erkezi yaptı. O n d a n so n ra da
M akedonya’d a ilerleyince V ard ar nehrinin öte yakasındaki Yenice-i
Vıırdar uc m erkezi haline geldi. Bu tarafa gelecek olursak; D oğu ta ­
rafında ilk m erkez A ydos’tu. Ç ü n k ü Balkan silsilesinin tam ü s tü n d e ­
dir. D aha sonra Kosova’ya giderken Ali P ış a ’mn Silistre fethi netice­
sinde. o zam an u c A ydos’tan Silistre’ye intikal etti ve M ihaloğlu o ra ­
ya yerleşti. B osna tarafına gelecek olursak; M akedonya y ö nündeki ilk
m erkez Ü sk ü p ’tü. Ü sküp’e uc beyi olarak İshak Bey yerleşti. O ndan
so n ra yapılan fetihlerle ülke genişleyince. Ü sküp içeride kaldı. O z a ­
m an Saraybosna yeni uc m erkezi oldu. Saraybosna’d an sonra da
kuzeye d o ğ ru O sm anlı hâkim iyeti ilerlediğinde. Banja Luka y«ni uc
m erkezi oldu. Saraybosna büyük bir şehir hâline geldi. D em ek ki.
uçlar daim a O sm anlı fetihlerine paralel olarak ileriye d o ğ ru giderek
yeni m erkezlere intikal etm ektedir. Bu, uçların tarih in d e çok önem li
bir yer tu lar.
 Hatıl İnalcık 57
56 Ostmnlı Devletinde Vc (Serhad)tar
ile gelip bu beratı alırlardı. Bu su retle, İsa Bey’in gelirleri 700 .0 0 0
U çların ilk m erkezi zam anla normal Osm anlı rejim inin m edeniye­
akçayı buluyordu. Bu bir beylerbeyi gelin k a d a rd ır (beylerbeyi geliri
tini taşıyan O sm anlı k ültürünün yeni m erkezleri o larak yükseldi.
7 0 0 .0 0 0 -1 .0 0 0 .0 0 0 akça ara sıd ır). Böylesine b üyük m eblağda geliri
M eselâ G üm ülcine, Serez, Silistre art ard a önem li m erkezler hâline
vardı. İkincisi. Bosna ve Ü sk ü p ’tcki zeam et vc tım arlar kendi a d a m ­
geldiler. B osna’ya gelince, başlangıçta Ü sküp uc m erkeziydi. İshak
larına aitti. İleride B osna’d a k ap etan adıyla ayan şeklinde bir sınıfın
Bey idaresinde ve ondan sonra yerine gelen oğlu İsa Bey, Bosna fet­
yükselm esi ve onların B osna’yı ad e ta m u h tar b ir idare şekline so k ­
hedildikten s o n ra Ü sküp önem li m erkez hâline geldi. A n ad o lu ’dan
m aya kalkışm asının evveliyatı b u d u r. Yani b a şın d a n beri bir uc m er­
e sn af gelip buraya yerleşti. Ü sküp. tsm bir A nadolu şehri haline g el­
kezi olm ası, B osna’d a farklı b ir idare kurulm asına yol açm ıştır.
di. Bosna eskiden ufak bir kasabaydı Osm anlı o rad a uc m erkezi k u ­
Bosna. V enedik, M acaristan ve H ırvatistan'a karşı bir u c şehriydi.
ru n ca Bosna gelişmeye başladı. İshak Bey zam anında lam bir uc
Kudretli bir devlet olan H absburglara karşı B osna’yı kuvvetlendir­
m erkeziydi ve o rad a n akınlar yapılıyordu. Bu ak ın lard an birine
m ek için bu u cd an H ırvatistan içlerine akınlar yapılıyordu Fâtih vc
 şıkpaşazâde bizzat katılm ıştır; tarihinde yazıyor. D iyor ki. “ben de
K anunî zam an ın d a. V enedik’in karşısına kad ar g idiyordu bu akınlar.
harâm îliğe çıktım . Bir-iki kız yakaladım, getirdim " diyor. Bu kayıt
Fakat d u rak la m a d ö nem inde, bilhassa XVII. yüzyüda H ab sb u rg te h ­
çok ilginçtir. İshak Bey'in yanm a gilmiş. Bosna uc m erkezi olunca.
didi başlayınca. O sm anlılar Bosna u c u n u takviye etm eyi zaru ri g ö r­
F vrenos’un G üm ülcine’si, M ihaloğlu'nun Silistresi gibi gelişmeye
dü. O n u n için orad ak i zaim lere ve beylere zeam etlerini irsî olarak
başladı. Zaviyeler, bedestenler, cam iler yapıyorlardı. Z am an la bir
ellerinde tu tm a im tiyazım bağışladılar. O radaki zaim ya d a bey. “ben
O sm anlı-T ürk m erkezi haline geldi buraları. Bosna d a kü çü k b ir k a ­
I lab sb u rg lara karşı m ücadele ed erk en sen benim tim a n m ı alıp şuna
sabayken bir taraftan kuzeyde Hırvatistan ve M acaristan’a karşı, d i­
buna verirsen ben b u rad a tu tu n a m am ” diyordu. Bu d u ru m u norm al
ğ e r taraftan da Adriyatik sahilindeki Venedik kolonilerine karşı İshak
olarak devlet d e anladı ve orad ak i zaimlere bu hakkı tanıdı. Bunlar o
Bey’in ak ın la n altında ezilen ve iş görem eyen V enedikliler ister iste ­
kad ar kuvvetliydiler ki. M acaristan ’daki zaim ler h ep B oşnaklardı.
m ez İshak Bey'e haraç ödem eye başladılar. H araç vererek kendi ş e ­
O ra d a B oşnakça ko n u şu lu rd u . M acaristan’a İlk girildiğinde O sm anlı
hirlerini em niyet altına almaya çalıştı a r. Ama O sm anlı’nm asıl gayesi
erkânı Boşnakça k o n u şu rd u . Aslında bu bir O sm anlı âd etid ir. Fethe­
Venediklileri bu sahilden atm aktı. Venedik’e karşı ilk baskı olarak
dilen yere, o bölgeye en yakın olan sancaklardan sipahiler g ö n d erilir­
İshak Bey’in akınlan kullanıldı.
di. M esela Kıbrıs fethedildiğinde oraya Alaiye’den sipahiler g ö n d e ­
B O S N A U C U VE G E L İŞ İM İ rilm işti. B osna’d a d a aynı uygulam a yapıldı. M acaristan ’a B osna’dan
sipahi ve zaim ler g önderildi. H ırvatistan'da yapılan fetihlerde dc böy­
Bosna u cuna bakacak olursak. İshak Bey’d en so n ra İsa Bey s a n ca k ­
le olmuştu«.
beyi oldu. Fâtih devrinde Bosna fethedildi. Bosna krallığının m erkezi
B alkanların batısı ile İtalya arasında ticari gidiş gelişte bir artış
ise S araybosna değil Yayçe idi. Yayçe yi gelip M acarlar aldılar. Böy-
vardı. D ubrovnik, A rnavutluk vc bu arada Bosna bu a rta n ticaret
lece. İsa Bey’in idaresinde orada bir uc teşekkül etti. İsa Bey orada
hacm inden faydalandı. Avlonya. hem deniz üssü, hem d e transit
babadan oğula geçen uc beyi olarak bir yarı h ü k ü m d ar gibiydi. M er­
m erkez o larak önem kazanm ıştı. A rnavutluk'tan D ubrovnik’c tu z ve
kezden uzak olduğundan, Venediklilerle, M acarlarla kendi başına
buğday sevk ediliyor, b u rad an d a Bosna ve Sırb istan ’a ih raç ediliyor­
m üzakerelere girişiyordu. K üçük bir k asaba olan Bosna, İsa Bey z a ­
du.
m anında gelişti. T ipik bir İslâm şehri hâlini aldı. İşte B osna’da
Ucbeyi İshak Bey’in baskıst altında kalan Bosna kralı II. Tvrtko
İslâm iyctin yerleşm esi ve ileride Bosna’nın adela im p arato rlu k içinde
d ah a 1429’d a O sm anlı hâkim iyetini tanımıştı. Ile ın cn ard ın d an
m u h ta r b ir hal alm asının m enşei budar.
H odidyc ya d a saray ovası iskâna açıldı. 1462’d e küçük b ir kasaba
U c beyliğinde tim ar sistemi dc farklıydı. Uc beyi, u c sancağındaki
olan Saray b o sn a. ertesi yıl fethi ve ilhakıyla teşkil edilen Bosna sa n ­
zeam et ve lim arlan kendi adam larına tahsis ederdi. G erçi büyük z e ­
cağının m erkezi oldu. Fethinin ilk yıllarında Bosna, sınırda bir askerî
am etler için m erkezden berat alm ak gerekirdi, am a o n u n le/k eresi
58 Ostnanlt Devletinde Uc iSerhad)lar
karakol hüviyetinde iken, O sm anh nüfuzunun A driyatİk’c do ğ ru y a­
yıldığı 1520*1540 dönem inde önem i arttı. Adriyatik D enizi tara fın ­
daki diğer bölgelerin de fethiyle 1580’d e B osna-H crsek, Slovenya ve
D alm açya’nın bazı bölgelerinde oluşsn Bosna beylerbeyliği kuruldu.
Beylerbeyliğin m erkezi de V enedik Dalm açya’sına dah a yakın olan
Banja l.u k a ’ya taşındı.
Bu tarihte Saraybosna, tahm inî 4 0 .0 0 0 nüfusuyla Balkanların b a ­
tısının en büyük ticarî m erkeziydi. B ursa-İstanbul ve H d irn ey i A dri­
yatİk’e bağlayan kervan yolunun en önemli d u rağ ı o ld u ğ u n d an şeh ­
rin canlı bir transit ticarct hacm i vardı. Balkanları boydan boya kesen
bu yol üzerindeki ticaret Saraybosna antreposuyla D oğu arasındaki
ticaret m erkezlerinden N ovibazar ile F oça’nın d a yükselm esine yol
açm ıştı. Bclgrad. Sofya ve Ü sküp İle civardaki d iğer şehirlerden g e ­
len tü ccar da Saraybosna'ya uğruyordu. D oğu d an gele m alların d e ­
polanm ası için iki bedestan inşa edildi. Ç oğunlukla Saraybosna
G orajde ve O lovo kökenli Bosna tüccarı 15 0 0 ’d cn itibaren ihracatta
R aguzahlarla büyük rekabet içinde idi
O sm anh hâkim iyetinden önce, Bosnalı tü ccar, Dubrovnik
tarafından transit ticaretten sistematik olarak dışlanıyordu. O sm anh
idaresi. Bosnalı ve T ü rk tüccarı a ktif olarak him âye etm eye başladı.
Bu sayede bu tüccarlar İtalya'da A n;ona ve V enedik’e yerleşmeye
başladılar. Nitekim , V enedik'teki M üslüm an tüccarlar, XVI. yüzyıl
ortalarında. Veziriazam Rüstem P a şa n ın (1 5 4 4 -5 5 ) desteğini ala­
cak. 1621 'd e d e m uhteşem fo ndaco dci T u rch i’lerine kavuşacaklardı.
incbahtı m uharebesinden önce kurulan M ukaddes İttifaktan ay rı­
lan V enedik'le 1573'te barış imzalanm asının a rd ın d an , Dalınaçya
lim anlarından geçen O sm anlı-V enedik ticareti gelişti ve Bosnalı tü c ­
c a r da bu ticarette a k tif rol oynam aya başladı. D aha önceleri. Z ad ar
(Z a ra ). Şibcnik (Sbenico) ve Split (Soalato) gibi D alm açya lim anla­
rından yapılan ticaret, esas olarak incir, deri, balık, şarap ve at gibi
bazı m ahalli ürünlerin V enedik'e ihracıyla sınırlı kalm ıştı. Ancak
1 580’d cn itibaren bu lim anlardaki trafik hızla arttı. O sm anlIların iş­
birliği ile V enedik. 1590'da Split’i O rm anlı şehirleriyle ticarette bir
transit lim ana d ö n ü ştü rd ü . Bu limanla irtibatı S a ray b o sn a'n ın ticarî
önem ini daha da artırdı vc Dubrovnik'in Balkan ticaretine sekte v u r­
du.
Bosna tüccarı Balkanların iç bölgelerindeki ticarette d e Ragııza'ya
rakip olm aya başlam ıştı. XVI. asrın sonunu gelindiğim le, onlar
Halil Inalctk 59
Belgnıd. Pokupljcve N ovibazar gibi ticarî m erk ezlerd e Raguzalıların
yerini aldılar. XVII. yüzyıl o rtasın d a ise D ubrovnik, deri ve balm um u
ihracatındaki yerini tam am en S aray b o sn a ya b ırak m ış bulunuyordu.
B O S N A ’DA K APETA N LA R D Ö N E M İ
B oşnaklar bu suretle zeam etleri irsî olarak ellerinde tu ttu lar. İkinci
olarak, yapılan fetihlerden yeni zeam et vr tim arlar elde ed e re k çok
kuvvetli bir g ru p haline geldiler. İleride O sm anlı m erk ezî otoritesi
zayıfladığı zam an, bu irsî zaim ler bir nevi yerli a risto k rasi haline gel­
diler. Bunlara B osna tarihinde kapelatt denilir. K apetanlar bilhassa
ayûıı devrinde XVIII. yüzyılda m erkezî hüküm et iyice zayıfladığı z a ­
m an, m erkezî h ü k ü m etten ayrı o larak kendi bölgelerini ad e ta özerk
hale getirdiler. XVIII. yüzyıl başında Fransız Jucherau de Saint-
Dents geldiği zam an diyor ki: m erkezi hüküm etin gö n d erd iğ i Valiyi
S aray b o sn a’ya sokm azlardı. Vali gidip o tu ram azd ı Saray b o sn a'd a.
Ya d a h ü k ü m et onların istediği valiyi gön d erm ek zorundaydı. Yani
m erkeze ç o k uzak olduğu için ayânlar adeta o rad a ö z e rk b ir hâne-
dânlık ku rd u lar. Mesela A nadolu’d a bab ad an oğula geçen
K araosm anoğulları ile Yozgat’ta. T rab zo n ’da h ân ed ân tar oluştu. F a ­
kat o nlar h ü k ü m et hâline gelem ediler, m u h ta r o lam adılar. Fakat
Bosna çok u zak olduğu için ve Habsburglara karşı m üdafaa hattını
tuttukları için kuvvetli hale geldi kapetanlar. Ö yle ki, yeniçeriler o r ­
tadan kaldırıldıktan so n ra II. M ahm ud ayanlara karşı b ir harekat
başlattı. B unlar o zam an m erkezin gönderdiği valiyi dışladılar ve
kendileri hâkim oldular. Bu B osna’nın adeta ilk m u h ta r dönem idir.
XIX. yüzyıl başında Fransız lu chcrau d e S ain t-D en is geldiği zam an
diyor ki. Saray b o sn a'd a ad eta bir cum huriyet var. Bunlar tabii to p ra ­
ğa d a hâkim diler.
A vusturya H absburg İm paratorluğum a karşı Bosna u c u n u n genel
gelişim ini bu çizgiden g örm ek lâzım dır. K apetanlar devletin m îrî
arazilerini kendi m alikâneleri, çiftlikleri hâline getirdiler. Tabii to p ra ­
ğa sahip olm ak tek başına zengin olm ak için yeterli değildir. T oprağı
İşleyecek köylü. ırgat vc ortakçı lazım. Hıristiyan S ırp lar gelip y er­
leşmeye başladılar B osna’ya. Böylece bu arazi Önem kazandı. Ç ünkü
Bosna to p ra k lan Avrupa ile ticarct dolayısıyla çok d e ğ e r kazandı.
Bilhassa hayvancılıkta, tan ın d a ihıncat yapılıyordu. K apetanların
topraklarını işletecek insan g ücü hı/ıım lı Omııı için S ırpları çağırdı-
60 (hmanlı fM M n d e Vc (Serhad)lar

lar. Sırplar kendiliklerinden geldiler vc K apetanlara o rtak çı d u r u ­ O S M A N L I F E T İH Y Ö N T IiM L t-R İ *

m unda. toprak kölesi gibi çalışmaya başladılar.
İşte Sırplarla M üslüm anlar arasındaki düşm anlığın tarih î kaynağı
tem eli buraya dayanır. G ünüm üzde g ö rd ü ğ ü m ü z çatışm anın tarihî
tem elleri buradadır. Yugoslavya dağılıp Sırplar bağım sız b ir devlet
olunca B osna’daki M üslüm anları ezmek İstediler. B osna’d aki S ırp la­
rı S ırbistan destekledi. Bu Sırplar vaktiyle K apctanlann o rtak çı köle­
leri idi. Köle-efendi düşm anlığının yansım asıdır. Bosna tarihini genel
hatlanyla bu şekilde ve bu çizgide açıklam ak lazım dır. Bosna tarihi
O sm anlı sistemiyle yakın bir ilişki içinde izah edilm elidir. Bunun en
son gelişim i, B osna’nın bağım sız bir devlet olarak ortaya çıkm asıdır.
B ugünkü Bosna devletinin hikm et-i v ücudu tâ İshak Bey’e giden bir
gelişm enin neticesidir.

I- T E D R İC İ F E T İH Y Ö N T E M İ
Osm anlı fetihlerinde, neredeyse sistemli olarak uy g u lan an iki farklı
safha o lduğu anlaşılıyor. O sm anlılar ilk olarak, ko m şu devletler ü z e ­
rinde b ir çeşit h üküm darlık (süzerenlik) tesis etm eye çabalam ışlar­
dır. Daha so n ra yerli h ân e d ân la n tasfiye ederek, bu ülkeleri d o ğ ru ­
d an denetlem eye çalıştılar. O sm anlıların d o ğ ru d an denetim i, temel
olarak, ülkelerin kaynak ve nüfuslarının düzenli olarak tah rir d e f­
terlerine kaydedilm esine dayanan tım ar sisteminin uygulanm ası a n ­
lam ına geliyordu. T ım ar sistem inin tesisi, önceki toplum sal ve e k o ­
nom ik d ü zen d e m utlaka devrim sel nitelikli bir değişiklik olm ası dc
m ek değildir. Aslında tım ar, tedrici bir tem sil am açlayan O sm antı
kurum larıyla yerel şartların ve sınıfların ılımlı bir uzlaşm asıydı.
Bu iki safhanın, tedrici bir biçim de gslişen O sm anlı fetihlerinde
bilinçli olarak uygulam aya konm uş oldukları, Osm anlı tarihinin b a ş­
langıcından beri gözlem lenebilir, ö m e ğ ir , hânedâm n k u ru cu su O s ­
m an G âzî’ylc, İiarm an k ay a (C hirm cnkia) tekfuru Köse M ihal (Köze
M ihail), Sam sam a Çavuş ve d iğer tekfurların d ah a so n ra

' Makale aslı Studia Islamica, II (1954): 105-129, burada Oktay Özel çevi­
risi alınmıştır; Oktay Özel & Mehmet ö z (der.) Söğüt'ten IstanİHil’a, Anka­
ra, İmge. 2000.
62 Osmanlı Fetih Yöntemleri
haraçgüzarlığa (vasatlık) dönüşecek ilişkisi, başlangıçta m üttefiklik
biçim indeydi.' Bunun nedeni büyük ihtimalle, uc em irleri ve beylerin
bulunduğu uçlardaki kendine özgü askerî örgütlenm eydi.* İ le r h a lü ­
kârda. 14. yüzyılda O sm anlı devleti, u zun ya da kısa haraçgüzârlık
dönem lerinden sonra birçok küçük devleti topraklarına katm ıştır. 1 .
Bayezid (1 3 8 9 -1 4 0 3 ) Kosova m eydanında sultan oldu ğ u n d a. Bizans
im paratoru (1 3 7 5 'te n beri), Bulgar prensleri (1 3 7 1 'd e n b eri), Y u­
nanistan ve Ege adalarındaki beyler gibi birçok h araçg ü zâr h ü k ü m ­
dar bulunuyordu. A nadolu’da ise, sadece batıdaki gâzî beylikleri d e ­
ğil. K onya’daki Karam anlılar d a Osm anlı haraçgüzânydı.
Sultan Bayezid, yıldırım seferlerle bu h araçg ü zâr ülkeler üzerinde
do ğ ru d an denetim k u rara k yeni bir politika başlattı. B unu, tah ta çık ı­
şı sırasında isyan çıkaran Anadolu beylikleri ve d ü şm an M acarlarla
işbiılİği yapan haraçgüzâr Bulgar kralı 3aycsınde başardı. Yerel hâ
nedânları sü rd ü ve bu ülkeler üzerinde d o ğ ru d an d enetim kurdu.
İlginç otan bir nokta da. Bayezid’in K araferiye’deki m eşh u r to p lan ­
tıda ço ğ u h a ra ç g ü z â n olan Balkan prenslerini b ir araya toplam ışken
bir an için onları öldürtm eyi aklından geçirdiğine d air rivayetler ol­
duğudur.* Bayezid, T u n a ’d an Fırat'a uzanan y ekpare b ir im p arato r­
luğun oluşm asında K onstantiniye’nin önem ini de kavram ıştı. Bu
yüzden Akça H İsar’ı (Anadolu Hisarı) inşa ettirdi ve şehri fethetm e
girişim inde bulu n d u .4 Bizim için İlg.nç olan. Bayezid’in h ü k ü m d arlı­
ğında ve sonrasında sürdürülen bu hızlı ve sert ilhak politikasına k a r­
şı, sadccc fethedilen bölgelerden değil. Osm anlı devletinin kendi
İçinden de tepkiler gelm iş olm ası. Nitekim bu politikanın, bazılarınca
hayırlı O sm anlı geleneğinin zıddı olarak algılandığı g örülüyor. Hızlı
ve tedrici genişlem e yandaşı iki rakip yaklaşım, Bayezid d ö nem inde
Ç andarlı Ali Paşa ile H oca Firuz Paşa arasındaki farklarda açığa ç ı­
kar. Ç andarlı I lalil Paşa, arad an geçen yaklaşık yarım yüzyıllık z a ­
m ana karşın H oca Firuz P aşa’nın fütursuz savaş politikasını hâlâ en
sert biçim de eleştiriyordu. Bayezid’ n idare biçim ini eleştiren yaygın
1 Rk7. Halil İnalcık. “Stefan Duşan'dan Osmanlı İmparatorluğuna", Fuad
Köprülü Armağanı. İstanbul. 1955, s. 211-212.
* Bkz. Fuat Köprülü, I*s origines de l'li.npire Otiotnan. Paris, 1935. s. 89.
’ lik/. Zakylhinos, lx" despota! de Murée. Paris. 1932.
* Bk/. Halil İnakık, Fâlih /Arrı l>:erııule l'edkikler ve Vesikalar I. Ankara.
1954, s. 122.
Halil İnalcık 63
Osm anlı geleneği, tah rir defterleri kullanıp yeni b ir vergi yöntem i
uygulayan O sm anlı yönetim inden d e şiddetle şikâyetçiydi. Tahrir
defterinin O sm anlı yönetim inin tem el araçların d an o ld u ğ u n u ileride
göreceğiz. Bayezid. aynı zam anda, yerli a risto k rasin in yerine kendi
kölelerini (gııtâm ) geçirerek, A nadolu’d a >enİ fethedilen topraklarda
köklü değişikliklere g irişti.1 Şiddetli tepkiye yol aç an d ay atm acı birlik
politikası, im p arato rlu ğ u n u n 1402’dcki çö k ü şü n ü n g erçek n edeniy­
di. G erçek ten de. O sm an ve O rhan G aziler d önem inde
h a raçg ü zârlan ve güçlü ucbeyleriyte yan-feodal o lan devletin gele-
neksel kurum larıyla İslâm î bir Sultanlığa dönüşm esi, eski İslâm î vc
İlhanlı idare biçim lerini old u ğ u gibi benim seyen Bayezid’in işiydi.
Aynı d ö n em de, m erkezî yönetim aygıtı olan kapıkulu k u ru m u g ü ç ­
lendirilm iş vc devlet için önem li hale gelm işti.6 Bayezid’in im p a rato r­
luğu I402*de T im u r tarafından yıkıldıktan so n ra. İdare sistem inin
kalıntıları im p aratorluğun yeniden kurulm asına ç o k b ü yük ölçüde
katkıda b u lu n d u . Bir noktaya d ah a değinm ek isterim . O sm anlı b a ş­
kentindeki tım ar defterleri, yeni fethedilen bölgelerdeki tım arlarını
B ayezid'e borçlu olan tım ar sahiplerinin m ülkiyet hakkını tem inat
altına alıyordu. Bu nedenle d e tım ar sahipleri, to p rak birliğinin Os-
m anii sultanının otoritesi altında yeniden sağlanm asıyla yakından
ilgiliydiler. Bayezid’in çabalarının tam am en boşa gitm ediği bu rad an
anlaşılıyor.7
Bayezid’in halefleri l. Süleym an. I. M chm cd vc II. M u rat. ılımlı
siyaseti devam ettirdiler ve yeniden kurulan, B alkanlar’daki küçük
devletlerin ve eski A nadolu 'Türk beyliklerinin8 varlıklarını tanıdılar.
* Bkz. aşağıda, s. 7-8
* Âşıkpajazâde, Teı>ârih-ı A h i Osman , Âli edıs»onu, İstanbul. 1332, s. 78.
1 Paul Witiek de. “De la défaite d ’Ankara à la prise dc Constantinoplc”dc
(Revue des études islamiques. 1938) çöküş n<deni olarak Bayezid’in impa­
ratorluğunun zamansız gelişen yapısını gösteıir.
1 l-ski hanedanların idaresi altında yeniden bey.iklere bölünen Batı Anadolu.
Osmunlı hâkimiyeti (.irabındaki güvenlikten v« geniş ölçekli gazilik faaliyet­
lerinden artık faydalanamıyordu. Bu nedenle II. Murat, bu beylikleri ko­
layca yeniden fethetti (1423). Eski uc emirlerinin gerçek halefleri olarak
Osmanlı sultanları, gaziler tarafından fethedi'mi) olun ve Selçuklu devleti­
nin tarihsel sınırlarının ötesinde kalım bölgeler ıı/m ınlc kolayca hak iddia
edebildiler.
64 Osmanh Fetih Yöntemleri
O stnanlılar bu M üslüm an devletlere karşı harekete geçm ek gereğini
d uyduklarında, bu eylem lerini İslâm dünyasının gö zü n d e m eşru kıl­
m ak için ellerinden geleni yapmışlardır. Bu ılımlı siyasetin birçok
haklı nedeni vardı: K onstantiniye’de O sm anh tahtı için hak iddia
edenlerin varlığı.9 d oğudan gelebilocek yeni b ir istila tehdidi ve yeni
bir H açlı Seferi korkusu. Devlet işlerinde m utlak b ir su lta elde etm iş
köklü bir O sm anlı vezir ailesi olan Ç andarhlar. bu siyasetin başlıca
sorum lusuydular; S adrazam Çandarlı Halil Paşa (1 4 2 9*1453) ise bu
siyasetin en ateşli savunucusuydu. 1444’te Sırb istan 'a yan bağım sız­
lık tanınm ası, Bizans’la b anş yapılması, Ç andarlı Halil P aşa'm n siya­
setini çarpıcı bir şekilde gözler önüne serer. Paşa, bu b a n ş ve u z ­
laşma siyasetini geliştirebilm ek için genç sultan II. M ehm et’in çevre­
sinde toplanan yeni bir askeri kadroyla m ücadele etm ek zo ru n d a
kalm ıştı. Bu askerî gru b u n K onstantiniye’nin fethindeki başarısından
so n ra Ç andarlı Halil tasfiye edildi ve fetih yoluyla birlik siyaseti bir
kez daha ö ne çıktı. Öyle görülüyor ki, dönem in şa rtla n böylesi bir
politikayı m eşru kılm ıştır. Rom a ve K onstantiniye’nin 1439’daki bir*
leşine anlaşm asından sonraki dönem gayet nazikti. 11. M ehnıcd
I4 4 6 'd a tah ttan indirilm iş, savaş yanlısı d a n ışm an lan ikbalden d ü ş ­
m üştü. 1451’de ikinci kez tahta çıktığında, O sm anlı İm p a rato r -
lu ğ u ’nun bekasını sağlam ak ka d a r kendi iktidarım pekiştirm enin de
biricik yolunun fetihten geçtiğini artık biliyordu.10
İki safhah Osm anlı fetihlerinin, aslında tarihsel ş a rtla n n bir s o ­
n u cu olduğu görülüyor. Gelenek. Fâtih'in kesintisiz seferlerle sağla­
n an birlik faaliyetlerinin sonrasında da varlığını sü rd ü rd ü . Sultan
S üleym an’ın M acaristan’a karşı yürüttüğü siyaset bu n a ö rn ek g ö s ­
terilebilir. Ö te yandan, tcdrici birlenme siyaseti, d o ğ ru d an hakim iye­
tin tesis edilm esinden sonra da devam etti. Şim di d e bu konuyu in ­
celeyelim.
* önce. İ. Bayezid'in oğlu Mustafa >4.6 ve 1421 *de tahtı ele geçirme giri­
şiminde bulundu. Sonrn. büyük ihtimalle I. Bayezid'in torunu olan Orhan
Çelebi. 1444'te ¡ııceğiz ve Dobruca’du harekele geçti. I. Bayezid'in so­
yundun gelenler umumlu taht kuv|iuMiwı ancak Konslantiniye'nin fethin­
den sonra sona erdiğini köyleyrbihıir (bk/. İnalcık. Fâtih Devri, s. 69-70).
10 1453-1454'ieki bu Kcli^nırlrt ı<,m bk*. İnalcık, Fâtih Devri.
Halil hıalak 65
II- F E T H E D İL E N T O P R A K I j VRIN İS T A T İS T İK S E L
T E T K İK İ
Fetih o rd u su geri çekilm eden önce, stratejik ö n e m e s a h ip birçok h i­
sara hem en kü çü k birlikler yerleştirilirdi. Geriye k alan hisarlar, daha
sonra sultanın özel emriyle yıkılırdı. O sm an h lar tara fın d a n sık sık
kullanılan bu tedbir, öncelikle, b u ralarda a sk eri birlik bulu n d u rm ak
zorunda kalm am ak, ikinci o larak d a yerel beyler ta ra fın d a n yeni d i­
reniş m erkezleri o luşturulm asını engellem ek am acıyla alınıyordu.
Daha so n ra, bir kural olarak. O sm anh o rd u su n u n tem el gü cü olan
sipahilere, yeni fethedilm iş topraklardaki köylerde tım arlar verilirdi.
Ilisarcri ya d a kalccri olarak adlandırılan bazılan d a h isarlara yerleş­
tirilirdi. 15. yüzyılda ço ğ u hisardaki gerçek a sk eri g ü ç bu
hisarerlerindcn oluşm aktaydı. Bu düzenli güçler, b ir g üvenlik önlem i
olarak, im p arato rlu ğ u n u z a k bölgelerinden gelen ask erlerd en o lu ş­
tu ru lu rd u . T a h rir defterlerine göre, A nadolu'daki ço ğ u hisareri R u ­
meli’den, Rum eli’dekiler de A n adolu'dan gelmeydiler.
Sınırlı sayıda m ü stah k em m evkide d e olsa, O sm a n h la r yerel n ü ­
fusu d a ihtiyat kuvveti olarak görevlendirm eyi gerekli g ö rm ü ştü r;
aksi takdirde. O sm anlı o rd u su n u n büyük bir b ölüm ü im paratorluğun
yüzlerce hisarında âtıl d u ru m d a kalacaktı. Bu yerel güçlerin sadakati,
bazı vergilerden m uaf olm a gibi özel imtiyazlarla teşvik edilirdi. Ne
var kİ, bu im tiyazlar sürekli değildi ve sultanın isteğiyle g eri alınabi­
lirdi.n A ynca, hisarlardaki ihtiyat birliklerine h er zam an düzenli o r ­
du askerleri eşlik ederdi. Bazı özel durum larda, sadakatin sürekliliği­
ni sağlam ak İçin b ü tü n kasaba ahalisi vergiden m u af tu tu lu rd u Ö r ­
neğin, Kayseri ve Konya tapu defterlerine g ö re ,12 “U zu n J lasan ile
yapılan savaşlarda gösterdikleri sad ak at nedeniyle” bu şehirlerin a h a ­
lisi vergiden m u af tu tu lm u ştu r; gerçekten de, O sm an h lar bu iltim as­
lar sayesinde bu önem li şehirleri ellerinde tutabilm iştir. A rnavut­
luk'taki A kçahisar’ın (C roia) ahalisi. İskender Bey’in istilâsından ön-
11 Bkz. İnalcık, Fâtih Devri, s. 163 ve 180.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Tapu Defterleri No, 40 (Konya). No. 33
(Kayseri).
66 Osmanlı Fetih Yöntemleri
Halil İnalcık 67
cc. hisar m uhafızlıkları nedeniyle vsrgi m uafiyetinden y ara rla n ırla r­
olm alıdır.17 H. 868 (1 4 6 3*1464) tarihli bir A nkara defterin d e d e ,11
d ı.15
yaklaşık 1 3 9 6 ’d a A nkara valisi olan T im urlaş Paşa tarafından yapılan
Genellikle O sm anh öncesi İdarî sınırları k o ru n an yeni to p rak lar,14
hesaplam alara rastlıyoruz. Eski A n o n im T a v r ih 'tc ulem â, d efter sis­
büyüktüklerîne göre bir veya birk a; sancak beyine em an et edilirdi.
tem ini O sm anlı idaresine so k tu ğ u için sert biçim de eleştirilir.19 Bu
Sancak, im paratorluğun asıl İdarî ve ask erî birimiydi ve sancak beyi
dolaylı g ö n d erm e, dah a önce sö zü n ü ettiğim defterlerdeki kayıtlarla
bu sancaktaki tım ar sahiplerinin tek kom utanıydı. Tem el görevleri,
birlikte ele alındığında, O sm anh devletinde tah rir sistem inin tam o la­
savaşla tım arlı sipahileri yönetm ek, asayişi sağlam ak, yasal ve İdarî
rak n e zam an başladığına ilişkin ek bir kanıt o larak görülebilir. Ö te
k a ra rla n uygulam aktı. Sancaktardaki tüm yasal m eseleler, askerî
yandan vakanüvis  şıkpaşazâde, O rh a n G âzî dö n em in d ek i (1 3 2 6 ?-
m eseleler de dahil olm ak üzere sancak beyinden bağım sız olan k a ­
1361) fethinden sonra yapılm ış b ir Karesi tahririnden sö z e d e r.20 Bu
dıların göreviydi. Sancaklar, sancak beyi ile aynı sorum lulukları taşı­
kayıt, sistem in bu d ö n em d e var o ld u ğ u n u iddia edebilm ek için tek
yan ve o na bağlı olan subaşılar tarafından yönetilen vilâyetlere b ö ­
başına yeterli b ir kanıt olam az; an cak , 1431 defterlerinde, iki yüzyıl
lünm üştü. Y ararlandığı kaynak 14 yüzyıl sonlarına d o ğ ru yazılmış
sonra d a karşılaştığım ız gelişmiş kaidelerle T ü rk ç e terim lere rastlan ı­
olan  şıkpaşazâde’nin tarih in d e ,1* O sm an G âzî’nin, yeni fethedilm iş
yor. Bu da. tah rir sistem inin I. Bayezid’den ö n c c u zun b ir sü re ku l­
şehirlere kadılar ve subaşılar tayin ettiği yazılıdır. Genzeklen Jc ,
lanıldığının bir belirtisidir. D ahası, h en ü z O rh a n G âzî dö n em in d e
1431 tarihli A rnavutluk defterine göre, h er şehrin subaşısı ve kadısı
bile gelişm iş b ir O sm anlı arşivinin varlığından h ab erd arız.21 Soıı o la­
vardı. Aynı defterde, kadılara m aeş olarak tım ar verildiğinin yazılı
olm ası ilginçtir. Bu da. dönem in eyalet idaresinde tım ar sistem inin rak. 1431 defterlerindeki birço k P arsça kaide, sistem in İran -İlh an î
ya d a S elçu k kökenlerinin b ire r kanıtı olabilir.
önem ini gösterir.
E lim izde H . 9 3 8 (1 5 75) tarihli, b u tarihten yaklaşık altm ış yıl Ön­
Vilayet tahriri. O sm anlı idaresirin temeliydi. Bu işlem, bir bö lg e­
nin vergilendirilebilir kaynaklarının hesaplanm ası ve bu verilerin def- cc fethedilen D o ğ u A nadolu bölgelerinin tahririyle görevli m e­
ter-i hâkâniyeye kaydedilm esinden ibaretti. Bu defterler, askerlerin m urların talim atlarını içeren İki ferm an v a r 22 T ah rirlerin nasıl u y g u ­
gelirleri olacak vergilerin toplanm ası için belirli bölgelerin o nlara ta h ­ landığı hak k ın d a bizi aydınlatan bu ferm anlar şöyle özetlenebilir:
sis edilm esinde de kullanıldı. D efterler, köylülerin vergi oranlarını I - T a h rir İçin b ir em in tayin edilirdi. Bu em in in em rin e, kayıtları
düzenlem ek ve verileri deftere kaydetm ekle görevli b ir k âtip verilirdi,
belirlem ekle kalm az, toprakların yasal sahiplerini gö steren resm î b i­
ikisi de, tah rir sırasındaki harcam aları karşılam ak ü zere, kayıtlan
r e r kayıt işlevi de görü rd ü .
O sm anlı arşivlerinde bu tü r defterlerin ulaşılabilen en eskileri. H. yapılan bölgelerden h in e başm a b irer a k çe toplam a y etkisine sahipti.
2« N üfus, ekili arazi, bağlar, meyve bahçeleri gibi vergilendirile­
835 (1 4 3 1 -1 4 3 2 ) tarihli A m avut.uk d efterlerid ir.1* Perem cdi-G ö-
cek şeyler hakkındaki tü m verileri toplam akla yüküm lü olan em in,
rüce (K orilsa) defterinde, bu bölgenin ilk kayıtlarının I, Bayezid
bulu n d u ğ u bölgelerin kadılarından yardım g ö rü r ve o n lar tarafından
dönem in de (1 3 8 9 -1 4 0 3 ) tutulduğu açıkça g ö rü lü r. D aha kuzeyde
denetlenirdi.
kalan bölgenin gelirlerinin hesaplanm ası ise an cak I. M ehm ed d ö ­
nem inde (1413*1421) yapılm ıştır. Bu ilk hesaplam alar Osm anlIların
bu bölgeleri a rt a rd a fethetm elerinden hem en so n ra gerçekleştirilm iş ,T İnalcık. Sûret-İ Defier. s. Ill-V.
'* Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maliye Defteri. No. 9.
'* Bkz. Hicri 855 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak -1 A nvnid. haz. Halil İnal­ *’ Tevûrih-i Al-i Osman. î. M. Ertaylan Edisyonu, İstanbul. 1946, s. 47.
w Âşıkpaşazâde, s. 45.
cık. Ankara, 1954, s. 103.
,l Bkz. “Orhan Gazi Mülknamesi”. Topkapı Sarayı Arşivi Kılavuzu, Cilt I.
14 Bkz. İnalcık, Fâtih Devri, s. 181.
s. 277.
'* Âşıkpagazâde. s. 18-20.
u M ünşeat. Brittsh Museum. Rieu. Or. 9503. s. 36-41, 46-51: karş. Ömer
'* Bkz. İnalcık. SCuet-i Defter. Giriş, s. 1.
I.ütfi Barkan. İktisat Fakültesi Mecmuası. II, 1 s. 39-44.
68 Osmanlı Fetih Yönlenilen
3- Bir bölgenin vergi m atrahı çıkarılm adan önce, em in lü m u m ar
sahiplerini ya d a onların vekillerin: bir araya lo p lar vc b erâtlar (tı­
m arlarının ya da vergi m uafiyetlerinin tü rü n ü gösteren ferm anlar),
sûrel-i defterler (tım arların önceki bir tah rird e kaydedilm iş resm î
nüshaları), tem essükler (yöneticiler tarafından verilen, tım ar ya da
vergi m uafiyetlerini gösteren vesikalar) ve m ahsulât defterleri (belirli
vctgilcım m iktarlarını gösteren vesikalar) gibi ellerinde bulu n an yasal
belgeleri ibraz etm elerini isterdi.
4- Em in, daha so n ra köy köy dolaşarak hem en teftişe başlar, yeni
vergileri önceki kayıtlarla karşılaştırırdı.
5- H e r tım ar sahibi, tım arın d ı bulunan yetişkinleri, adlarının
kaydedilm esi am acıyla em inin huzuruna getirm ekle yüküm lüydü. Bu
araştırm aların so n u ç la n defter halinde derlenerek, inceleyip
tasdiklcm csi için sultana sunulurdu
6 - Cizye (sadece yetişkin gayrim üslimlerin ödediği kelle vergisi)
ve avarız (olağanüstü durum lard a alınan vergi) defterleri, kadılar
tarafından ayrı olarak hazırlanır vc sultana sunulurdu.
7- Em in ayrıca, vergilendirmeyle ilgili tüm yerel uygulam aları,
oranlardaki farklılığa özellikle dikkat ederek rap o r etm ekle gö rev ­
liydi. Bu yerci uygulam alar, sultanın inceleyip onaylam asından sonra,
defterin ilk sayfasına ilgili sancağın k an unnâm esi (m ali kan u n ) o la­
rak kaydedilirdi.
8 - E m in ayrıca sancaktaki tüm tım ar sahipleri ve bunların
cebclülcri hakkında rap o r hazırlam akla d a görevliydi. D ah a sonra,
tım arlar türlerine g ö re yeniden dağıtılarak a y n bir d efterd e to p la­
nırdı.
1431 defterlerindeki bilgilere dayanarak, 16. yüzyılda b u şekilde
yapılan tahririn 15. yüzyılda da aynı o lduğunu söyleyebiliri/..2' Yeni
fethedilen herhangi bir ülkenin ilk tahriri dc aynı şekilde yapılmış
olm alıdır. Bunu, sırasıyla 1518 ve 1572’deki fetihlerinden hem en
sonra düzenlenen D oğu Anadolu ve K ıbns defterleri d e kanıtlıyor.
Em in, bir ülkenin fethinden sonraki ilk tahririni yap ark en ülkeyi
fetheden askerlerin yanısıra bölge ahalisinden d e yardım g ö rü rd ü .
D im o. Yorgİ ve M ankole oğlu Ziiğanuz gibi H ıristiyanların ya da
” İnalcık, Sûrrt-i Drftrr. * XII
Halil İnalcık 69
dönm elerin 1431 A rnavutluk defterinin hasırlan m asın d a kâtip olarak
çalıştıkları bilinm ektedir.24
A rnavutluk ve D ülkadiriyc örneklerinde g ö rü ld ü ğ ü ü zere tah rir­
ler. n ad ir d e olsa, yerel direnişle k arşılaşm alard ır .2* H e r iki örn ek te
de karışıklığın tem el nedeni, ülkenin y an -g ö çeb e ve feodal yapısıydı.
14 3 1 A rnavutluk tahririnin, ö n ce Aritİ ve Thopia Z enebissi. so n ra da
İskender K astriota Bey gibi yerli feodal beylerin yönetim indeki d a ğ ­
lıların u z u n sü ren m ücadelelerinin başlangıcı o ld u ğ u belirtilm elidir.24
III- T E M S İL VF. İM P A R A T O R L U Ğ U N K U R U L U Ş U
T ah rird en so n ra iki çeşit defter derlendiğini g ö rd ü k . İlki (mufassal
d efter), kaynaklarını tafsilatıyla belirterek vergileri. İkincisi (icmal
defteri) ise, gelirin a sk erî sın ıf arasın d ak i dağılım ını gösterirdi. Bu
ay n ın , O sm anlı İm paratorluğu nu n tem el b ir ilkesine karşılık geli­
yordu.
İm p arato rlu k ta iki tem el sınıf vardı: re^ y a ve askerî. A skerî s a ­
dece o rd u y u değil, kam u hizm etlilerini ve o n ların han e halkını da
k apsar. Gelirleri sultan tarafından sağlanır ve vergiden m u af tu tu ­
lurlardı. Yönetenler kesin biçim de yönetilenlerden ayrılm ışlardı. Bu
nedenle. 2 0 . yüzyıl araştın n acıların ın ço ğ unun fetih fikri ü stü n e k u ­
rulu bir devletin bu kendine özgü olgu su n u kavram akta g ü çlü k ç e k ­
m esi şaşırtıcı değildir. Askeriler, tarihsel olarak belirlenm iş haklara
sahip a risto k ratik bir sın ıf değildi ve bu sınıfa dahil o lm ak tam am ıyla
sultanın iradesine bağlıydı. Ancak, göreceğim iz gibi bu d u ru m ilk
başlarda. O sm anlı sultanlarının fetihlerden önceki yerel aristo k rat
züm relere karşı uzlaşm acı, ılımlı bir politika gülm elerini engellem e­
miştir.
O sm anlı anlayışına g ö re im paratorluk sınırları içindeki tü m rcâyâ
ve to p rak sultanın malıydı, im paratorluktaki tüm yerel ve veraset y o ­
luyla geçm iş h ak lan ve imtiyazları ortadan kaldıran bu ilke, (emel
olarak sultanın m utlak hâkim iyetini ve tüm hakların o n u n irad esin ­
d en kaynaklandığını gösterm ek amacıyla düzenlenm iştir. Resmî
salâhiyelnâm eler ve -v ak ıflar d a dahil olmak ü z e re - tü m to p rak ta-
** İnalcık, Sûret-i Defter, s. VII.
** Kcımılpaşa/âde.
rtBkz. Halil İnalcık. “Tiınariotcs chrétiens en Albanie aıı XVc siècle".
Mitteihmgen des Österliches Staatsarchhn. Cilı IV ( 1952). s. 120-128.
ti
Halil İttalctk 71
70 Osmanlı Fetih Yöntemleri
sebebden İvradko nâm kâfire ki aslında sip â h î im iş ve hem
sa rru fla n üzerindeki h ak lan yalnızca sultanın b e râ tla n sağlardı. H ü ­
hüdavendigâr yoluna do ğ ru lu k gösterdiğiyçün verildi, fi sen e 8 8 3 .”28
küm sü ren sultanın ölüm üyle tüm salâhiyetler ve haklar geçersiz hale
Bir Hıristiyanın tım ar sahibi olabilm esi için önccliklc a sk erî k ö ­
gelirdi. Dolayısıyla, “sultan devlettir" ifadesindeki gerçek payı b ü ­
kenli olm ası, ikinci o larak d a sultana sadakatini k an ıtlam ası g e re ­
yüktür.
kirdi. T ü m bu Hıristiyan tım arlıların aslen önceki Balkan devletleri­
Bu nedenle, sultanın m utlak iktidarı kendisine kayıtsız şartsız
nin ask erî z ad eganından old u k lan belirtilm elidir.29
bağlı olan idari bir k a dro gerektiriyordu. İktidarın yegâne kaynağı,
Aynı d ö n em d e ve 16. yüzyıla kadar, Bosna. S ırb ista n . M ake­
sultanın iradesi ve temsilcileriydi. Dolayısıyla, sultanın hizm etinde
donya. A rnavutluk. Tesalya ve Bulgaristan'daki ç o k sayıda H ıristiyan
olan ya da sultan ad ın a yetki kullanabilen askeriler, n ü fu su n geriye
voynuk da a sk erî statüsüyle O sm anlı ord u su n a d ah il ed ilm iştir. Ö r ­
kalanından farklı ve üstü n bir zümreydi. İslâm şeriatını tem el alan
neğin. Broniçcva vilayetinde 2 1 7 voynuk. 503 yam ak ve 61 lagator
m edenî ve cezai kan u n lar reâyâ ve askerîler İçin tem cide aynı olsa da
(voynukların b aşı), T ırh ala’da 103 voynuk ve 2 03 yam ak vardı. B un­
askerîler, sultanın iradesiyle m eydana getirilm iş k ân u n -ı sipâhiyâıı
lar, Stefan D u şan (1 3 3 3 -1 3 5 5 ) im paratorluğunda k ü ç ü k mülkleriyle
adı verilen özel bir kanuna tabiydi. Reayadan birinin d o ğ ru d an a s ­
(başlina) kü çü k asiller sınıfını o lu ştu ran Sırp kökenli ‘i'öym c/’lerdi.50
keriye girem em esi, im paratorluğun tem el yasalarından biri olarak
O sm anlı devletindeki durum larını gö steren şu belge en esk i ve en
kabul edilirdi. A ncak sultan, belirli niteliklere sahip olan (örneğin
ilginçlerinden biridir: “Voynuk: Nikola, veled-i D uşik; Yamaklar:
savaşta olağanüstü yararlık gösteren) bir raiyyeti ferm anla askeriye
G in ve M ilan ve D im itri: bu m ezkûrlar kadîm î sipâhî11 o ğ u llan o l­
terfi ettirebilirdi. Benzer bir şekilde, sultan bir em irle askerîden birini
dukları sebebden ellerindeki m ülklerine, bağlarına ve tarlalarına
m evkiinden m ahrum edebilirdi. Azledilen b ir askerî m ensubu ask erî­
voynuk yazıldılar. El-vâki fi evâil-i m u h an e m sen e 8 5 8 d e r E dir­
d en çıkarılm azdı ve daha sonraki bir dö n em d e yeniden göreve a ta ­
n e." 12
nabilirdi. Bu özellik askerînin sınıf yapısını açıklam aktadır. Ayrıca,
Ü lkelerinin haraçgüzârlığı sırasında Osm anlı o rd u su n u n yardım cı
azledilen herhangi bir bey ya da paşa yeni bir göreve tayin edilene
kuvvetleri olarak edindikleri deneyim ler, Hıristiyan ask erî gru p ların
kad ar tazm inat alırdı. D ikkat çeken bir no k ta da, ask erî m en-
Osm anlı a sk erî sınıfıyla kaynaşm asını şüphesiz kolaylaştınnıştır. Ko­
sup lan n ın oğullarının tahrir defterlerine reâyâ o larak kaydedildikleri
num larının ve topraklarının güçlü Osm anlı idaresi tarafın d an tem inat
bazı duru m lard a askerî kökenlerini belirten ayrı b ir kategoriye dahil
altına alındığını g ören bu Hıristiyan askerlerin ço ğ u n lu ğ u değişikliğe
edilm eleridir.
karşı çıkm am ış olmalılar. Bu bakım dan, birçok H ıristiyan g a rn iz o ­
15. yüzyıl O sm anlı tahrirleri, sadece vilâyetlerin yönetim indeki
nun, kalelerini diren m ed en teslim ed ip O sm anlı saflanna geçm iş o l­
birçok O sm anlı beyinin değil, 15. yüzyıl Osm anlı o rd u su n d ak i kayda
m ası şaşırtıcı değildir. O sm anlılann ılımlı politikası ve vaat ettikleri
değer sayıda tım arlının da Osm anlı öncesi yerel ask erî sın ıf ve asiller
tım arlar ç o ğ u n a çekici gelm iştir. Bu durun- O sm anlı hâkim iyetinin
sınıfının to ru n la n olduğunu gösterir. XV. yüzyılda kim i bölgelerdeki
B alkanlar’daki gö rece hızlı yayılışını izah eden olgulardandır.
tım arlılann yaklaşık yansının Hıristiyan olm ası dah a şaşırtıcıdır.
H ıristiyan tım arlıların ve v oynuklann, sultanın em irleriyle O s-
1468‘de S ırbistan’ın Braniçeva vilâyetindeki toplam 125 tım arlıdan
m anlı devletinde de, genelde eski toplum sal statüleriyle o rantılı m ev­
6 2 ’si. 14 3 1’de A rnavutluk’taki toplam 355 tım arlıdan 6 0 ’ıv e 1455'te
kiler elde etm eleri dikkate d eğ erd ir. Osm anlılar bu insanların to p rak
T ırhala (Tesalya) livasındaki toplam 182 tım arlıdan 3 6 ’sı H ıristi­
y a n 'd ı.27 Bu oranlar, fetihten sonraki ilk yıllardu bu bölgelerde kesin ­
n İrnıkık. “Stefan Duşan”. s. 232.
likle daha fazlaydı. Bu tü r bir Unum örnekleyen bir kayıt şöyledir:
” İnalcık, "Stefan Duşan”, s. 231-255.
"M ezkûr M ehm ed hissesi umcıık beyi m evkuftur deyu arzettiği
10 İnalcık. "Stefan Duşan”, s. 237-241.
” Bu lerim alelâde bir süvariden çok, askerî bir anlam laşır.
** Başbakanlık Osmanlı Arşiv», Maliye Defteri. No. 303, Kirçeva Defteri.
11 Bk*. irnıkık. "SlMmı l)u|*n '. ı 2lü.
72 Osmanlı Fetih Yöntemleri
m ülkiyeti haklarını u m ar ya d a ta ştin a o larak büyük ölçüde k o ru ­
m uşlardır. Büylccc, büyük aileler (senyörler, voyvodalar) m al v a r­
lıklarının büyük bir kısm ını büyük Osm anlı tım ar sahipleri olarak
ko ru d u lar vc M üslüm an olduktan so n ra bey unvanını alıp en yüksek
idart görevlere gelm e hakkına sahip oldular. 1448 tarihli b ir defterde
subaşılık rütbesine ulaşan G eorgi İstepan adın d a bir Hıristiyana ra s t­
ladım .” M iç H ıristiyan sancak beyi olm am asına rajümcn, M. M urat
dönem inde (1 4 2 1 -1 4 5 1 ) Arnavutluk valiliği yapan Y akup vc Ham za
Beyler gibi İslâm ’ı kabul etm iş büyük yerel Hıristiyan ailelerden g el­
m e birçok sancak beyi görebiliriz. H am za Bey ve Y akup Bey, sırasıy­
la. ünlü Arnavut hanedanları o la ı Kastriota ve M uzaki’lcrin soyla-
n n d a n d ıla r.*4 Hıristiyan tım ar sahipleri ve M üslüm anlaşım ş to ru n la ­
rı, genellikle kendilerine tevarüs eden to p rak lard a kalm ışlarsa da,
topraklarının ve feodal haklarının bir kısm ını yeni O sm anlı tım ar re ­
jim inde terk etm ek zorundaydılar. Bu işten en zararlı çıkanlar en
büyük ailelerdi. Bu kayıplar bazı yerel direnişlere d e n eden oldu. İs­
ke n d e r Bey (Scanderbeg) önderfiğindeki Arnavut reislerinin uzun
süreli direnişi tem elde bu yüzdendi.”
Balkan ülkelerindeki soylu aileler Osm anlı tım arlıları o larak tem sil
edilip M üslüm an olm uşlardır. M üslüm anlaşm a. im p arato rlu ğ u n ilk
dönm eleri olan H ıristiyan sipahiler arasında kesinlikle psiko-sosyal
bir olguydu.14 Devlet, onların Osm anlı ask erî sınıfına kabul ed il­
m elerinin zorunlu ön şartı olarak ihtidalarını istem ediği gibi, böyle
b ir ihtidayı dolaylı yöntem lerle de gerçekleştirm eye çalışm am ıştır.
N itekim , 11. Bayezid dönem inde (1 4 8 1 -1 5 1 2 ) bile bu Hıristiyan a s ­
kerlere tım ar tcvcih edildiğini görüyoruz. A ncak, 16. yüzyılda H ı­
ristiyan tım arlılara bu bölgelerde sık^a laitlam ııaz. I lattâ, bu y ü z­
yılda H ıristiyan tım arlıların varlığı şaşırtıcı ve kökenlerinin sahihli-
n XV. yüzyılda bütün subaşılar bey unvanı taşıyorlardı. Subaşı rütbesinin
altında olan umar sahiplerinin bu unvanı taşımalarına izin verilmezdi.
u Bkz. Halil İnalcık, “Arnavudluk’ia Osmanlı Hâkimiyetinin Yerleşmesi”.
Fâtih ve İstanbul. Cilt M. İst.mbul, 1953.
” İnalcık. “Arnavudluk"
Bk/. İnalcık. “Sicim» Dııyın” . 2 J1-233 ve Paul Wittek, “Yazijıoghlu Al»
on thc Clımnun İm i <>l tlv Hobtujn". Hulletin o f (he Schooi for ürietual
and Afrr <m (.'ılı X l\ ‘oyiıJ. s. 639-668.
Halil İnalcık 73
ğinden şüphe duyulan bir o lguydu.” İslâm 'ı ted ricen benim seyen
daha ö n ceki Hıristiyan tım arlıların izleri 16. yüzyılda tam am en kay­
bolm uştur. G erçek te de. ünlü Slav-Arııavut sen y ö rü Pavlo K urtik’İn
(K urtic) soyundan gelen A rnavutluk'taki K urtik M ustafa gibi bazı
tım arlıların Hıristiyan kökenleri, an cak nadiren kullandıkları aile a d ­
larından belli o luyordu.”
Bosna özel bir d u ru m a r / eder. O s m a n lIla r , eski Bosnalı asilza­
delerin bab ad an kalm a top rak ların d a (baştina), dah a ö n ce Bosna
krallarının bahşettikleri m ülkiyet haklarını k o ru y ara k yaşam alarına
izin verdi. Bu nedenle, İslâm iyet'i tedricen benim seyen B osna'nın
eski asilzadeleri atalarının topraklarında 20. yüzyıla k ad ar yaşamayı
sü rd ü rd ü ler. H ak ettikleri to prağın mülkiyet hak k ın a sah ip olabil­
m eleri için İslâm iyet'i benim sem eleri gerekliği y ö n ü n d e bir baskı uy­
g ulanm adığını C. T ru h clk a bir araştırm asında19 inandırıcı kanıtlarla
gösterm iş ve bu tez son dönem deki T ü rk belgeleriyle40 d e teyit edil­
m iştir. Sırbistan ve M akedonya'daki farklı gelişm elerin O sm anlı fet­
hinden önceki şartlard an d a kaynaklandığı görülüyor. Sırb istan ve
M akedonya'daki asillerin bir kısmı B osna’daki b aştinaların aynılarına
sahip değillerdi. Sırbistan ve M akedonya'da büyük asilzadelerin
(vlastelin) sahip o ld u k tan to p rak lar Bizans tım a rla n (p ro n o ia) nite­
liğindeydi. Bunlar O sm an h lar tarafından kalayca sırad an tım ar to p ­
raklarına d ö n ü ştü rü lm ü ş ve bu nedenle tım ara uygulanan genel k u ­
rallara tâbi o lm u şlard ır.41
V oynuklar ise. özel statüleri nedeniyle, Hıristiyan tım arlıların k a r­
şılaştığı toplum sal etkilere m aruz kalm am ışlar ve bu nedenle Hıristi-
yanlıklarını ■sürdiirmüşlerrlir V oynuklar !fi. yii/yılda O sm anlı o rd u ­
sundaki ask erî önem ini kaybedince, benzer M üslüm an ask erî birlik­
ler olan yaya ve m üsellem lerle birlikte reiy â statü sü n e indirildiler.
G ene de, 15. yüzyılın so n lan n a do ğ ru ünlü tarihçi İdris-i Bitlisi o n ­
lardan O sm anlı o rd u su n u n önem li bir bölüm ünü o lu ştu ran H ıris­
*’ Bkz. İnalcık. “Stefan Duşan”, s. 237. dipnot 190.
** İnalcık, "Stcfan Duşan", s. 226,
w ü ie Ceschichıliche Grundiage der Hosniscken Agrarfrage. Saraybosna.
1911.
w Bk/. İnalcık, "Stefan Duşan“. s. 236-240.
41 Bk/. İnalcık, "Timarioics'*, s. 130-131.

74 Osmanlı Fetih Yöntemleri
tiyan askerler olarak söz e d e r.42 Bunlar daha sonraki İstabl-ı Ami-
re ’ye bağlı Hıristiyan seyisler olarak B ulgaristan'da yaşam larını s ü r­
d ü rm üşlerdir.4*
B urada cerehorlar (gcçici Hıristiyan ü crcüi askerler) ya d a hisar
ve geçitlerdeki, vergiden m uaf m uhafızlar gibi askeri sınıfından ol*
m ayan diğer H ıristiyan askerlerden söz etm eye g erek yok. Bu z ü m ­
reler reâyâ ve askeri a rasında özel bir k o num a sahipti.
O sm anlılar aynı ılımlı politikayı sadece B a lk an lard a değil. Ana*
d o lu 'd a da uyguladılar. Ö rneğin. K aram an Beyliği'nin ilhakından
so n ra düzenlenen K aram an vilâyeti defterlerine g ö re .*4 yerli a ris to k ­
rasinin büyük bir bölüm ü, daha önceki to p rak hak lan baki kalm ak
ü zere konum larını sürdürm üşlerdir. H . 9 2 9 (1 519) tarihli defterde,
"bir zam anlar b a b a la n Karam an ayanından olan tım ar sahipleri...*'
başlığı altında K aram an’ın eski ailelerinden bahsedilm iştir. Bu insan*
lar bu vilâyetteki tım ar sahiplerinin çoğu n lu ğ u n u oluşturuyorlardı.
B urada da büyük asilzadelere bey unvanıyla d ah a geniş tım arlar ya
da zeam etler, çocuklarına da vilâyetin çeşitli bölgelerinde geniş tı­
m arlar verildi. Başlıca aileler Turgud. KÖğez, le k e . Bozdoğan.
S am agar, Yapa, Eğdir. Enıeleddin. Bulgar. Adahbcy. U c a n . Yasavul
M usa. Bozkır vc diğerleriydi.4’ Bu bölgedeki aşiretlerin reisleri ç o ­
ğunlukla bu ailelerdendi. Osm anlı fethinden ö n ce kısm en yerleşik
olan bu aşiretlerin O sm anlılara karşı K aram anogulları o rd u su n u n
ana gücünü olu ştu rd u ğ u bilinm ektedir. Fetihten so n ra, geniş I'urgud
aşiretinden olan Yapa Bey'in etrafında yeni bir aşiretin o lu ştu ğ u k e ­
sindir. Yapalu aşiretindeki birçok g ru b u n vergileri, Y apa'nın so y u n ­
d a n gelenlere tım ar olarak tevcih edildi. Benzer şekilde, Bektaşlı a şi­
retinin vergileri Bektaş’ın soyundan gelenlerin tım arı olm u ştu r. Yanı,
reislere aşiretlerinin vergileri tım ar olarak verilm iştir. Başka bir d e ­
yişle. var olan d u ru m , tım ar sisteminin kendine ö zgü bir çeşidi o la­
rak tasdik edilm işti. Bu yöntem , bölgede Osm anlı hâkim iyetini sa ğ ­
lam anın tek yolu olarak görülüyordu, çü n k ü yerel aristo k rasi a şire t­
bkz. İnalcık, Fâtih Devri. s. 177.
41 İnalcık. Fâtih Deıri. s. 152,
44 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, lııpıı Defterleri, No. 32. 40. 58, 63. 119.
392; Maliye D efini No. 5t>7
“ Bu ailelerden bn/ılmmm >ullmı, ^ık/ri'niıı yatı efsanevi Karanuın Tarihin-
Ji’ yer alır.
Halil İnalcık 75
lerle güçlü bağlara sahipti vc m erkeziyetçi O sm anlı id aresin d en k u r­
tulmaya eğilimliydi. K aram an ya d a Osm anlı tahtı ü zerin d e hak iddia
edenlerle ya da M em luklar veya İran Şahı gibi d ış güçlerle birço k kez
işbirliği yapm ışlardı. Şah İsmail (1 5 0 0 -1 5 2 4 ), A n ad o lu ’daki bu a şi­
retleri O sm anlılara karşı destekleyerek ç o k güçlenm işti. O sm anlı y ö ­
nelim i nihayet Karam an aşiret aristokrasisinin isyankâr tav n n ı. s ü r ­
güne g ö n d e n n e ya d a baskıyla değil, sistem ini şartlara u y d u rara k alt
etmeyi başardı. Zam an Osm anlIların lehine işledi. Yerel tım a r sa h ip ­
lerinin soy u n d an gctenlere kom şu ülkelerde yeni fethedilen to p ra k ­
larda yeni tım arlar tevcih edildi. K anuni Süleym an’ın ilk yıllarında
tam am en ilhak edilm iş olan D ulkadiriye vilâyetindeki 73 yerli ve 41
kökeni belirsiz tım arlıya karşılık, K aram an ’dan 3 5 . İçili'den 6 tım a r­
lıya rastlıyoruz.46 Benzer biçim de. B oşnak ve S ırp kökenli birkaç tı­
marlıya. M au u isU tn ’ın fethinden so n ra tım ar verilm iştir. Bu nedenle,
yeni nesiller yerel bağlarını yitin n iş ve sonraki tahsislerle m uazzam
tım arlı o rd u su n d a tem sil edilm iştir. Bu temsil sürecin d e yerel k a n u n ­
ların ve âdetlerin yerini tcdricen O sm anlı k a n u n u n u n ve vergi siste­
minin aldığını sırası gelm işken eklem ek g erek ir.47
Hülasa, O sm anlIların ask erî sınıfına sadece a sk er ya d a aristo k rat
kökenli kişileri dahil etm e ilkesinin O sm anldann g âzî kökeniyle b a ğ ­
lantılı olduğu düşünülebilir. G azilerin uçlarda inançları için savaşan
bir ask eri örg ü tlen m e o lu ştu rd u k lan bilinm ektedir. Bunlar, zam anın
şeyhlerinden icazet de alm ışlardı.4* D aha önce belirtildiği gibi, O s ­
** Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Tapu Defteri. No. 392.
” Bkz. Ömer Lûtfi Barkan. Kanunlar. İstanbul, 1943, s. LXU-1-XX: İnalcık,
“Stefan Duşan”, s. 241-242 ve Walter Minz, “Das Steuerwesen
Ostanatoliens im 15 und 16 Jahr.’\ ZDMC. c. 100-1.
** Bkz. Paul Wittck. The Rise o f the Ottoman Empire. to n d ra. 1938.8. 33*
51. Osmanlı hânedânmm gâzî kökenini ilk olarak Wittek vurgulamıştır.
Fuat Köprülü, hanedanın Kayı boyuyla bağlarını göstermeye çalışmış (Bel­
leten 28. s. 219.^1 Î) ancak Wiu«k onların açiril kökenlerini inkâr ediliş­
tir. Kökeni ne olursa olsun. Osman’tn ailesinin bir uc aşiretine mensup ol­
duğu anlaşılıyor. Ama bu durum onların gazı teşkilatına dahil olmadıkları­
nı göstermez. Osman'ın yan göçebe yaşantısını) eski gelenekte ayrıntıla­
rıyla anlatılan hikâyelerini tümüyle reddedecek <adar kanınınız yok. Ben­
zer bir şekilde. XIV. ve XV. yüzyıllarda Osmanlı sınırındaki Paşayiğit ya da
76 Osmanh Fetih yöntemleri
m an G âzî’nin - d a h a so n ra haraçgüzârı o la n - ilk m üttefikleri. H ıris­
tiyan ya da M üslüm an yerel beyler veya kom u tan lard ı.49 H e r h a lü ­
karda. ilk O sm anhlar a skerî geleneğe sahip farklı bir züm reydi.
G elgeldim . O sm anlı tarihinin ilk d ö nem inde bile O sm anh y ö n e ­
tici sınıfının tek kaynağı yerel soylular değildi. A skerî sınıfının h im a­
yesinde bulunanların tım ar ve mevki edinm elerini m ü m kün kılan bir
diğer O sm anh yönetim ilkesi, kan bağına dayanan kastlarm o lu şm a­
sını engelliyordu. D aha önce belirttiğim gibi, O sm anlı sultanları, y a l­
nızca sultana sâdık bir idari örgüt m eydana getirm işlerdi. Sultanın
başkentteki hane halkm tn vc kapıkullarının neredeyse tam am ı, bazen
eyaletlerde kendilerine tım ar verilen, kullardan o lu şu rd u . Sultanın
şahsî hizm etkârları da sık sık vali olarak tayin edilirdi. Bu sistem in
sultanın m utlak hâkim iyetini sağlayacağına inanılırdı.50 D efterlerden
Minnctoğlu Mchmci Beyler gibi aşiret kökenli gâzî liderleri “ucM daki ka­
sabalara yerleşmiş vc aşiret bağlarını koparmışlardır.
Bkz. İnalcık. “Stefan Duşan". s. 209-213. Başbakanlık Osmanlı Arşi­
vindeki J467 tarihli Sultanöyüğü defterine (Maliye Defteri. No. 8) göre
I larmankaya ve civarındaki köyler Mihal Bey'in tımarı ya da mülküydü.
*° Osmanlı İmparatorluğu’nun bu temel kurumunun XVI. yüzyıldaki işleyişi,
dönemin Venedik kaynaklarından yararlanan A. H. Lybyer tarafından la-
yıkıyla vurgulanmıştır: The Gm>ern>nent o f the Ottoman Empire in the
Time o f Sulam an the Magnifıcient. Cambridge. Mass., 1913. Gulâm ya
da kul sistemi OsmanlIlardan önce Anadolu Selçukluları. Memlûkler ve
daha önceki İslâmî devletlerde de geçerliydi. Bu sistemin alışılagelmiş uy­
gulaması şöyleydi: Savaş esirleri ya da sultan veya kumandanlar tarafından
satın alınan köleler sultana vc zadegana sonuna kadar sâdık hizmetkârlar
olarak eğitilirlerdi. Hepsi dönme olrıasına rağmen efendilerine bağlı kal­
mışlardır. Osmanlı sultanları aynı anaçla Hıristiyan tebaalarının çocukla­
rın» da devşirmişlerdir. Bu kullar önemli askerî ve idari makamlarda bu­
lundular vc kullarının sadakatinden emin olan efendileriyle sorumlulukları
vc iktidarı paylaştılar. Başka bir deyimle, kendi kendilerinin efendileri oldu­
lar. Moğolların “nökcr'lik kurumu Yakındoğu'daki Moğol istilâsından
sonra Orta Anadolu'daki gıılriru Mstcıııini etkilemişe benziyor. Yapa ailesi­
nin (bkz. s. 5) XVI. yü/yıldıı kemli jjöçebc nökcrleri vardı. 1431’dc Arna­
vutluk'ta Osınıınlılnr m'kcı krlıım*Mii gutnın sözcüğünün eşanlamlısı ola­
rak kullanıyorIukIi İle» hıılııkrttdn. tul sistemi yalnızca İslâmî “vulfi" ku-
Halıl İnalcık 77
faydalanarak 1. Bayezid dönem ine (1 3 8 9 -1 4 0 3 ) k ad ar izlerini s ü re ­
bildiğim iz bu sistem , kesinlikle d a h a ö n c e d e m evcuttu. Kul sistemi,
beylerin ask er kölelerden o lu şan b ir maiyete sahip oldukları vilâyet­
lerdeki tım ar sahipleri arasın d a d a gcçcrliydi. Beylerin hizm etkârları
ve k ullan (Farsça “gulâm ”, A rapça “memlûk*’) tım a r sahibi olabilir­
lerdi.”
Ö te yandan, tım arlılar cebclü. kul vc n ö k e r sağlam ak ve onları
eğitm ek zorundaydılar. Nispeten geniş im a rla ra sahip ç o k sayıda
tım arlı, o rd u y a rütbesine ve tım an n ın büyüklüğüne g ö re değişen,
belirli sayıda cebclü (tam teçhizattı sipahi) g ö n d erm ek le y ü k ü m ­
lüydü.” Bir tım ar sahibi, cebelü için gerekenden d a h a kü çü k b ir tı­
m ar karşılığında bir gulam teçhiz etm ek zorundaydı. Bu d u ru m d a,
kul basit b ir u şak gibi gö zü k ü r. Aslında, kul ile cebelü arasın d ak i fark
silah vc teçhizatlarından kaynaklanır. Ş artlar elverdiğinde ikisi de
tım ar sahibi olabilirdi. Basit bir sipahiden Divan-ı H üm ayun daki
paşaya k ad ar h e r d üzeyden tım ar sahibinin feodal o rd u lard ak i gibi
kendi hizm etkârları vardı. Kullar, sultan tarafından tım arlı yapılana
kad ar d o ğ ru d an efendilerinin erm indeydiler. Evrenos Bey. T u rah an
Bey ve Ü sküplü İshak Bey gibi m erkeze uzak sınır bölgelerinde b u ­
lunan b ü yük u c beylerinin vc daha sonra oğullarının yüzlerce kulu
vardı ve bölgelerindeki tım ar sahipleri, im paratorluğun d iğ er bötge-
lerindekilere oranla, bu beylere d ah a çok bağım lıydı.” G erçek ten de,
Balkanlar'daki ucbeyleri bira/, bağım sızca harek et etm işler ve
K onstantiniye’nin fethine k ad ar 1. Bayezid’in oğu llan ve to run ları
arasın d a sü ren tah t m ücadelesinde önem li rol o y n am ışlard ır.54 Ancak
rumuyla açıklanamaz. “K urun kişisel bağlıbğı Moğol "nöker"inkine. İs­
lâmî “mevlâ,,nınkinden daha yakındır.
51 1431 tarihli Arnavutluk defterine göre, tımar sahibi otan kulların sayısı
diğer tımarlılardan daha fazlaydı.
42 II. Süleyman’ın Kanunnâmesinde cebelüler. gulâmlar ve teçhizatları ay­
rıntılı bir biçimde anlatılmıştır. Arif Bcy'ir. Tarih-i Osntani Encümeni
Mecmuasındaki, birçok eksiği olan, hatalı vc tenkitsİz yayını güvenilir de­
ğildir.
” 1455'te. bir uc vilâyeti olan Osküp'te toplanı 189 tımar sahibinden yakla­
şık l60'ı vali İshak Bey ile oğlu ve halefi olar İsa Bey’in eski hizmetkârları
ya da kullarıydı. Bkz. İnalcık. Fâtih Devri, s. 149.
M İnalcık. Fâtih Devri, s. 69.
 78 Osmanlı Fetih Yöntemleri
Halil İnalcık 79

tım arların do ğ ru d an sultan tarafından verilmesi, bu beylerin, özel

kâfirleri çık an ın . Evleriyle Karasi eline ilelün ki b u n lard a n âhiri bize
orduları olan feodal beyler olmalarını önlem işti. D iğer yandan, en
fesad d eğm eye’. Ve hem öyle etd iler."”
fazla kula sahip olan sultan beylerin g ü cü n ü denetleyebiliyordu. 11.
Tarihlerde b u n u n gibi birçok sü rg ü n örneğine rastlan ır. Osm anlı
M ehm ed dönem inde sultanın k ü llin im p arato rlu k genelinde m utlak
devletinin toplu sü rg ü n ü en erk en dönem lerden itib aren uyguladığı
bir hâkim iyet kurd u lar ve eski aristokratik züm reler gibi uçlardaki
açıktır.
güçlü aileler de büyük ölçüde önem lerini kaybettiler, İstan b u l’un fet­
D aha so n rak i d ö nem lere ait belgeler bu eski to p lu sü rg ü n gele­
hinden önceki d u ru m u n aksine, 11. M eh m ed ’in sadrazam larının ç o ­
neğini d o ğ ru la r ve ilginç ayrıntılar verirler. 13 Cem aziyülevvel 9 80
ğ u n u n kul kökenli olm ası da dikkat çekicidir. Kısaca, tım ar sistemi
(2 4 Kylül 1572) tarihli sü rg ü n e ait sultan ferm anına g ö re,“ A nadolu.
ve -a slın d a bu sistem in bir parçası o la n - kul sistem i, sultanlara m e r­
Rum (Sivas), K aram an ve Dülkadiriyc vilâyetlerindeki h e r o n aileden
kezî hüküm etin zararına olabilecek eski feodal ve aristo k ratik u n su r­
biri yeni fethedilen Kıbrıs’a g ö n d e rile c e k ! Bu özel sü rg ü n ü n çıkış
ların im paratorluğun yönetim indeki etkilerini önlem e im kânı sağlı­
nedeni, ad an ın ıslahının ve güvenliğinin »ağlanm asıydı. G öçm enler,
yordu. Bu da tedrici olarak gerçekleştirilm iş ve m utlak bir h ü k ü m d a ­
toplum un h e r tabakasından köylü, zanaatkar vb a ra sın d an seçilecek­
rın em rinde çalışan yekpare ve merkeziyetçi bir yönetim , fethedilen
ti. Ancak adaya ilk gönderilenler y e te rsi/ ya d a verim siz toprakları
topraklardaki değişik un su rlaım bütünleşm e sürecini yavaş yavaş
olan köylüler ile fakirler, serseriler ve göçebelerdi. G erekli alet e d e ­
tam am lam ıştır.
vatla teçhiz edilen bu insanlar, d efterlere kaydedilip adaya nakledile­
IV- Y E N İD E N T A N Z İM ARAÇLARI O LA R A K S Ü R G Ü N ceklerdi. S ü rg ü n lere iki yıl süreyle vergi muafiyeti tanınm ıştı. Bu in ­
VE Z O R U N L U G Ö Ç sanlar genellikle evlerini terk etm ek ten hoşlanm adıkları için, ilgili
m em urlara bu önlem leri kati bir şekilde uygulam aları em redilm işti.
O sm anlılar yeni fethedilen bölgelerin güvenliğini sağlam ak amacıyla,
S onraki b ir tarihte, hüküm giymiş tefeciler ve su çlu lar ccza olarak
iyi hazırlanm ış bir iskân ve toplu sürgün sistem i kullanm ışlardır. Ba­
K ıbns'a gönderilm iştir.
şıboş göçebeler ya da bir köyün hattâ bir kasabanın so ru n yaratm ış
II. M chm cd'in (1451*1481) Sırbistan A rnavutluk. M ora ve Ke-
ya da yaratabilecek isyankâr ahalisi, im p arato rlu ğ u n uzak bir bölge­
fe’d en İstanbul’a yaptırdığı toplu sürgünler iyi bilinir. Bunların temel
sine kaydırılırdt. O sm anlı devleti fethedilen topraklara T ü rk nüfusun
am acı yeni başkentin refahını sağlam aktı. Ç oğu n lu ğ u n u savaş esirle­
yerleştirilm esine de büyük önem vermiştir. Tevârih-i  l-i O sm an'da
rinin o lu ştu rd u ğ u bu sü rg ü n ler, İstanbul civarındaki köylere sultanın
Gelibolu yarım adasındaki ilk fetihlerin hikâyesi şöyle anlatılır: “ (S ü ­
köylü köleleri o larak yerleştirilm işlerdir.47 Büyük b ir M üslüm an r e a ­
leym an PaşaJ atası O rhan G âzî’ye haber gön d erd i ki: ... ‘İm di şöyle
ya g ru b u n u n (1 0 2 5 aile) A nadolu'dan çıkarılıp Bulgaristan'ın
m alûm oluna kİ bu tarnfda feth olunan hisarlara, vilâyetlere m am u r
Pravadi bölgesine yerleştirilmesi Hıristiyan bir ülkeye yapılan toplu
olm ağa ehl-i İslâm dan çoğ adam gerek. A nun içün ki bu feth olunan
sü rg ü n lere ilginç bir örnektir. Özel "sürgün” statü sü verilen bu in ­
hisarlara koınağ içün ve hem yarar gazi yoldaşlardan g ö n d e rü n ü z '.
sanlar sü rg ü n subaşısı o larak adlandırılan bir m em u ru n yönettiği
O rh a n G âzî dahi bu sözü kabul eldi. Karasi vilâyetine g ö çer Arab
bağım sız id ari b ir birim o luşturm uşlardır. Bunlar, yerel reâyâ ile k a­
evleri gelm iş İdi. Anları sürdüler. Rum iline geçürdiler... Yevmen
rışm aya başladıklarının g ö rüldüğü 16. yüzyılın ortasına k a d a r kapalı
feyevmen d u rm a d a n Karasi vilâyetinin halkı gelür oldular. Gelenleri
yurt tu tu p gazaya m eşgul oldılar." Ayrıca, şöyle b ir bölüm d e var:
“Süleym an Paşa eyidür: 'IRum eli'LckiJ Bu hisarlardan sipahi olan M İnalcık. Fâtih Devri, s. 49.
*6 Bkz. Ömer l.ûtfı Burkmı, " le s déportations comme méthode de
peuplement et de colonisation dm» Himpire Ottoman". Revue de la
Faculté des Sciences lùtnum iùiun de t'U n iit^iié d'Istanbul. Cilt XI, s. 91.
*’ Köle köylüler ve slaiiılcrı it,m. bk/ Hnrkan. Revue de la Faculté, des
Si'tences Kcottomùfm^ de l't niivriuéd'Ixtiinbtd, No. 1-3 (1939).
80 Osmanlı Fetih Yöntemleri
bir toplum olarak yaşam ışlardır. A nadolu'ya yapılan sü rg ü n lere bir
ö rnek ise. m uhtem elen âsilerden oluşan b ir g ru p A m a v u t'u n 15.
yüzyılda zorla T ra b zo n 'a yerleştirilmesidir. Kısacası, O sm anh arşivle­
rindeki örnekler. O sm anlıların yeni fethedilen toprakların tanzim i
için toplu sü rg ü n ü kullandıklarını anlatan vakayinam elerdeki hikâye­
leri doğrulam aktadır.
G ö rüldüğü gibi, yeniden iskân rdilen ahalinin statü sü şartlara g ö ­
re değişm iştir. O sınanlılar fetihlerinin ilk yüzyılında sü rg ü n ü daha
çok askeri am açla kullanm ışlardır. Bu d ö n em d e, so ru n çık aran A n a­
dolu 'd ak i bazı göçebeler Balkanlar'a nakledildikten so n ra sınır b ö l­
gelerine yerleştirilip kendilerine özel b ir askeri statü verildi.** 16.
yü/.yılın başlarına ait defterlerden yararlanan B arkan'ın hazırladığı
haritaya göre, yü rü k adıyla askerî b ir teşkilat o lu ştu ran bu T ü rk g ö ­
çebeler, özellikle Trakya. R odop ve Balkan dağlarının güney y a­
m açları59 M akedonya ve D obruca gibi, tam am ı 14. yüzyılın ikinci
yarısında fethedilen bölgelere yerleştirilmişlerdir. A rnavutluk d e fte r­
lerine göre. S aru h an . C anik, Paflagonya,* Taraklıborlu (Botu) ve
Vize gibi K üçük Asya’nın çeşitl: bölgelerinden gelen sürgünlere
1 4 1 5-1430 yılları arasında A rnavutluk’ta tım ar tevcih edilm işti. Bu
sürgünlerin nedeni, hiç şüphesiz. S aruhan ve C aııik’le bu dönem de
ortaya çıkan (Şeyh B edrettin isyanı ve Yörgüç P aşa’nın C a n ik 'te g ö ­
çebelerle çatışm ası gibi) karışıklıklardı. H em **Evrenos Bey ya da
T u ra h an B cyİc beraber gelm iş Anadolulu T ü rk göçm en lere" 60 hem
de sorun çıkartan göçebeleri S aru h an ’d an Ü sk ü p 'e nakletm ekle g ö ­
revli ünlü Ü sküp Uebeyi Paşa Yiğit Bey’in adam larına61 fethedilen
M Bk/. “Sultan Süleyman Kanunnamesi”. Arif Be>' edisyonu, Tarih-i Osma-
ni Encümeni Mecmuası w Ömer Lutfı Barkan, Osmanlı İmparatorlu-
ğu ’nda Zirai Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları. İstanbul. 1943, s. 260-
269. Reéyâ olarak köylere yerleştirilen göçebe Türkler için. bkz. s. 11
w Bkz. Barkan. "Les déportations”, s. 108-119 ve harita; karş. C. Truhclka,
"Liber die Balkan-Yürükcn", Revue »ıternatiotuile des études balkaniques,
Cilt I, s. 89-99.
Karadeniz bölgesinde, batıda Filyo* Çayı, doğuda Kızılırmak'la sınırlanan
bölge, (ç.n.)
M Bkz. İnalcık. "Stefan Dublin". ». 215. Adı geçen makaledeki alıntı Tırhab
(Tcsalya) dcftcnndcmlir
*’ Bkz. Burkan. “I.e* ıl6porlı»ı»on»", % 112.
Halil İnalcık 81
topraklarda tım arlar tevcih edildiğini göz ö n ü n d e b u lu n d u rd u ğ u ­
m uzda, uçlardaki sü rg ü n gazilere istisnai biçim de cö m ert davranıl-
dığı so n u cu n a varabiliriz.62
Buraya kad ar. Osm anlIların im p arato rlu ğ u n u n tanzim etm ek
amacıyla sü rg ü n yöntem ini ne kad ar geniş çaplı kullandığını g ö ste r­
meye çalıştık. Bu n oktada. B alkanlara yapılan g önüllü göçlerden de
söz etm ek gerekir. 16. yüzyılda Balkan Yarım adası ndaki yerleşik ya
da göçebe T ü rk unsurların yaklaşık sayı ve yerleşim yerlerini g ö ste ­
ren Ö .I.. B arkan’ın h aritasına61 g ö re, M üslüm anlar tü m nüfu su n
yaklaşık d ö rtle birini o lu ştu rm ak tad ır. B osna’d aki M üslüm anlaşm ış
yerli Slavlarla, N iğbolu, Köstendil. Tırhala, Ü sküp, Vidin ve Silistre
gibi, uçlardaki m üstahkem şehirlerde ya da b u n ların civarında y e r­
leşm iş M üslüm an cem aatleri saym azsak. M üslüm an T ü rk le r T ra k ­
y a'd a vc Balkan sıradağlarının güneyindeki bölgede ezici çoğunluğu
o lu ştu ru y o rd u . Yarım adanın -b ir i T rakya vc M akedonya üzerinden
A driyatik’e kavuşan, diğeri d e M eriç ve T unca V adilerinden geçerek
T una N ehrine u la ş a n - iki ana güzergâhı boyunca yoğun olarak iskan
edilm işlerdi. Y ürükler dah a çok bölgenin dağlık bölüm lerine yerleşti­
rilm işlerdi. 15. yüzyıl defterlerindeki sağlam delillere d ay anarak, bu
d u ru m u n yüzyılın İlk y a n sın d an itibaren geçerli o ld u ğ u n u iddia e d e ­
biliriz. Köy a d la n , yerleşim lerin karakterini bir ölçüde açıklar. M eriç
vadisindeki köylerin a d la n , kökenlerine göre şöyle sınıflandırılabilir:
I - Kayı, Salurlu, T ü rk m en . Akçakoyıınkı gibi T ü rk g öçebe grup-
tan n a g ö re isim lendirilm iş köyler.
2- S aru h an lu . M cnteşelü, Simavlu. Ilam idlü. Efluganlu gibi A n a­
d o lu 'd ak i bazı bölgelerle bağlarını gösteren köy isimleri. Bu köylere
yerleşenlerin çoğu aynı zam an d a göçebe kökenli olm alıdır, çünkü
belli bir bölgeden olan göçebe g ru p lar aynı jekilde adlandırılırdı.
3- M eriç Vadisi ve T rakya’daki köy isimlerinin ço ğ u D avud Bey
(D avud Beylü), T u ra h an Bey (T u rah an lu ), Mezİd Bey gibi ünlü k işi­
lerin ad ların d an türetilm iştir.
4- D oğancı, T u rn acı. Çavuş. D am gacı, M üderris. Kadı. S ekban
gibi resm î unvanlara g ö re isimlendirilm iş köyler. Bu köyler m u h te ­
m elen bu unvanlara sahip m em u rlan n tım arlarıdır.
w Timur sistemine göre, savaşta yararlık gösterenlere tımar alma hakkı tanı­
nırdı.
M Bkz. not 56.
82 Osmanlı Fetih Yöntemleri
5- Bazı köyler. Karaca Resul. İla c ı T im urhan. İbrahim
D anişm end, Şartı Ö m er gibi şah s isimleri taşırdı. Bu köyler isim le­
rini k u rucularından ya da çoğunluğu oluşturan ilk sakinlerinden a l­
m ış olabilirler.
6 - D iğer birçok köy, bir zaviye ya da vakfın çevresinde gelişen
köylerdi. Bu kurum lar, yakın çevrelerinde köylerin o lu şu m u n u teşvik
e den bazı m ali im tiyazlardan faydalanırlardı. B arkan önem li bir a ra ş ­
tırm asında,64 bu tü r yüzlerce köyden söz etm iş ve k u ruluşlarının te ­
m elinde nelerin yattığını açıklam a/a çalışm ıştır.
7- T ürkçe isimli köylere son ijrnek, Kayacık, Ada. H isarlu, Ya­
yalar, Bazarhı, Ç öm lekçi. Gem ici Eskiccpazar, Balcı gibi, isimlerini
coğrafi özellik ya da ekonom ik faaliyetlerinden alan köylerdir.
8 * İpsala. D im etoka, Güm ülcine, Yanbolu bölgelerinde Mavri,
M akri, Karli. A nahorya. Karbuna, O strovika gibi Hıristiyan isimli
köyler 15. yüzyıl defterlerinde sayıca azdır.
T ü rk köylerinin kuruluş sürecinin açıklanm ası bu çalışm anın
am acı değil. Gene de, A nadolu'dan gelen T ü rk lcrin , genellikle, yeni
topraklarında ayrı köyler kurarak H ıristiyan halkla karışm adıklarını
belirtm ek gerekir. 15. yüzyılda yapılan tahrirlerden şeh ir ve köylerde
yaşayan halkın İsimlerini öğrenebiliyoruz; b u n a göre yeni köylerdeki
nüfus tam am en M üslüm anlardan oluşuyordu. T ürklerin göçüyle h a ­
tırı sayılır biçim de genişleyen Gelibolu, E dim e, Ü sküp, Tırhala.
S erez gibi şehirlerde bile, Hırist:yanlar kendi m ahallelerinde to p ­
lanm ışlardı.65 H ıristiyanların köylerinde ya d a m ahallelerinde b u lu ­
nan birkaç M üslüm an ise m uhtem elen dönm eydi. Ayrıca, Balkan­
l a r d a Tesalya’daki Y enişehir gibi tam am en T ü rk nüfuslu yeni ş e ­
hirler d e kurulm uştur.
Bu yerleşim m odeli, bu bölgelerdeki M üslüm an nü fu su n , yerli
dönm elerden çok, A nadolu’d an gelen T ü rk göçm enlerden o lu ştu ­
ğunu dü şü n d ü rü y o r. 14. yüzyıl civarında Batı A nadolu'da nüfusun
nispeten yoğun olduğu bir gerçektir. İlhanlı hâkim iyetinin66 çökü-
M Ömer l.üıfi Baıkaıı, “İstila Devrinin Kolonizator Turk Dervişten". Vakıf­
lar Dergisi II. Ankara, 1942.
M 1455 tarihli Üsküp defterine göre, şehirde 8 Hıristiyan. 22 Müslüman
mahallesi vardı (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maliye Defleri, No. 12).
** Rkz. Köprülü. Les origines. t. 35-78 ve Zeki Vclidi Togan. Ihtıumi Tiirk
Tarihine Giriş, İstanbul, 1946
Hah! İnalcık 83
|iin d en so n ra karm aşanın baş g ö sterd iğ i Asya hin terlan d ın d ak i g ö ç­
menlere Batı’nın bereketli to p rak ları çekici gelm iştir. Yaklaşık 1270-
1330 yılları arasında g âzî beylikler tarafından fethedilen Batı A n ad o ­
lu'da67 14. yüzyılda T ürklerin ço ğ unluğu o lu ştu rd u ğ u . 1455 tarihli
bir O sm anlı deftcrince d e d o ğ ru lan m ak tad ır.68 (Batı A n adolu’nun
I ürkleşınesinin. Balkanlar’da 15. yüzyılda u ygulanan süreçle aynı
olduğu ve toplu ihtidayla değil, geniş ölçekli T ü rk yerleşim i yoluyla
gerçekleştiği görülüyor).
G ü n ü m ü zd e genellikle, bu harek etin Osm anlı fetihlerini m üteakip
Trakya'ya d a yayıldığı kabul edilm ektedir. Bu tesp it, az ö n ce b ah set­
tiğim sü rg ü n ler hakkındaki tah rirlerle bir ölçü d e onaylanır. Ancak.
Trakya ve M eriç V adisi'ndeki y oğun T ü rk iskânı toplu bir sürgünle
değil. A n ad o lu 'd an buraya kendiliğinden gelişen b ir g öçle açıklanabi­
lir. En eski O sm anlı geleneğine g ö re.w T im u r’u n 1402’d e A n ad o ­
lu'yu istilâ etm esi. T ü rk nü fu su n yeniden Balkanlara akm asına neden
olm uştur: "O l /am a n a erişm iş âdem îler şöyle rivayet ettiler ki: ‘Rum
ilinde nice halk g ö rd ü k ki derlerdi, ki b iz in aslım ız A rabdır ve kimi
lu rk m c n d ir. kim i K ürt kimi Anadolu. Kimi ey dür. bizim aslım ız Ç a ­
ğatay idi. d e r... Eğer soruverecek o lurlar ise Rum ilinin aslı A n ad o ­
lu 'd an d ır. a n d a n gelm işlerdir.”
Fetihlerin ilk birkaç on yılında O sm antılar. A n adolu’d an ve diğer
İslâm dü n y asın d an giderek artan sayılarda kendi to p rak ların a gelen
insanların Balkanlara gönüllü gö çü n ü teşvik etm iştir. N üfu s fazlasını
*’ Sonuncusu Osmanlı devleti olan Batı Anadolu'daki bu gâzî devletler. Paul
NVittck'in Dos Fürstetuum Mentesche. Studie zur Geschidtte
Wesikleinasİeııs im 13-15 lahr. (İstanbul. 1934) ve The Rise o f tlıe
Ottoma/ı Entpire adlı eserlerinde ustaca resmedilmiştir. Fuad Köprülü, çe­
şitli çalışmalarında Türk hinterlandındaki iç etkenlere ışık tutmuştur (bu
çalışmaların bir özeti, Les origines de l'Empire Ouoman adlı eserindedir).
iler iki yazar da. Batı Anadolu’nun Türkler tarafından istilâ edilmesinin
nedeni olaidk Selçuklu-hizan:» sınır bölgeleriıe göçü ve buradaki yoğun
nüfusu göstermişlerdir. Dönemin yazarlarındın Gregoras (Cilt I, s. 137)
da bu neden üzerinde durur.
** Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tapu Defteri. No. 1 (Aydın).
w Tevörih-i Al-i Osman, Fr. Giese edisyonu, Breslau, 1922, metin, s. 45-46
ve Tevârih-i Al-i Osman, l'rtaylan edisyonu. s. 70.
84 Osmanlı Fetih Yöntemleri

yerleştirm e m ecburiyeti kadar askerî ve m atî şa rtla r70 d a bir iskân A h Îu k , T o p l u m v e D iîv l e t
politikasın» zorunlu kılıyordu. O rd u n u n büyük b ir kısm ını “az ab ” ve
“yaya** adlarıyla şehir ve köylerden askere alınan T ürklerİn o lu ştu r­
d u ğ u O sm anlı devletinin ilk dönem inde, T ü rk n ü fu s ask erî açıdan
çok önem lidir. Bu T ü rk askerleri 16. yüzyıla k ad ar O sm anlı o r d u ­
sundaki önem lerini sürdürm üşlerdir. Osm anlı arşiv belgelerinden
öğrendiğim ize göre, 14. yüzyılda O sm anhlar tarafın d an yönetilen
bölgelerde yaya askerî teşkilatı geniş çapta ku ru lm u ştu . En önemli
bölge D oğu T rakya ve Meriç vadiyiydi, bu nedenle " y a y a l ı m b a ş­
kum andanı Ç irm e n 'd e (Chermano:*) görevlendirilm işti.71
Türklerin Balkanlar'a kendiliğinden gelişen kitlesel gö çü 15. y ü z­
yılın ortalarına doğru yavaşlamış, Rodop ve Balkan sıradağlarının
ötesindeki Türk iskânı "uc”taki bazı ask erî m erkezlerle kuşatılm ış ve
Çoğunlukla devlet tarafından sürgün edilen n ü fustan o luşm uştur.

AHİLERİN OSMANLI U C ’UNA GÖÇÜ

n Osmanh yönetimi, devlet gelirlerini ırtırm ak vc böytece yeni tımarlar ya
ratmak amacıyla ekili toprakların genişletilmesi ve yeni köylerin kurulma
sıyla özellikle ilgilenirdi (Bkz. İnalcık. “Stefan Duşan”. s. 239, not 121)
Tahrir emininin esas görevi, bu tür gelir kaynaklarını bulmak ya da yarat
maktı (ifrâzât ve şenlctme). II. Mehmet ve Kanuni Sultan Süleyman emin
terinin bu tür ek gelirleri artırmadaki etkileri sayesinde vilâyetlerdeki tı
marlı orduyu bUyük ölçüde genişlemişi.
71 Bk/. İnalcık. Sûre<-t Defler, s. VI.
Son araştırm aların* ortaya koyduğu ü zere Ahî Evren (E vran) adıyla
Anadolu halkının gönlünde yer tu ta n debbaglar pîrî, âlim , sofi, hakim
Şeyh N a sîrü ’d -D în M ahm ud bn. Ahm ed H oy'lu b ir T ü rk ın en d ir.
1204 veya 1205 tarih in d e B agdad’d an Halîfe N asır L i-D înillâh’m
fîitüvvet teşkilâtına davet etm ek için Selçuklu Sultanı I. G iyâsü’d-
Dîn K cyhusrev’c g önderdiği M ecd ü 'd -D în İshak’la b e ra b e r K onya’ya
geldiği anlaşılm aktadır. O n u n la birlikte gelen âlim ve sofiler arasında
M ah m u d ’u n şeyhi ve kayın pederi ünlü sofi E v h ad ü 'd -D în Kirm ânî
d e vardı. K cyhüsrev’in. saltanatına karşı g ö rdüğü ve tutukladığı a h i­
ler arasında N asîrü ’d -D in M ahm ud d a olm alıdır (1 2 4 0 ).
A n ad o lu 'd a M oğol İlhânî egem enliği yerleştiği d ö n em d e <1243-
1336). ahîler M ogollara ve işbirlikçi Selçuklu ileri gelenlerine karşı
koyan T ü rk m en halkı yanında y er aldılar. I2 4 7 'd e Ahî E vren'i K ırşe­
h ir’d e debbaglar şeyhi olarak görüyoruz. Debbaglar. A nadolu şeh ir­
lerinde en aşağı işçi tabakasını oluşturm akta olup ö b ü r İslâm şehirle­
rindeki ayyârun gibi serkeş kalabalık b ir grup teşkil etm ek te idiler.
1 Mikâil Bayram. Ahî Evren ve Ahî Teşkilâtının Kuruluşu, Konyn 1991, 83-
84.
86 Ahîiik. Toplum ve Devlet
Selçuklu sultanları IV. R üknü’d-D în Kılıçarslan ile II. İzzü ’d -D în
Keykavus arasındaki nıücadclcde ahiler Keykâvûs yanında yer ald ı­
lar. Keykâvus, M ogollara karşı direncinde. Türkm enlerdeıı destek
g örm ekte idi. Fakat sonunda, T ürkm en yurdu olan Batı uçlarına,
o rad a n da Bizans'a kaçm ak zorunda kaldı (1 2 6 0 ). K ırşehir, ahilerin
güçlü oldukları bir şehirdi. Moğol idarecilere yakın o lan M evlânâ
C elâlü’d -D în ’in şeyhi Şem s-i Tebrîzî'nin katlinde ahiler, bu arad a
Alıî Evren sorum lu tutuldu ve hapse atıldı. H apisten çıkınca K ırşe­
h ir'e gidip yerleşti. Kırşehir em aretine tayin o lunan N u red d in Caca
Bey (M evlânâ’nın m üridi) bölgede idare karşıtı T ü rk m en ve isyan
eden K ırşehir ahilerini şiddetle kırdı geçirdi. Ahî Evren'in d c bu öl­
dürülenler a rasında bulunduğu tahm in olu n m ak tad ır ( I2 6 1 ) 2.
H alk arasında onun ölüm ünden so n ra Kırşehir’d e dericiliğin öl­
dü ğ ü n e duıı rivayet dikkate değer. Ahilerin zaviyeleri ellerinden alı­
nıp M evlânâ’nın yakınlarına verildi. Aksaray, N iğde, D enizli. Tokat
ve Sivas gibi O rta A nadolu'nun önem li sanayi kentlerinde, Kirşe-
hir’dekine benzer olaylarda başlıca ahilerin ezildiği İleri sü rü lm ek te­
d ir1. Bu katliâm lar üzerine ahilerin, Selçuklu-M oğol zulm üne u ğ ra ­
yan Babaîler ve abdallar gibi, Türkm enlerin egem en olduğu Uc bö l­
gelerine göçe başladıkları düşünülm ektedir4.
Bölgede O sm an ve O rhan'dan , zaviyeleri için vakf köy ve çiftlik
alm ış birçok a hî tespit etm ekteyiz (Geyve k azasında Ahîler köyü.
Bursa kazası köylerinde Ahî Tuzcu. Ahî-Beli vb.)5. O sm a n G âzî’nin
ahilerle yakınlığı olan m ürşidi Babaî şeyhi Fde-Bali ve Ç orum
M ecidözü'ne kaçan Aşık Paşa Kırşehir katliâm ından so n ra kaçanlar
a rasında sayılmıştır.
A H Î Z A V İY E L E R İN İN ESAS F O N K S İY O N U
Genellikle, zengin ahilerin bir zaviye bina edip vakfiyelerinde k e n d i­
sini, evlâdını vakfa mütevelli tayin ettikleri biliniyor. Selçuklu ve O s-
2 M. Bayram'ın a.g.e.. 97-108. Prof. Bayram'ın çağdaş kaynakları tenkit
siİ7gp<-m<Vn g rç iri'rM r v a rd ığ ı * n m u;lnn fcahiiU» H eğer g ö rm e k te y iz .
1 M. Bayram, a.g.e. 116-
*A.g.e. 121-127.
’ Hüdaveııdigâr Tahrir Defıerlei, yay. Ü.I.. Barkan, E. Meriçli. Anka­
ra: T I K 1988. no. 63. 631, 632. II. Doğru. J6. yüryılda Sultunönü san­
cağında Alıîlcr w* /1/ıî Zaviyeleri, Ankara 1991.
Halil İnalak 87
inanlı d ö n em in d en kalan bu vakfîyyeler zaviyelerin idaresi ve fonksi­
yonları hak k ın d a bizi aydınlatm aktadır6. Vakfiyelerin ço ğ u n d a gelirin
tevliyet, tam ir vc idâm e g iderlerinden kalan kısm ının Hfukara ve
m esâkinc" ve “sâdirin ve vâridîn”e, yani yolculara h arcan m ası genel­
likle ş a rt ko şu lu r. Osm anlı sultanlarının a h î zaviyelerine yaptıkları
hem en hem en tü m vakıflarda da. “âyende ve rev en d e”ye (gelen g i­
den yolculara) Allah n zası için bir hayır i|i o lara k hidm et şartı belir­
tilmiştir. Bu sebeple zaviye vakfı, b ir din adam ı a d ın a, bir şeyhe yapı­
lır. İbn B atuta’nın gözlem lerinde d c, a h î zaviyelerinin esas görevle­
rinden birinin yolcuları üç gü n b a rın d ırıra vc yedirip içirm e olduğu
vurgulanm ıştır. O rh a n G azi'n in 1324 tarihli M ekece zaviye
vakfiyyesinde vakfın am acı şöyle tespit olu n m u ştu r. Gelir, “berâ-yi
(hidm et) i d ervîşân ve m iskm ân v c garib an vc fakîrân , âyen d e ve
ravende...... d e r-â n hânikâh nıihm ân şavand... s a rf şavad” Dervişleri.
güçsüzleri ko ru m ak d în î b ir hayır işi olarak a h î zaviyelerinin esas
görevlerindendir. Fakat zaviyeler dah a çok “garib an , “âyende ve
revende". yani yerinden y u rd u n d an ayıılm ış kim selere, yolculara
hizm et etm ek için ku ru lm u ştu r. B urada tevliyeti (idare am irliği) sa­
rayın ak -ağası tavâşî Ş c rcfü 'd -D în M ukbti’e verilm iştir7. Genellikle
vakfiyelerde zaviyenin bu tem el işlevi, “zâviyctü’l-m ü safirîn ” terim iy­
le belirlenm iştir. A dından da anlaşılacağı gibi, köylerde b u g ü n e kadar
gelen “k o n u k odaları", âd eti bu geleneğin b ir devamıdır*. A hî zaviye­
lerinin ku şk u su z başka işlevleri d c vardır: G en ç işçilerin ahiâkî-
sosyal davranışlarını düzenleyen fütüvvet kurallarının eğitim yeri o l­
m ası. bu esas fonksiyonlarından biridir. Bu k u rallar sınırlı bir p azar
* Örnekler için bkz. M. Cevdet. Zayi ‘al-ahyyati’ il-Fityúni't-Turkiyya fi
Rihlat İbn Batınla, İstanbul 1932, 275-294: Ahî Paşa Tokat’ta bina ettiği
mcscid vc zaviye vakfnâmesindc (tarihi 723/1323) tevliyet ve şeyhliği er­
kek evladına ve onların evladına, öbür yarısın mcscid ve zaviyenin giderle­
rine tahsis ediyor.
’ Osman ve Orhan'ın yaptığı ahî zaviyeleri vncıfları için bkz. Ö.I.. Barkan,
Vakıflar Dergisi //; H. Doğru. Ahiler ve Air. Zaviyeleri, Ankara 1991: I.
Şahin. "Ahî Rvran Vakfıyyesi ve Vakıflarına Dair", Türklük /Sraşltrmalan
Dergisi. I (1985). 325-341.
* Bak. N. Çağatay, liir iiirk Kurumu olan Ahîlik, Ankıtın: TTK, 1989. 141,
S. üüllülü. Sosyoloji Ayandan Ahî Birlikleri, İstanbul 1977.

RK Ahilik. Toptum ıv Devlet
için üretim yapan hirfet vc e sn af toplum unun dengeli ve a h en k içinde
imlemesini güvcncc altına alır.
Yol bilgisi ve güvencesi, yalnız yolcular için b ir kam u hizm etini
yerine getirm ekte değil, aynı zam anda beylerin ask erî h arek âtı için
de son kertede önem li idi. Zaviyeler yanında devletin d ağ g eçitlerin­
de güvenliği sağlam ak için m eydana getirdiği geniş d erb en d ei teşk i­
lâtı, bu hi/m e tin önem ini yeterîn:e açıklar9. İlginç tarih î b ir misâl
verelim . O sm an G âzî. M udurnu-G öyııük seferine çıkm adan önce
yolu üzerinde Beştaş zaviyesine uğram ış ve zaviye şeyhinden Sakarya
nehrinin nereden geçit verdiğini sorm uş, o da S arukaya (bugün Sa*
n c akaya) geçittir, dem iş. Biz, Eskişehir-Sakarya yolu üzerinde
(Aşpz. 10. Bab) Beşkardeş silsilesi üzerinde beş an tik devşirm e s ü tu ­
nu dikilm iş tepeye gittik ve gerçeklen S ancâkaya m evkiinde S a k a r­
y a’nın geçiş için en elverişli yer olduğunu tespit ettik. Eski vc yeni iki
kö p rü de bu no k tad a inşa edİİmİş.ir.10 Bunun gibi birço k m isâl, k ır­
sal kesim de a hî zaviyelerinin yol kavşağı veya g eçitlerde kurulm uş
olm asının nedenini açıklar. Derviş ve a h î zaviyeleri, R um eli'de fetih­
leri kolaylaştırm ış, birçok T ü rk köyünün çekirdeğini o lu ştu rm u ştu r.
Ö zetle, a hî ve derviş zaviyeleri O sm anh devletinin fetih ve yayılış d ö ­
nem inde, Rum eli’de yerleşm ede ¡kolonizasyon) hayatî bir rol ü s t­
lenm iş ve bu nedenle Pâdişâhlar vakıflar yaparak onların k u ru lu şu n u
kuvvetle desteklem işlerdir.
A H Î R E İS L E R İ, T O P L U M D A K İ M EV K İL ER İ
İlk d önem de 15. ve 14. yüzyıllarda futüvvet hareketiyle b erab er çok
gü çlen m iı sûfî akım lar. Anadolu ahiliğine dam gasını vurm uş, zaviye
şeyhleri çoğunlukla bu akım ları temsil eden kişiler o lm u ştu r. E skişe­
h ir’de fütüvvetin kurucularından Suhreverdi'nin bir m akam ı ve tür*
* C. Orhonlu, Osmanh İmparatorluğunda Derbend Teşkilâtı, İstanbul 1967.
'* Bu tespitlerimiz, ilk Osmanlı rivayetlerinin gerçek tarihî bilgiler içerdiğini
ortaya koymakta, bu riayetleri bir mit/efsane olarak bir tarafa atmanın
yanlışlığım bir kere daha göstermededir. Keza. Bilecik'te görkemli bir za­
viyesi bulunan Ede-Bali’nin tarihi şahsiyeti hakkında bak. “How to Read
Aşık Paşazâde's History*. Studies in Ottoman Hinton,- in Honor o f
Professor V.L. Ménage, ed. C. Heywood ve C. Imber, İstanbul: ISIS,
1994. 39-48; Orhan Gâzî tarafından zaviye yanında cami vc iki kubbeli
bir imarethane yapılmıştır.
Halil İnalcık 89
l«csi b ugüne k a d a r gelm iştir. İbn B atuta'nın tanıştığı a h î şeyhlerinin
çoğu, bu tip İn sa n la rd ı." T ü m Îutüvvetnâınelcrdc, İslâm öncesi İrânî
fu va n m erd î etik, K u r’an ve ahâd ise özellikle H a z re t-i Ali’ye nisbet
edilen rivayetlerle desteklenerek tam am iyle İslâm î bir k arak ter k a ­
zanm ıştır. Bu yü zd en yanlış olarak fülüvvet/ahîlik, bir çeşit tarikat
gibi algılanm ıştır.
M oğol egem enliği altında Konya Selçuk su ltan ların ın vilâyetlerde
otoritesi iyicc zayıflam ış b u lunuyordu. Bu y ü zd en , şehirlerde bazı
kam u görevlerinde, özellikle güvenlik işlerinde devletin tem el fonksi­
yonlarını esnafın başı sayılan a h î babaların üstlendiğini görm ekteyiz.
Ş ehir n ü fu su n u n b üyük kısm ını e sn a f ve lonca m en suplarının o lu ş­
turd u ğ u ve bu halkın a h î zaviyeleri etrafında örg ü tlen m iş bulunduğu
dü şü n ü lü rse, ahilerin gü cü anlaşılır. H e r b üyük şehirde en nüfuzlu
a h î reisi, şe h ir belediye başkanı veya biı em îr gibi h arek et etm eye
başlam ıştır. Selçuklu A nad o lu 'su n d a futüw etin ilk yerleştiği m erk e z ­
lerden biri o lan K ayseri’de, kadı Ahî Am ir Alî’yi İbn Batuta şöyle ta s ­
vir e d e r.12 “A hî A m îr Ali bu ülkedeki a h î reislerinden biri o lu p büyük
bir e m ird ir (M . C evdet’te: Zâviyetihi min a 'z a m i’I-zcvâyâ wa lahu
tâ'ifatan kabîratan m in al-talam idhi). Tilmizleri a rasın d a şehrin ileri
gelen ay anından kim seler vardı ve zaviyesi döşem eleri ve kandilleri
bakım ından en görkem li zaviyelerden biri olup bol yiyecek sunulur,
h e r şey ç o k iyi düzenlenm iştir. A yandan olanlar ve ö b ü rleri h e r gece
o n u n zaviyesinde toplanırlar. O rad a konuklar, b aşka şehirlerdeki
konukseverlikle kıyaslanam ayacak biçimde cö m ertçe ağırlanır. A na­
d o lu 'd a sultan olm ayan herhangi b ir yerds a h î o yerin valisi gibi h a ­
reket ed er. G elen seçkin yolculara atlar ve h ilatlar verir ve d u ru m u n a
gö re ağırlar. Em ir verm ede, yasaklarda ve şehirde dolaşm asında h ü ­
k ü m d arlar gibi davranır." H.A.R. Gibb (note 8 2 ), Selçuklu A n ad o ­
lu ’su n d a futüvvet teşkilâtının a ris to k ra t^ b ir nitelik gösterdiğine
dikkati çeker. Fakat O rh an G âzî’nin uc bölgesinde, İbn B atuta’nın
kaldığı Ahî Ş a m sü d -D în ’in Bursa’daki zaviyesinde g ö rd ü ğ ü hayli
farklıdır (son araştırm alara g ö re bu bölgeyi ziyaret tarihi 1334’tü r)* \
" Bkz. H.A.R. Gibb yayını, II. 430, Konya'da zâviye sahibi bir kadı idi.
12 II.A.R. Gibb çevirisi. 454; M. Cevdet'in )ayınlııdıgı Anıpça metin, Al-
ahiyya, 123. noksandır.
n I. llrbek. “The Chronology of ibn Battuta's Travel»'. A nlın' Oriental»!
30 (1962) 409-479.
90 Ahilik. Toplum Devlet
U c’larda heterodoks tarikat m ensuplarını. Kalcnderi-abdalları. Ba-
batleri a h î zaviyelerinin müdavim leri olarak g ö rü y o ru z. U m u r G a-
z İ'n in g azâ m erkezi İzm ir’de, İb n -B aiu ta'n ın kaldığı zaviye şeyhi
Y a'kûb. Ahm ediyy e - Rifa'iyyc tarikatına m en su p idi ve şe h ir dışında
Şeyh İzzeddîn R ifâT nİn yüz ka d a r m eczu p dervişiyle o tu rd u ğ u bir
tek k e vardı. İb n B atuta. B ergam a’da d a b ir R ıf a t derv işin zaviyesinde
kaldı. Bursa’d a zaviye şeyhi Şem s al-D în, zaviyesine devlet büyükle­
rini vc eşrafı ziyafete çağırdı, fakat toplantıda yeri y u rd u olm ayan
tipik b ir kalenderi dervişi d e vaaz verdi v e cezbeye g elip baydan b ir
m eczup d e n iş d e İbn Batuta için alışılmam ış b ir sahneye n e d e n oldu.
A rap seyyahı o geceyi ulvî b ir gece olarak anım sayacaktır.
l;Ü T Ü W f * T V E E S N A F
U lâın tarihinde ç o k e rkenden, büyük şehirlerde debbaghk gibi beceri
gerekm eyen sanat kollarında çalışan İşçiler, başıb o ş işsiz delikanlılar
(lüm pen proleterini), sık sık şehir düzenini b o zan gen iş b ir g rup
o luşturm akta id i.'4 Bunlar fetâ, ayyâr. şatır, k arm at gibi adlarla anılı­
y or, devlet kontrolü gevşediği zam anlarda yağm a ve kitale fırsat b u ­
luyor, kargaşa u n su ru oluyorlardı. Buna karşı sivil toplum ve devlet
yalnız z o r kutlanarak değil, pratik futüvvet eğitimiyle d e b ir çözüm
yolu aram ıştır. Y akın-D oğu şehirlerinde İslâm 'dan önce d e fütüvvet
kuralları ve gençler birlikleri m evcuttu. Fütüvvet. h e r şeyden önce,
genç işçileri, başıboş şehir kabadayılarım sosyal-etik k u rallar yoluyla
"terbiye" etm eye çalışıyor, b u kuralları İslâmî ve sûfî m üeyyidelerle
g ü çlendiriyordu15. Özellikle fütüvvet, işsizliği, başıboşluğu reddeder,
ustaya m utlak itaat, iş disiplini ve kanaatkârlık İster. Bütün bunlar,
belli b ir üretim tarzının, kasaba hiıfet sistem inin iyi işlem esini sağ la­
yan elik-sosyal k u rallardır ve tabii siyasî irade tarafın d an kuvvetle
14 Fr. Taeschner. “Die islamischen Fwtuwwabündc”. ZDMG 87(1933), 6 -
49, “Neue Beiträge zur Geschichte der Achis in Anatolien (14.-IS jhat)
auf Grund neuer Quellen". Islamka 4 (1931), 1-47; W. Schumacher.
“Das Achiium noch Nooirî", Kr. Tacschner. Der Antolitrh* Dichter Nâsİri
u m I 100, und sein Ftitunvinäme. Leipzig 1944. 32-ÄO,
'* Ahiliğin sosyolojik bir analizi için bîk. S. Güllülü, Sosyoloji Açısından Ahi
Birlikleri, İstanbul 1972; A. Gülertran. Ahî Teşkilâtının Tiirk Toplumu-
nun Sosyal w F.kononuk Yapısı Üzerindeki Etkileri, Ankara: Kültür Bakan-
lifti yay. 1993.
Halil İnalcık 9i
desteklenir. C âh iz (öl. 8 6 9 )’in K itâ b ü -l /Vfytf/r’ın d an b eri İslâm d ü n ­
yasında b ir futüvvet edebiyatının gelişm esi şehirlerdeki sosyal koşul­
ların b ir so n u c u d u r.
İşçilerin ahlakı-sosyal disiplini, fütüvvctnâm eler vc a h î zaviyele­
rince sağlanırken, şehrin ü retim ko şu llan e sn a f teşkilâtı ile devletin
işbirliği sayesinde ayarlanırdı. Bu koşullar, siyasî İradenin h e r a n e s ­
n afa m üdahalesini gerektirirdi. O rtaç a ğ ın d ış p a z a r için m al ü retm e ­
yen k ü çü k şeh ir ekonom isi, e s n a f teşkilâtı ve o n u n e tik koşullarını
belirlem iştir. K üçük şehirde yerel m al üretim inin şeh ir ihtiyacına g ö ­
re ay arlanm ası gerekirdi. K asabada talep sınırlıdır, bu n ed en le fazla
ü retim fiyatın düşm esin e ve esnafın zarara u ğ ram asın a yol açar.
N oksan ü retim ise, fiyatın fazla artışın a n eden o lu r ve tüketicinin
z a ra n n a d ır. Bu nedenle, şeh rin n ü fu su n a g ö re ü retim in ayarlanm ası
gerek tir. İşte b u koşullar, kasabada e sn af teşkilâtının tem el ek o n o ­
m ik sistem ini ve o n u n etik kurallarını belirler. O rtaç a ğ e s n a f teşkilâ­
tın d a h e r sın ıf m al ü reticisinin sayısı, yani ü retim i şeh rin nüfu su n a
g ö re ayarlanm ıştır. M eselâ, B cypazan’nda 10 fırın u stasın a izin ve­
rilm işken. İstan b u l'd a 150 ustaya izin verilmiştir. T alep arttığı zam an
ken ar m ahallelerde koltuk d enilen k açak ts ta la r o rtay a ç ık a r. Bu k a ­
ç ak lan yasaklam ak İçin e sn a f devlete başvurur. E sn af ustaları, e sn a ­
fın seçim inden so n ra pâdişâh beratıyla göreve başlardı. Devlet, g e ­
nellikle beratlı eşrafı desteklerdi. Böyleee, esnafla devlet a rasın d a g it­
tikçe kuvvetlenen sıkı bir işbirliği ortaya çıktı. O sm a n lfd a n ö n ce bu
işlevi, şeh ird e esnafın lideri olan güçlü 2engin a h î b abalar yerine g e ti­
rirlerdi. Ö b ü r yandan, mal kalitesini konım a. hirfetin çırak-kalfa-
u sta üçüzlü nizam ı, ustalar ö n ü n d e imtihan yöntem iyle sağlanırdı. İç
örg ü t böyleee devlet kontrolü dışında özerk kalm akta idi. O sm anlı
dö n em in d e devlet, ihtisab kanunları ile mal kalitesini tayin vc p a z ar­
d a m u h tesip teftişi ile m al kontro lü n ü arttırm ıştır. Bununla berab er
esnaf, kendi iç nizam larını oldukça korum uştur; h e r h irfet, idarecile­
rini kendisi seçerdi. Seçim den sonra kethüda, yiğit-başı, naktb ve
Şeyh, an cak padişah beratı aldıktan ve devlet bürolarında saklı d e fte r­
lere kaydo lu n d u k tan 3onro loncada gerçek o to rite ve yetkiye sahip
o lurdu.
Fütüvvet teşkilâtıyla şehir fityânını, genç işçi kitlelerini devlet d i­
siplini altında örgütlem e ve devletin kontrolünde bir çeşit m ilis kuv­
veti haline getirm e işini, Abbasî Halîfesi N âsir Li’Dînillâh (1 1 8 0 -
1225) ele alm ıştır. H are/m şah ların istilâ tehdidi altında bulu n an h a ­
92 Ahilik. Toplum ur Devlet
life, özellikle A nadolu Selçuk sultanlarına yakJaşnuş, fütüvveti A na­
d o lu 'd a yaymaya çaba harcam ıştır. B agdad'da s û lî şeyhler o n u n baş*
lıca yardım cıları oldular.
YEMİN. KEMER
i lalîfe n in fütüvvet teşkilâtına katılması, özel b ir m erasim Ue g e rç e k -
leçİrdi. Bu m eraeim do bağlılık yemini (S uhreverdî’d e ’a h d , T ürklerde
and) kem er kuşanm a ve fütüvvst libâsını (üniform asını) giyme
fityân-ahilerin Sultan ve Halife'yc bağlılığını, başka deyim le siyasî
o toritenin kontrolü altına girişini ifade etm ekte idi. 8 u m erasim de
birçok ayrıntılar (saç kesm e, şeyhkı talibin sırtına vurm ası, tuzlu su
içilen kâse, kem er kuşatm a) Avrupalı tarihçilere g ö re Batı d ü n y a sın ­
daki feodal m erasim deki ayrıntılarla ayniyet g ö ste rm e k te d ir14. Ahiler
silâh taşım akta, sultanın geçit resm ine katılm akta, Selçuk devletinde
o ldukça önem li siyasî roller üstlenm ekte idiler17. K onya’d a Ahî
A hm ed, Eflâkî tarafından g üç ve kodreli vurgulanan “vaktin zo rb ala­
rından biri'’ olarak anlatılm ıştır.
Sultanın gü cü ve otoritesi son dcrece m utlak olan O sm anlı d ev ­
rinde, a hî teşkilâtının çözülüşünde:) söz edilm ekte, ahilik başlangıçta
b ir sivil toplum k urum u karakterini gösterirken dah a ziyade devlet
kontrolü altında sırf bir esnaf teşkilâtı d u ru m u n a geldiği tezi genel
kabul g ö rm e k ted ir1*.
A slında, e sn a f lonca ve gedik nizamını, yukarıda açıklam aya çalış­
tığım ız gibi, dış pazara açılamayan kasaba ekonom isinin koşullan
belirlem iştir. Selçuk dönem i şehirlerinde, işçi y iğ it/fetâlan n reisi sı­
fatıyla ahî, doğal olarak siyasî bir rol oynam aktadır. Ş ehirde
fütüvve’ye tâbi örgütlenm iş bir kuvvet olarak onların zorbaları o r ta ­
d an kaldırm akta sultana yardım cı olduklarım bir çağ d aş gözlem ci.
16 L. Massignoıı ve Fr. Taeschner ile beraber V. Gordlevski. Anadolu Sel­
çuklu Devleli, çev. A/er Yaran, Ankara 1988, 196; Suriye’de kurulan
Haçlı devletleri döneminde Bntıh feodallerle yerli Müslümanlnr arasında
yoğun bir kültür alışverişini ammsatrlar.
17 Gordlevski, a g.e. 199.
u O. Nuri Ergin, !;r. Tncachncr, N. Çığauıy. G. Baer, Y. Ekinci bu görüşle­
dirler. Gedik sistemi vc drvlcl kontrolü üzerinde, N. Çağatay, a.g.e. 112-
127: Engin Akarlı, “Gedik". Wtssett&huftskolleg-Jarbttch. 223-232.
Halil İıuılak 93
llm Batuta n ak letm ek ted ir19. Ahî geleneğinde silâh taşım a yanında
egemenlik ifade ed en sem bol ve k u ru m lar, b ayrak ve e sn af m ah k e­
meleri (dcbbaglarda) vardır. K anunî Sultan Süleym an, âsi kapıkulla-
rıııa karşı İstanbul’d a silâh taşıyan kalabalık tab ak h an e işçilerini k as­
tederek “benim şehirde onları yola getirecek bir o rd u m var" dediğini,
Evliya Çelebi rivâyel ed er. H erh ald e Evi .ya kendisi, o n ları şehirde
böyle bir g ü ç o larak görm ektedir.
F\ G iese, ilk Osm anlı hükü m d arların ın ahîlerle sıkı işbirliği h a k ­
kında A şpz.’d e verilen bilgileri a b a rtarak , “O sm anlı devletinin özel­
likle ah î örgütlenm esi üzerine k u ru ld u ğ u n u ” iddia etm iştir20.
G ordlevski’ye g ö re (s. 2 0 3 ) “feodallere düşm an, toplum sal g ru p la ş­
m aların ideologları ahîler. b ir bölüm üyle devlet aygıtına girm iş o lsa­
lar da. O sm anlılarca ezilm işlerdir”. Halkı, kalabalık e sn a f kitlesini
tem sil ed en ahilerin, yönetim başında aristokrat seçkinlere karşı mü*
cadelc halinde oldukları olgusunu, M ikâil Bayram d a tespit e tm ek te­
dir.
O sm anlı dö n em in d e ahiliğin e sn a f lor.calarına d ö n ü ştü ğ ü genel
bir gözlem o larak kabul edilm ektedir. Aşağıda yayınladığım ız belge,
son d erece m erkeziyetçi b ü ro k ratik bir idare tarzını tem sil eden O s-
manlı devletinde, m enşede bir sivil toplum ö rg ü tü o larak ortaya çı­
kan ahiliğin, O sm anlı d ö nem inde devletle ilişkileri ü zerin d e aydınla­
tıcı ayrıntılar sağlam aktadır. B cypazarı’nda eskiden beri b ir Ahî Ev­
ren Zaviyesi m evcuttur. Zaviye'ye Ahî İsâ tarafın d an zengin vakıflar
yapılm ış ve evlâdı zaviye şeyhi olarak vakıfların tevliyetini ellerinde
(utm akta imişler, llü d a v c n d ig â r evkafı arasında şu kayıt31, bu zavi­
yenin en geç 15. yüzyılda m evcut bulunduğunu ve Ahî İsâ evladının
şeyhlik görevinde bulunduklarını kanıtlar.
“N efs-i B cgbazarı’nda vâki’ olan Ahî Evren Zâviyesi dem ekle
m a’r u f zaviyeye A hî İsâ nâm kim esne b a’zîd ek âk în ve kârbânsarayını
ve bir debbâghâneyi ve iki k ıt'a yeri vakf cdüp ve Ram azan n âm ki-
m esne dahi bir p are bağını v ak f cdüp m ezkur a h î İsa'n ın evlâdı
vakfnâm e-i şe r’î ile tasa rru f edegelm işlerdir. El-hâletü hâzihi m ezkûr
Gibb çevirisi, il. 419.
“ F. Giesc, yukarıdaki hüküm Gordlevski’ye (s. 203, not 39) aittir. Ali
Emîrî de nynı görüşü dile getirmiştir (N. Çağatay, Bir Tiirk Kurumu. 111)
n Ö .L Barkan ve E. Meriçli. Hüdaveııdigâr Livası Tahrir Defterleri. I. An­
kara: T IK . 1988. s. 688, no. 9.
94 Ahilik. Toplum iv Devlet I Halil huılctk 95

olduğunu ileri sürer. O n a karşı a h î İsa soyundan İbrahim , vakıfların

tthî Isa’nın evlâdından Ahî M ehnıed ınutasarrıfdır, elinde Pâdişâhı­
eviyeye ait o ld u ğ u n u ve “zaviyelik ü zere" ta s a rru f o lu n du ğu n u iddia
m ı/ nişan-i şerifi var. Vakfnâme-: şe r’î ve hüccet-i kâdî d ah î var deyü
filer. Dava, vâkıfın şartı mı, yoksa Pâdişâhın beratı mı esas alınacak-
h e rât-i hüm âyununda kayd olunm uş deyü m ukayyed d e r defter-i
hı, so ru su n a gelip dayanm aktadır. Vakıflar devlet d airesinde kayıtlı
'alık; kem â-kân vakfdır, zikr olan A hî M chm ed’in oğlu İbrahim zâvi-
bulunduğundan k arar için bu kayda b aşvurulm uştur. O ra d a zaviye
yc*i m ezkûrede şeyhdir; elinde m erhum Su ltan Süleym an H a n 'd an
vukfııım “vakfnâm e-i Ş c r T ile ta s a rru f olunduğu, kadı hüccetiyle de
ve Pâdişâhım ızdan a'azza ansârahu h asretin d en b e rât-i hüm âyun
lıısdik o lu nduğu, d u ru m u n verilen b eratlarda açıklandığı kayıtlıdır.
vardır.
Vakfın debbaglar esnafının ahîsi için yapıldığını, zaviyeye ait o lm ad ı­
Hasıl 12
kım ifade eder.
M ezkûr Ahi Evren zâviyesine Hacı İshak bn. İlyâs B ağ-D cpesi’nc
yakın yerde iki b âb m ülk dükkânını vakf etm iş b e r m ûceb-i vakfiyye-i
şe r’iyye hâric-cz-dcfter."
Ç ok sonra a h î zaviye şeyhiyle debbaglar esnafı ahîsi a rasın d a Pâ­
dişâh kapısına götürülen bir ihtilaf söz konusu o lm u ştu r. Zaviye v a­
kıfları, e sn a f tarafından seçilen ahinin m i. yoksa zaviye şeyhinin mı
kontrolünde olacaktır, dava konusu bu d u r. Zaviye vakıflarının id a re ­
si (tevliyet) ve vakıf gelirleri genellikle vâkfın evladına şart koşulur.
B urada da a hî İsâ, vakıflarının tevliyetini evlâdına şa rt etm iştir. Eski
beratları özetleyen II. Selim dönem inde vakıflar vakfnâm e şartına
uygun olarak Ahî İsâ evlâdının tss a m ıfu n d a d ır. 1680 tarih in d e veri­
len k a ra rd a ise. debbaglann isteği ü stü n gelecektir. S o n k a ra r, P ad i­
şa h 'ın bürokrasisine a ittir. Ülkedeki tü m vakıflar. P âd işâh 'ın onayı ile
geçerlidir ve vakfnâm eler m erkezî devlet b ü ro ların d a k ayda g eçm ek ­
tedir. Bu n o k ta. O sm anlı devletindeki şu tem el p ren sip ten kaynakla­
nır: H e r tü rlü tasa rru f, an c ak Pâdişâh'ın onayı ile geçerli o lu p d u ru m
bir b e râ t-i hüm âyûn ile onaylanm alıdır. O sm anlı patrim onyal devle­
tinde, halkla veya sivil toplum cem aat Örgütleriyle h ü k ü m d ar a ra sın ­
da. kesinlikle hiçbir aracı (Monte tanınm az. O sm anlı d ö n em in d e d e
esnaf, kendi idarecilerini, ahîsini. yiğit-başı, n ak îb ve ötekileri kendi
araların d an seçer, fakat onların cem aat ü zerindeki o to ritesi, an cak
P âdişâh’ın bir beratı ile onaylanm asından so n ra geçerlilik k azanır.
Nasıl ki, R um O rto d o k s Patriki’ni M etropolitler m eclisi seçer, fakat
P atrik’in R um “m illeti" ü z e rin d : resm î otoritesi a n c ak Pâdişâhsın
b e ratı ile m üm kündür. O s m a n l m utlak m erkeziyetçi sistem inde,
b aşka sivil toplum k u ru m la n gibi, a h î zaviyeleri d e vakfa dayanan
eski Özerk statülerini kaybetm iş görünm ektedir.
D ebbaglann a h î olarak seçtikleri A hm ed Çelebi, davasında vakıf­
ların eskiden beri a hi olanlara "ahilik ü zere” a it o ld u ğ u n u iddia eder.
D avasına kanıt olarak, pâdişâhtan ahiliğini onaylayan b erat alm ış

Ç İF T -H A N E S İS T E M İ VE
Köy lünün V e r g İl e n o İ r İl m e s İ vil) ve ka n u n (devlet h u k u k u )’d an so n ra idare tarafın d an başvurulan
O sm anlı İm paratorluğu nun teme! vergi ve to p rak sistem i bize çift-
resmi, çiftlik vergisi veya köylü vergi sistem i terim leriyle a k tarıl­
m aktadır. Bu özel vergi, vergi ve nüfus sayım larında, d iğ er tü m v er­
gilerden önce gelir. O sm anlılar. İslâm î gelenekten gelen c i/y c ve öşür
gibi vergilerin yanında. İslâmî olm ayan yani ‘ö rfî' vergi ve y ü ­
küm lülüklerin çoğunu çift-resnv’ylç ilişkili olan rüsum ya d a tekâlif-i
örftyye ve m>ariz-i diı>anİyye sistemi adı altında sü rd ü rü y o rd u .
O sm anlı öncesi örfî vergilere ve devlet vergilerine dayanan rüsum
ve tekâlif, geliri öncelikli olarak vilâyet askerlerine ayrılmış olan O s-
m anlı vergi sistem inin tem elini o lu şturuyordu. H ü k ü m et tarafından
uygun görülerek onaylanan tekalifin dışında, yerel ö r f old u ğ u n d an
devlet tarafından g öz yum ulan zorlayıcı şa kka (kanundışı vergi) k a ­
tegorisi vardı. Ancak bunlar suiistimal edilerek şikâyet k o n u su haline
geldiklerinde, m erkezî hüküm et tarafından ‘ezici adaletsizlikler'
(m ehâif) olarak nitelendirilip feshedilmişlerdi. Bununla birlikte, tüm
O rtaçağ toplum larm da olduğu gibi, genellikle en güvenilir vc âdil
kural olarak görüldüğünden, hcın hüküm et hem d e tebaa örfe u y a r­
dı. Ö rf, pragım ıtik bir bibimde, u /u n dö n em d e d en en erek toplum da
Halil İnalcık 97
ı leşmiş kurallar olarak kabul edilm ekteydi. Ö rf. yani a d e t-i k a d im e
ya olagelmiş, bir k o n u hakkındaki tartışm alard a, defter (resm î k a­
tı^uncü kaynaktı, İslâm h u k u k u n u n bir ilkesi olan uzlaşm a
fhrm /J'nın önem i d e bu uygulam aya destek sağlam ış olabilir. Hiç
flıphc yok ki, O sm anlılann süregelen ö rfe sık sık başvurm aları; dev-
Irı kanunlarının o luşturulm asına ve Bizans ile Balkan vergi uygula-
ııuılarının O sm anh H u k u k sistem ine sokulm asına tem el o lu ştu rd u .
R üsum ve te k â lif düzenli ve daim i vergileri o lu ştu ru rk en , avariz-i
dnstniyye, ilke olarak âcil d u ru m lard a geçici o larak uygulanan ver-
inlerdi. Bu vergiler h e r zam an h ü k ü m et tarafından koyulduğu ve g e ­
lin hüküm et için ayrıldığından ‘tesadüfi hüküm et vergileri' (avariz-i
ılıvaniyye) o larak tanım lanırdı. Bizim köylü vergisi tartışm am ız için
lirin tekâlif-i örfıyye hem d e avariz-i divaniyye’nin. ya yerel askerler
m <la hüküm et için yerine getirilm esi gereken bir kısım angaryayı
g erdiğinin d e altı çizilmelidir.
AII.E Ç İF T L İĞ İ B İR İM İ VE V E R G İL E N D İR M E
Im\ köylü ya d a çiftlik vergisi olarak d a adlandırdığım ız, raiyyet-
'•’Miti veya çift-resm i terim lerini açıklam akla başlayalım . F arsça daki
t uft kelim esinden gelen çift, bir çift ö k ü z anlam ına gelm ekteydi ve
\a ğ n şıın yoluyla, bir çift öküzle işletilebilen ve bir köylü ailesinin b i­
n in üretim ine d en k dü şen arazi yerine kulhnılıyordu. R a'iyyet çiftlik
İMSİtçe ç iftlik - veya çift, b ir çift öküzle birlikte bir köylü ailesine
(lum e) ait o lan çiftlik anlam ına geliy o rd j. Rom a ve Bizans İm-
l^ıratorlukları'nda da, aynı anlam a gelen jugtun ve zeugarion terim ­
leri kuüandıyordu. Aslında; çift, cuft, ju g u m vc zeugarion aynı kökten
gelm ektedir. Bir köylü ailesi (hane), işletebilmek için hayvan gücü
olarak bir çift ök ü z vc ortalam a bir köylü ailesinin geçim ini sağlaya­
cak büyüklükte bir to p rak parçasını ve bu toprağı işleyebilmek için
h.ıyvan gü cü o larak bir çift ök ü zü içeren bu birim to p rak üretim inin
temel örgütlenm esini oluşturm akla kalmayıp, vergilendirm e ve vergi
denetim leri için de stan d art birim olarak kabul ediliyordu. Bu birim
vergi sistem inin tem eli o larak ele alınınca, sürülebilir alanların ay ­
rıntılı k ad astro su yapılm aksızın kolaylıkla tahrir edilebilirken, vergi­
lendirm e d e rah at ve m asrafsız bir şekilde bu stan d art birim ü z e rin ­
den belirlenebiliyordu. D iğer bir deyişle, ra’iyyet çiftlik h em bir to p ­
rak örgüttenm esi çeşidi, hem d e mali bir tedbir idi.
98 Çift Hane Sistemi ve Köylünün Vergilendirilmesi
Halil İnalcık 99
Söz k o nusu sistem , iki düzlem de incelcnmelidir: sosyo-ekonom ik
çalışan bir g ru p güçlü taşra seçkini tarafından o rtay a koyulan yeni-
vc siyasî*malî. Burada, öncelikle, olası siyasal yansım alarını da
ilkleri ve özellikle d e angaryaları o rta d a n kaldıracakları vaadiyle, kö y ­
-özellikle köylü emeği ve toprağının bu temel biriminin denetim i için
lülere bilinçli ve sistem li b ir şekilde yaklaştılar. O sm anlı İm para-
taşra seçkinleriyle m erkezî bürokrasi arasındaki m ü ca d e le- göz ö n ü ­
to rlu ğ u 'n u n yaptığının, m erkezî bürokrasisi köylü ve to p rak ü z e rin ­
n e alarak, konunun m alî yönü üzerinde duralım . Bizans ve O sm anlı
deki tü m denetim ini kaybetm iş olan b ir im p arato rlu k rejim ini İkame
İm paratorluklarının m erkezî bürokrasileri, siyasal ve m alî sistem in
etm ek old u ğ u rahatlıkla söylenebilir. D enetim sırasın d a, m erkezî im ­
b ü tü n ü n ü , toprak vergisi ve tarım sal üretim in temeli olan aile çiftliği
p aratorluk otoriteleri güvence altında olduğu sü rece uzlaştırıcı olan
birimiyle; toprağını büyük bir m ülke dönüştürm eye çalışabilecek
O sm anlılar, yeni tım ar sahipleri olan, yerel H ıristiyan soylularının
kudretli kim seler (yunanca dy n a to iym teşebbüslerine karşı korum ak
konum larını im p arato rlu k h ü küm eti ve köylüler ö n ü n d ek i eski d u ­
için, ya tem el aile çiftliği birimlerini koruyarak ya da uygulam ası o la­
rum larına getirdiler. Kısacası. O sm anlı fetih siyasetindeki tem el yak­
sı veya kazançlı olduğunda o n lın m alikâne benzeri tarım birim lerine
laşım. eski sosyo-politik sistem i yavaş yavaş o rta d a n kaldırm aya çalı­
veya etrafı çevrili toprak parçalarına (ekabir çiftliği ya da proasteion)
şan taşra seçkini karşısında m erkezî otorite vc b ü ro k ratik denetim in
d ö n ü ştü re re k , m uhafaza etmeye çalışıyorlardı.
yeniden kurulm asını sağlam aktı. Bu ancak httyle b ir gelişm enin etnik
Bu yü/.deıı, lauıusul üıetiıuiıı Ü4Cİ üıgİillcuıııcaİ ulaıı aile çiftliği
veya dinsel terim lerle değil sosyolojik olarak ele alındığı bir d u ru m d a
birim indeki değişiklikler sosyo ekonom ik tarihin araştırm a alanı ol­
d o ğ ru olabilir. A ncak, Osm anlı im paratorluk rejimi eski p ronija -
m asına karşın, O sm anlı toplum undaki sosyo-politik yapı ve d in a ­
sahiplerinin İslâm d inine geçip geçm ediklerini h esaba katm adığını da
m iklerden bahsettiğim izde: farklı seçkin gruplarının bu k o n u d a k e n ­
anım sam alıyız.
di aralarındaki çatışm alarla, bu gruplarla köylüler arasındaki ç a tış­
m aların farkını ortaya koymalıyız1. Açıktır ki; bu iki süreç dizisi a ra ­ Ç İF T : H A N E , A İLE Ç İF T L İĞ İ BİRİM İ
sındaki yakın ilişki göz ardı edilemez. Yine de, askerî-m alî çatıdaki
İm p arato rlu k b ürokrasisi için tem el a raç tahrirler ve köylü aile çiftliği
değişiklikler aile çiftliği birimine dayanan tarım sal üretim sistemi
birim lerinin kaydedilmesiydi. Bir bölgenin fethinin hem en ard ın d an
olan tem el sosyo-ekonom ik örgütlenm ede değişiklik g e re k tir­
ç ift-h a n e ’\cri kaydeden b ir tah rir, O sm anlı h ü küm eti için en önemli
m em ektedir. Ancak, im parator.uğun mali çatısı büyük ölçüde sosyo­
vergi kaynağı niteliğindeydi2. Rom a İm p aratorluğu’ndaki colontıs ve
e konom ik temelin k o ru n u p şekillenmesini sağladığı da bir vakıadır.
Bizans’taki sta sis’e den k dü şen çift-hane. 'iki ö küze ve yeterli to p ra ­
M erkezî otoritenin yeterince ¿üçlü olduğu ve devlet düzeneğinde
ğa sahip olan köylü ailesi’ anlam ına gelen bir mali terim olarak, tüm
kilit role sahip bürokratik grubun sistem in sürekliliğini sağlam akta
zam an lard a k o ru n an bir birimdi.
başarılı oldukları dönem lerde, im paratorluğun bü ro k ratik denetim i
K ural olarak, tarım sal örgütlenm enin emek birim i olan köylü a i­
d e en güçlü hale geliyordu.
lesi (hane), ayrıntılı tah rir defterine (defter-i m ufassal) birim in diğer
K onuyu bu noktadan ele aldığım ızda O rtaç a ğ ’d a bir egem en se ç ­
iki tem el u n su ru olan ö k ü z ve toprakla (çift) birlikte kaydediliyordu.
kin gru b u n başka bir egem en seçkini tem sil eden yabancı bir güçle
D efter-i m ufassal'da, evli bir erk ek olan aile reisinin adının altına.
girdiği m ücadele, son tahlilde, aynı karaktere sahip, sistem in temei
Çift’i veya yarım ç ift’i o ld uğunu belirtm ek için ç harfi veya n im k o ­
önkoşullarını yenileyecekleri vaadiyle köylü çiftlik birim lerinin d e n e ­
yuluyordu. Birim ve sahibi vergi takdirinin temeli olarak b ir kez d e f­
tim ini elinde tutm aya çalışan iki im paratorluk g ücü arasındaki m ü ­
tere kaydedildiklerinde, yeni bir tah rire kadar, teorik olarak d e ­
cadeleyi içeren bir süreçti. Aslında O sm anlılar, Balkanları fetihle­
ğiştirilem ezdi.
rinde aile çiftliği birim ine dayanan eski to p rak sistemini değiştirm eye

* Resmî bir tahrir defterinde tcriırin hane-ba-çift yani çifti olan köylü ailesi
2 Osmanlı tahrirleri için bkz. H. İnalcık. Hicri SJ5 tarihli Sûret-i Defter-i
biçiminde kullanıldığını gördüm.
Saıtcak-i A n v n id (Ankara. 1954), "Giriş“ bölü-nü.
100 Çift Hane Sistemi ve Köytüniut Vergilendirilmesi
Ö ncelikle. O sm anh hukukunun köylü aile çiftliğinin bölünem cz-
liği konusundaki h ükm ünün açık o lduğunu belirtelim . “Re'aya çiftlik
asla taksim edilem ez” . Kğer bir çiftliğin birkaç kişi a rasın d a b ö lü n ­
m üş olduğu görülürse eski haline getirilm esi g erek ir ve eğer çiftliğe
sahip olan ailenin reisi ölüp d e çiftliği birden fazla oğluna bırakırsa,
oğullar çiftliğin mülkiyetini topluca alm alıdırlar. Ayrıca, m erkezî h ü ­
küm et tahrir m em uruna arsaları bütünleştirerek yeni çiftlik birimleri
yaratm ası talim atını veriyordu. Anadolu ve Balkanlar’d aki sürülebilir
toprakların büyük çoğunluğu bu şekilde çift-h a n e veya vergi ve ü r e ­
tim in çiftlik birim i olarak düzenlenm işti5. O sm anh çiftliğinin tüm bu
özellikleri B izans'taki zeugarion veya sio sıs’d e de bulunm aktaydı.
Büyük O sm anlı yasa koyucusu Hbu’s-S utıd. çiftin birlik ve b ö ­
lünm ezlik ilkesini yorum larken, malt bir kanıt g etirerek , söz konusu
b ü tü n ü n b ölündüğü takdirde hüküm et veya tım ar sahibinin çift-
resm i veya çiftlik vergisini toplam asının neredeyse olanaksız o ld u ­
ğ u n u belirtiyordu. Şüphesiz, bu güçlü b ir b ü ro k ratik kanıttı. Ancak
aynı zam anda, tem el m alî birim olarak to p rak vc ailenin birleşm iş
haline gönderm e y aparak sorunun ö zü n e d e d o kunuyordu.
B urada, çiftliğin bölünm em esini sağlam ak için m erkezî h ü k ü m e ­
tin aldığı tedbirlerin ayrıntısına girem iyoruz4. Şeriat k an u n u m irasın
kız vc erkek tüm çocuklar ile eş arasında dağıtılm asını şart k o ş tu ­
ğundan. tarım arazilerinin bir kısmının bu kuralın dışında tutulm ası
İslâm 'ın ilk yüzyılından itibaren gerekli görülm ekteydi.
O sm anlı topraklarının çoğu gayrim üslim lerden fethedilen to p ­
raklar kategorisinde olduğundan (İslâm h u k u k u n d a haracı veya fa y
denilen topraklar) O sm anh İm paratorluğu’ndaki tarım sal arazilerin
çoğu bu kategorinin dışındaydı ve devlet m ülkiyetinde m îrî arazi o la­
rak bilinen özel bir rejim e tâbi U tuluyordu. Bu, devletin, dinsel h u ­
kuk dışındaki, devlet kanunlarını o luşturm a hakk ın d an ileri geli­
yordu. K anıtların bölük pörçü k olması nedeniyle boyutlarını tam o la ­
rak bilem esek de. Bizans dönem inde d e bu çeşit a razin in m evcut o l­
duğu kesindir. G ene de. Osm anlı tahrirlerine d ay anarak şu v a rsa ­
yım da bulunabiliriz: Bizans tarihinin son dö n em in d e bile bu çeşit
’ İl. İnalcık. “O sm aıılıtor’da Raiyyet R üsum u", Belleten. XXIII (1959): 576-
610.
* Bk/. M. İnalcık, cd. .4» l.ivnvınic and Social liistory o f the Ottoınan
btıpire, Cnınbridgr: Cnmlmdgr Univcrsity Press, 1994, 1OV 178.
Halil İnalctk 101
Itırım arazilerinin oldukça gen iş o lm ası gerekiyor çü n k ü O sm anlı
tahrirleri, O sm anlı devletinin g ö rü n ü şte büyük ölçekli k a m u laştır­
malara gitm ek z o ru n d a kalm adığım gösteriyor, im p arato ru n özel
i/ııiylc b ağ ışlanarak egem en seçkinlerin özel m ülkiyetine bırakılan
ıtrazilcr ve v a k ıf dışında kalan ve tahıl yetiştirilm esi için ayrılm ış e k i­
lebilir tüm araziler devletin m ülkiyetinde sayılıyordu.
Aile çiftliği birim inin tem el u n su ru o lan ailenin to p rağ ın ı terk e t­
mesi yasaklanm ış, arazin in em ek birim i olan aileyi sürekli bir arada
tutm ak için birçok tedbir alınm ıştı. E ğ er çocuklar reşit o lm adan koca
ölürse, kan u n , to prağın m ülkiyet hakkını, işçi kirâlayarak veya erkek
akrabalarının işbirliğiyle toprağı işleyip üretim e devam ed erek vergi­
leri ödem esi şartıyla dula (bive) veriyordu. Ç ocuklar büyüyüp çalışa­
bilir d u ru m a geldiklerinde, en b ü yük o lan ç.ftliğin tek yasal sahibi ve
vergilerin so ru m lu su olarak tanınıyordu. Her birinin vergideki payı­
nın belirlenm esi aileye bırakılmıştı.
Eğer aile reisi üç yıl ark a arkaya yasal olarak kabul edilebilir h iç­
bir gerekçe olm aksızın -h asta lık , sel. v b .- toprağı işlemeyi d u rd u ­
rursa. çiftlik ü zerindeki hakkını kaybediyor, çiftlik açık artırm a ile
kasaba halkından veya dışarıdan en yüksek m eblağı verene bırakılı­
yordu. Bazı yerlerde, kız evlada ve yakın akrabalara h erk esten önce
satın alm a hakkı tanınıyordu. Arazi mülkiyeti, ç iftlik ü zerin d e, m ü l­
kiyet sahibine, oğlu, oğu llan veya dul eşine d o ğ ru d an m iras vc daim i
kullanım hakkı gibi ç o k kısıtlı haklar verse de. bağışlam a veya rehin
bırakm a, b ir başka m ülkle takas etm e ve toprağın her zam anki ku l­
lanım şeklini değiştirm e gibi hakları içerm iyordu.
Kısacası. O sm a n h ’nın tüm idari, m alî vs ask eri yapısı çift-h a n e
sistem ine dayanm aktaydı. Sistem , tanm sal üretim in; h e r biri bir çift
ö küze sahip ve kendisini beslem eye yetecek b ir raiyyet çiftliksin m ü l­
kiyetinin verildiği ve d o ğ ru d an devletin kendisi veya bir vekili olabi­
len to p rak sahibine vergisini ödeyen bir keylü ailesi - h a n e - tem e­
linde yapıldığı bir d ü zenlem eden oluşuyordu. A razinin büyüklüğü,
toprağın verim liliğine g ö re 50 d ö n üm den 150'ye kad ar veya 5 ila 15
h ek tar a rasın d a değişiyordu, ilginçtir; Roma veya Bizans aile çiftlik­
lerinde de bu sınırlar aynıydı. Profesör Laiou’ya göre, M ak e­
d o n y a’daki b ir çiftliğin ortalam a büyüklüğü 163 m o d io i veya 14 h e k ­
ta r civarındaydı (m odio 88 8 .7 m olarak alınm ıştır).
R om a’nın a sk er em eklileri emekliliklerinde 10 veya 12 iugera to p ­
rak . 50 m o d ü buğday tohum u vc bir çift öküz yani norm al bir aile
102 Çift Hane Sistem i ve Köylünün Vergilendirilmesi
çiftliğinin üç u nsurunu aldıklarını yukarıda söylediklerimize ekleye­
biliriz. Fâtih Sultan M ehm ed’in kanunnâm esinde çiftlik dört modii
tohum la ekilecek bir toprak parçası olarak tanım lanıyordu. D ördün­
cü yüzyıl İtalya’sında bir iugeruıria 4 modii tohum ekilmesi tavsiye
edilm işti. Bu birim bölünem ezdi. Arazinin tanım ının tohum mikta­
rından hareketle belirlenmesi daha çok ortakçı sistem ine bağ­
lanm alıdır. O sm anlı uygulam alarında çift bazen bir çift öküz olarak
tanım lanıyor, böylece çift-lik bir çift öküzle sürülebilecek büyüklükte
to p rak parçası anlam ına geliyordu.
Binlerce belgede Osmanlı merkez bürokrasisinin rc’aya çiit-
M le rin in zarar görm em esini sağlamak ve her türlü ekilebilir alanı bu
tarım sal üretim tü rü n e çevirmek konusundaki çabalarını görmek
oldukça şaşırtıcıdır.
Nasıl lonca sistem i kentsel sanayinin ve kent toplum unun temel
taşı olarak kabul ediliyorsa, çift-hancût tarımsal üretim in ve kır top­
lum unun temeli olarak görülm ekteydi. İm paratorluk sisteminin an­
cak bu iki temel kurum un korunmasıyla yaşayabileceğine inanan
O sm anlı bürokratları şehirlerde lonca sistemini, köylerde de re’aya
çifı/ik\QT\n\ büyük bir titizlikle destekliyorlardı. Bu, T anzim at yeni­
likçilerinin Batı’dan esinlenilmiş liberal politikaları en azından m i­
rasla ilgili kurallarını değiştirmeye niyetleninceye kadarki dönem de,
O sm anlı’nın anayasası gibiydi5.
O sm anlı kır toplum unun sadece toprak ve vergi sistem lerinin ide­
al birimi olan çiftlik ve yan çiftlik sahiplerinden oluşm adığını be­
lirtm ek gereksiz. Yan çiftlikten daha az toprağa sahip, h attâ hiç top­
rağı olm ayan aileler ya da bekar erkekler de vardı. Serseriler ile bağ-
sız veya ö zg ü r köylüler diye adlandırılan ve devletin tah rir def­
terlerine kaydolm adıklarından hiçbir tarım sal birimin parçası olarak
kabul edilmeyen kişiler de bulunm aktaydı. Ç oğunluğunu başka yer­
lerde hayatlarını kazanm ak üzere ailelerini ve topraklarını terk etmiş
gençlerin oluşturduğu bu kişilere O sm anlı term inolojisinde haricez-
defter kaydolm am ış olanlar— denirdi. Bizans-Rom a sistem lerinde
de c/euthcroi i özgür kişiler) deniliyordu. Tüm bu g ru p lar mali olarak
çift verghinin geleneksel sisteminin altında sayılıyorlardı.
Gene de, O.manJj’nın 1858'dcki toprak kanunu ra’iyyct çiftlik birimini
miri topraklarda tutmaya çalınıyordu.
/ kılıl İnalcık 103
Çift vergisi, aile emeğinin toprakla bileşiminin ifadesi olarak Üs-
manlı kır toplumundaki tabakalaşmayı anlamak için anahtar kav­
ramdır. 1959’da yayımlanmış olan bir çalışmamda sistemi ayrıntıla­
rıyla anlatmaya çalışmıştım6. Çift vergisi; çift vergisini, yan (nim) çift
vergisini, evli köylü vergisini -bennâk-, ve yoksul veya evli olma­
yanların vergisini -icara veya mücerrcd- içeren bir vergi sistemidir.
Tülün-resıni, veya ocak vergisi, dönüm vergisi ve diğer bazı dalıa az
önemdeki vergiler de bu sistemin içinde yer alıyordu. Bu vergi sis­
teminde verginin statüsünü ve angaryaları belirleyen, hem toprak
miktarı hem de çalışan kişilerin sayısıdır. Köylülerin verili bir za­
manda imparatorluğun tahrir defterine kaydedilmeleri, bir sonraki
tahrire kadar statü ve yükümlülüklerini tayin ediyordu. Defter, vergi
yükümlülükleri ve statüler konusundaki her türlü tartışmada baş­
vurulacak en son ve karar verici kaynaktı. Çifte sahip bir köylü ailesi
bir altına denk düşen çift vergisinin tamamını ödemek zorundaydı.
Bu miktar, Roma imparatoru Diocletian tarafından coloni için tesbit
edilen ve Bizans ve Osmanlı imparatorluklarında sürdürülenle ay­
nıydı.
Belirli miktarın altındaki topraklar söz konusu olduğunda -yarı
çili’in altında— vergi, emeğe göre belirleniyordu, kğer köylü yarı-
çifl’in altında toprağa sahipse, vergi oranları, temsil ettiği potansiyel
emek olan medeni durumuna göre düzenlenirdi.
Verginin tümü, bir çift-hane başına 22 akçe, parçalarıysa evli
yoksullar (hennâk) ve bekâr yoksullar için sırasıyla yarı-çift başına
12, ya da 9 ve 6 akçeydi. Kvli bir erkek sahip olduğu toprağın mik­
tarına bakmaksızın, daha büyük miktarda emeği denetlemekle yü­
kümlüydü. Bununla birlikte, bir çift veya yan-çift mülkiyetine girdiği
anda, üstüne düşenden daha yüksek oranlar ödemek zorundaydı.
Bennâk yani evli erkek vergisinde; -ki aile vergisi olarak yorumlan­
maktadır— evli bir köylünün çift veya yarı çift toprağını terk etmesi
durum unda vergi statüsü değişmekte ve sadece 9 akçe bennak ver­
gisi ödemekteydi. Son olarak, en az vergi miktarı olan, bekâr ve top­
raksız bir köylünün —caba ya da karih- ödediği 6 akçe vergi, gelir
sağlayabilecek durumdaki bir erkeğin işgücünün dengi olarak yo­
rumlanmaktaydı. Aile tek bir çalışma ekibi olarak sayıldığından, kara
vergisine konu olan kişiler, sadece, bir köylünün babasının hizıne-
,J Yukarıda. I . notta bahsedilen "Osmanlılarda Ra’iyycl Rüsumu
104 Çift Hane Sistemi ve Köyümün Vergilendirilmesi
Halil İnalcık 105
tinde olm ayıp kendi hayatlarını kazanan b ek âr oğullarıydı. İliç k u ş ­
ocak vergisi o larak ödeniyordu. Bir ö k ü z ve zeu g a ra te n in toprağının
k u s u /. burada çift vergisinin kişiselleştiğini ve vergi hesaplam asında
yansına sah ip o lan kişi an lam ın d ak i b o id a ts bizdeki n im -ç ift’e den k
köylü em eğinin konu edilm eye başlandığını g ö rüyoruz.
düşer. T o p rak sız veya y a n -ç ift’in altındaki to p ra k p arçasın a sahip
Çift-resm i ayrıca ra'iyyet veya doğasını ve ö z ü n ü d ah a a ç ık b ir ş e ­
köylülere d e a ktem o n es deniyordu - k i b u da O sm an lI'd ak i b e n n a k ’a
kilde ortaya koyan k u llu k akçesi terimleriyle d e anılıyordu. R a’iyyet
kargılık gelir. A ktem o n es ve pezo i arasın d ak i fa rk belirlenm em işti
veya kulluk; köle, tâbi veya bağlı olm a statü sü anlam ına geliyordu ve
am a hiç şü p h e yok kİ b u köylü sınıfı O sm an lI'd ak i yoksul köylülere
bu nakdi yüküm lülük, köylünün angaryalar için dpr«*hrym«î o lan b o r­
den k d üşm ekteydi.
c u n a denk düşüyordu. O n beşinci yüzyıl O sm anh k anunları vc tah rir
Son tahlilde b u kelle-toprak vergisi M arc B loch’u n adlandırdığı
defterleri bu yorum hakkında hiç şüphe b ırakm am aktadır. H e r özel
gibi köylü ailesinin derebeyine b o rçlu olduğu e m e k kirası şeklinde
statü için 22 akçelik bir vergi veya p arçalan derebeyine b o rçlu o lu ­
yorum lanabilir.
n an belirli k u llu k ve angaryaların nakdi dengi o larak gösterilm iştir: 3
A ngaryalardan faydalanam ayan devlet tu n la n to p lu n a k d e çevi­
günlük kişisel hizm et için 3 akçe, bir yük arabası do lu su k u ru o t için
rerek hâzineye önem li nakit g irdisi sağladı. Aynı işlem le devlet, yerel
7 akçe, yarım arab a dolusu saman için 7 akçe vc bir arabayla hizm et
derebeyleri veya sipahi tarafın d an suistim al edilebilecek kişisel h iz­
için 2 akçe. F atih’in kanunnâm esinde bu d u ru m şöyle belirtilm işti:
m etlerin ço ğ u n u o rta d a n kaldırdı. B izans’ta an g ary aları nakil vergiye
“Eğer bu yedi işlen p a ra alınacaksa, yirmi İki akçe alın acak tır.“ B u­
dön ü ştü rm ey e yönelik b ir girişim II. A n d n n ik o s (1 2 8 2 -1 3 2 8 ) d ö ­
rada. kişisel angarya için 3 akçe hesaplanm ıştır. D iğer y an d an , aynı
nem inde beyan edilm işti. Ancak devlet, feodal a n g a ry a lan o rtad an
k anunun açıkladığı gibi topraksız köylüler genellikle ya tarım işçisi
kald ın rk en o z am an lar a\>âriz-i dh'âniyye denilen hizm et ve iştirakleri
o larak çalışarak, ya hayvanlan veya arabalarıyla y ük taşıyarak ya d a
yüklem e hak k ın ı kendisi için saklı tu ttu . A ngaryaların n ak it vergiye
el işleriyle m eşgul olarak hayatlarını kazan d ık ların d an to p ra k sız b e ­
d önüştürülm esi devlet tarafın d an köylüler lehine o rtay a koyulm uş
k â r bir köylü 6 akçe vergi ödem ekle yüküm lüydü. Derebeyi için sarf
büyük b ir yenilikti. Devlet, b u tü r d enetim ve kısıtlam aları, tü m e k i­
edilen bu kişisel em ek veya ö ç günlük İş veya üç ak çen in dışın d a di*
lebilir alanlar ü zerinde rakaba veya d o m in iu m en ttnens kapasitesi ve
g e r d ö rd ü an c ak toprağı ve g c n k li d onanım ı olan köylülerin yerine
tebaa ü zerin d e ü stü n egem enliğe sahip olması tem elinde açıklıyordu.
getirebileceği hizm etlerdi. Burada, bir kez dah a, kişisel İşgücünün
Şu d a b ir g erçek tir ki. hem O sm anlı devletinde h em d e Bizans’ta
ailenin tarım sal faaliyetleriyle birleştiğini g ö rü y o ru z. Ş u n u d a b e lirt­
im paratorluk e rk i, yerel derebeylerinin toprak ve köylü İşgücü ü z e ­
m ek ilginç olacaktır ki: Rom a İm p arato rlu ğ u ’n d a h e r köylü ailesi
rinde m utlak d enetim ku rm a girişim lerine her zam an karşı koym uş­
iugatio-capitatio İçin bir altın öderken, d ah a yoksul köylülerse bir
tur. R eava ya d a p a ro ik i’nin k orunm ası “im paratorluk adaleti" veya
n o m ism a 'n m 2 4 'e bolunm uş parçalan halinde ödem ekle yüküm lüy­
im paratorluğun ü stü n am acı olarak ilân edilm iştir.
d ü 7.
Sipahi, to p rağ ın r e ’aya tarafın d an aklî *c kullanılm ası k o n u su n ­
Bizans İm paratorluğu ’n da tâbi köylüler (paroikoi) vergi kayıtla­
daki devlet düzenlem elerinin uygulayıcısıydı. T ım arlar ta h rir d efter­
rında aynı O sm anlı İm paratorluğu’ndakİ gibi sınıflandırılm aktaydı.1
lerinde kaydedildikleri gibi bölünem ez ve değiştirilem ez b irim ler ol­
Belirli m iktarda to prağa ve bir çift ö küze sah ip kişi anlam ındaki
d u k ların d an . ö n ced en belirlenm iş olan tıntar gelirini koruyabilm ek
zeugarate bizdeki çifte karşılık gelm ekledir. Bir n o m ism a to p ra k ve
için, çift-h a n e veya köylü aile birim leri d e bölünem ez vc değiştirile­
m ez tutulm aktaydı. Ama ö te yandan. O sm anlı İm p arato rlu ğ u nda
’ A.H.M. jones. “Capiiatio and lugntio". 77ı? lournal o f Roman Studİes. tarım sal ü retim in örgütlenm esinin gelişemeyip d u rg u n bir ekonom i
XLII H 957). s. 88-91: A. Ittteage. I» capilarion du BasKmpire. Mâcon olarak kalm asının nedeni belki d e sİslcm ir katılığı ve devletin çift-
1945. h ane' yi korum asıydı.
• Bkz. A. Uiou-Thomudaki*. İVusrrif Socİety in the İMte Ihzantine Hmpİre.
Angarya ve kiraları arttırm aya çalışan taşra derebeylerinin ağır
Princeton 1977. sö m ü rü leri köylüler arasında gen iş çaplı hoşnutsuzluk ve İtirazlara
 Haiti İnalcık 107
106 Çift Hane Sistemi ve KöyiUmm Vagiletulirilmesi

i/iıı verdiği h e r d u ru m d a Osm anlı b ü rokratları b u n ları toplu nakit

yol açıyordu. O rtaç a ğ köylüsünün pro testo için başvurabileceği en
vergilere dön ü ştü rm ey e çalışm ıştır.
etkili silah, toprağı terk ederek ağanın gelir kaynağını batırm aktı9. Bu
Kısacası, köylü em eği vcrgilcndirilcbiliı bir n e sn e o larak kabul
İktisadî açıdan köylü için m antıklı bir eylemdi çü n k ü b ir kez derebc-
ediliyordu ve o ran ı d a bir çifte sahip tü m bir köylü ailesinin mi, bu
yınin talebi köylünün geçim i için ayrılan m iktarı geçtiğinde, ekim e
birimin yan sın a veya dah a aztna sahip ya da hiç to p rağ ı olm ayan bir
devam etm ek için bir neden kah ııy o rd u . Köylüyü to prağına b ağ la­
köylü ailesinin mi vc son olarak d a hiç toprağı o lm ayan yetişkin bir
m ak için sa rf edilen gayretlere karşın, Bizans’ın kırsat tarihinde
l>ekâr erkeğin em eği mİ old u ğ u n a g ö re değişiyordu. Sistem çift s a ­
paroikoi'nin yakındaki derebeyin n arazisine veya yabancıların d e n e ­
hibi köylünün ya gerekli em eği sağlayarak tüm h izm etleri yerine geti-
tim indeki topraklara kaçm ası az rastlanır bir d u ru m değildi10. Bu.
ıcbilecck ya d a b u n u n yerine çift vergisinin tam am ı o lan 22 akçeyi -
İşgücü kıtlığının çekildiği dönem lerde, devletin old u ğ u gibi dcrcbc*
ki bu o n d ö rd ü n cü yüzyılda bir altına karşılık g e liy o rd u - ödeyecek
yinin de başına gelebilecek en korkunç şeydi. O sm anlılar, fethettik­
evli bir erk ek olm asını gerektiriyordu.
leri yerlerde köylülerin tepkilerinden geniş ölçü d e faydalanan
Toprak artık çift vergisini sap tam ad a göz ö n ü n d e b u lu n d u ru lm a ­
istim âlet politikaları ve geleneklere uygun kurallarıyla aile çiftliği b i­
lıs ın d a . üretk en işgücünün vergi değerlendirm esinin tem eli olarak
rim ini korum ayı öncclikli devlet politikası haline g etirm eleri say r.
kabul edildiği olgusu açık hale gelir, lo p ra g ı olm ayan bek âr koylu. 6
sinde. B alkonlardaki küçük hanedanları görece kolay b ir biçimde
akçeden o luşan en d ü şü k o ran d a olm akla birlikte, vergi ödem ek zo ­
o rta d a n kaldırabilnıişlerdir11.
rundaydı. H içbir bağım sız üretk en g ü cü olm ayan kişiler yani; çok
Ş üphesiz çift vergisi, unsurlarıyla birlikte tarım sal yapının tü ­
yaşlılar (pîr-i fânî), çocuklar, köleler, keşişler ve “sadece yardım la
m ünü içine alan eksiksiz bir vergi sistem i olu ştu ru y o rd u . K ayde­
yaşayan rah ip ler” bu vergiden m uaftı. Bir çiftin reisi olm adıkları sü-
dilm iş bağım sız bir köylü tarafından ödenen çift vergisi veya yıllık
rccc. kadınlar d a vergi ödem iyordu. Aslında, ü stü kapalı o larak evli
belirlenen nakit verginin aslında belirli m iktarda top rağ a sahip b a ­
kadınlar ve ço cuklar h e r zam an köylü ailesinin işg ü cü n ü n öğeleri
ğım sız bir köylünün üretken işgücü için öd en en bir vergiyi tem sil
olarak kabul ediliyordu - k i bu. günüm üz T ü rk iy e’sinin d e g e r­
ettiği açıktı. Çift vergisi, erken düncın Osm anlı kanu n ların d a basitçe
ç e k liğ id ir- am a bek âr bir kadın bu vergiye konu edilm iyordu. Bu
nakit olarak hesaplanan belirli angaryalar olarak tanım landığını da
işgücü, az at edilm iş köle çiftçilerle birlikte görülen b ir vergi k o n u ­
gördük. Bu da, h üküm dara veya o n u n yerel tem silcisine borçlu o lu ­
suydu. Bir o rtak çı kul azat edildiğinde, ta n n d a çalışm ıyorsa bile. 45
nan em ek anlam ına geliyordu. Bu angaryalar ya d a tekâlif, y ü ­
ila 6 0 akçe arasın d a bir m iktar ö dem ek zorundaydı. 15. yüzyılda bu
küm lülükler -d ere b e y in in veya askerlerin ailelerinin geçim i için a y ­
bir altına karşılık geliyordu ve o zam anlar, yetişkin bir erk eğ in geçimi
rılm ış toprağın ekilcbilmesi için gerekli em ek, atlarının yiyeceği o t­
7 ila 10 altın a rasın d a tahm in ediliyordu. H üküm etin, köylü n ü fu su ­
ların biçilmesi, ateş için sam an vc o d u n tem in e tm e k - örfle yerleş­
nun birçok kategorisinde yetişkin bir erkeğin em eği için 50 akçelik
m işti ve o rd u n u n korunm ası içir gerekliydi. Bu tem el an garyalar o l­
vergi o ram belirlediği görülm ektedir. Ellici d enen kişiler yani 50 ak-
m adan, süvariler yaşam larım sürdürem ez; ask erî seferlerdeki g ö ­
«,e ödeyenler, ya d a florici ya da kişisel vergi olarak bir altın ödey en ­
revlerini yerine getirem ez ve köylü ile çiftçinin yağm acılara karşı k o ­
ler. norm al köylü n ü fu su n u n dışında kalan reaya kategorileri olarak
runm asını sağlayam azlardı. Bu angaryalar genellikle köylüler ta ­
biliniyorlardı.
rafından istenm ediği ve suistim sl edildiğinden, ek onom ik koşulların
D aha ön ce bahsedildiği gibi, çift-resm i devlet düzenlem elerinde
/.nınan /u m a n kulluk akçesi ya da bağım sız b ir köylünün devlet veya
9 B k z “ M iiz ra ’a " , ( H . İııu lcık ) lin c y cio p e d ia o f İsla m . 2 d e d . v o l. V II.
tım ar sahibine hizm etler için sağlam ası gereken para o larak tan ım ­
r0P . ( .e m e rle . “ E s q u is s e p o u r u n e h is to ire a g ra ir e d e B y ziin c c". R ev u e
lanıyordu. Devlet bir topluluğu belirli daimi hizm etlerle gö rev len d ir­
H isto riq u e . (.’( 'X IX ( 1 9 5 7 ) ; l.a iu u , a .g .c .
diğinde. çift-rcsm inİn o ranı bu angarya yüzünden önem li o ran d a
"B k/ H İn a lc ık . ü ito m ;m M etli.x is o f C o n q u c s l" . S ttu iu ı h h n n ic u . Il
(1954)
 108 Çift Hane Sistemi \<e Köylünün Vergilendirilmesi
düşüyordu. D üzenlem eler, vergi indirim i ve m uafiyet koşullan k o ­
nusunda çok açıktı.
T arihçiler. İslâm ’daki harâc-i m uvazzafa veya Ronıa d ü n y a sın ­
daki jugatio-capiiatio gibi bu tür vergilerin to p rak vergisi mi yoksa
kelle vergisi mi olduğunu hâlâ tartışm aktadır'*. A ncak em ek ve to p ­
rağın birleştirildiği aile çiftliği birimini ve potansiyel ü reten getirişi
yir/iindon örneğin ayrıca bir vergilendirm e kon u su sayıldığı d u ­
rum ları g öz ön ü n e alırsak, bu gizem in çözüleceğine inanıyorum .
Em inim , köylü vergisinin çözüm lenm esi, bizi tü m Eskiçağ vc O r ­
taçağ dünyasındaki vergi hesaplam alarının an a h ta r ilkesine g ö ­
türecektir. Köylü, sadece to p rak ürünlerini ü reten ve o n lar üzerinden
öşü r ödeyen kişi olarak değil, aynı zam anda hizm etleri buluşlu-
rabilen ve h e r türlü ekonom ik değer yaratabilen b ir potansiyel işg ü ­
cü n ü n tem silcisi olarak görülüyordu. Bu kişisel b ir vergi o ld u ğ u n ­
dan. şehirlerde yaşayan üretken kişilere d e uygulanabilirdi. Üretici
olm adıklarından, egem en sınıfır. tüm üyeleri bu vergiden m u af tu ­
tuluyor ve zam anlarını ve e n erjlerin i üreticiyi korum akla h arc a d ık ­
ları varsayılıyordu. Diokletianus'ın zam anından itibaren h attâ belki
de daha öncelcri A kdeniz dünyasında vc Batı A vrupa'da evli bir y e­
tişkin erkeğin üretim kapasitesine g ö re hesaplanan kişisel vergi, bir
altın oranında belirlenm işti. Bu sabit vergilendirm e standardı, daha
sonraki dönem lerde de değişm edi. Aynı birim. İslâm hilafeti d ö n e ­
m inde d e cizye veya haraç adı altında karşım ıza çıkm aktadır. Kırsal
alanda, üretim i tem sil eden köylü ailesi vergilendiriliyordu. Bizans
İm p a rato rlu ğ u 'n d a vergiye zeugaratikion den iy o rd u vc b ir n o m ism a
değerindeydi. O sm anlılar'da ise y ft-re sm i veya ispence deniyordu ve
22 veya 25 akçe değerindeydi.
Bu vergi sistem inde tem el birim olan bir d u k a altınının 2 4 ’c b ö ­
lündüğünü ve köylü n üfusunu n ekonom ik du ru m ların a g ö re sınıfla­
nan çeşitli kategorilerinin -to p ra ğ a ve iki ö küze sahip olm ak, evli
aına topraksız olm ak veya bek âr o lm a k - o n ikili b ir sistem e g ö re d e ­
ğişen o ranlarda vergilendirildiklerini görm ek ilginç. O sm an lı’d a bir
d u k a altının değerinin neden 24 yerine 22 akçe tu ttu ğ u so ru su n u n
yanıtı, inanıyorum ki. 1334 civarında Iran-İlhanlı im p arato rlu ğ u y ö ­
12 Bkz. H.T. Modarresi. Kfıaruj ir Islanıic Law. London 1983; | \ Ix)t.
L ’impôt foncier et Ut capitation pmonelle sous le Bas-fùttpire et à l'éfkxnte
franque. Paris 1928.
Halil İnalcık 109
netimi sırasında yazılmış bir çeşit ‘mati d e n e m e ’ olan Rİsale-yi
la la k iyy e 'deki b ir kayda g ö re 1 3 3 0 'lard a b ir m is k a l altının 22 akçe
değerinde olm asından kaynaklanıyor. N icolas S v o ro n o s’u n Tebai'nin
Bizans k ad astro su yayınında g österm iş olduğu gibi, tarım vergisi ay ­
ın 24, 12. 9. 6 ’lık on ikili sistem i takip ed iyordu” . A çıkça, vergi h e ­
saplam asında kişisel gelir listelerinin veya to p ra k ların ayrıntılı k a ­
d astro su n u n yapılm ası uygulam ada olana.csız o ld u ğ u n d an , sistem in
Initünü; kişisel veya birleşik verginin çeşitli o ran ların ın vergiyi ö d e ­
yenin o rtalam a d u ru m u n a g ö re hesaplanm asında elverişli bir araçtı.
Burada, Eskiçağ ve O rtaçağ im paratorluk b ü ro k rasileri de o n ikili
vergi sistem ini ağırlık vc ölçülerin tem eli olarak aldığı anım sanabilir.
O sm anlı öncesi im paratorluklarda iugatio-capitalio ve
zeugaratikion hakkındakİ u zu n tartışm alera da. d ip n o t o larak d o ­
kunm ak isterim .
F erdinand Lot, G eç-R om a İm p arato rlu ğ u ’ndaki kelle-toprak ver­
gisi - iugatio-capitatio- ile itgili çalışm alarında. M arc Bloch, o rtaçağ
rmm $u$'unun sosyo-ekonom ik doğasıyla ilgili çalışm alarında, aile
Ç iftliği birim inin Rom a İm paratorluğu nun ç ö k ü şü n d en sonra Batı
A vrupa'da kır to p lu m u n u n tem el nüvesi olarak varlığını s ü rd ü r­
düğü n ü gösterm iştir. Bu kendine ö zgü kcllc-toprak vergisinin a n la ­
şılmaz d o ğastna g ö n d erm e yapan O stro g o rsk y 14, iugatio-capitatio’yu
D iocletian’ın vergi refo rm u n a bağlayıp bizdeki çifte karşılık gelen
iuguntu “bir ç a p u lu besleycbilccek m iktarda to p rak p arçası”,
c a p u t'u d a “bir iugum için harcan an e m e k ’ diye tanım lıyordu. Köylü
nitesine uygulanan vergi “belirli bir to p rak birim inin işgali" ile ilişki-
IcndirÜiyordu.
Go* Rom a İm p a ıato ılu ğ u ’ndâki cupitatio ve iugutiu so ru n u bir
Ç o k tartışm aya yol açm ış ve çözüm için çeşitli teo riler önerilm iştir.
Yakın bir zam an d a, A rnold |o n e s capitatio vc iugatio ü zerin e yaptığı
bir çalışm asında şunları dile getiriyordu: "T o p rak vergisi vc diğer
vergiler, toprağın m alî birim i olan iuga ve kelle vergisi anlam ına g e ­
len capita ü zerin d en hesaplanırdı - k i b u ikisi bir şekilde birleştirilse
de araştırılm aları gereken bir so ru n sa ld tr-. K anunlar, sayım kayıtları
ve m alikâne listeleri çok bölük pö rçü k kanıtlardır ve bu yüzden de
” "Recherche sur le cadastre byzaniin et la fiscalité au XI et XII siècles : le
cadastre de '["hcbcs". Bulletin de Correspondance Hellénique, ¡959.
** Pour l'histoire de la féodalité Iryzantine. Brusscls 1954.
110 Çift Hane Sistemi vv Köylünün Ver^iletuiirünuisi

sistem in tam anlam ıyla tanım lanm ası olanaksızdır." Ama Jones’a g ö ­
re bir nokta açıktır: "Birçok kanunda iuga veya iugalto ile capita ve­ RUM ELİ
ya capitatio çeşitli vergilerin hesaplanm asında birim olarak bir araya G EN EL BİR BAKIŞ
getirilm iştir". “Bir vergi ya bir araya getirilm iş h e r iki birim ü z e rin ­
d en - k i du ru m genellikle b u y d u -, ya d a sadece birisi ü zerin d en k o ­
yulur". İuga'nın doğasıyla ilgili olarak da şu n u söylem ektedir: “Hiç
bir sorun yok. Bunlar, to p rak birimiydi." O ysa capitatio aynı z a ­
m anda hem insanları - c o lo n i- hem de hayvanları içeriyordu. Batı
A nadolu’daki m alikanelerin listesinde lo n es’in işaret ettiği gibi, çift­
liklerin ve coloni’nin bir "hesaplam a birim i" olarak birleştiği
zugokefalai veya zugokefalileri görüyoruz.
Şim di em inim ki, O sm anlı çift-hane sistem inin O sınanh tah rir
kayıtlan kullanılarak yapılacak ayrıntılı bir tanım ı, geç Rom a ve Bi­
zans’taki iugatio-capitatio yu d a belirli b ir ölçüde anlaşılır kılacaktır.
Bir kişinin üretken gücü vergi hesaplam asının tem eli o larak kabul
edilm elidir. A ncak bu kişinin ödeyeceği vergi, karısının ve ç o cu k ları­
nın em eğini aynı anda denetleycDİlen evli bir kişi ya d a gerekli h ay ­
van gücüyle birlikte bir m iktar toprağa sahip o lu p olm adığına göre
değişir. Aile çiftliği birim i tüm sistem in İktisadî ve m alî birimiydi.
Siyasal üstyapıdaki değişiklikler: karşın, köylü aile çiftliği O rtaçağ
D o ğ usunda kırsal ekonom i ve ırali örgütlenm enin o m u rg ası oldu ve BizanslIların kendileri ve ülkeleri için kullandıkları R om aioi.
son olarak o n u özenli bir şekilde koruyan O sm anlı ya m iras kaldı. R om ania kelim eleri İslâm dünyasında onların R u m , D o ğ u Rom a im ­
parato rlu ğ u ülkesinin d e “bilâdü’r-R ûm " veya "m cm lck ctü ’r-R û n T
şeklinde tan ın m asın a yol açm ış, bu tabirler. A n ad o lu 'n u n T ü rk -İslâm
hâkim iyeti altına girm esinden sonra R u m ismiyle Bizans idaresinde
b ulunm uş A nadolu’yu gösteren bir coğrafi a d olarak yaygınlaşm ıştır.
Batılı seyyahlar. XIII. yüzyılda Türklerin idaresindeki A n ad o lu ’ya
lu rq u e m e n ie (T u rq u ie) ve Bizans İm p£ratorluğu‘na tâbi yerlere
R om anic (R om ania) diyorlardı. Nihayet bu tabir, d ah a ziyade O rto ­
doks Y unan m ezhebinin hâkim bulunduğu Balkan yarım adasını İfade
etm eye başladı. Osm anlı T ürkleri, Balkanlar için Rum -ili adını R o ­
m an y a'd an aldılar ve A nadolu'ya karşı denizin ötesinde BizanslIlar­
dan fethettikleri bölgeler için kutlandılar. Yalnız Rum adı ise eski
m ânâsını m uhafaza ederek A nadolu'da Selçukluların hâkim olduğu
yerleri gö steren coğrafî bir isim o larak kaldı. Rumeli, tarih î b ir a d ­
landırm a olm asının dışında g ü nüm üzde İstanbul şehrinin B oğaz’ın
batısında kalan kesim lerinin adı olarak Rumeli yakası şeklinde kulla-
ııılııuıkta. ayrıca bu yakada Rum elihisarı ve Rumelikavağı gibi sen«
 112 Rumeli
adlarına. Boğaz'ın d a h a yukarı kesim lerinde Rum elifeneri gibi köy
isimlerine rastlanm aktadır.
Bizans İm paratoru I. lu stin ia ıo s zam anında im paratorluğun k u ­
zey sın ırlan T una vc D rava ırmakları idi. Osm anlı h ü k ü m d arları da
I. Bayezİd’den itibaren T una nehri güneyinde uzayan yanm adayı
kendi hâkim iyet sahaları şeklinde d ü şü n d ü ler ve Ege denizi adalarını
(llğriboz. Midilli, R odos) aynı cografî-siyast sınırlar İçine soktular.
II. M urad, M acaristan ile 1444’te yaptığı antlaşm ada M acarlann
T u n a ’yı aşm ayacağına d air söz ılırk en açıkça bu geleneği takip e t ­
m ekteydi.
A nadolu T ürklerinin B alkanlarda ilk yerleşm esi H . 6 6 0 (1 2 6 2 )’ta
Selçuklulardan II. İzzeddin Keykâvus’un Bizans’a kaçıp sığınm ası
hadisesiyle alâkalıdır. İm parato r VIII. M ikhaii Palaiologos o n a ve
askerlerine yerleşm ek üzere D obruca ilini tahsis etti. B unun üzerine
A nadolu’dan kendisine taraftar olan bir göçebe T ü rk gru b u S a n
Saltuk Baba ile berab er D obruca'ya geçti ve o tu z kırk oba ile iki üç
kasaba o luşturdu. Babadağ kasabasını İbn Batuta 1330 tarihlerinde
z ikreder. XIII. yüzyılın ikinci yansında Altın O rd a H anı Berke ve
o n d an sonra Em ir Nogay. Balkan işlerine yakından m üdahale ettiler
ve D o b ru c a ’daki M üslüm an TürLIeri himayeleri altına aldılar. Aşağı
T una üzerinde Sakçı (¡sakça) bu tarihlerde bir M üslüm an şehri vc
Em îr N ogay’ın bir karargâhı olarak zikredilm ektedir. N o g ay ’ın a r ­
d ından Altın O rd a H anı T ohtu, Sakçfya oğlu T u k al Boğa’yı yerleş­
tirdi. N ogay’ın oğlu Ç eke’yi (Çaka) öldüren B ulgarlar, D obruca
Türklerini rahatsız etm eye b aşlad . Bunun üzerine D o b ru ca T ü rk le ­
rinden bir kısmı 1307-1311 arasında A nadolu'ya d ö n d ü ; kalanlar ise
Hıristiyanlığı kabul etti. 1365 yılına do ğ ru D o b ru ca’da Balık ve k a r­
deşi D obrotiç İdaresinde k u ru lm tş olan D o bruca D e sp o tlu ğ u 'n u bu
T ürkler ile H ıristiyan K um anlan r kurdukları kuvvetle ileri sürülebi­
lir. D espotluğun m erkezi başlangıçta Kalliakra, O sm anlı Türkleri
geldiği sırada ise V arna idi.
Batı A nadolu’yu fetheden Aydınoğulları. Saru h an o ğ u lları vc K a­
resi beyleri donanm alarıyla Ege denİ/jni geçerek B alkanlara akınlar
yapm aya başladı. Bıı akınlırın en tanınm ış kahram anı
A ydınoğulları'ndan Gazi U m ur Bîy’dir. I3 4 8 ’d c U m u r Bey’in vefa­
tıyla A ydınoğulları’nm [.atililerle uğraşm aya m ecb u r kalınası sonucu
Rum eli harekâtında üııcülük O sm anlılara geçti. Sırbistan Kralı
D u şan'ın l3 4 V te ölüm ünün ardından m üttefiki Bi/aııs İm paratoru
Halil İnalcık 113
VI lo an n cs K antakuzcnos’un kızıyla evlenen O rh a n Bey. Balkan-
Ur'daki etkisini arttırdı. Bizans İm p arato rlu ğ u ’n d a p atlak veren ikin-
n iç savaşta S ırp la rv e Bulgarlar, V. lo an n es P alaiologos’u d e stek ler­
ken O sm anlılar. K antakuzcnos’u n yanında y er aldı. O rh a n G â z î’nin.
oğlu Süleym an Paşa k um andasında g önderdiği 10 .0 0 0 kişilik bir
kuvvet V. lo an n e s’İ destekleyen Sırp-Y unan kuvvederini bozguna
uğrum . 1352 so n b ah arın d a kazanılan b u z a fe r O s m a n lIla r ın R um e­
li'd e yerleşm esini sağlayan b ir d ö n ü m noktasıdır. Bu tarihe doğru
R u m e li artık A nadolu gazileri için d â i m i bir faaliyet sahası haline
fteldi. K endiliğinden toplanan gazi grupları, B izans'ın iç m ücadclclc-
tin e katılm ak yahut S ırplara ve Bulgarlara karşı yapılan h arekâtı des-
leklemek ve akın yapm ak ü zere sık sık Rum eli’ye geçm eye başladılar.
K antakuzenos. Süleym an P aşa’nın b u sefer esn asın d a T rak y a’da
bazı noktaları ele geçirdiğini ve boşaltm ak istem ediğini bildirir ve
bunlar arasın d a yalnız T zym pe’yı (Çimbi, Cinbi, C im bini) zikreder.
O sm anlı kronikleri ise o n u n Çimbi h isan 'nı, Aya- Şiline’yi (Ava-
Şikm ya). O d -K ö k lck ’i (Balabancık). Eksamilye’yi (b u g ü n Kksamil)
fethettiğini y azar. 1 352'de Süleym an Paşa'nın işgal ettiği ve
K antakuzcnos’un boşaltılm asına çalıştığı yerler bu h isarlar olm alıdır.
Buna göre O sm anlıların Rum eli’d e ilk yerleşmesi 1352 yılında G eli­
b o lu 'n u n berzah kısm ında vuku bulm uştur. G elibolu’nu n fethi b u n ­
dan iki yıl so n rad ır. Güvenilir çağdaş bir kaynağa dayandığı bugün
kesin olarak m eydana çıkan Knvcrî’nin D ü stû rn âm e’sine g ö re O s ­
m a n lIla rı Rum eli'ye geçip yerleşmeye teşvik eden G elibolu tekfuru
A sen’in oğludur. Bu zat M üslüm anlığı kabul etti ve M elik adını aldı.
O n u n teşvikiyle Lapseki’d e bir gem i yapıldı ve ask er sevk edilerek
k a r ş ı sahilde ön ce baskınla Akça-Burgcs zapt edildi, ard ın d an
K ozludere’ye 3000 asker, geçip Bolayır’ı aldı. 2 M art 13 5 4 ’te bir
d ep rem neticesinde kale surlarının yıkılması üzerine O sm anlılar gelip
m üdafaasız Gelibolu'yu ele geçirdiler. K antakuzcnos’un verdiği bil­
giye g ö re kendisi 10.000 altın g ö nderip Ç im bihisan’nı S üleym an’dan
alm aya çalıştığı bir sırada “Allah'ın takdiri” ite şiddetli b ir deprem
T rakya’daki şehirlerin hem en hem en tam amını h a ra p etm iş, halk
henüz surları ayakta d u ran şehirlere kaçıp sığınmıştır. Süleym an Pa­
şa bu şehirleri ve bu arad a G elibolu’yu zapt etti. A n adolu'dan T ürk
halkını g etirterek bu şehirlere yerleştirdi. O sm anlıların Rum eli'ye
yerleşm esi İstanbul’da hiiyük heyecan vc telâş uyandırdı, b undan
] 14 Ruıneii
sorum lu tutulan K antakuzenos. im paratorluk tah tın d an ayrılm ak
z o runda kaldı.
Süleym an Paşa, G elibolu’yu Rumeli’de m erkez edinip akınlardan
so n ra oraya dönerdi. O n u n R um eli'deki fetihleri M igalkara
(M alkara). İpsala, Seyitkavağı, Bolayır ve G elibolu'dur. O sm anlılar.
G elibolu berzah şehirlerine ve G elibolu’ya yerleştikten so n ra üç isti­
kam ette V c ' lar teşkil ederek fetihlere devam eltiler. Birinci V c sahil­
d en T ckfurdağı, Ç orlu ve İstanbul; ikinci V c o rta d a n K onrudağı
(K onurhisar, b u gün K urudağ) üzerinden M alkara, H ayrabolu, Vize;
üçüncü V c M eriç vadisinde İpsala. D iınetoka vc E d im e istikam etin­
de yapılan fetihlere ü s oldu. Osm anlIların Rumeli fü tu h atın d a bu uc
sistem i m uhafaza edilccck fetihler ilerledikçe uçlar üç koldan daha
ileri hölgHfrf! kaydırılacaktır. Süleym an P aşa’nın ölüm ü
( 7 5 8 /1 3 5 7 ), O rhan G âzî’nin yaşlılığı ve hastalığı y ü zü n d en b urada
önem li bir sarsıntı ve gerilem e oldu. Süleym an Paşa zam anında
alınm ış bazı şehirler sonradan yeniden fethedildi. Bu d ö n em d e sol
kol u c unda Hacı İlbey ve Evrenos Bey faaliyetteydi. A rdından bu
V c l a r sırası İle İpsala, G üm ülcine, Serez, Kara Ferye ve o rad a n iki
kola ayrılıp Tırhala vc Ü sküp’c, >ağ koldaki V c ise Yanbolu. Karin-
ovası. Pravadi'ye, oradan ikiye ayrılarak biri T ırnova vc N iğbolu’ya.
diğeri D obruca'ya intikal edecektir. O rta V c Ç irm en, Z ag ra. Fili­
be'ye, o rad a ikiye ayrılıp Sofya’ya, N iş’e veya Köstendil ve Ü sk ü p ’c
geçeceklir. Bu üç istikam ette yapılan fetihler Rum eli’nin sağ kol, sol
kol ve orta kol sancaklarını teşkil etti. O s m a n lIla r ın o rta kol sa n ca k ­
ları du ru m u n d a k i E dim e vc Sofya beylerbeyi m erkezleri oldu. T ürk
göç vc yerleşm e hareketi de bu V c bölgelerini takip etti. Süleym an
Paşa’mn yaptığı gibi O sm anlılar, Rum eli’d e h er yeni u c u n teşekkülü
ile beraber A nadolu’d an o bölgeye m uhacirler vc özellikle savaşçı
yörük grupları şevkettiler. Bu Vc bölgeleri ileriye intikal ettikçe g e ri­
de kalan eski V c m erkezleri kalabalık m edeni T ü rk şehirleri halinde
yükseldi. Bilhassa vakfa dayanan dinî ve ticarî m ü esseseler bu şe h ir­
lerin gelişm esinde esas rolü oynadı. Edirne, Filibe. Sercz. Üsküp,
Sofya. SIHsire, Tırhala, Yenicelin. M anastır bu jckildc başlangıçta
V c m erkezleri olarak gelişti, V c beylerinin vakıfları ile donatıldı, d a ­
ha so n ra da Rum eli’nin bugüne kadar önem ini k oruyan başlıca şe-
hirlcri haline geldi.
Süleym an Paşa idaresindeki O sm anlılar. R um eli'de ilk fetihlerini
yaparken yerli lıalkı kendilerine nıeykltİrecek şekilde m im in d e ettiler
Halil ¡nalcık 11S
(isıimâlet siyaseti). Â şıkpaşazâdc’nin, " O rla r bu y erlerin kâfirlerini
incitm ediler....... İçinden birkaç bellice kâfirlerini tu ttu la r. Cimbi k â­
firleri bu gâzîlcr ile m üttefik oldular” şeklindeki ifadeleri bu du ru m u
yansıtır (T ârih, s. 123). O sm anlılar. Rumeli fü tu h a tın d a bu siyasete
daim a sâdık kaldılar. Uçlarda gazâ akınlan s ü re rk e n devlet kendi
himâyesine giren Hıristiyanlart vc özellikle köylü ahaliyi ko ru m ay a vc
kendi tarafın a kazanm aya çalışıyordu. Yerel H ıristiyan derebeyler
b e rtaraf ediliyor, karşı koym adıkları takdirde b u n lar d a O sm anlı a s ­
keri tım ar k adrolarına alınıyordu. II. M urad vc Fâtih Suttan
M ehm ed devirlerinde dahi Rum eli’d e eski Bizans tim ar (pronya)
topraklarında O sm anlı tım ar sipahisi olarak bırakılm tş H ıristiyan
asker ailelerine rastlanır. Yine D uşan idaresinde eyaletlerde "voynik”
(savaşçı) adı altında görülen küçük arazi sahibi ask erler O sm anlı
devrinde d e voynuk adıyla yeni devletin askerî k a d ro ların d a m u h afa­
za edildi. XV. yüzyılda b u n lar M akedonya. Tcsalya ve A rnavutluk’ta
aynı isimle önem li bir m iktara varıyordu. T una ü ze rin d e kalelerdeki
m artoloslar ve “eflâk” adı altında ask erî nfram a tâbi H ıristiyan g ö ç e ­
beler d e kendi beyleri idaresinde Osm anlı a sk erî k a d ro su n a alındı.
Bu siyaset O sm an lıtan n Rum eli'de yayılışını kolaylaştırdı. Fakat asıl
O rto d o k s kilisesini korum aları ve onlara kolaylık sağlam aları O s-
m anh İdaresinin geniş halk kitleleri ve köylü sınıfı tarafın d an benim ­
senm esini sağladı. Bu faaliyetler Balkanlar’d a Bizans İm p a rato rlu ­
ğu nu n . Bulgar Çarlığı’nın ve D uşan İm p aratorluğu’nu n parçalandığı
bir d ö n em e rastlar. O sırada derebeylik âdetleri B alkanlar’da yerleş­
meye ve m erkezî kuvvetin yokluğu dolayısıyla derebeylik yayılmaya
başlam ıştı. O sm anlıtann “tekfur’* adı altında gösterdikleri bu mahallî
senyörler to p rağ ı daha sıkı bir şekilde şahsî kontrolleri altında tu t­
maya çalışm aktaydılar. O sm anlılar. ön ce ziraat to p ra k lan ın m îrî a ra ­
zi olarak tam am ıyla devletin kontrolü altına sokup m ahallî d erebeyli­
ğe son verdiler; ang ary alan sistemli bir şekilde kaldırıp angarya h iz­
m etlerini bir vergi ile (çift resm i) karşıladıkr. Osm anlı yayılm ası k a r­
şısında köylü kitlelerinin desteğini sağlayamayan senyörler. Haçlı
hnyrağı altında batıdan gelen Latinlerin ve M acarların him âyesini
aram aktaydılar. Katolik olan Latinlcr vc M acarlar. Rafızî saydıkları
yerli O rto d o k s halktan nefret etm ekte, onlan zorla Katolikliğe so k ­
m ak için şiddet kullanm aktaydılar. O sm anlılar ise her gittikleri y e r­
lerde m etropolitleri tanım ak vc himâye c tn c k lc kalm ıyor, o nlara tı­
116 Rumeli
m arlar veriyor, böylece kendilerini d o ğ ru d an doğruya devlet m em uru
d u ru m u n a getiriyordu.
XIV. yüzyılda B alkanlar'da Türk iskânı d a g en iş ölçüde kendini
gösterm iştir. T im ur istilâsı A nadolu'dan Rum eli'ye büyük bir göç
dalgasına yol açtı. B undan sonra O sm anlılar, Rum eli'yi gerçek y u rt­
ları saym aya başladı vc lidirne devletin başşehri d u ru m u n a yükseldi.
O sm anlı devletinin Rum eli’ye kurulduktan so n ra A nadolu'yu için?
aldığı iddiası ş ü p h e si/ büyük bir lak ik at payı taşır. Bu göçler n etice­
sinde Trakya, D oğu Bulgaristan, M eriç vadisi ve a rd ın d a n D obruca
süratle T ürkleşti. T ahrir defterlerine göre yapılan incelem eler, bu
bölgelerde XVI. yüzyılda nüfus çoğunluğunun T ü rk lerd e olduğunu
kesin biçim de m eydana çıkarm ıştır. Bu yerleşm enin başlıca vasıfla­
rından biri devletin uyguladığı iskân u sulüdür. Bununla b erab er daha
O rh a n Bey zam anından beri süren kendiliğinden göçler de ö n em li­
dir. Bu yerleşm enin şartları hakkında bölgede y er adlarının İncelen­
m esi tarihî kayıtları teyit eden ncticeler verm iştir. XV. yüzyıl tahrir
defterlerinde T rakya ve M eriç vadisindeki köy adlarının Kayı, Salur-
iu. T ürkm en, A kça-K oyunlu gibi göçebe yörük gruplarına: S aru h an -
lı, M entcşeli. Sinıavh, Ham illi, Biluganlı gibi A n adolu’d a bir yer
adıyla alâkalı yerleşik veya göçebe topluluğa: Dâvudbeyli; Turahanlı
gibi m eşh u r askerî önderlere bağlı olanlara; D oğancı; Çavuş, m ü d e r­
ris, kadı, sekban gibi Osm anlı askeri sınıf m ensuplarına: Karaca Re­
sul. I lacı T im urhan gibi şahıslara, bir zaviye veya vakfa, nihayet Ka­
yacık. Ada. H isarh, Y ancılar, Çömlekçi. E skicepazar gibi coğrafî g ö ­
rü n ü şe veya İktisadî du ru m a bağlı olduğu g ö rü lü r. Zaviyelerin Türk
köylerinin teşekkülünde çok önemli bir rol oynadığına ayrıca işaret
etm ek gcıc k iı. Adı geçen bölgelerde eski y er adlarının azınlıkta k al­
ması ve d a h a ziyade kasaba adlarında yaşam ası kayda d eğ er bir h u ­
sustur. T ü rk göçm enleri genellikle m üstakil köyler k u rm u ş ve bunlar
d u ru m a göre çeşitli T ü rk a d la n almıştır. Genellikle köylerde ve şe­
hirlerde A nadolu’d an gelen M üslüm an T ü rk ler yerli Hıristiyan halkla
karışm am ıştır. Şehirlerde dahi Hıristiyan m ahalleleri ayrıdır. XIV. vc
XV. yüzyıllarda İslâm laşm a olduğa d a g ö rü lü r. Bu d ah a ziyade Doğu
Balkan geçitleri. Meriç vadisi ve Vfo fignatia yolu civ an n d ak i askerî
bölgeleri kapsar. 8 9 3 - 8 % (14 8 8 -1 4 9 1 ) tarihli Cizye D efteri’n e göre
üç yılda din değiştirenlerin .sayısı 255 kişidir; devşirm e alınanlar bu
sayıya dahil de lild ir. Aıuı dilini kullanmayı sürdürenle) söz konusu
İslâm laşına'm ıı en önem li delilini o lu ştu ru r. Boşnaklaı. Arnavut
Halil İnalcık 117
M üslüm anları vc Pom aklar bu gibi büyük g ru p la r o larak dikkat ç e ­
ker. S adece T ü rk çe veya iki dil k o n u şa n M ü slü m an g ru p la r içinde
ana dili T ü rk ç e olanlar tam am ıyla Anadolu m enşelidir. Kuzey K ara­
deniz steplerindeki T ürkler. D eliorm an. D obruca, V am a yöresindeki
Türkler veya Tatarlar, Meriç vad isin d ek ik r gibi bu kategoriye dahil
edilebilir. M oldova, Bucak ve D o b ru c a ’daki N o g ay lar d a bunlara
eklenebilir.
Rum eli’d e XVI. yüzyılda ziraat sah alan n ın genişlediği tah rir d e f­
terlerinde pek ç o k ifrazat kaydından anlaşılır. 1535 yılına d o ğ ru n ü ­
fusun 5 m ilyona ulaştığı tahm in edilm ektedir. T ü rk ler. Balkanlara
pam uk ve pirinç ziraatını sokm uş vc yaymıştır. İstanbul gibi kalabalık
bir m erkezin (XVI. yüzyılda n üfusu 4 0 0 .0 0 0 tah m in edilm ektedir)
ortaya çıkışı, T rakya vc B ulgaristan için büyük b ir p azar sağladı vc
her türlü tarım üretim i teşvik edildi. O sm anlı devrinde Rum eli’de
m adencilik faaliyeti arttı, yeni m aden ocakları açıldı. Sırb istan 'd a
N ovobrdo. Kratovo, Rudnik, T rcpça. Z ap lan in a'd a bakır, k urşun,
altın, d em ir ve bu arad a önem li m iktarda g ü m ü ş elde edilm ekteydi.
En önem li g ü m ü ş istihsal m erkezi Selanik yakınında Sidrckapsi idi.
B o sn a-H crsck ’te çeşitli m aden m erkezlerinde g ü m ü ş ve k u rşu n ç ık a ­
rılıyordu. En önem li dem ir üretim i m erkezleri B ulgaristan’da
Sam akov, S ırb istan ’d a Vlasina ve Rudnik idi.
Süleym an Paşa. G elibolu'da devletin esas kuvvetlerinin b a şk u ­
m andanı. sıfatıyla beylerbeyi d u ru m u n d a idi. I. M urad, E d irn e’yi
alınca (1 3 6 1 ) lalası Ş âh in ’i, Eskİ-Zağra (S tara-Z ag o ra) ve Filibe is­
tikam etinde fü tu h atta b u lunm ak ü zere orta uca tayin etti. İlk beyler­
beyi m erkezi Edirne oldu. Böylecc Rumeli, bir beylerbeyi idaresinde
ayrı bir a sk erî-id ari b(Mge olarak m eydana çıktı. Bu bölgenin denizle
ayrılm ış olm ası devletin fiilen iki idari bölge halinde ayrılm asını g e ­
rektirm ekteydi. Osm anlı devletinin ilk bcylerbeyiliği olan Rumeli
beylerbeyiliği d iğer beylerbeyilikkrr teşekkül ettikten so n ra d a özel
mevkiini m uhafaza etti. XIV-XV. yüzyıllarda Rumeli beylerbeyileri
um um iyetle m erkezde b u lu n u r, vezirler gibi paşa unvanı taşır ve d i­
van toplantılarının üyesi olarak m ü zak erccre katılırdı. Rum eli bey­
lerbeyi devletin tım arlı sipahilerinden oluşan en önem li o rd u su n a
ku m an d a ettiği İçin Fâtih Sultan M chıncd’in veziriazam ı M ahm ud
Paşa ve K anunî Sultan Süleym an'ın veziriâzamı M akbul İbrahim
Paşa avnı zam anda Rumeli beylerbeyiliğini kendi ellerinde tu tm u ş ­
lardır.
11g Rumeli
Halil ¡nalcık 119
XV. yüzyılda Balkanlar’da yapılan b ütün fetihler Rumeli
vc R um eli'de geniş bir bölgeye yayılm aktadır. S o n ra la rı bu şehirler
beylerbeyiliğine eklendi. Yalnız lu n a'n ın güneyindeki arazi değil,
sancak beyi m erkezleri olm uştur.
T u n a 'n ın ötesindeki Kili w A kk irn an da bu beylerbcyiliğe bağlandı
1018 (1 609) yılına do ğ ru Aynî Ali Efcndi’nin verdiği listede S o f­
(8 8 9 /1 4 8 4 ) . Ancak 1541 'de Budin bcylerbeyiliğinin teşkili üzerine
ya ve M anastır. Paşa sancağına eklenm iştir. Bu listede Selanik. Ü s­
A vrupa’da O sm anlı beylcrbcyUiklcrinin sayısı arttı. Aynı tarihlerde
küp. D ukakin, Dclvjne, Kırkkilisc, A k k irn an (B e n d c r ile beraber)
Bosna da bir beylerbeyilik haline getirildi. 1475’te P ro m o n to rio de
«ancakJarına d a rastlanır. Buna karşılık b ı tarih ten ö n c c R um eli'nin
C am pis'in verdiği listede Rum eli'de (G recia) şu on yedi sancak bey­
bazı sa n cak lan yeni teşekkül eden Cezâyir-i B ahr-i Sefîd, Kefe ve
liği zikredilir: İstanbul, Gelibolu. F.dirne, N iğbolu ve Z ag o ra. Vidin,
Bosna eyaletlerine verilmiştir. C ezâyîr-i Bahr-i Sefîd eyaletine verilen
Sofya, Sırbiya (Laz-ili). Sırbiya (D espot-ili), V ardar
sancaklar G elibolu. Eğriboz, İnebahtı. Karlı-ili ve M idilli’dir. Bosna
(E vrenosoğullan), Ü sküp, Arnavut-ili (İskender Bey e ait). Arnavut -
eyaletine bağlanan sancaklar ise Kilis (K lis), H ersek. Pojcga,
ili (Araniti'ye ait). Bosna (krala ait), Bosna (S tefan 'a ait); Arta.
İzvornik (Z vom ik), Zaçana (Z açasna veya P a k rac ), Rahovica
Z ituni ve A tina; M ora. M anastır. Rumeli beylerbeyi bu o n yedi sa n ­
(O rahoviea). K ırka’d ır (K rka). Cezâyîr-i Bahr-i S efîd eyaleti I5 3 3 ’tc
c aktan yaklaşık 2 2 .0 0 0 tım arlı asker çıkarıyordu. Ayrıca 8 0 0 0 akıncı.
Barbaros H ayrcddin P a ja ’ya beylerbeyilik verilmek sıırriiylt* mcyHa-
6 0 0 0 azeb vardı.
ııa çıkm ıştır. Ö zi veya Silistre eyaletine R um eli'den Silistre, N iğbolu,
K anunî Sultan Süleym an’ın ilk zam anlarına ait bir O sm anlı bel­
Çirm en, Vize. Kırkkilisc. Bendcr ve Akkim ıan san cak ları katdm ıştır.
gesinde Rumeli sancakları, bunları o zam an ta sa rru f ed en beylerin
1054 (1 6 4 4 ) tarihli bir ruûs defterinde Rumeli sancakları Köstcndil.
derecesinc göre livaların isimleri ve sancak beyi hasları gösterilerek
I ırhala. Prizren, Yanya. Delvine, V ulçıtrin Ü sküp, İlbasan. Avlonya.
şöyle sıralanm aktadır: Paşa. Bos.ıa (sancak beyi hassı: 7 3 9 .0 0 0 ).
D ukakin. İşkodra ve Voynuk olarak geçer. XV III. yüzyılda M ora.
M ora (6 0 6 .0 0 0 ), Sem endirc (622.000). Vidin (5 8 0 .0 0 0 ). H ersek
R u ıııeliey aletin d en ayrılarak a y n bir eyalet haline getirilm iş ve za-
(5 6 0 .0 0 0 ). Silistre (56 0 .0 0 0 ). Obri (5 3 5 .0 0 0 ). Avlonya (5 3 5 .0 0 0 ).
ıııaıı zam an m uhassıllık şeklinde idare edilmiştir.
İskenderiye/İşkodra (512 .0 0 0 ), Yanya (5 1 5 .0 0 0 ), Gelibolu
XIX. yüzyılda lan z im a t devrinde Rum sli’nin İdari taksîm âtı b ir­
(5 0 0 .0 0 0 ). K östcndil (500.000), N iğbolu (4 5 7 .0 0 0 ). Sofya
çok değişikliğe u ğ rad ı vc kü çü k eyaletler teşkil edildi. 1847 yılına
(4 5 0 .0 0 0 ). İncbahtı (400.000 ). Tırhala (3 7 2 .0 0 0 ). Alacahisar
doğru Ü sküp. Bosna. Yanya. Selanik eyaletleri k u ru ld u : asıl Rumeli
(3 6 0 .0 0 0 ), V ulçıtm (3 5 0 .0 0 0 ), Kefe (3 0 0 .0 0 0 ). Prizren (2 6 3 .0 0 0 ).
eyaleti ise İşkodra, O hri ve Kesriye sancaklarından ibaret kaldı.
Karh-ili (2 5 0 .0 0 0 ). Eğriboz (25 0 .0 0 0 ), Ç irm en (2 5 0 .0 0 0 ), Vize
1864’te ilk vilâyet teşkilâtı uygulandığı zam an Rum eli eyalet m erkezi
(2 3 0 .0 0 0 ). İzvornik (264.000 ), Florina (2 0 0 .0 0 0 ), İlbasan
M anastır olarak Kesriye vc O hri. İşkodra livalarından ibaretti.
(2 0 0 .0 0 0 ). Ç ingene (190.000 ). Midilli (1 7 0 .0 0 0 ), K aradağ
1864'te T una vilâyeti (livaları: Rusçuk, Tulçı. Vidin. Sofya, Tırnova,
(1 0 0 .0 0 0 ), M üsellem ân-i Kırkkilisc (8 1 .0 0 0 ). V oynuk (5 2 .0 0 0 ).
Niş vc V arna) o lu ştu ru ld u k tan sonra birbiri arkasından yeni vilâyet­
B unlardan Ç ingene. M üsellem ve Voynuk san cak lan m uayyen bir
ler m eydana getirildi (Bosna vilâyeti. İşl;odra, Yanya. Selanik ve
m ahalle ait sancaklar değildir. Dağınık olan bu züm relerin h e r biri
l-.dirne) ve Rum eli artık coğrafî bir tabirden ibaret kaldı. Yeni Sela­
bir sancak beyi idaresi altına konm uştur. T ahm inen 1534 tarihli bir
nik vilâyeti: Selanik, M anastır, Serez. D ram a vc Ü sküp livalarını içi­
resm î listede Sofya. İncbahtı ve Florina hariç yukarıdaki biitün s a n ­
ne alm aktaydı. Bulgaristan ayrıldıktan sonra 1894’te Rumeli. Edirne.
ı k l a r yer alır. Ayrıca Selanik livssı zikredilm iştir. U m um iyetle S ela­
Selanik. Kosova. Yanya. İşkodra. M anastır vilâyetlerine aynlm ış b u ­
nik padişah h aslan arasına alınm akta veya emeklilik o larak vezirlere
lunuyordu.
verilmekteydi. Sofya da bu tarihlerde padişah hasları arasın a alınm ış­
tır. Paşa sancağı Kanunî Sultan Süleym an’ın ilk zam anlarında Ü s­
küp. Pirlepo. M aıuıstıı. Kastoryu (Kesriye) şehirlerini içine alm akta
120 Rumeli

BİBLİYOGRAFYA
Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancok-ı Anunıd (nşr. Halil İnalcık), Ankara
1954, s. 58, 73; Envcri. Düstûmâme. liır.yer.; Âpkpafa 2 âde. Târih (Atsız), s.
123. 125; Neşrî. Cihannümâ (Tacschror). I. 49; Ayni Ali. Risâle-i Vazîfehorân.
s. 11-13; Kâtib Çelebi. Rumeli und Bmıta (trc. ). V. Hammer). Wien 1812;
Kamaku/^nos. Histoire de Constantinople (trc. Cousin), Paris 1674, s. 206 vd..
230. 232, 236, 245-248, 260-295; TuKÎcae Descriptio (Noies ci extraits pour
servir à l'histoire des croisades au XV siècle (ed. M. lorga) içinde). Bükreş
1915. V, 338-339; W. de Tiescnhnuien. Altmordu De\ieti Tarihine Ait Metinler
(ire. İsmail Hakkı İzmirli). İstanbul 1Ç4I, s. 221, 282; R. Anhcgger, Beiträge
zur Geschichte des Berghaus im Osma.tischeit Reiches. İstanbul 1943, s. 131-
212; Z. Vclidî Togan. Umumi Türk Ta'ihine Giri}, İstanbul 1946. s. 256. 325;
0 . A. Zakythinos. Processus de féodalisation l’Hellénisme contemporain. Alina
1948. lt. 499-514; Gökbilgin. Edime wr Paşa Uvası. s. 125*150; a.mil..
Rumelide Yürükler. Tatarlar ve Evlûd-t Fatihan. İstanbul 1957; a.mlf.. "Kanuni
Sullun Süleyman Devri Baharında Rumeli Eyaleti. Livaları. Şehir ve Kasabala­
rı''. TTK Belleten, XX/78 (1956), ». 247-286; Halil İnalcık. Fâtih Devri Üzerin­ II. BÖLÜM
de Tetkikler ve Vesikalar I. Ankara 1954. s. 22; a.mlf.. “Ottoman Methods of
Conquest”, St.J. II (1954), s. 103-129; a.mlf.. “Osmanlılar‘da Raiyyeı Rüsu­ Osmanlı Devletinde Kurumlar
mu“. TTK Belleten, XX11I/92 (1959). s. 575-581; a.mlf.. -Rumeli“. EP (İng.).
VIII, 607*611; Fr. Babinger. Die Aufzeichnungen des Genuesen lacopo de
Promontorio de Compis über dem Osioanenstaat um 1475. München 1957, s.
48*55; Hazim Saban ovic. Bosanski Paşaluk. Sarajevo 1959, tür.yer.; |. R.
Lampe • M. R. lackson. Balkan Economie History: 1550-1950. Bloomington
1982. lùr.ycr. N. Todorov. The Bclkan Town: 1400-1900. Seattle 1985.
tür.yer.,- E. Flüsch. Geschichte der Balkanländer ion der Früzeit bis zur
(Jfgenuxirt. Munich 1988. (üt.)Ci., r. Adanır. "Tradition and Rural Change in
South-Eastern Europa during Ottoman Rule”. The Origins o f Backwardness İn
Eastern Europe: Economics and Politics from the Middle Ages until the Early
Tuvntieth Century (ed. D. ChiroO, Berkeley 1989, s. 117-176; Bilal Şimşir.
Rumeli'de Türk Göçleri. Ankara 1989 tür.yer.; B. Jelavitch, History o f Balkans,
Cambridge 1991. tür.yer.; P. Wittek, *l.e sultan de Rum“. Annuaire de l'institut
de philologie et d'histoire orientales el slaıvs. VI. Bruxelles 1958, s. 361-390;
a.mlf.. “Yazidgioghlu Ali oo ihe Chrisiian Turks of the Dobruca". BSOAS, XIV
<1952), s. 639-668; Münir Aktcpc. “Osmanli'mn Rumeli’de Ilk Fethettikleri
Çimbi Knlesi". TD. I (1950), s. 303, 304; Ö. LillR Barkan. “Osmanlı Impuru-
torlugu'nda Bir İtkan ve Koloni/jısyot Metodu Olarak Sürgünler". İFM. XV/1-
4 (1955), s. 209-237.
 O S M A N L I İM P A R A T O R L U Ğ U M D A K Ö L E E M E Ğ İ

Islâm top rak ların d a köle ticaretinin u zu n süren canlılığı İslâm k ü l­

tü rü n e özg ü koşullara bağlanabilir.1 Abbasî halifeleri zam an ın d an
beri O rtaç a ğ İslâm ’ında çok sayıda köle M üslüm an yöneticilerinin
milis kuvvetlerinde kullanılıyordu. Köleler ayrıca k e n t el sanatlarında
vc devlete ya d a büyük to p rak sahiplerine ait büyük m alikanelerde iş
gücü o larak kullanılıyordu. Üstelik, saray örneğini İzleyerek, yukarı
sınıf ve h attâ gayrim üslim ler arasın d a hali vakti yerinde o lanlar hane
halklarını çok sayıda köle ile genişletm işti.

D E V L E T V E A S K E R Î S IN IF IN H İZ M E T İN D E
Kölelerin öncelikle sultanın m erkezî iktidarının uygulanm asında k u l­
lanılan sâdık hizm etkârlar olarak yetiştirildiği g u la m ya d a k u l siste-

' İslâm'da kölelik üzerine bkz. R. Levy, The Social Structure o f Islam:
Cambridge. 1957, s. 73*78; R. Brunschvig, '"Abd“. Encyclopaedia o f
Islam2 (bundan sonra El3) I. s. 24-40; B. Lewis, Islam, c. II (New York
1974), s. 236-51; Osmanlı İmparatorluğumda kölelik için bkz. M.
d'Olusuıı, Tubteuu Général de t'Empire Othmcn, 7 cilt, Paris 1788-1824;
M. Mcvkufatî, Şerhi: Multakâ ül-Abhur (İstanbul, hicri 1318). İ. s. 234,
289-301, 314, 342, 358,154-160. 266-68. 278: daha fazla kaynak için
bkz. Orientalisches Recht. Hanbduch der Orientalistik. I, Der Sä h e und
der Mittlere Osten, ed. B. Spuler, Ergämungband, NI (Leiden 1964), s.
294-97.
124 Cfsmantı İmparatorluğu >uia Köic Emeği
mi2 o n ü ç ü n c ü - o n altıncı yüzyıllarda tipik o larak a sk erî m erk e z i­
yetçi yönelim ler olan M ısır M cmlukluları v c O sm anlı Sultanlığı a l­
tında eşi görülm em iş bir genişlem e yaşadı. M erkeziyetçi devletin
yükselişiyle birlikte O sm anlı sultanları kapı k u tta n (saray hizm etkârı
vc Bâbıâlf’deki sabit o rd u birlikleri) için büyüyen in sa n ihtiyacıyla
karşı karsıya kaldı1 ve savaş veterii sayıda köle sağlayam adığından
kendi H ıristiyan uyrukları, yani reaya a ra sın d an g ençleri toplam ak,
alışılm adık devşirm e yöntem ine başvurm ak z o ru n d a kaldılar. O s ­
m a n lIla r genelde devşirm eyi köleleştirm e o larak g ö rm ü y o r, d a h a ço k
o lağ a n ü stü d u ru m la rd a devlet tarafından vazedilen o lağ a n ü stü h iz ­
m etlerden biri o lara k değerlendiriyorlardı4. T o p la n an g en çler y eniçe­
2 Bkz. "Ghuiam". E!}. 11. s. 1079-1091: ayrıca H. İnalcık. The Ottoman
Empire. Londra & New York. 197>, s. 76*88.
’ Kap-kulu İçin bkz. The Ottoman Enpire. s. 76-88.
* Bkz. ~Devshirmem. (Ménage), £ /'. II. s. 210-13: P. Wiliek. "Pevshirme
and S h a riV . BSOAS 17 (1955). ı. 271-8. "Dcvshirme and S h a riV ma-
kölesinde Prof. Wiuek. Osmanlıla-ın nasıl olup da İslâm hukukuyla mut
hık olarak çelişen devşirme sistemini, yani sultanın Hıristiyan uyrukların­
dan çocukların ki sonradan Müsfcimanlaştınlacaklardır- belirli aralıklarla
zorla toplanması uygulamasını kurumlaştırdıkları sorusuna dikkat çek­
mekle bize büyük bir hizmette bulanmuştur. Bu soruya yanıt olarak. Şnfi'i
hukuk ekolünün daha önce herhangi bir ehlü7 kitap dinini benimsemiş
olanları Kuran'ı kabul ettikten sonra zımni statüsünün dışında bıraktığını
ve diğer taraftan Osmanlıların askerî insan gücünü artırmak için, mutlak
ihtiyaç durumunda yerleşmiş bir şeriat kuralının Islâm cemaatinin »yılığı
için çiğnenmesine göz yuman Islanın maşlaha ilkesine dc başvurmuş ola­
bileceklerini belirtmiştir. Fakat görülüyor ki, Osmanlılar için devşirme kö­
leleştirme olarak değil, reayadan talep edilen olağandışı hizmetlerin, yani
avarız't dhvntyenin bir uzantısı gibi algılandığından, şeriatla ilgili bu nokta
bir tartışma konusu bile değildi. Bu durumda kul kelimesinin seri anlamda
köle ile aynı şeyi ifade etmediği. Müslüman Türklerinin neden devşirmc
dışındn bırakıldığını açıklayan bir Osmanlı kaynağında yer alan bir pasajda
açıkça görülebilir (bk/. 11. İnnkık, The Ottoman Empire. Tfıc Classical
Age. Londra ve New York. 1975. s. 78}. Yeniçeri birliklerinde devşirme
kökenli kuttur kule staiıiMindr olanlıırdaıı ayrılıyorlardı. Hu nokta.
Konstantin M ilim lik ‘in nmlaraulıın bir pasajda açıklıgn kavuşturulur
(Menunn o f >ı t,n B Stul/ ve S. Soucck. Ann ArUır, 1975. s.
HaM İnalcık 125
ri o lm ad an ö n c e b aşkentte ve G e lib o lu 'd a bir k ısım k a m u işinde (y a­
pı işleri, taşım acılık v.s.) em ek o larak kullanılıyorlardı*. D evşirm e
oğlanlarından o ld u ğ u k ad ar savaş esirleri \e su ltan için alm an k öle­
lerden d e o lu şan sultanın kapı ku tİa rım n sayısı 1300* 1600 a ra sı d ö ­
nem de ö n em li m iktarda arttı: II. M e h m e i zam a n ın d a 1 5 -2 0 bin.
1568'de 6 0 bin ve 1609’d a yaklaşık 10 0 b h . Z a m an ın O sm an lı kay-
naklorında yöneticinin m utlak iktidarının o rd u ve y ö n etim d e kölelere
vıhip o lm asın a d ayandığı söylenm ektedir.6
Ö ncelikle su ltan olm ak ü zere. O sm an lı yönetici sın ıf m en su p ları­
nın köle m aiyetlerini artırm ay a ö zel b ir dikkat g ö sterm eleri, erk en
O sm anlı sın ır to p lu m u n d a iktidarın kabİlcscl y o ld aş g ru p ların d an ,
d ışa n d a n gelen serüvencilerden ya d a kölelerden m ü m k ü n o lduğu
k a d a r ç o k g a zi savaşçısı toplam a yeteneğine d ay an m asın a b ağ lan ab i­
lir. D o ğ ru d u r: S avaşçı k öle kullanım ı yalnızca devletle sınırlı değildi.
İleri g elen k im seler d e olabildiğince g e n iş oir ev h alk ı ve m aiyet sa-
158-59). Pasaj şöyledir: “Eğer onların (yabancı topraklardan köleler) sa­
yıları yetmezse. O (Sultan), (geri kalanı) her dir köyün irebileceğinin en
fa/Jasını saptamış olarak, topraklarında bultımn bütün köylerin erkek ço­
cuğu olan 1lıristiyanlarından alır. Ve kendi topraklarından aldığı erkek ço-
cuktara cilik (doğrusu ittik) denir. Onların her biri mülkünü öldükten son­
ra kime isterse ona bırakabilir. Vc düşmaolarm arasından aldıklarına
pendik (doğrusu pençikp denir. Bu sonuncular öldükten sonra hiçbir şey
bırakamazlar; daha doğrusu artlarında bıraktıkları imparatora gider. Bir
tek istisna vardır: Eğer birisi iyi davranışlar gösterir ve özgürlüğü hak
ederse. ınolım mülkünü Utodiği kişiyo bırakabilir.“
6 Acemi oğlanları I568'dc 7,745, 1609 d a 9.406 ve 1670’d e 4.372 kişiydi.
Bkz. İ. H. Uzunçarştlı. Kapıkulu Ocaktan. Arkara 1943.1. s. 5-141: ace-
m i oğlanları 1550 ile 1557 arasında İstanbul'da Süleymanİye Camiinin
yapımı için kullanılan emeğin yüzde 40 mı sağlamışlardı ( ö . L. Barkan.
Siileynıaniye Camii imareti ve inşaau. Ankara 1970. $.100). B. Miller in
hesaplamasına göre (77w Palace School o f i luham m ted the Conqueror,
Cambridge, 1941, s. 79), on altıncı yüzyıldı devşirilen çocuklann yıllık
olarak sayısı üç bindi. Sadcddin (Tacü't-tevarih. İstanbul, h k ri 1279. I).
iki yüzyıJ içinde ulaşılan toplam sayıyı iki yüzbinin üstünde tahmin eder.
* Hkz. Tlıe Ottoman Empire, s. 77-125: A. H. L/byer. The government o f the
Otiomun Empire in the Time o f Suleiman the \tagmficieiu, yeniden basım:
New York. 1966, s. 45-110
 Halil htalcık 127
126 Ostnanlı İmparatorluğu 'nda Köte Emeği
•d a m d a n o luşan b ir ask eri m aiyet b u lu n d u rm a k zo ru n d ay d ı12. S u l­
bibi olm aya çalışıyorlardı. Ç ünkü, bu. ileride birço k köle im p a ra ­
tanın özel ilgisine m azhar o lacak ların d an , beyler m aiyetlerini g e re ­
torlukta önem li görevlere getirileceğinden, ham ilik hakları, yani valâ7
ğinden d e fazla büyütm eye çalışırlardı.
yoluyla kendi nüfuz vc iktidarlarının genişlem esi demekti*. Bu p e d e r­
Fakat yönetici sın ıf ask erî sınıf k a d a r e v içi kölesine sahip değildi.
şahi hiziplerin O sm anh İm parato rlu ğ u 'n d a politik çekişm elerin g e r ­
1545 ile 1659 ara sın d a E d irn e'd e tu tu lan , yöncticî s u ıı f 5 m en su p la­
çek o y u n cu lan olm aları az rastlanır bir d u ru m değildi, im p a ra ­
rına ait m alikâneleri gö steren bir liste tem elinde aşağıdaki veriler
torlu ğ u n başkenti İstanbul’da nüfusun cn aztn d an b eşte birinin su l­
toplanm ıştır: 93 m alikâneden 4 1 ’i köleye sahiptir. B unlar a rasın d a;
tanın ya da ileri gelen kimselerin kulu o lduğu tah m in ediliyordu9.
D aha a z oran la rd a olm akla birlikte d iğ er ken tlerd e d e kullar nüfusun
1 kölcli olanlar 14
önem li bir parçasını o lu şturuy o rd u 10.
2 kölcli olanlar 7
G enel vali, beylerbeyinden, basit sipahi, atlı a sk ere kadar, kurallar
3 kölcli olanlar 3
gereği eyaletlerde tım ar sahiplerinin tım ar gelirleri ile oran tılı olarak 4 kölcli olanlar 2
belirli sayıda atlı a sk er eğitm ek ve sultanın o rd u su n a g etirm ek z o ­ 5 kölelİ olanlar 3
runda olm ası olgusuyla birlikte Osm anlı to p lu m u n d a köle savaşçılara S köleden fazla olanlar ?*•
talep yoğunlaştı (bir sipahi h e r 2 ya da 3 bin ve beyler h e r 5 .0 0 0 akçe
için bir atlı askeri ord u y a hazırlam ak z o ru n d a y d ı" . Bu yardım cı ku v ­ M alikânelerdeki toplam köle sayısı. 5 4 ’ü ta d ın vc 8 6 's ı e rk e k olm ak
vetler kökenleri itibarıyla çoğunlukla H ıristiyan to p ra k ların a yapılan ö zere 14 0 ’tı. 134 tanesi M üslüm an isimleri taşıyordu; 5 ’i tanım lan-
akınlar sırasında ele geçirilm iş kölelerdi. Bir beylerbeyi, k u rallar g e ­ m am ıştı ve 1 tanesi d e bir H ıristiyan kadındı. Bu kölelerin bazılarının
reği, ev hizm etlerinde kutlandığı kölelerine ek o larak en a z İki yüz Çiftliklerde çalıştırıldığı g ö rü lü y o r15. S o n u ç ta, yönetici sınıf, savaşçı
kölelerin yaygın kullanım ı ve kendi yüksek atım k apasitesi nedeniyle
* Bir köle azâd edildiğinde o ve onun soyundan gelen erkekler valâ denilen O sm anlı İm p arato rlu ğ u 'n d a köle p azarın ı canlı tu ta n başlıca, h attâ
bir bağla kendisini azâd edene yad a onun ailesine ebediyen bağlı kalır, il­ tek g ru p tu .
ke olarak bu bağ (erk ettirilemez. Ardında ne bir öncelikli mirasçı ne de IİL S A N A T 1A R 1N D A
baba tarafından bir akraba bırakmadan öten azâd edilmiş kölenin ya da
onun erkek tarafından soyunun malvarlığı hamisine ya da hamisinin erkek
12 Hu yükümlülükler için bkz., N. Bcldiceanu tarafından yayımlanan yasa
tarafından mirasçılarına katır. (“Abd”. El2, s. 31)
kitabı. Code des Lois Coutumieres de Mehnud //. Wiesbaden 1967. On
* I. Süleyman döneminde (1520*1566) İskender Çelebİ’nin altı veya yedi
beşinci yüzyıl için bkz. Surel-i Defter-i Sancak-i Arvanid, cd. H. İnalcık,
bin. büyük vezir Süleyman Paşa nın 1700 kölesi olduğu belirtilmektedir
Ankara. 1954. Burada her tımar kaydının üstiindc yükümlülükler belirtil­
Q. von Hammer, Gestichte des Osmanischen Reiches, yeniden basım:
miştir.
Graz. 1963. III. s. 156. 386).
11 Ö. L. Barkan tarafından yayına hazırlanmışı», Belgeler 3 (1968), s. 84-
* On altıncı yüzyılın ortalarında İstanbul'un nüfusu 300-400 bindi (bkz.
472.
“İstanbul". El2. İN. s. 243). Karşı aştırınız. The Oltoman Enıpire. s. 83; on
14 Son kategoride şunları buluruz: Sinan, sancck beyi. 7 köle; Yunus, san­
bcşİnci yüzyılın sonunda Venedik'te yüz bin kişilik nüfus içinde üç bin kö­
cak beyi. 11 köle: Bayram, sancak beyi, 11 köle; Mahmud, çavuş başı. 13
le vardı (W. Heyd. Histoire du Cornmerce du Levam, ed. f . Raynaud.
köle; Süleyman Ağa. bostancı başı. 8 köle; Sinin, ser-bölûk, I köle; Musa,
Lcipzig, 1936, s. 563).
saray saracı, 7 köle. Sonuncusu dışında hepsi de askerî sınıfın yüksek ka­
’* Azad edilmiş köleler Osmanlı tahrir defterlerinde hâmilik hakları dolayı­
demelerine mensuptur.
sıyla eski sahipleri ile birlikte kaydedilmiştir (bkz. Başvekalet ArşhH, İstan­
14 Bkz. "Capital Formation in the Oııoman Eır.pire". Journal o f Ecoııom k
bul. Tapu Defterleri serisi).
History 29 (1969), s. 142-232.
" Tımar sistemi için bkz.. 77ı«* Otlanan Empire. %. 107-118.
128 Osmanlı İmparatorluğu 'nda Mİ«* hne&t
K entlerde el sa n atlan n d a istihdam edilen köle em eğiyle ilgili olarak.
O sm anlı kentlerinde ölenlerin kadılar tarafından tu tu lan m ira s k a ­
yıtlarından dolayı değerli kanıtlara salıibi/.. Aşağıdaki gözlem ler on
beşinci yüzyılın ikinci yansında B ursa'da tu tu lm u ş böyle kayıtlara
dayanm aktadır"*.
Zenginler için gerek ev içi işlerde gerekse belirli el sanatlarında
köleleri em ek olarak kullanm am ak istisnai bir d u ru m d u (zenginleri
incelediğim iz vakaların % 15.9’u nu o lu ştu rm ak tad ır). Nakil para ve
m ülklerden sonra m irasların üçüncü ve en önem li b ö lü m ü n ü köleler
oluşturm aktaydı. B ursa‘da altın işlemeliler, kadifeler ve z a rif p a ­
m uklu kum aşların dokunm asında köle em eği y oğun o larak kullanıl­
dığından ipek dokum acılarının m irasları içinde köleler sıklıkla en
önem li bölüm ü tem sil ediyorlardı.
Köle em eği. İslâm hukukunda m u kâ ıa b a o larak bilinen, sınırlı
hizm et sözleşm esi sistem i altında örgütlenm işti. Aşağıda b u tü r bir
sözleşm eden iki ö rnek verilmiştir.
“H u z urum uzda tafta dokum acısı M ahm ut b. Seyyidi A hm et Ç e r­
kez kökenli kölesi İskender*! (tanım lanan özellikleriyle) on bin a k ­
çeye eşit değerde yüz parça taftayı tam am ladığında ö z g ü r bırakm aya
razı oldu ve adı geçen köle bu sözleşmeyi kabul etti.” (Şeriyye Sicili,
no. A 5 /5 . s. 276a. Bursa, Arkeoloji M üzesi).
“H oca Sinan, kölesi Sloven kökenli Abdullah oğlu Şİrm erd'i
(sonradan M üslüm an olm uş birisi) o n u n için kenıha-i gülistani a d ıy ­
la bilinen on adet işlemeli kum aşın dokum asını b itirdiğinde ö zgür
bırakacağına daha önceden razı olm uştu. Şim di sözü edilen köle işi
bilirdi ve ö zgür oldu. M uharreri 8 79 (aynı yerde, s. 21a).
Aşağıda, özgür bırakılan vc ölüm ünde sahibi tarafın d an ödüllen
dirilen bir dokum acı kölenin d u ru m u n u g örüyorsunuz:
"D aha önce Y usuf b. Abdullah’ın (so n rad an M üslüm an) kölesi
olan E l-H ac T anrıverm iş ölüm ünden bir gü n ön ce h u z u ru m u zd a
Rus kökenli kölesi, kadife dokum acısı Ayaş b. A bdullah’ı (sonradan
M üslüm an) özgür bıraktığını ileri sü rd ü ve vasiyetnam esinde ipek ve
diğer uygun şeylerle birlikte ¿adife tezgâhının Ayaş’ın m ülkiyetine
'• Bkz. M. İnalcık. "15. Asır Türkiye İktisadi ve İçtimai Tarihi Kaynakları”.
İstanbul Üni\vnaesı. İkm al l'tûühesi Mecmuası 15 (1955-1954). 5. 51-
76.
r
Halil ¡nalcık 129
verilmesini istediğini beyan etti. 10 Şevval 8 9 0 ” (aynı yerde, s.
t 422a).
ı Bu tü r m u k â ta b a gerçekte kölenin kurtulm alık v ererek kendini
; esaretten kurtarabilm esi için, bağım sız olarak çalışm ak ve kendi k a­
zancına sahip olm ak gibi belirli hakları kullanm asına izin verm ek
anlam ına geliyordu. Bir b aşka tü r d e işi b d irtm e k sizin belirli bir z a ­
man dilim inde çalışmış olm ak karşılığında ö zg ü rlü ğ e izin veriyordu,
ö rn e k :
“ Konyalı M evlâna Seyyid M chm ed h u z u ru m u z d a Bosnalı (ta ­
nım lanan özelliklerde) Lütfi b. Abdullah'ı (so n ra d a n M üslüm an)
kendisine aralıksız d ö rt yıllık hizm et ettiğinde ö z g ü r bırakm aya razı
o lduğunu ileri sü rd ü ve köle, koşullan kabul etti. T arih : Cem aziyel
Evvel 891 ” (aynı yerde, s. 95a).
Kadı sicillerinin gösterdiği gibi, m ukâıaba O sm an lı im p a rato r­
luğu’nda yaygın biçim de uygulanm ıştır. Kuran tarafın d an tavsiye
edilm ektedir. İki tarafın anlaştığı bir p ara m iktannın öden m esi k a r­
şılığında sahibin kölesine ö zg ü rlüğünü bağışlam asından ibarettir.
Bazı h u k u k çu lara g ö re bu. kölenin kendisi için öded iğ i k u rtu lm alık ­
tır. İlginç b ir tarihsel ö rn ek olarak Fâtih Sultan M eh m ed ’in Rum s a ­
vaş esirlerinin özgürlüklerine karşılık kuıtulm alık olarak İstanbul
surlarının o n a n m ın d a çalışm alarına izin verm esinden bahsedilebilir.
M ukâtaba ya tâbi olan kişi an cak ödem eleri tam am landığında ö zgür
olabilir. Tabii ki, ödem elerin tam am lanm asına yakın, b ir indirim de
anlaşılırdı17.
M u kâ ta b a iki tarafı da bağlayan bir sözleşmeydi ki. sah ip koşul­
ları kölenin aleyhine değiştirem esin. Ö z g ü r bırakm a bir hayır işi o la­
rak g ö rü ld ü ğ ü n d en sahip hizm et süresini kısaltm ak ya d a çalışma
şartın d an vazgeçm ek gibi kölenin lehine y u m u şatm alar yapabili­
yordu. Tabii ki. aynı zam anda sahibin d e m ukâtabadan sağladığı y a ­
rarlar vardt. Yaşam boyu köleler, genellikle kaçmaya ya d a tem belliğe
eğilimli o ld u k lan n d an , köle sahibi belirli bir zam an dilimi için iyi ve
kazançlı b ir hizm eti güvenceye alm ış oluyordu. Bu işlem özellikle
ipek sanayiinde kârlıydı. T ek bir parçanın üretim i için tezgâhta uzun
bir zam an gerektiren bu tü r bir iş için ücretJi işçiler gerçekten uygun
değildi.
" “Abd". .. 50.
i
130 Osman/t İmparatorluğu W « Kök I'ıtteit
Bursa’dak i ipek sanayiinin pahalı altın işlem elerini vc kadifelerini
yalnızca im paratorluktaki yüksek sınıfın büyüyen talebini değil, aynı
z am anda İtalya. Polonya. Rusya ve d iğ er A vrupa ü lkelerinden gelen
siparişleri karşılam ak için d e ihraç e d ccck b ir n oktaya gelm esi kayda
d e ğ e r bir o lg u d u r. Bir z am an lar Bursa’d a köle em eği ile ih racat için
bir iç ipek sanayii örgütleyen, doğ ru su kapitalist girişim ciler olarak
değerlendirilebilecek, k ırk ve daha fazla tezgâha sahip İpek d o k u m a ­
cıları vardı: Beş tezgâh ve o n beş köle ile E l-H ac A hm et, yedi tezgâh
ve sekiz kadın köle İle hacı B cdıcttin İshak, altı tezg âh ve o n iki e r ­
kek. ü ç kadın köle ite E l-H ac Sinan o n beşinci yüzyılın o rtasın d a
e tkindiler14.
E l-H ac A hm et’in o n iki kölesinin d eğ eri tah m in en 3 6 .0 0 0 akçeydi
ki. b ir kölenin o rtalam a fiyatı 2 ,0 0 akçe y a d a 5 0 d uka altını o larak,
o sıralarda İtalya ve M ısır’da k i o rtalam a köle fiyatlarına eşit ya d a
on ların altında b ir o ra n d a 19. Köle fiyatları u c u z olm ad ığ ın d an , yal­
nızca b üyük m iktarlarda, yüksek fiyatlı lü k s m allar ü retilen s a ­
na llarda köle çalıştırılıyordu. Bursa belgelerim iz d iğ er s a n atlard a k ö ­
lelerden hiç b ahsetm ez. D iğer bir O sm anlı İhraç m addesi o lan ucu z
pam ukluların dok u n m asın d a b ütün A n ad o lu ’d a m evcut e n ucuz
em ek o larak kırsal kesim de köylü em eği ve k asab alard a d u l kad ın lar
ve ço c u k la r kullanılırdı24.
S on olarak, köleleri başkasına k iralam ak yasaldı. 1 5 5 5 ’te T ü r ­
kiye’yi ziyaret eden bir A lm an, H. D em sch w am 2' İsta n b u l'd a yaygın
köle kiralam a uygulam astna değinir. Pek ç o k insan kölelerini g ü n ­
d elik işçi olarak günlü ğ ü 7 ile 12 akçe a ra sın d a k iralay arak y a şam ­
larını k a z an m a k ta d ır (o sıralarda 6 0 akçe bir d u k a altınına eşitti; bir
kölenin g ü n lü k m asrafı ise tahm inen 1.5 ya d a 2 akçeydi).
T İC A R E T T E
O n bcşinci yüzyıl B ursa belgeleri ö z g ü r bırakılm ış k ölelerin ( ‘a tik ya
d a m u 'lû k ) u z a k m esafeli kervan ticareti, sarraflık , tefecilik ve m ül-
tezim iik ile u ğ raşa n zengin ipek üreticileri ve tü ccarları o lara k B u r­
'* Bursa Kadı Sicilleri, No. l / t (Bansa Arkeoloji Müzesi).
19 Bkz. F.k I ve 2.
20 Bkz. "Capital Formationin the Ottoman Empire", s. 118.
21 F. Bnbıngcr (Yay. hn/.), Hans D erm chw am s Tagebuch, M ünih-Uipzig.
1923, s. 104.
Halil İnalcık 131
u ‘m n ek o n o m ik yaşam ında nasıl alışılm adık ö lçü d e ö n em li b ir yere
«ahip o ld u k ların d an bahseder**. Bu k e n tte 1 4 7 7 ’d e ölüm lerinden
lo n ra servetleri kadı sİcİtterine İşlenen 4 0 2 k işiden 61 1 (3 4 erk ek . 27
kadın) ö z g ü r bırakılm ış kölelerdi25.
K öleler ve özgürleşm iş köleler sıklıkla tü cc a rla r tara fın d a n uzak
m esafeli ticarette ticari vekil o larak kullanıkrlardı. Bu b a ğ lan tıd a eski
v ıhibe ham ilik h a k la n veren İslamiyet’in valâ h u k u k u n u n sağladığı
özel güvenceler v urgulanm alıdır24. A şağıdaki İlginç b ir ö rn ek tir2’.
1480’d e Bursalı Balıkçızâde ile H acı K o çİn in ö z g ü rle şm iş kölesi
H oca M ehm et M ısır ve S uriye ile ticaret yapm ak am acıyla 5 4 5 .0 0 0
akçe tu ta rın d a (yaklaşık 6 0 .0 0 0 d u k a altını) serm aye ile eşit paylar
y atırarak b ir o rtak lık k u rd u lar. İş. Antalya (Satalia) yolu ile M ısır ve
Suriye kentleri İra s ın d a rfrfaU rra sey ah at e d e n köleleri tarafın d an
y ü rü tü lü y o rd u . Balıkçızâde vasiyetinde k ö k lerin d en tic a ri vekil o la ­
rak kullandığı ü ç ü n ü kendisi ö ld ü k ten s o n n serb est b ıra k ıy o rd u (ay ­
rıca b ir h a d ım ile b ir k ad ın köle p a ra insanıyla birlik te se rb e st b ırak ı­
lacak ve b u a ra d a ken d isin d en ç o cu ğ u olan ü ç k a d ın köle, u m rn ü ’l-
veled. Ö lüm ünde kendiliğinden serb est k alacaklardı). A şağıda köle
sahibi d iğ e r bazı B ursalı iş a d a m ların ın ( 15. yüzyıl so n u ) b ir listesini
bulacaksınız Tabii ki. B alıkçızâde vakasında o ld u ğ u gibi, bu kölelerin
hepsi değilse bile ço ğ u ev içi işlerde çalıştırılıyordu. İslâm h u k u k u ­
n u n k en d in e ö zgü koşulları, özellikle ev içi köleleri sö z k o n u su old u -
” "Capital l:ormation... “, s. 108-18.
M Bkz. dipnot 16.
M Valâ’ için bkz. dipnot 7. Ulam hukukunda kölenin miras hakkı yoktur.
Sahibi kölenin tasarrufundaki mal varlığıyla istediğini yapabilir. Köle an ­
cak sahibinin adına iş yapabilir. Ancak, köleye gerçek bir hukukî yeterlilik
veren bir uygulama vardır. Bu. sahibinin köleyi bir işle görevlendirmesi ve
gerekli olan yerde bir miktar sermaye vermesirden ibarettir. Köle o zaman
"yetkili’' sayılır. Bu durumda üçüncü şahıslatla ilişkilerinde oldukça ba­
ğımsızdır. Sahip, yetkili kölesinin borçlarından sorumlu değildir. Böyle
yetkili bir kölenin borcunun tam olarak ödenmesi köle azad edilene dek
ertelenir. Bu uygulama İslâmî geçmişte oklukça yaygındı ve ticaretin geli­
şiminde güçlü bir etkisi vardı ("Abd”, El*, s. 28-29).
n II. İnalcık. “Bursa", Belleten 24 (1960). s. 91, belge 37. ve "Capital
Form stion...“. s. 110.
) 32 Osmanlt İmparatorluğu 'udu K ü t İlineği fitilil ImıU ık 13?

ğ utıda güçlü toplum sal b a ğ la n besleyen patem aİistik tü rd e n b ir sa- vakıfların çoğu işlenm em iş boş to praklarda, otlaklardı) vc insansız
h ip-köle ilişkisine yol açm ışiı26- topraklarda o lu ştu ru lm u ştu r. Üstelik bu çiftlikler, özellikle k â r ama*
ııyl.ı k u ru lm u ş p azar odaklı oluşum lardı. H ayvanlar vc tarım ü rü n ­
TA R IM K E S İM İN D İ; leri. ihtiyacı olan yakın köylere satılır ya d a ihracat için veya O sm anlı
B uruda köle em eği devlete, /enginlere ya d a yönetici sınıfın güçlü kentlerinin iaşesi için lim anlara gönderilirdi. Batıdaki plantasyon sis*
üyelerine ait çiftlikler biçim inde büyük m ülklerde ya d a evkaf b içi­ »■•ininde old u ğ u gibi, azam i kârlılık çiftlik sahiplerinin ya da m üte-
m inde d in î vakıflarda yaygındı2'. »ellilerin başlıca kaygısıydı. Reaya hu k u k u n d a g ö ıü lc n hiç bil sınıı*
lamaya bağlı olm ayan köle em eği b u n a en uygun o lan eınekti. Ayrıca,
Sahip (ilk toplam alUtun hepsi serwt Köle Akçe olarak O sm anlı'nın yayılma dönem i boyunca köleler n isp eten u c u / ve bo l­
değeri du. Üstelik, çiftliklerde üretim örgütlenm esinin k endisini em ek k o ­
(akçe ıharak dokumacı
Yusuf Ali'nin azâd edilmiş kölesi 14.331 2 erkek 5.600 fullarına uyarladığında belirtilm elidir: En yüksek k â r o ran ı için en az
1 kadın m iktarda em eğe gereksinim duyulduğundan sürü yetiştiriciliği çift­
Et-Hac Mehmet 82.841 5 kadın 9.800 liklerin ço ğ u n d a baskın hale geldi. Reaya k o n u m u n d a bir köylü t a ­
11.820 4 kadın 9.800 rafından işlendiğinde to p rak sahibinin payı ü rü n ü n sek izd e birini
Mevtana Osman
Hacı Hamza 59.079 7 kadın geçmezken, to p rak sahibi ile k ö k arasında eşit paylarla ortakçılık
13.760 1 erkek 2.000
Şeyhülislam siftliklcrdc genel b ir uygulam aydı. S o n olarak, köleler kolayca ve
Hacı Musa 29,021 4 kadın 9,500
<.<)ğu zam an kârlı b ir biçim de nakit paraya çevrilebilen serm aye yan-
Tüccar Hoca Mehmet 73.250 5 erkek 23.000
ı unlarıydı. Ş u rası d a belirtilm elidir: O sm anl. yönetici sınıfının b ü tü n
4 kadın
l»u üyeleri İslâm d ü nyasında ç o k ö n ced en yerleşm iş uyg u lam alan
Tiftik tüccarı Mukbil. Saltuk'un 224.900 3 erkek 7.600
ı.ıkip ediyorlardı2*.
mtAi İ edilmiş kölesi 2 kadın
İskender, Ankaralı Ermeni tiftik 227.348 4 kadın 21.666
tüccarı ” Genellikle yönetici sınıf mensuptannea kurulan, köle emeği kullanan bu
Tefesi Yusuf. Hoşkadem'in aaâd 58.713 2 erkek tur çiftlikler, anlaşılıyor ki, Orta Doğu'da Osnvmlılardan Önce de oldukça
edilmiş kök» yaygındı. İran için bkz. I. P. Petrushevsky, Koshaıvarzt wa munasibat-t
arzi dar İran -1 ahd-ı Mughul, Rusça'dan Farsçaya çeviren: K. Kashavvarz.
Bunun tem ci nedeni tanım lanm ış bir ulunda vergilendirm e İçin dev­ Tahran 1344/1965, 9.145-53; I. P. Petrushevsky. Cambridge I/ûtory o f
letin tahrir defterlerinde kayıtlı bulunan reayanın, yani ö z g ü r köylü­ İran, V, Cambridge. 1968. s. 514 ve 522-29: Siukatabat-t Rashidi. Letters
lerin yeni ku ru la n çiftlik topraklarında kullanılm am alıydı. Ö zel ş a ­ u f Rtishid al-Din Fadl Allah, yay. Haz., M. Shafı'. lah o r. 1947. Bu kitap
hısların sahip olduğu çiftliklerin çoğunluğuyla devlet çiftliklerinin vc Bosna yoluyla İran’a getirilen 160 köle (aynı yerde s. 14), bu kölelerin
yerleştirilmesi ve Tebriz yakınlarında dört insansız köyde tarıma elverişli
** Bkz. dipnot 7 ve 24; bir Batılı gözlemci (C. Le Bruyn, Voyage au Levam. Kule getirme çalışmaları ile 40 Rum kölenin karye-i Rumiyan denilen köye
Rouen & París, 1728, s. 8 ) ) Avrupa'ya kaçtıktan sonra tekrar imparator­ yerleştirilmeleri (3. 52-53) hakkında ilginç ayrıntılar verir; Reşideddin'in
luktaki eski sahibine dönen köleler görünce şaşırmıştı. değişik yerlerde tarımsal işlerde çalışan kölelerinin sayısı 1400 kadın ve
17 Bkz. "Capital Formation...". s. 101, 111-14 ve 136-38; ayrıca, O.L. Bar erkekti (s. 194-95 ve 236) ve kölelerinin bazıları Tebriz yakınlarında tıbbî
kan. “Kulluklar ve Ortakçı Kullar”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi bilimler çalışılması için inşa ettirdiği hastaneye yerleştirilmişti (aynı yerde,
Mecmuası I (1940), s. 198-245 ve 397-406; aynı yente, "Udime Asken t. 319); Musul ve Malatya bölgelerinde sulanuı kanalları boyunca İnşa edi­
Kassaınına Ait Tereke Defterleri. 1545-1659*. Belgetvr 3 (1968), Özellikle len vc komşu vilâyetlerden getirilen reayanın yerleştirildiği köyler için bkz.
belge no. 5, 6. 7. 24. 25, 28, Î2. 33, 35, 40. 53, 54. 55. 67. 75 vc 79. aynı yer, s. 319 (Bu. Osmanlmın reayanın derlet kontrolü altında pirinç

134 Osmanlı İmparatorluğu 'nda Ai>/c* Kmefi
İik O sm anh sultanları zam anında, g ö rü ld ü ğ ü kadarıyla, köle
em eği geniş sığır vc koyun çiftlikleri o lu ştu rm ak üzer« kullanılı­
y o rd u 29. Soylu beyler larafındzn böylece o lu ştu ru lan büyük çiftlikler
ç o ğ u nlukla dinî vakıflara dönüştü*0. Çiftliklerin ayrılm az b ir parçası
o la ra k köleler vakıf belgelerine sıklıkla kendi isim leri ile girdiler. Alım
sa tım larda diğ er m allarla aynı m uam eleye tâb i tu tu ld u lar. Bazı vakıf
s e n etlerinde çiftlikte ya d a kö*de yerleşik k ö k le rin vakfın k u ru cu su
tara fın d a n c)e geçirilen savaş esirleri old u ğ u açık ça b e lirtilir" . Bu
şekilde o luşan çiftliklerin bazıları zam anla köylere d ö n ü şm ü ş ve o r a ­
lard a k i kölelerin to ru n la rı daim a o rta k ç ı k ö leler (ortakçı k u l) o larak
a yrı bir biçim de kaydedilmiştir- D iğer bazı v akalarda kölelerin kaçtığı
ve çiftliklerin ya d a köylerin yıkıntı halinde kaldığı bildirilir” .
Devletin terk edilm iş bir tarım sal alanı ıslalı etm e k te küte em eği
kullanm asına cn İyi ö rn ek F itih Su ltan M eh m et’in 1453 ile 1480
yıllan a ra sın d a İstanbul ve Pera çevresindeki 163 köyü içine alan.
I luslar denilen geniş bir atana köle yerleştirm e girişim idir. G erçekte,
b u o n u n İsta n b u l'u n yeniden yapılanm asına yön elik d a h a g e n iş p la ­
n ın ın bir parçasıydı. 1498’dc yapılan d ü z en lem ed e belirtildiği gibi,
b u bölgedeki sürülen tarımlık to p ra k lan devlet m ülkiyetine alarak
k e n tin İaşesine katkıda bulunm ayı, h azin e için y e n i g e lir k aynakları
yaratm ayı ve b aşkentin yakın çevresini d ü z e n ve güvenlik için d e tut
yetiştirmesi yöntemini hatırlatır). Bu dönem boyunca tarımda yaygın bi­
çimde köle emeği kullanımı için bkz. Gazan H a n ’ ın bir fermam (Geshicht<■
Gazan-Han's des Rasid al-Ditı yay. Haz. K. Jahn. Londra, 1940, s. 306)
Fermana göre, askerî kumandanlar kendi kölelerini ve hayvanlarını çalıştı
rarak tımarları içindeki terkedilmiş toprakları tarıma açmışlar ve ü rü n ü
kendileri almışlardır. Anadolu için bkz. Osman Turan. “Selçuk Devri V ak­
fiyeleri". Beliden 11 (1947),$. 197-235 ve 415-29; 12 (1948). s. 17-17!
” Bkz.. Barkan. “Kulluklar ve Ortakçı Kullar", s. 198-245.
” Barkan, ''Kulluklar". ı. 405*16; ayrıca bkz. Gökbilgin, Edirne ve Pufu
Livası, İMmıbul, 1952, Karaca Bey. Sanca Paça, Tunohnn Rry, Hadım Ah
Faşa. İbrahim Paşa. Simin Paşı ve Yahya Paşa vakıflarındaki kölelerle ilgili
olarak srrasryİA ;u sayfalar« bıkabilirsiniz; 233, 249, 3 4 ], 397, 418 vr
457. Ayrıca bkz. dipnot 6.
n Gökbilgin, <y>. ‘ i t. 397; Ali Paşa'ntn Morali köleleri; ayrıca, Barkan.
" Kulluklar", lıpkıl>n»ıın XXX.
u Gökbilgin. ■ıf. M ^ ’ttnki belge,
Î/ıılıf tnatak 135
mayı am açlam ıştı. D ü şm an to p rak lard an kitlesel köleleştirilm iş köylü
Mirgünü b u am a ç için kullanılm ıştı. B u n u n n e d e n i yalnızca Fâtih'in
lülgenİn ç ab u k k endine gelm esini planlam ası değil, aynı zam an d a
reayanın kendi to p rak ların d an sö külerek b u ralara yerleştirilm esinin
güç ve s ü rg ü n ü n yapıldığı b ölgeler iç in y ık ıo o ld u ğ u n u n g ö rü lm e siy­
di. Bu uyg u lam ad a fazla İleri gitm ek im kânsızdı. Çünkü» y eni yerle­
şim lerinde o tu rm ay a zo rlan arak M üslüm an vc g ayrim üslim reayanın
en tem el h akları ihlal edilm ekteydi” . T arım sal e m e k kıtlığının b u
dönem de genel bir olay o ld u ğ u n u d a eklem ek g erek ir.
G erçek ten , h a sla r’d a İm paratorluk hâzinesine ait to p ra k ta yerleşik
v.ı d a g ö çeb e, reaya kökenli sü rg ü n ler ile sıra d a n reaya g ru b u n u n
yanında h em köleleştirilm iş R um n ü fu su , h em d e y eni fethedilen
Hosna. S ırb istan ve M o ra 'd a n getirilen k ö leler çoğunluktaydı.
1498 d e b u köylerde toplam 1974 köle b u lu şu y o rd u .
Ç iftlik birim lerinin verim liliğini k o ru m a k y ö n etim in öncelikli kay­
gısı o ld u ğ u n d an kölelerin ö z g ü rlü ğ ü n e yönelen değişikliklere (hatta
diııî h u k u k u n izin verdiği d u ru m la rd a bile) h aslar’da m ü sa m a h a g ö s ­
terilm iyordu. Başlıcası em in ’c. yani h a s la f ı y ö n etm ek le y ü k ü m lü
resm î görevliye rüşvet verm ek olm ak ü z e re , yasa d ışı yollarla ö z g ü r
İnsan haline g elen köle ö rn ek leri d e y ok değildi.
Bir k ö len in ö z g ü rlü ğ ü n ü k a z an m a sı için ö d en en p a ra , ağırlık, an*
taşılıyor ki k ö k e n itibarıyla kurallarla tanım lanm ış b ir tazm in attı. Fa­
kat bu em in tara fın d a n ken d i cebine indiriliyordu.
1 4 9 8 ta h rir d e fle rin d e ö zg ü rleştiğ in i iddia e d e n p e k ç o k k ö le v a r­
dı. A ncak b u n lar kölelikten k u rtu ld u k ların ı kabul edilebilir b ir kanıtla
ispat ed em iyorlardı. T arım sal işler d ışın d ak i m esleklerde kölelik k o ­
n u m u n d an k u rtu lm a k d a h a kolay o ld uğur.dan, 14 9 8 ’d e kö lelerin
(»alıkçılık ya d a a rab alarla k ente o d u n veya kireç taşım a k gibi İsta n ­
bul çevresinin kârlı m eslekleriyle uğraşm aları y asaklanm ıştı.
S ta tü d e ğ iştirm ek aç ısın d an k ad ın köleler için e rk e k k ö lelerd en
d ah a b üyük fırsatlar vardı. Reaya ile yani ö zg ü r köylülerle evlenm e
*ıkça m ey d an a gelen b ir olaydı. 1 4 9 8 'd e h ü k ü m et m üfettişi b u yay­
gın dav ran ış ve k ad ın kölelerin H as köleleri ile evlenm ekteki iste k ­
sizliklerinin h a sla r’d aki çiftlik birim lerinin uygun b ir b içim de işletil-
’* Barkan. ‘ Kulluklar..’ , s. 29-74. Reaya statüsü için bkz. H. İruılcık. “The
l’olicy of M thm ed II Tow aıds ıtıc G ıcek Populalion of İstanbul",
ihım barton Oaks Papers. 33-34 (IQ 69-t970). i. 236-49.
136 Ostnanh İmparatorluğu 'uda Köle Emeği
m eşini engellediğini gözlem em işti. D inî h u k u k a göre, ö z g ü r bir
adam ın çocukları da özgü r olacaktır, hattâ köle bir erk ek ö z g ü r bir
kadınla evlendiğinde bile çocukları ö zg ü r olacaktır. U zun vadede
köle n üfusundaki azalm adan ayrı olarak, çiftlik birim lerinde aile
em eğine dayanan tarım sal faaliyetle de bir bozulm a vardı. Bu nok-
talar sultana verdiği raporda m üfettiş tarafından vurgulanm ıştı
1498'dekı yeni düzenlem e kölelerin ö z g ü r kişileıle evlenm esini y a­
saklam ıştı ve köleler arasında d in î h u kuk gereğince ihtiyaçları k arşı­
lanan zoraki evlilikler şart konulm uştu” . T arım sal çalışmayı sü rd ü re ­
bilecek bir oğlu olan dul kadınlar ve evlenm em ek için kabul edilebilir
bir ö z rü olanlar istisna kabu: edilm işlerdi, ö z g ü r bir ad am la evliliğe
yalnızca ihtiyaçtan daha fazla köle o lduğunda ve ö z g ü r a d a m to p ra k ­
ta ortakçılık işini sürdürm eyi kabu! ettiğinde yetki verilirdi. Böyle
evlilikler için sultanın özel bir tezkeresi, kefiller ve ağırlık denilen bir
evlilik hakkı Ödenmesi talep edilirdi.
G örü n ü rd ek i tem el özellikleri bakım ından Batı sö m ü rg e siste­
miyle karşılaştırılabilecek olan, savaş esirlerinin tarım da kullanılma*«
uygulam ası O sm anlı İm p arato rlu ğ u n d a sınırlı b ir biçim de u y g u ­
landı. 1. Süleym an zam anında (1520*1566) T rakya ve M ak ed o n y a’yı
içine alan O rta Rum eli bölgesinde köle tarım cıların sayısı haslardaki-
ler d e dahil olm ak ü zere yalnızca 6021 kişi, yani tü m bölge n ü fu su ­
nun yaklaşık yüzde ikisiydi: Anadolu eyaletinde ise bu konum da
1981 kişi vardı” . Devlet bazı toplulukların köle sta tü sü n ü reayaya
çevirm ek z o runda kalm ış olduğundan -ö y le g ö rü n ü y o r ki. evlilik ve
çevredeki ezici reaya çoğunluğuna karışm ak yoluyla gid erek sayısı
azalan köle topluluklarını denetim altında tu tm a z o rlu ğ u n u n s o n u ­
cuydu bu de ğ işik lik - bu sayı önceki dö n em d e d ah a fazla olmalıydı
G erçekten, daha so n ra on altıncı yüzyılda yapılan tah ririerd e Has-
lar'daki kölelerden yalnjzca Drtakçılar olarak sö z edilir16. İm p arato r
u Köleler arasında zorunlu cvSliğc İslâm hukukunda Ebû Hanîfe ve Mâlik
tarafından izin verilmiştir (bkc. ‘"Abd", s. 27).
” Barkan. “Kulluklar..", t. 236-330.
*• "Kulluklar...", ». 413. dipnot 82; ayrıca bkz. O.I.. Korkan, "Türkiye'de
scrvnj var mı idi?", IMleten 20 (1956), s. 237-46.
Halil İnalcık 137
luğun h e r yerindeki köle tarım cılar zam anla reaya k itleleri İle özdeş-
cok ve o rta d a n kalkacaktır*7.
S o n u çta, güvenle söylenebilir ki, kölelik Osm anlı to p lu m u için y a ­
şamsal önem e sahip bir k u ru m d u . Yalnızca devlet ö rg ü tü değil, eko*
»eminin değişik kesim leri - ip e k sanayii, çiftlik tarım ı, u z a k mesafeli
ticaret ve ayrıca kalabalık yüksek sın ıf aileleri— de köleliğe d ayanı­
yordu. M üslüm an bir toplum da kölelik d ış k ay naklaıdaıı beslenm ek
to ru n d a o ld u ğ u n d an , bunların hepsinin dışarıdan d ü zen li ve büyük
{Hçekli köle arzın ın v ar olm asına bağlı olduğu belirtilm elidir.
İslâm h u k u k u yalnızca bir tek köle kategorisi kabul ediyordu: K ö­
le olarak d o ğ an lar veya savaşta tutsak olanlar. Köle o larak doğan
M üslüm anlar ya d a köle iken M üslüm an olanlar köle kalabiliyordu;
•n cak h içbir ö z g ü r M üslüm an ya d a zımmî. yani su ltan ın g a y rim ü s­
lim uyrukları köleliğe d üşürülcm ezlerdi5*. Eğer b ir kadın köle sahi­
binden b ir ç o cu k y aparsa bu çocuk ö z g ü r co ğ ard ı. Ayrıca İslâm, bir
insanı kölelikten kurtarm ayı bir dindarlık göstergevSİ o larak teşvik
etm iştir. Bir kadın kölenin çocukları d a onun kölelikten k u rtu lm a ­
sıyla ö z g ü r o lu rd u . Osm anlı kadı sicillerinin ve vasiyetnam elerin gös*
terdiği gibi” , tedbir denilen bir uygulam a, yani sahibinin ölü m ü ü z e ­
rine köleye Ö zgürlüğü seçm e hakkı tanınm ası köle n ü fu su n u n erim e-
” “Kulluklar... s. 436-37. On beşinci ve on altıncı yüzyıllarda Rusya'daki
benzer bir gelişme için bkz. R. Hellie, “Recem Soviet Historiography on
Medicvaland Early Modern Russian Slavery", The Russian Review 35
(Ocak 1976). s. 26.
u Bkz. “Abd". 9. 26: dini yetkililer tarafından aj4urı m e z h e p te n , raftsi oldu­
ğu ilan edilen Müslümanlar yasal olarak köleleştirilebilir ve satılabilirler
(bkz. "Abd", s. 36). Şii mutezil Türkmen vc İranlılarla savaşan Osmanlı
sultanları onların köleleştirilmek!» için dini yetkililerden onay almışlardı.
I443'te Osmanlılar Karamanlı savaş tutsaklarını İstanbul'da satmışlardı
(Gazavatıtame-i Sultan Murad Han, Ankara. 1978, s.13). Şeyhülislam
İbn-i Kemal bu konuyu tartışmak için bir risak bile yazmıştır: ayrıca bkz.
Lütfi Taşa, Tei'arih-i Ai-i Osman, yay. Haz., Ali. İstanbul 1925, s. 455; I.
Walsh, "The Historiography of Ottoman-Safa\id Relations". Historians o f
the Middle East, yay. Haz.. B. Lewis ve P. Holt Londra. 1962. s. 205.
M Bkz.. ' “Abd", s . 30: ve Mevkufati. I, s . 298. Çok bilinen bir örnek olarak
II. Murat'ın vasiyetnâmesine bakınız: H. İnalcık. Fâtih Devri Üzerinde
Tcdkikler w» Vesikalar. Ankara, 1954, s. 207.
138 Osmanlı İmparatorluğu 'nda Kole Enurjli
sin d e belki de en önem li etkendi. Ayrıca, yukarıda g ö rü ld ü ğ ü gibi,
anlaşm alı azatlık İm paratorlukta yaygın o larak uygulanıyordu.
K Ö L E ARZI
1260’ian 1390’a uzanan dönem de Anadolu TürkJerinİn Batı A n a­
dolu ve T ra k y a ’da Bizans to p rak tan ile M akedonya ve Bulgaristan
içlerine yaydm a çağında çok büyük sayılarda tu tsak O sm anlı to p ­
raklarına akıyordu. H attâ, bu dönem boyunca İslâm iç bölgelerinden
gelen büyük köle talebi ve artan fiyatlar akırdunn yayılm asında ve
so n u ç ta Batı A nad o lu 'd a b a y n d ır g â zî beyliklerinin o rtay a ç ık m a­
sın d a önem li bir rol oynadı. Y eterince parad o k sal bir olay olarak,
yalnızca İtalya'daki köle pazarlan için değil, aynı za m a n d a Yakın
D oğu koloııiicı İndeki tarım sal «m ek için d e V enedikliler vc C eneviz­
liler b u beyliklerin düzenli m üşterileri o ld u lar40. I. Bayezid (1389*
1402) ve II. M chm ed (145 1 -1 4 8 1 ) zam anlarında o ld u ğ u gibi, özci*
likle hızlı b üyüm e dönem lerinde yaşanan a rta n köle İhtiyacı so n u ­
c u n d a ve a y n c a iç bunalım lar köle akışını yavaşlattığında O sm anlı
devleti köle kıtlığı yaşam ış ve yukarıda açıklandığı gibi, gayrim üslim
*° Ban Anadolu’daki Gâzî beylidcrinin yükselirinde bir etken olarak köle
ticaretinin önemi için bkz., (K Sctton, The Crusades. VII) içinde yakında
yayınlanacak olan makale. On üçüncü vc on dördüncü yüzyıllarda Rum
köleler vc Baltanlar’dan gelen köleler için Bkz. W. Heyd. op. cit., I. s. 55-
56: Vryonis, The Décliné o f Médiéval hetlenism in Asia Minör. (Berkeley,
Los Angeles-Londra.1971), Dizin: sla w ve slavery, B. Krekic, Dubroxtnk
(Raguse) eı le Levant. Paris-Lıhey, 1961. s. 109-111; on üçüncü yüzyılda
O rta Anadolu’daki Sivas önenli bir köle pazarıydı, bkz. tbn-i Bibi. El-
A vam irul- Aloiyye. yay. haz. Adnan Erzi, Ankara, tarihsiz. Dizin: gulanı
çeviren HAV. Duda. Kopenhag. 1959, s. 59; O . Turan, “Selçuk Dcvn
Vakfiyyeleri", Belleten II (1947). s. 215; ve G. 1. Bratianu, Actes d n
notoires Génois de Péra et de Vaffa (1281 • ¡290). Bükreş 1927, Dizin: Si­
vas. On bc^inci y ü z y ılın ikınri yansından bir gözlemci, Piloti (zikreden
Heyd, I, s. 556) Rum ve diğer Hıristiyan gemilerinin Gelibolu’dan İsken
deriye’ye köle taşımakla meşgul okluğunu belirtmekteydi (krş. “Gelibolu'
El*. II. s. 985-87). Ayrıca bkz. Ch. Verlindcn. "Venezia e il commcrcı •
degli Schıuv»“. Vvnezia e il Levante. Venedik. 1973. Rum kölelerin Yakın
Doğu da ancak on dördüncü yüzyıldan itibaren görülmeye başladığını be­
lirtir (krş. I* VViltck. /A» hirdentum Mentesfiıe. Annierdam. 1967, s. 2).
| İlahi İnalcık 139
reaya a rasın d an erk ek çocuk toplam a, kitlesel köleleştirm e ve yeni
(«ıhcdilen to rak lard an kitlesel sü rg ü n gibi o lağ an ü stü ö n lem lere baş-
nıım ak z o ru n d a kalm ıştır.
Diğer taraftan . O sm anlı İm p arato rlu ğ u m u n yükselişi genel olarak
Akdeniz’deki uluslararası köle ticareti koşu llan n ı etkilem iştir. Bal-
luınlar'dan D ubrovnik yoluyla İtalya'ya yapılan köle ticareti d u r ­
m uştur41. O sm anlI’nın İstan b u l’u (1 4 5 3 ) ve kefe’yi (1 4 7 5 ) feth etm e­
linden so n ra B oğazlardan geçen trafiğin sıkı b ir şekilde d enetlenm esi
w çoğunlukla T ü rk -T ata rla r olm ak ü z e re K aradeniz’in kuzeyindeki
İH’/Jurtardnn gelen M üslüm an köle trafiğinin y asaklanm ası y ü zünden
Kırını ile M ısır arasındaki köle ticareti d u rm a n o k tasın a gelm iş ya da
««ki k arak terin i yitirm iştir. K aradeniz ticaretin d e ö n e m bak ım ın d an
<lk sırayı alan bu alışveriş b ir Ceneviz tekeliydi. Yeni k o şu lla r Kara-
•Icııiz’dcki Ceneviz zenginliğinin sona erm esine yol a ç tı, b ü tü n Ak-
d c ııi/’dc köle fiyatlannın artm asın a ve T ü rk -T a ta r k ölelerin yerini
Kafkas ve R us kölelerin atm asına n ed en oldu.
Bu gelişm elerin M em luk sistem i ü zerindeki e tk isi h e n ü z (itiz bir
v*ılışmanm k o n u su olm adı.42 Kesin o lan şuydu: M em lu k tu lar K afkas­
yalI köle fiyatlarını alışılm adık ölçü d e a rtırm ışlard ı ve b u Ç crk czlcr ve
diğer KafkasyalI h alk lar içinde köle ticaretini fazlasıyla teşvik etmiş*
lı4*. D iğer y an d an , yeni d u ru m İtalya’d a fiyatlann ü ç k a tm a çık m ası­
" K. Krckİc, op. cit.; F.W. Carter, Dubrovnik (Ragusa), A classic City*
Stuic, (Londra-N. York, 1972), s. 242. Dubrovnik, on üçüncü yüzyıldan
İtibaren Batkanlar’dan ve Balkanlar yoluyla ba$ka yerlerden İtalya'ya akan
köle ticaretinin merkeziydi.
w 1489’da Osmanlı*Memluk Savaşı sırasında Memluk sultanının başlıca
yolunmalarından birisi, Osmanlıların Mısırlı köle tüccarlarını tutuklama*
ııydı (İbn-i İlyas, Bada’ı al-Zuhur, e. Ill, yay haz. M. Mustafa, Kahire,
1963, s. 266).
** I). Ayalott, "L’esclavage du Mamelouk”, (Kudüs, 1951); Memluklar ve
kölelik için bkz. A. N. Poliak,” Le caractère colonial de l’état mamelouk
dans Ma tupput t» avec la I lordc d ’O rH, llevvç des Études Istamiq iuk 9
(1935), s. 231*48: Ch. Vcrlinden, "La colorie du XV siècle". Studi in
Otiore di Gino Ltzzauo, II, Milano, 1950, s. 1-25; aynı yerde.
"mamelouks et traitants", Mélanges E. Perroy. Paris 1973. s. 734-47; aynı
yerde. "Le comm erse en Mer Noir", rapport XIII. Congrès intern. Des
teie n c n h istoriées. Moskova 1970; H. Skrjinskaja.’ Storia della Tana",
140 Ounanlı İmparatorluğu 'ıkla KMe Emeği
na yol açm ış vc öyle g ö rünüy o r ki. Batı H ıristiyanlığında kölelik k a r ­
şıtı duyguların gelişm esinde etkili olm uş ve on altıncı yüzyıl Avrupa
toplum unda bir kurum olarak köleliğin tem ellerini ç ü rü tm ü ştü r.44
A rtık A vrupa'da tek istisna kürek m ahkûm larına duyulan b üyük g e ­
reksinim di ki o da çoğunlukla Avrupalı korsanlar tarafın d an O sm anlı
yönetim i altındaki topraklardan karşılanıyordu49.
Studi Veneziana (1968); G.I. Braitanu, Recherches sur le commerce génnh
dan la Mer Noire au XUF siècle. Paris 1929; M. Malowist, Kaffa. Kolonia
genuenska na Krymie i problem vschodtti u- letach 1453-1475. Varşova.
1957; M. Balard, Gènes et ïoutre-nier. I. Les actes de Caffa du notaire
Lamberto di Sambuceto, 1289-1290. Paris-Lahey, 1973; E. Skrjinskaja,"
l-ecokmie genovese in Crimea, Feodasia (Caffa)", Europa Orientale. ¡4
(!934),s.l 13*51; R.H. Bautiir,"Les rdaiions économiques des
occidentaux avec les pays d'Orient". Sociétés et compagnies de commerce
en Orient etdans l'Océan Indien. Paris. 1970. s. 263-331; M. Malowist.
" Les routes du commerce c( les marchandises du Levant dans la vie de
Pologne au bas moyen âge et au début de l'époque moderne”, ibid. s.
157*75; M. Berindei-G. Vehstein."Règlements de Süleyman I‘*
concernant le liva’ de Kefe”, Cahiers du Monde russe et soviétique 16
(1975). s. 57-104; S. B. labib, Handelsgesdiichle Àgyptem im
Spatmitteiatter, Weisbaden, 1975, Dizin: sklaı<en; Piloti Mısır Sultanının
her yıl Kcfe’den iki bin köle elde ettiğini tahmin ediyordu (Verlinden.
Rapport. Moskova 1970. s, II).
44 Ch. Verlinden. L’esclavage dans fKuropemédievale, Gcnt, 1955; I. Origo.
"The Domcstic lînemy: The Gaston Slaves in Tuscany in the Fourtccnth
and Fiitecnth Ccntury". Spoculum (1955). Bclkİ diğer bir sonuç Avıu-
pa'da siyah köle trafiğinin yayılmasıydı (R. Ix>pez. “Market Expansion:
The Case of Genoa*1, )EIİ 26 (1964).
** Osmanlılar için geniş donanmalarına adam bulmak her zaman güç bir
sorun olmuştur. Her kadırga için yaklaşık 150-200 kürekçi gerekiyordu.
Osmanlı donanmasında 1453’te 12, 1471'de68, 1520'de 100 vc 1571 ’de
yaklaşık 200 kadırga vardı. 1573 tarihli bir ferman (Başvekâlet Arşivi.
Mühimine defteri, no. 23, s. 115«, "her yıl yüz kadırga donatılacağını vc
her kadırga için yüz elli kürekçiye ihtiyaç olduğunu- belirtiyordu. Hükü­
met bu ihtiyacı çoğu ke/ işsiz. güçsüz gezenleri ve çingeneleri askere ala­
rak ya da reayaya belirli sayıda kürekçi teminini zorunlu kılarak karşılı­
yordu. Ayrıca. Utanhul'daki k ök tüccarlarından da dmımıımı için kürekçi
kiralanırdı iRycmıt. Histoire de l'ftat présent de l ’etnpne Ottıtnuın. Aıns-
Halil İnalcık 141
Kırım T atarları başlıca köle sağlayıcıları d u ru n u ın a gelm eden ö n ­
ce on beşinci ve o n altıncı yüzyıllarda O sm anlı p a z arın d ak i m uazzam
köle talebini B alkanlardaki sıntr bölgelerinde ya d a O rta A vrupa'da
O sm anlı gazileri ya d a akıncıları karşılardı. O sm an lı g ü c ü n ü n d o ru ­
ğu, Süleym an’ın saltanatı (1 5 2 0 -1 5 6 6 ) O sm an lılan n akıncılık ve
köleleştirm e etkinliklerinin m uazzam bir biçim de yayılm asına d a ta ­
nıklık etti46. Kölelerin yakalanışı ve salığı tek bir akın cı ya d a O sm an-
lı askerine önem lice bir gelir getiriyordu - b u o n ların ak ın lara ya da
seferlere katılm alarında önem li bir itici güç o lu ştu ru y o rd u . Ayrıca,
bildiğimi/, gibi, tutsakların ya d a onların p azar değerlerin in beşte biri
(pençik) sultana ait old u ğ u n d an , Sultanın hâzinesi için de önem li bir
gelir kaynağı sağlıyordu. T u tsak lar başlangıçta devlet tarafın d an dü-
terdam, 1671, s. 493). Galata’da tutulan kadırga kölelerinin sayısı on bini
buluyordu (Gerlach ve Barbaro. 1590 dolaylan, zikreden N. Iorga, GOR,
III. s. 225). 1419 kadırga kölesi İstanbul'da 1550 ile 1557 «ırasında de­
vam eden Siileymaniye Camii inşaatında iş gücünün yüzde 5'ini, sağlamış­
tı; (Barkan, Süleymaniye Camii, s. 132-35). Daha sonra köle ve kürekçi
kıtlığı, mali zorluklarla birlikte Osmanlı donanmasının gerilemesindeki et­
kenlerden biri olmuştu. Müslüman köleler ve Fransız donanması için bkz.
P. Bamford. Fighting Ships and Prisons. Tfce Mediterranean Galleys of
France in the Age o f Louis XIV (Minneapolİ*, 1973). s. 138-72 ve harita,
v 145. Konferansa <ıınHıı§tı hildirkindp (II KİpHiterrnnt>n nrlln wmn/ia
meta dei ‘500 alla Luce dİ Leponto (1974’te Floransa'da basılmıştır) ) M.
Aymard. Kuzey Afrika ve Türkiye'den Müslümanların İtalyan donanmala­
rında kadırga kölelerinin çoğunluğunu oluşturduğunu belirtmiştir. Güçlü
bir Müslüman kadırga kölesi yaklaşık 100 duka altını ediyordu.
** Bkz. J. von Hammer, GOR. Dizin: Sclave»; lorga, GOR, III. s. 36 vc
102: Gerlach Osmanlı sınır komutanlarının 1574 yılında Macaristan'da on
beş bin köle ele geçirdiklerini bildirmiştir (zikreden lorga, IH. s. 267). Kö­
lelerin tam sayısını belirlemek için köle vergilendirmesiyle (pençik) ilgili
Osmanlı defterleri sistemli bir biçimde incelcnmelidir. Batılı kaynaklar ya
da Osmanlı vakayinamelerindeki sayılar bu belgelerle karşılaştırılıp düzel­
tilmelidir (örneğin. Silahtlar Tarihi, yay. haz. A. Refik. İstanbul. 1 9 2 8 ,1, s.
300) 1661 'de MacariMıın'daıı teksen bin tutuk alındığını bildirmiştir).
142 Osmanlı İmparatorluğu 'nda Kötr Emeği
/en le n e n vc sürekli devlet tarafından denetlenen kent köle p azarla­
rında her zam an iyi pa ra getirirdi47.
Bir g öz tanığı, K onstantin M iıailoviç, o n beşinci yüzyılda b ir sınır
m erkezinde Ö rgütlenen akınlarla ilgili aşağıdaki gözlem lerini aktarır:
“ Türk akıncıları g önüllüdü r -y aşam ların ı kazanm ak için kendi
iradeleriyle seferlere katılırlar... S ü rü ve at besleyerek geçinirler...
Eğer akına kendileri katılm ak istemezlerse (ganim etin y an sı karşılı­
ğında) diğerlerine allarını ö d ü n j verirler; eğ e r elleri b oş dönerlerse
“hiç kazancım ız yok, am a bizimle birlikte didinen ve Hıristiyanlara
karşı akın yapanlar gibi, büyük İşler yapıyoruz, çü n k ü biz birbirim ize
destek oluyoruz" derler. Üstelik, erk ek veya kadın, n e ele geçirirlerse
geçirsinler, çocuklar hariç hepsini para karşılığı satacaklardır, im p a­
rato r çocuklar için kendisi para öder”4*.
*’ Köle pazarı düzenlemeleri için bkz. “Kanunname”, El1, IV, s. 562-66.
Her bir kentte alman köle vergisi n iklan Tapu Defterlerinde kent vergileri
arasında bulunabilir (bu defler serileri İstanbul'da Başvekalet drşıVi’nde ve
Ankara’da Tapu ve Kadastro Müdürlüğü 'ndedir). İstanbul’daki köle pazarı
İçin bkz. “İstanbul”. El2. IV, s. 228: ayrıca bkz. aşağıda dipnot 65. O n ye­
dinci yüzyılın ilk on yıllarına ait bir pazar yönetmeliğinde (Topkapt Sarayı
Kütüphanesi. Revan no. 1934, s 107-111). İstanbul’da kadın ve erkek,
yüzün üzerinde köle tüccarı kaydedilmiştir. Köle ticareti, köle vergilen­
dirmesi. kaçak köleler, azâd edilmiş köleler. Sultan köleleri vb. için bkz.
Ö.L. Barkan. Kanunlar. I. İstanbul. 1943, Dizin: ak-esir. azâdeler. azâdlu
kâfirler, cariye, ortak, ortakçı, hassa kullar, kul. kaçkun. kenizek. kul-
karavaş, oğlan, 'uleka. üm m -l veled, üsera.
44 M&noirs o f a Janissary. çev. B. Stolz - S. Soucek, Ann Arbor, 1975, s.
177; krş. Jorga, GOR, II, s. 223-24. Gazavatnante denilen Türk epik ede­
biyatı (bkz. A.S. Levcnd. Gazavatnameler. Ankara. 1956) Osmanlı akıncı­
ları ve akm örgütlenmesinin canlı bir tasvirini yapar ve arka planım anlatır.
Âşıkpaşazâde kendisinin de katıldığı böyle bir akını betimler (yay. haz. At­
sız, İstanbul. 19-19, s. 180) vc ek geçirdiği tutsakları sınır trenti I Ukiip’tr*
950 akçeye sattığını söyler. 1479'daki büyük bir akının (10,000 akıncı)
ayrıntılı bir anlatımı için bkz. İbn-i Kemal, VII. Defter, yay. haz. Ş. Turan.
Ankara. 1954, s. 527-62. I. Süleyman döneminde (1520-1566) Macaris­
tan sınırında etkin d a n on iki bin akıncı vardı (lorga, (»OK. III, s. 417).
Bu sayı Osmanlı belgelerince teyid edilir.
Halil İnalcık 143
Sınır m erkezlerinde çalışan veya Osnıanlı o rd u la rın ın peşinden
giden esir tüccarları, esirciler tutsakları oldukça ucu za s a tın alırlar ve
rıı önemlileri Ü sküp (Skoplje), E dirne, Bursa vc İsta n b u l olan iç p a ­
zarlara getirirlerdi49. Kadı sicillerinin gösterdiği k adarıyla, anlaşılıyor
ki, on beşinci yüzyılın sonlarına do ğ ru Bursa köle p a z arı bu p a­
zarların en canlısıydı. Matta Sultan bile, en iyi fiyatların beklendiği
Itursa'da satılm ak ü zere köle gönderirdi. İranlı İpek tü cc a rla rı en İyi
m üşteriler arasındaydı. Açıkça görü lü y o r ki, O sm anlı dö n em i b o ­
yunca O rta D oğuda köle ticaretinde Bursa, Sivas’ın yerin i almıştı.
Balkanlarda ise E d irn e’nin başlıca köle pazarı olduğu g ö rü lü y o r.
B. de la Brocquiere 1432’d e Rum eli’de seyahati sıra sın d a köle
tüccarları tarafın d an E d irn e’ye götü rü len 25 kişilik bir tu tsa k kafilesi
gArmtişıiir*0. D aha sonra. Avusturya O sm anlı devleti ile yaptığı barış
anlaşm asında Babıati'ye köle tüccarlarının sınır boylarında d olaşarak
anlaşm alara aykırı bir şekilde tutsak edilmiş köleleri satın alm alarının
önlenm esini kabul ettirm iştir” . Sadece Osm anlı b aşk en tin e giderken
yolda köle kafileleri ile karşılaşan Avrupalı ziyaretçiler değil. O sm anlı
tarihçileri ve O sm anlı epik edebiyatı da bu etkinliğin canlı bir resm ini
gözler ö n ü n e serer. Kutsal savaşın ve ganim et dağ ıtım ın ın (ganim a)
erken İslâm tarihinde büyük bir rol o y n ad g ın ı ve b u n u n Islâm h u k u ­
ku tarafın d an h e r ayrıntısı ile düzenlendiğini b elirtm ek g erek ir92.
Genel olarak kölelikle ilgili olanlar gibi, bu d üzenlem eleri d e O sm a n ­
lIlar yakından takip etm işlerdir.
Bu kölelerin çoğunu O sm anlılar kendileri kullanm ış o lsalar da.
Batı A nadolu beylikleri Türkm enlerinin vc o n d ö rd ü n cü ve on altıncı
yüzyıllar arasındaki dö n em d e O sm anlılar tarafından ele geçirilen tu t­
sakların M ısır’a ve İtalya’ya satıldıklarına ilişkin belgesel tanıklıklar
vardır. V encdik’in Yakın D o ğ u ’da sahip olduğu yerlerde, örneğin
* Bkz. Ek I; Aşağı Tunn’da Tulça. Polonya’dan gelen köleler için başlıca
pazardı.
Ijf Voyaged’Outremer. yay. haz. A, Schefer, (Paris. 1892). s. 124.
u Mu'ahadat Mecmuası, III, s. 63.
u Bkz. dipnot 1: “Rum topraklarına Arap a kınlarının başlamasından itibaren
insan ganimeti ganimetlerin çok önemli bir kısmını oluşturmaya başladı”
(Vryonis, op. cit.. s. 174).
144 Ostnanh Imparaıorluğu’nda Köle Emeği
G irit'te Balkan kökenli köleler tan ın d a kullanılıyordu'5. İtalya’d a
(F lo ra n sa ve M ilano) ise uzm anhk gerektiren belirli san atlard a çalış­
tırılıyordu. Italyan noterlik belgeleri*4 İtalya'da o n beşinci yüzyılda
B alk an lar'd an gelen Y unan. Eflafclı. A rnavut ve S ırp kölelerin ortaya
çıktığını g ö ste rir (Bosnalı köleler ise ö n ced en b eri v ardt). Aynı d u ­
ru m M ısır’d a M em luk krallığında d a gözlenm iştir9*. A ynca. Ana*
d o lu 'n u n güney kıyılarında, Antalya’d a (Satalla) b u lu n an 1360 ta ­
rihli b ir g ü m rü k defteri,*6 o zam anlar M ısır ve S u riy e’y e hâlâ o l­
d u k ç a fazla sayıda beyaz köle ihraç edilirken karşılığında alın an siyah
kölelerin b u ülkelerden yapılan İthalatın önem li b ir bölü m ü n ü o lu ş­
tu rd u ğ u n u söyler.
Ş u ra sın ı d a belirtm ek gerekir: O sm anlı İm p arato rlu ğ u ’nd ak i k ö ­
leler ya d a yabancıların satın aldığı köleler içinde O sm anlı im p a ra ­
to rlu ğ u m u n akıniarınm yoğunlaştığı bölgelere bağlı o larak belirli d ö ­
nem lerde belirli etnik g ruplar baskın hale gelm iştir: O n d ö rd ü n cü
yüzyılda R unılar ve Bulgarları on beşinci yüzyılda S ırp lar. A rnavut-
lar. Kflakhlar, Bosnalılar; ve on Ulıncı yüzyılda M acarlar. Alm anlar.
İtalyanlar İspanyollar ve G ürcüler.
11 Bkz. F. Thirict, Règlements des délibérations du sénat de Venise
concernant la Romanie. 3 cilt. (Paris • Lahey, 1948-1961). Dizin: esclaves
ve Crète; Ch. Verlinden. “La Crél. débouché et plaque tournante de la
traite esclaves uux XIV" siecles”, Etudi in onore d i A. Fanfani, c. III (Mita-
no, 1962), s. 593-611.
44 Ch. Verlinden tarafından incelenmiştir: “Venezia c ü commercio degli
schlavl ptuvcııiuııii dalle uticniali «kl Mcdiictımıcu". Vemuiu e il Levante
al secolo XV. (Firenze.1974), s. 911-29; idem. "L’esclavage sur la côte
dalmatc au bas Moyen âge”, Bulletin de l'Institut Historique belge de
Rome (1970). s. 57-140: idem. “Esclaves du Sudest et de l’Est européen
en Espagne orientale à la fin du moyen âge". Revue Historique du Sud-est
Européen <1942). s. 371-406.
** Bkz. dipnot 40. 41 vc 43; aynca bkz. Verlinden, “Venezia e il
commercjo”, s. 915-16; P.H. Dopp, (yay. haz.), l'Egypte au
commencement du X V süete, d'après le traité d ’Emmanuel Piloti d e Crète,
incipit 1420. Kahire. 1950.
** Başvekâlet Arşivi. Istanbul, Mâliyeden no. 102. O sıralarda bir siyah köle­
nin ortalama fiyatı bin akçe ya da yaklaşık 16 duka nllıııdı. liu ünemli kay
nagın bir cdİsyonumı yayına luı/ırlı<orum.
Halil İnalcık 145
O n altıncı yüzyılın ikinci y a n sın d a bu a rz kaynaklarının hiçbirisi,
esasın d a O rta A vrupa sın ırlan n d ak i O sm arJı A k ın cı örgütlenm esinin
Avusturya direnişinin güçlenm esi s o n u c u o d a gerilem esiyle orantılı
olarak ö n em i büyüyen K aradeniz ile rek ab et edebilecek d u ru m d a
değildi97. A rtık O sm anlı p a z an n ın d a h a g en iş kısm ının İhtiyacını,
deyim yerindeyse, b u İşte uzm anlaşan Kırım T atarları karşılıyordu.
Polonya, Ç erkezictan ve Rueya içlerine yapılan seferler H anlık aris
tokrasisi için yaşam sal ekonom ik ö n e m e sah ip düzenli b ir u ğ ra ş h a ­
line gelm işti, ö y le kİ. kendi h anlanyla ya d a O sm anlı sultanlarıyla
İlişkileri genellikle bu tem el kon u d ak i politikaları tara fın d a n belirle­
niy o rd u 9*. I. M u h am m cd Gİray’d a n (1 5 1 4 -1 5 2 3 ) İtibaren Rusya
to p ra k lan başlıca etkinlik alanı oldu; vc 1 5 3 1’d e n so n ra V olga hav­
zasındaki Altın O r d u m irası M oskova ile K ırım a ra sın d a u z u n bir
m ücadelenin k o n u su o lduğunda büyük ölçekli seferler olağ an hale
geldi. D oğal o larak. K ınınlılar eylem lerini Yolga havzasındaki kardeş
M üslüm an hanlıklarını işgal ed en b ir d ü ş ıra n a karşı y ü rü tü len K u t­
sal Savaş o larak görüyorlardı99.
Köle tk a r e ti g erçek ten Kırım ekonom isinin tem eliydi. E sasında
kabile savaşçılan ile birlikte binlerce sırad an insanı d a çapul için
Rusya içlerine iten kıtlıktan ve kuraklıktan kaynaklanan eko n o m ik
baskıydı. Kölelerin satışından elde edilen gelir, o ç ağ d a yaşayan g ö z ­
lem cilerin ileri sü rd ü k leri kadarıyla“ böyle ¿am anlarda ü lk e için ger*
çe k b ir rah atlam a sağlıyordu. Kırım dışında, bozkırların s a f g ö ç e ­
beleri N ogaylar m u tlak o larak köle ticaretine bağım lıydı; tu tsak lan n ı
k a ra rg â h la n n a gelen tü ccarlara to p tan satıyorlardı. K ölelerin çoğu
O sm anlı p a z a n n a satılırdı. Ancak, tu tsak lan n önem li b ir kısm ı d a
İstan b u l k en ti için tahıl yetiştirm ek ü zere tarım sal köle em eği o larak
Kırım kabile aristokrasisinin kendisi tarafından kullanılırdı. Akın-
Jarda b azen b ü tü n b ir aileyi tu tsa k ed ip götürm eye kalkışm atannın
w Bkz. G.E. Rothenberg. The Austrian Military Border İn Croatia. 1522-
1747. Urbana. 1960, s. 27-87. W. McNeil Europe's Steppe Frontier.
¡500-1900. Chicago-Londra.1964.
w Bkz. "Kırım Hânı". İslâm Ansiklopedisi, VI. s. 752-56.
w Bkz. II. İnalcık, “The Origin o f the Ottoman-Russian Rivalry and the
Don-Volga Canal”. Annales de l ’Universit#d'Ankara. (1947), s. 47-110.
w A.A. Novosdskij. On Yedinci Yüzyılda Mostana Devletinin Tatarlarla Mü­
cadelesi. Moskova. 1948 (Rusça), s. 418.
 146 Osmanlı İmparatorluğu 'nda Köle Emeği
nedeni belli ki buydu. Evliya Çclebi’nin61 ifadelerine güvenilebilirse.
1667’de Kırım ’da 187,000 M üslüm ana karşılık (bunun 1 0 0 .0 0 0 ’i
sıradan halk. 8 7 ,0 0 0 ’i askerdi) 4 0 0 ,0 0 0 köle vardı.
Kırım lılar tarafından Rusya ya da Polonya içlerine genellikle 200
ile 1000 kişilik kü ç ü k gruplar halinde yapılan akınlar Kırım Hanlığı
ile bu devletler arasındaki resm î barış anlaşm alarına bağlı olm aksızın
sürekli hâle gelm iş olaylardı. Kırımlılar akm ları sırasında sınırda bir
dizi garnizonu, tahkim edilmiş kasabayı içeren savunm a hatlarından
olabildiğince uzak dururlardı. Geniş sınır hattı boyunca dağılm ış Rus
kuvvetleri, kabile aristokrasisi şefleri ya d a G iray han ed an ı üyeleri
önderliğinde dikkatlice örgütlenm iş büyük ölçekli T a ta r istilaları k a r­
şısında ç o k defa gü çsü z durum da kalırlardı. Bu ak ın lard a köleler
gerçek ganim et sayılır ve güvenli bir şekilde nakledilm eleri ak ın cıla­
rın daim a başlıca kaygısı olurdu: Genellikle, çatışm adan vc ele g e ­
çirdikleri insanların değerinin düşm esine yol açacak h e r şeyden k a ­
çınırlardı62.
Cenevizliler zam anında olduğu gibi, Kefe ve Kerç K ırım ’d a b a ş­
lıca köle ticareti merkezleriydi. Bölgedeki d ah a a z ö n e m d e diğer
m erkezler T a tar. Ç erkez ve Osmanlı köle tüccarlarının buluştuğu
Azak (Azov), la m a n . Copa vc S o h u m ’du. Kırım ve Azak’taki köle
ticarcti ve vergilendirm e, görü n ü şe göre, Ceneviz m odeline dayanan
özel kanunlara göre düzenlenirdi” . Genellikle Kefe d e alm an köle
vergisi oldukça yüksekti: Köle başına 2 1 0 akçe vc bazı ek resimlerle
birlikte 255 a k çe (on bcşinci yüzyıl so n u n d a yaklaşık d ö rt d u k a al­
İ ğildi) hani bu dö n em d e köle ak ın lan için ikinci önem li bölge olan
tını)64.
i Ç erk czistan ’a sefer düzenlem eye zorlardı. Bu sıralard a Çerkezlerin
*' Seyahatname. III. İstanbul, hiçti 1314., Mihaloğlu Mchmed Bey I463’te
Bosna'nın fethi sırasında bu ülkeden 15 aileyi alıp, Bulgaristan'daki büyük
Çiftliğini kurmak için Bulgaristan'a yerleştirmiştir (bkz. Barkan. “Kulluk­
lar”, s. 1*6, faksimile XXX'dckî belge).
93 Novoselskij, op. cit. s. 434.
M M. Beriııdd • G. Vçiıısıcin, "Règlements de Süleyman I" concernant le
Liva de Kefe”, Cahiers du Monde Russe et Soviétique 15-1 (1975), s. 57-
104.
w M. Berindci-(î. Vcinstein, ibid; I477'de İstanbul’da yalnızca köle, at ve
koyun pazarlarının üç yıllık birleşik vergileri 360.000 akçe ya da 8,000
duka altınımı ululıyordu.
Halil huıictk 147
Rusya vc Polonya içlerine Kırım akınlartnın d o ru ğ u n d a . 1514-
1654 arasın d a alışılm adık ölçüde y üksek sayıda tu ts a k ta n söz edilir.
I5 7 8 ’d e Kefc’d e köle vergisinden elde edilen gelir 4 ,4 6 3 akçe ta h ­
min edilm ekteydi6’ . En yüksek vergi oranına. 2 5 5 ’e b ö lü n d ü ğ ü n d e
) yılbaşına 17,502 köle sayısı elde edilir. C anbek G iray H a n 'ın büyük
>teferinin ölçekli ard ın d an , 1614 yılında Rus kay n ak ların a g ö re, her
| Tatar a sk erî b eş ila o n köle ile gelm iş ve aynı d ö n e m d e E d irn e'd e
! Ortalama köle fiyatları kırk d uka altınının üzerindeyken (bkz. Ek I -
3) K eic'de yetişkin erk ek köle başına 10 veya 2 0 d u k a altın ın a kadar
d ü şm ü ştü r66. 1 5 5 8 -1 5 9 6 yılları arasında Rus to p rak ların d a yaklaşık
otuz b üyük T a tar akını kaydedilm iştir. Ve on yedinci yüzyıl Rus kay­
n aklarından yapılan hesaplam a bize aşağıdaki sayılan verir: 67
ÏÜ Tuisaklar
1607*1617 100,000
1632 2,660
1633 5,700
1637 2.28C
1643-1645 10,000
1645 6,200
1607-1645 126.840
ı Kabile aristo k rasisi, kendisine ne zam an M oskova ile b ir barış a n ­
laşm ası dayatılsa (ki bu h alk arasın d a pek a rzu lan an b ir d u ru m dc-
Çoğunluğu pagan oldu ğ u n d an vc şefleri K rım ’a tâbt olmayı red d e t­
tiğinden ak ın lar için b ahane bulm ak kolaydı. H anlığın M oskova k a r­
şıtı politikasını yoğunlaştıran Sahip G iray H an (1 5 3 2 -1 5 5 1 ) kitlesel
M Başvekâlet Arşivi, İstanbul, Maliye no. 2283; Muhasebe-i Varidat ve İhrâ-
câi-i hassa-i Kefe, mukata'a-i Esara’t Kefe. 9 Ramazan 986’dan 8 Rama­
zan 987’yc kadar.
*“ Novoselskij, op. cit.. s. 77 ve 86-87.
*’ Novoselskij, op. cit., s. 416-38. Sonuç olarak Novoselskij on yedinci yüz­
yılın ilk yansı boyunca 150,000*200,000 Rus rutsak elde edildiğini tahmin
eder. Kırım’dan Rusların bildirdiklerine göre Dır Rus kölenin ortalama fi­
yatı 50 ilâ 100 atlın sikke yo do 40 ile 80 ruble arasındadır.
148 Osmanlı İmparatorluğu 'tulu Ktie Emeği
köleleştirm elerle sonuçlanan büyük ölçekli Ç erkezistan seferlerinden
ayrtca sorum ludur. 1530’latdo Ç erkez Jana kabilesinin reisi
Kansavuk yıllık haraç olarak Osm anlı sultanına bin ve H a n ’a beş yüz
köle gönderm eyi kabul etmişti. Sözü n ü tu tam am ası üzerine Sahip
G iray 15 3 9 ’da o na karşı bir sefer düzenlem iş vc saray vakanüvisine
g öre 5 0,000 tutsak ele geçirmişti. Aynı kaynaktan Öğreniyoruz ki.
T uluılaı daha som aki seferlerinde Kabartay (C abcrda) kabilesinden
10,000, Pjcdukh (Byaduk) ve Aliyuk kabilelerinden ise 4 0 ,0 0 0 veya
5 0,000 Çerkezİ tutsak etm işlerdir. D aha sonra Ç erkezler tutsak
d ü şm ü ş h e r bir soylularını 2 0 ilâ yüz köle vererek geri alm ışlardır08.
Bu hızlı incelemeyi şu soruyu sorarak sonuçlandıralım : Osm anlı
toplum u, tem el toplum sal-ekonom ik yapısının ayakta kalabilm ek için
em eğin ya d a köle em eğinin m utlak denetim ine bağlı olm ası a n la ­
m ında gerçekten bir köle toplum u olarak tanım lanabilir m i? O sm anlı
top lum unda em eğin denetim ine duyulan ihtiyacın d erecesinin to p ­
lum un ve ekonom inin farklı parçalarının gereksinim lerine bağlı o la ­
rak değiştiğini gösterm eye çal:şttk. Yasal olarak, şeyin d o ğasına in ­
dirgenm iş ve sahibinin m utlak mülkiyet vc kullanım ına bağlı klasik
anlam da köle bu geleneksel toplum da büyük ölçekli, devamlı vc d ü ­
zenli iş gücü gerektiren girişim lerde âcil o larak ihtiyaç du y u lan bir
Ş e y d i -yalnızca im paratorluk o rd u su vc d o nanm ası için m uazzam
yapı işleri, büyük sayıda nakliye hayvanının yüklenm esi ya d a o rd u ve
saray için geniş ölçekli tarım sal üretim de değil, aynı zam an d a genci
olarak toplum da belirli sanatlarda, büyük m alikanelerde ve geniş h a ­
nelerde de köleye ihtiyaç vardı. Ancak, im paratorluğun genel sosyo­
ekonom ik ku ru lu şu n u n bir bütün olarak sınırlı bir alanını meydan;»
getiren bu kısım larda bile konak (geniş hâne) ve b ü yük m alikâneler
dışında köle em eği, özellikle im paratorluk yasalarının hiçe sayıldığı
ve m erkezî iktidarın gerilediği o n altıncı yüzyıl so n u n d a n itibaren
zam anla o rta d a n kalktı. Zaten o n beşinci yüzyılın ikinci yansında
İm paratorluk hüküm etinin hasla rd a ki köle kolonisini k o ru m ak ta ne
b üyük güçlük çektiğini gördük. Köle em eğinin İslâmî tan m sa! sis te ­
m e yabancı bir şey olduğu ve sürekli ve hızlı bir aşınm aya uğradığı
belli olm uştu. O sm anlı tem el tarım sal üretim örgütlenm esi reaya-
ç iftlik sistem ine daynnmakta>dı; yani tanm sa] ü retim , M üslüm an
" Rcmmal Hoca. Tarih-i Stihib Giray, elyazması; Biblioth&ıue Nationale.
Paris. Suppl. Turc 164.
Haiil Imlctk 149
veya gayrim üslim ö zg ü r köylü ailelerinin (reaya) tasarru fu n a b ıra ­
kılmış devlet m ülkiyetindeki to p rak lard a k ü ç ü k tarım sal birim ler te ­
melinde örgütlenm işti. Bu aileler toprağı işlem ek ve devlet kanunları
ile düzenlenen vergileri ödem ekle yüküm lüydüler. İslâm huku k u ta ­
rafından tanım landığı kadarıyla ö z g ü r (feürjdüler. D iğ er hiç kimse
onları karşılıksız olarak çalışmaya ya d a em eklerinin m eyvelerinden
(crâgal etm eye zorlayam azdı. M atta çiftlik to p rağ ın ı terk etm enin
yasaklanması ya d a m adenlerde zo ru n lu çalışma veya d ağ geçitlerini
korum a gibi belirli kam u hizm etleri tü ründen yüküm lülükler bile
ımıtlak değildi: devlet tarafından bahşedilen belirli m uafiyetlerle bun-
l.ır daim a hafifletiliyordu. İm p arato rlu k yönetim i reaya ü zerinde h e r­
hangi bir tü r kişisel bağın oluşm asına yel açacak gelişm eleri e n g el­
lemek k o n u su n d a dikkatliydi ve başlangıçtan itibaren g ü c ü n ü n e riş­
tiği h er yerde serfliği veya reaya üzerindeki diğer h e rh an g i b ir kişisel
bağı kaldırm ayı genel bir politika haline getirm işti. Tabii ki. böyle bir
politika h e r şeyden ön ce m erkezî o to rite lehine yerel beylerin g ücünü
zayıflatmayı am açlıyordu. O sm anlılar bunun egem enliklerini g en iş­
letm elerine hizm et ettiğinin farkındaydılar ve b u n d a n kom şu ülkeler­
de sertliğe tâbi kü çü k köylülük a rasın d a bir pro p ag an d a aracı olarak
yararlanıyorlardı.
Ç ifilik-reaya sistem i Osm anlı İm p aratorluğum da ekilebilir to p ­
raklarla birlikte kırsal nüfu su n ç o k büyük b ir ç o ğ u n lu ğ u n u kapsayan
baskın d ü zendi. Kökeni itibariyle b ir O sm anlı buluşu değildi; daha
ziyade, geç an tik çağ boyunca hük ü m süren d em o g rafik ve ek o n o ­
m ik koşullar altında ekonom ik olarak en elverişli ve toplum sal olarak
en güvenli tem el tarım sal em ek biçimi olan köle em eğinin yerine g e ­
çen eski b ir sistem in yeniden kuruluşuydu. M atta denilebilir ki. İslâm
halifeliği ve D oğu Rom a İm paratorluğu, cmpcryal v aro lu şlan n ın sü ­
rekliliğini to p rak ta bağım sız köylü ailesi birimlerinin devam ını yeğle­
yen bu rejimi benim sem elerine ve o n u n savunucusu olm alarına b o rç ­
ludurlar.
Ne olursa olsun, kesin olarak bilinen, Osm anlı İm p arato r-
lu ğ u 'n u n im p arato rlu k yönetim ince dikkatle k o ru n an tem el to p lu m ­
sal vc ek o n o m ik yapısının bu oldu ğ u d u r. Ayrıca. O sm anlı yönetim i
belirli g ru p ların köle statü sü n ü değiştirm eye hazırdı ve tü m geliş­
m eler köle em eğini yok oluşa do ğ ru götürm eye başladığında -ö z g ü r
köylü ço ğ unluğu içinde bir köle topluluğunu korum aktaki güçlükler,
sıkça karşılaşılan kaçışlar vc ö zg ü r kişilerle evlilikler yoluyla toplulu-
ISO Osmanlı İmparatorluğumda KöleFmefi
Halil İnalcık ISI
ğu n erim esi vc belki hepsinden önemlisi, fiyatların arttığı yeni k o ­
şullar altında köle em eğinin kârlı olm aktan çıkm ası o lg u s u - nihayet aliminin resmi değeri: 45.5
akçe)
o nları reaya ile özdeşleştirdi. Fakat, hâlâ ne zam an şeriaı şa rtla n al­
Bursa’da köle pazarında Sultan'ın vek$i 2 ,t0 0
tında özel m ülkiyet söz konusu olsa, özellikle büyük m alikanelerde
tarafından açık artırmayla satılan fcr
ve konaklarda hiçbir hüküm et tasarrufu kabul edilm ezdi. A ncak on
Macar erkek köle
dok u zu n cu yüzyılda Batı uluslarından gelen baskıyla O sm anlı y ö n e ­
Köle lüccan Mustafa’ya satılan kaçak
tim i topraklarında h e r tü rd en köleliği resm i olarak kaldırdı.
Bosnalı köle
EKİ Bursa valisi Ahtned Paşa tarafından
O sm anlı İm paratorluğunda Köle Fiyatları Hamamcı Halil’e satılan bir Arnavut
Bursa Kadı Sicillerinden Satış Fiyatları: erkek köle
Musevi İsrail’e satılan bir Çerkez kadın J .000
1- 1464 T arihli M iras D efterinden (no. A l / l Bursa. Arkeoloji köle
M üzesi. Siciller): Bursalı Piri'ye satılan bir kadın köle 4.500
Köle lüccan Mahmud’a satılan iki köle 4.600
Elhac A h m ed ’in köleleri A kçe (bir duka altm ı:45 akçe Bali Bey'e satılan iki hadım 4.300(100 Mısır altını)
Gülsine. kadın 3.400 Açık artırmayla satılan Bosnalı kaçak 1.450
Benefşe. kadın 2.400 erkek çocuk
Giilçiçek, kadın 2.400 Sulıanın vekili tarafından satılan 2.000
Fatma, kadın 1.000 Jayce’den (Bosna) bir erkek çocuk
Kadem, kadın 8.000 Kaçak Bosnalı yaşlı adam 1.000
Nevruz, kadın 5.000 Köle tüccarı Mahmut'un saltığı iki köle 5.600
İshak, erkek 2.400 Açık artırmayla satılan kaçak Boşnak 850
İsmail, erkek 1.600 erkek çocuk
Şahin, erkek 1.000 Açık artırmayla satılan kadın köle 5.500
Açık artırmayla satılan 2 kadtn köle 4.300
Hoca Turhan’ın Köleleri Açık artırmayla satılan 2 erkek köle 9.000
3 kadın köle 6,000
12 erkek köle 50.000 O rtalam a b ir kölenin değerinin beşte biri olarak hesaplanan köle
vergisi 1 4 7 9 ’d a 2 4 0 akçe. I4 8 5 ’te 2 5 0 akçeydi. 1513’te V enedik’e
Hoca Abdiirrahim'in Keleleri verilen kapitülasyonlarda kaçak bir köle için ö d enecek tazm inat
3 kadın köle 2,200 1,000 akçe o larak tespit edilm işti. 1500 dolaylarında bir kadın köle
3 erkek köle 5,400 için yaşam harcam aları aylık 4 0 akçe olarak hesaplanıyordu (defter,
no. A 8 /8 , 33, Hursa A rkeoloji M üzesi). Bu d u ru m d a o rtalam a bir
2 -1 4 8 1 -1 4 8 6 tarihli sicil defterinden (no. A 4 /4 . Bursa Arkeoloji kölenin fiyatı o n u n yaşam ını sürdürm esi için gerekli o lan 2 ya d a 2,5
M üzesi) yıllık m asrafa d enkti. B ursa’d a bir işçinin gün lü k ücreti 1 4 7 8 ’d e bir
akçeydi (B ursa, Sicil A 4 /4 , s. 586). Bu strada ortalam a bir koyun
35 akçeydi.
Meçe (bu uırihte bir diika 3- Kassârn deflerindeki verilere göre. Edirne’d e ortalam a köle fi­
yatları. 1 5 4 5 -1 6 5 9 (Ö . L Barkan. Belgeler. 3. 1968.)
 Halil M ık 153
152 Osmanlı İmparatorluğu 'uda Köle Emeği

KAYNAKÇA
Dönem Ashtor. F. Histoire des prix salaires dans l'Orient Médiéval.Paris. 1969.
1500’lcr Ayalon. D. L'esclavage du Mamelouk. Kudüs. 1951.
1,500 akçe/25 alım sikke
1540'lar Bratianu, G. 1. Actes des notaires génois de Péra et de Caffa. 1281-1290.
2,000 akçe/33 altın sikke
15501er Bükreş. 1927.
2.500 akçc/40 altın sikke
4.000 akçe/41 altın sikke 1560'lar Carter. F. V. Dubrovnik (Ragusa), Londra-New York. 1972.
5.000 akçe/41 altın sikke 1600'1er Malowist. M Kaffa. 1455-1475. Varşova, 1947.
1630'lar Verlinden, C. “Traite des esclaves et traitants italiens à Constantinople (XIII
8.000 akçe/66 altın sikke
•XV siècles),” Moyen-Age, 4. Seri, 18 (1963, s. 791-804).
Listedeki cn d üşük fiyat 700, en yüksek fiyat ise 3 0 .0 0 0 akçe- Verlinden, C. “Le commerce en Mer Noire," Rapport. XIIL Inter. Congress
o f Historical Sciences. Moskova. 1970.
d ir( 1584'e k a d a r 6 0 güm üş akçe 1 altın sikkeye eşittir; d a h a sonraki
Verlinden. C. "Venezia e it commercio degli schiavi provenienti dalle coste
d önem lerde 120 ile 2 2 0 akçe arasır.da gidip gelm iştir).
orientait del Mediterraneo," Venezia e il Levante al sec.. XV. Firenze,
1973, s. 911*29.
EK 2
Akdeniz D ünyasında Köle Fiyatları. 1200-1453

Tarih Mısır İtalya ¡¿ubfpnjk 1'ÜfKİy.C

1200-1250 - 10 dinar •
(Cenova)

1250-1350 60 dinar 25 dinar 2-10 alım -

(Cenova) sikke

1350-1400 50-70duka 30-70düka -

1400*1453 70-140 45-70düka 40*70düka 25-50

düka
(15.yüzyılın
ikinci yansın­
da Bursa)

D e v l e t T e ş k İi â t i n d a K u l S İ s t e m İ'
O sm anlılar’da kul terim i keza gulâın, gılm ân, em vân veya T ürkçe
oğlan, vc nadiren çeieb aynı m ânâda kullanılm ıştır. Kelime genelde
padişahın, a sk erî sınıf m ensuplarının veya sıradan şahısların h izm et­
lerinde kullanılm ak üzere hususi bir terbiye ile yetiştirdikleri genç
köle m ânâsında kullanılm ıştır. S aray’d a oğlan veya iç-oğlanı.
e nd e rû n d a h enüz bir rütbe kazanm am ış köle veya devşirm e için k u l­
lanılan bir terim dir. Bunların hepsine birden iç-haİkı veya gılm â n â n -i
enderim denm ekte idi.
G ulâm sistem i Osm anlı devlet idaresinin tem elidir. Saray ve dev­
let hizm etinde kullanılm ak üzere kölelerden oğlan yetiştirilm esi y ö n ­
tem i O sm anlılara hiç şüphesiz Anadolu Selçuklularından intikal e t­
m iştir (bkz. İ.H . U zunçarşılı Osm anlı Devleti Te§kilâitııa M edhul,
İsi. 1941, 85-9 4 , 108*122, M.F. Köprülü, Bizans Müesseselerinin
O sm anlı M itesseselerine Tesiri, 208-221, 2 4 2 -4 5 ; M .F. K öprülü,
“O sm anlı İm paratorluğum un Etnik M enşei M eseleleri", Belleten,
No. 28. 2 75). Anadolu Selçuklularında Şerafeddîn G hulâm Khass
Ralaban ve Karatay kardeşler gibi ghulam aslından m eşh u r kum an
d a n la r biliyoruz (bkz. Tarih-i Al-İ Selçuk, Bib. N ationale. Paris
Hu makalenin aslı: ‘Ghulıım.' lineyelopedia o f İslam. 2. Knıkı. sf. 1085 •
1091 (M.İ.).
Halil İnalcık 155
Supp.. prs. 1553. tıpkıbasım neşri. F. Uzluk. A nkara 1952, 52, 57.
66. 71). G ulâm lar yalnız ask erî hizm etlerde kullanılıyordu. Fakat II.
Keykâvus büyük em irlikleri gulâm larına vc rince, d iğ er üm erâ ona
karşı cephe aldılar (Ibid. 5 2 -5 3 ).
O sm an G â z î’nin Bursa ablukasına “kulu Balabancık B ahadırı” ta ­
yin ettiğini biliyoruz (N eşrî, Fr. T aesch n er n eşri, I, 3 5 ). Aynı devirde
yaşayan B arak Baba K elim â t‘\nâa, gazâd a H ıristiyanların büyükleri­
nin denize dökülm esi, “u şag ıMnın, yani çocukları vc m aiyyetinin çev­
riye katılm asını tavsiye etm ektedir. O sm anlIlarda kölelerden saray ve
idare adam ları yetiştirildiğine ait O rh a n G iz i devrinden kalan vesika­
lara işaretler vardır. O n u n Ş ab an 7 6 1 /H a z ira n 1360 tarihli vakfiye­
sinde. (U zunçarşılı neşri. Belleten, No. 107. 4 2 2 . levha 16).
Hvrenkuş H adım ve Şahin h Abdullah anıl r: O rh a n devrinde yeniç®
ri hum s-i ş e r ! dolayısıyla padişaha ait olan savaş esiri oğlanlardan
teşkil edilm iştir (bkz. A şıkpaşazâdc. Fr. G.ese neşri, 5 0 ). Bu aslında
m evcut gulâm sistem inin genişletilm esinden ibarettir. D iğer taraftan
fethedilen yerlerde yerli ask erî sınıfa m ensup çocukların saray ve o r ­
du h izm etine alınm ası devşirm e u su lü n ü n uygulanışına bir başlangıç
teşkil etm iş olabilir. Devşirm e. O sm anlıların gulâm sistem ine g e tir­
dikleri önem li bir yeniliktir. D ar al-h a rb ’k daim i tem as halinde bir
uc devleti o lan O sm anlı devletinde ve cem iyetinde köleler d iğer M ü s­
lüman cem iyetlcrindekinden d ah a önem li bir yer kazanm ışlardır.
M erkeziyetçi bir im paratorluk kurmaya çalışan 1. Bayezid d ev ­
rinde gulâm sistem i lam gelişim e erişm iş oldu. T a h rir defterlerinde
bu devre k a d a r inen kayıtlar, o n u n im paratorluğun h e r tarafın d a yal­
nız yüksek id ari-ask erî m akam ları değil tım arlan d a g ulâm sistem in­
den yetişen kullara verdiğini g ö sterm ek ted ir. Bu
radikal hareketin, bazı çevrelerinin duygularını yansıtan A nonim
Tevârîh-i Al*i O sm a n ’da tepkilerini bulmaktayız ve o n u n su k u tu n d a
bu tepki şüphesiz önem li bir rol oynamıştır. D u k as (3 4 ) Bayezid’in
sarayında seçilm iş çocuklardan bahseder. Chronique d u Religieux d e
S a in t-D en ys d e r ki (I, 4 27) “ Ils enlevent les en fan ts p o u r les
instruire d an s leurs Im pures croyances". B&yezid E d irn e'd ek i im areti
yanında bir esir pazarı yaptırm ıştı. Schildberger gibi N iğbolu’d a esir
o lan M essire B arnaba’yı B. d e I-a Broquiere (Voyage d ’O utrem er,
128) çok nüfuzlu bir Osm anlı m em uru olarak bulm uştu.
11. M u rad devrinde bu sistem hakkında çağdaş kroniklerde ol­
duğu kad ar (bkz. D ukas. 83. 88. 90) resm î arşiv kayıtlarında d a g e ­
 156 Devirt Tt'şkilattmia Kul Sistemi
niş m alzem eye sahip bulunuyorum (bilhassa 835 H icrî tarihli S u re l i
D efter-i Sancak-i Arvanid. neşreden H. İnalcık. A nkara 1954; Sofya
Milli K ütüphanesi’nde m ahfuz bir Sofya icmal d e fleri de yine
835/y ılına aittir. II. M u rad ’ın 8 ^ 8 /1 4 4 4 tarihli a zad n âm esi d e k o ­
num uz bakım ından önem lidir, (bkz. benim Fâtih Devri. I. Ankara
1954), M usa Ç elebi’nin kapı-oglanı yedi bin kişiye (N eşri, 135-
140). H. M u ra d ’tnki dört lv»§ bin kiflye (B. de La B rocqutâre. 182-
83 ) v a n nakla idi. Arvanid sancağı defterine göre 8 3 5 /1 4 3 1 d e o rad a
askerî sınıfın h e r kadem esinde pedişah kulları ve Beğ kulları tımarlı
sipahiler arasında çoğunlukta idiler. Bunlar arasında şahinci-başı.
c m ir-a h û r. silahdâr. kapıcı, paşm ak-oglanı. solak, zağarcı, b u lu n ­
m aktadır. Bunlar padişah sarayından çıkm a idiler. 8 3 5 /1 4 3 1 , 8 59-
1455 yıllan arasında A rnavutluk sancak beğlerinin ekserisi gulâm
aslından idiler. B unlardan Kavala Şahin. Zaganuz ve Kasım Beğler.
beylerbeyi ve vezir olm uşlardır. 9 /1 5 . asırda fethedilen bölgelerde
yüksek sınıfa m ensup beğzâdclcr O sm anlılar tarafın d an tercih en s a ­
raya alınm akta, orada imtiyazlı b:r m uam ete g ö rm ekte ve çıkm a'da
ekseriya beğ unvanıyla en m ühim mevkilere g etirilm ekte idiler. Böy-
lece R um . Bulgar, Sırp ve Arnavut aristokrasilerine m en su p birçok
kim seler, bu devirde Osm anlı bejleri ve vezirleri o lara k hizm et e t­
m işlerdir. A ncak A nadolu Selçu k lu ların d a olduğu gibi gulâm siste­
m inden gelenlere askerî m akam lar verilmiş, vezirâzam lık ve maliye,
inşa şeflikleri genelde ilmiyyeden Türk M üslüm an u n su rla ra h a s re ­
dilm iştir. Kul aslından olanları küçüm sem e ve o nlara k arşı haset ve
düşm anlık olduğu anlaşılm aktadır (bkz. D u k as. 6 3 ). H.
H üsam cddin {/\m asya Tarihi, İH) yerli T ü rk ricali ile d ö n m eler a r a ­
sında bu rekabeti abartm akla beraber, devlet siyasetinde ilk devrede,
b unun önem li bir rol oynadığına jü p h e yoktur. (K aram am M ehm el
Paşa ile İshak Paşa rekabeti, N. B<tyezid devrinde A m asya’d an gelen
rical ile G edik A hm ed arasındaki rekabet, Ç andarlı Halil ile Z a g a n u /
ve Ş ahabeddin Paşa arasındaki rekabet). II. M ehm ed m utlak m erk e­
ziyetçi im paratorluğunu tesis ederken gulâm sistem ini geliştirdi ve
vezirâzam lık dahil olm ak üzere devletin b ü tü n icra m akam larını ku l­
ların eline verdi (bkz, II. İnalcık. M ehm ed II’, M ). Bu devirde u le ­
m a vezirliği yalnız padişah kullar na m ahsus bir m akam saym akta
idiler. Fâtih sarayında iç-oglanı olmuş Angiolello ya g ö re kum andan
ve başka yüksek mevki sahiplerinin ekserisi gulâm sistem ine göre
yetişm iş kim selerdendi. M ehm ed II. devrinde İki sistem i b ü tü n ayrın-
t/alıl İnalcık 157
ularıyla tasvir edebilecck kaynaklara ve arşiv m alzem esin e sahip bu-
‘m aktayız.
F âtih’in k an u n ları 11. M ehm ed dö n em i için bu k o n u d a en m ühim
y naklardandır. (bkz. R. A nhegger-H . İna.cık, K a n u n n â m e -i S u l­
tanî ber m û ceb -t 'örf-i O sm ânî) Saray teşkilâtının ve o d a la rın Fâtih
tarafından İstan b u l’u aldıktan sonra Bizans tesiri altın d a k u rulduğu
-hakkında yerle§mi$ iddia (son olarak B. Miller, Tİte Palace School o f
M uham tned th e Conqueror, C am bridge, M ass. 1941, 10*11) M.
M urad devri hak k ın d a yukarıda verdiğim iz kayıtlar k a rşısın d a k e n d i­
liğinden dü şm ek ted ir. Fâtih, kanunnâm esinde kendi zam a n ın a kadar
câri teşkilâtı, bazı ilâve ve değişikliklerle bir araya g e tirm e k ten başka
bir şey yapm am ıştır.
II. M u rad devrinde Y azıcı-zâde Ali (Selçuknâm e, T o p k ap ı Sarayı.
23). padişahlığın kullara sahip olm akla m üm kün o ld u ğ u n u ifade e t­
m iştir (karş. M achiavelli, T h e Prince, C hapter IV). Kem al Paşa-zâde
d er kİ, (M illet K ütüphanesi. İstanbul. N o. 2 5 . v. 11*12) gılm ânm
hepsi p adişah kapısında eşit olduklarından hiçbiri diğerleri üstüne
çıkm ayı ve saltanat iddiasında bulunm ayı aklından geçirm ez.
17. asırd a Paul Rycaut d a (T he H ist, o f the Present S ta te o f the
O tto m an Em pire, Ixm don 1686. ch ap ter IIM V ) bu sistem in, p a d i­
şah otoritesini yalnız kendisine m utlak şekilde bağlı kim selere tevdi
etm ek ihtiyacından d o ğ d u ğ u n u anlatır. O sm anlı p a d işa h tan , kendi
icra "kuvvetini yani örf-i (q.v.) su lta n îy i m ünhasıran kendi kullarına
vermeyi bir p ren sip haline getirm işlerdir. 10/16. asırda ehl-i ö rf pa*
dişah adına em ir verm e yetkisine sahip k u la r m ânâsına geliyordu.
K apı-kullan ilk devirde k udretli u c begleri karşısında O sm anlı p a d i­
şahlarının m erkezi o to n tcsın m kurulm asında başlıca etken olm uştur.
Koçi Beğ. kapı*kulunun eyalet askeri karşısında bir d enge teşkil etti*
ğini ve kendi zam anında bu dengenin yıktlm.ş o ld u ğ u n u ifade etm iş­
tir (Ali Kem ali A ksüt neşri, s. 51).
G ulâm sistem i K anunî Süleym an ve ilk iki halefi zam an ın d a tam
genişliğini kazanm ıştır. Bu devirde Avrupa'da Osm anlı İdare sistem i­
ne karşı yakın İlgi uyandığından bilhassa Venedik retazione’ierinc ait
tasvirlere sahibiz (bkz. Lybycr, 305*322) Bu tasvirler, özellikle G A
M enavino (T ra tta to d e costum i) gibi sarayda İç-oglanı o larak b u lu n ­
d u k tan so n ra h atıralarını yazanlar. T ü rk arşivlerindeki zengin m al­
zemeyi tam am lam ak bakım ından değerlidir.
 Halil Inalak 159
158 Devlet Teşkilatında Kul SUtmi
yazmaya m ecburdu. O n d an so n ra h e r biri kendi yeteneğine g ö re bir
G ulâm ların m enşei başlangıçta en çok p encik oğlanı İdi. Savaşı»
alanda derinleşm ek im kânına sahipti (Atâ. I, 155). İlerleyenler. İslâ­
rehişn olarak alınanların beşte b ri p encik adıyla padişaha aitti. Buna
mî ilimleri. A rapça, Farsça ve T ürkçe s a rf nahiv ve edebiyat o k u rla r­
rehine o lara k tutulan, hediye edilenleri k atm ak lâzım dır. Büyük ş e ­
dı. II. Bayezid, o g lan lan u n tahsili ile şah sen a lak ad ar olurdu
hirlerde padişahın hâssa hare eminleri esir p azarların d an en iyi e s ir ­
(M cnavino. M iller, 83). O , d in î ilim lerde d erinleşenlerin İlmiyeye
leri padişah için satın alırdı. Bu kaynaklara daha l. Bayezİd devrinde
intisab etm esine m üsaade etm işti. O d a la rd a h e r türlü fenler yani
d e v irm ed e n gelen çocuklar katılmıştır. 1 0/16. asırda h e r m enşeden
lıüsni hat, inşa, siyakat ve hesab, m usiki dc öğretilirdi. B unlar ilerde
toplanan kulların yekûnu yılda 7*8 b ine yükseliyordu. B u n u n o r ta ­
kâtip sm ıfrna geçebilirlerdi. Yerli ve y ab an cı m üelliflerin ittifakla işa ­
lam a 3 bin k a d a n devşirm e idi. Devşirme oğlanları İstan b u l’a gelince
ret ettikleri b ir no k la da, bu o d alard a oğlanlara beden kuvvetini g e ­
vücut vc karakter itibariyle en iyileri padişah için seçilir. Bazı su lta n ­
liştirmek. binicilikte ve silahşörlükte m aharet kazandırm aya e h em m i­
lar seçim de bizzat hazır bulunurlardı. Bunlar İstan b u l'd a G alatasaray
yet verilm esidir. Başlıca sporlar, ağırlık taşım ak ve ç ek m ek , g üreş,
ve İbrahim Paşa saraylarına, taşrada Edirne ve M anisa saraylarına
kcmcnkcşlik, cündîlik (ata binm e), sinan-bâzlık (kılıç kullanm a),
gönderilirler. Kalanı Yeniçeri olmak üzere A nadolu’d a T ü rk köylüle­
lom ak ve ciril o y u n lan d ır (Atâ, I, 177-182, M iller, 125).
rinin yanın» gönderilir, küçük bir kısmı padişah bahçelerinde hizm et
Silahşornâm c, bâznâm c gibi c&cıkr ekseriya o nlar İçin yazılm ıştır,
için bostancı yapılır. Saraya avnim ış olan lara acem i-oglanı denir.
liuııdan başka h e r iç-oglanı, bir h izm etle veya san atta beceri k a z an ­
Keza fethedilen yerlerde soylu ailelerin çocukları seçilerek saraya
mak z o ru n d a idi. E n d erû n d a m inyatür, nakş, cİltcilik, h attatlık ta bir
gönderilirdi, i 0 /1 6 . asır başlarında G alatasaray'da 3 0 0 , Edirne s a ra ­
Çok ü stat yetişm iştir (bak. Alî, M en â kib -i fiiinerverân). Bu bilgiler
yında 300 iç-oglanı vardı (T C . Spandugino. Pelit traictg). Bu
yanında saray d ak i terbiyenin e n m ü h im nedeni oğlan ın padişahın
oğlanlar iki i li yedi sene bu saraylarda sıkı b ir disiplin altında tahsil
hizm etinde o n a m utlak bağlılık ve itaat du y g u lan kazanm asıdır.
ve terbiye g ö rdükten sonra çıkm a denilen ikinci bir elem eye tâbi
Yatması, kalkm ası, yem esi ve istırahati belli saatlerdedir. O ğ lan , h er
olurlar ve en uygun görülenleri seçilerek padişahın o tu rd u ğ u sa ra y ­
istediği za m a n k o n u şam az. D ışarı ile v e ailesi ile m ü n ase b e tte b u lu ­
da, yani Y eni-S aray’da Büyiİk Oda (F.ski-Oda veya H ane-i Kebir) vc
nam az. Saray d an çıkıncaya k ad ar b ir m anastır hayatı yaşar, kadın
K üçük-O da denilen dairelere alınırlardı (Angiolello, Fâtih devri so n ­
yüzü görem ezdi. H adım lar, araların d a y a ta r onların g ece ve g ü n d ü z
larında yalnız bir o d adan bahseder I. de P ro m o n to rio ’ya g ö re bütün
h er tü rlü hareketini gözetlerlerdi. (B.Mİller, 6 3 ) M enavino.
odalarda 15-22 yaşlan arasında 4 0 0 iç-oglanı vardı). Büyük-
cııderûnda verilen terbiyeden güdülen gayeyi şöyle özetler: l a m
O d a 'd a n başka b ir K üçük-O da 'â a n ilk defa 15 5 3 ’d e N o v ag ero b ah ­
M üslüm an, kibar konuşm asını ve h arek et etm esini bilen, edebiyata
se d er (B. M iller. 41). A tâ'ya göre (Tarih-i A tâ , I, 153) K üçük-O da
fişinâ. nam uslu, nefsine hâkim çelebiler, centilm enler, yetiştirm ek.
Fâtih zam anında m evcuttu. Saraya alınm ayanlar kapı-kulu sipahi
O d alard a oğlanlar o n a r kişilik gruplara aynlm ış olup h e r g ru b u n b a ­
bölüm lerinden alt kadem ede bulunan ulûfeciler ve garibler bölükleri­
şında yetişkin bir oğlan lala unvanı İle arkadaşları arasındaki d isip ­
ne verilirdi. Y unus B eğ'e göre (Lybyer. 2 63) padişahın sarayında 8
linden so ru m lu d u r. O ğlanlar birbirlerine laladaş derler. Fak at o d a la ­
iiâ 20 yaş arasında 700 iç-oglanı vardı. K anunî d ö n em in e ait resm î
rın asıl gözelim i k a p ıo ğ la n ı keth ü d asın a verilmiştir. O ken d i e m rin ­
bir m asra f listesinde (Ö .L. Barkan, İktisat Fakültesi M ecm uası, vol.
deki hadım larla (m ik tarlan 16 ilâ 30 arasında değişm iştir) bu vazife­
XV, 3 08) 3 c n d e rû n ağası ile sadece 178 gılm an-i c n d e rû n î kayıtlı­ yi yerine getirirdi.
dır. Fakat herhalde en kulaUıltk olduğu zam anlarda B üyük-O do 400
S aray d a daim i personeli hadım lar oluşturur. Bunlar bu m aksatla
K ü çük-O da 2 5 0 kişi idi (Miller, 129-130). B ü y ü k -O d a'd a ve Kii-
hadım edilm iş kölelerdir. D isiplini koruyan ve oğlanları terbiye eden
ç ü k -O d a ’da oğlanlar yalnız, tahsil ve b ed en î idm anlarla m eşgul o lu r­
on tard ır. Bu h adım lar veya a k -ag alar Fâtih devrinde 2 0 kişi idi
lardı. D ersleri saraydaki hocalar ile d ışard an belli /atıla n la rd a gelen
(Angiclello). I. Selim devrinde ise 4 0 kişi İd le r (Atâ, I, 164). Butun
ulem a vc danişm cndlcr okuturlardı. Burada başlangıçla, h erk es K u­
bıı hadım ların başı ve sarayın um um i âmiri Kapı-agası veya
ran okunuık yeteneğine İslâmiyet'in esaslarını oftıcıım cyc vc okuyup
160 Devlet Teşkilatında Kul Sinen ı
B abussaâde ağasıdır. O nun alımda sırasıyla üç oda-başı. yani sıra ­
sıyla h as odabaşı, hazinedar b ap (veya ser-h âzin în ), kilerci-ba§ı g e­
lirdi. H as odabaşı iç-oglanlan, padişahın şahsının ko ru n m ası ile g ö ­
revli olup d ışa n d a vc içeride daim a yanında bu lu n u r, gece nöbet t u ­
tarlardı. O nlar padişaha doğrudan doğruya a n d a b u lunm ak salah i­
yetine haiz idiler. Fâtih kanunnâm esine g ö re a rz d a b u lu n m ak yetki­
sine sahip olan agalaı, Kapı-Agpsı. O d a başı. H azinedar-haşı, Kiler-
ci-başı ve S aray-agasıdır. Bu so n uncusu sarayın tem izlik ve tam iratı­
n a bakar. ‘A rz ağalarının adedi sonraları artm ıştır (Ata. 1. 16 2 ). Bu
ağ a la r altında e n kıdem li beş taaesi so n rad an köşe-başı adıyla anılırdı
(Atâ. 164). Kapı-ağası (bkz. I. de Pro m o n to rio , 4 1 ; S p a n d u g in o ; 63.
Ram berti, 244; U zunçarşılı, 354-7) p adişah a d ın a sarayın m utlak
âm iridir. Angiolello, o sarayda Sultan d an başka herk esin âm iridir',
d e r. Pâdişâh yalnız saray işlerinde değil, dışarıya ait devlet işlerinde
d e o n u n fikrini alırdı. II. Selim ve III. M u rad d evirlerinde kapı-ağası
G azanfer Aga devlet işlerinde fazla n ü fu z k azan an ağalardandı.
9 9 5 /1 5 8 7 'd e h arem de H abeşî M ehm ed Aga. D aru ssaâd e ağalığını
bağım sız hale getirecek harem i K apı-agasm ın idaresi a ltın d an ç ık a ­
racaktır. H azinedar-başı terfi adince kapı-ağası o lu rd u . III. Ahm cd
S ilâhdar Ali Aga'yı (sonra veziriâzam) sarayın u m u m î âm iri tayin
ettikten so n ra kapı-agaları ikinci dercceye d ü şm ü şlerd ir. Kapı-
ağaları çıkm ada vezir-beylerbeyliği. dah a sonraları 1 0 /1 6 . asırd a ve­
zirlikle M ısır valiliğine tayin edilegelmi§lerdir.
H as oda-başı. h azinedar-b ışı ve kilcrci-başı padişahın özel h iz­
m etlerine bakan yu k an odalann (koğuşların) âm iridirler. O ğlanlar.
Büyük o da vc K üçük o d a ’d a r.ormal olarak d ö rt yıl tahsil ve terbiye
d en sonra yeni bir elem eye tâbi olurlar. Bu ç ıkm a 'd a en uygun g ö ­
rülenler hazîne ve kiler odalanna alınırlar, kalanlar kapı-kulu süvari
bölüklerinden sipahi-oglânlan ve silahdariar bölüklerine verilir. G iy ­
dikleri elbiseden ö tü rü yukarı bölüklerdeki iç-oglanlarına kafıantı.
Büyük-oda ve küçük-odadakilere ise dolam alı d en ir. Bu Y ukan
O d a la r ara sın d a en yükseği, padişahın şah sî güvenliği vc d o ğ ru d an
doğruya şahsi hizm etlerine bakan H a s-o d a 'd ır. I. S elim 'd en so n ra bu
odanın başlıca vazifesi. Peygam bere ait eşyanın m u hafaza edildiği
H ırka-i Ş erif d airesine bakm aktı (Atâ. 1, 189). Fâtih kanunnâm esine
göre (s. 24) H as o d a ’da 32 odu-oglanı ile b ir silâhdar (padişahın
silahını taşır), bir rikabdar (ayakkabılarına b a k a r), b ir ç o k a d a r (dı>
elbiselerine bak ar), bir d ü lb eu l-o g lan ı (iç ı«iM .*'iılaımı ak lar) var
■ M Halil İnalcık 161
■ J *lır. Bu so n u n c u la r arasına sonraları ıniftâh (veya a n a h d a r) gulâm ı
■ I veya ağası katılm ıştır. Bu beş ağaya zülüflü ağalar d a denirdi. H as
T oda m evcudu i. Selim devrinde 4 0 ’a çıkarılm ıştır. 1 4 7 5 ’te ü ç yukan
I *xlada h ep birden 8 0 iç oğlanı vardı (I. de P ro m o n lo rio , 4 0 ). H as
o da'da o d a-b aşın d an başka altı aga 12 eski (yani kıdem li oğlan),
yinni iki acem i vardı (daha so n ralan hizm etlerde ihtisaslaşm a artm ış,
yeni pâyclcr çıkm ıştır, (bunlar için hkz. Atâ. I, 1 8 7 -197).
1 1 /1 7 . a sır b a h a rın d a bazı özel hizm etler için seferli o d ası adıyla
dörd ü n cü b ir o d a ihdas o lu n m u ştu r (A tay a g ö re. i. 153. J. Ahm cd
zam anında, U zunçarşılı’ya g ö re, 1635’d e k jru ld u ). Başı S aray ağası
d a n bu o d a d a . P adİşah’ın çam aşırlarını yık ty an o ğ lan lar toplanm ıştı.
Sonraları b u oğlanlardan, berberler, tellak k r, so y tarılar, pehlivanlar,
m usikişinaslar, şâirler, h an en d eler atan d ı. M evcudu H . 1 0 9 0 ‘d a 134.
1186'da 149 kişi İdi. F n d erû n m ehterhanesi bu o d a d a idi. Seferli
odasında çeşitli sanatlara, ilim ve fenlere ön em verilirdi, b u rad a n bir
çok d eğerli sa n atk â r yetişm iştir.
O ğlanlara ait terfi, nakil gibi m uam eleler k ap ı-ag asm ın veya has
oda-başının a rz ı üzerine p âdişâh tarafından b ir h a tt-ı hü m ay u n ile
yapılırdı. P ad işah lar zam an zam an o daları ziyaret ed erler, yarışm a-
Itırda hazır b u lu n u rlar vc oğlanları m ü k âfatlan d ım , teşvik ederlerdi.
I lor o danın kad ro su n a g edik denirdi. Norm al tayin ve terfiler kıdem e
göre o lu rd u , b u n a ocak yoluyla terfi dcnilirci. ö z e l bir kabiliyet isle­
yen h izm etler (im am lık, yazıcılık, m ehterbaşılık) için o c a k yolurta
bakm adan tayin yapılırdı. H er o danın bir ham am ı. İm am ı, m üezzini
vardı. İç oğlanlarına m ahsus saray kütüphaneleri m evcuttu. H a b e r­
( leşme kollukcular vasıtasıyla yapılırdı. İç oğlanlarının yiyecek ve gi-
ycccklcı i m i ayda padişah u»raftndan sağlanırdı. D erecesine g ö re h er
birinin ulûfesi, elbise istihkakı (senede d ö rt nöbet) vardı. Bayram lar-
<la ve başka vesilelerle bahşişe ve alayâ-yi padişahiyc nail olurlardı.
Hütün terfi ve m ükâfatlar, liyakat başarı ve hizm ette kıdem e g ö re
| ayarlanm ıştı (bkz. M iller. U zunçarştlı, M .d’O hsson).
) Padişah sefere çıktığı zam an enderûn halkı kendisiyle b e ra b e r g i­
d er, kendilerine a t ve silah verilirdi. Yalnız saray ağası, sarayın m u ­
hafazası için geride katırdı.
| O sm anh sarayı e n d e rû n (iç) ve bîrûn (taşra) olarak iki bölmeye
| ayrılm ıştır. Y ukarıda bîrûnu anlattık. O rad a padişahın şahsi hizm et-
| Iit İ gulâm ların tahsil ve terbiyesiyle birlikte yürür. E n d eru n . padİşa-
I hin özel hayalının geçtiği b ir yer olduğu kadar aym zam an d a bir
 162 Devirt Teşkilatında K ul Sistemi
Halit İnalcık 163
m ekteptir. Bîrûn ise o n u n dış dünya ile ilişkilerine ait hizm etlerin
ö z e tle g u lâm aslında kapı-kulu 1 5 2 7 ’d e n so n ra b ir yüzyıl zarfında
b ulunduğu kısım dır. Fâıİh k anunnâm esine g ö re b ira n d a k i teşkilâtın
<ıç m islinden fazla b ir artış gösterm iştir.
âm irleri dcrccclerine g ö re şöyle sıralanm ıştır: Yeniçeri ağası, mîr-
G ulâm sistem in d e bu g ru p ların ve eyaletler id aresin in ahenkli bir
â lem , kaptcı-başı, m îr-a h u r. çaktrcı-başı, kap ıcılar-k eth ü d ası. cebeci-
İniltin halinde İşlemesini sağlayan e sas m anivela f* to n ad ır: yani belli
başı, topcu-başı. Bu son ikisi hariç diğerleri, padişahın y anında g it­
«ra ile, iki-sekiz sene a ra ile veya h er padişahın c u lû su n d a , yapılan
m ek h ak k ın a sahip oldukları için, özengi-agaları veya rikab-agaları
terfi vc nakillerdir ( T a rih -i G ılm â n , s. 99. h er yedi veya sekiz senede.
de n ird i. Bu a ğalara bağlı büyük g ru p lard an b a şk a b îrû n d a m üteferri*
Miller. 128; B üyük vc K üçük o d alard a h e r Ici veya ü ç yıld a). Ç ık m a­
ka-başı'yfi bağlı m üteferrik alar, çavuş-başıya bağlı çavuşlar,
da Büyük ve K ü çü k o d alard ak i o g lan la n n «ski leri y ani kıdem lileri,
d a ru ssa â d c ağasına bağlı baltacılar, bo stan cı-h ajıy a bağlı b o stan cılar
yukarı o d a la ra , y ani sırasıyla, Scfcrli. Kiler. H az in e o d a la rın a , k alan ­
gulâm sistem ine d o ğ ru d an doğruya bağlı g ru p la rd ır (b îrû n d ak i bu
ları da sipahi oğ lan ları ve silâh d ar bölüklerine nakledilir, seferli, kiler
teşekküller vc diğ er hizm et g ru p la n için bkz. U zunçarşılı, Saray
vc h azine o d a la n n d a k i kabiliyetli eskiler ise M as o d ay a yükseltilirdi
Teşkilatı, 3 8 8 -4 6 4 ).
(sonraki devirlere ait nakil m erasim i hakkında bkz. A tâ. 1, 1 8 7 -8 8 ).
1577 yılında b îrûndaki kapı k u lla n h ak k ın d a şu resm î liste ( Ö .L
Hu dört y u k arı odadaki a rfîm ilm n kabiliyet.ileri o d a la rın d a eski olur
B arkan. İFM , XV. s. 30 0 ) bir fikir verir.
yahut b îrû n d a m ü teferrik a veya çaşn ig îr cem aatlerin e nakledilirlerdi,
Kişi Maaşları tutarı
laka» bu o d a la rd a k i ag aiar H as o d a d a n sekilir. Öbür o d a ağaları ise
(akça)
ik a ğ a la rd an (hadım lar) o lu rd u . Ak ağ alard an h a z in e d a r başı terfi
M üşâharchorân (aylıklılar: çavuglar 424 4.381.458
ettiğinde Kapı agasr o lu r, o rad a n çıkm ada beylerbeyiliğe tayin o lu ­
çaşnigırter. şairler, tabİbler. vesaire
Yeniçeriler 14.423.426 nu rd u . 1 0 /1 6 . asırd a v ezareü e M ısır v a liliğ n e tayin edild iğ in i g ö rü ­
7886
Sipâhî oğlanları 1993 14.509.398 yoruz. II. M u ra d zam a n ın d a h a z in e d a r başının sa n ca k beyliğine ç ı­
Siiâhdarlar 1593 10.069.884 k a rıld ığ ım v esik alar g ö ste rm e k te d ir (Arvanid D efteri, v a ra k İ ) . Fâtih
Sağ ulufeciler 589 2.343.480 (k an u n n âm esin e g ö re H as o d a d a n silah d ar ve n k a b d a r 5 0 a k ç a ile
Sol ulufeciler 489 1.897.086 m ü te f e r r ik a veya sipahi bölü k lerin d en birinin a ğ ası veya ç a şn ig îr başı
Sağ garibler 211 1.104.834 j yapılır. Riayet edilirse kaptcı-başılık d a verilebilir. O d a la rın a ğ a la n
Sol garibler 204 1.032.618 •an cak beyliği ile çık ar. Z am an la bu e n d e rû n a g a la n n a g ittik çe d a h a
Kapıcılar ve teberdarlar 319 758.622 bfiyük m em u riy etler v erilm eye b aşlan m ıştır. H a s o d a b a şı 1 0 /1 6 a s ır­
Ccbeciler 524 1.016.688 da beylerbeylikle ç ık a r o lm u ştu r. G en e ld e e n d e rû n a ğ a la n beyliğe
Topçular 695 975.624 veya b îrû n ag a lık la n n a , e fra d ise b îrû n bölük ve ce m a a tle rin e ç ık a r­
Terziler 301 641.094 lardı.
Aşçılar 277 654.900 Ç ık m ad a, b ü tü n g ru p la r e n d e rû n ve b îrû n d a h a re k e te gelirdi.
'Alem mehterleri 185 466.570 B îrûndaki a ğ a la rd an Özengi ağ aları sa n ca k beyliği veya beylerbeyliği
Çadır mehterleri ve divan sakalan 277 S82.860 İle e fra d ise ze am e t üc eyaletlere ç tk a rla rd . 1 0 /1 6 . a sırd a n so n ra
Khl-i hiref 585 1.422.726 onlur d a e n d e rû n a ğ a la n gibi beylerbeyilik vc vezirliğe tayin edilm eye
T op aratm aları 943 985.800 başlam ış hatifi y eniçeri ağ a la rın d a n d o ğ ru d an d o ğ ru y a vezirâzâm
Atmacactlar. şahinciler, çakırcılar 259 509.760 tayin e d ilm iştir. Ç a şn ig îr ve m ü te ferrik a lar ile b ö lü k lerd ek i sipahiler
Istabl-i âmire 2830 5.133.000 le a m c tc , ç a v u şlar, kap ıcılar ve y en içeriler (im ara ç ık arlar, y ani e y a ­
İstanbul acemi oğlanları ve bostancılar 3553 1.993.020 letlerde* ze am e t vc tım a r ta s a r ru f e d e n sipahi sınıfına g id erlerd i. B os­
Toplanı 24.166 65.882.938 tan cı vc aşçılara g clin ce ç ık m a d a ileri gelenleri süvari b ö lü k le rin e ve
[kapıcılığa, kalan ları y eniçeri o cu g ın a çıkarılırdı. Ö zetle, e n d e rû n ve
164 Oeı'ltH Teşkilatında Kul Stuem t
b îrûndaki kapıkullanm n eriştikle "i son m ertebe eyaletlerde tım a r te ş ­
kilatıdır. Eyaletlerde yalnız sancak beyliği v e beylerbeyliğinin değil,
zeam et ve tım arların d a daha 9 /1 5 . asırda padişah vc bey kullarına
verildiğini görm ü ştü k . Tım arlı sipahilerin yalnız T ü rk a slın d an M ü s­
lü m a n g önüllü vc akıncılardan ibaret o ld u ğ u g ö rü şü yanlıştır.
1 1 /1 7 . a sra k a d a r klasik devirde tım ar dirliklerinin, yani im p a ra ­
torlu ğ u n idari-askerî esas teşkilâtı k a d ro su n d a bey kulları
(gulâm ları) d a m ühim b ir y er tutm aktadır. Beylerbcyilerin, sancak
ley le rin in ve sübaşıların k a nu n a g ö re belli sayıda b ir kapı-kulları o l­
m ak gerekirdi. H a ttâ , tım arlı sipahilerin d e cebelü vc gulâm
(oghlan)lardan m ürekkep ufak bir k a p ısı vardı. H e r k ad em ed e tım ar
ta s a rru f e d e n bey veya sipahi, tım arının m iktarına g ö re m uayyen bir
nisb ette cebelü ve gulâm (oğlan) beslem ek m ccburiyctindc idi (bu
nisbctler Süleym an kanunnâm esinde gösterilm iştir). P aşalar vc b ey ­
ler kanunla yüküm lü olduklarından fa2İa cebelü ve gulâm beslem eye
Çalışırlardı. Rüsteın P aşa'm n harp esiri veya satın alınm ış köle olan
ccbclü vc gulâm ve nökerleri. efendileri gibi ask eri sınıf statü sü n e
tâbi idiler, böyiccc cemiyet içinde farklı bir d u ru m ları vardı. Bununla
beraber, şeriatın 'abd, 'itk ve vtlâ hakkında genel hüküm leri askeri
sınıfa m ensup gulâm ile efendisi arasında da geçeriİdİr. Devşirm e
çocuklarından bir kısm ının büyük şahsiyetlerin konak ların a verildi­
ğini de biliyoruz (Miller, 82). Ecyler vc paşalar gulâm larm ı, padişah
sarayının ufak bir örneği olan konaklarında belli hizm etlerde y etiştir­
dikten so n ra onları d oğrud an doğruya ask eri sınıfa sokabilirlerdi.
Yararlık gösteren cebclülerini padişaha arzed erek onlar için yeni
fciholunan topraklarda tım ar tevcih ettirebilirlerdi. Bey ve paşaların
yalnız çocukları için değü. gulâm ları için de has veya tım ar miktarın.)
göre m uayyen m iktarlarda tım ar verilmesini kanu n n âm eler ö n g ö r­
m üştür. Cebeiülcr askerlik hizmeti gö ren kölelerdi, gulâm (oglan)lur
ise sipahinin kişisel hizm etlerine bakardı. G ulâm lard an ccbclü.
cebelülerden tım arlı sipahi olmak m ü m kündü. 9 /1 5 . asrın ilk yarı
sında uc beglcri kendi sancaklarında tım arlan genellikle kendi
gulâm larına vc nökerlerine verebilm ekte, böylece m erkezî otorite
karşısında oldukça bağım sız 3İr d u ru m teinin edebilm ekte idiler
İdam edilen paşaların gulâmları. malları gibi padişahın o lu r, b a /e n
d o ğ ru d an doğruya saraya alınırdı (Kvliya Çelebi. S eyahatnam e, II.
4 7 2 ). Ö zetle, gıılâın sistem i askerî-klari sınıf m ensuplarının h e r ka
dem esinde uygulanm akta idi.
H alil İnalcık 165
O sm a n h la r’d a klasik devirde kul sistc ııi yalnız id a re sınıfının
kaynağı olm akla kalm ış, başlangıçtan b eri özellikle şe h irle rd e to p lu ­
m un sosyal vc ek onom ik yapısında d a birinci planı İşgal etm iştir.
9 / 15. ve 1 0 /1 6 . asırd a O sm anlı şehirlerince tu tu lm u ş k a d ı sicilleri­
nin tetk ik i g ö sterm ek ted ir ki. varlıklı halkın serv etin i yatırd ığ ı e n
nemalı alan lard an biri kölelerdi. O rd u ile berab er e sir tac ille ri g id er
vç savaş so n u n d a d erh al e sir p a z arlan k u ru lu rd u (m isâl için bkz.
C obham , Excerpta Cyprİa, s. 142). U / I T . a s ırd a y aln ız İstanbul
gü m rü ğ ü kay ıtlan 2 0 bin esirin girdiğini g ö ste rm e k te d ir (M iller. 8 2 ).
9 /1 5 . a sır ikinci yarısında o rtalam a esir fiyatı 4 0 * 5 0 V enedik altını
¡dİ. Köle kullanılm ası b irç o k h u k u k î v e İktisadî av a n ta jla r sağ lam ak ta
kli. B u rsa‘d a kadifccilcr ve kcm hacılar bunları e sir işçi o la ra k ekseri*
ya m u k â ta b a usulüyle işletm ekte idiler. Sözleşm e ile belli b ir İşi ta ­
m am ladığı tak d ird e e sir h ü r o lu rd u . Bu gibilere m u 'ta k d e n ird i. T ü c ­
carlar esirleri vc m üştakları ticari ajanları olarak ku llan m ak ta avantaj
gö rm ek te idiler. Ş e r t wilaya h u k u k u b u n u teşvik e d e n âm illerdendir.
O sm anlı ö rfi h u k u k u n d a kölelere ait oldukça m ufassal hük ü m ler
şeriatı tam am lam ak tad ır (bkz. Ö .L . Barkan, k a n u n la r. 1. İst. 1943.
indeks a b d . g u lâm kul, atik m addeleri). O sm anlılar'da köle, şeriatın
kök*ve fa b d o ) sağladığı elverişli şartları daha d a genişletm iştir. D ev­
let hizm ctindckilcrc olsun özel gulâm lara olsun cem iyet İçinde aşağ ı­
lık bir u n su r gözüyle bakılm az, hattâ bazı hallerde kııl sıfatı bir nüfuz
ve itibar vesilesi o lu rd u . Faal iş hayatında yetişen, sosyal engellerle
karşılaşm ayan zenginleşm iş ‘a tik ’lcrin O sm anlı cem iyetinin yüksek
tabakaları ara sın d a dikkati çekecek kad ar kalabalık o ld u ğ u n u kadı
sicilleri o rtaya koym aktadır.
H a rp esirlerinin dah a O rh an Gazi zam anından beri padişah (dev-
k t l tarafın d an o rtak et-k u l adıyla tarım topraklarına, köylere yerleşti­
rildiğini ve servaj usulüyle kullanıldığını biliyoruz. Bunların askeri
sınıfa m en su p g ulâm lar ile hiçbir benzerliği yoktur.
G u lâm (k u l) sistem ine d a y an an klasik O sm an lı İdare sistem i
1 0 /1 6 . asır ikinci y ansında so n d erece gelişti, kapı-kulu 8 0 bini aştı.
Hu devirde padişahın otoritesi zayıfladığından o nlar sarayda, h ü k ü ­
m ette ve eyalet id aresinde h âkim oldular, dirlikleri ve devletin d iğ er
gelir kaynaklarını tekelleri altına geçirm eye çalıştılar. K apı-kulu a s ­
keri. padişahları indirip çıkarm aya, hattâ katletm eye (II. O sm an)
k a d a r tah ak k ü m ü ileri g ö tü rd ü ler. S aray gulâm ları bazen onlarla iş­
birliği yapm akla b erab er genelde m enfaatleri padişah otoritesini hû-

166 Devlet Teşkilatında Kul Sistemi
kim kılm aktı. Bu m aksatla yeniçerilerle süvariler birbirlerine karşı
kullanılm ak islendi. Bu devri ele alan çağdaş O sm anlı tarihçileri ve
siyaset-nüvisleri (K âtib Çelebi, Masan Begzade, N aim a. Koç i Beğ)
anarşiyi başlıca gulâm sisteminin b ozulm asına atfederler.
Kullar tahakküm üne karşı Abaza M ehm ed Paşa İsyanı A n ad o ­
lu 'd a uyanan m ukavem et ve tepkinin şiddetli b ir g ö rü n tü sü n d en b a ş­
ka bir şey değildir. B undan sonra sarayın ve hüküm etin kapıkulu
askerini azaltm a ve disiplin altına sokm a teşebbüsleri ncticc v erm e­
miş, an c ak K öprülü M ehm ed paganın d ik tatö r yetkileri alm ası ü z e ri­
n e kapıkulu askerinin tahakküm ü bir dereceye kad ar önlenebilm iştir.
K apıkulu arasındaki disiplinsizlik en d e ru n d a d a görülm üş. IV.
M ehm ed’in c ulûsunda çıkm anın gecikm esi üzerine saraylardaki iç
oğlanlar ayaklanm ış (Naim o, IV. 349*50), nihayet Büyük oda vc Kü
çük o da ile G alata saray vc İbrahim Paşa saraylanndaki teşkilât k al­
dırılm ıştır. 1683*1699 harplerinden sonra kapıkulu ve gulâm sistemi
devlet içinde eski önem ini kaybederek yeni b ir hüviyet kazanm ıştır.
Sistem in çöküşünde çeşitli sebepler vardır. Evvelâ g u lâm lan n ve
kapıkulu askerlerinin disiplinsizliği sebebiyle eski fonksiyonunu k ay ­
betm esi, esir kaynaklarının daralm ası, devlet m âliyesinin fakirleşmesi
gibi sebepler göze çarpar. Fakat asıl d erin sebepler, im paratorluğun
çöküşü dolayısıyla yapı ve m üesseselerini değiştirm eye zorlayan se­
beplerde aranm alıdır. 17.*18. yüzyıllarda eyaletlerde gulâm siste­
m inden gelm eyen u n surlar paşaların kapılarına giderek o yolla id a ­
red e ve o rd u d a yer alm aya başladılar. Devlet, paşa kapılarında to p la ­
nan tü rlü adlarda (sa n ıc a sekban, gönüllü, levend) ask er gruplarını
tanım ak z o ru n d a kaldı. Bu da, padişahın icra yetkisini yalnız saray
kapı kullarının tem sil edeceği prensibinin terk edilm esi dem ekti.
D iğer taraftan H ıristiyan zim m îler arasında devşirm enin tatbiki
1 1/17. asırdan itibaren güçleşti. 1 1/17. asırda b ir devşirm ede ancak
İki bin oğlan toplanabiliyordu (Miller, 75). Nihayet eski enderûn
m ensuplan ve büyük rical, devşirm eler yerine kendi çocuklarını saray
m ekteplerine ve enderûndaki odalara yerleştirm e im kânını buldular
(Atâ, I. 113). 1 2/18. asırda icra m akam larına ve vilâyetlere gittikçe
daha ziyade kalem lerden yetişen kâtiplerin geçm eye başlam ası vc
eyalet idaresine ayanların hâkim olması üzerine gulâm sistem i büs
b ütün kalktı. III. Ahm ed zam anında e n d e rû n u n tenkidi, silahdnı
Ç orlulu Ali P aşa’nın getirdiği değişiklikler (Atâ, 1. 162-65) bir d e re ­
ceye kadar yeni eğilimlerin bir ifadesiydi. O d alard a İn» devirde tahsile
Halil İnalcık 167
ve m aarife d a h a çok ehem m iyet verilmeye buşlaııdı. O cu k yolu d en i­
len terfi için belirli hizm etlerden geçm e m ecburiyeti kaldırıldı ve yet­
kili görülenlerin kısa yoldan H as odaya geçebilm esi u sulü kabul ed il­
di. G alata Sarayı ve Yeni S aray hazine ve kiler o d a la rın a d o ğ ru d an
doğruya oğlan yetiştiren b ire r m ektep otarak y eniden açıldı. G ulâm
iste m in in son büyük m üm essili H u srev P aşa'dır. T a n z im a t'ta n önce
i), kendi konağ ın d a satın alm ış olduğu 5 0 kad ar köleyi özel hocalar
vasıtasıyla o k u tu p yetiştirm iş, devlet kapısında m ü h im m evkilere y e r­
leştirm iş ve b u n lard an birçoğu paşalığa yükselm işlerdir (M . Süreyya,
Nuhbat ai'Vakayi‘. 2 6 9 ). II. M ahm ud, Batı Avrupa saraylarını taklid
ederek eski O sm anlı saray teşkilâtını esasın d an değiştirdi.
1247/1831 d a E n d erû n Nazırlığı. 1 2 4 8 /1 8 3 2 ’d e M âbeyn M üşirliği
kuruldu vc 1 2 4 9 /1 8 3 3 ’te o dalar tam am iyle kaldırıldı. (Lûtfî, Tarih,
1. 112).
KAYNAKÇA
Ali. Menâkib-i Hüneverân, yay. M. Cunbur
M-i Selçuk, yay. F.N. Uzluk, Ankara, 1952
Anhegger R. ve H. İnalcık, Kanunnâmemi S u ltâ n ı... Ankara. 1956
Açkpa§azâde (Ahmed Aşıkî), Tevârih-i Al-i Osman, yay. F.Giese, Leipzig.
1928, 50 (T A O ., yay. N. Atsız, İstanbul, 1949; Neşri-)
Aıâullah. M. Târih-i 'Atâ, İstanbul. H.129I
llarkan. Ö .L XV. VeXVI..4$ıWürifo Osnuınlı İmparatorluğunda Ziraî
Ekonominin Hukukî ve Mali Esasları, İstanbul. 1943
Barkan, Ö.L. 'Osmanlı Bütçeleri’, İFM, XVII, 193-347
Hrocquiirc. B.de La Voyage d'Oulrnıer, yay. Ch. Shfer, Paris, 1892 Târih-i
Clhannuma. yay. F.Tacschner, I, Leipzig. 1951
Cobham, Excerpta Cypria. Cambridgc Univcrsiiy Press. 1908.
I )ukııs (Doukas), Decİine and Fail o f Byzantİunt ¡o the Ottornan Turks
(Çev. H .|. Magoulias. Detroit, 1975)
I ııroqhi. S. Osmanlı Kültürü \>e Gündelik Yaşant, İstanbul. Tarih Vakfı,
1997
Itiıılı Kanunnâmesi, yay. TOEM
Hı/ır llyas, Vekâyi-i Enderûniyye, yay. C. Kayra, İstanbul, 1987
Hıısâıncddîn, 11. Amasya Tarihi, I-IV, İstanbul. H.1327
İnalcık. H.. 'Mehmed II’. ME, İslâm Ansiklopediii
İnalcık. H. Fâtih Devri Özerinde Tedkikler ve Ves\kalar, Ankara. 1954
 168 Deıiet Teşkilatında Kıd Şulemi

Koçi Beğ, Risale, yay. A.K. Aksül, İstanbul. 1939.

Köprülü, F. ‘Bizans Müessesckrrinin Osmanlı Müesseselcrinc Tesiri', A d a l e t v e Ş ik â y e t H a k k i :
THIM, I. 208-221
•A r z -İ H â l v e ‘A r z -İ M a i i z a r 'I j \ r
Lybycr. A.H. The Goıvrnmettı o f the Otoman Empire, in the Time o f
Suleiman the Magnificent, Cambridge, 1919
Mcnavino, G A Trattato de Costum. e Vita de Turchi. Floransa, 1548
Miller, B. The Palace School o f Muhammed ihe Conqueror, Cambridge.
MAb. 194]
Miller. B. Beyond the Sublime Porte, The Grand Seraglio o f
İstanbul, New Haven. 1931
Rycaui, P. The History o f the Presem State o f the Ottoman Empire, Londra.
1686
Spandugino, T.C. Petit traiet# de I’origine des Turcsz, yay. Ch. Schefer,
Paris, 1896
Uzun çarşılı, İ.H. Osmanlı Devletinin Teşkilâtına Medhal, İstanbul, 1941
Yazıcızâde Ali, Tarih-i Âl-i Selçuk, TKSK (Revan, 1390)

O rta D oğu devlet ve h ü k ü m et sistem inin temci prensibi, özel bir y o ­

ru m u olan a d âlet kavram ına dayanır. Bu adalet kavram ı, halkın şik â ­
yetlerini d o ğ ru d an doğruya h ü k ü m d ara sunabilm esi ve o n u n emriyle
haksızlıkların giderilm esi, d em ek tir1. Divân-ı h ü m ây û n ’u n tem el g ö ­
revi b u d u r. O raya yapılan başvurular, sultanın daim a o rad a hazır
bulu n d u ğ u inancıyla, d o ğ ru d an doğruya Su!tana yapılm ış başvurular
sayılır. Pâdişâhın d o ğ ru d an d oğruya halktan şikâyet topladığı da
d u r . H ü k ü m d a r, cu m a nam azında, ava çıkarken veya sefere g id er­
ken veya gelirken, halkın dilekçelerini kabul ed er (bu dilekçeye İdare
term inolojisinde rik'a den ir). H alkın şikâyetlerini alm ak için bu gibi
fırsatları h ü k ü m d ar ne kad ar ç o k tekrarlarsa, o d crece âdil sayılır.
H ü k ü m d arın dikkatini çekm ek ve şikâyet sunm ak için saraya yakın
yerde ateş yakm ak âdetini, 17. yüzyılda İngiliz tüccarları d a k u llan ­
m ışlardır. H ü k ü m d a ra d o ğ ru d an doğruya erişebilm e, şu sebepten
önem li sayılırdı: H ü k ü m d ar, T a n rı’d an başka kim seye karşı sorum lu
olm ayan tek o to rite olarak, haksızlığı giderebilecek en yüksek o tori-

1 Bkz. H. İnalcık. "AdfildnAmclcr", Belgeler, U (İTK, 1967), 49-52; vc The

Ottoman Empire The Classical Age. ISOO-lbOO, lxindon: Wcidenfcld and
Nicolson 1975.89-01.

170 Adalet. Şikâyet Hakkı: 'Arz-i Hal ne ‘A-z-i Mahzarlar
ledir. O . kendisinin otoritesini tem sil edenlerin hepsinin ü stündedir
ve o n lan n yaptıkları kötüye kullanm aları an cak o b e rta ra f edebilir.
Bir kelim eyle, hü k ü m d ar udâlctin son başvuru yeridir, bu nedenle de
adaletin yerini bulm ası için toplum da herkes, birey olarak yahut to p ­
lu halde, o na şikâyetini götürebilm elidir.
Bu tem el anlayış, O sm anlı idaresinde b ir takım k u ru m lar ve o n ­
lara bağlı arşivler biçim inde kendini gösterir. Arşivlerim izde şikâyât
defterleri, “arz-i m ahzar 1ar, m üftülük arşivlerinde m a 'ru z adı altında
gösterilen vesika koleksiyonundaki m alzemenin b üyük b ir kışını, hep
bu tem el k u ru m u n İşleyişi ile İlgilidir. Bu yazım ızda birbirini ta ­
m am layan iki koleksiyondan, ’arz-i m a h z a rla rd a n ve şikâyât defter-
/«■inden sö z edcccğiz.
V eziriazam ı (veya onun hiirn şefi « y ıla n reîsiilkiiflâhı)2 ilgilendi­
ren b ü tü n beyiik-siyasî işlere ait emirleri, bu arad a h ü k ü m d ar ad a le ­
tinin yerine getirilm esi işlemi bir Pâdişâh h ü k m ü n e k o n u olm uşsa,
bu hüküm lerin kopyaları veya tutanak tan başlangıçta h ep M iihim m e
defteri ne kaydolunurdu. 17. yüzyılda. M ühim m clerc g iren h ü k ü m ­
ler, k onularına g ö re ayrı defterlere geçirilmeye başlandı; böylccc
M ühim m eler yanında Ecnebi defterleri diye bilinen seri ile Şikâyât
Defterleri, N â m e Defterleri. A h k â m Defterleri, ve sonraları. Nişân
Defterleri ayrı seriler olarak ortaya çıktı. Bu defterler, şü phesiz bu
konularda a yn kâtiplerin uzm anlaşm ası ile ilgili olarak vücuda gelmiş
olm alıdır. Bu uzm anlaşm a. Osm anlı bürokrasisinde ileri bir gelişme
ve rasyonelleşme b içim inde yorumlanabilir.
Şikâyât defterleri, bu defterlerin babındaki cüm leden d e anlaşıla­
cağı üzere, şikâyetler üzerine yaztian Padişah hüküm lerini içerir.
İ 1 .0. M ajcr'in belirttiği gibi', M ühim m elerin çok çeşitli hüküm leri
1 "Reîsülküttâb". (H.I.), İslâm Ansiklopedik, c. IX. 671-683; Beylikd onun
yar dımcısıdır: ayn. yer., 674.
5 Das Osntanische 'Registerbuch der Bescltwerden'‘ (Şikâyât Defteri) vom
fahre 1675, c. I. Viyana : Österreichisch: Akademie der Wissenschaften.
1984, 20; bu defterin yayın biçimi, bizim arşivden yapacağımız bu gibi ya
yınlara örnek olacak niteliktedir. Orijinal metinleri tıpkıbasım yapıp için
deki yer ve kişi adlarını doğru bir şekilde belirleyen indeksler eklenmem
nin. ilmi ihtiyaçlara en uygun yol oiduğınu daima söylemekleyiz., özetle
ınc. ¿amnn kaybından başkıt bir şey degİkJir. Hiçbir am^tıncı, başkasının
yaptığı bir özetlemeyi veya 'sııdeleşlirme'yi vesika olntnk kullnmmız ve kul
Halil İnalcık 171
İçirmesine karşılık şikâyât defterleri özel b ir bolüm b u y ru k ları içine
«lir. “A hkâm -i Şikâyât” kayıtlarından m eydana gelen bu d efterlerd e
Şikâyet yapanlar şöyle sınıflandırılabilir4:
1. “ Kazâ-i m czb û r ahâlisi 'arz-i h â l g ö n d e rü p ”,
2. "Balya-Badra kazasında sakin olan tü cc a r taifesi 'arz-t hâ l
edüp”,
>. “Ayntab sancağının erbâb-i tîm âr fukaraları ‘arz-i h â l e d ü p ".
4. ‘'İsta n b u l’d a vâki’ m um cu tâ ’ifesi d erg âh -i m u'allâm a 'arz-İ hâ l
cdüp”.
5. “K azâ-i m ezb û re ahâlisi gelüp".
6. “D erg âh -i m u'allam a m e ktû b g ö n d e rü p kazâ-i m cz b û ra tâb i'
Kırın-tepe im am ı ve hatibi vesair ahâlisi m eclis-i ş e r’a v a ru p ”.
7. “M ustafa nâm kimesm» 'arz-i hâ l e d ü p “.
8. “Sen ki kadısın, d ergâh-i m u allam a 'arz g ö n d e rü p ”,
9. “Z u ’am âd an Ahm ed 'arz-i h â l e d ü p ”.
10. “H adîce n âm h atu n g elü p ”.
11. "Benaki zim m î 'arz-İ hâl edüp".
R câyâ/askcrî. zim m î/M ü slü m an , herkesin şikâyet için 'arz su n m a
hakkı vardır. Bütün bir kaza halkını tem sil edenler d o ğ ru d an d o ğ ­
ruya (no. i) kadıya gidip o n u n vasıtasıyla (no. 6) 'arz-i h â l’dc bulu-
nablirlcr. Buna ‘a rz-i m ahzar d a d en ir. Yahut, b ir kazada halkın belli
bir kesiti, tü cc a r veya esn aftan bir g ru p (no. 2 ve 4), b aş vurabilirler.
Yahut halktan bir şahıs kendi başına d o ğ ru d an doğruya ‘a rz-i h â l’dc.
bulunabilir (no. 7, 10, 11). B unun gibi “askerî" sınıftan b ir g ru p (no.
\ ) toptan, veya bir kişi (no. 9 ), şikâyette bulunabilir ve ‘arz su n ar.
Genellikle a sk eri-resm î kişilerin dilekçesi için yalnızca ’arz kelimesi
kullanılır. R eayanın sundukları 'arz-i hâl'dir. Yahut kadı d o ğ ru d an
doğıuya b ir şikâyet kon u su için m e k tû b veya 'arz g önderebilir (no.
#).
ian-namalıdır (maalesef aışivdc yapılını) Lâıiıı harfli Otellere göre llmf(!)
yayınlar vardır). Majer ve arkadaşlarının önemli bir noksanı, terim ve
maJdc (\Ktyvoda. pam uk gibi) indeksiyle kişi adları indeksi koymamış ol­
malarıdır.
4 Mijiillcr, Majer ve arkadaştan tarafından yayımlanan Ş-kâyâı Defteri'nden
(b kr not 3) alınmaktadır.
172 Adalet. Şikâyet Hakkı: 'Arz-i Ih l 'Arz-i Mahzarlar
Şikâyet k o nusuna gelince, şikâyet için "arz veya 'arz-i h â l g ö n d e ­
rilmesi. ilgilinin m utlaka bir /ararın ı veya uğradığı bir haksızlığı g i­
d erm ek. için olm alıdır. Z a rar gören taraf, bir şahıs, bir g ru p veya bir
k urum (vakıf gibi) olabilir. I laksız ve zararlı d u ru m , cşkiyânın veya
m em urların soygunculuğu, bir m ahkem e k ararın ı tan ım am a, b o r­
cu n u ödem em e, genellikle kanuna aykırı h arek etlerd en d o ğ m a o la­
bilir. Bir yöre halkının yıkık bir köprünün Uımiri için başvurm aları da
aynı kategoride sayılır. Köylünün to p rak anlaşm azlıkları veya b ir tı-
m ar-crinin köylüden alam adığı vergiler d e bir şikâyet k o n u su d u r.
Esnaf, nizam lara aykırı hareket edenleri şikâyetle ‘arzda bulunabilir.
Kütün bu hallerde, sö z konusu d a n şey, ö zel zararlard ır; k a m u z a ­
rarları değildir. Kam uya ait işler M iih im m e d e fterin d e kayıtlı h ü ­
küm lerle karşılanır.
H u k u k î şikâyetlerde, çok defa, ‘arz yapan daha ö n ce m üftüden
bir fetva alarak, haklılığını iliraz götürm ez b ir biçim de desteklem eye
çalışır. Kadı m ektu b u veya ‘a rz İe bildirilen şikâyetler d e. kadının
desteğini taşım aktadır. Böylece, taşlıca şikâyet k o n u lan şu k ateg o ­
rilerde toplanabilir.
1. Kadının verdiği hükm ü veya hücceti tanım ayan ve gereğini y e­
rine getirm eyenlere karşı şikâyet. M eselâ5, M ısır'da “evlâd-ı m eş­
ru ta “ olan Ahm ed B agdâdî'nin vakıflarına başkaları karışıyorm uş.
cvvcicc Padişah em riyle m ahkem e evlâdın hakkını tanım ış, yine k a ­
rışm ışlar. Yeni h ü küm de deniyor ki: "D âvasına m uvâfik fetvâ-yı
şerîfesi olduğun bildirtip yedinde olan h üccet-ı şe r’iyye ve em r-i
'aliyyc m ucibince 'am el olunm ak İçin'’ M ısır paşasına vc M ısır k ad ı­
sına h ükın yazılm ıştır (23a, 3).
2. H üküm lerin çoğunluğu, kijiler arasında h ak davalarıdır. H ü ­
küm . genellikle, hakkın ortaya çıkması için, Ş erî’a t vc kan u n a göre
iddianın m ahkcm cce görülm esin ; dair Pâdişâh e m rin d en ibarettir.
M eselâ, Ali adındaki yeniçeri, Bagdad civarında Şchriyân nah iy e­
sinde tasarrufundaki “bağ ve bağçc ve d ü k k ân lar ve m enzil ve çift­
liği”. kendisi başka yere gittiğinde kiraya veriyorm uş. Kiracısı ölm üş,
dışardan bazı kim seler “fuzulî işgal” ettiklerinden şikâyet ed er. H ü ­
küm “şe r’le g örülm esi” için yazılmıştır ( I 3 ! b . 5). K ocası ölen N esli­
h an hâtûn, m irastan kendi hissesine düşeni ö b ü r vârislerin verm ed i­
1 Şikâyât Defteri, ilk üiknın sahifeyi. ikinci, rakam o suhifedeki vesika sırası
nı göstermektedir.
Halil İnalcık 173
ğinden ve intikal ed en em lâki d ö rtte b ir fiyata saltık ların d an şik â­
yetçi. “ M ahallinde şer'le g örü lm ek için h ü k n " yazılm ıştır (1 85b, 2).
3. A skeri sınıftan olanların, kanun d ışı reayadan eşya ve para al­
m alarının önlenm esi, hüküm etin en ziyade dikkat ettiği d u ru m lard an
olup, genel adâletnâm elerin k o n u su d u r. Bununla b e ra b e r, bu gibi
durum lar, özel şikâyet ko n u su d a olabilir. Misâl: C isrim u stafa k aza­
sındaki köyler ‘ar7 gön d erip , “h u k u k ve rüsum ların k ân u n ve defter
m ucibince kendü zabitlerine e d â ” ettikleri hâlde, Ç irm en S a n c a k ­
beyi ve S u b aşılan veya adam ları, kasabaya vc köylere gelip reayanın
evlerine k o n u p bedava “yem ve yemek ve arpa ve sam an ve koyun ve
kuzu ve yağ ve bal ve kaz ve tavuk ve o d u n ve o tlu k vesair zahirele­
rin... vc külli ak ç ala n n ” alıp zulm etm ektedirler. Y asaklanm ası için
hüküm isterler (8 5 a, 4).
4. H alkın, k a n u n a aykırı alınan vergilerden şikâyetleri. M eselâ.
M acaristan ’d a Yanova eyaletinde köylüler, tale ve p alan k a d izd arla­
rının. sözde tam irât gideri karşılığı kendilerinden “hilâf-i ş e r' ve k a ­
n u n ” para toplam alarından şikâyet e d e rle r (1 6 2 a, 1). B unun gibi.
V ulçıtrin kadısının gönderdiği bir ‘a rza göre, A rnavutların saldırıları
dolayısıyla halkı kaçınış olan toprakları, başka d iy ard an gelip işleyen
köylüler, sipahinin izniyle ekiyorlar: kanuna g ö re ö ş r karşılığı sip a­
hilerine belli bir p a ra ödüyorlar. Ayrıca yeni tahrîrde ü zerlerine cizye
olarak to p tan yirm i bin akça yazılm ıştır. Bunu d a ö d üyorlar. Kanuna
göre o n ların başka rüsum ödem em eleri gerekir. Fakat sipahiler faz­
ladan b u n lard an “defterlü reâyâ”nın ödem esi g ereken resim leri, yani
iki veya ü ç g u ru ş ispence istiyorlar, bir takım angarya h izm etler -
o tluk biçtirm ek g ib i- yüklüyorlar. Sefer h a ra veya İm dâdiye adıyla
para istiyorlar; “kadı arz etm eğin hilâf-i jer* ve kân u n ve defter
ta ’a d d î o lu n m am ak için” h ü küm yazılm ıştır ()4 9 a , 3). Bu 'a rz , kadı
tarafından m e k tu p şeklinde yazılmış olup reayayı haklı g ö sterm ek te­
dir; bu belge, kadıların mahalli halkın mümessili gibi h arek et e ttik ­
lerine ve halkın haklı isteklerini desteklediklerine d air p ek ç o k m i­
sâlden b iridir. Ö b ü r taraftan, reayanın “p erakende” olm ak, yani d a ­
ğılıp izini kaybetm ek, sonra gelip yeni bir u a tü altında vergilerden
kaçm ak taktiğini d e u n u tm am ak gerekir.
H e r zam an reayanın haklı olm adığını, bir tım ar-erinİn şu ’arz-i
hâli d e g ö sterm ek ted ir. Keşan köylerindeki tım arından raiyyetin ve
raiyyet oğullarının çoğu kalkıp köyleri civarında bir m ezra'ada y e r­
leşiyor ve beş sen ed ir ispcncelerini verm iyorlar (ispence. şahsi raiyyet
174 Adalet. Şikâyet Hakkı: 'Ar: - 1 Hal ır "Arz-i Mahzarlar
resm i o lup reâyâ nereye giderse g lsin ödem ek z o ru n d a d ır). Tım ar-
erine "bizim ispencem iz sana hasıl kaydolm am ıştır. Biz ispençem izi
a h a r kim esneye verdik” diyorlar. Defterci m u /a ssa/'d a n incelendikte,
on lar bu tım ar-eri üzerine raiyyet yazılmış bulunuyor; böylcce tım ar-
eri P adişahtan hüküm isliyor. Geçm iş yıllara ait ispencelerin alın m a ­
sı. “kânun vc defter m ucibince 'amel olu n m ak ” ü zere h ü k ü m yazılı­
yor (85a. I). K aydetm ek gerekir ki. b u rad a tım ar geliri sipahinin
özel bir m alı olarak işlem görm ektedir. S ultanın h ü k m ü bir haksızlığı
düzeltm ek için verilm iştir. Başka bir deyim le, b u rad a tım arın, bir
iltizam m alı gibi, kişiye ait bir h ak haline geldiği düşü n ü lm ek ted ir.
D o b ru c a ’da S arıgöl'de haseki sultanın h âssında o tu ra n reayadan,
hasekiyi tem sil e d e n voyvodanın geliri a rttırm ak için yaptığı bir hile
üzerine, pâdişâha şikâyet (137b, 3). G enel şikâyet k o n u su olan bu
oyun şudur: Voyvoda, haseki sulıana ait ö şü r m ah sû lü n ü alınıyor,
reaya üzerine bırakıyor ve yerine jü k se k fiyattan p a ra istiyor (tereke
rayici p azarda kile başına 2 0 akça iken 30 a k ça İstiyor). Pâdişâh,
du ru m u n soruşturulm ası ve kanana aykırı İşlemlerin önlenm esini
em rediyor (137b, 3).
B urada reayanın. P âdişâh'ın bir yakınına ait, s o ru n d a haksızlığa
karşı şikâyete cesaret etm esi ve idarenin reaksiyonu d ik k ate değer.
Bu nokta, Osm anlı devlet idaresir.iıı, “keylî b ir patrim onyal sistem"
(bu M ax W eber’in6, O sm anlı rejimini karakterlendirm esidir; o , keyfi
patriınonyalizm e “Sultanizın" adını takar) o larak y o ru m lan am ay a­
cağını g österm ektedir. O sm anlılarda, adalet ve şikâyet sistem inin
b ürokrasi tarafından yürütüldüğü , Osm anlı b ü ro k rasisin in yerleşmiş
kurallar ve göreneklere tâbi olduğu, böylcce Pâdişâhın veya yakınla­
rının keyfî tasarruflarım önlem eje çalıştığı un u tu lm am alıd ır. Aynı
b ürokratların, devletin çöküşünü, bu büro k ratik dü zen in ve k o n tro ­
lün çiğnenm esine atfettikleri bilinm ekledir (Selânikî, Âlî, Koçi Beğ ve
Hacı H alîfe hepsi bu b ü rokratlard an d ır)7.
6 Economy am i Society. I, yay. G. Roth and C. Wittich, Berkeley: Universily
o f C a lifo rn ia Press, 1 9 7 8 . 2 2 6 - 2 4 1 .
7 K. Röhrborn. Untersuchungen zur osmanischen Vcrwaltungsgeschichie.
Berlin 1973, adlı denemesinden sonra, son zamanlarda önemli bir ¡nedi­
me C.H. Fleischer. Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire.
The Historian Mustafâ 'Ali (1541-1600), Princeton : Prmccton Universily
Press 1986; Osmanlı. bürokratlarının belli bir devlet-ccmiyet görüşüııtı
Hahl İnalcık 175
Vakıflar dolayısıyla D âru ssaâd c ağası sık sık 'arzlar g ö n d erm ek te­
dir. M eselâ, 1086 M u h a rre m /1 6 7 5 M art tarihli bir "arz. o n beş yıl­
dan beri vakıf toprağını elinde tutan, işleyen ve vakfa ö ş r ve resm im
Ödeyen bir köylüyü ko ru m ak istiyor. Vakfa ait b u to prağın sınırları
belli iken, b aşka biri bu top rağ a karışıyor. Evvelcc. em r-i şe rîf ü z e ri­
ne yerine gidilip to p rak belirlendiği h alde y ab an cı kişi karışm akta
•levanı ediyorm uş. Bu defa, D ârussaâde ağası d av an ın ev k a f m ü fetti­
şince g örülm esi için hük ü m istiyor (82b, 3). Vakfların, S u ltan vakfı
olup D âru ssaâd e ağası idaresinde dahi olsa k am u işleri arasın a alın ­
mam ası ve özel şikâyet konusu olm ası, vakfın h u k u k î niteliğinden
ileri gelm ektedir. V akıf ü zerinde devletin, teorik o larak bir tasa rru f
hakkı y oktur. Keza, tım ar sahipleri d e gelirleri için ‘arz gönderirler,
/ira tım ar geliri onların özel m allandır. Fakat tım arın to p rağ ı veya
ıcâyâ ü zerinde bir haksız işlem e karşı devlet d o ğ ru d an d o ğ ru y a h a ­
rekele g eçer. Ş ikâyât vesikalarıyla M iih im m e vesikalarını ayırt eden
Ölçü budur.
Vakfa ait birçok şikâyetler de. vakıfların -se rb e s tiy d i” prensibine
saygı gösterilm em esinden doğm aktadır. M ahalli otoritelerin, vergi ve
cnıııiyel sorunları dolayısıyla “serb e stiy e f'e ay k ın . vakfa girm eleri,
vakıf reayasından isteklerde bulunm aları Ü2erİnc D âru ssaâd e ağası
onlara karşı şikâyet etm ekte, padişahtan hüküm İstem ektedir (meselâ
K la, 6 ). İltizam ko n u su olan haklar d a özel m ülkiyet kon u su sayılır.
Bir m ültezim in şikâyeti: K angn (Ç a n k ın )’da koyun sahipleri, kendi
koyunlarını agtıâm resm i ö d em ek ten m u 'â f d a n askerlerin sürülerine
katarak, agtıâm resm i ödem ekten kaçtıklarından, tahsilat yapam ıyor.
“Tahsil ettirm ek babında mâliye tarafından em r-i şerifim verilmekle
m ucibince ‘am el olu n m ak için' hükm yazılmıştır ( 149a. I ).
R eayadan kişilerle resm î kişiler arasında so ru n lara m isâl: Bitlis
Beyi, Arslan adındaki zım m îden altı bin esedî g ru ş alm ış, d ö rt yıldır
geri verm iyor. A rslan, Pâdişâha ‘a rz-i h â l göndererek h ü k ü m istiyor,
hakkının alınm ası için yazılan hüküm , yalnız Van beylerbeyine y a­
zılmıştır. Ç ü n k ü Bitlis sancak beyi o n u n hükm ü altındadır, davayı o,
kadıya havale edebilir (83b, 5).
Başka bir m isâl: T ırhala kazasına tâbi Rarak köyü halkı, h ü k ü ­
metle işlerini g ö rm ek için M ustafa Ç avuş’u vekil tutm uş. O . "avâriz.
yansılan risalelerinin henüz gerçek sistematik bir analizi yapılmadığı inan­
cındayız.
176 Adalet. Şikâyet Hakkı:'An-ı Hal w* 'Arz-i Mahzarlar
bedel-i n ü zu l vergilerini veririm diye onlardan 72 0 bin akça toplam ış.
H alk, b unun kadı m ahkem esinde şe r’le görülm esi için P âd işâh ’tan
h ü k ü m ister (83b, 5). (Evliya Çelebi, vilâyetlerde yerleşm iş çavuş,
m üteferrika vb. saray kullarının valilerden daha zengin o lduğunu
vurgular. B unların, hüküm etle yerli halk arasında aracılık yaparak
servet yaptıklarını gösteren bu vesika İlginçtir. A ’yân. b u gibiler a r a ­
sından çıkm ıştır).
H üküm
Pâdişâh, şahıslar arasındaki haksızlıkları ve kendi otoritesini te m ­
sil edenlerin bu otoriteyi kötüye kullanarak yaptıkları haksızlıkları
önlem ek, veya düzeltm ek için şikâyet m ekanizm asından y a ra r­
lanm aktadır. Başka deyim le, şikâyet ve Padişahın em rini istem e, y ü k ­
sek idare otoritesiyle idare edilenler arasında d o ğ ru d an do ğ ru y a ilişki
kuran, kom ünikasyonu sağlayan bir m ekanizm a olu ştu rm ak tad ır.
Pâdişâh haksızlıkları giderm ek için nasıl bir yöntem kullanır, a ş a ­
ğıda bunu inceleyeceğiz.
Pâdişâh buyrukları, hüküm ler veya em r-i şerifler, genellikle k a d ı­
lara gönderilir, zira tarafsız bir hükm e varm ak, m ahallindeki k o şu l­
ları hesaba katarak ve so ruşturm a yaparak kan u n ve Ş eri atın yerine
getirilm esi fonksiyonu kadılara verilmiştir. M erkezden büro k ratların
Pâdişâh ad ın a verecekleri hüküm ler yanlış ve keyfî olabilir; böylece
a dalet ve h u k u k ilkesine aykırı düşer. Esas am aç, kan u n ve nizam la­
rın yerine getirilm esidir. Böylece bir defa d ah a O sm anlı idaresinin
uzm anlaşm ış bü ro k ra tik niteliği ortaya çıkm aktadır. Bazı hüküm ler,
hem kadıya heın de bir “urfî” idare adam ına hitâb eder. Sebebi, ilgili
kişinin veya k o n unun, idari otorite zincirine tâbi olm asıdır. Konu,
m eselâ eşkıyalık ise, hem kadıyı hem idare âm irini ilgilendirir, bu
sebeple hüküm h e r ikisine hitap eder.
Bazı hüküm ler ise, yalnız idare adam larına hitap ed e r (b u n a ait
m isâl azdır, bkz. 71a, 4; 84b, 1). Bu halde konu, Şeriat dışında, ta ­
m am ıyla askcri-İdari otoritenin yetkisi içindedir ve kadıya havale,
id ari-askerî o torite zincirini kırar. Osm anlı sistem inde, o to rite zinciri
tem el prensiplerdendir. M eselâ terfi için "arzlar ilgilinin d o ğ ru d an
doğ ru y a em ri altında bulunduğu âm ir tarafından yapıldığı gibi, c e z a ­
landırm alar da ilk önce o na b ild iriliş tir ; ancak konu kadının h ü k ­
m ünü gerektiren bir kanun konusu ise, aynı zam an d a kadıya gider.
A skeri düz e n d e patrim o ıtia i intisabcı-koruınacı bağım lılık daluı
a çık tır ve T iirk-M ogol devlet g e le n isin d en getir.
Halil İnalcık 177
H ü k ü m , şikâyât defteri’n c kaydedilirken genellikle, “h ü k ü m veril*
in iştir” veya Mh ü k ü m yazılm ıştır” deyim i kullanılır. Birçok hallerde
de, “em rim o lm u ştu r" yahut “em r-i şe rif yazılm ıştır” deyim i vardır.
Y ahut, sadece ''yazılm ıştır” denir. Bu çeşitli deyim lerin, hükm ün
özelliği ile b ir ilişiği o lduğunu sanm ıyoruz.
Bazı hallerde, "z u h u r eden m evâdd sıhhat ü ze rin e dîvân-ı h ü m â ­
y û num a "usi uluııtı diye y tu ılm ışlu ” deyim iyle uluyuı souu^laıı im­
lenm ek istenir (misâl 54b, 5).
Bu, kayıt şekli bakım ından M ü h im in e d efteri'nâen esaslı b ir fark
m eydana getirm ektedir. M ühim m elerdc hü k ü m , aslında nasılsa öyle
biter, “y apasın” "edesin” deyim iyle d o ğ ru hitâb şekli ile nihayetlenir.
"... için yazılm ıştır” anlatım şekli kullanılm az. M ü h im m e k ayıtların­
daki bu özellik, belki d e orad ak i m etnin, hük ü m yazılm adan ön ce bir
ilk m ü sved d e olm asından ileri gelm ektedir. Şikâ yâ t d e fte r in d e ise.
yazılmış olan hüküm lerin kopyası yapılm aktadır. N â m e defterlerin d e
de öyledir.
Ş ikâ yâ t defterleri'ndeki, hüküm lerin yazılm asına tem el olan ve­
sika, 'arz veya 'arz-i /ıd/'dır. Aşağıda bu çeşit vesikaları inceleyeceğiz.
A R Z -İ M A H ZA R LA R
Burada, m a h za r kelim esi, bir g ru p tarafından topluca im zalanan ve­
sika. dilekçe anlam ında kullanılm aktadır. Bu gibi vesikaların altında,
‘arzd a bu lu n an lar, adlarını ve m ühürlerin k orlar. Böylece şikâyet,
topluca yapılm ış ve h e r üye tarafından tasdik edilm iş b ir ’arz-İ hâl
niteliğini kazanır. Bireylerin yaptıkları başvurulara sad ece ’arz-t hâl
denir.
17-18. yüzyıl dönem ine ait bu gibi bir çok 'a n - i m a h za r Başve­
kâlet O sm anlı Arşivi Cevdet Dahiliye tasnifinde m evcut o lu p bazıları
Profesör Yücel Ö zkaya tarafından yayım lanm ıştır. Boris N edkof. bu
gibi vesikalar a rasın d a Bulgarca yazılmış ve Bulgar ileri gelenlerince
im zalanm ış 'arz-i m ahzarları yayınlam ıştır. T opluca şikâyette b u lu n ­
m akta gayr-i M üslim reâyâ İle M üslüm anlar arasında h içbir fark g ö ­
zetilm ez. A şağıda üç 'arz-İ m a h za r inceleyeceğiz.

IM AtUıleı. Ştkfa'rt Hıikkı Arz’ı Hal ve 'Arz-i Mahzarlar
I. VI* S İKA (bkz. Ekler no. I)
Sofya ahalisinin, şclıri hııkürr ve tagallübü altına so k an b ir m üte-
gallibc’ye karşı* şikâyetini d ik getiren bir arz-i m ah zar B. N edkof
tarafından yayım lanm ıştır. Başlarında şehrin ileri gelenleri olduğu
halde, üç binden fazla Sofyalı yeni Rumeli paşası O sm an Paşa'yı.
K östendiPe gidip karşılıyorlar ve şikâyetlerini dile getiriyorlar. P aşa­
nın tnütegallibe H aseki M ehm ed’i cezalandırm aya k arar verm esi so ­
nucu şehri bırakıp gitm ekten vazgeçtiklerini, Pâdişâha bağlılıklarını
bildiren “m ahzar birle 'arz-i hâl" d e bulunuyorlar. H aseki M ehmed.
üç yıldan beri tagallüp etm ekte olup şehir ve kaza halkından h e r yıl
altı-yedi yüz kise para (300-3 5 0 bin g ruş) topladığı ileri sürülüyor.
Sözde gelip-giden devlet büyükleri için yaptığı m asraflar karşılığı
olarak da “m em leket (l«flíri’,ne, kendisi için bir hayli para eklem ek­
ledir. ‘A rz-i m az-hartar g ençlik le’ tarihsizdir. E l-H âc O sm an Paşa
1799 da Rum eli valisi olduğuna göre, vesikamız bu yıla ait olm alıdır.
İm zalar, şehri tem sil eden ileri gelenleri tanım a bakım ından
önem lidir. 'Arz-i h â l'e m ü h ü r basanlar, “ulem â ve sulehâ. ashâb-i
alâka ve fukarâ-i a ’yân ve e ş r a f 53 kişidir. Kadı b aşta o larak müfti,
nakîb. hatîb ve im am lar ulemayı tem sil etm ekte, o n d an sonra "ihti­
yar" sıfatıyla anılan kim seler şehrin ileri gelenlerini olu ştu rm ak tad ır.
Bunlar a rasında sarrâclar esnafı kethüdası hâriç başkasının İçtimaî
d u ru m u belirtilm em iştir. Bu gruptan sonra önem li resm î kişiler, S o f­
ya serdarı. Kıptiyân cizyedârı, vilâyet kâtibi, k eth u d â yi şehr, bir
m ültezim , voynugân vekili, kir z a lm . D ergâh-i Âlî gedüklüsü
A hm cd, başka bir z a lm , İzinbol çeribaşısı. eski m iralay, başka bir
gedüklü. Sofya a ’yânı Seyyid Sa’dullâh, Rumeli eyâleti d efterdarı ve
Sofya m ütcscllim inin silâhşor-i hassası 'dır.
II. VESİKA (Ekler no. II).
A dana’da eşkıya ile işbirliği yapıp köyler b asan, valilere karşı çıkan
başka bir nıütcgaüibenin yağmaladığı eşya ve hayvanatı m ahkem e
* Y. Özkaya, “XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Anadolu’da Ayanlık İddiala­
rı". DTCF Dergisi, c. 24 (Ankara. 1969).
* Memleket Defteri veya Tevzi' Defteri İçin bkz. II. I.. “Miliuıry and l-iscal
Tran&formation İn ihe Oltoman Empirc. 1600-1700.", Atehinim
Otiomanicum. VI (1980), 335-337.
Halil İnalcık 179
luyla geri alm ak için Pâdişâha gönderilm iş bir ’a rz-i m a h za r dır (Y.
„¿k ay a tarafın d an fotokopisi yayım lanan bu vesikada m ühürlerin
hepsi çıkm am ıştır). Burada d a toplu halde 'arz-i m a h za r verenler,
ulemâ ve sulehâ, a ’yân ve eşraf, m eşâyih vc köy halkı vc fu k arâ-i reâ-
yâ o larak gruplandırılm ışlardır. İstedikleri, “m ak tu llerin d e m (kan)
diyetleri, g asp ettirdiği devâbb ve m evâşî ve hayvanâtım ızın kıymeti
vc bahaları tahsil vc icrâ-yi h akk olu n m ak b a b ın d a ” valiye em ir v e­
rilmesidir. A 'y û n ın yerinde kalm ast. büyük ö lçü d e, ken d i lehlerine
Pâdişâha gönderilen 'arz-i m a h za r'lara bağ ıd ır (bkz. V esika 1). Yerli
halkm şikâyet ettikleri a'yân. m ütegallibe d u ru m u n a d ü şer. Bunu,
halkın idareye katılm ası o larak d a yorum layabiliriz.
III. VESİK A (Ekler: no. MI).
Nitelik itibarıyla farklı olmakla b erab er 'arz-i.m ahzar kategorisin-
dedir. O sm anlı idaresinin decentralization çağında halkın, d a h a d o ğ ­
ru su taşrad ak i nüfuzlu kişilerin idarede artan sö z hakkı vc n ü fu su n u
belirten b ir vesikadır. İlk defa b u rad a yayım lanan bu ’a rz-i m ahzar
şikâyet değil, bir voyvodayı halkın desteklem esi k o n u su n d ad ır.
Livadye’d e m a h za r’ı sunanlar, ulem â, ask erî ve şeh rin ileri g e ­
lenleri o larak üç kategoriye ayrılm ıştır. Ulemâ sırasıyla kadılar, m ü ­
derrisler, kadılık bekleyen m ülâzim ler, imâm ve hatîblerden ibarettir.
Askeri g ru b u n a, sırasıyla z a ’îm ler ve tım ar sahipleri, kap ık u llan n d an
sipahiler ve yeniçeriler girer. Sivil kişiler, “fu k ara k u llan " deyim i al­
tında to p tan gösterilm iştir. ‘A rz altındaki m ühürleri incelediğim izde,
en b aşta m üteferrika Beşaret anılm ış, o n d an so n ra m üderris
M ahm ûd. kadı Ali, cizyedâr M ustafa. İnebahtı sancağı mırlivâsı
Behrâm , K adiri şeyhlerinden M ahm ûd. m edrese talebesi olduğu a n ­
laşılan M ehm ed, yeniçeri serdârı A hm ed, m üderris M ahm ûd, cü n d î
(sipahi) H aşan vc Ali. râcil (yeniçeri) M ustafa. Pâdişâh kulu Davud.
eski se rd â r A hm ed, Yeniçeri Şeyhî, eski seıd ârlard an M ustafa. Pâdi­
şâh kulu Süleym an, yeniçeri M ehm ed, imâm M ehm ed, G azi Ö m er
Bey cam ii hatibi H u rre m . Bali Bey cam ii hatibi Şeyh H aşan , başka
bir talebe M ehm ed. yeniçeri Receb, Pâdişâh kulu İbrahim , sipahi
Ahm cd. yeniçeri H am za, hatıb M ehm ed, m üderris Süleym an, y eni­
çeri H üseyin, yeniçeri A hm ed. m üderris Hızır, z a lm (? ) H aşan, ve
yeniçeri O sm an.
180 Adalet. Şikâyet Hakki. 'Arz-i Hal i r Ars-i Mahzarlar
1 0 7 8 /1 6 6 7 yılında IJvadyc'yi iiyarct elm iş olan Evliya Ç eleb iy e
g ö re 10, bu rası M edine evkafından olduğu için D âru ssâd c ağasının
idaresi altın d ad ır ve o n u n tarafından tayin edilen b ir voyvoda ta ra ­
fından yönetilir. O n u n em ri allında ikiyüz kişi vardır. Evliya, k a sa ­
banın ileri gelenlerini şöyle sıralar Sipâh kethüda-yeri, yeniçeri s e r­
d arı, kale d iz d a n (ve elli hisar-eri), şehir kethüdası, şeh ir subaşısı.
harac-em ini, m uluesib ağası, bacdâr, on d an w ıııa ulem â şeyhülis­
lâm , nakîbüleşrâf, on d an sonra şehrin a ’yânı. büyükleri vc eşrafı g e ­
lir. Bir de g ü m rü k enıini olup Evliya o n u n sarayında kalm ıştır. Evli­
ya. kasaba ahalisini 7 (başka bir nüshada 8 ) M üslüm an m ahalle ve 6
kefere (ço ğ u Rum , ta t i n ve Ermeni) m ahalle ve hepsi iki bin hane
o lara k g ö ste rir. İki “sûhte m edresesi” o ld u ğ u n u ekler.
S a rp b ir yerdeki kalesiyle askerî ö nem i olan bu kasabada, askeri
gru b u n ve ulem ânın sivil a ’yân ve e şrâ f y anında hâkim b ir d u ru m d a
old u ğ u anlaşılm aktadır.
V esikam ızın ait olduğu tarihte, voyvoda M ehm ed A ğa’dır. "Arz-i
m a h za r’m yazılm ası sebebi, geçen yıllarda vergi tahsilatının eksik
olm ası sebeplerini açıklam ak ve kasaba ileri-gelenlerinin d u ru m a ta ­
nıklık etm eleridir. N oksanın sebebi, vilâyete tau n salgını gelm esi ve
reayanın " o n ekseri” (onda birincen fazlası?) Ölmüş olm asındandır.
İkincisi, voyvodanın vergi toplarken hüküm etin resm î rayicine göre
değil, m ahallî râyic üzerinden tahsilat yapm ış olm asıdır. 16 2 3 -1 6 2 6
yılları a ra sın d a altının resm î rayici 120 ile 4 0 0 akça ara sın d a büyük
dalgalanm alar y apm ıştır“ . Nihâyet 1625 de bir altın 120. g ru ş 80
akça o lara k belirlenm iştir. O sm ani akça ise, bu tarih e d o ğ ru 12 akça
olarak tespit o lunm uştur. Anlaşıldbğma göre, altını 3 0 0 ve O sm a n î yi
10 ak ç ad a n (gruşu 2 2 0 den) almış, hüküm ete resm î râyic ü zerin d en
teslim at yapm ış, büyük zarara uğram ıştır. Buna g ö re, m eselâ. 1500
akça tu ta n bir vergi m atrahı için beş altın alınış, fakat altınla hesap
olduğu tak d ird e hâzineye 12.5 al:m teslim etm esi g erekm iştir. V oy­
vodaya “ziyâde hayf g a d r” olduğu söylendiğine g ö re, halk ö d e m e ­
lerde kendilerine en kârlı yolu seçmiş olm alıdır. Para râyicindeki b ü ­
10 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c. VIII, yay. Kilisli Rıfat. İstanbul: Türk
Tarih Encümcni 1928. 2ÎO-23Î.
" H. Sahillioğlu. “XVII. Asrın İlk Yarısında İstanbul'da Tedavüldeki Sikke
Icrin RAiei, Hı‘IReler. I (TTK, 1964), 233.
Halil İnalcık 181
yük dalgalanm aların. İstikrarsızlığın O sm anlı m âliyesinde k a rg a ­
şalıkların an a sebebi olduğu bu m isâlden de anlaşılır.
S öz k o n u su vergiler arasın d a, b ağ-resnti’nin ve isp en ce’nin ö zel­
likle zikri dikkate d eğ er. Evliya ya g ö re şeh ir civarında 2 0 0 0 (bir
n üshada 12.000) bağ vardır ve d ö n ü m -rcsm i ö d er. Yalnız H ıristi­
yanların ödediği ispence-resm i'n e gelince, köylerin nüftisu ç o ğ u n ­
lukla R u m 'lard an olu ştu ğ u n a göre, nakden ö d e n e n bu resim de
önemli bir toplam tu tm ak tad ır. Voyvoda M ehm ed Ağa. kadı ö n ü n d e
vergileri hangi râyic üzerin d en topladığının tespitini istem iş, m ah ­
kem ede h azır olan “e ş ra f ve a ’yân". g ru şu 2 2 0 ve O sm a n î’yi o n akça
üzerinden verdiklerini ifade etm işler ve bu İcadı tarafın d an bir h ü c ­
cette tespit edilerek Voyvodaya verilm iştir IEkler: Vesika no. IV).
B urada bizi ilgilendiren esas nokta, ta y a h a lkın ın h a y a tî sorun­
larda sözünü du yu rm a k için belli bir m ekanizm ayı k u lla n m a h a kkın a
sahip olduğunu gösterm ektir. M ahallî m em ur voyvodanın idaresi
hakkında kasaba “a ’yân ve eşrafı" düşüncelerini belirtm işlerdir.
IV. VESİKA (Ekler: no. IV).
Halep kadı sicillerinde, b ir m ah zar karşılığı Pâdişâh tarafın d an g ö n ­
derilm iş b ir h ü k m ü n kopyasıdır. B urada. “ M ahrûsa-i Halebin ulem â,
sulehâ ve sâdât vesâir fukarası dergâh-i m u ’allâm a m ahzar
g ö n d erü p ". ölen kadının kıtlık çeken şehıe etra fta n h u b u b at to p la­
makla u ğ raşırk en m ahkem ede hazır o lu p resim toplayam adığından
bahsolunuyor. b o rç içinde öldüğü, ailesinin yol p aralarım sağlam ak
üzere, ö lü m ü n d en yeni kadı gelinceye kadar vaki gelirin ailesine ve­
rilm esinin d ü şü n ü ld ü ğ ü bildiriliyor, b u n u n için P âd işâh 'ın em ri iste­
niyor. Şeyhülislâm d a bunu uygun bulduğundan, em ir veriliyor. H ü ­
küm 1102 M u h arrem evâili/1 6 9 0 Ekim tarihlidir, d eftere 12 Safer
1 102 /1 5 Kasım 1690 d a kaydolunm uştur.
Sonuç o larak, bu yazım ızda, şikâyet. şi<âyete cevap o larak P âd i­
şâh'ın g önderdiği h ü k ü m ve h ükm ün kopya edilm iş old u ğ u Şikâyât
Defteri kayıtlarını bir a rad a g ö rm ü ş bulunuyoruz. Bu işlem vc vesika­
lar. O sm anlı bürokrasisinin, şahısların veya bir yerdeki toplum un
ihtiyaç vc sorunlarını nasıl ö ğ ren ip karşıladığını, bu n a ait m uam eleyi
açıklam aktadır.
 0
V*1' * < ' s /?»*>.K<<J-*»/'• ' 4 **—*

34.
"* “ • «6*v
¿H **

F o to k o p i
htAtfrifi?*'

1977. D TC F.
•ffij* .W :0 ‘\
^ ^y«y¿ «ató*#» - & # <£•
•VY:1* v^/ji¿>» fr'P*' ^ a vi
m 9 €

:
A n k a ra
jfr t á í&"
7'/> «55

Q>

İmparatorluğunda Ayinlxk.
s¿ %?■
© <f
İ a*
■i) fi •
£ C£
£ & .V ■e

•*•-■, Æ? © 8 * '••

O
«•?
# ÿ S n ® ’
¿ i- 4
»*

O s m a n ii
,<* d t« $
/i? l '.0 •&
X «y ■

3&

Y. ö îk a y a .
.$
3 3 v -.y
Î $

t ^ v
r th w ®

K aynak : 11. N fd kov, OIIoihoh • Tıırkfıh £Mp/om<if<oi a n d / ’iiftw v iiA t/. II : £>«•. 4
i¿
 ’ *Li^U j l i J a » j ^ iT
V K Jİ K A I II
‘ ^aVO¿U<* i^ i l ^ u t ! ^ jíUií J «àl J t
ti/L«U I t ^ l j* Jy ¿).ülC > *;•**
£11306
Ü u> iji j j ¿U ¿? O V y » j ^ l w
J p ¿ k j j ß j i [,** j>L* j « V - } *-*b_>t 3 Ic^j j
¿jb} ^ jt^ is j ^ j fclpAM ¿tj*
4*«j » x íj* <*>U¿Ifl ju £ 0^)1 y **j> s 4L*
O U I» ¿ ù^* f <>^tó is ~ J ^ ifiiÿ
0 ^ ~ V > * î* 3 ^ j r * - \ ¿ A y ~ J $ ôj**~ sJ~*J
W*> jx>S*> y *i*>- \-SfŞ j\ *x^> j *jÿ>o) ^
0-cJU ii j J ljîl <J^* OJ^j ¿

* p y .y ¿ -ft * ^ ¡y . <Jj ¿ jS " ih &*\>

t lb b U j t-J*j)jl J ll ^*b
4>»L-*1 ^S”t Ô^i^- OUJ^t y £ « J- 0ç~" jJUlÿl
jlxAAj (j^ )« x ¡ L&*t¿ 3 c s y ^ û 'U ’ U ^ 1 j
J jji tj*) j * !***• U ¡ já á « j jj \
(iib j) \ (*■>) * ¿ y .y * • - ü ^í-1* > j j A J ^
>j1 <>•* t&)«X{ 4*N cjC^» V>/* o ^ - »
J/* j i í J Ú «>- » ¿ l j *-UJ J I xjy* ^ U j L l4
K aynak : T o pkipi * r»lv|. "«• D. iso«. jfoU_-<> _)jjl»- £¿1 y ■4 ^ J j l (jsjJÿl J /U >Jiß j A ^Jol
*Lí ^U- * U o L £ $ y t> J j h J â P j
CJ«U * £)U¿ t j b ( í - ü j l } V 1 C jjU -»
. t ».i^ U j Vt jjO t<
 O S M A N L I S U L T A N L A R IN IN
VJUtKA, XV
U N V A N L A R I (T IT Ü L A T Ü R ) V E
D. 1300
Eg e m e n l ik Ka v r a m i
<Jt''o y e s u U

:Z . ^ <& &
> ,A ? ’

7 ~ r - GU *»**-itf .<«VC0 , w ¿9jA iJ

O sm anlı su ltan lan n m çeşitli d ö n em lerd e kullandıklan u n v an lar aynı

z am an d a devlet ve h üküm darlık kavram larını ve devletin gelişm e d ö ­
* £ r n em lerini açıklar, ö n e m verilen unvanlar / /e n (h akan, k ağ an ), Su/*
ran. Pâdişâh unvanlarıdır. Bu u n su rla r sırasıyla O n a Asya T ü rk dev­
leti. İslâm devleti v e İranı devlet geleneğini yan sıtm ak tad ır. Tabii,

“S a S E » « -« h ü k ü m d arın ülkesi ve g ü cü geliştikçe bu unvanlara yenileri eklenm iş,

yah u t o n ların d ah a şatafatlı öz-deyim leri kullanılm aya başlanm ıştır.
İstan b u l fethinden s o n ra M ekke ve M edine ile A rap m em leketlerinin
ilhakı ö ze rin e 1. Selim H ld im u H arem cy n iş-şcrîfcy n . K an u n î S ü ­
leym an HaKfc-i M üslim în vc H alîfc-i Rûy-i Z em in unvanlarını y eğle­
^ 2 , tJ fjp
di.
~ & r * * £ r ^ -b * - İlk O sm anlı beyliğini ku rm u ş olan Osm ar., G â zî ve B ey (beg) v e­
c,, ■ /* • ' -^ Ş T ^ g * s s
ya cm îr, e m îru ’l m u ’a zzam unvanlarıyla yetinm iş g ö rü n m ek ted ir.
S onraki rivayetlerde O sm an İçin H a n unvanı d a yakıştınlm ıştır. G â zî
unvanı, T ü rk ç e asil savaşçı anlam ında Avrasya'da kullanılan alp u n ­
vanının karşılığı olarak kullanılm ıştır. O sm an'ın kardeşi G ü n d ü z ve
silâh ark ad aşları hep alp unvanı taşım ışlardır. Aynı z am an d a M o­
ğolca aynı anlam d a bagaiur unvanını bahadır şekliyle alp karşılığı
188 Ounanlı Sultanlarının Umvnlart
kullanm ışlardır. O rhan, ilk kez udum güm üş sikke basılan ve sultan
unvanı alan O sm anlı hüküm darıd ır. Daha önceki tarih lerd e k itab e­
lerde O rh a n için kullanılan sultanu l-guzât, yani gaziler sultanı u n ­
vanı gerçek su lta n u 'l-a 'za m unvanını alam adığı için kaçam aklı kulla­
nılm ıştır. M oğol İlhanlı hüküm darları sultan unvanı alm aya kalkışan
Anadolu em irlerini şiddetle cezalandırm ışlardır. Z ira bağım sız h ü ­
küm dar olarak suttan unvanım kullanm ak İçin m utlaka ad ın a hutbe
okunm ak ve g üm üş akça basılm ak gerekir. O rh a n , bir h ü k ü m d ar
olarak son İlhanlı hüküm darı Abu Saıd Bahadır H a n ’ın ölüm ünden
(1356) so n ra öteki A nadolu emirleri gibi Su ltan unvanını kullanm a
ya başladı. R um eli'de im paratorluğu k uran I. M urad ilk defa yüce
hüküm d ar, im p arato r anlam ında H üdâvendigâr (H ü n k â r) unvanını
aklı. O . kaynaklarda gâzî hüdâ\>endigâr diye anılır. Aynı /am a n d a .
O rhan I. M urad ve so n ra geien tüm Osm anlı h ü k ü m d arlan G â zî u n ­
vanını bırakm adılar. Bu olgu, Osm anlı devletinin k u ru lu ş ve g elişm e­
sinde İslâm î gaza ideolojisinin daim a temel ön em d e olarak devam
ettiğini gösterir. II. Bayezid’e kadar Beg (Bey) unvanı d a terk ed il­
medi. Fâtih Suttan M ehm ed bazan M ehm ed Beg unvanıyla anılıyor­
du. K utadgu Bilig'dcn (yazılışı 1069) beri T ü rk geleneğinde
B ik> B eg> B ey daim a, siyasî hüküm sahibi kişi anlam ında kullanıl­
m ıştır. O sm anlı literatüründ e ku m an d a yetkisine sahip
z a im /subaşılar ve sancak beyi gibi d ıh a yukarı rü tb ed ek ilcr beg (bey)
unvanı taşırlardı. Ö bür yandan. Y jn an ca k ö ten efen d i ve kefalya
(kavala) unvanları da yerleşm iştir. Birincisi ileri gelen ulem a. İkincisi
15. yüzyıla kadar uc bölgelerindeki subaşılar için kullanılm ıştır (m e ­
selâ Kavala Ş ahin). Ç ok sonraları, siyasî vc d in î otoriteyi kişiliğinde
birleştirenler için Beyefendi unvanı ertaya çıkacaktır.
Yıldırım Bayezid (138 9 -1 4 0 2 ) tüm A nadolu’d a ö b ü r sultanlar
üzerinde Selçuklu sultanlarının varisi olm a iddiasıyla, M ısır'daki Ab­
basî halifesinden S u ltâ n u 'r-R û m (Anadolu Sultanı) unvanının bir
m enşur (berât) ile kendisine tanım asını istedi (İb n u ’I-Furat).
Bayezid'lc çağdaş Avrupa resm î d iln d c Bayezİd imperator Turcorum
diye anılm aktadır, Fetret dönem inde (1 4 0 2 -1 4 1 3 ); birbiriyle savaşan
Bayezİd'in beş oğlu Çelebi unvanıyla kaldılar, çü n k ü T ü rk d ev ­
letlerinde bir saltanat veraset k a ııtn u yoktu; saltanatı yalnız o lağ a ­
n ü stü bir olayla Tanrı l>elli ed er inancı yerleşm iş idi. Dolayısıyla b ü ­
tü n ülkenin ıneşrû hüküm darının hangisi olduğu In-lli değildi; tâ ki
Çelebi M ehm ed hım k a rd e şk rin i savakla saf dışı h ın k tı, o zam an
Halil İnalcık 189
(1 413) sultan unvanını alabildi. İslâmî bir unvan o lan Su lta n unvanı
¡ gerçek m eşru hüküm darlığı ifade ettiği iç.n d a im a kullanılm ıştır.
S u ltâ n ıil-M u 'azzam, Sultâ n u 's-S elâ tîn veya Sultan-i a z a m
S u lta n u 'l-A ra b vû 'b A cem şekilleri tercih olu n u y o rd u . Bir M üslüm an
devletin m eşrû h ü k ü m d arı olarak sultan un v an ın d an vazgeçilem ezdi.
II. M u rad dön em in d e genellikle P âdişâh-i ‘A le m -p en û h (cihan
halkının him oyesıne sığındığı ulu h ü k ü m d ü r, im p a rato r) unvanı yay­
gınlaştı. Pchlcvîccdc pâ d . ulu. büyük anlarr.ında terim lerin başında
gelir (p â d -m e n -b a tm a n gibi). Pâd-şâh unvanıyla cş a n la m d a şahlar
¡ahi dem ek olan Şehinşâh unvanını O sm artı h ü k ü m d a rla n pek az
kullanm ışlardır. 1. Selim ve I. Süleym an Seltm şâh ve Süleym anşâh
adlarım tercih etm işlerdir.
İstanbul Fatihi. D oğu Rom a im p arato risrın ın vârisi olm a id d ia ­
sıyla u n v an lan n a Kayser-i R û m unvanını e k e d i. Aynı za m a n d a Sul-
ta n u ’l-Berreyn i t H a k a n u 'l Bahreyn (iki karanın sultanı ve iki d en i­
zin hakanı) unvanıyla Anadolu ve Rumeli ve K aradeniz ve A kdeniz'in
hüküm darı unvanını benim sedi. Bu unvanı S u lta n u ’l-b e rr ve
H a k a n u 'l-b a h r şeklinde A nadolu Selçuklulannda d a b uluyoruz. A ta­
ları gibi Fâtih'in yeğlediği bir başka unvan da Sultanu'l~guzât va'l-
M ucâhıdîn unvanıdır.
Velî ve Şâh unvanlarıyla bu d ünyada vc ö bür d ü n y ad a ü stü n v ar­
lık olma iddiasıyla ortaya çıkan Şeyh Safîytıddîn Frdebilî soyundan
Şâh İsmail, “iki cih an d a sultandır kalender" diy o rd u . Velâyet, velilik.
nübih’vetin k o ru y u cu su d u r inancı T ürkm cnlcr. Kızılbaştar arasında
yaygındı. İran Safavî h ü k ü m d arlan n ın bu iddiasına karşı H. Bayezid
kendi zam an ın d a ıv lî ve k u tb unvanlarıyla anılm aya başlandt.
Firdcvsî-i Rûm î. Midilli Seferi için yazdığı kitaba K u tb n a m e unvanını
verdiği gibi S u lta n 'a şöyle hitab eder:
K utbu’al-Aktâbı kılan sana beyân
Tabilerin kim dürür kutbu ‘ayvn
İşbu asrın kutbu kim dir şerh edem
Resm ediip kizb aradan tarh edem
Kutbsuz olmaz zaman anla yakîn
Kutba inkâr etmegil gâyet sakın
Kub-i akıâb olmayınca her zaman

190 Osmanlı Sultanlarının Umurları
Hu zamanın kutbunu artla cedîd
Şâh Sultân A i-i Osman Bûyend
Kub-i 'âlem Padişâhdtr bi-günân
Kutbu ’l-aktûb olmasaydı ¡ehriyâr
Dilegince dönmez idi rüzgâr
Tâc u tahtın olmuş iken sahibi
Oldu fa kr ile fenânın talibi
Kutbu ’l-aktâb olalı Şeh Bâyeztd
Bahr u berrde hark u gark oldu Yezîd
Nitekim devrân eder dâyim felek
O sm anlı sultanları sâhib i velayet (velilik) unvanına üııcıtı verir o l­
m uşlardır. K anunî Süleym an’a şair Yahya sahib-i Velayet diye hilâb
etm iştir. Bu dönem de tasavvuf! akım ların g ü ç kazanm asıyla beraber
velâye ve kutbiyya teorileri pâdişâhın dinî ve cism anî o toriteyi nefisle­
rinde tem sil ettikleri inancını kuvvetlendirdi. Arap ülkelerini, özellikle
H icaz’ı ülkesine katm ış olan Yavuz Selim . M em lûk sultanlarının
llâ m iy u 'l-H ara m a y n i’ş-Şarîfayn unvanını H a d im u 'l-H a ra m ay n iY
Şerîfeyn (M ekke ve M erfînc'niı hadim i) biçim inde b en im sen m iş
fakat Abbasî halîfelerine özgü olan Hilâfci i K ubrâ'ya yani dünyadaki
b ütün M üslüm anların m eşrû dinî ve siyasî hâkim i olm ak iddiasında
bulunm am ıştır. Halîfe nin bu unvanına saygı g ö steren A nadolu S el­
çuklu sultanları saltanat tahtına o tu rd u k ların d a Bagdad Abbasi halî­
felerinden bir tayin m enşuru istemişler ve kitabelerde kendilerini Ha-
fîfe'nin “zahîri”, “m u'm i", yardım cısı olarak anm ışlardır. O n la r böy-
lece. sulta'sını yani İslâm 'da siyasî otoritenin icrasına Halîfe tarafın
d an izin verilmiş h ü k ü m d ar teorisine daim a sâdık kalm ışlardır. Böy
lece halîfe teorik olarak U m m c (ü m m et)’nın. yani b ü tü n M ü slü ­
m anların üzerinde sayılmıştır. I. Selim in evrensel hilâfet yetki vc
sem bollerini M ısır’da otu ran Abbasî halifesi III. A l-M utavakkil’dcn
bir m erasim le devraldığına d air rivayet, galiba 18. yüzyılda ortaya
atılm ış ve O sm anlı sultanlarınca benim senm iş asılsız b ir rivayettir.
Ç ağdaş O sm anlı ve Arap kaynaklarında b una d a ir bir kayıt y o k tu r.'
Al-M utavakkil, Selim tarafından İstanbul’a gönderilm iş, yolsuzlukları
' Bkz. 11. Edhcın. I>iiı*l-i Islûmiyye, İstanbul 1927. ı. 17 19
Halil İnalcık 191
vU/ünden Y edikule’de hapsolunm uş, K anunî tah ta çıktığında Kahİ-
ıc'ye d önm esine izin verilm iştir. O sm anlı M ısır valisi H âin Ahm ed
kendisini sultan. A l-M utavakkil’i I laEfe ilân etm işse de, paşa
ıskalanıp idam edilm iş, Al-M utavakkil. Kâhire’d e b ir k ö şede belirsiz
hinimde ö m rü n ü tam am lam ıştır.
Kanunî Süleym an. H atîfe-i M uslim în vc H alîfe-i R û y -i Z e m in u n ­
vanlarını kullanm ıştır. Bu b ü tü n M üslüm anların halifeliği iddiasında
bulunduğuna d a ir bir kanıt olarak ele alınabilir; fakat, b u n u n o z a ­
man bir tartışın a konusu olduğu anlaşıknaktadtr. Z ira. “İmâm
Kureyş’ten d ir”, ( “al-aim m atu m in K u ray ı”: B uhâri ve öteki hadis
m ecm uaları); İslâm cem aatinin dinî başkanlığı K ureyş kabilesine ait*
hr. hadîsi karşısında O sm anlı hüküm darının b ü tü n M üslüm anların
halîfesi olm a iddiası o zam an iki tem el tarftıî olguya dayandırılm ak
ı«lcnmi§tir: O sm anlı hü k ü m d arları. F âtih’dcn beri, tü m İslâm ’ın gozâ
ktlıcmı elinde tutm a hakkını kendilerine ait olduğunu iddia etm işler-
«lir (İstanbul fethinden sonra Fâtih'in M ıstr M emluk su ltan ın a yazdı­
ğı m ektup: Feridun Bey. M ü n şe â tu ‘s-Setâtîn. 1, s. 2 3 6 ). Fâtih ve II.
Ituyczkl’e C ezayir M üslüm anları İspanyol istilâsına karşı heyetler
gönderip him aye istem işlerdir. D ünya çapında gazâ görevini ü stle ­
nen Sultan Süleym an, d ünyada H ıristiyan cevletlerin saldırısına uğ-
ıtıyaıı b ü tü n M üslüm an devletlerine ark a çıkm akla b u iddiayı k a ­
nıtlama yolunda idi. Ö rneğin, Portek.z saldırısına uğrayan
S u m aira'd a Atje (Açe) sultanı A lâeddin'e kale, to p ve gem i yapm ası
için uzm an lar gö n d erm iş. O sm anlı donanm asını yardım a g ö n d e rm e ­
yi vaad etm iş idi.2 K azan vc A strahan'ı zapteden M oskof çarın a karşı
O rta-A sya M üslüm anların baş vurm ası ü zeıin e Volga ve A strahan a
4cfcr düzenlenm iş (1 5 6 9 ). O rta Asya hanlıklarına ateşli silâhlarla
donatılm ış yeniçeri m üfrezeleri yollanm ış idi.1 Rus Ç a rı'n a karşı hi­
maye isteyen H arezm H a n ı'n a gönderdiği n âm ed e Süleym an, k a ­
pısını “m elâz-i (sığınacak yer) selâtîn-i nâm d ar” diye an ıy o rd u . O s-
J Bkz. II. İnalcık. Osmanlı İmparatorluğu Ekoncmik ve Sosyal Tarih. 378-
191.
* 11. İnalcık. “The Origins of the Oıtoman-Russian Rivalry and the Don-
Voljja Canal. 1569", Les Annales de l'Université d ’A nkara, 1. (1947), 47-
106: Türkçe çeviri: Belleten. XII (1948), 349-402. Süleyman üzerinde
bkz. Kanunî Armağanı. Ankara: TTK 1970; Soliman Ije Magnifique et son
tenif)s, Paris: Rencontres de l'Ecole de Louvre. 1992,
192 Osmanlı Sultanlarının Umwilun

m anii h ü küm darı, dünya M üslüm anlarına, M ekke ve M edine’nin

H Â S B a Ğ Ç E ’ DE 'A y ş u T a r a b
hadim i olarak hacca serbestçe gslip gitm eleri için güvence verm ekte,
bu m aksatla kara ve denizde sefer önlem leri alm akta idi. Kuzey Afri­
ka Arap ülkelerini İspanyol haçlılarına, reco nquistaba k arşı korum ak
için levent (K orsan) Bubaorucca (B arbaros) H ayreddin Reîs'i
K apudan-i Derya atayarak donanm a ile Batı Akdeniz’e yollam akta w
P reveza’da A ndrea D oria kum andası altında İm p a rato r V. Karl'ın
güçlü donanm asını bozguna uğratıyor, ülkesini A kdeniz’d e en büyük
d eniz gücü d u ru m u n a getiriyordu (1 5 3 8 ). G azâ ve H ac yollarını k o ­
rum a, O sm anlı h ü küm darını fiilen b ü tü n İslâm dünyasının k o ru y u ­
c u su d u ru m u n a getirm ekte ve bu sıfatla K anunî Süleym an Hilâfet-i
K übrâ'ya h ak iddia etm ekte idi. Süleym aniye Cam ii k apılarından b i­
rin d e E bu’s -S u ’u d ’u n yazdığı kitabede Süleym an MH alîfe.... zıllu’l-
lâh alâ k âffatu’l-üm em ’* diye anılıyordu. O n u n bilgin veya bilgiç
vezirâzam ı Lûtfi Paşa, Hilâfet üzerine risâlesinde gazâ’yı. o n u n tüm
İslâm ’ın hâm isi olduğu tezini savunm akta idi.
Ş u olguyu da kaydetm ek gerekir: 1 2 5 8 ’d e H u la g u ’n u n B agdad'ı
zaptı ve Abbasî ailesini kılıçtan geçirm esinden so n ra İslâm d ü nyası­
Sarayda tü m g üzel sanatların, b u a ra d a şiir ve m usikinin icra edildiği
nın büyük bir bölüm ü M üslüm an olm ayan M ogol hanlarının hükm ü
*»nşına ve g elişm e alanı, m eclis-i işret'tir. M cclis-i işret, ayrıntılarıyla
altına d ü şm ü ştü . O zam an şeriatın uygulanm ası yerel ulem anın so ­
I â kinâm e ve İşretnâmeler’d c tasvir edilm iştir. İşret m eclisinin açıkça
rum luluğu halini aldı. Ö b ü r »andan M üslüm an h ü k ü m d arlar da
U lfım a aykırı İranı m enşei, m utasavvıf şâirlerce ö rtü lm ek İstenm işse
ŞeıTatın baş uygulayıcısı olarak iıttântei ve saltanatı ken d i nefisle­
«Ic. gerçek anlam ın d a şa ra p içilen, h e r çeşit incc san atların icra edil*
rin d e birleştirdiler vc b u sıfatla h alîfe unvanını kullanm aya başladıktı.
diği zevk u safâ toplantısı niteliği s ü rü p gelm iştir. O sm an lı d ö n e m in ­
I. M u ra d 'd a n b eri O sm anlı hüküm darları da. İslâm dün y asın ın başka
den ön ce Oerm İyanlı m usâhib şâirler Ş e /h o ğ lu M ustafa, Şeyhî.
taraflarında o k luğu gibi hatife unvanını kullanm ışlardır.
Ahm ed-i D â l ve A hm edî tam m ânâsıyla İran î g eleneği izleyen m ec­
O sm anlılar’d a H ilâfei-i Kübrâ iddiası, zayıflayan siyasî g ü cü des
l is i işret şâirlerid ir ve O sm anlı klasik edebiyatın tem ellerini a tm ış­
teklem ek am acıyla gittikçe k ım c d c n d î vc 16. yüzyıldan b u yan a b ü ­
lardır1.
tü n İslâm dünyasının m eşru halifesi biçim inde gelişm e g ö sterd i. I.
İslâm ön cesi İran şeh in şâh lan n ın saray lan n d an kaynaklanan m ec-
D ünya savaşı bitim inde H in t M üslüm anlarının O sm an lı hilâfetini
l ı \ i işret, yüksek sanatların şiir, m usikî ve raksın geleneksel m ekânı-
İngiliz hâkim iyetine karşı kullanm aları. Hilâfet H areketi. Osm anlı
d it. İran î geleneği tespit e d e n e n eski kaynaklardan Abu İshak (öl.
S ultanının halifelik iddiasının İslâm dünyası tarafın d an benim senm iş
2 3 6 /8 5 0 ), a d a b (ed e b )’ın ü ç kategorisinden biri o larak Ş âhrânVyi
o ld u ğ u n u g ö sterm ek te idi.
ud çalm a, sa tra n ç ve silâh kullanım ı olarak tespit etm iştir. Kadîm
İran ’d a a ş k ve m acera hikâyelerinde. Konyâgârî'âe, çalgı çalm a, şarkı
söyleme ve şiir o k u m a “zariflere yani centilm en sınıfa ö z g ü işret

' Bkz. "Klasik Edebiyat Menşei*, Türk Edebiyatı Tarihi. I. Kültür ve Turizm
Bakjtnlı£ı yayınları. Ankara. 2006. s. 221-280.
194 Hâs Bağçe’de 'Ay$ ıı Tarab
m eclisi” â dâbındadır. Ş arap. ınusikî ve şiir. İslâm d ö n em in d e saray
m cclis-i işretlerinde devam etmiştir.
Em evî vc Abbasî saraylarında hamriyya adıyla bilinen işret meclisi
ve o na bağlı incc sanatlar. Gazncli vc Selçuklu saraylarında tam a n ­
lamıyla kadîm İran geleneğini devam ettirm işlerdir.
İŞ R E T M E C L İS İ
Sarayda hâs-bağçe veya kasr (köşk)'larda, işret m eclisi, sanki bu
dünya dışında güzellikleri kucağında toplam ış bir c en n et bahçesi gibi
tertiplenir. Bir görevli. M îr-t meclis, hâs-bahçeyi d ü zenler. Göze,
kulağa, dam ağa, ele ve dudağa hoş gelen h er şey o rad a insanın eli
altında olm alıdır. Seferden dönen şâh. hâsbahçede özel işret m ecli­
sinde tüm m eşakkatleri unutm alıdır. Bazm u R azm , İra n ’da ayrı bir
edebiyata koııu u lm uştuı. Du kadîm İıâu î gelenek, cn çckici çizgile­
riyle N izâm î'nin H a m se 'sinde, aşk ve m acera hikâyelerinde yansır.
Z engin G erm iyan sarayında T ürkçe divan edebiyatının kuru cu su
G crm iyanlı m usâhib şâirler ondan ilham alm ışlardır, işret meclisi
tüm sâkînâm eler'de. daim a belli bir çerçevede tasvir edilir. Bu e d e b i­
yatta şarap, işret m eclisinin vazgeçilmez öğesidir. Ş arap, güzellikler­
d en zevk atm ak için ruhu coşturan bir T an rı vergisi sayılır.
T ab eristan ’lı Keykavus XI. yüzyılda “zürefâ" (seçkinler) için yazdığı
etiket kitabı K âbûsnâm e'âe, işret m eclisindc şarabın en iyisini su n ­
m ak gerekir, zîra der: “M adem ki gü n ah a giriyorsun, b ari en iyisiyle
gir”. M ecliste, h e r türlü miikeyyefât, şarap tan başka, b eng, esrar,
afyon m ubahtır.
B unda bir şâhâne ta w u başka âlem vârdır
S âkînâm e’de en başta, şarabın menşei, hassalar! ü zerin d e d urulur.
S o n ra bahçe tasviri gelir, her çiçe*; gül, sünbül. erguvan, nergis ayrı
ayrı şairane tasvirlerle anılır; ziyafet sofrası, yem e-içm e tasvir edilir,
bu a ra d a m utriblcrin taganni ettikleri şarkılar, m u sik î edvarı perdele­
ri, H icaz ve N ihâvend bu d e k o r içinde ruhları o k şar, co ştu ru r.
İşret m eclisi, tam am ıyla sultanın özel hayatına ait bir zevk u safa
toplantısıdır. Bu m eclise devlet erkânı, b ü ro k ra tla r davet edilm e/;
zevk ehli “ulem â, şuarâ, seçkin kişiler, ‘ukalâ ve z ü rafa” davet o lu ­
nu r; sarayda yetişm iş sanatkârlar yanında dışarıd an sazende vc
gûyendeler. şâirler, ehl-i irfan ve d e “şeh ir oğlanı", bazı “nâzem n
Halil İnalcık 195
nigâr civanlar" davet o lu n u r2. Ama m ecliste olanları ketm etm eleri,
sıkı sıkıya tenbih edilir. M ustafa Alî’ye g ö re 1 “av âm -i n âs b u lu n m ak ”
meclisin kıvam ını bozar. İşret meclisi, sultana m ah sû s y üksek zevk
ve irfan sahibi seçkinler, zürefâ (centilm enler, civânm erdler) m eclisi­
dir; şiir, m u sik î ve "m uhabbet"te k ü ltü rü yüksek seçk in insanların
meclisidir.
Meclise davet edilenlerin, civânm erdliğin başlıca ö lçüsü sayılan
“itidale" dikkat etm eleri, ay k ın d avranışlardan k açınm aları so n d ere-
cc önem lidir. Alî'ye göre, fazla içip b ir köşeye çekilip h o rlam ak çok
ayıptır. H izm et ed en sâkî “gılm ân”a sarkıntılık e tm ek , h attâ "şehvanî
göz dik m ek ", u lu o rta m ünasebetsiz sö z sa rf etm ek , centilm enliğe
aykırı davranışlardır. Meclis âdabına aykın d av ran an lar, nezâketle
kovulur.
Serin zam an lard a işret m eclislerine sahne olan k a sr’lar, bir m ü ­
cevher k u tu su gibi zarif h atlan , nefis çinileri ve ziya âhengiyle. m i­
marlık san atın ın şiir vc m usikî ile yarışırcasına h âs bahçeye yakışır
şaheserleridir. T opkapı Sarayı k o ru su n d a bugün kayıp o k a d a r köşk
arasın d an kalan Fâtih’in yaptırdığı Çinili Köşk. C cm şîd ’in sarayını
aratm ayacak b ir güzellikte. “H atay ve Frenk" m im arlarının yarattığı
bir şaheserdir.
Meclis-İ işrette, sultanın daim a yanında bulunan m usâhip-ııcdım i
veya nedim leri vardır. Büyük b ü ro k rat ve kültür ad am ı M ustafa Alî,
bütün ö m rü n c e Sultan ın m usahibi olm ak için çalıştı, eserler yazdı,
sinirlendi, isyan etti, fakat olam adı. O n u n zam anında III. M u rad 'ın
nedîm î Şem sî Paşa, asil soydan, İran geleneğini tem sil eden, ince şiir
ve m usikiye â şin â seçkin bir k ü ttü r adam ı id;. H âsbahçe so h b etlerin ­
de hizm et g ö ren sakilere gelince; sâkîler A lîn in ifadesiyle “s â d c -rû ”
oğlanlar, satın alınm ış kölelerdir, bu gibilerden akıllı olanları ricalden
birinin hizm etine girer, sivrilir. Pâdişâhın hâs bahçesini düzenleyen
m îr-i m eclis, genelde iç oğlanlarından Sefcıii O dası A ğasıdır. Âlî'ye
göre “bezm -i şa râ b olan m eclisde m utriblsr. h ü sn d â r (güzel) ve
m akbule g ûyende ve h an ende kısm ından“ seçilmiş olmalı. I lizm ette-
2 Her şehirde bu gibi “mcclis-ârâ" şöhretli civanları tasvir eden Şehr-enîzTer
telif edilmiştir.
1 M. Âlî. Mei’â 'id u n -N efâ ‘is fı Kava'idü’l-Mecâlc. yay. M. Şeker, Ankara,
T IK . 1997.
196 Hâs Bağçe'de Vtyj « Tarab Halil İnalcık 197

kİ sakiler ayakda d u ru r, nc znımınki “kafalar kızıp, y anaklar kızarır, s an atlar m eclis-i işrette gelişm iştir. Itâylece sâ k m â m ele r ve
onlara da kadeh su n u lu r'1. işretnâm eler özellikle m usikî tarihim iz bakım ından ö n em li kaynakla­
M usikî icrasında sarayda içoğlanlan sanatı, ü slad lard an m eşk ile rım ızdan sayılırlar.
ö ğrenir. S u ltan a ait hizm etlerin bulunduğu hâs o d alard an istidatlı XIV. yüzyılda T ü rk m en beylerine eski İranî gelen eğ in i nakleden
olanlar m usiki odasında toplanırlar. U h li içoğlanı o lu p sarayda r ü t ­ m usahip şâirler arasında Ahm edî, Süleym an Ç elebî’ye m usahipliğini
besi yükselen S a n tû rî Ali U fkî (Albcrt Bobovski) (ö lü m ü 1675). bu İskendernâtne'dc şöyle ifade eder:
ü stadlardan olup, musikiyi notaya çeken ilk ü sta d d ır ve k u şk u su z ilk
A hm edt'nin kez sözün işidesin
kez Batı m usikisinden saray m usikisine m otifler katm ış olm alıdır. Ali
[ Kendüzüne devleti i§ idesin
Ufkî sarayda ¡(¡»oğlanlardan m u sk îy e istidadı olanların, bir m usikî
| Ger anın sözüne İdesin ‘amel
koğuşunda m eşk ile toplandıklarından söz eder.
, Ilergiz içinde bulunmaya halel
Çalgı çalan, gazel okuyan m utriblerin m ecliste nasıl davranm aları
hakkında KâbCtsnûme veya Alî’nin M e c a lis ü n -N e fâ ’is’inde ayrıntılı * İskendernâme'ye yer yer sâkînâm e tarzında fasıllar eklenm iştir.
bilgi verilm iştir. Toplantıdaki zürcfânın. genç ihtiyar o lu şu n a veya Mutrib olmuşdı nevâda perde-sâz
m eclisin şarap içm e, ziyafet, coşku ve raks aşam alarına göre Sâ kî itm işdi çem ende bezme sâz
m utribler çalgı ve m akam ları ayarlamalıdır. Gâh m utrib d ü zen d i sâz-ı W
Bir kelim e ile m eclis-i işret, doğulu insanın din taassubuyla sisle­ Gâh bülbül sûzile iderdi surûd
nen gözünü, her türlü insanca duygularını, şarap ve sanatın coşkusu
Germ ivanlı m u sah ip şâirlerden A hm ed-i D i l m u sik î tarih im izd e özel
İle açtığı sanal bir ccnnct gibidir: çiçekler, ak arsu larla bezenm iş, g ü ­
bir yere sah ip tir. A hm cd-i D â l, Süleym an Ç île b i’nin sa ray ın d a m e c ­
zel ko kular saçan b u h urdanlar ve dahillerle insanı büyüleyen bir b a h ­
lis-i işret i n en kayıtsız m üdavim lerinden biri idi. S üleym an Çelebi
çede şarap, şiir, m usikî ve aşk i c ruhların cû şa geldiği b ir dünya
için yazdığı Çettgnâm e. çengi tem el m o tif o h r a k alm ış b ir sâ kîn â m e
cennetidir. İnce sanatlı şiirin, “yüksek sanat m usikîsinin” toplum da
sayılabilir. E ser, b ir sâkînâm e planı çerçevesinde tertiplenm iştir.
sığındığı yegâne m akam dır. Nice tâcd ârlar o c e n n etten ayrılam am ış,
D â’î, b ah ar ve bahçe tasviriyle giriş yapar, sonra çalgıcılar tasviri g e ­
tâc u tahtını bu u ğurda yele verm iştir. Ahm edî, n edîm -m usâhibi ol*
lir. Eserde m usikî âletlerinin ayrıntılı tasvirinden so n ra h e r m akam ın
d u ğ u Süleym an Çelcbi’nin trajik so n u n u anlatır. D em bedem işrette
özelliği ve etkisi belirtilir.
yanından ayırm adığı şâir. Çelebi nin ham am işretinde rakibi M usa
Çelebi tarafından nasıl baskına uğradığını, herkesin nasıl o n u terk Oturmuş bir çalgıcı sâz elinde
ettiğini, tüm dram ı bize canlı bir u b lo halinde tasvir e tm iştir4. Çalar bir sâz-i höş-âvâz elinde
Klasik (D ivan) şiiri, m enşei bakım ından nasıl hâs-b ah çe m eclisin­ Yigirmi dört ibrişim kılı var
d e serpilip gelişm iş, su ltanu’ş-ş u ’arâlar nasıl o rad a taçlanm ışsa, "k la­ Velî her kılm un yüzbin dili var
sik san at m usikisi” dediğim iz musiki d e bize aynı çevreden gelm iştir. Ağaçtan sâz ipek kıllar dakılrnij
1lem en hem en her s â k în â m e ’de. belli bir çerçeve içinde, icracılar, Deriden üstüne yaku yakılmış
m utrib. hanende, gayende, m uganni ve m usikî âletleri ve h e r m ak a ­ On iki perdedan söyler kam u râz
m ın ru h a tesiri bakım ından özelliği tasvir o lunur. B ugün sanat m u si­ M akâm ât içre çok seyran eder ol
kîm izde revaçta olan m akam ların başlıcaları. 15. yüzyıl ve d ah a e sk i­ Irak âhengini çün yâd eder ol
ye ait sâkînâm clerde anılır. İnce r.cvk sahibi zü refân ın m eclislerinde, Spihan içre çok feryâd eder ol
şiirle m usikî ve raks, zevk u s a â n ın vazgeçilm ez öğeleridir; güzel S â k ın â m e îc r işret meclisini ayrıntılarıyla bize nakleden eserlerdir.
XVIII. yüzyılda bu gihi işret m eclislerinin vazgeçilme/, şâiri N edîın,
* Hu kuynnğı yakında yayımlamayı düşünüyoruz. şiirlerinde bahçeyi, ormlnki Imvııyı, tipleri, zevk u safayı canlandırır.
198 Hâs Bağçe’de Vlyj m Tarab

B urada sadcce sevgilisini "m itin ” kaçıp S a ‘d * lb â d ’d aki işret m ecli­ O S M A N L I “ F R E N G İS T A N 'I: G A1.ATA
sine çağıran çapkınca “dnvctnâm esini” okuyalım:

Bir safa bahşedelim gel şu dil-i nâ-şûde

Gidelim serv-i revânim yiirû Sa’d •âbâd'e
İşte üç çifte kayık iskelede üm id e
Gidelim serv-i revânim yürü $ 2 ‘d -âbâd'e

Gülelim o y n a k lım kâm alalın dünyâdan

M â-i Tesnîm içelim çeşme-i nev-peydâdan

Görelim âb-i hayât aktığın ejderhâdan

Gidelim serv-İ revânim yürü Sa'd -âbâd’e
Geh varıp havz kenarında hirâmân olalım
Geh gelip kasr - 1 cinân seyrine hayran olalım

Gâh şarkı okuyup gâh gâzet-hin olalım

Gidelim serv-i revânim yürü Su'd -âbâd’e
Izn alıp cum ’a namâzına deyü mâderden
Bir gün uğnhytılım çerh-i sitem-perverden
Dolaşıp iskeleye doğru nihân yollardan
Gidelim serv-i revânim yürü Sa'd -âbâd’e
Bİr sen ü bir ben ü bir de mutrıb-i pökke-edâ
iznin olursa eğer bir de Nedîm-i şeydâ
Gayrı yârâm bu günlük edip ey şûh fedâ
Gidelim serv-i revânim yürü S c'd *âbâd’e
G alata, I H aziran 14 5 3 tarihinde S u lla n 'ın verdiği b ir 'a h d n â m e ile
teslim o lm u ş ve n ü fu su n u n b üyük kısm ı ile şehrin tem el y ap ılan , o l­
d u ğ u gibi, O sm an lı idaresi altına geçm iştir. Bu a h d n â m e ile ahaliye
‘‘âm ân ”, yani İslâm d in in e g ö re S u lta n ’ın ytm iniylc m al ve can g ü ­
vencesi verilm iştir. 19. yüzyılda Avrupalı yabancıların ve Levanten-
lerin iddia ettiği gibi b u a h d n â m e . iç idarede o to n o m i h a k la n b a ğ ış­
layan b ir belge değildir. T eslim den so n ra sultan hem en b ir Voyvoda
(subaşı) vc k adı ata y a rak şehri d o ğ ru d an doğruya O sm an lı idaresi
altına so k m u ştu r. Bizans dön em in d e Cenevizliler, şeh ri g ü çlü s u r­
larla çevirerek bağım sız bir Ceneviz kolonisi haline getirm işlerdi.
O sm anlı id aresinde bu d u ru m tam am iyle kalkm ıştır. 1455 Osm anlı
sayım ına göre, o zam an G alata’d a gayrim üslim nü fu s ü ç kategoriye
aynlm ıştı: Birincisi, şeh re geçici olarak gelmiş Cenevizli ve Venedikli
tüccar. İkincisi O sm anlı tâbiyeti altına geçen yerli zim m ı Cenevizliler,
ü çü n c ü sü Ceneviz d ö nem inde yerleşm iş Rum lar. Yahudilcr ve Er-
nıeniler. Cenevizli tü ccara kapitülasyon garantileri verilmiş, öteki
Cenevizliler O sm anlı devletinin gayrim üslim tebaası zim m iter gibi.
Osm anlı devletinin tebaası olm uşlardır. Fâtih. A vrupa İle ticaretin
m erkezi olan G nlaia'nın eskisi gibi işlek bir ticaret lim anı olarak
kalm asına önem veriyordu. Hu am açla kaçanlara. Uç ay içinde geri
d ö ndükleri tak d ird e evlerinin vc m allarının (eslim olunacağını ilân
200 Osmanlı “Frengistân'ı (.¡alala
etti. 1455 sayım ı' gösteriyor ki. geri dönenler oklu. K açanların çoğu
zengin Cenevizli ve Ruınlardı. Aralarında yalnız iki E rm eni vardı:
Y ahudilerden kaçan yoktu. Şehrin O sm anlılara teslim inde, Ceneviz
idaresine karşı olan Yahudi. Ermeni ve Rum ların baskı yaptığı a n la ­
şılıyor. Ceneviz dönem inde şehir nüfusu artıp yeni m ahalleler k u ru l­
dukça. bu m ahalleleri k orum ak için yeni su rlar yapılm ış, böylcce iç
surlarla C alata beş kom partım an şeklinde bir kale hâlini alm ıştır.
Sultan, G alata kara surlarının, güvenlik sebebiyle, y er y er yıkılmasını
em retm iş, fakat şehir, Ceneviz dönem indeki esas topografisinİ k o ­
ru m u ştu r. İlk Ceneviz çekirdek xalesi Haliç ü zerin d e İç-A zep Kapısı
ile K araköy arasındaki bölgede, satran ç tahtası gibi birbirine paralel
sokaklarla kendini belli eder. Bu bölgede Y ağ-K apanı Kapısı ile K a­
raköy arasındaki kesit büyük kuleye do ğ ru genişlem iş. O sm anlı d ö ­
nem inde de G alata'n ın en canlı ticaret bölgesi olarak kalm ıştır. C e ­
nevizlilerin Eski-L onca vc Yeni-Loncası, belli başlı imalin kiliseleri
(San M ichele, San Francesco. Santa Anna. San ta M aría, San
D onıenico, San Zani) bu bölgededir. Y ahudilcr ilk kalenin d o ğ u ­
su n d a K araköy ve Yüksekkaldırım boyunca. R um iar Büyük-Kule
(G alata Kulesi) ile ilk Ceneviz Kalesi arasında ve K araköy'den Top­
haneye k a d a r kıyıda H aliç üzerinde. E rm cnilcr ise onların arkasında
yam açta yer alm akta İdiler. 1455 sayım ına g ö re G a lata'd a en k alab a­
lık nüfusu R um iar oluşturuyordu. N üfusça o n d an sonra I tr in le r
(Cenevizli, Venedik ve Katalan) geliyordu: Erm cnilcr ü ç ü n cü , Y ahu­
dilcr en son sırada idiler. G alata'da T ü rk n ü fu su n u n yerleşm esi y a­
rım yüzyıllık bir zam an almıştır. T ü rk yerleşm esi şehrin tenha batı
kesitinde yoğun olm uştur, ilk beş-on yıl içinde ilk yerleşenler a r a ­
sında denizci azepleri, kaptanlar, G alata kulesi çevresinde K ule'de
görev yapan yeniçerileri görüyoruz. A skerî sın ıf dışın d a ilk yerleşen
T ürk ler a rasında A nkara’dan bir so f tüccarı, b ir k ü rk tüccarı, bir
ham am cı, dem irci vc bir nakkaş buluyoruz. G alata hızla T ü rk le ş­
m iştir. 1481 tarihli vakfıyyede. 13 İtalyan, 8 Rum ve 6 E rm eni m a ­
hallesine karşı T ürklerin yerleştiği m ahallelerin sayısı 2 0 ’yi b u lm u ş­
tu r. 1478 tarihli kadı M uhyİddîn’İn yaptığı G alata sayım ı sonucu
Şudur:
Ku sayım defterini yayına hazırlamaktayız.
Halil İnalcık 201
Hane
592 Rum Ortodoks
535 Müslüman
332 (.atin (Efre/ıciyân, yani Katolik Avrupalı nüfus)
62 Ermeni
Böylecc d ah a 1478’d e nüfu su n yüzde 4 9 .8 0 ’i M ü slü m an kalanı gay­
rim üslim idi. M üslüm an m ahallelerinde H ıristiyanların yerleşm esine
izin verilm em iştir. Fakat p azar bölgesinde ve e s n a f birliklerinde tü c ­
car vc esnaf, hangi d in d en olursa olsu n , bir arad a çalışırlardı.
O sm anlı fethinin en önem li sonuçlarından biri, G a la ta ’nın İsta n ­
bul ile h e r bakım dan bütünleşm esidir. G alam yalnız ticaret bak ım ın ­
dan değil, yaşam stili bakım ından d a İstanbul’u n A v ru p a’ya açılmış
bir penceresi olm u ştu r. Fâtih’in tarihçisi T u rsu n Bey (1 4 9 0 ’a d o ğ ­
ru ). eğer İstan b u l’d an F rengistan’a (yani G alata’ya) gitm ek İstersen
kayığa bir a k çe ö dem en yeter, diyor. O sm anlı İdaresinde 1 4 5 3 -1 4 9 0
tarihleri arasın a rastlayan G alata Ceneviz n oter kayıtları, serbest y a­
şam ve ticaret bakım ından eskisine bak arak önem li b ir değişiklik o l­
m adığını o rtaya koym aktadır (G . Pistarino). M agnifica C o m u n itá di
Pera adını alan O sm anlı tebaası Ceneviz cem âatine, b ir p rotegeros
(kethüda) idaresinde kendi iç işlerini düzenlem e hakkı tanınm ıştı.
1540’larda eski S an M ichclc Kilisesi yerinde Rüstcm Paşa bir b ed es­
ten vc han yaptırarak, büyük tü ccar ve değerli ithal m alları için g ü ­
venceli bir ticaret m erkezi yaratm ış oldu. Galata aynı zam anda zey­
tinyağı ve şa ra p gibi Flgc m allarının başlıca an treposu idi. Ö b ü r y an ­
d an. 16. yüzyılda Kasım Paşa sem ti im paratorluğun esas tersanesi ve
d o n a n m a m erkezi olunca G alata, denizcilerin ve denizcilik sa n atları­
nın başlıca m ekânı haline geldi. 17. yüzyıl başlarında G a la ta 'd a tüm
Avrupalı katolik n üfusu 1100 kişi olarak hesaplanm ıştır. Buna, azâd
edilm iş 50 0 esirle d o n an m a zindanlarındaki 2 0 0 0 Katolik esir e k ­
lenm elidir. 1 7 6 5 ’te 17 Alm an. 33 Fransız. 13 İtalyan olarak Avrupalı
nüfus oldukça kü çü k bir topluluk oluşturuyordu. Bu yabancıtarın
kişisel işleri için G alata kadısına başvurduklarını G alata m ahkem e
sicillerinden öğreniyoruz. Ceneviz dönem inde olduğu gibi Osm anlı
dön em in d e de. iş hayatı O rta-I lisar denilen Perşem be Pazarı caddesi
etrafında yoğunlaşm ıştır. İkinci önem li pazar bölgesi başlangıçtan
beri K araköy civandır.
202 Osmanlı "Frengistân'ı. Galata

B cyoğlu'nun kuruluşuna gclmce, Y u k an su r ö tesinde Pera-bağları I I . M E Ş R U T İY E T :

denilen bölgede başlangıçta bag vc bahçeler ve m ezarlıklar b u lu n u ­
A N A Y A S A R K fİM İ G E L İY O R .
yordu. S aray iç-oğlanlarının yetiştirilmesi için G alatasaray ’ın inşa
C U M H U R İY E T Y O L U A Ç IL IY O R '
edilm esinden so n ra burada yerleşme başlam ıştır. II. Selim d ö ­
nem inde (1 5 6 6 -1 5 7 4 ) Frenk Beyoğlu diye tanınan S u ltan ’ın gözdesi
Venedikli Aloisio G ritti'n in sarayının bulun d u ğ u Beyoğlu bölgesinde
zam anla Avrupai» elçiler yazlık köşkler yaptırm ışlar, böylcce s u r ötesi
Beyoğlu gelişm iştir. 15. ve 16. yüzyıllarda G alata’ya yeni etn ik u n ­
su rla r katıldı. Fâtih. Venediklilere karşı Floransalıları desteklediğin­
den 1463-1520 yılları arasında G alata’d a Floransalı ticaret evleri
açılm ıştır. Bunların yıllık ciroları 6 0 0 bin altına yükseliyordu. Fakat
sonraları yerlerini Venedikliler aldı. G alata. Ceneviz dö n em in d e ol­
duğu gibi. D oğu vc Batı ticaret m allarının. özellikle A vrupa yünlü
kum aşlarıyla İran ipeğinin çokça m übadele edildiği b ir a n tre p o du
ru m u n d a idi; bu ticaret Ceneviz, Floransa ve V enedik cum huriyetle­
rinin /.enginlik kaynağını oluşturuyordu. G alata’ya yerleşen başka bİı
etnik g ru p A raplardır. 1569'dan beri, özellikle 1610’d a Endülüslü
Arap göçm enleri G alata’ya kitle halinde yerleştiler (Bu yü zd en San
D om enico Kilisesi A rap Cam ii adıyla tanındı).
Değerli m eslektaşlar, aziz öğrenciler.
18. yüzyılda G alata’da Avnıpalılar az sayıdaydı. 19 yüzyılda Av­
rupa ile ticarctin büyük gelişm e gösterm esi ü zerin e A vrupalılar Gala Mu k ü rsü d e 30 seneden d ah a ö n ce d ers ver.yordum . 1 9 5 6 -1 9 7 2 yıl-
ta'd a yoğun biçim de gelip yerleştiler. 1840 yıllarında C hark» lıırı arasında Devrim Tarihi ve İdare Teşkilât Tarihi dersleri verdim .
W hİte’İn gözlem ine göre, hâli \ak ti yerinde T ü rk ler d e alışverişlerim Si/ öğrencilerin h u z u ru n a tek rar çıkm ak beni m utlu ediyor. Şim di.
artık İstanbul kapalı çarşısı yerine Beyoğlu’n d a yapm aya başladılar 50 sene so n ra bu genç nesli, sizleri karşım da g ö rm ek ten bahtiyarım .
Fera B üyük Caddesi (bugün İstiklâl C addesi) Avrupa m allarının s a ­ Türkiye b u g ü n siyasî ve toplum sal bir bunalım devresi g eçirm ek ­
tıldığı m ağazaların, A vrupai otel ve eğlence yerlerinin faaliyette b u ­ ledir. Bin senelik tarihim izden beri geleneklerimizi tem sil ed en T ürk
lunduğu kozm opolit Beyoğlu sem tine vücut verdi. 1 8 5 3 -1 8 5 6 Kırım milleti, yeniden d erin b u hranlarla karşı karşıyadır. Bunu saklam aya­
Savaşı yıllarında bu süreç hızltndı. İngilizlcr b aşta olm ak ü zere Av lım. Sam uel H u n tin g to n ünlü yazısında, dünyada kü ltü rcc bölünm üş
rupalılar. kapitülasyonlar sayesinde G alata'yı g erçek ten bir serbeM milletler a rasın d a T ürkiye ve R usya’yı misal gösterir. Türkiye, otuz
lim an haline soktular. I8 5 5 ’de Perşem be P azan , Voyvoda caddesi vr yıldır bir k ü ltü r vc siyaset bunalım ının içinde yuvarlanm aktadır. Bu
K araküy başta olm ak üzere Galata. A vrupa m allarıyla b ankaların yet konferans, bunalım ın en keskin örneklerinin ortaya çıktığı bir d ö n e ­
aldığı başlıca ticaret m erkezi hjline gelince. İstanbul’u n başka semi mi konu alıyor. C um huriyeti. 1908’deki M eşrutiyet devrim i h azırla­
Icrindc yaşayan Kum. kirmeni vc Y ahudllcr akın halinde üuluUı'ıl« m ışın. Dugüııkü Tüıkiyc'yi anlam ak için M eşrutiyet d önem ini anla-
toplanm aya başladılar ve şehrin etnik yapısı bir kere daha d e ğ ili
Levanten denilen yeni kozm opolit bir tip ortaya çıktı. Özellikle Ihi
dö n e m d e Beyoğlu’nd» yeni yeni kilise ve sinagoglar yapıldığı ııuı /fcıjlM Batı. "II. \fe y u tiy e t 100. Y â ’. sayı: 45. M ans. H azinn. Tcınm u/. 2008.
lûm dur. Mayıs 2008 tarihinde Siyasal Bilgiler Fakültcsi'ndc toplanan M. Me^ruliyei
‘¡•m p um ı-m u nda okunan «çiş konuşması
204 II. Meşrutiyet
m ak şarttır. Bu sem pozyum u, böyle bir g ö rü ş açısın d an ele almak
gerekir.
II. M eşrutiyet dönem inde geniş bir tercü m e faaliyeti içine giıil
inişti. O bunalım lı d önem de M jstafa Kemal gibi genç kurm ay subay­
lar; G arpçıları, Celal N u ri’nin, Kılıçzâde H ak k ı’nın, Hüseyin
C a h id ’in yazılarını okuyordu. G arpçılar arasın d a aynı zam anda
T ürklük ve T ürkçülük cereyanının yaygın o lduğunu g ö rü y o ru z. I »
bii ö b ü r tarafta, İslam cılar vardı. D urum u, T ü rk çü lerin ön d eri Yustıl
A kçura Ü ç Tarzdı Siyaset kitabında özetlem iştir. Ü ç Tarz - 1 Siyaset,
Türkçülük. İslamcılık ve G arpçılık akım larını özetler, i. D ünya Su
vaşı so n u n d a padişahlık çökünce G arpçılık ideolojisini h ayata geçi
ren A ta tü rk 'tü r. A tatürk’ün fikirleri dah a o d ö n em d e olgunlaşmış,
radikal garpçılığı tem el kavram o larak benim sem iştir.
Ziya G ö k a lp ’ın tem sil ettiği T ürkçülük ve T ü rk milliyetçiliği ideo
lojisi garpçılıkla, m illî devlet ideolojisiyle bir bakım a uyum halinde
idi. fakat Ziya G ökalp, bir toplum u bir arad a tu tan , o n u n çimenli»
su n u oluştu ran şeyin, örfüâdât o ld u ğ u n u söylüyor, T ü rk ’ü bir arada
tutan şey din dahil ö rfüâdâttır. diyordu. G ö k alp ’a g ö re k ü ltü r orga
nik bir b ü tü n d ü r; iktisat, edebiyat, tarih, bediiyat (estetik): bütiııı
bunlar m illî-kültür olgusunu yapm akta ve toplum millî kültürle hayal
bulm aktadır, diyordu. Bu ilginç sosyolojik teori, tabii D u rkheim 'dan
gelen strüktüralist-fonksiyonalist sosyolojiye d ayanıyordu.
D ikkat ediniz, bugün de halkın oyunu toplam ış ü ç p artim iz vnt
İslam cı parti AK Parti karşısında m utlak garpçılığın izleyicisi Cum
huriyet H alk Partisi var, tabii T ürkçülük cereyanını d a M H P temsil
ediyor. D em ek ki. b ugün biz hâlâ aynı siyasî-ideolojik akım lar vç
çatışm alar içinde bulunuyoruz. O zam an d a garpçılar, tam ve mutlak
batılılaşm a teorisini işlemekteydiler. Yani İslâm ve T ü rk çü lü k bir la
rafa: T ürkler tam m ânâsıyla, her şeyiyle batılı olm alıdır, diyorlardı
Kılıçzade H akkı nın dosyasında A tatü rk ’ten ç o k ö n ce Latin hail
lerinin, A vrupalı kılık kıyafetin kabulü var. Ve genç k urm ay subaylat
o n u okuyorlar. G arpçılar, Türkiye için hayat, m u tlak bir batılılaşm a
ile m üm kündür, diyorlardı. 1859-1876 T anzim at d ö n em in d en gelen
iki büyük yaklaşım ve zihniyet değişikliği, bu d ü şü n ccn in yaygınla;
m asında âmil olm uştur. Bu iki gelişme şunlardır:
Özel gazete. 1861’de çıkan ilk özel gazete. T ü rk fikir hayatımla
devrim sel bir olaydır. O zam an ilk kapsam lı batılılaşm a teorisi, özel
gazetelerde (artışına konusu oldu. Bugüne kadaı kam uoyu oluştuı
makta en güçlü a raç gazete değil m idir? İlk kez, bu sayede geleceğe
«ıl siyasî akım lar billûrlaştı, keskinleşti. Batı fikirlerini ve m em leketin
d u rum unu ö ğ ren e n bir kam uoyu oluştu. M eşrutiyet fikrini Şinasi
gazetesinde şöyle ilân ediyordu:
Bildirir haddini sultana senin kanunun
Ö /ellikle İm p arato rlu ğ u n başlıca fikir m erkezlerinde, İstan b u l’da,
Selanik'te, B eyrut’ta böyle bir kam uoyu oluştu. S o n ra d a n Anayasa,
meşrutiyet için çalışanların elinde en güçlü a raç g azete idi. K uşkusuz
g a/ete, İL M eşrutiyeti hazırlayan siyasî, fikrî gelişm enin kaynağı ve
temelidir.
İkinci M cşrutiyct’i hazırlayan ikinci büyük tem el k u ru m , laik
m ekteplerdir, l a i k diyorum , çü n k ü o zam an O sm an lı to p lu m u yalnız
liirk lerd en oluşm uyordu. Kum lar, Erm eniler yalnız e k o n o m id e de-
#¡1. siyasette de ç o k faaldiler. O n lar toplum un ç o k faal tem silcisi İdi­
ler. I8 7 6 ’da O sm anlı anayasası çıkm adan ö n ce. 1 8 6 0 ’lard a g ay ri­
müslim cem aatlerin laik cem aat m eclisleri kuruldu. Brm enİlerİn ru h ­
lum ve burjuvazi tem silcilerinden oluşm uş bir m eclisi vardı. Krmeni-
Icr. M cşrutiyct’in hazırlanm asında önem li rol oynam ışlardır.
İm p arato rlu ğ u n M üslüm an, gayrim üslim tebaasına açık idadî
m ektepleri o rta k bir O sm anlı ideolojisinde, O sm anlılıkta, b u cemaat*
k r i aynı devletin kucağında kültür ittifakında tutm ayı am açlıyordu.
Böylece, O sm anlı İm p aratorluğum da laik bir eğitim sistem i yaratıl­
mış oldu. İd âd î m ektepleri fikrim ce, cedelcİ aydın d iasp o ra kadar,
1908 ihtilalini hazırlayan k u ru m lan n başında gelir. M eşru liy et’te İlân
edilen sloganlarda, u l ı u ı ı ^ , kardeşlik sloganı bu akım ı ifade etm ekte
ıtlı. U m ekteplerde Fransızca okutuluyordu. O rad a yetişenler, F ra n ­
sız fikir hayatına kolaylıkla erişebiliyorlardı. 1 9 0 8 ’d e m uazzam bir
icrcüm c faaliyeti kendini gösterdi. A şın akım lar, tercü m e yoluyla
yayıldı. O zam an Fransız ihtilalinden önce dine, H ıristiyanlığa karşı
ya/ılm ış b ir e ser Türkçeye tercü m e edilmiştir.
M eşrutiyet ön cesin d e Fransız devrim ideolojisi, tüm hatlarıyla ay ­
dınlar a rasın d a yayıldı, b ü tü n b u n lar Fransızca dil bilgisini g e re k tiri­
yordu. A ydınlar, bu arad a Ziya G ökalp. F u td K öprülü bu m ektepler­
de F ransızca Öğrendiler. Ö zetle, batılılaşm anın iki tem el kaynağından
birincisi basın ise, İkincisi İdâdîlcr’dİr. Bizde aydınların biyografileri­
ni okuyun, b ü yük fikir öncülerinin hayatında İdâdıler'in b üyük yeri
 206 II. Meşrutiyet
Halil İnalcık 207

vardır. Ziya G ökaip Yorgi isimli bir R um 'dan Fransızcasını ilerletti.

in çtir, b u n a sosyolojide cultural borrowing, Jeniyor. Bu. lam b ir to p ­
D urkh eim ’ı o k u d u ve bizde ilk sosyolog o larak D ârü lfü n u n ’d a kürsü
lumsal kültürleşm e sayılmaz.
sahibi oldu.
İslâm h u k u k u n d a , kâfire karşı koym ada kâfirin silâhını iktibas
O zam anki düşünce hayatını tem sil eden Garpçılar, Türkçüler w
ilm ek caizdir. M adem ki batılı to p kullanıyor. O sm anlı b u n u alm akla
İsla m a la r, derinlem esine ilgi uyandırıcı yazılar kalem e aldılar. Fuad
tereddüt etm edi. D aha I. M urad zam anında Sırplar yoluyla to p çu lu k
K öprülü. M illî Edebiyat ve İlk M utasavvıflar'\ yazdı. Millî kültürün
Öğrenildi. Böylcce O sm anlı, yüzyıllar boyunca B atıdan k ü ltü r alın tıla­
kaynaklarım keşfeden bilimsel yapıl. İlk M utasav\nflar Batı’d a h ay ­
rı yaparak bir bakım a “batılılaştı”. Batı teknolojisi sayesinde, b u tek ­
ranlıkla karşılandı. D em ek ki. M eşrutiyet devri. C u m h u riy e ti h a z ır­
nolojiden yoksun A nadolu beylerini kendine bağım lı kıldı. A m a XVII.
layan fikir hareketlerinin kaynaştığı bir fikrî a yd ın la n m a dönem idir.
yüzyılda Batı, ilim ve teknolojide öyle ilerlem eler yaptı ki. O sm anlı
C u m h u riy e ti hazırlayan aydınlanm a dönem idir. İşte, A tatürk, milli
bunları izleyemedi, savaş m eydanlarında perişanlık başladı. Avrupa
devleti kurm adan önce bu düşünce ortam ın d a yetişm iştir.
yivli tüfeği bulm uş, bununla uzak m enzilden vurabiliyor. R usya yivli
Bu bağlam da, önem li gördüğüm bir so ru n a değ in m ek istiyorum .
tüfeği yapm a teknolojisini d ah a önce aldı, böylece O sm anlı kuvvetle­
B ugün toplum um uzda İslâmlaşma büyük b ir hızla g elişm ek ted ir
rine karşı ü stü n lü k sağladı. Ateşli silahlarda O sm anlılar. ilk k ez geri
İslâm cılarla m utlak batılılaşm a hareketim tem sil edenler, sert biçimde
kaldılar. Bu yüzden I6 8 3 ’d e Viyana dönüşü ve 16 yıl b o z g u n ü stüne
karşı karşıyadırlar. Bu bunalım dan toplum ca, rah atsız olmaktayız.
bozgun yaşandı. Viyana bozg u n u tarihim izde kesin bir d ö n ü m n o k ­
K ültür ayrılıkları ve çatışm aları, ne zam an, nasıl başladı, bir tarihçi
tasıdır. B ugünü hazırlayan bilinçli batılılaşma hareketi, o za m a n b a ş­
olarak bu konuda birkaç söz söylemek isterim.
lamıştır.
O sm anlı devleti Bizans U c (serhad) bölgesinde o rtaya çıktığı z a ­
O sm anlılar o zam an anladılar ki, B atıy ı yalnız silâhla değil, k ü ltü ­
m an. daha O rh a n (1 3 2 4 -1 3 6 2 ) dönem inde b u g ü n k ü çatışm aya b en ­
rüyle taklit etm ezsek, yaşam a hakkı y o k tu r Bu no k tad a. A ta tü rk ’ün
zer bir ayrılık ve çatışm anın ilk ¡deri g ö rü n d ü . Devleti id are edenler,
1924'lerdeki sözlerini hatırlayınız. Karlofça’yı im zalayan devlet a d a ­
halk kitaplarında. A nonim Te\-ârîh‘de Frenkleşm e ile, İs la m a aykırı
mı. T ü rk heyetinin başındaki Reisülküttâb Râm î M ehm ed Kfendiyi,
fiilleri işlemekle suçlanıyordu. Başka İfade Ue, b ü ro k rasi ve halk, tu ­
Sultan veziriazam yaptı, devletin başına getirdi. R âm î M ehm ed
tuculuk k o n usunda karşı karşıya gelm işlerdi. A nonim halk tarihleri,
Hfendi garplılaşm anın ilk m üm essilidir. Peki, paşa b u batılılaşm a fik­
"idareciler Frengi taklit ed erek sakallarım kırkıyorlar” diye yazıyor­
rini nereden aldı? O sıralarda İstanbul’d a bir h üm anist yaşıyordu:
du. O zam an bazı padişahlar, sakallı, bazıları ise m atru ş idi. sakalı
I lo sp o d ar D im itri K antem ir. O , Batı’daki hüm anizm i kaynağından
olm ayanı tam M üslüm an saymazlar.
izlemiş, D escartes’ı okuyor, sarayı var. Kantem ir. İstan b u l’d a Batı yı
Ö rneğin kaynağı biliniyor: Ofm aıılı d ö nem inde D oğu A kdeniz'de
lemsil ed en bir fikir adam ı. O n u n Fener'de<i sarayından ayrı b o ğ az­
lim an şehirlerinde önem li İtalyan kolonileri yerleşm iş bulunuyordu.
da bir d e yalısı var. R âm î M ehm ed Hfendi. daha veziriazam olm adan
Frengistan (o zam an G alata’ya Frengistan d en iy o rd u ), hem en İsta n ­
m untazam an o n u n yalısındaki toplantılarına gidiyor, m usikî fasılla­
b u l'u n yanıbaşında idi.
rında ziyafetlerde bulunuyor; Bu devlet-i O sm aniyye niçin batıyor
Kültürleşm e (acculturation) ki yolla olabilir: Birincisi, bir to p ­
diye tartışm alar yapılıyor. Râm î M ehm ed. Karlofça’yı im zalayıp vezi­
lum . başka bir toplum un kültür öğelerini alabilir. O sm an lılar b a /ı
riazam sıfatıyla devletin başına geçince batılılaşm a yolunda ciddî
sektörlerde Avrupaî teknolojiyi benim sediler. G em icilikte Cenevi/li
adım lar atıyor. Fakat Feyzullah hfendi o ¿juiuh şeyhülislâm . Diııdc
ve Raguzalı m ühendisleri kullandılar, bazı k ap ta n la r İtalyan aslından
bilgili, fakat ç o k rüşvetçi. O rd u n u n isyanıyla 1703’de b e rta ra f edili­
idi. Fatih M acar U rban ın döktü ğ ü toplarla İstan b u l surlarını yıktı.
yor. o n u n la birlikte Râm î M ehm ed d e veziriâzamlığı bırakıyor, bir
K anunî S üleym an’ın tophanesinde /Minan to p ustaları çalışıyordu.
gerilem e devresi başlıyor. Nevşehirli D a n u d İbrahim Paşa 1718'de
D em ek ki. O sm anlı. Uıtılılaşm a sürecinde birçok k ü ltü r öğesini al
sad arete gelinceye kadar.
 Haiti İnalcık 209
208 11. Meşrutiyet

17 1 8-1730 batılılaşm ada ikinci önem li aşam ad ır. D am at İbrahim . tin. to p lu m u n selâm etidir. İttih a d ve Terakk< h ü k ü m etleri b u yolda,
Yirm isekiz M ehm ed Efendi’yi Paris’e g önderdiği zam an o n a verdiği din ve devlet işlerinin ayrılışı siyasetinde önemli k a ra rla r alm ışlardır.
talim atta, “batıda yeni teknolojik İcatları, tespit e t. yaz, bildir” diyor. C um huriyet d ö n em i ve A tatü rk 'ün tem el fikirlerini, h a lk e g em en ­
Bu talim at, bizde garplılaşm anın ilk m anifestosu sayılabilir. Çele- liği. lo p tan batılılaşm a, milli iktisat, dil ve tarih ö ğ retim in d e T ü rk ­
b i’nin yanında Fransa'ya giden Said Efendi İstanbul’d a m atbaayı leşme yoluyla ulusal k ü ltü r politikası, hepsini a n c ak M eşrutiyet d ö ­
a ç an adam dır. Kayda değer ki. Dam ad İbrahim . Fransız elçisinden nemi A y d ın la n m a çağını incelem ek suretiyle anlayabiliriz.
m ikroskop ve teleskop gibi icatları kendisine gö n d erm esin i istem iştir.
Fakat bu devirde batılılaşm ayla birlikte bir lüks ve sefahat devresi,
alafrangalık başlıyor ve bu ilk kapsamlı batılılaşm a, b ir d ram la kap a­
nıyor (P atro n a İsyanı, 1730).
F ra n sa ’d a n getirilen örnekler ıra sın d a Versailles sarayının g r a ­
vürleri de vardı. K âğıthane’de Fransa saray bahçelerinin benzerleri
yapılıyor. Frenk elçiler Çerâgan ziyafetlerine çağrılıyor. T ü rk ’ün bir
zaafıdır, biraz barış ve refah gelince, kendim izi rah at h isseder, her
şeyi u n u tu ru z . Batılı yaşam esnafın, halkın, İslâm p rensiplerine bağlı
olan fü tü v v e t ahlâkına ters düşüyordu, serbestlik ve frenkleşm e.
dram ı getirm iştir.
O sm anlı devletinde tüm radikal reform lara bürokratlar, sivil yahut
askerî bü ro k ra tla r önayak olm uşlardır. XX. yüzyılda M eşrutiyet’te de
böyle olm uştur. Devleti devrim e, batılılaşmaya g ö tü ren ler, b ü ro k ra t­
lardır.
18. yüzyılda Batılı kültürleşm e, alafrangalık, top lu m u m u zu İkiye
ayıran kültüre bölünm üşlüğünü n başlangıcı sayılabilir. U lem anın bu
gelişm e karşısındaki tu tu m u n a gelince, iki türlü ulem a ortaya çıktı:
Devlet bürokrasisindeki ulem a, bu gibi yenilikleri devletin bekası için
gerekli bıılnyor. batılılaşm ayı onaylıyordu: fakat tarikatler, halkı k ış­
kırtan Kadızadeli vaizler, katı H anbetî m ezhebini tak ip ed en tutucu
din ad a m la n , batılılaşm anın her şekline şiddetle k arşı idi. b u n u küfür
sayıyordu.
Şeriatın, H anbelî m ezhebine göre tefsirine day an an din siyaseti,
gü n ü m ü zd e S u u d î A rabistan’da hâkim dir. H angi m ezhebin izlenece­
ğine İslâm devletinin başındaki kimse k arar verir. Tarih boyunca
T ü rk devletlerinde daim a hoşgörülü H anefî m ezhebi benim senm iş ve
toplum ihtiyaçları daim a ö ne alınmıştır.
II. M eşrutiyet dönem inde İslamcıları tem sil ed en İzm irli İsmail
H akkı. Aynî Ali, M usa Kâzım gibi din u k n ıası. devlet ihtiyaçlarına,
toplum un selâm etine öncelik tanıyan geniş görü şlü bir İslâmiyet'i
gündem e getirm işlerdir; bu görüşte olanlar için, tem el olan ccm aa-

T Ü R K D İP L O M A S İ T A R İH İN İN S O R U N L A R I
T ü rk D iplom asi tarihi kuşkusu z L o zan 'd an ö n ce ve L ozan’d a n sonnı
olm ak ü zere iki büyük d önem e aynlır.
L o z a n 'd an Önce O sm anlı D önem i D iplom asisi d e 1795‘d e n öncc
ve so n ra olm ak ü zere iki a y n dönem de İncelenm elidir. İlk ikam et
elçiliklerinin k u ru ld u ğ u 1793’dcn itibaren 150 yıl için d e batılılaşm a
sürecinde O sm anlı diplom asisi d e rin b ir değişikliğe u ğ ram ış ve bu
yeni yönelim süreci 1. D ünya. Savaşı’nın patlak v erm esi, bağım sızlık
savaşı vc Lozan antlaşm ası ile noktalanm ıştır. Batılılaşm a sürecim le
to p ra k bü tü n lü ğ ü için uluslararası g a ran tiler elde e tm ek am acı ile
O sm anlı devleti Avrupa dcvlctbr topluluğuna. E uropean ConcertV
dahil olm aya çalışm ış. 1841 yılında Londra b o ğazlar m ukavelenam e
si ve 1856 Paris antlaşm ası ile bu am aca ulaşm ış, fakat b u b aşarı nn
zariyede kalm ıştır. Z ira Avrupa büyük devletleri b u n u b ir vesayet ve
him aye aracı gibi kullanm ışlar vc nihayet Scv res’d e im paratorlu)'.!
yıkıcı darbeyi vurm uşlardır.
Batılılaşma süreci içinde Osm anlı d iplom atlarının m ücadele e llik ­
leri tem el prensipler, eşitlik, (ilk: bütü n lü ğ ü n e saygı vc m ütekabiliyet,
(equality, territorial integrity and reciprocity) prensipleri idi. Miito
kabiliyet prensibinin uygulanm ası için ilk O sm anlı girişim i 1797 yı
Halı! İnalcık 211
luıdadır. O zam an Paris ikam et elçisi Seyit Ali. kap itü lasy o n imtiyaz-
lonnın aynısının F ran sa'd a O sm anlı tüccarı h a k k ın d a tanınm asını
ister. L o zan 'd a T ü rk delegelerinin d e ü zerinde en ç o k savaştıkları
konu. A vrupa devletleri ile eşitlik ve m ütekabiliyet e sasların ın tan ın ­
ması o lm u ştu r. Bu h u su sta İsm et P aşa'n ın fazlası ile titiz tu tu m u Av-
rupalı delegeleri hayli kızdırm ıştı.
Diplom asim izin tem el so ru n ların d an olan eşitlik ve m ütekabiliyet
prensiplerinin uygulanm ası kon u su üzerinde d u racağım .
Bir İslâm devleti olan O sm anlı devleti, dış ilişkilerinde, İslâm h u ­
kuk prensipleri dışında herhangi bir prensip kabul etm em iştir; her
türlü ahd n âm e şeyhülislâm ın kontrolünden g eçerdi. Başka deyimle,
gayrim üslim devletler İslâm huk u k u dışında b ırakılm ıştır. İslâm dün*
yası tem elde dünyayı D a r ül-İslâm vc D a r ü l-H a rb diye ikiye ayırı­
yordu. ve İslâm huk u k u n a g o re Hıristiyan devletlerle İslâm devleti,
gerekli g ö rü rse . İslâm î âm â n prensibine göre o n seneyi geçm eyen
m ütarekeler yapabilirdi. Fakat son am aç daim a b ü tü n dünyayı İslâm
egemenliği altına alm aktı. Ancak âm â n dileyene h ayat ve m allan ü z e ­
rinde g a ra n ti verilebilirdi. Papalığın tem sil ettiği H ıristiyan Avrupa
dünyası d a İslâm dün y asın a karşı b u n d a n farklı b ir yaklaşım da değil­
di. B unun so n u c u o larak Avrupa. 5 0 0 yıl haçlı seferleri ile ordularını
Yakın D o ğ u , d a h a d o ğ ru su Selçuklu ve Osm anlı T ü rk iy e’sin e karşı
gönderm iştir. G erçek anlam d a so n haçlı seferi 1 3 9 6 'd a N iğbolu’d a
ağır b ir bozg u n la sonuçlanm ıştır. Fakat Yeniçağ A v ru p a'sın d a ortaya
çıkm ış olan milli devletler d e Osm anlıya karşı haçlı ideolojisini d e ­
vam ettirm işlerdir. 1 57) İnchahl) savaşı papalığın katılım ıyla b ir haçlı
••vaşıydı. O sm anlının Viyana ö n ü n d e bozg u n u n d an so n ra. 16&4’te
Avrupa devletlerinin yaptığı ittifak. Papanın takdisi ile Osm anlıya
karşı b ir kutsal ittifak (Holly League) şeklinde ö rg ü tlen m iştir. A vru­
p a'd a 17. yüzyılda devletler arasın d a İlişkileri düzenlem ek ü z e re o b ­
jektif bir devletlerarası hu k u k u n temellerini a tan H u g o G ro tiu s bile
I lıristiyan olm ayan devletleri, evrensel prensiplere dayandığını iddia
etliği devletler h u k u k u dışında bırakıyordu. Bununla b erab er gerçek*
ten evrensel ve o bjektif nitelikte b ir devletler huku k u için, din engel­
leyici bir fak tö r olm am alı. Ö zetle, gerek Osm anlı g erekse H ıristiyan
devletler birbiri için devletler hukuk u n u n tem el prensipleri olan
territorial sovereignty, equality ve reciprocity prensiplerini asla tan ı­
m am ışlardır.
212 Türk Diplomasi Tarihinin Soruntan
O sm anlı devleti. 1699 Karlofça antlaşm asından sonra uğradığı
bozgunların etkisi altında A vrupa devletleri ile Hilen eşitliği kabul
etm ek z o ru n d a kalm ıştır. Fakat şim di ü stü n d u ru m a geçen Avnıpa
hiçbir zam an O sm anlı İle g erçek bir eşitliği kabul etm em iştir. H attâ
1856 Paris antlaşm asıyla verilen garantiler sözde kalm ıştır. Bu tu ­
tum . L ozan’a k ad ar devam etm iş. Osm anlı devleti fiilen uluslararası
hukuk dışında, daim a o r u d a ıı kaldm lm ast gerekli b ir ü lke gibi d ü ş ü ­
nülm üştür.
A vrupa Devletleri, 17. yüzyıldan itibaren kendi araların d a d enge
politikası dolayısı ile ilişkilerini bir Avrupa devletler sistemi.
(E uropean State System ) içinde düzenlem ekteydi. O sm anlı devleti
Avrupa denge politikasında daim a fiilen çok önem li bir faktör olduğu
halde, resm en A vrupa devletler sistemi içine kabul edilm em iştir. O s ­
manlI devletinin b ü tü n lüğünü destekleyen Batı, O sm anlı topraklarım
istilâ etm eyi değişm ez bir politika olarak benim seyen A vusturya vc
Rusya bu noktada birleşm ekte idi. Batı devletleri, Fransa. İngiltere
ticarî çıkarlarını ve O rta D oğu pazarını kaybetm ekten korktukları
için O sm anlı İm paratorluğu’n u n bağımsızlığını ve to p rak b ü tü n lü ­
ğ ü n ü korum ayı değişm ez bir politika olarak benim sem işlerdi. Böyle*
ce 18. yüzyılda batılı devletlerin Avusturya ve Rusya'ya karşı bu tu ­
tum ları sonucu Avrupa diplom asisinde bir D o ğ u -S o ru n u (Eastern
Q uestion), ortaya çıkm ıştır. Bu politika, L ozan'a k ad ar Avrupa d ip ­
lom asisinin uğraştığı bir so ru n olarak devam etm iştir. Eastern
Q uestion, özellikle 19. yüzyılda dünya diplom asisinin o d a k noktasını
o lu ştu rm u ştu r. Bu politikadan O sm anlı yararlanm ıştır. 1699
Karlofça antlaşm asından so n ra O sıran lı dış ilişkilerinde d e rin bir
değişiklik ortaya çıktı. O sm anlı devleti artık savaş ve yayılm a politi­
kasını tam am ı ile bir tarafa bırakarak Avrupa d enge politikasından
kendi varlığım s ü rd ü rm ek için yararlanm a politikasına bağlandı. Bu •
n u n b ir g östergesi o larak, b u dönem d e O sm an lı sa d razam ların ın ç o ­
ğ u n u n k u m andanlardan değil, diplom at b ü ro k ra tla rd an seçilm iş o l­
m ası dikkate değer. Yeni koşullar altında Batı diplom asisi, O s m a n ­
lI’n ı n dü şk ü n lüğünden yararlanarak <cndi ek onom ik vc siyasî vesa­
yetini kabul ettirm iş, kapitülasyonlar gittikçe ağırlaşm ış. Batının
ekonom ik em peryalizm i sonucund a Osm anlı ülkesi bir y a n söm ürge
d u ru m u n a d ü şm ü ştü r. Başka deyimle, bu d ö n em d e R usya’nın askcı •
em peryalizm i ile B atı'nın ekonom ik em |w ryalizm inden sö z edilebilıt
l.ozım . İmi iki em peryalizm e son veren b ir d ö n ü m n oktasıdır, (,'nk
Halil İnalcık 213
ilginçtir ki, lx>zan’a rağm en A vrupa’nın T ürk.ye C u m h u riy e ti’n e b a ­
kışı ve uygulam ak İstediği politika, O sm anlı d ö n em in d ek i vesâyet
veya em peryalist politikasından ç o k farklı değildir. A v ru p a. Ata-
tü rk ’ü n laik ve d e m o k ratik cum huriyetini Devleti Âliyye’nin b ir d e ­
vamı gibi d ü ş ü n d ü ğ ü sü rece b ir değişiklik b eklenm em elidir. T ürkiye
C um huriyeti İç ve dış politikalarında d in î h ukuka tâbi b ir devlet d e ­
ğildir. Laiklik prensibinin T ürkiye’nin Avrupa devletler o istem i İçinde
y er alm ası bak ım ın d an ö nem i, b u rad a d a ortaya çık m a k ta d ır. A vru­
p a. 1 UTkiye C u m h u riy eti’n i g elenekçi O sm an lı devletinin devam ı gibi
algıladığı için diplom asim izde b ugün d e güçlükler karşısındayız. Ha­
n 'd a Turkish Em pire imajı k ökünden değişm elidir. D ü zeltm enin bir
yolu arşiv belgelerine dayanan itiraz götürm ez tarih î a raştırm aların
derinleşm esidir. B unun için de arşivlerim iz yabancı ve yerli herkese
tam anlam ıyla açık tutulm alıdır. Bilindiği üzere, T ürkiye C u m h u riy e­
ti devlet arşivlerindeki belge koleksiyonları, yalan zam an a k a d a r lam
açıklık p ren sib in e b ağlı kii. Fak at. 1 9 8 9 ’d a b ir b a k a n la r k u ru lu kara*
n İle belgelerden yararlanılm ası, özellikle fotokopi verilm esi h u s u ­
su n d a k ısıtlam alar getirilm iş, İlmî araştırm alar son d e re c e g ü ç bir
d u ru m a sok u lm u ştu r. Ö b ü r y a n d an g e n d Osm anlı arşivi y an ın d a iki
b üyük arşivim iz. Dışişleri bakanlığının ve elçiliklerim izin H ariciye
Ha/.îne-i Evrakı ve C um huriyet arşivi h en ü z tasn if edilm ediğinden
kullanılm az bir d u ru m d ad ır. D iplom asi tarihim izin aydınlanm ası için
önşarl olan tam açıklık prensibinin bir a n ö n ce yerine getirilm esi b u ­
gün milli m enfaatlerim izi k o ru m ak bakım ından d a bir z aru rettir.
 III. BÖLÜM
Osmanlı ve Avrupa
 T a r İh t e A v r u p a B İ r u ğ İ
V E TÜRKİYE*

YENİ Ç A Ğ 'D A (1 5 0 0 -1 7 0 0 ) TÜ RK LERE KARŞI HAÇLI

PROJELERİ
1 3 54-1683 dön em in d e d ö rt yüzyıl O sm anlı tehdidi karşısında kalan
A vrupa’d a ü stü n lü k kurm ayı tasarlayan h er m onark. bu tehdide karşı
birleşik b ir A vrupa'yı tem sil etm e ve savaşma iddiasındaydı.
O rtaç a ğ ’d a Haçlı savaşlarında ön d e gelen Fransa, Y cniçağ’d a da
geleneği sü rd ü rm ü ş, O sm anlı’ya karşı haçlı planlarına yakın ilgi g ö s ­
term iş, B izans’ı veya o n u n yerine Latin Doğu İm p a rato rlu ğ u ’nu ihya
projeleri yazılıp çizilm iş;1 hattâ yeni çağlarda A vusturya, Venedik
Cum huriyeti, M alta Şövalyeleri yanında Fransız birlikleri O sm an lı’ya
karşı savaşm ışlardır. 1204-1261 dönem inde İstanbul’u elinde tutan
Latin im p arato rlu ğ u hatırasını, Fransızlar hiçbir zam an unutm adılar.
XIV. yüzyılda O sm an lı'n ın yayılma dönem inde Bizans im paratorları
A vrupa'dan yardım istedikleri zam an, daim a Latinlerin yeniden şehri
ele geçirm eleri kaygısı vardı. Paleologlar hânedanm a m en su p ve vâris
olm a iddiasına yalnız M oskof h ü k ü m d arlar değil, Fransız h an ed an lar
d a yakın ilgi gösterm işlerdir. 1494’te Fransız kralı C h arles VIII

’ D o # ıı B a tı. İ d e o lo jile r IV , sa y ı: 3 1 , Ş u b a t. M a rt, N is a n 2 0 0 5 .

' D clavillc le R o u lx . L a F ra n c e e n O rie n t a u X IV . S ièc le . 15 5 0 - 14 2 0 , P a ris
1886.
218 Tarihte Avrupa Birliği ı* Türkiye
Halil İnaictk 219

T ü rk le re karşı haçlı seferine çıkm adan A ndréas Palaeologus’d an B i­

zans im paratoru unvanını satın almıştı. XIV. Louis, b oş sayılan İs­
tanbul tahtına D oğu İm paratoru sıfatıyla oturm ayı ciddi o larak d ü ­
şünüy o rd u .2
XVII. yüzyıl boyunca Türklcre karşı kutsal savaş açm a XIV. I-ouis
F ran sa’sının A vrupa'da üstünlük iddialarının b ir sem bolü haline gel­
di.5 F ransız elçisi A. V andal’ın şu sözleri, bu fikrin nasıl yaygın o ld u ­
ğ u n u belirtm ektedir: "La chim ère d ’esprit nom breux m ais éloignés
des affaires et négliges par les gouvernem ents; elle redevient la
pensée des souverains et des m inistres, des capitaines célèbres, des
g ran d s am bitieux. Plusierus se flataient d e la c o n d u ire u n jo u r et la
plaçaient au-delà de leurs e n tre-p rises présen tes, com m e
l'o c cupation et la gloire de l’a ven irV
Ö te yandan. Fransız ekonomisi büyük ölçü d e Usm anlı ülkesi
(Levant) İle ticarete dayanıyordu. XVI. ve XVII. yüzyıllarda Fransız
dış ticaretinin yarısı Levant ticaretine bağlıydı. O sm an lı’ya bu e k o ­
nom ik bağım lılık yanında I. Françoİs’d an beri F ra n sa ’nın A vrupa’da
denge politikası. O sm anlI’yla siyasî işbirliğine d ay anıyordu.5 F ra n ­
s a ’da D in Savaşları (1562-1398 ) sırasında O sm an lı’nın Calvinist
Partisi’ni tu tm u ş olm ası ve 1572 Saint-B arthélém y katliam ı üzerine
ticarî am bargo tehdidinde bulunm ası kayda değer.
Viyana B ozgunu’ndan (1683) sonra “T ü rk ler için kötü akıbetin
h e r tü rlü sü öngörülm üştür. F.n m üsam ahalılar, o nları toplu halde
Hıristiyanlığa geçirm eye hazırlanırken, başkaları çöllere sü rü lm eleri­
ni .... yeryüzünde ne kadar T ü rk varsa hepsinin kılıçtan geçirilerek
o rta d a n kaldırılm asını uygun görm ektedirler."6
X V II. Y Ü Z Y IL D A H A ÇLI PR O JEL ER İ
XV.-XVI. yüzyıllarda A vrupa’ya m eydan o kuyan en büyük tehlikeyi.
A vrupa'nın kalbine k ad ar sokulan O sm anlı T ü rk leri tem sil e tm ek tey ­
1 Faruk Bilici, XIV. Louis ve İstanbul'u Fetih Projesi (Louis XIV et son Projet
de Conquête d'İstanbul), Ankara TTK, 2004, 53-60.
* Bilici. 63.
* Albert Vandal. Les voyages du marquis de Nointel (¡670-1680), Paris
1900.
1 P. Masson, Histoire du commerce français dans le levant au XVII siècle.
Paris 1896; K. Fukasawa. Toilerie tt commerce du Ijn w it, Paris 1987.
* Bilici. Giriş. 5.
di. A vrupa devletleri arasında ittifak, birlenme, koalisyon, konfederas­
yon girişim leri o zam an o rtak savunm a ihtiyacıyla g ü n d em e geldi.
O rtaçağ lard an beri A vrupa’yı tem sil ed en Papalık ve İm paratorluk,
bu kutsal savaşta A vrupa’nın önderliği iddiasında b u lu n d u . XVII. ve
XVIII. yüzyıllarda ise Avrupa. Osm anlı karşısında ezici bir üstünlük
k azanınca. O sm anlı ülkesini istilâ vc paylaşm a k o n u su ön em k a z an ­
dı; paylaşm ada rekabet bu kez Avrupa devletleri için o rta k hareket
ı etm e ve uzlaşm a politikasını gü n d em e getirdi; Böylece A vrupa için
j bir Ş a rk M eselesi ortaya çıktı.
Viyana Bozgunu sonrası savaşlar (1 6 8 3 -1 6 9 9 ) O sm an lı’nm artık
j direnm e g ü cü n ü n tam am en yok olduğuna A vrupa’yı in an d ırd ı ve
' şimdi bu devasa zengin ülkenin taksim i projeleri ele alındı.
| A vrupa’nın üstünlüğü m extern hilim-ff»knolojide ilerlem eler sonu-
> cu. ateşli silâhlarda ve gemicilikte devrimsel ilerlem ede kendini gös-
| terdi. A skerlikte D evrim (M ilitary Révolution), O sm an lı’ya karşı
İ 1 5 9 3 -1 6 0 6 savaşlarında gerçekleşm iştir. Avusturya-AIm an ordula-
! n n d a kısa tüfenk kullanabilen süvari ve tüfenkli piyade taburları kar-
] şısında ok-yay ve m ızrakla savaşa O sm anlı geleneksel süvarileri (tı-
j m arlı sipahi o rd u su ) savaşm a g ü cü n ü tam am en kaybetm iş bulunu-
I yordu. A skerî bakım dan ikinci önem li gelişme, kale-istihkâm inşasın-
! da su rlar yerine alçak tabya sistem inin gelm esidir. Bu yenilikleri O s-
J manii çok geç bir zam anda edinm eye çalışacaktır. D iplom asiye gelin-
i ce. İstanbul’d a Batı’nın ikam et elçilikleri bir casu s m erkezi gibi işler-
' ken. O sm anlı bu işin önem ini an cak XVIII. yüzyıl so n u n d a anlaya-
ı bilmiştir.
XVII. yüzyılda A vrupa'da ask erî teknolojideki gelişm elerden,
[ A vusturya-Alm an ordularının ü stü n a teş gücünden habersiz bir O s-
manlı veziri M crzifonlu Kara M ustafa. O sm anlı ask erî zaafını ortaya
çıkardı. XVII. yüzyıl o rtalarında akıllı b ir gözlem ci, Kâtip Çelebi.
O sm an lı’nm "ihtiyarlık dönem ine girdiğini söylemiş, devleti tem elin­
den sarsacak hareketlerden kaçınm ası” uyarısını yapm ıştı. Voltaire
d u ru m u açık biçim de ifade etm iştir: “J’estoit d e la p ersu ad é q u e le
giiiııdcur d e cet em pire esiolt plutôt u n faste im aginaire........ la
gu erre p résente a débrouillé ce chaos e t desmelé to u t ce C a rra M us-
I tafa Pacha ne l’eussent point p orté à Vienne. l’Em pire O tto m an
aurait conservé enco re qu elq u es tem ps sa réputation.” “Ç o k tan şuna
kanaat getirdim ki. bu İm paratorluğun yüceliği şim diden hayalimizde
yarattığım ız bir heyuladır... Şayet önüm üzdeki savaş kargaşayı ve
 220 Tarihle Avrupa Birliği ve Türkiye
Kara M ustafa'nın Viyana önündeki hezim eti g ö zü m ü zü açm asaydı
bu im paratorluk hâlâ şöhretini koruyacaktı.''
XVI!. yüzyılda Türklere karşı Birleşik Avrupa projelerinin ilki,
F ransız devlet adam ı Sully <1 5 6 0 -1 6 4 1) ’ye a ittir (P ro je tarihi.
1607).7 Sully, Papalık ve on beş Avrupa ülkesinden k u ru lacak bir
konfederasyon düşünüyor, Osm anlı İm paratorluğu ve R usya’yı bu
konfederasyon dışında bırakıyordu. K onfederasyonun bir meclisi
olacaktı ve uluslararası anlaşm azl:klan çö zm ek için ayrı k urum lar
öngörü lüyordu. O sm anlılar A vrupa'dan çıkarılıncaya k a d a r bu b irli­
ğin savaşı sürdürm esi öneriliyordu ( “u n e form e d e republique
tou jo u rs pacifique avec tous les chrétiens et to u jo u rs m ilitante avec
les infideles"). Konfedere devletler 2 7 3 .8 0 0 kişilik b ir o rd u ve 117
kadırgalık bir d onanm a vücuda getirecekler, o rd u F ran sa kralının
kum andasında olacaktı (o zam ana kad ar T ürklere karşı savaşın başı
M ukaddes R om a-C erm en İm paratoruydu). A vusturya, tabii, projeye
karşı çıktı. Kral H enri IV (158 9 -1 6 1 0 ) projeyi destekledi8 (hâlbuki
O sm anlı diplom asisi o n u n krallığa geçmesini desteklem işti).
C apucin keşişi foseph’in projesini (1 6 1 5 -1 6 1 8 ), papalığa ait haçlt
planları9 arasına koym ak daha doğ ru d u r, loseph. F ran sa kralını haçlı
o rd u su n u n başına koym aktaydı. Fransız devlet adam ları, Türklere
karşı m ücadeleyi, A vrupa’da H absburglar karşısında ü stü n lü k m ü ca ­
delesinin bir gereği gibi görüyorlardı. Joseph’İn u zu n H açlı Destanı
ün kazandı. T ürkiye'de elçilik yapmış (1 5 9 1 -1 6 0 6 ) ve O sm anlı-
A vusturya savaşında T ürklcrin uğradığı güçlüklere tanık olm uş
Savary d c Brcvcs’in projesi de bir haçlı p ro jesid ir.10 Haçlı seferi p la n ­
larında, daim a O sm anlı H ıristiyan tebaasının ayaklanıp haçlılara k a ­
tılacağı um uluyordu.
V İ Y A N A B O Z G U N U ’ N D A N (1 6 8 3 ) S O N R A
H A Ç L I P L A N 1 j \R1
Viyana Kuşatm ası b ütün A vrupa’da heyecanla izleniyor; “T ü rk " (Os-
m anlı) so ru n u gündem in başında geliyordu. B ozgun üzerine O s m a n ­
’ T . G . D ju v a rn , C e n t p ro je c ts d e p a rte g e d e la T u r q u ie ( ¡ 2 8 ! ■1 9 1 5 ) , P a ris
1 9 1 4 , 1 6 3 - 1 7 1 ; B ilici, 6 5 - 6 5 .
* D ju v u ra , 5 .
9 O s m a n lı S u lta n ı 1 6 0 4 k a p itü la s y o n u n d a , C n p u c in le r c T ü r k iy e 'd e m is y o ­
n e rlik m ü s a a d e s i v erm işti.
M!)jııv»ra. 190-198; Mıtici, 65-68.
Halil İnalcık 2 2 1
lı ülkesini taksim projeleri gü n d em e geldi. Ü nlü Filozof Leİbnitz'in
T ürklere karşı savaş projesi, geleneksel H ıristiyan A ıru p a
(Jtespublica Christiana) d üşüncesinin m odern fikirlerle beslenm iş bir
versiyonudur. Leİbnitz'in planı şu p ratik am açla yazılm ıştı: Osm anlı
tehdidi karşısında geleneksel Avrupa Hıristiyan birliğinin sağlanm ası,
D o ğ u 'd a savaşın devamı. Aslında bu plan, im p arato r V. Kari (1519-
)5 3 8 )'u ı planıydı. R aporunda Haçlı seferlerine cık sık gö n d erm e
yapan Leibnitz, Alm an im p arato ru n u n adam larıyla sıkı tem as h alin ­
deydi. Bu kişilerden şansölye |.P . d e S th o e n b o rn . im p arato ru n .
T ü rk ler karşısında elleri serbest kalsın diye A vrupa’d a b arış ve birlik
gerçekleştirm eye çalışıyordu (O n u n çabalarıyla, XIV. Louis ile ünlü
Ren Ligası im zalanm ıştı 1658). İm p arato r l^ o p o ld I (1 6 5 8 -1 7 0 5 )
için O sm anlı'ya karşı savaş ö n d e geliyordu. F ranstz kralının
1670'lerde Ren N ehri do ğ ru ltu su n d a genişlem e girişim leri. Alman
im paratorluk şansölyesini ziyadesiyle rahatsız e d iy o rd u .11 F ra n sa ’yı,
O sınanlı'yla işbirliği politikasından ayırm ak ve G ü n eş K ral'ın e m p e r­
yalist iştihası için zengin M ısır’ı taviz verm ek Leibnitz planında ö n ­
görülüyor; rap o rd a XIV. Louis "E m p ereu r d 'O rie n t” diye anılıyordu.
O sm a n lıy a karşı S a in t-G o th ard Savaşı (1 6 6 4 )'ın d a n a z so n ra
1670 tarihini taşıyan ve Avusturya devlet adam larına su n u lan ra p o r­
larda l^ ib n itz . Osm anlı T ürklerini dünyada savaş ve İstikrarsızlığın
başlıca n edeni saym akta. Rusya dahil Avrupa devletleri arasın d a bir
H ıristiyan ccphc o lu ştu rm ak için bir Avrupa K onfederasyonu ö n e r­
m ekteydi.
D ikkate d eğ er b ir nokta olarak, Louis XIV M ısır fethine teşvik
edilirken T ü rk lerin elinden yalnız K udüs'ün değil, H indistan
y olunun d a H ıristiyanlar (Fransa) için fethedilm iş olacağı belirtili­
yordu. Akdeniz egemenliği, o zam an Leibnİtz'e göre, tam am en H ı­
ristiyan donan m aların a aitti. V enedik'in denize hâkim iyeti dolayısıyla
O sm anlı Devleti G irit'teki o rd u su n a yardım gönderem iyordu.
I^ ip n itz 'in Haçlı planı kuşkusuz Fransız devlet adam larının planla­
rından, özellikle XIV. L ouis’nin O sm an lıy a karşı savaş g österile­
rinden ilham alm ıştır: Fransa Kralı’nın donanm ası I6 6 9 ’da Vene-
" X IV . L o u is 'n in g e n iş le m e p o litik a s ın a k a rş ı İn g ilte re v e H o lla n d a . A lm an
i m p a r a to r u n u n d o ğ u d a b a rış y a p ıp b a lı A v ru p a işleriy le u ğ ra ş m a s ın ı d a i-
m n te m e l b ir p o litik a o la r a k b e n im s e m iş le r; K a rlofça g ö r ü ş m e le rin d e O s -
m ıınlı ile b a rış ı im z a la m a s ı için A v u stu ry a 'y a baskı y a p m ış la rd ır.
 Hutil İnalcık 223
222 Tarihle Avrupa Birli# iv Türkiye
rupa karşısın d a geleneksel Très-Chrétien şöhretini k o ru m ak gereği
d ik ’e yardım için Sakız A dası’ra bom bardım an etm işti (1 6 8 1 'd e
a rasın d a bocalıyordu. 16 8 5 -1 6 8 9 d ö nem inde l.oııis. yıkılm akta olan
A m iral D uquesne Ç anakkale Boğazı’nı geçip İstanbul ü zerin e y ü rü ­
O sm anlı İm p arato rlu ğ u ’n a karşı kendi başına h arek ete g eçm ek ve
m e girişim inde b ulunacaktır). İstanbul’u alm ak İçin yapılan planlarla yakından İlgilendi.14 O s m a n ­
Ö zetle. Leİbnitz’in A vrupa Birliği projesi, geleneksel b ir fikirden
lI'n ın çö k ü ş halinde bulu n d u ğ u . Ç anakkale Boğazı’nı g eçip İsta n ­
y ararlan arak H absburglu İm paratorun p ratik diplom asisine hizm et
b u l'u zapt etm en in kolay olduğu, o sıralarda F ra n sa ’d a yaygın olarak
için o rta y a atılm ıştır. “A rkadan düşm anların sald ırısın d an k o rk m a ­
k o nuşuluyordu. 16 8 6 'd a O sm anlı’y a karşı savaş ve tak sim planı d ü ­
d a n ” im p arato r, "barbar T ürklere karşı" m üttefikleriyle yürüyecektir.
zenleyen rah ip C oppİn. ç ağ d aşlan gibi Türklere karşı savaşta Avrupa
Kayda d eğ er ki. O sm anlı’ya karşı bu birliğe, [¿ h is ta n ve O rto d o k s
devletlerinin b ir koalisyonda birleşm esini ve o rta k b ir kuvvet (100
R usya dahil ediliyordu. A vrupa’da birlik ve b a n ş sağlandıktan sonra
bin a sk er ve 2 0 0 yelkenli) olu ştu rm asın ı ö n erm ek te idi. C o p p in pla­
“B a rb a r T ürklerce karşı harekete geçilm esi ve A vusturya’nın Sırbis­
nında G a rp O c a k lan (Cezayir. T u n u s. T rab lu sg arp ) d e n iz kuvvetle­
ta n ’ı R usya’nın K ırım 'ı alm ası hedef gösteriliyordu. Leibnitz Planı,
rinin İm hası gerektiği özellikle belirtilm iştin çü n k ü A kdeniz’d e deniz
16 8 4 ’teki M ukaddes Liga’nın b ir ön planı sayılabilir.
ticareti b u d enizcilerin devamlı g a z â-k o rsu ılık faaliyetinden büyük
İ m p a r a t o r u n D o ğ u ’dalci s a v a ş p l a n İ A n n ı desteklem ek İçin yazılan
z ararlara uğram aktaydı. C o p p in în d ü şüncelerinde İlginç b ir nokta.
L e-ibnitz planı, P aris’te iyi kabul görm edi. Projeye verdiği cevapla
O sm anlI’d a n m em n u n olm ayan M üslüm an halktan. A rap lan O sm a n ­
(21 H aziran 1672) Fransız Dışişleri Bakam A rn au d d e Pom pone,
lI aleyhine yapılacak haçlı seferinde m üttefik gibi g ö rm esid ir. K onfe­
“Biliyorsunuz, b u tü r projeler Aziz L ouis (I2 2 6 -I2 7 0 )* d e n beri m oda
derasyona dahil Hıristiyan devletlerin h e r biri. O sm anlı ülkelerinin
olm aktan d ü şm ü ştü r" dem ekledir ( “Je ne vous dis rien s u r les
taksim inde pay sahibi olacaktı.15 İstanbul. Fransa Kralı’n a lâyık g ö ­
projets d ’u ne g u e rre sainte; m ais vous savez q u ’ils o n t cessé d ’ê tre à
rülüyor.
la m ode d epuis Saint Louis"). Leibnitz projesinde M ısır’a a it ö n erile­
Viyana Bozgunu üzerine Kral XIV. Louis’ye O sm anlı ülkesini isti­
rin, 1797’de N apoléon’u n M ısır Seferi’ne ilham kaynağı olduğu dü-
lâ planı su n a n la r a rasın d a D e t a C roix dikkati ç e k e r.16 O sm an lı ü z e ­
şünül!nektedi^.,,
rinde etraflı bilgi sahibi F. P. d e La C roix (İstan b u l’d a elçi sekreteri,
V iyana B ozgunu'nun ardından im paratorun 1683*1687 d ö n e ­
öl. 1704) saldırıda Avrupa devletlerinin ittifakını belirtm ekle berab er
m inde O sm anlI'ya karşı ezici zaferleri. Fransız kralı L ouis’yi iki b a ­
Kral L ouis tek başına O sm anlı'yı yenip İstanbul’d a im p arato rlu k ta­
kım dan kaygılandırıyordu: İm parator, Hıristiyan A vrupa’nın k u rta rı­
cım giyecek g üçledir, diyordu. D eniz ve kara silâhlarında Fransız
cısı sıfatıyla tüm kıtada, özellikle Alm anya’da, n üfuz ve otoritesinin
teknolojik ü stü n lü ğ ü n ü belirttikten so n ra, iyi b ir c asu s olan bu elçilik
doru ğ u n a ulaşm ıştı. Bu zaferler. G üneş Kral’ın A v ru p a'd a şa'şasm ı
sekreteri. Boğaz kalelerinin h a ra p du ru m u n a işaret ediyor; Boğazları
gölgeliyordu. T ürklerin Viyana kuşatm ası sırasında A vrupa'daki g e ­
kolayca geçebilecek donanm aya İstan b u l’un a h şap evlerini ateşe
nel kork u ve kaygı karşısında Fraasa. P a d işa h la dayanışm a politika­ venneyi tavsiye ediyordu.
sını gizlem eye çalışıyor. Ren N chri’ne do ğ ru genişlem e girişim lerine Kral, D oğ u 'y u fethetm e ve İstanbul im paratorluğunu ku rm a p ro ­
ara veriyordu. Louis Hıristiyan Avrupa’nın birliğini g ö sterm ek için
jesini, 1685 b a h a n n d a ciddi biçim de ele aidi ve so nb ah ard a İsta n ­
Avusturya ile 2 0 yıllık bir ateşkes antlaşm ası im zaladı ( 15 A ğustos
bu l'a gönderdiği yeni ikam et elçisinin yanındaki Gravier
1684) (F ransa’da birçok gönüllü, T ürklere karşı İm p arato ru n o rd u ­
su n a katılm ıştı).'* Fransız diplomasisi bir çıkm azdaydı: Fransa, bir
yandan François I zam anından beri H absburglara karşı O sm an lı’yla
gizli işbirliğini devam ettirm ek zarureti, ö b ü r yandan H ıristiyan Av-
14 D ju v a ra , ib id .. 2 3 0 - 2 3 6 .
" B ilici, 9 9 - 1 0 0
'* B ilici. 8 9 . '* B ilici. 1 0 3 -1 0 8 .
“ B ilici, 1 2 0 -1 2 1
224 Tarihte Avrupa Birliği »w Türkiye
O rtiè re s 'e ,17 im paratorluğun başlıca lim anlarının haritalarıyla B o ğ a/
kalelerinin planlarını çıkarm a ödevi verdi (1 3 8 6 ). O n u n krala s u n ­
duğu “ M ém oire touchant les échelles du Levant” O sm anlı lim anla­
rında ticaret, ithal-ihraç malları, fiyatlar ve ölçüler ü zerin d e ayrıntıla­
rı içeren son derece değerli bir belgedir.18 Bu belge. Fransız kralının
İstanbul’u yakm a em rini yerine getirm ek için gerekenleri tespit et-
m rk ie d ir.w G . d ’O rtières, donanm anın d o ğ ru d an İstanbul üzerine
saldırm asını tavsiye eder. Avusturya orduları İstanbul ü zerin e g elm e­
d en kralın kuvvederi İstanbul’u ele geçirm elidir.20 O sm an lı’ya tâbi
milletler silâhlandırılıp ayaklandırılacak, kadın ve ço cu k lard an başka
T ü rk ler katliam la ortad an kaldırılacaktır,21 (“La nation ottom an
co n train te s’exiler au-dela de l’Euphrate et C on d am n ée en e rre r
dans les d éserts de l’Arabie” ; (“Osm anlı milleti F ırat’ın ö b ü r tarafına
sürü lü p A rabistan çöllerinde dolaşmaya m ahkûm cdilecck").
G . d ’O ritères, bir tehlikeye dikkati çeker: Alm an im p arato ru , bu
seferi ö ğrenir öğrenm ez O sm anlı’yla barış yapar. Fransız kuvvetlerini
O sm anlı ordusuyla karşı karşıya bırakır, diyor.” Kırım T atarlarına
karşı M oskova'yı harekete geçirmeyi öneriyor ve ekliyor: “ Il n ’ya pas
d e C hrétiens qui souhaiteront avec plus d ’em p ressem en t la
d e struction de ces Infidèles",n Kırım ülkesi M oskova’ya bırak ılacak ­
tır; O sm anlı’nın H ıristiyan tebaası Türklere karşı "gizli düşman**
("ennem is sccrets”)dır.24 O nlar, O sm anh’ya karşı Fransızlarla birle-
17 G. d'Ortières'ie beraber gönderilen eksperlere 1685’tcn itibaren verilen
emirler Bilici tarafından yayımlanmıştır, ibid., 129-165.
'* Belge, Bilici tarafından notlarla ya/ımlanmıştır. Bu belgeyle kıyaslanacak
başka bir belge Fransız konsolosu Clıarles de Peyssonel’in eseri, Traité de
commerce dans La Mer Noire, l-II Paris 1787, Karadeniz kuzey memle­
ketleri üzerinde zengin ayrtntılar İçirir.
w “Les forces nécessaire pour brûler Constantinopte suivant les instructions
de sa Majesté" (Bilici. 175); G. d'Ortières. İstanbul'a ait bilgileri Grelot.
Relation nouvelle d'un voyage de Constantinople. Paris 1680'den aklar
mıştır.
"B ilici, 184.
11 “il faudroit tout tailler en pièces“, s. 185. Ksir alınacak 12 bin kişi Fransız
donanmasında forsa olarak Fransa'ya gönderilecek.
” Bilici, 204.
” Bilici, s. 295.
w Bilici, s. 296.
Halil İnalcık 225
şeccktir. İm p arato ra yalnız M acaristan bırakılacak, R um eli’nin tü m ü .
Y unanistan ve ad alar krala itaat cdccckler. T ü rk ler. R um eli’yi v e İs­
tan b u l’u bırakıp A nadolu’ya kaçacaklar. Osm anlı ask eri yok olu n ca
bütün tâbi m illetler, bu arada Araplar ayaklanacaktır (tü m M ısır’da
ancak 6 0 0 0 T ü rk vardır).25 Büyük Kral, rakip H ab sb u rg lara karşı
İstanbul'da D oğu İm paratorluğu için ciddi bir girişim de b u lu n u rk en ,
aynı zam an d a kendi m em leketinde Edict o f N a n tes'ı kaldırıyor. K a­
tolik m ezhebi dışında ö b ü r m ezhepleri yasaklıyordu. Alm an to p ra k la ­
rını işgal girişim leri ü zerine A vrupa’d a Fran sa’ya karşı Alm an İm p a ­
ratoru vc P ro testan devletleri arasında ittifak ku ru lu y o r (A ugusburg
Ligası), savaş (1 6 8 9 -1 6 9 7 ) G ü n eş Kral’ı D oğu m acerasın d an alık o ­
yuyordu.
Fransız planlarında M ısır'ın hed ef gösterilm esinin nedenleri a r a ­
sında. O sm anlı donanm asının G irit H arbi (1 6 4 5 * 1 6 6 4 ) sırasında
A kdeniz'de yok olm uş olması belirtilir. Planda. M ısır'ın kolayca alı­
nacağı, İstan b u l’u n deniz yoluyla gelen beslenm e kaynaklarından
yoksun bırakılacağı d ü şü n cesi hâkim dir. M ısır’d a u zu n yıllar k o n so ­
losluk y apan (1638*1639. 1 6 43-1646) lear. C oppin. 1 6 8 6 'd a b ü tü n
A vrupa'da T ürklere karşı kutsal savaş çabalarının d o ru ğ a eriştiği bir
zam anda eserini (Bouclier d e VEurope. la guerre sainte, Lyon 1686)
yayımladı. Bununla b erab er Coppin. kitabında eski haçlı projelerini
tekrarlam aktadır. Papa Alexandre V U ’ye takdim edilen eserd e. M ı­
sır’da O sm anlı egem enliğini tem sil edenler, özellikle sayısı 6 0 0 0 ’i
geçm eyen O sm anlı askeriyle yerli Arap halk arasında anlaşm azlık vc
çatışm aları belirtilm ekte; genellikle Osm anlı idaresinin sakat vc zayıf
tarafları işaretlenm ektedir.
AVRUPA K O N FED ER A SY O N U PROJELERİ VE TÜ R K L E R
W ILLIAM P E N N 'İN DÜNYA BARIŞI İÇİN
AVRUPA K O N FED ER A SY O N U
Osm anlı İm p arato rlu ğ u ’nu parçalam ak vc m irasına kon m ak İçin O r ­
taçağ haçlı projelerini izleyen em peryalist A vrupa h ü küm darları
(XIV. lx>uis, H absburg ve Rusya hüküm darları, P e tro I, özellikle
lUiyük C athcrina) karşısında XVIII. yüzyılda özellikle İngiltere’de
dünya barışı adına “h u m an itaire” proje sahipleri ortaya çıkm ıştır.
•’ Bilici, s. *08.
 226 Tarikte A v ru p a B irliği »* Türk(w
1 693’te y üz yd so n a yaklaşırken VVÜliam P en n . A vrupa’d a genel
barış için b ir A vrupa D je ii Demetler Parlam entosu (/İn Europetm
O yet. Par-lİam ent or Estates) tasarısı ileri sü rm ü ş ve T urkey’in <Os-
m antı D evleti) b u birliğin b ir üyesi olm a İm kânını o rtay a a lm ıştır.*
P cnn. yalnız Batı A vrup a'd a değil. M a ca rista n ’d a T ürklerle
H a b sb u rg la r a ra sın d a “kanlı trajedilere“ so n v erm ek kaygısıyla bu
tasa n y ı ö n e sü rd ü ğ ü n ü ifade etm ektedir. Ç iriş te Pen n . “T ü m tarihi
anlatım ları g ö z d e n geçirirsek saldırganların h a k ta n ziyade genellikle
açgö zlülükle fetih ve ülkeyi genişletm e h ırs ve g u ru ru ile harekete
geçtiğini g ö rü rü z * diy o r ve karşrfıklı elçilerin g id ip gelişi, diplom atik
g ö rü şm e le r, a d aletin savaşa karşı avantajlarım o rta y a k o y arak çok
k ez savaşı önlem eyi b aşarm ışlarcır diye ekliyor. İn g ilte re 'd e a d a let iç
savaşı nasıl ö n lem işse devletler ara sın d a d a savaşı önleyebilir diye
ekliyor. P e n n ’e g ö re devletler a tasın d ak i savaş, sıra d a n h a lk tçın bir
h aksızlıktır. “A dalet, b a n ş tn a racıd ır". H ü k ü m e tle r, karg aşay ı g id e r­
m ek . den g ey i ve a d a le ti y erin e getirm ek İçin v a r o lm u ştu r. T oplum du
güvenlik, bireylerin güvenliği d em ek tir. A vrupa’d a b a n ş tn g erç e k leş­
tirilm esi d e aynı a m a c ı gerçek leştirecek tir. Bir “e g e m e n " vcy<t
“c m perical D iet, P arlia m c n t o r S ta te s o f E u ro p e " , e g e m e n h ü k ü m ­
d a rla rın b a n ş ve d ü z e n içinde yaşam aları için gerekli "A dalet kuralla
n " n ı tesp it e d ecek tir. D iet, h e r yıl ya d a iki veya ü ç yılda b ir toplan
m alıdır. D evletler, a ra la rın d a elçilik yoluyla çö zem ed ik leri uyrılıkl.-m
D İe t’e g etirirler, E ğer b ir devlet id d iaların ı belli b ir z a m a n için d e b u ­
raya g e tirm e z ve silâha sarılırsa, Öteki devletler b irleşip o n u b aş cğ
m eye z o rla rla r. Boylcce A vrupa’d a b a n ş k u ru lu r, ahali d e b a n ım ı
n asib in i a lır.
P c n n . b u d e v le tle r birliğin e European L ea g u e o r C o n fed era cy adı
n ı verir. D evletlerin d e le g e terird e n o lu şa n D ie t n asıl m ey d a n a gele
* William Pcnn. A n Essay toıvards the Preseni an d Future Peace o f Eurof
by the Establishment o f a n F.tuvpean Dyet, Parlioment o r Estâtes. Londı ••
1693; W. Pcnn (1644-1718) o zaman İngiltere'de takibata uğrnsotı
Q uoker mezhebini* girmiş, hapse atılmıştır; Papa aleyhtarı; barışı, vkılım
özgürlüğünü vc demokrasiyi savunan bir diişünür olarak bu olanda çe|iıiı
risaleler yazdı. Bu düşünceleri: Amerika’da Pennsylvania kolonisini
güıledi. D ostu Kral lam es II »üyesinde. |o h n lx>cke gibi siyasi tulukltıU»
hapisten kurtardı. Pcnn. ilk ke/ Amerikan kolonilerinin Birlik Milinde İm
leşmelert hakkında bit pl.tmn yazarıdır <1696). I70l*de Pennıylvania k. -
yazdığı Anayasa. 1776'« kudur yürürlükte kalmıştır.
| H<ıtil fnalctk 227
■ çektir ve o y lan n nasıl belirleneceği s o n ıla n m yanıtlar: D ie t'te d eleg e
•ayısı ve o y hakkı, h e r ülkenin gelirine g ö re belirlenebilir, h ü k m ü n e
^ jvanyor. A lm anya İm p arato rlu ğ u 12. F ran sa 10, Portekiz 3, İsveç 4,
jj iD a n in ta rk a 3, Polonya 4. Venedik 3. H o llan d a 4 delegeyle tem sil
** M dilcbilir. T ü rk le r vc M oskoflar bu D ict’e cah il olacaksa, kİ b u da
» *uygun ve a d ilân ed ir" ( “a s seem s b u l fit a n d ju st" ). h e r biri 10 veya
■
x d ah a ç o k delege g önderebilir, ö z e tle . D iet 96 d eleg ed en o lu şab ilir ve
i bilinen d ü n y a n ın “en İyi ve e n zengin kısmını* tem sil e d e r. O y lam ad a
İ h e r d elege b ir oy sahibi o lacaktır.
D iet n e k a d a r kapsam lı o lu rsa o k a d a r tam v e saygın (so lem n )
olur. G ö rü şm e le r serb est olm alıdır: k a ra rla r boylece d a h a b ü y ü k b ir
etkinlik k azan ır. T o p la n m a yeri m erk ezî b ir yerde olm alıdır. K ararlar
dö rtle ü ç ç o ğ u n lu k la alın m alıd ır G ö rü şm elerd e dil K âim ce veya
I ran sızcu o lm alıd ır. Böylece e n g ü ç lü ve zengin devlet yo lsu zlu ğ a
tapam a/.; ç ü n k ü k alan devletler g ru b u o n d a n g ü ç lü d ü r. E g em en d ev ­
letler. k en d i e g em en liğ in d en fedakârlık yapm ış olm azlar. K endi
m em leketlerinde halk ü ze rin d e eskisi gibi egem en k alırlar; savaşa
verilen g elir ellerin d e kalacağ ın d an b u n u halkın y a ra rın a h a rc a rla r.
G üçtü d ev letlerin o to rite sin in azaldığı n o k tasın a g elin ce, b u a rtık
büyük balık k ü ç ü k baliğ? y u ta r k u ralın ın işlem eyeceğini g ö ste rir.
Böylecc a rtık m asu m in san ların vc H ıristiyanların kam d ö k ü lm e z .
H ü k ü m etler h alkın hayatı için d a h a şefkatli, T a n r ıy a k a rşı d a h a s o ­
rum lu o lu rlar. O k a d a r d u l kad ın , ana> babanaı feryatları d in m iş o lu r.
Ö le y a n d an g en el b a rış sağ lan ırsa, H ıristiyanlık d ışın d a o lan lar
g ö zü n d e H ıristiyanlığın n am u şânı yükselir. “ H ıristiy an ların yalnız
onlara k a rşı değil, ken d i a ra la n n d a hak sız o k ad ar kanlı savaşı b ü yük
Ölçüde ö n len m iş o lu r” (sh. 4 5 ). Pen n . k u şk u su z H a b sb u rg la rla O s-
inanlı T ü rld c ri a ra s ın d a 1 6 8 3 ’ten b eri s ü rm e k te o la n k an lı sa v aşla n
kaste tm e k ted ir. İn g iltere, o z a m a n X IV . L o u is'n in F ra n s a ’yı b ü y ü t­
m ek için g iriştiğ i gen işlem e p o litik asın a k arşıd ır; ay n ı z a m a n d a
H tb s b u rg la rı A v ru p a ’d a e g e m e n b ir y e re g et re c e k d o ğ u d a k i b a ş a n -
Itırından kaygı d u y m ak ta d ır. P e n n . b u b a n ş planıyla, k u ş k u s u z , o za-
ımııı İn g ilte re 'd e h âk im g en el d u y g u lara terc ü m a n o lm a k ta ve İngiliz
ticaretin in geliştiği O sm a n lı ü lk esin i b u b arış p lan ı için e a lm a k ta d ır.
1 6 9 9 'd a K a rio fç a ’d a . O s m a n lıla n n ç o k m u h ta ç o ld u k la rı b a rışın g e r-
ftk fe şm c s in d c İngiliz ve H o llan d alı elçilerin b ü y ü k y a r a n o lm u ş tu r.
I (K ın an lı P a d işa h ı, b u h izm eti tak d ir ettiğ in i y eni k a p itü lasy o n im ti­
yazlarıyla g ö s te rm iş tir (O snm nlı Arşivi; N ü m e D efteri).
228 Tarihte Aırupa Birliği ı r Türkiy
İnsaniyetçi Pcnn. M acaristan'daki savaşın sebep olduğu yağm a vc
sefaletlere özellikle işaret ediyor. K onfederasyondan beklenen başka
önem li bir sonuç da. seyahatlerin kolay ve güvenlik içinde cereyan
etm esi, A vrupa'nın Rom a İm paratorluğum un ç ö k ü şü n d en beri kay­
bettiği genel barışa kavuşm asıdır. Avrupa, özellikle Alm anya, birçok
devlete bölünm üş o lduğundan bu projeyle sınırlarda d u raklam a vc
kontroller son bulacaktır. Fenn in sıraladığı y ararlar listesinde. Türk-
lerin Hıristiyan ülkelerine akınlarının son bulm asının g etireceği fay­
dalar da anılm aktadır. Bazı Hıristiyan hük ü m d arların ihm al veya gör
yum m ası sonucu, Osm anlIların Hıristiyan ülkelere yaptıkları istilâlar
böylece im kansızlaşacaktır (s. 5 3 ). H ıristiyan h ü k ü m d arlar birliğe
karşı çıkm adığı takdirde, O sm anlı Padişahı da, b ü tü n g ü cü n e rağ
m en karşısında baş edemeyeceği bir güç o ld u ğ u n u görecek, A vru­
p a ’da sahip olduğu toprakların güvenliği için bu barışa uym aya m et
bu r olacaktır. Biliyoruz ki. Y aktnçağ'da ticareti ve A vrupa’d a dengi?
politikasını devam ettirm ek için İngiltere. O sm anlı İm
pa ra to rlu ğ u ’n u n bütünlüğün ü savunacaktır. Penn. tasarısının uygu­
lanabilirliğini belirtm ek için H ollanda’daki Birleşik Eyaletleri örnek
gösterir.
XVIII. yüzyıl A ydınlanm a Çağı (EnlightenmeıU) dü şü n ü rleri. Tin
kiye’ye karşı O rtaç a ğ Haçlı geleneğinden kısm en k u rtu lm u ş, Türki
ye’yi tasarladıkları barış planları içine alm ayı kabul etm iş görünm ek
tedirler.
A vrupa düşüncesinde Osm snlı hak k ın d a değişen gö rü şleri etrııllı
biçim de D r. Aslı Ç ırakm an incelemiştir.2’ Ç ırak m a n 'a g ö re Aydın
lanm a Ç a ğ ın d a n önce Avrupa. O sm anlı D evleti'ni tiran (miistebnll
devletler arasında sayıyordu. Bu g ö rü ş sahiplerinden F. O sborııe'«
göre, O sm anlı tiranlığı (istibdad rejim i) Avrupa devletlerinkim lnı
pek farklı değildir. O sm anlı dahil A vrupa'da tiran rejimi, keyfî ve /oı
kullanan zâlim bir rejim olarak g ö rü lse de, istik rar için gerekli sayılı
yor.2* T iranlık k a m ı n ı , Aristo’n u n politika ü zerindeki kitabindim
alınm ıştır. B irçoğu O sm anlı rejimini tipik b ir tyranny olarak g ö rm ıi|
tü r. H ü k ü m d ara karşı duracak irs! toprak sahibi b ir asil sınıfın yok
” A. Çırakman. “From Tyraniy to Despotism: The Enlightenment’
Unlightencd Image of the Turks”. ¡¡MES, no. 55 (2001), 49-68.
“ Ibid.
Halil İnalcık 229
luğu. O sm anlı Uranlığının gerçek nedeni sayılır.” F ra n sız siyaset y a ­
zarı La N oue, O sm a n lıy a karşı savaşı gerekli g ö ste rm e k için O s-
nıanlı rejim inin tiranlık k arak teri ü zerinde d u ru r.w Ç ırak m a n a g ö ­
re.’1 O sm anlı rejimi hakkında A vrupa'da /am an la g ö rü ş değişti, bu
rejim keyfî ve zalim tiranlık değil, D o ğ u ‘ya h as d e sp o tik b ir rejim
olarak tanım lanm aya başladı. D espotizm , XVI.-XVII. yüzyılda “haklı
bir savaş so n u n d a elde edilen fetih hakkı sonucu m u tlak h ü k ü m et”
olarak anlaşılıyordu. A ncak M ontesquieu tarafın d an b ir D o ğ u h ü ­
küm et biçim i olarak tanuıüandıktan so n ra d esp o tizm , O sın an lı reji­
mini ifade ed en bir kavram olarak yerleşm iş g ö rü n m e k ted ir. Despo*
tizm 'den anlaşılan, D o ğ u ’ya özg ü geri b.r kulluk rejim i, kulluğa
alışmış bir tebaa ü zerinde keyfî ve zalim h ü k ü m d arların idaresinde
geri ve k o k u şm u ş bir rejim olarak tanım lanıyor.
Bu tanım lanm a o n u genel tiranlık ta m u m d a n ayırır. F ran sa'd a
l^ouis XIV. zam anındaki rejim de. bazılarına g ö re d esp o tik bir rejim
olarak algılanıyordu. M ontesquieu ise despotizm i gcvşetici sıcak ik­
limiyle D oğu ya özg ü bir toplum tipi olarak tanım lam ıştır. O rad a
yaşayan insanlar, tabiat icabı böyle bir kulluk rejim ine boyun eğ m e k ­
ledirler. Böylcce M ontesquieu, önceki tiı-anlık kavram ını, coğrafya ve
özel bir teolojinin belirlediği o bjektif b ir toplum tipi kavram ına d ö ­
nüştü rü y o rd u . M ontesquieu teorisi, XVIII. yüzyılda m o d a o ld u .'2
I’iplcştirm c çabasını biz, zam anım ızda, Su lta n izm . O riental
Despotism teorisiyle M ax W eber. K. W ittfogel, F. Braudel ve S . N.
liisenstdat’ta b u lac a ğ ız."
M o n tesq u ieu ’den beri D oğu toplum vc siyasî rejim leri üzerinde
yerleşmiş bu determ inistik bakış biçimi. Avrupa'nın kaçınılm az ü s ­
tünlüğü iddialarının tem el taşı olm uştur. S o n o lara k Sam uel
I lu n tin g to n ’u n rasyonel Batı’yı d in d ar D oğu’d an (vc T ü rk iy e’den)
" Ibid. 51-52; krş. H, İnalcık, “Comments on ‘Sultanısın’: Max Weber’s
Typification o f the Ottoman Polity”. Princeton Papers. I.
I.a Nouc için bkz. Djuvara; öteki XVII. yüzyıl gözlemcilerinin Osmanlı
tiranlık rejimi üzerinde görüşleri İçin Çırakman. 53-54; A. Çırakman.
From the “Terror o f the World" to the *Sick Man" o f Europe, New York
2001 55-105.
” T ro m Tyranny", 56-64.
ı; Çırakman. 56-57.
11 Bk/ II. İnalcık. “Comment* on Suliaimm”.

230 Tarihle Airupa Kırlığı ir l'irkiw
keskin çizgilerle ayıran ve Bntı'nın üstün lü ğ ü n ü tabiî ve gerekli gören
teorisi. M ontcsquieu'den beri gelişen Batı d ü şüncesinin yeni bir g ö ­
rü n tü sü n d e n başka bir şey değildir. O sm anlılar ü zerinde A vrupa'da
yayım lanm ış belli başlı literatürü gözden geçiren Ç ırak m an 'a göre*4
XVI. ve XVII. yüzyıllarda A vrupa'da Osm anlIlarla savaşlar artık haçlı
savaşları gibi düşünülm üyor, o n u n yerine Osm anlı sadece politik bir
g üç C a m ere political force") olarak kabul ediliyor. Ancak genelde,
siyaset yazarları H ıristiyan-İsİâm m ücadelesi g ö rü şü ve T ü rk teh d i­
d inden hâlâ söz ediyorlardı. Bu yüzytlda gerginleşen ilişkiler sonucu
sem pati, hayranlık ve aşağılam a gibi daha farklı im geler g ö rü lm ek te­
dir.
A cadém ie Française üyesi ünlü Abbé d e S ain t-P ierre (1658-
1743) !7 1 3 'te Fransa kralına takdim ettiği “S upplém ent À Abroge
du Projet de Paix Perpétuelle” adlı raporda. O sm anlı T ü rk le ri’ne
bakışta yenilik getirm ektedir. W illiam Pcnn gibi genel b a n ş adına
pratik “h um anitaire" saydığı bu projede T ü rk ler hakkında şöyle d i­
yor: “ l^es T u rc s ne songeront plus à faire la g u erre ni à l’em p ereu r,
ni a ux V énitiennes, ni à la P o b g n c, ni à la Tsarine, d ès q u ’ils sauront
Im U g u e générale défensive, signée e n tre les chirétiens” (Hıristiyan
lar a rasında im zalanan genel savunm a birliği karşısında T ü rk ler. a r ­
tık ne im paratora, ne Venediklilere, ne Polonya, n e d e Ç ariçe'ye k a r­
şı savaşm ayı düşünm eyeceklerdir).
A V RU PA Y A R IM A D A SIN IN D O Ğ U S IN IR I
M odem dünyayı jeopolitik bakım dan şekillendiren önem li değişm e
dönem i, kuşkusuz XVI. yüzyıldır. XVI. yüzyılda Avrupa, uluslararası
korporasyonları (Büyük Ticaret K um panyaları), ateşli silâhlan ve
O kyanusları fetheden donanm alarıyla dünyaya hâkim o lm u ştu . Bu
süreç, I. vc II. D ünya Savaşları akabinde Büyük B ritanya'dan sonra
A B D ’nin galebesiyle d aha da güçlü bir şekilde devam etm ektedir.
Avrupa, büyük Asya kıtasının batıda A tlantik O k y a n u su 'n a u z a n ­
m ış bir yarım adası durum und ad ır. T arih boyunca bu y a n m a d a . Asya
kıtasındaki büyük değişm elerin ctk b i altıııda kalm ıştır. Rus tarihçili­
ğinin ortaya attığı Avrasya kavramı, Rus siyasî pragm atizm i bir ta ra ­
fa, c oğrafî-tarihî bir gerçeği ifade etm ektedir. Avrasya düşüncesini,
kuzey Asya ve Avrupa'yı içe re ı bir kavram gibi düşünebiliriz. Kadim
“ B k z. F ro n t th e " T e n o r o f ih e W o rld “.
Halil huılctk 23 1
devirlerde Avrupalı kavimler. Avrupa ve O rta A sya'dan H in d istan 'a
'« d ar yayılm ışlardır. Yukarı O rtaç a ğ ’da Asya kadim lerinin (H unlar,
varlar. Bulgarlar. M acarlar, U zlar. Kıpçaklar, C engiz H an
'ogolları) aksi do ğ ru ltu d a A vrupa’nın göbeğine k a d a r yayıldığını
“rm ekteyiz. G üneyde ise Akdeniz, O rtad o ğ u ’yla Avrupa'yı bütün-
ştirnıiştir. Yeni çağlarda Avrupa, do ğ u su n d a evvelâ O sm an lı-T ü rk
im p arato rlu ğ u n u n , sonra Rusya'nın yükselm esiyle, yine Avrasya'nın
jeopolitik sınırları içine girm iştir.
Rom a egem enliği zam anından beri, T una ve D rava nehirlerinin
"neyindeki Balkan yarım adası ve Anadolu. A vrupa’nın g ü n e y d o ğ u ­
su n d a o rta k tarihe sahip bir tarihi bölge d u ru m u n u k o ru m u ştu r.
Bölge. D o ğ u -R o m a İm paratorluğu (Bizans) (3 9 5 -1 4 5 3 ) ve Osm anlı
İm paratorluğu zam anında ( 1 3 52-1912) bu birliği sürdürcgciıniştir.
II. M u rad (1 4 2 1 -1 4 5 1 ), M acar Krallığı'yla yaptığı antlaşm ada
(1428) T u n a nehrinin güneyindeki y anm adanın O sm anlı ülkesi ol-
[duğu gerçeğini kabul ettirm işti. Bir kelimeyle, üç yüzyıl A vrupa’nın
güneydoğu sınırı, T u n a-D rav a üzerinde kalm ıştır. Böylece, Boğaz-
lar-İstanbul ekseni etrafında Balkan yarım adasıyla Anadolu, o n beş
| yüzyıl, iki im p arato rlu ğ u n idaresinde sürekli b ir ünite, b ir ta rih î bölge
[olarak yaşam ıştır. Bölgenin temel sosyal yapısı, tüm istilâlara rağm en
aynı kalm ıştır. Kırsal sektör, köylü aile çiftliklerinden oluşuyordu
(Oiko. baştina, çifl-h a n e). Bizans ve Osm anlı im p arato rlu k idareleri,
bu tem el yapıyı dikkatle korum aya çalışıyorlardı.” M ichel Lhcritier.
bu jeopolitik üniteyi “sürekli bir tarih î bfrlgc" (région historique)
K a y m a k ta d ır. Boğazlar, A nadolu’yu B alkan'dan, A kdeniz’i K arad e­
niz'd en ayıran bir engel değildir. Son zam anlarda B oğazların A vru­
p a’nın s ın ır ı old u ğ u iddiası (AB çevrelerinde). T ü rk iy e’yi A vrupa’dan
dışlam ak için bazı küçük devletlerin o rtaya attığı siyasî m aksatlı bir
İddiadır.
G ü n ü m ü zd e on m ilyonu aşan nüfusuyla İstanbul, yalnız Balkan­
lar ve A nadolu için değil, Avrupa İçin d e en önem li m etropotlerden
biri hâline gelm iş; Boğazlar, Karadeniz kuzey ve T u n a m em leketle­
riyle A kdeniz a rasın d a gittikçe yoğunlaşan bir trafiğin işlek kanalt
d u ru m u n u alm ıştır.
" B k /.. H . İn a lc ık . A n lic o n o m ic a n d S o c ia l H istory o f ıh e O tto m a n tîm p ire .
C a m b r id g e 1 9 9 4 . 1 4 3 -1 5 5 .
 252 Tarihte Avrupa Birliği ve Türkiye
Halil İnalcık 233

XVI. yüzyıl başlarında O rtaçağ Avrupa'sı hâlâ bir b ütün.

13 5 0 - )6 9 0 dö n em in d e O sm a n lıy a k a rşı birleşm e, O rtaçağ ların
Respubiİca C hristiana olarak düşünülüyor. Papalık vc im parator,
haçlı ideolojisinin devam ı o larak algılanabilir. A vrupa artık, K u d ü s’te
râfızî hareketlere ve T ürklere karşı korunm ası m antığıyla, tü m A vru­
İsa'n ın m ezarını M üslüm anların elinden k u rta rm a k için d eğ il, İstan ­
pa’yı kendi o to riteleri altında tu tm ak iddiasında b u lunuyorlardı. V.
bul ve gün ey d o ğ u A vrupa'da yerleşen O sm an h 'y a k arşı L ev an t'ta
Kari (1 5 1 9 -1 5 5 4 ) ve P apalar diptorr.asisi. Avrupa'yı T ü rk le re k arşı
Lâtin m illetlerin (Venedik, Ceneviz, F ransız. K ıtalim , vb.) k u rd u k ları
haçlı ittifakı etra fın d a toplam a çabalarına day an ıy o rd u . Fakat XVI.
kolonileri sav u n m ak İçin birlcşiyordu. A kdeniz’d e İtalya vc «d aU ı.
yüzyılda respttblica C hristiana sarsılm aya bağladı F ran sa. In g illrrr
O rta A vrupa’d a M acaristan ve A vusturya tehdit altındaydı. 1 5 2 9 ’dan
gibi güçlü m illî m onarşiler ortaya çıktı ve im p a rato ra v e papalığa
başlayarak T ü rk akınları karşısın d a A lm anya’da Tü rk K o rku su d o la ­
karşı koym aya başladılar. Birleşik Hıristiyan A vrupa yerine, b ağım sı/
yısıyla kiliselerde m untazam an ça n la r çalınıyordu. R om a p ap a la rı bu
devletlerin d enge politikası ve sonuçta b ir devletler sistem i ve d ip lo ­
dö n em d e d e, A vrupa H tristiyan Ü lkesi (respublica d iris iia n a Y n m
m asisi ortaya çıktı; Fransa, François I (1 5 1 5 * 1 5 4 7 ), İngiltere
tem silcisi ro lü n ü üstlendi (1 5 7 2 Kutsal l.igası, 1684 K utsal l.igası).
Elizabeth I (1 5 5 8 -1 6 0 3 ), H ollanda Prens M aurice (1 5 8 4 -1 6 0 9 )
A vrupa'da ü stü n lü k k u rm ak isteyen h e r h ü k ü m d ar. T ü rk le re karşı
zam anında tam ve m utlak bağım sızkk siyaseti g ü tm eye başladılar.
birleşik H ıristiyan A vrupa’nın k o ru y u cu su roliinü b en im siyordu
İm p a rato r ve Papalığa ka rşı m ücad eld erin d e, A vrupa’n ın d o ğ u su n d a
iR o m a-C erm en im p arato ru V. K ari; İspanya Kralı II. Philip. Leopold
yükselen b ir s ü p e r güce. O sm anlı İm p arato rlu ğ u m a başv u rm ak tan
I. F ra n sa Kralı XIV. L ouis). 1 3 5 0 -16 9 0 d ön em in d e O sm an lıy a karşı
başka ç a re Inılam adılar. Böylcce Osm anlı İm p a rato rlu ğ u . A vrupa
A vrupa’d a devlet ad am ları o n larc a Birleşik A vrupa Projesi ö n e rm iş ­
D evletler S iste m i'n in vazgeçilm ez bir parçası h âlin e geldi. François
tir.*7 Proje sahipleri. H ıristiyan A v ru p a’sını, pek azı A vrupa m e d e n i­
I ’in M u hteşem S üleym an’la ittifakı (1 5 2 6 ), A v ru p a’d a fiilen
yetini k o ru m a davasını ileri sü rm ü ştü r.
respublica C hrisliana'nın s o n u n u getirm iştir. M o d e rn A vrupa’nın
1683- 1 6 9 9 'd a Batı A vrupa dışın d a birleşik A vrupa O sm a n h ’ya
yalnız siyasî çehresi değil, dinî haritasının yerleşm esinde d e b ugün
karşı son kesin karşılaşm asın d a galip geldi. 1684 K utsal L igası’nm
tarihçi O sm anlı fak tö rü n e önem li bir y er v erm ek ted ir. A lm anya'da
(Jtam a-C erm en İm p arato ru , U h is ta n Kralı ve V enedik. I 6 8 6 ‘da
Protestanlığın yerleşm esinde O sm anb tehdidi, k u şk u su z cn önem li
Rusya) m ücadelesini, tü m A vrupa nefesi kesilmiş izliyordu (g ü n lü k
faktörlerden b irid ir.* A ncak 17 5 0 -1 8 7 8 d ö n em in d e; en d ü strileşen ,
haber alm a ihtiyacıyla ilk g ü n lü k gazete o zam an g ö rü ld ü ). XIV.
nüfusu ve h am m ad d e ihtiyacı a rta n kapitalist b ir A vrupa. Balkan y a­
Louis. A lm an İm p a ra to rlu ğ u n a karşı genişlem e p lanlarına o ¿ainan
rım a d asın ı kendi n üfuz alanına sokacak, b u ra d a uydu devletçikler
ara verm ek z o ru n d a kaldı. İm p a rato r Leopold i (1 6 5 8 -1 7 0 5 ), A vru­
yaratacaktır.
pa'nın k u rtarıcısı olarak tü m kıtad a bUytik b ir h ü k ü m d ar olu rak s e ­
A V R U P A VH D O Ğ U 'D A N G E L E N T E H D İT lâm landı. X V III. yüzyılda d a A vusturya R usya'yla b irlikte T ü rk İm p a ­
M o d e rn Ç a ğlara gelindiğinde, Avrupa, zam an z a m a n D o ğ u 'd a n g e ­ ra to rlu ğ u ’n a k arşı em peryalist tasarıların ı "haçlı" A vrupa'yı k o ru m a
len iki hayatî tehlike altında birleşm ek, birleşik b ir c cp h c hâlinde te ş ­ kı.ıfı altın d a s ü rd ü re c e k tir.
kilâtlanm ak ihtiyacını duym u ştu r. 1 3 5 0 -1 6 9 0 d ö n e m in d e b u tehdil RUSYA
güneydoğumdan O sm anlı T ürklerin d en geliyordu. 1 6 9 9 'd a n so n ra
16 9 9'dan so n ra y a rım ad a A vrupa'sını D oğu d a n teh d it ed en büyük
tehdit, R us İ m p a ra to rlu ğ u n d a n , Çarlık R usya’sın d a n ve K om ünist
güç, O sm an lı değil, R usya’dır. Rusya. I. P e tro (1 6 8 9 - 17 25) ile b a tı­
R u sy a 'd a n geldi.
lılaşarak kendisini A v ru p a'n ın b ir p arçası, “öteki A vrupa" yapm ayı
başarm ıştır. G erçek d ö n ü m no k tası 1 6 8 6 yılıdır. I684*te O sm anlı
saldırısı k a rşısın d a A vrupa birleşti: O s m a n lıy a k irş i b ir K utsal IJg a
* C. M. Kortcpeter. Ottoman ImperialUm DıtriıtR the Reformation. New
York 1972.
*' Fkz. yükündür "Yem (,'nj'dn linklere Kiirşı İlaçlı Projelen*

234 Tarihte A\rupa Rirliği ve Tıırkiye
kurdu vc kuzeyde yeni bir ccphc açm a düşüncesiyle, o ¿am ana kadar
“b a rb a r” saydığı Rusya'yı ittifaka davet etli. Rusya. K aradeniz kuzey
steplerini ve Kırım yarım adasını istilâ ederek geleneksel birleşik
"D oğu-A vrupa" im paratorluğunu kurm ak için, bu daveti kaçınlm az
bir fırsat kabul etti. Liga'ya katıldı (1 6 8 6 ). Bu, Avrupa tarihinde bir
d ö n ü m noktasıdır. Rusya. Hıristiyanlığın ve Batı M edcniyeti’nin s a ­
vunucusu sıfatını benim seyerek, H absburglarla birlikte O sm an lı’ya
karşı savaş dönem ini başlattı. Özellikle Büyük C athcrina (1762-
1796) zam anında, 1768-1774 Savaşı ve o n u n akab in d e K ının H a n ­
lığı ve K aradeniz kuzey ülkelerinin işgaliyle Rusya, A vrupa’d a büyük
devlet d u ru m u n a yükseldi. XIX. yüzyılda Rusya, bir yan d an Batı'da
Battık ve L ehistan’a do ğ ru genişleme, ö te yandan kapitalist Batı’nın
büyük O sm anlı pazarım istilâ etme tehdidinde bu lu n u n ca, Avrupa,
R usya’yı doğudaki büyük tehlike olarak görm eye başladı. Rusya XIX.
yüzyılda sıcak denizlere inm e politikasıyla Avrupa çıkarlarını aynı
z am anda K afkaslar'da, O rtadoğu'd a, A fg an istan -H in d istan ’da tehdit
ediyordu.
A V R U PA B İR L İĞ İ V E M O D E R N T Ü R K İY E
M odem Türkiye Cum huriyeti, Osm anlı Devleti veya o n u n devamı
değildir. O sm anlı Devleti Batı’da, Turkish Empire. Tem pire turc diye
adlandırılm ıştır; A tatürk inkılâbıyla k urulm uş olan m o d ern Türkiye
C um huriyeti bütünüyle farklı bir devlettir. Anayasasıyla Türkiye
C um huriycti’ni, dem okratik, lâik, sosyal b ir devlet olarak tanım lar;
T ürkiye hüküm etleri, m untazam aralıklarla tü m vatandaşların oy
kullandığı seçim lerle iktidara gelir. İslâm dünyasında T ürkiye bu va-
sıflanyla. yegâne gerçek demokrasiyi tem sil eden bir devlet olarak
tanınm ıştır ve Avrupa Birliği’ne katılmak için tüm koşutları yerine
getirm iştir. Fakat AB ile üyelik konusu o rtaya çıktığından beri A vru­
p a ’nın ileri sü rdüğü koşullar, XIX. yüzyıl Şark M eselesi yaklaşımını
hatırlatm aktadır. XV III. ve XIX. yüzyıllarda tü m dü n y a geleneksel
m edeniyetlerini, ya do ğ ru d an koloni-söm ürgeieri hâline getiren, ya-
lıui OMiıaıılı m isâlinde olduğu gibi, kendi ek onom ik ihtiyaçlannu
göre refo n n adı altında birtakım yapı değişikliklerini kabul ettiren
(O sm anlı Tanzim at 1839*1877 reformları) bir Avrupa karşısındayız.
B ugün, Türkiye'yi kendi bünyesine alm ak vaadiyle Avrupa Birliği,
zorunlu kriterler denilen birtakım yapı değişikliklerini ileri s ü rm e k ­
tedir. Tanzim at dönem inde olduğu gibi, bu yapı değişikliklerinin.
Halil İnalcık 235
b ü ro k ratlar vc devlet adam ları tarafından h alk a d a h a sağlıklı, daha
m o d em bîr idare, ileri m edenî hayat koşullan g etirm ek için kabul
edildiği ilân ed iledursun, k aram sar gözlem ciler XIX. yüzyıldaki gibi
k apitalist A vrupa norm larının yine Avrupa çık arları için em p o ze edil­
diğini ileri sü rm ek ted ir. T ürkiye’nin A v n ç a G ü m rü k Birliği’ne g ir­
m esini A vrupa tered d ü tsü z kabul etm iş, fakat T ü rk iy e tam üyelik İçin
dayatınca, katılım ın an cak “imtiyazlı ortak lık ” rejimiyle m üm kün
old u ğ u ileri sü rü lm ü ştü r. Kendi işçisinin hayat düzeyi, tü m Avrupa
devlet ad a m la n m n b aşta gelen kaygısıdır. Böylece. T ü rk iy e’ye o rta k­
lık ile, an c ak XIX. yüzyılda olduğu gibi y a rı-sö m ü rg e statü sü revâ
g örülm ektedir. G ü m rü k Birliği, T ü rk ekonom isini h e r a n çök m e te h ­
likesi altında b u lu n d u ran m uazzam bir d:ş tic a re t açığı getirm iştir.
Bazı gözlem cilere göre. A vrupa’nın gelişen m em leketlere ekonom ik
kalkınm a yardım ları dahi bencilcedir; çünkü lak ir bir m em leket iyi
bir p azar değildir. A vnıpa kapitalist söm ürü politikasının süregeldi­
ğini iddia edenlerin tepkisi bu gözlem lerden kaynaklanm aktadır.
XVIII. yüzyılda H in d istan 'd an ve T ürkiye’den dü n y a p a z arlan n a b ü ­
yü k ölçüde pam uklu ihraç edilirken, XIX. yüzyılda bu h arek et tersine
dö n m ü ş, T ürkiye ve H indistan Batı pam uklularının p a z an olm uş, bu
iki ülke A vrupa fabrikalarına yalnız ham pam uk ihraç e d e r durum a
dü şm ü ştü r. Sam uel H u n tin g to n , İçine kapanık bir A vru p a'n ın ü s tü n ­
lüğünü h e r çeşit araçla, gerektiğinde silâhla korum ayı salık verirken,
tam d a XIX. yüzyıl söm ürgeci A vrupa’s ın savunm akla. Türkiye'yi
Avrupa dışında bırakm aktadır.
S o n kez, Batı m edeniyeti ile öteki dünya m edeniyetleri, bu arada
İslâm ile A vrupa arasında çatışm ayı, tarihin kaçınılm az bir gelişm e
aşam ası olarak g ö ren siyaset bilimcisi H u n tin g to n ’u n g ö rü şleri Ba-
tı’d a hayli rağbet görm ektedir.
ÖZETLE
Yukarıda, tarih te T ü rk iy e’nin komşularıyla ve b u gün k ad er birliği
yapm aya hazırlandığı Avrupa ile ilişkileri konusunda, stratejik koşul­
lar ve gelişm eler üzerinde genel bir tablo çizmeye çalıştık. Bugün dış
tehlikeler gittikçe dah a belirli hále gelm ektedir. A vrupa'da T ürklere
karşı tarihî haçlı geleneğinin canlandığını (Papatık açıkça AB m esele­
sinde Katolik dünyasını Türkiye aleyhine çevirm e çab asın d ad ır ve
O rto d o k s Kilisesi'yle hin yıllık Şizınaya son verm ekte) ve T ürk
aleyhtarı llelen ist rom m ıti/m in kaybolmadığını gösteren açık k a n ıt­
236 Tarihte Avrupa Hırtı#t ur Türkiye
lar vardır (AB içinde Yunan lobisinin başarılı baskısı, Kıbrıs'ın AB’ye
k abulü). D ünyada, özellikle O rtad o ğ u 'd a kendi çizgisinde bir d üzen
yaratm aya u ğraşan bir süper gücün O rtad o ğ u ’d a kendi planlarını
zorla uygulam a kararı, bölge milletlerinin, özellikle T ü rk iy e’nin h a ­
yatî m enfaatleriyle çelişki hâlinde. D urum . Batı ittifak sistem inin bir
üyesi olan T ürkiye ile ABD arasında son zam an d a ö rtb a s edilem eyen
bir anlaşm azlık aşam asında.
E ge'de tam egem enlik politikası E th n iki Etheria'n ın tarih î haklan
Bizans’ı ihya davasının ilk a şam a s olarak g ündem de. İki yüz yıldır
Avrupa bu am aca hizm et ediyor ve b u gün Avrupa Birliği içinde tarihî
koşullar Y unanlıları her zam ankinden daha güçlü o lduklarına ve e r
geç am açlarına erişeceklerine İnandırıyor. A vrupa Birliği'ncc
M aastricht Antlaşm ası yaptldığınd.ı b ü tü n Y unanlılar bayram yaptı.
Türkiye. Y unanistan karşısında b r şey yapam az ve Y unanlı A vru­
pa 'n ın kalkanı arkasında h e r istediğini elde e d e r inancına vardılar.
Ö b ü r yandan C um huriyet Türkiye’si; 1950’d en beri ask erî d a rb e ­
ler. ekonom ik krizler, nüfus patlaması, köyden şehre hızlı göç s o n u ­
cu sosyal ve ekonom ik dengesizlik, yaygın işsizlik ve fakirlik, etn ik ve
siyasî istikrarsızlık sonucu millî devletin bünyesinde d erin s a r­
sıntılarla karşı karşıya gelm iştir. Türkiye bir taraftan d a 1999 büyük
deprem felâketi gibi doğal bir afetls sarsılm ıştır. M odern T ü rk iy e’ye
eski hasta a d a m deyim ini lâyık gören binlerinin hayret d o lu gözleri
ön ü n d e , son yirmi yıllık dönem d e Türkiye halkı öyle b ir dinam izm ,
öyle bir gelişm e örneği gösterm iştir ki, AB'ye üyeliği g ü n d em e g eld i­
ğinde, tarafsız gözlem ciler bu güçlü ülkenin katılımıyla dünya denge
sistem inde esaslı bir değişiklikten söz etm eye başlam ıştır. T ü rk i­
ye’nin dcm ogidfik vc ekonom ik dinam izm i ko rk u lacak bir düzeye
erişm iştir.
Unutm ayalım , enflasyon Türkiye’ye genel bir siyasî, sosyal, e k o ­
nom ik bünye hastalığı getirm iştir. Dar gelirli k atm anda işçi, m em ur
sürekli fakirleşirken, çeşm e başındakilerin, b ü ro k ratların ve serm aye
sahiplerinin (çoğu kendini kurtarm a çabasıyla) saptıkları yolsuzluk­
ların açıklanm ası (lüks g ö s te rm e d iğ i, çifter çifter yatlar, İsviçre'de
gizli hesaplar) halk arasında şok et.osi yapm ıştır. Bünye hastalığının
öb ü r yüzü, fakirleşen kitlelerin devlet hizm etine yönelm esidir. Devlet
işletm elerine gereksiz yere İşçi ve m em ur alınarak bu işletm elerin
ekonom ik verimliliğini kaybetmesi, özelleştirm e hâlinde ekm eğini
kaybetm e kaygısı içindeki personelin direnci, yeni idarenin rasyoncl-
Halit İnalcık 237
leştin n e çab ala n ö n ü n d e ciddi bir engel olarak ortaya çıkm aktadır.
U nutm ayalım , Sovyctlcrin ekonom ik ç ö k ü şü n d e en önem li faktör,
yalnız m em u r o rd u su değil, işçi köylü tü m halkın devlet bütçesinden
geçinm e alışkanlığıydı. Bugün T ürkiye’de, enflasyon ve ekonom ik
krizle fakirleşen, açlık sın ın n d a yaşayan m iy o n la r, ister istem ez, ge*
çim ini, bakım ını devletten bekler d u ru m a g elm iştir. H ü k ü m et için
b u n u n altın d an çıkm ak âd e ta im kânsız bir hâle g elm ektedir. Bütçeyi
yutan dış, iç borçlanm a, fiyat zam lanyla d u ru m a ç are bulm aya ç ab a­
layan İdare, ister istem ez bir kısır d ö n g ü iç ne girm iştir. lM F ’yc faiz
ö d em ek ten kurtulacağız d erk en , b u n u yapam ayacağım ız a n ­
laşılm ıştır.
Rn büyük tehlike, 1994‘tcki gibi bir ek onom ik krizin patlak v er­
m esidir. Bu takdirde Türkiye, dev gibi iç ve dış s o ru n la r karşısında
çaresiz kalabilir, işsizlik ve sefalet görülm em iş biçim de halkı vurur,
devlet dü n y ad a saygınlığını kaybeder, dış so ru n lard a d ü şm an daha
cüretli girişim lere kalkar; AB’ye katılm a şansı zayıflar. G örebildiği­
miz kadar, ek onom ik krize yol açabilecek olum su/, gelişm eleri ö nle­
m ek, hük ü m etin vc halkın en başta gelen ödevidir. TB M M , devlet
adam larım ı/, bu tehlikenin farkındadır. Rooscvelt’in N e w D eal politi­
k asında uyguladığı biçim de yeni iş alanları açılm asına ön em v e­
rilm ektedir (özellikle toptu k onut projesi, geri kalm ış bölgeler için
teşvik yasası, orm an niteliğini kaybetm iş alanlann satışı ve işletilmesi,
turizm i teşvik önlem leri, vb.). Fakat ik tid an kaybetm em ek kaygısıyla
işbaşındakilerin, evvelki h üküm etler gibi popülist bir siyasete kendini
k aptırm am ası çok önem lidir. IM F idarecileriyle teşvikler üzerinde
son tartışm a böyle b ir kaygıdan kaynaklanm aktadır. U zun vadede
p roblem lerin genel kaynağı, h e r çeşit gelişmeyi geride bırakan hızlı
nüfus artışıdır. Son yıllarda nüfus artışı yavaşlamaya başladıysa da.
D o ğ u ‘d a yıllık yüksek düzeyi korum aktadır (2 0 0 0 yılında Türkiye
n ü fu s artış hızı, 1.4 ile dünya ortalam ası üstü n d ed ir: bkz. S erdar
Sayan. D oğu Batı, sayı 17).
B ütün so ru n , geçm işteki gibi milletçe ağır fedakârlıklara k atlan ­
m aya m eydan bırakm adan problem leri milletçe çözm e bilincine
erişm ektedir. S o n iki yılda enflasyonun düşm esi, hızlı sanayileşm e,
turizm ve ticarette hızlı gelişme, ekonom ik büyüm enin yüzde 5 ‘in
ü stü n e çıkm ış olm ası iiınit verm ektedir.
Türkiye, içeride İH’ralx.*rlik vc gelişmeyi tehdit ed er g ö rü n en iki
tem el problem km^iMtıd.ıdır: Birincisi A tatürkçülük vc İslâmiyet.
238 Tarihte Avrupa Birliği ve Türkiye
ba§ka d eyim le m u tlak lâik devlet idealiyle d in d ar b ir ç o ğ u n lu ğ u n ih ­
tiyaçlarını ahenkleştirm e problem i türban so ru su n d a sem bol leşm iş
derin b ir problem (Sam uel H untington. bu nedenle T ü rk iy e ’yi m o ­
d e rn dün y ad a kültürce parçalanm ış toplumlar sırasın d a g ö rü y o r);
İkincisi, hızla a rta n bir nüfusun ekonomik dengelere ters d ü şen g it­
tikçe a rta n ihtiyaçları. Bir katm an halkın aşın tükctim ciliğİ. D u ru m ,
h üküm eti radikal önlem ler almaya iten bir ağırlık kazan m ak tad ır.
Özellikle, u z u n enflasyon sürecinin sıkıntıları devam etm ek te, sosyal
çalışm ayı keskinleştiren m uhalif sosyalist akım lar g üçlenm cktedir.
G elişen T ürkiye ekonom ik bakımdan olsun (ticaret hacm i 100
m ilyarı aşıyor). Avrupa'nın savunması bakım ından o lsu n (T ürkiye
N A TO üyesi olarak y atım yüzyıl Avrupa’yı k o rum ak için ö n ccphedc
g öğsü n ü germ iştir) Avrupa için vazgeçilmez bir m üttefiktir. 1760 km
u z u n lu k ta Bakü-Ceyhan petrol boru h am yapım ına başlandı. B o ru ­
n u n geçeceği şehirler Tiflis-Erzurum -Erzincan-Sivas* Kayseri-K.
M araş-A dana’dır. Yılda 5 0 milyon ton petrol nakledecek. M aliyeti
2 .9 m ilyar dolar. Kerkük*Yumurtalık hattı 70 m ilyon to n kapasiteli­
dir. Böylcce Türkiye. Avrupa enerji ihtiyacı için başlıca enerji hattı
ü zerinde bir ülke d urum una gelecektir. Papalık. K atolik dünyasına
hitapla T ürkiye’nin A vrupa Birliğine alınmaması gerektiğini ilân etti.
Papa, P atrik’i kabul ederek 1054’tcn beri süregelen şizm aya son
verm e k a ra n aldt. Ö calan'ın Yunanistan'a yasadışı getirilm esi d a v a ­
sında tüm sanıklar beraat etti. PKK'lılar otu ru m lard a h azır idiler
(Radikal, 30 H aziran 2003).
AB’nin sun d u ğ u "imtiyazlı ortaklık” projesi Avrupa için T ü rk i­
ye'd en tüm bu avantajları saklamak, fakat karşılığında bir şey ver­
m em ek gibi bir sim sarlık politikacını ifade eder. T ü rk iy e’nin AB ü y e­
si olm akla çok şey kazanacağı inancına karşı o lan lar var. Bir köşe
yazarı A vrupa'nın, sorunlarım ız karşısında tu tu m u n a bakılırsa T ü r ­
kiye’nin Yugoslavya gibi parçalama planlarına yabancı olm adığına
işaret ediyor (Yiğit Bulut. Radikal, 30.03.2003).
T arih î gelenek, politikada belki coğrafî koşullardan dah a önem li
bil liA oynar, görünüyor. 2 5 0 0 y j sonra h ır Yahudi devletinin k u ­
rulm ası bir tarihî geleneğe dayanır. Doğu Anadolu ü zerin d e Ermeni
iddiaları bir tarihi geleneğe dayandırılmak istenm ektedir. T arih î k o ­
şulların elverişli bir hâl aldığı zaman bu tarihî hak iddiaları gerçek le­
şebiliyor. C hicago Üniversilcsi’rd e Gmıcnilorin örgütlediği b ir k o n ­
feransta bir i tm eni »yağa kalkıp aynen iddiada bulunm uştur:
Halil İnalcık 239
"Y ahudilcr A m erikan desteğiyle binlerce y:l so n ra k e n d i devletlerini
k u rd u la r, b iz E rm enilcr B üyük E rm eni devletini, v atan d aşı o ld u ğ u ­
m uz B üyük A m erikan devleti yardım ıyla neden k u rm u y o ru z ?"
KAYNAKÇA
A. N. St. Clair. The image o f the Turk in Etiropt, New York 1973.
Bacqué-Grammont. |. L.. * Kuneralp S.. ve Hitzel, F.. Réprésentam
permanent de la France en Turquie (¡535-1991) et d e la Turquie en
France (1797-1991). İstanbul: ISIS 1991.
Beck. B.. From the Rising o f the Sun: Englkh Images o f the Ottoman
Empire, to Î7 I5 , New York 1987.
Bohnstedc, J. W., The Infidel Scourge o f Cod: The Turkish Menace as Seen
by German Pamphleteers o f the Reformation Era. Philadelphia 1968.
Byzance retrouvée. Erudits i l voyageurs français (XVI-XVIIle siècles). Paris
2 0 0 t.
Chew, S., The Crescent and the Rose: Islam and England During the
Renaissance. New York 1967.
Duparc. P.. Recueil des inslructious données aux ambassadeurs et ministres
de France, vol. XIX1X. Turquie, Paris 1969.
Gaillardin, G., Hustoiredu règne de Ix>uisXIV, 6 cilt. Paris 1871.
Heath, M .|., Crusading Commonplaces: La Houe, Lucing and Rhetoric
Against
the Turks. 1986
Hran, A. Y.. Le Lys et le globe, messianisme dynastique et rêve impérial en
France aux XVIe et XVUle siècles, Paris 2000Kolo£lu, O,, Le Turc
dans la presse française: Des débuts jusqu à 1815, Beyrut 1971.
Lavisse. E., Sully, Paris 1880.
Lcibniu, G. W., Projet d'expédition d'Egypte, yay. L. A. Foucher de Careil,
Oeuvres vol. V, Paris 1864.
Ncsnicr, P., La participation destroupes françaises a la campage de Hongrie
de ¡664 centre les Ottomans: la bataille de Saint-Cothard, / er août
1664, Paris 2001.
Osborne, F., Political Reflections upon the Covetmnettt o f the Turks, Oxford
1956. Picrling, Papes et Tsars, Paris 1890.
Rouillard. D„ The Turk in French History. Thought and Utarature, (1520-
1560). Paris 19)8.
Rycaul. P., The Present Suite o f the Ottoman Empire, Londra 1668. (Rycant
1667-I678\lc İzmir'de Ingiliz konsolosu idi. görüglcri üncmli).
240 Tarihte Atrupa Birliği »<r Türkiye

Said. E.W., Orientalism, New York 1979. İS P A N Y O L -T Ü R K İL İŞ K İL E R İN E K U Ş B A K IŞ I

Sctton, K. M.. Venice. Austria and the Turks in the Seventeenth CVn/wy. (1 3 0 0 -1 5 8 4 )’
Philadelphia 1991.
Schwoebel. R., The Shedow o f the Crescent: The Renaissance Image o f the
Turk (1453-1517). New York 1967.
Shaw E. Z.. ve C. J. Heywood, English and Continental View o f the
O tto m a n E m p ire . ¡ 5 0 0 - 1 8 0 0 , Los A n gles 1 9 7 2 .
Thobie, !.. Intérêts et impérialisme français daus l ’empire Ottoman (1895-
1914), Paris 1977.
Thomassy. R., Im question d'Orient soi*s Louis XIV, Paris 1881.
Thévenot. |., Voyages de Mr. De Théverot au Levant..., Amsterdam. 1727.
Ursu, )., La politique orientale de François I, Paris.
Vandal. A.. Louis X IV et l'Egypte. Paris 1889.
Valcnsi. L.. The Birth o f the Despot: Venice and the Sublime Port, ingilizce
çev. A. Denner, Ithaca 1993.

T ü rk vc İspanyol tarihleri hayret edilecek bir paralellik gösterir. A k­

d en iz'in biri d o ğ u su n d a, öteki batısında O sm anlı-T iirk ve İspanyol
im paratorlukları yükseldi. Bu iki im paratorluğun k u ru lu şu XIV. vc
XV. yüzytlın o rtaların d a başlıyor; birisi doğudan, ötekisi b atıd an A k­
d e n iz ’e hâkim olm ak için karşı karşıya geliyorlar. K arşılaşm a, İsp an ­
yol ve T ü rk tarihlerinin büyük devrim açan tarih i karşılaşm asıdır:
1 571'de İnebahtı (L ep an to )'d ak i tarih î karşılaşm adan ön ce bu iki
büyük im p arato rlu ğ u n kuruluş sürccindc İspanyollar ile T ürkler,
birbiriylc savaş alanında tanışm ış bulunuyordu. A ragon K ralhğı'ndan
T ü rk le re karşı 1303 1304'te Bizans’a yardım a geton Katalan
Alm ugavar a sk erî birliği, bir ara Karesi Tüıklcriyle işbirliği yapm ıştır.
K atalanlar kendi h ak lan n ı alam ayınca Bizans İm p aratoruna karşı
isyan ettiler ve G elibolu’ya gelip burayı ellerine geçirdiler (1 3 0 5 ). Bu
sırada Karesi T ürkleri denizden karşı tarafa geçip K atalanlarla işbir­
liği yapıyor, 3 .0 0 0 k ad ar T ürk, 6 .0 0 0 kadar İspanyol Katalan. G eli­
bolu Y arım adası’nda yerleşiyorlar. Bu olayı, çağ d aş İspanyol
M u n tan er’in kroniğinden ve Bizanslı G . Pachym ercs’tcn öğren iy o ­
ruz. O zam an T ü rk ler b ugün Eceabat dediğim iz M aydos K alesi'ni

* özlem Kumrulnr. Türk Korkusu. Doğan Kitapçılık. 2008, 'Giriş' (H. İnal­
cık).
 Halil inaletk 243
242 İspanyol-Türk İlişkilerine Kıifbahf

İspanyol m onarşisi milli bir m onarşi olarak k u ru lm u ştu r. İspanya

bir a ra ele geçirdiler. Katalanlarla işbirliği devam etti. Katalan asker
R econquista'y\ Kuzey Afrika'da devam et:irm ek azm İndeydi. Milli
kum panyası 1308’de İshak adında bir T ü rk önderiyle işbirliği h alin ­
yapıyı kuvvetlendirm ek için M orisco dedik.eri M ü slü m an ları ve Ya­
d e A tina'ya kadar gidiyor, savaş» kazanıp (1 311) F ransız d ükünden
hudilcri İb er Y arım ad asın d an atm aya k arar verdiler. B u n oktada
A tina’yı ele geçiriyor. A tina'daki Katalan egem enliği 1 3 8 8 ’e kad ar
İspanyol milli m onarşisi ile Osm anlı İm paratorluğu a ra sın d a büyük
sürm ü ştü r. K alalanlar, İshak’tan Terklerin kalm asını İstiyorlar, fakat
fark vardır. O sm anlı. çeşitli din ve kavimleri kendi egem en lik şem si­
İshak, K aresi’ye geri geliyor. Böylece, İspanyollar ile T ürklcrin ilk
yesi altında toptam ak politikasına bağlıydı. T ü rk ler, O sm an lı deniz
tanışm ası bu Katalan ücretli asker kum panyası dolayısıyla 1305-
him âyesi altında T u n u s ve C ezayir’e gitm eye başladılar. Bu sırada
1311 tarihleri arasındadır.
İspanyollar Kuzey Afrika’d a O ran , K onstantin gibi lim a n la n ele g e ­
O zam an O sm anlılar küçük bir beylik halindeydi. 1 3 5 1 -1 3 5 2 ’dc
çirm işlerdi. Kuzey Afrika M üslüm anları İstanbul'a G â zî Sultanlara
A ragón kralı, V enedik'le ve Bizans’la ittifak ederek Cenevizlilere k a r­
heyetler g ö n d ererek yardım istediler; evvela Fatih ten, o n d a n sonra
şı savaş halindeyken. O sm anlı Emiri O rh an , Ceneviz tarafını tu ttu .
11. B ay ezid d en yardım talebinde bulundular. O sm anlı denizcileri,
Böylece, İspanyollar ile Osm anlılar arasında düşm anlık, bu savaş
b aşlan n d a Kem al Reis idaresinde. 1 5 1 0 -1 5 2 0 ’lerde Batı A k d en iz’de
s ı r a s ı n d a o r t a y a ç ı k t ı ( Ş u b a t , 1 5 5 2 ) . O z a m a n O s m a n l ı l a r C e n e v iz li-
g ö rü n d ü ler. H icrete zorlanan İspanya M uskıınanlannın, K uzey Afri­
Icrlc işbirliği yaparak savaşta önemli rol oynam ıştır. 1.000 kad ar o k ­
ka'ya göç etm elerine yardım ettiler ve onları gem ileriyle taşıdılar.
çu T ü rk kuvveti K alalanlar ve Bizans’a karşı G alata’yı m ü d afaa etti.
Aynı zam an d a İspanyol m onarşisi, Yahudilcri dc H ıristiyan yapm ak,
O sm anlı ve İspanyol m onarşilerinin kuruluşu d a b irbirine paralel­
olm azsa ülkeden alm ak istemişti. O sm a n iıa r, Y ahudilere (Sefardik
lik gösterir. O rtaç a ğ ’da Ispanya’nın kuzeyinde ü ç d ö rt kü çü k H ıris­
Yahudilcri) sahip çıklt ve o n lan himâyesi altına alarak gem ilerle T ü r ­
tiyan beylik m evcuttu. Bunların M üslüm anlara karşı yüzyıllar süren
kiye’ye nakletti. G ö ç eden Sefardik Yahudilerinin 100 .0 0 0 civarında
m ücadelesi, Reconquista, sonunda birleşik İspanyol m onarşisi k u ru l­
olduğu tah m in ediliyor. G öçm enleri O sm anlı sultanı him ayesine aldı,
du. O sm anlılar da Batı A nadolu'daki küçük beyliklerden biriydi. İlkin
V enedik'in d en izd e engel olm asını önlem ek için V enedik’i tehdit etti.
Karesi Beyliği'ni ülkesine kattı, Rumeli'ye geçti (1 352) ve Rum eli'de
G öçm en Yahudiler, Rum eli’deki şehirlerde, Avlona vc Selanik'te,
bir im paratorluğun tem elini attı. Sonunda A nadolu beyliklerini, İs­
Filistin’d e S afed ’d e yerleştirildi. Sefardik Yahudileri, O sm anlı İınpa-
tanbul’u da (1453) ele geçirdi, A kdeniz'de güçlü bir im paratorluk
rato rlu ğ u 'n a önem li teknolojiler getirdiler. Tekstil sanayiinde S ela­
olarak ortaya çıktı. A ragón vc Kastilya, güneydeki M üslüm anlara
nik ’te k u ru lan çu h a atölyeleri Y ahudilerin elindeydi. O n lar, Y eniçeri­
karşı, Reconquista sonunda birleştiler. Osm anlı vc İspanyol devletleri
lere k um aş imâl ediyordu. İkinci D ünya H arbi’nc k ad ar Selanik bir
tarihinde kutsal savaş, gaza ve Reconquista belirleyici bir rol o yna­
Yahudi şeh ri g ö rü n ü m ü aldı. İspanyol yarım adasından g ö çen bu Ya­
m ıştır. Reconquista’m n son salhasm da 1 4 9 2 'd e Isabel ve F ernando
hudiler. O sm anlı İm p arato rlu ğ u m u n ekonom ik, sosyal hayatında
G ırnata M üslüm an devletine karşı savaş açtılar ve yarım adadaki İs­
önem li rol oynam ıştır.
lâm egem enliğine son verdiler, İspanyollar b u n u İstanbul fethine k a r ­
İspanyol m onarşisi verasetle H absburg H anedam ’ndaıı Ş arik en ’e
şı, İslâına karşı kazanılm ış bir zafer olarak kutladı. İspanyollarla b e ­
intikal etti. İzdivaç yoluyla hem Alman im paratoru, hem İspanyol
raber b ütün A vrupa bu zaferi kutladı.
kralı olarak Şarlkcn. karşısında O sm anlılar. buldu. M ücadele A kde­
İşte Kolom b bu heyecan içinde Isabel’den gem iler için para tem in
niz’d e ve O rta A vrupa'da iki cephede bir dünya savaşı halini aldı.
etli. O n u n kraliçeye vaat ettiği şey neydi? Ç in’d e G rand K han İle O v
Tunus’u n büyük stratejik önem i vardı. Doğu ve Batı A kdeniz’in
m anlılara karşı bir saldırıyı organize etm ek. Yani R econquista nın d e ­
aynı egem enlik altında birleşm esi için iki im paratorluk, T u n u s’a y e r­
vamı olarak M üslüm an Osm anlı İm p a rato rlu ğ u n u ark a d a n vurm ak
leşm e girişim inde b ulundu. Şarlken, 1535’ie T ürklerin elinden T u ­
Kolom b, yanlışlıkla Am erika'yı keşfediyor, iki milletin tarihinde bu
n u s'u ald», fakat dah a sonra T ü rk ler şehri ;ekrar ele geçirdiler. O s-
nun gibi dünya larihinc yön vermiş çok önem li karşılaşm a ve
m anlılar, d ah a 1510'lardan itibaren Balı A kdeniz'de üsler teinin et-
pare k llik vardır.
 Halil İnalcık 245
244 Ispaıtyol-Turic İlişkilerine Kitşbakift

n u s ’u aldı, fakat O sm an lılar T unus'u e rte » yıl te k ra r ele g eçird i. İs ­

m eye başlam ışlardı. Evvela Cezayir'e yerleştiler. B arbaros. I 5 3 3 ’te
p anya P ortekiz İşgali ( 1 5 80) so n u c u A m erika’ya ve H in t denizine
T u n u s ’u ete geçirdi. T u n u s üzerinde m ücadele Ş arlk en . (1 5 1 6 -
yöneldi.
1556) ile oğlu II. Fclipc (1 5 5 6 -1 5 9 8 ) dö n em in d e devam elti. Bu
A m erikan sö m ürgelerinden gü m ü ş taşıyan İspanyol kalyonlarını
dönem . İspanyol tarihinin zirveye eriştiği bir tarih tir. Bu ikisi, tüm
İngiltere vurm aya başlam ıştı. II. Felipe'nin İn g iltere’yi istilâ için h a ­
A vrupa’da Katolikliğin galebesi için çalıştılar. II. Felipe F ransa'yı b a ­
zırladığı Büyük A rm ada. Kuzey D enizi'nde p e rişan oldu (1 5 8 8 ). İs ­
ğımlı hale getirdi. O sm anlılar da bu cevirde. A k d en iz'd e b üyük deniz
panya, b u A rm ad a’yı İngiltere'ye sevk ederken A k d c n i/H r arkasını
gücü haline gelm iş bulunuyordu.
P reveze (1 5 3 8 ) deniz zaferi. A kceniz’d e O sm anlı egem enliğinin O sm an lı’ya k arşı güvence altına alm ak zorundaydı, işte b u tarihlerde
başlangıcıdır. 1565’te O sm anlılar Batı A kdeniz'in kapısı M alta’yi da biz ilk k ez O sm anlı-İspanyol yakınlaşm asını g ö rü y o ru z. Ç eşitli a ş a ­
ele ge ç irm e girişim inde bulunuy o rlar M alta d ü ştü ğ ü ve O sm anlı d o ­ m alard an g eçtik ten sonra İspanyol m onarşisi ile O sm an lı im p a rato ru
n anm ası bu ü sse yerleştiği takdird e. İspanya b ü y ü k tehlike altına g i­ a ra sın d a 1 5 8 4 ’te b a n ş anlaşm ası im zalandı. II. Felipe, ü ç s e n e so n ra
recekti. İspanyollar, M alta Şövalyeleri'ni kuvvetle d esteklediler. B ü­ b ü y ü k hazırlık lard an sonra 15 8 8 ‘d e Büyük A rm ad a'y ı İn g ilte re ü z e ­
tü n A vrupa M alta Ş ö v alyelerinin arkasında cephe aldı. O sm anlılarm rin e g ö n d erecek tir. İspanya denizlerde ü stü n lü ğ ü n ü kay b etm iştir.
M alta k u şa tm a sı büyük zayiatla başansızlığa u ğ rad ı (1 5 6 5 ). 15 9 0 ’lard a O sm an lılar Isp an y a’ya k a rşı bü>ük b ir d o n a n m a y la saldırı
A k d en iz’de İspanyol m onarşisine karşı ü s tü n lü k savaşının ikinci p lanladılar. II. Felipe. İngiltere ve H o llan d a’d a m ü cad eley i s ü rd ü r ­
d ö n ü m n o k tası Kıbrıs A dası’nın fethiyle b aşlar. O sm an lılar K ıbrıs’ta m ek zo ru n d ay d ı. H o llan d a v e İngiltere, d en iz g ü çleri say esin d e İs ­
ilkin I^efkoşe’yi aldılar, fakat M agosa b ir yıl d ayandı. B u n u n üzerine pa n y o l-P o rte k iz im p a rato rlu ğ u n u H in t den izlerin d e ç ö k e rttik leri gibi
A v ru p a 'd a b üyük bir H açlı seferi hazırlığı başladı ve p ap an ın k u tsa ­ A k d en iz’e h â k im o ld u la r. Ateş g ü c ü yüksek B reton Tara k a rş ı İsp a n ­
m asıyla V enedik, İspanya, Avusturya a ra sın d a b ir H açlı K utsal U - ya, O sm an lı. V en ed ik g em ileri h içb ir şey yap am ıy o rd u v e K uzeyliler.
g a ’sı k u ru ld u ( 1 5 7 1). Ş a rlk e n 'in g ay rim eşru o ğ lu D o n )uan A k d en iz’e tam a m e n h âk im o ldular.
ku m an d a sın d a 2 0 0 k a d ırg a d a n oluşan b üyük b ir H açlı d o n a n m a sı
h a re k e t etti. H edef. K ıbrıs’ı O sm a n lıb r'd a n g e ri alm ak tı. 2 3 0 gem ilik
O sm a n lı d o n a n m a sın a İneb ah tı’d a (L cpanto) b ask ın yapıldı. O sm an -
lı a sk eri için sefer m evsim i ge ç m iş b u lu n d u ğ u n d an d o n a n m a zayıftı.
Savaşı O sm an lı kaybetti. Yaklaşık 50 0 gem in in k atıldığı b ü y ü k s a ­
vaşta 5 0 .0 0 0 insan denizin dibine g ö m ü lm ü ştü r. Bu tarih î k a rşıla ş­
m anın galibi İspanyol D on lu a n Isp an y a'd a k a h ra m a n o lara k karşı«
landı. 1571 tarihi A kdeniz tarih in d i b ir d ö n ü m n o k tasıd ır. Savaş,
A k d e n iz 'd e T ü rk egem enliğinin sona erd iğ i an la m ın a gelir.
Z afer, İspanyol kralını A vru p a’da ü s tü n b ir d u ru m a getirdi. O s ­
m anlIlar, A k d e n iz 'd e eski ü stün lü k lerin i kaybettiler. M ü ttefik ler artık
yalnız K ıbrıs’ı değil, İsta n b u l’u almayı d a hayal ed iy o rlard ı. Y eniden
sü ra tle in şa ed ile n O sm an lı don an m ası 1 5 7 2 ’d e d e n iz e açıld ı vc g e ­
len m ü tte fik d o n a n m a sı k arşısın a ç ü tı. H açlı d o n a n m a sı b u k e z s a ­
v aştan k açın d ı, l^epanto. Ispanyol tarih in d e ve k ü ltü rü n d e b ir d ö n ü m
n o k tasıd ır. İspanya, a rtık A kden iz’in hâkim iydi. İspanyol e d e b iy a tın ­
d a bu ta rih te n s o n ra T ü rk figürii ön p lan d a g ö z e çıırpıır. T u n u s , İs«
panya için K ıbrıs’ta n dahıı önem liydi. I 5 7 3 'tc D oıı lıuın g elip T u ­

" T ü r k K o r k u s u -'
D oğulu bir O rtaçağ devleti olan Osm anlı devletini ve to p lu m u n u .
ideal bir devlet ve toplum olarak gösterm ek h içbir tarihçinin aklından
geçm ez. Tarihçinin ödevi, bir değer hük m ü verm eden, belli b ir to p ­
lum da ve d önem de davranışların ve k u ru m la n n neden o biçim de o l­
d u ğ u n u anlam ak vc açıklam aktır. Batı ve D oğu, u zu n yüzyıllar dinî,
kültürel vc siyasî çatışm a halinde yaşam ış vc birbirini algılam ada
aşılm az bağnazlık ve yanılgılar içine d ü şm ü ştü r. Buna k arşı h üm anist
A vrupa’da ilk kez, bilimsel bir düşünceyle ö tekini gerçekçiliği içinde
anlam a kaygısı gündem e gelm iştir. D r. Ö zlem K um rular b u eserde,
bu iki yaklaşım da olanların T ü rk ve T ürkiye hak k ın d a d ü şü n c e ve
gözlem lerini a ktarm aktadır. Aşağıdaki satırlarda, T ü rk le r ve Türkle-
rin devlet ve k ü ltürü üzerinde Batı’d a yaygınlaşm ış bazı yanılgıları,
b ir tarihçi yaklaşımıyla açıklam a deneyim inde bulunacağız.
Batı’d a vc D o ğ u ’d a O rtaçağ insanı, T a n n 'n ın bu d ü n y a işleri ü z e ­
rin d e h e r yerde ve h e r a n hazır olduğu in an a n d a y d ı, o b ir m averâî
y aratıktı. XVI. yüzyılda inanılıyordu kİ, k a d e r dü n y a im p arato rlu ğ u ­
n u , Türklere ve İspanyollara bağışlam ıştır: ve b u İki b ü y ü k g ü ç A k­
* Özlem Kumrular, Türk Korkusu. Doğan Kitapçılık. 2008. 'Önsöz* (M.
İnalcık)
Ila f il İnalcık 247
d eniz d e egem enlik savaşıyla karşı karşıya geliy o rd u . Büyük Alm an
tarihçisi ö lü m sü z eserlerinden birini İmi karşılaşm aya ayırm ıştı.
D r. K um rular, inanılm az b ir çabayla yalnız İspanyol kaynaklarını
değil. A vrupa’d a erişilebilecek pek çok belge kolek siy o n u n u , elçi ve
gezgin rap o rların ı gö zd en geçirm iş v e o yüzyıllarda Battlı’nın,
T ü rk ’ü n İnancı, padişahı, savaş taktikleri, yaşam ı, şehirleri, e sir ve
forsaları nasıl g ö rd ü ğ ü n ü ve nasıl tasvir etliğini ö n ü m ü z e serm iştir.
D r. K um rular, özellikle T ü rk ler elinde iki yıl tu tsa k hayatı yaşam ış
b üyük İspanyol edibi C ervantes’in anılarını, T ü rk ’e karşı g ö rü ş ve
d u y g u lan n ı güzel b ir üslupla T ü rk o k u ru n a tan ıtm a k ta d ır. D in İçin
savaşı e n y üksek e rd e m sayan C â zî’yi ve Haçlı'yi g ü ld ü rü c ü b ir ta b ­
loda sergileyen C ervantes. Ycnİçağ’ın aynm n o k tasın d a T ü rk ’e b a ­
k an b ir gözlem cidir. Ycnlçag’ın başlarında İspanyolların kralı ve Al­
m anların İm p arato ru Şarlken (1 5 1 6 - 1556ı. O sm an lı sultanı “ Büyük
T ü rk ” K anunî Süleym an (1520*1566). A kdeniz’d e ve O rta A vru­
p a 'd a. d en izd e vc karad a dü n y a egem enlisi İçin karşı karşıya savaş­
m aktaydılar. İspanya. İtalya ve öteki Batı to p lu m la n n d a b u çatışm a
d ö n em in d e ilk k e z T ü rk lere k arşı b ü y ü k İlgi d u y u ld u vc T ü rk lcri ta ­
n ım a ihtiyacı ken d in i gösterdi.
O sm anlı-A vnıpa ilişkilerinde a rk a arkaya altı a şam a saptanabilir.
B İR İN C İ AŞA M A
O sm anlı g ü c ü A nadolu’d a vc Rum ili’nde, D oğu-R om a tarihi kayser-
lik geleneğini ihya etti. İstanbul’u n fethiyle bu tam am lanm ış oldu.
Fâtih M ehm ed'in ö v ü ndüğü unvanlardan biri Kayser-i R u m (yani
R om a Kayseri) unvanıydı. F âtih’in O rta Asya’d a T im u r’u n to ru n u
H üseyin B aykara’ya g ö nderdiği elçisi K irım ni. h ü k ü m d arın ın k u d re ­
tini belirtirken, dü n y ad a onunla boy ölçüşecek başka b ir h ü k ü m d ar
olm adığını, z ira o n u n “hilafet m akam ı” ve “Altun K ayseriik sülalesi”
tah tın d a o tu rd u ğ u n u ileri sürm ekteydi. Fâtih’in tü m a sk e rî seferleri.
D oğu Rom a İm paratorluğu sınırlarına vsrm a hedefine yönelm işti
(G ü n ey İtalya, G ü n ey Kırım, D oğu R om a’m ndı. Fâtih 1478 ve 1480
seferleriyle bu yerleri im paratorluğuna kalm aya çalıştı).
Palaiologoslann Bizans’ı (1261*1453) içeıdcn p arçalanm ıştı. Saray
ve tatin le şm İş yüksek sınıf, Papalıkla sıkı birlik halinde B atı'dan
Haçlı o rd u ları İteklem ekte; b u n a karşı O rtodoksluğa taassu p la bağlı
halk kitleleri Kntolikleşmcye k arşı gelm ekleydi. O sm anlılar başlan ­
gıçtan b eri OrttHİok* Kiliscsi'ııi himayeleri »Itıııa aldılıır (m etropolit-

248 Ttirk Korkusu
İcre tım ar verilm ekteydi). 1 3 0 0 -150 0 arasında O sm anlı İm p a rato r­
lu ğ u n u n Balkanlar'da yerleşmesi bu siyasetin ü rü n ü d ü r. Fâtih İstan ­
bul'da Patrikliği ihya ederek bu siyaseti tam am lam ış oldu.
O sm anlı devletinin nasıl olup Hıriîtiyan Balkanları fethettiği ve
sürekli yerleşmeyi başardığı bugün d e belli başlı bir tarih so ru su d u r:
bunu Balkan milli devletlerinin kuruluş d ön em in d e milliyetçi görüşle
vc y akınlarda M arksist teoriyle açıklama girişim leri iflas etm iştir. E s­
ki teoriye göre O sm anlı egem enliği kılı; ve tedhişle gelm iş vc ask erî
bir sipahi sınıfının kontrolüyle bir söm ürü rejimi o larak sürcbilm iştir.
Bugün O sm anlı arşiv m alzem esine dayanan: Fetih Yöntemleri.
Raiyyet R üsum u, ç ift-hane rejimi başlıklı araştırm alarım ızda süreç,
teoriyle değil, bir tarihî analizle açıklanm ıştır. O sm anlı devleti fetihle­
rinde istim âiet ve a m a n prensipleri sayesinde yerli Hıristiyan halkları
barışa vc uzlaşm aya ikna edebilm iştir. O sm anlı d aim a rakibe ü ç kez
teslim olm a teklif eder, öneri kabul g ö rirs e bir yeminli 'a h d n a m e 'yle
can ve m al güvenliği garantisi verilir. Bu garan tiler titizlikle uygula­
nır. Birçok fetih bu yolla gerçekleşm iştir
O rto d o k s inancına sıkı sıkıya bağlı Grek vc Slav köylüsü. Kİlise’yi
himaye eden O sm anlı rejim ini bir koruyucu o larak g ö rm ü ştü r. Ö te
yandan eski feodal angaryaları kaldıran, köylünün to p rak tasa rru fu ­
nu m îrî arazi rejimiyle garanti eden Osm anlı verg i-to p rak sistemi
(aslında bu sistem klasik D oğu Rom a İm paratorluğu d ö n em in d e h â ­
kim rejim di, bkz. P. Lcm erlc vc H. İnalcık) uzu n O sm anlı egem enlik
sürecini açıklayan iki tem el olaydır. Bu lo k ta la r O sm anlı siyasî reji­
m inin sürekliliğini açıklar, ö z e tle , bu iki tarih î sü reç so n u c u d u r ki.
Papalığın kılavuzluğuyla O sm anlı’ya karşı I laçlı seferleri dü/ım ley^n
Katolik Avrupa, defalarca bozguna uğram ıştır (N iğbolu 1396. Varna
1444. İkinci Kosova 1448, İstanbul 1453). Bu kitaptaki ifadelerin
çoğu gösterm ektedir ki, Batılı bir açıklama peşinde olup, d in î taa s­
sup. baskı, tedhiş, zulüm kavram ları ötesine gidem em iş, an c ak V e­
nedikliler ve Machiavelli gibi bir dü şü n ü r (bkz. Prens) bazı pozitif
gözlem ler yapabilm işlerdir.
D in farkına rağm en Osm anlı İm p aratorluğu’nu kadîm D oğu
Rom a İm paratorluğu nun bir dirilişi gibi yorum layan tarihçiler b ir­
çok bakım dan haklıdır. Başlangıçtan beri yalnız ihtida ed en ler değil,
O rto d o k s dininde kalanlar. Osm anlı devktini kendi devletleri olarak
benim sediler. Bunun açık bir örneği. 1 4 5 3 -1 4 5 6 ’da M im im i Boğa-
/ m ii kontrol eden adalar halkının tutııuuKİur: Pu|N»lık d o nanm ası bu
H aiii İnalcık 2 4 9
ad a la n işgal ettiği zam an, Rum halkının taraftarlığ ı sayesinde a d alar
O sm anlı egem enliği altına girdi ve XX. yüzyıla k a d a r O sm an lı id a re ­
sinde kaldı. Rum ların O sm anlı rejim ini b e n im se m e sin in ekonom ik
nedenleri dah a a z önem li değildir. V enedik. C eneviz. Provanslılar,
öteki Latin m illetler: İstanbul. G alata. A d alar ve K a ra d e n iz 'd e ticareti
kendi tekellerine alınışlar, denizaşırı tic a re tte R u m ları dışlam ışlardı.
O sm anlı, İstanbul’a yerleşince. Latinlcrin tekeline s o n verdi, Osm anlı
him ayesinde Rum , Yahudi vc E rm cniler e k o n o m ik refah a kavuştular.
B a tfd a b u g ü n tarafsız tarihçiler bu kaynaşm ayı (sym biosis) belirten
yazılar yayım lam aya b aşlam ıştır (M . Balivet. G . V ein stein . vb).
1 4 5 3 -1 5 5 0 d ö nem inde Osm anlı h u k u k rejim i, yerli halkların ö rfî
âd et ve h u k u k u n u örfî ka n u n la r ve yasaknâtr.eler’lc yerin d e bıraktı.
1600'lerde K a n u n n â m e-i Cedîd uygulanm aya k o n u n cay a k a d a r k a­
nunnâm elerd e d in î h u k u k kuralları, ulem a fetvaları gö rü lm ez. İşte
O sm anlı İm p arato rlu ğ u m u n k u ru lu şu n u ve yapısını b u g ü n tarihçi
böyle açıklayabilm ektedir. O çağda çatışm a, u zu n savaşlar. Avrupa
devletleri a rasın d a d a eksik değildi.
İK İN C İ AŞAM A
XVI. yüzyıl başlarından 1590 yılına k a d a r geçen d ö n e m d ir. Birinci
dö n e m d e O sm anlı, A nadolu ve B alkanlar'da D oğu R om a İm p arato r-
lu ğ u ’nu İhya etm iş bulunuyor. Batı’ya karşı belge halkını tem sil e d i­
yordu. İkinci A şam a'da O rta Avrupa'ya. O rta d o ğ u ’ya, A rabistan'a.
C iiney A k d e n iz'e yayılan im paratorluk, bir dünya g ü cü haline gelm iş­
tir. Tebaası köylüyü, din farkı gözetm ed en yerel istism arlara karşı
hakkıyla him âye ed en (tahrir, tım ar rejimi, kadı gözetim i) Osm anlı
rejimi. L uther A lm an y alIn d a ayaklanm alar d ö nem inde bazı y a ıa ıla t
tarafından övgüyle anılıyordu. Osm anlı dünya yüzünde H in t denizle­
rinde P o rtek iz'e karşı G u c e ra t'ı, E ndonezya'da Açe S u ltan lığ ı’nı h i­
mâye ediyor. A kdeniz'de 1538-1571 dönem inde hâkim birinci deniz
gücü (seapower) hâline geliyor, İspanya'nın Cesayir ve T u n u s 'ta y e r­
leşme (Reconquista) girişim lerini önlüyor ve A m ıp a 'd a O rtaç a ğ P a ­
palık ve im p arato rlu k baskısını kıran genç milli devletleri Fransa.
İngiltere ve H o llan d a’yı himâye girişim inde bulunuyor. Protestanlığı
’.cşvik ediyordu. I Icr bakım dan Osm anlı g ücü Kanunî dö n em in d e bir
dünya g ücü d u ru m undaydı. AvrupalInın O sm anlı’d an yardım dilek­
leri XV. yü/yılda b allar. XV. yüzyılda İtalya küçük devletleri, güçlü
rakiplerine kar^ı Osm anlı g ücünü çağırm a tehdidinde b ulunurlardı;
250 Türk Korkusu
böylccc İtalya devletler dengesinde, Osm anlı dah a 1İ. M urad
dönem inden başlayarak (M ilano d ükü V snedİk'e karşı M u ra d 'la d ip ­
lomatik ilişki kurm uştu) önem li bir rot oynam aktaydı. 1519’da
Şarlkcn, seçim ve veraset yoluyla Almanya ve İspanya’nın başına ge-
Ç İp A vrupa'da üstün bir güç Ituline gelince, ö b ü r devletler, gözlerini
Doğu’daki güçlü im paratorluğa, O sm arlı’ya çevirdiler. B ugün tarih
bilimi kesinlikle ortaya koym uştur ki, Yeniçağ’d a A vrupa’d a milli
devletlerin, özellikle bu devletlerden im paratora karşı çıkan en güçlü*
sü Fransa'nın ayakta kalm asında. Osm anlı ittifakı önem li rol sahibi­
dir.
O d ö n em d e Avrupa sahnesinde yeni ortaya çıkan milli devletler.
Fransa. İngiltere ve H ollanda; İm parator*Papa egem enliğine karşı
gözlerini D o ğ u ’daki büyük güce, Osm anlı padişahına çevirm ekteydi­
ler. K anunî, M ohaç Seferi’ııi, M alıakçı'm n belirttiği gibi, Ş a rlk c n ’e
esir d ü şen Fransa Kralı F rançois’yı (1 5 5 8 -1 6 0 3 ) esaretten k u rta r­
mak için yaptığını söylüyordu. Sonraları İngiltere Kraliçesi I.
Elizabeth. İspanyol istilâsı tehlikesi karşısında “Büyük T ü rk ”le ittifak
arayışındaydı. O sm anlı, F âtih’ten beri İtalya’yı istilâ, papayı yerinden
atm a planları yapm aktaydı. 1538 Korfu Seferi gerçek te İtalya istilâsı
İçin planlanm ıştı.
V enedik’te Fransız elçisi. "Büyük Tiirk”le fiili ittifakı haklı g ö ste r­
m ek için uzu n bir n utuk çeker ve zam anların değiştiğinden ve devlet­
lerarası g üç d engesinden söz eder. Başka deyim le, 1520*1590 a ra ­
sında O sm anlı Devleti. Avrupa Devletleri Denge S is te m inin önem li
bir üyesiydi. O sm anlı T ü rk ü , o zam an siyaseten Avrupalı’ydı. O na
karşı hayranlık ve korku, bu dönem kaynaklarına yansım ış o lu p m e ­
tinler D r. K um rular’ın ilk bölüm lerinde verilmiştir.
K arl'ın güçlü halefi İspanya kralı II. Felipe’ye (1 5 5 6 -1 5 9 8 ) baş-
kaldıran H ollandalılan, İspanya M orisco'larını, Avrupa P ro testan la­
rın! ve Kalvencilerini Osm anlı sultanı ırc k tu p ve ajanlarıyla teşvik ve
him aye etm ekteydi. K uşkusuz. O sm anlı gücü. A vrupa Devletler S is­
te m in in işleyişinde üstü n bir rol oynam aktaydı. M esela, lx h is ıa n 'a
bir kral seçm e so ru n u ortaya çıktığında (1 5 7 3 ) Rusya ve
H absburglara karşı O sm anlı kendi namzedini (F ran sa krallık ailesin­
d e n H e n ri’yi) Lehistan tahtına oturtacaktır.
Evet, O sm anlı bu rolünü m alî kaynaklarına, güçlü o rd u su n a ve
d o n a n m a sın a borçluydu. Bu g üç üstünlüğü. A vrupa’nın güçlü m o ­
narşileri. II. l elipc vc H absburglara karşı savaşla desteklenm ekteydi.
Halil İnalcık 251
O sm anlı savaş m akinesi, özellikle ateşli silahlara, ağ ır Yeniçeri piyade
ord u su n a (XVI. yüzyıl so n u n d a otuz altı bin) dayanıyordu. O dönem
A vrupa’sında, devletler a ra sı dengeyi, m alî k ıy n ak îa r v e askerî güç
belirlem ekteydi. II. Felipe d önem inde İspanyol İm p a ra to rlu ğ u n u
sarsan m alî b u h ran la r değil m idir? D r. K um rular, bu dönem O s ­
m anlIsına A vrupa’da korku ve nefret, fakat aynı z a m a n d a hayranlık
ve g ıp ta y la bakıldığını belgeleriyle g ö z ü m ü z ü n ö n ü n e serm ektedir.
İtalyan piskopos Paulo Giovio’nu n Ş a rlk e n e T ü rk le r hakkında
s u n d u ğ u ünlü e ser “bu vahşi halkın nasıl o lu p da im p arato rlu ğ a y ü k ­
seldiğini* anlatm a çabasıyla yazılm ıştır (D r. K um rular, 53). Eser
sonraları, T ü rk le r h ak k ın d a yazan hem şerilerince hayli eleştirilm iştir.
Osm anlı devleti, ilk aşam ada Islâmi gazayı fetih siyasetinin temel
ideolojisi yapm ış, sonraları İslâm hilafet politikasını benim sem iş, tüm
k ürede A kdeniz, Volga ve Endonezya’ya k a d a r tü m İslâm dünyasının
k o ru y u cu su o lm a iddiasında bulu n m u ştu r.
O sm anlı bu d ö n e m d e a sk erî g ü c ü sayesinde yalnız A vrupa devlet­
ler denge sistem inde hâkim b ir rol oynam akla kalm ıyor. A vrupa’d a
gelişm ekte b u lu n an ticarî kapitalizm in en Önemli destekleyicisi du*
ro m u n d a d a b u lu n u y o rd u . XVI. yüzyılda kapitalist gelişim in tem el
d ireklerinden biri, ticari kum panya çerçevesinde a n o n im serm aye
birikim ini sağlayan korporasyon siste m id ir. İogİhere'nİn İlk ticaret
kum panyası, O sm an İıy la ticaret tekelini elinde tu ta n Levanı
C om pany’d ir. E ast In d ia n C om pany (D o ğ u H in d istan K um panyası),
ondan so n ra k u ru lm u ştu r. İngiliz yünlü kum aş sanayiini (özellikle
ucuz kersey'lcri), geniş Osm anlı pazarı beslem ekteydi. İra n 'd a n B u r­
sa, İzm ir ve İstan b u l’a kervanların getirdiği ham ipek. İngiltere’de
¡pek sanayiini beslediği gibi, ipeğin b ü y ü k k ısm ının A vrupa pazaria-
n n a satışı büyük k â r sağlam aktaydı. İspanya’nm A m erika’d ak i plan-
•asyonlarında kölelerin giydiği mavi kaba pam uklular (blue je a n s ’m
m enşei) binlerce to p halinde H alep ve İzm ir lim anlarından M arsil­
ya’ya. o rad a n Isp an y a’ya gitm ekteydi. K. Fuka&awa’n ın araştırm aları
gösterm iştir ki. bu ticaret çok geniş ölçüde bir dünya ticaretine konu
olmaktaydı.
Ö zcüc, O snuınlı tekstil sanayii (ipekli, pam uklu) m am ulleri. Av-
tupu ek o n o m isin in yüzyıllarca e n önem li sek tö rü n ü o lu ştu rm u ştu r.
Avrupa ekonom isi. T ü rk iy e siz işicyemem iştir. Bugün de, T ürkiye’yi
Avrupa Birliği dıyımln Imukııuı hevesinde bulunan ülkeler. T ü rk iy e’yi

252 Türk Korkusu
hiç olm azsa İm tiyazlı O rtaklık formülüyle ek onom ik bağım lılık için ­
de tutm a zaruretini kabul etm ektedirler.
Ü Ç Ü N C Ü AŞAM A (1 5 9 0 -1 6 9 9 )
Dr. K um rular. O sm unlı-A vrupa ilişkilerinde yeni d ö n ü m noktasını.
İncbahtı (L epanto) Savaşı (1571) olarak sap tam ak ta haklıdır. O s-
m anii bu dönem de korkulan, Avrupa « h n e s in d c g ü cü n c başvurulan
bir devlet d u ru m u n u kaybetti; daha zi>ade Avrupa kapitalizm i için,
söm ürülen geniş pazar olarak görülm eye başlandı (Kapitülasyonlar
sonucu O sm anlı, %3 gibi ç ok düşük bir g ü m rü k uygulayabiliyordu).
Daha önce b u tespiti Vatikan vc Venedik belgelerine g ö re eserlerinde
yazm ış olan K. Setton ve L. V alensi’yi D r. K um rular eserin d e ku l­
lanm ıştır. İspanyol ve V enedik donanm aları karşısında O sm anlı
İncbahtı’d a (1571) Akdeniz egemenliğini kaybetm iştir. Lepanto, İs ­
panyol edebiyatının altın dönem i şair vc yazarlarının, başta Cervantes
ve Lope de V ega'nın coşkulu kutlam alarına ilham kaynağı olduğu
gibi, öte yandan Hıristiyan feodal İspanya’nın s o n u n u g ö rm ü ştü r.
D Ö R D Ü N C Ü AŞAM A
1 5 9 0-1699 dönem inde bilim ve teknolojide çağ a çan keşifleriyle
yükselen bir Avrupa karşısında Osm anlı, savaş m eydanında ü stü n lü ­
ğ ünü kaybeder. U zun sü ren savaşlar (H absburglara karşı 1593-
1606, 1683-1699 savaşları. V enedik'e karşı 1 6 4 5 -1 6 6 9 G irit sava­
şı), A vrupa'nın gelişm iş savaş teknolojisi, kale savunm asında tabya
istihkâm usulü, m etalürjide keşifler sonucu ateşli silahlarda gelişm e­
ler. yivli tüfek, süratli atış yapan toplar, köylüden yaya askerî, bilim ­
sel strateji ve taktik bilimi, denizde to p ateş g ücü çok arırm ş k alyon­
lardan kurulu donanm alar vb. A vrupa’nın açık ü stü n lü ğ ü n ü g ö s te r­
m ekteydi. Devir. Osm anlı gibi İspanya'nın da çö k ü şü n e tanık o la ­
caktır.
B E Ş İN C İ AŞAM A
1 6 8 3 -1 6 9 9 savaşları, İspanya-V cnedİk-Lehistan Haçlı ittifakı k a rşı­
sında O sm anlı askeri g ücünün tam çöküşünü gösterdi. 1 6 9 9 ’d a O s ­
m a n lI ilk kez A vrupa'nın teknolojide üstünlüğünü tanır; ç o k g eçm e­
d en sürat topçuluk usulü için bir Fransız general. Boııneval çağrılır,
kale-tabya usulü uygulanır; XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Fransız
hocalarıyla askerî okullar açılır. Bu d ö ıcım lc l IVlro (1 6 8 9 -1 7 2 5 )
Halil İnalcık 253
ile Batı nın teknolojisini benim seyen Rusya, O sm an lı’y a karşı Haçlı
Avrupa’sının yerini alır. O rto d o k s Rusya, O sm an lı’n ın O rto d o k s
Balkan H ıristiyanlarının kurtarıcısı politikasıyla ortaya ç ık a r. İstanbul
patriği dahi R usya’yla gizli işbirliği halindedir. Batı A vrupa, Osm anlı
pazarını kaybetm em ek için istilâcı g ü ç R usya’ya k arşı cephe alır.
Şurk M eselesi (Q uestion (¡'Orient) dünya diplom asinin en önem li
konularından biri haline gelir. O em anlı’d a B atılılaşm anın ilk tem silci­
si bir b ü ro k rat. K arlofça Barış A ntlaşınası’n d a (1 6 9 9 ) baş delege
olan (so n rad an veziriazam ) Rami M ehm ed P aşa’dır. 1703 reaksiyo­
nu yeni akım ı b ir süre aksatır, ¡Mİe Devri nde (1 7 1 8 -1 7 3 0 ) Batı te k ­
nolojisini benim sem e hevesi canlanır (D am at İbrahim Paşa. F ra n ­
sa'ya gö n d erd iğ i elçiden Batı’daki teknik keşifleri kaydetm esini iste ­
miş ve İstanbul’da Fransız elçisine bilimsel aletler ısm arlam ışım ).
XVIII. yüzyıl boyunca siyasî iktidar reform cu b ü ro k rat veziriazam la­
rın elinde kalm ıştır. Bu d ö nem , Rusya karşısında savaş teknolojisinde
Batılılaşma dö n em i o larak tanım lanabilir.
A l /r iN C l AŞAM A: RA DİKA L BATİ İD A R E K A N U N 1.A R IN IN
KABULÜ
Savaş teknolojisinde Batılılaşma girişim leri dönem ini (1 6 9 9 -1 8 2 6 )
idare usullerinde, kan u n ve âdetlerde Batılılaşma dö n em i izler. Bu
akım . A vrupa ülkelerinden çevrilen T a n zim a t kanunlarıyla (1 839-
1377) radikal b ir Batılılaşma aşam asına erişir. Rusya'nın istilâ savaş­
ları (1 8 2 8 -1 8 2 9 , 1 8 5 4-1856. 1877-1878) karşısında O rtad o ğ u p a ­
zarını kaybetm ek istem eyen Avrupa Büyük Devletleri, O sm a n h ’nın
m üttefiki o larak Rusya karşısına çıkar (1 8 5 4 -1 8 5 6 ). T ü rk lcrin Batı
kültürüyle ve kanunlarıyla tanışm ası. ilk özci gazeten in çıkm ası
(I8 6 0 ), Fransız vilâyet k a n u n u n u n kabulü (1 8 6 4 ), A vrupa devletle­
rimin baskısıyla azınlıkların cem aat İşlerini idare m eclislerinde g ö r­
melerini sağlayan n izâ m n â m eler'in kabulü, seri m ahkem eler yanında
laik nizam iye m ahkem eleri ve ilk K anuıı-i E sasi'rin (Anayasa) kabulü
vc M eclis-i M ebusan ’ın toplanm ası (1877) bu devirde radikal Batılı­
laşma adım larıdır. II. A bdülham id (1 8 7 6 -1 9 0 9 ) dö n em in d e istibdat
rejimi, m üslim , gayrim üslim tebaa için laik ortaokulların (idadi)
açılması, özel gazeteler vc aydın bir kam uoyu oluşm ası, 11. M e şru ti­
yet rejimi (1 9 0 9 -1 9 1 8 ), Garpçılık, T ürk çü lü k hareketleri, âd etler ve
kültürde radikal Batılılaşma akım ı T ürkiye Cum huriyet rejim ini h a ­
zırlayan gelişm elerdir.

254 ¡'tuk Korkusu
M Ü S L Ü M A N İJ \R İÇ İN İS L İ M İ N SAVAŞ KURA LLA RI
Batılı yazarlar T ürkleri vahşi, acım asız barb arlar olarak tasvir e d e r­
ler. G erçek başkadır. Savaşta ele geçen kâfirlere, kadın ç o cu k ve ih ­
tiyarlara nasıl m uam ele edileceği dinî kurallara bağlanm ıştır. Batı
A nadolu’da XIV. yüzyılda yazılmış bir fıkıh kitabında şu kuralları
okuyoruz: İlkin düşm an İslâm ’a davet olunur. “M üslüm an olan kâfi­
rin malı ve kanı h aram dır” dokunulam az.. “K açan (n e zam an) k âfir­
lerle andla kavi öyleseler kavillerin bekliyeler... kâfirlerin b u rn u n , elin
ayağın kesm iyeler, delilerini ve ‘avretlerini vc n âresîde (yetişkin o l­
m ayan) oğlanlarını ö ldürm cydcr, bunak ihtiyarlan öldürm eyeler. ...
Kaçan kim kâfirler bunalsa. am an dileseler m ü stü m an lard an bir kim ­
se âm ân verse revadır... bir beg bir kâfir şehrin gücile feth eylese. beg
dilerse kâfirleri, m allarını ve oğlunu kızını bir kezden çerisine
üleşdürc, yahud dilerse üleşdürm eye ve ol kâfirleri yerlü yerinde k o ­
ya, yerlerini ve bağlarını haraca kese (vergiye bağlaya) ve kendülcri
ü zerinde baş haracı (cizye) koya veyahud erkek kâfirlerin öldüre
yahud kul cdine". “Çeri a kınlann eyleseler" beye getireler "beş bölük
eyliye ve d ö rt bölüğün akıncılara üleşdüre", kalan b eşde biri m iskin­
ler (çalışam ayan fakirlere) ve yolculara verile.
Başka bir m etinde şu n la n okuyoruz: “Kazanç yapm anın helâli gâ-
zîlikten gelendir, ganim et m alıdır", am a şartlan vardır. Kâfirle savaş
etm iş olm ak. Esire ilkin İslâm teklif olunur, M üslim o lu rsa “kalan
M iislüm anlar gibi oldular ve eğer M üslüm an olm azsa h araç verm eye
da vet ide..." razı olursa malları ve kanlan h aram o lu r (dokunulm az).
A ncak bu daveti kabul etm eyenlere karşı savaşa başlanır “ekinlerin
bozalar, yakalar vc ağaçların keseler”. “Kâfirler ile and ve kavil eyle-
selcr kavillerinden dönm iyeler"... “T anrı yolunda gaza iden... daim
o ruç tutan, nam az kıtan, K ur’an okuyan kimse gibidir, gâzıliğin ö bür
d ü nyada savâbı ç ok büyükdür.”
Üç oyun hclâldir: ok atm ak, ata edeb öğretm ek “ve dahi avretiyle
o ynam ak". 13. Bab. gâzîlik edebinden sö7 eder. “Gazı olm an için on
n esne gerekdir... evine nafaka koya, padişah em ri ola. yoldaşına b a ­
ka, yolda M üslüm anlara z a ra r vermeye, savaş m eydanından k açm a­
ya. gaziliği din ve m üm inler için yapa, savaşta arslan, akıncılıkta
k u rt, sabırda eşek gibi o la”, gaza ve cihad, farz-i 'ayn ve farz-i kifaye
olarak iki tü rlüdür, birincisi tüm yetişkin kadın vc erkeklerin yerine
Halil İnalcık 255
getrm eleri gerek en d in î vazifelerdir. Gazilik, yani k âfirlere karşı s a ­
vaşa gitm ek farz-i kifâyedir. K adınlar ve ço cuklar için m ccbııri değil­
dir. "G aziler, kâfir m em leketine girdiğinde ilkin İslâm 'a davet edeler,
kafcul etm ezlerse, an c ak o zam an savaş yapalar. kâfiri e sir etm eye
gücü yetm ezse öld ü re, k arü an n ı ihtiyarlan öldürm eyeler. k ad ın M ü s­
lüman o lu p so n ra m ü rte d olsa öldürm eyeler. Iıabs e d e le r’* k âfir s a ­
v a c ıla rd a n biri çok yararlı ise öldürm ek gerekm ez.
O S M A N L I D E V L E T İ BİR T Ü R K D E V L E T İ M İD İR ?
Batı literatü rü n d e O sm anlı. daim a ka v m i-etn ik yapısıyla. Türklükle
¡face edilm iş, ülke daim a Turquía, La Turquie, Turkish E m pire diye
anıİagelm iştir. D aha XIII. yüzyılda M arco Polo (1 271) A n ad o lu ’dan
geçerken m em leketi Turquía diye adlandırm ıştır. Devlet tipik b ir hâ-
necaıı devletidir, iktidar m utlak biçim de padişahın tekelindedir, ülke
onun m ü lküdür. I lân ed an , h er ırktan kulları gulâm sistem iyle O s-
m aili yapıp devlet idaresinin başına getirm iş, kullara T ü rk halkı ü z e ­
rinde imtiyazlı bir sınıf statü sü verm iştir. Sonuçt*, O sm anlı devleti­
ne. ne kerteye T ü rk devleti denebilir, so ru su ortaya atılm ıştır, ö t e
yandan, tarihçinin g özünde, Avrupalılar nezdinde O sm anlı devleti,
bir T ü rk devletidir, iyisiyle kötüsüyle o n u n tü m faaliyetleri T ü rk ’e
mâ. edilm iştir. A vrupa’d a başlangıçtan beri tarihçiler bu devleti bir
Türk devleti saym ışlardır. O sm anlılar arasında b t g ö rü ş, II. M urad
dönem inde T im u r oğullarının Osm anlı devletini bağımlı görm elerine
karçı O ğ u z K ağan ve T ü rk Kayı boyu geleneğinin benim senm esinde
vurgulanm ıştır. Â şıkpaşazâde tarihinde kavim olarak O sm anlı için
daim a T ü rk a d ı kullanılmış, O sm anlı başan ları "T ürk a rk alan d ı” diye
kutlanm ıştır. O sm anlı sultanı, T ü rk m en K arako/unlu hanedanıyla
akrabalığını iftiharla belirtm iştir. Ş u d a bir gerçektir ki, Fâtih'ten
önce devlet idaresinin başına veziriâzam sıfatıyU h ep T ü rk ulem a
ailelerinden kim seler gelm iştir.
T Ü R K SAVAŞ T A K T İĞ İ, A V R U PA 'D A
"T Ü R K K O R K U S U ” N U N K Ö K E N İ
Türk fetih ve savaş taktiği, esir ve ganim et kuralları k o n u lan n d a H ı­
ristiyan kay n ak lan n gözlem leri kaçınılm az biçimde yanıltıcı ve
abartm alıdır. H attâ gü n ü m ü zd e ciddi bilimsellik iddiasında olan Batı
yazarları (b u n u n son örnekleri Colin Im bcr, H eath lx>wry ve
Lindner) b ugüne kudar bu konularda O sm anlı kaynaklarını hakkıyla
256 Türk Korkusu t M it Inulok 257

değerlendirem em işlerdir. T ürk-M oğ o l savaş taktiği iki aşam a d a u y ­ İSL Â M -f IIR İST İY A N L 1K T A R T IŞ M A IA R I
gulanır. Birinci aşam ada gâzî akıncı kuvvetleri d ü şm an ın savunm a vc
O rtaçağ ’d an b eri sü rü p g d e n İslânı-llıristiyanlık tartışm asın ın y a n ­
lojistik kaynaklarını yok etm ek, halkı dehşete d ü şü rm e k , tu tsak alm a
kıları ve M ü slü m an ’ın g ü n lü k d in î vecibelcri h ak k ın d a verilen bilgi­
ve yakm akla direnci kırm ak ü zere hızls d ü şm an to p rağ ın a g ire r, y a ­
ler. tabii yüzeysel v e o lu m su zd u r. H ıristiyan d ü nyası İslâm ın esasla*
k a r yıkar ve d ö n e r (B ugün dc. m esela m üttefiklerin A vrupa’yı istilâ­
m ı anlam aya çalışm ış (D om iniken rahibi Ricoldo. o l. 1320 A rapça
sından ö n c e ve ABD’nin son İrak savaşında aynı taktik kullanılm ış­
iğ re n ip K uran’ı ta tin c e 'y e tercü m e etm iştir), din a d a n ıla n arasında
tır). Bu akın sahneleri, H ıristiyan kaynaklarında asıl T ü rk savaş ta k ­ polem ik. O sm anlı başarılan ö zerin e h e r zam an d an d a h a hararetli
tiği olarak algılanagelm iştir. A slında ikinci a şam ad a su ltan veya bey­
tartışm alara k o n u o lm u ştu r. 1354’tc T ü rk le r eline e s ir d ü şe n Selanik
lerbeyi k u m andasında büyük kuvvetler, disiplin içinde a rk a d a n y ü ­
- B aşpiskoposu P alam as'a Sultan O rh a n . M üslöm an ulemasıyla bir
rür.
mecliste b ir araya gelip Hıristiyan inançları ¿ z e rin d e tartışm asını
1532’d e Süleym an A ta m a n Seferi"ne giderken B clgrad’d a im p a­
istem iştir. O sm anlılar arasında Hıristiyanlık ve H u istiy an lata karşı
ratorluk tahtına o tu rd u . O sm anlı sultanı, V. Karl’a sad ece İspanya
taassup, özellikle 1571 İnebahtı d en iz felâketinden s o n ra güçle n m iş-
kralı diye hitap ediyor, o n u n evrensel im parator unvanını tan ım ıy o r­
►tir.
du. Alm anya içerilerine gönderdiği Beylerbeyi Kasım P aşa idaresinde
İ H ıristiyan kaynaklan, ihtida, İslam laşm a ö ze rin d e duyarlılıkla
akıncı o rd u su m em leketi kan ve a teş içinde bıraktı. O zam an Alman
! d u rm u şlard ır. O sm anlı dö n em in d e b u sü re ç çok g e n iş b ir gelişme
şehir ve kasabalarında kilise çanları akıncıların gelişini h a b e r verm ek
gösterm iştir. İslam zoraki ihtidayı kabul etm ez. M ü slü m an olan H ı ­
için çalıyordu, bu n a Türken Furcht (T ürk k o rk u su ) den iy o rd u . O
zam ana k ad ar Alm an İm paratoru Şarfken'e a sk erî y ard ım d a ayak
¡ ristiyan. T ü rk ahlâk ve âdetlerini benim ser, O s m a n lı-T ü rk (ophımuy-
t la bü tü n leşir. T ü rk lcrd cn farkı olm az. O n u n için R um ili’n d c M üslü-
direyen rakip Protestan prensler, şim di takım takım o n u n o rd u su n a
}: n u n o lana “T ü rk o ! d f d eniyordu. İhtida. İslâm laşm a konusıı. O s -
koştular. M artin Luthcr T ürklere karşı savaşı b ir dîn ödevi o larak
) manii to p lu m u n u n . genel anlam da A nadolu T ü rk em işin in oluşum u
vaaz etm eye başladı. Din düşm anını öldürm ek d in î b ir vazife sayılı­
bakım ından son d crccc önem li b ir süreçtir. Yerli A n ad o lu halkı. O r -
yordu. T utsağa, tüm insan kimliğini kaybetm iş b ir yaratık gözüyle
U-Asya’d a n . A zerbaycan yoluyla gelen Türkm enlerle (O ğuz) k ay n a­
bakılıyordu. Bununla berab er İslâm ’da efendisinden ç o c u k sahibi
şıp İslâm dinini kabul etm iş, g ü n ü m ü zü n T ü rk halkına vücut verm iş­
olan cariye (uınm ulvclcd) toplum a kabul edilirdi, esirleri a z âd etm e
le. K ültür vc san atlar k o n u su n d a d a b u T ürkleşm e için a ynı şey s ö y ­
d in î bir h ay ır işi sayılırdı. O sm anh ’d a az âd edilm işler (m u ‘taklar)
lenebilir.
toplum un e n a k tif ve başarılı üyeleri olm uşlardır. O rta ç a ğ H ıristiyan
H ıristiyan yazarların birçoğu T ürklerin din yasağına rağn)cn iç k i­
âlem inde k ölenin d u ru m u d a h a iyi değİliİ.
ye d ü şk ü n lü ğ ü ü zerin d e d u ru r. T ü rk le r m eyhaneye "sa b ah girer a k ­
ö t e y a ndan. 1355’te Bizans İm paratoru K antakuzenos tahtını b ı­
şam geç saatlere k a d a r kalırmış*. Evet, böyleleri a z değildi, her d e m
rakırken gençlere hitabesinde diyord u ki, M üslüm anlara karşı savaş
snrhoş şair Revânî aynen şöyle d er:
kaz an m a k g ü ç tü r, çü n k ü onlard an h e r biri savaşta ö lü r ise şehit, sağ
kalırsa gâ zî o lduklarına inanır. İn cb a h tıd a ( le p a n to ) M üslüm an k a ­ G elün b iz d e a n a b ir iş idelürn
d ırgaların bayraklarında ayetler, H z. A ifnin zülfîkâr kılıcı, H ıristiyan G ice g ü n d ü z dem o d em ‘ayş idelürn
bayraklarında h a ç dalgalanıyordu. O rtaçağ insanı için ö tek i İnanç
sahiplerini kendi inancına sokm ak yahut yo k etm e k kutsal b ir öd ev ­ B âde n û ş idüp R evâ n î 'işret eyle k im hûbiar
di. T a n rı y olunda bir ibadetti. K arştm a el kavşurup dursun sebû-yi m e y gibi

Yakında çıkacak Hasbağçe’d e A yş u Tarab adlı eserim izd e okuyucu,

bu k o n u ü zerinde gen iş ayrıntılar bulacaktır. Özellikle sarayda, b ü ­
 258 Tiirk Korkusu
yüklerin konuklarında C cm şid’İ ¡ınarak k urulan işret m eclisleri. bil
şiir, m usiki, raks vc tem aşa sahnesiydi. Bu sahneler şairlerin
aûkînâm eler'¡ndc uzun uzun tasvir o lunm uştur. Sâkînâm eler, Tanrı
vc Peygam ber’e saygı sözleriyle başlar ve (gaffâru'l-zunûb) “g ü n a h la ­
rın affedicisi" yüce T anrı önünd e .‘dvdıylc biter; fakat arad a "işret
m cclisi”nin zevk u safast uzun uzadıya anlatılır. D in d ar bir yazar
İdris-i Bitlisi, şarnp ¡çilse bile itidali elden bırakm am alı, öğü d ü n ü
yapar. Evet, T ürklerde bu âdet, İslâm öncesi kadim İran ve eski T ürk
toy âdetinin bir devam ı olarak m evcuttu. Âdet, yaşam ın kaçınılm a/
bir yanı olarak süregelm iş ve yabancı gözlem cilerin dikkatinden
kaçm am ıştır.
Sürekli savaş faaliyeti içinde bulunan sınır (Uc) gazileri, akıncılar,
deniz /¿ 'iv m /le n (korsanlar) karşısında o d ö n em d e AvrupalIları»
benzeri sınır kuvvetleri bulundurdukları u n u tu lu y o r. Bu bağlam da
İşaret edelim ki, bazı tarih terimlerimizi özellikle denizle ilgili olanları
Batılılardan alm ışız, korsan, forsa gibi. K apudan-i D erya I layreddin
Pnşa’nın adı d a Barbaros İtalyanca'dan gelm e b ir isim dir. Baba O ruç
vc kardeşlerine T ü rk le r Babaorucca derlerdi.
Batılı bağnaz, acım asız, fakat görkem li, m ağ ru r, kibirli T ü rk ’ün
portresini çizerken onun aynı zam anda k endine g üvenen, hoşgörülü.
Tanrı em irlerinden çıkm ayan salt k arak terin e d e saygı duym aktan
kendini alam az. Ö te yandan savaş, d in ve âd etler d ışındaki k o n u lar­
da H ıristiyan yazar, ziyaretçi ve elcilerin gözlem leri. O sm an lı insaıı
ve topium unun birçok bilinmeyen yanlarını bize nakletm ektedirler.
Or. K um rular’ın eseri bu bakım dan tarih bilimi için ayrı b ir değcı
taşım aktadır.
İlaçlı kiniyle beslenm iş bir B atıda. Hıristiyan dün y asın d a, ta a s ­
suptan kurtulm uş, hüm anist düşünccyc sahip y azarlar y o k değildi.
T ürkler arasında yaşam ış ve sonra yu rd u n a d ö n m e fırsatını b ulup
hatıralarını yazan birçokları, bir Ram berti, b ir Angiolello vardır
Eserleri bizim İçin de değerli kaynaklar ara sın d ad ır (F. Sansovinu
bunların çoğunu Hisioria Universale d e li’origine el imperio dv
Turchi. Venedik. 1582. adlı kitapta d erlem iştir). O sm anltlarla en y a ­
kın ilişkide bulunan Venedikliler (Levant’ta 5 0 0 0 Venedikli aile y aşı­
yordu. yo ğurt'u ve pizza y\ (pide) İtalya’d a herhalde o n lar öğrettiler).
A vrupa devletlerinin, özellikle İspanya'nın O sm anlı hak k ın d a haber
kaynağı Venedikliler vc Kaguzaltlardı (D ubrovııikliler). Türklcrİ y a­
kından tanıyan Venedikliler. T ü rk hakkındaki yargılarında d ah a in-
Ihılıl inuUık 259
»öftıdır (bkz. D r. K um rular, ‘‘V enedikliler’*). K u m ru lar'ın eseri, g ü ­
n ü m ü / sosyoloji ve tarih araştırm alarında bir analiz m eto d u olarak
İzlenen ben \*e öteki (Levi S tra u ss’ın sosyolojisi) teo risin e katkı y ap ­
m ası bakım ından d a ilgi çekicidir. Eserde O sın an lı-T ü rk karakterinin
Batılı ü zerin d e bıraktığı izlenim ler, ilginç yanlarıyla sınıflandırılıp
sergilenm iştir. Bu izleyiciler yalnız İspanyol değil. İtalyan, Alm an.
Fransız’dır, hepsi Avrupalıdır.
B ugün Avrupa. O sm anlı O rtaç a ğ devlet vc to p lu m u n a a it türlü
olav ve k u ru m la n , m o d ern T ü rk C u m h u riy eıfn e m âl e tm e eğilim in­
d ed ir. T ürkiye C um huriyeti laik anayasası, millet m eclisi, siyasi reji­
mi ve kültürüyle O sm an lI'd an k ökten ayrı b ir devlet ve to p lu m u ifade
e d e r. A vrupa Bİrlijp çevrelerinde T ürkiye C u m huriyeti’ni geçm işin
i O sm anhcı’yln bir saym ak, ya bilgisizliği yahut kasıtlı b ir siyaseti y an ­
sıtır. M o d em Türkiye, b u g ü n Y unanistan kadar A vrupalıdır. M ü n fe­
rit talihsiz b azı olaylar. Batı d a kasten ab artılm akladır.
Bu kuşbakışında aşam a aşam a. I. askerî, 2. k u ru m sal ve î . k ü ltü ­
rel alan lard a gittikçe yoğunlaşan b ir Avrupalılaşm a sü recin i g ö ste r­
m eye çalıştık. C um huriyet, laik anayasası vc Batı m ed en î k a n u n u n u n
k abulü ve hilafetin kaldırılmasıyla Batılı b ir devlet ve to p lu m yapısı
d o ğ ru ltu su n d a kesin b üyük ad ım lar atm ıştır.
G Ü N Ü M Ü Z D E BATI D A T Ü R K İY E K A R ŞITI P R O P A G A N D A
B ugün Batı m üttefiki o lan Türkiye aleyhinde diasp o raların faaliyetle­
ri ‘ d o stu m u z" A vrupa ülkelerince desteklenm ekte veya hiç olm azsa
engellenm em ektedir. Bir bakım a b u n u n b ir n edenini b u kiuıp a ç ık ­
lam aktadır. A vrupa’d a Hıristiyan halk. Turkey. Turkish E m pire aley­
hinde yüzyıllarca y o ğun bir olum suz p ro pagandanın etkisi altında
kalm ıştır. Batı halkı, hâlâ O tto m a n E m p irt ile m odern dem okratik
T ürkiye arasın d ak i k ökten farkı görem iyor, ço ğ u kez g ö rm e k d e is­
tem iyor. A vrupa kam u o y u n u İki "ideoloji“ belirler; biri şu d u r: bin
yıldır K utsal Papa. Avrupa halkım T ü rk lere k arşı ayaklandırıp Haçlı
seferleri vaaz etm iş, endüljanslar dağıtm ışın. Selçuklular vc O sm an-
lılnr daim a H açlıların karşısında o lm u ştu r (tarihimizi İyi bilm iyoruz.
O sm anlI’ya karşı ilk Haçlı saldırısı I359*da Ç anakkale Boğazı’nı
Türklere kap am ak için Papalık-B i/ans donanm asının G elibolu k a rşı­
sında L apseki’ye yaptığı çıkarm adır. Osm anlı Türkiyesi'ne karşı 14
Haçlı seferi yapılm ış veya p lan lan m ıştr). Y akında Papa VI.
Bcncdictus T ü rk iy e’ye neden geldi? Ş ark kilisesi Patrikliğin var ol-
260 Türk Korkusu

m ayan eküm enik (cihanşüm ul) kflisc İddiasını desteklem ek vc bin HELENİZM, M EGA!.İ İDİ-A
yıllık kiliseler arası Şizm a'ya .son verip H ıristiyanlığa o rla k bir cephe
birliği kazandırm ak (devletimiz ustaca bir yol b ulup bu ziyareti bir VH TÜRKİYE’
devlet ziyareti hatinc getirm iştir. Papa Katolik dünyasına. T ü rk i­
ye’nin Avrupa Hıristiyan Birliği’ne alınm am asını ilân etm iştir).
D ipnotları açıkça gösteriyor ki, Dr. K um rular İspanyol lite ra tü ­
rü n ü vc arşivlerini dikkatle taram ış olup bu özelliği e sere orijinal,
bilimsel bir araştırına niteliği kazandırm ıştır. Ele aldığı konularda
y azar, b unun dışında konu üzerinde en önemli kaynak vc a ra ştırm a ­
ları kullanm aktadır. Elçilerin ve seyyahların gözlem leriyle beraber
belge koleksiyonları (W . Bauer, B radford. Lanz, von Gevay, E.
C harriere, Alberi), bu alanda en önem li araştırm a eserleri (K.M.
Sctton, A. M ass, Schw ocbcl. G . Giilru) gözden k açm am ıştır (Galata
ü zerine bizim araştırm am ızı görebilirdi). (G ariptir, m em leketim izde
J. Von H am m er hâlâ O sm anlı tarihi ü zerinde en önem li e ser olarak
ortaya atılm akta. A ta Bey’in d ü zelm elerin e rağm en e ser birço k b a ğ ­
n a z g özlem ler vc yanlışlarla doludur.)

HELENİZM VE ORTODOKS KİLİSESİ

M odern A vrupa’yı öteki b ü lü n geleneksel m edeniyetlerden ayıran ve
o n a b ugüne k ad ar dünyada ü slü n bir egem enlik sağlayan fikrî h a re ­
ket h ü m a n izm a ile başlar. H üm anizm a. yeryüzünde insana, kâinat ve
hayat sırlarına insan aklıyla yaklaşıma, rasyonalizm e öncelik veren
XV yiİ7yıl İtalya’sında Hoğmıı§tıır H areketin ilham kaynağı Hele­
nizm , yani d ü şü n ced e sanalla ve yaşam da an tik Y unan k ü ltü rü ve
o n u n değ erler sistem ini benim sem e olm uştur. Skolastik A risto felse­
fesi. Bologna’d a İbn R üşd’ün tefsiriyle okutulurken, F loransa’da
Academ ia Platónica ile Platon felsefesi ve hüm anizm a. İkinci Atina
şö h retin e erişen bu şehirde gelişiyordu. Antik Helias. A vrupa’nın
Urkutur'i) gibi algılanıyor1 vc Batı m edeniyetinin üstü n lü ğ ü için bir

* Doğu Ban. “İdeolojiler IV", sayı: 31, Şubat, Mart, Nisan 2005.
' Konstantinos Tsoukalas. “Between East and West, The Meaning o f the
Mediterranean in Modern Grcccc and Possibly Elsewhere as Well”,
Mediterranean Historical Review, vol. 17 (2 Da-ember, 2002). 32-46; 11.

262 Helenizm. SUyatt fdtv t»* l'urktye
kanıl olarak ileri sürülüyor. I İdenizin. Bizans'ın so n a srın d a . İsta n ­
bul'du anlık dile ve düşünceye yönelik fikir h areketiyle o rtay a çıkmış.
İtalya’da başlangıçla ilk hüm anistler G rek bilginlerinin ö ğrencisi o l­
m uştur.
M odem A vrupa'da aydın kimliği, H ellen geleneğiyle ö v ü n ü r ol­
m uştur. Ş air Shclly (1792-18 2 2 ), “biz hepim iz Y unanlılarız” diye
övünüyor; l a r â Byron ( 1 7 8 8 1 8 2 4 ). ‘*Nelİas"ta T u rk le r’e karşı
"H elenlerin" bağım sızlık savaşırda can veriyordu. O n la r gibi A vru­
p a 'd a yerleşm iş Rum intelHgentsia’sı antik Helenizm İdealiyle coşar-
kcıı, lâik ve özgürlükçü Helenizm fedaîleri “C r a e k r ile M o ra'd a
T ürklere karşı O rtodoks p a p a z a r ve Klcftlerle b erab er ayaklanan
Rum köylüsü, "R om ioiMarasında hiçbir fikri bağ yoktu.
Yunan Devleti kurulduktan (1830) yarım yüzyıl so n ra 1880’ierde
yazılan tarihlerde. Yunan tarihi antik H ellas'tan beri süregelm iş bir
tarih olarak tek çizgide sergileniyor; O rto d o k s Bizans. H elcnlcrtn
kesintisiz tarihinde yer alıyor, beş yüzyıllık Osm anlı dönem i ise
anorm al bir kesintiden ibaret sayılıyordu.2 T ürkiye C u m h u riy eti’ndc
T ü rk tarihini yedi bin yıl önce Orta Asya'da insanlığın ilk m edeniye­
tine bağlayan tarih tezi gibi. Yunan tarih tezi dc O rto d o k s Kilisesi ne
bağlı sıradan Yunanlı için bir şey ifade etm iyor ve m o d em Yunan
to plum unda keskin bir anlaşm azl k ve ayrılığın tem el nedeni oluyor.
“M odern Y unan k ü ltü rü ”. iddiaja g ö re “‘Batı yla ‘D o ğ u ’ arasında
ç ö z ü m ü olm ayan bir gerilim in içinde k ıv ra n m a k ta d ır...... H elenizm .
‘Batı nın sem bolik bir ifadesi gibi algılanıyor".5
Batılılaşma anlam ında Helenizm karşısında, halk arasında her
yerde hazır ve nâztr O rtodoks Kilisesi Bizans geleneğini canlı tu t­
m aktadır. Yunanlı ya göre İstanbul'daki Patrik, bu geleneğin kay­
bolm ayan tim salidir.4 Kilise tarihini yazan Yunanlı tarihçilere göre.
O sm anlı idaresinde dahi Yunun milleti P atrik 'in idaresinde yalnız
d in î geleneği değil, aynı zam anda bağım sız millet varlığını tem sil e t ­
m iştir. Bu tarihçilere göre Rum milleti h içb ir zam an bağım sızlığını
Psomiadcs (yay.) Greece. The New Europe and the Changing International
Order, New York 1993.
2 Tsoukalns.
' Tsoukalas. 37.
4 Ibid.. 40.
Halil in a ktk 263
kaybetm emiştir.* Bu iddia, aşağ ıd a anlatılacağı ü z e re d o ğ ru değildir:
fakat Rum to p lu m u n d a kilisenin '‘R um milleti" ü z e rin d e d a im a tam
t to r ii c sahibi old u ğ u İddiasını İspat İçin ü zerin d e d u ru lm u ştu r. Bu­
gün d c O rto d o k s Kilİscsİ'nin nüfuzu, sırad an R um halkı ü zerin d e
Batıcı "H elenisilcrdcn" d a h a güçlü d ü r. Bizans kilise geleneğiyle Ba­
tıcı kozm opolit H elenizm (m odernite) arasındaki k arşıtlığı giderm ek,
“ikiliğe ç ö zü m bu lm ak ” İçin. T s o u k a h s a göre* “ H elleno-
[C hristianity” g ö rü şü ortaya atıldı (T ürkiye’d e T ü rk -İslâ m Sentezi
gibi). Takat gen e de. Y unanistan’d a ve Kıbrıs'ta k ilise. R um kimliğini
tem sil ed en , siyaset ü zerinde ziyadesiyle etkin b ir g ü ç tü r.
İS T A N B U L O R T O D O K S PA T R İK İ N İN İD D İA I j \ R I
İG ü n ü m ü zd c Patrik B artholom eos. kilisenin “ek ü m en ik " (evrensel)
| bağ ım sı/ k arak teri ü zerinde kon u şu rk en . O sm anlı d ö n e m in d e dahi
i b u n u n “XIV. yüzyıldan beri kesintisiz devam ” e ttiğ i iddiasındadır.
' K uşkusuz yakın b ir zam anda yapılm ış b ir Rum iko n u n d a . Katilı S u l­
tan M chm cd. Patrik hazretlerine evrensel egem enliğini tanıyan b el­
geyi takdim ed iy o r.7 Sayın Patrik B artholom eos, d ü n y ad a 8 0 kad ar
O rto d o k s m etropolit ve b aşpiskopos bu lu n d u ğ u n u , b u n ların "O s-
manii dev rin d e old u ğ u gibi" İstanbul’d a Kutsal M eclis’te (Saint
S yn ode)'da toplanm ası gerekliğini, P atrik ’ir. o n lar tara fın d a n seçil­
m esini savunuyor (dünyadaki O rto d o k s ruhbanı I leybeliada R uhban
m ektebi yetiştirm iştir). T arih î gerçeklere bakalım: O sm an lı İm p a ra ­
torluğu d ö n em in d e İstanbul ve Baikanlar’da m ilyonlarca O rto d o k s
tebaası olan Padişah, sırf d in î işlerde (izdivaç, m iras vb.) P atrik ’İ c e ­
m aatin d in î reisi o larak tanıyan bir layin beratı veriyordu. P atrik ’İ.
m etropolitlerden k urulu R uhanî m eclis seçiyor, fakat seçilen P a t­
rik 'in cem aat ü zerinde otoritesi ancak devletin, P ad işah ’ın beratıyla
huk u k î b ir zo ru n lu lu k kazanıyordu. Berattaki ifadeyi a y n en ok u y a­
lım: "N işan -i hüm âyûn ....hükm ü o ld ur ki. dârendu-i misâl-İ şerif
' Özellikte N. I. Pentazopoulos. Church and La v in the Balkan Peninsula
duritıg the Ottoman Rule, Selanik 1967. 7-10. 19. 23. 86.
“ Ibid.. 41-42.
’ Bk/.. Aksiyon, 459 (22 Eylül 2003), 30-31. Ruhban okulunun yeniden
açılması davası AB için Kopenhag Kriterleri*ne bağlanıyor. Bu yerine geti­
rilmezse, Türkiye Avrupa Birliği’ne giremez deniyor (aynı yer).
 264 IMem.-nı W.*\«/ı U,',ı ıv huktu-
Sim cyon'ıı ınıılın'ısıı i İstanbul'du Badriyarh n asb eüüp".* Bundan
so n ra sultanın tayin beratı, yalnız Osm anlı ülkesinde P aırik ’c tâbi
yerleri sayıyor, buralardaki m et-opolit vc piskoposların “azli vc nasbi
b un un elinde ıdn" diyor. Ş unu belirtelim ki. b eratla kiliselere vc m a ­
nastırlara ait toprak ve em lâke kimsenin karışm am ası, ölen bir papa-
/.ın m irasından beş bin akçadaıı yukarı kısmının padişah hazînesine
teslim edilm esi em rediliyor; izdivaç ve m iras iglrrinde P atrik 'in yetki
si tevit ediliyor; Patrik'c ait vergilerin to planm asında h ü k m ü Osm anlı
m akam larının verm esiyle yardı,ti etm esine işaret ediliyor. Ü çüncü
kişilere hitap eden berat. Patrik’c itaat edilm esini em rediyor. Patrik
hâzineye yılda 2 0 0 0 altın “pişkeş” öderdi, bu parayı a rtın p patriklik
İçin rekabet edenler eksik olm adığı için ‘ artık veren kim seye veril­
m eye“ diye tayin edilen P atrik 'c beratta a y n ca güvence verilm iştir.
P atrik'in otoritesi yalnız Osm anlı ülkesindeki kilise ve m an astırla­
ra şâm ildi; Patrik'i seçen m etropolitler, O sm anlı ülkesinde hizm et
g örenlerden ibaretti. B eratta onkır sayılmıştır. O sm anlı m erkeziyetçi
idaresi, Balkanlar’da Sırp-Bulgar dönem inden kalan patriklikleri lağ ­
vedip İstanbul P atriki’ne bağlamıştı.
P atrik Bartholom eos, “Türkiye devletinin dün y ad a prestijine'’
yardım ed e r kaydıyla, T ürkiye üye olm adan ö n ce ekiim en iklik ve
R uhban M ektebinin tanınm ası gerektiği üzerinde d u rm ak ta, yoksa
AB'ye katılam azsınız, ihtarını yapmakta!
Sayın Bartholom eos. Patrikliğin evrenselliğini ispat k o nusunda
devlet başkanlanm n kendisini ziyaretlerini zikreder. ABD’d e. sistemli
T ürkiye aleyhtarı bir Rum diasporası olduğu herkesin m alûm udur.
ABD seçim lerinde başkan adayı, Rum vc E rm eni azınlık oylarını
çekm ek için rrtutkıku T ürkler vc Türkiye <ılcylıindc g ö rü n m e gereğini
duyar. İstanbul’a gelen eski ve yeni ABD başkanları Patrik’i ziyarette
* H. 888/M . 1483 tarihli berat, yayımlayan E. A. Zachariadou, Ten
Documents Concerning the Great Church (1485-1567) Alina 1996. 160.
Osmnnlı devrinde Patriklik üzerindi bkz. H. İnalcık “Ottoman Archival
Materials on Millets", Christians and lews in the Ottoman Empire, yay. B.
Braude ve B. Lewis. I. New York 1982. 437-449; özellikle i l. İnalcık. “The
Status of the Greek Orthodox Patriarch under the Ottomans”. Essays in
Ottoman History, İstanbul: Kren JW8. 195-223: M. Kcnanoglu. Osnutnlt
yitirt Sistemi. İstanbul 2004, 91-244; M. Çelik. /Vm.t P a trikh a n en in
Ökunteniklik İddiasının Tarihî Seyri 025-1455» l/ıııir 2000
Halil İnalcık 265
k u su r etm ezler. A m erika’daki Rum piskoposları Patrik seçilm ek ve
b u n u Türkiye’ye tanıtm ak isterler. Sayın B artholom eos’a g ö re neden
T ürkiye dışındaki piskoposlardan P atrik seçilmesin! S ay ın P a trik ’in
beyanları ü zere “şim di yepyeni bir sü reç var. AB k ap ısın d ak i (!) I ür-
kiye'nin Kopenhag kriterleri çerçevesinde” Patrikliğin istek leri “m u t­
laka" yerine getirilm elidir.9 Karara varm ak için b u y a z ıd a , tarih p e rs ­
pektifinde T ürk -Y u n an ilişkilerinin iki yüz yıllık panoram asın» vc
Haçlı veya “H elem si” Batı nın bu ilişkilerde nasıl b ir ro l oynadığını
b ir tarihçi o larak T ü rk k am uoyunun g ö z ü ö n ü n e serm ey i bir ödev
biliyorum .
K IB R IS V E KCl£ S O R U N L A R I N IN T A R İH Î K AY N A CI:
M E C A L İ İD F A
B ugün Y unanistan'la sorunlarım ızı d ah a sağlıklı d eğ erlen d irm ek için
geriye, tarihe bak m ak gereklidir. O sm anlı ülkesinin. H ıristiyan leba-
* Batı devletleri vatandaşı olan Ermeni ve Yunan-Rum diasporası vc son on
beş yıl içinde dışarıdaki Küreler. Türkiye Cumhuriyeti aleyhine şiddetli bir
kampanya başlatmışlardır. Yalnız ABD’de sekseni aşkın Ermeni derneği
vardır, bir dernek üniversitelerde Ermeni kültür konferansı adı altında sis­
temli propaganda yapmaktadır (Chicago Cnİveriitcsİ’nde hemen hemen her
yıl Ermeni Kültür Tarihi adı altında yapılan toplantılardan birinde bir Erme­
ni $u sözleri haykırdı: “İki bin yıl sonra Yahudiler bu büyük devlet (ABD)
sayesinde devletlerini ihya ettiler. ABD Ermenİlerİn Büyük Ermenistan’ını
ne raman ihya cdccekür)". Türkiye’nin stnırdıç devletleri, Yunanistun vc
Ermenistan. Türkiye’ye karşı gizli açık haklar »idia etmektedirler. Ermeni
diasporusınm siatcmli çolrçma vc baskıları »onacu ABD’dc birçok eyalet.
Fransa ve başka Batı devletleri. Ermeni diasporasının iddialarını Millet mec­
lislerinde coşkuyla tasdik etmekte, kamuoyunu yanıltmaktadırlar. Yanıltıcı
propagandanın başarı nedenleri: Batı dostu, demokratik lâik Türkiye Cum-
huriyeti’nin Osmanlı İmpnratorluğu’mın devamı sayılması: İkincisi, bu dev­
letlerde siyasî partilerin, azınlık oylarının öncıni dolayısıyla diasporalarm
davalarını benimsemesi; üçüncü olarak. Büyük Devletler, Türkiye Cumhıırİ-
yetiyle ilişkilerinde bu gibi iddiaları bir diplomatik araç olarak kullanma
eğilimindedirler. Çünkü güçlü bir Türkiye, bu devletlerin Ortadoğu'daki
oyunlarını bozabilir, onu zayıf ve bağımlı tutmak gerekmektedir. Tarihçile­
rin bu iddialar karşısında gerçekleri ortaya çıkırması. yoğun propaganda
karşısında hiçbir etki yapmamaktadır. 2004 yılında Avrupa Parlamento üye­
leri vc sorumlu AB otoriteleri, maalesef bu propaganda malzemesini kul­
lanmışlardır.
 Halil İnalcık 267
266 Helenizm. Megali Idea vv Türkiye

dönem i açılmıştı. Bunalım bugün de son bulm uş değildir, belki k o ­

anın b ağ ım sı/ devletler kurarak parçalanm ası süreci. 1821 Yunan
şullar T ürkiye için gittikçe dah a da kötüleşm iştir (Y ağm adan Fransa
isyanıyla bağlam ıştır. Yunan gizli devrim ö rg ü tü h'iiiki Eıheria
d a payını aldı ve N avarin’dcn sonra donanm asız kalan O sm a n lı İm-
başkanı A leksandr tpsilanti. Rusya him ayesinde 1821’d e B oğdan'da
p a ra to rlu ğ u 'n u n bir parçasını. Cezayir'i işgal elti: 14 H a /ir a n 1830.
isyan bayrağını kaldırdı (6 M art l ? 2 l ) . Patrik. Bizans'ı ihya için ku-
O sm anlı devleti 1847'ye kad ar bu işgali tanım am ıştır. O sm an lı h ü ­
rulan FUİkİ Etheria (sonradan Ethniki Eıheria) Cem iyeti’ne. gizlicc
küm etinin ABD’ylc ilk yakınlaşm ası d a tam bu tarih te g erçekleşti, 7
üye olm uştu. C em iyetin program sıd a Megali Id ea’ya göre, M ora.
M ayıs 1830’d a b ir antlaşm a im zalandı).
O rta-Y unanistan. Tesalya. Trakya. Batı A nadolu. Ege Adaları. Girit.
Y unanlılar, “m ikro-asyatik (Anadolu) felâketinden" so n ra d a b u ­
Kıbrıs. P ontos; İstanbul m erkez olarak ihya edilecek G rek İm p a ra ­
g ü n e k ad ar, tarih î G re k İm p arato rlu ğ u ’nu ihya hayalinden v azg eç­
torluğum a dahil ediliyordu. 1830’da L o n d ra’d a to planan k onferansta
m em işlerdir. M egali İdea. d u ru m a g ö re değişik taktikler kullanılsa
ilân edilen (3 Ş ubat 1830) küçük Yunanistan devleti, o zam an M ora.
da. H elen izm ’in değişm ez hedefidir.10 H e r Y unanlının y ü reğ in d e bir
Attik yarım adası ve Kiklat adalannı sınırları içine alıyordu. Y unanis­
g ü n İstanbul vc İzm ir'd e Y unan bayrağını görm ek hayali yatar. T a ­
tan. b u çekirdekten adım adım ilerbyip I 9 l 2 ’d c M eriç neh rin e kadar
rihte Yunanlılar, T ürklere karşı daim a Hıristiyan A v ru p a'n ın d esteğ i­
gcni§l«yeeek. nihayet 15 Mayıs 1919'da galip Avrupa devletlerinin
ne güvenm işlerdir. 1352’d e T ü rk ler Avrupa’ya ayak bastığı tarihten
donanm aları him ayesinde İzm ir'de Anadolu'ya ayak basacaktır.
itibaren Bizans Devleti. Roma Papası’yla ilişki k u rara k O sm a n lıy a
İpsilanti ayaklanm ası bastırıldı, fakat İpsilanti’nin k ard eşi Dim itri.
karşı A v rupa'dan b ir haçlı o rd u su n u harekete geçirm ek için h e r türlü
M o ra 'd a kilisenin öncülüğüyle h a k i ayaklandırdı (6 Nisan 1821).
Çabayı h arcam ıştır.11 I3 5 9 ’da Bizans-Papalık don an m asın ın l^ p se k i
İsyan. Kge adalarına yayıldı. Âsiler. M ora’d a bir m eclis k u ru p b ağım ­
çıkarm ası. O sm an lı’ya karşı ilk Haçlı saldırısıdır. O z am an am aç,
sızlık ilân ettiler (1 O cak 1822). Mısır valisi M ehm ed Ali Paşa kuv­
Boğaz’m Avrupa yakasında yerleşm iş bulunan T urklcri A n adolu’ya
vetleriyle işbirliği yapan Osm anlı o rd u su , so n u n d a isyanı bastırdı
geri sürm ekti (G elibolu karşısında Lapseki, Türklerin Rum eli'ye g ö ­
(M isolongi ve A tina'nın teslimi 1827). O zaınan Rusya d o ğ ru d an
çü n ü n son geçiş iskelesiydi).
harekete geçti: İngiltere vc Fransa'yla an laşarak özerk bir Yunan
devleti için o rtak karara vardılar rc bu k arar O sm anlı hüküm etine G İR İT V E KIBRIS: SALDIRGAN H ELE N İZM VE AVRUPA
bildirildi. O sm anlı hüküm etinin reddetm esi üzerine büyük devletler
G irit'in ve Ege A daları'nm Yunan devleti tarafından işgali sürcci. b u ­
(Rusya. İngiltere. Fransa) kendi aralarında bu kez bağım sız bir Y u­
g ü n karşılaştığım ız Kıbrıs ve Ege so ru n u için aydınlatıcı veriler s a ğ ­
nan devletinin kurulm ası üzerinde bir protokol im zalayarak (4 Nisan lam aktadır. G irit’in ilhakı. Büyük Yunanistan planında önem li bir
1826) Bâbıâlî'ye bildirdiler. Bağlım ız hiçbir devletin kabul ed em eye­
aşam aydı. D ışarıdan kom iteciler sokarak halkı isyana kışkırtm a y ö n ­
ceği böyle bir notayı, Osm anlı hüküm eti, tabiî reddetti. Beklenm edik
tem i, G irit'te 1 8 3 9'dan başlayarak bir sıra isyan hareketlerinde u y ­
bir şey oldu: M üttefiklerin donanm ası haince b ir saldırıyla
gulandı. A d a 'd a yerli halk arasında M üslütm nlar önem li bir sayıday­
N avarin’dc O sm anlı donanm asını yakıp yok etti (20 Ekim 1827).
dılar. Y unanistan; İngiltere, Fransa vc Rusya’ya bir m em o ran d u m
D urum u fırsat bilen Rusya savaş ilân etti (14 N isan 1828). Savaş
vererek G irit'le Enosis, “birleşm e" talebinde bulundu (1 0 A ğustos
(1828*1829) sonunda E dim e A ntlaşm asıyla (14 Eylül 1829) Bâbıâ-
1839); aynı zam an d a O sm anlı idaresinde bulunan Tesalya, M akc-
lî. bağım sız bir Y unanistan için Büyük D evletler’İn L o n d ra 'd a k a ra r­
laştırdıkları p rotokolü kabul etmelt z o ru n d a kaldı. 1 8 3 2 ’d e Büyük
Devletler, Y unanistan sınırlarını k jzey d e Arta-V olo çizgisine kad ar ,l> R. Clogg. The Struggle for Greek Independence Londra 1975: Modern
genişlettiler. Kiklat Adaları ve Agirboz'un bu devlete verilmesiyle Creek Nationalism and Nationality, yay. M. Hlinkhorn vc T. Vercmis. Alina
T ürkiye için ilk kez Ege sorunu onaya çıkm ış oldu. Hıristiyan olsun. 1990.
H elenist olsun Avrupa'daki kamuoyu. Yunan davasına coşkulu d e s­ " Bk/. K. Sclton. Hit- I'tijwcy and the Isvant (1204-1571), l-IV,
tek veriyordu. O sm anlı (Türkiye) için yeni ve u /ıın bir tarihî bunalım Philadelphia. 1976 I OK I
268 llderıiım. Megali Idea »v 'l’urkiyr
donya ve Ispir’e kom iteciler, sözde öğretm en papazlar g öndererek,
kargaca çıkarm aya başladı. 1853-1856 Kırım Savaşı sırasın d a O s-
inanlı devleti Rusya'ya karşı I raııta ve İngiltere'nin m üttefiki olduğu
hâlde Y unanistan savaş açm ak tehdidinde bulundu. G irit’te k ışk ırt­
m alar sonucu. I8 6 6 ’da büyük bir ayaklanm a oldu; G irit R um ları
a ralarında bir hüküm et ku ru p Enosis'i. Y unanistan'la birleştiklerini
ilân elliler. 1868’de Osm onlı devleti, ciddi önlem ler alm a gereği
duydu; G irit'te kargaşayı önlem ek üzere Y unan hü k ü m etin e, k ış­
kırtm aya son verm esi için bir nota verdi: no tan ın reddi üzerine ilişki­
ler kesildi. Bir savaş çıkm asını istemeyen Büyük D evletler m üdahale
etm e gereğini anladılar. 1869 Paris K onferansı’nda. Y unan çeteleri­
nin faaliyetine son verilmesi ve silah gönderilm esinin yasaklanm ası
kabııl edildi. Böylcce. bir O sm an l-Y u n an savaşı önlenm iş oldu. Yu­
nanistan, 1 8 7 5-1878’de Balkanlar'da ortaya çıkan isyanlardan ve
O sınanlı-R us Savaşı’ndan yararlanm ak istedi. Savaşa so n veren B er­
lin Kongresi (1 8 7 8 ). B alkanlar'da Osm anlı İm p arato rlu ğ u m u n p a r­
çalanm ası sürecinde başlıca d ö n ü n noktası olm u ştu r.
Berlin Kongresi tartışm aları devam ed erken. İngiltere hüküm eti
“gelecekte Osm anlı A sya'sına Rusya tarafından yönelebilecek bir sal­
dırıyı önlem ek'' için garanti verme karşılığında K ıbrıs'ın teslim ini
istedi; tehdit ve baskıyla bunu Osm anlı hük ü m etin e kabul ettirdi.
Yapılan antlaşm ada Osm anlı devleti, bu arad a D oğu-A nadolu’d a Ilı-
ristiyanlar (E rm eniler) için ıslahat yapmayı kabul ediyordu. Bu son
m addeyle İngiltere. T ürkiye’nin başına bir d e E rm eni S o ru n u ’nu ç ı­
k aracaktır. A ntlaşm ada, D oğu-A m dolu topraklarının Ruslarca b o şal­
tılması hâlinde, İngilizlerin Kıbrıs’: boşaltm ası koşulu eklendi ve Ada
u /e rın d e Osm anlı egem enliğinin devam ettiği hak k ın d a İngiltere’den
bir “senet" alındı. Fakat İngiltere adadan çekilm edi ve I. D ünya S a ­
vaşı patlak verip Osm anlı devletiyle savaş d u ru m u n a gelince İngilte­
re, Kıbrıs üzerinde egem enliğini ilân etti. İngilizler, Kıbrıs’ı, daha
so n ra M ısır’ı (1882) haksız yere i$gal ettikten so n ra O sm anlI’yı d e s­
teklem e politikasını terk edecek ve Osm anlı devletini o rta d a n k al­
d ırm ak için elinden gelen her şeyi T a p a c a k t ı r .
O sm anlı devletinin güç d u ru n u n d u n yararlanm ayı tem el siyaseti
yapan Y unanistan. Berlin Kongresi görüşm eleri sırasında resm en;
h p ir, Tcsalva ve G irit’in kendisine bırakılm asını istedi. G irit’te y eni­
d en isyan çıkartarak E nosit'i gerçekleştirm eyi denedi. G irit A dası'nın
Y unanistan'a illı.ıkı, görüşm elerde gündem e geldi Nihayet, A da'nın
Haiti İnalcık 269
I8 6 8 'd e kabul edilen özerklik d u ru m u n u n güçlendirilm esi onaylana­
rak. O sm anlı egem enliği daha d a zayıflatılcı: G irit. 4 9 Hıristiyan 3!
M ü slü m an 'd an k u ru lu bir m eclisin idaresi altına k o n acak . T ü rk ç e ve
Rum ca resm î dil olacaktı. A ntlaşm ada aynca, O sm an lı-Y u n an sın ı­
rında Y unanistan lehine değişiklik öngören bir m ad d e kabul edildi.
O sm anlı hüküm etiyle isyancı Rum lar arasında H a lc p a'd a b ir antlaş-
m a im zalandı (2 0 Kasıın 1878). Girit R um larının vc Y unanistan’ın
daim a asıl am acı Enosis'ü. Y unanistan, Bertin K ongrcsi’n d c vaat e d i­
len sınır değişikliği m addesini gerçekleştinnek için harek ete geçti.
O sm anlı h ü k ü m eti direnince Y unan hüküm eti. A vrupa Rüyük Dev-
İetleri'ne başvurdu. Büyük Devletler’in bas.<ısı so n u c u O sm anlı h ü ­
küm eti E pir’in güneyini Y unanistan’a bırakm ak z o ru n d a kaldı. B ü­
tü n so ru n u n aslı şudur; Yunanlılar, hem G irit’te h em d e başka bölge­
lerde M üslüm an halkın varlığını görm ezden geliyor; tarihi geriye ç e ­
virm ek istiyordu. Bugün K ıbrıs'ta d a aynı seru n karşısındayız.
Y unanistan. G üney M akedonya'nın ilhakı için o ra d a d a kargaşa
çıkarm akta gecikm edi. G iril'i ilhak etm ek rçin, 1 8 8 5 ’te patlak veren
Bulgaristan bunalım ından yararlanm ak istedi (B ulgar Prensliği n ü fu ­
su n u n büyük bölüm ü M üslüm an T ü rk ler’den o luşan R u m eli-i Şarkî
Vilâyetini işgal ve ilhak etm işti). Ada H ıristiyanları, I8 8 8 ’d e yeniden
ayaklandılar ve M üslüm an halka saldırm aya başladılar. O sm anlı h ü ­
k üm eti M üslüm anları ko ru m ak ü zere asker g ö n d erm ek /o ru n d a
kaldı; isyanı bastırdı.
1 8 9 5 'te G irit R um lart yeniden ayaklandılar. Bu kez A da'daki
Runıiar’la M üslüm anlar arasında çarpışm alar başladı. Büyük devlet­
ler. b ir O sm anlı-Y unan savaşını önlem eye çalıştılarsa da. başarılı
olam adılar. Adaya Osm anlı askerinin gönderilm esine karşı çıktılar,
ö le yandan Y unanistan, adayı ilhak için askerî hazırlıklara başladı vc
10 Ş u b at I8 9 7 'd e bir Yunan birliği H anya yakınlarında karaya çıktı.
G irit'in Y unanistan'a ilhakı ilân edildi. Büyük Devletler, G irit’e bir
d o n an m a g ö n d ererek Enosis’i önlediler, adayı işgal ettiler. Bu sefer
Y unanistan, M akedonya’ya çeteler göndererek savaşı kaçınılm az hâle
getirdi. Z ira. Yunan hüküm eti, n e olursa ol»un, A vrupa’nın kendile­
rini bırakm ayacağından em indi. Osm anlı hüküm eti nihayet 17 N i­
san. İ8 9 7 'd c Y unanistan'a savaş ilân etm ek ¿orunda kaldı.
O zam an Bâbıâlî için uluslararası d u m n ' elverişliydi: Büyük d ev ­
letler doğ u d ak i bunaltının bir genel savaşa d ö nüşm esinden kaygıla­
narak savaşa karşıydılar; ö b ü r Balkan devletleri, Bulgaristan ve Sır-
270 Helenizm. Megali Idea ve Türkiye
Halil İnalcık 271

bisfaıı, Y unanistan'ın M akedonya’da genişlem e girişim lerinden ra ­

hatsızdılar. O sm anlı o rd u su , Döıneke’d e Y unan o rd u su n a karşı ezici
bir zafer kazandı (1 5 -1 7 M ayıs 1897), Atina teh d it altındaydı. Y u­
nanistan. an c ak Büyük Devletlerin hİm âyesinde bu g ü ç d u ru m d a n
kurtulacaktır. Büyük Devletler ateşkes İçin Bâbıâlî’ye baskı yaptılar.
Rusya, h a rp tehdidinde bulundu. Büyük D evletlerin d e katılımıyla
İstanbul’d a yapılan b a n ş konferansı akabinde. O sm anh-Y unan b a n ş
antlaşm ası im zalandı. Bu antlaşm asıyla galip O sm anlı Devleti
Tesalya’nın tam am ını Y unanistan’a veriyordu. Y unanistan, daim a
A vrupa'nın him ayesine güvenerek saldın politikasını sü rd ü recek tir
(O zam an F ran sa’d a gazeteler Yunanistan için e n fa n t gâté, şu n a n k
çocuk deyim ini kullanm aya başladılar; Y unanistan vc K ıbrıs'ı b en im ­
seyen A vrupa Birliği, bugün d e aynı ro lü sü rd ü rm ü y o r m u ? ). Büyük
Devletler, nihayet G irit’i Özerk ilân ettiler ve T ü rk ask erin in çekil­
m esini istediler. H im ayesiz kalan M üslüm an halk. İngiliz işgal ku v ­
vetleri ve K um lara karşı ayaklandı (1 8 9 8 ). İngiltere ve o rtak lan .
Osm anlı askerini ve m em urlarını zo r kullanarak a d a dışına attılar.
Yunan prensi Y orgi’yi A da’ya vali yaptılar. Böylece G irit, Büyük
Devletlerin m üdahalesiyle Y unanistan'la Enosis’e ç o k yaklaştı. M üs-
lüm anlar A da'dan kille hâlinde g öçe başladı.
Bu aşuınada Alm anya’nın A vrupi’d a ü stü n b ir devlet o larak yük*
selişi dolayısıyla uluslararası ilişkilerde tem elli değişiklikler görüldü.
Alm anya. Balkan iğlerinde an a h ta r cevlet d u ru m u n a geldi (1881 Üç
İm parator İttifakı). Almanya ve Avusturya bloku, G irit so ru n u n d a
O sm anlı'yı desteklem e politikasını seçtiler. Y unanistan. Enosİs için
birtakım girişim lerde bulunm ayı sürd ü rd ü . 1899‘d a b ir G irit A naya­
sası ve A da’nm kendi bayrağı kabul edildi; böylece G irit, sözde O s-
inanlı egem enliği altında olm akla beraber, gerçekle bağım sız bir dev-
¡etçik hâline geldi. I 9 0 1 ’d e Yunanistan’ın kendi başına E nosis'i g e r­
çekleştirm e girişim ini Büyük Devletler önlediler. I9 0 8 'tc İstanbul'da
M eşrutiyet ilân cdilincc, G irit Meclisi. Y unanistan’la birleşm e kararı
aldı. Büyük D evletler. A da’daki askerlerini geri çektiler. A ncak M ü s­
lüm an halkın soykırım ına kurban gitm esini ö n lem ek ü zere bazı ö n ­
lem ler alındı. I. D ünya S a v a şın d a , 1915’te İngiltere vc F ran sa. Yu
n a n ista n ’ı ittifaka sokm ak için. M ecali İdea hedeflerinden biri olan
Batı A nadolu’yu önerdiler. İtilâf Devletleri’nin 1915 M a rt Çanakkale
bo z g u n u üzerine İngiltere, Y unanistan’ı savaşa katılm aya İkna etm ek
için Kıbrıs’ı vaat etti (I. D ünya Savaşı çıkınca İngiltere. K ıbrıs'ı re s­
m en ilhak ettiğini ilân etm işti). Büyük Y unanistan hayalinin nihayet
gerçekleşeceğine in an an Başbakan G iritli E leutherios V cnizelos. Yu­
n a n ista n ’ı m üttefikler yanında savaşa sok:u (2 6 H a z ira n 1917).
D ünya Savaşı sonlarında im zalanan Neuİliy B an ş A n tlaşm a sıy la (27
Kasım 1919) Y unanistan. B ulgaristan’d an . T ü rk lerin ço ğ u n lu k o lu ş­
tu rd u ğ u G üınülcİnc-D edeağaç bölgesini ahırak M eriç n e h rin e d a ­
yandı. Y unan ask eri. İtilâf Devletleri kuvvetleriyle b irlik te İstan b u l’a
g ird i.1* Sèvres Antlaşm ası ( 10 A ğustos 1920). İzm ir ve E g e bölgesiy­
le, E ge a d a la n . D o ğ u -T rak y a’yı Y unanistan’a veriyor. K ıbrıs’ın İngil­
tere egem enliğine bırakılm asını onaylıyordu. M egali İd ea hem en h e ­
m en gerçekleşm ek üzereydi.
Y unanistan. T ürkiye Bağımsızlık Savaşı ve L a u sa n n e A n tlaşm a­
sın d a (2 4 T em m u z 1923) kaybettiği tü m ila n lard a , y ani K ıbrıs'ta.
Ege’d e XIX. yüzyıl boyunca old u ğ u gibi, b u gün d e s a ld ın halindedir.
AB içinde. A vrupa him ayesinde (M aastricht g aran tileri Y unanlılar
ara sın d a bay ram gibi kutlanm ıştır) Y unanistan. Ege’d e K ard ak kaya­
lıklarında pervasızca T ürkiye’ye m eydan okum a cesaretin i b u lm ak ta­
dır.
K G ESO RU N U
O sm anlı-İtalya Savaşı sırasında (1 9 1 1 -1 9 1 2 ) d en iz ü stü n lü ğ ü n e s a ­
hip İtalya, O nİki A d a 'yı işgal etti (23 N is a ı-1 7 M ayıs 1912) (14.
yüzyılda R odos. O niki A da ve M eis. Papahk’a bağlı S a in t-le a n Ş ö ­
valyeleri T a rik a tı’n ın idaresi altın a girdi. O sm anlılar. 15 2 2 ’d c R odos,
O niki A da vc M eis’i, 1566’d a Sakız’ı ülkeye kattılar). R u sya'nın ç a ­
baları ve him ayesi so n u cu . Balkan Devletleri’nin (S ırb istan , B ulgaris­
tan ve Y unanistan) O sm anlı’ya karşı birleşm eleri ve savaş a çm alan
(7 Ekim 1912) ü zerin e, Bâbıâlî İtalya’yla batış y apm ak /.orunda kal­
dı (1 8 Ekim 1912): T rablusgarp. İtalya’ya bırakıldı. A ntlaşm a g e re ­
ğ in ce O niki A da O sm an h ’ya g eri verilecekti.
O zam an O sm anlı, Y unanistan'la h a rp hâlinde İdi. H ük ü m et.
O niki A da’nın Y unanistan tarafın d an işgalini önlem ek İçin, geçici
oktidk İtalya d in d e kalm asına razı oldu. Balkan Savaşı (1 7 Ekim
1912-3 Aralık 1912) so n u n d a O sm an.ı, m ilyonlarca T ü rk -
IJ Nur Bilge l 'n » . lilmıbut Under Allied Ocrupation fV /#*/923. Brill.
1990.
 272 ¡Menimi. Megali İtim ır hırkne
M üslüm an halkın o tu rd u g ıı" tüm Rumeli'yi kaybetti. Y unanistan.
S clânik'i işgal elti: donanm ası lige D eni/.i'ndc ü stü n lü k sağladı.
Londra Konferansı (3 0 Mayıs 1913); Selânik. G üney M akedonya ve
G irit’i Y unanistan’a verdi. Yunanlılar. Ege Adaları üzerinde, iddiala­
rından vazgeçm ediler. Balkanlı m üttefikler arasında savaş başlayınca
(H aziran 1913), O sm anlI’nın M idyc-Knez haltı ö tesinde a sk erî h a ­
rekâta girişm esine Büyük DcvIcJcı i/,în verm ediler. Bâbıâli. Anadolu
kıyılarının hem en yakınında Midilli ve Sakız gibi adaların Y u­
n a n ista n ’a bırakılm asına karşı olduğunu resm en bildirdi (Aralık
1913). Büyük Devletler buna olum suz yanıt verdiler ve L o n d ra ’da
bir araya gelen Büyükelçiler Konferansı. M eis dışında O niki A da’yi
İtalya'ya. İm roz (G ökçeada) ve Bozcaada dışında Ege ad aların ın t a ­
m am ım Y unanistan’a verdi (14 Şubat 1914). Osm anlı hüküm etinin
protestosu bir sonuç verm edi. I. D ünya Savaşı arifesinde yapılan g iz­
li an tlaşm alarda İtalya'nın O n iki Ada ü zerin d e tam egem enliği
onaylandı (2 6 Nisan 1915). Ancak, II. D ünya Savaşı’nda İtalya’nın
yenilgisi üzerine O niki Ada (Dcdecaıtese) Y unanistan'a verilecektir
(31 M art 1946). Böylece, Megaii İdea önem li bir aşam asını g e rç e k ­
leştirm iş, yeniden A nadolu kıyılarına dayanm ıştır.
Y ukarıda özetlediğim iz tarih ç:. Y unanistan devletinin k u ru lu şu n ­
dan (1830) I9 4 6 ’da O niki A da’rın işgaline k ad ar, daim a A vrupa'nın
desteğiyle adım adım nasıl genişlediğini gösterm iştir. Lausannc A n t­
laşm ası karşısında taahhütlerini b irer birer çiğnediği hâlde. Bâbıâli
hüküm etleri gibi. C um huriyet hüküm etleri d e karşı ö n lem ler alma
im kânından kendini yoksun görm üştür. Y unanistan’ın “ la u s a n n c
İhlâlleri". Baskın O ran tarafından 1995 tarihine k ad ar ayrıntılı olarak
işlenm iştir.14 Türkiye'yi birkaç kez savaşın kenarına getiren . Ege
Adaları nın ve Kıbrıs'ın anılaşm alarla saptanan sta tü sü üzerindeki
ihlâlleri, Y unanistan’ın AB ccphcsine katılm asından so n ra Türkiye
için son derece nâzik, hayatî bir nitelik kazanm ıştır. Özellikle. İstan ­
bul vc Balı A nadolu için hayatî bir ihlâl. Limni. Sem adirek, Midilli.
Sakız, Sisam ve Nİkarya adalarının askerileştirilm esi ve silahlandı-
K. Karpat. Oltomun Population: Deıttographic and Social Characiı'riitics,
Madison 1985.
" Baskın Oran. Tiirk-Yunaıt İlişkilerinde Han Trakya Şortum. Stratejik
Arattırma ve P.tüdlcr Millî Komitcs. (SAliMK), Ankmıt 1991; B. Oran.
Yunanistan'ın Lozan lltlâllıri. SAI'NK, 2/09. Ankaıa l‘>OQ
Halil ¡nalcık 273
nlm asıdır. Y unanistan, bu ihlâllerin. T ürkiye'nin 1 9 7 4 ’te Ege O rdu-
s u 'n u n (4. O rd u ) konuşlandırm ış olm asına karşı b ir ö nlem olduğunu
ileri sü rm ektedir. Eakat. daha 1952’de L eros A dası’nda. askeri
am açla kullanm aya elverişli bir hava alanı k u ru ld u ğ u u n u tu lm a k ­
tadır. Prof. O ra n a güre, Limni ve Sem adirek ad aların ın 1937’den
beri ask eri yönetim altına konm asına Türkiye, “d o stlu k ve diyalog"
diplom asisi hatırına itiruz etm em iştir, c tm c .n c k tcd iı.
E ge'de Y unan ihlâlleri. “ Lozan’d an sonra u lu slararası gelişm ele­
rin Y unanistan lehine işlem esinden kay n ak lan m ak tad ır".15 Özellikle.
"Y unanistan. AB’nin parçasıdır ve kendisiyle çarp ışacak bir Türki­
y e'nin aynı zam an d a A B’ylc çatışacağının fark ın d ad ır".16
T ürkiye'nin Balıyla ilişkileri yoğun olduğu hâlde Y unanistan’ın
D oğu yla ilişkileri b una b akarak çok dah a sınırlıdır. Bu y ü zd en , Ege
D enizi’n d e uluslararası sular. T ürkiye’nin A kdeniz m em leketleriyle
ilişkileri için hayatî önem taşır. E ge'de 1500 ada Y unanistan sınırları
için d ed ir ve b u nlardan, ü stü n d e insan yaşayan a d aların karasuyu
hakkı vardır. K ardak bunalım ında ortaya çıktığı gibi. Y unanistan,
T ü rk kıyılarına yakın yerlerde egem enlik iddiasıyla E g e’d e kontrol
sahasını biteviye genişletm e peşindedir. Son olarak n ü fu ssu z ad a cık ­
ları. Avrupalı yabancılar dahil halkın gelip yerleşm esine açm ıştır; bu
ö nlem , k u şkusuz, karasularını genişletm ek İçin b aşvurulm uş yeni bir
önlem dir.
K arasuları, L^ausanne’d a 3 mil o larak kabul edildi. I 9 3 6 ’d a Y u­
n anistan tek taraflı olarak 6 mile çıkardı. "D o st" T ürkiye itiraz e t­
m edi. Bu değişiklik sonucu. Y unanistan'ın E ge’d e payı % 3 5 ’e çıktı.
1947’de O niki A da’nın ilhakıyla bu ölçü % 4 7 ’yc erişti. E ge'de T ü rk
karasularıysa an cak 7.1'lik bir paya u laştı.’7 1981 ‘de Başbakan
A ndreas Pap an d reu , Y unan karasularının 12 mile çıkarılm asından
söz etti. Türkiye, Ege'yi bir Yunan gölü lâlin e getirecek bu iddia
k arşısında b u n u n bir "savaş nedeni" olacağını ilân etti ve 1995’te
TBM M h ü k ü m ete ask eri m üdahale yetkisi veren bir k ararı kabul etti.
12 mil kabul edilirse b una d enk olarak kıta sahanlığı ve hava sahası
d a genişler. B unun sonucu. Y unan karasuları yüzde 7 2 .8 e çıkacak.
' Oran. İhlâller, 76.
' Ibid., 77.
Oran. İhlâller. 80.
 Halil İnalcık 275
274 lirimizin. Megali Idea ır Turkiyt

mile k a d a r sahanın kendi egem enlik sahası o ld u ğ u n u ileri s ü r­

Türkiye. Yunan karasularını kullanm adan açık denizlere çıkam az
m ektedir. T ü rk uçaklarının bıı m ünazaalı 4 mil için d e uçm aları, Yu­
d u ru m u n a düşecektir.
nanistan tarafın d an Y unan hava sahasını ihlâl b içim inde y o ru m lan ­
G erçek şudur: Y unanistan. AR üyesi o larak âd eta d o k u n u lm az bir
m aktadır. İki devlet arasında defalarca bunalım a n e d e n olan bu d u ­
konum da, T ürkiye’nin hayatî m enfaatlerine karşı pcrvasızca sa ld ır­
ru m . 2 0 0 3 ’te iki tara f arasında tek rar g ü n d em e gelm iş, bir T ü rk
gan önlem ler alm akta devam etm ektedir. T ü rk iy e'd e h ü k ü m etler ve
uçağı dü şü rü lm ü ş, Y unanistan şikâyetini bu k ez A B 'y e götürerek
politikalar değişebilir, fakat uzun vadeli jeostratejik güvenlik g erek le­
Türkiye'yi “saldırgan" du ru m d a göstererek AB'yle k arşı karşıya g e ­
ri değişm ez. AB vc NATO üyesi Y unanistan’ın aynı zam an d a M o s­
tirm e taktiğini kullanm ıştır. S o n kez Kıbnslı R um Lider, AB kalkanı
kova’yla işbirliği içine girdiği (Andreas P ap an d reu ’nın Rusya ziyaret­
a rk a sın a sığınıp T ürkiye’ye karşı kılıç sallamak cesaretin i kendinde
leri), R usya’nın gelişm iş silahlarını atdığı (K ıbrıs'a u zu n m enzilli d i­
bu lm ak tad ır.10
zeler gönderilm esi) gözden kaçm am aktadır. “Â zam i” 12 mil k a ra su ­
Ege D enİzi’nİ kendi içdenizi hâline getirerek T ürkiye'yi kuşatm ak
yu kuralı uluslararası hukukun tanıdığı bir esastır. Y unanistan. T ü rk
vc A kdeniz'den ayıran bir d uvar k u rm ak için Y u n an istan 'ın çeşitli
gem ilerinin “zararsız geçiş" yapabileceğini ileri sü rerek E ge'de bu
zam anlarda tek taraflı aldığı bu önlem ler, m aalesef T‘ü rk h ü k ü m etle­
hakkını kullanm ak istiyor. 12 mil uygulanırsa, T ü rk iy e’nin karasuları
rinin. "dostluğa riayeten“ vaktinde protesto etm em esi so n u cu , T ü rk
16.3 oran ın d an 9 .2 7 oranına İneccktir.18 Türkiye. 12 mil sözleşm e­
Devieti’ni stratejik bakım dan ziyadesiyle zayıflatm ıştır. I lâlen. Yunan
sini im zalam am ıştır. Ege denizi yart-kapalt bir d enizdir, bu sebeple
h üküm eti bu "haklarım ” savunm ak için tüm AB’yi ark a sın a alm a ç a ­
Y unanistan'ın 12 mil uygulam ası, T ürkiye’nin açık d enizlerle b ağ lan ­
b asın d ad ır ve d u ru m Türkiye için çok tehlikeli b ir aşam aya e rişm iş­
tısını cngclleyecektir. Türkiye, böyle bir tu tu m u n açık ça saldırı a n la ­
tir. T ürkiye’nin AB'ye katılm a girişim i, saldırıyı nö tralize etm ek için
m ına geldiği kanısındadır. D üşm ana karşı dü şm an ca davranılır. 12
tek yol gibi g ö rü n ü r: am a m üzakere tarihi alm ak için yapılan g ö rü ş ­
mil uygulam ası, ancak başka bir dei’letin itirazı olm adığı takdirde
m elerde Avrupa. O sm anlı d ö nem inde o lduğundan d a d a h a çok. H e ­
geçerli o lur: benzeri durum lard a (1951 İngiltere-N orveç balıkçılık
davası) Uluslararası Adalet Divanı b u g ö rü şü b en im sem iştir.18 Y u n a­ len yandaşlarının davalarını kendi davası gibi benim seyerek karşı
ç ıkm aktadır.21
nistan “kıta sahanlığı” konusunda da. m evcut k arasu ları çizgisini
esas alm a tezini ortaya atm akla, T ürkiye’nin E ge’d e petrol aranuı K IB R IS
haklarını sınırlandırm ak İstemekledir. Yunan adalarının çizgisi. T ü r ­ Kıbrıs davasında dem ografik d u ru m so n derece önem li b ir k o n udur.
kiye'ye kıta sahanlığı bırakm am aktadır. Kıta ülkeleriyle a d alar a ra ­
Rum tarafı, T ü rk lerin A da’d a bir azınlık old u ğ u ve Kıbrıs devleti
sında eşitlik, uluslararası hukuk bakım ından benim senm em iştir. içinde bir azınlık statü sü n d e yer alm aları iddiasındadır. T ü rk tarafıy­
T ürkiye’nin görüşü şudur: Ege denizi ve adaların coğrafyası özel bir sa. T ürklerin A da’d a R um lar’la aynı haklara sah ip egem en bir halk
du ru m d a d ır: b u rad a ancak “hakkaniyet” prensibi uygulanabilir. olduğu g ö rü şü n d ed ir. Kıbrıs so ru n u n u n açmazlığı, taban tab an a zıt
A nadolu'nun E ge'de kıta sahanlığı gözard ı edilem ez. S o n u n d a , iki
bu g ö rü ş ayrılığından kaynaklanm aktadır. T ü rk tezi, şu haklı tarihî
tarafın karasularında araştırm a yapabileceği açık lan arak gerilim bir
g erçeklere dayanm aktadır:
süre için ertelendi. Hava sahasına gelince, k arasuları ü zerindeki hava
1. 1570* 1571 ’d e O sm anlı Devleti K ibns’ı Venedik’ten, o n b in ­
alanı, o devletin egem enliği altındadır. Y unanistan. 1 9 3 1 ’d e hava lerce şehit vererek alm ıştır. O zam an A da’da kü çü k bir azınlık oluş-
egem enlik ninnim 10 mile çıkardı. Türkiye, bu tek yanlı tasarrufa.
1974’tc karşı çıkarak. Y unan hava sahasının karasularını, yani 6 mili
aşam ayacağı g ö rü şü n ü ileri sürdü . Y unanistan ise, 6 mil ö tesinde 10 30 AB ve Kibns. Bugünü w Geleceği, yay. İ. K. Ülger. E. Efegil. İstanbul
2002.
'* Oran, ibid.. 83. Yunan görüşü için bkz. Alexis Heraklides. Yunanistan ve Doğu'dan Gelen
** Oran. ibid. Tehlike. çcv. M. Vasilyadis ve H. Milas. İstanbul- İletişim 2002.
 276 Heletıizın. Misali Idea »»• hırknr
turan lü tin (Fransız ve Venedikli) feodal efendiler. Rum O rto d o k s
kiliselerine el koym uş, to p ra k ların zapt etm iş, Rum ruhbanını köyle­
re sürm üş bulunuyordu. Rum köylü, bu feodal efendilere ait arazide
toprak kölesi olarak angarya çalışmak zorundaydı. Fetihten önce
İstanbul Rum P atrik’i, Osm anlIlara direnç gösterilm em esi için Rum
halkına m esaj gönderm iş vc Rumtar. Venediklilere ask erî yardım dan
kaçınm ışlardı. VrncHik, İspanya ve Papalık donanına:,ı 1 5 7 2 ’dc
A dayı yeniden ele geçirm ek için K ıbrıs'a yöneldiğinde, karşısında
Osm anlı donanm asını buldu vc geri d ö n d ü .22 O rm an lılar Ada'yı a lın ­
ca, O rto d o k s Kilisesi’ni ihya etliler, to p rak lan ın geri verdiler ve
pareikos denilen toprak kölelerine ö zgürlüklerini bağışladılar.2* K ısa­
cası. 1571 ’de Kıbrıs’ta bir Rum devleti yoktu ve T ü rk lc r kurtarıcı
gibi karşılanm ışlardı. XVIII. yüzyılda K um lardan cizye vergisini to p ­
layıp O sm anlı hâzinesine yatırma (m a k tu ’ sistem i) yetkisi, b a şp is­
koposa verildi, B aşpiskopos M ak<rios’un devlet reisliği, İşte bu Os-
m anii geleneğinin bir devamıdır.
2. A d a ılaki Türk nüfusu: Venedik kaynaklarına g ö re A da’nııı
nüfusu. XVII. yüzyıl başlarında 250 bindi. O sm anlı cizye defterlerine
g ö re gayrim üslim nüfus 30 bin hâley d i, haneyi 5 kişiden m üteşekkil
kabul edersek 150 bin gayrimüslim buluruz. Fetihten hem en sonra
Osm anlı idaresi, ova kısm ından Rtunların savaş sırasında dağlık b ö l­
geye kaçm ası sonucu boş kalan köyleri n ü fu slan d ım ıak istedi. Hem
de bir haçlı istilâsına karşı güvenlik için A nadolu’d an A d a y a T ürk
halkı g etirip yerleştirm e kararı aldı.2-4 Osm anlı arşiv belgeleri. G üney
ve O rta A nadolu'dan yapılan bu nüfus naklini tü m ayrıntılarıyla a ç ık ­
lam aktadır.2' Köylerini terk etm iş, yahut topraksız köylüler defterleri*
v V. Braudel, The Mediterranean and ¡he Mediterranean World in the Age of
Philip H. irans. S . Reynolds. II, N ew York 1972-1973.
M ). Hill, A History o f Cyprus. Ill, C am bridge 1998.
■* H . İnalcık, "T he R ecent H istory of C yprus", Proceedings o f tht- First
International Congress o f Cyprus Studies. 20-23 Ekim 1996, Kıbrıs: Dogıı
A kdeniz Ü niversitesi, yay. 1997; A. I iii. A History o f Cyprus. UK C am bridge
1948; “ Kıbrıs’ta T ü rk İdaresi altındı N üfus", Ktbrts ve Tiirkler, Cev.ıt
G ürsoy ve başk. A nkara 1964, 27-58; Excerpta Cypria. C am bridge t90H.
201: Ö . 1,. B arkan, "Bir İskân vc K oknizasvon M etodu olarak Sürgünler*.
İ. V. İktisat Fakültesi M t\ınunsı. X I/1 -4. 524-569.
O . I. B arkan. “ D eportations İstanbul l'm ıv rs ıiv u Ikti.un Fakültemi
M ir im ,os,. ( ’ XI XV
Halil İnalcık 277
yazılarak kitle hâlinde “sürgün*’ edilmiş, b irçoklan d a vergi affı dola-
yısıyla kendiliğinden gelip yerleşm iştir. Yalnız Teke san cağ ın d an
sü rg ü n edilenler, deftere göre 5720 hanedir. Venedikli
M artin en g o ’nu n tahm inine göre. A d a y a bu yolla 2 0 bin k işi geçiril­
m iştir. 15 9 9 ’d a C otovicus, A da’da M üslüm an T ü rk erk e k n ü fu su n u
6 0 0 0 o larak tahm in ed e r.26 Kıbrıs kadı sicflleri, yerli Rum halkından
İslâmiyet’i kabul edenlerin, bu anıda Türklerle e v le n e n R u m k ad ın la­
rın kü çü k b ir azınlık o lu ştu rd u ğ u n u ortaya koy m u ştu r. R um tarih çi­
lerin. A da'daki T ü rk n ü fusunun ihtida etm iş R um lardan ib aret o ld u ­
ğu hakkındaki iddiaları tam am en gerçeğe aykırıdır.
XVI. yüzyıldan XX. yüzyıla k a d a r tüm O sm anlı vc y ab an cı kay*
naklar. A da’d a M üslüm an T ürklerin. genel n ü fu su n ü çte birini o lu ş­
tu rd u ğ u n u açıklam aktadır. 1831 Osm anlı n ü fu s sayım ı sonuçları
Şeyledir;27
Müslümanlar Gayrimüslimler
15.000 29.000
Kıbrıs n ü fu s yapısı; kuraklık, çekirge istilâsı gibi nedenlerle A da'dan
A nadolu ve Suriye’ye kitle hâlinde göçler dolayısıyla sık sık değişi­
yordu. Bunun sonucu bazı yıllarda T ürk nüfus oranı yükselm iştir.
1841 ’d e O sm anlı sayım ında Ada nüfusu 110.000 kişidir, bunun
7 6 .0 0 0 ‘i Rum . 3 3 .0 0 0 ’i T ürk olarak tespit edilm iştir. O tarih le 1300
M arunî ve 50 0 Katolik kaydedilm iştir.
T an zim at D cvri’ndc 1 8 50-1878 dönem inde n ü fu su n y üzde elli
o ran ın d a arttığı biliniyor. S onuç olarak. Kıbrıs T ü rk n ü fu su . A d ay a
F renkler gibi Rum köylüsünü to p ra k lan üzerinde çalıştıran efendiler
gibi gitm em işler, “sü rg ü n “ ferm anında belirtildiği gibi âlet ve h ay ­
vanlarıyla terk edilm iş toprakları işlemek ü zere gitm işler, A da'nın
yerli halkı a rasın d a y er alm ışlar, K ıbns’ı bir ‘vatan" yapm ışlardır.2*
Kıbrıs'ta KKTC kuru ld u k tan sonra, am bargo ve başka k ö tü k o ­
şullar Türkiye, İngiltere ve A vustralya’ya arlan göç so n u cu T ü rk nü-
Excerpta Cypria.
, ( E. Z . Kara!, İlk Nüfus Sayınu. 1831, A nkara 1934, 161-63.
■'* Kıbrıs üzerinde yazdığım şu yazılara da bakınız: “A N ote on the
P opulation o f C yprus", Perceptions. 1997 (H aziran-A ğustos sayısı);
Ottoman Policy and Administration in Cyprus After the Conquest: H. İnalcık,
The Ottoman Empire: Conquest. Orgaitizatioi and Economy, Londra:
V ariorum . 1978. VIII.
 278 Helenizm. Megali Idea u* Türkiye
fusu oran ı büyük ölçüde düşerken. Rum kesim inde n ü fu s artm ıştır.
Bu d u ru m , uluslararası Kıbrıs sorunu çözüm tartışm alarında T ürk
tezi için ziyadesiyle olum suz sonuçlar d o ğ u rm u ştu r. Kıbrıs sorunu
ortaya çıktığı a n d a n itibaren Kıbrıslılar ve Türkiye, n ü fu s ve göç m e ­
selesinde gerekli ilgiyi gösterm işler m idir? K K TC’d e. A da’d an dışarı
göçen nüfusun kayıtlara geçirildiğini, bu ko n u d a a raşttrm a yapıldığı­
nı tahm in etm ekleyiz. Siyasî çözüm kararların d a bu noktanın büyük
önem i m eydandadır (S on 20 yılda am bargo y ü zünden A da’d an İddi­
aya göre yüz bin T ü rk ayrılmıştır)
Resm î kaynaklara göre, bugün K K TC’d e yaşayan T ü rk nüfusu
215 bin, Rum kesim inde Rumlar 7 5 0 -8 0 0 bindir. T ü rk tarafında
ayrıca 574 Rum ve 174 M arûnî Arap yaşam aktadır.
H üküm etim iz, Y unanistan’la sorunlarım ızın, bu arad a Kıbrıs s o ­
ru n u n u n . AD’ııiıt gündem ine alınm asının haksız ve g ereksiz olduğu*
nu ileri sürm ekte: norm al sü reçti, Birleşmiş M illetler gündem inde
kalm ası noktasını belirtm ektedir. Yunanistan, h er zam an old u ğ u gibi.
A vrupa’yı davaları arkasında görm ek İçin sorunları AB gündem ine
aldırdı. K uşkusuz, bugün her Yunanlının gön lü n d e panhelenizm .
G rek İm paratorluğu rüyası yatar; çok ilginçtir, T ü rk iy e’ye AB yolunu
açan m üzakereye başlam a kararı verildiği zam an, “do stu m u z " Y una­
nista n 'd a yapılan bir ankette halkın an cak yüzde sekizi Yunan h ü ­
küm etini tasvip etm iştir. Bütün sorun, "tarih î haklar" m eselesine g e ­
lip düğüm lenir. T arih î hakları h a ıg i tarihten başlatalım . 5 00 sene.
1000 sene. 2 0 0 0 sene öncesi mi bu hakların başlangıcıdır. Bugün
H lİstin’deki boğazlaşm a, tarihî hak iddialarından kaynaklanm ıyor
m u ? P apadopoulos’uıı iddiaları. b ;ş yüz yıllık bir tarihi yok farz e t­
m ekten ileri geliyor. Bugün gerçek şu d u r ki. Türkiye, hüküm eti ve
halkıyla AB’ye üye olm akta istekl;dir, kararlıdır, b u n u açıklam ıştır.
Bu açıklam ayla da diplom aside bulunm a şansı kaybedilm iştir. Avrupa
Birliği, bu d u ru m u istism ar e dertk , XIX. yüzyılda çaresiz b ir O s-
m anlı devletiyle yaptığı gibi, kendi üyelerinin ve üye olm ayan d in d aş­
larının iddialarını benim ser, hattâ T ürkiye’nin varlığına karşı y ö n ­
lenm iş iç sorunlarını kışkırtm akta devam ederse, b u n d an yalnız T ü r ­
kiye C um huriyeti değil. Avrupa da zararlı çıkar. A vrupa’nın genel
stratejik ve ekonom ik çıkarları uğruna T ü rk iy e’ye tarafsız yaklaşım ı­
nı iiınit edelim . Fakat, her şey bununla bitm iyor, o zam an d a Y una­
nistan ve Kıbrıs’ın veto duvarıyla karşılaşıyoruz. Kalenin içindekiler
birbiriyle karşılıklı çıkar hcsaplarıya bağlıdır; şim diye k ad ar görülen
Halil İnalcık 279
Şey. geçm işteki gibi. A vrupa’nın Helenizm Yunan d avalarını kendi öz
davaları gibi benim sem esidir.
"K IB R IS , G İR İT O L M A S IN "
R eferandum akabinde gerçeklerin ortaya çıkm ası ü ze rin e Rauf
D enktaş, Ktbrts G irit O lm asın başlığıyla görüşlerini açık lad ı (ilk b a s­
kısı: İstanbul Remzi Kitabevi, Kasun 20 0 4 ). D e n k ta ş’a g ö re , Kıbrıs
Rum liderlerinin, şim di d e P ap adopoulos’on asıl am acı, G irit’te o l­
d u ğ u gibi K ıbns T ürklerini, şu veya bu biçim de y o k etm ektir.
P a p ad o p o u lo s’un referandum a hayır politikası, b u am a ç la sahneye
k o n m u ştu r. Yunanlılar tarihi yok farzedip Kıbrıs'ı bir Y u n an vatanı
ve T ürkleri işgalci saym aktadır (bu noktada İstan b u l’u “ Fâtih işgal
etti" diyen bazı T ü rk aydınlarının dikkatin, çekelim ). T ü rk leri katli­
am la yok etm eyi planlayan A kritas Planı ortad ad ır (P lan için bkz.
D enktaş. ibid.. s. 1 5 7 -175). Türkiye açıtın d an Kıbrıs so ru n u n d a
kaybedilen dava şu d u r: Uluslararası antlaşm alarla ve b ir Anayasayla
Rum vc T ü rk eşitliği esasına göre kurulm uş bir Kıbrıs Devleti vardı.
T ürkiye b u n u n antlaşm alarla g a ra n tö rü d tr ve asla bu hakkı terk
edem ez (D enktaş, 14). Rum lar, belli bir taktikle bu devleti o rtad an
kaldırdılar. Kıbrıs devletinin tek m eşru tem silcisinin R u m lar o ld u ğ u ­
nu dünyaya tan ıttılar ve bu sıfatla AB’ye üye oldular. D e n k ta ş'ın k a­
bul edem ediği şey, antlaşm alarla perçinleşm iş Kıbrıs T ü rk lerin in ve
T ürkiye'nin haklarının g ö z göre göre çiğnenm iş olm asıdır. Y u nanis­
tan. Türkiye’nin tanım adığı bir “ Kıbrıs Dcvleti"ni A vrupa Birliği ne
soktu, böylece AB’d e iki velo sahibi ve T ürkiye’yle d o ğ ru d an k arşı­
laşm a k sa m davalarını yürütecek bir paravana ku rm u ş oldu. D enk-
taş'a g ö re, Rum ların antlaşm alarla kurulır.uş Kıbrıs C uınhuriyeti’ni
darbeyle, h u k u k a aykırı bir oldu bitliyle yıkması ve herhangi bir o rtak
egem enlik prensibine yaklaşm am ası karşısında T ü rk le r için yegâne
yol. ayrı b ir Kıbrıs T ü rk Devleti k u rarak ayrılmaktı; bu, an tlaşm ala­
rın tabiî ve huk u k î bir sonucuydu. Fakat Avrupa-Am erika b u n u ta ­
nım adı, Rum ların yanında yer aldı. D enktaş’ın b ugün d c g ö rü şü şu ­
d u r: Kıbrıs’la iki hnlk vardır, eşit egem enlik csaaına göre o rtak bir
Kıbrıs devletinin kurulm asında Kıbrıslı Türkler işbirliğine daim a h a ­
zırdır. R eferandum sırasında Rum ların '.ulumu, dünyaya gerçek
m aksatlarım ve T ürklerin iyi niyetini gösterm iştir. Fakat Rum liderli­
ğinin “gerçek niyeti çö züm değil, A da’nın sü lü n ü n e egem en olm ak-
280 Helenizm. Megali İdea ve Türkiye

tır” (D enktaş, 14). Bir kısım Kıbrıs T ürkii ve T ürkiye h ü küm eti, r e ­
ferandum sonucu birleşik bir Kıbrıs'ın gerçekleşeceğini um u y o rd u .
S on kez. Birleşmiş M illetler'İn çabaları. Kıbrıs'ın AB’ye birleşik
bir C um huriyet olarak girm esini sağlam aktı. Fakat A nnan planı.
D enktaş’a göre haksız bir plandır zira egem en iki halkm varlığını
kabul etm eyerek antlaşm alarla teyit edilm iş b ir d u ru m u g ö rm ezden
geliyor ve aslında Rum tezini benimsiyor. Plan ayrıca, Türkiye C um -
huriyeti’nin A da’daki haklarını d a yok farz ediyor: T ü rk diplom asisi
bu noktayı görm ezden gelm iştir (D enktaş, 16). Ö te yan d an referan­
d u m oyununda Kıbrıslı T ürkler, AB üyesi o lu p refaha erişm e hayaliy­
le kandırılm ışlardır (D enktaş, 16). D en k taş’a g ö re T ü rk le r evet d e ­
m ekle, egem enlik haklarından vazgeçmiş vc pazarlık g ü cü n ü k ay ­
betm iştir. Batı dünyası b u nun anlamını başlangıçta anlam ış göründü:
fakat tüm tarih boyunca yaptığı gibi, a ğ ır b asan Y unan baskısıyla,
vaatlerini rafa kaldırdı. D enktaş’a g ö re “baskı, tehdit ve uydurm a
haberlerle" Avrupa. Kıbrıs T ü rk halkını kan d ırm ıştır (D en k taş. 15).
Rum liderliği. Batı dünyasının tarafgirlik içinde T ü rk h a k la n n a g ö ­ IV. BÖLÜM
zü n ü kapadığını çoktan biliyordu; Türkiye yanlış h esap İçinde a v u ­ Modern Türk Tarihçiliği
nuyordu. R eferandunvda Rum tutum u, b u n u tü m d ünyaya açıklamış
olm alıdır (D enktaş, 14). Bugün, Yunanistan T ürkiye’nin AB üyeliği­
ni desteklem iş g ö rünüyor. Denktaş’a g ö re bu, a n c ak belli bir süre
İçin izlenen bir taktikten ibarettir. N itekim bu diplom asi oyunuyla.
Kıbrıs’ı AB’nin bir üyesi yapmıştır.
Batı dünyası, XIX. yüzyıldan beri g ü ttü ğ ü ta ra f-tu tu c u politikasını
devam ettirm ektedir. D enktaş som yor: İnsan H akları savunucusu
Batı dünyası. Türkler söz konusu olduğunda n ered ed ir? T ü rk iy e’nin
politikası, uluslararası antlaşm alarla kazanılm ış h ak lan so n u n a kadar
savunm ak olm alıdır. Kıbrıs’ı savunm ak aynı zam an d a T ü rk iy e’yi s a ­
vunm aktır. T ürkler, H açlı Avrupası yanında g erçek ten insan ha kla rı­
na inanm ış bir A vrupa olduğuna hâlâ İnanm aktadır (bkz. bu kitapta:
“T arihte Avrupa Birliği ve T ürkiye”).
 O S M A N L I'D A İS T A T İS T İK
M e t o d u K u l l a n ii.d i m i:
T a h r îr S İ s t e m İ

istatistik bilimini geniş anlam da bir d ev lelh , ülkede insan ve m addi

kaynaklarını tespit ihtiyacından doğm uş bir bilim dalı olarak tan ım ­
larsak. m erkeziyetçi büro k ratik patrim onyal bir devlet olan O sm anlı
İm p arato rlu ğ u m d a neden bu d o ğ ru ltu d a geniş bir etkinlik g ö steril­
diği anlaşılır. B unun doğal sonucu olarak O sm anlı arşivlerinde geniş
istatistik di/.ilerı m eydana gelm iştir. Bunlar.n g ü n ışığına çıkarılm ası
yalnız bu im p arato rlu ğ u n tarih î bakım tndar değil, istatistik ve resm î
kayıt tu tm a (book-keeping) m etodlanm n genel tarihi bakım ından da
son d erece ilginçtir. J. D u p aq u ier’nin Ç in ’den A vrupa’ya k ad ar ista­
tistik tarihi ü zerinde araştırm aları. Osm anlı istatistik tarihi yapılm a­
d an tam sayılam az. O sm anlı tah rîr (istatistik) defterleri gerek içeri­
ğinde do ğ ru lu k ve kapsam lılık prensiplerinin uygulanışı bakım ından,
gerekse d efterlerde kullanılan kayıt yöntem i, kısaltm a, referan s u sû l­
leri gibi kayıt m ctodları bakım ından. 15. yüzyılda A vrupa’d a görülen
benzeri örn ek lerin d en dah a karm aşık, gelişmiş ö rn ek ler verm ekledir.
Bu m etodlar, İslâm Halifeliği, İran. Orta-A sya örneklerinin bir dc-

284 Oum nlt 'da htattiuk Urunla Kullanıldı mı: Tahrîr Sistemi
vamı o lara k ' kadim Mezo|>olamya m edeniyetlerine k ad ar izlenebilir.
O sm anlı devleti patrim oııyal merkeziyetçi büro k ratik bir devletti,
dedik. Devletin m erkez bürolarında, Defterhâne de, ayrıntılı istatistik
defter koleksiyonları (toprak vc vergi tahrirleri, siyasî-idari k ararlar
için m iihim m eler. cizye defterleri, şikâyet defterleri, vergi kaynakları
İçin m u k a ta ’ât defterleri, tintar ia r a l defterleri vb.) olu ştu rm ası, g e ­
niş bölgelere yayılan Oorrmnlı devletinin m e rk e z iy e ti İdare sistem i­
n in vazgeçilm ez bir g ereği idi.
Patrim onyal hüküm dar, devlet-ülke ve tebaayı babadan kalm ış bir
m ülk (patrim ony) gibi algılar ve kendisiyle to p rak vc tebaa arasında
kendi kontrolü dışında başka hiçbir otorite tan ım a/. O sm anlı su l­
tan lar; fethettikleri yerlerde yerli feodal güçlere ve k u ru m la ra d erhal
son verm işler, ya da feodal aileleri kendi tım ar sistem i İçine alıp
eritm iştir. Devlet, hububat yetiştiren, tarla tarım a tâbi b ü tü n to p ­
rakları m m (beylik) adı altında devletin rakabesi. yüksek mülkiyeli
a ltın a so k m u ştu r. B unun nedeni, halkın, o rd u n u n tem el g ereksini­
mini o luşturan buğday arpa üretim ini g aran ti altına atm ak, ko rk u n ç
açlık dönem lerinin geri gelm esini önlem ek kaygısı, m îrî to p rak reji­
m inin asıl nedenidir. O sm anlıdaıı önceki im paratorluklarda d a m e
selâ B izans'ta aynı rejim uygulanıyordu. M ısır'd a d a. M e­
z opotam ya'da nehir kanallarının onarnm nın tüm toplum İçin hayatî
Önemi, so n derece m erkeziyetçi bürokratik bir devlet ko n tro lü n e v ü ­
c ut verm iştir,2 Bizans ve Osm anlı im paratorluklarında b ü tü n tebaayı
ilgilendiren toprağın sıkı devlet gözetimi altın d a tu tu lm ası ve ü r e ti­
min aksam am ası zarureti, çilt-han e (zugo-kefalia) denilen özg ü n bir
üretim tarzının uygulanm asıyla gerçekleşm iştir. (Bu çeşit bir "üretim
tarzı' nı C hayonov Asya Tipi Üretim Taraı (ATÜ T) gibi bir üretim
tarzı say ar)’ “Ç ift-hane sistem inin kısa tanım ı şu d u r: Tarım to p ra k ­
lan raiyyet çiftliği denilen ufak aile tarım birim lerine b ö lü n ü r vc k ö y ­
1 Resmî kuyudatta 13. vc 14. yüzyılda İran’da kutlanılan metodlar hakkında
vc muhasebe el-kitaplarına bir misâl olarak: A. Mazendcrani. Die Resaiä-
yeFalakiyyü, Wiesbaden. 1952
1 Bkz. K. Wiltfogel, Oriental Despotism, New Hawn. 1957
’ Çift-hane sistemi için bak. M. İnalcık. An Economic and Social History of
the Ottomun l*mpin\ cd. II. İnalcık villi I). Quatacrt. Cambridge: CUP
199*1; 1H7-19*1: H. İnalcık. l:rom Hmpirc* to Republic. I wtys on Ottoman
and I urkish Social History, kinnhul* ISIS y.»>. 190S. t»t 7?
Halil İnalcık 285
lü tasarru fu n a verilirdi. Bu birim lerin kaybolm am ası, d ev am lı kontrol
edilm esini gerektirirdi. Bu da. zam an zam en yapılan to p ra k ve kö y ­
lünün sayımı ile. yani tah rîr sistemiyle sağ.anırdı (M u fassal D efter­
ler). İm p arato rlu k hüküm etinin to p rak tasarru fu n u ve ü retim i sıkı
gözetim altında tutm ası bir yandan d a tım ar (B izan s'ta p ro n ija) or*
d u şu n u ayakta tu tm ak için bir zaruretti. Osm anlı im p a rato rlu ğ u n u n
klasik d ö nem inde (1 3 0 0 1600) dovlvtiıı zırhlı Küvarj o r d u s u n u o lu ş­
tu ra n tım arlı sipahilerdi.4 Para ekonom isinin geri o ld u ğ u bu d ö n e m ­
de. köylünün aynen tahsil o lu n an ü rü n vergilerini, kö y lere y e rle ştir­
diği bu atlı ask erin e tahsis etm esi zorunlu İdi.
M a caristan ’d a n Suriye vc V an'a k a d a r u zak b ö lg elerd e köylerde
yerlerm iş b u a sk erlerin , u m arlarını, intikalleri, değişiklikleri devam lı
g ö zetim zaru re ti, za m a n /a m a n yoklam a ve k o n tro lü g e re k tirird i. Bu
k o n tro l tah rîr so n u cu d ü zenlenen İcm al defterleriyle sağ lan ır, z a ­
m anla m eydana çıkan değişiklikler derdest vc tcvcîh d efterleriyle iz­
lenirdi.
Bu istatistik listeleri sayesinde m erkezdeki b ü ro k ra t, b ir s an cak la
han g i köyde ne k a d a r n ü fu s bulu n d u ğ u , köylülerden h angilerinin ne
k ad ar to p rağ ı o ld u ğ u (çift, nîm çift, topraklı b e n n a k ) hangilerinin
to p rak sız old u ğ u (m ü cerred . cab a), ürettiği ü rü n m ik tarı, fiyatını
kısa bir zam a n d a b u lu r, belirler vc gereken k a ra n altrd ı. Bu^ka d e ­
yimle. tah rir sayım ları so nucu, sancak, kaza, nahiye id are birim lerine
g ö re m eydana getirilen listeler (defter-i hakâııilcr). m erkeziyetçi b ü ­
ro k ratik idarenin son d crecc etkin bir aracını o lu ştu ru rd u . Bu uzun
ayrıntılı listeler yapılırken, beili m odeller, kısaltm a, referan s siglaları
geliştirilm iş, karm aşık bir kayıt (h o ok'kccping) sistem i u y ­
gulanm ıştır. ö z e tle , tah rîr vc d ch e r-ı h a k ;n ı sistemi, belli bir idare
sistem ini uygulam ada, do ğ ru ve kapsam lı verilere gereksinim i k arşı­
layan ö zg ü n b ir istatistik ve b o o k -k e e p iıtg sistemidir.
Dcftcr*i lla k â n î Lm îni M üezzin-zâde Ali'. 16. yy. so n u n d a bu
tah rîr ve d efter sistem inde başgösteren ilm al vc k argaşanın, nasıl
b ü tü n İm paratorluk idare sistem inin çöküşüne yol açtığını haklı o la ­
rak vurgulam ıştır. Osm anlı arşivinde defter-i hakânîlerdeıı en eskisi
* Bk/. " I im ar’ huyctopaedia o fisiam , 2. Baskt,
* KavânUi ı İf ı O s>m m der Hâlânı-i M tcâmh-ı /V / f ı r - ı Iİhtın, İstanbul.
1280/lK(>'l I ıııı.ıılı listeleri vc kaııunlarıııı v cc ıı bu önemli eserin yen i b i­
limsel hu \.m ıı p«ı. Kmhiuh vardır.

256 Osmanlt'da İstatistik Metodu Kullanıldı mı: Tahıîr Sistemi
8 3 5 '1431 tarihli Arvanİd (Arnavud) Sancağı icm al d e fleri tarafım ız­
d an yayım landı.* Bİr tım ar İcmal defteri o lan b u d efter, O sm an lı b ü ­
rokrasisinde bu tarihe d o ğ n ı tahrîr İstatistik m etodlarının kesin b i­
çim de uygulanm akta oldu ğ u n u kanıtlam ıştır. U. M u rad vc Fâtih
M ehmed dönem lerine ait başka defterler d e tespit o lu n m u ştu r.7
Arvanid defterindeki gönderm elerden anlaşıldığına g ö re. O sm anlı
tahrir sistem i Yıldırım Bayezİd (1389-1 4 0 2 ) d ö n em in e k a d a r izlene­
bilir. A nonim Te\>ârih-i A l-İ O sm an'de* Y ıldınm B ayezid'in devlet
politikasına karşı eleştiriler a rasında şu satırları ok u y o ru z: Ulem adan
Çandarlı Halil Paşa ve K aram anlı Rüstem "O sm anlı beyleri yanına
vardılar, d ü rlü dürlii hileyle âlem i doldurdular, a n d a n İlerü hesâb
defter bilm ezlerdi". Buna göre, İran -S d çu k lu devletinde uygulanan
bürokratik m elo d lan n . bu a ra d a defter usûllerinin d a h a O rh a n z a ­
m anında başladığı iddia edilm ektedir.
Ö zelle, O rta-D o ğ u m edeniyetini devam ettiren ve g eliştiren O s ­
manlI im paratorluğunun istatistik m ctocları ve verileri, İstatistik tari­
hi bakım ından ç ok zengin bir m alzeme birikim ini tem sil ed e r. Bu
m alzem enin korunduğu devlet arşivimiz. H azine-i Evrak, devlet y a­
pısı itibariyle batılılaşm anın başladığı T anzim at devrinde. 1846 tari­
hinde k uruldu. B undan önce istatistik niteliği taşıyan defterler, çeşitli
vekâletlerin, Bab-ı AJi, Maliye. D efler-i Hakânî, Kvkaf vb. devlet d a i­
relerinde saklanm akta idi.9 Bu nezâretlerde gün lü k m uam elâta konu
olm ayan belge koleksiyonları, 1846'da H azİne-i E vrak'da toplandı.
Bugün T ürkiye Devlet Arşivleri Genel M üdürlüğü’n e bağlı O sm anlı
A rşivi'nde, kaba bir hesapla bir buçuk milyon belge b u lu n d u ğ u tah-
* Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter•/ Sancak-i Arvanid, yay. H. İnalcık, Anka­
ra: TTK 1954.
T Bkz. Sûret-i D efteri Arvanid, Giriş, X1-XI1, orada Arnavutluk’» ait defter­
lerden başka II, Murad ve Fatih dönemlcriıe ait İstanbul Osmanlı arşivi ve
Sofya Milli Kütüphanesi Osmanlı Belgeleri koleksiyonunda defterler mev­
cuttur.
* Gicse yayını, Brcslav 1922. 30.
* Osmanlı arşivleri üzerinde bkz. ItoşbakanlJc Osmanlı Arşivi Rehberi. Baş­
bakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, O .A.D, Başkanlığı, yay. no. 5.
Ankara 1992; Ruibakatılık Osmanlı Arşivi Kataloglan Rehberi, O.A.D.
Başkanlığı yııy. 26, Ankara 1995.
Halil İttalak 287
ır.in o lu n m u ştu r. Arşivde, özellikle istatistik veıilerİ k ap say an belge
dizileri a ra sın d a, b u rad a , d efter-i h ak ân ü er ü zerin d e d u racağ ız.
I. T a h rîr veya T a p u Defterleri (D efter-i I lakânî S erisi B.D.A.)
Osm anlı Arşivi ve T a p u K adastro G enel M ü d ü rlü ğ ü n d e sa k la n m ak ­
tadır (A nkara). Bir y er fetholunduğu zam an, sultan b ir e m in vc k â ­
tipten o lu şan b ir kom isyon g ö n d ererek o ülkeyi ‘ tah rîr" e d e rd i. T a h ­
rîr em inine Pâdişâh tarafın d an verilen yetki beratında, ta h rîrin nasıl
yapılacağı ayrıntılı biçim de anlatılm ıştır. O zam anki veri to p la m a yol­
larını bildiren b u belgede şu n o k talar b e lir tilm iş tir .İ lâ v e A rvanid’d e
de dem o g rafik veriler, yerleşim biçim leri, ta ra n ü rü n le ri, fiyatlar ve
bu gibi tü m k o n u lard a gelişm e ve gerilem e söz k o n u su o ld u ğ u n d a
aışiv koleksiyonları a rasın d a, k u şkusuz, en zengin istatistik bilgileri
m ufassal d efter-i hakânflerde bulm aktayız. Ö .L . B ark an ’ın
1936‘lm ıla başladığı «¿ığıı ttymı aıuşüıııuılarıııdaıı w ııra , T tirk vc y a ­
bancı araştırm acıların b u d efterler ü zerin d e çalışm aları y o ğ u n bir
biçim de devam etm ektedir. Y abancılar arasında, vaktiyle m em lek et­
leri O sm an lı ülkesinin b ir parçasını o lu ştu rm u ş b u lu n an Bosnalı ve
M acar araştırm acılar, bu defterlerin kapsam lı istatistik ö n em in i ilk
kez tak d ir e d e n ve sistem li biçim de defter yayınlarına başlayan bilim
adam larıdır.
T ü rk iy e’d e 1947’de, T ü rk T arih K u ru m u ’nda T a h rîr D efterleri
secisinde d efler-i hakânüeri sistemli biçim de yayım lam ak için bir
kom ite k u ru lm u ştu (üyeler: Ö .I.. B arkan. T . Gökbİlgİn, T . Halası-
Kun. R. A nhcgger. Ş . A ltundağ. I I. İnalcık). Bu seride A rvanid d e f­
lerim den so n ra Ö .L . B arkan ve B. Yediyıldız defterler yayım ladılar.
15. yüzyıl m ufassal tah rîr defterlerinde “esâm i” (köylerdeki nüfu su n
kişi adları) d efterlerde yazıldığı gibi köylerin hangi tım ara dahil o l­
duğu da ço ğ u zam an kayıtlıdır. II. M urad ve fa tih dön em leri d e f­
terleri kü çü k boy d ad ır (boyutları) 11 x 2 9 santim ) İ l . B ayezid’deıı
bu yana, özellikle Celâlzâde M ustafa’nın n iş a n d ık yıllarında d efter­
ler, boyutları ve içeriği bakım ından çok gelişmiştir.
B ütün im p arato rlu ğ u kapsayan genel tahrirler, Selanik Fethi
(1430), İstanbul Fethi (1 4 5 3 ), Budin Fethi (1526) gibi b ü yük fetih
olaylarının a rd ın d an yapılırdı. O tu z yılda bir. yeni h e r kuşakla yeni
bir tah rîr yapıldığı kuralı h e r zam an d o ğ ru görünm em ektedir. T a h ­
rîrden esas am aç, b ir bölgede n ü fu s vc gelir önemli bir a rtış veya kü-
wArvanid defteri, 19-20.
288 Osmanh 'da İstatistik Metodu Kullanıldı mı: Tahrîr Sistemi
çülm e gösterdiği zam an bunu tespit amacını g ü ttü ğ ü n d en , zam an
zam an bir sancakta ara tahrirler yapılırdı (eldeki tah rir defterlerine
göre sayım lar hangi sancakta hangi tarihlerde yapılm ıştır b u n u n için
bkz. O.A. R ehberi. 189-221). Başbakanlık Osm anlı Arşivi’ndc 1094
defter (1 3 0 2 -1 8 2 3 yıllarını kapsar), bulunm aktadır. T apu K adastro
C .M .. K uyud-i Kadime koleksiyonunda ise 2 3 2 0 d e fte r m evcuttur.
Bu so n koleksiyondan defterler arasında Kıbrıs’ın tah rîrin e ait 1572
tarihli m ufassal defter, m ükem m el bir örnektir. D efterlerin tarih ve
çeşidi. O.A. R ehberi’n d e " listelerde işaret o lu n m u ştu r. Bu d efte rle ­
rin önem li bir b ölüm ü başlan veya sondan eksiktir.
n Bkz. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, 189-220; H. Lowry, “The
Ottoman Uva Kanunnamesi Contained ir the l)efter*i Hakani", Osmanh
Araştırmaları, II (1981), 43-47.
M o d e r n T ü r k T a r İh ç İ u ğ İ
Ü z e r İn e N o t l a r
M odem T ü rk k ü ltü r tarihçiliği, Ziya GÖkalp’ia güçlü etkisi altında
M ehm et Fuad K öprülü ile başlar (1 8 9 0 -1 9 6 6 ).
K öprülü, II. Abdülham it dö n em in d e Batı geleneğinde laik b ir e ğ i­
tim veren, Batı dillerini öğ reten idadi m ektebini bitirdi. K öprülü, O s-
m anlı-T ürk ilmini bilim dünyasında ilk defa hakkıyla tem sil eden vc
A vrupa'da ilim pâyelerine lâyık görülen ilk T ü rk bilim ad am ların d an -
dır. Ç o k gen ç y aşta m uhtelif liselerde aldığı muallim lik vazifelerinden
sonra 23 yaşında İstanbul D ârü lfö n û n ’u T ü rk Edebiyatı T arih i m ü ­
derrisliğine getirilm iş, dah a sonraki yıllarda M ülkiye, Sanayii Nefise
m ektepleri, İlahiyat Fakültesi, Ankara Dil ve Tarih-C oğrafya Fakül­
tesi. Siyasal Bilgiler O kulu gibi çeşitli yüksek okullarda 2 8 yıl p ro fe ­
sörlüğü esnasında yurda binlerce değerli elem an yetiştirm iştir.
1915’te M illî Tetebbûlar M ecm u a sı'm çıkaran Fuad K öprülü,
1924’te Türkiyat M ecm uası. 1931’d e Türk H u ku k ve İktisat Tarihi
M ecm uası, 1 9 3 8 ’d e T ü r k .H a ik Edebiyatı Ansiklopedisi'n\ yayım la­
maya başlam ış ve 1936-1941 seneleri arasında Ü lkü dergisinin m ü ­
d ü rlüğünü yapm ıştır.
290 Modem Türk Tarihçiliği Üzerine Noıtar
Halil İnalcık 291

Fuad K öprülü yayın faaliyetine daha 18 yaşında başlam ış ve 42 yıl

Osm anlı k ü ltü rü n d e Avrasya eski T ü rk kültü rü n ü n devam ı ve etkileri
içinde 2 1 0 e ser ve e tü l ile İ0 0 0 kadar makale yayım lam ıştır. 1925‘te
konularını özg ü n biçim de işlemiştir.
Rusya Ş û ra C um huriyetleri Birliği İlimler Akadem isi M uhabir üyeli­
O n u n b ü tü n etütleri o zam ana kad ar o kon u ca yapılm ış o lan işle­
ğine !9 3 4 'te M acar İlimler Akademisi m uhabir üyeliğine ve Prag
rin dikkatle gö zd en geçirilm esi vc eleştirisiyle başlar. Batı biliminin
Ş ark E nstitüsü m uhabir üyeliğine seçildi. 1927’d e H eidelberg Ü n i­
bu eski geleneğini T ü rk ilim edebiyatım ıza ilkin o g e tirm iştir. Köp-
versitesi, 1937’de Atina Üniversitesi kendisine fahri d o k to rlu k u n v a ­
riılü’nü n eleştirel, bilimsel yaklaşımı, Batı ilim m etodolojisiyle, özel­
nı tevcih etm işlerdir. 1939’da Sorbonnc Ü n iv ersitesin in büyük m e­
likle Fransız kültürüyle tanışm ası sayesinde olm u ştu r. K ö p rü lü , eleş­
rasim le fahri dokto rlu k (doctor honoris cau sa) verdiği uluslararası
tirilerinde yalnız T ürklerin değil birçok Batı bilgininin d e n e kadar
ü n yapm ış birkaç âlim arasında Fuad Köprülü d e b u lunuyor ve Batı
sathî ve d a r g ö rü şler içinde kaldıklarını, nasıl büyük yanlışlıklara s ü ­
üniversitelerinin ş e re f direğinde tarihte İlk defa T ü rk bayrağı d alg a­
rüklendiklerini gösterm iştir.
lanıyordu.
Fuad K öprülü, h er şeyden evvel bilinen ve bilinmeyen kaynaklara
K öprülü’n ü n m illî tarih ve k ültür alanında geniş faaliyetinin derin
göre yeni gerçekleri ortaya çıkaran yaratıcı bir âlim dir. K ö p rü lü 'n ü n
etkisi, kendisinden sonra öğrencileri vc İzleyicileri tarafın d an önemli
o k a d a r çeşitli ve so n u çta dağınık gibi g ö rü n en aslında b ir tek k o n u ­
b ir slyaset-flklr akım ına, T ürk-İslâm sentezi harek etin e vücut v er­
nun. T ü rk k ü ltü r tarihinin çeşitli yönlerini incelemeye çalışır. Ziya
m iştir1. T ürk-İslâm sentezi düşüncesi, G ökalp ve Köpriilü’yü izleye­
G ökalp’in b ir "tilm izi" olarak toplum ve kültürün o rg an ik bir bütün
rek, T urancılık yanında daha ziyade Anadolucu b ir k a ra k te r taşır.
olduğuna inanan K öprülü, kü ltü rü n edebiyat, sanat, h u k u k , iktisat
K öprülü, edebiyatı geniş anlam da ele alarak gerçekte bir k ü ltü r ta ­
gfoi kollarının “içtim ai hayat dediğim iz comple>;us"un çeşitli yö n le­
rihçisi olm uştur. D arülfünûn'da ilk sosyoloji k ü rsü sü n ü k u ran Ziya
rinden ibaret o ld u ğ u n u gösterm iş ve kendi çalışm alarını bu (em elde
G ökalp’in güçlü etkisi altında idi. Köprülü, 1 915'te G ökalp ile birlik­
geliştirm iştir. O . b ugün d e bilim dünyasında T ürk edebiyatı tarihi vc
le A sârı İslâmiye ve Milliye E ncü m en in i ku rd u . Bu E ncüm en,
T ürk din tarilıi k o n u su n d a b ir o to rite sayıtm aktadır. T ered d ü tsü z
1 909'da Halil E them ’in öncülüğü ile Osm anlı tarihini ç a ğ d aş b ilim ­
denilebilir ki. gerçek te o bu ilim kollannın gerçek k u ru cu su d u r.
sel esaslar çerçevesinde İnceleme amacıyla k u ru lm u ş olan Tarih-i
K öprülü T ü rk d in î halk edebiyatı vc kültürünü derinliğine a ra ştır­
O sntanî E ncüm eni karşısında T ü rk kültürü araştırm aların a öncelik
dığı gibi, ayrıca saz şâirleri vc âşık edebiyatı üzcr.ndc yayınlara b aşla­
tanıyordu.
mış, b u n u n yanında Kadı B urhaneddin, Ahmet Paşa. Şeyh Galip,
K öprülü, O sm anlı klasik kültür aşam alarını d a tespite çalışm ıştır.
Bakî ve nihayet Fuzutî gibi T ü rk divan şiirinin büyük u sta la n h a k ­
K öprülü’yc göre, “acem perestlik" m ocası, yani halk k ü ltü rü k a rşı­
kında d a incelem eler yayım lam ıştır. “Fuzulî Hayatı ve E seri”2 adlı
sında sarayın tem sil ettiği İran menşeli yapay “m edeniyet’*, Fâtih ve
giriş yazısını 1 9 4 7 ’d e İslâm A n siklopedisinde “Fuzulî" m addesi o la­
11. Bayc/.id dönem lerinde en yüksek derecesine varm ıştır. Köprülü.
rak tam am lam ıştır. Bu u stalar elinde klasik divan edebiyatının Acem
O sm anlı klasik m edeniyetinin halka sırtını çevirm esinin, Yıldırım
taklitçiliğinden k u rtu lu p orijinalliğini kazandığını ileri sü rd ü . T ü rk
Baye/.id (1 3 8 9 - 1402) dönem inde başladığını belirtir. D aha sonraki
edebiyatı tarihini b ir b ü tü n o larak d ü şü n en Fuad K öprülü, klasik
yıllarda bu ü retken büyük bilgin. T ürk k ü ltü r tarihi araştırm alarını,
T ürk edebiyatına H abibî, Nesim i. Fuzulî, Ruhi gibi büyük ustalar
T ü rk dini (Türk Edebiyatında Uk M utasavvıflar), T ü rk h u k u k u vc
veren Türkm cn-A zeri edebiyatı ü zerin d e önem le d u rm u ştu r.
k u ru m la n tarihi. T ü rk ekonom i tarihi (Türk H u k u k ve İktisat Tarihi
Fuad K ö prülü’n ü n T ü rk kültür tarihi alanında geniş büimsel ça-
M ecm uası, 1931) konularını ele alarak genişletm iştir. Bu yazılarda o,
lı;m alan arasın d a T ü rk h u kuk tarihine d air çalışm alan önem li b ir yer

3 Mehmet b. Süleyman Fuzuli; Divân-» Fuzuti {Küll yât-ı Divân-ı Fuzulî),

' Tiirk-İslâm Sentezi hakkında bkz. “Türkiye Cumhuriyeti vc Osmanlı";
İstanbul. Orhaniye Matbaası, 1342/1924. “Fuzutî Hayatı vc Eseri" Fuad
Do^ıt »<ı/ı, 115. Ocnk 1999. 5.14-18.
Köprülü’nün başyazısıyla.
292 Modtrtı Türk Tarihçiliği 0 : m n ? Notla;
(utar. Kendisi. 1931’dc T ü rk H ukuk ve İktisat Tarihi M ecm uast'nı
çıkardı ve Bizans M üesseslerinin Osmanlı M üesseseler in e Tesiri
H akkında Bazı M ülâhazalar adlı önemli e tü d ü n ü b u rad a neşretti.
Derin ve etraflı incelem elerin ürü n ü olan bu m akalede eski T ürk-
İslam devletlerinin kam u hukuku kurumlarıyia O sm anlı m üesseseleri
arasındaki sürekliliği ortaya koyarak oryantalistlerin yanlış iddialannı
düzeltti. I9 3 7 'd c (I. T ü rk T arih K o n jrcai’ndc o k u d u ğ u “O rta Z a ­
m an T ü rk H uk u k î M üesseseleri, İslâm A m m e H u k u k u n d a n Ayrı Bir
T ürk Am m e H u kuku Yok m u d u r? Mbaşlıklı tebliği T ü rk çe ve F ran ­
sızca olarak yayım landı.1 B urada Köprülü, T ü rk kam u h u k u k tarih i­
nin belli başlı m eselelerini uçık bir şeki.de ortaya koyuyor, kaynaklan
ve araştırm a m etotlarını gösteriyordu.
Köprülü kendisi Rus oryantalist V. B arthold'a h ayran idi.
Barthold benim üzerim de üslûbu ve ¿raştırm a m etodu bakım ından
derin etki bırakm ış bir âlim dir. Köprülü, ben fakülteyi bitirdikten
sonra, asistan olarak Dil ve T arih Coğrafya F akültesi'nde kalm amı
sağlam ıştır. Biz D T C Fakültesi’nde kaklar, A tatü rk ’ü n b ü tü n m ek ­
teplerde öğrenilm esi için çalıştığı T ürk tarih tezini, İlmî esaslara
otu rtm a k için haztrlanm akta olan bir grup sayılm akta idik ve ken d i­
m izi bir bakım a bu m isyona adam ış gibi hissetm ekteydik. A tatürk.
T ü rk milletini, bir dinî cem aat halinden (O rtaçağ a bağlı b ir O sm anlı
toplum u halinden) çıkarıp m odem bir T ürk milleti yapm ak istiyordu.
Bunun İçin 1 urk tarihinin yeni bir anlayışla araştırılm asını, T ü rk ta ­
rihinin gerçeklerini ortaya çıkararak millete m al etm ek, halka milli
şu u r verm ek, onu tarihi ile ve Türklüğü ile ö v ü n d ü rm ek istiyordu.
Bir kelim e ile. T ü rk milletini yaratm akta, millî tarih şu u ru n u n kesin
rolüne inanm ıştı. A tatürk’ün özellikle duyarlı old u ğ u şey, batı d ü n y a ­
sında altı asırlık haçlı m ücadelesi dola/ısıyla, T ü rk im ajının so n de-
rece karanlık çizgilerle çizilm iş olmasıydı. Bunu, T ü rk m illetinin b a ­
şına gelen felâketlerin esas sebebi olarak gö rü y o rd u . Bütün Batı e d e ­
biyatında. O sm anlı im paratorluğu T ürk im paratorluğu ve O sm anlI­
lar, T ü rk olarak anılm akta ve T ü rk tarihi tüm üyle aykırı b ir zaviye­
den görülm ekte idi. G erçekler yanında tahrifler, yanlış vc kasıtlı y o ­
ru m lam alar üstün du ru m d a idi. O . milli T ü rk devletini k u rm u ş ve
o n u n m o d em Batı milletleri arasında eşit yerini alm asını en büyük
‘ Belleten; 5-8. 1938.
Halil İnalcık 293
ideal olarak benim sem işti. Son yüzyılında O sm anlı devletine, Avrupa
vesayeti altında bir devlet gözüyle bakılıyordu.
O yıllarda A tatürk, zam anının büyük kısm ını, “T ü rk tarih tezi”
denilen bir tarih yo ru m u üzerinde çalışm akla h arcıyordu. Bu am açla.
T ü rk iy e’nin tanınm ış tarihçilerini, bu arad a F u a d K ö prülü, Sadri
M aksudi Arsal, Y usuf A kçura, Halil E them H d cm , Ş e m sc d d in Gü*
naltay, İ.H . U^uıı^arşılı’yı bir araya getirerek. 1 9 3 0 tarih in d e lü rk
T arih C em iyeti'ni k u rm u ş ve Türk Tarihinin A n a H atları adı ile en
eski devirlerden bu g ü n e kad ar yeni bir T ü rk tarih i y azd ırm ıştı. Bu
larihe esas olan g örüşler, şöyle özetlenebilir: T ü rk tarih i Süm erlere
ve H ititlere k a d a r iner, insanlık tarihinde ziraat ve yazı ilk defa O rta
A sya'da T ü rk le r tarafından bulunm uş ve bu ile m edeniyet O rta A s­
y a’d an dünyanın ö b ü r bölgelerine yayılmıştır. T ü rk Tarihinin Ana
Hatları e serin d e. O sm anlı kısm ını. İsmail Hakkı U zunçarşılı üzerine
alm ıştı. Uzunçarşılı, Osm anlı devlet teşkilâtı üzerinde araştırm aların ı
yoğunlaştırm ıştı. "T ü rk T arih Tezi” ben dah a m uallim m ektebi sıra­
larında iken, T ü rk T arih Ccm iyeli'nin yayımladığı kitap lard an bize
ulaşm ış bulu n u y o rd u . O zam an m ekteplerde yalnız bu kitap o k u n u ­
yordu. Bizim ilk tarih kü ltü rü m ü z tam am ıyla bu k itap lard an kay n ak ­
lanm aktadır. D aha o zam an, rom antik milli tarihçiliğin, ö tek iler gibi
m übalağalara saplandığım ve yanıldığını dü şü n ü y o rd u k . Bununla
beraber, şu n u d a itiraf etm ek gerekir ki, bu güne k a d a r çalışm aları­
m ın tem elinde, daim a, Batı’daki tarihçiliğin yanlış yorum larım d ü ­
zeltm ek. beni daim a en çok ilgilendiren bir şey o lm u ştu r. A ta tü rk ’ün
büyük b ir siyasî planı gerçekleştirm ek için zam anım b u u ğ u rd a h a r ­
cadığım sonraları anlayabildim . Bugün ilk şekliyle T ü rk T arih Tezi
bırakılm ıştır. M ekteplerde bir tip tarih kitabı o.<utulmuyor artık . F a ­
kat büyük ö n d e r. Dil ve T arih C oğrafya Fakültesini, ilim m etotları ile
çalışan bu ilim m erkezini kurm ak suretiyle. T ürk tarihini ve O rta-
D oğu m edeniyetlerini aydınlatan birçok önemli ilmî keşiflere zemin
hazırlam ıştır. A nadolu arkeolojisi bu sayede büyük İlerlem eler yap-
.niştir.
Bir m isâl verm ek isterim . Franz Babinger. Fâtih üzerine olan kita­
bında. O sm anlı İm p arato rlu ğ u ’nu n gerçek kurucusunu, insan ö ld ü r­
mekten zevk alan bir sadist olarak tasvir etm ektedir. Askeri seferleri­
ni yaparken Fâtih'in am acının yalnız ganîm et vs esir toplam ak o ld u ­
ğunu. b ü tü n eser lx>yımuı vurgular. Babinger, bu seferlerin hangi
düşünceler nltındıı yapıldığını vc h er seferin hangi tarihî koşulların
 Halil İnalcık 295
294 Modem Türk Tarihçiliği Ûztrine Notlar

verdiğini söyleyebilirim (Belleten in 2 6 1’inci sayısında çık an O sm an

bir sonucu olduğunu gösterm eye gerek görm em iştir. O sm anlı devleti
G âzî m akalesine bkz.). Kski Osm anlı rivâyetleıini, bir ç ırp ıd a m asal­
ve O sm anlı kültürü, âdeta tarih dışı anorm al bir ku ru lu ş gibi tasvir
dır diye bir tarafa alm ak, tabii en kolay iştir. Fakat a ra ştırm alarım ız
edilm iştir. Fâtih dönem inde cevap verilmesi gereken esas so ru n lar
gösterm iştir ki, bu rivayetlerin dikkatli b ir b.liınsel eleştiri altında
böyle fanatik bir görüşle bir tarafa bırakılm ıştır. Babinger. kaynakla­
incelenm esi so n cu n d a tarihî gerçekler ortaya çıkm aktadır. 15. yüzyıl
rını o zam anki dünyada O sm a n lıy a düşm an olan çevrelerin arşivle­
sonlarında yapılm ış büyük derlem elerde, A şıkpaşazâde. N e ş ri ve İd-
rinde aram ış, dengeli bir g ö rü ş için Osm anlı arşivlerini k u llanm am ış­
ris Billisî tarihlerinde g örülen m eşrulaştırm a (Isgitim ation) a m a c ı ile
tır. Bununla beraber, bu kitaba Bat» dünyasında çok rağbet edildiğini
yapılmış ideolojik katkıların da bir bakım a tarihî an lam ları v ardır. Bu
görm ekteyiz.
eklem ler. O sınanlı tarihinin çeşitli dönem lerinde karşılaşılan m eydan
Paul W ittek, B abinger’i şiddetle eleştiren, rom anoloji eğitimi
akum alara karşı tepkiyi ve O sm anlı siyasî iddialarını ifade e d e r. Os-
gö rm ü ş ciddi filolog bir tarihçidir. Yakınlık k u rd u ğ u m , büyük tarih ­
manlı tarihinde bu gibi ideolojik tezler, bilhassa 14 0 2 ’d e T im u r d a r ­
çilerden birisi Paul W ittek’tir. W ittck’i 1949 yılında S chool o f
besinden so n ra T im u r ve oğullarının ü stünlük iddialarına k arşı m ey­
Oriental a n d African Studies’de Türkoloji bölü m ü n d e p ro fesö r o la ­
dana çıkm ıştır, (bkz. benim “O ğuzculuk" m akalem , S. h'aroqlıi
rak tanıdım , l.o ııd ra ’da kaldığım bir buçuk yıl zarfında, o n u n her
Arm ağanı)
hafta öğleden so n ra üç dö rt saat süren sem inerlerine m untazam an
Yazık ki, so n zam anlarda İngiltere’d e W ittck’ten so n ra üçüncü
devam ettim . Bu sem inerlerde B ernard L ew s, V. M énage, V. Parry.
<uşak, o n u n ilk d ö n em O sm anlı tarihine çığır-açıcı hizm etini tam a ­
\i. Z a chariadou ile tanıştım . Prof. W ittek sem inerinde belli bir k o n u ­
mıyla u n u tara k , kendisinin bir takım ideolojilere tâbi o larak hayalci
yu. yahut yeni çıkm ış önem li bir eseri ele alarak h azır bulunanlarla
nazariyelere saplandığım iddia etm ekte, h attâ onu gülünç dü şü rm ey e
m ünakaşa ed er, kendi buluşlarını açıkUrdı. Bazan, bir k o n u üzerinde
çalışm aktadırlar. Bu çok haksız bir tu tu m d u r. W ittek. g azan ın . İslâ­
birisi bir tebliğ yapar, onun üzerinde tartışm a yapılırdı. W ittek.
m î kutsal savaşın O sm anlı devletinin dinam izm ini teşkil ettiğ in i söy­
am ansız bir tenkitçi idi. Tenkitleri sert, alayları tahripkârdı: Eski m e­
lerken, hem en ark asın d an b u n u n İdeolojik niteliğini belirtm ektedir.
tinlerin tenkitsiz kullanılm asını affetm ezdi. W ittek'in O sm anlı a ra ş ­
Eğer din ler veya ideolojilerin, insan düşüncesinde, to plum da, tarihte
tırm alarına en büyük katkısı, ilk Osm anlı rivayetlerini, Batı’d a y e r­
rol oynam adığı kabul edilirse, tarih anlaşılam az.
leşm iş olan textkritik m etodlarını kullanarak tenkitten geçirm iş o lm a­
O sm anlı tarihinin y o rum unda, çeşitli dönem lerde farklı yaklaşım ­
sıdır. M aalesef, onun ölüm ünden beri de bu İşi ü stlen en ler azdır.
lar ve y orum lar yapılm ıştır. T ü rkiye'de, saltanatın ilgasından sonra
O sm anlı devletinin m enşeine ve gelişimine d a ir kaynaklar k o n u ­
tarihçiler ve toplum bilim ciler, milli devletin kuruluşu dolayısıyla daha
su n d a iki yanlış yaklaşım göze çarpar. Birincisi, bu rivâyetlerin hiçbir
çok O sm anlı öncesi T ü rk tarihi ve kültü rü üzerinde araştırm alarını
tarihî esası olm ayan m asallardan ibaret olduğu, o n lan bir tarafa bı­
yoğunlaştırdılar. T ü rk kültü rü n ü n köklerini ortaya çıkarm ak, onların
rakm ak gerektiği (Colin Im bcr ve öğrencileri). İkincisi bu rivayetleri
başlıca kaygısı oldu. Balkan harbinde büyük yenilgi son un d a, T ü rk ­
gerçek tarihî kaynaklar gibi tenkitsiz kelime kelime tekrarlayan a ra ş ­
çülük cereyanı b ü tü n gücü ile kendini gösterm işti. O tarih ten 1 9 3 0 ’a
tırm alar. Aslında, O sm an G âzî'ye ait rivâyetler iki u n su rd a n m eyda­
kadar O sm anlı tarihinde bu tem ayül ve akımın etkisi altında ele
na gelm iştir. Bir taraftan 14. asır Osm anlı epik tarihçiliğinin a k ta rd ı­
alınm ıştır. Bu devreye, ilk T ü rk sosyologu Ziya G ökalp hâkim dir. O,
ğı teorik m alzem e, ö b ü r taraftan Osm anlı tarihinin so n rak i gelişm e
Kmile D urkheim ve G aston Richard (Alman Tnnnips’İ İ7İ«»r) sosyolo­
dönem inde yazan tarihçilcrcc, egemenliğin m eşıulaştırılm adı kaygı­
jisine tâbi olarak, beşeri ilimlerde pozitivizmi vc g em einsehaft sosyo­
sıyla yapılan ilâveler. G ünüm üzde beyl k devrinin epik tarihçiliğinin
lojisini hâkim kıldı; böylccc kültür ve m üesseseler tarihi öncelik k a ­
verdiği m alzem eyi bugün Osm anlı arşivlerinde ortaya çıkan kayıtla­
zandı. Ayın akını içinde T ü rk milletinin kültür kaynaklarını a ra ş tır­
rın ışığı altında incelem ck ve değerlencirm ek, ö b ü r taraftan k ro n ik ­
mada. l uiKİ K öprülü orijinal tetkikleriyle b aşta gelm ektedir. O . Türk
lerdeki kayıtlardan hareketle yerinde topografik a raştırm alar yapm ak
edebiyatını, ü r lu Asyıı kaynaklarından alarak w halk edebiyatı i i / e ­
gerekir. Son zam anlarda, yapılan incclcm clm ıı, olum lu sonuçlar
296 Modern Türk Tarihçiliği Üzenin? Notla•
rinde derinleşerek yepyeni ve orijinal bir araştırm a atanı o larak k u r­
du. K öprülü, halk k ültürünü incelcrkcn, İslâm kültü rü çerçevesinde
Türk dinî hayatının özelliğini vc farklılığım belirtm eye çalışm ış. Özel­
likle Babaîlik, Kalenderflik, Bektaşilik gibi halk d in î tarikatlcri ü z e ­
rinde çığır açıcı incelem eler yayımlamıştır. O , İslâm iyet’i kabul eden
Türk halkları a rasında Şam anizm kalıntılarının devamlılığı üzerinde
durm ak cesaretini gösterdi. Bütün m übalağalarına rağ m en , beçerî
ilimlerde bu pozitivist ve milliyetçi yaklaşım, T ü rk tarihinin ve k ü ltü ­
rünün e n geniş bir alanda ve anlam da incelenm esini sağladığı için,
tarihçiliğim izde e şsiz bir atılım teşkil eder.
Osm anlı tarihinin yorum lanm asında yeni bir yönelim , 1 9 3 0 ’larda
dünya İktisadî b uhranının, T ürkiye üzerindeki sarsıntılarına b a ğ lan a­
bilir. O zam an A tatürk. T ürkiye için iktisadi bir politikaya öncelik
vermiş ve halk kitlelerini ilgilendiren sosyal m eseleler ön plana alın ­
mış. sosyalizm ü zerinde ilgi vc yayınlar artm ıştır. Sosyal ilim lere k a r­
şı bu yeni davranış. K adro hareketinde ve yayınlarında kendini g ö ste ­
rir. Yine Fuad K öprülü o zam an, Türk H u k u k ve İktisat Tarihi m ec­
m uasını yayım lam ak suretiyle, bu yeni akım ı tarih alan ın d a tem sil
etm iştir. O n u n arkasından K öprülü. Fransa’d a S o rb o n n e 'd a dersler
verm eye çağrıldığı zam an, F ransa'da Lucien Febvre ve M arc
Bloch’u n öncülük ettikleri yeni tarihçilik akım ının etkisi altın d a kaldı
vc T ürkiye’ye bu yeni akım ı getirdi. Bsşka deyim le, O sm anlı tarih çi­
liği, bir yandan D urkheim ’dan gelen ve devam eden akım ın tesiri
altında m ü esseseler tarihi üzerinde yoğunlaşırken, ö b ü r y a n d an so s­
yal ve İktisadî tarih üzerinde araştırm alara gittikçe a rta n b ir ilgi g ö s ­
terdi. Bu akım ı Ö m er Lûtfi Barkan temsil eder.
Ö M E R L Û T F İ BARKAN (1 9 0 3 -1 9 7 9 )
1903 yılında E d irn e ’de doğan Ö m er Lûtfi, I9 2 0 ’d e İstanbul’d a orta
öğrenim ini tam am lam ıştır4. E d irn e’de bir sü re öğretm enlikte bulun-
4 Barkan'm biyografisi için bk. Ord. Prof. Ömer LCitfi Barkan 'a Armağan. İÜ
İktisat Fakültesi Mecmuası. 41 (1985); H. Sahillioğlu; "Ömer Lûtfi Bar­
kan”. s. 5-38. Ö.L. Barkan; Türkiye’de Tcprak Meselesi, Toplu Eserleri 1,
İstanbul. Gözlem Yay. 1980. s. 3-17. Barkan’m katkılarının değerlendiril­
mesine dair keza bk. İnalcık; “Impact of ıhe Anııalea School on Ottoman
Studies and New Findings". Hrview 1/3-4 11978). Coşkun (,'akır; “Devletin
Halil İııalctk 297
d u k tan so n ra İstanbul D arülfünunu Edebiyat F a k ü ltc si’n e kaydol­
m uş. 1 927'de b u rad an diplom a alm ıştır. İstanbul F ra n sız Arkeoloji
Enstitüsü d irek tö rü , tanınm ış sanat tarihçisi Albert G a b rie l a racılı­
ğıyla S trasb o u rg Ü nivcrsitesi’ndc tahsile d e v tm im kânını bulm ası,
Barkan’ın bilim hayatını belirleyen bir aşam a olm u ştu r. 1928-1931
yıllarında S trasb o u rg Üniversitesi’ndeki öğrenim i sırasın d a Fransız
laulıçiliğiııde bir devrim yapan A n n a tes ekolunun b ü yük tem silcile­
rinden biri olan M arc Bloch’un derslerine devam etm iş, so sy o ­
ekonom ik tarihe İlgisi o n u n m eslek hayatına yön verm iştir. 1 9 3 3 ’tc
İstanbul Ü niversitesi Edebiyat Fakültesi’nc co ç en t o la ra k atanan
Barkan, o zam an siyasî tartışm aların başında gelen to p ra k k an u n u ile
ilgili olarak bir dizi m akale yayım lam ış vc İktisat F akü ltcsi’ndc İktisat
tarihi doçentliğine nakledilm iştir (1 9 3 7 ). O rad a “O sm an lı İm p ara­
torluğum da K uruluş D evrinde T o p rak M eselesi” unvanlı doçentlik
tezini savunm uş (1 9 3 8 ) ve 2 8 Şubat 1939’d a U m um i İktisat ve İkti­
sadî D oktrinler doçenti, bir yıl sonra d a bu disiplinin p ro fe sö rü u n ­
vanını alm ıştır. B arkan'm so n rad an İÜ İktisat Fakültesi M ecm ua-
sı’nda yayım lanan sürgünler, nüfus ve a raz sayım ları (D efter-i
kâkânîler), Balkanlar’da to p rak meselesi üzerinde ilk çalışm aları
1 9 58-1939 yıllarına rastlar. O yıllarda üniversitede d ü n y aca tanınm ış
ekonom istler, W . Röpke ve A. von Rustow ders veriyordu. 1 9 5 0 ’de
Prof. R ustow ’un ayrılması üzerine Barkan, İktisat T arih i ve İktisadi
Coğrafya k ü rsü sü p ro fesörlüğüne getirilm iştir.
Ç ığır açan yayınlarıyla bilim dünyasında kısa zam an d a tanınan
Prof. B arkan’a 19 4 3 ’te S trasb o u rg Üniversitesi “D o c to r H onoris
C ausa” payesi tevcih etti. T ü rk T arih K urum u. Sırbistan İlimler
Akademisi, T ü rk Sosyoloji Cem iyeti, o n u n bilime büyük katkılarını
tanıyarak üye seçm işlerdir. M illetlerarası O sm arlı ve O sm anlı Ö ncesi
Tarih K onseyi'nin (C1EPO) k u rucularından olan Prof. B arkan bu
kurum un altı yıl süreyle başkanlığını yapm ıştır. Prof. B arkan. 1973
yılında em ekliliğine k ad ar İÜ İktisat Fakültesi vc Edebiyat Fakülte-
si'ndc, T ü rk İktisat Tarihi, G enci İktisat Tarihi. O sm anlı K urum lan
Tarihi derslerini verm eye devam etm iş, 1 9 5 0-1952’d e İktisat Fakül­
tesi dekanlığında bulunm uş, Rockefeller V akffran m alî desteğiyle bu
fakülteye bağlı olarak T ü rk İktisat Tarihi E nstitüsü’nü k u rm u ştu r
larihindcn Toplııımm Tnntıinc: Yeni Bir Tarih Paradigması vc Ömer l.ûlfi
Harkan". IX/$u Uttu ,111 12 (Fkim 2000), s. 35-63.
 298 Modern Türk Tarihçiliği Notlar
(19 5 5 ). 1951’de İÜ iktisat Fakültesi M ecm uası yazı işleri başkam
olarak bu dergide. Osm anlı iktisat tarİıi ü zerinde h e r biri u zu n arşiv
Çalışm alarına dayanan çığır açıcı araşitrm alarını yayım lam aya b aşla­
dı. Prof. B arkan, Osm anlı iktisat tarihi alantnda. so n rad an m eslektaşı
olarak faaliyet gösteren değerli öğrenciler yetiştirm iştir. Bu değerli
bilim adam ları arasında özellikle Lûtfi G üçer, Halil Sahillioğlu, Tev-
fîk G üran. M übahat K ütükoğlu, M ustafa C ezar. Yavuz C ezar. M eh­
m et G enç. H üseyin Ö zdeğcr. Ahm et Tabakoğlu’nu sayabiliriz. Bar-
k a n 'ın öğrencileri, onun açtığı çığırda yürüyerek h er biri belli bir k o ­
nuda O sm anlı ekonom i tarihine değerli katkılar yapm ışlardır.
Sahillioğlu, para tarihinde: G ü ç e r hububat ve tuz gibi zaru ri ihtiyaç
m addeleri tarihinde: G üran, XIX. yüzyıl sosyal-ekonom ik tarihinde:
K ütükoğlu ticaret tarihinde; C ezar maliye tarihinde: G en ç XVIII.
yüzyıl m alikâne sistem i vc ekonom ik konjonktürde. T abakoğlu O s-
m anh maliye vc bütçe tarihinde ö n e m i eserler verdiler. 23 A ğustos
1979 da vefat eden Barkan'm hatırası için dostları ve öğrencileri,
F ransa da M em oriat Ö m er Lûtfi Barkan* adlı anıtsal b ir eser yayım ­
lam ışlardır.
S O S Y A L -E K O N O M İK T A R İH ARAŞTIRM A LA RI
BA ŞLIYO R
İkinci D ünya Savaşım dan sonra Ö m er Lûtfi (Lütfi) Barkan ile T ü r ­
kiye tarihçiliğinde yeni bir dönem başlam ıştır. 1930’larda özellikle
1940'lı yıllarda kitle hareketlerinin önem kazanm asıyla birlikte dünya
tarihçiliğinde sosyo-ekonom ik toplum tarih k o n u lan ön planda ele
alınm aya başladı. Bu görüşü benim seyen Fransız Anrtales ekolü, K.
D urkheim 'ın toplum u “organik bir sistem" olarak g ö ren yapısal
(structural) sosyolojisinden esinleniyordu. S tra sb o u rg 'd a Barkan
tam da böyle bir atm osferde yüksek tahsilini yaptı. Barkan, T ü rk i­
y e’ye d ö n ü şü n d e arşivlerim izdeki zengin malzemeyi kullanarak
sosyo-ekonom ik tarih araştırm alarında belli başlı sorunları ortaya
koym uş, bu konuda çığır açan İnccleme.er yayım lam aya başlam ıştır.
B arkan, 1943'to İstanbul Başbakanlık Osm anlı Aışivi vc A nkara
T apu K adastro G enel M üdürlü ğ ü 'n d e saklı yüzlerce m ufassal defter-
' lûJ K Maninin, Paris, 1980.
Halil İnalcık 299
i h ak ânîden derlediği “Sancak K an u n n âm ck ri”ni yayım lam ıştır6.
Barkan, Ü lkü Dergisi ve başka dergilerdeki yazılannda, O sm a n lı to p ­
rak h u k u k u ve tarım sal ekonom inin temel so m ların ı g e n e l biçim de
ortaya atm akla beraber, so n u n d a kaynakları tam olarak o rta y a ko y ­
m adıkça, yapılacak yorum ların daim a n oksan olacağı in an c ın a vardı.
1943’te S an cak K anunnâm elerim i yayım ladıktan so n ra aynı nitelikle
anıtsal kaynak eserler yayımlama yoluna girdi. Belge yayınlarının
başına koyduğu analizlerin h e r biri konuya estslı katkılar o lu ştu ru r.
Barkan, bu kaynaklar ortaya k o n duktan sonra analitik çalışm alan n
başlayacağına, bu işi profesyonel tarihçilere bırak m ak gerektiğine
inanıyordu.
K uşkusuz. B ark an ’m çığır açan ilk eseri, XV. ve XVI. Asırlarda
Osm anlı İm paratorluğu 'nda Zirai E konom inin H u ku ki ve M a li Esas­
ları, K anunlar adlı eseridir. Bu eser, kuşkusuz. O sm anlı d ö n em in d e
kırsal sektörde sosyoekonom ik yapıyı, malî sistem i, b ü tü n -
aynntılanyla analiz etm em ize im kân veren anıtsal b ir k ita p tır7. Bar-
k an ’d an sonra O sm anlı kırsal sek tö rü n d e egem en çift-h â n e sistem ini
biz bu yayın sayesinde ortaya çıkarabildik*.
Barkan’ın, sem eseri olan (Enver M eriçli ile beraber)
Hüdavendigâr Livası Tahrir Defterleri (1. Ankara, TTK , 1988) adlı
kitabı, “yarı m am u l” kaynak eserlerinden olup kan u n n âm elerin uy­
gulanm ası vc Osm anlı Dcvleti'nin beşiği olan bölgenin tarih î b a k ı­
m ından son d crccc önem li b ir kaynaktır (Eseri.ı II. cildi T l 'K ’d e y a­
yımlanmayı beklem ektedir). Eser, P aris'te geç B izans-erken Osm anlı
Bİthynİa tarihi ü zerinde bir sem iner çalışmasının an a kaynağı o lm u ş­
tur. B arkan bu eserlerinde h e r biri belli bir alanın, m eselâ köylünün
vc ta n m ekonom isinin, Osm anlı dem ografisinin, şe h ir tarihinin, m i­
m ari ve san at tarihinin, maliye ve para tarihinin tem el belgelerini y a­
yımlamış. giriş yazılarında esas problem leri tanım lam ış vc b ü tü n bu
Ö. Lûtfi Barkan. XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu 'nda Ziraî
Ekonominin Hukukî ve Malî Usaslan, Kanunlar, İstanbul. 1943.
Barkan dan sonra bu ışı daha geniş bir çapla Ahnct Akgunduz (Osmanlı
Kanunnâmeleri Hukukî Tahlilleri, l-IX, İstanbul, 1994) almış bulunmak­
tadır,
Bkz. İnalcık; “VİIIhj<c. IVasant and Kmpirc”, şu eserde: The Middle East
and the Halkam tınılır ılw Ottoman F.mpire, Bloominglon, 1993, 137-
160
 500 Modern Türk Tarihçiliği Özerine Notla:
alanlarda uzm anlara m ateryal sağlamış vc genç tarihçilere yol g ö s­
term iştir. Konu ve m etodoloji bakım ından T ü rk tarihçiliğini Batı ta ­
rihçiliği düzeyine çıkaranların başında Ö m er Lutfi B arkan gelir. A s­
lında B arkan, tarihçiliğim ize bir devrim getirm iştir. O , to p lu m u b ü ­
tünüyle (lotal) incelemeyi öngören A'inales ekolünün yeni sosyal-
ckonoınik tarih g ö rü şü n ü tanı bir yetkiyle T ü rk tarihçiliğinde temsil
elm iştir. S o n elli yıl içinde tarih ve kaynak yayınlarına bakılır&a, oııuıı
çığır açan etkisi açıkça görülür. Barkar.’ın genç ku şak tarihçiler ta ra ­
fından layıkıyla tanınm adığı bir gerçektir. B unun bir nedeni, yazış
üslûbudur: Birçok fikri uzu n bir cümlede eski tabirlerle anlatım ta r/ı
belki b unun bir nedenidir.
F E R N A N D B R A U D E L V E Ö M E R L Û T F İ BARKAN
1‘e m a n d Braudel’in XVI. yüzyılda Akdeniz tarihi ü zerinde klasik ki­
tabı T ü rk tarihçiliğinde büyük ilgiyle karşılanm ış, o zam an
Braudel’in tem sil etliği Annales ekolü Barkan vc o d ö n em tarihçileri
üzerinde derin bir etki yapm ıştır. Braudel'in eserinin9 yayım lanm a­
sından bir yıl sonra P aris'te Uluslararası T arih î Bilimler Kongresi
toplanm ıştı. Aynı tarihlerde Barkan. Braudel'in eserini u zu n ca bir
yazıyla tan ıttı.10 Barkan, eseri “büyük bir İlmî h ad ise” olarak niteliyor
ve eserin önem ini şu sözlerle belirtiyordu: Eser "O sm anlı İm p a rato r­
luğu n u n en büyük devrinin en m ühim m eselelerini, b ü tü n A kdeniz
m em leketlerine şâmil geniş bir plan içinde, zengin m alzem e ve yeni
bir ilmî m etotla vaz' vc m ütalâa” etm ektedir.
Barkan, böyle kapsam lı bir yaklaşımın, özellikle O sm anlı tarihi
incelenirken izlenmesi gerektiği üzerinde d u ru r. “O sm anlı tarihini
dış âlem den tecrit edilm iş kapalı bir m uhitte, yalnız kendi zâti in k i­
şaflarının m antığı içinde, m üstakil bir varlık gibi” incelem enin m ü m ­
kün olm adığı gerçeğini vurgular. Barkan, Braudel’in yaklaşım biçi­
m ini gösteren m isâller verirken kendi tarih g ö rü şü n ü n aynı çizgiyi
* F. Braudel. İm Méditerranée et le monde méditerranéen à l ’époque Philipp<‘
//. Paris. 1949: İngilizce çevirisi: The Mediterranean and the
Mediterranean World in the Age o f Philippe il, New York. 1972.
w İO İktisat Fakültesi Mecmuan: XII/1-4 (1951). 173-192: Barkan ın kul­
landığı kopya bugün F.rcn Kitubevi sahibi Muhittin iîren'e intikal etmiştir;
Rarkiiıı’m suhife kenarlarına eski harflerle yazdığı derkenarlar, bu kopyaya
özel bir değer kazandırmaktadır.
Halil İnalcık 301
izlediğini belirtir: devlet başkanlarının ve çarpıcı siyasî o lay ların tarihi
yerine “halk yığınlarının h er g ünkü h ayallarT ve o layların "devamlı
neticeleri” ü zerinde d u rm a k gerektiğini İşaret eder.
Barkan, ileri sü rd ü ğ ü fikirleri. Braudel gibi arşiv lerd en çıkardığı
belgelerle açıklam aya çalışm aktadır. Bu m etot, B ark an ’ın b ü tü n a ra ş ­
tırm alarının tem elini o lu ştu rm u ştu r. Braudel. O sm an lı arşivlerinde
çalışm a im kânına eahip olm adığından zengin D ubrovnik (R agusa)
arşivinden vc bu arşive dayanan yayınlardan yararlanm ıştır. Braudel.
A kdeniz’in O sm anlı egem enliği altındaki doğu kesim inin, tarih için
h en ü z keşfedilm em iş bir dünya o lduğunu belirtir ve T ü rk tarih çileri­
ni O sm anlı arşivlerinde araştırm a yapm aya teşrik eder.
B arkan, hem araştırm a konuları, hem d e O sm an lı arşivlerinde
araştırm a bah sin d e Braudel’in tavsiyesinden çok ö n c e bu işe el atm ış
b u lunuyordu. 1 9 5 1'den so n ra Barkan ve Braudel birbirlerini keşfet­
m işler. araların d a yakın bir d o stlu k ve İşbirliğ. k u ru lm u ş vc Braudel
eserinin ikinci baskısında Barkan ın incelem elerine gen işçe yer v er­
m iştir
B arkan, kendi tecrübesine d ayanarak arşivlerde a ra ştırm a için
h a rcan an zam anın, senteze yönelen bir tarihçi için zam an kaybı o l­
d u ğ u n u belirtir. "Bu d u ru m d a tarihçi, yürüyeceği yolu kendisi yapan
b ir yolcu d u ru m u n d a d ır”. Batı bilim dünyası yüzlerce cilt
M o n u m en ta veya Calendar o f S ta te Papers g iti koleksiyonlarla, sen ­
tez y apan tarihçiye m uazzam belge malzemesi hazırlam ıştır. Ancak
B ark an ’d an sonra T ü rk iy e’de, tah rir defterleri, m ühim m eler, ahkâm
defterleri, şe r’iye sicilleri yayınları gerçek bir ivme kazanm ış, yüze
yakın cilt yayım lanm ıştır.
M U S T A F A A K D A Ğ V E S O S Y O -E K O N O M İK T A R İH
“Askerî D evrim ” (M ilitary Revolution) Avrupa silâh ve savaş tek n o lo ­
jisindeki m odernleşm e ile ilişkili bir olgudur. M ustafa A kdağ çok
o k u n an bir tarihçidir. Celâliler ü zerinde çığır açan araştırm aları v a r­
d ır. Ama o. bu k argaşa dönem inin A vrupa’daki askerî devrim le y a­
k ından ilişkili o ld u ğ u n u gözlem leyem em iştir. Savaşta tım arlı sip ah i­
ler yerine tüfetıkli, ücretli ask erin , sekban ve s a rıc a n ın kullanılm ası,
Cclâli'lerin ortaya çıkışında tem el olgudur.
Avrupa karşısında Osm anlı gerileyicinin sonuçlarından biri, Cclâ-
tîlcrin ortaya çıkm asıyla Anadolu tarihinde korkunç bir yağm a vc
tah rip dönemim - girilm esidir. Sekban vc Sarı-ca bölüklerinden kapı
 302 Modem Türk Tarihçiliği Üzerine Notlar
askeri edinen âsi paşaların İstanbul'a karşı gelm esi an cak yeni d ö ­
nemin en önem li olayıdır11. Akdağ, baz. temel nedenleri hakkıyla be*
lirlem ckten. A vrupa’da m ilitary reıvlution. yivli tüfek icadı, strateji ve
taktik ilmi konularına uzak olm akla beraber tarihçinin d ikkatini olay­
ların veham et ve derinliğine çekm ekle Türkiye sosyal tarihine önem li
bir katkıda bulunm uş bir tarihçi olarak. B arkan’m ihm al ettiği tarihî
sosyal gelişm elere parm ak basm ıştır.
M arx-E n g e lsin Asya Tipi Üretim Tarzı (A T Ü T )'n a bağlı g n ıb u n
B arkan’ı hakkıyla kullanm adıkları, arşiv belgelerini gcrcğincc ku l­
lanm a yeteneğine sahip olm adıkları, yorum larında ağırlıklı olarak
M arxist teoriye bağlı kaldıkları bir gerçektir. B arkan’ın bu gruba
sem patisi vardı; fakat o n lan n tarihî verileri çarpıtm asına, kuşkusuz,
katılm ıyordu: bu sebepten de ulusalclıkla eleştiriliyordu. M arxist
yorum . Barkan a dayanarak gene de yararlı bir iş yapm ış, tarihçinin
dikkatini toplum un sosyal dinam ikleri iızerine çekm iştir. Ü niversite­
lerim izde belge okum a vc yorum lam ada filolojik bir altyapı geliştir­
m eden yapılan araştırm alar, daim a noksan teorik den em eler d ü z e ­
yinde kalacaktır.
O sm anlı tarihi üzerinde B arkan ekolti yanında M arxist tarihçiliğin
katkıları, M arxist reçeteye sâdık kalm a arın a rağm en, gene d e hayli
yararlı olm uştur. Köylü ve em ekçi sınıfı p a ra ve ü cretler, gün lü k y a­
şam . m erkez ve taşra, şehir-köy ilişkileri, gibi araştırm a alanları g ü n ­
dem e girm iş, sosyal-ekonom ik tarihçinin ufku genişlem iş. Annates
m ektebinin anladığı biçim de bütüncü (total, holistic, global) bir tarih
yazıcılığına yaklaşılm ıştır. Barkan, bu d o ğ ru ltu d a yaptığı em pirik
araştırm alarla belgesel tem elleri hazırlem ış, tarih ufkum uzu g e n iş­
letm iştir.
S K N C IÎR D İV İT Ç İO Ğ L U : T Ü R K T A R İH İN E SO S Y A L
A N T R O P O L O Jİ A Ç IS IN D A N BİR YAKLAŞIM
M arxist m odele göre araştırm a ancak şu so ru la n yanıtladığı zam an
tarihteki sosyal form asyonların gerçek niteliğini anlatabilir: Köylü
veya işçi, em ekçi sınıflanıl yarattığı artı-ü rü n veya değ erin (yani
n Bkz. II. İnalcık, "Adâkinâmclcr1’, Belgeler (TTK), II (1965), 49-145; M.
İnalcık, “The Sociopolitical Effects of the Diffusion o f Fire-arms in the
Middle liast". IVur. Technology and Society in the Middle Last (Londra.
1975), 195 217.
Halil İnalcık 303
kendi geçim i ve yeniden üretim İçin gerekli üriin m ik ta n ayrıldıktan
sonra kalan a rtı) belli b ir ele geçiş tarzı, üretim ilişkilerinin belli bir
yapılanm a şeklini farz ettirir. Belli bir üretim ilişkileri yapısı ise. belli
bir üretim güçleri m ekanizm asının m eydana ge:irdiği çalışm a koşul*
lanna uygun bir üretim şeklini farz ettirir. Bir toplum un aldığı id eo ­
lojik h u k u k î şekilleri de bu tem el yapılanmayı, yani belli ü retim ilişki­
lerinin yapısı belirler. Bu klasik tanım lam aya uygun o larak tarih çi, bir
toplum da üretici sınıflarla ü rü n fazlasını ele geçiren sınıfları belirle­
meli. bu ilişki m ekanizm asını belirleyen ü retim tarzını, yani em e k ç i­
nin çalışm a koşullarını incelem elidir. Başka deyim le em ekçi sınıflan
ve em eğin nasıl sö m ü rü ld ü ğ ü n ü , bunu sağ lay aı sosyal k o şu llar b ü ­
tün ü n ü gösterm elidir. Üretim tarzı em eğin sö m ü rü m ekanizm ası,
sosyal sınıflar M arxist teorinin alanlarıdır. Böylcce, sınıflar ara sın d a
m ücadele, tarihin esas k o n u su d u r. İdeoloji ve h u kuk an c ak belli bir
<ömürü düzeninin nasıl m e ş ru la ş tırd ığ ın ı gösterm e bak ım ın d an
araştın n ay a d eğ erd ir. M arxist tarih yo ru m u , kuşkusuz tarihin ön ü n e
birçok esaslı yeni a raştırm a k o n u lan atm ış, toplum yapısı ve to p lu m ­
daki m ücadeleleri d ah a yakından incelem e im kânını sağlam ıştır.
M arx ve E ngels’in tem el teorisi A vrupa'da feodal d ü z e n d en kapi­
talist d ü zen e geçiş süreci ve kapitalist sosyal yapıyı açıklam ayı esas
alm ıştır. O sm anlı, H int vc Ç in 'd e m erkeziyetçi im paratorluklarda
sosyal yapının analizini ancak so n ralan Grundriss der kritik der
politischen O ekonom ie adlı eserlerinde ele alınm ış ve d a h a ziyade
İngilizlerin E ast-İndia C om pany raporlarına göre, IIin d -M o ğ o l
(T ürk) im p aratorluğundaki koşullan göz ö n ü n d e tu tarak Asya Üre­
tim Tarzı teorisini form üle etm işlerdir. Bu eser 1941’d e basıldıktan
sonra'* tem el M arxist d ü şü n ce çerçevesinde O sm anlı siyasî-sosyal
* İngilizce çevirisi Pre-Capitalist Modes o f Production, E.j. Hobsbawm tara­
fından, Londra 1964, Fransızca çevirisi, Fondarıents de la critique de
râcottomie politique. Paris 1964; Türkçe çevirisi M. Belli. Kapitalizm ön-
ccsi Ekonomi Şekilleri, Ankara, tarih yok; ATÜT üzerinde esaslı araştır­
malar için bkz. Rechercftes Internationales, lOcak-Nisan sayısı
1967). burada S. Dİvitçioğlu’nun yazısı, 227-293: ATÜT üzerinde özel­
likle bkz. B. F.handra. “Karl Marx. Mis Theories of Asian Societies, and
Colonial Rule". Kivinv, V-l (1981) 13-91 ve so ı defa A.M. Bailey and
|.R. Uobcrn. I'he Asiatic Mode o f Production Science and Politics.
l.ondon: Kotillodnr »nil Kcgynn Paul 1981.

304 Modern Türk Tarihçiliği Üzerine Notlar
yapısı üzerinde, T ürkiye'de sosyal hareketlenm enin yoğunlaştığı
19 6 7-1980 dönem inde, bir hayli yayın yapılm ıştır. Bu dö n em in başta
gelen tem silcisi Sencer Divitçioğlu, son dönem tarihçiliğim iz ü z e rin ­
d e etki yapan bir sosyolog-tarihçidir. İlk yayınları, M arxist A T Ü T
teorisinin tem silcisi olarak yaptığı yayınlardır İAsya Ü retim Tarzı ve
O sm anlı Toplum u, İstanbul 1968). Bu yayınlar, O sm anlı vc sosyal
yapısı ü zerinde o yıllardu cn etkili cscıleıd eıı biri olm uştur.
Divitçioğlu, son araştırm alarında. K öktürklerden O sm anlılara kadar
T ü rk topium İarım n sosyal yapıları ü rerin e. Fransız sosyologlarını,
özellikle. Lévi S tra u ss'u n strukturalist sosyolojisini ve G . D um czil’i
izleyerek bir dizi ilginç denem e yayım lam ıştır (Köktiirkler: Kut, K üç
ve Üliig, İstanbul 1986: N asıl bir Tarik? Kök Tiirkler, Karahanlılar,
İst. 1992. O ğuz'dan S e lç u k lu ’y a: Boy, Konat ve D evlet, İstanbul
1992; O sm anlı Beyliğinin Kuruluşu, İstanbul 1 9 % ). Bu yayınlar,
tarih sosyolojisi üzerinde yazılmış cicdi araştırm alar ara sın d a yer
alm aktadır. Yazar, V ico'dan beri tartışılan bir konuyu ele alm aktadır:
D ivitçioğlu’na g ö re tarih, ekonom i bilimi gibi bir ilimdir. T arih a n la ­
tım ında nedensellik ilişkilerini araştırm alı, tıpkı fizik veya iktisat b i­
lim lerinde olduğu gibi tarih, sistemli bir dü şü n ce ü rü n ü olm alıdır. Bu
düşünce çerçevesinde sosyal antropoloji ve sem iotik gibi teo rik sosyal
y orum lar izlenm elidir. Divitçioğlu. T ürk tarihini böyle b ir çerçevede
açıklam a denem esini yapm aktadır. “Nasıl Bir T a rih ? ” yazısında
D ivitçioğlu’na g ö re tarih ve antropoloji aynı konuyu, yani z am an vc
m ekânda bize yabancı olan insanı, “başka"sını incelem ektedir: Tarih
vc antropoloji birbirini tam am lar, bu iki bilim dalt bize yabancı olanı,
“b aşka" olan insanı anlam aya çalışır; biri tarih te u zak zam an içinde
d a n yabancıyı, öteki zam anım ızda yaşayan, fakat uzak b ir m esafe ve
çevrede o lan insanı inceler.
H e r iki alanda, insanı yanıltan tem el koşul, araştırıcının başkasını
kendi gözüyle görm esi, kendi ölçüderine g ö re o n u ölçm esidir. Son
zam anda sem iotik. dikkatim izi bu gerçeğe bir kere dah a çekm ekte.
Aslında araştırıcının insan, toplum ve evreni, nasıl kendi ölçütleriyle
g ö rm e yanılgısına tâbi olduğunu Sokratcs ve K ant’tan beri biliyoruz.
I a rih, “b a ş k a s ın ı anlam ada antropolojiden dah a d a uzaktır.
Ç ü n k ü tarih, denem e, anket gibi m etodlan kullanam az. G eçm işten
bize k ad ar gelebilm iş izler, tasvirler tablonun şurasını burasını g ö ste ­
rir. tarihçi {patchwork oyuııu gibi) tablonun btilü n ü n ü ortaya ç ık a r­
m ak içiıı, yaşayan insana ait bilgilerle, antropoloji verileri ile ve de
Halil İnalcık 305
contingency (ihtim allerle denem e) m etoduyla, y ani m an tık ve hayal
g ücünü kullanarak yaptığı ilâvelerle tam am lam ak z o ru n d a d ır (meselâ
1334’d c Bursa y» ziyaret eden İbn B atuta’nın gözlem lerinden o tari­
he d o ğ ru O sm anlI'nın klasik İslâm şehri geleneğini devam ettirdiği
sonucu çıkarılıyor. Contingency m etodunu, s o r d e re c e titizlikle k u l­
lanmalıyız. Â şıkpaşazâde'de O sm an (2. Bâb) hak k ın d a “ıraklardan
av avlanm ağa bağladı” ifadesinden Divitçioğlu, O s m a n ’ın, sooyol ya
şam ında bir avcılık dönem i olduğuna hükm eder!
M o d em tarih m etodolojisinin babası büyük Atm an tarihçisi
Leopold von Ranke 19. yüzyılda bize hem en hem en aynı şeyi söylü­
yordu. D iyordu ki, tarihçi kendini araştırdığı dönem e götürebilm eli,
olayları o zam an d a yaşıyorm uş gibi g ö rü p anlam aya çalışm alıdır.
Zam anım ızda yeni bir bakış açısı ve yorum getirm ek isleyen tarih çi­
ler. çoğu zam an sosyolojinin form üle ettiği ta z ı soyut kavram ları
kullanırlar. 11. D ünya savaşından sonra M arxist yahut W eberian p a ­
radigm a m odelleri, tarih konularında ve yorun- tarzın d a eg em en o l­
du. 1 9 5 0 ’lcrde Shils’in bir yazısından sonra bir ara cet ıter -peripher ) 7
ilişkileri ü zerinde araştırm alar m oda oldu. K. W ittfogel, I.
W allerstein gibi sosyologlar, eserlerinde tarihi, M arx ve W eber'in
teorileriyle bağdaştırm ayı denediler. Ziya G ö k tlp , millî kimliği, so s­
yolojisinin tem eli yapar. G ö k alp ’in ilham kaynağı, Alman
G em einschaft sosyolojisini izleyen Fransız G aston R ichard’dır. A.
T oynbee’nin insanlık tarihini belli kültür-m edeniyetler çerçevesinde
«çıklama denem esi (A Stu d y o f H istory), kültür kimliği kavram ı ü z e ­
rinde d u ru r. (Siyasetbilim ci S. H un tin g to n . “M edeniyetler Ç alışm a­
sı’’ tezinde o n u izler). Zam anım ızda Levi-Strauss'ın k im lik
TİdentitĞ). kavram ı revaçtadır. F. BraudeTdcn so n ra tarihçiler a r a ­
sında şim di toplum larda zihniyet (mentalit£) esas alınm akta. O s ­
manlI araştırm aları alanında bu akım , S. Divitçioğlu ve C. K afadar
ile ilk ürünlerini verm iştir (özellikle D ivitçioğlu'nun “Antropolojik
¡arih" veya “tarihsel antropoloji" fikri).
M ax W eber ideal tipleri arark en yahut. Eİsenstadt im paratorluk
sosyolojisini tespit deneyinde b u lunurken yaptıkları şey sosyoloji b i­
limi bakım ından b ir kertede haklı görülebilir. Bir k erted e diyorum ,
çünkü tarihî sosyoloji, ç o k defa bilinmezi bilinmezle açıklam a sofiz­
mine d ü şm ek te. T arih î sosyoloji. Avrupa, O sm anlı ve lap o n feo d a­
lizmini karşılaştırarak, feodalizm i bir sosyal tip o larak tanım lam aya
çalışabilir. Ama h er üç alanda bize gelen verilere ne dereceye kad ar
 306 Modem Türk Tarihçiliği Üzerine Notlar
güvenebiliriz. Yeni yeni yapılan cnıprik tarih araştırm aları, bu top-
lumlarda feodal varsayılan durum ları bazen kök ü n d en değiştirebili­
yor. M arc Bloch’un feodal toplum u (1j Société féodal) b ir önceki
Fransız tarihçilerinin feodalizm inden ne k a d a r farklıdır. W ittfogel’in
‘D oğu D esp o tizm im d e “hidrolik toplum lar’' dışındaki “desp o tik “
im paratorluklar, m eselâ Osm anlı İm paratorluğu ü zerin d e yaptığı
yorum lar ne derece “bilimsel” , ne derece inandırıcıdır. Tarihçi, k e n ­
dine özgü m etodolojisi İle “zam an ve m ekâna” içindeki olayı y eterin ­
ce ortaya koym adıkça, antropologun ileri sü rd ü ğ ü tanım lam a bir
teoriden ileri gitm ez. Öyle ise tarihî antropoloji veya antropolojik
tarihin değeri, ancak varsayılanı form üle etm ek ten ileri geçm ez. Son
kuşak “m odelci" tarihçilerin ortaya koydukları eserleri, n e gerçek
tarih ne de gerçek sosyoloji sayabiliriz.
H erhangi bir tarih dönem inin yorum unda, k u ru m ve davranışları,
günüm üz üslup ve kavram larına indirgeyerek anlatm ak, ileri-m odem
tarihçilik gibi algılanır olm uştur. Meselâ, gazâ, ganim et akını, sipahi
umarı, ficf sahibi atlı, âyanltk , feodal cü zen gibi. ‘P o st-m o d ern ist'
yazarlara göre m esela gazâ. gâzî. fetih gibi tarihî terim lerin kullanıl­
ması ulusalcılık, bağnazlıktır. U nutuluyor ki tarih, m üşahhasın,
(a ctual olanın) bilgisidir. O sm anlı savaşçı, savaşırken İslâm ’ın belli
bir inanç ve zihniyetiyle savaşm aktadır: o gelişigüzel bir akıncı değil,
bir gâzîdir, aldığı ganîm et o n u n için, dinin kutsallık verdiği bir k a ­
zançtır.
C am i yaptırm aya niyet eden sultanlar gazâ seferi d ü zen ler ve g a ­
nim et malıyte cam isini yapardı; reâyâ /ergisinin haram içerdiğine
inanılırdı. Tarihçi, bu inancı, bu ruh haletini, bu zihniyeti görm ezliğe
gelirse, tarihî m üşahhas olanı göz a rdı etm iş olur: o zam an yaptığı
şey tarih değildir.
T arihin öteki bilim kollarından kesin farklılığı, olayı zam an vc
m ekân çerçevesinde, belli bir zam anın koşullan ve zihniyeti içinde
y o rum lam ak z o runda olm asıdır. T arih, belli bir zam an ve m ekânda
b ir kez olanı bilmeye çalışır. M odem sosyal antropolojinin, a ra ştırı­
cıdan, ilkel saydığı İnsanı incclcrkcn kendini o n u n yerine koyabilm e
sini istem esi gibi.
Ö te yandan, p ost-m odernist tarihçi için belgelerin sağladığı bilgi­
lere bağlı kalm ak bir çeşit fetişizm dir (büyülü bir gücü old u ğ u n a in a­
nılan bir şeye körü körüne inanm ak). Belge, geçm işten bize kalmış
b ir iz, bir kanıttır. H angi biçim de olursa olsun M g e , bizim geçm işe
Halil İnalcık 307
bakabilm em ize im kân veren tek penceredir. O n u incelem eden ve
yorum lam adan geçm işi nasıl tasavvur edebiliriz? Eğer belge fetişiz­
m inden, belgenin tü m söylediğine k örü kö rü n e in an m ak kastedil!-
yorsa, eleştiri yerindedir. Belge sahte olabilir, belgeyi yazan belli bir
m aksada hizm et e tm e kaygıstnda olabilir. A m t tarih araştırm aların a
yeni başlayanlar bile b u n u bilir, h e r belge sıkı b ir kritiğe tâbi tu tu l­
m adan kullanılm az.
Geniş anlam da T arih, ilim/bilim m idir; evet diyor Divitçioğlu,
tüm beşeri bilim lerde yorum dolayısıyla belirsizlik eg em en olmakla
beraber, tarih n e d en -so n u ç nedenselliğini uygalar. G eçm işten kalan
izler, tekil gözlem ler bize belli kategoride olguk.r verir. A nnales ekolü
bunu yapm ak istiyor. Tekil gözlem ler, sözcükler, sim geler, tarihçi
tarafından do ğ ru yorum lanm alı, do ğ ru sınıflandırdınalıdır. İlişkiler
ağını k u rara k b ü tü n cü l (holistik) yapıyı kurmalıyız. U nutm ayalım ki.
so ru n , sözcük ve sim geleri d o ğ ru yorum lam adadır. D İvitçioğlu’nun,
son kertede “tarihsel antropolojik çalışmaya k ıav u zlu k ed ecek p a ra ­
digm a, ya d a a ra ş tın n a p ro g ra m fn a (N asıl bir Tarih, 17) g ö re, ta ­
rihte a ra n a n şey “insancıl evrenseller" ve “ideal tipleredir, yani s o s ­
yolojidir.
T arih sosyolojisi, yani tarihte sosyal tipler tespit ederek değişik ta ­
rihî toplum ları bu tipler çerçevesinde y o ru m a m ak (M ax W eber),
tarih yazm aktan ç o k sosyoloji yapm aktır. G ün ü m ü zd e m oda o lan bu
tü r tarihçiliği, hem sosyologlar hem tarihçiler yapm aya çalışıyor (son
kez W allerstcin). bir taraftan sosyolog, tarih m etodolojisinin talep
ettiği bir takım disiplinlere egem en olm adığından yorum ları, tipleş-
tirm eleri su g ö tü rü r nitelikte kalıyor. Birçok tarihçi de. sosyolojinin
sunduğu soyut kavranılan uygulam a çabası içinde bu kuralları göz
ardı ediyor.
Dİvitçioğlu’nu n “antropolojik tarihçilikti, bütün eleştirilere rağ ­
m en gene de, O sm anlı tarih yorum lam asına yeni b ir bakış g etirm iş­
tir. Özellikle, an tropolojiden esinlenerek yorum lam a m eto d u n a ait
öğütleri. Osm anlı araştıncıları için yararlıdır. Divitçioğlu, T ü rk ta ri­
hini antropolojik m etodla açıklam aya çalışırken, hem antropolojik
m etod üzerinde, hem d e T ü rk tarihi ü zerinde yapılm ış araştırm aları
gözden geçirm iştir. Bu arad a Ziya G ökalp’in ‘Eski T ü rk le r’d e İçti­
m aî Teşkilât” (M illi Teteb b u ’lar M ecm uası, I), D İvitçioğlu’n u n y ap ­
m ak istediği yolda atılm ış ilk adım ı olarak amlm alıdır. Bu literatür
zenginliği içinde bazı tem el yazılar gözden kaç n ış g ö rü n ü y o r. T ü rk -
308 Modem Türk Tarihçiliği Üzerine Notlar
ler'de kutsal kağanlık konusuna "şimdiye dek hiçbir T ürk o lo g " d e ­
ğinm em iş sözünü nasıl anlam alıyız? Kut ile kağanın sem avî e g em en ­
liği ü /erin d e G ökalp'ın yukarıda anılan yazısından başka A. Bomba-
c fn ın "K utlu B olsun” araştırm asında *c U ygurlar ü zerindeki tüm
araştırm alarda bu konuya değinilm iştir.
Divitçioğlu’nun Osm anli Beyliğinin Kuruluşu adlı eseri farklı bir
yorum tarzı olarak incelenmeye d c ğ c ı. Ö ıısöiüııdı: D ivitçioğlu. bu
tarihî çağdaş kaynaklarından değil, ancak iki yüzyılın efsâne ve id­
dialarıyla yüklü sonraki derlem elerden okuyabildiğim izi vurgular.
Fakat bu ikincil derlem elerin, O sm an, O rhan d ö n em in e k ad ar giden
rivayetleri içerdiği de bir gerçektir. Ö te yandan D ivitçioglu’nu n da
kabullendiği gibi, antropoloji ile geliştirilmiş b ir m etodoloji ile “g e r­
çeğe daha ç ok yaklaşm a” imkânı da vardır. Biz, A şıkpaşazâde riva­
yetlerinde. O rh a n 'ın imam ı İshak Fakih'ten, yani O sm a n ’la çağdaş
birinden, hem de onun dili ve üslûbu ile bize intikal ettiğini tespit
edebiliyor ve o rivayetlerdeki bilgileri, özelikle yer-adları üzerinde
alan araştırm alarıyla veya çağdaş Yunan kaynaklarıyla ko n tro l e d eb i­
liyoruz (bkz. İnalcık. “O sm an Beğ”, B e lkte n . 20 0 6 ).
A hîter m i, yoksa gaziler mi beyliği kurm uşlardır tartışm ası yersiz.
Çünkü h e r ikisi de doğru, savaşçı g â z lc r fetih yapıyor, fethedilen
toprak ve halkın İslâm devlet geleneğine g ö re örg ü tlen m e işini ahîîer
ve fakılar yapıyordu. Burada fakılan ekledim, çü n k ü gâzîlerin ö rg ü t­
lem ede kılavuzları, daha ziyade İslâm ibn-i hâllerini bilen taktlardı.
Sultan-Ö yüğü ve H üdavendigâr sancakları H ak an î T a h rir d efterle­
rinde. ahîler k ad ar fakılar zikr olunur. O sm an’a K aracahisar’da te ­
mel İslâm kurallarını öğreten T ursun Fakîh idi.
Y EN İ T E P K İS E L A KIM LA R
1997’de M ersin’de toplanan ve “milliyetçi” tarihçiliğin enine boyuna
eleştirildiği I. Ulusal T arih K ongresi’ne sunulan b ild iriler'1 T ü rk i­
ye’de yeni tarihçilik görüş ve akım larını yansıtan ilginç bir platform
olu ştu rm u ştu r. O ra d a genç tarihçiler, şu gözlem i yapm aktadır: Ta­
rihçilik. “m ikro-m illiyetçilik ve etnik temelli bölgesel savaşların* e tk i­
si altındadır ve bizzat tarihçiliğin bun d a payı olduğu inancındadırlar.
” Tarih iv Milliyetçilik-, I Ulustıt Tarih Kongrtvi Bildirileri. Mersin, M.Ü.
Fcn-i'Ulcbiyat Fakültesi. 1999.
Halil İnalctk 309
Milliyetçiliği, "m illi benlik”, “kolektif kimlik* o lara k ele alan so s­
yolojik yaklaşım , o n u n “öteki"nc (azınlıklara), T ü rk iy e örneğinde
devletin tu tu m ve varsayımları şeklinde ortaya çıktığını v u rg u lar (B.
Ç ukurova ve M. Yüksel).
Ia rih ve milliyetçilik üzerine I. Ulusal Tarih K ongresi, gerçekte.
T ü rk iy e’d e 1970'lcrin sağ-sol kavgalarıyla başlayan to p lu m sal tep k i­
leri yansıtm ası itibarıyla dikkate değer. Yeni d ö n em d e lıaUs, 2 7 Mayıs
1960 darbesiyle bir kez d ah a belli bir disiplin altın a so k u ld u ğ u n a
inanm ış, b u n a karşı yeni dö n em d e D em okrat Partiyi sü rd ü re n yeni
sağcı p artiler o rtaya çıkm ış, bizzat C H P ’nin sultacı k a d ro su n a karşı
sosyal reform isteyen Ecevitçi hareket güçlenm iş. İktisadî darlık için­
de b unalan ülkede geçim vc gelecek um udunu kaybetm iş b ir gençli­
ğin devrim ci radikal direnci baş gösterm iş, bu radikal ak ım a karşı
T ü rk -İslâm sentezi form ülüyle b ir milliyetçi-İslâm cı h a re k e t gittikçe
m ilitan bir nitelik kazanm ıştır. Bir yaklaşım a g ö re. 1 9 6 0 -1 9 8 0 d ö ­
nem inde T ü rk tarihçiliği, bu siyasî atm osferin kuvvetli etkisi altın d a­
dır.
T ü rk iy e’d e şim di şuna inanılıyor ki, ulus-devlctin k u ru lu şu ile b e­
raber. m illet-devlet özdeşleşm esi gelm iştir. D ünyada o ld u ğ u gibi g ü ­
nüm üz T ü rk iy e’sinde de. b u n u n sonu gelmiş, özellikle ekonom ik
küreselleşm e akım ı yeni gelişimi hızlandırm ıştır. Şim di cem aatler,
azınlıklar, çoğulcu sivil toplum kuru m lan ö n e çıkm aktadır.
Po stm o d em izm . İkinci D ünya Savaşı sonunda, m erkeziyetçi, tek
h u k u k a dayanan, ekonom ide bütünleşm eyi hedefleyen millî devletin
so n u n u m u ifade ediyor, sorusu gü n d em e gelm iştir. Tarihçilik de
devletin tekelindedir. Şim di eğ e r m üm künse, “popüleri m erkeze alan
bir tarih yazıcılığı' g erek ir (A.Y. S anbay). “Milliyetçi, m uhafazakâr
tarihçileri” eleştiren Tanıl Bora ya göre. Tür.< tarihçiliğine “devlet
m ito su ” egem endir. Bu çeşit tarihçilikte, T ürklük kavram ı tem el m i­
tostur. “T ü rk T arih Tezi” b u n u n açık bir ifadesidir. Bu tarih m itolo­
jisinde. T ü rk lerin devlet kuruculuğu, k urulan devletler a rasın d a d e ­
vamlılık. k ah ram an devlet kurucuları, m erkeziyetçi evrensel devlet
kavram ları egem endir, ö o ra ’ya göre esasen T ürk-İslâm sentezi a n la ­
yışı da. bu m itoslara dayanır.
M ersin K ongresi’ne bildiri su n an lar aslında, XX. yüzyıl so n u n d a
1'ürkiye’nin yeni siyasî, sosyal, ekonom ik yapısı ve şa rtla n üzerinde
gözlem lerini dik* getirm ekte (milliyetçilik. İslamcılık, küreselleşm e,
p o stm o d em i/m . devlet m itosu, Kürt kimliği), Osm anlı toplum yapısı
3 10 Modem Türk Tarihçiliği Üzerine Notlar

vc Osm anlı devlet anlayışı (cem aatler, etnik g ru p lar karşısında dev­
let, Türkiye C um huriyeti’nİn kuruluş dönem inde a ş ın milliyetçilik) FR A N SIZ ANNALF.S EK O LÜ VF.
konulan üzerinde eleştirel gözlem ler yapm aktadırlar. T ü r k T a r İh ç İ lİğ İ
Son yirm i yıl içinde etnik bilinçlenmenin ilerlediği yıllarda, etnik
tarihler çıkm aya ve ayrılıkçı azınlıklar elinde ulusalcı-m erkeziyetçi
geleneği eleştirm e, h attâ karalam aya varan yayınlar ve beyanlar y a­
pılmaya başlandı.
Bu akım , a ş ın milliyetçi ve devletçi tarihçiliğe b ir tepki gibi algı-
lansa da. aynı a bartm a ve saptırm alar onda d a belirgindir. T a rih ya-
zılıcılığı. belli bir dönem in aynası, m anifestosu diyenler belki haklıdır.
Son zam anlarda eski Osm anlı kaynaklarının, sözde "sadeleştir­
m e ” yöntem iyle yayım lanm ası tehlikeli bir çığır açm ıştır. Evvelâ, kay­
naklardaki dil. tâbir ve terim ler bugünkü T ü rk çe ile karşılanam az.
-Sadeleştirilm iş' eser, kaynağın bozulm uş şeklidir, kesinlikle b ir ta ­
rih araştırm ası İçin kullanılam az. Şayet sadeleştirm e, halk diliyle halk
okuyabilsin diye yapılıyorsa, bu da gereksizdir; zira kaynaklardaki
ü slûp v« yaklaşım g ü nüm üz için tamamiyle çağ-dışıdır, o rtalam a ay ­
dın bunu okum az. Başka bir yaklaşım, İslâmî inançlarım ızı tarih
yazm ada esas tutm aktır. Böylccc. Osm anlı padişahları, d in d a r azizler
m ertebelerine yükseltilir, pâdişâhların devlet idaresinde m utlak ira ­ T ürkiye'de Kransız tarihçiliğinin etkisi Fernand Braudel ile sü reg el­
desini yansıtan örfî k a n u n n â m e sistem i tam am ıyla red d o lu n u r. Aca­ miş, yeni b ir yön kazanm ıştır. Braudel, La M iaiterranee eserin i n eş­
ba, “Bilinm eyen O s m a n lIy ı bu yolla daha iyi mi bileceğiz? rettiği zam an, P a ris'te bulunuyordum . 1950’de M illetlerarası Tarihî
İlim ler Kongresi'ne katılm ak için L on d ra'd an P aris’e gelm iştim .
Kongredeki ko n u şm alar sırasında, bam başka bir ü slup ve anlayışta
yazılmış olan B raudel’in kitabı geniş yankılar yapıyor ve tartışılıyor­
du. Kitabı aldım ve o rad a, O sm anlı İm p aratorluğu’nu n o zam ana
kadar Avrupa tarihçiliğinde hiç görm ediğim iz bir şekilde ele alındığı­
nı heyecanla fark ettim . Braudel. doğu A kdeniz'e hâkim olan O s ­
manlI İm p arato rlu ğ u m d a sosyal, dem ografik ve e k onom ik slrucıural
niteliklerin Batı'dakilerlc paralellik gösterdiğini, bu iki dü n y an ın k a r­
şılıklı yakın tem as vc karşılıklı-etki içinde bulunduğunu vc birb irin ­
den ayrı incelenem eyeceğini gösteriyordu. Braudel. Osm anlı İm para-
■oıluğu’nun A vrupa'da olmakla beraber. Avrupa dışında, A vrupa’ya
düşm an, âd eta norm al bir gelişim ile tasvir edilmesi geleneğini b ıra­
kıyor. gerçek bir tarihçi g örüşü ile iki ayrı kültüre tâbi bu iki d ü n y a­
nın gerçekte birbirini tam am ladığını ortaya koyuyordu. Bu gerçeğe
yakın bir yorum du. Braudel. beşeri coğrafya bilgisini Vidal de
U b la clıe'iıı tnk'lıcHİ olımık. geo-delerm inism (coğrafya belirlemesi)
 Halil İnalcık 3 ] 3
312 Fransız Annales Ekolü w Türk Tarihçiliği

olarak tasvir etm ek, milli devletin vc kültürün o lu ştu ru lm a sı ve milli

anlayışı vc B ergson’u hatırlatan bir hng'.te-durte (uzun sü red e temel
kimlik (id en tity) için gerekliydi. II. D ünya H arbi’n d e n so n ra O sm an-
yapı-değişim i) kavram ı ile tarihçilikle bir devrim yapıyordu. Aslında,
lı b o y u n d u ru ğ u teorisi, Balkanlı milletlerin T ü rk fâtihler tarafından
onun Lucien Febvre ve M arc Bloch ekolünü devam ettirdiğini biliyo­
sö m ü rü sü şeklini alm ıştır. H içbir Balkanlı tarihçi, o z a m a n Balkan-
ruz. O n la r bu yazarlara total history toplum ve devletin kavram ını
la r’d a yerleşm iş yüz binlerce T ü rk göçebe ve çiftçilerin reaya sıfatı ile
getirm işlerdi ve toplum un sosyal-ekonom ik k u ru m lan , zihniyet, y a­
aynı koşullar altında yaşadığını dikkate alm ıyordu. Ö b ü r taraftan.
şam şartları ile yani toplum vc devletin tüm ü ile bir b ü tü n halinde
Balkanlı ve Arap tarihçileri, kendi milletlerinin Datı A vıupu milletleri
tasvir edilm esini istiyorlardı. Braudel, to'al history yaklaşım ını A kde­
k arşısındaki geriliğini kolayca O sm anlı b o y u n d u ru ğ u ile açıklam ak­
niz halklanna ve b u arad a O sm anlı toplum una, uygulam aya çalışm ış­
taydılar. 11. D ünya Savaşı'ndan so n ra, özellikle O sm an lı arşiv belge­
tır. Fakat kendi ifadesi ile Osm anlı İm p aratorluğu “a zone o f
leri ve tah rîr defterleri üzerinde çalışm alarla başlam ası ü zerine, bu
form idable u n certainty” (m üthiş bir belirsizlik b ö lg e s id ir. O . s o rd u ­
g örüşleri düzelten yeni bir akım ortaya çıkm ıştır. O sın an lı d ö n em i­
ğu so rulara cevap veren pek a z araştırm a bulabiliyordu. Bu o n u yazı­
nin, bir tarih dö n em o larak açıklanm ası ve o zam anki tarih î koşulla­
lanlarda çoğu kez yanlış hüküm lere g ötürm üştür. Bununla beraber,
rın incelenm esi, Osm anlı tarih î a ra ştırm a la rn d a g erç e k ten yeni bir
üstat tarihçi, o parlak üslubu ile Osmanlı tarihinin teınel yapısı ü z e ­
d ö n e m açm ıştır. Bu alanda M acar oryantalistleri ö n c ü lü k etm iştir. L
rinde açık ve anlam lı sorular sorm aktaydı. Bu so ru ların h e r biri biz
Fekete ve o n u n öğrencileri. Osm anlı tarih î araştırm aları ü zerin d e bu
O sm anlı tarihçileri için, bir araştırm a yolu açm aktaydı. Kser, T ürk
alanda değerli araştırm alar yapm ışlardır. M tc a r tarihçilerinin a rk a ­
tarihçiliği ü zerinde devrim sel bîr etki yapm ıştır (bkz. yu k arıd a). B ar­
sında Yugoslav, Bulgar, Rom en, Arnavut vc Y unan tarihçileri O s-
kan. Braudel’in eserini 1 u rk okuyuculara tanıtm ış, o n u n ortaya attığı
manlı d ö n em i tarihlerini. Osm anlı arşiv belgeleri ışığı altında d eğ er­
bazı önem li so ru la n so n ratan incelem e kon u su yapm ıştır. Ö b ü r ta ­
lendirm e yolundadırlar. Bu çalışm alar, daha riyade O sm anlı k u ru m ­
raftan ben d e 1951 ’dc T ürkiye’nin İktisadi Vaziyeti ü zerin d e b ir a ra ş­
lan . dem ografi, sosyal ve ekonom ik koşullar şehircilik (urbanizm )
tırmayı (M . Akdağ) tenkit ederken Braudel’ın görüşlerini izledim,
gibi k o n u lar ü zerinde d u rm ak tad ır. Bu istk a m e tte k i çalışm alara.
nüfus (dem ography) ve para m eselelerinin özellikle A kdeniz'i istilâ
A rap tarihçiler de (Bakhit, Râfik. A bdurrahim ) katılm ıştır.
eden Am erikan güm üşünün O sm anlı ülkesinde etkilerini, fiyat devri-
O sınanlı tarihi üzerindeki İlmî çalışm alan etkileyen başka bir
ınini ele aldım . B arkan’m davetiyle Braudel T ürkiye’yi ziyaret ettiği
akım da sosyologlann y o ru m lam alan n d an gelm ektedir. M arxist ve
zam an onunla tanıştım . Braudel etkisi, bugün dünya tarihçiliğinde cn
W cbcryan sosyolojilerin form üle ettikleri m odelleri. O sm anlı tarihine
etkili akım lardan biri olduğu gibi, Osm anlı tarihçiliği için d e aynı şey
uygulam a çab alan , bu tarih araştırm alan n a, m uhakkak ki, yeni İlginç
söylenebilir. B arkan. Braudel’in eserinin ikinci baskısında kendisine
yönler ve k o n u lar getirm iştir; fakat ö b ü r taraftan yapılan genellem e­
nüfus vc fiyat hareketleri üzerinde yaptığı araştırm aların sonuçlannı
ler bazen bizi yanlış yönlere g ötürm ektedir. O sm anlı tarihine ait s o s ­
verm iştir.
yal ve ek onom ik konular ü zerinde şim diye k ad ar esaslı araştırm a
K aynaklarım ızı bilimsel kritik bir me'.odoloji ile kullanm adığım ı/
yaptlm adığı için, bu genellem elerin çoğu tarihî bir tem elden yoksun,
zam an, milliyetçi Balkan ve Arap tarihçiliğinde g ö rd ü ğ ü m ü z gibi,
tem elsiz teoriler olarak kalm aktadır. Ö b ü r taraftan, sosyolojik kav-
milli veya M arxist ideolojilerin yanlış yonım ve çarp ıtm aların a d ü ş ü ­
ram lar ve genellem eler, bize tarihî problem leri belli form üllerle ç ö z ­
yoruz. Y ahut Batı tarihçiliğinde olduğu gibi. E uro-centrism veya
d ü ğ ü m ü z hissini verm ektedir (bkz. y u k an d a M odern T ü rk tarihçili­
kolonyalizm , O sm anlı tarihinin çarpıtılırış bir tasvirini verm ektedir.
ği). M arx vc W eber ile beraber, son zam anlarda tarihsel sosyolojinin
T ü rk tarihçiliği de başlangıçta, millî devletin k u ru lu şu vc topyekûn
ustaları A. W ittfogel ve Einsenstadt'm genç nesil Osm anlı tarihçileri
batılılaşm a hareketi üzerine Osm anlı ta rh in i belli bir dünya g ö rü şü ­
üzerindeki etkileri unutulm am alıdır. Orijinal kaynakları incelem e için
ne g ö re yorum lam a yoluıuı girdi. O rta-D oğu ve Balkanlar’d a siyasî
gerekli uraç vc bilgilere hakkı İle sahip olm adan. Osınanlı tarihinin
gelişm eler göz ön ü n e alınınca, bunu tabii görm ek m ü m k ü n d ü r. O s ­
büyük problem lerim hit lakım sosyolojik gcncl.cmck*rlc çözüm lenm iş
manlI im paratorluk idaresini am ansız bir boy u m lm u k (oppression)
3) 4 Fransız Annales Ekolü ve Türk Tarihçiliği
H alil İnalcık 3 15

saymak, b u son dönem de bir m oda haline gelm iştir. Bizim disiplini­
n in O sm anlı sosyal yapısı m eselelerine cevap verm ed iğ i m eydanda
miz. zam ansız ve m ekansız genellem eler yapm ak değil, zaınan ve
idi. O sm anlı belgelerini inceleyerek ortaya çı<ardığım ç ift-h a n e sis­
m ekân içinde olayları ve gelişm eleri incelem ektir. S o n zam anlarda
tem i O sm an lı tarih î realitesini gösterm ekteydi. O s m a n lı sosyal yapı­
herm eneutics'in tarihçiler arasında yeniden ö n em k azanm asını hayırlı
sını klasik d ö n e m d e (1 4 5 0 -1 6 0 0 ) belirleyen geniş k öylü kitlelerinin
bir gelişm e olarak selâm lam ak gerekir. üretim hayatını tayin e d e n çift-h a n e sistem idir. M a rx 'm H indistan
Bugün O sm anlı tarihçiliğindeki yerimi, ilk araştırm alarım a g ö re
şartlarını incclçycrck ortaya attığı A T Ü T teorisi sosyal yapıyı âdeta
tayin etm e k İsteyenler yanılm aktadır. Benim fikirlerim de v c a ra ş ­
an o rm a l b ir tarih î olgu ile g ö rm ek ted ir. Yani. Asya’d a köylü toplum -
tırm alarım da dönem ler vardır. Tarihçi kişiliğimin gelişm esine
la n . a sk erî fatihler tarafın d an b o y u n d u ru k akm a a lın m ış ve b u n lar
Marxist y o rum un oldukça kuvvetli tesiri o ld u ğ u n u İlâve etm eliyim .
köylünün a rtı-ü retim in i (surpius-product) sürekli g a sp e d e n bir s ö ­
Bu etki daha 19 3 5 ’lerde K adro hareketi so n u c u n d a o rtay a çıkan sol
m ü rü rejimi k u rm u şlard ır. Bu açıklam a tarz ı, b izzat M a rx ’ın sosyal
akımla başlar. Bu arad a Prof. Y usuf A kçura’nın. H u k u k Fak ü lte­
form asyon teo risin e aykırıdır. Başka deyim le, ona g ö re so sy al yapı ve
s in d e verdiği tarih dersleri notlarından M arxist yo ru m u İzlemiştim.
gelişim . Asya to p lu m lan n d a ek onom ik b ir m ekanizm a ile g erçekleş­
Osm anlı tarihinin M arxist yorum u. 1970’lerde T ürkiye’d e devrim ci m iyordu. H âlbuki b irim çift-hane sistem i, ekonom ik m ekanizm ayı
M arxism ve öğ ren ci hareketlerinin yoğunlaştığı yıllarda kuvvetlendi. açık lam ak tad ır v e tarih î belgelere dayandığı için tarih î b ir y o ru m d u r.
D ışarıda iş bulam ayan öğrencilerim iz. Türkiye sosyal ve ekonom ik
T an ın m ış sosyolog p ro fesö r Im m anuel W allerstein 1 9 7 7 ’d e
geriliği so ru n u n u O sm anlı tarihinde aram aya yöneldiler. C e n ç y azar­
F e m a n d Braudet Research Çenter'i açm ak özere. B in g h am to n ’da
ların u ğraştığı konular, sosyal yapı konusu ü zerin d e toplanıyordu.
u lu slararası b ir k o n feran s topladı. Bu konferansa b ir B raudelci o la­
Türkiye'nin geri kalm ışlığının kökleri ve nedenleri so ru lu y o r ve s o ­
ra k davet edildim . B raudel e k o lü n ü n O sm anlı a ra ştırm a la rı ü zerin d e
nunda A sian M ode o f Production (Asya Tipi Ü retim ) teorisi hararetle
b ir bildiri oku y arak Braudel’in koyduğu so ru lar ü ze rin d e T ü rk iy e’d e
benim seniyordu. G ençler sorularına tarih literatü rü n d e cev ap a ra d ık ­
ve dışarıda yapılan incelem eleri özetlem eye çalıştım , (bu katkım .
ları zam an başlıca B arkan’ın, M ustafa Akdağ ve benim tarih a ra ş tır­
Re\new I. sayıda yayım landı. İngilizce m etin Ek’tc). W allerstein. Batı
m alarım ıza dönüyorlardı. M arxistlerin so rd u ğ u so ru lar. B raudel’in
kapitalist d ü n y a ekonom isi ve O sm anlı İm p arato rlu ğ u ’n u n sistem
sorduğu sorulara yakındı. Sosyal yapı meselelerini incelerken, tarih î
İçindeki yeri ile İlgili idi. O n u n peripheritization (bağım lılaşm a) teo ri­
m ateryalizm in etkilerinden kurtulm aya imkân yoktu. Bu akım ın ö n ­
sin e g ö re. O sm anlı ekonom isi A vrupa dü n y a kapitalist ekonom isine
cülerinden biri S encer Divitçioğlu Asya Tipi Üretim Tarzı teorisi
n e za m a n vc n e d e rc c e e n te g re o lm u ştu r. V^allerstem’ın g ö rü şleri
ü zerine bir dizi eser verdi. O n u n Osm anlı sosyal tarihi ile u ğ raşan lar
T ü rk tarihçilerini yakından ilgilendirdi, kendisini A n k ara’d a 1 9 7 7 'd c
ü zerinde sürekli tesiri o lm uştur. S on nesil sosyolog ve tarihçilerinden
to p lan an I. M illetlerarası T ürkiye Sosyal vc İkt.sadi T arih i K ongresi­
H uri İslam oğlu-İnan ve sosyolog Çağlar Keyder bu akım ı son z a ­ ne davet ettik. O rad a. Ç ağlar Keyder. H uri İslamoğlu gibi g e n ç so s­
m anlarda en iyi tem sil edenlerdendir. C nlar. B raudel'in total history
yolog ve tarihçiler kendisiyle tan ıştılar ve W alerstein*ın yanına ö ğ ­
g ö rü şü n e paralel olarak M arx’in sosyal 'em el y apı (social fo rm a tio n )
rencilerini gö n d erd iler. S ta te Universİty o f N e w York a t
kavram ını esas alıyorlar. B in g h a m p to n d * W ellerslcin y anında yetişen öğrencilerle b ir O sm a n -
İslam oğlu-İnan, bir sosyal tarihçi olarak A T Ü T teorisinin katı
.'i Araştırm a G rubu teşkil ettiler. Bu g ru p , konferanslar düzenleyip
k a d ro su n u ılımlı bir yaklaşımla Osm anlı sosyal yapısının özelliklerini
/ay n ılar y aparak Osm anlı tarihim perıplıeralizotion teorisi açısından
belirtm eye çalıştı. 1980'lerde A T Ü T teorisinin ortaya çıkardığı s o ru ­ '.ncelemcyc koyuldular. Bu akım , T ü rk -O sm arlı tarihçiliği ü zerin d e
la r üzerinde araştırm alarım ı derinleştirm eye çalıştım , arazin in b ü ­
başka çevrelerde d e izleyici buldu. Bunlardan biri Dr. Bruce M c
yükler elinde toplanm ası köylü emeğinin istism arı, tarım ekonom isi,
G ow an o lu p O sm an lı sosyal ve eko n o m i tarihine ait kitabı ö nem li bir
fiyat hareketleri, köy-şehir ilişkileri gibi k o n u lar ü zerin d e, arşiv bel­ katkıdır. K c/a. Ilııri Islamoğlu ve Çağlar Keyder, A T Ü T teorisiyle
g elerine göre araştırmalın- yapm aya giriştim. M arxist A T Ü T teo risi­
peripluratizalion çerçevesinde bir takım ilginç yayınlar yapm ış b u ­
 316 Fransız Annales Ekolü iv Türk Tarihçili#
lunm aktadırlar. VVallerstein’e göre. Osınanlı İm p aratorluğu. Çin gibi,
kendi kendine yelen ve A vrupa'nın ekonomik istilâsına karşı koyan
’'bağım sız bir im paratorluk ekonom isine" (im periai econom y) sahip
olm uştur.
W allerstein'a göre bu ekonom iler. A m ıp a kapitalist dünya ek o n o ­
misi dışında bağım sız bir kategori temsil etm ektedir. B ununla b e ra ­
ber. O sm anlı İm paratorluğu. Avrupa İle sıkı ticari ilişkileri dolayısıyla
oldukça farklı bir karakter gösterm ektedir. O sm anlılar, O rta-
D oğu'da A vrupa sanayiine ham m adde pam uk, deri, yü n , boya)
verm ekte vc A vrupa endüstri m am ullerine öncınii bir p azar teşkil
etm ektedir. Z am anla bu bağlılık kuvvetlenerek O sm anlı ekonom ik-
sosyal yapısında değişikliklere yol açm ış so n u çta peripherilizaiion
burada da gerçekleşm iştir. Bu tarihî süıcç üzerinde yukarıda sözünü
ettiğim gençler bazı tarihî araştırm alara girişm işlerdir. G erçek
peripherilization'ı 18. yüzyıl ikinci y a n s n a k ad ar getiriyoruz, (bu b a ­
kım dan bkz T ürkiye Tekstil Tarihi). Ba k o n u d a dah a ö n ce T ü rk i­
ye'de tartışılm ış bir konudur. K adro grubu, bu süreci T ü rk iy e’nin
yan -sö m ü rg c haline gelm esi biçim inde ele alıyordu. W allerstein
grubu ile bu akım , T ü rk tarihçiliğinde daha esaslı bir m etodoloji ile
ele alınm ış bulunuyor.
F E R N A N D B R A U D EL V E Ö M E R L Û T F İ BARKAN
Büyük Fransız tarihçisi F ernand B raudel,1 16. yüzyılda A kdeniz’in
bütünüyle bir tek tarih yaşadığını, nüfus hareketleri, ekonom isi, tic a ­
ret ve para sistem i vc savaşlarıyla bir bütün o lu ştu rd u ğ u n u , bu içde­
niz etrafında Osm anlı alem i, İtalya, İspanya, Kuzey A frika’nın o rtak
bir tarih yaşadığını parlak bir tablo çizerek g österm iş, u sta tarihçi.
İtalyan. İspanyol. Fransız arşivlerinin sağladığı zengin belge koleksi­
yonlarının ışığı sayesinde Batı Akdeniz’i h er cephesiyle g özler ön ü n e
serm iş, O sm anlı D oğu A kdenizi’ne gelince, bu dünyaya an c ak A dri­
yatik kıyılarında D ubrovnik (R aguza) arşivlerinde yapılan araşU rnıa-
lar (özellikle T adid’in araştırm aları) sayesinde b ir p en cere açabildiği-
ni işaret etm iştir. Fransız tarihçi bununla b erab er “ D o ğ u Akdeniz
tarihinin karanlıkta kaldığını” itiraf eder. B raudel’in kapsam lı “total"
"lıolistik" tarih görüşüyle, bir başka usta. Ö m e r l.ûtfi B arkan. O s-
' Yapıl kitabı, İ m MûliterranSe el la ntondr ntAlûerrtmJen â ¡’¿poyue de
PhilipfH'll. I’ııris 1909.
flalil İnalcık 317
m anii arşivlerinde bu dünyayı aydınlatm ıştır. B arkan, O sm an lı to p ­
rak vc tarım sistem i, nüfusu, ekonom isi, para ve fiyat hareketleri
ü zerinde derinliğine araştırm alarıyla B raudel'in d ik k atin i çekm iştir.
B raudcl’in eseri çık a r çıkm az Barkan o n u n bü tü n cü tarih yaklaşımını
T ü rk o k u rların a tanıttı.2 sosyal d ü zen, p a ra ve fiyat h arek etleri k o ­
n ularını arşiv belgeleri ışığında gün y ü zü n c çıkaran araştırm aların ı
pe§ peçe ortaya çıkarm aya bağladı.
Bu satırları yazan I9 5 0 ’d e P aris’te toplanan Tarih Bilimleri
Kortgresi’n â c B raudel’in eseriyle tanışm ış. Belleten’d e b ir m ak alesin ­
d e o n u n b uluşlarından genişçe yararlanm ış’ ve z am an la Braudel-
B arkan o k u lu n u n takipçisi olm uştur.
B arkan, böyle kapsam lı bir yaklaşımın, ezellikle O sm an lı tarihi
incelenirken izlenmesi gerektiği üzerinde du ru r. “O sm an lı tarihini
d ış âlem den tecrit edilm iş kapalı bir m uhitte, yalnız k e n d i z atî in k i­
şaflarının m antığı İçinde, m üstakil b ir varlık gibi" incelem enin m ü m ­
kü n olm adığı gerçeğini vurgular (yukarıda aktardığım ız özelliği ve
kullanılan dil, B arkan’m genç kuşaklar tarafından n ed en gerektiği
biçim de okunm adığını açıklar). Barkan, Braudel’in yaklaşım biçimini
gösteren m isâller verirken kendi tarih g ö rü şü n ü n aynı çizgiyi izledi­
ğini belirtir; devlet başk an tan n ın ve çarpıcı siyasî o laylann tarihi y e­
rine “halk yığınlarının h e r g ü n k ü hayatları” vc olayların “devamlı
neticeleri" ü zerin d e d u rm ak gerektiğini işaret eder.
Braudel eserinde, coğrafî çevre ile insanın m ücadelesini ve b u nun
ekonom ik sosyal biçim lenm elerini u zun uzadıya ele alm ıştır (hocası
Akdeniz beşerî coğrafyacısı Vidal d e Lablache in b u n d a payını ken d i­
si ön sö zd e belirtir). T abiî bu koşullar, belli bir d evrede ve belli bir
to plum da İnsanın d oğa üzerinde egem enlik dcrecesi. teknoloji düzeyi
ile “karşılıklı etkileşim " şeklinde anlaşılm alıd.r. B unun İçin Braudel
geohistoire terim ini önerir. B arkan, haklı olarak, b u rad a c o ğ rafî k o ­
şullara verilen önceliğin kaçınılm az bir determ inizm e götüreceği
kaygısını anım satır, fakat B raudel’in “coğrafî bir kaderciliğe" d ü ş ­
m ediğini işaret eder.
Barkan önem le belirtir ki, ileri sü rd ü ğ ü '.anımlamaları, Braudel
gibi, arşivlerden çıkardığı belgelerle açıklamaya çalışm aktadır. Bu
2 1.U. İktisat Fakültesi Mecmuası,
’ "Türkiye'nin İktisadî Vazıyeti Üzerinde bir Tedkik Münasebetiyle”, Ret-
leten. XVI <1951), 629-690.

318 Pramtz Amutla likolû ve Türk Tarihçiliği
m etod. B u rk a n ın bütün araştırm alannın tem elini o lu ştu rm u ştu r.
Braudel, Osm anlı arşivlerine girm ek imkânına sahip olm adığından
yalnız Dubrovnik (R agusa) arşivinden ve bu arşive day an an yayın­
lardan yararlanm ıştır. Braudel, A kdeniz'in Osm anlı egem enliği altın ­
daki doğu kesim inin, tarih için henüz keşfedilmemiş b ir dü n y a o ld u ­
ğ unu belirtir ve T ü rk tarihçilerini Osm anlı arşivlerinde araştırm a
yapmaya teşvik eder.
Barkan, hem araştırm a k o nulan, hem d c O sm anlı arşivlerinde
araştırm a bahsinde Braudel’in tavsiyesinden çok ö n ce bu işe cl atm ış
bulunuyordu. 1951’d en sonra Barkan ve Braudel birbirlerini keşfet­
m işler. aralarında yakın bir dostluk ve işbirliği k u ru lm u ş ve Braudel
eserinin ikinci baskısında B arkan'ın incelemelerine genişçe y er v e r­
m iştir (B raudel’in etkisi altında Barkan’ın l'iyat Devrim i üzerinde
çalışm aları için ileride bkz.).
M alûm dur ki. Barkan çalışm alarını, belli kon u lard a tem el belgele­
rin yayım lanm ası işine çok e rkenden hasretm iştir. Büyük tarih bilgini
F. B raudel'in ve B arkan'ın "belgesiz tarih yazılm az” uyarısını, genç
kuşak içinde tersini düşünenlerin duym ası yerinde o tu r. Barkan.
B raudel'in eserinde üç genel bölüm ü, özellikle ilginç b ulm uştur: A.
A kdeniz dem ografisi; B. A m erika m adenlerinden g ü m ü ş ithalâtının
A kdeniz ülkelerinde sebep olduğu fiyat devrimi, b u n u n ek o n o m ik ve
sosyal sonuçlan; C. H ind istan ’a Avrupa nm A tlantik O k y a n u su ’ndan
varışı, b u n u n O rta D oğu’da etkileri. Bu konular, d a h a so n ra Bar-
k a n ’ın araştırm alarına ve belge yayınlarına yön veren ara ştırm a k o ­
nuları olm uştur. Ancak şu noktayı hatırlatm ak g erek ir ki, Barkan,
Braudel’den önce Osm anlı İm paratorluğu tarihinde sosyal vc e k o ­
nom ik konuları, Özellikle tanm sal ekonom i ve dem ografik m eseleleri
başlıca ara ştırm a konusu yapmıştı.
Braudel ve B arkan’ın üzerinde Marxist yaklaşım n e dereceye k a ­
d a r etkili olm uştur. Le M onde'd a (14 M art 1963) Braudel ile yapılan
bir söyleşide. M arxizm 'in tarihçi için hâlâ y a ra n olup olm adığı s o ­
rulm uş; B raudel, cevabında "yazdıklanm ü zerin d e b u n u n işgal ettiği
önem li yeri hayretin görüyorum ", diyor vo ekliyor, “zaten g ü n ü m ü z ­
de, siyasî veya felsefî ne olursa olsun hiçbir tarihçi o n u n etkisinden
kaçam az. 1945’ten beri M arx'm kullandığı term inoloji, siyasetle b ir­
likle çeşitli sosyal bilimlerin dilinde a* çok kullam iagclm iştir. il.
D ünya Savaşı'ndan sonra İter şey zihnim izde sorgulanm aya başlam ış
ve M arx'm bi/.c öğrettikleri en ciddi kafalara kendini kabul e ttirm iş­
Halil İnalcık 3 ] 9
tir” . “ Biz tarihçiler d e", diyor Braudel. “farkına v arm a d a n M arx’lan
gelen kelim eler ve tâbirleri kullanm aya alıştık. Bunlar a ra sın d a sınıf­
lar arası kavga, üretim tarzlnn. em ek, artı-değer, alt ve ü st sosyal
yapı, kullanım değeri, m übadele değeri, diyalektik, işçi d ik tato ry ası
gibi ifadeler herkesin d ilindedir”. Braudel devam ında ekliyor:
Şayet M arxizm’den kendimizi kurtarm ak istersek - k i bildiğime
göre hiçbir ciddi tarihçi bunu denem em iştir- bu gerçek bir büyü­
cü kovalaması hâlini alır. Hakikatte, devrimizin dilini kullanm a­
dan tarih yazılamaz. Tarih için, her zaman İçin geçerli bilimsel bir
İûgat icad etm ek m üm kün değil. M arx’in kitaplan ile çok öncele­
ri, 1932’den beri ilgilendim. Ama daha çok yorumları izledim.
Meselâ. Joseph Schum peter. Marx’ta ayrı ayn bir ekonom ist, bir
sosyolog, bir tarihçi görür. Hâlbuki Marx, taslak hâlinde bu ‘d i­
limleri’ devamlı bir bütünlük içinde birbirine katar. M arx'ta poli­
tika bu bilgi alanlanyla karışmıştır. Braudel devam ederek.
“ M arx'm Capital’i. tarihçi için daima yararlanabileceği bir a k a ­
demik tez niteliğindedir. Bu eserde bana uygun gelen çok şey
buldum. Ama kabullendiğim kelimeler ve tezler, bende özel bir
anlam kazandı. Meselâ bana göre, üst yapıdakilcr de güç bir h a ­
yal sürm ektedir. Ben gerçek tarih (l'histoire réelle) ile gözüm de
belli bir şekil alan, canlanan şeye ilgi duyarım. Ancak bundan
sonra onu açıklama deneyiminde bulunurum . Şu d a aşikârdır ki.
bir tarih araştırm asına önceden bazı sorular sormadan yaklaşıl­
maz. Bunlar bir çeşit problematikler yumağıdır, onları sonunda
gerçekle denemeye koyar, kabul veya reddeder yahut değiştiririm.
İlkin problematik. sonra gerçek tarih vc açıklama. Hâlbuki bir
Marxist tarihçi için problematik daima önündedir, değişm ez.”4
NÜFU S S O R U N U
Braudel, genel tahm inlere d ay anarak b ir rakam verdiği hâlde Barkan
Osm anlı arşiv belgeleri üzerinde yorucu araştırm alar sonucu 1520-
1535 d ö nem inde O sm anlı ülkesi iç in i2 veya 12.5 milyon bir nüfus
tahm in e d e r.1 16. yüzyıl so n u n d a Braudel İlhak edilen bölgeler n ü fu ­
4 İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Osmanlı tarihinin Marxist teoriye göre
yorumu için bkz. Halil İnalcık, “On the Social Structure of the Ottoman
Empire", Front Empire to Republic, İstanbul: ISIS. 1993.
' Bu bir (ahinindir, zira Osmanlı tahrirlerinde nefer (bireyler) değil, temelde
hâne (aile) sayılmıştır, vergiye tâbi olmayan önemli bir mılus kesimi sayım
 320 Fransa Annales Ekolü ıv Türk Tarihçiliği
suyla b eraber 20*22 m ilyon. Barkan ise 3 0 -3 5 milyon ö n erir. Bar*
kan. yaklaşık % 4 0 -6 0 bir doğal nüfus artışını g ö z ö n ü n d e tu tm u ş ­
tur. 16. yüzyıl sonlarında /en g in v: yoğun bir n ü fu s yapısı gösteren
Fransa'nın nüfusu oldukça kesin bir rakam la 16 m ilyon, İspan-
ya'nınki 8 milyon hesaplanm ıştır.
A kdeniz n üfusunda değişiklikler k o nusunda Braudel ile Barkan
farklıdırlar. Braudel, 16. yüzyılda sonunda n ü fu su n iki misli b ir artış
gösterdiğini vurgular; Barkan ise Osm anlı n ü fu su n d a % 4 0 -6 0 bir
artış tespit etm iştir. Şehirlerde bu artış, nüfus yığılması nedeniyle %
72’ye k a d a r çıkar.
B raudel’in nüfus artışının ekonom ik-sosyal so n u ç la n hakkında
analizini Barkan son derece ilginç bulur. N üfus baskısı, buğday tica­
retinin büyük önem kazanm ası, işsiz vc serseri takım ının yaygınlaş­
ması gibi sosyal sonuçlar Türkiye tarihinin d e m eseleleri arasındadır.
B arkan. O sm anlı İm paratorluğu ü zerinde eskim iş kısıtlı literatüre
bağlı kalınak z o runda kalan Braudel’in bazı yanlış genellem elerini de
düzeltm ek gereğini hissetm iştir. Bu yanlış g ö rü şlerd en biri. M arx‘ın
A T Ü T teorisine bağım lı olarak Braudel’in, O sm an lıtan s ırf yerli ü r e ­
ticileri istism ar eden bir İşgal ordusu biçim inde görm esidir. O ysa
Barkan, ç ok önce 1942’de Vakıflar D ergisi'ndc (II. 1942) “Osm anlı
İm paratoriuğu’nda bir İskân ve K oonizasyon M etodu olarak V akıf­
lar vc Tem likler” adlı m akalesinde, O sm anlılann boş to p ra k lan “şen-
lendinne" için bilinçli bir iskân politikası güttüklerini belgelerle o r ta ­
ya koym uştu. Bunu yaparken idarenin başlıca kaygısı, yol güvenliği
ve vergi kaynaklannı genişletm ekti. Aynca ricale yapılan tem liklerden
beklenen bir husus, boş toprakların işlenir hâle gelm esini sağlam aktı.
G öçebelerin, torun bölgelerine gelip yerleşm eleri d e B alk an 'a g ö ­
re nüfus baskısı sonucudur. ÜstadiB bu nüfus baskısı teorisi, s o n ra ­
d a n d a bırakılmıştır, ö te yandan tahrir defteri kayıtları ile başka belge ve­
rileri (meselâ avâriz defterleri) kontrol edilmemiştir. Esasen, böyle bir
araştırmayı bir kişiden beklemek insaflıca olmaz. Barkan’m nüfus tah­
minlerinde aile için katsayı S olarak kabul edilmiştir. Tarihî demografı
uzmanı L. Erder katsayıyı 4 civarında tespit etmiştir. Bu katsayı, bölgeden
bölgeye ve dönemden döneme değişir. Herhalde Osmanlı belgeleri ile a n ­
cak tahminde bulunabiliriz. Bnrkan’ın nüfusla ilgili makaleleri için bk/. M.
H. Şnkiroğlu, ‘ Ömer Lutfi Barkan"; Fahri Çokcr, Türk Tarih Kurumu
Kumluş. Amaç ve Çalıfmalan, Ankara. 1983.
Halil İnalcık 321
lan birtakım araştırıcıyı (M . C ook, H . İslam oğlu) bu s o ru ü ze rin d e
a raştırm a yapm aya sevk etm iştir. 17. yüzyılda G ü n ey d o ğ u A n a d o ­
lu ’d an Batı A nadolu’ya aşiret göçlerinin gerçek sebebi ise. O rta A ra ­
bistan çöllerinden Kuzey Suriye'ye g öçen Arap aşiretlerinin yaptığı
baskı ile ilgili görülm ektedir.
A rap ve T ü rk fâtihlerin yerli köylü kitlelerini to p rak ü ze rin d e alı-
koym aları, Braudel’e g ö re fatihlerin nüfusça az olm aları s o n u c u d u r.
B arkan, İskân ve sü rg ü n ler üzerindeki m akalelerinde, so ru su n u g e ­
niş bir a çıd an ele alm ıştır. Braudel. tabiî bu yayınlardan habersizdi.
Barkan, sü rg ü n ler m akalesinde ve o n a ek olarak yayım ladığı h a ritad a
g österdi ki. d ah a 15. yüzyıl sonlarında D oğu B alkanlar'da nüfu su n
ç o ğ u n lu ğ u n u T ü rk ler olu ştu rm ak tad ır. Bu y oğun g ö ç ve iskân.
13 5 2 -1 5 0 0 dö n em in d e gerçekleşm iş olmalı. Bu yerleşm eler için F â ­
tih ve II. Bayezid dönem i tah rîr defterleri g en iş m alzem e sağlar.6
O sm anlı İm p a rato riu ğ u 'n u n uzu n varlığını o zam anki İtalyanca y a­
yınlar. bu a ra d a Machiavclli. Principo adlı eserinde b u iskân siyaseti­
ne bağlar. B arkan, bu g erçeği kesin rakam larla tespit etm iş b u lu n u ­
y o r.7 G öç, devlet tarafından sürgün veya gönüllü g öçm en ( “kendi
g elen”) biçim inde gerçekleşm iştir. Osm anlılar fethettikleri bölgelerde
anayollar ü zerin d e Yörükleri yerleştirir, keza şehirlere T ü rk leri s ü r­
g ün yöntem iyle iskân ederlerdi. Barkan, tüm bu k o n u lard a y a ­
yınlarıyla T ü rk dem ografi tarihinin gerçek kılavuzudur. B raudel. ki­
tabının ikinci baskısında B arkan’ın buluşlarını ilâve etm iştir.8
BARKAN T N “ FİYAT D EV R İM İ" T E O R İS İN E YAKIA Ş I MI
B raudel’in B ark an ’m araştırm aların a yön veren başka bir araştırm a
alanı da XVI. yüzyıl “Fiyat Devrim i” üzerindeki gözlem let idİı. Bu
önem li k o n u ü zerinde biraz aynntılı duracağız. B raudel'e g ö re, O s-
m anii idaresinde D oğu A kdeniz Bölgesi. A vrupa'da o rtay a çıkan fiyat
•Ahm et Refik Anadolu 'da Türk Aşiretleri, 966-1200. İstanbul 1930; C. Or-
honlu. Osmanlt İmparatorluğu 'nda Aşiretleri İskân Teşebbüsü (1961-1969).
İstanbul. 1963; Y. Halaçoğlu, XVU. yüzytlda Osnıaıtlı İmparatorluğu‘nun
İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Ankara 1988.
' Barkan'ın çalışmalarına ek olarak T. Gökbilgin, Rumeli'de Yörükler. Tatar-
larve Evtûd-i Fâtihân. İstanbul 1957.
* La Méditerranée et te monde Méditerranéen à l'epoque de Philippe II, İngi­
lizce çevirui: S. Reynold. The Mediterranean and the Mediterranean World
in the Age <»/ Phthp II. New York: Harper and Row. 1972
322 Fransız Annales Ekolü ur Turk Tarihçiliği
devrim indcn derinden etkilenm iştir: Bu olgu, A kdeniz'in ekonom ik
sosyal birliği ve bütünlüğünü gösterer başka güçlü b ir kanıl olarak
ileri sürülm üştür. Biz, 1951 'de yayınladığımız bir m akalede9 bu g ö z­
lemi O sm anlı kaynaklan ve nüm izım tiğinin ışığı altında inceleme
denem esinde bulunduk. B raudel'in tarih araştırm aların a getirdiği
yeni doğrultuları tartışm ak için ABD'de B inghm apton’d a toplanan
konferansa su nduğum uz rap o rd a 10 Osm anlı İm p arato rlu ğ u m d a fiyat
devrimi üzerinde B arkan'ı tam amlama am acıyla ayrıntılı b ir analiz
sunduk.
14. yüzyıldan beri yoğun şehirleşm e, İtalya'nın Levant'tan (Ege.
Trakya. Batı Anadolu. M ısır) sürekli buğday İthâlini zo ru n lu kılm ak­
ta. bunun sonucu İtalya’d a n O sm anlı Lcvant bölgelerine gü m ü ş a k ı­
mı büyük ölçülerde sürüp gitm ekteydi. Bu ekonom ik bağlantı. A vru­
pa ile lc v a n t arasında para ve tiyat konusunda sıkı b ir bağım lılık so ­
n ucunu doğurm ak tay d ı.11 Bu bağlılığı Braudel, şu z arif ifade ile b e ­
lirtir: "A kdeniz T ürkiye'si Hıristiyan Akdeniz’le aynı ritim le so lu ­
m akta ve y aşam ak tad ır".IJ Avrupa'daki hızlı fiyat artışı 1580'lerde
Osm anlı İm p arato rlu ğ u 'n d a kendini gösterdi. 1 5 7 0 ’ler. İtalya’ya
A m erikan İspanyol güm üş ithalâtının hızlandığı zam ana rastlar. G ü ­
m üşün Batı'da ucuz, D o ğ u 'd a pahalı olm ası so n u cu Batılı tü ccar
sandık sandık güm üş para getirip altınla değiştirm eye başladı. Os*
m anii pazarı. İspanyol riyalleri vc H ollanda rk d a/'lc riy lc d o ld u .'5
Kıymetli m aden ihtiyacı dolayısıyla Osm anlı devleti kıymetli m aden
ithalâtından g ü m rü k alm ıyordu.
' “Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluş vs İnkişafı Devrinde Türkiye’nin
İktisadî Vaziyeti Üzerinde bir Tetkik Münasebetiyle" Belleten, XV (1951),
629-690.
w "Impact of the Annales School on Ottoman Studies and New Findings"
Renew , 1/3-4 (1978), 69-96. (bkz. Ek) Bighampton'da State University of
New York’ta 1. VVallerstein. o tarihte Annales okulunu izleyen tarihçileri bir
araya toplamış ve Fernand Braudel Center o f Historical Studies'i kurmuştu.
Bu toplantıda sunulan bildiriler sonra Review'de yayımlandı.
" Bkz. H. İnalcık. "Impact ot the Annales School”, 80-90.
li “The Turkish Mediterranean lived and breathed with the same rthyms as
the Christian": The Mediterranean. I. 4.
" 1614 yılında bir Fransız raporu yılda 7 milyon ¿cı/'niin Marsilya'dan
Lcvant'a gittiğini gözlemlemiştir (P. Masson. Histoire du Commerce
François. I. XXXII-XXXI1I).
Halil İnalcık 323
B raudel’in tezleri üzerinde bir dizi yazısında B arkan, k o n u y a g e ­
niş biçim de ele aldı; 195 4 'ten bu yana Osm anlı fiyat h a re k e tle ri ta ri­
hine ait bir dizi arşiv belgesi yayım landı. Bu belge koleksiyonları a r a ­
sında Bütçeler. Saray M uhasebe D efterleri önemli b ir y er tu ta r.
H e r zam anki sağlam m etodolojisini izleyerek B arkan, b u belge
koleksiyonlarını yayımlayıp analiz ettikten sonra. O sm an lı İm p a ra ­
torluğum da fiyat hareketleri ü zerinde görüşlerini şu toplayıcı m ak a ­
lede özetledi: “XVI. Asrın İkinci Y arısında T ürkiye’d e Fiyat H a re k e t­
leri" (Belleten, nos. 136, Ekim 1970) (M akalenin İngilizcesi “The
Price Revolution o f the Sixteenth C entury" çeviren Justin M cC arthy.
International Journal o f the M iddle Eastern Studies, I (1 9 7 5 ), 3-2 8 ).
Hu önem li araştırm a Sırpça ve İngilizce’ye çevrildi vc gen iş yankı
yaptı. Bu m akaleden so n ra yayımladığı SiHeymaııiye C a m ii ve İm areti
İnşaatı (Cilt I: A nkara, TTK . 1972; Cilt II: 1979) yine özellikle para
ve fiyat araştırm aları için m alzem e sağlam a faaliyetiyle ilgilidir.
Braudel, fiyatlarda devrim i, yani 16. yüzyılda büyük enflasyonu, Earl
1 H a m ilto n 'u n A m erika'dan külliyetli g ü m üş ithali tezine (qu a n tity
theory) bağlıyordu.
Barkan, bir yandan Osm anlı devletinin kıtalar arası m uazzam bir
enflasyon cereyanından kendini kurtaram adığına işaret etm ekle b e ­
raber. “Fiyat D evrim i"ni gü m ü ş m iktarına bağlam a teorisini ihtiyatla
karşılam aktadır.
C. M. Cipolla. M. M . Postan gibi Avrupa ikt.sat tarihi uzm anları,
büyük fiyat artışların d a gü m ü ş hacm inde artıştan ziyade hızlı nüfus
artışı gibi faktörlerin önem li rolü üzerinde durm uşlardır. Barkan,
1 5 20-1580 dön em in d e A nadolu'da yüzde 5 5 .9 , R um eli'de y üzde 71.
nüfus artışı hesaplam ıştır. Bu, gıda m addelerine talebin a rtışı ve fiyat
yükselişi so n u c u n u verir. Barkan, başka şu faktörleri de sıralar: T ü ­
ketim h acm inde artış, p ara dolaşım ının hızı, kötü, m ağşuş paranın
piyasayı istilâsı.14 Ö zetle, Barkan Osm anlı belgelerinde gıda m ad d e ­
leri ü zerinde yaptığı incelem eler sonucu (“İstanbul Saraylarına Ait
M uhasebe D efterleri''. T İ K Belgeler, 13 (1981), 1-380: “Les
m ouvm cnts d es prix en T u rq u ie") piyasadaki g jıu ü ş m iktarını esas
alan bullionist açıklam asına karşı” devletin yaptığı büyük harcam alar
,4 C. Cipolla. I'ricn and Civilisation in the Mediteranean World, Princeton.
1956: Historır iam um ique du Monde Mediteranean. Mélenges en
l'hotifur ilf tctinuul Htuudel. Toulouse. 1973.
324 Fransız Annales Ekolü w Türk Tarihçiliği

ve ticarî hareketlerin hacim vc süratinde m eydana gelen değişiklikler

ve hızlı bir nüfus artışı gibi sebeplerle fiyatların d u rm a d a n yükselm e
tem ayülünde olm ası” tezini desteklem ektedir.

EKLER
 Im p a c t O f t h e A n n a l e s S c h o o l
O n O 'i t o m a n S t u d i e s A n d
N liW FIN D IN G S'

“A major historiographical problem, a

zone o f formidable uncertainty:
the O ttom an Empire"
F. Braudel. The M editerranean. I. 13.

In th e late n in tccn th century French social thought, a n d positivism in

p articular, h ad a strong im pact on the m inds o f th e Y oung T u rk s in
exile in Paris, w ho so u g h t an intellectual foundation u p o n w hich to
base their pro g ram fo r the reform ation o f the O ttom an E m p ire .1 Z i­
ya G ökalp,2 th e first to hold the ch air o f sociology in th e University
o f Istanbul (1 9 1 5 ) a n d an able follower o f Emile D u rk h eim , w as
directly indebted to this g ro u p for his intellectual developm ent. The
spreading influence o f French sociology w as fu rth er consolidated

*Review, I, 3 /4 , 1978. 69-96

' Şerif Mardin, fun Tiirklerin Siyasi Fikirleri: İ8$3-I90ti (Ankara: T. İş
Bankası Kültür Yayınlan, 1964). Ş. Mardin. Continuity and Change in the
Ideas o f the Koııng Turks (Ankara: School of Business Administration and
Economics, Robert College. Istanbul. 1969).
1 Halil İnalcık. "Ziya Gökalp." international Htuyciopedia o f the Social
Sciences. VI. 1<M>8, 194-96.
 528 Impact o f ıhe Antıuln School
under G okalp's disciple. M chmed Fuad K öprülü,’ th e fo u n d er o f
m odem Turcology in T urkey. In the intensely nationalistic m ood o f
(he early years o f the Turkish Republic. K öprülü focuscd his studies
on the cultural roots o f the Turkish ratio n . After 1930, his interest
in the w ork o f Lucicn l ebvre a n d A nnales becam e increasingly
evident in both his m ethodology a n d his m ode o f conceptualization.
In 1931. h e published the first scholarly journal on T u rk ish legal and
econom ic history. Türk H u k u k \>e İktisat Tarihi M ecm uası. At the
sam e tim e a g ro u p o f young scholars studied with him . am ong
whom w ere A bdülbaki Gölpınarlı. O sm an T u ran . M ehm et Altay
Köymen, Faruk S üm er, a nd M ustafa Akdağ. As o n e o f his students.
I am greatly indebted to K öprülü for my o rien tatio n tow ards
institutional, social a nd econom ic history.
T hus. D urkheim ’s sociology, intimately associated w ith the
m ovem ent for reform a nd social change, w ielded a d o m inating
influence o n social a nd historical studies from the beginning o f the
Republican period. It w as, however, no t until after the S econd
W orld W ar th at any great progress was m ade in the study o f the
social a n d econom ic history o f the O ttom ans. This developm ent was
due largely to the great upsurge in interest in c o n tem p o rary so cio ­
econom ic problem s, a n d w as facilitated by the fact th at the archives
w ere then m ade ready for study. It was no t m ere co incidence thal
the initial studies o f Ö m e r Lûtfi Barkan, which dealt w ith land
reform s in various Balkan countries4 em phasizing th eir O ttom an
background, cam e a t a tim e w hen a land reform p ro ject with far-
reaching social im plications was u nder discussion in th e Turkish
parliam ent. It is to Barkan, a graduate o f the U niversity o f
S trasbourg a nd a colleague o f Fuad Köprülü, th at we ow e the most
original w orks in the postw ar period on the d em ographic, social, and
5 O n Köprülü see Fuad Köprülü Armağanı Mélanges Fuad Köprülü {İstan­
bul: Univ. of Ankara. DTC Fakültesi. 1923) and H. İnalcık. "Türk İlmi ve
Fuad Köprülü.“ Türk Kültürü. VI. 65. 1968. 289-94.
* “Balkan Memleketlerinin Ziraî Reform Tecrübeleri.” İktisat Fakültesi
Mecmuası. IV. 4. 1944. 455-554. Some copies of this review do not
contain the Introduction with the interesting remarks on current political
issues.
Halil İnalcık 329
econom ic history o f the Em pire, all o f these a r ; b ased exclusively o n
archival m aterials.
D u rin g th e past thirty years th ere has been tre m en d o u s p ro g re ss
in research on the socio-econom ic stru c tu re o f th e Em pire, b o th i n ­
side a n d o u tsid e Turkey. T h e publication o f F ernand B raudel’s L a
Méditerranée.* w hich clearly defined the issues a n d o ffered
suggestions o f sem inal im portance, lms been the m o st significant
m ilestone in this period. O n e o f the m ajor co n trib u tio n s o f B rau d el’s
work, no t only to O tto m an stu d ies but also to general
historiography, w as, 1 believe, his rediscovery o f th e historical place
of th e O tto m an Em pire. Previously it h ad been treated as n o m ore
th an an in tru d er, a c o n stan t d isru p to r o f trie norm al c o u rse o f
E uropean events. Viewing events a n d developm ents in their lo n g ­
term significance. Braudel w as able to d em onstrate, courageously,
and in the face o f n u m ero u s biases, that the O tto m an E m pire w as an
integral p art o f th e M editerranean w orld, participating in its general
developm ent. T h e history o f the M editerranean in the sixteenth
century, he show ed, cannot be properly evaluated w ithout
acknow ledging the significance o f the Em pire o f the O tto m an s,
w hose capital city w as the largest city in Europe, w hose Levantine
tra d e co m peted with the grow ing A tlantic econom y, a n d w hose
m ilitary ven tu res gave occasion to such u n p recedented events as
Lcpanto. T o illustrate accurately the influence o f the A nnales
School, o r m ore exactly that o f Braudel, upon O tto m a n studies
d uring th e last tw o decades, I th o u g h t it best to d iscu ss som e
specific p o in ts raised in La M éditerranée, which, in my o pinion, gave
a new o rien tatio n to those studies. In this paper I intend to review
new research, a n d a d d my com m ents on the problem s o f population
change a n d its relation to the econom y, a n d the c o n co m itan t topic of
O tto m a n p ro d u ctio n a n d tra d e with Europe, a n d the m onetary
im pact this tra d e had on the O tto m an Empire.
* The first ctlilltm wn% published in Paris in 1949.
330 Impact o f the Annales School
I. PR O BL EM S O F O T TO M A N DEM OGRAPHY
P O P U IA H O N PROBLEM S ASSOCIA TED
W ITH T H E F O U N D A T IO N O F I I IE O T TO M A N STA TE
“Le nom bre p artage, o rg an ise le m o n d e.”
F. B raudel. Civilisation m atérielle et capitalism e. 68.
O iner Lûtfi B arkan is undoubtedly the pioneering scholar o f
O ttom an dem ography. T he resuits o f his extensive a n d still
unfinished research w ere published in the form o f sh o rt articles.6
T hese w ere available to Fernand Braude! only after the initial
publication o f Im M éditerranée, but he w as able to co n su lt them in
the preparation o f the second edition o f his w ork.7
B arkan’s studies cover a w ide range o f O tto m an dem ographic
history, starting with the role played by the dervish convents (zâvtye)
in the process o f the expansion a nd settlem ent o f T u rk ish population
in the frontier zone d uring the foundation o f the O tto m an state, a
subject upon w hich attention w as focused following Fuad K ôprülü's
* Ö. L. Barkan's publications on Ottoman demography: “Türkiye’de İmpa­
ratorluk Devirlerinin Büyük Nüfus vc Arazi Tahrirleri vc Hakana Mahsus
İstatistik Defterleri," İktisat Fakültesi Mecmuası, II, 1, 1940. 20-59: II. 2.
1941. 214-47. “Osmanlı İmparatorluğunda bir İskân ve Kolonizasyon
Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler." Vakıflar Dergisi, II, 1942. 279-
386. “Osmanlı İmparatorluğunda bir İskân vc Kolonizasyon Metodu Ola­
rak Sürgünler.“ İktisat Fakültesi Mecmuası. XI, 1949/50. 52-69; XIII,
1951/52. 56-78: XV. 1953/54. 209-37. “Tarihî Demografi Araştırmaları
ve Osmanlı Tarihi." Türkiyat Mecmuası, X. 1951/53, 1-26. “Essai sur les
données statistiques des régistres de recensement dans l’Empire Ottoman
aux XVc et XVIc siècles," Journal o f Economic and Social History o f the
Orient. I. 1. 1958. 9-36. “Research on we Ottoman Fiscal Surveys." in
M. Cook, cd.. Studies in the Economv: History o f the Middle East
(London: Oxford University Press, 1970), 163-71. "894 (1488/1489) yılı
Cizyesinin Tahsilatına ait Muhasebe Bilançoları.“ Belgeler. I. 1. 1964. I-
117.
7 İm Méditerranée et le monde Méditerranéen d l'époque de Philippe II
(Paris: Lib. Armand Colin. 1966): English translation by S. Reynolds, 'Pie
Mediterranean and the Metliterranam Wcrld in the .1^» o f Philip // (New
York: Harper and Row. 1972).
Halil İnalcık 331
studies.* Referring m ainly to R. B u sch-Z antner’s su m m a ry o f the
subject,9 Braudel stated that “the O tto m an success w as intim ately
c o n n ected w ith the waves o f invasion, o f sileni invasion, w hich drive
the peoples o f T u rk estan w estw ards...and also w ith the ex tra o rd in a ry
p ro p ag an d a o f the M uslim o rd ers." The population p re s s u re in the
fro n tier zone, noticed by contem p o rary Byzantine s o u rc e s ,10 seem s
to be the basic phenom enon in this developm ent. It w as th e resu lt o f
the c o n cen tratio n in the a rea o f m obile T u rcom an trib e s, pushed
forw ard in the seco n d half o f the thirteen th century by th e M ongols
a n d a ttrac te d by the prizes ensuing from successful raids into
“infidel" lands. This m assive population m ovem ent b ro u g h t with it
in to the area a stream o f settled population a n d d isc o n ten ted
political leaders, a n d resulted in the transform ation o f Asia M inor
west o f the Ktzilirm ak (Halys) river into a new Turkey. Tow ard
1330, A l-'U m a n ’s " so u rces estim ated that the sixteen T u rco m an
principalities established by th at tim e co u ld mobilize o v e r a q u a rte r
million cavalrym en. This figure is obviously exaggerated. How ever, it
can be said th at A l-'U m ari’s figures give a rough estim ate o f the size
o f the ad u lt m ale population o f fighting capability in th e tribes
• “Abu Ishaq Kazeruni und Ishaqi Dcrwische in Anatolien," Der Islam. XIX.
1930/31, 18-25: and Les origines de i ’Empire Ottoman (Paris: E. de
Boccard, 1935). F. Köprülü, “Abdal." Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi,
I. 1934.
* Richard Busch-Zantner. Agrarverfassung. Gesellschaft und Siedlung in
Südosteuropa. unter besonderer Beröksichtung der Türkei. Beihefte zur
“leipziger Vierteljahrsschrift für Südosteuropa," III (Leipzig: O.
Harrassowitz, 1938). On Turkish expansion and settlcmcnt in this period
sec Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler). Tarihleri. Boy Teşkilatı. Destan­
ları (Ankara: Ankara Üniversitesi. DTC Fakültesi, 1967); F. Sümer,
"Anadolu'da Moğollar," Selçuklu Araştırmaları Dergisi. I. 1969. 1-147;
Speros Vryonis, The Decline o f Medieval Helîenhm ın Asta Minör and the
Process of İslamİzation froın the Ueventh ihrough Ihe hfieenlh Century
(Berkeley: Univcrsity o f California Press, 1971).
10 Vryonis. ibid., 49-55. 248-88; Doukas, liistoria Turco-Byzantina
(Dclroit: Wjiyne State University Press, 1975), 153-36.
" l;. TacM-lıncr, ed., Al-Utmıri's Bericht über Anatolien nach den Masalik
al-abfar (I vi|*/tjı O Harrassowitz. 1929), 34-45.
 352 Impact o f the Annale» School
inhabiting the frontier zone. C om pare it with th e figures given by Ibn
Sa*îd,a (died in 1274 o r 1286) o f two h u n d red th o u sa n d ten ts in
M enteshe. in the southw est se cto r o f th e frontier, o n e h u n d red
thousand ten ts in Pnphlagonia, a n d thirty th o u san d ten ts in the
m iddle area. W ith a new T urkey o f great dem o g rap h ic p o ten tial a n d
a heightened “ Holy W ar” ideology em erging o n th e old Seljukid-
Byzantinc fro n tier zone, d tlu u s l «gniiM th e neighboring Byzantine
territories in W estern A natolia becam e alm ost inevitable.
This w estw ard T urkish expansion w as accom plished in the
following stages:
1. T he seasonal transhum ance m ovem ents o f T u rc o m a n no m ad s
into the Byzantine coastal plains.
2. T he organization o f small raiding g ro u p s u n d e r g h â zî leaders,
who w ere m ostly o f tribal origin, for booty raids o r for em ploym ent
as m ercenaries.
3. T h e em ergence o f successful leaders capable o f bringing
together local chiefs u n d e r their clientsliip for co n q u e st a n d for the
establishm ent o f T u rco m an principalities in the c o n q u ered lands.
But underlying all these, the m ajor factor seem s to have been a
population pressure occasioncd by both the con tin u in g im m igration
from inner Asia M inor a nd the inelasticity o f the rath e r prim itive
econom y prevalent in the frontier /o n e. an eco n o m y relying m ainly
on anim al husbandry, forest products, carpet weaving, a n d the slave
tra d e .M By com paring the d ata from the early O tto m a n surveys
See Paul Wittek, Das Fürstentum Mentescue (Amsterdam: Oriental Press.
1967), 1-5; first published in Istanbul: Der Abteilung Istanbul des
deutschen archäologischen Institutes, 1934.
11 The points I have made here are expanded on in a paper to appear in K.
Sctton and H. W. Hazard, eds.. The Crusades. V (forthcoming University
o f Wisconsin Press).
H alil İnalcık 333
published by B ark an 14 w ith the descrip tio n s in th e O tto m an
ch ro n ic lc s,'5 o n e c a n establish th e following facts:
1. P o p u lar T u rc o m a n dervishes o f various d e n o m in a tio n s were
the p io n eers in th e settlem ent o f th e frontier a re a s in th e late
thirteen th a n d fo u rteen th cen tu ries. T hese d e rv ish e s led a n d
o rg an ized th e actu al settlem ent p ro cess in its initial stag es by
providing In th eir o rd ers a kind o f o rganizational fra m ew o rk within
w hich to a rra n g e the relationship o f these settle m e n ts to the
fo u n d ers o f th e T u rc o m a n principalities, ' l i e n e w c o m ers, m ostly
u p ro o te d p easan t y outh from th e hin terlan d , joined th e fo u n d ers o f
th e convents a n d becam e their dervishes, reclaim ing a n d cultivating
th e su rro u n d in g land fo r the convents. Since u n d e r th e co n stan t
raid s o f th e ghazts th e C h ristian pop u latio n w as fleeing th e frontier
lands, extensive a re a s w ere available fo r settlem ent a n d cultivation.
D ervishes, o r settlers in th e g u ise o f dervishes, p e n e tra tin g d e e p into
half-ab an d o n ed Byzantine territo ry , w ere able to fo u n d th eir sim ple
convents, s o o n to becom e points o f a ttractio n fo r fu rth er
im m ig ratio n a n d th e nuclei o f fu tu re T u rk ish villages. T h e so fta s o r
su h tes o f th e seco n d h alf o f th e sixteenth century, p o o r c o u n tiy
y o uths in search o f livelihood, flocking in th e th o u sa n d s to the
religious colleges o f the provincial tow ns, can ap p ro p riately be
co m p a re d to th ese dervishes o f th e earlier period in th eir origins,
m otives, a n d th eir u se o f th e religious institutions fo r social a n d
eco n o m ic pu rp o ses. A basic difference o f th e six teen th -cen tu ry
p h en o m en o n w as th at n o w th e su rp lu s p o p u latio n fro m the
co u n try sid e co u ld n o lo n g er o rie n t itself tow ard fro n tie r lan d s o p en
to n ew settlem ent, a n d h ad to tu rn rath er to a ru in o u s invasion o f
u rb an cen ters.
2 . T h e fo u n d ers o f T u rc o m a n principalities co n sid ered it th e best
policy to p ro tect a n d give legal sanction to these convents, g ran tin g
14 Barkan. “Osmanlı İmparatorluğunda.* op. cit.; ö . I.. Barkan.
Hüdavendig&r Livası (Ankara: Turkish Historical Soticty, forthcoming); Ö.
L. Barkan. “Ix s problèmes fonciers dans l’Empire Ottoman au temps de sa
fondation,” Annales d'histoire sociale. I. 3, 1939, 233*37,
11 The most important o f these chroniclcs is Âşıkpaşa/idc's, sec B. l/cwis
and P. Moll, n il., Historians o f the Middle to st (1-ondon: Oxford
University P i c k ». 1462).
 354 Impact o f the Annales School
them title to the land a nd the status o f pious endow m ents. The
convcnt-settlem ents w ere o utposts not only for settlers bu t also for
gltâzîs a nd m ilitary leaders in their raids into C h ristian territory,
often reached th rough wild and uasettled country. Service to
travellers a n d settlers w as expressly required in the diplom as g ran ted
by the g hâzî lord, an obligation to be fulfilled in retu rn for the
endow m ent. T he com m unity thereby acquired a p e rm an en t legal
stutus within the body politic. The significance o f this in stitu tio n ’s
position in early O tto m an society can be m easured by the unusually
great num ber o f convents o f this kind in the co u n try sid e u n d e r the
first O tto m an Sultans.
P O P U IA T IO N O F T H E O T T O M A N E M P IR E :
2 2 O R 3 5 M IL L IO N ?
In his recent w ritings. Braudel'* favors the idea o f a universal
increase o f population in the sixteenth century, a so-called biological
revolution. At the sam e tim e, the M editerranean w o rld a s a whole
recorded, according to Braudel, a growth rate o f 100 % . increasing
from 30 o r 35 million to 6 0 o r 7 0 million. T h ere w as definitely a
rapid increase in the periods 1500-1550 a n d 1560*1580 in th e W es­
tern half o f the sea. T his increase w as, he asserted , " th e m ajo r factor
in all the revolutions w ith w hich w e are co n cern ed , m o re im portant
than the T urkish conquest, the discovery a n d colo n izatio n o f
A m erica, o r the im perial vocation o f Spain.
Braudel estim ates the population o f th e O tto m a n E m pire aro u n d
16 0 0 to b e 2 2 to 2 6 million, breaking cow n th is figure by regions as
follows:1*
'* See braudel. Mediterranean, op. cit.. I. 402 ff.; F. Braudel, Capitalism
and Material Life, 1400-1800 (New York: Harper and Row. 1973). 1-65.
17 Mediterranean, op. cit., 1, 403.
11 This figure. Braudel argued in ibid.. I. 396, agrees with the assumption
that the population of the Islamic world wan about double the total
population of Italy.
Halil htalak 335
millions
European Turkey 8
Asian Turkey 8
Egypt 2-3
Tunis and Algeria 2 or 3
O n th e basis o f the figures suggested by B a rk a i19 fo r th e 15 2 0 ’s. (12
o r 13 million only for Asia M inor a n d the Balkans) th is m ean s an
increase o f ab o u t 33 % in a perio d o f 7 0 o r 80 years. A cco rd in g to
Barkan, the rate o f increase w as highest in ths cities, rea c h in g 8 3 .6
p e r cen t.20 B ark an 's estim ate o f 12 o r 13 m illion fo r th e early,
sixteenth cen tu ry is based o n the total num ber o f h o u se h o ld s (hâne)
o b tained by co u n tin g the en tries in th e general tax a n d population
surveys m ade u n d e r Süleym an I in th e period I5 2 0 -1 5 3 0 .21 The
g eo graphical d istrib u tio n İs given below:
H ottseholds
Asia M in o r (m o d ern Turkey in Asia, excluding 8 7 2 .6 1 0 22
th e e a ste rn provinces o f Bayburt, K em di, a n d
M alatya)
A rab p rovinces (Syria a n d Palestine) 13 1.843
Rum eli (the Balkans south o f the D anube a n d I >040.45 7
Sava rivers)
T o tal 2 ,0 4 4 .9 0 0
In ad d itio n to th e taxable population, these registers include th e tax
exem pt su ch a s th e m ilitary in the provinces, functionaries, a n d the
retired, b u t they exclude the dom estic servaots a n d retin u e o f the
g o v ernors, th e S u lta n ’s palace servants, m em bers o f th e stan d in g
a rm y a n d slaves. B arkan u ses a m ultiplier o f five for h o u seh o ld s, a n d
a d d s o n e m illion fo r th o se n o t included in th e registers.
A dding th e pop u latio n o f th e lan d s conquered betw een 15 3 0 a n d
1600 a n d assu m in g a population grow th o f 60 percent in th e sam e
period. Barkan suggests a figure for the whole em p ire o f 3 0 -3 5
“Recenscment.“ op. cit., 20: and. "Fiscal Surveys." op. cit.. 169.
w Ib id : in Braudel, Mediterranean, op. cit.. I. 4 10:90 percent.
*' Barkan. T iscal Surveys.” op. cit.. 169. Barkan has not yet completed his
vast project <m Ottoman surveys. The figures he {lives in his studies differ.
22 In "KecriiM’tmnti." <»/►t it . the figure is 1.026.175.
 Hatıl İnalcık 337
336 impact o f the Annules School

m illion a t (he tu rn o f the c e n tu ry . B raude! h a s lab e lle d th is an

Plainly p a s to ra l n o m a d s still c o n s titu te d a n im p o rta n t p e rc e n ta g e o f
" o p tim is tic ju d g e m e n t," a n d stick s to h is o w n e stim a te o f 2 2 - 2 6
th e p o p u la tio n o f A sia M in o r in 158 0 . But th e r a te o f in c re a s e o f
m illion.
th e ir p o p u la tio n w as a b o u t h a lf (hat o f th e o th e r s e c to r s , a fact
in a p a p e r pub lish ed in 1970, B a rk a n 2’ g iv es th e follow ing
o b v io u sly a ttr ib u ta b le t o se d e n ta r iz o tio n . ‘JT* ra te o f g r o w th o f th e
p o p u la tio n fig u res, b a sed o n th e resu lts o f re s e a rc h o n th e O tto m a n
C h ristia n p o p u la tio n follow s th e g e n e ra l O tto m a n g r o w th ra te tre n d .
surveys in tic p e rio d 15 7 0 -8 0 :
A d iffe re n t g ro w th ra te is o b v r v r r f a m o n g (hi* in d iv id u a l regions.**
H ouseholds
Asia M inor (m odern Turkey, excluding its ] .3 6 0 ,4 7 4 a n d in la rg e cities, m ain ly a s a re s u lt o f m ig ratio n .
e astern provinces) R e se a rc h o n B alkan d e m o g ra p h y d u r in g the O tto m a n p e rio d h a s
Arab provinces (Syria a nd Palestine in the period 283.551 b e e n c o n s id e ra b ly e x p a n d e d by re c e n t stu d ies b a s e d o n O tto m a n
1570-1590) a rch iv al m ate ria ls. P u b lic a tio n by T o d o ro v a n d B a rk a n 27 o f th e
Iraq (B agdad a nd Basra provinces) 8 8 .2 9 7
T otal 1 .7 32.322
(n o figures a re given for the Balkans) * The following is a simplified version o f Barkan's table in "Fiscal Surveys.”
op. cit., 169:
As in his p rev io u s p a p e r. B arkan th u s finds a p o p u latio n g ro w th rate
Households
o f 5 9 .9 % for the p e rio d 15 2 0 -1 5 8 0 . in B ra u d e l's o p in io n 14 a
Provinces
g ro w th a t this rate "seem s re a s o n a b le / H o w ev er a n a tu ra l g ro w th
1520- 1 5 7 0-1580 percent
ra te o f 6 0 % o n th e basis o f a population o f 12 m illion w o u ld a d d growth
1530
a b o u t 7 .2 m illion, th u s b rin g in g th e total p o p u latio n u p to a b o u t 19 672.512 41.7
Anadolu (western Asia Minor) 474.447
m illion in 1 5 8 0 . F,ven if w e a d d th e p o p u latio n o f th e n e w c o n q u e sts 268.028 82.8
Karaman (central Asia M inor) 146.644
a n d a n n e x atio n s in th e perio d 1530* 1600 (N o rth f a s t Asia M inor. 1 13,028 62.6
Xulkadriye (K irjehir-M araj area) 69.481
G e o rg ia . N o rth e rn A zerbaïdjan. Iraq. N o rth A frica, T cm eçvar. a n d Rûm*i Kadîm(Amasya-TokaC area) 106.062 189.643 79.0
C y p ru s), it is n o t c lear how w e co u ld reach a figure o f 3 0 m illion. Rûm-i Hadîs (Trabzon-Malalya 75.976 H 7.263 54.0
O n e o f th e m o st in terestin g findings o f B arkan is th at o n th e social area)
s tru c tu re o f Asia M inor.” TOTAL 872.610 1,360.474
H ouseholds
percent percen ta g e o f if Nicolai Todorov. “La Situation démographique de la péninsule
1520' 1570- growth to ta l po p . in balkanique au cours des XVe et XVTe siècles, "Annuaire de l ’Université de
1530 1580 1580 Sofia. Faculté de Philosophie et d'Histoire. LIL, 2. 1959. 193*226: Bar­
S ettled M uslim 6 4 0,193 1,025,487 60 75,4 kan, ”894 (1488/89),” op. cit.; Barkan, using the same type of
N om adic 160.564 2 2 0.21 7 38 16.2 documents. Muhâsebe'i Ctzye has corrected Todorov’s calculations. Bar­
M uslim kan describes the Muhâsebe-i Cizye registers as a unique and
C hristian 7 1,577 114,198 60 8 .4 incomparable source for demographic studies because o f their
completeness. A t the same time he tries to show all their shortcomings.
n “Fiscal Surveys," op. ch., 169. 171. His introduction to this study, dealing with the poll-tax (cisyef registers o f
24 Biaudet, op. c»i., I, 398. 1488-1490 it of bask importance for Ottoman demographic studies. Also
n See Barkan, "Kcccnscmcnt."ap. cil , tabks I, V, VI, VII. see M Soki>l«»*lo. "l-c développement de quelques villes dans le sud des
338 Impact o f the Annales School lialil huilctk 339

O ttom an poll-tax registers h as provided us with a firm basis for the Barkan gives the following figures fo r the whole pop u latio n in the
study o f non-M uslim population in the Balkans in the period 1488- Balkans10 (excluding Istanbul) for th e period o f 1 5 2 0 -1 5 3 5 :
1492.

N on-M uslim Population subject to Poll-tax in R u m eli2* (Balkans

south o f the S a w a n d Danube including Istanbul) H oiueholds
Year H ouseholas (hâne) M uslim s 194,958
1488 625.729 C h ristian s 862 ,7 0 7
1489 665,846 lew s 4 .1 5 4
1490 696.661 T o tal 1,061,799

The increase in the num ber o f hanes should be attrib u te d to T h e increase al the rate o f ab o u t 25 % between th e years 14 9 0 and
im provem ent in registration m ethods rather than to n atu ral increase 1535 m ust b e partially acco u n ted for by natural pop u latio n grow th.
in this period o f three years. Eflaks, C hristian pastoral n o m ad s o f the Increases d u e to declining exem ptions from die tax and to m o re
Balkans. 19,079, 34.902 a nd 34,970 in 1488. 1489, a n d 1490 th o ro u g h survey w ork alone could no t explain such a large increase.
respectively, a rc included in the above totals.
URBAN POPULATION
T he revenue totals from the poll-tax showed considerable grow th
in the 1520’s, w hich can be interpreted as an indication o f a natural In his La M éditerranée Braudel” pointed ou t a general a n d steady
increase in population. increase in u rb an population in the sixteenth century, b o th in the
C h ristian W est a n d in the Islam ic East. H e Further observed that all
P oll-tax R evenue fro m the N on-M uslim Population in R u m eli a n d categories o f tow ns shared in this tren d and th at u rban p opulations
A natolia 29 ro se m ore quickly than rural. In the following cen tu ry this tre n d was
reversed. B arkan, publishing prelim inary results o f his research on
Year M illion akça this subject, un d erlin ed the tru th o f these observations for O tto m an
1488 32.4 urb an ce n te rs.32 le a v in g aside exceptional cases such as A leppo and
1524 36.4
1527 42-2 w “Rcccnscmcnt,“ op. cit., 32, Tabic VI.
11 Mediterranean, op. cit.. 1, 525-52.
M The following table was first published in Barkan, “Tarihî D em ogra­
fi,” op. cit., 35; and, Barkan, “ Fiscal Surveys," op. cit.. 168. In my
Balkans au XVe et W ile siècles.’ Balcanica. I. 1970. 81-106; I. Kâldy- tabic 1 om itted Istanbul; for this city see H. İnalcık, '‘İstanbul."
Nagy. “Bevolkerungsstaiisiischer Quellenwert der Cizye-Defter und dcr Encyclopaedia o f Islam. 2nd ed., IV. 224*48.
Tahrir-DcHer“ Acta Orientaha. 11. I960, '¿W-67) showed that we have to Population O f The Principal Cities A n d Toivns in The O ttoman Empire
determine for each register how the household unit for poll-tax was Cityortmn / 5 2 0 / 5 JO 1571-1580
reckoned since it changcd according to the fortunes o f the taxpayers each Syria Aleppo 56,801 45,551
time. Damascus 57.326
2 1 Barkan, ibid.. 26, Ek Cedvel no. I. Asia M iim* Hums 34,950 70.WH>
29 Barkan, ibid.. 16. Aiukl 18.942 (1541) 51.443
 Halil İnalcık 34]
340 Impact o f the Atuuiles School
a rtisa n s.15 T h e Balkan cities w ere real ccnters o f O tto m a n rule a n d
Bursa, th e population in these principal cities in creased on the
cu ltu re a n d th e netw ork o f the Balkan sid e s to d ay d a te s back
average by about 9 0 per ccnt. A com parison o f B ark an ’s lists”
actually to the O tto m a n Kmpire.5*
m akes it clear that som e citics a nd (o v n s in the B alkans h ad a
p opulation w ith a M uslim m ajority while the su rro u n d in g rural areas Ronald len n in g s' exam ination o f population c h a n g es in five selected
had a C hristian m ajority in the early sixteenth century. citics o f cen tral a n d e astern Asia M inor in the six teen th cen tu ry is o f
H ouseholds particu lar in terest from m ethodological point o f view .57 His
In rural areas In cities co n clu sio n s m ay be sum m arized as follows:
M uslim s Christians M uslim s Christians Population G ro w th In F o u r Anatolian Cities. Based O n len n in g s'
Sarajevo 16.935 19,619 1,024 Article.
Triccala 12,347 57,671 301 343 (Percentage)
N icopolis 9,122 31.891 4 68 775
Sofia 1,569 24.341 471 23 8 City 1 5 0 0 -2 3 ¡ 5 2 3 -5 0 1 5 5 0 -8 5 1 5 2 3 -8 5 1 5 8 5 (adult
T he O tto m a n s w ere city builders. T he most im p o rtan t cities in the m a le pop.}
region w ere originally the seat o f the military chicfs o n th e frontier Kayseri 3 49 134 249 8,251
zones, which rapidly developed into relatively crow ded com m ercial K aram an - 19 5 2 .0 4 8
c cntcrs w ith such typical O ttom an institutions as bedestans, Am asya . - - 67 3 .3 2 6
caravanserais, a n d bazaars, all based o n p ious endow m ents. T rab zo n • 11 29 44 2 .1 2 2
(Bedestans, econom ic centers o f O ttom an cities, w ere lo b e found Kayseri a n d K aram an. len n in g s stressed , "expanded a t a rate far in
only in th e im portant cities o n the m ain trade ro u te s.)14 T h e b u lk o f exccss o f th e expectations o f Braudel." T he ra te o f g ro w th varied
the population in m any o f those citics co n sisted o f M uslim from o n e city to a n o th e r a s a result o f local co n d itio n s a n d general
political circu m stan ces, b u t. says lennings. they all b enefittcd from
th e P ax O tto m a n ica in the sixteenth century. Kayseri’s sp ectacu lar
g ro w th se em s to b e th e o u tco m e o f particularly favorable con d itio n s
Ankara 14.872 29.007 - i t s rich a g ricu ltu ral hinterland, its vigorous local in d u stry , an d .
Tokat 8.554 15.282 p e rh a p s m o st im portantly, its location o n n o rth -so u th a n d east-w est
Konya 6,127 15.550
Sivas 5.560 16.846
Athens 12.653 17.616
Edime 22.555 50.140
“ See Barkan’s lists in “Tarihî Demografi." op. cit. 25*26. and "Quelques
Sarajetx» 5.632 25.485
observations sur l’organisation économique et sociale des villes
Monastir 4.467 5.918
ottomanes." Recueil de ¡’société Jean Bodin. VII, ¿<2 Ville. 1. 1955. 264-
Skoplje 4,651 9.867
310.
Sofia 5,899 7.848
M N. Todorov, ttalkanskiiatjpad M'-XlXvek: vusiobto-tkottontichesko *
demografsko r a tifie (Sofia: Izdetdstvo Nauka i Izkustvo. 1972).
op. cit.. Tables VI and VII: “Sürgünler." op. cit.. 237.
” Ronald C. lennings. “Urban Population in Anatolia in the Sixteenth
295.
Century: A Study of Kayaeri, Karaman. Amasya. Trabzon, and Hrzurum.”
14 Sec İnalcık. “İstanbul." op. cit.. 227-38. O n Ottoman urbanism and
international /ourmiJ v f Mutdle East Studies. VU. 1 . 1976. 21-57.
towns, see n o t« 39 and 40.
 342 Impact o f ıha Annules School
Anaiolian trade routes. Furtherm ore. it received
im m igration d u rin g this period.**
Research on (he Balkan town and its dem ography u n d e r the
O ttom an rule has recently been intensified, th an k s to the two
conferences organized by Internationa) Association o f S o u th East
European S tu dies in 1969 (M oscow ) a n d in 1973 (Istan b u l).’*
N ikolai T odorov’s im portant m onograph on the Balkan tow n with
a n em phasis o n its dem ographic a nd social stru c tu re is cspccially to
be m entioned h ere.40
W hat m akes all these figures a nd calculations shaky, o r even
m ere guessw ork, is the fact that the surveys in the O tto m an archives
were not m ade for statistical purposes, bu t sim ply a s a basis for
taxation, a nd in the nineteenth century for m ilitary co n scrip tio n . T o
d eterm ine w hether they are useful for statistical pu rp o ses, an d . if so,
to sift a nd in terp ret the dem ographic data accuratcly. o n e o u g h t to
h a w an expert know ledge o f the ways in winch these registers w ere
prepared, a nd o f the specific O ttom an laws w hich d eterm in ed the
rate, liability, a nd collection m ethods o f a particular tax. Yet the size
o f the O tto m an hâ n e (household) o r avarız hâne, o r the m eaning o f
such term s as nefer, mücerred, caba, o r kara, w hich changed
regionally o r from o ne period to another, a rc still m atters o f
controversy.41 F urtherm ore, the level o f our know ledge o f ch an g es in
M Ibid.. 27, 50; and his article. “Kayseri.” Encyclopaedia o f Islam. 2nd ed.,
IV. 842-46.
” Conference on the Balkan Town, XV-XVII1 Centuries. Moscow. March
29-30, 1969. The papers are published in Sludia Balcanica. Ill, 1970.
During the discussions T. Stoianovich (see ibid., 191) pointed out (he
seminal effects of "L’esprit de l’enseignement des Annales" on Balkan
studies. The second conference, "La colloque interdisciplinaire: Istanbul à
lu jonction des cultures balkaniques méditerranéennes, slaves et orientales.
XVlc-XIXc siècles" was held in Istanbul. The papers arc published in
B u lle tin d c {‘a s s o c ia tio n in te r n a tio n a le d o s à u d e s d u s u d - e s t e u ro p é e n , XII.
I. 1974.
** Todorov. op. cil.
41 Barkan’s choice of a single multiplier of fi.'c per hâne (household) in the
Ottoman surveys is now being reconsidérai. I.. I'iidcr ("Measurement of
Pre-Industrial Population Changes: The Cttomiin Kmpire irom the 15th
Halil inalctk 343
considerable
c ro p pattern s, cultivation m ethods, a n d types o f lan d te n u re , as well
as the political a n d institutional conjuncture at a given tim e in
O tto m an society, d o es no t perm it us to m ake a p p ro p ria te analyses
on the d ata o n population. At this stage o f research, the fo cu s should
be o n detailed studies for each particular area, tak in g in to acco u n t
local factors a s well a s historical conjuncture.
PR O BLEM O F PO PU LA TIO N PR ESSU RE: D E M O G R A PH Y
A N D E C O N O M IC C O N D IT IO N S
Follow ing M aurice A ym ard’s basic w ork42 on w heat tra d e betw een
Vcnicc a n d Levant, Braudel suggested4* that the d ro p in Italy’s
w heat im p o rts from the O tto m an dom inions d u rin g the period
1 5 6 4 -1 6 0 0 can be taken as an indication o f pop u latio n p ressure in
the Em pire. T h e strict O tto m an prohibitions on w h eat ex p o rts which
began in 1564 w ere, he thought, the result o f grow ing d e m a n d in the
1-evant; in the previous period, 1 5 4 8-64, however, w heat exports on
lo the 17th Century,” Middle Eastern Studies, XI, 3, Oct. 1975, 284-301)
examined the question in the light o f modern demographic theory. In view
of the fact that many surveys also register population as nefer, supposedly
taxable adult males. Hrder suggests the following for a more reliable
methodology o f estimating populations: I. Instead o f taking as a basis for
our calculations hâne the household family unit, which is often purely a
fiscal convenience and is not geographically constant, it is safer to
consider the actual survey entries for the male population above the age of
puberty, nefer. II. Given "the relationship of population growth rates and
the changing age composition of a population," comparative ranges in
population multipliers can be established (see p. 297, Table 4). As she
establishes them, all multipliers arc confined to a relatively narrow range
between 3 and 4. This is safer because the possible variation, is smaller.
However these multipliers must be used in connection with large
populations and with settlements that can be identified from one survey lo
the next Bruce McGowan applied an interesting method of calculating
total production in the rural areas in "Food Supply and Taxation on the
Middle Danube (I5 b 8 -1 5 7 9 )“ Archivum Ottomonicum. 1,1969.139-96.
42 Maurice Aymard, Venise. Raguse et le commerce du blé pendant la
sectHid? moitié du XVIe siècle (Paris: Ecole Pratique des Hautes Etudes.
1966).
4* Mcilttfrrinuwi. up a l . i, 593-94.
 Halil İıtalak 345
344 Impact o f the Annales School
cultivated land in favor o f anim al breeding. A ccording to A ym ard,4*
a large scale w ere m ade possible by the great qu an tity o f surplus
w ho used V enetian d o cum entation, (he situation in th e second half
w heat in the le v a n t - th e T urkish w heal b oom . T h e tolerant attitu d e
o f the sixteenth cen tu ry can be sum m arized as follows:
o f the O tto m a n governm ent tow ard w heat ex p o rts and the
considerably low er prices in the le v a n t during this period w ere seen
as indication o f a large su rplus ow ing to a “sm aller p o p u latio n ."44 O f
course, the v ariations in grain trade were d ep endent no t only on the
1548-53 Bad harvests a n d shortages in Itely; ex cep tio n al
size o f the population but also on such factors as w ars, governm ent
ab u n d a n ce a n d low p rices in Tuikey; 3 0 0 -4 0 0
policies, a n d clim ate. But the question still rem ains w h eth er the
th o u san d slaia (2 4 0 -3 2 0 thousand h ecto liters) w ere
changes observed w ere really long-term o nes d eterm in ed by
exported from Turkey in 1552
population g row th o r sh o rt-term ones caused by occasional factors.
1553*60 Bad situation con tin u es in Italy (excluding 1553);
In o ne o f his early studies published in 1950, M ustafa A kdağ45
O tto m a n governm ent im poses export p rohibition
posed the question o f population pressure in Anatolia w ithout being
bccause o f shortages a n d wars
aw are o f Braudel’s hypothesis (first published in 1949). T hough
1565-67 O tto m an prohibitions
adm itting th at no detailed investigation had been d o n e o f the subjcct.
1 5 7 0 -7 2 O ttom an-V enelian war; prohibitions
he suggested on the basis o f the growing frequency o f rep o rts on
1 5 74-75 S h o rtag e a n d fam ine in Anatolia and Istanbul
shortages in the m ajor citics, that it w as no t before the reign o f S ü ­
! 5 8 2 -8 8 Fluctuations in the im ports fro m th e Levant
leym an I (1520*66), a nd particularly not before th e m iddle o f the
1588 S h o rtag e in Istanbul
sixteenth cen tury, that a "long-term shortage in grain" seem s to have
15 8 9 G reat sh o rtag e in th e Levant
ap peared in T urkey.4* Increasingly concerned w ith th e difficulty o f
1590 G reat sh o rtag e in Italy; w heat im ports from n o rth e rn
supplying the big citics, the governm ent m ade every effort to stop
C ountries
the c o n traband w heat trade. It is interes.ing to read in the O tto m an
1591 -93 R e-opening o f the w heat m arket o f the Levant
reports that w idespread contraband trade w as carried on in the
1594 O tto m a n prohibition; Italy’s massive im p o rts from
coastal areas: the profiteers, offering 2C % m ore than th e officially
n o rth e rn co u n tries
set prices, am assed in their storehouses large quantities o f w heat to
15 9 5 -1 6 2 9 Levant com petes with no rth ern co u n tries in supplying
sell to "E uropean ship owners:* a n d tim ar-holders, governors.
Italy’s w heat
fanissaries, and even members o f the ulema w ere actively involved in
T h e V enetian Bailo, always on the lookout fo r the possibility o f
this profitable trade. A ccording to A k d a |,4T however, the real cause
w heat ex p o rt from the O tto m an dom inions, provides us in his
o f long-term shortage in Anatolia w as no t the co n tra b a n d trade
rep o rts with reliable observations on the fluctuations o f grain
stim ulated by higher E uropean prices, but the spread o f the çiftlik
p ro d u ctio n in the Em pire. Investigations o f the T u rk ish archives
system (estates ow ned by grandees), which entailed the d ecrease o f
m ight provide fu rth e r data for com parison a n d lead u s to m ore
conclusive findings.
** Aymard, op. cit.. 129; F. Braudel, ibid.. 583. But G ü ç e r’s research 49 in to the O ttom an so u rces o n c ro p
*' Mustafa Akdag, “Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluş, ve İnkişafı Dev­
sh o rtag es in the period 1578-1637 is not com plete enough to enable
rinde Türkiye’nin İktisadî Vaziyeti." Belletea. XIV. 55. 1950, 390.
Ibid.. 390-91: M. Akdag, Türkiye'nin İktisadi ve İçtimai Tarihi. 11. (Anka­
“ Ayımırd, o p cit., 112, 114, tables.
ra: Türk Tarih Kurumu, 1971), 343. Th«rc were great famines in the
4* l.ütfi Gilmer, X V I - X V I I Asırlarda (hm anlı İntf'araturluğunda Hububat
years 1494-1503.
M e r e s t iv Hubulhittun Alınan Vergiler (Istanbul: Istanbul Üniversitesi İk-
*? Akdag, “Oimanli,” op cit.. 392*93.
 346 Impact o f the Annales School
u s to m ake m eaningful com parisons. The following list c a n b e d raw n
u p fro m h is findings:
1564*65 W idespread sh o rtag e in Anatolia (cf. A k d ağ .Belleten
X IV .396)
15 7 4 -7 6 Severe sh o rtag e in Istanbul (also in A kdağ, ibid.. 4 0 1 )
15 79 S h o rta g e in A rchipelago, Syria
15 8 0 S h o rta g e in w estern Asia M inor, A rchipelago
1583 S h o rta g e in A rchipelago. A leppo
1584 S h o rta g e in w e stern AnatoBa. S yrian c o a sts. T rip o li
1585 S h o rta g e in w estern AnatoKa, Rum eli (E d irn e.
B erkofca. T em eşvar). Lepanto. Z u lk ad riy c in E a ste rn
Asia M inor
15 9 0 S h o rta g e in D am ascus
1591 S h o rta g e in S koplje
1609 S h o rta g e in C rim ea, the T o k a t-Ç o ru m a re a , R atum ,
w e stern A natolia
In this list, the sh o rta g e s indicated in th e A egean a re a arc
particu larly n o tew o rth y , since th is a re a provided th e m ain s o u rc e fo r
V enetian w h e a t p u rc h a s e s , w h e th e r by p e rm it o r c o n tra b a n d . T h e
severe c ro p s h o rta g e s a n d risin g p ric e s In w e stern A natolia in 1564-
6 5 . w itn esse d in V e netian so u rc e s a s well,10 led to a n a ctiv e w h eat
traffic fro m M a cedonia a n d T h ra c e to th e A egean c o a sts o f Asia
M inor. A k d a ğ .“ *n a sw eeping g eneralizatio n , su g g e ste d a n alm ost
p e rm a n e n t sh o rta g e a n d relatively high p rices in W e ste rn A natolia
a n d the M a rm a ra basin a s a resu lt o f ira ssiv e p u rc h a s e s by W estern
tisat Fakültesi. 1964). 8-9. Table I. O n wheat trade. L. G öçer. “XVII.
yüzyıl O rtalarında İstanbul’un İaşesi için Lüzumlu H ububatın Temini Me-
selesi." İktisat Fakültesi Mecmuast XII. 1 9 5 0 /5 !. 397*416; L Göçer.
"Osmanlı İmparatorluğu Dahilinde H u b ıo at Ticaretinin tâbi O lduğu Ka­
yıtlar, İktisat Fakültesi M ccmua». XIII. 1931/32, 70-98; M aue-M athilde
AJcxandrescu. “Contribution à l’étude de l'approvisionnement en blc de
C onstantinople nu XVlIle siècle," Siudia et Acta Orienlalia. t. 1957. 13*
37.
* Ayinnrd, <y>. cit.. 31.
“ Akdağ, " O sm n n ir. o p cit.. 513.
Hali! İnalcık 347
n a tio n s in th e six teen th cen tu ry . As to th e shortages a n d risin g prices
in Istanbul in th e I5 8 0 's . these are a ttrib u ted in th e V e n e tia n sources
to a diversion o f su rp lu s to the arm y in the East.
Briefly sp eak in g , in th e period 1549-1593. th e L ev an t, o r to be
m o re p recise, th e Aegean co asts a n d Albania, c o n stitu te d the
prin cip al w h eat m ark et from w hich Venice rep le n ish e d its short
supplies. It h a s been suggested th at, p rio r to 1549. th e Republic
relied u p o n Italian w h e at-p ro d u cin g areas, a n d th a t a fte r 1593
m assive w h eat im p o rts fro m th e Baltic co u n tries c h a n g e d th e
p a tte rn , w ith o u t, how ever, elim inating th e im p o rts fro m th e Levant.
In fact, in th e y e a rs 1600-01 a n d 1 6 2 8 -2 9 , because o f favorably low
p rice levels, l^ v a n tin e w heal su p p lies replaced th o se fro m n o rth e rn
countries.*2 W ith in th is b ro ad p ictu re, variations in w h e a t im p o rts
from the l.cv an t d o n o t seem to su g g est a progressive d c c lin c w hich
m ight be a ttrib u te d to a co n sta n t facto r su ch a s lo n g -term
popu latio n p re ssu re . T h e boom o f 1 5 4 9 -5 3 . lik e n as th e b eginning
o f a n ew e ra in th e east-w est trade, m ay sim ply have been the
o u tco m c o f a n u n u su a l d isp arity o f p rices betw een th e tw o a re a s
resu ltin g fro m exceptionally g o o d h arv ests in th e Levant a n d g rea t
sh o rta g e s in Italy .” It sh o u ld be a d d e d th a t the O tto m a n c a m p a ig n s
in T ran sy lv an ia in th e years 1 5 5 1 -5 2 did n o t obviously affect th e
large scale w h e a t ex p o rts. In a n y c a se , b e c au se o f th e h ig h tra n s p o rt
co sts, im p o rts fro m th e Levant w ere econom ically feasible only w hen
p riccs in th e Levant san k b elow h a lf th e Italian prices.*4 In fact, price
seem s to be th e m o st co m p reh en siv e single in d ic a to r o f th e ea st-w e st
trade.
"A ym ard. op. cit.. 166-67.
” Aymard (ibid.. 125) pointed out th at heavy imposi:ions on wheat exports
from Sicily m ade the Venetians turn to the Levant. Braudel
(Mediterranean, op. cit.. 1, 581 > also suggests that the use o f larger cargo
vessels reducing transportation costs, became a factor in the expansion o f
the wheat trade.
**Aymard. op. c i t . 50; also see Ljuben Berov. "Changes in Price Conditions
in T rad e Between Turkey and Europe in the 16(1*- 19th Century (sic).*
btudes ttafkunufim . II III, 170*73.

548 Impact o f the Annales School
I I Hi PR IC K F A C T O R IN H AST*W EST T R A D E
In the period 1548-52. the m assive exports from the Levant also
coincided w ith cheaper silver in Italy from 1540.” so th at Italian
buyers m ade m assive p urchases not on.y in w heat b u t also in such
oth er com m odities as wool, leather, tim ber, su g ar, a n d furs. T h u s a
pi icc disparity large enough to justify speculation, w h eth er resulting:
from a real shortage o r from an inflation in silver in Italy, seem s to
have played a decisive role in the variations in the Levantine trade. It
m ust be rem em bered that even in times o f a c u te sh o rtag es in the
Levant con tra b a n d trade co n tin u e d .**
If w e tak e the period 1550*82. when silver co in s in the O tto m an
Em pire as well a s in Ragusa a nd in Venice rem ained fairly stable in
value, we see that the official O ttom an w heat price alm ost doubled,
rising from a 4 -5 akga to 8 -1 0 .” The rise w as approxim ately the
” Braudel. Mediterranean, op. cit.. 1. 476. For particularly light silver coins
in the Levant during this period, see a report by the Venetian Baik> in
Istanbul, citcd in Braudel. Mediterranean, op. cit.. I. ‘*50.
H For an example in 1564. see Akdağ, “Osmanlı,” op. cit.. 396.
” For wheat prices in the Ottoman Empire, see Akdağ. ibid. 528-37;
Güçer. XVI-XVII Asırlarda. op. cit., 59; 6 . L. Barkan, graph in Braudel.
Mediterranean, op. cit.. I. 518, and “Pr.ce Revolution of the Sixteenth
Century: A Turning Point in the Economic History of the Near East."
International Journal o f Middle East Studies. VI, I, |an. 1975. 8-15;
Aymard. op. cit.. 120-45; Braudel. Mediterranean, op. cit.. I. 516. 518.
For the period 1490-1540. priccs in Akdağ (2-3 akça per kile, tale ■
25.656 kg) are lower than Barkan’s (4-8 in Bursa. 6-10 in Edirne. 13.5 in
Istanbul), apparently because the latter takes prices only in the capital
citics. Bursa kadi records confirm Barkan’s prices there. The official
prices set for wheat in Thrace during the same period was 4-5 akça per
kile. See Tayyib Gökbilgin. Edime ve Paşa IJvast (İstanbul: İstanbul Üni­
versitesi. Edebiyat Fakültesi. 1952). 168, 237. 248. 297. S. Faroqhi and
11. İslamoglu, “Crop Patterns and Agricultural Trends in Sixteenth-
Century Anatoli».’' paper presented at First International Congress of the
Social and Economic History of Turkey: 1071-1920 (Ankara: llncettcpe
Univ.. luly 11-13. 1977). give the same rate in central Anatolia for the
period 1570-74. but 10 in l/nik and 18 ‘o r ihc Adana area In the pcrkxl
1550-1584. before the Otlumun devolution, wlwul priccs increased
Halil İnalcık 349
sam e rate in Venice except at the tim e o f sh ortages in V enice, 1551-
54. Ragusa. an O ttom an tributary, w as g ran te d tra ta (export
licenses) at tim es w hen this w as denied to Venice. As to th e price
levels in the th ree different areas, wc see that in V enice they w ere 4-
10 tim es h ig h er th an the O tto m an priccs d uring 1551*54 a n d 4-5
tim es higher in the following period, while in R agusa th ey w ere 2-3
tim es h ig h er than the O tto m an priccs from 1550-82. b u t alm ost the
sam e as A natolian prices in the period of 1590 * 1 6 0 0 . O tto m an
devaluation o f 1 5 84-86 caused a sh arp increase in p rices. !t seem s
th at d u rin g the Celâli dep red atio n s in Anatolia, 1 5 9 5 -1 6 1 0 . w heat
priccs w ere m uch low er in Rumeli; w heat shipm ents fro m Rum eli to
Anatolia w ould seem to confirm this fact. The d e p re d a tio n s o f the
Celâlîs. rebellious m ercenary com panies, ca u se d th e peasant
population to ilce the countryside en m asse, a n d seem to have
resulted in a d ram atic decline in agriculture a n d in fam ines in
C entral A natolia.5* T hus, considering wheat priccs in th e Levant,
roughly fo u r distinct periods can be d isccm cd in th e sixteenth
century. T hese are 1500-50. 1550*85. 15S5-95, 1 5 9 5 -1 6 1 0. Bui
d id th is p a tte rn em erge from a population pressure, p ro d u ctio n level,
o r disparity in the price o f silver?
T H E O R Y O F Ç İF T L İK S Y S T E M A N D IN T E G R A T IO N
O F O T T O M A N E C O N O M Y W IT H T H E W E S T
in the context o f cast-w est w heat trade, the O ttom an E m pire is also
b ro u g h t into the theory o f the “refcudalization” o f E astern Europe.
Braudel, subscribing to A ym ard’s hypothesis,*9 suggests that;
T h e g rain crisis, com bined with th e money crisis, w as largely
responsible fo r encouraging the developm ent o f inherited property
moderately, but after the devaluation they shot up to 20 akça or more in
Ihc period 1585-95, 40-50 akça in the period 1595-1610. As Braudel
pointed out, unless we establish comprehensive price series covering long
periods for different parts o f the Empire, we cannot be certain o f our
assumptions.
M Akdağ, “Osmanlı," op. cit., 532-37, graph on 533; M. Akdağ. “Celâli"
İsyanlarında Büyük Kaçğunluk," Tarih Arujtrınalan Dergisi. II, 2/3.
196-1. t *49.; I. Güçec, XVI-XVII. storlarda, op. :it.. 19.
w Braudel, Sh'ılıirrnııu\ııı. op. cit.. I, 593-94; Aymard. op. a t.. 51-52.
350 Impact o f the Annates School
.... lo full ow nership as exemplified by t!ie contem p o rary e states o f
H ungary and Poland. If historians talk o f “refeudalization" ... in the
W est betw een the sixteenth a nd eighteenth centuries, a very sim ilar
pattern w as developing in Turkey.... Ö m er Lûtfi B arkan a n d his
pupils in the c ourse o f an extensive research p ro g ram have
confirm ed this spread o f the m odem estate (çiftlik) to th e advantage
o f the Sultanas a nd Pashas w hom we know to have been en g ag ed in
the grain boom .... O n e suspects that this transform ation w as very far
reaching. Turkey like W estern Europe w js living th ro u g h the “price
revolution" a nd the agricultural revolution im posed u p o n her, as
upon oth er countries, by population grow th.... G re a t c h an g es were
certainly on the way after the 1560’s.
O n this interesting theory, which seeks to sh o w a n o th e r way in
which the O tto m an Em pire shared a “com m on destiny," let m e here
ad d only the following rem arks. A m ong various factors affecting the
level o f O ttom an w heat exports w as the d em and for silver: by the
treasury to financc the w ar m achine, which increasingly d epended
o n paid m ercenary troops, by the m em bers o f the ruling class to
m aintain their retinue a nd position, and by the sim ple peasan ts to
fulfill their tax obligations to the state o r to th e tim ar-hokiers. These
three m ust be considered the m ost significant variables, som etim es
overriding all o th er considerations. In 1548, a rep o rt from Egypt to
the Sultan60 s tated th at the five hu n d red thousand gold pieces for the
an nual fixed paym ent to the treasury w ere no t easily collected
because o f u nusually low grain prices, the result o f th ree consecutive
ab undant harvests. T he storehouses, the rep o rt a d d ed , w ere full and
aw aits buyers, but “for both the em tns. keşşâfs. a n d o th e r imperial
collectors as well as the com m on tax paying subjects it w as extremely
h ard to sell |th e ir w heat) a nd pay the tax d u e .” In 1 5 4 9 -1 5 5 1 , the
availability o f great quantities o f grain at such low prices was
evidently the m ain reason for “the renewal o f Italian com m erce with
Egypt (cereals, b u t also spices, linen, sugar, e tc .)." 61 T h u s silver was
so badly needed in the O tto m an Em pire th at the O tto m a n s w ere
*° Nationalbibliothck. Vienna. Manuscript AF 239. MumUe&t-i Ibrahim Bey.
v.78b.
*■ Aymnrd, op. cit.. 48, 56, 122. In the year« U 4 9-I515. large Venetian
cargo ships left Venice for the Archipelago. iManhul nnd Egypt.
Halil İnalcık 351
ready to o ffer their valuable wheat reserves fo r sale to the
W esterners. It m ust also be rem em bered that a lm o st h alf the
revenues from the lim âr/khâss o r w a k f lands, w hich c o n stitu te d no
less than 90 % o f the arable lands in the Balkans a n d Asia M inor,
w ere exacted in kind, but then h ad to be co av crted to cash for the
treasu ry o r the tim ar-holdcr. Farm ers wen; a sk ed to pay their
obligations in cash a n d . despite governm ent ord ers to th e contrary,
tim ar-h o ld ers also p ressed taxpayers to pay their tith es n o t in kind
but in cash.6* U n d er these circum stances t ie O tto m a n econom y
strained to adjust, it is arg u ed , to a money e co n o m y , whose
actualization obviously d em anded a closer econom ic in teg ratio n with
the W estern M editerranean.*5
It is also tru e that there was stro n g pressure to w ard integration
Irom the W est, m anifesting itself in the offer o f high prices a n d the
o rganization o f large-scale con trab an d trad e in th e A egean.64 T he
O tto m an g overnm ent struggled to protect its in tern al m arket
th ro u g h the enfo rcem en t o f fixed priccs, th e prohibition o f ex p o rt o f
such basic necessity g oods as g rain , cotton, leather, hides a n d wax
along with strateg ic item s such a s pow der, arm s a n d lead: through
fighting ag ain st sm uggling, no t only in the Aegean Sea bu t also in
the internal m arket; a n d by p u rsu in g a n d p rosecuting th o se native
m erch an ts engaged in collecting a n d hoarding the above-m entioned
g o o d s d irectly from the villages.
A lthough A ym ard says in o n e place th at O ttom an effo rts to curb
the large-scale w heal trad e to Venice w ere indeed succcssful, he
seem s generally to have accepted that, as a result o f d isorganization
a n d ineffectiveness, com bined with the dem and fo r bullion and
*z During the years of abundance even the common people were permitted
to sell their surpluses directly to the foreigners; see Aymard. ibid., 5 0-51.
*J See notca 83 and 87.
** Rüslcm. the Grand Vizier, reportedly said to the Bailo about the
Venetians, “che vengono pigliar grani ncll’Archipelago a forzc dc denari,"
cited by Aymard, op. cit., 50. Western nations also pressed the Forte to
grant trade piivilcges; sec H. İnalcık. “İm iyfoM ," Encyclopaedia o f Islam,
2nd cd.. IV. 1179 89.
352 Impact o f the Annales School
lu xu ry goods, rhe O tto m a n m arket wa? virtually a free one.®* T hus,
there apparently was n o serious obstacle to the integration proccss
w hich led to the spread o f estate (çiftlik) a g ricu ltu re in th e O tto m an
dom inions.
But still, th e problem o f the origins a n d n a tu re o f an O tto m an
"çiftlik system ." supposedly capable o f changing th e “O tto m a n social
¿ tiu c tu jc ,” is <9 very com plcx one. L e t m e o n ly m y h e re th a t those
S ultanas o r Pashas supposedly converting their “bcncficium " to full
ow nership in B raudel’s terms** w ere in fact sim ply selling th e tithe
incom c o f th eir “benefteium " (tim âr. arpalık, p a ş m a k h k . e tc .). which
w as paid in kind by the reaya, the peasant p o ssesso rs o f th e state
ow ned lands. If such lands gran ted by th e Su ltan as m ü lk, freehold
pro p erty , th ey w ere im m ediately tu rn e d in to w a kf. pious
** Aymard. ibid.. 50. 59. 61. 70. 95. 99, 132. 167-68. The original idea
comcs from Braudel, Mediterranean, op. cit.. I, 539.
** Braudel, ibid.. I. 593-94. For the early history and the origins of the çift­
lik system, see II. İnalcık. '’Capital Formation in the Ottoman Empire.“
Journal o f Economic History. XIX, 1. Mar. 1969. 124-35; I. Bcldiceanu-
Stcinherr, “Fiscalité et formes de possession de la terre dans l’Anatolie
pré-onom âne.” Journal o f Economic and Social History o f the Orient. XX.
1976. 234-322. The çiftliks belonging to Rustem Pasha and his wife ware
all pious endowments (waqf). See Gökbİlgin. op. cit.. 500*501. 518. 524-
25. Like o ther viziers in the imperial council. Rustem Pasha was eager to
sell the wheat produce of his endowed çiftliks io (he Venetians; sec
A y m a rd . ¡bid., 5 1 ; T . G Ö kbilgin, “R ü su m P aşo," Tarih Dergisi, V III,
1955. 32. After the sixteenth century, chinges occurred in the traditional
Ottoman çiftlik system. Çiftlik owners were now mostly influential local
notables (âyâns) and state-owned • lands and reaya were increasingly
involved in the system. For these developments sec H. İnalcık,
"Centralization and Decentralization in Ottoman ‘Administration.'* in T.
Naff and R. Owen. eds.. Studies in Eighteenth century Islamic History
(la n d o n and Amsterdam: Feffer & Simons. 1977), 27-52; H. İnalcık.
“The O ttoman Decline and its Effects upon Reaya," İn H. Birnbaum and
S. Vryonis. eds., Aspects o f the Balkans. Continuity and Change (The
Hague and Paris: Mouton, 1972), 33£ 54; M. Iimlcik. “Military and
Fiscal Transformation in the Ottoman I mj'irc," -\r c h i\'u m Ottomanicum,
VI, 1978 (forthcoming)
Halil İnalcık 353
en d o w m en ts, as p racticed in the p erio d s prior to th e sixteenth
c en tu ry . T h e persisting c h aracteristics o f ih c O tto m a n socio-po\iU ca\
system w ere such th at the large O ttom an e sta te s, ow ned o r
controlled by the g ran d e e s (ekâbir çiftliği) had a c h a ra c te r peculiarly
their ow n in th e seventeenth a n d even the e ig h teen th cen tu ries. At
any rate the existence o f çiftliks does not allow th em to be identified
with cen tral o r eastern E u ro p ean form s, w hcie d ev elo p m en ts took
place w ithin a totally different co n te n t d o m inated by a n aristo cracy
in a b so lu te co n tro l o f the land.
T h e Evidence Sup p lied by th e O tto m a n Surveys o n Population
Pressure
S ettin g a sid e theories that population p ressure m ig h t be inferred
fro m such ex tern al variables as the ch an g e in the volum e o f grain
e x p o rts, sh o rtag es in u rb an ccn tcrs. o r the rise in priccs. all o f which
d e p e n d ed on diverse a n d often accidental factors. M ichael C ook,
W olf-D ictcr llü tte r o lh . a n d M ustafa Soysai, a n d m o st recently
Suraiya F aroqhi a n d H uri İslam oğlu67 have set o u t to study the
p ro b lem directly in th e O tto m a n countryside. By u s in g O tto m a n
fiscal surveys they have sought to exam ine in selected a re a s the ratio
o f p o p u latio n to its reso u rces a n d w h eth er it chan g ed considerably
over a given p erio d o f tim e: th u s giving rise to th o se p h en o m en a
such as unavailability o f m arginal land, a rise in land priccs. an
increase in th e n u m b er o f landless p easan ts, em igration, etc.. w hich
v o u ld in d icate a popu latio n p ressure.
M. Cook was the first to examine carefully and critically the
O ttoman fiscal surveys in the period 1450*1575, looking a\ three
selected areas comprising some seven hundred villages: Aydın on the
* M. A. Cook, Population Pressure in Rural Anatolic. ¡450-1600 (London;
Oxfotd University Press. 1972); Wolf-Dieter Hütteroth, Län<Widie
Siedlungen im südlichen Inneranatoliett in den letzten vier Hundert fahren
(Göttingen: Göttinger Geographische Abhandlungen. Heft 46.1968); W.
ilü u ero th , /fisforic Palestine, Transjordan a n d SmJJiem Syria in the Laie
16* Century (Erlangen: Erlanger Geographische Arbeiten. V. 1977);
Mustafa Soysal, Die Siedlungs ■ und Lundsz'haftsentwicklung der
(¿ukuroiti. mH b t 'o n d w Beriiksichtigung d tr (Erlangen:
Erlanget (V■■jtniphr vlu* Arbeiten, IV, 1976); Fnroqht mul Ulamoglu. op.
554 Impact o f the Annales School Halil İnalcık 355

Aegean c oast, o n e o f the m ost fertile tre a s o f Asia M inor; H am id in

p opu latio n p ressu re hypothesis."” Also the fact th a t food p riccs rose
a m ountainous region o f the Southw est; and T o k at in n o rth eastern
faster than w ages is “a fairly convincing case for a shift in d em and,
Anatolia. C ook observes68 that, in all these areas, we can sp eak o f “a
b u t the evidence is slight." C o o k also points o u t th at o u r present
dem ographic saturation u n d e r sixtccr.th-century-conditions.w As to
know ledge o f O tto m an agricultural history is n o t ad e q u ate to
the conditions o f cultivation, he points o u t “a g en eral red u c tio n o f
d eterm in e w hether there w as an intensification in agricultural
the size o f the land holding in the possession o f the individual m eth o d s.75
peasant,”** a nd that ‘the peasants w ere reaching th e lim its o f
S uraiya Faroqhi a n d Leila K rder7* have studied th e q u estio n o f
cultivation as defined by their physical environm ent." as can be seen
population pressu re d uring the period 1 5 5 0-1620, w ith special
"through the attem pts to squeeze a harvest o u t o f the hillside
em phasis o n the dem ographic a n d econom ic c o n seq u e n c e s o f the
tow ards the e nd o f the p e riod."70 A grow th in both the size o f the
C elâli d iso rd e rs in Asia M inor. Selecting tw o areas o f very different
population a n d the extent o f arable land w as an undeniable fact, but
characteristics, the S ancaks o f § eb in (§ ab in ) K arahisar a n d izm id
“the population grow th w as m ore rapid than the extension o f
(K ocaeli). they found in both for the years 1550*1620 a d ecrease in
cultivation.” O n the basis o f an index with a base level o f 10 in 1475. the n u m b er o f settlem ents:
the population by 1575 had grow n to 17 while th e land u n d er
Kocaeli from 161 (1561) to 141 (1615)
cultivation h ad reached only I2 .7' In addition, the average peasant
Karahisar from 426 ( 1569) to 402 (1613)
household landholding had fallen from half, a gift (one gift varied
betw een 60*150 th o usand square m eters) to a th ird o r even a and in th e size o f th e tax-paying population (in hârte):
q u a rte r gift by the e nd o f the period. How ever, he pointed o u t. this Kocaeli from 5439 (1 540’s) to 4730 (1613)
does not necessarily indicate real population p ressu re, for th ere is Karahisar from 13,679 (1569) to 7755
always the possibility o f a m ore intensive exploitation o f the soil.72
After m aking n o te o f the uncertainly o f O ttom an survey d aia. they
M oreover, he adds, conclusions draw n from the study o f the fiscal
stated in conclusion th at K arahisar show ed a sharp increase in total
surveys a re always questionable due simply to the sh o rtco m in g s o f
population d u rin g the period 1 5 4 7-69 a n d an equally dram atic
the records them selves.” “T he surveys indicate a d ram atic increase
decline d u rin g th e period 1569-1615, while in Kocaeli th e p attern o f
in the prop o rtio n o f adult m ales u n m a rrie d .... If this can b e taken at
decline was less evident, in their o pinion, the difference in the K oca­
all seriously (since it m ay sim ply have to do with an un reco rd ed
eli p attern can be attrib u ted to the form ation o f large lan d holdings
changc in fiscal practice), it provides an elegant confirm ation o f the
igiftlik), w ith th e intro d u ctio n o f new cro p s and farm ing p attern s
and an en su in g rise in productivity. They noted th at th eir findings
that there w as som e decline in population tow ards the e n d o f the
*“ Cook, ibid.. 15.
«” Ibid.. 12. »Ibid.. 26-27.
10 ¡bid.. 21-22. Xavier dc Planhol. "Geography. Politics and Nomadism in
75 On the agricultural history of Turkey see H. inalcik, "Filaha,"
Anatolia.“ International Social Science Journal. XI. 1959. 525*51.
Encyclopaedia o f Islam. 2nd ed.. 111. 906-09: S. Faroqhi. “Rural Snrirty
observed that Anatolian nomads ur.der ihc constant pic»»uic of
in Anatolia and the Balkans during the Sixteenth century," Turcica, IX. 1.
agriculturalists were pushod into higher pasture lands in all but eastern
1977, 161-96; Faroqhi and Islamoglu, op. cit.: and recent publications of
Asia Minor during the sixteenth and seventeenth centurics.
Hutterolh and Soysal (see note 67).
71 Cook. op. cit.. 10-11.
n “Population Kiic and l ull in Anatolia, 1550-1620.“ to be published in
72 Ibid.. 15-14.
Middle huM S tiu lm I am indebted lo the authors for Idling me read ihc
M Tor a discussion of this point sec ibiil. 20-21. M -55.
paper.
 556 Impact o f the Annales School
sixteenth c entury co n c u r with th e conclusions o f N ecdet T unçdilek,
Akdağ a nd I lü ltc ro th for o th er regions o f .Asia M inor.
Recently S uraiya Faroqhi, and H uri İskım oğlu77 have m ade
com parisons o f the rate o f population increase with agricultural
p ro duction in o th er a re a s in Asia M inor. T hey have tried to correlate
population cha n g e w ith shifts in production a n d c ro p pattern s. In
their jo in t paper, Faroqhi a n d islamoglu, u sing the d a ta o n fifteen
selected districts (n ahiye) from O ttom an survey reg isters dating
from 1520 to 1600, conclude th at th e increase in grain p ro d u ctio n
in m ost o f these districts w as much below the rate o f g ro w th in
population. A ccording to their calculations, with the exception o f
İznik a nd A dana, the population in all d istricts grew a t a rate g reater
than 50 percent. T h e a u th o rs ' explanations fo r the tw o exceptions
are . first, that the A dana (Ç ukurcva) a rea w as in th is perio d still
p redom inantly a tribal area, a n d secondly, th at th e çiftlik system o f
“com m ercialized large e sta tes“ was presum ably o n the rise in b o th
areas. In resp o n se to population growth, they th in k an in crease in
p ro d u ctio n as well as a changc in crop p attern o c c u rre d . O n th e dry
c entral plateau there w as a shift from w heat to barley a n d m inor
g rains, a n d o n the coastal plains of T ire a n d A dana to barley a n d
c o tto n .
T he a u th o rs, arg u in g that no iro rc objective basis o f calculation
h as yet been derived from the d a ti in the surveys, a d o p te d tax on
c ro p s a n d n u m b er of taxpayers as th e in d icato rs o n w hich ch an g es
in grain p ro d u ctio n a n d population co u ld be d e m o n s tra te d .78 But it
” F aroqhi and U lam oglu. op. cit.
” T h e sa m e m eth o d has been applied in H ü ltero th . Lùndliche.. op. ch..
166-89; H ü ttero th , H istóricaí Geography. op. cit.. 5 6 -1 1 0 ; an d in Soysal.
op. cit.. 9 -5 7 . U sing O tto m an surveys H iilte ro th stu d ied th e p attern s o f
settlem ent a n d ag ric u ltu re in C entral A natolia (sec n o te 6 7 ). A ccording to
H iilte ro th . a g ric u ltu re an d settlem ent s h ra n k in the are a as a result o f
political un re st a n d the expansion o f nom ads. I le also po in ted o u t (p. 70)
th at large estates (ç iftlikt o f th e type prevalent in th e B alkans d id n o t exist
in C en tra l A natolia. It should be td d e d «hat ihc export o f sheep for
Is tan b u l's co n su m p tio n , a s required by th e gm -cnim eM an d organized
locally by th e chieltain o f the Cihanl*e*li ImIh-. moM liavc Iwen <in
Ilaiil İnalcık 557
is a w ell-know n fact that the general fiscal surveys {m u fa ssa l deft ers)
a rc no t com plete in th eir d ata o n revenue a n d p o p u latio n b ecause a
pari o f these tw o item s w as o ften recorded in s e p a ra te surveys,
particularly th o se for the extensive wakft. So m etim es th e d ata th u s
sep arated from o r rein stated in a survey m ight ch a n g c n o t only the
a m o u n t o f tax revenue a n d n u m b er o f taxpayers b u t a lso the p ictu re
on c ro p p attern s. S om e o f the unusual situations w h ich have been
o bserved m ay b e explained by this fact. O n th e o th e r h an d , the
sw itch from w heat to barley m ay sim ply have been d u e to the fact
that th e g overnm ent dem an d ed large quantities o f b arley d u rin g ihe
m ilitary cam p aig n s in the Hast. T h is clen an d m ay h av e m anifested
itself in th e form o f a tax levy in kind (niuiil). req u ired 2 /3 o r 4 '5 in
barley a n d 1/3 o r 1/5 in w heat, a n d also in th e fo rm o f forced
gov ern m en t p u rch a se s (sitrsat)19 w hich b ro u g h t a b o u t a rise in
barley prices.*0
Hut w h at F aroqhi a n d islam oglu tried to sh o w w as that the
sh rin k ag e in w heat p ro d u ctio n , the co rresp o n d in g g ro w th o f
com m ercialized c ro p s, and the rise o f ihe so-called ç iftlik system
w ere all developm ents th at o c c u re d u n d er (he im p a c t o f the
“capitalist w o rld -eco n o m y ” In th e period 1 5 1 5 -1 6 0 0 . But in Ç u k u ­
rova (A dana), the only place w here a ch a n g e fro m g rain to a
c o m m ercialized c ro p has been e sta b ish e d .41 “vvorld-econom y
im p o rtan t factor in shaping th e econom ic situation in this steppe area for
four h u n d re d years.
S ee O u ç er, XVI-XVII. Asırlarda.., op. cit.. 76* 1 14.
40 F aroqhi an d islam oglu show ed th at w heal priccs ro se from 5 to 6 (but In
A dana from 12 to 18) an d th at o f barley from 5 -4 t o 5 -6 (in A dana from
8 to 10) after th e m iddle o f the sixteenth century.
11 H vidcnce supplied by the O tto m an cu sto m s registers o f th e fifteenth and
sixteenth ce n tu ries leaves n o ro o m for doubi that O tto m an c o tto n
industries w e re flourishing in m any A natolian cities -A d a n a , Kayseri.
Bursa. A nkara. U şak, Konya. N igdi. Tire, M enem en. M er/ifo n , and
D iyarbekir to m ention th e m ost im portant te n te rs an d llv.it. u n d er a
p u ttin g -o u t system , g re at quantities o f cotton g oods w cic p ro d u c ed and
seni lo d ista n t m arkets in th e B alkans am i n o rth ern Bliitk S ea regions
(S ee tnv lo ilh c o m in g edition o f Ihc c m lo m s n y iv le n of .uxl
Aittiilvii ) fu rth e rm o re c o tto n goods, c o tto n hit-.ul, nml m w t o tlo n iu .kI c

3 58 Impact o f the Annales School
d e m a n d ” d o cs not seem to have been a factor in reality. T here,
c o tto n was cultivated o n sm aV -si/cd m ?zra’a s (u n inhabited arab le
land) by nom ads since there is no evidence o f large e states (giftliks)
for this period.” At any rate the theory th at, already in the second
half o f the sixteenth ccntury, the O ttom an E m pire w as w itnessing
the beginning o f a fundam ental change in agricultural p ro d u ctio n
a n d landholding system , leading finally to “the disso lu tio n o f its
social formation'**1 c a nnot be accepted at this stage o f research .
II. O T T O M A N P R IC E R E V O L U T IO N : A R E S U L T O F
S IL V E R IN F L U X O R P O P U L A T IO N P R E S S U R E ?
"The T urkish M editerranean lived and breathed
with the same rhythm« as the Christian.*'
Braudel, The Mediterranean, I, 14.
a significant part of Ottoman exports to the Western Mediterranean. (See
the lists o f P. Masson, Histoire du commerce français dans le Levant au
XVIle siècle, 2 vols. IParis: Lib. Hachette, 1896], passim). In the period
before the industrial revolution in Europe, O ttoman cottons faced
competition only from costly Indian cotton*. True, smuggling in cotton as
İn wheat was always a problem, beginning as early as the fourteenth
century with Venetian pressure. Under the Ottomans, even in the period
of decentralization in the eighteenth century, one cannot speak o f a
complete loss of control of trade in vital rsw materials (including cotton)
at the expense o f the internal market as suggested by Barkan ("Price
Revolution, * op. cir.,6*7>. Under the pressure o f the growing demand by
native industries to keep cotton supplied regularly and at low prices, the
Ottoman government during this entire period, however, felt constrained
to prevent smuggling in cotton.
M Compare Soysal, op. cit.. 24. 64, 81. T ie çiftlik appeared there in the
nineteenth century.
*’ See also H. İslamoğlu and Ç. Keydcr, 'Agenda Tor Ottoman History,*
Re\'iew, I, I. 1977, 31*56. Akdag ("Osmmli." op cit.. 363. 370*71, and
Barkan, ‘ Price Revolution," op. cit.. 6*8, 17 1 8 ) had formulated a similar
theory. In "Military and Fiscal Trnniformmion," op at. I tried io focus on
internal developments and their impact dii he Otlumun social structure.
Halil İnalcık 359
W hen all the studies in population pressu re are ev alu ated , o n e is left
w ith o n e key in d icato r o f th e com plex d em o g rap h ic a n d econom ic
p h en o m en a involved, that is, rise in prices.
Since the publication o f B raudel’s La M éditerranée,*4 stu d ies o n
th e rise o f p ric e s in th e O tto m a n d om inions h a v e b e e n p u rsu e d in
tw o directions. Som e stress a s the determ ining fac to r th e im p act o f
the silver influx a n d m onetary policies, o lh cis stre ss th e cffects o f a
g row ing differential betw een supply a n d c e m a n d resu ltin g from
pop u latio n , g ro w th and u rb an izatio n within th e e m p ire a n d an
expan d in g tra d e with th e W est. G iven the chain o f up h eav als in an
em p ire w ith a n u n developed m o n etary econom y, h o w c a n o n e.
B raudel ask s, avoid using th e term “price rev o lu tio n "? In a critical
review w ritten ill 1951 o f A kdag’s study, which fo cu sed o n surfor*
p h e n o m e n a s u c h a s th e sh o rtag e o f p recio u s m eta ls in th e m ark et
a n d state devaluations to explain the rise o f prices. I d re w a tte n tio n 81
to the H a m ilto n /B rau d el theory** w hich stressed the im pact o f silver
o n th e rise in p ric c s th ro u g h o u t the M ed iterran ean w o rld a n d a d d e d
the fact th at devaluation played only a partial role in th e com plex
price m ech an ism in th e O tto m a n econom y.
In a re c c n t article su m m arizin g rese a rch on p ric e m o v em en ts in
th e O tto m a n E m pire. Barkan*’ co n clu d es that the rise in priccs
c a n n o t be explained solely by the g en eral inflation in silver, b u t m ust
b e a ttrib u te d basically to th e p o p u latio n p ressu re in th e E m p ire a n d
(he m ercantile p ressu re o f E u ro p e o n the o n e h a n d , a n d to O tto m an
14 See Braudel. Mediterranean, op. cit.. I. 518*19.
*’ “Türkiye'nin İktisadı Vaziyeti," Belletett. XV, 60. 1951, 651*76.
Compare the first edition o f La Méditerranée (Paris: ljbrairie A. Colin,
1949). 361*420 with The Mediterranean, op. ci:. 462-542. especially p.
517.
v “ Price Revolution o f the Sixteenth Ccntury," op cit.: the original o f the
article in Turkish is in Belleten. XXXIV, 1970. 5S7-607; cf. Vuk Vinaver.
“M onctarna kriza u Turkoj. l575*t65Q .” fstorisM Glasitik, UM V, 1958.
and Skendcr Rizaj, “Counterfeit o f Money in the Balkan Peninsula from
the XVth to the XVIIth Ccntury," Bakanico, 1, 1970, 71*80; S.
Hoszowiki, "I T.utope centrale devant le révolution des prix: XVIe et
XVIIe stèi'lc’v ’ /: S.C., XVI. 3, mai-juin 1961. 441*56.
 160 Impact o f the Annales School
devaluations o f the a k ç a as a result o f grow ing public expenditures
on the other.
It m ust Im m ediately be noted th at o n e cannot ex ag g erate the vital
significance o f the im port o f precious m etals from th e W est for
O ttonim t im perial finances a n d for the econom y in general. C ertainly
ihe O tto m an s them selves w ere keenly aware o f its im p o rtan ce as
early as the tim e ol M urad i U -562-1359), w hen ihey im posed n
tribute o f silver o n Serbia,*4 a n d Bayezid I (1 3 8 9 -1 4 0 2 ), w hen the
Sultan tried to re-organize a nd exploit the silver m in es o f eastern
Serbia.*4 H ie co n tro l o f these rich silver m ines w as o n e o f the
principal Incentives underlying the O tto m an stru g g le to dom inate
u p p e r S erb ia a n d Bosnia d u rin g th e fifteenth c e n tu ry .90 W hen
M ehm ed th e C on q u e ro r, in g rea t need of silver to finance his costly
im perial policies, established full control over the a re a , he
** According to N esrJ. ihe Serbian despot offered an annual trib u te o f fifty
thousand vttkiyya (64,140 kg. silver) to th e O ttom an Sultan in 1381; see
F. T ae sch n e r, ed., Gihannuma (Leipzig: O. Harrassowitz, 1951). 58. In
13 3 2 in a plan o f crusade Philip IV, th e K in ; o f France, was exhorted to
ca p tu re th e live silver mines in Serbia; see A. S. Atiya, Crusades in Laler
M iddle/\ges (London; M ethuen and Co.. 1938), 105.
** See N. Deldiceanu. Regiemems M inien, J190-J512 (Paris and The
Hague: M ouion. 1964). 53-55. 57.
Around l<138, Ottoman Finance Minister Fndlullah urged (he Sultan to
capture silver and gold m in es Jn S e r b ia ; »cc Doukaa, op. cit-. 1 7 5 7 7 .
Mehmed the Conqueror conqucrcd Serbia an d Bosnia in a series of
campaigns between 1454 and 1464. In 1444 Venice asked the King o f
Bosnia to surrender the siher m in e s in retarn for military assistance. The
Serbiun despot’s annual re ven u e from the silver mines o f Novobrdo alone
amounted to 200,000 gold ducats; see N. lorga, Notes et extraits pour
servir ¿1 1'hisioite <te$ Croisades (Paris: £ . leroux, 1902). II. 152-53; and
N. lorga. Geschichie des Osmanischen Reiches (Gotha: F. A. Perthes.
1909). I. 423. O n the importance of the silver mines in Serbia, see also
M. Mihailovic. Memoirs o f a Janissary. (Antt Arbor; (Jniv. o f Michigan
Press. 1975), 75. 77. 99. 103; D. Kovntmtf. In Scrbie et la Bosnte
in&ftcvalcs k s mines d 'o r et d a rgent," Annuls I S C . XV, 2. mars-avr..
I960. 148*58: and •*pe* wily N. BeMi- •"»» K '-'• nu-ttn itp cii.
H alil İnalcık 361
prohibited91 the ex p o rt o f silver to I iu n g ary a n d Italy th ro u g h
D ubrovnik, o n e o f the principal ro u te s by which silver w as supplied
to Europe. T h e O tto m an s c n c o u ra g c d im ported silv er a n d g o ld by
exem pting them from cu sto m s d u e s a n d by taking s tric t m ea su res to
prevent any flow o u t o f the co u n try . T o fu rth e r illu strate this
O tto m an policy o f attrac tin g a n d accu m u latin g bullion, it m ig h t be
a d d ed th at, n o t only did th e O tto m an s exem pt silver a n d gold from
c u sto m s d u e s, b u t th ey even m ad e it m an d a to ry in s o m e c a se s for
E u ropeans to b rin g w ith them an nually a certain a m o u n t o f silver to
be stru c k in O tto m a n m ints.10
W h e n , in th e seco n d h a lf o f th e six teen th c en tu ry , th e O tto m a n
g overnm ent d e cid ed to ex ten d c a p itu lato ry privileges to th e w estern
nations, the d ecision w as m ad e u n d e r c o n d itio n s o f u rg e n t d em an d
for c a sh to finance th e g ro w in g n eed s o f th e w ar m ach in e. By th is
time, a sta te o f w ar entailed fo r th e O tto m a n s the e q u ip p in g o f costly
a rm ad as.91 th e m o u n tin g o f siege w arfare, th e c o n s tru c tio n o f
fortresses, a n d . m o st im portantly, th e recru itm en t o f increasingly
large n u m b ers o f p a id m ercen ary tro o p s equ ip p ed w ith firearm s.9*
T h is m ean t, a s it d id fo r th e S p an ish E m pire w ith its n u m ero u s
financial crises, th a t v ast a m o u n ts o f bullion had rep eated ly to be
found a t s h o rt n o tice to e n s u re p ro m p t paym ent. A n d it m u st be
* Ragusa protested the Ottoman prohibition o f silver export already in
1443; see N. lorga. Wutes en extraits, op. cit.. II. 151. For Mehmed II'S
prohibition, sec R. Anhegger and H. İnalcık. K^ıûnnâıne-i Sultani ber
M ıuxb-i 'ö rf-i Osmâtıî (Ankara: Türk Tarih Kurumu. 1956). 8, 16.
* According to the stipulations o f the treaty o f 1454. the silver and gold
imported by the Venetians into the O ttoman Empire was to b e minted in
the O ttoman mints: see W. Heyd. Histoire du commerce d u L eiw tt (Paru;
Société de rO tien t. 1936). II. 317. European merchants were to deliver
annually 4 00 kilece (668 kg.) o f silver to the mint o f Aleppo in the
sixteenth century.
,l For the expenses o f an O ttoman naval expedition, see C. Imber. "The
Costs o f Naval Warfare. The Account o f 1 layrcddin Barbarossa's lierceg
Novi Campaign in 1539." /troWwwi Otlomantcum. IV. 1972.203-16.
M See İnalcık. "MiM.nv nml l ivcal Transformation." op. cit
362 hipaci o f the Annates School
rem em bered that, until v dlon replaced it in the following century.**
the only m oney acceptable w as gold and silver specie. If o n e is
looking for an im m ediate explanation o f the O tto m an shift to a
monetär)- econom y in the sccond half of the sixteenth cen tu ry , one
should focus prim arily o n the condition* outlined above.
A ccording to Barkan.96 the price o f food m ore th an q u ad ru p led
in the 127 years betw een 1490 and 1617. while in the sam e period
the ratio o f gold to silver increased 2 .6 times. T hus, he infers, factors
o th er th an silver inflation, such as the grow ing d em an d resulting
from population grow th a nd the expansion o f tra d e with Europe,
m ust be taken into a c count to explain the difference. W ithin this
long period, however, the years between 1584 a n d 1606 show a
stw p ri«* in prices, rwiching a pm k in 1606. with all the
consequences o f a real inflation. M easured o n the basis o f the price
o f silver, the general index o f prices increased only 62 % betw een
1490 and 1584. but 165 96 in the following decadc.
The im pact, sudden a nd devastating, o f W estern m ercantilism in
the “free" trade region o f the Levant cam c first in c u rre n c y and
prices. Selânikı. a contem porary historian a n d officeholder in the
O ttom an finance d e partm ent in an explanation o f an u p risin g o f
cavalrym en a t the P orte in 1588,9T com plained o f a su d d en price
change in the following way: "O ne gold piece.“ h e said, “w ent u p in
value from 6 0 akça to 120, a nd following this increase all the prices
in the m arket w ere doubled by the traders. As a result, food stuffs
a nd clothing becam e twice as expensive as before. O n e who
previously received a salar)' w orth ten d u cats now fo u n d himself
seem ingly getting only five." It should be n o ted here th at Selânikî
** In the critical year of 1688. the Ottoman Government dccided to accept
copper coins in the payment of taxes: see documents in A. Refik. 12. A sır-
d a Istanbul Hayalı (İstanbul: Devlet Matbaası, 1930), nos. 4-7. 11.
* “Price Revolution.” op. cit.. 6-17. and Graph I. Prices rose much higher
in Istanbul than in other cities of the Empire: cf. Cengiz Orhonlu.
Telhisler (İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınlan. 1970), document no. 9.
Merc we only considered Edime and Buru priccs from Barkan's list.
*7 T â r ih 'i S elâ n ikî (İstanbul: Maibaıı-i Âmire. 1281 A. H.), 252. On
Selânikî sec i:. Babinger. Geschichtsschreiher tier (h n u in e n uiui ihre Werke
(Leipzig: O. Harrossowiu. 1927). 136
Halil İnalcık 363
takes gold alone as the stan d ard in his evaluation. ‘Âlî. a n o th e r high
official in O tto m an finances, echos the alarm a m o n g people w ith
fixed salaries, w hen he said: "Since trad es people w ere selling th eir
g o o d s as they pleased, prices, tho u g h officially fixed, w ent u p every
day, w ith th e result that a g ro u p o f traders in th e m ark et b ecam e
wealthy w hile the m ilitary a n d the elite w ent b a n k ru p t.”
Barkan,*8 sum m arizing Sahillioğlu’s study on O tto m a n
devaluations, places em phasis o n this factor as th e principal cau se o f
th e price rises at this tim e. Devaluations o f the akça, th e basic
O tto m a n m onetary u n it a n d m oney o f acco u n t, o c c u rre d several
tim es before 1584. T h e first im p o rtan t devaluation to o k place in
1461 u n d e r M ehm ed the C o n q u ero r, when 355 akça w ere stru ck
from 100 dirhem (3 2 0 .7 g r.) o f silver, a devaluation a t a rate o f 13
percen t. In the long space o f the next ccntury. the akça w as fu rth er
devalued by 13 %, bu t neither o f these devaluations can be com p ared
with the drastic devaluation o f 1584-90. By the e n d o f these six
years, Sahİllioğlu says, 8 0 0 akças were being stru c k from 100 d ir­
h em o f silver. T h ro u g h succeeding devaluations th e rate bccam e 95 0
in ab o u t 1600, a n d 1000 in 1618. Barkan m akes n o atte m p t to
explain the relationship betw een the sudden increase o f W estern
silver coins in the m arket a n d the devaluations in tro d u c ed by the
state. H e in terp rets the devaluation sim ply as an a tte m p t to ease the
financial straits o f the state, the explanation forw arded by o th er
h istorians before h im ." T he real m echanism leading to devaluation,
b o u n d u p as it is with silver inflation o r. m ore exactly, w ith the p re ­
sence o f silver specie a t different rates in the m arket, has n o t been
studied in the O tto m an case.
T h is p ro cess is m ore closely exam ined by Luigi d e R o sa100 in
co n n ectio n with the m onetary problem s o f the K ingdom o f N aples in
** “Price Revolution." op. cit.. 12-13.
** M. Belin, “Essai sur l’histoire économique de la Turquie." Journal
asiatique, be sene, IV, l&M, 242-96; A. RcHk. “Osmanlı imparatorlu­
ğunda Meskukât,” Türk Tarih Encümeni Mecn.uası. 5. 1340 A. H., 367-
79.
100 “The Price Revolution, Wars and Public Banks in Naples." Histoire
économique du monde méditerranéen, 1450-1650, Mélanges en l ’honneur
de bernami lirattdel (Toulouse: Privai. 1973). 159-76.
 >64 Impact o f the Annale* School
the period 1570-1600. He n o tes (hat the first signs o f imbalance'
appeared with th e increase o f d ip p e d m oney o n the m ark et a n d the
flight o f precious inetals fro m the co-intry, an observation equally
valid for the O tto m a n case. Frequ en t governm ent im p o rts o f bullion
from Spain to N aples did not ease the situation, b u t only caused an
increase in prices. C ro w in g expenditures by th e state, a n d the
consequent increase in taxation a n d in th e public d e b t, w ere only
o ne aspect o f the inflationary process at w ork. T h e a c u te budgetary
crisis led 10 partial sla te bankruptcy. T o p rev en t the flight o f
precious m etals from the country, it was explicitly req u ested in 1587
that th e value o f the currency be re-adjusted to the c h an g ed value o f
silver. The date is o f p a rticular interest to us since w e know th at at
about the sam e tim e, u n d e r sim ilar p ressu res, th e O tto m an
governm ent m ad e its devaluation. Now, I think, we kn o w why and
how O tto m a n devaluation occ u rc d a t a particu lar date.
A fter 1571. m assive S panish silver sh ip m en ts w ere arriving in
Italy. In o n e o f the brilliant ch a p te rs o f Im M éditerranée B rau d el101
describes in detail how , from 1571 onw ards, th e B arcelona-G enoa
ro u te replaced the Atlantic ro u te for th e tra n sfe r o f th e bulk o f
A m erican tre a su re to Flanders. A great p art o f th is silver fo u n d its
w ay to the l-evanl th ro u g h G enoa. Naples, Venice, and A n co n a. T h e
rea so n fo r th is is to be s o u g h t prim arily in th e fact th at d u rin g ju st
this period th ere w as a great d e m a n d for gold o n th e S p an ish side,
while in the Levant silver w as relatively scarce a n d gold ch e ap in
rela tio n to silver; th u s a n e w p h a se in th e lo n g h isto ry o f ex change
Jvrwppn Islam , now suffering a silver fam ine, a n d E u ro p e , w ith a
gold fam ine o p e n e d .102
IT ie S panish gov e rn m e n t, th en , to give so m e m o re d etails o n this
im p o rta n t p o int, had to convert its siivcr in to gold, since th e tra n s ­
p o rt o f (he fo rm e r overland to H an d ers involved g rea t difficulties
a n d expense, a n d p e rh a p s m o re im portantly, th e so ld iery in Flanders
insisted o n p aym ent in gold. F urth erm o re, it m u st be n o ted th at in
the W est, all bills o f exchange w ere payable in gold. In a perio d o f
101 Mediterranean, op. cit., I. 476*517.
,M Ibid.. *199-500. For ihc siivcr and gold traffic between cast nnd west s o 1
Andrew A. Watson. “Back to Gold • and Silver." V te fxvnoniu' Hntory
Rtrn'tv, 2ndser.,X X , I. Apr. 1967. 1-54.
Halil inalctk 365
silver inflation, gold bccam e th e safe investm ent. T h u s, th e great
d e m a n d for gold a n d a t the sam e tim e large p ro d u ctio n in creases at
the Potosí silver m ines caused an u n u su a l inflation in silver in the
w estern M ed iterran ean and m ade the Levant, w h ere th e ratio o f gold
to siivcr w as lower, a profitable m arket for the ex change o f siivcr for
gold. F ro m 1570 o n in the Levant, th e scarcity o f silver w as felt
m o re th a n ever a s a resu lt o f th e u n u su a l in crease in »tale expenses.
Italy o w ed , B rau d el101 show s, its g rea t prosperity d u rin g this period
to its role as interm ediary betw een these gold a n d silver /o n es.
C u rren cy traffic betw een the eastern a n d w estern p a rts o f the
M e d iterran ean re a d ie d an u n p reced en ted h eight, fro m 1 570's
o n w ard s a n d . in a sh o rt tim e, S p an ish reales invaded all the Levant
m arkets. S tim u lated by the en o rm o u s profits to be realized, o ften as
high as 3 0 % ,104 th e speculation in silver a n d gold even d isru p te d the
trad itio n al p attern o f the Levantine trad e. In 1603, for exam ple, a
retu rn o f 2 5 0 ,0 0 0 seq u in s from th e O tto m an E m p ire w as rep o rted
with a m a z e m e n t.IOT In the sam e perio d th e a m o u n t o f silver exported
yearly from Venice alo n e to the Levant w as estim ated a t five m illion
silver p iec e s.106 T h e French gov ern m en t with its s tro n g m e rc a n tilis ts
beliefs w a s ala rm e d by th is n ew developm ent a m o n g its m erch an ts,
n o w m o re busily e n g ag ed in the profitable tra d e o f Scvillan and
M exican siivcr co in s th an in the ex p o rt o f F ren ch m an u fa c tu re s to
the Levant. A r e p o rt107 su b m itted to th e King in 1614 reads: “ In the
last few years, o n ly m in te d silver is tra d e d , reaching a fig u re o f m o re
th an 7 m illion éciis a year in term s o f transit th ro u g h M arseilles
alo n e, w ith o u t c o u n tin g o th e r reg io n s.”
C o u n terfeit a n d clipped m oney a p p e are d in the O tto m a n m arket
a s so o n as silver inflation u p se t th e ratio o f silver to g o ld , th u s
u nleashing fu rth e r sp ecu latio n o n the currcr.cies in circ u la tio n . This
o c c u rre d in fact m u ch e arlier th an 1 6 0 0 .IM A r e p o rt109 d a te d 1575
,0* Mediterranean, op. cit., I. 493-508.
ibid., 500.
I0* Ibid., 463.
,p* Ibid.. 478.
,or Paul Masson, H istuirr du com m erce frunzáis, op. c ii. , /. xix, xxxii-xxxiii.
lw A ttuulm # to Braudel (M editerranean, op c rt. 1. 557-38), counterfeit
nitHicy «lid not appear in the Levant before 1600.
566 Impact o f the Annales School
from Bursa tells, u s that the lewish m oney ex ch an g ers w ere
collecting good akças at the rate o f 50-55 for o n e gold piece and.
a fter converting them into counterfeit akça, w ere selling them at a
rate o f 70 akça for o ne gold piece.
T he following O tto m an docum en t dated 9 97 A .H . (1 5 8 9 A .D .)"°
tells u s u n d e r w hat conditions a nd how the O tto m an devaluations
w ere carried o u t. “N ew groush are officially circulated a t th e rate o f
8 0 akça. a n d each groush contains 9 and 1/2 dirhem o f silver a n d a
little over one dirhem o f c opper. If it is m elted a n d , from the silver
thus obtained, akça a re struck, only 65 akça are pro cu red . People in
the m arket a rc aw are o f this fact an J o f the advantage o f keeping
their good silver akça and using only groush in their paym ents. As a
result o f this akça disappears from circulation. T he rem edy for this
is th at the groush be devalued to a rate o f 70 akça p e r groush.... So,
the gain being negligible at the new rate, no o n e w ould be interested
in hoarding the new silver akça. ” Obviously it w as the sam e disparity
betw een silver coins in circulation which w as responsible for
people's clipping a nd falsifying the good silver a kça pu t into
circulation by the im perial m int. It was this "unofficial devaluation"
w hich forced the state to effect its own devaluation. It is clear from
the report th at the O ttom an finance experts w ere fully aw are o f the
w orkings o f G re sh a m 's Law. W ith this ad ju stm en t akça a n d groush
w ere b rought back to the sam e level vis-à-vis gold coin, o n e gold
coin now being w orth 1.7 groush, o r ab o u t 120 akça. Similarly, the
explanation for the O tto m an devaluation after 1584 m u st be the
desire to prevent speculation occurring in silver specie a t th e expense
o f the state treasury a n d to prevent the m ovem ent o f g o ld to the
W est, a n d o f silver o u t o f circulation o r to Iran, w here th e ratio o f
silver to gold w as higher than in Turkey. (The ratio w as i to 12 in
T urkey a n d 1 to 11 in Iran, b u t 1 to 15 in Sicily.)1,1 T h e devaluation
IWAkdag, “Ojmnnli," op, tit., 520.
110 It was discovered by Rhoads Murphy in the Başvekâlet Archives In
Istanbul (Mâliyeden Mudewer, no. 22148). My thanks for allowing this
quote.
111 W. Hini. "Steucrinschriftcn aus dem miliclalterliclvcn vorderen O rient/'
Hellrti'ti. XIII. 52, 1949, 762. For the flight oUilvrr Irom Irun to Indin ter
Halil İnalcık 367
was ap parently carried o u t with the advice o f e x p e rts, the lewish
b a n k ers w ho w ere in control o f O tto m an finances d u rin g this period,
an d w ho w ere fully inform ed o f the conditions prevailing in Italy and
the m easu res taken th e r e ." * T he com plcx p ro b lem facing the
O tto m a n statesm en w as th at o f m aintaining th e stability o f a
m onetary unit vi$-à*vis different specie u n d er circ u m sta n ce s o f a
chan g in g ratio o f gold to silver: a situation that su rfaced from time
to tim e in all m edieval currency system s."*
NEV I1X K D Y S O N -H U D S O N (S U N Y -B in g h a m to n ): I was
stru ck by Inalcik’s com m ent th at m any of these stu d ies o f an
A nnules so rt, dealing with phenom ena which th e A n n a le s practioncrs
like to deal with, apparently relate to a time w hen th e O tinm an
Um pire w as g oing th ro u g h a profo u n d crisis. N o w th at strikes m e as
very interesting, in the light o f H obsbaw m ’s earlier sug g estio n that a
characteristic deficiency o f A n n a le s' style o f history m ight well b e its
difficulty in co ping with great events. And 1 w o n d e r if w e c a n h ere
g et at this q u estio n o f w hat k in d o f g rea t event a n A n n a te s a p p ro ach
can deal with a n d w h at kind ap parently it can n o t. S u rely th e crisis o f
an em p ire is a g rea t event m so m e sense, first o f all I g u e ss w e could
d o it by asking H obsbaw m if th e O tto m an crisis is w h at b e w ould
legitim ately co n sid er a g reat event.
H O B S B A W M : I d id n o t say g reat events. 1 said ce rta in form ative
events in th e history o f c o u n tries. T h ere is a slight n u an ce. I think
th e crisis o f th e O tto m an Em pire, ab o u t which I know n othing, is
adm irably explainable in term s o f th e Annales school. W hat it seem s
to m e is m o re difficult a re these cu rio u s but form ative events in
n ational life, w hose origin m ay well b e a n al/zed in term s o f longye
d urée a n d stru c tu ra l ch an g e, bu t w hose subsequent im pact o n the
sh ap in g o f national life is a u to n o m o u s. Then? is nothing a t all in the
A n n a les ap p ro ach , o f indeed if I m ay say $o. even in th e classical
M arxist ap p ro ach , to s to p u s from analyzing th e o rig in s o f th e
V. Minorsky. “Introduction.” to V. Minorsky. ed., Tadhkirat al-.Multik
(U n d o » : Lu/ac. 1943). 19, 27.
"* *İI. İnalcık. “Capital Formation.” op. cit., 121-24.
m See. Watson, op.cit, 31 -'54
 Halil tnalcik 369
368 Impact o f the Annales School

F rench Revolution. T h e difficulty ii seem s to m e is to say w hat co n tro l system affected greatly trad e a n d e c o n o m ic c o n d itio n s in the
difference h as it m ad e lo subsequent French history, politically and Levant, w hich in tu rn affected th e c o n d it.o n s o f th e Italian m aritim e
culturally. O th e r states too huve passed th ro u g h this experience states. But th e em pire finally ad ju ste d itself to th e n ew con d itio n s
w hich is not an econom ic experience only. And h ere it seem s to m e a n d c re a ted a viable s tru c tu re to survive. T h e w h o le m ilitary a n d
this is a question not only for the Annales school. It is a qu estio n I financial sy stem c h a n g ed : new e states w ere c re a te d . T h e crisis was
think, for all o f u*. S om e people, even in th e A n n a les school, h a w im p o rtan t in th e w ay th at it p rep ared a s x ie t y fo r a n ew stru ctu re.
beg u n to reco g n ize th e need o n c e again to co p e, a s it w ere, w ith the In light o f th e q u estio n ab o u t a th eo ry o f c h a n g c, ! th in k th at, by
crucial event, a s so m ething w hich o c c u rs a n d rad ia te s o u tw ard . I studying the O tto m a n exam ple, w e c a n fi.id so m e in terestin g p o in ts
d o n ’t th in k how ever in answ er to your q u estio n th at th e crises o f ab o u t the m ech an ism o f change.
em p ires, su ch as o c c u rc d in the O tto m an E m pire in the sixteenth
c entury, is o ne that I w as thinking of. W AI .L E R S T E IN : I w ould like to pu rsu e E ric H o b s b a w m s point
becau se 1 th in k it is very im p o rtan t. The g re a t political ev en t, the
D Y S O N ’ H U D S O N : As a social a n th ro p o lo g ist. I fin d it g rea t form ative event w hich h e gave a s an exam ple, w as th e French
fundam entally very d istressing to think o f th e possibility th at there Revolution, It is obviously a n cxccllcnt exam ple. N o w it w a sn ’t clear
m ight b e tw o so rts o f events, a s it w ere, o u t there. w hen h e m ade the point at first, bu t o n the se co n d ro u n d it becam c
m u ch c le a rer w hat h e w as talking aboul. If h e say s th e A n n a le s
school c a n n o t explain an event like th e French R evolution, h e clearly
H U P P K R T : Isn ’t th ere a special difficulty in th e c a se o f the
d o e s n o t m ean th a t th ey c a n 't a c co u n t in so m e s e n se fo r it having
O tto m a n E m pire? Is th ere a m o tm n t in th e histo ry o f the O tto m a n
o c c u rre d , b e c au se h e w en t o n to say th a t in so m e s e n se they could.
E m pire w hen it Isn’t in crisis?
In fact, o f c o u rs e , w e have th e w o rk o f L a lro u s s c w h ic h a tte m p ts an
exp lan atio n o f w hy th e F ren ch R evolution o c c u rrc d a n d w hy it
IN A L C IK : F e rn an d B raudel’s book, in its d isc u ssio n o f th e im pact
o c c u rrc d w hen it o c c u rre d , taking in to a c co u n t cyclical co n ju n c tu re s
o f w e stern M ed iterran ean on the O tto m a n E m pire revealed to on
a n d v a rio u s o th e r co n sid e ratio n s w h ich s re typical o f a n A n n a le s
th at the e m p ire w as in te g rate d in world histo ry , a n d no t only from
a p p ro a c h . S o th at is n o t th e problem .
th e political p o int o f view. W e knew th at T u rk ish p o w e r in tin*
T h e re a r c h o w ev er tw o o th e r issu es w hich h e raise d . O n e w as an
sixteenth c e n tu ry played a m ajo r role in sh ap in g E u ro p e a n p o litic '
a sse ssm e n t o f h o w ro n rh c h a n g e som eth in g like th e F ren ch
W e b e g a n n o w to u n d e rs ta n d better th is political a n d m illtaiy im pm t
R evolution really m ad e. N o w I d o n ’t know a n y A n n a le s h isto ria n
o f th e T u rk is h in th e six teenth century. T h a n k s to F e rn a n d B raudel'
w h o ever did th at, b u t 1 w ould have th o u g h t th at th e w h o le A n n a le s
b o o k , w e n o w se e th a t th e O tto m a n le v a n t play ed a very im p o rtan t
a p p ro a c h w as c e n tra l to a n sw e rin g th a t kind o f q u e stio n . Be cau se
role in convoying A m erican silver th ro u g h th e m a rk e ts o f th e emp»n
th e A n n a le s a p p ro a c h says y ou tak e a n e v en t a n d y o u look
to w a rd the E ast, to Ira n th ro u g h the P ersian G u lf to In d ia, a n d from
u n d e rn e a th it a n d yo u see it in te rm s o f th e lo n g te rm , a sk in g : w a s it
th e re t o C h in a . T h is is o n e stru c tu re w h ich F e rn a n d B rau d el b ro n ch i
e p ip h c n o m c n al? w as it m o m e n tary ? w as it a k in d o f H ash? o r d id it
to light fo r u s , in d icatin g th e place o f th e O tto m a n Um pire in
really m ak e a d iffe re n c e ? S o o n e c a n resp o n d to th at q u e stio n .
universal h istory. O f c o u rse the radical ch a n g c w h ich o c c u rc d in tin-
Finally, th e re is th e q u e stio n a b o u t th e collective m en tal im p a c t o f
O tio m a n E m p ire h a d an im p act o n g en eral c o n d itio n s, n o t only in
a g re a t fo rm ativ e ev en t. T h is refe rs u s back t o w h a t A y m ard w as
the e a ste rn M e d ite rra n ea n , h u t in ih e w h o le M e d ite rra n ea n . 1In i •
talk in g a b o u l M ie n h e d isc u sse d th e n eeds o f Italian h isto ry a n d
a re n o w som e w h o believe V cik*im ii d e c a d e n c e c a n b e linked
h isto ria n s to d ay . T o w hat ex te n t d o e s the form ative e v e n t sh ap e
c o n d itio n s in th e Levant. I m ean the m lla p se o f th e O tto m a n cen tm l
p e o p le ’' "p e rc e p tio n o f th eir o w n n a tio n o r th eir o w n g r o u p for a
3 7 0 Impact o f the Annales School

ccn tu ry o r tw o c e nturies afterw ard? Ayinard w as saying th at Italian T h e S h a y k h ’S S t o r y

historians today have to c ope w ith the issue o f Italian u nification a n d
T o l d B y H im s e l f 1
o f Us final realization, in a sense, u n d e r Fascism , th a t this w as their
heritage to w hich they h ad to give m eaning. H obsbaw m w as. 1
thought, m aking the point th at th at is also a w r y cen tra l p roblem o f
F rench national history. W hat h as been th e legacy o f th e fact that
there h ad been a F rench Revolution, that it to o k th e form th at it
took, th at it w as com plete o r incom plete a cco rd in g to y our
interpretation o f the F rench Revolution? A nd to w hat ex te n t is it a
living reality in term s o f French contem porary politics, w hich I
certainly th in k it is? Again 1 d o n 't see why. logically, th at is n o t a
question th at o n e could deal w ith in term s o f th e A n n a te s m ethod.
H ow ever, the A n n u lta school (as well as indeed M arxism ) m ight be
resistant to po sin g th at question, in th at it becom es very m u ch a
question o f th e im pact o f idea system s o n social stru c tu re s. Both
A nnales a n d M arxism historically have placed th eir g rea t em phasis
o n econom ic a n d social underpinnings, n o t o n idea system s,
although to be fair, Febvre o f c ourse was centrally c o n c ern e d with
idea system s. PA R T I: T H E S T O R Y O F H O W I B EC A M E A N
H IS T O R IA N
At the tim e o f m y g rad u atio n from the T each ers’ College o f Balıkesir
in 1935 I had only tw o o p tio n s open to m e. I could e ith e r have
im m ediately s ta rte d to w o rk a s a n in stru cto r a t a village prim ary
school o r sat for an e n tran ce exam lo qualify fo r ad v anced training
a t the m ain T e a c h ers' T raining College in A nkara to bccom e a
seco n d ary school teach er. D u rin g the su m m er o f 1935 an
unexpected new possibility p resented itself. A tatürk had recently
fo u n d ed a n ew institution in A nkara called the Faculty o f L anguages.
H istory, a n d G eography in the h o p e o f p roviding a scholarly
fo u n d atio n for the theories o f T u rk ish history w ith w hich he w as
th en experim enting. T o serve a s the facufey o f th is newly founded
institution h e h ad invited a n u m b er o f G erm an pro fesso rs, m ost o f
th em refugees from N azi G erm any. It w as p lan n ed th at forty
stu d en ts, selected by m eans o f exam inations a d m in istered in A nkara

Paths to the Middle East. Ten Scholars Look Back, ed. Thomas NafT, New
York, I«93
 Halil İnalcık 373
372 The Shaykh's Story TotdBy Himself

W. R ubens in Indie Studies. W . Kberhard in C h in ese Studies, a n d a

and Istanbul, w ould initially 1* adm itted with scholarship. In
p ro fesso r o f G eography H erbert Louis. D uring th e m id 1930s fields
principle, g rad u a te s o f the low er lea th e rs’ colleges w ere ineligible to
such as Hittitology, Sum erology, a n d archeology w ere particularly
sit for this exam a nd university-level education w as only an option
p o p u lar b ccausc o f their presum ed relev aicc to th e T u rk ish theory
for g raduates o f the regular high schools’ College. But because the
o f history th en being prom ulgated. My first inclination w as to study
Faculty o f L iterature, History, and G eography had only ju st been
C hinese language, culture, a n d history, bu t I ultim ately chose
created, that sum m er an exception to this general rule w as m ade and
O tto m an history. As I n o w n v n llr r t the m ain facto r which
the com petition w as opened u p to graduales o f all the le a d ie i» ’
influenced my choice w as the consideration th at th is period o f
colleges throughout Turkey. W e learned only later that it was
history w as b etter docu m en ted a n d possessed rich er source
th rough the intercession of Afet inan that this exception had been
m aterials than any o th er period o f Turkish history. In addition,
approved.
because my m ain interest in history w as its social a n d econom ic
Afet İnan w as herself a graduate o f a teach ers’ college fo r w om en,
aspects. I had n o desire to devote a lifetime o f stu d y to the m astery
a nd it w as d uring o ne o f A tatürk’s inspection to u rs at h e r school that
o f extinct languages a n d their long sincc aban d o n ed scripts. It is also
he had first m et her. Later on he adopted her, took h e r into h is own
possible th at my grow ing u p in Istanbul, ¡he capital o f the form er
household, a nd sent her abroad to Sw itzerland for advanced
em pire, had a sentim ental influence on niy choice o f fields.
training. In so doing A tatürk was in effect g room ing h er for the role
H ad it not been for the o p p o rtu n ity offered by Afet In an ’s
she later fulfilled as the representative of his ideas a n d pedagogical
opening the e n tra n c e exam to recent g rad u ates o f th e teach ers’
views concerning the T urkish theory o f history. It w as in recognition
colleges it is very likely that I w ould never have b eco m e an historian
o f her ow n background as a graduate o f o n e o f T u rk ey ’s teach ers’
at all. O n e o f my first tcachcrs at the faculty w as P ro fesso r M uzaffer
colleges that Afet İnan in the sum m er c f 1935 u sed h e r influence to
G öker, w ho p u rsu ed a dual c areer in academ ics a n d politics,
secure this unprecedented opportunity for th at y e a r’s grad u atin g
alth o u g h his abiding interest w as in politics. By G ö k e r w e w ere given
class. Years later w hen I becam e a m em ber o f the T u rk ish H istorical
in stru ctio n in political history. T h e o th er historian on the staff was
Society 1 m et her face to face.
Bekir Stdki Baykal, w ho had just retu rn ed lo T u rk ey from G erm any
Afet w as the lifelong collaborator of A tatürk a n d she w orked
a fter receiving his docto rate. Above all others it w as from Professor
closely with him concerning all aspects o f the T u rk ish theory of
Fuad K öprülü, w ho had taken responsibility for teaching the history
history. A fter A tatürk s death in 1938 .«he m arried D o c to r Inan and
o f the M iddle Ages, th at I learned the m ost. K öprülü w as the
acquired his surnam e. My rccollcction o f h e r is o f a kind-hearted,
T u rk ish mJ iu Iui w hose w orks m ost influenced my ow n g enesis as an
gentle w om an w ho. while leaving n o im portant scholarly legacy in
historian. As a stu d en t in his sem in ars at die faculty I also greatly
her ow n right, nonetheless had a p ro fo u n d im pact o n the
profited fro m h is personal guidance. In those days we stu d en ts
developm ent o f the historical profession in Turkey.
revered K öprülü as a m aster scholar with com m and over the two
In 1935 1 sat for the entrance exam to e n te r the Faculty o f
broad fields o f history a n d literary history. K öprülü o n his p art felt
L anguages, H istory, a nd G eography and w as adm itted. I w as given
an intellectual debt to the Russian orientaİis: V. V. Barthold, a n d the
the opportunity to study with scholars o f international stan d in g . The
influence o f this Russian sch o lar on K öprülü’s research ag en d a and
faculty had been created and organized with a view to pro m o tin g the
m ethodology is clearly detectable.
developm ent a nd study o f a particular approach to history k now n as
It w as th an k s to K öprülü's su p p o rt th at I was able to stay on at
the T urkish historical thesis. Am ong the G erm an pro fesso rs who
the faculty as a research assistant following my grad u atio n . As o n e o f
w ere founding m em bers o f the faculty v e re Anne M arie von G abain
the original g rad u a te s o f the new faculty I felt a kind o f m issionary
in the fields o f C hinese Studies a n d lurcology, L. U n d s b e rg e r in
duly to con trib u te to the task which o u r patron A tatürk had set for
the field o f Sum erology. H ans G üterbcck in the field o f H ittitology.
374 The Shaykh '$ Story Told By Himself
Halil İnalcık 375
us-uam ely. to provide a scholarly fram ew ork for teaching the
b eginning o f the tw entieth ccntury. The title given to th e book was
Turkish historical thesis at ail educational levels. A tatü rk 's aim was
T h e M ain O utlines o f Turkish History (Türk T arih in in A n a H atları).
to liberate the T urkish nation from its status as a reiigiously-based
T h e form ative ideas aro u n d which the b oak w as fra m ed m ay be
society o f the M iddle Ages a nd to create conditions for m odern
sum m arized as follows:
Turkish statehood. A tatürk sought to give a new m eaning to the
-T u rk ish history begins not with the arrival o f the Seljuks to
study o f T urkish history, m aking it the m eans o f revealing the tru th
A natolia in the late eleventh century, bu t rather d ates from th e era o f
about the n ation’s past origins to the people a n d im buing th em with
the Hittices a n d Sum erians.
pride in th eir T urkic roots as well as a collective sense o f their
- T h e first discovery o f agricultural techniques a n d system s o f
national identity. In essence A tatürk’s task w as to create a national
w riting by m an arc attributable no t to the peoples o f th e ancient
identity e x nihilo, a nd he firmly believed th at the developm ent o f a
N ear East, but rath e r to the T u rk s o f C entral Asia. C e n tra l Asia w as
national historical consciousness would play a crucial role in that
the point o f dissem ination o f advanced civil zation to o th e r p a rts o f
process. A tatürk was particularly sensitive to the negative im age o f
the globe.
the T u rk in the W est, which he attiibutcd to the effccl o f six
Tin* part o f the M ain O utlines book that w as d ev o ted to ihe
centuries o f c rusading conflict with Europe u n d er the O tto m a n s and
O tto m a n l u r k s w as w ritten by Ismail H akkı U zunçarşılı.
their predecessors. H e saw this casting o f T u rk ey in the role of
U zunçarşılı’s a p p ro ach em phasized th e institutional s tru c tu re o f the
adversary by the W est as one o f the principal causes for the national
state. W hile still a stu d en t at the teach ers’ college in Balıkesir; 1 had
tragedy suffered by the T u rk s in the nineteenth c e n tu ry a n d the
already been exposed to the Turkish historical thesis, m ostly thro u g h
dow nfall o f their once pow erful world em pire in the tw entieth.
official publications distrib u ted by the Turkish H istorical Society.
Because W esterners, in their m inds and in their literatu re, eq u ated
T he texts based on the M ain Outlines book was req u ired read in g in
the T u rk with O ttom an im perial am bitions, he felt th at Turkic
all o f T u rk e y ’s schools d u rin g the early 1930s. a n d it w as from this
history as a w hole tended to be viewed negatively. A tatü rk felt that
book th at I gain ed my first inkling o f w hat it m eans to stu d y history.
interpretations w ere still confused and m osdy d o m in ated by
But even in th o se early stu d en t days 1 had already begun to realize
d istortions, inaccuracies, a nd deliberate falsification o f the facts.
that nationalist-inspired w riting o f history, although un d erstan d ab le
T his situation troubled A tatürk, not only as leader o f his co u n try but
a s a reactio n to w estern cultural bias and chauvinism , itself led to
also as a com m on T u rk . H e continued to cherish th e idea th at die
m any excesses a n d an unscientific rom anticiring o f the past. In spite
new nation state o f the T u rk s which he h ad helped to fo u n d in
o f this realization, however, after a lifetime o f w ork as a professional
Anatolia w ould soon take its rightful place am ong the m o d ern W es­
historian 1 rem ain convinced that the need to c o rrect d isto rted views
tern n a tions a nd gain acceptance as t.ieir equal. In any case, the
o f the T u rk s prevalent in w estern historiography still exists. Indeed it
O tto m a n state had already in the final ccntury o f its existence (1822-
is my co n scio u sn ess o f this con tin u in g need that h as given
1922) begun an intensive process ö f w esternization w hich lent som e
inspiration to m uch o f m y scholarship. Unaw are o f the wisdom o f
credibility a nd feasibility to A tatü rk 's dream .
A tatü rk 's vision at the tim e. I realized only later th at it w as p u rsu it o f
D uring th e 1930s A tatürk devoted a g o o d deal o f his attention
this politically crucial goal which m otivated A tatürk to expend so
a nd energies to developing the Turkish historical thesis. In 1930 he
m uch o f his tim e a n d energy in the intellectual a n d pedagogical
sum m oned a gro u p o f the R epublic’s top historians, w hich included
spheres. T o d ay the early prototype versions cf Ihe T urkish historical
Fuad K öprülü, S adri M aksudi Arsal, Yusuf A kçura. Halil Fdhem
thesis have been universally aban d o n ed both by the scholarly
Kldem. Şem seddin G ünaitay, a nd Ismail H akkı U zunçarşılı to help
conm m nily a n d by the public at large. Consequently, books in a
found the T urkish H istorical Society. He also com m issioned them to
gen re sim ilar to the M ain Outlines book are no km ger required
w rite a new general history o f the Turks from earliest tim es to ihc
reading in lu rk c y 's schools. But A t.iturk's foresight in establishing
 Halil irtalctk J77
376 The SHaykh 's Story Told By Himself
th e school, w hich som etim es lasted from three to fo u r h o u rs. A m ong
the Faculty o f Language. H istory, a n d G eography a s a c e n te r for the
th e o th e r reg u lar sem in ar particip an ts a t th at tim e w ere B ern ard
scholarly study o f T u rk ish cu ltu re provided th e essential fram ew ork
Lewis. V icto r M énage. V ern o n Parry, a n d Elizabeth Z a c h a ria d o u . In
for later discoveries in m any fields o f research, a n d these discoveries
these sem in ars Professor W ittek som etim es ad d re sse d set th em es
have c o n tributed greatly to a b etter understan d in g o f b o th T u rk ish
a n d o th e r tim es eng ag ed in discu ssio n a n d offered h is o p in io n ab o u t
a nd ancient N ear E astern history a n d civilizations. F o r exam ple, the
recently published w orks in th e fielc o f O tto m a n stu d ies.
strides m ade in T urkish archaeology w ere only possible th an k s to the
O ccasionally o n e o f the sem in ar g ro u p would p resen t h is o r h er
institutional fram ew ork provided by Atatürk.
research to th e assem bled co m p an y a n d d iscu ssio n a n d criticism
O n the subject o f the negative effect o f superficial a n d fallacious
w ould e n su e. W ittek h ad a sh arp , critical m ind, a n d his criticism s
interpretations o f T urkish history by w estern h isto rian s let m e
w ere unforgiving a n d som etim es devastating to th o se o n the
m ention a single exam ple. F ranz B abín¿er in h is b o o k o n M ehtned
receiving e n d . H e h ad absolutely n o toleration fo r th o se w h o m ade
the C o n q u e ro r describes this O ttom an tulcr. th e tru e fo u n d er o f the
u se o f old O tto m a n historical texts in a n uncritical m an n er. W ittek ’s
O tto m a n s’ unperium . a s a sadist w ho derived pleasure fro m the
g rea te st co n trib u tio n to O tto m an studies was h is app licatio n o f w es­
to rtu re a nd killing o f h u m an beings. Babinger em phasized
tern scholarly m eth o d s fo r text analysis to th e earliest so u rc e s for
throu g h o u t his book that the su lta n 's sole objective in und ertak in g
O tto m a n history. It is indeed u n fo rtu n a te that the task o f critical text
his cam paigns w as th e am assing o f booty a n d slaves. B abinger saw
ed itio n a n d analysis w hich h e co m m en ced in th e 1 940s h as n o t yet
n o need as a n historian to exam ine the con d itio n s w hich led the
fo u n d any w orthy o r w illing successo rs o r devotees.
C o n q u e ro r to em bark upon his un in terru p ted cam p aig n s. As his
T w o m ain ap p ro ach es o n th e origins o f the O tto m an s ta te a n d its
m ain source o f inform ation o n the C on q u ero r B abinger m ad e u se o f
first ru lers still d o m in ate th e recent literature. A ccording to one
d o cum ents found in the libraries a nd archives o f th e O tto m a n s ' foes
ap p ro ach , th e sto ries relating to th e o rig in o f th e O tto m a n dynasty
in the W est a nd m ade little effort to restore balance to h is a c co u n t by
a s told by th e early chronicles a re p u re fabrication w ith n o basis in
referring to the historical docum entation found in the O tto m an
historical fact a n d m u st be dism issed altogether a s historical
archives. It is astonishing to note th at despite such glaring
evidence. T h e seco n d a p p ro ach accepts these stories at face value
deficiencies in th e w ork, B abinger'; book o n M ehm ed the
w ithout subjecting them to critical analysis. T he tru th o f the m atter
C o n q u e ro r still enjoys considerable popularity. H isto rian s who
is m ore com plex th an e ith er ap p ro ach would allow. In fact, the
con fro n t a nd co n trad ict e ntrench ed p opular views a n d w rite
stories relating to O sm an Gazi derive from two separate so u rces. On
histories aim ed a t challenging these views are u n fortunately all to o
the o n e h an d th ere is the factual chronicle tradition which derives
rare a breed.
from epic historical w riting and reflects fourtccnth*century
PA R T II: IN T E L L E C T U A L IN F L U E N C E S conditions. But woven in to this g enuine narrative trad itio n a re later
ad d itio n s by h istorians belonging to an era w hen the O tto m an
1 co u n t a m o n g the historians w ho have had a p ro fo u n d effect on my
em pire h ad grow n in size a n d sta tu re whc ten d ed to idealize the
own scholarship tw o principal figures. The first o f these, Fuad Kop*
sta te ’s origins in o rd e r to lend legitimacy a n d greatn ess to the
riilii, w ho guided my historical interesis during my early years o f
dynasty. T h e task which now rem ains for serious m odern historians
training, I have already m entioned. Th? o th er g reat historian with
to u n d ertak e is to sep arate those p arts o f the narrative which
w hom 1 w as lucky enough to be associated w as Paul W ittek. My first
originate in the fo u rteen th -cen tu ry epic story from the later
m eeting w ith Professor W ittek was in 1949. w hen h e h ad already
accretions. 'ITie m ethods which m ight be followed to accom plish this
been a p pointed as Professor o f Turkish Studies in London at the
task arc as follows:
School o f O riental a nd African Studies D uring my o n e a n d a half
y e a r's slay in London I regularly attended his nlti’in o o n sem inars at
378 The Shaykh's Story Told By llimsetf
Halil İnalcık 379

- testing the accuracy o f the facts m entioned in th e narrative

in terp retatio n o f history reduces processes o f historical c h a n g e to
against docum entar)' evidence, such as w a k f d eeds, n ow co m in g to
sim ple m echanistic determ inism . It is rightly a rg u e d lh at h isto ry is
light concerning the earliest periods o f O ttom an history
the study o f m an in his m eaningful acts in society.
- carrying out extensive Held researc.i in the regions o f n orthw est
'Phe in terp retatio n o f O tto m an history in T u rk ey h as passed
Anatolia which figure m ost prom inently in the narrative acco u n ts
th ro u g h several d istin ct phases in recent tim es. Follow ing the
T h ro u g h application o f the a b o ve-n en tio n ed m ethods in som e
abolition o f the su ltan ate a n d the em ergence o f m o d em T u rk ey ,
Research that I have lately been conducting I have m ad e som e
historians a n d social scientists u n d er the new political reg im e tended
significant progress in untangling the confused reco rd o f the reigns
to focus th eir scholarly interest o n the p re-O tto m an e p o c h s o f
o f the first tw o O ttom an sultans, O sm an a n d O rh a n . N aturally, the
Turkic history a n d the origins a n d sp read o f T u rk ic c u ltu re. The
easiest solution to the problem is just :o declare the sto ries wholly
m ain ag en d a fo r research a( this stage o f national d ev elopm ent was
unreliable. But, w hen these narrative stories a rc subjected to a
the search for the cultural a n d political origins o f the T u rk ish people.
careful a nd critical exam ination, they reveal a g reat deal (hat is
T h e nationalist u rg e w as already strongly fek in the period following
historically relevant. It is certainly the case that the historical
the em p ire’s defeats in the Balkan w ars o f 1 9 1 2-13. D u rin g the
com pilations o f the late fifteenth ccntury, as exem plified by the
teens a n d tw enties o f the c u rre n t ccn tu ry a strong nationalistic trend
histories o f A şikpaşazâde. Neşri. Ruhi, Idris Bitlisi, a n d Ibn Kemal,
d o m inated indigenous schools o f historical w riting o n the O tto m a n
contain a num ber o f ideologically m otivated ad d itio n s w hose
em pire. D u rin g this period the m ain intellectual figure w as th e first
p urpose w as to exalt and lend legitimacy to the dynasty. These
T u rk ish sociologist. Ziya G ökalp. Following the p ath first blazed in
additions reflect the challenges which (he O tto m an state faced at
the w orks o f Emile D urkheim a n d G aston R ichard, G ö k a lp ’s
various stages in its later history a nd the reactio n s o f its leaders to
w ritings assu red the predom inance o f th e positivist a n d collectivist
those challenges in the form o f political assertions. S u ch assertions
schools o f sociology in Turkey. As a result o f G ö k alp ’s overpow ering
a nd claim s em bedded in O ttom an historical w riting becom e
influence historical w ork th at em phasized nation a n d national
p articularly prom inent in the afterm ath o f T im u r’s defeat o f Beyazid
cu ltu re gained p reem inence in the period. Fuad K ö prülü’s innovative
I (1 3 8 9 -1 4 0 2 ) a nd the ensuing collapse o f O tto m an im perial unity
research into th e origins o f T urkish cu ltu re m eshed closely w ith the
a nd territorial integrity.
intellectual fashions o f the period. K öprülü identified th e origins o f
It is, in my opinion, particularly un fo rtu n ate th at in a spirit o f
T u rk ish literature in C entral Asia, traced its spread via the dispersed
revisionism go n e awry a new generation o f T urcologists in England
Tu rk ic tribes o f Iran a n d Asia M inor, and founded a school o f
have begun to a ttack the legacy o f W ittck’s scholarship, com pletely
integrated studies based on his discovery of the co m m o n ro o ts o f
forgetting the fact that it w as his pioneering research th at first
Tu rk ic cu ltu re. By exam ining the developm ent o f T u rk ish folk
o pened u p the early O tto m an period to serious investigation. They
cu ltu re o n a trans-A siatic basis Köprülü attem pted to identify a n d
ac cu se W ittek o f being governed by sentim ent rath er th an scientific
describe the uniform characteristics c f this geographically
m ethod in his historical approach. Such accu satio n s ag ain st W ittek
w idespread literature. K öprülü sought to identify the m ain features
a rc both u n founded a nd unfair. W ittek in his assertion th at th e gaza,
both o f th e general Islam ic m ilieu o f Centra] Asia a n d the N ear East
o r h o ly w a r, o n b e h n lf o f lulum c o n s titu te d o n e o f th e d y n a m ic
in the second m illenium A.D. while at the tam e lim e revealing the
elem ents in the constitution of the early O tto m an polity, fully
peculiar c h a ra c te r o f the l u r k s ’ religious and cultural expression
recognized that the O ttom ans used this appeal to Islamic loyalty for
w ithin th at b ro ad e r tradition a n d context. His w ork on the p opular
their own reasons o f state. T o deny that beliefs and belief system s
sufi o rd e rs o f A natolia (especially the babai. kalenderi, a n d bektuşi
exerted a prim ary influence over hum an Iwhuvior and social norm s
o rd ers) w as a m ilestone in the scholarly cxam inatkw o f Turkish
a nd to relegate them to a position of secondary im|x>rtancc in the
cu ltu ral life d u rin g the M iddle Ages. In this work he w as co urageous
 H alil İn a lcık 381
380 The Shaykh's Story Told By Himself
investigation o f the O tto m an tax a n d p apulation reg iste rs o f the
enough, given (he fact that the hook was first published in 1918, to
sixteenth century.
draw attention to the fact that the nom adic T urkic peoples w h o had
As I began my studies at the Faculty o f L anguages. H isto ry , a n d
formally adopted Islam still retained the strong im print o f their pre-
G eography in Ankara in 1935 it w as ihese tre n d s in historical
islam ic. sham anistic tribal Iwliefs. There can be no d oubt that
research that focused on the social a n d econom ic d im e n sio n s o f
despite its excesses this positivist a n d nationalistic ap p ro ach to the
O tto m a n history which pred o m in ated in the historical p ro fessio n . In
study o f T urkish history a nd culture represented an im portant
o th er w ords historical training in Turkey d u rin g the 1 930s gave
advance in T urkish historiography sir.ee it rem oved the study of
p reced en ce to th e history o f institutions and to social a n d econom ic
T urkish a nd O tto m an history from the limited a n d confining context
history. In these fields it was the scholarship o f K öprülü a n d Barkan
o f M iddle Eastern a n d Islamic history and placed it w ithin its m ore
that gave directio n a n d inspiration to the n ew g en eratio n o f
a p propriate global geopolitical as well as interdisciplinary contexts.
h istorians in the thirties. My ow n persona as h isto rian b ears the
T he directions taken by Turkish historical research in the 1930s
indelible m ark o f these two T urkish scholars. T h eir influence can be
had a close connection with the developing international econom ic
clearly seen in m y doctoral thesis, in wh.ch I co n c en trate d o n the
crisis o f the period, which had a strong disruptive effect on Turkey
social effects o f the Tanzim at refo rm s and investigated the role
as well. D uring the 1930s A tatürk focu>ed his atten tio n o n T u rk ey ’s
played by unresolved social a n d econom ic pro b lem s in the
econom ic policies a nd sought form ulas a n d social policies to relieve
relationship betw een landow ners a n d peasants as a fac to r in the
the plight o f the m asses. D uring (his period interest in socialism and
1841 a n d 1850 N ish a n d Vidin uprisings respectively.
socialistic w riting w ere on the upswing. A new a ttitu d e to w ard s the
T he F ren ch influence on T u rk ish historical w riting co n tin u e d to
social sciences in general began to reveal itself a n d in this intellectual
be felt a n d after the w ork o f h'crnand Braudel took a fundam entally
clim ate we again find Köprülü as one o f the leading figures. By
d ifferent tack. W hen B raudel's Îm M éditerranée w as first published I
founding a new periodical called T h e Journal o f Turkish Legal an d
h ap p en ed to be in Paris. In 1950 I had set o u t from L o n d o n to take
Econom ic History, w hose first issue appeared in 1931. K öprülü gave
p art in the International Congress o f Historical Sciences then being
direction to the new trends in historical research. Im m ediately after
convened in Paris. D uring the c o u rse o f the C o n g ress B raudel’s
he had founded this new journal Köprülü w as invited to the
recent book, w ritten in a new style a n d representing a fundam entally
S orbonne to give a scries o f lectures, and d u rin g his stay in Paris he
different historical perspective, h ad en gencered lively discu ssio n and
w as greatly influenced by the w ork o f two o f his French colleagues,
d ebate. After reading the book 1 cam e to the, for m e, exciting
t.ucinn Fehvre a n d M arc Bloch, both o f w hom w ere active in the new
conclusion th at for the first tim e in European scholarship (he
a reas o f h istorical research. W hile one group o f T u rk ish researchers
O tto m a n em pire had been presented a id ap p ro ach ed from an
progressed in research on the history o f institutions a n d rem ained in
entirely new objective angle.
the tradition o f D urkheim a nd his followers, the new history
In his w o rk Braudel p resen ted his view that the O tto m an em pire,
focusing o n social a nd econom ic issues began in this period to
far fro m rep resen tin g an alien world o n ihe e astern fringes o f the
a ttrac t an ever grow ing interest.
M ed iterran ean , w as in its social, dem ographic, a n d econom ic
A round this tim e (the early 1930s) Ö m er l.ûtfi B arkan, w h o had
stru c tu re s an integrating part th at closely paralleled th e lands o f the
recently com pleted his studies at the Uriversity o f S trasb o u rg , w here
w estern M editerranean. Instead o f seeing the e astern a n d w estern
M arc Bloch w as active, also returned to Turkey. As o n e o f the
M editerranean lands as sep arate and mutually incom patible w orlds,
pioneers o f T urkish social a nd economic history Barkan began to
as had m o st o f his predecessors. Braudel saw the two halves o f the
devote him self to archival research and becam e u s o c ia lis t in the
sea as existing in a close com m ensality am! m utuality o f co n tact and
field o f T urkish agrarian a nd legal history llm m g h his detailed
influence. Braudel believed that the only way to un d erstan d
 Halil İnalcık 383
382 The Shaykh's Story Told By Htnurlf
co n cern in g the universal effect throughout the M e d iterran ean
M editerranean h istory w as n o t to separate it in to its E u ro p ean a n d
econom y o f global p h en o m en a su ch a s th e invasion o f A m erican
“oriental" (i.e.. O ttom an) com ponents, but rath er to view it as an
silver a n d the E u ro p ean d em ographic boom o f th e six teen th century.
integrated whole. Braudel’s interpretation o f M editerranean history
O n the occasion o f B raudel’s visit to Turkey at B ark an ’s invitation, I
c am e closer to reflecting historical realities than th e p o rtray al by a n y
was able to m ake his personal acquaintance. T h e influence of
o f his predecessors. Braudel, as a student o f the h u m an geo g rap h er
B raudel’s ap p ro a c h o n w o rld historiography is to d ay generally
Vidal de Lablache, introduced revolutionary new m eth o d s to the
accep ted , a n d his influence on T u rk ish h isto rio g rap h y h as been
study of h istory w ith his concepts o f geographical determ inism and,
equally pro fo u n d . W hen Braudel was preparing th e s e co n d edition o f
1 believe, a B ergsonian understanding o f historical evolution over the
Im M éditerranée Barkan supplied him with the results o f his own
longue-durée. As a m atter o f fact, it is well know n th at Braudel in
research in the realm o f O tto m an price history.
m any ways continued in the path opened by Lucien Febvre and
D isto rtio n o f O tto m an history can arise from a n u m b er o f
M arc Bloch, w ho had developed the concept o f total history. This
different sources, both scholarly and nonscholarly. T h e re are those
ap proach to history insisted o n the need to study society b ased on
d isto rtio n s w hich arise from uncritical use o f th e so u rces, bu t the
the assum ption that it w as not m ade up o f isolated events and
larg er problem co m es from either nationalist o r o th e r d o ctrin aire
structures, b u t rath er existed a n d changed as a w hole w ithin the
(e.g., M arxist) bias. The effect o f these ira y b e ob serv ed in Balkan
context o f its given institutional a nd environm ental fram ew ork.
a n d A rab historiography. Beyond the regional nationalist biases there
Braudel attem pted to apply these concepts o f total history with its
exists also d isto rtio n which arises from an ti-O tto m an p reju d ice o f
em phasis o n m aterial conditions to his stu d y o f M ed iterran ean
b ro ad e r scope. S u ch prejudice o riginates from tre n d s such as
societies, including O tto m an society. But h e acknow ledged the lim its
E u ro cen irism a n d political forces such a s colonialism . In the
o f his inform ation concerning the O ttom ans a n d d escribed the
beginning stag es o f th e developm ent o f m o d ern T urkish
em pire a s “a z o n e o f form idable uncertainty.” In th e late 1940s, as
historiography, which coincided with the creation o f the R epublic o f
he w as w riting his book on the M editerranean w orld, th ere w ere very
T urkey a s an independent political entity a n d the d o m in an ce o f
few detailed studies on either O ttom an institutions o r econom ic
w esternizing ideologies, O tto m an history was in terp reted from an
conditions th at he could rely upon, a n d h e w as frequently led into
unsym pathetic secularist point o f view. U nderstood in th e context o f
serious e rro rs o f interpretation by his dependence on the dcflcicnt
political developm ents in the N ear East a n d Balkans d u rin g the early
secondary literature. Nevertheless, despits all his faults, Braudel was
tw entieth c cn tu ry these nationalist tendencies in historical w riting
a gifted historian w ho w rote elegantly on m any o f the fundam ental
a rc perfectly u n d erstandable. It w as a n unavoidable p reco n d itio n o f
q uestions o f O tto m an history, a n d his w ork raised im p o rtan t
n ational aw akening a n d self-realization th ro u g h o u t tin; region that
q u estio n s for fu tu re research. Each o f th e q u e stio n s raised by
the O tto m a n regim e which preced ed national lib eratio n sh o u ld be
Braudel o p ened u p n ew a reas o f research fo r O tto m a n h istorians,
reviled a s oppressive a n d backw ards. According to this theory the
a nd his book L a M éditerranée undoubtedly left a p ro fo u n d im pact
developm ental potential o f the Balkan nations had been suppressed
on T urkish historiography. Barkan w as the first T u rk ish historian to
a s a result o f their subjugation by a retrogressive, rapacious, and
w rite a review o f Braudel’s w ork introducing it to the read in g public
exploitative class o f T u rk ish overlords d uring the* centurie* o f
in T urkey, a n d a t th e sam e tim e B arkan c o n d u c te d rese a rch o f his
O tto m a n rule. N o n e o f th e Balkan historians wish to acknow ledge
o w n in to qu estio n s raised by Braudel’s bo o k . Shortly afterw ard s I
th e historical fact th at sid e by side with th e indigenous peasan ts lived
too, in a review o f M ustafa A kdag’s article o n econom ic con d itio n s
large n u m bers o f M uslim settlers who as pasioralists a n d cultivators
in O tto m a n Turkey, touched on the im portance o f B raudel’s
o f the land w ere a lso tax-paying reuyu. Muslim a n d non-M uslim m a ­
historical conceptualization for the study o f O tto m an realities. In
y a living iis neighbors in the sam e land shored the sam e m aterial
this p a p e r I placed particular em phasis tin B rau d el's ideas
384 The Shaykh '$ Story Told By Himself H a lil in a t a k 385

conditions a nd sta n d a rd o f life. F or the Arab h isto rian s to o the

in reccn t years a fashion has developed for tack lin g m ajor
concept o f an oppressive O ttom an exploitation served as a
problem s in O tto m an history from the theoretical persp ectiv e offered
convenient scapegoat and explanation for their ow n c o u n tries’
by historical sociology. U nderlying this ap p ro ach is th e assu m p tio n
backw ardness vis-a-vis W estern Europe. But it w as also d u rin g the
that these m ethodologies are so pow erful an interpretive tool that
period following W orld W ar T w o that the O tto m an d o cu m en tar)’
ihey will be capable o f resolving com plex problem s in historical
a nd archival reco rd began to be exploited. This developm ent gave
research even tho u g h their p ractitio n ers m ay lack th e ap p ro p riate
rise to revisionist trends in historical writing th at challenged the skill o r know ledge to m ake p ro p er use o f th e first-hand n arra tiv e and
credibility o f som e latent an ti-O tto m an prejudices found in the the d o cu m en tary evidence. If there is a p roper task for histo ry it is
literature. It w as the H ungarian historians th at to o k the lead in the
not to form ulate generalizations divorced from b o th lim e a n d place
field o f archival research. Lajos Fekete and his successo rs m ade a but to investigate co n crete events a n d developm ents in tim e and
particularly valuable contribution to O ttom an docu m en tary studies.
*pace. T h e recen t rekindling o f interest in herm eneutics a n d textual
Following the trend started by the H ungarian historians. Yugoslav,
study a m o n g historians should therefore be welcom ed a s a needed
Bulgarian. R oum anian, Albanian, and Greek h istorians all began to
reaction, a n d a positive developm ent.
rely on the O tto m an docum entary record as th e m ost trustw orthy
T h o se w ho w ould seek to define m y place in co n tem p o rary
s ource for the history o f their c ountries during the early m o d ern era.
h istoriography on the O tto m an em pire by citing m y e a rliest studies
T he d o c um ent-based studies conducted by these h isto rian s have
fail to see the evolution which m y ideas have u n d erg o n e since I first
c oncentrated m ostly on topics such as in stitutional history,
started w riting history in the 1940s. As I sec it my h isto rical w riting
d em ography, social a nd econom ic conditions, a n d the phen o m en o n
falls into several clearly distinct periods. I was exposed to die
o f urbanization. Beginning in the 1970s the A rab h istorians, like
M arxist in terp retatio n o f history thro u g h the lecture n o tes o f Yusuf
their Balkan colleagues, began to conduct research in the O tto m an
\k ^ u r a a t the A nkara U niversity’s Faculty o f Law. w hich I read while
archives. a stu d en t. The M arxist ap p ro ach to O ttom an history achieved its
Am ong the o th er intellectual trends w hich have influenced
strong influence in the 1970s d u rin g the time o f the revolutionary
scholarly study o f O ttom an history, sociological theory has also
leftist m ovem ent in Turkey. In those years, because o f econom ic
played a notew orthy role. Social historians a n d sociologists
stagnation, T u rk ish stu d en ts w ho could net find jo b s w ere in
belonging to both M arxian a nd W eberian schools have a ttem p ted to
co n stan t ag itatio n a n d began to seek the causes o f T u rk e y ’s social
apply th eir m odels to O tto m an history. These various efforts have
a n d econom ic underdevelopm ent in the O ttom an Icgacy. T he
resulted in the developm ent o f new. som etim es very interesting,
m ajority o f the y o ung writer» fucus>cd thcii icicarch on the topic o f
d irections for research. Because there are b ro ad areas o f O tto m an O tto m a n social stru ctu re, reaching the conclusion th at Turkish
social and econom ic history that still rem ain inadequately studied underdevelopm ent h ad its explication in M arx’s Asiatic M ode o f
and u n d erstood, prem ature generalization by the social scientists
Pro d u ctio n theory. W hen seeking em pirical evidence to su p p o rt their
rem ains speculative a nd can n o t be confirm ed on a factual basis. Yet
theories these w riters tu rn ed prim arily to the historical researches
sociological concepts and generalizations both help to form ulate
carried o u t by Barkan. M ustafa Akdag, a n d myself. T h e q uestions
questions for historical research. Inspired by class conflict o r
raised by the M arxist w riters bore a close resem blance to the kinds
patrim onialism , a new generation o f O tto m an h isto rian s has
o f q u estio n s raised in Braudel’s w ork. O n e o f the fo reru n n ers o f the
em erged w hose interpretations o f history are equally influenced by
M arxist historical school in Turkey was Senccr Divit$ioglu.
the w orks o f historical sociologists such as K. W ittfogel a n d I'..
Divit^ioglu took as his theoretical base M arx’s Asiatic M ode o f
Fisenstudt. Pro d u ctio n . D ivit$ioglu’s w ork had a sustained influence on T urkish
historians a n d social scientists in those days. H uri Islam oglu-lnan,
386 Ih f Shaykh's Story loU Itv llimsel¡
one o f the n ew generation of social historians w ho stu d ied with m e,
;nid Ç aglar Keyder. a sociologist, arc am ong the best representatives
of this new school of research. In '.heir research they ad o p t M arx’s
concept o f social form ation as their basic w orking m odel. This
concept ru n s parallel in many ways to B raudel’s co n c ep t o f total
history. As an historian. lslam o£.u-lnan som ew hat m odifies the
classical theory o f the Asiatic Mode o f Pro d u ctio n a n d h e r w ork
attem pts to clarify the peculiarities of the O tto m an social system that
differentiated it from other Asian societies. I m yself m ade a
concerted effort d uring the 1980s ta deepen my ow n u n d erstan d in g
of som e o f the questions raised by the Asiatic M ode o f Production
debate. In particular. I began to undertake archival research and
collect data that could shed light on questions such as the alienation
and c oncentration o f land in the hands o f the m em bers o f the elite
and their exploitation o f peasant labor, the basic ch aracteristics o f
the O tto m an agrarian regim e, price m ovem ents, a n d ru ral-u rb an
relations. It rapidly becam e clear to m e that the A M P theory gave
inadequate explanation for certain f:a tu rc s o f th e O tto m an case. My
w ork in the archives established, without any ro o m fo r d o u b t, that
the basis o f the O ttom an land tenure system in the classical period
(1 4 5 0 -1 6 0 0 ) w as the chift-hane system, a system th at evolved within
the fram ew ork o f a highly centralized b u reau cratic state stru c tu re for
the p urpose o f regulating the productive capacity o f the large m asses
o f peasan t households. It appears that M arx’s theory, w hich h e had
developed by exam ining social relations in the context o f the Indian
subcontin ent, represents not a universal phenom enon b u t a peculiar
historical case. T he theory put forth by M arx w as th at peasant
society w as subjugated to a class o f m ilitary overlords w ho extracted
the surplus agricultural production o f the ag rarian u n d erclass by
sheer force. Such a theory contradicts M arx’s general theory o f
social form ation based on relations o f p roduction. S u ch practices
w ere n o t general throughout Asia a» the AM P label w ould imply. In
this lim ited context social structure evolved, AM P argues, not
th ro u g h econom ic articulation, bu t rath er as the result o f political
suppression. T h e O tto m an chift-hane system o n the o th er h a n d was
based o n a particular econom ic articulation th ro u g h processes that
c a n be d o cum ented from the archivât record.
H alil İnalctk 387
In 1977 Im m anuel W allerstein convened an in tern atio n al
co n feren ce at Bingham ton to celebrate th e in au g u ratio n o f the
1‘c rn a n d Braudel Research C enter. At this co n feren ce I p resen ted a
p a p e r on the influence o f th e Braudelian school o n research in the
field o f O tto m a n social a n d econom ic history a n d a ttem p ted to
sum m arize research pro g ress on a num ber o f qu estio n s raised by
Braudel's ap p ro ach . W allerstein’s interest revolved m ostly a ro u n d
the qu estio n o f the place occupied by this large im perial land m ass
w ithin the w estern capitalist w orld econom y. W allerstein’s
pcripheralization theory was d iscussed in search o f c o n sen su s o n the
im portant qu estio n s o f when, how, and h ow far th e O tto m an
econom y w as in co rp o rated into (that is peripheralized by) the
E uropean world econom y. W allerstein’s views w ere o f keen interest
to T u rk ish h isto rian s a n d w hen, later th at year, th e First
International C ongress on the Social and E conom ic H istory o f
T u rk ey w as convened in A nkara. W allerstein w as invited to take
part. At th at conferencc Ç ağlar Keyder and H u ri Islam oglu-lnan.
to g eth er with o th er young sociologists and h istorians, had the
o p p o rtu n ity o f m eeting W allerstein in person, a n d they later sent
their stu d en ts fo r study at the new center in B ingham ton. At the
State University o f N ew York in Binghamton a research g ro u p
em erged a n d Ç ağ lar Keyder him self later joined the C en ter as a
m em ber o f the U niversity’s Sociology D epartm ent. This research
g ro u p began to take an active role by sponsoring con feren ces and
p rep arin g publications relating to the question o f the place o f the
O tto m an em pire in the context o f W allerstcin’s pcriphcralization
theory. This research tren d started at Bingham ton so o n found
followers in o th e r circles, a n d M cG ow an’s book on O tto m a n social
a n d econom ic history is an example o f the new school o f research,
lslam oglu a n d Keyder also published some th ought-provoking
studies relating to the A M P theory and peripheralization. In
W allerstein’s view the O tto m an em pire, like C hina, p ossessed a
n e a rly <splf-sufficient “ im p e ria l” e c o n o m y . E c o n o m ic s o f th is type
rep resen ted challenge to E uropean eco n o m i: p en etratio n . A ccording
to W allerstein such im perial econom ies represent a sep arate category
w hich rem ained essentially in dependent from the E uropean capitalist
w orld econom y. But the O tto m an em pire was different from C hina
in that itv g eogiaphical location on the eastern sh o res o f the
388 The Shaykh’s Story Totd By Hinaelf
M editerranean traditionally drew it intc very elose trad in g relations
with Europe. T he O ttom an em pire was an im portant so u rce o f raw
m aterials such as c otton, leather, wool, a n d dyes for European
industries. But a t the sam e tim e it acted as an im p o rtan t m arket for
F.uropcan export o f m anufactured goods, woolen cloth in p articular.
O ver tim e the close trading relations betw een E u ro p e a n d the
O ttom an em pire grew to such proportions th at they began to
transform the social a nd econom ic stru ctu re o f the O tto m an society.
U nder these latter circum stances, the W allerstein school arg u es, the
long-delayed pcripheralization o f the O ttom an econom y did in fact
occur. T o investigate this process of p cripheralization in the
O ttom an em pire, the Bingham ton research g ro u p began to carry ou t
em pirical studies. T he present stale o f research seem s to indicate
that the tru e peripheralization o f (he O ttom an econom y did no t take
place before the second half o f Ihe eighteenth century. Professor R e­
şat Kasaba at the University o f W ashington in Seattle is o n e o f the
leading figures a m ong the young researchers cu rren tly w orking in
this field. D ebate on the process o f m arginalization o f T u rk ey 's
econom y is not a new phenom enon; the kadro m ovem ent o f the
1930s h ad also discussed T urkey's reduction to a sem i-colonial
status by ihe E uropean capitalist econom ies. W allerstein’s gro u p
has, how ever, developed a m ore penetrating m ethodology for
studying this phenom enon, a nd they exert a grow ing influence over
studies on the late O ttom an em pire.
PAR T T H R E E : M AJO R S T U D IE S
I com pleted m y doctoral studies b etw eai the years 194U a n d 1942.
The subject o f my doctoral thesis w as Ihe effect o f the Tanzim at
reform s in Bulgaria. D uring the course o f my research I was
fo rtunate enough to discover at the D olm abahçe Palace in Istanbul a
special collection o f d ocum ents on the Bulgarian qu estio n com piled
for A bdulham id II. T he papers, am ounting to ten volum es, were
originally preserved in (he Başbakanlık Archives. I m ad e a special
study o f those d o cum ents relating to the Vidin uprisings o f 1841 and
1850. T h e reports sent by (he governor o f the province and
confirm ed in details o f the rep o rts by special investigators sent from
Istanbul indicated that land disputes between (he landow ners a n d (he
B ulgarian peasants a nd corvccs lay at the root o f these rebellions.
Halil İnalcık 389
W e know (hat w hen sim ilar reform s had been a tte m p te d in Bosnia-
H erzogovina. land d isp u tes a n d corvees had given rise to d iscontent
and u prisings there too. T h u s, already at th e tim e o f m y doctoral
research I had begun to focus my attention o n q u e s tio n s such as
land ten u re a n d peasant problem s. Around the s a m e tim e Ö m er
Lutfi B arkan w as also carrying o u t his research o n th e land question
in the sixteenth ccntury. Aa for myself, th e land a n d related q uestions
have rem ained a c o n stan t focus o f m y research th ro u g h o u t my
academ ic career. In the years following 1942, w hen I com pleted my
do cto ral thesis, 1 co n tin u ed to co n d u ct research o n th e T anzim at era
o f O tto m an history in b o th its internal a nd in ternational aspects.
In 1953, as the five h u n d red th anniversary o f Ihe co n q u e st o f
Istanbul ap p ro ach ed , h istorians in Turkey b egan to focus their
aiten tio n o n th e historical significance o f this event a n d o n the reign
o f M ehm ed II in general. I lo o took p art in these activities a n d began
to collect inform ation in the archives relating to this period o f
O tto m a n history. In the forty years since .9 5 3 o n th e basis o f this
research I have published q u ite a n u m b er o f stu d ies o n the subject o f
fifteenth-century O tto m an history. In addition to the in fo rm atio n on
M ehm ed U ’s reign g ath ered from the B aşbakanlık archives, I
discovered (hat the Bursa sicillâi (law court reco rd s) also contained
im portant inform ation. T he series o f kadi reg isters fro m Bursa
begins in th e 1460s, a n d th e last th ree years o f M ch m cd ’s reign
(1 4 7 9 -8 1 ) a re covered in detail in a bulky register. B ecause the
m aterial in (he Bursa sid ü û t is m ostly concerned with city life in
Bursa, (he d irection o f my research tu rn ed to areas such a s O tto m an
urb an ism , tra d e , crafts, silk trade, industry', a n d the position a n d
adm inistrative activities o f the kadis o f O ttom an cities. S oon after
beginning m y research I realized th at the sid llâ ı co n stitu ted a source
o f capital im p o rtan ce fo r O tto m an social a n d econom ic history.
I-ater on 1 also m ade u se o f the Istanbul sicHlât for my research and.
in fact, a large p art o f Ihe docum entation th at I have used
th ro u g h o u t m y years o f research in O ttom an history cam e from local
c o u rt registers.
In the period betw een 1935 and 1950, before I began carrying
ou t my ow n research in these records, a num ber o f studies had been
carried ou l u n d er the auspices o f the Haık Evleri. M ost o f these
studies hud Ivon published in o b scu re journals, a n d Ihe w ork was

390 The Shaykh's Story Told By Himself
m ostly d o n e by high school le a th e rs as o p p osed to professional
historians. Because o f their location in the provinces, these reco rd s
had rem ained mostly inaccessiblc to professors from th e Istanbul
and A nkara faculties. T he publication efforts o f the period 1935*50
suffered som ew hat from diso rg a n iz a to n a n d lack o f consistent
standards. But w hatever its publishing flaws the co rp u s o f original
d ocum ents selcctcd from the sicillât thut took shape in these years
served to provide reliable first-hand inform ation on im portant
subjects, such as local developm ents and econom ic practiccs, p o p u ­
lar m ovem ents in rural areas, brigandage, a n d a g reat deal else.
In later years local studies grounded in inform ation extracted
from the c o u rt records o f O ttom an cities also becam e p o p u lar in
o th er parts o f w hat had once m ade up the em pire. H isto rian s in
Syria. Egypt, and the Balkan countries all cam e to realize the
im portance o f the O ttom an sicillât records as a so u rce fo r their own
history. In Syria Abdulkerim Rafeq; in Egypt A ndre Raym ond a n d A.
A. A bdurrahim : in Bulgaria G . Galabov. Berov, a n d S. Dim itrov, and
in Bosnia H am id Krashevliavic, A. S u frsk a . H. Shabanovic, H am id
lladxibcgic. a nd oth ers all published studies based o n these local
records. S o far as Turkey is concerned, a decision has now been
taken to collect the local records presently h oused in m u seu m s and
o th er m unicipal buildings in th e provinces a n d ho u se th em u n d er
o ne ro o f a t the N ational Library in Ankara.
T ow ards the end o f 1953 the subjects o f research aro u n d which
my interest w as beginning to concentrate had already becom e clear.
The m ajor axes aro u n d which my research w as to revolve w ere the
land question a n d the O ttom an tim ar system , O tto m an social and
econom ic history, a nd urbanization in t.ic O tto m an em pire from the
beginning o f the fifteenth century. While I w as c o n d u ctin g my
research in the Başbakanlık archives on the tahrir registers o f
M ehm ed II’s era I cam e across an extremely interesting a n d valuable
d o c u m e n t belonging to the period o f M ehm ed’s father, M u rad II.
This legiM ci. dating fıuııı 1432, was (lie im ıaı icgistci for the san ­
cak o f Arvanid. o r Albania, which I published in book form in the
y ear 1954. T his publication w as the first full edition o f a n O tto m an
land register İn Turkey. The only earlier effort in this field w as l^ijos
le k e te ’s publication o f the Estergom register in H u ngarian
translation. The tiinur register o f Albania contained do cu m en ts
Halit İnalcık 39 J
relating to the period 1432 to 1455 a n d pro v id ed im portant
inform ation shedding light on the O tto a\an tim a r regim e. It also
p rovided insight in to problem s co nnectec with O tto m a n settlem ent
in Albania a n d the identity o f local C hristian fam ilies th at were
in co rp o rated into the O tto m an tim ar system . T h e o th er registers
relating to the period o f M ehm ed 11 which I w as studying at the
sam e tim e revealed the existence o f C hrist an tim a rio ts in o th er parts
o f th e Balkans controlled by the O ttom ans. T hese research findings
d e m o n strated to my satisfaction th at the feudal-m ilitary aristocracy
rep resen tin g the p re-O tto m an regim e preserved th eir statu s in
O tto m an society as tim ariots. This discovery com pletely invalidated
the w idespread claim s that the O tto m an co n q u e st had led
autom atically to the expropriation o f C hristian lan d o w n ers by the
M uslim Faculty o f U w , and th ro u g h o u t ray life I have m aintained a
stro n g interest in law.
in 1956 I edited, to g eth er w ith D r. Robert A nhegger. a collection
o f legal rescripts belonging to the reigns o f M ehm ed II a n d Bayezid
11. Sim ultaneously a French translation of these law s w as prepared
by N tcoara Beldiceanu. while Franz Babinger published a facsimile
edition o f the text. 1 his translation, which w as p repared after our
edition had been published, co ntained many serio u s m istakes. Hie
review w hich I published concerning the translation u n fortunately
resulted in my losing a n o th er friendship.
As a resu lt o f m y researches into the O ttom an law c o d es a n d tah-
rir registers I h ad co m e to an im portant conclusion co n c ern in g the
O tto m an a g rarian regim e. Based on my research i n o w felt ready to
describe th e origin a n d general ch a ra c te r o f the O tto m a n system o f
taxation. In my article in T u rk ish entitled "Raiyyet Riisum u" I
established for the first lim e that land taxes such as the chift resm i
had to be u n d ersto o d within the context of a m ore general system
which d eterm in ed a n d defined the legal and social status o f peasants.
A ccording to the dictates o f this system it becam e clear to m e that
the cultivator o f a plot o f land sufficient to provide for ihc noedu o f u
peasan t family paid the full chift resmi. the cultivator o f half that
a m o u n t o f land paid the half chift resm i and represented the second
tier o f the landed peasant class, while cultivators with less than a half
chiftlik o f land co n stitu ted the low er tier o f the landed peasant class.
That these categories w ere the significant o nes determ ining social
392 The Shaykh's Slory Totd By Himseif
a nd econom ic status becam e clear from the tahrir registers
them selves, w here taxpayers w ere listed as belonging to o n e o r the
o th er o f these three categories. It also became clear th at the land as
well as the family cultivating the land were registered to g eth er a s one
unit. P easant families representing a certain potential labor capacity
w ere en te re d into the registers not as individuals b u t as p ro d u ctio n
units, i.e., the chifl hunv. As. bccuiue» vicar from O tto m a n archival
records, it w as the chifl ha n e which gave definition to the village
social categories w ithin the context o f the O tto m an im perial land
regim e.
By m eans o f centrally m aintained registers the O tto m an
adm inistration was thus able to organize a n d categorize th e land and
the labor o f the entire rural econom y a n d keep it u n d e r its own
control. My research had revealed this system w hich lay a t the very
heart o f the O ttom an im perial adm inistrative system . It w as this
system , the O tto m a n chift ha n e system, th at determ in ed th e o th er
basic O tto m a n adm inistrative practices and form s such as the tahrir
system itself, a nd it w as also the m eans by which the a m o u n t and
c h aracter o f land a nd personal taxes were d eterm in ed . In m y later
research I discovered that prio r to the O tto m an s in reg io n s w here
the agricultural production w as characterized by dry farm ing, sim itar
system s for regulating th e peasant labor a n d land had existed. From
the tim e o f the late Rom an empire o n w ard s im perial rulers
throu g h o u t the M editerranean lands had developed such system s for
m aintaining c ontrol over their prim ary source o f revenue, i.e., the
land a nd peasant. The O ttom ans, introducing very few changes o f
their ow n. m erely perpetuated existing n o rm s a n d p ractices. For
their p art they had as their principal concern preserving the peasant
land-fam ily un its in the c o nquered territories as productive tax*
yielding entities. The O ttom ans had little interest in o r incentive to
c arry o u t radical changes affecting peasant society. T h e O tto m an s
carried n either social no r religious revolution to the ru ra l society
they conquered.
Il is possible, thanks to the preservation o f th e extrem ely rich
O ttom an archival record-from tahrir registers, to law co d es, a n d law
c o u rt reg isters-to establish in detail the actual m aterial conditions
w hich prevailed in the rural parts o f Ihe em pire. T h ro u g h the
O ttom an records a nd knowledge o f ihe social and institutional
Halil İnalcık 393
conservatism o f th e O tto m an regim e w c are a ls o able to reco n stru ct
a fairly clear p ictu re o f w hat peasant life a n d a g ra ria n conditions
m ust have been like in the Balkans and A natolia u n d e r the pre*
O tto m an Scljukid, Byzantine, a n d even R om an im perial regim es.
Because very few do cu m en ts from the p re -O tto m a n period have
been preserved, o u r know ledge o f these periods rem ain s im precise.
But u n d e r the light o f a detailed knowledge o f th e O tto m a n d u f l h a ­
ne system som e a sp ects o f these earlier reg im es c a n b e clarified.
T h u s o u r original study on the O tto m a n s' “Raiyyet R ü su m u " opened
the way to a b ro ad new a rea o f research in b o th O tto m a n and
com parative contexts.
I co n sid er a s o n e o f the m o st critical]? im p o rta n t a sp ects o f my
w ork as a n . em pirical historian m y efforts in th e realm o f d ocum ent
a n d tex t publication. In the early years I tu rn ed m y en erg ies in this
sp h ere to d o cu m en ts pertaining to the T an zim at reform s. As
m entioned above, in 1954 I published the full ed itio n o f a tim ar
reg ister o f A rvanid. At the sam e tim e I published a collection o f
d o cu m en ts o n the reign o f the C o n q u ero r a n d o n th e city o f Bursa.
T h e series o f d o cu m en ts on Bursa (over five h u n d red ) has continued
w ith a seq u en ce o f articles in the journal Belgeler. M ost recently I
have p rep ared for publication th e custom s reg ister o f th e port o f
Caffa covering the years 1487 to 1490. I also collected for
publication O tto m an rescripts o f justice from th e sixteenth a n d
seventeenth centuries. I have published the texts o f O tto m a n law
co d es a n d coedited with R. A nhegger a collection o f regulations
d a tin g from th e reig n s o f M ehm ed II a n d Bayezid 11. At present I am
prep arin g an edition a n d translation o f three principal Sultanic
O tto m a n law codes. T he first o f these is the law co d e o f Süleym an I.
th e seco n d is the so-called k a n u tt-n a m e-i cedid com piled in the early
seventeenth ccntury, a n d the third is the Uw code o f (he sancak o f
Aydın. F or this project the text is being prepared a c co rd in g to the
principles o f critical text editions, a n d the text is acco m p an ied by
an n o tatio n s a n d a full English translation o f each o f the th ree codes.
T he w ork is being su p p o rted by a gTant from the N ational
F.ndowm ent for the H um anities a n d publication is an ticip ated d u rin g
1993.
A nother text publication w hich I am currently p rep arin g in
collaboration with Cilles Veinstein and M. Bcrindci is the custom s
.W4 The Shaykh's Story Told By Himself
registers o f Kİlİa a n d A kkerm an from the late fifteenth a n d early
sixteenth centuries. W ith the publicaticn o f the Caffa register, this
m aterial will provide th e basic so u rc e fo r Black S ea tra d e in the
fifteenth century.
PART F O U R : M A JO R P R O JE C T S
Over the c ourse o f my professional career 1 have u n d e rta k e n a
nu m b er o f lo n g-term projects which I hoped w ould provide a
foundation for fu rth er study in the field o f O tto m a n historical
research. Som e o f these projects ha«« already b een com pleted;
o thers are still in p rogress.
O ne o f these projects concerns the licillât o f Bursa. W hen 1 first
began to w ork o n these records in the early 1950s they lay in heaps
in one o f the cells of M ehm ed I’s m edrese in Bursa, covered with
dust and dirt. After I had already w orked for several years in Bursa I
had the idea o f p roposing a new hom e be found for these im portant
records a nd approached the G eneral D irectorate o f M useum s in A n ­
ka ra with a plan for preserving a nd cataloguing these reco rd s. T h e
idea w as enthusiastically received, b u t since the first stage in the plan
w as to send the registers to Topkapt Sarayı in Istanbul for rebinding,
f soon becam e the victim o f my ow n suggestion’s success. W hen the
registers w ere sent to Istanbul for cleaning, repair, a n d rebinding,
they becam e inaccessible for research for quite a long time.
Eventually the registers retu rn ed to Bursa a n d w ere h o u se d in a
special archive at the city’s Archeological M useum . O n c e they
retu rn ed to Bursa these registers attracted th e atten tio n o f b o th the
T urkish a n d th e international scholarly com m unity, a n d publications
based on these records began to proliferate.
M any years later, in the 1980s. I turned to the sicillât o f Istanbul
a s a potential so u rc e fo r the history o f th e e m p ire ’s capital city. The
Istanbul s k ill archives are now housed in the M üftülük o f Istanbul
a n d co n tain cluse to 10.000 volumes. T h is a r c h iv e w as c r e a te d
d u rin g th e reign o f Abdulham İd II (1& 76-1909) w hen a resurgence
o f interest in the Islamic sciences and particularly Islam ic law
m anifested itself. T he archive w as ploccd u n d er the ju risd ictio n o f
the S heyh-ül-lslam . D uring Abdtilluinid Il s tim e the archive w as
carefully o rg anized a nd classified und a catulog o f th e hold in g s w as
Halil İnalcık 395
also prep ared . This archive is o f first-rate im portance n o t ju st for the
history o f the city o f Istanbul bu t m ore generally a s a so u rce on
O tto m a n u rb an life, crafts a n d trade, a n d lege) history. I h a d thought
for a long tim e th at there was a need to develop so m e kind o f
org an izatio n al fram ew ork b y w h ich th is im p o rta n t so u rc e for
O tto m an histo ry could b e fully exploited a n d rese a rch results
published a n d dissem inated. W hile so m uch im p o rta n t scholarly
research h ad been carried ou t o n B yzantine Istanbul, it seem ed to
m e sham eful that such a m ajor so u rce fo r the h istory o f th e O ttom an
city should lie uncxploitcd a n d indeed alm ost com pletely ignored. I
becam e d eterm in ed th at this im p o rtan t source sh o u ld gain equal
reco g n itio n w ith th e Başbakanlık a n d Topkapı Sarayı arch iv es a s a
m ajo r c e n te r for research o n O tto m an history. W ith th is in m ind I
established c o n tact with the M üfti o f Istanbul, his h o n o rab le Seiahat-
tin Kaya, a n d with his assistant at the M ü ftü lik 's archive. Abdtilaziz
Bayındır, a n d I began im m ediately to en co u rag e so m e o f my
d o cto ral stu d e n ts a t C h icago to c a n y o u t their research th ere. 1 a lso
h a d th e idea o f setting u p a small team o f qualified rese a rch e rs w ho
c o u ld ta k e c h a rg e o f pub licatio n e ffo rts b a sed o n th e Ista n b u l sıcıüâl.
T h ro u g h c o n su ltatio n w ith professors Abdullah K uran a n d Z afer
T o p ra k o f B osphorus University 1 so u g h t advice o n establishing a
foundation d evoted to th e p ro m o tio n o f th is pro ject, T h e m ay o r o f
Istanbul, a t th at tim e B cdreddin Dalan, w as also a p p ro a c h e d fo r his
ideas o n the subject. Later on the planning com m ittee w as widened
to include p rofessors N u rh an Atasoy, Cemal K afadar, a n d G ulru
Kafadar, b u t bccau sc o u r so u rces o f funding w ere still in ad eq u ate
the p ro je c t’s realization had to be delayed. In the e n d a solution was
reached w hereby the project w ould be directed u n d e r the au sp ices o f
the C en ter for A rt H istory o f Istanbul’s Faculty o f Letters with
funding from the Koç Com pany. At the present tim e w ork con tin u es
o n tran sp o sin g the c o n ten ts a n d inform ation contained in these
registers in to d ata ban k s by use o f com puters a n d o th er technical
a id es. D u rin g th e early stag es o f th is projee' a p a rt-tim e research
sta ff o f th ree assistan ts is w orking to process th e inform ation in a
system atic fashion. T h e publication o f th e first reg ister o f th e kadi o f
Istanbul İs a n ticip ated shortly. It is the ho p e o f th e project organizers
th at o n c e this first in a series o f studies anti m o n o g rap h s o n the
396 The Shaykh '$ Story Told By Himself
Istanbul siciUdt is published il will serve to publicize the project and
further stim ulate interest.
Ilierc arc very few peoples in the world w ho are a s well endow ed
with such rich historical sources for their own national histo ry as the
Turks. T he variety o f archival evidence found in T u rk ey is
som ething unique. F or the past fifty years, ever since I b egan my
first w ork in the field o f T urkish history, I have O w n a stro n g
advocate o f the necessity for setting priorities that will e n su re the
preservation, scholarly classification, and o p en n ess o f access o f the
Turkish archives.
In 1985, in collaboration with his excellency form er am b assad o r
Ismail Soysal. w e organized a colloquium in Istanbul o n the archive
question. T h e prim e m inister, his excellency T u rg u t O zal. a n d a
num ber o f archive technicians and specialists took p art in this
colloquium a nd, following the m eeting, it w as d ecid ed by the
governm ent to allocate generous funds for the p u rp o se o f archive
developm ent a nd m odernization. At the p resen t tim e the O tto m an
archives in Istanbul are o n the way to becom ing an international
c en ter for scholarly research on ap ai w ith the London a n d Paris
archives. H un d red s o f cataloguing personnel are n o w w o rking to
classify the m illions o f docum ents preserved at the archives, a n d for
the first tim e a trained cad re o f archivists is n o w in place in Turkey.
If we recollect th at from the ruins of the O tto m an em p ire there
em erged m ore than tw enty independent nations, the need for
historians from these countries to t u n to the O tto m an archives for
the illum ination o f their own historical pasts is obvious. In addition,
the O tto m a n em pire is o n e o f the great em pires o f w orld history on a
par with the C hinese a nd Roman em pires. In addition to
O ttom anists. historians, a nd o th er specialists, the O tto m a n em pire
holds a p articular interest for sociologists a n d o th er social scientists.
For exam ple, K. W ittfogel a nd E. E isenstadt b o th devoted a
significant portion o f their w orks to th ; case o f the O tto m an em pire.
'H ie jou rn a l Helgeier (D ocum ents), which is published u n d e r the
auspices o f the T urkish Historical Society and o n w h o se editorial
b o a rd 1 currently serve, has been published continuously since 1964.
This journal serves as one of the principal m edium s fo r the
publication o f d o cum ents relating to O ttom an history.
H a lil İn a lcık 397
O n e o f the m ost significant archival so u rc e s fo r th e study o f
O tto m an history is the series o f registers, n u m b erin g m o re than 2 6 0
volum es, called the M iihim m e. T h e M iihim m e reg isters w ere those
registers in w hich m atters discussed by the Im perial C ouncil were
sum m arized in the form o f im perial rescripts, o r ferm a n s. M ore than
thirty years a g o I presented to the Turkish H isto rical Society my
idea o f publishing each o f the M iih im m e reg iste rs in a series o f
volum es. The essential elem ents o f my proposal w ere as follows:
each o f th e M iihim m e registers should be published first as a
facsimile
- each volum e w ould be acco m p an ied by a detailed alphabetical
index o f p ro p er nam es a n d technical term s
cach volum e w ould be acco m p an ied by an in tro d u ctio n serving
to indicate the peculiarities pertaining to that specific volum e
I w as convinced th at this plan w ould meet b est th e needs o f the
scholarly com m unity. I was aw are at the sam e tim e that previous
e ffo rts at sum m arizing the co n ten ts o f the reg isters a n d publishing
sim plified versions o f the texts in m odernized T u rk ish had failed to
provide m aterial which was o f any use to se rio u s scholars and
historians. Regretably. the executive com m ittee o f the society voted
against a d o p tin g my suggestion o n the gro u n d s th at it w ould prove
to o expensive. I still rem em ber with d isappointm ent th at am ong
th o se w ho rejected this proposal w ere m y historian colleagues. H ad
the project been un d ertak en thirty years ago as I h ad ho p ed , by now
the m ajo r universities o f the w orld w ould each have o n their library
shelves the foil 260-volum e set ready to serve as the fo undation for
all serious stu d ies in O tto m an history.
A nother o f th e m ost im portant scries o f registers for historical
research co ntained in the Başbakanlık archives are th e tapu tahrir
registers. T h ese registers, n u m bering m ore than 2 ,0 0 0 , are today
preserved m ostly a t the O tto m an archives in Istanbul bu t also in part
at the G eneral D irecto rate o f D eed Registration in A nkara. T he
im p o rtan ce o f this fund w as first dem onstrated in stu d ies carried out
by the late Ö m e r Lûtfi Barkan. Since the 1940s they have form ed
the subject o f active publication both wiihin T u rk ey and
internationally. In o u r opinion however, despite the flurry o f interest
in publication, no ideal m ethod o f publication has yet developed that
fulfills the req u irem en ts for scholarly use. For instance, let us take
398 The Shaykh j Story Told By Himself
the H ungarian publications based on th ’se registers w hich, bccausc
they are published only in H ungarian translation, b eco m e essentially
inaccessible to scholarship outside Hungary. H ad these registers
been transcribed in the original languag? they w ould have rem ained
m uch m ore accessible to the international scholarly com m unity. As
for the publications in Turkey, there has been an u n fo rtu n a te trend,
referred to above, tow ard simplification a n d m o d ern izatio n o f the
O ttom an texts. In my opinion, a system sim ilar to th at w hich I had
earlier proposed for the publication o f the M iih im m e registers, which
envisaged providing facsimiles o f the texts with n o tes a n d indices,
w ould be th e m ost suitable m ethod for scholarly use. It sh o u ld be
recognized that these publications a re not intended for the g eneral
public's use a nd should be designed only for u se by specialists.
Six years ago in 1986 I proposed to the T u rk ish Historical
Society a project for organizing the publication o f these imperial
land registers in a scholarly a nd system atic fashion. In this project I
proposed as the initial task the job o f publishing all the registers o f
the reign o f Süleym an 1 that pertain to the a reas co n tain ed w ithin
the present day borders o f Turkey as a series o f volum es. The
m ethod for preparing these volum es would co n fo rm to th e above
indicated publication specifications. The tahrir registers contain
inform ation on the population a nd econom ic con d itio n s o f villages,
tow ns, a n d citics indicating also the value a n d a m o u n t o f agricultural
p roduction. T hese censuses were carried o u t by the state for the
p urpose o f estim ating tax revenues and establishing social g roups.
C onsequently, w hen, according to the p ro ject’s plan, all th e tahrir
registers pertaining to T urkey from the reign o f Süleym an I have
been published, it will be possible to m ap ou t in full detail the
dem ographic a nd econom ic resources o f Anatolia as they existed
4 0 0 years ago. T he executive com m ittee o f the T u rk ish H istorical
Society agreed to accept this project ir.to th eir general plan, a n d a
com m ittee com posed o f specialists on the tahrir reg isters was
established. At present wc ore pureuing co n tacts with th e General
D irectorate o f S ta te Archives in Turkey to identify th o se individuals
w ho will be able to take charge o f the task o f publication.
A project that I w as fortunate to bring to fruition w as the creation
o f a p e rm anent organization for research on O tto m an social and
econom ic history. T o launch this project I conccivcd the idea o f
H a lil İn a lcık 399
convening an international co n g ress a n d . with th e ag re e m en t o f the
Dean o f the Faculty o f Arts a n d le tte r s , Emel D o ğ ra m a c ı, a n d the
C h airm an o f the D epartm ent o f Econom ics. O sm a n Okyar,
H accetepe University w as chosen as the site fo r th e first
international m eeting. The m eeting took place in A nkara in 1977.
T h ro u g h o u t the world since the Second W orld W a r th e fields o f
social a n d econom ic history had em erged as a re a s o f grow ing
interest a n d co n cern for historians. Following th e o p en in g o f the
T urkish Archives after 1930 both in Turkey a n d in the Balkan
c o u n tries a n u m b er o f im p o rtan t studies relating to th o se fields were
pro d u ced , a n d the social a n d econom ic aspects o f O tto m a n history
b egan to be studied in g rea te r depth. By b rin g in g to g eth er
research ers w orking in these fields a num ber o f new a reas for
research w ere identified a n d the m eeting served as a positive im petus
for the fu rth er developm ent o f O ttom an studies. Sub seq u en t
m eetings w ere held in S trasb o u rg (1 9 8 0 ). P rin ceto n (1 9 8 3 ).
M unich (1 9 8 6 ), Istanbul (1 9 8 9 ), a n d A ix-en-Provence (1 9 9 2 ). T o
give perm an en ce to these efforts a n d to er.courage fu tu re research,
we created an International C om m ission for the Social and
Econom ic H istory o f Turkey. T he founding m em b ers o f this
com m ission w ere, a p a rt from myself. O sira n O kyar, F.mel D o ğ ra ­
m acı, Kemal K arpat, B ernard Lewis, Irene M elikoff. W illiam H.
M cNeil, Nikolai Todorov, a n d Im m anuel W allerstein.
My m o st recent project in the realm o f O tto m a n social a n d
econom ic history has been to organize a n d ed it a textbook designed
to synthesize c u rre n t research advances. As p a rtn e rs for this project,
which, acco rd in g to the original contract w ith the publishers
(C am bridge University Press), w as to cover the whole period from
th e beginning o f the em pire to its final collapse within 75 0 pages o f
text, I ap p ro ach ed five w ell-know n speciaEsts w orking o n specific
periods o f O tto m an H istory-Suraiya Faroqhi, Bruce M cG ow an.
D onald Q u ataert, M ehm ed G ene, a n d Halil Sahillioğlu. In th e end.
ihc last tw o m em bers o f the g ro u p withdrew from th e p to jecl. I
u n d e rto o k to prep are the portion o f the work covering the period
13 0 0 -1 6 0 0 , a n d Faroqhi, M cG ow an, and Q u ataert took on the
responsibility fo r each o f the successive centuries to the close o f the
nineteenth ccntury. As a replacem ent for Sahillioğlu, Şevket Pam uk
ag reed to w rite the segm ent o n O tto m an m onetary history. After
400 TheShaykh's Story Told By Himteif
years in preparation the book lias finally been com pleted a n d sent to
the publishers. W e hope that it will be ready for d istrib u tio n in 1993.
T he book is on the o ne hand designed to an sw er som e o f the
q uestions raised by Braudel in his n o w classic b o o k on the
M editerranean w orld a nd o n the o th c ' h an d to co rrect, while at the
sam e tim e com plem enting, the w ork o f W ilhelm H cyd o n the Levant
Uadc. it is o u r belief that in this book we have convincingly
dem onstrated the im portant econom ic role played by the O tto m an
em pire in w orld history, a role which w as until n o w either
im perfectly u n d erstood o r m ostly overlooked.
A nother project with which I am now involved a s o n e o f the chief
responsible is the History o f the Scientific a n d C ultural D evelopm ent
o f i\1ankind being sponsored by U N ESC O . T h e fifth volum e o f this
w ork, currently planned as a seven-volume set, covers the period
1 500-1800. P rofessor P eter Burke from C am bridge U niversity a n d
m yself a rc sharing duties as editors of the fifth volum e, a n d we have
already agreed upon the general plan for the volum e. At present,
approxim ately sixty percent o f the chapters have been w ritten and
final publication is scheduled for 1996.
In addition to serving o n the editorial b o a rd s o f a n u m b er o f
journals. I have taken a personal role in founding a n d perp etu atin g
tw o specialized journals devoted to O ttom an studies. T h e first o f
these is Arcltivtim O ttom anicum , which 1 fo unded in 1969 together
with T ib o r H alasi-K un ( + 1 9 9 2 ), and the scco n d is the Journal o f
O ttom an Studies, founded in 1980 together with N ejat G ö y ü n ç and
H eath lx>wry. T hese tw o jo urnals are the only jo u rn als th at are
exclusively devoted to O ttom an studies as o p p o sed to th e m ore g e ­
neral context o f Turcology o r Turkish history. In th e category o f
general journals covering all these fields the leading jo u rn als are The
jo u rn a l o f Turkish Studies (Cam bridge, MA) u n d e r the joint
e ditorship o f Şinasi Tekin a nd G önül T ekin; International fo u rn a l o f
Turkish Studies (M adison, W l); T u ra ca (Paris); a n d Türk Dünyası
Araştırm aları (Istanbul, 1980-). In addition, Tiirkologischer
Anzeiger, published annually in Vienna sine« 1975 u n d e r the
dire c to rsh ip o f A ndreas Tietze, gives a com prehensive listing o f
w orldw ide publication on both Turcological and. m ore specifically,
O tto m a n -re late d subjects.
H a lil İn a lc ık 401
W e are cu rren tly w orking on n project for the p rep a ra tio n o f
a n o th e r kind o f practical w ork designed for re se a rc h e rs wishing to
c o n d u c t research in O tto m an history. O u r plan is to p rep a re a w ork
organized as a dictionary o f O ttom ar. technical term s. The
p rep aratio n o f such a w ork has n o w becom e a n ecessity as the
n u m bers o f stu d en ts a n d specialists concentrating th e ir research on
the O tto m an archives c o n tin u es to g row . To start w ith I p ro p o sed to
tw o distinguished T u rk ish colleagues, Cemal K afad ar o f H arvard
University a n d N ejat G öyünç o f Konya University, th a t th e three o f
u s w ork to g eth er on this project. Later on Şinasi T ek in joined us.
W hile taking n o te o f the efforts o f o u r predecessors in th e field, such
as M ehm ed Z eki Pakalin, M idhat Scrtoglu. a n d R eşat Ekrem Koçu,
for o u r ow n w ork wc plan also to incorporate in to th e volume the
results o f o u r ow n research over the years preserved o n index cards.
PA R T FIV E: A M E R IC A
In the years betw een 1943 a n d 1972 I taught O tto m a n history at the
Faculty o f L anguages. H istory, and G eography at th e University o f
A nkara. I becam e an assistant in 1942. w ss p ro m o te d to doçent in
1943, a n d b ecam e full professor in 1952. In 1956, in ad d itio n to my
teaching at the Faculty o f Languages. H istory a n d G eo graphy. I also
taught O tto m a n adm inistrative history a n d the history o f the Turkish
Revolution a t th e Faculty o f Political Science, A nkara. O n several
o ccasions d u rin g this period 1 was invited to be a visiting professor
at various A m erican universities. I cam e to the School o f
In tern atio n al Affairs at Colum bia University in 1953-54. In 1956 I
w as aw arded a Rockefeller Fellowship to spend one year as a
research fellow at H arvard University; and in 1967 I spent one
sem ester a t the D ep artm en t o f N ear Eastern Studies a t Princeton
University.
P rio r to 1971 I had never co nsidered :he possibility o f m oving
perm anently to the United States, bu t in 1971 th e H istory
D ep artm en t a t H arvard University invited me to deliver tw o lectures,
a n d the idea o f m y joining the d ep artm en t on a perm an en t basis was
d iscussed. A round the sam e tim e. Professor Thom as N aff o f the
D ep artm en t o f O riental Studies a t the University o f Pennsylvania
invited m e to join his dep artm en t on a five-year co n tra c t, but
because I had not yet m ade up my mind ab o u t k'aving Turkey
 402 The Shaykh’s Story Told By Himself
perm anently J felt that I should not acccpt such a lo n g -term offer.
T he next year. 1972, brought a very han d so m e offer from the
University o f C hicago as University Professor with responsibility in
the D epartm ent o f H istory for teaching and supervising research in
O ttom an history. D uring the 1970s Turkey w as in the th ro es o f
s tudent riots sparked by the revolutionary left m ovem ent, a n d it was
becom ing increasingly difficult to m aintain o rd e r in the university
classroom s. G u n s were being shot off in the co rrid o rs,
confrontations betw een the students and the police becam e a daily
occurrence, a nd there w ere m any student fatalities as well. D uring
the tim e o f the funeral processions for these stu d en ts th e Faculty w as
routinely closed a n d all academ ic w ork g ro u n d to a halt. In such an
atm osphere, it becam e virtually impossible to carry o u t either
teaching o r research, a nd so I decided to b roach th e m atter o f
leaving Turkey for A m erica with my wife Şevkiye. Şevkiye a n d I had
been m arried since 1945 and by that time she had becom e ch air o f
the Arabic dep artm en t at the Faculty and an established sch o lar in
h er own right. I knew that accepting the offer at C h icago w ould
entail considerable sacrifice for her. W nen, however, she agreed to
accom pany m e, 1 accepted the offer fro:n C hicago a n d w e m oved to
Hyde Park, taking with us o u r grandson G ö k h an , w h o h ad been
born tw o years earlier. From 1972 to p resen t I have lived in
Chicago, a nd having grow n u p in the densely urb an ized environm ent
o f Istanbul. I quickly adjusted to life in one o f A m erica’s big cities.
My hom e ne a r the shore o f Lake M ichigan is only 2 0 m inutes
w alking distance from the University.
W hen w e arrived the spirit o f the history d ep artm en t at the
University o f C hicago w as W illiam McNeil, au th o r o f th e Rise o f the
West. I had m et this paragon o f global historians twice previously at
m eetings in Venice a nd M adison. W isconsin, it w as M cN eil’s
am bition to m ake the history departm ent at the U niversity o f
C hicago into a ce n te r w here specialists rep resen tin g all a reas o f the
globe could gather, a nd with this view in m ind it w ould have been
unthinkable that O ttom an history shoulc fail to be rep resen ted in the
d e p a rtm e n t’s pro g ram o f study. Among the o th er m em b ers o f the
d ep artm en t at that tim e w ere Europeanists, such as the d ep artm en t
chair. Karl M orrison, a specialist on Medieval F u ropcan history;
Frich C ochrane, a specialist on the Italian R enaissance; a n d Leonard
Halil İnalcık -403
K riegcr, an expert on E uropean intellectual h isto ry . T h e Asianists
included D onald 1-ach. a u th o r o f Asia in th e M a k in g o f Europe, and
the h isto rian o f C hina Pin g -ti-H o . 'Illis d istin g u ish e d g ro u p o f
scholars gain ed C h icag o 's D epartm ent ? f H isto ry a rep u tatio n as
o n e o f the w o rld 's forem ost ce n te rs for h isto rical research . At
C hicago it w as possible to atte n d an in terestin g g u e st tccturc
delivered by a n expert in the field nearly every day. and
interdisciplinary w ork in social sciences was p a rticu larly en co u rag ed
th ro u g h the m edium o f specialized sem inars a n d the w ork o f the
C om m ittee o n Social T hought. C hicago’s library, w hich co ntains
over fo u r m illion volum es, also acted as a stim ulus to serious
historical research . In m y opinion developing n a tio n s should follow
A m erica's exam ple in devoting resources to th eir libraries as a
critically im p o rtan t stim ulus to both education a n d m odernization.
The U niversity o f C hicago, as an institution w hich places prim ary
em phasis on original research a n d publication, allows its professors
the m axim um deg ree o f freedom in determ ining (heir teaching
p referen ces a n d priorities. As a result, I w as able to adjust my
teaching schedule with a view to achieving h arm o n y w ith my own
c u rre n t research interests, thereby widening th e scope o f my
research to include new topics, while at the sam e tim e m aking o p ti­
m al u se o f my sp are tim e for publication activity. In m y opinion the
University o f C hicago provides the ideal w orking environm ent for
scholars. Follow ing my retirem ent in 1986 1 rem ain ed active at the
university a n d con tin u ed to oversee the p ro g ress o f my doctoral
stu d e n ts' w ork. At the sam e tim e I have m aintained close ties with
my colleagues.
T u rn in g n o w to the situation o f T urkish Studies at th e University
o f C hicago, it m ay be said th at the beginnings o f the p ro g ram date
from the academ ic year 1962-63. w hen Richard C h am b ers w as first
ap p o in ted to the D epartm ent o f N ear Eastern la n g u a g e s and
C ultures. Shortly before iny arrival at the University o f C hicago, Fa-
liii U had been invited to juin (he NELC as Professor o f T urkish
la n g u a g e a n d Literature. After Professor Iz’s retirem ent and
dep a rtu re from C hicago, he w as replaced by Robert D ankoff. a
productive expert in the field o f Turcoiogy. At the University o f
Chicago it h as been possible for g rad u ate students, after com pleting
 404 The Shaykh'i Story Told By HiniuHf
(heir elem entary language training, to co n d u ct o riginal historical
research using O ttom an sources.
During m y years al C hicago İ (rained twelve such advanced
graduate stu d en ts a n d all o f them conducted prim ary research in the
O u o tm n archives o f Istanbul, w rote original d o cto ral theses, and
now hold positions a( a variety o f univcrsi(ics. As (hey have
progressed in their curccrs they continue to publish original
scholarly contributions relating to the history o f th e M iddle East
d uring the O ttom an centuries. My pnm ary goal in train in g these
graduate stu d e n ts w as always to prepare them as ex p erts in O tto m an
archival research, a n d m y courses were always o rg an ized w ith that
goal in m ind. I m ade it a m atter o f principle to w ork very closely
with my advanced doctoral students to e n su re th at they avoided the
sad fate o f som e o th er so-called experts w hose teachers a n d advisers
allowed them to defend (heses a nd even publish b ooks know ing that
their students com m and o f O ttom an T u rk ish w as only barely
adequate.
In reccnt years the efforts a t m odernizing archive adm inistration
a nd the decision to liberalize access to the O tto m an archives has
b roadened the possibilities for conducting serious research into
O ttom an history. Because these archives serve as the repository for
the national histories o f m ore than tw enty co u n tries th at have
em erged from the form er em pire, it seem s inevitable that the m ost
im portant universities will w ant to create o r m aintain positions for
O ttom anists w ithin the general fram ew ork o f historical studies.
W e have noied w ith regret a recent tren d a t som e universities
w here O tto m an studies a nd Turcology have been elim inated for
financial reasons. U nfortunately, at my ow n institution, the
University o f C hicago, the position 1 had occupied w as allocated to
o th er fields a n d a t present O ttom an s(udies is not being inain(aincd
at its form er level. T his is a particularly u n fo rtu n a te developm ent
since a solid infrastructure for O ttom an stu d ies h ad been created
d u rin g my ten u re a t the University o f C hicago. Particularly
n otew orthy in these developm ents w as the creatio n o f a n im portant
collec(ion o f O ttom an docum ents for researchers. T h e co re o f the
collection w as contributed by the late Professor Alexandre
B cnnigscn. w ho brought with him to C hicago an im pressive num ber
o f m icrofilm s from the Başbakanlık and Topkııpı Sarayı archives. T o
Halil İtıalcık 405
this fund I a d d ed m icrofilm s o f a num ber o f d o c u m e n ts and
m an u scrip ts that I had collected over the y ears in the libraries and
archives o f Turkey. After p h o to-duplication, binding, and
classification o f this m aterial, the university's lib rary w as e n rich ed by
a collection o f O tto m an do cu m en ts and h isto rical m an u scrip ts. It
may be said w ithout exaggeration th at the collection o f O tto m an
do cu m en ts n ow housed a t C h icag o 's Kegenstein Library co n stitu tes
o n e o f the richest sources for research on O tto m a n histo ry outside
Turkey. Using (his m aterial it w ould be possible to w rite any n u m b er
o f do cto ral theses. At present (he archive is being u sed by stu d en ts
an d pro fesso rs w h o m ake research visits to C h icag o from all p arts o f
the U nited States.
A part from this archival m aterial. Regcnstein Library also houses
o n e o f A m erica's richest collection o f p rim ed b o o k s in O tto m an and
m o d ern T u rk ish . In view o f all this effort a t building u p a program
o f T u rk ish studies at the University o f Chicago, it w ould have been
unthinkable to ab an d o n it o r allow it to languish. Som e o f my
colleagues at the university w ho shared this sen tim en t began serious
efforts to raise end o w m en t funds to found a c h a ir in O ttom an
Studies. T h ro u g h a m atching funds agreem ent, w hereby half the
m oney will be supplied by the T u rk ish governm ent a n d the o th er half
by (he University o f C hicago, a decision to c rcate such a c h a ir has
recently been reached. Both (he university’s p resid en t, H a n n a Gray,
an d th e fo rm er Prim e M inister o f Turkey. T u rg u t O zal, gave their
personal approval (o these undertakings, a n d som e significant
pro g ress tow ards th e goal o f funding this c h a ir h as already been
m ade.
O n e o f the intellectual traditions o f the U niversity o f C h icago is
the em p h asis it places on interdisciplinary research a n d co n tacts. My
ow n ap p o in tm en t at the university was principally in history, bu t 1
was also a m em b er o f the D epartm ent of N ear E astern L anguages
an d C u ltu res a n d took an active interest in their activities. W ithin
this d ep artm en t the languages and cultures o f all the M iddle Eastern
co u n tries from a n cien t Egypt a n d the civilizations o f M esopotam ia
to those o f (he p resen t day are all taught. C ollaboration with both
stu d en ts a n d faculty from this departm ent has been o f g reat benefit
to m e, a n d occasionally w e have conducted joint sem inars o n closely
related a reas o f research. Tor m e o n e o f the m ost interesting o f these
406 The Shmidt's Story Totd tty Himself Halil İnalcık 407

jo in t sem inars w as the com parative study o f palace o rg an iz a tio n in co llo q u iu m o n slaves a n d slavery jo in tly cg an ized b y m yself. Ralph
the p rem o d em societies o f the M iddle East. F ro m th e w o rk o f this A usten, a n d j. C o atsw o rth , a n d th e co n feren ce o f th e a g e o f Süley-
sem inar it e m erg ed that som e o f the m ain fea tu re s o f palacc m an th e M agnificcm o rg an ized by m yseif a n d R ic h a rd C um bers.
o rganization, su c h as the division intc m ale a n d fem ale residential 'I'h c la tte r c o n fe re n c e w as o rg an iz e d a s a n In te rn atio n al sym po-
q u a rte rs, can be tra c e d as a c ontinu o u s tra d itio n as far back as siu m an d th e co n feren ce p a p e rs a re c u rren tly in (he p ro c e s s o f being
ancient M esopotam ia. In m y opinion, n eith er th e O tto m a n em pire, published.
n o r for th a t m atter the U m ayyad o r A bbasid c alip h ates, c a n be I m e t m y fu tu re wife Şevkiye w h en w e .vere b o th s tu d y in g A rabic
properly u n d e rsto o d a nd explained w ithout referen ce (o a n cien t a t the Faculty la n g u a g e s . H istory, a n d G eography in A n k ara. W e
M esopotam ian a n d Iranian civilization». T hese a n c ic n t civilizations w ere m arrie d in 1945, a n d in 1948 o u r d a u g h te r C ü n h a n w as bom .
b e a r a c lo se affinity t o th eir h istorical su ccesso rs in m an y areas, su ch A little m o re th an tw enty y e a rs later sh e gave b irth t o o u r g ran d so n
a s co n ccp ts o f state a n d kingship, taxation a n d landholding, G ö k h an . In 1989 my wife Şevkiye p assec away. S h e h ad been not
traditions o f u rbanism a n d trading practices a n d , m o re generally, only a life’s c o m p an io n to m e bu t also a colleague in s c h o la rsh ip and
e conom ic philosophy a n d social structu re. w ork p a rtn e r. A fter co m p letin g h e r studies in A rab ic lan g u a g e a n d
O ne o f th e m ost unforgettable m em ories o f my tw o d e c ad e s at literatu re, sh e becam e a faculty m em ber and later d e p a rtm e n t ch air
the U niversity o f C hicago relates to th e visit from T u rk ey o f a g ro u p o f the p ro g ram in Arabic language a n d literature a t th e Faculty o f
o f sufis belonging to the H alveti order. l.e d by th eir sheyklt, M uzaf- L an guages. H isto ry , a n d G eo g rap h y at the U niversity o f Ankara.
fcr, a g ro u p o f m ore than tw enty dervishes g a th e re d in the S h e p rep a re d a scholarly edition o f th e Layla w a M a jn u n sto ries o f
university’s chapel to w itness a p e rfo m a n c c o f th e sem a ritual o f Kays ibn M ulaw w ah a n d p rep ared an u n published d o c to ra l thesis on
dancing a n d w orship. F or the occasion the chapel w as filled with passages from th e A rab chronicles relatin g to th e O tto m a n s.
stu d e n ts a n d o th er observers. W hen th e ritu a ls w e re com pleted, •••
sheykh M uzaffer joined som e o f the audience at a d ifferen t location
In th e fo regoing I have d e scrib ed in my ow n w o rd s m y life a n d
to respond to th eir questions. S om e ol the sh e yk h ’s disc pies, both
acco m p lish m en ts a n d failures in acco rd an ce w ith the T u rk ish
Am erican a n d G e rm a n , w ere also present. As th e q u e stio n in g b eg an ,
proverb: “Şeyhin keram eti k endinden m enkul.'1 (All th e g re a t d eeds
the lim its o f M u z a ffe rs u n d e rstanding o f Islam ic m ysticism a n d su n
o f the shaykh arc related by the shaykh himself.)
philosophy w ere soon revealed. MuzalTer’s a ctu al p ro fessio n w as
bookseller at Ista n b u l’s central book m arket, a n d his g ra s p o f som e
theological c o n c ep ts w as not that profound. D uring the qu estio n and
answ er session h e faltered a bit in om c o f his resp o n ses a n d finally
lost his tem p er. D espite this m om entary em b arrassm en t, however,
th e evening a s a w hole w as a g re a t success a n d rem ains a s o n e o f m y
m o st truly m em orable experiences a t the university. T h e dervishes’
cries in th eir repeated invocation o f G o c ’s nam e reverberated o ff the
chapcl’a cciling filling (he air with sptiiiual iutcusiiy, a n d I was
genuinely m oved. It stru ck m e that su :h an event taking place in
A m erica heartlan d could only have tran sp ired th ro u g h the
m iraculous intercessio o f the Prophet M uham m ad himself.
T w o o f (he m ost mcmornbk* a n d significant scholurly m eetings
that 1 participated in during my years Jit t'lu c u g o w ere (he

D İZ İN
1856 Paris ıınılıi|fflusı.
20 «
I. A IiM d lıı Keykubml, 11
I, Buyu/iıl. 62, 66, 77,
138, ISS, 138
I, Hcnodolto Zaccaria, 14
I. François, 27, 31
I, lllStinianos, 112
I, Süleyman, 126, 156,
142, 187
II. Abdlllhamld, 2S2
II. A ndronicus, IS
II, Andronikos, 103
II, B ıy n ld , 72, 136, 187,
288, 320
II. Felipe, 242. 243, 248,
249
II. Henry, 31
II. İzzii'd-Dîn Keykİvû»,
86
II. Mehmed, 29,64. 78,
125. 138. 156, 157
II. Murad, 55, I IS, 156,
157.163. 187.229.
248,233,284.283
ll.P ililip.3l.23l
II.TmfcQ,37
III. Andronicus, 16
III. Mund. 160
IV. Rüknü'd-Dîn
KıltçursJin, 86
HM halat 409
Almugavar, 239 ATÜT, 282. 300. 302,
alp, 185 513,315,319
Amiral Duquesne, 220 avtrlı-l divaniyye, 96
V, Kari, 27,28, 33, 39,
Avarlar, 229
190,219, 230.231,
Anaca (Aniya), 12
Andrea Doria, 34,190 Avlont, 241
2S4
Andren Zeno, 27 Avtonya, 29, 57, 118, 119
V. Parıy, 392
Angiolollo, 257 Avusturya, 29, 59,143,
XIV. Louia, 216, 219
Aniya, 12 145,210,218,219,
A Antalya, 4 5 .1 3 1 .1 4 4 , 221.222, 231,242,
A Ması, 258 355 268
A. von Rustow, 295 Apulla, 34 Aydın Beyliği, 20
Abbasî, 92, 123, 186, Arugon, 24, 239,240 Aydınogulları, 17
188, 190, 192 Arillo, 227, 259 Aydoa, 33
Abbi da Salnt-Pierre, 228 Arill, 69 AvaİAli, 119,207
Abû lıhak, 191 Arnavutluk, 20, 53,55. A zak . 146
Acadtmla Platunica, 259 57, 66 ,6 9 , 7 2 ,77.80ı Anc Yahya (H o fU h ).
Acarnania, 20 156 14
Aegina, 15 Amold lanet, IIO
»
Agriboz, 1 5 ,1 8 ,2 0 ,2 1 ,
mz-i mukaar. 171.177. ft.d e la a t o o p t o e . »43
2 6 ,2 7 ,4 2
178,17» ft. M fe r. 1 2 5 .1 5 7 .1 5 8
Abdnfime, 32
AK Evren, 8 5 ,8 6 ,9 3 ,9 4 AskÇkakaMB. 226 8. Y edtjride.285
Ahnedî, 191,194,195 Amahaa. 189 M m , 45
t a p i r . 185
Ahm edl P â l, 191,193 AtatM. 202.204.205.
207.211.232.290l B a td a d .8 S .9 2 ,172,188.
Ahmet Paja, 29
291.294.3691370. 190,334
Aldurman, 11 8 .119
Akriıas Planı, 277 371.372.373.378 bahada;ISS
A lin. IS. 11«. 120.240, BaMc.232
Aksaray, 86
akümones, 103 2S9l 262.264.263. Bacja Luka, 55
Alacahisar, 118 268.288 ftafheon.48
Alaiye, 4 5 .5 7 Atina Oncnüeai. 288 Barbaros. 30,34,35,36.
Alberi, 238 A felS9 37,38.119,190,242,
Alfonso Fadriqwe. 15 256

Belgrad, 3 7 , 43, 5 5 , 58,
59, 2 5 4
B cnnak, 103
B ergson, 311
B erlin K ongresi, 2 6 6 , 267
beylerbeyi, 53. 5 5 , 57,
114, 117, 118, 156,
254
Beyoğlu, 2 0 0
B eyrut, 2 0 3 , 238
Bitlıyııia, 2 3 , 298
Bitlis, 175
B loch, 105, 109, 29 4 ,
2 9 5 , 3 0 4 ,3 1 1 ,3 7 8 ,
38 0
B od o n itsa, 18
Bolayır, 113. 114
B onneval, 251
b o o k k eep in g , 283
B osna, 53, 55, 56, 57, 58,
59, 6 0 , 71, 7 3 ,8 1 , 117,
118, 119, 120, 133,
135, 146, 151
B rad fo rd , 2 5 8
B raniçeva, 70
B rau d el, 2 2 8 , 2 7 4 , 29 8 ,
299, 3 0 4 , 3 1 0 ,3 1 3 ,
314, 3 1 5 , 3 1 6 , 317,
318, 3 1 9 , 3 2 0 , 32 1 ,
322, 3 2 3 , 3 2 5 , 327,
328, 3 2 9 , 3 3 2 , 333,
334, 3 3 7 . 3 3 9 , 34 1 ,
342, 3 4 5 , 3 4 6 . 347.
Halil İnalcık 4 1 1
3 5 0 , 3 5 6 .3 5 7 , 36 1 . C o lin Im b e r, 2 9 2 D o m en ico , 19, 2 0 0
3 6 2 , 3 6 3 , 3 6 6 , 37 9 , C o p a, 146 d o m in iu m e m in e n s , 105
3 8 0 , 3 8 3 , 3 8 4 , 385, C o p p iıı, 2 2 1 ,2 2 3 D on Jo sep h N asi, 33
398 cuu’â ıı, 154 D on |u a n , 2 4 2 , 2 4 3
B ulgaristan, 117, 119,
D o n a G ra c ia , 33
138, 2 6 7 , 2 6 8 , 269 c D ö m ck e, 2 6 8
B d g a rla r, 2 0 , 112, 113, Ç ağ lar K eyder. 3 1 3 , 3 8 5 1
D rava, 12, 2 2 9
144, 2 2 9 Ç a n d a rlı Ali P aşa, 6 2
D u b ro v n ik , 5 8 , 138, 139,
B urgos, 113 Ç aııd arh H alil P aşa, 6 4 , 1 5 3 .2 9 9 , 3 1 6 ,3 1 7
B üyük C a th e rin a , 2 3 2 284
D u k ak in , 119
Büyük D o m estik o s, 18 çeleb, 154
D u k as, 5 2 , 1 55, 156, 168
Ç en d e reli H alil, 50 D u rk h eim , 2 9 4 , 3 7 7 , 3 7 8
C Ç e râ g a n , 2 0 6 D eşik, 71
C âhiz, 91 Ç e rk e z ista n , 145, 148 D C lkadiriye, 6 9 , 79
C anik, 80 çift-resm i, 9 7 , 100, 108
Capital, 127, 130, 131, Ç im le n , 8 4 , 114, 118, E
132, 3 1 8 , 3 5 0 , 365 119, 173 E. Z a c h a ria d o u , 2 9 2
çapul, 109
Ecnebi d efterleri, 170
C attan e o , 19 D
Eflak, 5 3 , 55
C eneviz, 11, 13, 14, 15, D alm açy a, 3 0 , 58
E ğriboz, 112, 118, 119
16, 17, 19, 2 1 , 2 2 , 24, D am a d İb rah im , 2 0 6
E isen stad t, 3 0 4 , 3 9 4
25, 51, 139, 146, 197, D a r ü l-H a rb , 2 0 9 E l-H a c S in an , 13 0
1 9 9 ,2 0 0 , 2 3 1 ,2 4 0 , D a r ü l-İslâ m , 2 0 9 Engels, 3 0 0 , 301
247 D efter-i H a k â n î, 2 8 3 , 2 8 5 Enosis, 2 6 6 , 2 6 7 , 2 6 8
Cenevizliler, 13, 14, 138, D elvine, 119
E p h esu s (S elç u k ), 12, 14,
146, 197 D enizli, 4 5 , 4 6 , 86 15, 23
C engiz H an , 229 D im e to k a, 1 14
Epir, 53, 2 6 6 , 2 6 7
C crvantes, 2 5 0 D im itri, 71, 2 0 5 , 2 6 4 E retn a, 2 2
C harles V III, 216 D iııın, 68 Eskilıisar, 23
C hayonov, 2 8 2 D io cletian , 103 E sk i-Z ağ ra, 117
Cios, 12 D o ğ u A k d en iz, 2 7 5 , 3 1 6 , E sterg o n , 37
Cizye, 68
, 1 16, 335 321 Evliya Ç elebi, 9 3 , 18 0
C ubham . 165. 168 D o ğ u -S o ru n u , 2 1 0 Evrcnos G âzî, 53

F G elibolu, 17, 18, 2 4 , 51,
Fâtih, 2 4 , 2 5 , 26, 2 7 , 54.
50, 55, 56, 57, 6 2 , 6 4 ,
65, 66
, 72, 74, 77, 79,
102, 115. 117, 120,
129. 134, 137, 156,
157, 158, 160, 161,
162, 163, 168, 186,
187, 189, 193, 197,
199, 2 0 0 , 2 0 5 , 245,
2 4 8 ,2 5 4 , 2 6 1 ,2 7 7 ,
284. 285. 288, 291,
320
Ferecik, 55
Filiki F.theria, 264
F ilistin, 14, 2 4 1 ,2 7 7
F iru z P aşa, 6 2
F lo rin a, 118
F o ça, 12, 1 9 ,2 1 ,2 2 , 58
F ran z B abinger, 3 7 4 , 389
F u ad K ö p rü lü , 6 2 , 20 4 ,
?R7. 2 8 8 , 2 9 4 , 326
F u zu lî, 2 8 9
G H . D ern sch w am , 130
G , G ü lru , 2 5 8
G .A. M cnavino, 157
G ala ta, 141, 166, 167,
197, 1 9 9 ,2 0 0 , 2 0 4 ,
240, 247. 258
G a s to n R ic h ard . 294
G ed ik A hm et P aşa, 29
Halil İnalcık 413
h aın riy y a, 192 İpsala, 5 3 , 8 2 , 114
G ed iz (H e rm o n ), 47
H am se, 192 İshak Bey, 5 5 , 56, 77
H ariciy e H azîn e-i Evrakı, İsk e n d e r Bey, 72
52, 54. 78, 8 2 , 113,
211 is tm â le t, 1 06, 115, 2 4 6
114, 117, 118, 119,
I la rm a n k a y a
125, 138, 2 3 9 , 2 5 8 ,
İstolni, 3 7 , 43
(C h irm e n k ia ). 61 iç rü tn âm eler, 195
265
h âssa h a re , 158 İtalya, 2 1 , 2 4 , 2 6 , 2 9 , 30,
G em lik, 12
I Ieath L ow ry, 2 5 4 31, 3 3 , 3 4 , 3 5 , 38, 39,
g eo -d e te rm in ism , 311
H elenizm , 2 6 0 , 2 7 7 40, 5 2 , 5 7 , 5 8 . 102.
G eo rg i İste p a n , 72
H ellen, 2 6 0 130, 138, 139, 143,
G e o rg io s P ach y m eres, 12
H en ri IV , 2 1 8 152, 2 3 1 , 2 4 5 , 2 48,
gılm ân, 154, 193
llc ta e r ia r c M u zalo n , 4 8 2 57, 2 5 9 , 2 6 9 , 2 7 0 ,
G in , 71
H ırv atistan . 5 6 , 57 3 15, 321
G irit, 13, 15, 144, 2 2 0 ,
H in d ista n , 2 1 9 , 2 3 3 , 2 4 9 , İttih ad ve T e ra k k i, 2 0 7
22 3 , 2 5 0 , 2 6 4 , 2 6 5 ,
314 iu g a tio -c ap ita tio , 104,
26 7 , 2 6 8 , 2 7 0 , 2 7 7
H isareri, 6 5 109
G irit H arb i, 223
H o d id y e, 57 İzvornik, 118, 119
G o rajd e, 58
H o sp italler, 11
G rc g o ra s , 52, 83
llu n la r , 2 2 9 J
G re o g o ra s , 19
H u n tin g to n , 201 lu c h e ra u d e S a in t-D e n is,
gutum, 6 3 , 76, 7 7 , 154,
H u ri Islam o ğ lu , 3 1 4 , 3 51, 59
155, 156, 162, 163,
354
164, 165, 166, 167, K
h ü m a n izm a, 2 5 9
253 K. S ettoıı, 2 5 0 , 3 3 0
K âbûsnâm e, 194
İ
H K alım u z, 14
İbn B atu ta, 50, 8 9 , 93,
112 K aüiakra, 112
II.A R. G ibb, 8 9
İçili, 75 K ant, 303
I la b sb u rg la r, 2 1 8 . 2 2 4
ih tid a, 2 5 5 K an u n n âm e-i C ed îd , 2 4 7
H acı H alîfe, 174
İm ro z, 2 7 , 2 7 0 Kapı D ağı (C y zicu s), 51
H alep, 181, 2 4 9
İn eb ah tı, 58, 1 18, 119, K araköy, 198, 199, 2 0 0
H alc p a, 2 6 7
179, 2 0 9 , 2 3 9 , 2 4 2 . K aram anlı R ü stcm , 2 8 4
H aliç. 198
250, 255 K aram ides, 12
H a m m er, 23, 2 5 8

K araosm anoğulliirı, 59
K ardak, 2 6 9 , 271
K aresi, 18, 2 2 , 5 1 , 6 7 ,
112, 239, 240
K aresi T ü rk leri, 239
K arlofça, 2 0 5 ,2 1 0 ,2 1 9 ,
2 26, 251
K arn o b ad , 53
K astam o n u , 4 5 , 4 6 , 47
K astrio ta, 6 9 , 72
K atalan, 1 5 ,2 0 , 198, 231,
239, 24U
K ayseri, 6 5 , 8 9 , 23 6 , 2 4 5 ,
339, 3 40, 355
Kefe, 79, 118, 119, 140,
146, 147
K em al Reis, 241
K ıbrıs, 1 8 , 2 1 ,4 5 , 57,
7 9 , 2 3 4 , 2 4 2 , 2 6 1 ,2 6 4 .
265, 266. 267, 268,
269, 2 7 1 ,2 7 2 , 27 3 ,
2 7 4 , 2 7 5 , 2 7 6 , 27 7 ,
278, 279, 286
K ırım , 4 7 , 139, 141, 145,
146, 147, 2 0 0 , 2 2 0 .
222, 232, 245, 266
K ırım S av aşı. 2 0 0 , 2 6 6
K ırım T a ta rla rı, 141, 145
K ırk k ilb c, 1 18
K iklad. 2 1
Kilikya, 1 1, 45
K irm a n i, 2 4 5
ilahi İnalcık 4 15
Koçi Beğ, 157, 166, 168, 3 4 6 , 3 4 7 , 3 5 6 , 3 59, M arx, 3 0 0 , 3 0 1 , 3 0 2 ,
174 3 6 0 , 3 6 2 , 3 6 3 , 3 66, 5 03, 3 1 2 . 3 1 3 , 3 1 4 ,
K onrudağı, 114 39 8 3 1 8 ,3 1 9 , 3 8 3
K onya, 6 2 , 6 5 , 8 5 , 8 9 , 9 2 , Levant C o m p a n y , 32 M arya, 4 6
338, 355, 399 Linini, 2 7 , 271 M atrak çı, 2 8 , 2 4 8
K orfu, 30, 3 4 , 2 4 8 L in d n er, 2 5 4 M ax W e b er, 3 0 4
K orfu S eferi, 248 l.ivadye, 179, 180 M egali id e a , 2 6 9 , 2 7 0
K orint, 26 lo n g u e -d u ré e , 311 M eh m ed Bey, 14, 146
K orsika, 37 L o rd B yron, 2 6 0 M cis, 11, 2 6 9 , 2 7 0
Köse M ihal, 61 L o zan , 2 0 8 , 2 0 9 , 2 1 0 , M eis A dası (C aste llo
K östcndil, 114, 118 271 R o sso ),, 11
K ratovo, 117 Lütfi P aşa, 3 4 M ezo p o tam y a. 2 8 2
K utbnâm e, 187 M idilli, 13, 14, 16, 19, 2 5 ,
K üçük E rm en ista n , 45 M 112, 1 18. 1 19. 187,
M a a stric h t A n tlaşm ası. 270, 271
L 234 M id y e-E n ez h a ttı, 2 7 0
L. F ek ete, 312 M ac a r İlim ler A kadem isi, M ig alk ara, 114
68 , La N o u e, 2 2 7 , 237 288 M ilan, 71
Lanz, 2 5 8 M a c a rista n , 2 1 , 2 8 , 29, M ilet, 4 6
L apseki, 1 13, 2 5 8 . 2 6 5 3 5 , 3 7 , 4 2 , 5 4 , 5 7 , 112, M isolongi, 2 6 4
L askaridler. 12 1 42, 2 2 3 , 231 M odon, 26, 27
L a u sa n n e A n tla şm ası, 2 7 0 M achiavelli, 2 4 6 M oğol, 4 7 , 8 5 . 1 77, 186,
Lehistan, 2 2 0 , 2 3 1 , 2 3 2 . M a k ed o n y a, 5 5 , 8 0 , 8 1 , 190
2 4 8 , 251 1 38, 2 6 6 , 2 7 0 M o n tesq u ie u , 2 2 7
L eibnitz, 2 1 9 , 2 2 0 , 2 3 8 M ak ri, 1 1 , 4 5 , 8 2 Murisco, 2 4 1 . 2 4 8
Leopold I, 2 1 9 . 231 M alta Ş övalyeleri, 2 15 m ııkâtaba, 128, 129, 165
L epanto, 2 3 9 , 2 4 2 , 2 4 3 , M an k o lc , 68 M usa K âzım , 2 0 7
250, 255, 327, 344 m a n su s , 109 M u stafa A k d ağ , 3 0 0 , 3 1 3 ,
Lcvant, 14, 15, 3 2 , 4 4 , M arlin L u th e r, 2 5 4 342
126, 132, 1 3 8 , 140, M a rtin o Z a c c a ria , 15, 17, M uzaki, 72
2 1 6 .2 2 2 , 2 3 1 ,2 3 8 , 19 M ühim ine, 170, 172, 175,
249, 257. 265, 321, M arû n î, 2 7 5 , 2 7 6 177, 3 9 5 , 3 9 6
32 2 . 3 4 1 , 3 4 3 , 34 5 . M ysia, 4 7

N
N aim a, 166
N apoli, 29, 3 4 , 38
N iğbolu, 54, 8 1 , 114,
118, 119. 155, 2 0 9 ,
246
N iğde, 86
N iş, 55, 114, 119
N izam î, 192
n izam iy e m a hkem eleri,
252
nom ism a, 104, 105, 108
N o v ib azar, 58, 59
N o v o b rd o , 358
N u re d d in C ac a, 86
N yssa, 4 6
O Poliıı, 3 6 , 38, 39
O lo v o , 5 8
O rh a n , 18, 23, 2 4 , 50, 51,
63. 64, 67, 78, 86, 87,
88 , 8 9 , 1 13, 114, 116,
155, 165, 186, 2 0 4 ,
240, 255, 284, 306,
376
O rien tal D esp o tism , 2 2 8
O s tro g o rsk y , 109
O tra n ıo , 2 9 , 34
Ö R aguza, 58, 3 1 6
Ö .I.. B ark an , 9 3 , 285
ö rfî k a n u n la r, 247
Özlem Kumrular, 244
P
P. L cm erle, 2 4 6
P alam as, 255
P apa VI. B cn ed ictu s, 258
P astor, 25
Paul I.em erle, 20
Paul W ittek , 63
Pcgai (K ara-B ig a ),, 12
pencik, 158
P eıa, 134, 199, 2 0 0
P c ıe m c d i-G ö rü c c
(K oritsa), 66
pezo/, 105
P laton, 2 5 9
P ojega, 119
P okupljcve, 59
P ontos, 2 6 4
Pravadi, 79, 114
Prens M aurice, 2 3 0
Pıeveze, 3 0 , 3 4 , 2 4 2
P rienne, 46
P rincipo, 3 2 0
P rizren, 118. 119
Provence, 3 8 , 397
R
R. A nhegger, 3 5 9 , 391
Ralıovica. 119
rakabn, 105
Halil İnalcık 417
R aın b erti, 160, 2 5 7 S a n tû r î Ali U M (A lbert
R arak , 176 B o b o v sk i), 194
R en N eh ri, 2 1 9 S a n u d o , 15, 16, 44
R evânî, 2 5 6 S aray M u h aseb e
R o d o s, 11, 14, 15, 17. 18, D efte rle ri, 3 2 2
2 1 . 2 4 . 2 5 . 2 9 . 112. S a ra y b o sn a . 5 5 . 5 6 . 58
269 S a n g ö l, 174
R o m a, 2 0 , 2 4 , 2 5 , 2 9 , 30, S a ru h a n , 2 2 , 8 0
34, 35, 44, 64, 97, 99, S a ru h a n o ğ lu , 17
101, 102, 103, 104, S a ru h a n o ğ u lla rı, 112
108, 109, 110, 111, S aru k ay a, 88
149, 187, 2 1 8 , 226, S asa Bey, 14, 4 6
2 2 9 , 2 3 1 ,2 4 5 , 246, S avoy k o n tu A m ad eu , 52
247, 265 S avua, 3 4 , 3 6
R o m aio i, 111 S ch w o eb cl„ 2 3 8 , 2 5 8
R om ioi, 2 6 0 S elan ik , 5 3 , 117, 1 18,
R u d n ik , 117 1 1 9 ,2 0 3 ,2 4 1 ,2 5 5
R ü su m , 9 7 S em a d irek , 271
S en ce r D iv itçioğlu, 313
S S erez, 5 3 , 5 5 . 5 6 , 82,
S. F aro q h i, 2 9 3 , 3 4 6 114, 119
S a fc d , 241 Seyit Ali, 2 0 9
S a g u n d in o , 25 Seyyid M eh m e d , 129
S a id h lc n d i, 2 0 6 Shelly, 2 6 0
S ain t-B arth é lém y , 2 1 6 S ırb istan , 5 3 , 5 7 , 6 0 , 6 4 ,
S a in t-G o th a rd S avaşı, 7 0 , 71, 7 3 , 7 9 , 112,
219 117, 135, 2 2 0 , 2 6 8 ,
S ak ız. 13, 14, 15, 16, 17, 269, 295
19. 2 1 , 2 2 , 2 5 . 2 2 0 , Sicilya, 34
2 6 9 , 2 7 0 , 271 S id rek ap si, 117
sâkînâm e, 191, 195 S ilistre, 5 3 , 5 5 , 56, 8 1 ,
S a m o tra k i, 18 114, 118, 119
S a m s u n , 45 Sim ere, 4 5
 Itatıl t’mlı ık 4 1 0

Sim inle V îgnoso. 22 T a rak lıb o rlu , 8 0 T u n a ve D rav a, 112, 2 2 9 V en ed ik liler, 15, 5 6 , 138.
Sisam , 271 T a ıa, 37 T u n u s , 3 4 , 3 7 , 2 2 1 ,2 4 1 , 200, 246, 257
S m y m a , 12, 22 T cbai, 109 243. 247 V ersailles. 2 0 6
Sofya, 53, 5 ? . 58. 114, T ebriz, 4 7 , 133 T u ra h a n Bey, 7 7 , 8 2 V III. H e n ry , 3 9
11». I I I . 156, 178. tekâlif 9 6 , 9 7 , 106 T u s c a n y , 3 8 , 140 V III. M ik h ail P alaio lo g o s,
284 T e k e (C a ria ), 12 T ü rk e n F u rc h t, 2 5 4 112
Ş u h u m . 146 T esalya, 7 0 , 7 1 . 8 0 , 8 2 , T ü rk -İs lâ m S e n te z i, 2 6 1 , V idin, 5 3 , 8 1 , 1 1 8 , 119,
S o k rate s, 303 115, 2 6 4 , 2 6 6 , 2 6 7 , 288 379, 386
S p lit (S p ala to ), 58 268 V ize, 8 0 , 1 1 4 , 118, 119
S lad ia, 12 T h e o d o ra, 51 U V lasina, 11 7
S tcfan D u şa n , 2 1 ,7 1 T hessaly, 18 U m u r Bey, 13, 19 V o y n u k , 7 1 , 118, 119
S tro b ilo s, 12 U rk u tu r, 2 5 9 V u lçm tu , 1 1 9 , 173
Tırlıala, 70, 71, 8 0 , 8 1 ,
Sıılly, 2 1 8 , 2 3 8 8 2 , 114, 118, 119, 176 U zlar, 2 2 9
S u n ıa tra . 189 W
T im u r, 2 2 , 53, 54, 6 3 , 83,
0 W . R ö p k e. 2 9 5
S u rg u n , 52 116, 2 4 5 , 2 5 3 , 2 9 3 ,
Ü ç T a rz -ı S iy aset, 2 0 2 W allcrstein , 3 0 3 , 3 1 4 .
S u riy e, 14, 2 2 ,9 2 , 131, 37 6
Ü sk ü p . 5 3 . 5 5 . 5 6 . 5 7 , 315, 385
144, 2 7 5 , 2 8 3 , 320 T irhala (T riccala), 53
5 8 , 7 7 , 8 0 , 8 1 , 8 2 , 114, W illiam P e n n . 2 2 8
S ü ley m an n âm e, 4 0 , 43 T okat, 86, 87, 335, 338.
118, 1 19. 1 42, 143 W ittfogcl, 2 2 8 , 2 8 2 , 3 0 3 ,
3 4 4 , 352
Ş 3 0 4 ,3 1 2 , 3 8 2 , 3 9 4
T orsello, 15, 16, 4 4 V
Ş âh rân î, 191 Icıal history, 3 1 1 , 3 1 3 , valâ. 7 7 , 1 26, 131 Y
şak k a, 9 6 380 V a rd a r, 5 5 , 118 Yayçe, 5 6
Ş arlk e n , 2 7 , 2 8 , 3 1 . 33. T o u lo n , 3 6 . 3 7 , 3 8 , 4 2 . V en ed ik , 11, 13, 15, 16, Y azıctzâde, 4 9 , 16 8
3 4 , 3 5 , 3 6 , 3 8 ,4 1 ,2 4 1 , 43 18, 2 0 , 2 1 , 2 3 . 2 4 , 2 5 , Y enişehir, 8 2
242. 245, 248, 249. T o n n ies, 2 9 4 2 6 , 2 7 , 3 0 , 3 1 , 3 2 , 34, Yiğit Bey, 81
254
Ş ib en ik (S b e n ic o ), 58
T ra b z o n , 4 5 , 5 0 . 5 9 , 8 0 , 38. 39, 4 0 . 51. 54. 56, Y orgi, 68 , 204, 268
335, 339 5 7 , 5 8 . 7 6 , 126, 1 38, Y ugoslavya, 6 0 , 2 3 7
Ş ik lo ş, 3 7 T ra ch ia, 12 143, 1 51, 1 5 7 , 165, Y u k artsu r, 2 0 0
Ş in asi. 2 0 3 . 3 9 8 , 3 9 9 T ralles (A ydın), 4 6 198, 2 0 0 ,2 1 5 , 2 2 0 , Y u su f A k çu ra, 2 0 2 , 3 8 3
Ş iz m a , 2 5 8 T repça, 117 2 25, 2 3 1 ,2 4 0 ,2 4 1 , Y ücel Ö zk ay a, 177
T u n a . 54, 5 5 , 6 2 . 8 1 , 112. 242, 243, 247. 248.
T
115, 118, 119, 143, 250. 251. 257, 274
T a n ıa n . 146
229, 230
Z z e u g aratik io n , 108, 109
Z a ç a n a . 119 Z iya G ö k alp , 2 0 4 , 2 9 4
Z a g ra , 53, 114
Z a ğ a n u z , 68