You are on page 1of 10

l 't I l

PEDRO PARAMTO
espofiol. ndbuatl

JaanRulJo

Presentaci6n de
Heriberto Yepez

Tiaducci6n al ndhuadpor
WctorianodeIa Craz Craz

EDIToRTAL RM & FU N D e cr 6 N JU AN R U L Fo

Mfxrco
Pnono PAnantorN NArrueru Prono PAntuo IPANNAHUATL

Ttl
N su NovELA coRTA (e hibrida) Perder teorias, Enrique lLpar.r cororzrN rrrApoHUALrz (ihuan zan quen eTtoc)Perdtrteoiqs,En-
Mla-Matas propone cinco "rasgosesenciales,irrenunciables" rique Vila-Matas quitlalia macuilli "tlamantli tlen monequi, ihuan amo
de la "novela futura": queman polihui" tlen nopa tlapohualli "tlatenpohualiztli tlempanozoc":

La "intertextualidad" (escritaasi, entrecomillada). Nopa "icalaquiyatlahtoliztli" (tlahcuilolli quen ni, ica ome piltlane-
Las conexionescon la alta poesia. cuiltzin).
La escritura vista como un reloj que avanza. Nopa tlanechicoliztli ica ahcopan xochitlahtolli.
La victoria del estilo sobre la trama. Nopa tlahcuiloliztli moitta quen ce tlapohualcahuitl tlen yohyohui.
La concienciade un paisajemoral ruinoso. (p. 28) Nopa tlatlaniliztli tlen quen nopa ipan ce ahuiltilli tlatenpohualiztli.
Nopa tlanehnehuiliztli tlen ce amo cualli tlayolitiliztli.
No s6 cudntos de sus lectores advirtieron que el inicio de
Perder teot'iases una re-escritura del inicio de PedroPdramo.l Amo nicmati quezqui tlahcuiloanih quihtohqueh ipahuanya nopa
Aunque qruizi seria mds preciso decir que la totalidad de la Ilen Perder teorf.asnopa zan ce zampa tlahcuiloliztli tlen pehua ipan
novela de Vila-Matas es una reinterpretaci6n de Pedt'oPdra- Pedro Pdrarno.' Mehcatzan achi cualli elizquia tiquihtozeh nochi tlen
mo,y el sentido de la convocatoria,llegada,espera,compafria tlahcuiloliztlahtolli Vila-Matas nopa zan ce achi tlanehnehuiliztli tlen
y destino del protagonista que arriba al poblado.
r Quiihcuiloa Vila-Matas: "Niyahqui Lyon ipampa ce nechicoliztli itocah Villa Fondebrider
1 Escribe Mla-Matas: "Fui a Lyon porque una organizaci6n llamada \4lla Fondebrider nechnotzqui ma niquimacati ce tlahtolii ica quen mochihua nopa tlapohuaili tlen zamo yo.
rne invit6 a dar una charlasobre las relacionesentre ficci6n v realidaddentro de unos toqueh ihuan tlen quena pano iihtic ipan ce Tlanechicoliztli tlen Tlaltepactli tlen Tlahcu.
Encuentros Internacionalesde Literatura" (p 3) liztlahtolli" (amatl 3).
HeribertoY6pez PedroPdramoen ndhuatl / ipan nahuatl

Para entender a PedroPdramo,sin embargo, es necesario PedroPdrqmo, ihuan quen mochihua nopa tenotzalli, ahciliztli, chiya-
reescribir los cinco rasgos de Mla-Matas: en Rulfo la inter- liztli, tehuanyaliztli ihuan canica yohuih nopa tlayecanquetl tlen ahci
textualidad es inter-vocalidad; la conexi6n no se da con la ipan ce altepetl.
alta poesia (mds bien conservadoraen Vila-Matas) sino con Tlan ticnequi ticcuamachlliz PedroPdramo, nopa, tlahuel nonequi
poesia subterrdnea;en Rulfo la escritura es un reloj que no xiquixmati machilli tlamantli tlen Vila-Matas: ipan Rulfo nopa icala-
rinicamente avznza)ya que cuenta con dos juegos de mane- quiya tlahtoliztli nopa zan achi tlahcuiloliztli; nopa tlanechicoliztli
cillas (que giran en direccionesopuestas);el estilo no triunfa amo momaca ica nopa neltlahcuiloliztli (achi cualli huahcapayotl ipan
sobre la trama sino que el estilo es el trauma de la historia y, Vila-Matas) zan quena xochitlahtolli tlalihtic; ipan Rulfo nopa tlahcui-
finalmente, la novelistica de Rulfo no es "la concienciade un loliztli nopa ce tlapohuacahuitl tlen amo zar. panoticah, ipampa quipi-
paisajemoral ruinoso" sino, literalmente, un paisajehecho de ya ica ome ahuiltilizli ihuan imah (tlen yohyohuih ipan ome canahya
la ruina politica. tlen amo cenca); nopa itlahcuilol amo nelpano ipan ce tlamantli zan
En una carta olvidada de 1959, Charles Olson escribi6 a quena quipatla quen tlahcuiloa ihuan quen yahyatiuh nopa nemilizca-
Donald Allen de Grove Press (la editorial de Juan Rulfo al yotl ihuan, itlamiyan, nopa itlapohualiz tlen Rulfo amo nopa tlanehne-
ingl6s), que podia escucharuna acumulaci6n vital en la no- huiliztli tlen ce amo cualli tlayolitiliztli, zan quena, quen moihtoa, ce
vela que le habia enviado. A pesar de ciertas peleasy mal- canahya tlen mochiuhtoc ica tlapaloliztli tlen amo cualli.
entendidos en su lectura de Rulfo, Olson dej6 constanciade Ipan ce amatl tlen quiilcauhqueh ica 1959, Charles Olson quiihcui-
que inclusive en inglds (la lengua imperial por excelencia)se lohqui nopa Donal Allen tlen Grove Press (tlen amapanquixtiliztli tlen
lograba traducir una resistenciamisteriosa.2 fuan Rulfo ica ingleztlahtolli), tlen hueliyaya quicaqui ce tlacentiliztli
Borges, ciego, ya no ley6 a Rulfo: lo escuch6.Al oirlo tlen cualtzin ica itlapohualiz tlen quimacatoya. Mehcatzan achi mocua-
(casi kafkeanamente),dictamin6 sobre la f5rmula secreta de laniyayah ihuan amo cualtzin mohuicayayah ica itequiuh tlen Rulfo, Ol-
PedroPtirnml: "La historia, la geografia, la politica, la t6cni- son quicauhqui ce amatl ica ingleztlahtolli (nopa tlahtolli tlen imperial
ca de Faulkner y ciertos escritores rusos y escandinavos,la quen miyaquin) huelqui motlahtolcuapa ica ce quennopatic tequitl.'
sociologia y el simbolismo, han sido interrogados con afdn, Borges, ixpitzi, ayohcanah quipouhqui Rulfo: zan quicacqui. Zan
pero nadie ha logrado, hasta ahora, destejer el arco iris, para quen quicacqui (achi kafkeanaliztli), quichiuhqui ipan inin tlahtolli achi
usar la extraframetdfora deJohn Keats".rBorges detect6 algo ichtacatzin tlen Pedro Pdramo: "huahcapayotl, altepeyotl, tlahtolyotl,
en Rulfo, ciertos elementos activos,que no se podia simple- ihuan itequiuh quen tlen Faulknerihuan cequin tlahcuiloani ruzoztin
mente enumerar como lista clara de ingredientes separados. ihuan ezcantiavotlameh, nopa sociologia ihuan nopa tlanextiliztli,
quintlahtlaniltoqueh ica cualli, zanarno acah quichiuhtoc, itech naman,
2 V6ase Ralph Maud, (ed.), CharlesOhon'sCltresplndencewith DonatdAllen, Thlenbook,
Vancouver,2003,pp. 54-56.
3 'Juan Rulfo. PedroPiramo" (en Bibliotecapersonal),ObrnscmpletasII(Enec6., Barcelona, with Donald Allen, Talenbook
z Xiquitta Ralph Maud, (ed.), Charles OlsonsConespondence
1 9 9 6 ,p .4 9 5 . Vancouver,zoo3, amatl 54-56.
HnibmoYdpn PedroPdramoenndhuotl/ ipan nohuotl

Borges, quien todo lo discernfa, anot6 que habfa algo indis- quiyectlaliz nopa cuacemalotl,iluan quichihchihuaz nopa ahuiltiliz-
cernible en Pedro Pdramo. Curiosamente, para transmitir su tlahtolli fohn Keats",rBorgesquipantihqui ce damantli ipan Rulfo, ce-
idea sobre Rulfo, Borges utiliz6 una imagen contraria a la del quin tlamantli tlen quipiya, tlan amo zan hueliyaya quipohuaz quen
laberinto: el arcoiris, un laberinto cuyos pasillos, de bifurcar- cuauhpahtli. Borges,de nochi quipahpazoloyaya,quiihcuilohqui ipan
se, desaparecen. PedroPdromaonah cetlamantli tlen hueliz mopahpazoloz.Quenopatic,
Otra reveladora reflexi6n sobre esta enigmdtica composi- tlen ica temactiliz ce tlanehnehuiliztli ipan Rulflo,Borgesquicualchiuh-
ci6n rulfeana la resumi6 Lllises Carri6n en su poemario (arin qui ce ixcopincayotltlen amo cencaipan laberintoh: nopa cuacemalotl,
in6dito) Montonesde metdforas.Ah( Carri6n escribi6 que ,,pe- nopa ilacatzcalmapayotltlen iohhui, den momaxaloa,tlen polihuih.
dro Pdramo" es intraducible. Fascinado por la semi6tica y el Ceyoctlahtolli tlen moitta ipan inin cualtlahtoltzin tequitl rulfeana
estructuralismo, aquel Carri6n concebfa a lo rulfeano como quicualchiuhqui Ulises Carri6n ipan ixochitlahtol (ayacanahquipan-
vnmito donde signifuantey signifuadoson id6nticos, insepara- quixtia) Montonnsdc meadforas. NopayohCarri6n quiihcuilohqui quetl
bles. Carri6n crefa que si traducimos el nombre "pedro p6- "Pedro P6ramonopa amo hueli motlahtolcuapa.Quihuelittayayaica
ramo" parte de su tino se pierde. En ese sentido, no queda tlamanextiliztli ihuan dachihualiztli, nopa Cari6n quihtoyayanopa rul-
m6s soluci6n que respetar de modo integro el nombre de pila feano quen ce tlotnmpohualiztliihuan tlanertilli ihuan tlcn quihtozne-
y, por lo tanto, el tftulo. Pero Carri6n tambi6n querfa decir qwi nopa cenca,amo hueli moiyocatlalia.Carri6n quineltocayaya tlan
que la totalidad de la novela de Rulfo era inrraducible. gTenfa titlahtolcuapazcehtocayod "Pedro Piramo" achi tlamantli polihuiz.
raz6n? Huanquinon, amo oncah cualantli zan ticdepanittazeh itocah ihuan,
Si por traducci6n comprendemos la capacidad de reha- no, itocah. ZanC.arri6nno quinequiyayaquiihtoz nochi tlamantli ipan
cer en otro idioma el efecto est6tico del lazo entre forma y itlapohualiztlen Rulfo amo hueli motlahtolcuapa.sMelahuacl
contenido que logran las obras maestras como Pedropdramo, Tlan ica tlahtolcuapaliztli ticcuamachiliah nopa quen mochih-
entonces, efectivamente, la novela de Rulfo es intraducible. chihua ipan ceyoctlahtolli nopa tlen melahuac ticnequih tiquihtoz-
Para conseguir la mdxima novela mexicana, Rulfo construy6 ceh campa monechicoaquen tlachihualli ihuan nochi tlen yohui tlen
un estilo fundado en la, medida e intensidadde la expresi6n. quiihtoah nopa melahuac ce cualli tequitl quen PedroPdromo,huan-
Entre otros literatos, Vargas Llosa gusta de repetir el lugar quinon, melahuac, nopa tlatempohualiztli tlen Rulfo amo hueli mo-
comrin de que no existen campesinos que hablen como los tlahtolcuapa.Ihuan tlan tictehtemozeh inin tlatepohualiztli tlen mexi-
personajes de Rulfo.a Pero estos intelectuales euroc6ntricos cah, Rulfo quichiuhqui cetlamantli qu.enihuehucyoihuan itrntzinlinca
no s6lo reiteran estaobservaci6n porque les pesareconocer el tlen tlahtolli. Ica cequinoc tlahcuiloanih, Vargas Llosa quiamati qui-
ihtoz ce canahyatlen amo oncah macehualtequitinih quen tlahtoah

3 "|uan Rulfo. Peilro Pdromo" (en Biblionca percdnoll, Obros completosIV, Emec6, Barcelona,
1996, amatl495.
HeribertoYdpez PedroPdramoen ndhuatl / ipan nahuotl

poder po6tico popular sino, sobre todo, porque deseanocul- 4


ipan tlacameh tlen Rulfo. Zan nopa ixtlamatinih euromotlepanittanih
tar que no hay escriroresque hablen como los personajesde
zamo zan zampa quiihtoyayah nopa itequiuh xochitlahtolli tlen ipan
Rulfo.
ce altepetl, no, ipampa quinequiyayah quitlatizeh amo oncah tlahcui-
Rulfo intensific6 una oralidad que, sin embargo, provenia loanih tlen tlahtoah ica itequitzin tlen Rulfo.
de ret6ricas largamente concebidas.Los personajesde Rulfo Rulfo quicualtlalihqui ce tlatempohualiztli, zan no, quihualicayaya
usan un habla cargado de tropos, siglos, dolores, c6digos y ica yectlaliliztli nelhuehueyac quen tlacualcualchihualli. Nopa tlacameh
vivencias.Esa oralidad no era iletrada, sino un archivo oral. tlen Rulfo tlahtoah ica miyac tlamamalli tlen yoyonpeztetl, xihuitl, coco-
Todo lo que habla en Rulfo estd lleno de transmisi6n y ex- liztli, tlatempohualiztli ihuan nemiliztli. Ne tlatempohualiztli amo eli-
periencia. Incluso las cosas inanimadas terminan diciendo. yaya tlen quipiloayaya tlahtolli, zan quena ce hueyi tlahtolli. Nochi tlen
Entre esos cuerpos fluye una po6tica aliada al sufrimiento. ica tlahtoa Rulfo temitoc ica miyac tlamantli ihuan huehueyotl' Ihuan
En el mundo rulfeano, todo ha vivido todo. Y todo ha sido nouhquiya nochi tlamantli tlen amo yoltoc no tlahtoayayah. Ipan inin
reflexionado.Rulfo supo escuchartoda estaexperienciay re- tetlacayotl motlaloah ni xochitlahtollli achi monetechtoc ica cuezolli.
transmitirla. Rulfo es lo oral con aura: lo aural. Ipan tlalticpactli rulfeantzin, nochi nehnentoc nochi. Ihuan nochi mo-
Supo escucharlasvocesdel campo,lasfamilias,lapobreza cuanehnehuiltoc. Rulfo ya cualli quicacqui nochi ica aura: nopa aural.
y el dolor. Supo capturar formas de contar historias que es- Cualli quicauhqui nopa milcaquizyotl, teixmatcahuan, icnoliztli
cuch5 desdesu infancia. Convirti6 a esasvoces y su poitica ihuan cocolizyotl. Quimatqui quen quitecpanaz cequin tlahtolli tlen qui
en una prosa literaria. Rulfo embotella ecos, los aprieta en cauhqui queman eliyaya conetl. Quicualtlalihqui nopa caquizyotl ihuan
enunciadoso frasesque parecen que tiemblan de tanto que nopa xochitlahtolli ipan ce tlatempohualizyotl tlen xochitlahtolyotl. Rulfo
sujetan.Cada cosaque dice Rulfo es un grito amarrado. quitzahtzacua caquizyotl, quinmahpachoa ipan tlahtoltecpantli zo achi
Dentro de lo escuchadopor Rulfo habia mucho lenguaje tlahtoltecpantli tlen necih achi huihuitocah ipampa tlahuel momahpa-
indigena. Esa forma en que los campesinosmexicanoshablan choah. Cehcen tlamantli tlen quiihtoa Rulfo nopa ce cuatzahtziztli ilpitoc.
(todavfahoy) se debe, en buena medida, a la ret6rica antigua. Iihtic tlen mocaqui ipan Rulfo oncah miyac macehualtlahtolli.
No es que Rulfo la usara de modo deliberado. Los grandes Quen nopa tlen tlahtoayayah mexicah miltequitinih (ihuan nocca) ca-
escritores no suelen trabajar de modo excesivamentecalcu- quizti, tlahuel miyac, quen hualcapatl tlahtoayayah. Amo zan molhui
lado. Rulfo dominaba la t6cnica pero tambi6n sabia dejarse nopa Rulfo quitequihuia zan quen hueli. Xiuhtlahcuiloanih amo cualli
conducir por el ritmo. Ese ritrno que es el rastro espectralde quitequihuiah ihuan amo cualli quitamachihuah. Rulfo cualli quite-
los murmullos que quedan en la mente del escritor; los otros quihuiyaya nopa tlamantli zan nouhquiya cualli moyolnehnehuiliyaya
que quedan en sus oidos. Una partirura interna (biogr6fica, ica nopa caquizyotl. Nopa caquizyotl tlen nopa ce achi elhuicatlahtolli
regional, ambiental) a partir de la cual Rulfo escribia y, a la
vez,rtna mrisica que le dictaba a Rulfo. 4 "Nopa melahuac miltequitinih tlen Xalixco amo quipohtoyah Faulkner ihuan tlen Pedro
Pdramo thuan EI llano enllamas, quena... ("ta dictadura perfecta", Soblesy utopios.Visiones
Si esto es intraducible, sparaqu6 traducir a Rulfo? rleAmdrica Latino, Aguilan M€rico, 2oo9, amatl 67).

t2 rt
HeribenoYdpez PedroPdramoen ndhuatl/ ipan nahuatl

Casi todas las traducciones deben hacerse para que un tlen nopa tocamaihti tlen nocca mocahuah ipan ce tlahcuilo; cequino-
libro sea leido por millares de personas que desconocenel queh zan mocahuah ipan ininnacazco. Ce tlamantli iihtico (macehual-
idioma original del escritor.Rulfo es el escritor mexicano que nemilizyotl, tlahtolpan, caquilizyotl) campa nopa Rulfo quiihcuiloyaya
mayor impresi6n ha causadointernacionalmente. Su imagi- ihuan, nouhquiya, ce tlatzotzontli tlen quiilhuiyaya nopa Rulfo.
nario (o aquello que Ezra Pound llamabafanopeia)parecetra- Tlan cequin tlamantli amo hueli motlahtolcuapa, iquenque mo-
ducirse muy bien, incluso a pesar de malas traducciones.Se tlahtolcuapa Rulfol
pierde el sonido y se tiene que rehacer toda la medida de con- Nechca nochi nopa tlahtolcuapaliztli monequi mochihuazeh ipam-
tenci6n de cadaenunciadoy frase,pero las im6genespasande pa nopa amoxtli ma mopohua ica miyac macehualmeh tlen amo quiix-
un idioma a otro, y eso eslo que suslectoresen ingl6s, alem6n matih tlahtolli tlen tlahcuiloani. Rulfo nopa ce mexicah tlahcuilo tlen
o japon6s, finalmente, logran conocer de Rulfo y reportan quitlepanittah ipan cequinoc tlaltepactli. Itlachiliz (zo nopa tlen Ezra
maravillados.No todo Rulfo se traduce en taleslenguas.Pero Pound quitocayotiyayafanopial cualli hueli motlahtolcuapa, ihuan no
si susmundos, porque mds que meras imdgenes,son visiones. meuhcatzan amo cualli motlahtolcuaptoc. Ixpolihui nopa caquizyotl
Al traducir a Rulfo al n6huatl sucede, en cambio, algo ihuan monequi zampa mochihchihuaz ahachi tlahtoltecpantli achi
distinto. Los lectores de Rulfo en ndhuatl son. obviamente. tlahtoltecpantTi, zan nopa ixcopincayotl panoh ica cehcen tlahtolli ipan
personasque casi sin excepci6nserdn bilingiies. lJn hombre ceyoc,ihuan nopa tlen quipohuah ica ingl6s, alem6n zo japon6s,itlami
de letras mestizo muchasveceses monolingiie y si sabeotras yan, quichihuah ma quiixmatican Rulfo ihuan melahuac quinyolpactia.
lenguasser6n europeas,porque asi se lo ha impuesto la colo- Amo nochi tlen Rulfo motlahtolcuapa ipan cequin tlahtolli. Zan quena
nizaci6n el lector en ndhuatl, en cambio, seguramenteserd ipan inintlalticpac, ipampa nopa ixcopincayotl, nopa quena itlachiyaliz.
tambi6n un hablante y lector en espafrol.La traducci6n de Naman titlahtolcuapan Rulfo ica nahuatl pano, zanquena, cequin tla-
Rulfo al ndhuatl, entonces,no se hace para que se lo conoz- mantli. Tlen quipihuazeh Rulfo ipan nahuatl quena, macehualmeh tlen
can lectores que no pueden leerlo en su lengua original. Esta quipohuah ome tlahtolli. Cequin tlacameh tlen tlapohuah meztizoh ce-
traducci6n es diferente a toda otra. quin zan ce tlahtolli tlapohua ihuan tlan quimatih melahua tlahtoah ce-
Al traducir Pedro Ptiramo al ndhuatl, tenemos la oportu- yoc tlen europatlalli, ipampa iuhquinon quichiuhtoc nopa colonizaci6n;
nidad de escucbnr uno de los componentes espectralesde la tlapohuani ica nahuatl, zan quena, melahua eliz ce acahya tlen nopa
novela; descifrar una parte de esasensaci6nde intraducibili- tlahtoa nahuatl ihuan tlapohua ica caxtiltlahtolli. Inin tlahtolcuapaliztli
dad e imposibilidad de destejerel arcoiris.Al traducirlo a una tlen Rulfo ipan nahuatl, huanquinon, amo mochihua tlen campa quiix-
lengua indigena, podemos recuperar voces, formas de decir, matizeh tlapohuanih tlen amo quipohuah ipan tlatolli tlen ipan quiihcui
que Rulfo escuch6en espafrol,pero que venian de las lenguas lohqui inin tlacatl. Inin tlahtolcuapaliztli achi ceyoctlen ica mochihua.
indigenas. Titlahtolcuapah Pedro Pdramo ipan nahuatl, ipampa Iicpiyah tic-
La forma en que unos personajesse hablan a otros, incluso caquizeh cequin tlamantli tlahuel yehyectzin tlen inin tlapohualiztli;
cuando lo hacen violentamente, mantiene en Rulfo siempre ticpanextizeh cequin tlamantli tlen nopa amo hueli motlahtolcuapa

r+
HeribmoYdpez PedroPdramoen ndhuatl / ipan nahuotl

un modo po6tico, dram6tico, que mucho tiene que ver con la ihuan ticpiyah manoh ihuan ticxitomazeh nopa cuacemalotl. Titlah-
interlocuci6n reaerencialindigena, que el n6huad (los distin- tolcuapan ica ce macehualtlahtolli, huelih ticpanquixtizeh ce tozcatl,
tos ndhuatl) poseen como parte central de su ret6rica, que fue quen moihto z, nopa Rulfo quicacqui ipan caxtiltlahtoll i, zan no hualla-
un rasgo que llam6 la atenci6n de sus estudiosos tempranos yayah ipan macehualtlahtolli.
como Bernardino de Sahagrin, y que qued6 consignado en Queniuhqui cequin tlacameh motlahtoltiah, ihuan nouhquiya que-
obras coloniales como el Vocabulariode Alonso de Molina, el man nelchicahuac tlahtoah, quipiya nochi ipan Rulfo ce achi xochiotlah-
Arte de la lengunmexicanade Andr6s de Olmos y el de Hora- tolli, mahmatilizyotl, tlen tlahuel quipiya ma moitta ica nopa ahquiya
cio Carochi. quicaquiz macehuqlicneli4otl, tlen ipan nahuatl (mryac nahuamace-
Cuando estudiamos el n6huad a trav6s de estas fuentes y hualli) tlen quipiyah quen nopa iyollo tlahtolli quen moihtoa, ica inin
sus hablantes y pensamos en Rulfo es inevitable darnos cuen- tlamantli miyac coyomeh quiamatqueh nimdntzin quen nopa Bernardi-
ta que existen puentes entre el modo rulfeano y la ret6ri- no de Sahagrin, ihuan mocauhqui tlahcuilohtoc ipan cequin amatl tlen
ca mesoamericana. Y esos puentes son las voces del campo huahcapatl quen amatl tlenTlohtolli tlen Alonso de Molina, ipan Arte de
mexicano, su forma de hacer testimonio, de hablar de sf y con lalengwo mexicanqtlen Andr6s de Olmos ihuan tlen Horacio Carochi.
otros.IJno siente un tono ritual en los didlogos de Rulfo. Ese Queman timomachtiah nahuatl ipan inin amatl ihuan imacehual-
tono ritual es parte del efecto de la podtica indfgena que ha huan, ihuan ticmachiliah ipan Rulfo quemantica amo ticmatih ihuan
sobrevivido en el habla popular. Algo similar ocurre con el amo tiquittah oncah cequin tlahtollo rulfeano ihuan quen moihcuiloa
constante vinculo entre el paisaje y el cuerpo que hay en la ipan macehualyotl Anahuactlalli. Ihuan inin panolizyotl nopa zan cequin
prosa de Rulfo, en que pareciera que todo lo que sucede a los milcaquizyotl tlen mexico, ihuan queniuhqui mopanotia tlahtolli, quen
cuerpos de los personajestambi6n sucedeen el polvo, el agua, moihtoa ihuan ahquiya. Ce momachilia ica cualtzin caquizyotl tlen cam-
el viento, el cielo, los animales, las yerbas, las montafras. Este peca ica itlahtol Rulfo. Inin caquizyotl inin ce tlamantli tlen mochihua
nudo ocurre en la cosmovisi6n indigena en que el cuerpo hu- tlen xochitlahtolli tlen macehualmeh tlen nocca yoltoc ipan inintlahtol
mano y el mundo estdn unidos. macehualmeh. Achi ceccapano ica nopa inechca nopa tepeyotl ihuan tla-
Al escribir su novela Rulfo no sabfa todo esto de modo cayotl tlen ixochitlahtol Rulfo, ihuan moitta nochi pano ipan inintlacayo
gramatol6gico, te6rico o incluso antropol6gico, lo llegarfa a tlen nopa tlacameh, no pano ipan tlalcuechtli, atl, ehecatl, elhuicatl, tla-
saber ya como editor del Instituto Nhcional Indigenista, pero piyalmeh, xihuitl, tepetl. Inin nechicoliztli pano ipan inintlahnamiquiliz
no cuando escribi6. Ni necesitaba saberlo de modo erudito, macehualmeh ica tetlacatipan ihuan tlaltepactli monechitohtoqueh.
porque estabaposefdo por eseritrno,lo habia absorbido.No Queman quiihcuilohqui itlapohualiz Rulfo amo quimatiyaya inin
hay, por supuesto, modo de comprobarlo, porque la sustancia tlamantli ica. quen tlamahuizolyotl, teoricoh zo nouhquiya antrologi-
de la que estd hecha la literatura tiene mucho de fantasma. coh, quimatqui inin queman itztoya quen tlapalehuihquetl ipan Insti-
Pero solamente quien no conozca lenguas indfgenas como el tuto Nacional Indigenista, zan arrro queman quiihcuilohqui. Yon amo
n6huad, sus sintaxis, imaginarios y ret6ricas puede ignorar o monequiyaya ma quimati quen nopa iceltitzin, ipampa ya quimatiyaya

r6 17
HeribenoYdpez PedroPd.ramoen nd.huatl/ ipan nahuatl

dudar de la presenciadel lenguaje mesoamericanoancestral' ica nopa caquizyotl,quimahtoyaya ihuan quichichintoyaya. Amo oncah,
colonial y moderno en Rulfo. quen nopa, amo ticmatih tlan melahuac, ipampa nopa tlamantli tlen
Esto es lo que hace tan especialla traducci6n de PedroPd- mochiuhtoc nopa tlahtolyotl quipiya miyac miccarzirzin. Zan quena
ramo al n6huatl hecha por \Actoriano de la Cnn Cntz'Tla- ahquiya amo quimati ce macehualtlahtolli quen nahuatl, itlapohualiz
ducirlo a otras lenguaslo acercaa otros lectores.Tiaducirlo al sintaxis, nezyotl ihuan icualtlalca melahua amo quiixmatiz zo melahua
n6huatl acercaa Rulfo a una parte crucial de susvoces.O para amo quihuelittaz nopa tlamantli tlahcuilolyotl tlen huahcapayotl Ana-
ser m6s precisos: al escuchara PedroPdramoen n6huatl, se huactlalli, queman ahcicoh caxtiltecameh ihuan itlahtol nopa Rulfo.
abre una dimensi6n en que se puede oir espectrosque hablan Inin tlamantli tlen tlahuel monequi ma momati tlahtolcuapaliztli
dentro de los personajesde Rulfo. Esasvocesmds que formar PedroPdrs.moica nahuatl quichiuhtoc Victoriano dela Cruz Cruz. Qui-
un laberinto o un arcoiris, forman una trenza, un remolino. tlahtolcuaptocica cequinoc tlahtolli quinechcahuiliah cequinoc tlapo-
Esos espectrosindigenas,por cierto, aparecentraducidos huanih. Quitlahtolcuapqui ica nahuatl cluinnechcahuilia nopa Rulfo
al espafrolen sus relatos y novela. El habla mdgica del mun- ica cequinoc cualtzin tozcatl. Zo melahua quena: ma momacaqui nopa
do rulfeano es tan poderosa porque es una traducci6n que PedroPdrqmo ica nahuatl, motlapohua ceyoctlalyotl tlen campa hue-
ha ocurrido en una Colonia y Modernidad extremadamente lih mocaquiz caquizyotlcampa zaniloah amoxihtic tlen nopa tlacameh
opresivasy violentas. Pero las lenguas indigenas han conse- tlen Rulfo. Nopa tozcayotl tlen nouhquiya quipannextia malinalohtli
guido hacerseoir incluso en la lengua de sus dominadores; zo nopa cuacemalotl, quichihuah ce tlaxinepalolli, ce malinalli.
y dentro y fuera de la lengua de ellos, ellas siguen hablando. Nopa macehualittayotl,zan quena melahuac,necih motlahtolcuap-
La traducci6n de Rulfo al n6huatl no es como las otras. Es toc ica caxtiltlahtolli nopa tlatempohualiztli ihuan tlanehnehuiTizyorl.
una traducci6n que nos deja oir las otras voces de Rulfo, una Nopa tlahtolli yectlalizyotl tlen itlalhui rulfeano tlahuel ipatiuh ipampa
traducci6n que al llevarlo a otra lengua lo lleva a una de sus nopa ce tlahtolcuapaliztli tlen panotoc ipan huahcapatl Colonia ihuan
fuentes.El ndhuatl lleva a Rulfo a Comala. yancuiyotl tlen tlahuel oncatoh mahmahyotl ihuan tlahuilanaliztli.
Zannopa macehualtlahtolli naman quen nocca caquiztitoc ipan nopa
Hnntnnn'roYitPEZ inintlahtol tlen tepachoanih; ihuan iihtic ihuan caltenno tlen tlahtolli
tlen inihhuantin, inihhuantin nocca tlahtoah.
Rulfo itlahtolcuapaliz ipan nahuatl amo quen nopa cequin. Inin
ce tlahtolcuapaliztli tlen techmaca manoh cequinoc Rulfo itlahtol, ce
tlahtolcuapaliztli tlen quihuica ipan ceyoc tlahtolli no quihuica ipan
itlamelauhca itlanehnehuiliz. Nahuatl quihuica Rulfo ica Comala.

Hrnrsrnro Yftptz

r8 r9
s x $$s
s x $ss
s x $${ $$
S x PEDid-P;{iuMo /
s )o( EsPAffoL--NdHUATL, XX
s )o( sE TERMINO DE XX
ss IMPRIMIR EN LOS TALLE-ES XXXXXXXXXXXXX
s$$ $s DE ARTES GRAFTCAS ^ XXXXXXXXXXXXXXXX
PANORAMA EN EL MES DE MAYO XXXXXXXXXXXXXXXXXXXY
DE 2Ot7, PARACONMEMORAREL XXXTXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXY-;-X
CENTENdRIODEL NACIMIENTODE XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
JUAN RULFO. EL TIRO CONSTA DE XXXXXXXXXXXXXXXXXX
bos rraIr,qrEMpLltREs. ufxlco. s xxxxxxxxxxxxxxxxxxx
MMX vrr ss$ $ s$ s$$s$s$$5$ss
$sss ss$ )iloom( )oo( sss )oooooooo( )ofi
s$ss ss )oo( )fi $$s Eooooom(
$ 5S sss )o( )o(
$s $s x )d
$s ts

You might also like