Atzan tumil kynab’il qchman ti’b’aj twitz Qtxu Tx’otx’, qa “tkyaqil tk’amomila tib’, tkyaqil tnuk’umila ex

xpatx’in tten” (García, Otzoy & Taquirá, 2009, p. 55). Toj tnab’il qtanam maya, “tkyaqil ti’chaq at twitz
kya’j ex twitz Qtxu Tx’otx’, at tchwinqil ex nttz’aqtzan tib’ junjun ti’chaq twitz tx’otx'” (García, Otzoy &
Taquirá, 2009, p. 55).
Chitzan tqanil tu’n Verdugo (2009, p. 855), qa a qtanam Maya, ila’xix tnam o chi el anq’in ti’j, at junk’al
kab’ ( ) kyb’aj ja’lo, ex junk’al b’elajlaj ( = 39%) kyb’aj qxjalil ja’lo ti’j jun jwe’k’alin ( = 100) xjal at
toj qtanam Paxil, ex at junk’al kab’ ( = 22) kyb’aj kytanam qxjalil kyekux kyyol, aqe lu’n: achi’, akateko,
awakateko, chalchiteko, ch’orti’, chuj, itza’, ixil, jakalteco o popti’, kaqchikel, k’iche’, mam, mopan,
poqomam, poqomchi’, q’anjob’al, q’eqchi’, sakapulteko, sipakapense, tektiteko, tz’utujil y uspanteko.
Kynab’il
Atzan yol nab’il, atzan tumil ex ttxolil tze’n mo tza’n in ela kyniky’ junjun tnam ti’j qchwinqil twitz Qtxu
Tx’otx’ ex ti’j tkyaqil at twitz kya’j (Real Academia Española, 1984). Chitzan tqanil tu’n Ferrater (1995. P.
244), atzan kynab’il junjun tnam, a tumil ex ttxolil chiky’b’il kyxim ti’j twitz Qtxu Tx’otx’, ti’j qchwinqil, ti’j
tumil anq’ib’il ex ntzaj tq’o’n tumil tze’n mo tza’n tu’n kyanq’ina xjal toj kychwinqil.
Tze’nku tumil lu’n, a kynab’il qchman, nmojin tu’n tel kyniky’ xjal ti’j tchwinqil twitz Qtxu Tx’otx’, qa
nuk’u’n tten ex ntzaj tchiky’b’in ttzajlin qe tchwinqil Qtxu Tx’otx’: xjal, txukup, tze, witz, ab’aj, a’ ex tkyaqil
jni’ ti’chaq ntzaj ch’iy; at xim tib’aj tipumal tchwinqil twitz Qtxu Tx’otx’ ex twitz Kya’j, tib’aj tipumal
kychwinqil xjal kyjunalx ex toj k’lojin. Ajo tumil kynab’il junjun tnam tib’aj tkyaqil chwinqil, ntzaj
kychiky’b’in qa ikyx nyuk’ub’inte tib’ twitz tx’otx’jo, ex at nq’umante qa ite’ tajwil qchwinqil ex tokela kyb’i
toj tyol junjun tnam, ex at nq’umante qa at txewb’aj qchwinqil, ex junjuntl tumil kynab’il tnam in ok kyq’o’n
kyb’i, me nchi kub’ kyyek’in kyuk’il kyilb’ilal ex at kyb’i tojela junjun tnam (Rupflin, 1999). Atzan kynab’il
junjun tnam tib’aj chwinqil, tk’amo’n tib’ tumil kyanq’ib’il ex tumil kychwinqlab’il kyu’n xjal tuk’il q’uqb’il
kyk’u’j ex kyojtzqib’il (Palma, 2006).
Xmo’b’il Tnuk’b’il Chwinqil
Toj tnab’il qtanam maya, cheb’ex xmo’n nuk’b’inte tten qchwinqil ex tk’amomila tib’, ka’yin ti’j kyuk’il
tb’anil tumil ex qokslab’il, tu’n tten nimb’il, chojontb’il ex b’unb’il (Chochoy, et al., 2006; Palma, 2006).
B’e’x ok toklen tnab’il qtanam maya tu’n Tajkawil Qtanam Paxil toj Tu’jil kyanq’ib’il ex kyoklen qxjalil, qa
ajo tnab’il qtanam maya, atza q’uqlikub’ tib’aj tb’anil k’amob’il kyxol kykyaqil ti’chaq at tiwtz tx’otx’ ex twitz
kya’j, ja’tzan noq jun tal tz’aqtzb’il tchwinqil Qtxu Tx’otx’ te xjal, a Qtxu Tx’otx’ ntzaj q’onte qchwinqil, ex a
twitz ixi’n jun techil txjanil twitz tx’otx’ (“Acuerdo sobre identidad”, 1997).
Qe xim toj kynab’il qchman
Chitzan Aj Xol Ch’ok (2008), aqe xim nchi tzaj chiky’b’in tu’n kynab’il qchman, aqe lu’n:
1. Xjan twitz ti’chaq at twitz tx’otx’ ex twitz kya’j.
2. A twitz Qtxu Ixi’n tq’uqb’il qchwinqil.
3. A jun winaq, jun xjal at tchwinqil, atzan tipumal tchwinqil jun xjal, ajo tilb’il tanmin ex txew chwinqil
at toj kychwinqil kykyaqil tic’haq twitz tx’otx’ ex twitz kya’j.
4. Tkyaqil ti’chaq at tchwinqil. Itz’ ta’ya tkyaqil ti’chaq at twitz Xjan Tx’otx’ ex Xjan Kya’j, tu’ntzan at
jun taq’un ex at txilen tchwinqil junjun ti’ te tz’aqtzb’il qchwinqil, tu’ntzan xkub’ q’ona.
5. Tkyaqil at tajwil, tkyaqil at ttata mo tman, ttxu mo tnana.
6. Tkyaqil at wa’yaj ex k’waj ti’j, tu’ntzan tkyaqil taj tniky’b’il ex tipumal.
7. Kykyaqil ti’chaq nkytz’aq’tzan kyib’ toj kychwinqil.