Professional Documents
Culture Documents
تأليف
1
رْٔ هللا حَُكٖٔ حَُكْ٤
حُلٔي هلل ٝكيٙ
ٝحُ٬ٜس ٝحُٔ ّ٬ػِٗ ٫ ٖٓ ٠ز ٢رؼيٙ
هخٍ حُ٘٤ن حٓ٩خّ حُؼخُْ حُؼٓ٬ش ٗ٤ن ح ّ٬ٓ٩طو ٢حُي ٖ٣أر ٞحُؼزخّ أكٔي رٖ ػزي حُلَ ْ٣
رٖ ػزي حُٔ ّ٬حرٖ ط٤ٔ٤ش حُلَحٗ ٢ٍٟ ٢هللا ػ٘ٝ ٚأٍٟخ: ٙ
حُلٔي هلل ٗلٔئٗٝ ٙظؼٔٗٝ ٚ٘٤ظـلَٗٝ ٙؼ ًٞر ٍَٝٗ ٖٓ ٚأٗلٔ٘خ ٤ٓ ٖٓٝجخص أػٔخُ٘خ ٖٓ
ٜ٣ي ٙهللا كُٚ َ٠ٓ ٬
َِ٠٣ ٖٓٝكٛ ٬خىٝ ; ُٚ ١أٜٗي إٔ ٫اُ ٚا ٫هللا ٝكي٣َٗ ٫ ٙي ُٚ
ٝأٜٗي إٔ ٓلٔيح ػزي ٠ِٛ ٍُٚٞٓٝ ٙهللا ػِٝ ٚ٤ػِ ٠آُٛٝ ٚلز ِْٓٝ ٚأٓخ رؼي :
كوي ٓؤُ٘ ٖٓ ٢طؼ٘٤ض اؿخرظ ْٜإٔ أًظذ ُٓ ٕٞٔ٠ٓ ْٜخ ٓٔؼ ٢٘ٓ ٙٞك ٢رؼ ٞحُٔـخُْ ;
ٖٓ حٌُ ّ٬ك ٢حُظٞك٤ي ٝحُٜلخص ٝك ٢حَُ٘ع ٝحُويٍ ُٔٔ ْ٤حُلخؿش اُ ٠طلو٤ن ٖ٣ٌٛ
حًٝ ٖ٤ِٛ٧ؼَس حٟ٫طَحد كٜٔ٤خ .كبٜٗٔخ ٓغ كخؿش ًَ أكي أُٜ٤خ ٓٝغ إٔ أ َٛحُ٘ظَ
ٝحُؼِْ ٝحٍ٩حىس ٝحُؼزخى ٫ :ري إٔ ٣وطَ ُ ْٜكًُ ٢ي ٖٓ حُوٞحٝ َ١ح٧هٞحٍ ٓخ ٣لظخؿٕٞ
ٓؼ ٚاُ ٠ر٤خٕ حُٜي ٖٓ ٟحُٔ٤ٓ ٫ ٍ٬٠خ ٓغ ًؼَس ٖٓ هخ ٝكًُ ٢ي رخُلن طخٍس
ٝرخُزخ َ١طخٍحص ٓٝخ ٣ؼظَ ١حُوِٞد كًُ ٢ي ٖٓ :حُ٘ز ٚحُظ ٢طٞهؼٜخ ك ٢أٗٞحع حُ٫٬٠ص
.
كخٌُ ّ٬ك ٢رخد حُظٞك٤ي ٝحُٜلخص ٖٓ ٞٛ :رخد حُوزَ حُيحثَ ر ٖ٤حُ٘لٝ ٢ح٩ػزخص ٝحٌُّ٬
ك ٢حَُ٘ع ٝحُويٍ ٖٓ ٞٛ :رخد حُطِذ ٝحٍ٩حىس :حُيحثَ ر ٖ٤حٍ٩حىس ٝحُٔلزش ٝرٖ٤
; حٌَُحٛش ٝحُزـٗ : ٞل٤خ ٝاػزخطخ ٝحٔٗ٩خٕ ٣ـي كٗ ٢لٔ ٚحُلَم ر ٖ٤حُ٘لٝ ٢ح٩ػزخص
ٝحُظٜي٣ن ٝحُظٌٌ٣ذ ٝر ٖ٤حُق د ٝحُزـٝ ٞحُلٝ ٞحُٔ٘غ ; كظ ٠إ حُلَم رٌٛ ٖ٤ح
2
حُ٘ٞع ٝر ٖ٤حُ٘ٞع ح٥هَ ٓؼَٝف ػ٘ي حُؼخٓش ٝحُوخٛش ٓٝؼَٝف ػ٘ي أ٘ٛخف حُٔظٌِٖٔ٤
ك ٢حُؼِْ ًٔخ ًًَ ًُي حُلوٜخء كً ٢ظخد حٔ٣٩خٕ ًٔٝخ ًًَ ٙحُٔؤٔ ٖٓ ; ّ٬ٌُِ ٕٞأَٛ
حُ٘ظَ ٝحُ٘لٝ ٞحُز٤خٕ كًٌَٝح إٔ حٌُٞٗ ّ٬ػخٕ :هزَ ٝاٗ٘خء ٝ ,حُوزَ ىحثَ ر ٖ٤حُ٘ل٢
ٝح٩ػزخص ٝ ,ح٘ٗ٩خء أَٓ أ ٢ٜٗ ٝأ ٝارخكش.
ٝاًح ًخٕ ًٌُي :ك ٬ري ُِؼزي إٔ ٣ؼزض هلل ٓخ ٣ـذ اػزخطٛ ٖٓ ُٚ ٚلخص حٌُٔخٍ ٘٣ٝل ٢ػ٘ٚ
ٓخ ٣ـذ ٗل ٚ٤ػ٘ٔٓ ٚخ ٠٣خى ٌٙٛحُلخٍ ٫ٝري ُ ٚك ٢أكٌخٓ ٖٓ ٚإٔ ٣ؼزض هِوٝ ٚأَٓٙ
ك٤ئٖٓ روِو ٚحُٔظًٔ ٖٔ٠خٍ هي ٍطٝ ٚػٔ٤٘ٓ ّٞجظ٣ٝ ٚؼزض أَٓ ٙحُٔظ ٖٔ٠ر٤خٕ ٓخ ٣لزٚ
َٟ٣ٝخ ٖٓ : ٙحُوٝ ٍٞحُؼَٔ ٣ٝئٖٓ رَ٘ػٝ ٚهيٍ ٙأ٣خٗخ هخُ٤خ ٖٓ حَُُِ ٌٛٝح ٣ظٖٔ٠
حُظٞك٤ي ك ٢ػزخىطٝ ٚكي٣َٗ ٫ ٙي ُ ٞٛٝ : ٚحُظٞك٤ي ك ٢حُوٜي ٝحٍ٩حىس ٝحُؼَٔ ٝحٍٝ٧
٣ظ ٖٔ٠حُظٞك٤ي ك ٢حُؼِْ ٝحُؤً ٍٞخ ىٍ ػًُِ ٠ي ٍٓٞس { هَ ٞٛهللا أكي } ٝىٍ ػِ٠
ح٥هَ ٍٓٞس { :هَ ٣خ أٜ٣خ حٌُخكَٔٛٝ } ٕٝخ ٍٓٞطخ ح٩هٝ ٙ٬رٜٔخ ًخٕ حُ٘ز٠ِٛ ٢
هللا ػِ٣ ِْٓٝ ٚ٤وَأ رؼي حُلخطلش كًٍ ٢ؼظ ٢حُلـَ ًٍٝؼظ ٢حُطٞحف ٝؿًُ َ٤ي .
كؤٓخ ح ( ٞٛٝ ٍٝ٧حُظٞك٤ي ك ٢حُٜلخص كخ َٛ٧كٌٛ ٢ح حُزخد إٔ ٛٞ٣ق هللا رٔخ ٛٝق
رٗ ٚقٓٝ ٚرٔخ ٛٝلظ ٚرٗ : ٍِٚٓ ٚل٤خ ٝاػزخطخ ; ك٤ؼزض هلل ٓخ أػزظُ٘ ٚلٔ٘٣ٝ ٚل ٢ػ٘ٓ ٚخ ٗلخٙ
ػٖ ٗلٔ. ٚ
ٝهي ػِْ إٔ ٣َ١وش ِٓق حٓ٧ش ٝأثٔظٜخ اػزخص ٓخ أػزظ ٖٓ ٚحُٜلخص ٖٓ ؿ َ٤طٌ٤٤ق ٫ٝ
طٔؼ ٖٓٝ َ٤ؿ َ٤طلَ٣ق ٫ٝطؼطًٌُٝ َ٤ي ٘٣ل ٕٞػ٘ٓ ٚخ ٗلخ ٙػٖ ٗلٔٓ ٚغ اػزخص ٓخ
أػزظ ٖٓ ٚحُٚكخص ٖٓ ؿ َ٤اُلخى ٫ :ك ٢أٓٔخث ٫ٝ ٚك ٢آ٣خط ٚكبٕ هللا طؼخُ ًّ ٠حٌُٖ٣
ِ٣لي ٕٝك ٢أٓٔخثٝ ٚآ٣خطًٔ ٚخ هخٍ طؼخُٝ { : ٠هلل حٔٓ٧خء حُلٔ٘ ٠كخىػ ٙٞرٜخ ًٍٝٝح
حٌُِ٣ ٖ٣لي ٕٝك ٢أٓٔخث٤ٓ ٚـِٓ ٕٝخ ًخٗٞح ٣ؼِٔٝ } ٕٞهخٍ طؼخُ { : ٠إ حٌُِ٣ ٖ٣ليٕٝ
ك ٢آ٣خط٘خ ٣ ٫ول ٕٞػِ٘٤خ أكْ ٕ ِ٣و ٠ك ٢حُ٘خٍ ه َ٤أّ ٖٓ ٣ؤط ٢آٓ٘خ ّٞ٣حُو٤خٓش حػِٔٞح ٓخ
3
ٗجظْ } ! ح٣٥ش .كطَ٣وظ ْٜطظ ٖٔ٠اػزخص حٔٓ٧خء ٝحُٜلخص ٓغ ٗلٔٓ ٢خػِش حُٔوِٞهخص :
ًٔ ْ٤ُ { :ؼِ٢ٗ ٚء ٞٛٝحُٔٔ٤غ اػزخطخ ر ٬ط٘زٝ ٚ٤طِٜ٘٣خ ر ٬طؼطًٔ َ٤خ هخٍ طؼخُ٠
حُز . } َ٤ٜكل ٢هًٔ ْ٤ُ { ُٚٞؼِ٢ٗ ٚء } ٍ :ى ُِظ٘زٝ ٚ٤حُظٔؼٝ َ٤ه ٞٛٝ { : ُٚٞحُٔٔ٤غ
حُزٍ . } َ٤ٜى ُُ٪لخى ٝحُظؼط. َ٤
ٝهللا ٓزلخٗ : ٚرؼغ ٍِٓ ( ٚربػزخص ٓلٗٝ َٜلٓ ٢ـَٔ كؤػزظٞح هلل حُٜلخص ػِٝ ٠ؿٚ
{ كخػزيٙ حُظلٗٝ َ٤ٜلٞح ػ٘ٓ ٚخ ِٜ٣ ٫ق ُ ٖٓ ٚحُظ٘زٝ ٚ٤حُظٔؼًٔ َ٤خ هخٍ طؼخُ٠
ٝحٛطزَ ُؼزخىط َٛ ٚطؼِْ ُ٤ٔٓ ٚخ } هخٍ أ َٛحُِـش َٛ { :طؼِْ ُ٤ٔٓ ٚخ } أٗ ١ظَ٤ح
ٔ٣ظلن ٓؼَ حٓٔ٣ٝ . ٚوخٍ ٔٓ :خٓ٤خ ٔ٣خٌٓٛٝ ٚ٤ح ٓؼ٘ٓ ٠خ َٟٝ٣ػٖ حرٖ ػزخّ ( َٛ
طؼِْ ُ٤ٔٓ ٚخ ٓؼ ٬٤أٗ ٝزٜ٤خ ٝهخٍ طؼخُِ٣ ُْ { ٠ي ُٞ٣ ُْٝي } { ً ُٚ ٌٖ٣ ُْٝلٞح أكي }
ٝهخٍ طؼخُ { : ٠ك ٬طـؼِٞح هلل أٗيحىح ٝأٗظْ طؼِٔٝ } ٕٞهخٍ طؼخُ ٖٓٝ { : ٠حُ٘خّ ٖٓ ٣ظوٌ
ٖٓ ى ٕٝهللا أٗيحىح ٣لزً ْٜٗٞلذ هللا ٝحٌُ ٖ٣آٓ٘ٞح أٗي كزخ هلل } ٝهخٍ طؼخُٝ { : ٠ؿؼِٞح
هلل ًَٗخء حُـٖ ٝهِوٝ ْٜهَهٞح ُ ٚر٘ٝ ٖ٤ر٘خص رـ َ٤ػِْ ٓزلخٗٝ ٚطؼخُ ٠ػٔخ ٜ٣ل} ٕٞ
ًَ ٗ٢ء ٞٛٝ { ري٣غ حُٔٔٞحص ٝح ٍٝ٧أُٗٝ ُٚ ٌٕٞ٣ ٠ي ُْٝطٌٖ ُٛ ٚخكزش ٝهِن
رٌَ ٗ٢ء ػِ } ْ٤؟ ٝهخٍ طؼخُ { : ٠طزخٍى حٌُ ٍِٗ ١حُلَهخٕ ػِ ٠ػزيُِ ٌٕٞ٤ُ ٙؼخُٖٔ٤
ٌَٗ٣ح } { حٌُِٓ ُٚ ١ي حُٔٔٞحص ٝح٣ ُْٝ ٍٝ٧ظوٌ ُٝيح ٣َٗ ُٚ ٌٖ٣ ُْٝي ك ٢حُِٔي }
ٝهخٍ طؼخُ { : ٠كخٓظلظ ْٜأَُري حُز٘خص ُْٜٝحُز٘ { } ٕٞأّ هِو٘خ حُٔ٬ثٌش اٗخػخ ْٛٝ
ٗخٛي { } ٕٝأ ٫اٗ ٖٓ ْٜاكٌ٤ُ ْٜوُٝ { } ُٕٞٞي هللا ٝاٌُٗ ْٜخًر { } ٕٞأٛطل ٠حُز٘خص
ػِ ٠حُز٘ٓ { } ٖ٤خ ٌُْ ً٤ق طلٌٔ { } ٕٞأك ٬طًٌَ { } ٕٝأّ ٌُْ ِٓطخٕ ٓز{ } ٖ٤
كؤطٞح رٌظخرٌْ إ ً٘ظْ ٛخىهٝ { } ٖ٤ؿؼِٞح رٝ ٚ٘٤ر ٖ٤حُـ٘ش ٗٔزخ ُٝوي ػِٔض حُـ٘ش اْٜٗ
ُٔلٓ { } َٕٝ٠زلخٕ هللا ػْ ح ٜ٣ل { } ٕٞا ٫ػزخى هللا حُٔوِ } ٖ٤ٜاُ ٠ه{ : ُٚٞ
ٓزلخٕ ٍري ٍد حُؼِس ػٔخ ٜ٣ل ّ٬ٓٝ { } ٕٞػِ ٠حَُِٔٓٝ { } ٖ٤حُلٔي هلل ٍد
حُؼخُٔ . } ٖ٤كٔزق ٗلٔ ٚػٔخ ٜ٣ل ٚحُٔلظَ ٕٝحًَُٔ٘ ِْٓٝ ٕٞػِ ٠حَُِٔٓٓ٬ُٔ ٖ٤ش ٓخ
هخُ ٖٓ ٙٞح٩كي ٝحَُ٘ى ٝكٔي ٗلٔ ; ٚاً ٓ ٞٛزلخٗ ٚحُٔٔظلن ُِق ٓي رٔخ ُ ٖٓ ٚحٔٓ٧خء
4
ٝحُٜلخص ٝري٣غ حُٔوِٞهخص ٝأٓخ ( ح٩ػزخص حُٔل : َٜكبٗ ٖٓ ًًَ ٚأٓٔخثٛٝ ٚلخطٓ ٚخ
أُِٗ ٚكٓ ٢لٌْ آ٣خطً ٚو { : ُٚٞهللا ٫اُ ٚا ٞٛ ٫حُل ٢حُو } ّٞ٤ح٣٥ش رٌٔخُٜخ ٝه{ : ُٚٞ
هَ ٞٛهللا أكي } { هللا حُٜٔي } حٍُٔٞس ٝه ٞٛٝ { : ُٚٞحُؼِ ْ٤حُلٌ ٞٛٝ { } ْ٤حُؼِْ٤
حُوي ٞٛٝ { } َ٣حُٔٔ٤غ حُز ٞٛٝ { } َ٤ٜحُؼِ ِ٣حُلٌ ٞٛٝ { } ْ٤حُـل ٍٞحَُك{ } ْ٤
ٞٛٝحُـل ٍٞحُٞىٝى } { ً ٝحُؼَٕ حُٔـ٤ي } { كؼخٍ ُٔخ ٣َ٣ي } { ٞٛحٝ ٍٝ٧ح٥هَ
ٝحُظخٝ َٛحُزخ ٞٛٝ ٖ١رٌَ ٗ٢ء ػِ ٞٛ { } ْ٤حٌُ ١هِن حُٔٔٞحص ٝح ٍٝ٧كٓ ٢ظش
أ٣خّ ػْ حٓظ ٟٞػِ ٠حٍػَٕ ٣ؼِْ ٓخ ِ٣ؾ ك ٢حٓٝ ٍٝ٧خ ٣وَؽ ٜٓ٘خ ٓٝخ ٖٓ ٍِ٘٣حُٔٔخء
} ٝهًُ { : ُٚٞي رؤْٜٗ ٓٝخ ٣ؼَؽ كٜ٤خ ٓ ٞٛٝؼٌْ أٓ ٖ٣خ ً٘ظْ ٝهللا رٔخ طؼِٔ ٕٞرَ٤ٜ
حطزؼٞح ٓخ أٓو ٢هللا ًَٞٛٝح ٍٟٞحٗ ٚكؤكز ٢أػٔخُٝ } ْٜه { : ُٚٞكٔٞف ٣ؤط ٢هللا روّٞ
٣لز٣ٝ ْٜلز ٚٗٞأًُش ػِ ٠حُٔئٓ٘ ٖ٤أػِس ػَ ٟحٌُخكَ } ٖ٣ح٣٥ش ٝه ٢ٍٟ { : ُٚٞهللا
ػٍٟ٘ٞٝ ْٜح ػًُ٘ ٚي ُٖٔ هٍ٘ ٢رٝ } ٚه٣ ٖٓٝ { : ُٚٞوظَ ٓئٓ٘خ ٓظؼٔيح كـِحإٙ
ؿ ْٜ٘هخُيح كٜ٤خ ٝؿ٠ذ هللا ػُِٝ ٚ٤ؼ٘ٝ } ٚه { : ُٚٞإ حًٌُ ٖ٣لَٝح ٘٣خىُٔ ٕٝوض هللا
أًزَ ٖٓ ٓوظٌْ أٗلٌْٔ اً طيػ ٕٞاُ ٠حٔ٣٩خٕ كظٌلَٝ } ٕٝه٘٣ َٛ { : ُٚٞظَ ٕٝا ٫إٔ
٣ؤط ْٜ٤هللا ك ٢ظَِ ٖٓ حُـٔخّ ٝحُٔ٬ثٌش } ٝه { : ُٚٞػْ حٓظ ٟٞاُ ٠حُٔٔخء ٢ٛٝىهخٕ
كوخٍ ُٜخ ٍٝ٨ُٝحثظ٤خ ٞ١ػخ أًَٛ ٝخ هخُظخ أط٘٤خ ١خثؼٝ } ٖ٤ه ًِْٝ { : ُٚٞهللا ٓ٠ٓٞ
طٌِٔ٤خ } ٝهٗٝ { : ُٚٞخى٘٣خ ٖٓ ٙؿخٗذ حُط ٍٞحٝ ٖٔ٣٧هَر٘خٗ ٙـ٤خ } ٝهّٞ٣ٝ { : ُٚٞ
ٖ٣حى ْٜ٣ك٤و ٍٞأًَٗ ٖ٣خث ٢حًٌُ٘ ٖ٣ظْ طِػٔٝ } ٕٞه { ُٚٞاٗٔخ أَٓ ٙاًح أٍحى ٗ٤جخ إٔ
٣و ًٖ ُٚ ٍٞكٝ } ٌٕٞ٤ه ٞٛ { : ُٚٞهللا حٌُ ٫ ١اُ ٚا ٞٛ ٫ػخُْ حُـ٤ذ ٝحُٜ٘خىس ٞٛ
حَُكٖٔ حَُك ٞٛ { } ْ٤هللا حٌُ ٫ ١اُ ٚا ٞٛ ٫حُِٔي حُوي ّٝحُٔ ّ٬حُٔئٖٓ حُٖٔٔ٤ٜ
حُؼِ ِ٣حُـزخٍ حُٔظيرَ ٓزلخٕ هللا ػٔخ ٞٛ { } ًَٕٞ٘٣هللا حُوخُن حُزخٍة حُُٔٚ ٍٜٞ
} .اُ ٠أٓؼخٍ حٔٓ٧خء حُلٔ٘ٔ٣ ٠زق ُٓ ٚخ ك ٢حُٔٔٞحص ٝح ٞٛٝ ٍٝ٧حُؼِ ِ٣حُلٌْ٤
ٌٙٛح٣٥خص ٝح٧كخى٣غ حُؼخرظش ػٖ حُ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػِ ِْٓٝ ٚ٤ك ٢أٓٔخء حَُد طؼخُ٠
ٛٝلخط ٚكبٕ كًُ ٢ي ٖٓ اػزخص ًحطٛٝ ٚلخط ٚػَ ٝ ٟؿ ٚحُظلٝ َ٤ٜاػزخص ٝكيحٗ٤ظ ٚر٘ل٢
5
حُظٔؼٓ َ٤خ ٛي ٟهللا ر ٚػزخى ٙاُٞٓ ٠حء حُٔز َ٤ك٣َ١ ٌٜٙوش حََُٓ ِٞٛحص هللا ٚٓ٬ٓٝ
ػِ ْٜ٤أؿٔؼٝ . ٖ٤أٓخ ٖٓ ُحؽ ٝكخى ػٖ ٓز ٖٓ ِْٜ٤حٌُلخٍ ٝحًَُٔ٘ٝ ٖ٤حٌُ ٖ٣أٝطٞح
حُزخ٤٘١ش حٌُظخد ٖٓٝىهَ كٛ ٢ئ٫ء ٖٓ حُٜخرجش ٝحُٔظلِٔلش ٝحُـ٤ٜٔش ٝحُوَحٓطش ٝ
ٗٝل : ْٛٞكبٗ ْٜػِٟ ٠ي ًُي ٜ٣ل ٚٗٞرخُٜلخص حُِٔز٤ش ػِٝ ٠ؿ ٚحُظل٣ ٫ٝ َ٤ٜؼزظٕٞ
اٝ ٫ؿٞىح ٓطِوخ ٫كو٤وش ُ ٚػ٘ي حُظلٝ َ٤ٜاٗٔخ َ٣ؿغ اُٝ ٠ؿٞى ك ٢حًٛ٧خٕ ٔ٣ظ٘غ
طلوو ٚك ٢ح٧ػ٤خٕ كؤ٣ ُْٜٞظِِّ ؿخ٣ش حُظؼطٝ َ٤ؿخ٣ش حُظٔؼ ; َ٤كبٗٔ٣ ْٜؼِ ٚٗٞرخُٔٔظ٘ؼخص
. ٝحُٔؼيٓٝخص ٝحُـٔخىحص ; ٣ٝؼطِ ٕٞحٔٓ٧خء ٝحُٜلخص طؼطٔ٣ ٬٤ظِِّ ٗل ٢حٌُحص
كـ٬طِٔ٣ ْٜز ٕٞػ٘ ٚحُ٘و ٖ٤٠٤ك٤وٞٓ ٫ : ُٕٞٞؿٞى ٓ ٫ٝؼي ٫ٝ ّٝك٤ٓ ٫ٝ ٢ض ٫ٝ
ػخُْ ٫ٝؿخِ٣ ْٜٗ٧ َٛػٔ ٕٞأٗ ْٜاًح ٛٝل ٙٞرخ٩ػزخص ٗز ٜٙٞرخُٔٞؿٞىحص ٝاًح
; ٛٝل ٙٞرخُ٘لٗ ٢ز ٜٙٞرخُٔؼيٓٝخص كِٔزٞح حُ٘وٌٛٝ ٖ٤ٟ ٢ح ٓٔظ٘غ ك ٢ريحٛش حُؼوٍٞ
ٝكَكٞح ٓخ أٍِٗ هللا ٖٓ حٌُظخد ٓٝخ ؿخء ر ٚحَُٓ ٍٞكٞهؼٞح كٔٓ َٗ ٢خ كَٝح ٓ٘ ٚكبْٜٗ
ٗز ٜٙٞرخُٔٔظ٘ؼخص اً ِٓذ حُ٘وً ٖ٤٠٤ـٔغ حُ٘ؤٛ٬ً ٖ٤٠٤خ ٖٓ حُٔٔظ٘ؼخص ٝهي ػِْ
هي ١أُُ٫ ; ٢
رخٟ٫طَحٍ .إٔ حُٞؿٞى ٫ري ُٞٓ ٖٓ ٚؿي ٝحؿذ رٌحط ٚؿ٘ ٢ػٔخ ٓٞحّ ; ٙ
٣ـ ُٞػِ ٚ٤حُليٝع ٫ٝحُؼيّ كٛٞل ٙٞرٔخ ٔ٣ظ٘غ ٝؿٞى ٙك ٬٠ػٖ حُٞؿٞد أ ٝحُٞؿٞى
أ ٝحُويّ ٝ .هخٍر١ ْٜخثلش ٖٓ حُلٓ٬لش ٝأطزخػ ْٜكٛٞل ٙٞرخُِٔٞد ٝحٟ٩خكخص ىٕٝ
ٛلخص ح٩ػزخص ٝؿؼِ ٞٛ ٙٞحُٞؿٞى حُٔطِن رَ٘ ١ح٬١٩م ٝهي ػِْ ر٣َٜق حُؼوَ إٔ
ٌٛح ٌٕٞ٣ ٫ا ٫ك ٢حٍ ً ٫ ٖٛكٔ٤خ هَؽ ػ٘ ٖٓ ٚحُٔٞؿٞىحص ٝؿؼِٞح حُٜلش ٢ٛ
حُٔٞٛٞف ,كـؼِٞح حُؼِْ ػ ٖ٤حُؼخُْ ٌٓخرَس ُِو٠خ٣خ حُزيٜ٣خص ٝؿؼِٞح ٌٙٛحُٜلش ٢ٛ
ح٧هَ ٟكِْ ِٝ٤ٔ٣ح ر ٖ٤حُؼِْ ٝحُويٍس ٝحُٔ٘٤جش ؿليح ُِؼِ ّٞحُ٣ٍَٝ٠خص ٝهخٍر١ ْٜخثلش
ػخُؼش ٖٓ أ َٛحٌُ ٖٓ ّ٬حُٔؼظُِش ٖٓٝحطزؼ ; ْٜكؤعرظٞح هلل حٔٓ٧خء ىٓ ٕٝخ طظٖٓ ٚ٘ٔ٠
حُٜلخص -كٔ٘ ٖٓ ْٜؿؼَ حُؼِٝ ْ٤حُويٝ ; َ٣حُٔٔ٤غ ; ٝحُزً ; َ٤ٜخ٧ػ ّ٬حُٔل٠ش
حُٔظَحىكخص ٖٓ ْٜ٘ٓٝهخٍ ػِ ْ٤ر ٬ػِْ هي َ٣ر ٬هيٍس ٓٔ٤غ ر َ٤ٜرٔٓ ٬غ ٫ٝرَٜ
كؤػزظٞح ح ْٓ٫ىٓ ٕٝخ ط ٖٓ ٚ٘ٔ٠حُٜلخص ٝحٌُ ّ٬ػِ ٠كٔخى ٓوخُش ٛئ٫ء ٝر٢حٕ ط٘خهٜ٠خ
6
ر٣َٜق حُٔؼو ٍٞحُٔطخرن ُٜل٤ق حُٔ٘و ًٌٍٞٓ ٍٞك ٢ؿ ٌٙٛ َ٤حٌُِٔخص ٛٝئ٫ء ؿٔ٤ؼْٜ
٣لَ٢ٗ ٖٓ ٕٝء ك٤وؼ ٕٞكٗ ٢ظٝ َٙ٤كٓ ٚ٘ٓ َٗ ٢غ ٓخ ٖٓ ِِْٜٓ٣حُظلَ٣ق ٝحُظؼطَ٤
ُٞٝأٓؼ٘ٞح حُ٘ظَ ُٔٝٞح ر ٖ٤حُٔظٔخػ٬ص ٝكَهٞح ر ٖ٤حُٔوظِلخص ًٔخ طوظ ٚ٤٠حُٔؼو٫ٞص ;
ٌُٝخٗٞح ٖٓ حٌُ ٕ١أٝطٞح حُؼِْ حٌُ َٕٝ٣ ٖ٣أٗٔخ أٍِٗ اُ ٠حَُٓ ٞٛ ٍٞحُلن ٖٓ ٍرٚ
ٜ٣ٝي ١اَُٛ ٠ح ١حُؼِ ِ٣حُلٔ٤ي ٖٓ ٌُْٜ٘ٝ .أ َٛحُٔـ٫ٜٞص حُٔ٘زٜش رخُٔؼو٫ٞص
ٔ٣لٔط ٕٞك ٢حُؼوِ٤خص ٣ٝوَٓط ٕٞك ٢حُٔٔؼ٤خص ًُٝ .ي أٗ ٚهي ػِْ رٍَٝ٠س حُؼوَ أٗٚ
كيٝع حُٔليػخص ً :خُلٞ٤حٕ ٫ري ٖٓ ٓٞؿٞى هي ْ٣ؿ٘ ٢ػٔخ ٓٞح ٙاً ٗلٖ ٗ٘خٛي
ٝحُٔؼيٕ ٝحُ٘زخص ٝحُلخىع ٌٖٓٔ ُ ْ٤رٞحؿذ ٔٓ ٫ٝظ٘غ ٝهي ػِْ رخٟ٫طَحٍ إٔ
حُٔليع ٫ري ُٓ ٖٓ ٚليع ٝحٌُٖٔٔ ٫ري ُٞٓ ٖٓ ٚؿي ًٔخ هخٍ طؼخُ { : ٠أّ هِوٞح ٖٓ
ؿ٢ٗ َ٤ء أّ ْٛحُوخُو ٕٞ؟ } كبًح ُْ ٌٞٗٞ٣ح هِوٞح ٖٓ ؿ َ٤هخُن ْٛ ٫ٝحُوخُوٕٞ
ٗ٧لْ ْٛطؼ ٖ٤إٔ ُ ْٜهخُوخ هِو. ْٜ
ٝاًح ًخٕ ٖٓ حُٔؼِ ّٞرخٍَُٝ٠س إٔ ك ٢حُٞؿٞى ٓخ ٞٛهيٝ ْ٣حؿذ ر٘لٔٓٝ ٚخ ٓ ٞٛليع
ٌٖٓٔ ٣وزَ حُٞؿٞى ٝحُؼيّ :كٔؼِ ّٞإٔ ٌٛح ٓٞؿٞى ٌٛٝح ٓٞؿٞى ٖٓ ِِّ٣ ٫ٝحطلخهٜٔخ
ك ٠ٔٔٓ ٢حُٞؿٞى إٔ ٝ ٌٕٞ٣ؿٞى ٌٛح ٓؼَ ٝؿٞى ٌٛح رَ ٝؿٞى ٌٛح ٣وٝٝ ٜٚؿٞى ٌٛح
٣وٝ ٜٚحطلخهٜٔخ ك ٢حْٓ ػخّ ٣ ٫ :وظ ٢٠طٔخػِٜٔخ كًُ ٠ٔٔٓ ٢ي ح ْٓ٫ػ٘ي حٟ٩خكش
ٝحُظوٝ ٚ٤ٜحُظو٤٤ي ٫ٝك ٢ؿ . َٙ٤ك٣ ٬و ٍٞػخهَ اًح ه َ٤إٔ حُؼَٕ ٗ٢ء ٓٞؿٞى ٝإٔ
حُزؼ٢ٗ ٝٞء ٓٞؿٞى :إ ٌٛح ٓؼَ ٌٛح ; ٫طلخهٜٔخ ك ٠ٔٔٓ ٢حُ٘٢ء ٝحُٞؿٞى ْ٤ُ ٚٗ٧
ك ٢حُوخٍؽ ٗ٢ء ٓٞؿٞى ؿَٔٛ٤خ ٘٣ظًَخٕ ك ٚ٤رَ حٌُ٣ ٖٛؤهٌ ٓؼ٘٘ٓ ٠ظًَخ ًِ٤خ ٞٛ
:كٞؿٞى ًَ ٜٓ٘ٔخ ٣و٫ ٜٚ ٓٔٔ ٠ح ْٓ٫حُٔطِن ٝاًح هٌٛ َ٤ح ٓٞؿٞى ٌٛٝح ٓٞؿٞى
ًَٚ٘٣ك ٚ٤ؿٓ ; َٙ٤غ إٔ ح ْٓ٫كو٤وش كٜٔ٘ٓ ًَ ٢خ ٌُٜٝح ٓٔ ٠هللا ٗلٔ ٚرؤٓٔخء ٠ٔٓٝ
ٛلخط ٚرؤٓٔخء ; ًٝخٗض طِي حٔٓ٧خء ٓوظٜش ر ٚاًح أ٤ٟلض اُ ًَٚ٘٣ ٫ ٚ٤كٜ٤خ ؿَٙ٤
٠ٔٓٝرؼٓ ٞوِٞهخط ٚرؤٓٔخء ٓوظٜش ر٠ٓ ْٜخكش اُ ْٜ٤طٞحكن طِي حٔٓ٧خء اًح هطؼض
ػٖ حٟ٩خكش ٝحُظو ٖٓ ِِّ٣ ُْٝ ; ٚ٤ٜحطلخم حٝ ٖ٤ٔٓ٫طٔخػَ ٓٔٔخٔٛخ ٝحطلخى ٙػ٘ي
7
ح٬١٩م ٝحُظـَ٣ي ػٖ حٟ٩خكش ٝحُظو : ٚ٤ٜحطلخهٜٔخ ٫ٝطٔخػَ حُٔٔٔ ٠ػ٘ي حٟ٩خكش
ٝحُظو ٚ٤ٜك ٫ٞػٖ إٔ ٣ظلي ٓٔٔخٔٛخ ػ٘ي حٟ٩خكش ٝحُظو . ٚ٤ٜكوي ٓٔ ٠هللا ٗلٔٚ
ك٤خ كوخٍ { :هللا ٫اُ ٚا ٞٛ ٫حُل ٢حُو ٠ٔٓٝ } ّٞ٤رؼ ٞػزخى ٙك٤خ ; كوخٍ ٣ { :وَؽ
حُل ٖٓ ٢حُٔ٤ض ٣ٝوَؽ حُٔ٤ض ٖٓ حُلٌٛ ْ٤ُٝ } ٢ح حُلٓ ٢ؼَ ٌٛح حُل ٕ٧ ٢هُٚٞ
٣ { :وَؽ حُق ٖٓ ١حُٔ٤ض } حْٓ ُِل ٢حُٔوِٞم حُل ٢حْٓ هلل ٓوظ ٚرٝ ٚهُٚٞ
; ُِٔ ْ٤ُ ٌُٖٝطِن ٓٔٔ٠ ٓوظ ٚرٝ ٚاٗٔخ ٣ظلوخٕ اًح أِ١وخ ٝؿَىح ػٖ حُظوٚ٤ٜ
ٓٞؿٞى ك ٢حُوخٍؽ ٌُٖٝحُؼوَ ٣ل ٖٓ ْٜحُٔطِن هيٍح ٓ٘ظًَخ ر ٖ٤حُٔٔٔٝ ٖ٤٤ػ٘ي
ح٫هظٜخ٣ ٙو٤ي ًُي رٔخ ٣ظٔ ِ٤ر ٚحُوخُن ػٖ حُٔوِٞم ٝحُٔوِٞم ػٖ حُوخُن ٫ٝري ٖٓ
ٌٛح ف ١ؿٔ٤غ أٓٔخء هللا ٛٝلخط٣ ٚلٜ٘ٓ ْٜخ ٓخ ىٍ ػِ ٚ٤ح ْٓ٫رخُٔٞح١ؤس ٝح٫طلخم ٓٝخ ىٍ
ػِ ٚ٤رخٟ٩خكش ٝح٫هظٜخ : ٙحُٔخٗؼش ٖٓ ٓ٘خًٍش حُٔوِٞم ُِوخُن ك٢ٗ ٢ء ٖٓ
هٜخثٓ - ٜٚزلخٗٝ ٚطؼخًٌُُٝ ٠ي ٓٔ ٠هللا ٗلٔ ٚػِٔ٤خ كِٔ٤خ ٠ٔٓٝرؼ ٞػزخى ٙػِٔ٤خ
كوخٍ ٝ { :رَ٘ ٙٝرـ ّ٬ػِ٣ } ْ٤ؼ٘ ٢آلخم ٠ٔٓٝآهَ كِٔ٤خ كوخٍ { :كزَ٘ٗخ ٙرـّ٬
ٗ ٠ٔٓٝ ,لٔ٤ٔٓ ٚؼخ كِ٣ } ْ٤ؼ٘ ٢آٔخػ ْ٤ُٝ َ٤حُؼًِ ْ٤خُؼِ ٫ٝ ْ٤حُلًِ ْ٤خُلِْ٤
رَ٤ٜح كوخٍ { :إ هللا ٣ؤًَْٓ إٔ طئىٝح حٓ٧خٗخص اُ ٠أِٜٛخ ٝاًح كٌٔظْ ر ٖ٤حُ٘خّ إٔ
طلٌٔٞح رخُؼيٍ إ هللا ٗؼٔخ ٣ؼظٌْ ر ٚإ هللا ًخٕ ٓٔ٤غ ح رَ٤ٜح } ٠ٔٓٝرؼ ٞػزخىٙ
ٓٔ٤ؼخ رَ٤ٜح كوخٍ { :اٗخ هِو٘خ حٔٗ٩خٕ ٖٓ ٗطلش أٓ٘خؽ ٗزظِ ٚ٤كـؼِ٘خ٤ٔٓ ٙؼخ رَ٤ٜح }
ْ٤ُٝحُٔٔ٤غ ًخُٔٔ٤غ ٫ٝحُزً َ٤ٜخُزٗ ٠ٔٓٝ َ٤ٜلٔ ٚرخَُءٝف حَُك . ْ٤كوخٍ { :إ
هللا رخُ٘خّ َُءٝف ٍك ٠ٔٓٝ } ْ٤رؼ ٞػزخى ٙرخَُءٝف حَُك ْ٤كوخٍ ُ { :وي ؿخء ًْ
ٍٓ ٖٓ ٍٞأٗلٌْٔ ػِ ِ٣ػِٓ ٚ٤خ ػ٘ظْ كَ ٚ٣ػِ ٌْ٤رخُٔئٍٓ٘ ٖ٤ءٝف ٍكْ٤ُٝ } ْ٤
حَُءٝف ًخَُءٝف ٫ٝحَُكً ْ٤خَُكٗ ٠ٔٓٝ ْ٤لٔ ٚرخُِٔي .كوخٍ { :حُِٔي حُوي} ّٝ
٠ٔٓٝرؼ ٞػزخى ٙرخُِٔي كوخٍ { ًٝخٕ ٍٝحءِٓ ْٛي ٣ؤهٌ ًَ ٓل٘٤ش ؿٜزخ } { ٝهخٍ
حُِٔي حثظ ٢ٗٞر ْ٤ُٝ } ٚحُِٔي ًخ ُِٔي ٗ ٠ٔٓٝ .لٔ ٚرخُٔئٖٓ حُٔ ٠ٔٓٝ ٖٔ٤ٜرؼٞ
} ْ٤ُٝحُٔئٖٓ ػزخى ٙرخُٔئٖٓ كوخٍ { :أكٖٔ ًخٕ ٓئٓ٘خ ًٖٔ ًخٕ كخٓوخ ٔ٣ ٫ظٕٝٞ
8
ًخُٔئٖٓ ٗ ٠ٔٓٝلٔ ٚرخُؼِ ِ٣كوخٍ { :حُؼِ ِ٣حُـزخٍ حُٔظٌزَ } ٠ٔٓٝرؼ ٞػزخىٙ
رخُؼِ ِ٣كوخٍ { :هخُض حَٓأس حُؼِ ْ٤ُٝ } ِ٣حُؼًِ ِ٣خُؼِٗ ٠ٔٓٝ ِ٣ق ٓ ٚحُـزخٍ
حُٔظٌزَ ٠ٔٓٝرؼ ٞهِو ٚرخُـزخٍ حُٔظٌزَ هخٍ ًٌُ { :ي ٣طزغ هللا ػِ ًَ ٠هِذ ٓظٌزَ
ؿزخٍ } ْ٤ُٝحُـزخٍ ًخُـزخٍ ٫ٝحُٔظٌزَ ًخُٔظٌزَ ٗٝظخثَ ٌٛح ٓظؼيىس ًٌُٝي ٓٔ٠
ٛلخط ٚرؤٓٔخء ٛ ٠ٔٓٝلخص ػزخى ٙر٘ظًُ َ٤ي كوخٍ ٣ ٫ٝ { :ل٤ط ٕٞر٘٢ء ٖٓ ػِٔٚ
أٍِٗ رؼِٔٝ } ٚهخٍ { :إ هللا ٞٛحَُُحم ً ٝحُوٞس حُٔظٝ } ٖ٤هخٍ { :
ا ٫رٔخ ٗخء } { ٙ
أَٝ٣ ُْٝح إٔ هللا حٌُ ١هِو ٞٛ ْٜأٗي ٓ٘ ْٜهٞس } ٛ ٠ٔٓٝلش حُٔوِٞم ػِٔخ ٝهٞس كوخٍ :
{ ٓٝخ أٝط٤ظْ ٖٓ حُؼِْ ا ٫هِٝ } ٬٤هخٍ ٝ { :كٞم ًَ ً ١ػِْ ػِٝ } ْ٤هخٍ { :كَكٞح
رٔخ ػ٘ي ٖٓ ْٛحُؼِْ } ٝهخٍ { :هللا حٌُ ١هِوٌْ ٖٓ ٟؼق ػْ ؿؼَ ٖٓ رؼي ٟؼق هٞس
} ٝهخٍ ِ٣ٝ { :ىًْ هٞس اُ ٠هٞطٌْ } ٝهخٍ { : ػْ ؿؼَ ٖٓ رؼي هٞس ٟؼلخ ٤ٗٝزش
ٝحُٔٔخء ر٘٘٤خٛخ رؤ٣ي } أ ١روٞس ٝهخٍ ٝ { :حًًَ ػزيٗخ ىحٝى ًح ح٣٧ي } أً ١ح حُوٞس ْ٤ُٝ
حُؼِْ ًخُؼِْ ٫ٝحُوٞس ًخُوٞس ٛٝٝق ٗلٔ ٚرخُٔ٘٤جش ٛٝٝق ػزي ٙرخُٔ٘٤جش كوخٍ ُٖٔ { :
ٗخء ٌْٓ٘ إٔ ٔ٣ظوٓٝ { } ْ٤خ ط٘خء ٕٝا ٫إٔ ٘٣خء هللا ٍد حُؼخُٔٝ } ٖ٤هخٍ { :إ ٌٙٛ
طًٌَس } { كٖٔ ٗخء حطوٌ اٍُ ٠رٓ ٚزٓٝ { } ٬٤خ ط٘خء ٕٝا ٫إٔ ٘٣خء هللا إ هللا ًخٕ
ػِٔ٤خ كٌٔ٤خ } ًٌُٝي ٛٝق ٗلٔ ٚرخٍ٩حىس ٝػزي ٙرخٍ٩حىس كوخٍ { :طَ٣ي ٕٝػَٝ
حُيٗ٤خ ٝهللا ٣َ٣ي ح٥هَس ٝهللا ػِ ِ٣كٌٛٝٝ } ْ٤ق ٗلٔ ٚرخُٔلزش ٛٝٝق ػزي ٙرخُٔلزش
} ٝهخٍ { :هَ إ ً٘ظْ طلز ٕٞهللا كوخٍ { :كٔٞف ٣ؤط ٢هللا رو٣ ّٞلز٣ٝ ْٜلزٚٗٞ
كخطزؼ٣ ٢ٗٞلززٌْ هللا } ٛٝٝق ٗلٔ ٚرخَُٟخ ٛٝٝق ػزي ٙرخَُٟخ كوخٍ ٢ٍٟ { :هللا
٫ٝ ,اٍحىطٓ ٚؼَ ػٍٟ٘ٞٝ ْٜح ػ٘ٓٝ } ٚغُ ّٞإٔ ٓ٘٤جش هللا ُٔ٤ض ٓؼَ ٓ٘٤جش حُؼزي
اٍحىطٓ ٫ٝ ٚلزظٓ ٚؼَ ٓلزظٍٟ ٫ٝ , ٚخٓ ٙؼَ ٍٟخًٌُٝ ٙي ٛٝق ٗلٔ ٚرؤٗٔ٣ ٚوض
حٌُلخٍ ٛٝٝل ْٜرخُٔوض كوخٍ { :إ حًٌُ ٖ٣لَٝح ٘٣خىُٔ ٕٝوض هللا أًزَ ٖٓ ٓوظٌْ أٗلٌْٔ
اً طيػ ٕٞاُ ٠حٔ٣٩خٕ كظٌلَ ْ٤ُٝ } ٕٝحُٔوض ٓؼَ حُٔوض ٌٌٛٝح ٛٝق ٗلٔ ٚرخٌَُٔ
ٝحٌُ٤ي ًٔخ ٛٝق ػزي ٙرٌُي كوخٍ ٌَٔ٣ٝ ٌَٕٝٔ٣ٝ { :هللا } ٝهخٍ { اٗ٤ٌ٣ ْٜي٤ً ٕٝيح
9
} { ٝأً٤ي ً٤يح } ْ٤ُٝحٌَُٔ ًخٌَُٔ ٫ٝحٌُ٤ي ًخٌُ٤ي ٛٝٝق ٗلٔ ٚرخُؼَٔ كوخٍ { :
أَٝ٣ ُْٝح أٗخ هِو٘خ ُٔٓ ْٜخ ػِٔض أ٣ي٘٣خ أٗؼخٓخ كُٜ ْٜخ ٓخٌُ ٕٞ؟ } ٙٝٝف ػزي ٙرخُؼَٔ
كوخٍ { ؿِحء رٔخ ًخٗٞح ٣ؼِٔ ْ٤ُٝ } ٕٞحُؼَٔ ًخُؼَٔ ٛٝٝق ٗلٔ ٚرخُٔ٘خىحس ٝحُٔ٘خؿخس
كوخٍ ٗٝ { :خى٘٣خ ٖٓ ٙؿخٗذ حُط ٍٞحٝ ٖٔ٣٧هَر٘خٗ ٙـ٤خ } ٝهخٍ ٘٣ ّٞ٣ٝ { :خىٝ } ْٜ٣هخٍ
ٗٝ { :خىحٔٛخ ٍرٜٔخ } ٛٝٝق ػزخى ٙرخُٔ٘خىحس ٝحُٔ٘خؿخس كوخٍ { :إ حٌُ٘٣ ٖ٣خىٗٝي ٖٓ
ٍٝحء حُلـَحص أًؼَ٣ ٫ ْٛؼوِٝ } ٕٞهخٍ { :اًح ٗخؿ٤ظْ حَُٓٝ } ٍٞهخٍ { :اًح ط٘خؿ٤ظْ
ك ٬طظ٘خؿٞح رخ٩ػْ ٝحُؼيٝحٕ } ْ٤ُٝحُٔ٘خىحس ٫ٝحُٔ٘خؿخس ًخُٔ٘خؿخس ٝحُٔ٘خىحس ٛٝٝق
ٗلٔ ٚرخُظٌِ ْ٤ك ٢ه ًِْٝ { : ُٚٞهللا ٓ ٠ٓٞطٌِٔ٤خ } ٝهُٔٝ { : ُٚٞخ ؿخء ٓ٤ُٔ ٠ٓٞوخط٘خ
} ٍد } ٝه { : ُٚٞطِي حََُٓ كِ٘٠خ رؼ ْٜ٠ػِ ٠رؼ ًِْ ٖٓ ْٜ٘ٓ ٞهللا
ٙ ًِٚٔٝ
ٛٝٝق ػزي ٙرخُظٌِ ْ٤ك ٢هٝ { : ُٚٞهخٍ حُِٔي حثظ ٢ٗٞر ٚأٓظوُِ٘ ٜٚلٔ ٢كِٔخ ًِٔ ٚهخٍ
اٗي حُُ ّٞ٤ي٘٣خ ٌٓ ٖ٤أٓ ْ٤ُٝ } ٖ٤حُظًٌِ ْ٤خُظٌِٛٝٝ ْ٤ق ٗلٔ ٚرخُظ٘زجش ٛٝٝق رؼٞ
حُوِن رخُظ٘زجش كوخٍ ٝ { :اً أَٓ حُٖر ٢اُ ٠رؼ ٞأُٝحؿ ٚكي٣ؼخ كِٔخ ٗزؤص رٝ ٚأظ َٜٙهللا
ػِ ٚ٤ػَف رؼٝ ٚ٠أػَ ٝػٖ رؼ ٞكِٔخ ٗزؤٛخ ر ٚهخُض ٖٓ أٗزؤى ٌٛح هخٍ ٗزؤٗ ٢حُؼِْ٤
حُوز ْ٤ُٝ } َ٤حٗ٩زخء ًخٗ٩زخء ٛٝٝق ٗلٔ ٚرخُظؼِٛٝٝ ْ٤ق ػزي ٙرخُظؼِ ْ٤كوخٍ { :
حَُكٖٔ } { ػِْ حُوَإٓ } { هِن حٔٗ٩خٕ } { ػِٔ ٚحُز٤خ ٕ } ٝهخٍ { :طؼِٔٔٓ ٖٜٗٞخ
ػٌِْٔ هللا } ٝهخٍ ُ { :وي ٖٓ هللا ػِ ٠حُٔئٓ٘ ٖ٤اً رؼغ ك ٖٓ ٫ٍٞٓ ْٜ٤أٗلٔ٣ ْٜظِٞ
ػِ ْٜ٤آ٣خط٣ٝ ْٜ٤ًِ٣ٝ ٚؼِٔ ْٜحٌُظخد ٝحُلٌٔش } ْ٤ُٝحُظؼًِ ْ٤خُظؼٌٌِٛٝ ْ٤ح ٛٝق
ٗلٔ ٚرخُـ٠ذ كوخٍ ٝ { :ؿ٠ذ هللا ػُِٝ ْٜ٤ؼ٘ٛٝٝ } ْٜق ػزي ٙرخُـ٠ذ ك ٢ه: ُٚٞ
{ ُٔٝخ ٍؿغ ٓ ٠ٓٞاُ ٠ه ٚٓٞؿ٠زخٕ أٓلخ } ْ٤ُٝحُـ٠ذ ًخُـ٠ذ ٛٝٝق ٗلٔٚ
رؤٗ ٚحٓظ ٟٞػِ ٠ػَٗ ٚكًٌَ ًُي كٓ ٢زغ ٓٞحٟغ ٖٓ ًظخر ٚأٗ ٚحٓظ ٟٞػِ ٠حُؼَٕ
ُ { :ظٔظٝٞح ػِ ٠ظ} ٍٜٙٞ ٛٝٝق رؼ ٞهِو ٚرخٓ٫ظٞحء ػِ ٠ؿ َٙ٤كٓ ٢ؼَ هُٚٞ
ٝهٝ { : ٍٞحٓظٞص ػِ ٠حُـٞى} ١
ٙ ٝه { : ُٚٞكبًح حٓظ٣ٞض أٗض ٓ ٖٓٝؼي ػِ ٠حُلِي }
ٝ { :هخُض حُٜٞ٤ى ٣ي هللا ْ٤ُٝحٓ٫ظٞحء ًخٓ٫ظٞحء ٛٝٝق ٗلٔ ٚرزٔ ٢حُ٤ي ٖ٣كوخٍ
10
ٓـُِٞش ؿِض أ٣يُٝ ْٜ٣ؼ٘ٞح رٔخ هخُٞح رَ ٣يحٓ ٙزٔ١ٞظخٕ ٘٣لن ً٤ق ٘٣خء } ٛٝٝق رؼٞ
هِو ٚرزٔ ٢حُ٤ي ك ٢ه ٫ٝ { : ُٚٞطـؼَ ٣يى ٓـُِٞش اُ ٠ػ٘وي ٫ٝطزٔطٜخ ًَ حُزٔ} ٢
ْ٤ُٝحُ٤ي ًخُ٤ي ٫ٝحُزًٔ ٢خُزٔٝ ; ٢اًح ًخٕ حَُٔحى رخُزٔ ٢ح٩ػطخء ٝحُـٞى :كِْ٤
.ك ٬ري ٖٓ اػزخص ٓخ اػطخء هللا ًبػطخء هِو ٫ٝ ٚؿٞىً ٙـٞىٗٝ ْٛظخثَ ٌٛح ًؼَ٤س
أػزظ ٚهللا ُ٘لٔٗٝ ٚلٔٓ ٢خػِظ ٚروِو ٚكٖٔ هخٍ ْ٤ُ :هلل ػِْ ٫ٝهٞس ٍ ٫ٝكٔش ّ٬ً ٫ٝ
ً :خٕ ٓؼط ٬ؿخكيح ٓٔؼ ٬هلل ٣ ٫ٝلذ ٗ ٫ٝ ٠ٍٟ١ ٫ٝخىٗ ٫ٝ ٟخؿ ٫ٝ ٠حٓظٟٞ
رخُٔؼيٓٝخص ٝحُـٔخىحص ٖٓٝهخٍ ُ ٚػِْ ًؼِٔ ٢أ ٝهٞس ًوٞط ٢أ ٝكذ ًلز ٢أٍٟ ٝخء
ًَٟخ ١أ٣ ٝيحٕ ً٤يح ١أ ٝحٓظٞحء ًخٓظٞحثً ٢خٕ ٓ٘زٜخ ٓٔؼ ٬هلل رخُلٞ٤حٗخص ; رَ ٫ري
ٕ ٌٛح ( رؤ٣َٗ ٖ٤ِٛلٓٝ ) ٖ٤ؼِٖ٤ ٖٓ اػزخص ر ٬طٔؼٝ َ٤طِ٘ ٚ٣ر ٬طؼط٣ٝ َ٤ظز٢
َٓٝ٠رٝ - ٖ٤هلل حُٔؼَ ح٧ػِ ( ٝ . - ٠روخطٔش ؿخٓؼش )
فصل
كؤٓخ ح : ٕ٬ٛ٧كؤكئٛخ إٔ ٣وخٍ ( :حُو ٍٞك ٢رؼ ٞحُٜلخص ًخُو ٍٞك ٢رؼ ٞكبٕ ًخٕ
حُٔوخ١ذ ٖٓٔ ٣و : ٍٞرؤٕ هللا ك ٢رل٤خس ػِ ْ٤رؼِْ هي َ٣رويٍس ٓٔ٤غ رٔٔغ ر َ٤ٜرزَٜ
ٓظٌِْ رٌ٣ٍ ّ ّ٬ي ربٍحىس ٣ٝـؼَ ًُي ًِ ٚكو٤وش ٘٣ٝخُع كٓ ٢لزظٍٟٝ ٚخٝ ٙؿ٠زٚ
ًَٝحٛظ ٚك٤ـؼَ ًُي ٓـخُح ٣ٝلَٔ ٙآخ رخٍ٩حىس ٝآخ رزؼ ٞحُٔوِٞهخص ٖٓ حُ٘ؼْ
ٝحُؼوٞرخص ك٤وخٍ ُ ٫ : ٚكَم رٓ ٖ٤خ ٗل٤ظٝ ٚرٓ ٖ٤خ أػزظ ٚرَ حُو ٍٞك ٢أكئٛخ ًخُو ٍٞك٢
ح٥هَ ; كبٕ هِض :إ اٍحىطٓ ٚؼَ اٍحىس حٍٓوِٞه ٖ٤كٌٌُي ٓلزظٍٟٝ ٚخٝ ٙؿ٠زٌٛٝ ٚح
ٞٛحُظٔؼٝ َ٤إ هِض :إ ُ ٚاٍحىس طِ٤ن رًٔ ; ٚخ إٔ ُِٔوِٞم اٍحىس طِ٤ن ر ٚهُ َ٤ي :
ًٌُٝي ُٓ ٚلزش طِ٤ن رُِٔٝ ٚوِٞم ٓلزش طِ٤ن رٍٟ ُٚٝ ٚخ ٝؿ٠ذ ٤ِ٣ن رُِٔٝ ٚوِٞم
ٍٟخ ٝؿ٠ذ ٤ِ٣ن رٝ ٚإ هِض :حُـ٠ذ ؿِ٤خٕ ىّ حُوِذ ُطِذ حٗ٫ظوخّ ك ٢هخٍ ُ: ٚ
ٝحٍ٩حىس ٓ َ٤حُ٘لْ اُ ٠ؿِذ ٓ٘لؼش أ ٝىكغ َٓ٠س كبٕ هِض ٌٙٛ :اٍحىس حُٔوِٞم هَ٤
11
ُي ٌٛٝ :ح ؿ٠ذ حُٔوِٞم ًٌُٝي ِِّ٣حُو ٍٞكٔٓٝ ٚٓ٬ً ٢ؼٝ ٚرٝ َٜٙػِٔٝ ٚهيٍطٚ
; ; إ ٗل ٢ػ٘ ٚحُـ٠ذ ٝحُٔلزش ٝحَُٟخ ٗٝلًُ ٞي ٓٔخ ٖٓ ٞٛهٜخث ٚحُٔوِٞهٖ٤
كٌٜح ٓ٘ظق ػٖ حُٔٔغ ٝحُزٝ َٜحٌُٝ ّ٬ؿٔ٤غ حُٜلخص ٝإ هخٍ :أٗ ٫ ٚكو٤وش ٌُٜح ا٫
ٓخ ٣وظ ٚرخُٔوِٞه ; ٖ٤ك٤ـذ ٗل ٚ٤ػ٘ ٚهٌٌٛٝ : ُٚ َ٤ح حُٔٔغ ٝحُزٝ َٜحٌُٝ ّ٬حُؼِْ
:كٔ٤خ ٗلخًٔ ٙخ ٣وٞٛ ُٚٞ ٝحُويٍس كٌٜح حُٔلَم ر ٖ٤رؼ ٞحُٜلخص ٝرؼ٣ ٞوخٍ ُٚ
ُٔ٘خُػ ٚكٔ٤خ أػزظ ٚكبًح هخٍ حُٔؼظُِ ُٚ ْ٤ُ : ٢اٍحىس ّ٬ً ٫ٝهخثْ ر ٌٙٛ ٕ٧ ; ٚحُٜلخص
٫طو ّٞا ٫رخُٔوِٞهخص كبٗ٣ ٚزُِٔ ٖ٤ؼظُِ ٢إٔ ٌٙٛحُٜلخص ٣ظٜق رٜخ حُوي ٫ٝ ْ٣طٌٕٞ
ًٜلخص حُٔليػخص كٌٌٜح ٣و ُٚ ٍٞحُٔؼزظُٔ ٕٞخثَ حُٜلخص ٖٓ حُٔلزش ٝحَُٟخ ٗٝلًُ ٞي
كبٕ هخٍ :طِي حُٜلخص أػزظٜخ رخُؼوَ ٕ٧حُلؼَ حُلخىع ىٍ ػِ ٠حُوي ٍس ٝحُظو ٚ٤ٜىٍ
ػِ ٠حٍ٩حىس ٝح٩كٌخّ ىٍ ػِ ٠حُؼِْ ٌٙٛٝحُٜلخص ٓٔظِِٓش ُِل٤خس ٝحُل٣ ٫ ٢وِ ٞػٖ
حُٔٔغ ٝحُزٝ َٜحٌُ ّ٬أٟ ٝي ًُي هخٍ ُٓ ٚخثَ أ َٛح٩ػزخص ُ :ي ؿٞحرخٕ :أكئٛخ إٔ
٣وخٍ :ػيّ حُيُ َ٤حُٔؼٔ٣ ٫ ٖ٤ظِِّ ػيّ حُٔيُ ٍٞحُٔؼ ٖ٤كٜذ إٔ ٓخ ٌِٓض ٖٓ حُيَُ٤
حُؼنُ٣ ٫ ٢ؼزض ًُي كبٗ٘٣ ٫ ٚلُ ْ٤ُٝ ٚ٤ي إٔ ط٘ل ٚ٤رـ َ٤ىُ ٕ٧ َ٤حُ٘خك ٢ػِ ٚ٤حُئًُ َ٤خ
ػِ ٠حُٔؼزض ٝحُٔٔغ هي ىٍ ػِ٣ ُْٝ ٚ٤ؼخًٍُ ٝي ٓؼخٍ ٝػؤِٓ ٫ٝ ٢ؼ ٢ك٤ـذ
ٌٖٔ٣ :اػزخص ٌٙٛ اػزخص ٓخ أػزظ ٚحُيُ َ٤حُٔخُْ ػٖ حُٔؼخٍ ٝحُٔوخ ّٝحُؼخٗ ٢إٔ ٣وخٍ
حُٜلخص ر٘ظٓ َ٤خ أػزض ر ٚص ُي ٖٓ حُؼوِ٤خص ك٤وخٍ ٗلغ حُؼزخى رخ٩كٔخٕ اُ ْٜ٤ىٍ ػِ٠
حَُكٔش ًيُ٫ش حُظو ٚ٤ٜػِ ٠حُٔ٘٤جش ٝاًَحّ حُطخثؼ٣ ٖ٤يٍ ػِٓ ٠لزظٝ ْٜػوخد
ٖٓ :اًَحّ أ٤ُٝخثٝ ٚػوخد حٌُخكَ٣ ٖ٣يٍ ػِ ٠رـًٔ ْٜ٠خ هي ػزض رخُٜ٘خىس ٝحُوزَ
ٓ ٢ٛٝخ ط٘ظ ٢ٜآُ ٚ٤لؼ٫ٞطٚ أػيحثٝ ٚحُـخ٣خص حُٔلٔٞىس كٓ ٢لؼ٫ٞطٓٝ ٚؤٍٓٞحط- ٚ
ٓٝؤٍٓٞحط ٖٓ ٚحُؼٞحهذ حُلٔ٤يس -طيٍ ػِ ٠كٌٔظ ٚحُزخُـش ; ًٔخ ٣يٍ حُظو ٚ٤ٜػِ٠
حُٔ٘٤جش ٝأُ ٠ُٝوٞس حُؼِش حُـخث٤ش ; ٌُٜٝح ًخٕ ٓخ ك ٢حُوَإٓ ٖٓ ر٤خٕ ٓخ كٓ ٢وِٞهخطٖٓ ٚ
حُ٘ؼْ ٝحُلٌْ :أػظْ ٓٔخ ك ٢حُوَإٓ ٖٓ ر٤خٕ ٓخ كٜ٤خ ٖٓ حُيُ٫ش ػِٓ ٠ل ٞحُٔ٘٤جش
:اٗ ٚك٢ ٝإ ًخٕ حُٔوخ١ذ ٖٓٔ ٌَ٘٣حُٜلخص ٣ٝوَ رخٔٓ٧خء ًخُٔؼظُِ ٢حٌُ٣ ١وٍٞ
12
ػِ ْ٤هي ٌَ٘٣ٝ َ٣إٔ ٣ظٜق رخُل٤خس ٝحُؼِْ ٝحُويٍس ه ٫ : ُٚ َ٤كَم ر ٖ٤اػزخص حٔٓ٧خء
ٝاػزخص حُٜلخص كبٗي إ هِض :اػزخص حُل٤خس ٝحُؼِْ ٝحُويٍس ٣وظ ٢٠ط٘زٜ٤خ أ ٝطـٔٔ٤خ
ٗ٧خ ٗ ٫ـي ك ٢حُ٘خ ٙى ٓظٜلخ رخُٜلخص آ ٫خ ٞٛؿْٔ هُ َ٤ي ٗ ٫ٝ :ـي ك ٢حُ٘خٛي ٓخ
٠ٔٔٓ ٞٛك ٢ػِ ْ٤هي َ٣آ ٫خ ٞٛؿْٔ كبٕ ٗل٤ض ٓخ ٗل٤ض ٌُٗٞي ُْ طـي ٙك ٢حُ٘خٛي ا٫
ُِـْٔ كخٗق حٔٓ٧خء رَ ٢ٗ ًَٝء ٗ٧ي ٫طـي ٙك ٢حُ٘خٛي اُِ ٫ـْٔ كٌَ ٓخ ٣لظؾ رٚ
ٖٓ ٗل ٠حُٜلخص ٣لظؾ رٗ ٚخك ٢حٔٓ٧خء حُق ٓ٘ ; ٠كٔخ ًخٕ ؿٞحرخ ٌُُي ًخٕ ؿٞحرخ ُٔؼزظ٢
حُٜلخص ٝإ ًخٕ حُٔوخ١ذ ٖٓ حُـ٬س ٗلخس حٔٓ٧خء ٝحُٜلخص ٝهخٍ ٫أهٞٓ ٞٛ : ٍٞؿٞى
٫ٝك ٫ٝ ٢ػِ ٫ٝ ْ٤هي ; َ٣رَ ٌٙٛحٔٓ٧خء ُٔوِٞهخط ٚاً ٓ ٢ٛـخُ ٕ٧اػزخص ًُي
ٔ٣ظِِّ حُظ٘ز ٚ٤رخُٔٞؿٞى حُل ٢حُؼِ ْ٤هًٌُ : ُٚ َ٤ي اًح هِض ْ٤ُ :رٔٞؿٞى ٫ٝك٫ٝ ٢
ػِ ٫ٝ ْ٤هيً َ٣خٕ ًُي ط٘زٜ٤خ رخُٔؼيٓٝخص ًُٝي أهزق ٖٓ حُظ٘ز ٚ٤رخُٔٞؿٞىحص كبٕ هخٍ :
أٗخ أٗل ٢حُ٘لٝ ٢ح٩ػزخص ه : ُٚ َ٤كِِٓ٤ي حُظ٘ز ٚ٤رٔخ حؿظٔغ ك ٚ٤حُ٘و٠٤خٕ ٖٓ حُٔٔظ٘ؼخص
كبٗٔ٣ ٚظ٘غ إٔ ٌٕٞ٣حُ٘٢ء ٓٞؿٞىح ٓؼيٓٝخ أٞٓ ٫ ٝؿٞىح ٓ ٫ٝؼيٓٝخ ْ٣ٝط٘غ إٔ ٌٕٞ٣
ٛٞ٣ق ًُي رخؿظٔخع حُٞؿٞى ٝحُؼيّ أ ٝحُل٤خس ٝحُٔٞص أ ٝحُؼِْ ٝحُـ َٜأٛٞ٣ ٝق ر٘ل٢
حُٞؿٞى ٝحُؼيّ ٗٝل ٢حُل٤خس ٝحُٔٞص ٗٝل ٢حُؼِْ ٝحُـ َٜكبٕ هِض اٗٔخ ٔ٣ظ٘غ ٗل٢
; ٫طوخرَ حُِٔذ حُ٘و ٖ٤٠٤ػٔخ ٌٕٞ٣هخرُٜٔ ٬خ ٌٛٝحٕ ٣ظوخر ٕ٬طوخرَ حُؼيّ ٝحٌُِٔش
ٝح٣٩ـخد كبٕ حُـيحٍ ٣ ٫وخٍ ُ ٚأػٔ ٫ٝ ٠ر ٫ٝ َ٤ٜك٤ٓ ٫ٝ ٢ض اً ُ ْ٤روخرَ ُٜٔخ
هُ َ٤ي :أٌٛ ٫ٝح ٜ٣ ٫ق ك ٢حُٞؿٞى ٝحُؼيّ كبٜٗٔخ ٓظوخر ٕ٬طوخرَ حُِٔذ ٝح٣٩ـخد
رخطلخم حُؼو٬ء ; كٍ ٖٓ ِِّ٤كغ أكئٛخ ػزٞص ح٥هَ ٝأٓخ ٓخ ًًَط ٖٓ ٚحُل٤خس ٝحُٔٞص
ٝحُؼِْ ٝحُـ : َٜكٌٜح حٛط٬ف حٛطَكض ػِ ٚ٤حُٔظلِٔلش حُٔ٘خءٝ ٕٝحٛ٫ط٬كخص
ٝ { :حٌُ٣ ٖ٣يػٖٓ ٕٞ حُِلظ٤ش ُٔ٤ض ىُ ٬٤ػِٗ ٠ل ٢حُلوخثن حُؼوِ٤ش ٝهي هخٍ هللا طؼخُ٠
ى ٕٝهللا ٣ ٫وِو٤ٗ ٕٞجخ ٣ ْٛٝوِو { } ٕٞأٓٞحص ؿ َ٤أك٤خء ٓٝخ ٘٣ؼَ ٕٝأ٣خٕ ٣زؼؼ ٕٞ؟
} كٔٔ ٠حُـٔخى ٓ٤ظخ ٌٛٝح ٓ٘ ٍٜٞكُ ٢ـش حُؼَد ٝؿٝ َْٛ٤هُ َ٤ي ػخٗ٤خ :كٔخ ٣ ٫وزَ
ح٫طٜخف رخُل٤خس ٝحُٔٞص ٝحُؼٔٝ ٠حُزٗٝ َٜلًُ ٞي ٖٓ حُٔظوخر٬ص أٗؤٓ ٚخ ٣وزَ
13
ًُي -كخ٧ػٔ ٠حٌُ٣ ١وزَ ح٫طٜخف رخُز َٜأًَٔ ٖٓ حُـٔخى حٌُ٣ ٫ ١وزَ ٝحكيح ٜٓ٘ٔخ
كؤٗض كٍَص ٖٓ ط٘ز ٜٚ٤رخُلٞ٤حٗخص حُوخرِش ُٜلخص حٌُٔخٍ ٛٝٝلظ ٚرٜلخص حُـخٓيحص
حُظ ٫ ٢طوزَ ًُي ٝأ٠٣خ كٔخ ٣ ٫وزَ حُٞؿٞى ٝحُؼيّ :أػظْ حٓظ٘خػخ ٖٓ حُوخرَ ُِٞؿٞى
ٝحُؼيّ ; رَ ٖٓٝحؿظٔخع حُٞؿٞى ٝحُؼيّ ٗٝلٜٔ٤خ ؿٔ٤ؼخ كٔخ ٗل٤ض ػ٘ ٚهز ٍٞحُٞؿٞى
ٝحُؼيّ ً .خٕ أػظْ حٓظ٘خػخ ٓٔخ ٗل٤ض ػ٘ ٚحُٞؿٞى ٝحُؼيّ ٝاًح ًخٕ ٌٛح ٓٔظ٘ؼخ ك٢
َٛحثق حُؼو ٍٞكٌحى أػظْ حٓظ٘خ ػخ ; كـؼِض حُٞؿٞى حُٞحؿذ حٌُ٣ ٫ ١وزَ حُؼيّ ٞٛ
أػظْ حُٔٔظ٘ؼخص ٌٛٝح ؿخ٣ش حُظ٘خهٝ ٞحُلٔخى ٛٝئ٫ء حُزخ٤٘١ش َٜٓ٘٣ ٖٓ ْٜف رَكغ
حُ٘و : ٖ٤٠٤حُٞؿٞى ٝحُؼيّ ; ٍٝكؼٜٔخ ًـٔؼٜٔخ ٣ ٖٓٝ .و ٫ ٍٞأػزض ٝحكيح ٜٓ٘ٔخ
ح كٗ ٢لْ حَٓ٧ كخٓظ٘خػ ٚػٖ اػزخص أكئٛخ كٗ ٢لْ ح٘ٔ٣ ٫ َٓ٧غ طلون ٝحكي ْٜٓ٘
ٝاٗٔخ ً ٞٛـ َٜحُـخٌٞٓٝ َٛص حُٔخًض حٌُ٣ ٫ ١ؼزَ ػٖ حُلوخثن ٝاًح ًخٕ ٓخ ٣ ٫وزَ
حُٞؿٞى ٫ٝحُؼيّ أػظْ حٓظ٘خػخ ٓٔخ ٣ويٍ هزُٜٔ ُٚٞخ ٓ -غ ٗلٜٔ٤خ ػ٘ - ٚكٔخ ٣ويٍ ٣ ٫وزَ
حُل٤خس ٫ٝحُٔٞص ٫ٝحُؼِْ ٫ٝحُـ ٫ٝ َٜحُويٍس ٫ٝحُؼـِ ٫ٝحٌُ ٫ٝ ّ٬حُوَّ ٫ٝ
حُؼٔ ٫ٝ ٠حُز ٫ٝ َٜحُٔٔغ ٫ٝحُ : ْٜٔأهَد اُ ٠حُٔؼي ّٝحُٔٔظ٘غ ٓٔخ ٣ويٍ هخرُٜٔ ٬خ
ٓ -غ ٗلٜٔ٤خ ػ٘ٝ - ٚك٘٤جٌ ك٘لٜٔ٤خ ٓغ ً ٚٗٞهخرُٜٔ ٬خ أهَد اُ ٠حُٞؿٞى ٝحٌُٖٔٔ ٓٝخ
ؿخُ ُٞحؿذ حُٞؿٞى -هخرٝ - ٬ؿذ ُُ ; ٚؼيّ طٞهق ٛلخط ٚػِ ٠ؿ ; َٙ٤كبًح ؿخُ حُوزٍٞ
ٝؿذ ; ٝاًح ؿخُ ٝؿٞى حُوزٝ ٍٞؿذ ٝهي رٌٔٛ ٢ح كٟٞٓ ٢غ آهَ ٝرٝ ٖ٤ؿٞد حطٜخكٚ
رٜلخص حٌُٔخٍ حُظٗ ٫ ٢و ٚكٜ٤خ رٞؿ ٖٓ ٚحُٞؿٝ ٙٞه ُٚ َ٤أ٠٣خ :حطلخم حُٔٔٔ ٖ٤٤ك٢
رؼ ٞحٔٓ٧خء ٝحُٜلخص ٞٛ ْ٤ُ :حُظ٘زٝ ٚ٤حُظٔؼ َ٤حٌُٗ ١لظ ٚح٧ىُش حُٔٔؼ٤خص
ٝحُؼوِ٤خص ٝاٗٔخ ٗلض ٓخ ٔ٣ظِِّ حٗظَحًٜٔخ كٓ٢خ ٣وظ ٚر ٚحُوخُن ٓٔخ ٣وظ ٚرٞؿٞر ٚأٝ
ؿٞحُ ٙأ ٝحٓظ٘خػ ; ٚك٣ ٬ـ ُٞإٔ ًَٚ٘٣كٓ ٚ٤وِٞم ٓ ًَٚ٘٣ ٫ٝوِٞم ك٢ٗ ٢ء ٖٓ
هٜخثٓ - ٜٚزلخٗٝ ٚطؼخُٝ ٠أٓخ ٓخ ٗل٤ظ ٚك ٜٞػخرض رخَُ٘ع ٝحُؼوَ ٝطٔٔ٤ظي ًُي ط٘زٜ٤خ
ٝطـٔٔ٤خ طٔ ٚ٣ٞػِ ٠حُـٜخٍ حٌُ٣ ٖ٣ظ٘ ٕٞإٔ ًَ ٓؼ٘ٔٓ ٠خ ْٔٓ ٙرٌٜح ح٣ ْٓ٫ـذ ٗل; ٚ٤
ٓ ُٞٝخؽ ٌٛح ٌُخٕ ًَ ٓزطَ ٢ٔٔ٣حُلن رؤٓٔخء ٘٣لَ ػٜ٘خ رؼ ٞحُ٘خّ ٌٌُ٤د حُ٘خّ
14
:أكٔيص حُٔ٬كيس ػِٞ١ ٠حثق حُ٘خّ رخُلن حُٔؼِ ّٞرخُٔٔغ ٝحُؼوَ ٝر ٌٜٙحُطَ٣وش
ػوِٝ ْٜى ْٜ٘٣كظ ٠أهَؿ ْٛٞاُ ٠أػظْ حٌُلَ ٝحُـٜخُش ٝأرِؾ حُـٝ ٢حُُ٬٠ش ٝإ هخٍ
ٗلخس حُٜلخص :اػزخص حُؼِْ ٝحُويٍس ٝحٍ٩حىس ٓٔظِِّ طؼيى حُٜلخص ٌٛٝح طًَ٤ذ ٓٔظ٘غ
هٝ : َ٤اًح هِظْ ٞٓ ٞٛ :ؿٞى ٝحؿذ ٝػوَ ٝػخهَ ٓٝؼوٝ ٍٞػخٗن ٓٝؼ٘ٞم ِٓٝ ٌ٣ٌُٝظٌ
ٌُٝس .أكِ ْ٤حُٔلٌٛ ٖٓ ّٜٞح ٞٛحُٔلٌٛ ٖٓ ّٜٞح ؟ كٓ ٌٜٙؼخٕ ٓظؼيىس ٓظـخَ٣س ك ٢حُؼوَ
ٌٛٝح طًَ٤ذ ػ٘يًْ ٝأٗظْ طؼزظٝ ٚٗٞطٔٔ ٚٗٞطٞك٤يح كبٕ هخُٞح ٌٛ :ح طٞك٤ي ك ٢حُلو٤وش
ٝ :حطٜخف حٌُحص رخُٜلخص حُُٓ٬ش ُٜخ طٞك٤ي ك٢ ٌٛ ْ٤ُٝح طًَ٤زخ ٓٔظ٘ؼخ هُْٜ َ٤
حُلو٤وش ; ٞٛ ْ٤ُٝطًَ٤زخ ٓٔظ٘ؼخ ًُٝي أٗ ٖٓ ٚحُٔؼِ ّٞك٣َٛ ٢ق حُؼو ٍٞأْٗ٤ُ ٚ
ٓؼ٘ ًٕٞ ٠حُ٘٢ء ػخُٔخ ٓ ٞٛؼ٘ ًٚٗٞ ٠هخىٍح ٗ ٫ٝلْ ًحطٗ ٞٛ ٚلْ ً ٚٗٞػخُٔخ هخىٍح ;
كٖٔ ؿ ُٞإٔ طٌ ٌٙٛ ٕٞحُٜلش ٢ٛحُٔٞٛٞف ك ٖٓ ٜٞأػظْ حُ٘خّ ٓلٔطش ػْ اٗٚ
ٓظ٘خه ٞكبٗ ٚإ ؿًُ ُٞي ؿخُ إٔ ٝ ٌٕٞ٣ؿٞى ٌٛح ٝ ٞٛؿٞى ٌٛح ك ٌٕٞ٤حُٞؿٞى ٝحكيح
رخُؼ ٫ ٖ٤رخُ٘ٞع ٝك٘٤جٌ كبًح ًخٕ ٝؿٞى حٌُٖٔٔ ٝ ٞٛؿٞى حُٞحؿذ ًخٕ ٝؿٞى ًَ ٓوِٞم
٣ؼيّ رؼيّ ٝؿٞىٞ٣ٝ ٙؽ ى رؼي ػيٓٗ ٞٛ : ٚلْ ٝؿٞى حُلن حُوي ْ٣حُيحثْ حُزخه ٢حٌُ٫ ١
٣وزَ حُؼيّ ٝاًح هيٍ ٌٛح ًخٕ حُٞؿٞى حُٞحؿذ ٓٞٛٞكخ رٌَ ط٘زٝ ٚ٤طـٔٗ ًَٝ ْ٤وٚ
ًَٝػ٤ذ ; ًٔخ َٜ٣ف رٌُي ( أٝ َٛكيس حُٞؿٞى حٌَُ١ ٖ٣ىٝح ٌٛح ح َٛ٧حُلخٓي
ٝك٘٤جٌ كظٌ ٕٞأهٞحٍ ٗلخس حُٜلخص رخِ١ش ػِ ًَ ٠طويً ٙٝ َ٣ح رخد ٓطَى كبٕ ًَ ٝحكي
ٖٓ حُ٘لخس ُٔخ أهزَ ر ٚحَُٓ ٖٓ ٍٞحُٜلخص ٘٣ ٫ :ل٤ٗ ٢جخ كَحٍح ٓٔخ ٓ ٞٛلٌ ٍٝاٝ ٫هي
أػزض ٓخ ِِٚٓ٣كٗ ٚ٤ظٓ َ٤خ كَ ٓ٘ ٚك ٬ري ك ٢آهَ ح ٖٓ َٓ٧إٔ ٣ؼزض ٓٞؿٞىح ٝحؿزخ
هئ٣خ ٓظٜلخ رٜلخص طٔ ِٙ٤ػٖ ؿ ٌٕٞ٣ ٫ٝ َٙ٤كٜ٤خ ٓٔخػُ ٬وِو ٚك٤وخٍ ٌٌُٛ : ٚح حُوٍٞ
ك ٢ؿٔغ حُٜلخص ٓ ًَٝخ طؼزظ ٖٓ ٚحٔٓ٧خء ٝحُٜلخص :ك ٬ري إٔ ٣يٍ ػِ ٠هيٍ طظٞح١ؤ
ك ٚ٤حُٔٔٔ٤خص ًُ ٫ُٞٝي ُٔخ ك ْٜحُوطخد ; ٗ ٌُٖٝؼِْ إٔ ٓخ حهظ ٚهللا رٝ ٚحٓظخُ ػٖ
هِو : ٚأػظْ ٓٔخ ٣وطَ رخُزخٍ أ٣ ٝي ٍٝك ٢حُو٤خٍ .
15
ٌٛٝح ٣ظز ( ٖ٤رخ َٛ٧حُؼخٗ ٞٛٝ ٢إٔ ٣وخٍ ( :حٍه ٍٞك ٢حُٜلخص ًخُو ٍٞك ٢حٌُحص ,كبٕ
هللا ًُٔ ْ٤ؼِ٢ٗ ٚء ٫كً ٢حط ٫ٝ ٚكٛ ٢لخط ٫ٝ ٚك ٢أكؼخُ . ٚكبًح ًخٕ ًُ ٚحص كو٤وش ٫
طٔخػَ حٌُٝحص .كخٌُحص ٓظٜلش رٜلخص كو٤وش ٫طٔخػَ ٓخثَ حُٜلخص كبًح هخٍ حُٔخثَ :
ٍ ٢ٟهللا ػٜ٘ٔخ : ً٤ق حٓظ ٟٞػِ ٠حُؼَٕ ؟ هًٔ ُٚ َ٤خ هخٍ ٍر٤ؼش ٓٝخُي ٝؿَٔٛ٤خ
حٓ٫ظٞحء ٓؼِٝ ّٞحٌُ٤ق ٓـٝ ٍٜٞحٔ٣٩خٕ رٝ ٚحؿذ ٝحُٔئحٍ ػٖ حٌُ٤ل٤ش ريػش ٚٗ٧
ٓئحٍ ػٔخ ٣ ٫ؼِٔ ٚحُزَ٘ ٌْٜ٘ٔ٣ ٫ٝح٩ؿخرش ػًٌُ٘ٝ ٚي اًح هخٍ ٤ً :ق ٍ ٍِ٘٣ر٘خ اُ٠
حُٔٔخء حُيٗ٤خ ؟ ه٤ً : ُٚ َ٤ق ٞٛ؟ كبًح هخٍ ٫ :أػِْ ً٤ل٤ظ ٚهٗٝ : ُٚ َ٤لٖ ٗ ٫ؼِْ ً٢ك٤ش
; ِٗ ُٚٝاً حُؼِْ رٌ٤ل٤ش حُٜلش ٔ٣ظِِّ حُؼِْ رٌ٤ل٤ش حُٔٞٛٞف ٞٛٝكَع ُٝ ٚطخرغ ُٚ
كٌ٤ق ططخُز٘ ٢رخُؼِْ رٌ٤ل٤ش ٓٔؼٝ ٚرٝ َٜٙطٌِٝ ٚٔ٤حٓظٞحثٝ ُِٚٝٗٝ ٚأٗض ٫طؼِْ ً٤ل٤ش
ًحطٝ ٚاًح ً٘ض طوَ رؤٕ ُ ٚكو٤وش ػخرظش كٗ ٢لْ حٔٓ َٓ٧ظٞؿزش ُٜلخص حٌُٔخٍ ٔ٣ ٫خػِٜخ
ٗ٢ء كٔٔؼٝ ٚرٝ ُِٚٝٗٝ ٚٓ٬ًٝ َٜٙحٓظٞحإ ٙػخرض كٗ ٢لْ حٓ ٞٛٝ َٓ٧ظٜق
رٜلخص حٌُٔخٍ حُظ٘٣ ٫ ٢خر ٜٚكٜ٤خ ٓٔغ حُٔوِٞهٝ ٖ٤رُِْٜٝٗٝ ْٜٓ٬ًٝ َْٜٛ
ٝحٓظٞحإٌٛٝ ْٛح حٌُ ُْٜ ُّ٫ ّ٬ك ٢حُؼوِ٤خص ٝك ٢طؤ َ٣ٝحُٔٔؼ٤خص :كبٕ ٖٓ أػزض ٗ٤جخ
ٗٝل٤ٗ ٠جخ رخُؼوَ -اًح -أُِّ كٔ٤خ ٗلخ ٖٓ ٙحُٜلخص حُظ ٢ؿخء رٜخ حٌُظخد ٝحُٔ٘ش ٗظٓ َ٤خ
ِِٚٓ٣كٔ٤خ أػزظُٞ١ ُٞٝ ٚذ رخُلَم ر ٖ٤حُٔلٌ ٍٝكٌٛ ٢ح ٌٛٝح ٣ ُْ :ـي رٜٔ٘٤خ كَهخ ٌُٜٝح
ٞ٣ ٫ؿي ُ٘لخس رؼ ٞحُٜلخص ى ٕٝرؼ - ٞحٌُٞ٣ ٖ٣ؿز ٕٞكٔ٤خ ٗل : ٙٞآخ حُظلٝ ; ٞ٣ٞآخ
حُظؤ َ٣ٝحُٔوخُق ُٔوظ ٠٠حُِلع -هخٗٔٓ ٕٞظو . ْ٤كبًح ه ُْ : ّ ُٚ َ٤طؤُٝظْ ٌٛح ٝأهٍَطْ
ٌٛح ٝحُٔئحٍ كٜٔ٤خ ٝحكي ؟ ُْ ُْٜ ٌٖ٣ؿٞحد ٛل٤ق كٌٜح ط٘خه ْٜ٠ك ٢حُ٘لًٌٝ ٢ح
ط٘خه ْٜ٠ك ٢ح٩ػزخص ; كبٕ ٖٓ طؤ ٍٝحُ٘ ٜٙٞػِٓ ٠ؼ٘ ٖٓ ٠حُٔؼخٗ ٢حُظ٣ ٢ؼزظٜخ كبْٜٗ
ُِْٜٓ :ك ٢حُٔؼ٘٠ اًح َٛكٞح حُ٘ ٚػٖ حُٔؼ٘ ٠حٌُٓ ٞٛ ١وظ٠خ ٙآُ ٠ؼ٘ ٠آهَ
حَُٜٔٝف آُ ٚ٤خ ًخٕ ِِْٜٓ٣ك ٢حُٔؼ٘ ٠حَُٜٔٝف ػ٘ ٚكبًح هخٍ هخثَ :طؤٓ َ٣ٝلزظٚ
ٍٟٝخٝ ٙؿ٠زٓٝ ٚوط ٞٛ : ٚاٍحىطُِ ٚؼٞحد ٝحُؼوخد ; ًخٕ ٓخ ِِٚٓ٣ك ٢حٍ٩حىس ٗظَ٤
ٓخ ِِٚٓ٣ك ٢حُلذ ٝحُٔوض ٝحَُٟخ ٝحُٔو ُٞٝ ٢كَٔ ًُي رٔلؼ٫ٞطٓ ٞٛٝ ٚخ ٣وِوٖٓ ٚ
16
حُؼٞحد ٝحُؼوخد كبٗ ِِٚٓ٣ ٚكًُ ٢ي ٕظٓ َ٤خ كَ ٓ٘ ٚكبٕ حُلؼَ ٫ري إٔ ٣و ّٞأ ٫ٝرخُلخػَ
ٝحُؼٞحد ٝحُؼوخد حُٔلؼ ٍٞاٗٔخ ٌٕٞ٣ػِ ٠كؼَ ٓخ ٣لزَٟ٣ٝ ٚخٔ٣ٝ ٙوط٣ٝ ٚزـٚ٠
حُٔؼ٤ذ حُٔؼخهذ ك ْٜإ أػزظٞح حُلؼَ ػِٓ ٠ؼَ حُٞؿ ٚحُٔؼو ٍٞك ٢حُ٘خٛي ُِؼزي ٓؼِٞح ٝإ
أػزظ ٙٞػِ ٠ه٬ف ًُي كٌٌُي حُٜلخص .
فصل
ٝأٓخ حُٔؼ ٕ ٬حَُٔٝ٠رخٕ :كبٕ هللا ٓ -زلخٗٝ ٚطؼخُ - ٠أهزَٗخ ػٔخ ك ٢حُـ٘ش ٖٓ
حُٔوِٞهخص ٖٓ :أ٘ٛخف حُٔطخػْ ٝحُٔ٬رْ ٝحُٔ٘خًق ٝحُٔٔخًٖ ; كؤهزَٗخ إٔ كٜ٤خ ُز٘خ
ٝػٔٝ ٬هَٔح ٓٝخء ُٝلٔخ ٝكََ٣ح ًٛٝزخ ٝك٠ش ٝكخًٜش ٝكٍٞح ٝهٍٜٞح ٝهي هخٍ حرٖ
ػزخّ ٍ ٢ٟهللا ػٜ٘ٔخ ْ٤ُ :ك ٢حُيٗ٤خ ٗ٢ء ٓٔخ ك ٢حُـ٘ش ا ٫حٔٓ٧خء ٝاًح ًخٗض طِي
حُلوخثن حُظ ٢أهزَ هللا ػٜ٘خ ٞٓ ٢ٛحكوش ك ٢حٔٓ٧خء ُِلوخثن حُٔٞؿٞىس ك ٢حُيٗ٤خ ٔ٤ُٝض
ٓٔخػِش ُٜخ ; رَ رٜٔ٘٤خ ٖٓ حُظزخٓ ٖ٣خ ٣ ٫ؼِٔ ٚا ٫هللا طؼخُ : ٠كخُوخُن ٓ -زلخٗٝ ٚطؼخُ- ٠
أػظْ ٓزخ٘٣ش ُِٔوِٞهخص ٓ٘ٓ ٚزخ٘٣ش حُٔوِٞم ُِٔن ُٞم ٓٝزخ٘٣ظُٔ ٚوِٞهخط : ٚأػظْ ٖٓ
ٓزخ٘٣ش ٓٞؿٞى ح٥هَس ُٔٞؿٞى حُيٗ٤خ اً حُٔوِٞم أهَد اُ ٠حُٔوِٞم حُٔٞحكن ُ ٚك ٢حْٓ٫
ٖٓ حُوخُن اُ ٠حُٔوِٞم ٌٛٝح رٝ ٖ٤حٟق ٌُٜٝح حكظَم حُ٘خّ كٌٛ ٢ح حُٔوخّ ػ٬ع كَم :
كخُِٔق ٝح٧ثٔش ٝأطزخػ : ْٜآٓ٘ٞح رٔخ أهزَ هللا ر ٚػٖ ٗلٔٝ ٚػٖ ح ُ ّٞ٤ح٥هَ ٓغ ػِْٜٔ
رخُٔزخ٘٣ش حُظ ٢رٓ ٖ٤خ ك ٢حُيٗ٤خ ٝرٓ ٖ٤خ ك ٢ح٥هَس ٝإٔ ٓزخ٘٣ش هللا ُوِو ٚأػظْ ٝحُلَ٣ن
حُؼخٗ : ٢حٌُ ٖ٣أػزظٞح ٓخ أهزَ هللا ر ٚك ٢ح٥هَس ٖٓ حُؼٞحد ٝحُؼوخد ٗٝلٞح ًؼَ٤ح ٓٔخ أهزَ
ر ٖٓ ٚحُٜلخص ; ٓؼَ ٞ١حثق ٖٓ أ َٛحٌُٝ ّ٬حُلَ٣ن حُؼخُغ ٗ :لٞح ٌٛح ٌٛٝح ًخُوَحٓطش
ٝحُزخ٤٘١ش ٝحُلٓ٬لش أطزخع حُٔ٘خثٗٝ ٖ٤ل ٖٓ ْٛٞحُٔ٬كيس حٌُ ٌَٕٝ٘٣ ٖ٣كوخثن ٓخ أهزَ
هللا ر ٚػٖ ٗلٔٝ ٚػٖ حُ ّٞ٤ح٥هَ ,ػْ إ ًؼَ٤ح ٓ٘٣ ْٜـؼِ ٕٞحٝ َٓ٧حٌُ٘ٛ ٖٓ ٢ٜح
حُزخد ; ك٤ـؼِ ٕٞحَُ٘حثغ حُٔؤٓ ٍٞرٜخ ٝحُٔلظٍٞحص حُٔ٘ ٢ٜػٜ٘خ ُٜ :خ طؤ٬٣ٝص رخ٘١ش
17
صهخُق ٓخ ٣ؼَك ٚحُِٜٔٔٔ٘ٓ ٕٞخ ًٔخ ٣ظؤ ٖٓ ُٕٞٝحُِٜٞحص حُؤْ ٤ٛٝخّ ٗ٠ٍٓ َٜخٕ
ٝكؾ حُز٤ض ك٤و : ُٕٞٞإ حُِٜٞحص حُؤْ ٓؼَكش أَٓحٍٝ , ْٛإ ٤ٛخّ ٍٓ٠خٕ ًظٔخٕ
أَٓحٍٝ , ْٛإ كؾ حُز٤ض حُٔلَ اُٞ٤ٗ ٠هٗٝ ْٜلًُ ٞي ٖٓ حُظؤ٬٣ٝص حُظ٣ ٢ؼِْ
رخٟ٫طَحٍ أٜٗخ ًٌد ٝحكظَحء ػِ ٠حََُٓ ِٞٛ -حص هللا ػِٝ - ْٜ٤طلَ٣ق ٌُ ّ٬هللا
ٍُٚٞٓٝػٖ ٓٞحٟؼٝ ٚاُلخى ك ٢آ٣خص هللا ٝهي ٣و ُٕٞٞحَُ٘حثغ طِِّ حُؼخٓش ى ٕٝحُوخٛش
كبًح ٛخٍ حَُؿَ ٖٓ ػخٍكٓٝ ْٜ٤لووٞٓٝ ْٜ٤كيٍ : ْٜ٣كؼٞح ػ٘ ٚحُٞحؿزخص ٝأرخكٞح ُٚ
رؼٌٙٛ ٞ حُٔلظٍٞحص ٝهي ٣يهَ ك ٢حُٔ٘ظٔز ٖ٤اُ ٠حُظٜٞف ٝحُِٔٞى ٖٓ ٣يهَ ك٢
حٌُٔحٛذ ٛٝئ٫ء حُزخ٤٘١ش ْٛ :حُٔ٬كيس حٌُ ٖ٣أؿٔغ حُِٔٔٔ ٕٞػِ ٠أٗ ْٜأًلَ ٖٓ حُٜٞ٤ى
ٝحُٜ٘خٍٓٝ ٟخ ٣لظؾ ر ٚػِ ٠حُٔ٬كيس أ َٛحٔ٣٩خٕ ٝح٩ػزخص ٣ :لظؾ رً ٖٓ ًَ ٚخٕ ٖٓ
أ َٛحٔ٣٩خٕ ٝح٩ػزخص ػَِ٘٣ ٖٓ ٠ى ٛئ٫ء ك ٢رؼ ٞاُلخى ْٛكبًح أػزض هلل طؼخُ٠
حُٜلخص ٗٝل ٠ع ٗٔٓ ٚخػِش حُٔوِٞهخص ًٔ -خ ىٍ ػًُِ ٠ي ح٣٥خص حُز٘٤خص ً -خٕ ًُي ٞٛ
حُلن حٌُٞ٣ ١حكن حُٔؼوٝ ٍٞحُٔ٘وٜ٣ٝ ٍٞيّ أٓخّ حُ٩لخى ٝحُ٫٬٠ص ٝهللا ٓزلخٗ٫ ٚ
طَ٠د ُ ٚحٓ٧ؼخٍ حُظ ٢كٜ٤خ ٓٔخػِش ُوِو ٚكبٕ هللا ٓ ٫ؼ ; ُٚ َ٤رَ ُ " ٚحُٔؼَ ح٧ػِ" ٠
ك٣ ٬ـ ُٞإٔ َ٘٣ى ٝ ٞٛحُٔوِٞهخ ص ك ٢ه٤خّ طٔؼ ٫ٝ َ٤ك ٢ه٤خّ ٗٔ ٍٞطٔظ ١ٞأكَحىٙ
ٔ٣ ٌُٖٝظؼَٔ ك ٢كو ٚحُٔؼَ ح٧ػِ ٞٛٝ ٠إٔ ًَ ٓخ حطٜق ر ٚحُٔوِٞم ٖٓ ًٔخٍ
كخُوخُن أ ٠ُٝرٓ ًَٝ , ٚخ ِٙ٘٣ػ٘ ٚحُٔوِٞم ٖٓ ٗو ٚكخُوخُن أ ٠ُٝرخُظِ٘ ٚ٣ػ٘ , ٚكبًح
ًخٕ حُٔوِٞم ِٓ٘ٛخ ػٖ ٓٔخػِش حُٔوِٞم ٓغ حُٔٞحكوش ك ٢ح : ْٓ٫كخُوخُن أ ٠ُٝإٔ ِٙ٘٣
ػٖ ٓٔخػِش حُٔوِٞم ٝ ,إ كِٜض ٓٞحكوش ك ٢حٌٌٛٝ ْٓ٫ح حُو ٍٞك ٢حُٔؼَ حُؼخٗٞٛٝ . ٢
إٔ حَُٝف حُظ ٢ك٘٤خ -كبٜٗخ هي ٛٝلض رٜلخص ػزٞط٤ش ِٓٝز٤ش ٝهي أهزَص حُ٘ ٜٙٞأٜٗخ
طؼَؽ ٝطٜؼي ٖٓ ٓٔخء أُٓ ٠خء ٝأٜٗخ طوز ٖٓ ٞحُزيٕ ٝطَٔ ًٓ٘ٔ ٚخ طَٔ حُ٘ؼَس ٖٓ
حُغؿ٘٤ش ٝحُ٘خّ ٓ٠طَر ٕٞكٜ٤خ ; كٔ٘ٞ١ ْٜحثق ٖٓ أ َٛحٌُ٣ ّ٬ـؼِٜٗٞخ ؿِءح ٖٓ
حُزيٕ أٛ ٝلش ٖٓ ٛلخطً ٚو ٍٞرؼ : ْٜ٠أٜٗخ حُ٘لْ أ ٝحَُ٣ق حُظ ٢طَىى ك ٢حُزيٕ ٝهٍٞ
رؼ : ْٜ٠اٜٗخ حُل٤خس أ ٝحُِٔحؽ أٗ ٝلْ حُزيٕ ٞ١ ْٜ٘ٓٝحثق ٖٓ أ َٛحُلِٔلش ٜ٣لٜٗٞخ
18
رٔخ ٜ٣ل ٕٞرٝ ٚحؿذ حُٞؿٞى ػ٘ي ٢ٛٝ ّ ٙأٓ٣ ٫ ٍٞظٜق رٜخ أٓ ٫ظ٘غ حُٞؿٞى ك٤وُٕٞٞ
٢ٛ ٫ :ىحهِش ك ٢حُزيٕ ٫ٝهخٍؿش ٓ ٫ٝزخ٘٣ش ُٓ ٫ٝ ٚيحهِش ُٓ ٫ٝ ٚظلًَش ٓ ٫ٝخً٘ش
٫ٝطٜؼي ٫ٝطٜز ٢ٛ ٫ٝ ٢ؿْٔ ٫ٝػَٝ ٝهي ٣و : ُٕٞٞأٜٗخ ٫طيٍى ح ٍٞٓ٧حُٔؼ٘٤ش
ٝحُلوخثن حُٔٞؿٞىس ك ٢حُوخٍؽ ٝاٗٔخ طيٍى ح ٍٞٓ٧حٍ ًِ٤ش حُٔطِوش ٝهي ٣و : ُٕٞٞأٜٗخ ٫
ىحهَ حُؼخُْ ٫ٝهخٍؿٓ ٫ٝ ٚزخ٘٣ش ُٓ ٫ٝ ٚيحهِش ٍٝرٔخ هخُٞح ُٔ٤ض ىحهِش ك ٢أؿٔخّ
حُؼخُْ ٫ٝهخٍؿش ػٜ٘خ ٓغ طلُِٔ َْٛ٤ـْٔ رٔخ ٣ ٫وزَ حٗ٩خٍس حُلٔ٤ش كٜ٤لٜٗٞخ رؤٜٗخ ٫
ٌٖٔ٣حٗ٩خٍس اُٜ٤خ ٗٝلًُ ٞي ٖٓ حُٜلخص حُِٔز٤ش حُظ ٢طِلوٜخ د حُٔؼيٝ ّٝحُٔٔظ٘غ ٝاًح
ه : ُْٜ َ٤اػزخص ٓؼَ ٌٛح ٓٔظ٘غ كٍَٟٝ ٢س حُؼوَ هخُٞح :رَ ٌٛح ٌٖٓٔ ريُ َ٤إٔ حٌُِ٤خص
ٌٓٔ٘ش ٓٞؿٞىس ٢ٛٝؿ٘ٓ َ٤خٍ اُٜ٤خ ٝهي ؿلِٞح ػٖ ً ٕٞحٌُِ٤خص ٫طٞؿي ًِ٤ش ا ٫ك٢
حُو٤خٍ حًٛ٧خٕ ٫ك ٢حُؼ٤خٕ ; ك٤ؼظٔي ٕٝكٔ٤خ ٣و ُٚٗٞٞك ٢حُٔزيأ ٝحُٔؼخى ػِٓ ٠ؼَ ٌٛح
حٌُ٣ ٫ ١ول ٠كٔخى ٙػِ ٠ؿخُذ حُـٜخٍ ٝحٟطَحد حُ٘لخس ٝحُٔؼزظش ك ٢حَُٝف ًؼَ٤
ٓٝزذ ًُي إٔ حَُٝف -حُظ ٢طٔٔ ٠رخُ٘لْ حُ٘خ١وش ػ٘ي حُلٓ٬لش ٔ٤ُ -ض ٖٓ ٢ٛؿْ٘
ٌٛح حُزيٕ ٖٓ ٫ٝؿْ٘ حُؼ٘خٝ َٛحُُٔٞيحص ٜٓ٘خ ; رَ ٖٓ ٢ٛؿْ٘ آهَ ٓوخُق ٌُٜٙ
ح٧ؿ٘خّ كٜخٍ ٛئ٫ء ٣ ٫ؼَفٜٗٝخ ا ٫رخُِٔٞد حُظ ٢طٞؿذ ٓوخُلظٜخ ُ٨ؿٔخّ حُٜٔ٘ٞىس
ٝأُٝجي ٣ـؼِٜٗٞخ ٖٓ ؿْ٘ ح٧ؿٔخّ حُٜٔ٘ٞىس ٬ًٝحُو ٖ٤ُٞهطؤ ٝا٬١م حُو ٍٞػِٜ٤خ
رؤٜٗخ ؿْٔ أٔ٤ُ ٝض رـْٔ ٣لظخؽ اُ ٠طل َ٤ٜكبٕ ُلع حُـْٔ ُِ٘خّ ك ٚ٤أهٞحٍ ٓظؼيىس
حٛط٬ك٤ش ؿٓ َ٤ؼ٘خ ٙحُِـ ١ٞكبٕ أ َٛحُِـش ٣و : ُٕٞٞحٍؿْٔ ٞٛحُـٔي ٝحُزيٕ ٝرٌٜح
ح٫ػظزخٍ كخَُٝف ُٔ٤ض ؿٔٔخ ; ٌُٜٝح ٣و : ُٕٞٞحَُٝف ٝحُـْٔ ; ًٔخ هخٍ طؼخُٝ { : ٠اًح
ٍأ٣ظ ْٜطؼـزي أؿٔخٓٝ ْٜإ ٣وُٞٞح طٔٔغ ُوٝ } ُْٜٞهخٍ طؼخُُٝ { : ٠حى ٙرٔطش ك ٢حُؼِْ
ٝحُـْٔ } ٝأٓخ أ َٛحٌُ : ّ٬كٔ٘٣ ٖٓ ْٜو ٍٞحُـْٔ ٞٛحُٔٞؿٞى ; ٣ ٕ ّ ْٜ٘ٓٝوٞٛ : ٍٞ
حُوخثْ ر٘لٔ٣ ٖٓ ْٜ٘ٓٝ ٚو ٞٛ : ٍٞحًَُٔذ ٖٓ حُـٞح َٛحُٔلَىس ٣ ٖٓ ْٜ٘ٓٝوٞٛ : ٍٞ
حًَُٔذ ٖٓ حُٔخىس ٝحٍُٜٞس ٛ ًَٝئ٫ء ٣و : ُٕٞٞاٗ٘ٓ ٚخٍ اُ ٚ٤اٗخٍس كٔ٤ش ٖٓ ْٜ٘ٓٝ
٣وًَٓ ْ٤ُ : ٍٞزخ ٖٓ ٌٛح ٌٛ ٖٓ ٫ٝح رَ ٔٓ ٞٛخ ٘٣خٍ اُ٣ٝ ٚ٤وخٍ :اٗ٘ٛ ٚخ أ٘ٛ ٝخى ;
19
كؼٌِٛ ٠ح إ ًخٗض حَُٝف ٓٔخ ٘٣خٍ اُٜ٤خ ٣ٝظزؼٜخ ر َٜحُٔ٤ض ًٔ -خ هخٍ ٠ِٛهللا ػِٚ٤
}- { : ِْٓٝإٔ حَُٝف اًح هَؿض طزؼٜخ حُزٝ َٜأٜٗخ طوز٣ٝ ٞؼَؽ رٜخ اُ ٠حُٔٔخء
ًخٗض حَُٝف ؿٔٔخ رٌٜح حٛ٫ط٬ف ٝحُٔوٜٞى :إٔ حَُٝف اًح ًخٗض ٓٞؿٞىس ك٤ش ػخُٔش
هخىٍس ٓٔ٤ؼش رَ٤ٜس :طٜؼي ٝطٍِ٘ ٝصًٛذ ٝطـ٢ء ٗٝلًُ ٞي ٖٓ حُٜلخص ٝ ,حُؼوٍٞ
هخَٛس ػٖ طٌ٤٤لٜخ ٝطلي٣يٛخ ; ٘٣ ُْ ْٜٗ٧خٛيٝح ُٜخ ٗظَ٤ح ٝ .حُ٘٢ء اٗٔخ طيٍى كو٤وظٚ
رٔ٘خٛيط ٚأ٘ٓ ٝخٛيس ٗظ . َٙ٤كبًح ًخٗض حَُٝف ٓظٜلش ر ٌٜٙحُٜلخص ٓغ ػيّ ٓٔخػِظٜخ
ُٔخ ٘٣خٛي ٖٓ حُٔوِٞهخص :كخُوخُن أ ٠ُٝرٔزخ٘٣ظُٔ ٚوِٞهخطٓ ٚغ حطٜخك ٚرٔخ ٔ٣ظلوٖٓ ٚ
أٓٔخثٛٝ ٚلخطٝ ; ٚأ َٛحُؼو ْٛ ٍٞأػـِ ػٖ إٔ ٣لي ٙٝأ٤ٌ٣ ٝل ْٜ٘ٓ ٙٞػٖ إٔ ٣ليٝح
حَُٝف أ٤ٌ٣ ٝلٛٞخ .كبًح ًخٕ ٖٓ ٗلٛ ٠لخص حَُٝف ؿخكيح ٓؼطُٜ ٬خ ٓ ٖٓٝؼِٜخ رٔخ
٘٣خٛي ٖٓ ٙحُٔوِٞهخص ؿخٔٓ ٬ٛؼُٜ ٬خ رـٌِٜٗ َ٤خ ٓ ٢ٛٝغ ًُي ػخرظش رلو٤وش ح٩ػزخص
ٓٔضكوش ُٔخ ُٜخ ٖٓ حُٜلخص :حُوخُن ٓ -زلخٗٝ ٚطؼخُ - ٠أ ٠ُٝإٔ ٗ ٖٓ ٌٕٞ٣لٛ ٠لخطٚ
ؿخكيح ٓؼط ٖٓٝ ٬هخٓ ٚروِو ٚؿخ ٬ٛرٔٓ ٚؼٓ - ٞٛٝ " ٬زلخٗٝ ٚطؼخُ - ٠ػخرض رلو٤وش
ح٩ػزخص ٓٔظلن ُٔخ ُ ٖٓ ٚحٔٓ٧خء ٝحُٜلخص .
فصل
20
ًٔ ٫ٝخٍ .كٌِٜح ًخٕ ػخٓش ٓخ ٛٝق هللا رٗ ٚلٔ ٖٓ ٚحُ٘لٓ ٢ظ٘ٔ٠خ ٩ػزخ ص ٓيف ًوُٚٞ
} اُ ٠ه٣ ٫ٝ { : ُٚٞئٝىٙ { :هللا ٫اُ ٚا ٞٛ ٫حُل ٢حُو ٫ ّٞ٤طؤهٌ٘ٓ ٙش ّٞٗ ٫ٝ
كلظٜٔخ } ك٘ل ٢حُٔ٘ش ٝحُ٘٣ : ّٞظًٔ ٖٔ٠خٍ حُل٤خس ٝحُو٤خّ ; كٓ ٜٞزٌُٔ ٖ٤خٍ أٗ ٚحُل٢
حُوًٌُٝ ّٞ٤ي ه٣ ٫ٝ { : ُٚٞئٝى ٙكلظٜٔخ } أٌَ٣ ٫ ١ػ٣ ٫ٝ ٚؼوًُِٝ ٚي ٓٔظِِّ ٌُٔخٍ
مىٍطٝ ٚطٔخٜٓخ رو٬ف حُٔوِٞم حُوخىٍ اًح ًخٕ ٣ويٍ ػِ ٠حُ٘٢ء ر٘ٞع ًِلش ٘ٓٝوش كبٕ
٣ ٫ { :ؼِد ػ٘ٓ ٚؼوخٍ ًٍس ك٢ ٌٛح ٗو ٚك ٢هيٍطٝ ٚػ٤ذ ك ٢هٞطًٌُٝ ٚي هُٚٞ
حُٔٔٞحص ٫ٝك ٢ح } ٍٝ٧كبٕ ٗل ٢حُؼِٝد ٓٔظِِّ ُؼِٔ ٚرٌَ ًٍس ك ٢حُٔٔٞحص
ٝحًٌُٝ ٍٝ٧ي هُٝ { : ُٚٞوي هِو٘خ حُٔٔٞح ص ٝحٓٝ ٍٝ٧خ رٜٔ٘٤خ كٓ ٢ظش أ٣خّ ٓٝخ
ٓٔ٘خ ٖٓ ُـٞد } كبٕ ٗل ْٓ ٢حُِـٞد حٌُ ٞٛ ١حُظؼذ ٝح٩ػ٤خء ىٍ ػًِٔ ٠خٍ حُويٍس
ٜٗٝخ٣ش حُوٞس رو٬ف حُٔوِٞم حٌُِ٣ ١لو ٖٓ ٚحُظؼذ ٝحٌُٓ ٍ٬خ ِ٣لوًٌُٝ ٚي ه٫ { : ُٚٞ
حُؼِٔخء ٘٣ ُْٝق طيًٍ ٚح٧رٜخٍ } اٗٔخ ٗل ٠ح٩ىٍحى حٌُ ٞٛ ١ح٩كخ١ش ًٔخ هخُ ٚأًؼَ
ٓـَى حَُإ٣ش ; ٕ٧حُٔؼي ْ٤ُٝ َٟ٣ ٫ ّٝكٓ َٟ٣ ٫ ًٚٗٞ ٢يف ; اً ًُ ٞخٕ ًٌُي ٌُخٕ
حُٔؼئٓ ّٝيٝكخ ٝاٗٔخ حُٔيف ك٣ ٫ ًٚٗٞ ٢لخ ١رٝ ٚإ ٍثًٔ ; ٢خ أٗ٣ ٫ ٚلخ ١رٝ ٚإ
ػِْ كٌٔخ أٗ ٚاًح ػِْ ٣ ٫لخ ١ر ٚػِٔخ :كٌٌُي اًح ٍث٣ ٫ ٢لخ ١رٍ ٚإ٣ش كٌخٕ كٗ ٢ل٢
ح٩ىٍحى ٖٓ اػزخص ػظٔظٓ ٚخ ٓ ٌٕٞ٣يكخ ٛٝلش ًٔخٍ ًٝخٕ ًُي ىُ ٬٤ػِ ٠اػزخص حَُإ٣ش
٫ػِٗ ٠لٜ٤خ ٌُ٘ ٚىُ َ٤ػِ ٠اػزخص حَُإ٣ش ٓغ ػيّ ح٩كخ١ش ٌٛٝح ٞٛحُلن حٌُ ١حطلن
ػِِٓ ٚ٤ق حٓ٧ش ٝأثٔظٜخ ٝاًح طؤِٓض ًُي ٝ :ؿيص ًَ ٗلٔ٣ ٫ ٢ظِِّ ػزٞطخ ٔٓ ٞٛخ ُْ
ٜ٣ق هللا رٗ ٚلٔ ٚكخٌُٜ٣ ٫ ٕ١ل ٚٗٞا ٫رخُِٔٞد ٣ ُْ :ؼزظٞح ك ٢حُلو٤وش اُٜخ ٓلٔٞىح رَ
ٞٓ ٫ٝؿٞىح ًٌُٝي ٖٓ ٗخًٍ ْٜك ٢رؼًُ ٞي ًخٌُ ٖ٣هخُٞح ٣ ٫ظٌِْ أ َٟ٣ ٫ ٝأْ٤ُ ٝ
كٞم حُؼخُْ أٔ٣ ُْ ٝظ ٞػِ ٠حُؼَٕ ٣ٝو ْ٤ُ : ُٕٞٞريحهَ حُؼخُْ ٫ٝهخٍؿٓ ٫ٝ ٚزخ٘٣خ
ُِؼخُْ ٓ ٫ٝلخ٣ؼخ ُ ; ٚاً ٌٙٛحُٜلخص ٌٖٔ٣إٔ ٛٞ٣ق رٜخ حُٔؼئ٤ُٝ ; ّٝض ٛ ٢ٛلش
ٓٔظِِٓش ٛلش ػزٞص ٌُٜٝح " هخٍ ٓلٔٞى رٖ ٓزٌظٌ ُٖٔ " ٖ٤حىػًُ ٠ي ك ٢حُوخُن ِ٤ٓ :
ُ٘خ رٌٛ ٖ٤ح حَُد حٌُ ١طؼزظٝ ٚر ٖ٤حُٔؼيًٌُٝ . ّٝي ً٣ ٫ ٚٗٞظٌِْ أ ْ٤ُ ٍِ٘٣ ٫ ٝك٢
21
ًُي ٛلش ٓيف ًٔ ٫ٝخٍ ; رَ ٌٙٛحُٜلخص كٜ٤خ ط٘ز ُٚ ٚ٤رخُٔ٘وٛ ٞخص أ ٝحُٔؼيٓٝخص
ك ٌٜٙحُٜلخص ٜ٘ٓ :خ ٓخ ٣ ٫ظٜق ر ٚا ٫حُٔؼيٜ٘ٓٝ ّٝخ ٓخ ٣ ٫ظٜق ر ٚا ٫حُـٔخىحص
ٝحُ٘خه ٚكٖٔ هخٍ ٓ ٞٛ ٫ :زخُِ ٖ٣ؼخُْ ٓ ٫ٝيحهَ ُِؼخُْ ك ٜٞرُِٔ٘ش ٖٓ هخٍ ٞٛ ٫ :هخثْ
ر٘لٔ ٫ٝ ٚرـ ٫ٝ َٙ٤هيٓ ٫ٝ ْ٣ليع ٓ ٫ٝظويّ ػِ ٠حُؼخُْ ٓ ٫ٝوخٍٕ ُ ٖٓٝ ٚهخٍ :اٗٚ
ُ ْ٤رل٤ٓ ٫ٝ ٢ض ٤ٔٓ ٫ٝغ ٫ٝرٓ ٫ٝ َ٤ٜظٌِْ ُِٓ ٚإٔ ٤ٓ ٌٕٞ٣ظخ أ ْٛأػٔ ٠أرٌْ .
كبٕ هخٍ :حُؼٔ ٠ػيّ حُز َٜػٔخ ٖٓ ٗؤٗ ٚإٔ ٣وزَ حُزٓٝ َٜخ ُْ ٣وزَ حُزً َٜخُلخث٢
٣ ٫وخٍ ُ ٚأػٔ ٫ٝ ٠ر َ٤ٜهٌٛ : ُٚ َ٤ح حٛط٬ف حٛطِلظٔٝ ٙٞا ٫كٔخ ٛٞ٣ق رؼيّ
حُل٤خس ٝحُٔٔغ ٝحُزٝ ٍٚحٌُٛٝ ٌٖٔ٣ : ّ٬ل ٚرخُٔٞص ٝحُؼٔٝ ٠حُوَّ ٝحُؼـٔش ٝأ٠٣خ
كٌَ ٓٞؿٞى ٣وزَ ح٫طٜخف ر ٌٜٙحٗٝ ٍٞٓ٧وخثٜ٠خ كبٕ هللا هخىٍ ػِ ٠ؿؼَ حُـٔخى ك٤خ
ًٔخ ؿؼَ ػ ٠ٓٞٓ ٠ٜك٤ش حرظِؼض حُلزخٍ ٝحُؼٝ ٢ٜأ٠٣خ كخٌُ٣ ٫ ١وزَ ح٫طٜخف
ر ٌٜٙحُٜلخص أػظْ ٗوٜخ ٖٓٔ ٣ ٫وزَ ح٫طٜخف رٜخ ٓغ حط ٚحك ٚر٘وخثٜ٠خ .كخُـٔخى
:أػظْ ٗوٜخ ٖٓ حُل٢ حٌُٛٞ٣ ٫ ١ق رخُز ٫ٝ َٜحُؼٔ ٫ٝ ٠حٌُ ٫ٝ ّ٬حُوَّ
ح٧ػٔ ٠ح٧هَّ كبًح ه : َ٤إ حُزخٍ ٌٖٔ٣ ٫ ١حطٜخك ٚرٌُي ً :خٕ كًُ ٢ي ٖٓ ٛٝلٚ
; ٓغ أٗ ٚاًح ؿؼَ رخُ٘و ٚأػظْ ٓٔخ اًح ٛٝق رخُوَّ ٝحُؼٔٝ ٠حُٗٝ ْٜٔلًُ ٞي
ٌٛٝ .ح ط٘زٚ٤ ؿ َ٤هخرَ ُٜخ ًخ ٕ ط٘زٜ٤خ ُ ٚرخُـٔخى حٌُ٣ ٫ ١وزَ ح٫طٜخف رٞحكي ٜٓ٘خ
رخُـٔخىحص ; ٫رخُلٞ٤حٗخص ,كٌ٤ق ٖٓ هخٍ ًُي ؿٔٓ َٙ٤خ ِ٣ػْ أٗ ٚط٘ز ٚ٤رخُلٝ ٢أ٠٣خ
ك٘لْ ٗل ٌٙٛ ٢حُٜلخص ٗؤً ٚخ إٔ اػزخطٜخ ًٔخٍ كخُل٤خس ٖٓ ك٤غ ٓ ٢ٛ ٢ٛغ هطغ
ًٌُٝ ,ي حُؼِْ ٝحُويٍس ٝحُٔٔغ ٝحُزَٜ حُ٘ظَ ػٖ طؼ ٖ٤٤حُٔٞٛٞف رٜخ ٛلش ًٔخٍ
ٝحٌُٝ ّ٬حُلؼَ ٗٝلًُ ٞي ; ٓٝخ ًخٕ ٛلش ًٔخٍ :كٓ ٜٞزلخٗ ٚأكن إٔ ٣ظٜق رٖٓ ٚ
حُٔوِٞهخص كِ٣ ُْ ٞظٜق رٓ ٚغ حطٜخف حُٔوِٞم رٌُ : ٚخٕ حُٔوِٞم أًَٔ ٓ٘. ٚ
٘٣ :ل ٕٞػ٘ ٚطؼخُ ٠حطٜخكٚ ٝحػِْ إٔ حُـ٤ٜٔش حُٔل٠ش ًخُوَحٓطش ٟ ٖٓٝخٛخْٛ
رخُ٘و ٖ٣ٞ٤كظ٣ ٠و ْ٤ُ ُٕٞٞرٔٞؿٞى ْ٤ُ ٫ٝرٔٞؿٞى ٫ٝك ْ٤ُ ٫ٝ ٢رلٓٝ ٢ؼِّٞ
إٔ حُوِ ٞػٖ حُ٘ؤٓ ٖ٤٠٤ظ٘غ ك ٢ريحث ٚحُؼوً ٍٞخُـٔغ ر ٖ٤حُ٘وٝ . ٖ٤٠٤آهَٛٝ ٕٝلٙٞ
22
; ٛٝئ٫ء أػظْ ًلَح ٖٓ أُٝجي ٖٓ رخُ٘ل ٢كو ٢كوخُٞح ُ ْ٤رل٤ٔٓ ٫ٝ ٢غ ٫ٝرَ٤ٜ
ٝؿٝ ٚأُٝجي أػظْ ًلَح ٖٓ ٛئ٫ء ٖٓ ٝؿ ٚكبًح هُٜ َ٤ئ٫ء ٌٛح ٓٔظِِّ ٛٝل ٚر٘وٞ٤
ًُي ًخُٔٞص ٝحُٝ ْٜٔحُزٌْ هخُٞح اٗٔخ ًُ ِِّ٣ي ًُ ٞخٕ هخرٌُُ ٬ي ٌٛٝح ح٫ػظٌحٍ ٣ِ٣ي
ْٛٝحٌُ٣ ٖ٣و ْ٤ُ : ُٕٞٞريحهَ حُؼخُْ ٫ٝ ه ُْٜٞكٔخىح ًٌُٝي ٖٓ ٟخٛ ٠ٛئ٫ء -
هخٍؿ ٚاًح هٌٛ َ٤ح ٓٔظ٘غ كٍَٟٝ ٢س حُؼوَ ًٔخ اًح ه ْ٤ُ : َ٤رويٓ ٫ٝ ْ٣ليع ٫ٝ -
ٝحؿذ ٫ٝ ٌٖٔٓ ٫ٝهخثْ ر٘لٔ ٫ٝ ٚهخثْ رـ َٙ٤هخُٞح ٌٛح اٗٔخ ٌٕٞ٣اًح ًخٕ هخرٌُُ ٬ي
ٝحُوز ٍٞاٗٔخ ٖٓ ٌٕٞ٣حُٔظل ِ٤كبًح حٗظل ٠حُظل ِ٤حٗظل ٠هز ٖ٣ٌٛ ٍٞحُٔظ٘خه . ٖ٤٠ك٤وخٍ
ُ ْٜػِْ حُوِن رخٓظ٘خع حُوِ ٖ٣ٌٛ ٚ٘ٓ ٞحُ٘و ٞٛ : ٖ٤٠٤ػِْ ٓطِن ٔ٣ ٫ظؼ٘ٞٓ ٚ٘ٓ ٠ؿٞى
ٝحُظل ِ٤حًٌُٔ : ٍٞإ أٍ٣ي ر ًٕٞ ٚح٧ك٤خُ حُٔٞؿٞىس طل ٢٤ر ٚكٌٜح ٞٛحُيحهَ ك ٢حُؼخُْ
; ٝإ أٍ٣ي ر ٚأٗ٘ٓ ٚلخُ ػٖ حُٔوِٞهخص ; أٓ ١زخُٜ ٖ٣خ ٓظٔ ِ٤ػٜ٘خ كٌٜح ٞٛحُوَٝؽ
كخُٔظلَ٣ ِ٤حى ر ٚطخٍس ٓخ ٞٛىحهَ حُؼخُْ ٝطخٍس ٓخ ٞٛهخٍؽ حُؼخُْ كبًح ه ْ٤ُ َ٤رٔظلِ٤
ًخٕ ّ ػ٘خ ْ٤ُ ٙريحهَ حُؼخُْ ٫ٝهخٍؿ , ٚك ْٜؿَٝ٤ح حُؼزخٍس ُٞٔٛٞ٤ح ٖٓ ٣ ٫ل ْٜكو٤وش
ه ُْٜٞإٔ ٌٛح ٓؼ٘ ٠آهَ ٞٛٝحُٔؼ٘ ٠حٌُ ١ػِْ كٔخى ٙرٍَٝ٠س حُؼوَ ; ًٔخ كؼَ أُٝجي
رو ْ٤ُ ُْٜٞرل٤ٓ ٫ٝ ٢ض ٞٓ ٫ٝؿٞى ٓ ٫ٝؼي ٫ٝ ّٝػخُْ ٫ٝؿخ. َٛ
القاعذة الثانيت إٔ ٓخ أهزَ ر ٚحَُٓ ٍٞػٖ ٍر ٚكبٗ٣ ٚـذ حٔ٣٩خٕ رٞٓ - ٚحء ػَك٘خ ٓؼ٘خٙ
أٗ ُْ ٝؼَف ٚٗ٧ -حُٜخىم حُٜٔيٝم ; كٔخ ؿخء ك ٢حٌُظخد ٝحُٔ٘ش ٝؿذ ػًَِ ٠
ٓئٖٓ حٔ٣٩خٕ رٝ ٚإ ُْ ٣لٓ ْٜؼ٘خًٌُٝ ٙي ٓخ ػزض رخطلخم ِٓق حٓ٧ش ٝأثٔظٜخ ٓغ إٔ ٌٛح
حٓ٧ش ٓٝخ ط٘خُع حُزخد ٞ٣ؿي ػخٓظٜٛٞ٘ٓ ٚخ ك ٢حٌُظخد ٝحُٔ٘ش ٓظلن ػِ ٚ٤رِٓ ٖ٤ق
ك ٚ٤حُٔظؤهَٗ ٕٝل٤خ ٝاػزخطخ كِ ْ٤ػِ ٠أكي رَ : ُٚ ٫ٝإٔ ٞ٣حكن أكيح ػِ ٠اػزخص ُلظ ٚأٝ
ٗل ٚ٤كظ٣ ٠ؼَف َٓحى ٙكبٕ أٍحى كوخ هزَ ٝإ أٍحى رخٍ ٬١ى ٝإ حٗظَٔ ً ٚٓ٬ػِ ٠كن
ٝرخ٣ ُْ َ١وزَ ٓطِوخ َ٣ ُْٝى ؿٔ٤غ ٓؼ٘خ ٙرَ ٞ٣هق حُِلع ٣ٝلَٔ حُٔؼً٘ٔ ٠خ ط٘خُع
,كِلع حُـٜش هي َ٣حى ر٢ٗ ٚء ٓٞؿٞى ؿ َ٤هللا حٍٗخّ ك ٢حُـٜش ٝحُظلٝ ِ٤ؿًُ َ٤ي
كٓ ٌٕٞ٤وِٞهخ ًٔخ اًح أٍ٣ي رخُـٜش ٗلْ حُؼَٕ أٗ ٝلْ حُٔٔٞحص ٝهي َ٣حى رٓ ٚخ ُْ٤
23
رٔٞؿٞى ؿ َ٤هللا طؼخًُٔ ٠خ اًح أٍ٣ي رخُـٜش ٓخ كٞم حُؼخُْ ٓٝؼِ ّٞأٗ ْ٤ُ ٚك ٢حُ٘ٚ
اػزخص ُلع حُـٜش ٗ ٫ٝل ًْ ٚ٤ح ك ٚ٤اػزخص حُؼِٝ ٞحٓ٫ظٞحء ٝحُلٞه٤ش ٝحُؼَٝؽ اُٗٝ ٚ٤لٞ
ٓزلخٗٚ ًُي ٝهي ػِْ إٔ ٓخ ػْ ٓٞؿٞى ا ٫حُوخُن ٝحُٔوِٞم ٝحُوخُن ٓزخُِٔ ٖ٣وِٞم -
ٝطؼخُ ْ٤ُ - ٠كٓ ٢وِٞهخط٢ٗ ٚء ٖٓ ًحط ٫ٝ ; ٚكً ٢حط٢ٗ ٚء ٖٓ ٓوِٞهخط . ٚك٤وخٍ ُٖٔ
ٗل ٠حُـٜش :أطَ٣ي رخُـٜش أٜٗخ ٗ٢ء ٓٞؿٞى ٓوَٝم ؟ كخهلل ُ ْ٤ىحه ٬ك ٢حُٔوِٞهخص أّ
طَ٣ي رخُـٜش ٓخ ٍٝحء حُؼخُْ ؟ ك٣ٍ ٬ذ إٔ هللا كٞم حُؼخُْ ٓزخُِٔ ٖ٣وِٞهخص ًٌُٝي ٣وخٍ
ُٖٔ هخٍ هللا ك ٢ؿٜش :أطَ٣ي رٌُي إٔ هللا كٞم حُؼخُْ ؟ أ ٝطَ٣ي ر ٚإٔ هللا ىحهَ ك٢ٗ ٢ء
١ك ٜٞرخًٌُٝ َ١ي ُلع ٖٓ حُٔوِٞهخص ؟ كبٕ أٍىص ح ٍٝ٧ك ٜٞكن ٝإ أٍىص حُؼخٕ
; رَ هي ٓٝغ ًَٓٚ٤ حُظل : ِ٤إ أٍحى ر ٚإٔ هللا طل ُٙٞحُٔوِٞهخص كخهلل أػظْ ٝأًزَ
ٓٝ { :خ هيٍٝح هللا كن هيٍٝ ٙح ٍٝ٧ؿٔ٤ؼخ حُٔٔٞحص ٝحٝ ٍٝ٧هي هخٍ هللا طؼخُ٠
هز٠ظ ّٞ٣ ٚحُو٤خٓش ٝحُٔٔٞحص ٓط٣ٞخص رٝ . } ٚ٘٤ٔ٤هي ػزض ك ٢حُٜلخف ػٖ حُ٘ز٠ِٛ ٢
:أٗخ هللا ع ُ ِْٓٝ ٚ٤أٗ ٚهخٍ ٣ { :وز ٞهللا ح٣ٝ ٍٝ٧ط ١ٞحُٔٔٞحص ر ٚ٘٤ٔ٤ػْ ٣وٍٞ
حُِٔي أِٞٓ ٖ٣ى ح ٍٝ٧؟ } ٝك ٢كي٣غ آهَ ٝ { :اٗ٤ُ ٚيكٛٞخ ًٔخ ٣يك ٞحُٜز٤خٕ
رخٌَُس } ٝك ٢كي٣غ حرٖ ػزخّ ٓ { :خ حُٔٔٞحص حُٔزغ ٝح ٍٕٟٞ٧حُٔزغ ٓٝخ ك ٖٜ٤ك٢
٣ي حَُكٖٔ اً ٫وَىُش ك٣ ٢ي أكيًْ } ٝإ أٍحى ر ٚأٗ٘ٓ ٚلخُ ػٖ حُٔوِٞهخص ; أٓ ١زخٖ٣
ُٜخ ٓ٘ل َٜػٜ٘خ ُ ْ٤كخ ٫كٜ٤خ :كٓ ٜٞزلخًٗٔ ٚخ هخٍ أثٔش حُٔ٘ش :كٞم ٓٔٞحط ٚػِ٠
ػَٗ ٚرخثٖ ٖٓ هِو. ٚ
القاعذة الثالثت اًح هخٍ حُوخثَ :ظخ َٛحَُ٘ٓ ٜٙٞحى أ ٝظخَٛٛخ ُ ْ٤رَٔحى كبٗ٣ ٚوخٍ :
ًخٕ حُوخثَ ٣ؼظوي إٔ ظخَٛٛخ حُظٔؼ َ٤رٜلخص ُلع حُظخ َٛك ٚ٤اؿٔخٍ ٝحٗظَحى كبٕ
حُٔوِٞه ٖ٤أٓ ٝخ ٖٓ ٞٛهٜخث ْٜٜك٣ٍ ٬ذ إٔ ٌٛح ؿَٓ َ٤حى ; ٌُٖٝحُِٔق ٝح٧ثٔش ُْ
ٌٞٗٞ٣ح ٌٛ ٕٞٔٔ٣ح ظخَٛٛخ َ٣ ٫ٝط ٕٞ٠إٔ ٌٕٞ٣ظخ َٛحُوَإٓ ٝحُلي٣غ ًلَح ٝرخ٬١
ٝهللا ٓزلخٗٝ ٚطؼخُ ٠أػِْ ٝأكٌْ ٖٓ إٔ ٚٓ٬ً ٌٕٞ٣حٌُٛٝ ١ق ر ٕ ٚكٔ٣ ٫ ٚظٚ٘ٓ َٜ
:طخٍس آ ٫خ ً ٞٛلَ أٝ ٍ٬ٟ ٝحٌُ٣ ٖ٣ـؼِ ٕٞظخَٛٛخ ًُي ٣ـِطٝ ٖٓ ٕٞؿٖ٤ٜ
24
٣ـؼِ ٕٞحُٔؼ٘ ٠حُلخٓي ظخ َٛحُِلع كظ٣ ٠ـؼِٓ ٙٞلظخؿخ اُ ٠طؤ٣ َ٣ٝوخُق حُظخ٫ٝ َٛ
( ًٌُ ٌٕٞ٣ي ٝ ,طخٍس َ٣ى ٕٝحُٔؼ٘ ٠حُلن حٌُ ٞٛ ١ظخ َٛحُِلع ٫ػظوخى ْٛأٗ ٚرخَ١
كخًٔ ٍٝ٧خ هخُٞح ك ٢ه { : ُٚٞػزي ١ؿؼض كِْ ططؼٔ٘ } ٢حُلي٣غ ٝك ٢ح٧ػَ ح٥هَ { :
حُلـَ حٞٓ٧ى ٖ٤ٔ٣هللا ك ٢ح ٍٝ٧كٖٔ ٛخكل ٚأ ٝهزِ ٚكٌؤٗٔخ ٛخكق هللا ٝهزَ } ٚ٘٤ٔ٣
ٝه { : ُٚٞهِٞد حُؼزخى ر ٖ٤أٛزؼ ٖٓ ٖ٤أٛخرغ حَُكٖٔ } كوخُٞح :هي ػِْ إٔ ُ ْ٤ك٢
هِٞر٘خ أٛخرغ حُلن ك٤وخٍ ُ ُٞ : ْٜأػط٢طْ حُ٘ ٜٙٞكوٜخ ٖٓ حُيُ٫ش ُؼِٔظْ أٜٗخ ُْ طيٍ
ا ٫ػِ ٠كن أٓخ ( حُٞحكي كو { : ُٚٞحُلـَ حٞٓ٧ى ٖ٤ٔ٣هللا ك ٢ح ٍٝ٧كٖٔ ٛخكلٚ
ٝهزِ ٚكٌؤٗٔخ ٛخكق هللا ٝهزَ ٣َٛ } ٚ٘٤ٔ٣ق ك ٢إٔ حُلـَ حٞٓ٧ى ُٛ ٞٛ ْ٤لش هلل ٫ٝ
ٗ ٞٛلْ ٚٗ٧ ; ٚ٘٤ٔ٣هخٍ ٖ٤ٔ٣ { :هللا ك ٢حٝ } ٍٝ٧هخٍ { :كٖٔ هزِٛٝ ٚخكل ٚكٌؤٗٔخ
ٛخكق هللا ٝهزَ ٓٝ } ٚ٘٤ٔ٣ؼِ ّٞإٔ حُٔ٘ز ٞٛ ْ٤ُ ٚحُٔ٘ز ٚر ٚكلٗ ٢لْ حُلي٣غ ر٤خٕ إٔ
ٓٔظِٜٔٓ ْ٤ُ ٚخكلخ هلل ; ٝأٗٗ ٞٛ ْ٤ُ ٚلْ ٚ٘٤ٔ٣كٌ٤ق ٣ـؼَ ظخً َٙٛلَح ٓ ٚٗ٧لظخؽ
اُ ٠حُظؤٓ . َ٣ٝغ إٔ ٌٛح حُلي٣غ اٗٔخ ٣ؼَف ػٖ حرٖ ػزخّ ؟ ٝأٓخ حُلي٣غ ح٥هَ :كٜٞ
ك ٢حُٜل٤ق ٓلَٔح ٣ { :و ٍٞهللا ػزي ! ١ؿؼض كِْ ططؼٔ٘ ٢ك٤وٍ : ٍٞد ! ً٤ق أ١ؼٔي
ٝأٗض ٍد حُؼخُٔ ٖ٤؟ ك٤و : ٍٞأٓخ ػِٔض إٔ ػزي ١كٗ٬خ ؿخع كِ ٞأ١ؼٔظُٞ ٚؿيص ًُي
ػ٘ي ١ػزيَٟٓ ! ١ض كِْ طؼيٗ ٢ك٤وٍ : ٍٞد ! ً٤ق أػٞىى ٝأٗض ٍد حُؼخُٔ ٖ٤؟
ك٤و : ٍٞأٓخ ػِٔض إٔ ػزي ١كٗ٬خ َٓ ٝكِ ٞػيطُٞ ٚؿيط٘ ٢ػ٘يٌٛٝ } ٙح ٣َٛق ك ٢إٔ
هللا ٓزلخٗ٣ ٫ٝ َٝٔ٣ ُْ ٚـغ َٝٓ ٌُٖٝػزيٝ ٙؿخع ػزي ٙكـؼَ ؿٞػ ٚؿٞػٚ
ٓ َٟٚٓ َٟٚٓٝلَٔح ًُي رؤٗي ُ ٞأ١ؼٔظُٞ ٚؿيص ًُي ػ٘ي ُٞٝ ١ػيطُٞ ٚؿيط٘ ٢ػ٘يٙ
; كِْ ٣زن ك ٢حُلي٣غ ُلع ٣لظخؽ اُ ٠طؤٝ َ٣ٝأٓخ ه { ُٚٞهِٞد حُؼزخى ر ٖ٤أٛذػٖٓ ٖ٤
أٛخرغ حَُكٖٔ } ,كبٗ ْ٤ُ ٚك ٢ظخ َٙٛإٔ حُوِذ ٓظ َٜرخٛ٧خرغ ٔٓ ٫ٝخّ ُٜخ ٫ٝ
: أٜٗخ ك ٢ؿٞك ٫ٝ ٚك ٢ه ٍٞحُوخثَ ٌٛح ر٣ ٖ٤يٓ ١خ ٣وظٓ ٢٠زخَٗط٤ُ ٚيٝ ٚ٣اًح هَ٤
حُٔلخد حُٔٔوَ ر ٖ٤حُٔٔخء ٝح٣ ُْ ٍٝ٧وظ ٞإٔ ٔٓ ٌٕٞ٣خٓخ ُِٔٔخء ٝحٍٝ٧
ٗٝظخثَ ٌٛح ًؼَ٤س ٔٓٝخ ٘٣ز ٌٛ ٚح حُو ٍٞإٔ ٣ـؼَ حُِلع ٗظَ٤ح ُٔخ ُٓ ْ٤ؼًِٔ ٚخ ه َ٤ك٢
25
هٓ { ُٚٞخ ٓ٘ؼي إٔ طٔـي ُٔخ هِوض ر٤ي } ١؟ كوٓ ٞٛ َ٤ؼَ ه { : ُٚٞأَٝ٣ ُْٝح أٗخ هِو٘خ
ُٔٓ ْٜخ ػِٔض أ٣ي٘٣خ أٗؼخٓخ } ؟ كٌٜح ُٓ ْ٤ؼَ ٌٛح ; ٘ٛ ٚٗ٧خ أٟخف حُلؼَ اُ ٠ح٣٧ي; ١
كٜخٍ ٗزٜ٤خ رو { : ُٚٞكزٔخ ًٔزض أ٣ي٘ٛٝ } ٌْ٣خ أٟخف حُلؼَ اُ ٚ٤كوخٍ ُٔ { :خ هِوض }
ػْ هخٍ { :ر٤يٝ } ١أ٠٣خ :كبٗ٘ٛ ٚخ ًًَ ٗلٔ ٚحُٔويٓش ر٤ٜـش حُٔلَى ٝك ٢حُ٤يًًَ ٖ٣
ُلع حُظؼ٘٤ش ًٔخ ك ٢ه { : ُٚٞرَ ٣يحٓ ٙزٔ١ٞظخٕ } ٘ٛٝخى أٟخف ح٣٧ي ١اُ٤ٛ ٠ـش
حُـٔغ كٜخٍ ًو { : ُٚٞطـَ ١رؤػ٘٘٤خ } ٌٛٝ .ح ك ( ٢حُـٔغ ٗظ َ٤م { : ُٚٝر٤ي ٙحُِٔي }
ٝر٤ي ٙحُو َ٤ك ( ٢حُٔلَى كخهلل ٓزلخٗٝ ٚطؼخُٗ ًٌَ٣ ٠لٔ ٚطخٍس ر٤ٜـش حُٔلَى ٓظَٜح أٝ
َٓٔ٠ح ٝطخٍس ر٤ٜـش حُـٔغ ًو { : ُٚٞاٗخ كظل٘خ ُي كظلخ ٓز٘٤خ } ٝأٓؼخٍ ًُي ًٌَ٣ ٫ٝ .
ٗلٔ ٚر٤ٜـش حُظؼ٘٤ش ه٤ٛ ٕ٧ ; ٢ـش حُـٔغ طوظ ٢٠حُظؼظ ْ٤حٌُٔ٣ ١ظلوٍٝ ; ٚرٔخ طيٍ
ػِٓ ٠ؼخٗ ٢أٓٔخثٝ ٚأٓخ ٤ٛـش حُظؼ٘٤ش كظيٍ ػِ ٠حُؼيى حُٔلٓ ٞٛٝ ٍٜٞويّ ػٖ ًُي
كِ ٞهخٍ ٓ { :خ ٓ٘ؼي إٔ طٔـي ُٔخ هِوض ر٤ئُ } ١خ ًخٕ ًؤٓ { : ُٚٞخ ػِٔض أ٣ي٘٣خ }
ٗ ٞٛٝظ َ٤ه { : ُٚٞر٤ي ٙحُِٔي } ٝر٤ي ٙحُو ُٞٝ َ٤هخٍ هِوض ر٤ٜـش ح٩كَحى ٌُخٕ ٓلخٍهخ
ُ ; ٚكٌ٤ق اًح هخٍ هِوض ر٤ي ١؟ ر٤ٜـش حُظؼ٘٤ش ٌٛح ٓغ ى٫٫ص ح٧كخى٣غ حُٔٔظل٠٤ش رَ
حُٔظٞحطَس ٝاؿٔخع حُِٔق ػِٓ ٠ؼَ ٓخ ىٍ ػِ ٚ٤حُوَإٓ ًٔخ ٓ ٞٛزٔ ١ٞكٟٞٓ ٢ؼٓ ٚؼَ
: ه { : ُٚٞحُٔؤط ٕٞػ٘ي هللا ػِ٘ٓ ٠خرَ ٖٓ ٗ ٍٞػٖ ٖ٤ٔ٣حَُكٖٔ ًِٝظخ ٣يٖ٤ٔ٣ ٚ٣
حٌُ٣ ٖ٣ؼيُ ٕٞك ٢كٌٔٝ ْٜأٓٝ ْٜ٤ِٛخ ُٞٝح } ٝأٓؼخٍ ًُي ٝإ ًخٕ حُوخثَ ٣ؼظوي إٔ ظخَٛ
حُ٘ ٜٙٞحُٔظ٘خُع كٓ ٢ؼ٘خٛخ ٖٓ ؿْ٘ ظخ َٛحُ٘ ٜٙٞحُٔظلن ػِٓ ٠ؼ٘خٛخ -
ٝحُظخ ٞٛ َٛحَُٔحى ك ٢حُـٔ٤غ -كبٕ هللا ُٔخ أهزَ أٗ ٚرٌَ ٗ٢ء ػِٝ ْ٤أٗ ٚػِ٢ٗ ًَ ٠ء
هيٝ َ٣حطلن أ َٛحُٔ٘ش ٝأثٔش حُِٔٔٔ ٖ٤ػِ ٠إٔ ٌٛح ػِ ٠ظخٝ َٙٛإٔ ظخُ ً َٛي َٓحى :
ًخٕ ٖٓ حُٔؼِ ّٞأٗ٣َ٣ ُْ ْٜيٝح رٌٜح حُظخ َٛإٔ ٌٕٞ٣ػًِٔ ٚؼِٔ٘خ ٝهيٍطً ٚويٍط٘خ
; ُْ َٓ ٌٖ٣حى ْٛأٗٓ ٚؼَ ًٌُٝي ُٔخ حطلوٞح ػِ ٠أٗ ٚك ٢كو٤وش ػخُْ كو٤وش هخىٍ كو٤وش
حُٔوِٞم حٌُ ٞٛ ١ك ٢ػِ ْ٤هي ; َ٣كٌٌُي اًح هخُٞح ك ٢ه ُٚٞطؼخُ٣ { : ٠لز٣ٝ ْٜلز} ٚٗٞ
{ ٍ ٢ٟهللا ػٍٟ٘ٞٝ ْٜح ػ٘ٝ } ٚه { : ُٚٞػْ حٓظ ٟٞػِ ٠حُؼَٕ } أٗ ٚػِ ٠ظخَٙٛ
26
ُْ ٣وظًُ ٞي إٔ ٌٕٞ٣ظخ َٙٛحٓظٞحء ًخٓظٞحء حُٔوِٞم ٫ٝكزخ ًلزٍٟ ٫ٝ ٚخ ًَٟخٙ
كبٕ ًخٕ حُٔٔظٔغ ٣ظٖ إٔ ظخ َٛحُٜلخص طٔخػَ ٛلخص حُٔوِٞه ُِٚٓ ٖ٤إٔ ٌٕٞ٣ ٫
ٗ٢ء ٖٓ ظخًُ َٛي َٓحىح ٝإ ًخٕ ٣ؼظوي إٔ ظخٍٛ ٙخ ٓخ ٤ِ٣ن رخُوخُن ٣ٝوظ ٚرُْ ٚ
ٗ ُٚ ٌٖ٣لٌٛ ٢ح حُظخٗٝ َٛل ٢إٔ َٓ ٌٕٞ٣حىح ا ٫ريُ٣ َ٤يٍ ػِ ٠حُ٘ل ْ٤ُٝ ; ٢ك ٢حُؼوَ
٫ٝحُٔٔغ ٓخ ٘٣لٌٛ ٢ح ا ٖٓ ٫ؿْ٘ ٓخ ٘٣ل ٢رٓ ٚخثَ حُٜلخص ك ٌٕٞ٤حٌُ ّ٬ك ٢حُـٔ٤غ
ٝحكيح ٝر٤خٕ ٌٛح إٔ ٛلخط٘خ ٜٓ٘خ ٓخ ٢ٛأػ٤خٕ ٝأؿٔخّ ٢ٛٝأرؼخُ٘ ٝخ ًخُٞؿٝ ٚحُ٤ي :
ٜ٘ٓٝخ ٓخ ٓ ٞٛؼخٕ ٝأػَح ٢ٛٝ ٝهخثٔش ر٘خ ً :خُٔٔغ ٝحُزٝ َٜحٌُٝ ّ٬حُؼِْ ٝحُويٍس .
٣ ُْ :وَ حُِٔٔٔ ٕٞإ ػْ إ ٖٓ حُٔؼِ ّٞإٔ حَُد ُٔخ ٛٝق ٗلٔ ٚرؤٗ ٚك ٢ػِ ْ٤هيَ٣
ظخٌٛ َٛح ؿَٓ َ٤حى ٓ ٕ٧لًُ ّٜٞي ك ٢كوٓ ٚؼَ ٓل ٜٚٓٞك ٢كو٘خ ; كٌٌُي ُٔخ ٛٝق
ٗلٔ ٚرؤٗ ٚم ُن آىّ ر٤يٞ٣ ُْ ٚ٣ؿذ ًُي إٔ ٌٕٞ٣ظخ َٙٛؿَٓ َ٤حى ٓ ٕ٧لًُ ّٜٞي ك٢
كؤً ٚل ٜٚٓٞك ٢كو٘خ رَ ٛلش حُٔٞٛٞف ط٘خٓز . ٚكبًح ًخٗض ٗلٔ ٚحُٔويٓش ُٔ٤ض ٓؼَ
ًٝحص حُٔوِٞه ٖ٤كٜلخطًٌ ٚحطٔ٤ُ ٚض ًٜلخص حُٔوِٞهٔٗٝ ٖ٤زش ٛلش حُٔوِٞم اُٚ٤
ً٘ٔزش ٛلش حُوخُن اُ ْ٤ُٝ ٚ٤حُٔ٘ٔٞد ًخُٔ٘ٔٞد ٫ٝحُٔ٘ٔٞد اًُ ٚ٤خُٔ٘ٔٞد اُ; ٚ٤
ًٔخ هخٍ ٠ِٛهللا ػِ { ِْٓٝ ٚ٤طٍَ ٕٝرٌْ ًٔخ طَ ٕٝحُْ٘ٔ ٝحُؤَ } ك٘ز ٚحَُإ٣ش
رخَُإ٣ش ٘٣ ُْٝز ٚحَُٔث ٢رخَُٔث. ٢
وهذا يتبين بالقاعذة الرابعت ٞٛٝإٔ ًؼَ٤ح ٖٓ حُ٘خّ ٣ظ ْٛٞك ٢رؼ ٞحُٜلخص أً ٝؼَ٤
ٜٓ٘خ ; أ ٝأًؼَٛخ أًِٜ ٝخ أٜٗخ طٔخػَ ٛلخص حُٔوِٞه ٖ٤ػْ ٣َ٣ي إٔ ٘٣لًُ ٢ي حٌُ ١كٜٚٔ
ك٤وغ ك ( ٢أٍرؼش أٗٞحع ٖٓ حُٔلخً ( - : َ٣أكيٛخ ًٓ ٚٗٞؼَ ٓخ ك ٖٓ ٜٚٔحُٜ٘ٙٞ
رٜلخص حُٔوِٞهٝ ٖ٤ظٖ إٔ ٓيُ ٍٞحُ٘ ٞٛ ٜٙٞحُظٔؼ ( َ٤حُؼخٗ ٢أٗ ٚاًح ؿؼَ ًُي ٞٛ
ٓلٜٜٓٞخ ٝػطِ ٚرو٤ض حُ٘ٓ ٜٙٞؼطِش ػٔخ ىُض ػِ ٖٓ ٚ٤اػزخص حُٜلخص ح ُ٬ثوش رخهلل .
ك٤زوٓ ٠غ ؿ٘خ٣ظ ٚػِ ٠حُ٘ٝ ; ٜٙٞظ٘ ٚحُٔ٤ت حٌُ ١ظ٘ ٚرخهلل - ٍُٚٞٓٝك٤غ ظٖ إٔ
حٌُ٣ ١لٜٔٓ٬ً ٖٓ ْٜخ ٞٛحُظٔؼ َ٤حُزخ - َ١هي ػطَ ٓخ أٝىع هللا ٍُٚٞٓٝكٜٔٓ٬ً ٢خ
( حُؼخُغ أٗ٘٣ ٚل ٢طِي ٖٓ اػزخص حُٜلخص هلل ٝحُٔؼخٗ ٢ح٤ُٜ٩ش حُ٬ثوش رـ ٍ٬هللا طؼخُ٠
27
حص ػٖ هللا -ػِ ٝؿَ -رـ َ٤ػِْ ; كٓ ٌٕٞ٤ؼطُٔ ٬خ ٔ٣ظلو ٚحَُد ( حَُحرغ :أٗٚ
حُٜق
ٜ٣ق حَُد ر٘و ٞ٤طِي حُٜلخص ٖٓ ٛلخص حٞٓ٧حص ٝحُـٔخىحص أٛ ٝلخص حُٔؼيٓٝخص
ك ٌٕٞ٤هي ػطَ رٛ ٚلخص حٌُٔخٍ حُظٔ٣ ٢ظلوٜخ حَُد ٓٝؼِ ٚرخُٔ٘وٛٞخص ٝحُٔؼيٓٝخص
ٝػطَ حُ٘ ٜٙٞػٔخ ىُض ػِ ٖٓ ٚ٤حُٜلخص ٝؿؼَ ٓيُُٜٞخ ٞٛحُظٔؼ َ٤رخُٔوِٞهخص .
( ك٤ـٔغ ك ّ٬ً ٢هللا ٝك ٢هللا ر ٖ٤حُظؼطٝ َ٤حُظٔؼِٓ ٌٕٞ٣ َ٤ليح ك ٢أٓٔخء هللا ٝآ٣خطٚ
ٓؼخٍ ًُي إٔ حًُِٜ٘ ٜٙٞخ ىُض ػِٛٝ ٠ق ح ُٚ٩رخُؼِٝ ٞحُلٞه٤ش ػِ ٠حُٔوِٞهخص
ٝحٓظٞحث ٚػِ ٠حُؼَٕ -كؤٓخ ػِٓٝ ٙٞزخ٘٣ظُِٔ ٚوِٞهخص ك٤ؼِْ رخُؼوَ ح ُٔٞحكن ُِٔٔغ ;
ٝأٓخ حٓ٫ظٞحء ػِ ٠حُؼَٕ كطَ٣ن حُؼِْ ر ٞٛ ٚحُٔٔغ ْ٤ُٝ .ك ٢حٌُظخد ٝحُٔ٘ش ٛٝق
ُ ٚرؤٗ ٫ ٚىحهَ حُؼخُْ ٫ٝهخٍؿٓ ٫ٝ ٚزخٓ ٫ٝ ٚ٘٣يحهِ ٚك٤ظٖ حُٔظ ْٛٞأٗ ٚاًح ٛٝق
; رخٓ٫ظٞحء ػِ ٠حُؼَٕ ً :خٕ حٓظٞحإً ٙخٓظٞحء حٔٗ٩خٕ ػِ ٠ظ ٍٜٞحُلِي ٝحٗ٧ؼخّ
ًوٝ { : ُٚٞؿؼَ ٌُْ ٖٓ حُلِي ٝحٗ٧ؼخّ ٓخ طًَزُ { } ٕٞظٔظٝٞح ػِ ٠ظ , } ٍٜٙٞك٤ظوَ٤
ُ ٚأٗ ٚاًح ًخٕ ٓٔظ٣ٞخ ػِ ٠حُؼَٕ ًخٕ ٓلظخؿخ اًُ ٚ٤لخؿش حُٔٔظ ١ٞػِ ٠حُلِي ٝحٗ٧ؼخّ
كِ ٞؿَهض حُٔل٘٤ش ُٔو ٢حُٔٔظ ١ٞػِٜ٤خ ُٞٝػؼَص حُيحرش ُوَ حُٔٔظ ١ٞػِٜ٤خ .كو٤خّ
ٌٛح أٗ ُٞ ٚػيّ حُؼَٕ ُٔو ٢حَُد ٓزلخٗٝ ٚطؼخُ ٠ػْ ٣َ٣ي رِػٔ ٚإٔ ٘٣لٌٛ ٢ح ك٤و: ٍٞ
ُ ْ٤حٓظٞحإ ٙروؼٞى ٫ٝحٓظوَحٍ ٣ ٫ٝؼِْ إٔ ٓٔٔ ٠حُوؼٞى ٝحٓ٫ظوَحٍ ٣وخٍ كٓ ٚ٤خ ٣وخٍ
ك ٠ٔٔٓ ٢حٓ٫ظٞحء ; كبٕ ًخٗض حُلخؿش ىحهِش كًُ ٢ي :ك ٬كَم ر ٖ٤حٓ٫ظٞحء ٝحُوؼٞى
ٝحٓ٫ظوَحٍ ٞٛ ْ٤ُٝرٌٜح حُٔؼ٘ٔٓ ٠ظ٣ٞخ ٔٓ ٫ٝظوَح ٫ٝهخػيح ٝإ ُْ ٣يهَ ك٠ٔٔٓ ٢
ًُي آ ٫خ ٣يهَ ك ٠ٔٔٓ ٢حٓ٫ظٞحء كبػزخص أكئٛخ ٗٝل ٢ح٥هَ طلٌْ ٝهي ػِْ إٔ رٖ٤
ٓٔٔ ٠حٓ٫ظٞحء ٝحٓ٫ظوَحٍ ٝحُوؼٞى كَٝهخ ٓؼَٝكش ٌُٖٝ .حُٔوٜٞى ٘ٛخ إٔ ٣ؼِْ هطؤ
طٞحث ٚػِ٠ ٖٓ ٘٣ل ٢حُ٘٢ء ٓغ اػزخص ٗظًٝ َٙ٤ؤٕ ٌٛح حُوطؤ ٖٓ هطج ٚكٓ ٢ل ّٜٞحّ
حُؼَٕ ك٤غ ظٖ أٗٓ ٚؼَ حٓظٞحء حٔٗ٩خٕ ػِ ٠ظ ٍٜٞحٗ٧ؼخّ ٝحُلِي ْ٤ُٝكٌٛ ٢ح حُِلع
ٓخ ٣يٍ ػًُِ ٠ي ; ٚٗ٧أٟخف حٓ٫ظٞحء اُٗ ٠لٔ ٚحٌَُٔ٣ش ًٔخ أٟخف آُ ٚ٤خثَ أكؼخُٚ
ٛٝلخط . ٚكًٌَ أٗ ٚهِن ػْ حٓظًٔ ٟٞخ ًًَ أٗ ٚهيٍ كٜيٝ ٟأٗ ٚر٘ ٠حُٔٔخء رؤ٣ي ًٔٝخ
28
ًًَ أٗٓ ٚغ ٓٛٝ ٠ٓٞخٍٔٔ٣ ٕٝغ ٝ َٟ٣ٝأٓؼخٍ ًُي .كِْ ًٌَ٣حٓظٞحء ٓطِوخ ِٜ٣ق
ُِٔوِٞم ٫ٝػخٓخ ٣ظ٘خ ٍٝحُٔوِٞم ًٔخ ُْ ٓ ًٌَ٣ؼَ ًُي كٓ ٢خثَ ٛلخطٝ ٚاٗٔخ ًًَ
حٓظٞحء أٟخك ٚاُٗ ٠لٔ ٚحٌَُٔ٣ش كِ ٞهيٍ -ػِٝ ٠ؿ ٚحُلَ ٝحُٔٔظ٘غ -أٗٓ ٞٛ ٚؼَ هِوٚ
-طؼخُ ٠ػٖ ًُي ٌُ -خٕ حٓظٞحإٓ ٙؼَ حٓظ ٞحء هِو ٚأٓخ اًح ًخٕ ٔٓ ْ٤ُ ٞٛخػُ ٬وِو ٚرَ
هي ػِْ أٗ ٚحُـ٘ ٢ػٖ حُوِن ٝأٗ ٚحُوخُن ُِؼَٕ ُٝـٝ َٙ٤إٔ ًَ ٓخ ٓٞحٓ ٙلظوَ اُٞٛٝ ٚ٤
حُـ٘ ٢ػٖ ًَ ٓخ ٓٞح ًٌَ٣ ُْ ٞٛٝ ٙا ٫حٓظٞحء ٣و ًٌَ٣ ُْ ٜٚحٓظٞحء ٣ظ٘خ ٍٝؿ٫ٝ َٙ٤
ِٜ٣ق ًُٔ - ٚخ ُْ ًٌَ٣ك ٢ػِٔٝ ٚهيٍطٍٝ ٚإ٣ظٔٓٝ ٚؼٝ ٚم ُو ٚآ ٫خ ٣وظ ٚر- ٚ
كٌ٤ق ٣ـ ُٞإٔ ٣ظ ْٛٞأٗ ٚاًح ًخٕ ٓٔظ٣ٞخ ػِ ٠حُؼَٕ ًخٕ ٓلظخؿخ اُٝ ٚ٤أٗٓ ُٞ ٚو٢
حُؼَٕ ُوَ ٖٓ ػِ ٚ٤؟ ٓزلخٗٝ ٚطؼخُ ٠ػٔخ ٣و ٍٞحُظخُٔٝ ٕٞحُـخكي ٕٝػِٞح ًزَ٤ح َٛ
ٌٛح ا ٫ؿٓ َٜل ٖٔٓ ٍ٬ٟٝ ٞكًُ ْٜي ٝط ٚٔٛٞأ ٝظ٘ ٚظخ َٛحُِلع ٓٝيُ ُٚٞأ ٝؿُٞ
ًُي ػِ ٍ ٠د حُؼخُٔ ٖ٤حُـ٘ ٢ػٖ حُوِن ؟ رَ ُ ٞهيٍ إٔ ؿخ ٬ٛكٓ ْٜؼَ ٌٛح ٝطٚٔٛٞ
ُز ُٚ ٖ٤إٔ ٌٛح ٣ ٫ـٝ ُٞأٗ٣ ُْ ٚيٍ حُِلع ػِ ٚ٤أًٔ ٬ٛخ ُْ ٣يٍ ػِٗ ٠ظخثَ ٙكٓ ٢خثَ
ٓخ ٛٝق ر ٚحَُد ٗلٔ . ٚكِٔخ هخٍ ٓزلخٗٝ ٚطؼخُٝ { : ٠حُٔٔخء ر٘٘٤خٛخ رؤ٣ي } ك٣ َٜظْٛٞ
ٓظ ْٛٞإٔ ر٘خءٓ ٙؼَ ر٘خء ح ٥ىٓ ٢حُٔلظخؽ حٌُ٣ ١لظخؽ اُُٗ ٠زٓٝ َ٤ـخٍف َٟٝد ُزٖ
ٝؿزَ ٝ ٖ٤١أػٞحٕ ؟ ػْ هي ػِْ إٔ هللا طؼخُ ٠هِن حُؼخُْ رؼ ٚ٠كٞم رؼ٣ ُْٝ ٞـؼَ
ػخُٓ ٚ٤لظوَح آُ ٠خكِ ٚكخُٜٞحء كٞم حٓ ْ٤ُٝ ٍٝ٧لظوَح اُ ٠إٔ طلِٔ ٚحٍٝ٧
حٍٝ٧ ٝحُٔلخد أ٠٣خ كٞم حٓ ْ٤ُٝ ٍٝ٧لظوَح اُ ٠إٔ طلِٔٝ ٚحُٔٔٞحص كٞم
ٔ٤ُٝض ٓلظوَس اُ ٠كَٔ حُٜ ٍٝ٧خ ; كخُؼِ ٢ح٧ػٍِ ٠د ًَ ٗ٢ء ٌٚ٤ِٓٝاًح ًخٕ كٞم
ؿٔ٤غ هِو٤ً : ٚق ٣ـذ إٔ ٓ ٌٕٞ٣لظخؿخ اُ ٠هِو ٚأ ٝػَٗ ٚ؟ أ٤ً ٝق ٔ٣ظِِّ ػِٙٞ
ػِ ٠هِوٌٛ ٚح ح٫كظوخٍ ْ٤ُ ٞٛٝرٔٔظِِّ ك ٢حُٔوِٞهخص ؟ ٝهي ػِْ إٔ ٓخ ػزض ُٔوِٞم
ٖٓ حُـ٘ ٠ػٖ ؿ َٙ٤كخُن حُن ٓزلخٗٝ ٚطؼخُ ٠أكن رٝ ٚأًٌُٝ ٠ُٝي ه { : ُٚٞأأٓ٘ظْ ٖٓ
ك ٢حُٔٔخء إٔ ٣ؤق رٌْ ح ٍٝ٧كبًح ٢ٛطٔ ٖٓ } ٍٞط ْٛٞإٔ ٓوظ ٌٙٛ ٠٠ح٣٥ش إٔ
ٝ ,إ ً٘خ اًح هِ٘خ :إ حُْ٘ٔ ٌٕٞ٣هللا ك ٢ىحهَ حُٔٔٞحص ك ٜٞؿخٟ َٛخٍ رخ٫طلخم
29
ٝحُؤَ ك ٢حُٔٔخء ٣وظًُ ٢٠ي كبٕ كَف ( كٓ ٢ظؼِن رٔخ هزِٝ ٚرٔخ رؼي - ٙك ٜٞرلٔذ
حُٔ٠خف اٌُُٜٝ ٚ٤ح ٣لَم ر ًٕٞ ٖ٤حُ٘٢ء ك ٢حٌُٔخٕ ًٕٞٝحُـْٔ ك ٢حُلًٕٞٝ ِ٤
حُؼَ ٝك ٢حُـْٔ ًٕٞٝحُٞؿ ٚك ٢حَُٔآس ًٕٞٝحٌُ ّ٬ك ٢حٍُٞم كبٕ ٌَُ ٗٞع ٖٓ ٌٙٛ
حٞٗ٧حع هخٛش ٣ظٔ ِ٤رٜخ ػٖ ؿٝ َٙ٤إ ًخٕ كَف ( كٔٓ ٢ظؼٔ ٬كًُ ٢ي كِ ٞهخٍ هخثَ
:حُغٍٕ ك ٢حُٔٔخء أ ٝك ٢ح ٍٝ٧؟ ُو َ٤ك ٢حُٔٔخء ُٞٝه : َ٤حُـ٘ش ك ٢حُٔٔخء أّ ك٢
ح ٍٝ٧؟ ُو َ٤حُـ٘ش ك ٢حُٔٔخء ; ًُ ٖٓ ِِّ٣ ٫ٝي إٔ ٌٕٞ٣حُؼَٕ ىحهَ حُٔٔٞحص رَ
٫ٝحُـ٘ش كوي ػزض ك ٢حُٜل٤ق ػٖ حُ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػِ ِْٓٝ ٚ٤أٗ ٚهخٍ { :اًح ٓؤُظْ هللا
} كٌٜٙ حُـ٘ش كخٓؤُ ٙٞحُلَى ّٝكبٗ ٚأػِ ٠حُـ٘ش ٝأ ٢ٓٝحُـ٘ش ٓٝولٜخ ػَٕ حَُكٖٔ
حُـ٘ش ٓولٜخ حٌُ ٞٛ ١حُؼَٕ كٞم ح٧ك٬ى ٓ .غ إٔ حُـ٘ش ك ٢حُٔٔخء َ٣حى ر ٚحُؼِٞٓ ٞحء
ًخٗض كٞم ح٧ك٬ى أ ٝطلظٜخ هخٍ طؼخُ { : ٠كِٔ٤يى رٔزذ اُ ٠حُٔٔخء } ٝهخٍ طؼخُ{ : ٠
ٝأُِٗ٘خ ٖٓ حُٔٔخء ٓخء ٍٜٞ١ح } ُٔٝخ ًخٕ هي حٓظوَ كٗ ٢ل ّٞحُٔوخ١ز ٖ٤إٔ هللا ٞٛ
حُؼِ ٢ح٧ػِٝ ; ٠أٗ ٚكٞم ًَ ٗ٢ء ًخٕ حُٔل ٖٓ ّٜٞه : ُٚٞاٗ ٚك ٢حُٔٔخء أٗ ٚك ٢حُؼِٞ
ٝأٗ ٚكٞم ًَ ٗ٢ء ًٌُٝ .ي حُـخٍ٣ش ُٔخ هخٍ ُٜخ أ ٖ٣هللا ؟ هخُض ك ٢حُٔٔخء اٗٔخ أٍحىص
حُؼِٓ ٞغ ػيّ طو ٜٚ٤ٜرخ٧ؿٔخّ حُٔوِٞهش ٝكِ ُٚٞكٜ٤خ ٝاًح ه : َ٤حُؼِ ٞكبٗ٣ ٚظ٘خٓ ٍٝخ
كٞم حُٔوِٞهخص ًِٜخ كٔخ كٞهٜخ ًِٜخ ٞٛك ٢حُٔٔخء ٣ ٫ٝوظٌٛ ٢٠ح إٔ ٘ٛ ٌٕٞ٣خى ظَف
ٝؿٞى٣ ١ل ٢٤ر ٚاً ُ ْ٤كٞم حُؼخُْ ٗ٢ء ٓٞؿٞى ا ٫هللا ًٔخ ُ ٞه : َ٤حُؼَٕ ك ٢حُٔٔخء
كبٗ٣ ٫ ٚوظ ٢٠إٔ ٌٕٞ٣حُؼَٕ ك٢ٗ ٢ء آهَ ٓٞؿٞى ٓوِٞم ٝإ هيٍ إٔ حُٔٔخء حَُٔحى
رٜخ ح٧ك٬ى ً :خٕ حَُٔحى اٗ ٚػِٜ٤خ ًٔخ هخٍ ِٛ٧ٝ { :زٌْ٘ ك ٢ؿٌٝع حُ٘وَ } ًٔٝخ هخٍ
{ :كَٔٝ٤ح ك ٢حًٔٝ } ٍٝ٧خ هخٍ { :كٔ٤لٞح ك ٢ح٣ٝ } ٍٝ٧وخٍ :ك ٕ٬ك ٢حُـزَ
ٝك ٢حُٔطق ٝإ ًخٕ ػِ ٠أػِ٢ٗ ٠ء ك. ٚ٤
.كبٕ هللا هخٍ { :أك٬ القاعذة الخامست أٗخ ٗؼِْ ُٔخ أهزَٗخ رٝ ٖٓ ٚؿ ٚىٝ ٕٝؿٚ
} ٝهخٍ { :أكِْ ٣ظيرَ ٕٝحُوَإٓ ً ُٞٝخٕ ٖٓ ػ٘ي ؿ َ٤هللا ُٞؿيٝح ك ٚ٤حهظ٬كخ ًؼَ٤ح
٣يرَٝح حُوٝ } , ٍٞهخٍ ً { :ظخد أُِٗ٘خ ٙاُ٤ي ٓزخٍى ُ٤يرَٝح آ٣خط٤ُٝ ٚظًٌَ أُٞٝح حُ٧زخد
30
} ٝهخٍ { :أك٣ ٬ظيرَ ٕٝحُوَإٓ أّ ػِ ٠هِٞد أهلخُٜخ } .كؤَٓ رظيرَ حٌُظخد ًِٝ ٚهي هخٍ
طؼخُ ٞٛ { : ٠حٌُ ١أٍِٗ ػِ٤ي حٌُظخد ٓ٘ ٚآ٣خص ٓلٌٔخص ٖٛأّ حٌُظخد ٝأهَ ٓظ٘خرٜخص
كؤٓخ حٌُ ٖ٣ك ٢هِٞر٣ُ ْٜؾ ك٤ظزؼٓ ٕٞخ ط٘خر ٚ٘ٓ ٚحرظـخء حُلظ٘ش ٝحرظـخء طؤٓٝ ِٚ٣ٝخ ٣ؼِْ
طؤ ِٚ٣ٝا ٫هللا ٝحَُحٓو ٕٞك ٢حُؼِْ ٣و ُٕٞٞآٓ٘خ ر ٖٓ ًَ ٚػ٘ي ٍر٘خ ٓٝخ ًٌَ٣ا ٫أ ُٞٝح
حُ٧زخد } ٝؿِٔٓ ٍٜٞق حٓ٧ش ٝهِلٜخ ػِ ٠إٔ حُٞهق ػِ ٠هٓٝ { : ُٚٞخ ٣ؼِْ طؤ ِٚ٣ٝا٫
هللا } ٌٛٝح ٞٛحُٔؤػ ٍٞػٖ أر ٢رٖ ًؼذ ٝحرٖ ٓٔؼٞى ٝحرٖ ػزخّ ٝؿ ١ٍٝٝ َْٛ٤ػٖ
حرٖ ػزخّ أٗ ٚهخٍ :حُظلٔ َ٤ػِ ٠أٍرؼش أٝؿ ٚطلٔ َ٤طؼَك ٚحُؼَد ٖٓ ًٜٓ٬خ ٝطلٔ٫ َ٤
٣ؼٌٍ أكي رـٜخُظٝ ٚطقٓ َ٤طؼِٔ ٚحُؼِٔخء ٝطلٔ٣ ٫ َ٤ؼِٔ ٚا ٫هللا ٖٓ حىػ ٠ػِٔ ٚكٜٞ
ًخًد ٝهي ٍ ١ٝػٖ ٓـخٛي ١ٝخثلش :إٔ حَُحٓو ٖ٤ك ٢حُؼِْ ٣ؼِٔ ٕٞطؤٝ ِٚ٣ٝهي هخٍ
ٓـخٛي :ػَٟض حُٜٔلق ػِ ٠حرٖ ػزخّ ٖٓ كخطلظ ٚاُ ٠هخطٔظ ٚأٝهل ٚػ٘ي ًَ آ٣ش
ٝأٓؤُ ٚػٖ طلَٔٛ٤خ ٘ٓ ٫ٝخكخس ر ٖ٤حُو ٖ٤ُٞػ٘ي حُظلو٢م كبٕ ُلع ( حُظؤ َ٣ٝهي ٛخٍ رظؼيى
حٛ٫ط٬كخص ٓٔظؼٔ ٬ك ٢ػ٬ػش ٓؼخٕ ( - :أكيٛخ ٞٛٝ -حٛط٬ف ًؼ ٖٓ َ٤حُٔظؤهَٖ٣
ٖٓ حُٔظٌِٔ ٖ٤ك ٢حُلوٝ ٚأ - ُٚٞٛإٔ ( حُظؤَٛ ٞٛ َ٣ٝف حُِلع ػٖ ح٫كظٔخٍ حَُحؿق
اُ ٠ح٫كظٔخٍ حَُٔؿٞف ; ُيُ٣ َ٤وظَٕ رٌٛٝ ٚح ٞٛحٌُ ١ػ٘خ ٙأًؼَ ٖٓ طٌِْ ٖٓ
حُٔظؤهَ ٖ٣ك ٢طؤ ٜٙٞٗ َ٣ٝحُٜلخص ٝطَى طؤِٜ٣ٝخ ; ًُ َٛٝي ٓلٔٞى أ ٌّٞٓٓ ٝأٝ
كن أ ٝرخ َ١؟ ( . .حُؼخٗ : ٢إٔ حُظؤ َ٣ٝرٔؼ٘ ٠حُظلٌٔٛٝ َ٤ح ٞٛحُـخُذ ػِ ٠حٛط٬ف
ٖٓ حُٜٔ٘ل ٖ٤ك ٢حُظلٔٝ - َ٤حهظِق حُٔلَُِٔ ٖ٣وَإٓ ًٔخ ٣و ٍٞحرٖ ؿَٝ َ٣أٓؼخُ- ٚ
ػِٔخء حُظؤٓٝ َ٣ٝـخٛي آخّ حٍٓلَٔ ; ٖ٣هخٍ حُؼ " : ١ٍٞاًح ؿخءى حُظلٔ َ٤ػٖ ٓـخٛي
كلٔزي رٝ " ٚػِ ٠طلٔ٣ َٙ٤ؼظٔي حُ٘خكؼٝ ٢أكٔي ٝحُزوخٍٝ ١ؿَٔٛ٤خ كبًح ًًَ أٗ٣ ٚؼِْ
طؤ َ٣ٝحُٔظ٘خر ٚكخَُٔحى رٓ ٚؼَكش طلٔ ( َٙ٤حُؼخُغ ٖٓ ٓؼخٗ ٢حُظؤ ٞٛ : َ٣ٝحُلو٤وش حُظ٢
٣ئ ٍٝاُٜ٤خ حًٌُٔ ّ٬خ هخٍ هللا طؼخُ٘٣ َٛ { : ٠ظَ ٕٝا ٫طؤ٣ ّٞ٣ ِٚ٣ٝؤط ٢طؤ٣ ِٚ٣ٝوٍٞ
حٌُ ٖٓ ٙٞٔٗ ٖ٣هزَ هي ؿخءص ٍَٓ ٍر٘خ رخُلن } .كظؤٓ َ٣ٝخ ك ٢حُوَإٓ ٖٓ أهزخٍ حُٔؼخى
ٓ ٞٛخ أهزَ هللا ر ٚكٔٓ ٚ٤خ ٖٓ : ٌٕٞ٣حُو٤خٓش ٝحُلٔخد ٝحُـِحء ٝحُـ٘ش ٝحُ٘خٍ ٗٝلٞ
31
ًُي ًٔخ هخٍ هللا طؼخُ ٠ك ٢هٜش ٓٞ٣ق ُٔخ ٓـي أرٞحٝ ٙاهٞط ٚهخٍ ٣ { :خ أرض ٌٛح طؤَ٣ٝ
ٞٛ :طلَٔ٤ ٍإ٣خ ٖٓ ١هزَ } كـؼَ ػٓ ٖ٤خ ٝؿي ك ٢حُوخٍؽ ٞٛطؤ َ٣ٝحَُإ٣خ حُؼخٗ٢
( حٌُ ٞٛٝ ّ٬حٌُ ّ٬حٌُ٣ ١لَٔ ر ٚحُِلع كظ٣ ٠لٓ ْٜؼ٘خ ٙأ ٝطؼَف ػِظ ٚأ ٝىٌُٛٝ ِٚ٤ح
حُظؤ َ٣ٝحُؼخُغ ٞٛػٓ ٖ٤خ ٞٓ ٞٛؿٞى ك ٢حُوخٍؽ ٚ٘ٓٝه ٍٞػخث٘ش ً { .خٕ حُ٘زَٟٛ ٢
هللا ػِ٣ ِْٓٝ ٚ٤و ٍٞكًٍٞ ٢ػٓٝ ٚـٞىٓ : ٙزلخٗي حٍُِ ْٜر٘خ ٝرلٔيى حُِ ْٜحؿلَ ُ} ٢
٣ظؤ ٍٝحُوَإٓ ٣ؼ٘ ٢ه { : ُٚٞكٔزق رلٔي ٍري ٝحٓظـلَٝ } ٙهٓ ٍٞل٤خٕ رٖ ػ٘٤٤ش :حُٔ٘ش
٢ٛطؤ َ٣ٝحٝ َٓ٧حُ٘ ٢ٜكبٕ ٗلْ حُلؼَ حُٔؤٓ ٍٞر ٞٛ : ٚطؤ َ٣ٝح َٓ٧رٗٝ ٚلْ حُٔٞؿٞى
:حُلوٜخء حُٔوزَ ػ٘ ٞٛ ٚصأ َ٣ٝحُوزَ ٝحٌُ ّ٬هزَ ٝأَٓ ٌُٜٝح ٣و ٍٞأر ٞػز٤ي ٝؿَٙ٤
; ٕ٧حُلوٜخء أػِْ رخُظؤ ٖٓ َ٣ٝأ َٛحُِـش ًٔخ ًًَٝح ًُي ك ٢طلٔ َ٤حٗظٔخٍ حُٜٔخء
٣ؼِٔ ٕٞطلٔٓ َ٤خ أَٓ ر ٠ٜٗٝ ٚػُ٘ ; ٚؼِٔ ْٜرٔوخٛي حَُٓ ٠ِٛ ٍٞهللا ػًِٔ ِْٓٝ ٚ٤خ
٣ؼِْ أطزخع روَح٤ٓٝ ١زٗٝ ٚ٣ٞلٔٛٞخ ٖٓ ٓوخٛئٛخ ٓخ ٣ ٫ؼِْ رٔـَى حُِـش ; ٌُٖٝطؤَ٣ٝ
حٝ َٓ٧حُ٘ ٫ ٢ٜري ٖٓ ٓؼَكظ ٚرو٬ف طؤ َ٣ٝحُوزَ .اًح ػَف ًُي :كظؤٓ َ٣ٝخ أهزَ
هللا طؼخُ ٠ر ٚػٖ ٗلٔ ٚحُٔويٓش حُٔظٜلش رٔخ ُٜخ ٖٓ كوخثن حٔٓ٧خء ٝحُٜلخص ٞٛكو٤وش
ٓخ أهزَ هللا ر ٚطؼخُٖٓ ٠ ُ٘لٔ ٚحُٔويٓش حُٔظٜلش رٔخ ُٜخ ٖٓ كوخثن حُٜلخص ٝطؤَ٣ٝ
حُٞػي ٝحُٞػ٤ي ٗ ٞٛلْ ٓخ ٖٓ ٌٕٞ٣حُٞػي ٝحُٞػ٤ي ٌُٜٝح ٓخ ٣ـ٢ء ك ٢حُلي٣غ ٗؼَٔ
رٔلٌٔٗٝ ٚئٖٓ رٔظ٘خرٓ ٕ٧ ٜٚخ أهزَ هللا ر ٚػٖ ٗلٔٝ ٚػٖ حُ ّٞ٤ح٥هَ ك ٚ٤أُلخظ
ٓظ٘خرٜش ٘٣زٓ ٚؼخٜٗ٤خ ٓخ ٗؼِٔ ٚك ٢حُيٗ٤خ ًٔخ أهزَ إٔ ك ٢حُـ٘ش ُلٔخ ُٝز٘خ ٝػٔٝ ٬هَٔح
ٗٝلًُ ٞي ٌٛٝح ٘٣زٓ ٚخ ك ٢حُيٗ٤خ ُلظخ ٓٝؼ٘ٓ ٞٛ ْ٤ُ ٌُٖٝ ; ٠ؼِ ٫ٝ ٚكو٤وظ ٚكؤٓٔخء
هللا طؼخُٛٝ ٠لخط ٚأٝ ٠ُٝإ ًخٕ رٜٔ٘٤خ ٝر ٖ٤أٓٔخء حُؼزخى ٛٝلخط ْٜط٘خر ٚإٔ ٌٕٞ٣ ٫
٧ؿِٜخ حُوخُن ٓؼَ حُٔوِٞم ٫ٝ ,كو٤وظً ٚلو٤وظٝ ٚح٩هزخٍ ػٖ حُـخثذ ٣ ٫ل ْٜإ ُْ
٣ؼزَ ػ٘ ٚدحٔٓ٧خء حُٔؼِٓٞش ٓؼخٜٗ٤خ ك ٢حُ٘خٛي ٣ٝؼِْ رٜخ ٓخ ك ٢حُـخثذ رٞحٓطش حُؼِْ رٔخ
ك ٢حُ٘خٛي ; ٓغ حُؼِْ رخُلخٍم حُٔٔٝ ِ٤إٔ ٓخ أهزَ هللا ر ٖٓ ٚحُـ٤ذ أػظْ ٓٔخ ٣ؼِْ ك٢
حُ٘خٛي ٝك ٢حُـخثذ ٓخ ٫ػٍ ٖ٤أص ٫ٝإًٔ ٓٔؼض ٫ٝهطَ ػِ ٠هِذ رَ٘ ك٘لٖ اًح
32
أهزَٗخ هللا رخُـ٤ذ حٌُ ١حهظ ٚر ٖٓ : ٚحُـ٘ش ٝحُ٘خٍ ػِٔ٘خ ٓؼًُ٘ ٠ي ٝكٜ٘ٔخ ٓخ أٍ٣ي ٓ٘خ
; ك ٜٚٔرٌُي حُوطخد ٝكَٔٗخ ًُي ٝأٓخ ٗلْ حُلو٤وش حُٔوزَ ػٜ٘خ ٓؼَ حُظ ُْ ٢طٌٖ رؼي
ٝاٗٔخ طٌ ّٞ٣ ٕٞحُو٤خٓش كٌُي ٖٓ حُظؤ َ٣ٝحٌُ٣ ٫ ١ؼِٔ ٚا ٫هللا ٌُٜٝح ُٔخ ٓجَ ٓخُي ٝؿَٙ٤
ٖٓ حُِٔق ػٖ ه ُٚٞطؼخُ { : ٠حَُكٖٔ ػِ ٠حُؼَٕ حٓظ } ٟٞهخُٞح :حٓ٫ظٞحء ٓؼِّٞ
ٝحٌُ٤ق ٓـٝ ٍٜٞحٔ٣٩خٕ رٝ ٚحؿذ ٝحُٔئحٍ ػ٘ ٚريػش ًٌُٝ ,ي هخٍ ٍر٤ؼش ٗ٤ن ٓخُي
هزِ : ٚحٓ٫ظٞحء ٓؼِٝ ّٞحٌُ٤ق ٓـ ٖٓٝ ٍٜٞهللا حُز٤خٕ ٝػِ ٠حَُٓ ٍٞحُز٬ؽ ٝػِ٘٤خ
حٔ٣٩خٕ كز ٖ٤إٔ حٓ٫ظٞحء ٓؼِٝ ّٞإٔ ً٤ل٤ش ًُي ٓـٓٝ , ٍٜٞؼَ ٌٛح ٞ٣ؿي ًؼَ٤ح كّ٬ً ٢
حُِٔق ٝ ,ح٧ثٔش ٘٣ل ٕٞػِْ حُؼزخى رٌ٤ل٤ش ٛلخص هللا ٝأٗ٣ ٫ ٚؼِْ ً٤ق هللا ا ٫هللا ك٣ ٬ؼِْ
ٓخ ٞٛاٝ , ٞٛ ٫هي هخٍ حُ٘ز ٫ { : ٢أك ٢ٜػ٘خء ػِ٤ي أٗض ًٔخ أػ٘٤ض ػِٗ ٠لٔي }
ٌٛٝح كٛ ٢ل٤ق ِْٓٔ ٝؿٝ َٙ٤هخٍ ك ٢حُلي٣غ ح٥هَ { :حُِ ْٜاٗ ٢أٓؤُي رٌَ حْٓ ٞٛ
ُي ٓٔ٤ض رٗ ٚلٔي أ ٝأُِٗظ ٚكً ٢ظخري أ ٝػِٔظ ٚأكيح ٖٓ هِوي أ ٝحٓظؤػَص ر ٚك ٢ػِْ
حُـ٤ذ ػ٘يى } ٌٛٝح حُلي٣غ ك ٢حُٔٔ٘ي ٛٝ ,ل٤ق أر ٢كخطْ ٝهي أهزَ ك ٚ٤إٔ هلل ٖٓ
حٔٓ٧خء ٓخ حٓظؤػَ ر ٚك ٢ػِْ حُـ٤ذ ػ٘ي ٙكٔؼخٗ ٌٙٛ ٢حٔٓ٧خء حُظ ٢حٓظؤػَ رٜخ ك ٢ػِْ
حُـ٤ذ ػ٘ي٣ ٫ ٙؼِٜٔخ ؿٝ . َٙ٤هللا ٓزلخٗ ٚأهزَٗخ أٗ ٚػِ ْ٤هي٤ٔٓ َ٣غ ر َ٤ٜؿلٍ ٍٞكْ٤
; اُ ٠ؿًُ َ٤ي ٖٓ أٓٔخثٛٝ ٚلخط . ٚك٘لٖ ٗلٓ ْٜؼًُ٘ ٠ي ِ٤ٔٗٝر ٖ٤حُؼِْ ٝحُويٍس ٝرٖ٤
حَُكٔش ٝحُٔٔغ ٝحُزٗٝ , َٜؼِْ إٔ حٔٓ٧خء ًِٜخ حطلوض ك ٢ىُ٫ظٜخ ػًِ ٠حص هللا ٓغ
ط٘ٞع ٓؼخٜٗ٤خ كٓ ٢ٜظلوش ٓظٞح١تس ٖٓ ك٤غ حٌُحص ٓظزخ٘٣ش ٖٓ ؿٜش حُٜلخص ًٌُٝي أٓٔخء
حُ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػِٓ ِْٓٝ ٚ٤ؼَ ٓلٔي ٝأكٔي ٝحُٔخكٝ ٢حُلخَٗ ٝحُؼخهذ ًٌُٝ .ي أٓٔخء
حُوَإٓ ٓؼَ حُوَإٓ ٝحُلَهخٕ ٝحُٜيٝ ٟحُ٘ٝ ٍٞحُظِ٘ٝ َ٣حُ٘لخء ٝؿًُ َ٤ي ٓٝؼَ ٌٙٛ
٫طلخى حٌُحص -أ ٖٓ ٝهزَ٤ حٔٓ٧خء ط٘خُع حُ٘خّ كٜ٤خ ٖٓ ٢ٛ َٛهز َ٤حُٔظَحىكش -
حُٔظزخ٘٣ش ُظؼيى حُٜلخص ؟ ًٔخ اًح ه : َ٤حُٔ٤ق ٝحُٜخٍّ ٝحُٜٔ٘ي ٝهٜي رخُٜخٍّ ٓؼ٘٠
; ٝحُظلو٤ن أٜٗخ ٓظَحىكش ك ٢حٌُحص ٓظزخ٘٣ش ك٢ حُٝ َّٜك ٢حُٜٔ٘ي حُ٘ٔزش اُ ٠حُٜ٘ي
حُٜلخص ٔٓٝخ ٟٞ٣ق ٌٛح إٔ هللا ٛٝق حُوَإٓ ًِ ٚرؤٗٓ ٚلٌْ ٝرؤٗٓ ٚظ٘خرٝ ٚكٟٞٓ ٢غ
33
آهَ ؿؼَ ٓ٘ٓ ٚخ ٓ ٞٛلٌْ ٓ ٚ٘ٓٝخ ٓ ٞٛظ٘خر ٚك٘٤زـ ٢إٔ ٣ؼَف ح٩كٌخّ ٝحُظ٘خر ٚحٌُ١
٣ؼٔٝ ; ٚح٩كٌخّ ٝحُظ٘خر ٚحٌُ٣ ١و ٚرؼ ٚ٠هخٍ هللا طؼخُ { : ٠حَُ ًظخد أكٌٔض آ٣خطٚ
ػْ كِٜض } كؤهزَ أٗ ٚأكٌْ آ٣خطًِٜ ٚخ ٝ ,هخٍ طؼخُ { : ٠هللا ٍِٗ أكٖٔ حُلي٣غ ًظخرخ
أهزَ أٗٓ ًِٚ ٚظ٘خرٝ ٚحُلٌْ ٞٛحُل َٜر ٖ٤حُ٘٤ج ٖ٤كخُلخًْ ٣لَٜ
ٓظ٘خرٜخ ٓؼخٗ } ٢ف
ر ٖ٤حُوٝ , ٖ٤ٜٔحُلٌْ ك َٜر ٖ٤حُٔظ٘خرٜخص ػِٔخ ٝػٔ ٬اًح ٓ ِ٤ر ٖ٤حُلن ٝحُزخَ١
ٝحُٜيم ٝحٌٌُد ٝحُ٘خكغ ٝحُ٠خٍ ًُٝي ٣ظ ٖٔ٠كؼَ حُ٘خكغ ٝطَى حُ٠خٍ ك٤وخٍ :كٌٔض
حُٔلٝ ٚ٤أكٌٔظ ٚاًح أهٌص ػِ٣ ٠يٝ ٚ٣كٌٔض حُيحدس ٝأكٌٔظٜخ اًح ؿؼِض ُٜخ كٌٔش ٞٛٝ
ٓخ أكخ ١رخُل٘ي ٖٓ حُِـخّ ٝاكٌخّ حُ٘٢ء اطوخٗ ٚكبكٌخّ حٌُ ّ٬اطوخٗ ٚرظٔ ِ٤٤حُٜيم ٖٓ
حٌٌُد ك ٢أهزخٍٝ ٙطٔ ِ٤٤حَُٗي ٖٓ حُـ ٢ك ٢أٝحَٓٝ , ٙحُوَإٓ ًِٓ ٚلٌْ رٔؼ٘ ٠ح٩طوخٕ
كوي ٓٔخ ٙهللا كٌٔ٤خ رو { : ُٚٞحَُ طِي آ٣خص حٌُظخد حُلٌ } ْ٤كخُلٌ ْ٤رٔؼ٘ ٠حُلخًْ ; ًٔخ
ؿؼِ٣ ٚو ٚرو { : ُٚٞإ ٌٛح حُوَإٓ ٣و ٚػِ ٠ر٘ ٢آَحث َ٤أًؼَ حٌُ ْٛ ١ك٣ ٚ٤وظِلٕٞ
} ٝ ,ؿؼِٓ ٚلظ٤خ ك ٢ه { : ُٚٞهَ هللا ٣لظ ٌْ٤كٓٝ ٖٜ٤خ ٣ظِ ٠ػِ ٌْ٤ك ٢حٌُظخد } أٓ ١خ
٣ظِ ٠ػِ٣ ٌْ٤لظ ٌْ٤كٝ ٖٜ٤ؿؼِٛ ٚخى٣خ ٓٝزَ٘ح ك ٢ه { : ُٚٞإ ٌٛح حُوَإٓ ٜ٣يُِ ١ظ٢ٛ ٢
} ٝأٓخ حُظ٘خر ٚحٌُ٣ ١ؼٔ ٚكٟ ٜٞي أه٣ٝ ّٞزَ٘ حُٔئٓ٘ ٖ٤حٌُ٣ ٖ٣ؼِٔ ٕٞحُٜخُلخص
ح٫هظ٬ف حُٔ٘ل ٢ػ٘ ٚك ٢هً ُٞٝ { : ُٚٞخٕ ٖٓ ػ٘ي ؿ َ٤هللا ُٞؿيٝح ك ٚ٤حهظ٬كخ ًؼَ٤ح
} ٞٛٝح٫هظ٬ف حًٌُٔ ٍٞك ٢ه { : ُٚٞاٌْٗ ُل ٢هٓ ٍٞوظِق } { ٣ئكي ػ٘ ٖٓ ٚأكي }
.كخُظ٘خر٘ٛ ٚخ ٞٛ :طٔخػَ حٌُٝ ّ٬ط٘خٓز : ٚرل٤غ ٜ٣يم رؼ ٚ٠رؼ٠خ ; كبًح أَٓ رؤَٓ ُْ
٣ؤَٓ ر٘و ٚ٠٤كٟٞٓ ٢غ آهَ ; رَ ٣ؤَٓ ر ٚأ ٝر٘ظ َٙ٤أ ٝرِِٔٓٝخطٝ ; ٚاًح ٗ ٠ٜػٖ ٗ٢ء
ُْ ٣ؤَٓ ر ٚكٟٞٓ ٢غ آهَ رَ ٠ٜ٘٣ػ٘ ٚأ ٝػٖ ٗظ َٙ٤أ ٝػٖ ِِٓٓٝخط ٚاًح ُْ ٘ٛ ٌٖ٣خى
ٗٔن ًٌُٝي اًح أهزَ رؼزٞص ٗ٢ء ُْ ١هزَ ر٘وًُ ٞ٤ي رَ ٣وزَ رؼزٞط ٚأ ٝرؼزٞص
ِِٓٓٝخطٝ ٚاًح أهزَ ر٘ل٢ٗ ٢ء ُْ ٣ؼزظ ٚرَ ٘٣ل ٚ٤أ٘٣ ٝلُٞ ٢حُٓ ٚرو٬ف حُو ٍٞحُٔوظِق
حٌُ٘٣ ١و ٞرؼ ٚ٠رؼ٠خ ك٤ؼزض حُ٘٢ء طخٍس ٘٣ٝل ٚ٤أهَ ٟأ٣ ٝؤَٓ ر ٠ٜ٘٣ٝ ٚػ٘ ٚك٢
ٝهض ٝحكي ٣ٝلَم ر ٖ٤حُٔظٔخػِ ٖ٤كٔ٤يف أكئٛخ ٌّ٣ٝح٥هَ كخ٧هٞحٍ ح ُٔوظِلش ٘ٛخ ٢ٛ :
34
حُٔظ٠خىس ٝ .حُٔظ٘خرٜش ٢ٛ :حُٔظٞحكوش ٌٛٝح حُظ٘خر ٌٕٞ٣ ٚك ٢حُٔؼخٗٝ ٢إ حهظِلض
حُ٧لخظ كبًح ًخٗض حُٔؼخٗٞ٣ ٢حكن رؼٜ٠خ رؼ٠خ ٣ٝؼ٠ي رؼٜ٠خ رؼ٠خ ٘٣ٝخٓذ رؼٜ٠خ
ً :خٕ حٌُٓ ّ٬ظ٘خرٜخ ; رو٬ف رؼ٠خ ٜ٘٣ٝي رؼٜ٠خ ُزؼ٣ٝ ٞوظ ٢٠رؼٜ٠خ رؼ٠خ
حٌُ ّ٬حُٔظ٘خه ٞحٌُ٠٣ ١خى رؼ ٚ٠رؼ٠خ كٌٜح حُظ٘خر ٚحُؼخّ ٘٣ ٫ :خك ٢ح٩كٌخّ حُؼخّ رَ
ٜٓ ٞٛيم ُ ٚكبٕ حٌُ ّ٬حُٔلٌْ حُٔظوٖ ٜ٣يم رؼ ٚ٠رؼ٠خ ٘٣ ٫خه ٞرؼ ٚ٠رؼ٠خ
رو٬ف ح٩كٌخّ حُوخ ; ٙكبٟٗ ٚي حُظ٘خر ٚحُوخٝ ٙحُظ٘خر ٚحُوخ٘ٓ ٞٛ ٙخرٜش حُ٘٢ء
٘٣ظذ ػِ ٠رؼ ٞحُ٘خّ اٗ ٞٛ ٚأٞٛ ٝ
ٙ ُـٝ ٖٓ َٙ٤ؿٓ ٚغ ٓوخُلظٝ ٖٓ ُٚ ٚؿ ٚآهَ رل٤غ
ٓؼًٌُِ ْ٤ُٝ ٚي ٝح٩كٌخّ ٞٛحُل َٜرٜٔ٘٤خ رل٤غ ٘٣ ٫ظز ٚأكئٛخ رخ٥هَ ٌٛٝح حُظ٘خرٚ
اٗٔخ ٌٕٞ٣رويٍ ٓ٘ظَى ر ٖ٤حُ٘٤جٓ ٖ٤غ ٝؿٞى حُلخ َٛرٜٔ٘٤خ ػْ ٖٓ حُ٘خّ ٖٓ ٜ٣ ٫ظي١
; كخُظ٘خر ٚحًٍ٣ ٫ ١ظِٔ٤ ُِل َٜرٜٔ٘٤خ ك٘ٓ ٌٕٞ٤ظزٜخ ػِٜ٣ ٖٓ ْٜ٘ٓٝ ٚ٤ظي ١اًُُ ٠ي
ٓؼ ٚهي ٖٓ ٌٕٞ٣ح ٍٞٓ٧حُ٘ٔز٤ش حٟ٩خك٤ش رل٤غ ٘٣ظز ٚػِ ٠رؼ ٞحُ٘خّ ى ٕٝرؼٞ
ٓٝؼَ ٌٛح ٣ؼَف ٓ٘ ٚأ َٛحُؼِْ ٓخ َ٣ِ٣ػٌ٘ٛ ْٜح حٗ٫ظزخًٔ ٙخ اًح حٗظز ٚػِ ٠رؼٞ
حُ٘خّ ٓخ ٝػيٝح ر ٚك ٢ح٥هَس رٔخ ٜ٘٣ي ٚٗٝك ٢حُيٗ٤خ كظٖ أٗٓ ٚؼِ ٚكؼِْ حُؼِٔخء أْٗ٤ُ ٚ
ٓؼِٝ ٚإ ًخٕ ٓ٘زٜخ ُ ٖٓ ٚرؼ ٞحُٞؿٌٛ ٖٓٝ ٙٞح حُزخد حُ٘ز ٚحُظ َ٠٣ ٢رٜخ رؼٞ
حُ٘خّ ٓ ٢ٛٝخ ٘٣ظز ٚكٜ٤خ حُلن ٝحُزخ َ١كظ ٠ط٘ظز ٚػِ ٠رؼ ٞحُ٘خّ ; ٖٓٝأٝط ٢حُؼِْ
رخُل َٜرٌٛ ٖ٤ح ٌٛٝح ُْ ٘٣ظز ٚػِ ٚ٤حُلن رخُزخٝ َ١حُو٤خّ حُلخٓي اٗٔخ ٖٓ ٞٛرخد
حُ٘زٜخص ٚٗ٧ط٘ز٢ُِ٘ ٚ٤ء ك ٢رؼ ٞح ٍٞٓ٧د ٓخ ٘٣ ٫ز ٜٚك ٚ٤كٖٔ ػَف حُل َٜرٖ٤
; ٓٝخ ٖٓ ٗ٤ج ٖ٤ا٫ حُ٘٤ج : ٖ٤حٛظيُِ ٟلَم حٌُ ٍِٝ٣ ١ر ٚحٗ٫ظزخٝ ٙحُو٤خّ حُلخٓي
٣ٝـظٔؼخٕ ك٢ٗ ٢ء ٣ٝلظَهخٕ ك٢ٗ ٢ء كزٜٔ٘٤خ حٗظزخٝ ٖٓ ٙؿٝ ٚحكظَحم ٖٓ ٝؿ ٚكٌِٜح
ًخٕ ٍ٬ٟر٘ ٢آىّ ٖٓ هزَ حُظ٘خرٝ ٚحُو٤خّ حُلخٓي ٠٘٣ ٫زًٔ ٢خ هخٍ ح ّ٩حّ أكٔي :أًؼَ
ٓخ ٣وطت حُ٘خّ ٖٓ ؿٜش حُظؤٝ َ٣ٝحُو٤خّ ; كخُظؤ : َ٣ٝك ٢ح٧ىُش حُٔٔؼ٤ش ٝ ,حُو٤خّ :ك٢
ٝ ,حُو٤خّ ح٧ىُش حُؼوِ٤ش ًٔ ٞٛٝخ هخٍ ٝحُظؤ َ٣ٝحُوطؤ اٗٔخ ٌٕٞ٣ك ٢حُ٧لخظ حُٔظ٘خرٜش
حٌُّ٬ حُوطؤ اٗٔخ ٌٕٞ٣ك ٢حُٔؼخٗ ٢حُٔظ٘خرٜش ٝهي ٝهغ ر٘ ٞآىّ ك ٢ػخٓش ٓخ ٣ظ٘خٌٛ ُٚٝح
35
ٖٓ أٗٞحع حُ٫٬٠ص كظ ٠آٍ ح َٓ٧اُ٣ ٖٓ ٠يػ ٢حُظلو٤ن ٝحُظٞك٤ي ٝحُؼَكخٕ ٓ٘ ْٜاُ٠
إٔ حٗظز ٚػِٝ ْٜ٤ؿٞى حَُد رٞؿٞى ًَ ٓٞؿٞى كظ٘ٞح أٗ ٞٛ ٚكـؼِٞح ٝؿٞى حُٔوِٞهخص
ػٝ ٖ٤ؿٞى حُوخُن ٓغ أٗ٢ٗ ٫ ٚء أرؼي ػٖ ٓٔخػِش ٗ٢ء ٝإٔ ٌٕٞ٣ا٣خ ٙأٓ ٝظليح ر ; ٚأٝ
كخ ٫ك ٖٓ ٚ٤حُن حُن ٓغ حُٔوِٞم كٖٔ حٗظز ٚػِٝ ٚ٤ؿٞى حُوخُن رٞؿٞى حُٔوِٞهخص ًِٜخ
ًُٝ .ي إٔ كظ ٠ظ٘ٞح ٝؿٞىٛخ ٝؿٞى ; ٙك ْٜأػظْ حُ٘خّ ٖٓ ٫٬ٟؿٜش حٗ٫ظزخٙ
حُٔٞؿٞىحص ط٘ظَى ك ٠ٔٔٓ ٢حُٞؿٞى كَأٝح حُٞؿٞى ٝحكيح ٣ ُْٝلَهٞح ر ٖ٤حُٞحكي رخُؼٖ٤
ٝحُٞحكي رخُ٘ٞع ٝآهَ ٕٝطٞٔٛٞح أٗ ٚاًح ه : َ٤حُٔٞؿٞىحص ط٘ظَى ك ٠ٔٔٓ ٢حُٞؿٞى ُِّ
حُظ٘زٝ ٚ٤حُظًَ٤ذ كوخُٞح ُ :لع حُٞؿٞى ٓو ٍٞرخٗ٫ظَحى حُِلظ ٢كوخُلٞح ٓخ حطلن ػِٚ٤
حُؼو٬ء ٓغ حهظ٬ف أ٘ٛخك ٖٓ ْٜإٔ حُٞؿٞى ٘٣ؤْ اُ ٠هيٓٝ ْ٣ليع ٗٝلًُ ٞي ٖٓ أهٔخّ
حُٔٞؿٞىحص ١ٝخثلش ظ٘ض أٗ ٚاًح ًخٗض حُٔٞؿٞىحص ط٘ظَى ك ٠ٔٔٓ ٢حُٞؽ ٝى ُِّ إٔ
ٌٕٞ٣ك ٢حُوخٍؽ ػٖ حًٛ٧خٕ ٓٞؿٞى ٓ٘ظَى كُٝ ٚ٤ػٔٞح إٔ ك ٢حُوخٍؽ ػٖ حًٛ٧خٕ
ًِ٤خص ٓطِوش ٓؼَ ٝؿٞى ٓطِن ٝكٞ٤حٕ ٓطِن ٝؿْٔ ٓطِن ٗٝلًُ ٞي كوخُلٞح حُلْ
ٝحُؼوَ ٝحَُ٘ع ٝؿؼِٞح ٓخ ك ٢حًٛ٧خٕ ػخرظخ ك ٢ح٧ػ٤خٕ ٌٛٝح ًِٞٗ ٖٓ ٚع حٗ٫ظزخٖٓٝ ٙ
ٛيح ٙهللا كَم ر ٖ٤حٝ ٍٝ ّ٧إ حٗظًَض ٖٓ رؼ ٞحُٞؿٝ ٙٞػِْ ٓخ رٜٔ٘٤خ ٖٓ حُـٔغ
ٝحُلَم ٝحُظ٘خرٝ ٚح٫هظ٬ف ; ٛٝئ٫ء ِٕٞ٠٣ ٫رخُٔظ٘خر ٖٓ ٚحٌُ٣ ْٜٗ٧ ّ٬ـٔؼٕٞ
( رٝ ٚ٘٤ر ٖ٤حُٔلٌْ حُلخٍم حٌُ٣ ١زٓ ٖ٤خ رٜٔ٘٤خ ٖٓ حُلٝ َٜح٫كظَحم ٌٛٝح ًٔخ إٔ ُلع
اٗخ ) ٗ ( ٝلٖ ) ٝؿَٔٛ٤خ ٖٓ ٤ٛؾ حُـٔغ ٣ظٌِْ رٜخ حُٞحكي ًَُٗ ٚخء ك ٢حُلؼَ ٣ٝظٌِْ
;٫ رٜخ حُٞحكي حُؼظ ْ٤حٌُٛ ُٚ ١لخص طوٛ ًَ ّٞلش ٓوخّ ٝحكي ُٚٝأػٞحٕ طخرؼُٚ ٕٞ
ًَٗخء ُ ٚكبًح طٔٔي حَُٜ٘حٗ ٢رو ُٚٞطؼخُ { : ٠اٗخ ٗلٖ ُِٗ٘خ حًٌَُ } ٗٝل ٙٞػِ ٠طؼيى
حُٜ٥ش ًخٕ حُٔلٌْ ًو ُٚٞطؼخُٝ { : ٠اُ ٌْٜاُٝ ٚحكي } ٗٝلًُ ٞي ٓٔخ ٣ ٫لظَٔ آ ٫ؼ٘٠
ٝحكيح ٓ َ٣ِ٣خ ٘ٛخى ٖٓ حٗ٫ظزخًٝ ; ٙخٕ ٓخ ًًَ٤ٛ ٖٓ ٙـش حُـٔغ ٓز٘٤خ ُٔخ ٔ٣ظلوٖٓ ٚ
حُؼظٔش ٝحٔٓ٧خء ٝحُٜلخص ١ٝخػش حُٔوِٞهخص ٖٓ حُٔ٬ثٌش ٝؿٝ َْٛ٤أٓخ كو٤وش ٓخ ىٍ
ػًُِ ٚ٤ي ٖٓ كوخثن حٔٓ٧خء ٝحُٜلخص ٓٝخ ُ ٖٓ ٚحُـ٘ٞى حٌُٔ٣ ٖ٣ظؼِٔ ْٜك ٢أكؼخُ ٚك٬
36
٣ؼِٔ ْٜآٝ { ٞٛ ٫خ ٣ؼِْ ؿ٘ٞى ٍري اٌٛٝ } ٞٛ ٫ح ٖٓ طؤ َ٣ٝحُٔظ٘خر ٚحٌُ٣ ٫ ١ؼِٔ ٚا٫
هللا رو٬ف حُِٔي ٖٓ حُزَ٘ اًح هخٍ :هي أَٓٗخ ُي رؼطخء كوي ػِْ أٗٝ ٞٛ ٚأػٞحٗٓ ٚؼَ
ًخطزٝ ٚكخؿزٝ ٚهخىٓٗٝ ٚلًُ ٞي أَٓٝح رٝ ٚهي ٣ؼِْ ٓخ ٛيٍ ػًُ٘ ٚي حُلؼَ ٖٓ
حػظوخىحطٝ ٚاٍحىحطٗ ٝ ٚلًُ ٞي ٝهللا ٓ -زلخٗٝ ٚطؼخُ٣ ٫ - ٠ؼِْ ػزخى ٙحُلوخثن حُظ ٢أهزَ
ػٜ٘خ ٖٓ ٛلخطٛٝ ٚلخص حُ ّٞ٤ح٥هَ ٣ ٫ٝؼِٔ ٕٞكوخثن ٓخ أٍحى روِوٝ ٚأَٖٓٓ ٙ
حُلٌٔش ٫ٝكوخثن ٓخ ٛيٍص ػ٘ ٖٓ ٚحُٔ٘٤جش ٝحُويٍس ٝرٌٜح ٣ظز ٖ٤إٔ حُظ٘خر ٌٕٞ٣ ٚك٢
حُ٧لخظ حُٔظٞح١جش ًٔخ ٌٕٞ٣ك ٢حُ٧لخظ حُْ ٗظًَش حُظٔ٤ُ ٢ض رٔظٞح١جش ٝإ ُحٍ حٗ٫ظزخٙ
رٔخ ِ٤ٔ٣أكي حُ٘ٞػ ٖٓ : ٖ٤اٟخكش أ ٝطؼَ٣ق ًٔخ اًح ه : َ٤كٜ٤خ أٜٗخٍ ٖٓ ٓخء كٜ٘خى هي
هٌٛ ٚح حُٔخء رخُـ٘ش كظ َٜحُلَم رٝ , ٚ٘٤رٓ ٖ٤خء حُيٗ٤خ ٌُٖ كو٤وش ٓخ حٓظخُ رًُ ٚي
حُٔخء ؿٓ َ٤ؼُِ٘ ّٞخ ٓ ٞٛٝغ ٓخ أػي ٙهللا ُؼزخى ٙحُٜخٍ كٔٓ - ٖ٤خ ٫ػٍ ٖ٤أص ٫ٝإًٔ
ٖٓ حُظؤ َ٣ٝحٌُ٣ ٫ ١ؼِٔ ٚا ٫هللا ًٌُٝي ٓيٍُٞ ٓٔؼض ٫ٝهطَ ػِ ٠هِذ رَ٘ -
; ٌُٜٝح ًخٕ ح٧ثٔش أٓٔخثٛٝ ٚلخط ٚحٌُ٣ ١وظ ٚرٜخ حُظ ٢ٛ ٢كو٤وش ٣ ٫ؼِٜٔخ اٞٛ ٫
ٖٓ حٌُ٣ ٖ٣لَك ٕٞحٌُِْ ػٖ ًخٓ٩خّ أكٔي ٝؿ ٌَٕٝ٘٣ َٙ٤ػِ ٠حُـ٤ٜٔش ٝأٓؼخُ- ْٜ
ّ ٝحٟؼ - ٚطؤٓ َ٣ٝخ ط٘خر ٚػِ ٖٓ ْٜ٤حُوَإٓ ػِ ٠ؿ َ٤طؤًٔ ِٚ٣ٝخ هخٍ أكٔي :كً ٢ظخرٚ
حٌُ٘ٛ ١ل ٚك ٢حَُى ػِ ٠حُِٗخىهش ٝحُـ٤ٜٔش كٔ٤خ ٌٗض كٓ ٖٓ ٚ٤ظ٘خر ٚحُوَإٓ ٝطؤُٝظٚ
ػِ ٠ؿ َ٤طؤٝ ِٚ٣ٝاٗٔخ ًٓ ٌُْٜٗٞ ْٜطؤ ُٙٞٝػِ ٠ؿ َ٤طؤ ًًَٝ ِٚ٣ٝكًُ ٢ي ٓخ ٘٣ظزٚ
ػِٓ ْٜ٤ؼ٘خٝ ٙإ ًخٕ ٗ١ ٫ظز ٚػِ ٠ؿ ًْٜٓٝ َْٛ٤ػِ ٠أٗ ْٜطؤ ُٙٞٝػِ ٠ؿ َ٤طؤُْٝ ِٚ٣ٝ
٘٣ق ٓطِن ُلع حُظؤًٔ َ٣ٝخ طويّ ٖٓ :إٔ ُلع حُظؤَ٣ َ٣ٝحى ر ٚحُظلٔ َ٤حُٔزَُٔ ٖ٤حى هللا رٚ
كٌُي ٣ ٫ؼخد رَ ٣لٔي َ٣ٝحى رخُظؤ َ٣ٝحُلو٤وش حُظ ٢حٓظؤػَ هللا رؼِٜٔخ كٌحى ٣ ٫ؼِٔ ٚا٫
ٝ ٞٛهي رٔط٘خ ٌٛح ك ٢ؿٌٛ َ٤ح حُٟٔٞغ ٣ ُْ ٖٓٝؼَف ٌٛح :حٟطَرض أهٞحُٓ ٚؼَ
١خثلش ٣و ُٕٞٞإ حُظؤ َ٣ٝرخٝ َ١اٗ٣ ٚـذ اؿَحء حُِلع ػِ ٠ظخ٣ٝ َٙٛلظـ ٕٞروُٚٞ
طؼخُٓٝ { : ٠خ ٣ؼِْ طؤ ِٚ٣ٝا ٫هللا } ٣ٝلظـ ٕٞر ٌٜٙح٣٥ش ػِ ٠ارطخٍ حُظؤٌٛٝ َ٣ٝح ط٘خهٞ
37
ٓ٘ ٌٙٛ ٕ٧ ; ْٜح٣٥ش طوظ ٢٠إٔ ٘ٛخى طؤ٣ ٫ ٬٣ٝؼِٔ ٚا ٫هللا ٘٣ ْٛٝل ٕٞحُظؤٓ َ٣ٝطِوخ
ٝؿٜش حُـِ ٢إٔ حُظؤ َ٣ٝحٌُ ١حٓظؤػَ هللا رؼِٔ ٞٛ ٚحُلو٤وش حُظ٣ ٫ ٢ؼِٜٔخ ا. ٞٛ ٫
ٝأٓخ حُظؤ َ٣ٝحٌُٔٓٝ ّٞحُزخ : َ١ك ٜٞطؤ َ٣ٝأ َٛحُظلَ٣ق ٝحُزيع حٌُ٣ ٖ٣ظؤ ُٚٗٞٝػِ ٠ؿَ٤
طؤ٣ٝ ِٚ٣ٝيػَٛ ٕٞف حُِلع ػٖ ٓيُ ُٚٞاُ ٠ؿٓ َ٤يُ ُٚٞرـ َ٤ىُٞ٣ َ٤ؽ د ًُي ٣ٝيػٕٞ
إٔ ك ٢ظخ ٖٓ َٙٛحُٔلٌٓ ٍٝخ ٗ ٞٛظ َ٤حُٔلٌ ٍٝحُ ُّ٬كٔ٤خ أػزظ ٙٞرخُؼوَ َٜ٣ٝكٚٗٞ
آُ ٠ؼخٕ ٗ ٢ٛظ َ٤حُٔؼخٗ ٢حُظٗ ٢لٛٞخ ػ٘ ٚكٓ ٌٕٞ٤خ ٗل ٖٓ ٙٞؿْ٘ ٓخ أػزظ ٙٞكبٕ ًخٕ
حُؼخرض كوخ ٌٓٔ٘خ ًخٕ حُٔ٘لٓ ٢ؼِٝ ٚإ ًخٕ حُٔ٘ل ٢رخٔٓ ٬١ظ٘ؼخ ًخٕ حُؼخرض ٓؼِٛٝ ٚئ٫ء
حٌُ٘٣ ٖ٣ل ٕٞحُظؤٓ َ٣ٝطِوخ ٣ٝلظـ ٕٞرو ُٚٞطؼخُٓٝ { : ٠خ ٣ؼِْ طؤ ِٚ٣ٝا ٫هللا } هي ٣ظٕ٘ٞ
أٗخ ه١ٞز٘خ ك ٢حُوَإٓ رٔخ ٣ ٫ل ٜٚٔأكي ; أ ٝرٔخ ٓ ٫ؼ٘ ُٚ ٠أ ٝرٔخ ٣ ٫ل٢ٗ ٚ٘ٓ ْٜء ٌٛٝح
ٓغ أٗ ٚرخ َ١كٓ ٜٞظ٘خهٗ٧ ٞخ اًح ُْ ٗل٤ٗ ٚ٘ٓ ْٜجخ ُْ ٣ـِ ُ٘خ إٔ ٗو ُٚ ٍٞطؤ٣ َ٣ٝوخُق
٫: حُظخٞ٣ ٫ٝ َٛحكوٌٓ ٫ ; ٚخٕ إٔ ٓ ُٚ ٌٕٞ٣ؼ٘ٛ ٠ل٤ق ًُٝي حُٔؼ٘ ٠حُٜل٤ق
٣وخُق حُظخ َٛحُٔؼُِ٘ ّٞخ كبٗ ٫ ٚظخ ُٚ َٛػِ ٠ه ُْٜٞك ٬طٌ ٕٞىُ٫ظ ٚػًُِ ٠ي حُٔؼ٘٠
ىُ٫ش ػِ ٠ه٬ف حُظخ َٛك ٌٕٞ٣ ٬طؤ٣ ٫ٝ ٬٣ٝـٗ ُٞل ٢ىُ٫ظ ٚػِٓ ٠ؼخٕ ٗ ٫ؼَكٜخ
ػٌِٛ ٠ح حُظوي . َ٣كبٕ طِي حٍٓؼخٗ ٢حُظ ٢ىٍ ػِٜ٤خ هي ٌٕٞٗ ٫ػخٍك ٖ٤رٜخ ٗ٧ٝخ اًح ُْ
; ٕ٧اٗؼخٍ ٗل ْٜحُِلع ٓٝيُ ُٚٞكٗ ٫ ٕ٨ؼَف حُٔؼخٗ ٢حُظ٣ ُْ ٢يٍ ػِٜ٤خ حُِلع أ٠ُٝ
; كبًح ًخٕ حُِلع ٫اٗؼخٍ ُ ٚرٔؼ٘٠ حُِلع رٔخ َ٣حى ر ٚأه ٖٓ ٟٞاٗؼخٍ ٙرٔخ َ٣ ٫حى رٚ
ٖٓ حُٔؼخٗ٣ ٫ٝ ٢لٓ ٚ٘ٓ ْٜؼ٘ ٠أ٘ٓ ٌٖ٣ ُْ ٬ٛؼَح رٔخ أٍ٣ي ر ٚك٘ٓ ٌٕٞ٣ ٫ ٕ٨ؼَح
:إ ٌٛح حُِلع ٓظؤ ٍٝرٔؼ٘ ٠أَٜٗٝٓ ٚف ػٖ رٔخ ُْ َ٣ى ر ٚأ ٠ُٝك٣ ٬ـ ُٞإٔ ٣وخٍ
ح٫كظٔخٍ حَُحؿق اُ ٠ح٫كظٔخٍ حَُٔؿٞف ك ٬٠ػٖ إٔ ٣وخٍ :إ ٌٛح حُظؤ٣ ٫ َ٣ٝؼِٔٚ
ا ٫هللا .حُِ ْٜا ٫إٔ َ٣حى رخُظؤٓ َ٣ٝخ ٣وخُق ظخ َٙٛحُٔوظ ٚرخُوِن ك٣ٍ ٬ذ إٔ ٖٓ
أٍحى رخُظخٌٛ َٛح ٫ري ٝإٔ ُٚ ٌٕٞ٣طؤ٣ َ٣ٝوخُق ظخ ٌُٖ . َٙٛاًح هخٍ ٛئ٫ء :أْٗ٤ُ ٚ
ُٜخ طؤ٣ َ٣ٝوخُق حُظخ َٛأ ٝأٜٗخ طـَ ١ػِ ٠حُٔؼخٗ ٢حُظخَٛس ٜٓ٘خ ًخٗٞح ٓظ٘خهٝ ٖ٤٠إ
أٍحىٝح رخُظخ٘ٛ َٛخ ٓؼ٘٘ٛٝ ٠خى ٓؼ٘ : ٠ك٤ٓ ٢خم ٝحكي ٖٓ ؿ َ٤ر٤خٕ ًخٕ طِز ْ٤ح ٝإ
38
أٍحىٝح رخُظخٓ َٛـَى حُِلع أ ١طـَ ١ػِٓ ٠ـَى حُِلع حٌُ٣ ١ظ ٖٓ َٜؿ َ٤كُٔ ْٜؼ٘خٙ
ًخٕ ارطخُُِ ْٜظؤ َ٣ٝأ ٝاػزخط ٚط٘خه٠خ ; ٖٓ ٕ٧أػزض طؤ ٬٣ٝأٗ ٝلخ ٙكوي كٓ ْٜؼٖ٘ٓ ٠
حُٔؼخٗٝ . ٢رٌٜح حُظؤ٣ ْ٤ظز ٖ٤ط٘خهً ٞؼ ٖٓ َ٤حُ٘خّ ٖٓ ٗلخس حُٜلخص ٓٝؼزظٜ٤خ كٌٛ ٢ح
حُزخد .
القاعذة السادست أُٗ ٚوخثَ إٔ ٣و ٫ : ٍٞري كٌٛ ٢ح حُزخد ٖٓ ٟخر٣ ٢ؼَف رٓ ٚخ ٣ـُٞ
ػِ ٠هللا ٓٔخ ٣ ٫ـ ُٞك ٢حُ٘لٝ ٢ح٩ػزخص اً ح٫ػظٔخى كٌٛ ٢ح حُزخد ػِٓ ٠ـَى ٗل٢
حُظ٘ز ٚ٤أٓ ٝطِن ح٩ػزخص ٖٓ ؿ َ٤ط٘ز ْ٤ُ ٚ٤رٔي٣ي ًُٝي أٗٓ ٚخ ٖٓ ٗ٤ج ٖ٤ا ٫رٜٔ٘٤خ هيٍ
ٓ٘ظَى ٝهيٍ ٓٔ ِ٤كخٍٗخك ٢إ حػظٔي كٔ٤خ ٘٣ل ٚ٤ػِ ٠إٔ ٌٛح ط٘ز ٚ٤ه : ُٚ َ٤إ أٍىص أٗٚ
; ٝإ أٍىص أٗ٘ٓ ٚخرٝ ٖٓ ُٚ ٚؿ ٚىٝ ٕٝؿ ٚأٝ ٓٔخػَ ُٝ ًَ ٖٓ ٚؿ ٚكٌٜح رخَ١
ٓ٘خٍى ُ ٚك ٢حُِٓ ْٓ٫ي ٌٛح كٓ ٢خثَ ٓخ طؼزظٝ ٚأٗظْ اٗٔخ أهٔظْ حُيُ َ٤ػِ ٠ارطخٍ
أكئٛخ ٓخ ٣ـ ُٞػِ ٠ح٥هَ ٔ٣ٝظ٘غ حُظ٘زٝ ٚ٤حُظٔخػَ حٌُ ١كَٔطٔ ٙٞرؤٗ٣ ٚـ ُٞػِ٠
ػِٓ ٚ٤خ ٔ٣ظ٘غ ػِ٣ٝ ٚ٤ـذ ُٓ ٚخ ٣ـذ ُٓٝ ٚؼِ ّٞإٔ اػزخص حُظ٘ز ٚ٤رٌٜح حُظلٔٔٓ َ٤خ ٫
٣و ُٚٞػخهَ ٣ظٓ ٍٜٞخ ٣و ; ٍٞكبٗ٣ ٚؼِْ رٍَٝ٠س حُؼوَ حٓظ٘خػٗ ٖٓ ِِّ٣ ٫ٝ ٚلٌٛ ٢ح
ٗل ٢حُظ٘خر ٖٓ ٚرؼ ٞحُٞؿًٔ ٙٞخ ك ٢حٔٓ٧خء ٝحُٜلخص حُٔظٞح١جش ٕ ّ ٌُٖٝحُ٘خّ ٖٓ
٣ـؼَ حُظ٘زٓ ٚ٤لَٔح رٔؼ٘ ٖٓ ٠حُٔؼخٗ ٢ػْ إٔ ًَ ٖٓ أػزض ًُي حُٔؼ٘ ٠هخُٞح :اٗ٘ٓ ٚزٚ
٘ٓٝخُػ٣ ْٜوًُ : ٍٞي حُٔؼ٘ ٖٓ ْ٤ُ ٠حُظ٘زٝ ٚ٤هي ٣لَم رُ ٖ٤لع حُظ٘زٝ ٚ٤حُظٔؼًُٝ َ٤ي
إٔ حُٔؼظُِش ٗٝلٗ ٖٓ ْٛٞلخس حُٜلخص ٣و ٖٓ ًَ : ُٕٞٞأػزض هلل ٛلش هئ٣ش ك٘ٓ ٜٞزٚ
ٓٔؼَ كٖٔ هخٍ إ هلل ػِٔخ هئ٣خ أ ٝهيٍس هئ٣ش ًخٕ ػ٘ي٘ٓ ْٛزٜخ ٓٔؼ ٕ٧ ٬حُوي ْ٣ػ٘ي
ؿٔ ٞٛ ٍْٜٛٞأهٛٝ ٚق ح ُٚ٩كٖٔ أػزض ُٛ ٚلش هئ٣ش كوي أػزض هلل ٓؼ ٬هئ٣خ
ٔٓ ٚٗٞٔٔ٣ٝؼ ٬رٌٜح ح٫ػظزخٍ ٓٝؼزظش حُٜلخص ٞ٣ ٫حكو ْٜٗٞػٌِٛ ٠ح رَ ٣و : ُٕٞٞأهٚ
ٛٝلٓ ٚخ ٣ ٫ظٜق ر ٚؿٓ َٙ٤ؼَ ىٍ ٚٗٝد حُؼخُٔٝ ٖ٤أٗ ٚرٌَ ٗ٢ء ػِٝ ْ٤أٗ ٚػًَِ ٠
ٗ٢ء هيٝ َ٣أٗ ٚاُٝ ٚحكي ٗٝلًُ ٞي ; ٝحُٜلش ٫طٛٞق ر٘٢ء ٖٓ ًُي ػْ ٖٓ ٛئ٫ء
:حَُد رٜلخط ٚهيٖٓ ْٜ٘ٓٝ ْ٣ حُٜلخط٤ش ٖٓ ٣ ٫و ٍٞك ٢حُٜلخص اٜٗخ هئ٣ش رَ ٣وٍٞ
39
٣و ٞٛ : ٍٞهيٛٝ ْ٣لظ ٚهئ٣ش ٣ ٫ٝوٛٝ ٞٛ : ٍٞلخط ٚهئ٣خٕ ٣ ٖٓ ْٖٛٓٝ .وٞٛ : ٍٞ
ٛٝلخط ٚهئ٣خٕ ; ٣ ٌُٖٝوًُ : ٍٞي ٣ ٫وظ٘ٓ ٢٠خًٍش حُٜلش ُ ٚك٢ٗ ٢ء ٖٓ
هٜخث ٜٚكبٕ حُويّ ُ ٖٓ ْ٤هٜخث ٚحٌُحص حُٔـَىس رَ ٖٓ هٜخث ٚحٌُحص
حُٔٞٛٞكش رٜلخص ٝا ٫كخٌُحص حُٔـَىس ٝ ٫ؿٞى ُٜخ ػ٘ي ْٛك ٬٠ػٖ إٔ طوظ ٚرخُويّ
ٝهي ٣و : ُٕٞٞحٌُحص ٓظٜلش رخُويّ ٝحٍٛلخص ٓظٜلش رخُويّ ٔ٤ُٝض حُٜلخص اُٜخ ٍ ٫ٝرخ
ًٔخ إٔ حُ٘زٓ ٢ليع ٛٝلخطٓ ٚليػش ٔ٤ُٝض ٛلخطٗ ٚز٤خ كٜئ٫ء اًح أِ١وٞح ػِ ٠حُٜلخط٤ش
حْٓ حُظ٘زٝ ٚ٤حُظٔؼً : َ٤خٕ ٌٛح رلٔذ حػظوخى ْٛحٌُ٘٣ ١خُػ ْٜك ٚ٤أُٝجي ػْ طوُْٜ ٍٞ
أُٝجي ٛ :ذ إٔ ٌٛح حُٔؼ٘ ٠هي ٠ٔٔ٣ك ٢حٛط٬ف رؼ ٞحُ٘خّ ط٘زٜ٤خ كٌٜح حُٔؼُْ٘ ٠
٘٣ل ٚػوَ ٔٓ ٫ٝغ ٝاٗٔخ حُٞحؿذ ٗلٓ ٢خ ٗلظ ٚح٧ىُش حَُ٘ػ٤ش ٝحُؼوِ٤ش ٝحُوَإٓ هي ٗل٠
ٓٔٔ ٠حُٔؼَ ٝحٌُقء ٝحُ٘ي ٗٝلًُ ٞي ٣ ٌُٖٝو ُٕٞٞحُٜلش كُ ٢ـش حُؼَد ُٔ٤ض ٓؼَ
حُٔٞٛٞف ً ٫ٝلئٗ ٫ٝ ٙي ٙك٣ ٬يهَ ك ٢حُ٘ٝ ٚأٓخ حُؼوَ :كِْ ٘٣ق ٓٔٔ ٠حُظ٘ز ٚ٤ك٢
حٛط٬ف حُٔؼظُِش ًٌُٝي أ٠٣خ ٣و : ُٕٞٞإ حُٜلخص ٫طو ّٞا ٫رـْٔ ٓظلٝ ِ٤ح٧ؿٔخّ
ٓظٔخػِش كِ ٞهخٓض ر ٚحُٜلخص ُِِّ إٔ ٔٓ ٌٕٞ٣خػُٔ ٬خثَ ح٧ؿٔخّ ٌٛٝح ٞٛحُظ٘زٚ٤
ًٌُٝي ٣وٌٛ : ٍٞح ًؼ ٖٓ َ٤حُٜلخط٤ش حٌُ٣ ٖ٣ؼزظ ٕٞحُٜلخص ٘٣ٝل ٕٞػِ ٙٞػِ ٠حُؼَٕ
ٝه٤خّ ح٧كؼخٍ ح٫هظ٤خٍ٣ش رٗٝ ٚلًُ ٞي ٣ٝو : ُٕٞٞحُٜلخص هي طو ّٞرٔخ ُ ْ٤رـْٔ ٝأٓخ
حُؼِ ٞػِ ٠حُؼخُْ كٜ٣ ٬ق ا ٫اًح ًخٕ ؿٔٔخ كِ ٞأػزظ٘خ ػِ ُِِّ ٙٞإٔ ٌٕٞ٣ؿٔٔخ ٝك٘٤جٌ
كخ٧ؿٔخّ ٓظٔخػِش ك ِِّ٤حُظ٘ز ٚ٤كٌِٜح طـي ٛئ٫ء ٖٓ ٕٞٔٔ٣أػزض حُؼِٗٝ ٞل٘ٓ ٙٞزٜخ ٫ٝ
ٖٓ ٕٞٔٔ٣أػزض حُٔٔغ ٝحُزٝ َٜحٌُٗٝ ّ٬ل٘ٓ ٙٞزٜخ ًٔخ ٣وٛ ٍٞخكذ حٍٗ٩خى ٝأٓؼخُٚ
ًٌُٝي ٞ٣حكو ْٜػِ ٠حُو ٍٞرظٔخػَ ح٧ؿٔخّ حُوخ ٢ٟأر٣ ٞؼِٝ ٠أٓؼخُٓ ٖٓ ٚؼزظش حُٜلخص
ٝحُؼِٛ ٌُٖ ; ٞئ٫ء ٣ـؼِ ٕٞحُؼِٛ ٞلش هزَ٣ش ًٔخ ٞٛأ ٍٝه ٢ُٞحُوخ ٢ٟأر٣ ٢ؼِ٠
:إٔ ٓخ ٣ؼزظ٘٣ ٫ ٚٗٞخك ٢حُـْٔ ًٔخ ك ٌٕٞ٤حٌُ ّ٬كً ٚ٤خٌُ ّ٬ك ٢حُٞؿٝ ٚهي ٣وُٕٞٞ
٣و ُٚٗٞٞكٓ ٢خثَ حُٜلخص ٝحُؼخهَ اًح طؤَٓ ٝؿي ح َٓ٧كٔ٤خ ٗلً ٙٞخ َٓ٧كٔ٤خ أػزظ٫ ٙٞ
كَم ٝأٛ ّ٬ً َٛئ ٫ء ًِ ْٜػِ ٠إٔ اػزخص حُٜلخص ٓٔظِِّ ُِظـٔٝ ْ٤ح٧ؿٔخّ ٓظٔخػِش
40
ٝ .حُٔؼزظ٣ ٕٞـ٤ز ٕٞػٖ ٌٛح طخٍس رٔ٘غ حُٔويٓش حٝ ٠ُٝ٧طخٍس رٔ٘غ حُٔويٓش حُؼخٗ٤ش ٝطخٍس
رٔ٘غ ًَ ٖٓ حُٔويٓظٝ ٖ٤طخٍس رخٓ٫ظلٜخٍ ٣ٍ ٫ٝذ إٔ ه ُْٜٞرظٔخػَ ح٧ؿٔخّ ه ٍٞرخَ١
ٓٞحء كَٔٝح حُـْٔ رٔخ ٘٣خٍ اُ ٚ٤أ ٝرخُوخثْ ر٘لٔ ٚأ ٝرخُٔٞؿٞى أ ٝرخًَُٔذ ٖٓ حُ٠ُٞ٤ٜ
ٝحٍُٜٞس ٗٝلًُ ٞي كؤٓخ اًح كَٔ ٙٝرخًَُٔذ ٖٓ حُـٞح َٛحُٔلَىس ٝػِ ٠أٜٗخ ٓظٔخػِش
; ٝػِ ٠اػزخص حُـ َٛٞحُلَى ٝػِ ٠أٗٓ ٚظٔخػَ ٝؿٍٜٔٞ كٌٜح ٣ز٘ ٠ػِٛ ٠لش ًُي
حُؼو٬ء ٣وخُل ْٜٗٞكًُ ٢ي ( ٝحُٔوٜٞى ٘ٛخ أٗ٣ ْٜطِو ٕٞحُظ٘ز ٚ٤ػِٓ ٠خ ٣ؼظوي ٚٗٝطـٔٔ٤خ
ر٘خء ػِ ٠طٔخػَ ح٧ؿٔخّ ٝحُٔؼزظ٘٣ ٕٞخُػ ْٜٗٞك ٢حػظوخىً ; ْٛب٬١م حَُحك٠ش حُٜ٘ذ
ػِ ٖٓ ٠ط ٠ُٞأرخ رٌَ ٝػَٔ ٍ ٢ٟهللا ػٜ٘ٔخ ; ر٘خء ػِ ٠إٔ ٖٓ أكزٜٔخ كوي أرـ ٞػِ٤خ
ٍ ٢ٟهللا ػ٘ ٖٓٝ ; ٚأرـ ٚ٠كٗ ٜٞخٛزٝ ٢أ َٛحُٔ٘ش ٘٣خُػ ْٜٗٞك ٢حُٔويٓش ح; ٠ُٝ٧
ٌُٜٝح ٣وٛ ٍٞئ٫ء :إ حُ٘٤ج٘٣ ٫ ٖ٤ظزٜخٕ ٖٓ ٝؿ٣ٝ ٚوظِلخٕ ٖٓ ٝؿٝ ٚأًؼَ حُؼو٬ء
ػِ ٠ه٬ف ًُي ٝهي رٔط٘خ حٌُ ّ٬ػٌِٛ ٠ح ك ٢ؿٌٛ َ٤ح حُٟٔٞغ ٝر٘٤خ ك ٚ٤كـؾ ٖٓ
ٝ ,ر٘٤خ كٔخى ه٣ ٖٓ ٍٞو ٍٞرظٔخػِٜخ ٝأ٠٣خ ٣و ٍٞرظٔخػَ ح٧ؿٔخّ ٝكـؾ ٖٓ ٗلًُ ٠ي
كخ٫ػظٔخى رٌٜح حُطَ٣ن ػِٗ ٠ل ٢حُظ٘ز ٚ٤حػظٔخى رخًُٝ َ١ي أٗ ٚاًح أػزض طٔخػَ ح٧ؿٔخّ
ك٘٣ ٫ ْٜلًُ ٕٞي ا ٫رخُلـش حُظ٘٣ ٢ل ٕٞرٜخ حُـْٔ ٝاًح ػزض إٔ ٌٛح ٔ٣ظِِّ حُـْٔ ٝػزض
حٓظ٘خع حُـْٔ ً :خٕ ٌٛح ٝكيً ٙخك٤خ كٗ ٢لًُ ٢ي ٣ ٫لظخؽ ٗلًُ ٢ي اُٗ ٠ل٠ٔٔٓ ٢
حُظ٘زٗ ٌُٖ ٚ٤ل ٢حُظـٔٓ ٌٕٞ٣ ْ٤ز٘٤خ ػِٗ ٠ل ٌٛ ٢ح حُظ٘ز ٚ٤رؤٕ ٣وخٍ ُٞ :ػزض ًٌُ ٚح ًٌٝح
ٌُخٕ ؿٔٔخ ; ػْ ٣وخٍ ٝ :ح٧ؿٔخّ ٓظٔخػِش ك٤ـذ حٗظَحًٜخ كٔ٤خ ٣ـذ ٣ٝـٔ٣ٝ ُٞظ٘غ ٌٛٝح
ٓٔظ٘غ ػِ ٌُٖ . ٚ٤ك٘٤جٌ ِٓ ٖٓ ٌٕٞ٣ي ٌٛح حُِٔٔي ٓؼظٔيح كٗ ٢ل ٢حُظ٘ز ٚ٤ػِٗ ٠ل٢
حُظـٔ ; ْ٤ك ٌٕٞ٤أٗ َٛلٗ ٚ٤ل ٢حُـْٔ ٌٛٝح ِٓٔي آهَ ٓ٘ظٌِْ ػِ ٚ٤إ ٗخء هللا ٝاٗٔخ
حُٔوٜٞى ٘ٛخ :إٔ ٓـَى ح٫ػظٔخى كٗ ٢لٓ ٢خ ٘٣ل ٠ػِٓ ٠ـَى ٗل ٢حُظ٘ز٣ ٫ ٚ٤ل٤ي اً ٓخ
ٖٓ ٗ٤ج ٖ٤ا٘٣ ٫ظزٜخٕ ٖٓ ٝؿ٣ٝ ٚلظَهخٕ ٖٓ ٝؿ ٚرو٬ف ح٫ػظٔخى ػِٗ ٠ل ٢حُ٘وٚ
ٝحُؼ٤ذ ٗٝلًُ ٞي ٓٔخ ٓ ٞٛزلخٗٓ ٚويّ ػ٘ ٚكبٕ ٣َ١ ٌٙٛوش ٛل٤لش ًٌُٝي اًح أػزض
ُٛ ٚلخص حٌُٔخٍ ٗٝلٔٓ ٠خػِش ؿ ُٚ َٙ٤كٜ٤خ كبٕ ٌٛح ٗل ٢حُٔٔخػِش كٔ٤خ ٔٓ ٞٛظلن ُٚ
41
ٌٛٝح كو٤وش حُظٞك٤ي ٞٛٝ :إٔ ٢ٗ ًَٚ٘٣ ٫ء ٖٓ ح٤ٗ٧خء كٔ٤خ ٖٓ ٞٛهٜخثًَٝ ٜٚ
ٛلش ٖٓ ٛلخص حٌُٔخٍ كٓ ٜٞظٜق رٜخ ػِٝ ٠ؿٔ٣ ٫ ٚخػِ ٚك ٚ٤أكي ; ٌُٜٝح ًخٕ ٌٓٛذ
ِٓق حٓ٧ش ٝأثٔظٜخ اػزخص ٓخ ٛٝق رٗ ٚلْ ٖٓ ٙحُٜلخص ٗٝلٔٓ ٢خػِظ ٚر٘٢ء ٖٓ
حُٔوِٞهخص ( كبٕ ه َ٤إ حُ٘٢ء اًح ٗخر ٚؿٝ ٖٓ َٙ٤ؿ ٚؿخُ ػِٓ ٚ٤خ ٣ـ ُٞػًُِ ٖٓ ٚ٤ي
حُٞؿٝٝ ٚؿذ ُٓ ٚخ ٝؿذ ُٝ ٚحٓظ٘غ ػِٓ ٚ٤خ حٓظ٘غ ػِ ( ٚ٤هٛ َ٤ذ إٔ حًٌُ َٓ٧ي ٌُٖٝ
ٗ ٫ٝلٓ ٢خ اًح ًخٕ ًُي حُويٍ حُٔ٘ظَى ٔ٣ ٫ظِِّ اػزخص ٓخ ٔ٣ظ٘غ ػِ ٠حَُد ٓزلخٗٚ
ٔ٣ظلؤٓ ٌٖ٣ ُْ ٚظ٘ؼخ ًٔخ اًح ه : َ٤اٗٞٓ ٚؿٞى ك ٢ػِ٤ٔٓ ْ٤غ رٝ َ٤ٜهي ٓٔ ٢رؼٞ
حُٔوِٞهخص ك٤خ ٓٔؼ٤خ ػِٔ٤خ رَ٤ٜح كبًح ه ِِّ٣ : َ٤أٗ٣ ٚـ ُٞػِٓ ٚ٤خ ٣ـ ُٞػًُِ ٠ي
ٌٛ ُّ٫ :ح حُويٍ حُٔ٘ظَى ُْ٤ ٖٓ ؿٜش ًٞٓ ٚٗٞؿٞىح ك٤خ ػِٔ٤خ ٓٔ٤ؼخ رَ٤ٜح هَ٤
ٓٔظ٘ؼخ ػِ ٠حَُد صػخُ ٠كبٕ ًُي ٣ ٫وظ ٢٠كيٝػخ ٫ٝآٌخٗخ ٗ ٫ٝوٜخ ٤ٗ ٫ٝجخ ٓٔخ
٘٣خكٛ ٢لخص حَُرٞر٤ش ًُٝي إٔ حُويٍ حُٔ٘ظَى ٠ٔٔٓ ٞٛحُٞؿٞى أ ٝحُٔٞؿٞى أ ٝحُل٤خس
أ ٝحُل ٢أ ٝحُؼِْ أ ٝحُؼِ ْ٤أ ٝحُٔٔغ أ ٝحُز َٜأ ٝحُٔٔ٤غ أ ٝحُز َ٤ٜأ ٝحُويٍس أ ٝحُويَ٣
ٝحُويٍ حُٔ٘ظَى ٓطِن ًِ٣ ٫ ٢وظ ٚرؤكئٛخ ى ٕٝح٥هَ ; كِْ ٣وغ رٜٔ٘٤خ حٗظَحى ٫
كٔ٤خ ٣وظ ٚرخٌُٖٔٔ حُٔليع ٫ٝكٔ٤خ ٣وظ ٚرخُٞحؿذ حُوي ْ٣كبٕ ٓخ ٣وظ ٚر ٚأكئٛخ
ٔ٣ظ٘غ حٗظَحًٜٔخ ك ٚ٤كبًح ًخٕ حُويٍ حُٔ٘ظَى حٌُ ١حٗظًَخ كٛ ٚ٤لش ًٔخٍ ًخُٞؿٞى
ٝحُل٤خس ٝحُؼِْ ٝحُويٍس ٌٖ٣ ُْٝكًُ ٢ي ٗ٢ء ٓٔخ ٣يٍ ػِ ٠هٜخة ٙحُٔوِٞهًٔ ٖ٤خ ٫
٣يٍ ػِ٢ٗ ٠ء ٖٓ هٜخث ٚحُوخُن ُْ ٌٖ٣ك ٢اػزخص ٌٛح ٓلٌ ٍٝأ ; ٬ٛرَ اػزخص ٌٛح
ٖٓ ُٞحُّ حُٞؿٞى ,كٌَ ٓٞؿٞى ٫ ٖ٣ري رٜٔ٘٤خ ٖٓ ٓؼَ ٌٛح ٗ ٖٓٝلٌٛ ٢ح ُِٓ ٚطؼطَ٤
ٝؿٞى ًَ ٓٞؿٞى ٌُٜٝح ُٔخ حِ١غ ح٧ثٔش ػِ ٠إٔ ٌٛح كو٤وش ه ٍٞحُـ٤ٜٔش ٓٔٓ ْٛٞؼطِش
ًٝخٕ ؿ ٌَ٘٣ ْٜإٔ ٠ٔٔ٣هللا ٗ٤جخ ٍٝرٔخ هخُض حُـ٤ٜٔش ٢ٗ ٞٛء ً ٫خ٤ٗ٧خء كبًح ٗل٠
حُويٍ حُٔ٘ظَى ٓطِوخ ُِّ حُظؼط َ٤حُؼخّ .
ٝحُٔؼخٗ ٢حُظٛٞ٣ ٢ق رٜخ حَُد طؼخًُ ٠خُل٤خس ٝحُؼِْ ٝحُويٍس رَ حُٞؿٞى ٝحُؼزٞص
, :طـذ ُٞحُٜٓخ كبٕ ػزٞص حُِِٔ٣ ّٝوظ ٢٠ػزٞص حُُّ٬ ٝحُلو٤وش ٗٝلًُ ٞي
42
ٝمٛخث ٚحُٔوِٞم حُظ٣ ٢ـذ طِ٘ ٚ٣حَُد ػٜ٘خ ُٔ٤ض ٖٓ ُٞحُّ ًُي أ ٬ٛرَ طِي ٖٓ
ُٞحُّ ٓخ ٣وظ ٚرخُٔوِٞم ٖٓ ٝؿٞى ٝك٤خس ٝػِْ ٗٝلًُ ٞي ٝهللا ٓزلخٗ ِٙ٘ٓ ٚػٖ
هٜخث ٚحُٔوِٞهِِٓٝٓٝ ٖ٤خص هٜخثٌٛٝ ْٜٜح حُٟٔٞغ ٖٓ ك ٜٚٔكٜٔخ ؿ٤يح ٝطيرَ: ٙ
ُحُض ػ٘ ٚػخٓش حُ٘زٜخص ٝحٌٗ٘ق ُ ٚؿًِ ٢ؼ ٖٓ َ٤ح٤ًً٧خء كٌٛ ٢ح حُٔوخّ ٝهي رٌٔٛ ٢ح
كٞٓ ٢حٟغ ًؼَ٤س ٝر ٖ٤كٜ٤خ إٔ حُويٍ حُٔ٘ظَى حٌُِٞ٣ ٫ ٢ؿي ك ٢حُوخٍؽ آ ٫ؼ٘٤خ ٓو٤يح
ٝإٔ ٓؼ٘ ٠حٗظَحى حُٔٞؿٞىحص ك ٢أَٓ ٖٓ ح ٞٛ ٍٞٓ٧ط٘خرٜٜخ ٖٓ ًُي حُٞؿٝ ٚإٔ ًُي
حُٔؼ٘ ٠حُؼخّ ٣طِن ػٌِٛ ٠ح ٌٛٝح ; ٕ٧حُٔٞؿٞىحص ك ٢حُوخٍؽ ٘٣ ٫خٍى أكئٛخ ح٥هَ
ك٢ٗ ٢ء ٓٞؿٞى ك ٚ٤رَ ًَ ٓٞؿٞى ٓظٔ ِ٤ػٖ ؿ َٙ٤رٌحطٛٝ ٚلخطٝ ٚأكؼخُُٔٝ ٚخ ًخٕ
; كظخٍس ٣ظٖ إٔ اػزخص حُويٍ حًٌُ َٓ٧ي ًخٕ ًؼ ٖٓ َ٤حُ٘خّ ٓظ٘خه٠خ كٌٛ ٢ح حُٔوخّ
حُٔ٘ظَى ٞ٣ؿذ حُظ٘ز ٚ٤حُزخ َ١ك٤ـؼَ ًُي ُ ٚكـش كٔ٤خ ٣ظٖ ٗل ٖٓ ٚ٤حُٜلخص كٌٍح ٖٓ
ِِٓٓٝخص ح ُظ٘زٝ ٚ٤طخٍس ٣ظلطٖ أٗ ٫ ٚري ٖٓ اػزخص ٌٛح ػِ ٠طوي َ٣ك٤ـ٤ذ ر ٚكٔ٤خ ٣ؼزظٚ
ٖٓ حُٜلخص ُٖٔ حكظؾ ر ٖٓ ٚحُ٘لخس ٌُٝؼَس حٗ٫ظزخ ٙكٌٛ ٢ح حُٔوخّ ٝ :هؼض حُ٘زٜش ك ٢إٔ
ٝؿٞى حَُد ٞٛ َٛػٓ ٖ٤خ٤ٛظ ٚأُ ٝحثي ػِٓ ٠خ٤ٛظ ٚ؟ ُ َٛٝلع حُٞؿٞى ٓوٍٞ
رخٗ٫ظَحى حُِلظ ٢أ ٝحُظٞح١ئ أ ٝحُضٌٗ٤ي ؟ ًٔخ ٝهغ حٗ٫ظزخ ٙك ٢اػزخص ح٧كٞحٍ ٗٝلٜ٤خ
ٝك ٢إٔ حُٔؼي٢ٗ ٞٛ َٛ ّٝء أّ ٫؟ ٝكٝ ٢ؿٞى حُٔٞؿٞىحص ُ ٞٛ َٛحثي ػِٓ ٠خ٤ٛظٜخ
; كظخٍس ٣وٍٞ أّ ٫؟ ٝهي ًؼَ ٖٓ أثٔش حُ٘ظخٍ حٟ٫طَحد ٝحُظ٘خه ٞك ٌٙٛ ٢حُٔوخٓخص
أكي ْٛحُو ٖ٤ُٞحُٔظ٘خه٣ٝ ٖ٤٠لٌ ٢ػٖ حُ٘خّ ٓوخ٫ص ٓخ هخُٛ ٞخ ; ٝطخٍس ٣زو ٠ك ٢حُ٘ي
ٝحُظلٝ َ٤هي رٔط٘خ ٖٓ حٌُ ّ٬ك ٌٙٛ ٢حُٔوخٓخص ٓٝخ ٝهغ ٖٓ حٗ٫ظزخٝ ٙحُـِٝ ٢حُلَ٤س
كٜ٤خ ٧ثٔش حٌُٝ ّ٬حُلِٔلش ٓخ ٫طظٔغ ُ ٌٙٛ ٚحُـَٔ حُٔوظَٜس ٝر٘٤خ إٔ حُٜٞحد ٞٛإٔ
ٝؿٞى ًَ ٗ٢ء ك ٢حُوخٍؽ ٓ ٞٛخ٤ٛظ ٚحُٔٞؿٞىس ك ٢حُوخٍؽ ; رو٬ف حُٔخ٤ٛش حُظ ٢ك٢
حٌُ ٖٛكبٜٗخ ٓـخَ٣س ُِٔٞؿٞى ك ٢حُوخٍؽ ; ٝإٔ ُلع حٌُحص ٝحُ٘٢ء ٝحُٔخ٤ٛش ٝحُلو٤وش
ٗٝلًُ ٞي ك ٌٜٙحُ٧لخظ ًِٜخ ٓظٞح١جش كبًح ه : َ٤اٜٗخ ٌٌٓ٘ش ُظلخٓ َٟؼخٜٗ٤خ كخٌُٔ٘ي
ٗٞع ٖٓ حُٔظٞح١ت حُؼخّ حٌَُ٣ ١حػ ٠ك ٚ٤ىُ٫ش حُِلع ػِ ٠حُويٍ حُٔ٘ظَى ٓٞحء ًخٕ
43
حُٔؼ٘ٓ ٠ظلخ ٬ٟكٞٓ ٢حٍى ٙأٓ ٝظٔخػٝ . ٬ر٘٤خ إٔ حُٔؼي٢ٗ ّٝء أ٠٣خ ك ٢حُؼِْ ٝحٌُ٫ ٖٛ
ك ٢حُوخٍؽ ك ٬كَم ر ٖ٤حُؼزٞص ٝحُٞؿٞى ٌُٖ حُلَم ػخرض ر ٖ٤حُٞؿٞى حُؼِٔٝ ٢حُؼ٢٘٤
ٓغ إٔ ٓخ ك ٢حُؼِْ ُ ٞٛ ْ٤حُلو٤وش حُٔٞؿٞىس ٞٛ ٌُٖٝحُؼِْ حُظخرغ ُِؼخُْ حُوخثْ رًٌُٝ ٚي
ح٧كٞحٍ حُظ ٢طظٔخػَ كٜ٤خ حٍ ٓٞؿٞىحص ٝطوظِق ُٜ :خ ٝؿٞى ك ٢حًٛ٧خٕ ْ٤ُٝك٢
ح٧ػ٤خٕ ا ٫ح٧ػ٤خٕ حُٔٞؿٞىس ٛٝلخطٜخ حُوخثٔش رٜخ حُٔؼ٘٤ش كظظ٘خر ٚرٌُي ٝطوظِق رٝ ٚأٓخ
ٌٙٛحُـِٔش حُٔوظَٜس كبٕ حُٔوٜٞى رٜخ حُظ٘ز ٚ٤ػِ ٠ؿَٔ ٓوظَٜس ؿخٓؼش ٖٓ كٜٜٔخ
ػِْ هيٍ ٗلؼٜخ ٝحٗلظق ُ ٚرخد حُٜيٝ ٟآٌخٕ اؿ٬م رخد حُ ; ٍ٬٠ػْ رٔطٜخ َٗٝكٜخ ُٚ
ٓوخّ آهَ ; اً ٌَُ ٓوخّ ٓوخٍ " ٝحُٔوٜٞى " ٘ٛ :خ إٔ ح٫ػظٔخى ػِٓ ٠ؼَ ٌٙٛحُلـش كٔ٤خ
٘٣ل ٠ػٖ حَُد ِٙ٘٣ٝػً٘ٔ - ٚخ ٣لؼًِ ٚؼ ٖٓ َ٤حُٜٔ٘ل - ٖ٤هطؤ ُٖٔ طيرَ ًُي ٌٛٝح ٖٓ
َ١م حُ٘ل ٢حُزخِ١ش .
( فصل )
ٝأكٔي ٖٓ ًُي ٓ :خ ٗ ٌِٚٔ٣لخس حُٜلخص أ ٝرؼٜ٠خ اًح أٍحىٝح إٔ ِٙٞٛ٘٣ػٔخ ٣ـذ
طِ٘ ٜٚ٣ػ٘ٔٓ ٚخ ٖٓ ٞٛأػظْ حٌُلَ ٓؼَ إٔ ٣َ٣يٝح طِ٘ ٜٚ٣ػٖ حُلِٕ ٝحُزٌخء ٗٝلًُ ٞي
٣َ٣ٝي ٕٝحَُى ػِ ٠حُٜٞ٤ى :حٌُ٣ ٖ٣و ُٕٞٞاٗ ٚرٌ ٠ػِ ٠حُطٞكخٕ كظٍٓ ٠ي ٝػخىطٚ
ّ ٣لظؾ ػِ٠ حُٔ٬ثٌش ٝحٌُ٣ ٖ٣و ُٕٞٞربُ٤ٜش رؼ ٞحُزَ٘ ٝأٗ ٚهللا كبٕ ًؼَ٤ح ٖٓ حُ٘خ
ٛئ٫ء ر٘ل ٢حُظـٔٝ ْ٤حُظلٗٝ ِ٤لًُ ٞي ٣ٝو ُٞ ُٕٞٞحطٜق ر ٌٜٙحُ٘وخثٝ ٚح٥كخص ٌُخٕ
ؿٔٔخ أٓ ٝظلِ٤ح ًُٝي ٓٔظ٘غ ٝرِٔٓ ًْٜٞؼَ ٌٙٛحُطَ٣ن حٓظظ َٜػِٛ ْٜ٤ئ٫ء
( -: حُٔ٬كيس ٗلخس حٔٓ٧خء ٝحُٜلخص كبٕ ٌٙٛحُطَ٣وش ٣ ٫ل َٜرٜخ حُٔوٜٞى ُٞؿٙٞ
أكيٛخ إٔ ٛٝق هللا طغ حُ ٠ر ٌٜٙحُ٘وخثٝ ٚح٥كخص أظ َٜكٔخىح ك ٢حُؼوَ ٝحُيٗ ٖٓ ٖ٣ل٢
حُظلٝ ِ٤حُظـٔ ; ْ٤كبٕ ٌٛح ك ٖٓ ٚ٤حٗ٫ظزخٝ ٙحُِ٘حع ٝحُولخء ٓخ ُ ْ٤كًُ ٢ي ًٝلَ
ٛخكذ ًُي ٓؼِ ّٞرخٍَُٝ٠س ٖٓ ى ٖ٣حٝ ّ٬ٓ٩حُيُٓ َ٤ؼَف ُِٔيُٓٝ ٍٞز ; ُٚ ٖ٤ك٬
٣ـ ُٞإٔ ٔ٣ظيٍ ػِ ٠ح٧ظ َٜح٧ر ٖ٤رخ٧هلًٔ ٠خ ٣ ٫لؼَ ٓؼَ ًُي ك ٢حُليٝى ( حُٞؿٚ
44
حُؼخٗ ٢إٔ ٛئ٫ء حٌُٜ٣ ٖ٣ل ٚٗٞر ٌٜٙحُٜلخص ٌْٜ٘ٔ٣ :إٔ ٣وُٞٞح ٗلٖ ٗ ٫و ٍٞرخُظـْٔ٤
ٝحُظلًٔ ِ٤خ ٣و٣ ٖٓ ُٚٞؼزض حُٜلخص ٘٣ٝل ٢حُظـٔ ْ٤كِٗ َ٤ٜ٤حػٓ ْٜؼَ ِٗحع ٓؼزظش
ٙ حٌُٛٝ ّ٬لخص حٌُٔخٍ كٛٝ ٖٓ ّ٬ً َ٤ٜ٤ق هللا رٜلخص حٌُٔخٍ ٛٝلخص حُ٘ن
ٝحكيح ٣ٝزوٍ ٠ى حُ٘لخس ػِ ٠حُطخثلظ ٖ٤رطَ٣ن ٝحكي ٌٛٝح ك ٢ؿخ٣ش حُلٔخى ( حُؼخُغ ) إٔ
ٛئ٫ء ٘٣لٛ ٕٞلخص حٌُٔخٍ رٔؼَ ٌٙٛحُطَ٣وش ٝحطٜخك ٚرٜلخص حٌُٔخٍ ٝحؿذ ػخرض
( حَُحرغ ) :إٔ ٓخٌٌُٙٛ ٢ رخُؼوَ ٝحُٔٔغ كًُ ٌٕٞ٤ي ىُ ٬٤ػِ ٠كٔخى ٌٙٛحُطَ٣وش
حُطَ٣وش ٓظ٘خه ٕٞ٠كٌَ ٖٓ أػزض ٗ٤جخ ٓ٘ ْٜأُِٓ ٚح٥هَ رٔخ ٞ٣حكو ٚك ٖٓ ٚ٤ح٩ػزخص ًٔخ
.كٔؼزظش حُٜلخص - إٔ ًَ ٖٓ ٗل٤ٗ ٠جخ ٓ٘ ْٜأُِٓ ٚح٥هَ رٔخ ٞ٣حكو ٚك ٖٓ ٚ٤حُ٘ل٢
اًح هخُض ُ ْٜحُ٘لخس ًخُٔؼظُِش ٌٛ :ح ًخُل٤خس ٝحُؼِْ ٝحُويٍس ٝحٌُٝ ّ٬حُٔٔغ ٝحُز- َٜ
٣و ّٞا ٫رخُـْٔ أٗ٧ ٝخ ٗ ٫ؼَف طـٔ ٌٙٛ ٕ٧ ; ْ٤حُٜلخص أػَحٝ ٝحُؼَ٫ ٝ
ٓٞٛٞكخ رخُٜلخص ا ٫ؿٔٔخ .هخُض ُ ْٜحُٔؼزظش ٝ :أٗظْ هي هِظْ :اٗ ٚك ٢ػِ ْ٤هي. َ٣
ٝهِظْ ْ٤ُ :رـْٔ ; ٝأٗظْ ٫طؼِٔٞٓ ٕٞؿٞىح ك٤خ ػخُٔخ هخىٍح ا ٫ؿٔٔخ كوي أػزظٔ ٙٞػِ٠
ه٬ف ٓخ ػِٔظْ كٌٌُي ٗلٖ ٝهخُٞح ُ : ْٜأٗظْ أػزظْ ك٤خ ػخُٔخ هخىٍح ; ر ٬ك٤خس ٫ٝػِْ ٫ٝ
هيٍس ٌٛٝح ط٘خه٣ ٞؼِْ رٍَٝ٠س حُؼوَ ػْ ٛئ٫ء حُٔؼزظ ٕٞاًح هخُٞح ُٖٔ أػزض أٗ٠َٟ٣ ٚ
٣ٝـ٠ذ ٣ٝلذ ٣ٝزـ ٞأٛٝ ٖٓ ٝل ٚرخٓ٫ظٞحء ٝحُِ٘ٝ ٍٝح٩ط٤خٕ ٝحُٔـ٢ء أ ٝرخُٞؿٚ
ٝحُ٤ي ٗٝلًُ ٞي اًح هخُٞح ٌٛ :ح ٣وظ ٢٠حُظـٔٗ٧ ْ٤خ ٗ ٫ؼَف ٓخ ٛٞ٣ق رٌُي ا ّ ٫ح ٞٛ
:كؤٗظْ هي ٛٝلظٔ ٙٞرخُل٤خس ٝحُؼِْ ٝحُويٍس ٝحُٔٔغ ٝحُزَٜ ؿْٔ هخُض ُ ْٜحُٔؼزظش
ٝحٌٌُٛٝ ّ٬ح ٌٌٛح ; كبًح ًخٕ ٌٛح ٛٞ٣ ٫ق ر ٚا ٫حُـْٔ كخ٥هَ ًٌُي ٝ ,إ أٌٖٓ إٔ
; كخُظلَ٣ن رٜٔ٘٤خ طلَ٣ن ر ٖ٤حُٔظٔخػِٖ٤ ٛٞ٣ق رؤكئٛخ ٓخ ُ ْ٤رـْٔ كخ٥هَ ًٌُي
ٌُٜٝح ُٔخ ًخٕ حَُى ػِٛٝ ٖٓ ٠ق هللا طؼخُ ٠رخُ٘وخث ٚر ٌٜٙحُطَ٣ن ٣َ١وخ كخٓيح ُْ :
ٌِٚٔ٣أكي ٖٓ حُِٔق ٝح٧ثٔش كِْ ٘٣طن أكي ٓ٘ ْٜك ٢كن هللا رخُـْٔ ٗ ٫ل٤خ ٫ٝاػزخطخ ٫ٝ
رخُـٝ َٛٞحُظلٗٝ ِ٤لًُ ٞي ٜٗ٧خ ػزخٍحص ٓـِٔش ٫طلن كوخ ٫ٝطزطَ رخٌُٜٝ ٬١ح ُْ
45
ًٌَ٣هللا كً ٢ظخر ٚكٔ٤خ أٌَٗ ٙػِ ٠حُٜٞ٤ى ٝؿ ٖٓ َْٛ٤حٌُلخٍ ٓ :خ ٌٛ ٖٓ ٞٛح حُ٘ٞع ; رَ
ٌٛح ٖٓ ٞٛحٌُ ّ٬حُٔزظيع حٌُ ١أٌَٗ ٙحُِٔق ٝح٧ثٔش .
( فصل )
ٝأٓخ كَ١ ٢م ح٩ػزخص :كٔؼِ ّٞأ٠٣خ إٔ حُٔؼزض ٌ٣ ٫ل ٢ك ٢اػزخطٓ ٚـَى ٗل ٢حُظ٘ز ٚ٤اً
ًُ ٞل ٠ك ٢اػزخطٓ ٚـَى ٗل ٢حُظ٘زُ ٚ٤ـخُ إٔ ٛٞ٣ق ٓزلخٗ ٖٓ ٚح ٧ػ٠خء ٝح٧كؼخٍ رٔخ
ٓغ ٗل ٢حُظ٘زٝ ٚ٤إٔ ٛٞ٣ق رخُ٘وخث ٚحُظ٫ ٢ ٌ٣ ٫خى ٣لٔٓ ٠ٜخ ٔٓ ٞٛظ٘غ ػِ- ٚ٤
طـ ُٞػِٓ ٚ٤غ ٗل ٢حُظ٘زًٔ ٚ٤خ ُٛٝ ٞلٓ ٚلظَ ػِ ٚ٤رخُزٌخء ٝحُلِٕ ٝحُـٞع ٝحُؼطٖ
ٓغ ٗل ٢حُظ٘زًٔٝ . ٚ٤خ ُ ٞهخٍ حُٔلظَ٣ : ١ؤًَ ً ٫ؤًَ حُؼزخى َ٘٣ٝد ًَ٘ ٫ر٣ٝ ْٜزٌ٢
٣ٝلِٕ ً ٫زٌخث ٫ٝ ْٜكًِٗٔ ; ْٜخ ٣وخٍ ٠٣لي ٠ً ٫لٌ٣ٝ ْٜلَف ً ٫لَك٣ٝ ْٜظٌِْ
ٝ ُٚ :ؿ٫ ٚ ُٝ . ْٜٓ٬ًٌ ٫ـخُ إٔ ٣وخٍ ُٚ :أػ٠خء ًؼَ٤س ً ٫ؤػ٠خثًٔ ْٜخ هَ٤
ًٞؿ٣ٝ ْٜٛٞيحٕ ً ٫ؤ٣ي . ْٜ٣كظ ًٌَ٣ ٠حُٔؼيس ٝحٓ٧ؼخء ٝحًٌَُ ٝؿًُ َ٤ي ٓٔخ ٣ظؼخُ٠
هللا ػِ ٝؿَ ػ٘ٓ ٚزلخٗٝ ٚطؼخُ ٠ػٔخ ٣و ٍٞحُظخُٔ ٕٞػِٞح ًزَ٤ح .كبٗ٣ ٚوخٍ ُٖٔ ٗل٠
ًُي ٓغ اػزخص حُٜلخص حُوزَ٣ش ٝؿَٛ٤خ ٖٓ حُٜلخص ٓ :خ حُلَم رٌٛ ٖ٤ح ٓٝخ أػزظ ٚاًح
ٗل٤ض حُظ٘زٝ ٚ٤ؿؼِض ٓـَى ٗل ٢حُظ٘زً ٚ٤خك٤خ ك ٢ح٩ػزخص ك ٬ري ٖٓ اػزخص كَم كٗ ٢لْ
ح َٓ٧كبٕ هخٍ :حُؼٔيس ك ٢حُلَم ٞٛحُٔٔغ كٔخ ؿخء ر ٚحُٔٔغ أػزظ ٚىٓ ٕٝخ ُْ ٣ـت رٚ
حُٔٔغ ه ُٚ َ٤أ : ٫ٝحُٔٔغ ٞٛهزَ حُٜخىم ػٔخ ٞٛح َٓ٧ػِ ٚ٤كٗ ٢لٔ ٚكٔخ أهزَ رٚ
حُٜخىم ك ٜٞكن ٖٓ ٗل ٢أ ٝاػزخص ; ٝحُوزَ ىُ َ٤ػِ ٠حُٔوزَ ػ٘ٝ ٚحُيُ٘٣ ٫ َ٤ؼٌْ ;
ك ٖٓ ِِّ٣ ٬ػيٓ ٚػيّ حُٔيُ ٍٞػِ ٚ٤كٔخ ُْ َ٣ى ر ٚحُٔٔغ ٣ـ ُٞإٔ ٌٕٞ٣ػخرظخ كٗ ٢لْ
; اًح ُْ ٗ ٌٖ٣لخٓٝ ٙؼِ ّٞإٔ حُٔٔغ ُْ ٘٣ق ٌٙٛحٍٞٓ٧ حٝ َٓ٧إ ُْ َ٣ى ر ٚحُٔٔغ
رؤٓٔخثٜخ حُوخٛش ك ٬ري ٖٓ ًًَ ٓخ ٘٣لٜ٤خ ٖٓ حُٔٔغ ٝا ٫ك٣ ٬ـ ُٞك٘٤جٌ ٗلٜ٤خ ًٔخ ٫
٣ـ ُٞاػزخطٜخ ٝأ٠٣خ :ك ٬ري كٗ ٢لْ ح ٖٓ َٓ٧كَم رٓ ٖ٤خ ٣ؼزض ُ٘٣ٝ ٚل ٠كبٕ حٍٞٓ٧
46
ٔ٣ :ظ٘غ حهظٜخ ٙرؼٜ٠خ ى ٕٝرؼ ٞك٢ حُْ طٔخػِش ك ٢حُـٞحُ ٝحُٞؿٞد ٝحٓ٫ظ٘خع
حُـٞحُ ٝحُٞؿٞد ٝحٓ٫ظ٘خع ك ٬ري ٖٓ حهظٜخ ٙحُٔ٘ل ٢ػٖ حُٔؼزض رٔخ ٣و ٜٚرخُ٘ل٢
٫ٝري ٖٓ حهظٜخ ٙحُؼخرض ػٖ حُٔ٘ل ٢رٔخ ٣و ٜٚرخُؼزٞص ٝهي ٣ؼزَ ػٖ ًُي رؤٕ ٣وخٍ :
٫ري ٖٓ أَٓ ٞ٣ؿذ ٗلٓ ٢خ ٣ـذ ٗل ٚ٤ػٖ هللا ًٔخ أٗ ٫ ٚري ٖٓ أَٓ ٣ؼزض ُٓ ٚخ ٞٛػخرض
ٝإ ًخٕ حُٔٔغ ًخك٤خ ًخٕ ٓوزَح ػٔخ ٞٛح َٓ٧ػِ ٚ٤كٗ ٢لٔ ٚكٔخ حُلَم كٗ ٢لْ حَٓ٧
رٌٛ ٖ٤ح ٌٛٝح ؟ ك٤وخٍ ًِٔ :خ ٗلٛ ٢لخص حٌُٔخٍ حُؼخرظش هلل ك ِٙ٘ٓ ٜٞػ٘ ٚكبٕ ػزٞص أكي
حُٞؿٞى ر٘لٔٝ ٚأٗ ٚهيٝ ْ٣حؿذ حُ٠ئ٣ ٖ٣ظِِّ ٗل ٢ح٥هَ كبًح ػِْ أٗٞٓ ٚؿٞى ٝحؿذ
حُويّ :ػِْ حٓظ٘خع حُؼيّ ٝحُليٝع ػِٝ ٚ٤ػِْ أٗ ٚؿ٘ ٢ػٔخ ٓٞح ٙكخُٔلظوَ آُ ٠خ ٓٞحٙ
ك ٢رؼٓ ٞخ ٣لظخؽ اُُ٘ ٚ٤لٔٞٓ ٞٛ ْ٤ُ : ٚؿٞىح ر٘لٔ ٚرَ ر٘لٔٝ ٚرٌُي ح٥هَ حٌُ١
أػطخٓ ٙخ طلظخؽ اُٗ ٚ٤لٔ ٚكٞ٣ ٬ؿي ا ٫رٓ ٞٛٝ . ٚزلخٗ ٚؿ٘ ٢ػٖ ًَ ٓخ ٓٞح ٙكٌَ ٓخ
ٗخك ٠ؿ٘خ ٙك ِٙ٘ٓ ٜٞػ٘ٓ ٞٛٝ ; ٚزلخٗ ٚهي َ٣ه ١ٞكٌَ ٓخ ٗخك ٠هيٍطٝ ٚهٞط ٚكِٙ٘ٓ ٜٞ
ػ٘ٓ ٞٛٝ ٚزلخٗ ٚك ٢ه ّٞ٤كٌَ ٓخ ٗخك ٠ك٤خطٝ ٚه٤ٓٞ٤ظ ٚك ِٙ٘ٓ ٜٞػ٘ٝ ٚرخُـِٔش كخُٔٔغ
هي أػزض ُ ٖٓ ٚحٔٓ٧خء حُلٔ٘ٛٝ ٠لخص حٌُٔخٍ ٓخ هي ٍٝى كٌَ ٓخ ٟخى ًُي كخُٔٔغ
٘٣لًٔ ٚ٤خ ٘٣ل ٢ػ٘ ٚحُٔؼَ ٝحٌُلئ كبٕ اػزخص حُ٘٢ء ٗل٠ُ ٢ئُٝ ٙخ ٔ٣ظِِّ ٟيٝ ٙحُؼوَ
. ٣ؼَف ٗلًُ ٢ي ًٔخ ٣ؼَف اػزخص ٟي ٙكبػزخص أكي حُ٠يٗ ٖ٣ل٦ُ ٢هَ ُٔٝخ ٔ٣ظِِٓٚ
كطَم حُؼِْ ر٘لٓ ٢خ ِٙ٘٣ػ٘ ٚحَُد ٓظٔؼش ٣ ٫لظخؽ كٜ٤خ اُ ٠ح٫هظٜخٍ ػِٓ ٠ـَى ٗل٢
حُظ٘زٝ ٚ٤حُظـًٔٔ ْ٤خ كؼِ ٚأ َٛحُوٝ ٍٜٞحٍطو : َ٤ٜحٌُ ٖ٣ط٘خهٞ٠ح كًُ ٢ي ٝكَهٞح رٖ٤
حُٔظٔخػِ ٖ٤كظ ٠إٔ ًَ ٖٓ أػزض ٗ٤جخ حكظؾ ػِٗ ٖٓ ٚ٤لخ ٙرؤٗٔ٣ ٚظِِّ حُظ٘زًٌُٝ ٚ٤ي حكظؾ
٣ ٫ :وخٍ ٞٓ ٫ؿٞى ْ٤ُ ٫ٝ حُوَحٓطش ػِٗ ٠ل ٢ؿٔ٤غ ح ٍٞٓ٧كظٗ ٠لٞح حُ٘ل ٢كوخُٞح
حُٔؼي ّٝكِِّ ٗل٢ ; ًُ ٕ٧ي ط٘ز ٚ٤رخُٔٞؿٞى أٝ رٔٞؿٞى ٫ٝك ْ٤ُ ٫ٝ ٢رل٢
حُ٘و ٞٛٝ : ٖ٤٠٤أظ َٜح٤ٗ٧خء حٓظ٘خػخ ػْ إ ٛئ٫ء ٖٓ ِِْٜٓ٣ط٘ز ٜٚ٤رخُٔؼيٓٝخص
ٝحُٔٔظ٘ؼخص ٝحُـٔخىحص :أػظْ ٓٔخ كَٝح ٓ٘ ٖٓ ٚحُظ٘ز ٚ٤رخ٧ك٤خء حٌُخِٓ ٖ٤كطَم
طِ٘ٝ ٜٚ٣طوي ٚٔ٣ػٔخ ِٙ٘ٓ ٞٛػ٘ٓ ٚظٔؼش ٫طلظخؽ اٌُٛ ٠ح ٝهي طويّ إٔ ٓخ ٘٣ل ٠ػ٘- ٚ
47
ٓزلخٗ - ٚحُ٘ل ٢حُٔظ٪ُ ٖٔ٠ػزخص اً ٓـَى حُ٘لٓ ٫ ٢يف كًٔ ٫ٝ ٚ٤خٍ كبٕ حُٔؼيّٝ
ٛٞ٣ق رخُ٘لٝ ٢حُٔؼي٘٣ ٫ ّٝز ٚحُٔٞؿٞىحص ٌٛ ْ٤ُٝح ٓيكخ ُ٘ٓ ٕ٧ ٚخرٜش حُ٘خه ٚك٢
ٛلخص حُ٘وٗ ٚوٓ ٚطِوخ ًٔخ إٔ ٓٔخػِش حُٔوِٞم ك٢ٗ ٢ء ٖٓ حُٜلخص طٔؼٝ َ٤ط٘زٚ٤
حٌُٔخٍ ; ًُٝي ٓؼَ أٗ ٚهي ػِْ أٗ ٚك٢ ِٙ٘٣ػ٘ ٚحَُد طزخٍى ٝطؼخُٝ ٠حُ٘وٟ ٚي
ٝحُٔٞص ٟي ًُي ك ِٙ٘ٓ ٜٞػًٌُ٘ٝ ; ٚي حُ٘ٝ ّٞحُٔ٘ش ٟي ًٔخٍ حُل٤خس كبٕ حُ٘ ّٞأهٞ
حُٔٞص ًٌُٝي حُِـٞد ٗو ٚك ٢حُويٍس ٝحُوٞس ٝحٝ ًَ٧حَُ٘د ٗٝلًُ ٞي ٖٓ ح ٍٞٓ٧كٚ٤
ى طظٖٔ٠ حكظوخٍ اُٞٓ ٠ؿٞى ؿًٔ َٙ٤خ إٔ حٓ٫ظؼخٗش رخُـٝ َ٤ح٫ػظ٠خى رٗٝ ٚلًٍ ٞ
ح٫كظوخٍ اُٝ ٚ٤ح٫كظ٤خؽ اُ٣ ٖٓ ًَٝ . ٚ٤لظخؽ اُ٣ ٖٓ ٠لِٔ ٚأ٣ ٝؼ ٚ٘٤ػِ ٠ه٤خّ ًحطٚ
ٝأكؼخُ ٚكٓ ٜٞلظوَ أُٓ ْ٤ُ ٚ٤ظـ٘٤خ ػ٘ ٚر٘لٔ ٚكٌ٤ق ٖٓ ٣ؤًَ َ٘٣ٝد ٝحًَ٥
ٝحُ٘خٍد أؿٞف ٝحُٜٔٔض حُٜٔي أًَٔ ٖٓ حٝ ًَ٥حُ٘خٍد ٌُٜٝح ًخٗض حُٔ٬ثٌش
ٔٛيح ٫طؤًَ ٫ٝطَ٘د ٝهي ص هيّ إٔ ًَ ًٔخٍ ػزض ُٔوِٞم كخُوخُن أ ٠ُٝرًَٝ ٚ
ٗو ٚطِ٘ ٙػ٘ ٚحُٔوِٞم كخُوخُن أ ٠ُٝرظِ٘ ٜٚ٣ػٖ ًُي ٝحُٔٔغ هي ٗلًُ ٠ي ك ٢ؿَ٤
ٟٓٞغ ًو ُٚٞطؼخُ { : ٠هللا حُٜٔي } ٝحُٜٔي حٌُ ٫ ١ؿٞف ُ٣ ٫ٝ ٚؤًَ َ٘٣ ٫ٝد
ٌٙٛٝحٍُٔٞس ٔٗ ٢ٛذ حَُكٖٔ أ ٢ٛ ٝح َٛ٧كٌٛ ٢ح حُزخد ٝهخٍ ك ٢كن حُٔٔ٤ق ٝأٓٚ
ٓ { :خ حُٔٔ٤ق حرٖ َٓ ْ٣ا ٍٍٞٓ ٫هي هِض ٖٓ هزِ ٚحََُٓ ٝأٓٛ ٚي٣وش ًخٗخ ٣ؤًٕ٬
حُطؼخّ } كـؼَ ًُي ىُ ٬٤ػِٗ ٠ل ٢ح٤ُٛٞ٧ش كيٍ ًُي ػِ ٠طِ٘ ٜٚ٣ػٖ ًُي رطَ٣ن
حٝ ٠ُٝ٧ح٧كَٝ ٟحٌُزي ٝحُطلخٍ ٗٝلًُ ٞي ٢ٛ :أػ٠خء حٝ ًَ٧حَُ٘د كخُـ٘ ٢حُِٔ٘ٙ
ػٖ ًُي ِٙ٘ٓ :ػٖ آ ٫ص ًُي رو٬ف حُ٤ي كبٜٗخ ُِؼَٔ ٝحُلؼَ ٓ ٞٛٝزلخٗٞٛٞٓ ٚف
رخُؼَٔ ٝحُلؼَ ; اً ًحى ٖٓ ٛلخص حٌُٔخٍ ; كٖٔ ٣ويٍ إٔ ٣لؼَ أًَٔ ٖٓٔ ٣ ٫ويٍ ػِ٠
حُلؼَ ٓ ٞٛٝ .زلخٗ ِٙ٘ٓ ٚػٖ حُٜخكزش ٝحُُٞي ٝػٖ آ٫ص ًُي ٝأٓزخرًٌُٝ ٚي حُزٌخء
ٝحُلِٕ ٔٓ ٞٛ :ظِِّ حُ٠ؼق ٝحُؼـِ حٌُ ِٙ٘٣ ١ػّ٘ ٚرلخٗ ; ٚرو٬ف حُلَف ٝحُـ٠ذ
:كبٗٛ ٖٓ ٚلخص حٌُٔخٍ كٌٔخ ٛٞ٣ق رخُويٍس ى ٕٝحُؼـِ ٝرخُؼِْ ى ٕٝحُـٝ َٜرخُل٤خس
:كٌٌُي ى ٕٝحُٔٞص ٝرخُٔٔغ ى ٕٝحُٝ ْٜٔرخُز َٜى ٕٝحُؼٔٝ ٠رخٌُ ّ٬ى ٕٝحُزٌْ
48
ٛٞ٣ق رخُلَف ى ٕٝحُلِٕ ٝرخُ٠لي ى ٕٝحُزٌخء ٗٝلًُ ٞي ٝأ٠٣خ كوي ػزض رخُؼوَ ٓخ
أػزض حُٔٔغ ٖٓ أٗٓ ٚزلخًٗ ٫ ٚلئ ًُٔ ْ٤ُٝ ُٚ ٢ٔٓ ٫ٝ ٚؼِ٢ٗ ٚء ك٣ ٬ـ ُٞإٔ طٌٕٞ
ٙ
كو٤وظً ٚلو٤وش ٗ٢ء ٖٓ حُٔوِٞهخص ٫ٝكو٤وش ٗ٢ء ٖٓ ٛلخطً ٚلو٤وش ٗ٢ء ٖٓ ٛلخص
حُٔوِٞهخص ك٤ؼِْ هطؼخ أٗ ٖٓ ْ٤ُ ٚؿْ٘ حُٔوِٞهخص ٫حُٔ٬ثٌش ٫ٝحُٔٔٞحص ٫ٝ
حٌُٞحًذ ٫ٝحُٜٞحء ٫ٝحُٔخء ٫ٝح ٫ٝ ٍٝ٧ح٥ىٓ ٫ٝ ٖ٤٤أريحٗ ٫ٝ ْٜأٗلٔ ٫ٝ ْٜؿَ٤
ًُي رَ ٣ؼِْ إٔ كو٤وظ ٚػٖ ٓٔخػ٬ص ٗ٢ء ٖٓ حُٔٞؿٞىحص أرؼي ٖٓ ٓخثَ حُلوخثن ٝإٔ
ٓٔخػِظ٢ُ٘ ٚء ٜٓ٘خ أرؼي ٖٓ ٓٔخػِش كو٤وش ٗ٢ء ٖٓ حُٔوِٞهخص ُلو٤وش ٓوِٞم آهَ كبٕ
حُلو٤وظ ٖ٤اًح طٔخػِظخ :ؿخُ ػِٝ ًَ ٠حكيس ٓخ ٣ـ ُٞػِ ٠ح ٧هَٝٝ ٟؿذ ُٜخ ٓخ ٝؿذ
ُٜخ .ك ِِّ٤إٔ ٣ـ ُٞػِ ٠حُوخُن حُوي ْ٣حُٞحؿذ ر٘لٔٓ ٚخ ٣ـ ُٞػِ ٠حُٔليع حُٔوِٞم
ٖٓ حُؼيّ ٝحُلخؿش ٝإٔ ٣ؼزض ٌُٜح ٓخ ٣ؼزض ٌُُي ٖٓ حُٞؿٞد ٝحُل٘خء ك ٌٕٞ٤حُ٘٢ء حُٞحكي
ٝحؿزخ ر٘لٔ ٚؿٝ َ٤حؿذ ر٘لٔٞٓ ٚؿٞىح ٓؼيٓٝخ ًُٝي ؿٔغ ر ٖ٤حُ٘وٌٛٝ ٖ٤٠٤ح ٓٔخ ٣ؼِْ
ر ٚرط ٕ٬ه ٍٞحُٔ٘زٜش حٌُ٣ ٖ٣و : ُٕٞٞرً َٜز ١َٜأ٣ ٝي ً٤يٗٝ ١لًُ ٞي طؼخُ ٠هللا
ػٖ ه ُْٜٞػِٞح ًزَ٤ح ْ٤ُٝحُٔوٜٞى ٘ٛخ حٓظ٤لخء ٓخ ٣ؼزض ُٓ ٫ٝ ٚخ ِٙ٘٣ػ٘ٝ ٚحٓظ٤لخء
َ١م ًُي ; ٌٛ ٕ٧ح ٓزٔ ١ٞك ٢ؿٌٛ َ٤ح حُٟٔٞغ ٝ .اٗٔخ حُٔوٜٞى ٘ٛخ حُظ٘ز ٚ٤ػِ٠
ؿٞحٓغ ًُي َ١ٝهٓٝ ٚخ ٓيص ػ٘ ٚحُٔٔغ ٗل٤خ ٝاػزخطخ ٌٖ٣ ُْٝك ٢حُؼوَ ٓخ ٣ؼزظ٘٣ ٫ٝ ٚلٚ٤
ٌٓظ٘خ ػ٘ ٚكٗ ٬ؼزظ٘ٗ ٫ٝ ٚل . ٚ٤ك٘ؼزض ٓخ ػِٔ٘خ ػزٞط٘ٗٝ ٚلٓ ٢خ ػِٔ٘خ ٗلٌٔٗٝ ٚ٤ض ػٔخ ٫
ٗؼِْ ٗل ٫ٝ ٚ٤اػزخطٝ ٚهللا أػِْ .
( ح ) القاعذة السابعت إٔ ٣وخٍ :إ ًؼَ٤ح ٓٔخ ىٍ ػِ " ٚ٤حُٔٔغ " ٣ؼِْ " رخُؼنٍ " أ٠٣خ
; ًٔخ ًًَ هللا ًُي ك ٢ؿَ٤ ٝحُوَإٓ ٣زٓ ٖ٤خ ٔ٣ظيٍ ر ٚحُؼوَ َٗ٣ٝي اُ٘٣ٝ ٚ٤ز ٚػِٚ٤
ٟٓٞغ .كبٗٓ ٚزلخٗٝ ٚطؼخُ : ٠ر ٖٓ ٖ٤ح٣٥خص حُيحُش ػِٝ ٚ٤ػِٝ ٠كيحٗ٤ظٝ ٚهيٍطٝ ٚػِٔٚ
ٝؿًُ َ٤ي ٓ :خ أٍٗي حُؼزخى اُٝ ٚ٤ىُ ْٜػًِٔ ; ٚ٤خ ر ٖ٤أ٠٣خ ٓخ ىٍ ػِٗ ٠زٞس أٗز٤خثٓٝ ; ٚخ
ٖٓ - :ؿٜش إٔ حُ٘خٍع ىٍ ػِ ٠حُٔؼخى ٝآٌخٗ ٚك ٌٜٙحُٔطخُذ َٗ ٢ٛػ٤ش ٖٓ ؿٜظٖ٤
أهزَ رٜخ ٖٓٝ .ؿٜش أٗ ٚر ٖ٤ح٧ىُش حُؼوِ٤ش حُظٔ٣ ٢ظيٍ رٜخ ػِٜ٤خ ٝحٓ٧ؼخٍ حَُٔٝ٠رش ك٢
49
حُوَإٓ " ٢ٛأهٔ٤ش ػوِ٤ش " ٝهي رٔ ٢ك ٢ؿٌٛ َ٤ح حُٟٔٞغ ٢ٛٝأ٠٣خ ػوِ٤ش ٖٓ ؿٜش
أٜٗخ طؼِْ رخُؼوَ أ٠٣خ ًٝغ ٖٓ َ٣أ َٛحٌُ " ٌٙٛ ٢ٔٔ٣ ّ٬ح ٍٞٛ٧حُؼوِ٤ش " ٫ػظوخى ٙأٜٗخ
( رـ ) ٫طؼِْ ا ٫رخُؼوَ كو ٢كبٕ حُٔٔغ ٓ ٞٛـَى اهزخٍ حُٜخىم ٝهزَ حُٜخىم حٌُٞٛ ١
حُ٘ز٣ ٫ ٢ؼِْ ٛيه ٚا ٫رؼي حُؼِْ ر ٌٜٙح ٍٞٛ٧رخُؼوَ ػْ اٗ ْٜهي ٣ظ٘خُػ ٕٞك ٢حٍٞٛ٧
حُظ ٢طظٞهق اػزخص حُ٘زٞس ػِٜ٤خ " .كطخثلش " طِػْ :إٔ طلٔ ٖ٤حُؼوَ ٝطوز٤ل ٚىحهَ ك٢
ٌٙٛحٝ ٍٞٛ٧أٗ ٌٖٔ٣ ٫ ٚاػزخص حُ٘زٞس ريًُ ٕٝي ٣ٝـؼِ ٕٞحُظٌٌ٣ذ رخُويٍ ٓٔخ ٘٣لٚ٤
حُؼوَ ١ " ٝخثلش " طِػْ إٔ كيٝع حُؼخُْ ٖٓ ٌٙٛحٝ ٍٞٛ٧إٔ حُؼِْ رخُٜخٗغ ٌٖٔ٣ ٫
ا ٫ربػزخص كيٝػٝ ٚاػزخص كيٝػ ٌٖٔ٣ ٫ ٚا ٫رليٝع ح٧ؽٓخّ ٝ ,كيٝػٜخ ٣ؼِْ آخ رليٝع
حُٜلخص ٝ ,آخ رليٝع ح٧كؼخٍ حُوخثٔش رٜخ ك٤ـؼِٗ ٕٞل ٢أكؼخٍ حَُد ٗٝلٛ ٢لخطٖٓ ٚ
ح ٍٞٛ٧حُظ ٌٖٔ٣ ٫ ٢اػزخص حُ٘زٞس ا ٫رٜخ ػْ ٛئ٫ء ٣ ٫وزِ ٕٞحٓ٫ظي ٍ٫رخٌُظخد ٝحُٔ٘ش
ٞٛٝأ - ِٚٛك٤ـذ طوي ٚٔ٣ػِٚ٤ ػِٗ ٠و ٞ٤هُ ُْٜٞظ٘ ْٜإٔ حُؼوَ ػخٍ ٝحُٔٔغ -
ٝحُٔٔغ :آخ إٔ ٣ئٝ ٍٝآخ إٔ ٣ل ْٛٝ ٝٞأ٠٣خ ػ٘ي حُظلو٤ن ٣ ٫وزِ ٕٞحٓ٫ظيٍ٫
رخٌُظخد ٝحُٔ٘ش ػِٝ ٠كن هُٔ ُْٜٞخ طويّ ٛٝئ٫ء ٝ ٖٓ ِٕٞ٠٣ؿ ( - : ٙٞؽ ) ( ٜٓ٘خ ) :
ظ٘ ْٜإٔ حُٔٔغ رطَ٣ن حُوزَ طخٍس ْ٤ُٝحًٌُ َٓ٧ي رَ حُوَإٓ ر ٖٓ ٖ٤حُي٫ثَ حُؼوِ٤ش -
حُظ ٢طؼِْ رٜخ حُٔطخُذ حُي٤٘٣ش ٓ -خ ٞ٣ ٫ؿي ٓؼِ ٚك ّ٬ً ٢أثٔش حُ٘ظَ كظٌ ٌٙٛ ٕٞحُٔطخُذ
َٗ :ػ٤ش ػوِ٤ش ٜ٘ٓ ( ٝخ :ظ٘ ْٜإٔ حَُٓ٣ ٫ ٍٞؼِْ ٛيه ٚا ٫رخُطَ٣ن حُٔؼ٘٤ش حُظ٢
ٌِٓٛٞخ ٓ ْٛٝوطج ٕٞهطؼخ ك ٢حٗلٜخٍ ٣َ١ن طٜي٣و ٚكٔ٤خ ًًَ ٙٝكبٕ َ١م حُؼِْ
ٌٛح حُٟٔٞغ ٜ٘ٓ ( ٝخ :ظ٘ ْٜإٔ طِي رٜيم حًَُٓ ٍٞؼَ٤س ًٔخ هي رٔ ٢ك ٢ؿَ٤
حُطَ٣ن حُظٌِٛٞٓ ٢خ ٛل٤لش ٝهي طٌ ٕٞرخِ١ش ( ٜ٘ٓٝخ :ظ٘ ْٜإٔ ٓخ ػخٍٟٞح ر ٚحُٔٔغ
; كبٗ ٚاًح ُٕٝرخُِٔ٤حٕ حُٜل٤ق ٝؿي ٓخ ٓؼِ ّٞرخُؼوَ ٌٕٞٗٞ٣ٝؿخُط ٖ٤كًُ ٢ي
٣ؼخٍ ٝحٌُظخد ٝحُٔ٘ش ٖٓ حُٔـ٫ٜٞص ; ٖٓ ٫حُٔؼو٫ٞص ٝهي رٔ ٢حٌُ ّ٬ػِ ٌٛ ٠ح ك٢
ؿٌٛ َ٤ح حُٟٔٞغ ٝحُٔوٜٞى ٘ٛخ :إٔ ٖٓ " ٛلخص هللا طؼخُٓ " ٠خ هي ٣ؼِْ رخُؼوَ ًٔخ
٣ؼِْ أٗ ٚػخُْ ٝأٗ ٚهخىٍ ٝأٗ ٚكًٔ ; ٢خ أٍٗي اًُُ ٠ي ه { : ُٚٞأ٣ ٫ؼِْ ٖٓ هِن ؟ } ٝهي
50
حطلن حُ٘ظخٍ ٖٓ ٓؼزظش حُٜلخص :ػِ ٠أٗ٣ ٚؼِْ رخُؼوَ ( ػ٘ي حُٔلوو ٖ٤أٗ ٚك ; ٢ػِ; ْ٤
هي٣ٍ ّ ; َ٣ي ; ًٌُٝي حُٔٔغ ; ٝحُزٝ َٜحٌُ٣ . ّ٬ؼزض ( ى ) رخُؼوَ ػ٘ي حُٔلوو ٖ٤رَ
ٌٖٔ٣ .اػزخط ٚرخُؼوَ ًٌُٝي ػِ ٙٞػِ ٠حُٔوِٞهخص ًٌُٝي حُلذ ٝحَُٟخ ٝحُـ٠ذ
ٓٝزخ٘٣ظُٜ ٚخ ٓٔخ ٣ؼِْ رخُؼوَ ًٔخ أػزظظ ٚرٌُي ح٧ثٔش ٓ :ؼَ أكٔي رٖ ك٘زَ ٝؿٓٝ . َٙ٤ؼَ :
ػزي حُؼخُ ٢حٌُٔٝ ٢ػزي هللا دٕ ٓؼ٤ي رٖ ً٬د ; رَ ًٌُٝي آٌخٕ حَُإ٣ش ٣ :ؼزض رخُؼوَ ,
ٌُٖ ٓ٘ ٖٓ ْٜأػزظٜخ رؤٕ ًَ ٓٞؿٞى طٜق ٍإ٣ظ ٖٓ ْٜ٘ٓٝ ٚأػزظٜخ رؤٕ ًَ هخثْ ر٘لٔٚ
ٍ ٌٖٔ٣إ٣ظ ٌٙٛٝ . ٚحُطَ٣ن أٛق ٖٓ طِي ٝهي ٌٖٔ٣اػزخص حَُإ٣ش رـ ٖ٣ٌٛ َ٤حُطَ٣وٖ٤
رظؤ ْ٤ىحثَ ر ٖ٤حُ٘لٝ ٢ح٩ػزخص ًٔخ ٣وخٍ :إ حَُ إ٣ش ٫طظٞهق ا ٫ػِ ٠أٓٝ ٍٞؿٞى٣ش
:أكن رٖٓ ٚ كبٕ ٓخ ٣ ٫ظٞهق ا ٫ػِ ٠أٓٝ ٍٞؿٞى٣ش ٌٕٞ٣حُٔٞؿٞى حُٞحؿذ حُويْ٣
حٌُٖٔٔ حُٔليع ٝحٌُ ّ٬ػِ ٌٙٛ ٠حٓ ٍٞٓ٧زٔ ١ٞك ٢ؿٌٛ َ٤ح حُٟٔٞغ ٝحُٔوٜٞى ٘ٛخ :
إٔ ٖٓ حُطَم حُظٌِٜٔ٣ ٢خ ح٧ثٔش ٖٓٝحطزؼٗ ٖٓ ْٜظخٍ حُٔ٘ش كٌٛ ٢ح حُزخد :أُْٗ ُٞ ٚ
ُِِّ :حطٜخك ٚرخ٧هَ ; ٟكِٛٞ٣ ُْ ٞق ٞٛٞٓ ٌٖ٣كخ ربكي ٟحُٜلظ ٖ٤حُٔظوخرِظٖ٤
رخُل٤خس ُٛٞق رخُٔٞص ; ٛٞ٣ ُْ ُٞٝق ( ٛـ ) رخُويٍس ُٛٞق رخُؼـِ ; ٛٞ٣ ُْ ُٞٝق
رخُٔٔغ ٝحُزٝ َٜحٌُُٛٞ ّ٬ق رخُٝ ْٜٔحُوَّ ٝحُزٌْ َ١ٝى ًُي أٗٛٞ٣ ُْ ُٞ ٚق
رؤٗٓ ٚزخُِ ٖ٣ؼخُْ ٌُخٕ ىحه ٬ك . ٚ٤كِٔذ اكي ٟحُٜلظ ٖ٤حُٔظوخرِظ ٖ٤ػ٘ٔ٣ ٚظِِّ ػزٞص
. ح٧هَٝ ٟطِي ٛلش ٗو ِٙ٘٣ ٚػٜ٘خ حٌُخَٓ ٖٓ حُٔوِٞهخص كظِ٘ ٚ٣حُوخُن ػٜ٘خ أ٠ُٝ
ٌٙٛٝحُطَ٣ن ؿ َ٤هُ٘ٞخ إ ٛ ٌٙٛلخص ًٔخٍ ٣ظٜق رٜخ حُٔوِٞم ; كخُوخُن أ ٠ُٝكبٕ
٣َ١ن اػزخص ٛلخص حٌُٔخٍ رؤٗلٜٔخ ٓـخُ َ٣طَ٣ن اػزخطٜخ ر٘لٓ ٢خ ٘٣خهٜ٠خ ٝهي حػظَٝ
١خثلش ٖٓ حُ٘لخس ػِ ٌٙٛ ٠حُطَ٣وش رخػظَحُ ٍٜٞ٘ٓ ٝزٔٞح ر ٚػِ ٠حُ٘خّ ; كظٛ ٠خٍ
ًؼ ٖٓ َ٤أ َٛح٩ػزخص ٣ظٖ ٛلظ٠٣ٝ ٚؼق ح٩ػزخص رٓ ٚؼَ ٓخ كؼَ ٖٓ كؼَ ًُي ٖٓ
حُ٘ظخٍ كظ ٠حٓ٧خى ١أٓٔٓ ٠غ أٗ ٚأ َٛه ٍٞحُوَحٓطش حُزخ٤٘١ش ٝأٓؼخُ ٖٓ ْٜحُـ٤ٜٔش .
كوخُٞح :حُو ٍٞرؤٗٓ ٌٖ٣ ُْ ُٞ ٚظٜلخ ر ٌٜٙحُٜلخص ; ًخُٔٔغ ٝحُزٝ َٜحٌُٓ ّ٬غ ًٚٗٞ
ك٤خ ٌُ :خٕ ٓظٜلخ رٔخ ٣وخرِٜخ كخُظلو٤ن كٓ ٚ٤ظٞهق ػِ ٠ر٤خٕ كو٤وش ( حُٔظوخرِٝ . ٖ٤ر٤خٕ
51
أهٔخٜٓٔخ ) .ك٘و ) ٝ ( : ٍٞأٓخ حُٔظوخر ٕ٬ك٣ ٬ـظٔؼخٕ ك٢ٗ ٢ء ٝحكي ٖٓ ؿٜش ٝحكيس
ٞٛٝآخ أٜ٣ ٫ق حؽطٔخػٜٔخ ك ٢حُٜيم ٫ٝك ٢حٌٌُد :أٜ٣ ٝق ًُي ك ٢أكي حُطَكٖ٤
; ٝحُظ٘خه ٞٛ ٞحهظ٬ف ; ٜٔٗ٧ٝخ ٓظوخر ٕ٬رخُِٔذ ٝح٣٩ـخد ٞٛٝطوخرَ حُظ٘خهٞ
حُو٤٠ظ ٖ٤رخُِٔذ ٝح٣٩ـخد ػِٝ ٠ؿ٣ ٫ ٚـظٔؼخٕ ك ٢حُٜيم ٫ٝك ٢حٌٌُد ٌُحطٜٔ٤خ ;
ًوُ٘ٞخ ٣ُ :ي كٞ٤حٕ ُ٣ي ُ ْ٤رلٞ٤حٕ ٖٓٝ .هخٛش حّطلخُش حؿظٔخع َ١ك ٚ٤ك ٢حُٜيم
ٝحٌٌُد :أٗٝ ٫ ٚحٓطش ر ٖ٤حُطَك ٫ٝ ٖ٤حٓظلخُش ٧كي حُطَك ٖٓ ٖ٤ؿٜش ٝحكيس ٫ٝ
ٜ٣ق حؿظٔخػٜٔخ ك ٢حُٜيم ٫ٝك ٢حٌٌُد ; اً ً ٕٞحُٔٞؿٞى ٝحؿزخ ر٘لٌٔ٘ٔٓٝ ٚخ ر٘لٔٚ
٣ ٫ .ـظٔؼخٕ َ٣ ٫ٝطلؼخٕ كبًح ؿؼِظْ ٌٛح حُظؤٔٛٝ : ْ٤خ " حُ٘و٠٤خٕ ٓخ ٣ ٫ؾ طٔؼخٕ ٫ٝ
َ٣طلؼخٕ " كٌٜحٕ ٣ ٫ـظٔؼخٕ َ٣ ٫ٝطلؼخٕ ٔٛ ْ٤ُٝخ حُِٔذ ٝح٣٩ـخد كٜ٣ ٬ق كَٜ
ك ٢حُِٔذ ٝح٣٩ـخد ٝك٘٤جٌ كوي ػزض حُ٘و - ٖ٤٠٤حٌُِ٣ ٫ ٖ٣ـظٔؼخٕ َ٣ ٫ٝطلؼخٕ -
ٛٝلخٕ ٤ٗ -جخٕ ٣ ٫ -ـظٔؼخٕ َ٣ ٫ٝطلؼخٕ ; ٞٛٝهخٍؽ ػٖ ح٧هٔخّ حٍ٧رؼش ػٌِٛ ٠ح
كٖٔ ؿؼَ حُٔٞص ٓؼ٘ٝ ٠ؿٞى٣خ :كوي ٣و ٍٞإ ً ٕٞحُ٘٢ء ٣ ٫وِ ٖٓ ٞحُل٤خس ٝحُٔٞص
ٌٛ ٖٓ ٞٛح حُزخد ; ًٌُٝي حُؼِْ ٝحُـٝ َٜحُٝ ْٜٔحُزٌْ ٗٝلًُ ٞي ( ُ ) ( حُٞؿ ٚحُؼخٗ٢
) :إٔ ٣وخٍ ٌٛ :ح حُؤ٣ ْ٤ظيحهَ ; كبٕ حُؼيّ ٝحٌُِٔش ٣ :يهَ ك ٢حُِٔذ ٝح٣٩ـخد ٝؿخ٣ظٚ
:أػ٘٢ حُٔظ٠خى ٖ٣اٗٔخ ٔٛخ ٗٞع ٓ٘ ٚكبٕ هخٍ أٗٞٗ ٚع ٓ٘ٝ ٚحُٔظ٠خ٣لخٕ ٣يه ٕ٬ك٢
رخُِٔذ ٝح٣٩ـخد :ك٣ ٬يهَ ك ٢حُؼيّ ٝحٌُِٔش ٞٛٝ -إٔ ِٔ٣ذ ػٖ حُ٘٢ء ٓخ ُْ٤
روخرَ ٌُُٜٝ - ٚح ؿؼَ ٖٓ هٞح ٚٛأٗ ٫ ٚحٓظلخُش ٧كي َ١ك . ٚ٤اُ ٠آهَ ٙه : ُٚ َ٤ػٖ
ٌٛح ؿٞحرخٕ - :أكئٛخ :إٔ ؿخ٣ش ٌٛح إٔ حُِٔذ ٘٣ؤْ اُٞٗ ٠ػ : ٖ٤أكئٛخ ِٓ :ذ ٓخ
ٌٖٔ٣حطٜخف حُ٘٢ء رٝ ٚحُؼخِٗٓ : ٢ذ ٓخ ٌٖٔ٣ ٫حطٜخك ٚر . ٚك٤وخٍ :ح ٍٝ٧اػزخص ٓخ
ٌٖٔ٣حطٜخك٣ ٫ٝ ٚـذ ٝحُؼخٗ : ٢اػزخص ٓخ ٣ـذ حطٜخك ٚر ; ٚك ٌٕٞ٤حَُٔحى رِٓ ٚذ
ٓٔظ٘غ ٝ .اػزخص حُٞحؿذ ً .وُ٘ٞخ ُ٣ي كٞ٤حٕ كبٕ ٌٛح اػزخص ٝحؿذ ٣ُٝ ,ي ُ ْ٤رلـَ كبٕ
ٌٛح ِٓذ ٓٔظ٘غ ٝػٌِٛ ٠ح حُظوي َ٣كخٌُٔٔ٘خص حُظ ٢طوزَ حُٞؿٞى ٝحُؼيّ ً -وُ٘ٞخ حُٔؼِغ
آخ ٓٞؿٞى ٝآخ ٓؼي ٖٓ ٌٕٞ٣ - ّٝهْٔ حُؼيّ ٝحٌُِٔش ًٌُ ْ٤ُٝي .كبٕ ( ف ) ًُي حُؤْ
52
٣وِ ٞك ٚ٤حُٔٞٛٞف حُٞحكي ػِ ٠حُٔظوخرِ ٖ٤ؿٔ٤ؼخ ٣ ٫ٝوِ٢ٗ ٞء ٖٓ حٌُٔٔ٘خص ػٖ
حُٞؿٞى ٝحُؼيّ ٝ .أ٠٣خ كب ٗ ٚػٌِٛ ٠ح حُظوي - َ٣كٜلخص حَُد ًِٜخ ٝحؿزش ُ - ٚكبًح هَ٤
آخ إٔ ٌٕٞ٣ك٤خ أ ٝػِٔ٤خ أ٤ٔٓ ٝؼخ أ ٝرَ٤ٜح أٓ ٝظٌِٔخ ; أً : ٌٕٞ٣ ٫ ٝخٕ ٓؼَ هُ٘ٞخ :
آخ إٔ ٞٓ ٌٕٞ٣ؿٞىح ; ٝآخ إٔ ٌٛٝ . ٌٕٞ٣ ٫ح ٓظوخرَ طوخرَ حُِٔذ ٝح٣٩ـخد كٌٕٞ٤
ح٥هَ ٓؼِٝ ٚرٌٜح ٣ل َٜحُٔوٜٞى .كبٕ مٌٛ : َ٣ح ٜ٣ ٫ق كظ٣ ٠ؼِْ آٌخٕ هزٌُٜٙ ُٚٞ
حُٜلخص :هٌٛ ُٚ َ٤ح اٗٔخ حٗظًَخ كٔ٤خ أٌٖٓ إٔ ٣ؼزض ًُ ٍِٝ٣ٝ ٚخُلٞ٤حٕ ; كؤٓخ حَُد
طؼخُ : ٠كبٗ ٚرظوي َ٣ػزٞطٜخ ُ ٚكٝ ٢ٜحؿزش ٍَٟٝس ; كبٗ ٌٖٔ٣ ٫ ٚحطٜخك ٚرٜخ ٝرؼيٜٓخ
رخطلخم حُؼو٬ء .كبٕ ًُي ٞ٣ؿذ إٔ ٌٕٞ٣طخٍس ك٤خ ٝطخٍس ّ ٣ظخ ٝطخٍس أٝ ْٛطخٍس ٓٔ٤ؼخ
ٌٛٝح ٞ٣ؿذ حطٜخك ٚرخُ٘وخثًُٝ ; ٚي ٓ٘ظق هطؼخ ; رو٬ف ٖٓ ٗلخٛخ ٝهخٍ :إ ٗلٜ٤خ
:اٗٓ ٚغ ُ ْ٤ر٘وُ ٚظ٘ ٚأٗ٣ ٫ ٚوزَ ح٫طٜخف رٜخ كبٕ ٖٓ هخٍ ٌٛح ٌٚ٘ٔ٣ ٫إٔ ٣وٍٞ
آٌخٕ ح٫طٜخف رٜخ ٗ ٌٕٞ٣ ٫لٜ٤خ ٗوٜخ كبٕ كٔخى ٌٛح ٓؼِ ّٞرخٍَُٝ٠س ٝ .ه ُٚ َ٤أ٠٣خ
:أٗض ك ٢طوخرَ حُِٔذ ٝح٣٩ـخد إ حٗظَ١ض حُؼِْ ربٌٓخٕ حُطَكٜ٣ ُْ : ٖ٤ق إٔ طوٍٞ
ٝحؿذ حُٞؿٞى ; آخ ٓٞؿٞى ٝآخ ٓؼيٝ ) ١ ( ; ّٝحُٔٔظ٘غ حُٞؿٞى آخ ٓٞؿٞى ٝآخ
ٓؼي ٕ٧ ; ّٝأكي حُطَك٘ٛ ٖ٤خ ٓؼِ ّٞحُٞؿٞى ٝ .ح٥هَ ٓؼِ ّٞحٓ٫ظ٘خع ٝإ حٗظَ١ض
حُؼِْ ربٌٓخٕ أكئٛخ ٛق إٔ طو ٍٞآخ إٔ ٌٕٞ٣ك٤خ ٝآخ أٝ ; ٌٕٞ٣ ٫آخ إٔ ٤ٔٓ ٌٕٞ٣ؼخ
رَ٤ٜح ٝآخ إٔ ٕ٧ ; ٌٕٞ٣ ٫حُ٘ل ٢إ ًخٕ ٌٓٔ٘خ ٛق حُظؤٝ ْ٤إ ًخٕ ٓٔظ٘ؼخ ً :خٕ
ٌٛ :ح ٣ل٤ي إٔ ٌٛح حُظؤ٣ َ٣ٝوخرَ حُِٔذ ح٩ػزخص ٝحؿزخ ٝك َٜحُٔوٜٞى كبٕ هَ٤
ٝح٣٩ـخد ٗٝلٖ ِْٗٔ ًُي ًٔخ ًًَ ك ٢ح٫ػظَح ٌُٖ ; ٝؿخ٣ظ : ٚأٗ ٚآخ ٓٔ٤غ ٝآخ ُْ٤
رٔٔ٤غ ٝآخ رٝ َ٤ٜآخ ُ ْ٤رزٝ ; َ٤ٜحُٔ٘خُع ٣وظخٍ حُ٘ل ٢ك٤وخٍ ُ : ٚػٌِٛ ٠ح حُظويَ٣
:كخُٔؼزض ٝحؿذ ; ٝحُِٔٔٞد ٓٔظ٘غ .كبٓخ إٔ طٌ ٌٙٛ ٕٞحُٜلخص ٝحؿزش ُٝ ٚآخ إٔ
طٌٔٓ ٕٞظ٘ؼش ػِٝ ٚ٤حُو ٍٞرخٓ٫ظ٘خع ٝ ٫ؿ ; ُٚ ٚاً ٫ىُ َ٤ػِ ٚ٤رٞؿ . ٚرَ هي ٣وخٍ :
ٗلٖ ٗؼِْ رخٟ٫طَحٍ رط ٕ٬حٓ٫ظ٘خع ; كبٗ ٌٖٔ٣ ٫ ٚإٔ ٔ٣ظيٍ ػِ ٠حٓظ٘خع ًُي ا ٫رٔخ
ٔ٣ظيٍ ر ٚػِ ٠ارطخٍ أ َٛحُٜلخص ; ٝهي ػِْ كٔخى ًُي ٝك٘٤جٌ ك٤ـذ حُو ٍٞرٞؿٞد
53
ٌٙٛحُٜلخص ُٝ . ٚحػِْ إٔ ٌٛح ٌٖٔ٣إٔ ٣ـؼَ ٣َ١وش ٓٔظوِش ك ٢اػزخص ٛلخص حٌُٔخٍ
ُ ٚكبٜٗخ ا ٓخ ٝحؿزش ُٝ ٚآخ ٓٔظ٘ؼش ػِٝ ٚ٤حُؼخٗ ٢رخ َ١كظؼ ٖ٤ح ًٚٗٞ ٕ٧ ; ٍٝ٧هخرٟ ( ٬
) ُٜخ هخُ٤خ ػٜ٘خ ٣وظ ٢٠إٔ ٌ٘ٔٓ ٌٕٞ٣خ ًُٝي ٓٔظ٘غ ك ٢كو٣َ١ ٌٙٛٝ ٚوش ٓؼَٝكش ُٖٔ
ٌِٜٓخ ٖٓ حُ٘ظخٍ ( حُـٞحد حُؼخٗ ٢إٔ ٣وخٍ :كؼٌِٛ ٠ح اًح هِ٘خ ُ٣ي آخ ػخهَ ٝآخ ؿَ٤
ػخهَ ; ٝآخ ػخُْ ٝآخ ُ ْ٤رؼخُْ ٝآخ كٝ ٢آخ ؿ َ٤كٝ ٢آخ ٗخ١ن ٝآخ ؿٗ َ٤خ١ن .
ٝأٓؼخٍ ًُي ٓٔخ كِٓ ٚ٤ذ حُٜلش ػٖ ٓلَ هخرَ ُٜخ ُْ ٌٛ ٌٖ٣ح ىحه ٬ك ٢هْٔ طوخرَ
حُِٔذ ٝح٣٩ـخد ٓٝؼِ ّٞإٔ ٌٛح ه٬ف حُٔؼِ ّٞرخٍَُٝ٠س ٝه٬ف حطلخم حُؼو٬ء
ٝه٬ف ٓخ ًًَ ٙٝك ٢حُٔ٘طن ٝؿٓٝ . َٙ٤ؼِ ّٞإٔ ٓؼَ ٌٙٛحُن ٟخ٣خ طظ٘خه ٞرخُِٔذ
ٝح٣٩ـخد ػِٝ ٠ؿٛ ٚ٘ٓ ِِّ٣ ٚيم اكيحٔٛخ ًٌد ح٧هَ ٟك٣ ٬ـظٔؼخٕ ك ٢حُٜيم
ٝحٌٌُد ك ١َٝٗ ٌٜٙحُظ٘خهٞٓ ٞؿٞى كٜ٤خ ٝ .ؿخ٣ش كَه ْٜإٔ ٣وُٞٞح اًح هِ٘خ ٞٛ :آخ
رٝ َ٤ٜآخ ُ ْ٤رزً : َ٤ٜخٕ ا٣ـخرخ ِٓٝزخ ٝاًح هِ٘خ :آخ رٝ ; َ٤ٜآخ أػًٔ : ٠خٕ
ٌِٓش ٝػيٓخ ٘ٓ ٌٙٛٝخُػش ُلظ٤ش ٝا ٫كخُٔؼ٘ ٠ك ٢حُٟٔٞؼٞٓ ٖ٤حء .كؼِْ إٔ ًُي ٗٞع
ٖٓ طوخرَ حُِٔذ ٝح٣٩ـخد ٌٛٝح ٣زطَ ه ُْٜٞك ٢كي ًُي حُظوخرَ :أٗ ٫ ٚحٓظلخُش ٧كي
( حُٞؿٚ حُطَك ٖ٤اُ ٠ح٥هَ كبٕ حٓ٫ظلخُش ٘ٛخ ٌٓٔ٘ش ًبٌٓخٜٗخ اًح ػزَ رِلع حُؼٔ٠
حُؼخُغ إٔ ٣وخٍ :حُظؤ ْ٤حُلخ َٛإٔ ٣وخٍ :حُٔظوخر ٕ٬آخ إٔ ( ى ) ٣وظِلخ رخُِٔذ
ٝح٣٩ـخد ٝآخ إٔ ٣ ٫وظِلخ رٌُي رَ ٌٗٞ٣خٕ ا٣ـخر ٖ٤٤أِٓ ٝز . ٖ٤٤كخ ٞٛ ٍٝ٧حُ٘و٠٤خٕ .
ٝحُؼخٗ ٢آخ إٔ ٌٖٔ٣هِ ٞحُٔلَ ػٜ٘ٔخ ٝآخ إٔ ٝ ٌٖٔ٣ ٫حٔٛ : ٍٝ٧خ حُ٠يحٕ ًخُٔٞحى
ًخٗخ ػزٞطً ٖ٤٤خُٞؿٞد ٝحٌٓ٩خٕ ٝحُز٤خٝ . ٝحُؼخٗٔٛ : ٢خ كٓ ٢ؼ٘ ٠حُ٘وٝ ٖ٤٠٤إ
ٝحُليٝع ٝحُويّ ٝحُو٤خّ رخُ٘لْ ٝحُو٤خّ رخُـٝ َ٤حُٔزخ٘٣ش ٝحُٔـخٗزش ٗٝلًُ ٞي ٓٝؼِ ّٞإٔ
حُل٤خس ٝحُٔٞص ٝحُٝ ْٜٔحُزٌْ ٝحُٔٔغ ٔٓ ْ٤ُ :خ اًح ه ٬حُٔٞٛٞف ػٜ٘ٔخ ٛٝق
رٛٞق ػخُغ رٜٔ٘٤خ ًخُلَٔس ر ٖ٤حُٔٞحى ٝحُز٤خ ٝكؼِْ إٔ حُٔٞٛٞف ٣ ٫وِ ٞػٖ
أكئٛخ كبًح حٗظل ٠طؼ ٖ٤ح٥هَ ( حُٞؿ ٚحَُحرغ :حُٔلَ حٌُ٣ ٫ ١وزَ ح٫طٜخف رخُل٤خس
ٝحُؼِْ ٝحُويٍس ٝحٌُٗٝ ّ٬لٛٞخ :أٗو ٖٓ ٚحُٔلَ حٌُ٣ ١وزَ ًُي ٣ٝوِ ٞػٜ٘خ ٌُٜٝح ًخٕ
54
حُلـَ ٗٝل ٙٞأٗو ٖٓ ٚحُل ٢ح٧ػٔٝ ٠ك٘٤جٌ كبًح ًخٕ حُزخٍة ِٓ٘ٛخ ػٖ ٗلٌٙٛ ٢
حُٜلخص ; ٓغ هزُٜ ُٚٞخ كظِ٘ ٜٚ٣ػٖ حٓظ٘خع هزُٜ ُٚٞخ أٝ ٠ُٝأكَ ٟاً رظوي َ٣هزُٜ ُٚٞخ
ٔ٣ظ٘غ ٓ٘غ حُٔظوخرِٝ ٖ٤حطٜخك ٚرخُ٘وخثٔٓ ٚظ٘غ ك٤ـذ حطٜخك ٚرٜلخص حٌُٔخٍ ٝرظويَ٣
ػيّ هز ٌٖٔ٣ ٫ ) ٍ ( ُٚٞحطٜخك ٫ ٚرٜلخص حٌُٔخٍ ٫ٝرٜلخص حُ٘وٌٛٝ ٚح أٗي
ٞٛحُٔطِٞد ٌٛٝ .ح ك ٢ؿخ٣ش حٓظ٘خػخ كؼزض إٔ حطٜخك ٚرٌُي ٌٖٓٔ ٝأٗٝ ٚحؿذ ُٝ ٚ
حُلٖٔ ( حُٞؿ ٚحُوخْٓ .إٔ ٣وخٍ :أٗظْ ؿؼِظْ طوخرَ حُؼيّ ٝحٌُِٔش كٔ٤خ ٌٖٔ٣حطٜخكٚ
رؼزٞص كبًح ػ٘٤ظْ رخٌٓ٩خٕ حٌٓ٩خٕ حُوخٍؿ ٞٛ - ٢إٔ ٣ؼِْ ػزٞص ًُي ك ٢حُوخٍؽ ً -خٕ
ٌٛح رخُٞ ٬١ؿ - : ٖ٤ٜأكئٛخ :أٗ ٌِِْٓ٣ ٚإٔ طٌ ٕٞحُـخٓيحص ٫طٛٞق رؤٕ ٛخ ٫ك٤ش
ٌُٖ ٌٛح حٛط٬ف ٓلٝ - ٞأ ٫طٜلٞح ٤ٓ ٫ٝظش ٗ ٫ٝخ١وش ٛ ٫ٝخٓظش ٞٛٝه- ٌُْٞ
ٌٙٛحُـٔخىحص رخُٔٞص ٝحُٜٔض ٝهي ؿخء حُوَإٓ رٌُي .هخٍ طؼخُٝ { : ٠حٌُ٣ ٖ٣يػٕٞ
} { أٓٞحص ؿ َ٤أك٤خء ٓٝخ ٘٣ؼَ ٕٝأ٣خٕ ٖٓ ى ٕٝهللا ٣ ٫وِو٤ٗ ٕٞجخ ٣ ْٛٝوِوٕٞ
٣زؼؼ } ٕٞكٌٜح ك " ٢حٗٙ٧خّ " ٖٓ ٢ٛٝحُـٔخىحص ٝهي ٛٝلض رخُٔٞص ٝحُؼَد طؤْ
ح ٍٝ٧اُ ٠حُلٞ٤حٕ ٝحُٔٞطخٕ هخٍ أ َٛحُِـش :حُٔٞطخٕ رخُظلَ٣ي ه٬ف حُلٞ٤حٕ ٣وخٍ :
حٗظَ حُٔٞطخٕ ٫ٝط٘ظَ حُلٞ٤حٕ أ ١حٗظَ حٝ ٍٝ٧حُي ٫ٝ ; ٍٝط٘ظَ حَُه٤ن ٝحُيٝحد ;
ٝهخُٞح أ٠٣خ :حُٔٞحص ٓخ ٍٝ ٫ف ك ٚ٤كبٕ ه : َ٤كًٚح اٗٔخ ٞٓ ٠ٔٔ٣حطخ رخػظزخٍ ه" ُٚٞ
ُِل٤خس " حُظ ٢ٛ ٢اك٤خء ح : ٍٝ٧هٌٛٝ َ٤ح ٣وظ ٢٠إٔ حُل٤خس أػْ ٖٓ ك٤خس حُلٞ٤حٕ ٝإٔ
; ٝحُوَّ ٟي حُ٘طن ٝحُؼَد حُـٔخى ٛٞ٣ق رخُل٤خس اًح ًخٕ هخرٍُِِ ٬ع ٝحُؼٔخٍس
طوُ " ) ّ ( ٍٞزٖ أهَّ " أ ١هخػَ ٞٛ ٫ص ُ ٚك ٢حٗ٩خء " ٓٝلخرش هَٓخء " ُْ٤
كٜ٤خ ٍػي ٫ٝرَم " ٝػِْ أهَّ " اًح ُْ ٔٔ٣غ ُ ٚك ٢حُـزَ ٞٛص ٛي٣ٝ " ٟوخٍ " :
ًظ٤زش هَٓخء " هخٍ أر ٞػز٤يس ٢ٛ :حُظٔٛ ٢ظض ٖٓ ًؼَس حُيٍٝع ُ ُٚ ْ٤كوخهغ ٝأرِؾ
; رو٬ف ٖٓ ًُي حُٜٔض ٝحٌُٔٞص ; كبٗٛٞ٣ ٚق ر ٚحُوخىٍ ػِ ٠حُ٘طن اًح طًَٚ
حُوَّ كبٗ ٚػـِ ػٖ حُ٘طن ٓٝ .غ ٌٛح كخُؼَد طوٓ " : ٍٞخ ُٛ ٚخٓض ٗ ٫ٝخ١ن "
كخُٜخٓض حٌُٛذ ٝحُل٠ش ٝحُ٘خ١ن ح٩رَ ٝحُـْ٘ كخُٜخٓض ٖٓ حُِزٖ :حُوخػَ ٝحُٜٞٔص
55
٣ٝ .و : ُٕٞٞىحرش ػـٔخء ٝهَٓخء ُٔخ ٫ :حُيٍع حُظٔٛ ٢ض اًح ُْ ٔٔ٣غ ُٞٛ ٚص
ط٘طن ٜ٘ٓ ٌٖٔ٣ ٫ٝخ حُ٘طن ك ٢حُؼخىس ٚ٘ٓٝه ٍٞحُ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػِ { : ِْٓٝ ٚ٤حُؼـٔخء
ؿزخٍ } ًٌُٝي ك " ٢حُؼٔ٤خء " طو ٍٞحُؼَد :ػٔ ٠حُٔٞؽ ٣ؼٔ ٢ػٔخ اًح ٍٓ ٠رخُوٌٟ
ٝحُِري ; " ٝح٧ػٔ٤خٕ " حُٔٝ َ٤حُـَٔ حُٜخثؾ ٝ .ػٔ ٠ػِ ٚ٤ح َٓ٧اًح حُظزْ ٚ٘ٓٝهُٚٞ
طؼخُ { : ٠كؼٔ٤ض ػِ ْٜ٤حٗ٧زخء ٓٞ٣جٌ } ٌٙٛٝحٓ٧ؼِش هي ٣وخٍ ك ٢رؼٜ٠خ اٗ ٚػيّ ٓخ ٣وذٍ
.حُؼخٗ : ٢إٔ حُٔلَ ح٫طٜخف رً ٚخُٜٞص ; ٌُٖٝكٜ٤خ ٓخ ٣ ٫وزَ ًٔٞص ح٘ٛ٧خّ
حُـخٓيحص ٌٖٔ٣حطٜخكٜخ رٌُي كبٕ هللا ٓزلخٗ ٚهخىٍ إٔ ٣وِن ك ٢حُـٔخىحص ك٤خس ًٔخ ؿؼَ
ػ ٠ٓٞٓ ٠ٜك٤ش طزظِغ حُلزخٍ ٝحُؼٝ - ٢ٜاًح [ ًخٕ ] ( ٕ ) ك ٢آٌخٕ حُؼخىحص ً :خٕ
ًُي ٓٔخ هي ػِْ رخُظٞحصٍ ٝ -أٗظْ أ٠٣خ هخثِ ٕٞر ٚكٞٓ ٢حٟغ ًؼَ٤س ٝاًح ًخٕ حُـٔخىحص
ٌٖٔ٣حطٜخكٜخ رخُل٤خس ٝطٞحرغ حُل٤خس ػزض إٔ ؿٔ٤غ حُٔٞؿٞىحص ٌٖٔ٣حطٜخكٜخ رٌُي
ك ٌٕٞ٤حُوخُن أ ٠ُٝرٌٜح حٌٓ٩خٕ ٝإ ػ٘٤ظْ حٌٓ٩خٕ حٌُ ٞٛٝ - ٢٘ٛػيّ حُؼِْ رخٓ٫ظ٘خع -
كٌٜح كخ َٛك ٢كن هللا كبٗ٣ ٫ ٚؼِْ حٓظ٘خ ع حطٜخك ٚرخُٔٔغ ٝحُزٝ َٜحٌُ ( ّ٬حُٞؿٚ
حُٔخىّ إٔ ٣وخٍ ٛ :ذ أٗ ٫ ٚري ٖٓ حُؼِْ رخٌٓ٩خٕ حُوخٍؿ ٢كبٌٓخٕ حُٛٞق ُِ٘٢ء ٣ؼِْ
طخٍس رٞؿ ُٚ ٙٞأ ٝرٞؿٞىُ٘ ٙظ َٙ٤أ ٝرٞؿٞىُٔ ٙخ ٞٛحُ٘٢ء أ ٠ُٝرٌُي ٓ٘ٓٝ ٚؼِ ّٞإٔ
حُل٤خس ٝحُؼِْ ٝحُويٍس ٝحُٔٔغ ٝحُزٝ َٜحٌُ : ّ٬ػخرض ُِٔٞؿٞىحص حُٔوِٞهش ُٜ ٌٖٔٓٝخ .
كبٌٓخٜٗخ ُِوخُن طؼخُ ٠أٝ ٠ُٝأكَ ; ٟكبٜٗخ ٛلخص ًٔخٍ ٞٛٝ .هخرَ ُ٬طٜخف رخُٜلخص
; ٝاًح ًخٗض ٌٓٔ٘ش ك ٢كو ٚكِ٣ ُْ ٞظٜق رٜخ ٫طٜق رؤٟيحىٛخ ( حُٞؿ ٚحُٔخرغ إٔ ٣وخٍ
. ٓ :ـَى ِٓذ ٌٙٛحُٜلخص ٗوٌُ ٚحطٞٓ ٚحء ٓٔ٤ض ػٔٔٔٛٝ ٠خ ٝرٌٔخ أ ُْ ٝطْٔ
ٝحُؼِْ رٌُي ١ٍَٟٝكؤٓخ اًح هيٍٗخ ٓٞؿٞى ٖ٣أكئٛخ ٔٔ٣غ ٣ٝز٣ٝ َٜظٌِْ ٝح٥هَ ُْ٤
ًٌُي ً :خٕ ح ٍٝ٧أًَٔ ٖٓ حُؼخٌُٜٗٝ ٢ح ػخد هللا ٓزلخٗ ٖٓ ٚػزي ٓخ ط٘ظل ٢كٌٙٛ ٚ٤
حُٜلخص ; كوخٍ طؼخُ ٠ػٖ ( ) 88ارَح ْ٤ٛحُوِ ُْ { : َ٤طؼزي ٓخ ٔٔ٣ ٫غ ٣ ٫ٝز٫ٝ َٜ
أ ٞ٣ك ٢هٜظ { : ٚكخٓؤُ ْٛٞإ ًخٗٞح ٘٣طوٝ } ٕٞهخٍ طؼخُ٠
ح ٣ـ٘ ٢ػ٘ي ٗ٤جخ ؟ } ٝهخٍ
ػ٘ٔٔ٣ َٛ { : ٚؼ ٌْٗٞاً طيػ { } ٕٞأ٘٣ ٝلؼ ٌْٗٞأ { } َٕٝ٠٣ ٝهخُٞح رَ ٝؿيٗخ آرخءٗخ
56
ًٌُي ٣لؼِ { } ٕٞهخٍ أكَأ٣ظْ ٓخ ً٘ظْ طؼزي { } ٕٝأٗظْ ٝآرخإًْ ح٧هيٓ { } ٕٞكبٗ ْٜػيٝ
ُ ٢اٍ ٫د حُؼخًٌُُٔٝ } ٖ٤ي ك ٢هٜش ٓ ٠ٓٞك ٢حُؼـَ { :أُْ َٝ٣ح أٗ٫ٝ ٌِْٜٔ٣ ٫ ٚ
ٜ٣يٓ ْٜ٣ز ٬٤حطوًٌٝ ٙٝخٗٞح ظخُٔٝ } ٖ٤هخٍ طؼخَُٟٝ { : ٠د هللا ٓؼٍ ٬ؿِ ٖ٤أكئٛخ
أرٌْ ٣ ٫ويٍ ػِ٢ٗ ٠ء ًَ ٞٛٝػِ ٙ٫ٞٓ ٠أٔ٘٣خ ٞ٣ؿ٣ ٫ ٜٚؤص رؤ٣ َٛ َ٤ظٞٛ ١ٞ
٣ ٖٓٝؤَٓ رخُؼيٍ ٞٛٝػَِٛ ٠حٔٓ ١ظو } ْ٤؟ ! كوخرَ ر ٖ٤ح٧رٌْ حُؼخؿِ ٝر ٖ٤حَٓ٥
رخُؼيٍ :حٌُ ٞٛ ١ػَِٛ ٠حٔٓ ١ظو. ْ٤
فصل
ٝأٓخ ح َٛ٧حُؼخٗ ٞٛٝ ( ٢حُظٞك٤ي ك ٢حُؼزخىحص ) حُٔظٔ٣٪ُ ٖٔ٠خٕ رخَُ٘ع ٝحُويٍ
ؿٔ٤ؼخ .ك٘و ٫ : ٍٞري ٖٓ حٔ٣٩خٕ روِن هللا ٝأَٓ ٙك٤ـذ حٔ٣٩خٕ رؤٕ هللا هخُن ًَ ٗ٢ء
ٍٝرٝ ٌٚ٤ِٓٝ ٚأٗ ٚػِ٢ٗ ًَ ٠ء هيٝ َ٣أٗٓ ٚخ ٗخء ًخٕ ٓٝخ ُْ ٘٣ؤ ُْ ٫ٝ ٌٖ٣ك٫ٝ ٍٞ
هٞس ا ٫رخهلل ٝهي ػِْ ٓخ ٓ ٌٕٞ٤هزَ إٔ ٝ ٌٕٞ٣هيٍ حُٔوخىًٝ َ٣ظزٜخ ك٤غ ٗخء ًٔخ هخٍ
طؼخُ { : ٠أُْ طؼِْ إٔ هللا ٣ؼِْ ٓخ ك ٢حُٔٔخء ٝح ٍٝ٧إ ًُي كً ٢ظخد إ ًُي ػِ ٠هللا
ٝ } َ٤ٔ٣ك ٢حُٜل٤ق ػٖ حُ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػِ ِْٓٝ ٚ٤أٗ ٚهخٍ { " :إ هللا هيٍ ٓوخىَ٣
حُو٬ثن هزَ إٔ ٣وِن حُٔٔٞحص ٝح ٍٝ٧رؤٔ ٖ٤أُق ٓ٘ش ًٝخٕ ػَٗ ٚػِ ٠حُٔخء } .
٣ٝـذ حٔ٣٩خٕ رؤٕ هللا أَٓ رؼزخىطٝ ٚكي٣َٗ ٫ ٙي ًُٔ ٚخ هِن حُـٖ ٝحُ ْٗ٩ؼزخىطٚ
ٝرٌُي أٍَٓ ٍِٓٝ ٚأٍِٗ ًظزٝ ٚػزخىط ٚطظًٔ ٖٔ٠خٍ حٌٍُ ٝحُلذ ًُُٝ ٚي ٣ظٖٔ٠
ًٔخٍ ١خػظ٣ ٖٓ { ٚطغ حَُٓ ٍٞكوي أ١خع هللا } ٝهي هخٍ طؼخُٓٝ { : ٠خ أٍِٓ٘خ ٖٓ
ٍٓ ٍٞا٤ُ ٫طخع ربًٕ هللا } ٝهخٍ طؼخُ { : ٠إ ً٘ظْ طلز ٕٞهللا كخطزؼ٣ ٢ٗٞلززٌْ هللا
٣ٝـلَ ٌُْ ًٗٞرٌْ } ٝهخٍ طؼخُٝ { : ٠حٓؤٍ ٖٓ أٍِٓ٘خ ٖٓ هزِي ٖٓ ٍِٓ٘خ أؿؼِ٘خ ٖٓ
ى ٕٝحَُكٖٔ آُٜش ٣ؼزي ٕٝ؟ } { ٓٝخ أٍِٓ٘خ ٖٓ هزِي ٖٓ ٍٓ ٍٞاٞٗ ٫ك ٢اُ ٚ٤أٗ ٫ ٚاُٚ
ا ٫أٗخ كخػزيٝ } ٕٝهخٍ طؼخَُٗ { : ٠ع ٌُْ ٖٓ حُيٓ ٖ٣خ ٠ٛٝرٞٗ ٚكخ ٝحٌُ ١أٝك٘٤خ
اُ٤ي ٓٝخ ٘٤ٛٝخ ر ٚارَحٝ ٠ٓٞٓٝ ْ٤ٛػ ٠ٔ٤إٔ أهٞٔ٤ح حُي ٫ٝ ٖ٣طظلَهٞح كً ٚ٤زَ ػِ٠
57
حًَُٔ٘ٓ ٖ٤خ طيػ ْٛٞاُٝ } ٚ٤هخٍ طؼخُ٣ { : ٠خ أٜ٣خ حٍَُّ ًِٞح ٖٓ حُط٤زخص ٝحػِٔٞح
ٛخُلخ اٗ ٢رٔخ طؼِٔ ٕٞػِٝ { } ْ٤إ ٌٙٛأٓظٌْ أٓش ٝحكيس ٝأٗخ ٍرٌْ كخطو } ٕٞكؤَٓ
حََُٓ ربهخٓش حُيٝ ٖ٣إٔ ٣ ٫ظلَهٞح كٌُٜٝ ٚ٤ح هخٍ حُ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػِ ِْٓٝ ٚ٤ك ٢حُلي٣غ
حُٜل٤ق { " :اٗخ ٓؼخَٗ حٗ٧ز٤خء ى٘٘٣خ ٝحكي ٝحٗ٧ز٤خء اهٞس ُؼ٬ص ٝإ أ ٠ُٝحُ٘خّ رخرٖ
َٓٗ٧ ْ٣خ ; اٗ ْ٤ُ ٚرٝ ٢٘٤رٗ ٚ٘٤زٌٛٝ } ٢ح حُي ٞٛ ٖ٣ى ٖ٣ح ّ٬ٓ٩حٌُ٣ ٫ ١وزَ هللا ى٘٣خ
ؿ ٖٓ ٫ َٙ٤ح ٖٓ ٫ٝ ٖ٤ُٝ٧ح٥هَ ٖ٣كبٕ ؿٔ٤غ حٗ٧ز٤خء ػِ ٠ى ٖ٣ح ّ٬ٓ٩هخٍ هللا طؼخُ٠
ػٖ ٗٞف { ٝحطَ ػِٗ ْٜ٤زؤ ٗٞف اً هخٍ ُو٣ ٚٓٞخ ه ّٞإ ًخٕ ًزَ ػِٓ ٌْ٤وخٓ ٝ ٢طًٌ١َ٤
رآ٣خص هللا كؼِ ٠هللا طًِٞض كؤؿٔؼٞح أًَْٓ ًَٗٝخءًْ } اُ ٠هٝ { : ُٚٞأَٓص إٔ إًٔٞ
ٖٓ حُِٔٔٔٝ . } ٖ٤هخٍ ػٖ ارَحَ٣ ٖٓٝ { : ْ٤ٛؿذ ػٖ ِٓش ارَح ْ٤ٛآ ٖٓ ٫لٗ ٚلٔ ٚ؟
} اُ ٠ه { ; ُٚٞاً هخٍ ٍُ ٚر ٚأِْٓ هخٍ أِٓٔض َُد حُؼخُٔ } ٖ٤اُ ٠ه { : ُٚٞك ٬طٔٞطٖ
اٝ ٫أٗظْ ِٓٔٔٝ } ٕٞهخٍ ػٖ ٓ٣ { : ٠ٓٞخ ه ّٞإ ً٘ظْ آٓ٘ظْ رخهلل كؼِ ٚ٤طًِٞٞح إ ً٘ظْ
ِٓٔٔٝ } ٖ٤هخٍ ك ٢هزَ حُٔٔ٤ق ٝ { :اً أٝك٤ض اُ ٠حُلٞحٍ ٖ٤٣إٔ آٓ٘ٞح رٝ ٢رَٓ٢ُٞ
هخُٞح آٓ٘خ ٝحٜٗي رؤٗ٘خ ِٓٔٔٝ } ٕٞهخٍ ك ٖٔ٤طويّ ٖٓ حٗ٧ز٤خء ٣ { :لٌْ رٜخ حُ٘ز ٕٞ٤حٌُٖ٣
أِٓٔٞح ٌُِٛ ٖ٣خىٝح } ٝهخٍ ػٖ رِو ْ٤أٜٗخ هخُض ٍ { :د اٗ ٢ظِٔض ٗلٔٝ ٢أِٓٔض ٓغ
ِٓٔ٤خٕ هلل ٍد حُؼخُٔ } ٖ٤كخ٣ ّ٬ٓ٩ظ ٖٔ٠حٓ٫ظٔ ّ٬هلل ٝكي ; ٙكٖٔ حٓظِْٔ ُُٝ ٚـَٙ٤
ًخٕ ًَٓ٘خ ٔ٣ ُْ ٖٓٝظِْٔ ًُ ٚخٕ ٓٔظٌزَح ػٖ ػزخىطٝ ٚحَُٔ٘ى رٝ ٚحُٔٔظٌزَ ػٖ
ػزخىطً ٚخكَ ٝحٓ٫ظٔٝ ُٚ ّ٬كي٣ ٙظ ٖٔ٠ػزخىطٝ ٚكي١ٝ ٙخػظٝ ٚكي . ٙكٌٜح ى ٖ٣حّ٬ٓ٩
حٌُ٣ ٫ ١وزَ هللا ؿًُٝ ; َٙ٤ي اٗٔخ ٌٕٞ٣رؤٕ ٣طخع كٝ ًَ ٢هض رلؼَ ٓخ أَٓ ر ٚكًُ ٢ي
حُٞهض ; كبًح أَٓ ك ٢أ ٍٝح َٓ٧رخٓظوزخٍ حُٜوَس ػْ أَٓٗخ ػخٗ٤خ رخٓظوزخٍ حٌُؼزش ً :خٕ
ًَ ٖٓ حُلؼِ ٖ٤ك ٖ٤أَٓ ر ٚىحه ٬ك ٢ح ّ٬ٓ٩كخُي ٞٛ ٖ٣حُ ٢حػش ٝحُؼزخىس ُ ٚك ٢حُلؼِ; ٖ٤
ٝاٗٔخ ط٘ٞع رؼ ٍٞٛ ٞحُلؼَ ٝ ٞٛٝؿ ٚحُٔ ٠ِٜكٌٌُي حََُٓ ىٝ ْٜ٘٣حكي ٝإ ط٘ٞػض
حَُ٘ػش ٝحُٜٔ٘خؽ ٝحُٞؿٝ ٚحُٔ٘ٔي ; كبٕ ًُي ٘ٔ٣ ٫غ إٔ ٌٕٞ٣حُيٝ ٖ٣حكيح ًٔخ ُْ ٘ٔ٣غ
ًُي ك٣َٗ ٢ؼش حَُٓ ٍٞحُٞحكي ٝهللا طؼخُ ٠ؿؼَ ٖٓ ى ٖ٣حََُٓ :إٔ أ٣ ُْٜٝزَ٘ دآهَْٛ
58
٣ٝئٖٓ رٝ ٚآهَٜ٣ ْٛيم رؤ٣ٝ ُْٜٝئٖٓ ر ٚهخٍ هللا طؼخُٝ { : ٠اً أهٌ هللا ٓ٤ؼخم حُ٘زٖ٤٤
ُٔخ آط٤ظٌْ ٖٓ ًظخد ٝكٌٔش ػْ ؿخءًْ ٍٜٓٓ ٍٞيم ُٔخ ٓؼٌْ ُظئٖٓ٘ رُٝ ٚظ٘ َٜٚٗهخٍ
} أأهٍَطْ ٝأهٌطْ ػِ ًٌُْ ٠ا ١َٛهخُٞح أهٍَٗخ هخٍ كخٜٗيٝح ٝأٗخ ٓؼٌْ ٖٓ حُ٘خٛيٖ٣
هخٍ حرٖ ػزخّ ٣ ُْ :زؼغ هللا ٗز٤خ ا ٫أهٌ ػِ ٚ٤حُٔ٤ؼخم ُجٖ رؼغ ٓلٔي ٞٛٝك٤ُ ٢ئٖٓ٘
رٝ َٜٚٗ٘٤ُٝ ٚأَٓ ٙإٔ ٣ؤهٌ حُٔ٤ؼخم ػِ ٠أٓظُ ٚجٖ رؼغ ٓلٔي ْٛٝأك٤خء ُ٤ئٖٓ٘ رٚ
ٝ َٜٚٗ٘٤ُٝهخٍ طؼخُٝ { : ٠أُِٗ٘خ اُ٤ي حٌُظخد رخُلن ٜٓيهخ ُٔخ ر٣ ٖ٤ي ٖٓ ٚ٣حٌُظخد
٘ٔ٤ٜٓٝخ ػِ ٚ٤كخكٌْ ر ْٜ٘٤رٔخ أٍِٗ هللا ٫ٝطظزغ أٞٛحء ْٛػٔخ ؿخءى ٖٓ حُلن ٌَُ ؿؼِ٘خ
ٌْٓ٘ َٗػش ٜ٘ٓٝخؿخ } ٝؿؼَ حٔ٣٩خٕ ٓظُٓ٬خ ًٝلَ ٖٓ هخٍ :اٗ ٚآٖٓ رزؼًٝ ٞلَ
رزؼ ٞهخٍ هللا طؼخُ { : ٠إ حٌٌُ٣ ٖ٣لَ ٕٝرخهلل ٣َ٣ٝ ٍِٚٓٝي ٕٝإٔ ٣لَهٞح ر ٖ٤هللا
رًُ ٖ٤ي ٓز{ } ٬٤ ٣ٝ ٍِٚٓٝوٗ ُٕٞٞئٖٓ رزؼٌٗٝ ٞلَ رزؼ٣َ٣ٝ ٞي ٕٝإٔ ٣ظوٌٝح
أُٝجي ْٛحٌُخكَ ٕٝكوخ } ٝهخٍ طؼخُ { : ٠أكظئٓ٘ ٕٞرزؼ ٞحٌُظخد ٝطٌلَ ٕٝرزؼ ٞكٔخ
ؿِحء ٖٓ ٣لؼَ ًُي ٌْٓ٘ ا ٫هِ ١ك ٢حُل٤خس حُيٗ٤خ ّٞ٣ٝحُو٤خٓش َ٣ى ٕٝاُ ٠أٗي حُؼٌحد
} اُ ٠ه { : ُٚٞطؼِٔٝ } ٕٞهي هخٍ ُ٘خ { :هُٞٞح آٓ٘خ رخهلل ٓٝخ أٍِٗ اُ٘٤خ ٓٝخ أٍِٗ اُ٠
ارَحٝ ْ٤ٛآٔخػٝ َ٤آلخم ٣ٝؼوٞد ٝحٓ٧زخٓٝ ١خ أٝطٝ ٠ٓٞٓ ٢ػٓٝ ٠ٔ٤خ أٝط٢
حُ٘زٍ ٖٓ ٕٞ٤رٗ ٫ ْٜلَم ر ٖ٤أكي ٓ٘ٗٝ ْٜلٖ ُ { } ِٕٞٔٔٓ ٚكبٕ آٓ٘ٞح رٔؼَ ٓخ آٓ٘ظْ
ر ٚكوي حٛظيٝح ٝإ طُٞٞح كبٗٔخ ْٛكٗ ٢وخم كٌٔ٤ل ٌْٜ٤هللا ٞٛٝحُٔٔ٤غ حُؼِ } ْ٤كؤَٓٗخ إٔ
ٗو : ٍٞآٓ٘خ رٌٜح ًِٗٝ ٚلٖ ُ ِٕٞٔٔٓ ٚكٖٔ رِـظٍٓ ٚخُش ٓلٔي ٠ِٛهللا ػِ ِْٓٝ ٚ٤كِْ
٣وَ رٔخ ؿخء رِٔٔٓ ٌٖ٣ ُْ ٚخ ٓ ٫ٝئٓ٘خ ; رَ ً ٌٕٞ٣خكَح ٝإ ُػْ أٗ ِْٔٓ ٚأٓ ٝئٖٓ .
ًٔخ ًًَٝح أُٗٔ ٚخ أٍِٗ هللا طؼخُ٣ ٖٓٝ { : ٠زظؾ ؿ َ٤ح ّ٬ٓ٩ى٘٣خ كِٖ ٣وزَ ٓ٘ ٞٛٝ ٚك٢
ح٥هَس ٖٓ حُوخَٓ } ٖ٣هخُض ح ُٜٞ٤ى ٝحُٜ٘خٍ : ٟك٘لٖ ِٓٔٔ : ٕٞكؤٍِٗ هللا ٝ { :هلل
ػِ ٠حُ٘خّ كؾ حُز٤ض ٖٓ حٓظطخع آُ ٚ٤ز } ٬٤كوخُٞح ٗ ٫ :لؾ كوخٍ طؼخًُ ٖٓٝ { : ٠لَ
كبٕ هللا ؿ٘ ٢ػٖ حُؼخُٔ } ٖ٤كبٕ حٓ٫ظٔ ّ٬هلل ٣ ٫ظْ ا ٫رخ٩هَحٍ رٔخ ُ ٚػِ ٠ػزخىٖٓ ٙ
كؾ حُز٤ض ; ًٔخ هخٍ ٠ِٛهللا ػِ { " : ِْٓٝ ٚ٤ر٘ ٢ح ّ٬ٓ٩ػِ ٠هْٔ ٜٗ :خىس إٔ ٫
59
اُ ٚا ٫هللا ٝ ,إٔ ٓلٔيح ٍٓ ٍٞهللا ٝ ,اهخّ حُ٬ٜس ٝ ,ا٣ظخء حًُِخس ٠ٍٓ ّٞٛٝ ,خٕ ,
ٝكؾ حُز٤ض } ٌُٜٝح ُٔخ ٝهق حُ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػِ ِْٓٝ ٚ٤رؼَكش أٍِٗ هللا طؼخُ { : ٠حُّٞ٤
ى٘٣خ } ٝهي ط٘خُع حُ٘خّ أًِٔض ٌُْ ىٝ ٌْ٘٣أطٔٔض ػِٗ ٌْ٤ؼٔظ٤ٍٟٝ ٢ض ٌُْ حّ٬ٓ٩
" ِٗ ٞٛٝحع ُلظ " ٢كبٕ ك ٖٔ٤طويّ ٖٓ أٓش ٓٝ ٠ٓٞػ ِٕٞٔٔٓ ْٛ َٛ ٠ٔ٤أّ ٫؟
ح ّ٬ٓ٩حُوخ ٙحٌُ ١رؼغ هللا رٓ ٚلٔيح ٠ِٛهللا ػِ ِْٓٝ ٚ٤حُٔظ٣َُ٘ ٖٔ٠ؼش حُوَإٓ :
ُ ْ٤ػِ ٚ٤ا ٫أٓش ٓلٔي ٠ِٛهللا ػِٝ ِْٓٝ ٚ٤ح ّ٬ٓ٩حُ ّٞ٤ػ٘ي ح٬١٩م ٣ظ٘خٌٛ ٍٝح
ٝأٓخ ح ّ٬ٓ٩حُؼخّ حُٔظ٘خ٣َٗ ٌَُ ٍٝؼش رؼغ هللا رٜخ ٗز٤خ كبٗ٣ ٚظ٘خ ٍٝآ ًَ ّ٬أٓش ٓظزؼش
ُ٘ز ٖٓ ٢حٗ٧ز٤خء .
{ ٍٝأّ حٓ ّ٬ٓ٩طِوخ ٜٗخىس إٔ ٫اُ ٚا ٫هللا ٝرٜخ رؼغ ؿٔ٤غ حََُٓ ًٔخ هخٍ طؼخُ٠
ُٝوي رؼؼ٘خ ك ًَ ٢أٓش ٍٓ ٫ٞإٔ حػزيٝح هللا ٝحؿظ٘زٞح حُطخؿٞص } ٝهخٍ طؼخُٓٝ { : ٠خ
أٍِٓ٘خ ٖٓ هزِي ٖٓ ٍٓ ٍٞاٞٗ ٫ك ٢اُ ٚ٤أٗ ٫ ٚاُ ٚا ٫أٗخ كخػزيٝ } ٕٝهخٍ ػٖ حُوِ: َ٤
{ ٝاً هخٍ ارَح٧ ْ٤ٛرٝ ٚ٤ه ٚٓٞاٗ٘ ٢رَحء ٓٔخ طؼزي { } ٕٝا ٫حٌُ ١كطَٗ ٢كبٜٗ٤ٓ ٚيٖ٣
} { ٝؿؼِٜخ ًِٔش رخه٤ش ك ٢ػوزُ ٚؼَِ٣ ْٜؿؼٝ } ٕٞهخٍ طؼخُ ٠ػ٘ { : ٚأكَأ٣ظْ ٓخ ً٘ظْ
طؼذى { } ٕٝأٗظْ ٝآرخإًْ ح٧هيٓ { } ٕٞكبٗ ْٜػي ٢ُ ٝاٍ ٫د حُؼخُٔٝ } ٖ٤هخٍ طؼخُ: ٠
{ هي ًخٗض ٌُْ أٓٞس كٔ٘ش ك ٢ارَحٝ ْ٤ٛحٌُٓ ٖ٣ؼ ٚاً هخُٞح ُو ْٜٓٞاٗخ رَآء ٌْٓ٘ ٔٓٝخ
طؼزي ٖٓ ٕٝى ٕٝهللا ًلَٗخ رٌْ ٝريح ر٘٘٤خ ٝر ٌْ٘٤حُؼيحٝس ٝحُزـ٠خء أريح كظ ٠طئٓ٘ٞح رخهلل
} ٝهخٍ { ٝحٓؤٍ ٖٓ أٍِٓ٘خ ٖٓ هزِي ٖٓ ٍِٓ٘خ أؿؼِ٘خ ٖٓ ى ٕٝحَُكٖٔ آُٜش ٣ؼزي} ٕٝ
؟ ًًَٝػٖ ًٍِٓٞ٘ : ٚف ٞٛٝى ٛٝخُق ٝؿ َْٛ٤أٗ ْٜهخُٞح ُو { : ْٜٓٞحػزيٝح هللا ٓخ
ٌُْ ٖٓ اُ ٚؿٝ } َٙ٤هخٍ ػٖ أ َٛحٌُٜق { :اٗ ْٜكظ٤ش آٓ٘ٞح رَرُٝ ْٜىٗخٛ ْٛي{ } ٟ
ٍٝرط٘خ ػِ ٠هِٞر ْٜاً هخٓٞح كوخُٞح ٍر٘خ ٍد حُٔٔٞحص ٝحٗ ُٖ ٍٝ٧يػ ٖٓ ٞى ٚٗٝاُٜخ
ُوي هِ٘خ اًح ٗططخ } اُ ٠ه { : ُٚٞكٖٔ أظِْ ٖٓٔ حكظَ ٟػِ ٠هللا ًٌرخ } ٝهي هخٍ ٓزلخٗٚ
{ :إ هللا ٣ ٫ـلَ إٔ َ٘٣ى ر٣ٝ ٚـلَ ٓخ ىًُ ٕٝي ُٖٔ ٘٣خء } ًًَ ًُي كٟٞٓ ٢ؼٖ٤
ٖٓ ًظخرٝ ٚهي ر ٖ٤كً ٢ظخر ٚحَُ٘ى رخُٔ٬ثٌش ٝ ,حَُ٘ى دحٗ٧ز٤خء ٝ ,حَُ٘ى رخٌُٞحًذ ,
60
ٝحَُ٘ى رخ٘ٛ٧خّ ٝ -أ َٛحَُ٘ى حَُ٘ى رخُ٘٤طخٕ -كوخٍ ػٖ حُٜ٘خٍ { : ٟحطوٌٝح
أكزخٍٍٛٝ ْٛزخٗ ْٜأٍرخرخ ٖٓ ى ٕٝهللا ٝحُٔٔ٤ق حرٖ َٓٓٝ ْ٣خ أَٓٝح ا٤ُ ٫ؼزيٝح اُٜخ
ٝحكيح ٫اُ ٚآ ٞٛ ٫زلخٗ ٚػٔخ ٝ } ًَٕٞ٘٣هخٍ طؼخُٝ { : ٠اً هخٍ هللا ٣خ ػ ْٟ٤حرٖ
َٓ ْ٣أأٗض هِض ُِ٘خّ حطوٌٝ ٢ٗٝأٓ ٢اُ ٖٓ ٖ٤ٜى ٕٝهللا هخٍ ٓ :زلخٗي ٓخ ٢ُ ٌٕٞ٣إٔ
أهٓ ٍٞخ ُ ٢ُ ْ٤رلن إ ً٘ض هِظ ٚكوي ػِٔظ ٚطؼِْ ٓخ كٗ ٢لٔ ٫ٝ ٢أػِْ ٓخ كٗ ٢لٔي اٗي
أٗض ػ ّ٬حُـٞ٤د } { ٓخ هِض ُ ْٜآ ٫خ أَٓط٘ ٢ر ٚإٔ حػزيٝح هللا ٍرٍٝ ٢رٌْ } ٝهخٍ
طؼخُ ّ { : ٠ح ًخٕ ُزَ٘ إٔ ٣ئط ٚ٤هللا حٌُظخد ٝحُلٌْ ٝحُ٘زٞس ػْ ٣وُِ٘ ٍٞخّ ًٞٗٞح ػزخىح
ُ ٖٓ ٢ى ٕٝهللا } اُ ٠ه٣ ٫ٝ { : ُٚٞؤًَْٓ إٔ طظوٌٝح حُٔ٬ثٌش ٝحُ٘ز ٖ٤٤أٍرخرخ أ٣ؤًَْٓ
رخٌُلَ رؼي اً أٗظْ ِٓٔٔ } ٕٞ؟ كز ٖ٤إٔ حطوخً حُٔ٬ثٌش ٝحُ٘ز ٖ٤٤أٍرخرخ ًلَ ٓٝؼِ ّٞإٔ
أكيح ٖٓ حُوِن ٍّ ِ٣ػْ إٔ حٗ٧ز٤خء ٝح٧كزخٍ ٝحَُٛزخٕ ٝحُٔٔ٤ق حرٖ َٓٗ ْ٣خًٍٞح هللا
ك ٢هِن حُٔٔٞحص ٝح . ٍٝ٧رَ ُ ٫ٝػْ أكي ٖٓ حُ٘خّ إٔ حُؼخُْ ُٛ ٚخٗؼخٕ ٓظٌخكجخٕ
ك ٢حُٜلخص ٝح٧كؼخٍ .رَ ٫ٝأػزض أكي ٖٓ ر٘ ٢آىّ اُٜخ ٓٔخ٣ٝخ هلل ك ٢ؿٔ٤غ ٛلخط ٚرَ
ػخٓش حًَُٔ٘ ٖ٤رخهلل ٓ :وَ ٕٝرؤٗٓ ٌٚ٣َٗ ْ٤ُ ٚؼِ ٚرَ ػخٓظ٣ ْٜوَ ٕٝإٔ حَُ٘٣ي
ِٓٔٞى ُٞٓ ٚحء ًخٕ ٌِٓخ أٗ ٝز٤خ أًًٞ ٝزخ أٔ٘ٛ ٝخ ; ًٔخ ًخٕ ًَٓ٘ ٞحُؼَد ٣و ُٕٞٞك٢
طِز٤ظُ " : ْٜز٤ي ٣َٗ ٫ي ُي اٌ٣َٗ ٫خ ُ ٞٛي طٌِٔٓٝ ٚخ ِٓي " كؤ ٍٍٞٓ َٛهللا ٠ِٛ
هللا ػِ ِْٓٝ ٚ٤رخُظٞك٤ي ٝهخٍ ُ { " :ز٤ي حُُِ ْٜز٤ي ُز٤ي ٣َٗ ٫ي ُي ُز٤ي إ حُلٔي
ٝحُ٘ؼٔش ُي ٝحُِٔي ٣َٗ ٫ي ُي } ٝهي ًًَ أٍرخد حُٔوخ٫ص ٓ :خ ؿٔؼٞح ٖٓ ٓوخ٫ص
حٝ ٖ٤ُٝ٧ح٥هَ ٖ٣ك ٢حَُِٔ ٝحُ٘لَ ٝحٍ٥حء ٝحُي٣خٗخص كِْ ٘٣وِٞح ػٖ أكي اػزخص َٗ٣ي
ٓ٘خٍى ُ ٚك ٢هِن ؿٔ٤غ حُٔوِٞهخص ٔٓ ٫ٝخػَ ُ ٚك ٢ؿٔ٤غ حُٜلخص ; رَ ٖٓ أػظْ ٓخ
ٗوِٞح كًُ ٢ي ه ٍٞحُؼ٘٣ٞش حٌُ٣ ٖ٣و ُٕٞٞرخ " ٖ٤ِٛ٧حُ٘ " ٝ " ٍٞحُظِٔش " ٝإٔ حٍُ٘ٞ
هِن حُوٝ , َ٤حُظِٔش هِوض حَُ٘ ػْ ًًَٝح ُ ْٜك ٢حُظِٔش ه : ٖ٤ُٞأكئٛخ :أٜٗخ ٓليػش
كظٌ ٖٓ ٕٞؿِٔش حُٔوِٞهخص ُٝ ٚحُؼخٗ : ٢أٜٗخ هئ٣ش ٌُٜ٘خ ُْ طلؼَ ا ٫حَُ٘ كٌخٗض ٗخهٜش
كً ٢حطٜخ ٙٝكخطٜخ ٓٝلؼ٫ٞطٜخ ػٖ حُ٘ٝ ٍٞهي أهزَ ٓزلخٗ ٚػٖ حًَُٔ٘ ٖٓ ٖ٤اهَحٍْٛ
61
ُٝ { :جٖ ٓؤُظ ٖٓ ْٜهِن حُٔٔٞحص رؤٕ هللا هخُن حُٔوِٞهخص ٓخ ر ٚ٘٤كً ٢ظخر ٚكوخٍ
ٝح٤ُ ٍٝ٧و ُٖٞهللا هَ أكَأ٣ظْ ٓخ طيػ ٖٓ ٕٞى ٕٝهللا إ أٍحىٗ ٢هللا رٖٛ َٛ َ٠
ًخٗلخص َٟٙأ ٝأٍحىٗ ٢رَكٔش ٌٔٔٓ ٖٛ َٛخ ص ٍكٔظ ٚهَ كٔز ٢هللا ػِ٣ ٚ٤ظًَٞ
حُٔظٝ } ًِٕٞٞهخٍ طؼخُ { : ٠هَ ُٖٔ ح ٖٓٝ ٍٝ٧كٜ٤خ إ ً٘ظْ طؼِٔ٤ٓ { } ٕٞو ُٕٞٞهلل
هَ أك ٬طًٌَ { } ٕٝهَ ٖٓ ٍد حُٔٔٞحص حُٔزغ ٍٝد حُؼَٕ حُؼظ٤ٓ { } ْ٤و ُٕٞٞهلل
هَ أك ٬طظو } ٕٞاُ ٠ه { ُٚٞكؤٗ ٠طٔلَ ٕٝ؟ } اُ ٠هٓ { ُٚٞخ حطوٌ هللا ٖٓ ُٝي ٓٝخ ًخٕ
ٓؼ ٖٓ ٚاُ ٚاًح ٌُٛذ ًَ اُ ٚرٔخ هِن ُٝؼ ٬رؼ ْٜ٠ػِ ٠رؼٓ ٞزلخٕ هللا ػٔخ ٜ٣لٕٞ
} ٝهخٍ ٓٝ { :خ ٣ئٖٓ أًؼَ ْٛرخهلل اٝ } ًَٕٞ٘ٓ ْٛٝ ٫رٌٜح ٝؿ٣ : َٙ٤ؼَف ٓخ ٝهغ ٖٓ
حُـِ ٢ك ٠ٔٔٓ ٢حُظٞك٤ي كبٕ ػخٓش حُٔظٌِٔ ٖ٤حٌُ٣ ٖ٣وٍَ ٕٝحُظٞك٤ي كً ٢ظذ حٌُّ٬
ٝحُ٘ظَ :ؿخ٣ظ ْٜإٔ ٣ـؼِٞح حُظٞك٤ي ( ػ٬ػش أٗٞحع ) .ك٤وٝ ٞٛ : ُٕٞٞحكي كً ٢حط٫ ٚ
هٔٝٝ , ُٚ ْ٤حكي كٛ ٢لخطٗ ٫ ٚزٝٝ , ُٚ ٚ٤حكي ك ٢أكؼخُ٣َٗ ٫ ٚي ُٝ ٚأٗ َٜحٞٗ٧حع
حُؼ٬ػش ػ٘ي ٞٛ ْٛحُؼخُغ " ٞٛٝطٞك٤ي ح٧كؼخٍ " ٞٛٝإٔ هخُن حُؼخُْ ٝحكي ٣ ْٛٝلظـٕٞ
ػًُِ ٠ي رٔخ ٖٓ ًٌَٚٗٝ٣ىُ ٫ش حُظٔخٗغ ٝؿَٛ٤خ ٣ٝظ٘ ٕٞإٔ ٌٛح ٞٛحُظٞك٤ي حُٔطِٞد ,
ٝإٔ ٌٛح ٓ ٞٛؼ٘ ٠هُ٘ٞخ ٫اُ ٚا ٫هللا كظ ٠هي ٣ـؼِٞح ٓؼ٘ ٠ح٤ُٜ٩ش حُويٍس ػِ ٠ح٫هظَحع
ُْ : ٓٝؼِ ّٞإٔ حًَُٔ٘ ٖٓ ٖ٤حُؼَد حٌُ ٖ٣رؼغ آُ ْٜ٤لٔي ٠ِٛهللا ػِ ِْٓٝ ٚ٤أ٫ٝ
ٌٞٗٞ٣ح ٣وخُل ٚٗٞكٌٛ ٢ح رَ ًخٗٞح ٣وَ ٕٝرؤ ٕ هللا هخُن ًَ ٗ٢ء كظ ٠اًٗ ْٜخٗٞح ٣وَٕٝ
رخُويٍ أ٠٣خ ٓ ْٛٝغ ٌٛح ًَٓ٘ ٕٞكوي طز ٖ٤إٔ ُ ْ٤ك ٢حُؼخُْ ٖٓ ٘٣خُع ك ٢أٌٛ َٛح
حَُ٘ى ; ٌُٖٝؿخ٣ش ٓخ ٣وخٍ :إ ٖٓ حُ٘خّ ٖٓ ؿؼَ رؼ ٞحُٔٞؿٞىحص هِوخ ُـ َ٤هللا
ًخُويٍ٣ش ٝؿٛ ٌُٖ ; َْٛ٤ئ٫ء ٣وَ ٕٝرؤٕ هللا هخُن حُؼزخى ٝهخُن هيٍ طٝ ْٜإ هخُٞح اْٜٗ
هِوٞح أكؼخًٌُُٝ ْٜي أ َٛحُلِٔلش ٝحُطزغ ٝحُ٘ـ ّٞحٌُ٣ ٖ٣ـؼِ ٕٞإٔ رؼ ٞحُٔوِٞهخص
ٓزيػش ُزؼ ٞحٓ ْٛ ٍٞٓ٧غ ح٩هَحٍ رخُٜخٗغ ٣ـؼِ ٌٙٛ ٕٞحُلخػ٬ص ٜٓٞ٘ػش ٓوِٞهش
٣ ٫و ُٕٞٞاٜٗخ ؿ٘٤ش ػٖ حُوخُن ٓ٘خًٍش ُ ٚك ٢حُوِن كؤٓخ ٖٓ أٌَٗ حُٜخٗغ كٌحى ؿخكي
ٓؼطَ ٍُٜخٗغ ًخُو ٍٞحٌُ ١أظ َٜكَػٝ ٕٞحٌُ ّ٬حٓ ٕ٥غ حًَُٔ٘ ٖ٤رخهلل حُٔوَٖ٣
62
رٞؿٞى ٙكبٕ ٌٛح حُظٞك٤ي حٌُ ١هٍَ٘٣ ٫ ٙٝخُػ ْٜكٛ ٚ٤ئ٫ء حًَُٔ٘ ٕٞرَ ٣وَ ٕٝرٓ ٚغ
أًٗٔ ًَٕٞ٘ٓ ْٜخ ػزض رخٌُظخد ٝحُٔ٘ش ٝح٩ؿٔخع ًٔٝخ ػِْ رخٟ٫طَحٍ ٖٓ ى ٖ٣حّ٬ٓ٩
ًٌُٝي " حُ٘ٞع حُؼخٗ ٞٛٝ - " ٢هٗ ٫ : ُْٜ ٞز ُٚ ٚ٤كٛ ٢لخط - ٚكبٗ ْ٤ُ ٚك ٢حٖٓ ْٓ٧
أػزض هئ٣خ ٓٔخػ ُٚ ٬كً ٢حطٞٓ ٚحء هخٍ اٗ٘٣ ٚخًٍ . ٚأ ٝهخٍ :اٗ ٫ ٚكؼَ ُ ; ٚرَ ٖٓ ٗزٚ
ر٤ٗ ٚجخ ٖٓ ٓوِٞهخط ٚكبٗٔخ ٘٣ز ٜٚر ٚك ٢رؼ ٞحٝ ٍٞٓ٧هي ػِْ رخُؼوَ حٓظ٘خع إٔ ُٚ ٌٕٞ٣
ٓؼَ ك ٢حُٔوِٞهخص ٘٣خًٍ ٚكٔ٤خ ٣ـذ أ٣ ٝـ ُ ٞأٔ٣ ٝظ٘غ ػِ ; ٚ٤كبٕ ًُي ٔ٣ظِِّ حُـٔغ
ر ٖ٤حُ٘ؤً ٖ٤٠٤خ طويّ ٝػِْ أ٠٣خ رخُؼوَ إٔ ًَ ٓٞؿٞى ٖ٣هخثٔ ٖ٤رؤٗلٜٔٔخ ك ٬ري رٜٔ٘٤خ
ٖٓ هيٍ ٓ٘ظَى ًخطلخهٜٔخ ك ٠ٔٔٓ ٢حُٞؿٞى ٝحُو٤خّ رخُ٘لْ ٝحٌُحص ٗٝلًُ ٞي كبٕ ٗل٢
ًُي ٣وظ ٢٠حُظؼط َ٤حُٔلٝ ٞاٗ ٫ ٚري ٖٓ اػزخص هٜخث ٚحَُرٞر ٢س ٝهي طويّ حٌُّ٬
ػًُِ ٠ي ػْ إ حُـ٤ٜٔش ٖٓ حُٔؼظُِش ٝؿ َْٛ٤أىٍؿٞح ٗل ٢حُٜلخص ك ٠ٔٔٓ ٢حُظٞك٤ي
كٜخٍ ٖٓ هخٍ :إ هلل ػِٔخ أ ٝهيٍس أ ٝاٗ َٟ٣ ٚك ٢ح٥هَس أ ٝإ حُوَإٓ ً ّ٬هللا ٍِٓ٘
ؿٓ َ٤وِٞم ٣و : ُٕٞٞاٗ٘ٓ ٚز ْ٤ُ ٚرٔٞكي ُٝحى ػِ ْٜ٤ؿ٬س حُلٓ٬لش ٝحُوَحٓطش ك٘لٞح
أٓٔخء ٙحُلٔ٘ٝ ٠هخُٞح ٖٓ :هخٍ إ هللا ػِ ْ٤هي َ٣ػِ ِ٣كٌ : ْ٤ك٘ٓ ٜٞز ْ٤ُ ٚرٔٞكي
ُٝحى ػِ ْٜ٤ؿ٬س حُـ٬س ٝهخُٞح ٛٞ٣ ٫ :ق رخُ٘ل ٫ٝ ٢ح٩ػزخص ; ٕ٧كٜٔ٘ٓ ًَ ٢خ ط٘زٜ٤خ
ُٛٝ ٚئ٫ء ًِٝ ْٜهؼٞح ٖٓ ؿْ٘ حُظ٘ز ٚ٤كٔ٤خ ٔٓ َٗ ٞٛخ كَٝح ٓ٘ ٚكبٗٗ ْٜزٜٙٞ
رخُٔٔظ٘ؼخص ٝحُٔؼيٓٝخص ٝحُـٔخىحص كَحٍح ٖٓ ط٘ز - ْٜٜ٤رِػٔ ُٚ - ْٜرخ٧ك٤خء ٓٝؼِّٞ
إٔ ٌٙٛحُٜلخص حُؼخرظش هلل ٫طؼزض ُ ٚػِ ٠كي ٓخ ٣ؼزض ُٔوِٞم أٓ ٞٛٝ ٬ٛزلخٗٚ
ٝطؼخًُٔ ْ٤ُ ٠ؼِ٢ٗ ٚء ٫كً ٢حط ٫ٝ ٚكٛ ٢لخط ٫ٝ ٚك ٢أكؼخُ ٚك ٬كَم ر ٖ٤اػزخص
حٌُحص ٝاػزخص حُٜلخص ; كبًح ُْ ٌٖ٣ك ٢اػزخص حٌُ حص اػزخص ٓٔخػِش ٌُِٝحص ٌٖ٣ ُْ :ك٢
اػزخص حُٜلخص اػزخص ٓٔخػِش ُ ٚكًُ ٢ي كٜخٍ ٛئ٫ء حُـ٤ٜٔش حُٔؼطِش ٣ـؼٌِٛ ٕٞح
طٞك٤يح ; ٣ٝـؼِٓ ٕٞوخرَ ًُي حُظ٘ز ٕٞٔٔ٣ٝ , ٚ٤أٗلٔ ْٜحُٔٞكيًٌُٝ ٖ٣ي " حُ٘ٞع حُؼخُغ
" ٞٛٝهٝ ٞٛ : ُْٜٞحكي ٫هٔ ُٚ ْ٤كً ٢حط ٚأ ٫ ٝؿِء ُ ٚأ ٫ ٝرؼُ ; ُٚ ٞلع ٓـَٔ
كبٕ هللا ٓزلخٗ ٚأكي ٔٛي ُْ ِ٣ي ُٞ٣ ُْٝي ً ُٚ ٌٖ٣ ُْٝلٞح أكي ; كٔ٤ظ٘غ ػِ ٚ٤إٔ ٣ظلَم أٝ
63
٣ظـِأ أ ٌٕٞ٣ ٝهي ًٍذ ٖٓ أؿِحء ; ٌُ٘٣ ْٜيٍؿ ٕٞكٌٛ ٢ح حُِلع ٗل ٢ػِ ٙٞػِ ٠ػَٗٚ
ٓٝزخ٘٣ظُ ٚوِوٝ ٚحٓظ٤خُ ٙػ٘ٗٝ ْٜلًُ ٞي ٖٓ حُٔؼخٗ ٢حُٔٔظِِٓش ُ٘لٝ ٚ٤طؼط٣ٝ ِٚ٤ـؼِٕٞ
ًُي ٖٓ حُظٞك٤ي كوي طز ٖ٤إٔ ٓخ ٚٗٞٔٔ٣طٞك٤يح :كٓ ٚ٤خ ٞٛكن ٝ ,كٓ ٚ٤خ ٞٛرخُٞٝ َ١
ًخٕ ؿٔ٤ؼ ٚكوخ ; كبٕ حًَُٔ٘ ٖ٤اًح أهَٝح رٌُي ًِ٣ ُْ ٚوَؿٞح ٖٓ حَُ٘ى حٌُٛٝ ١لْٜ
ر ٚك ٢حُوَإٓ ٝهخطِ ْٜػِ ٚ٤حَُٓ ٠ِٛ ٍٞهللا ػِ ; ِْٓٝ ٚ٤رَ ٫ري إٔ ٣ؼظَكٞح أٗ ٫ ٚاُٚ
ا ٫هللا ّ ٢ُٝحَُٔحى ( رخ ٞٛ ُٚ٩حُوخىٍ ػِ ٠ح٫هظَحع ًٔخ ظ٘ ٖٓ ٚظ٘ ٖٓ ٚأثٔش
حُٔظٌِٔ ٖ٤ك٤غ ظ٘ٞح إٔ ح٤ُٜ٩ش ٢ٛحُويٍس ػِ ٠ح٫هظَحع ى ٕٝؿٝ َٙ٤إٔ ٖٓ أهَ رؤٕ
هللا ٞٛحُوخىٍ ػِ ٠ح٫هظَحع ى ٕٝؿ َٙ٤كوي ٜٗي إٔ ٫اُ ٚا . ٞٛ ٫كبٕ حًًَُٔ٘ ٖ٤خٗٞح
٣وَ ٕٝرٌٜح ًٔ ًَٕٞ٘ٓ ْٛٝخ طويّ د٣خٗ ٚرَ ح ُٚ٩حُلن ٞٛحٌُٔ٣ ١ظلن رؤٕ ٣ؼزي ك ٜٞاُٚ
رٔؼ٘ٓ ٠ؤُ ٫ ; ٙٞاُ ٚرٔؼ٘ ٠آُٝ ; ٚحُظٞك٤ي إٔ ٣ؼزي هللا ٝكي٣َٗ ٫ ٙي ُٝ ٚحَٗ٩حى إٔ
; أ َٛح٩ػزخص ُِويٍ ٣ـؼَ ٓغ هللا اُٜخ آهَ ٝاًح طز ٖ٤إٔ ؿخ٣ش ٓخ ٣وٍَٛ ٙئ٫ء حُ٘ظخٍ
حَُرٞرٝ ٢إٔ هللا ٍد ًَ ٗ٢ء ٓٝغ ٌٛح كخًَُٕٔ٘ٞ
س حُٔ٘ظٔز ٕٞاُ ٠حُٔ٘ش اٗٔخ ٞٛطٞك٤ي
ًخٗٞح ٓوَ ٖ٣رٌُي ٓغ أًٌُٗٝ ًَٕٞ٘ٓ ْٜي ٞ١حثق ٖٓ أ َٛحُظٜٞف ٝحُٔ٘ظٔز ٖ٤اُ٠
حُٔؼَكش ٝحُظلو٤ن ٝحُظٞك٤ي :ؿخ٣ش ٓخ ػ٘ي ٖٓ ْٛحُظٞك٤ي ٜٞٗ ٞٛى ٌٛح حُظٞك٤ي ٝإٔ
ػٖ ٜ٘٣ي إٔ هللا ٍد ًَ ٗ٢ء ٝ ٌٚ٤ِٓٝهخُؤ٤ٓ ٫ ٚخ اًح ؿخد حُؼخٍف رٔٞؿٞىٙ
ٝؿٞىٝ ٙرٜٔ٘ٞى ٙػٖ ٜٗٞىٝ ٙرٔؼَٝك ٚػٖ ٓؼَكظٝ ٚىهَ ك ٢ك٘خء طٞك٤ي حَُرٞر٤ش
رل٤غ ٣ل٘٣ٝ ٌٖ٣ ُْ ٖٓ ٠زو ٍِ٣ ُْ ٖٓ ٠كٌٜح ػ٘ي ٞٛ ْٛحُـخ٣ش حُظ ٫ ٢ؿخ٣ش ٍٝحءٛخ
ٓٝؼِ ّٞإٔ ٌٛح ٞٛطلو٤ن ٓخ أهَ ر ٚحًَُٔ٘ ٖٓ ٕٞحُظٞك٤ي َ٤ٜ٣ ٫ٝحَُؿَ رٔـَى ٌٛح
٤ُٝ ٌٕٞ٣خ هلل أٓ ٖٓ ٝخىحص ح٤ُٝ٧خء ١ٝخثلش ٖٓ أَٛ حُظٞك٤ي ِٓٔٔخ ك ٬٠ػٖ إٔ
حُظٜٞف ٝحُٔؼَكش ٣ :وٌٍَٛ ٕٝح حُظٞك٤ي ٓغ اػزخص حُٜلخص ك٤ل٘ ٕٞك ٢طٞك٤ي حَُرٞر٤ش
ٝ ,آهٌَٛ ٕٞٔ٠٣ ٕٝح اُٗ ٠ل ٢حُٜلخص ٓغ اػزخص حُوخُن ُِؼخُْ حُٔزخُٔ ٖ٣وِٞهخطٚ
ك٤يهِ ٕٞك ٢حُظؼطٓ َ٤غ ٌٛح ٌٛٝ ,ح َٗ ٖٓ كخٍ ًؼ ٖٓ َ٤حُْ ًًَٗٝ ٖ٤خٕ ؿ٘٣ ْٜل٢
حُٜلخص ٣ٝو ٍٞرخُـزَ كٌٜح طلو٤ن ه ٍٞؿ ٌُٚ٘ ْٜاًح أػزض حٝ َٓ٧حُ٘ٝ ٢ٜحُؼٞحد
64
; ٝحُؼوخد :كخٍم حًٌَُٔ٘ٛ ٖٓ ٖ٤ح حُٞؿ ٌُٖ ٚؿٜٔخ ٖٓٝحطزؼ٣ ٚو ٍٞرخٍ٩ؿخء
ك٠٤ؼق حٝ َٓ٧حُ٘ٝ ٢ٜحُؼٞحد ٝحُؼوخد ػ٘يٝ ٙحُ٘ـخٍ٣ش ٝحَُ٠حٍ٣ش ٝؿ٣ : َْٛ٤وَرٕٞ
ٖٓ ؿ ْٜكٔٓ ٢خةٍ حُويٍ ٝحٔ٣٩خٕ ٓغ ٓوخٍرظ ُٚ ْٜأ٠٣خ كٗ ٢ل ٢حُٜلخص .
ٝحٌُ٬ر٤ش ٝحٗ٧ؼَ٣ش :هٛ ٖٓ َ٤ئ٫ء ك ٢رخد حُٜلخص كبٗ٣ ْٜؼزظ ٕٞهلل حُٜلخص حُؼوِ٤ش
ٝ ,أثٔظ٣ ْٜؼزظ ٕٞحُٜلخص حُوزَ٣ش ك ٢حُـِٔش ًٔخ كِٜض أهٞحُ ْٜك ٢ؿٌٛ َ٤ح حُٟٔٞغ
ٝأٓخ ك ٢رخد حُويٍ ٔٓٝخثَ حٔٓ٧خء ٝح٧كٌخّ كؤمٝحُٓ ْٜظوخٍرش ٝ .حٌُ٬ر٤ش ْٛأطزخع أر٢
ٓلٔي ػزي هللا رٖ ٓؼ٤ي رٖ ً٬د حٌُِٓ ١ي حٗ٧ؼَ ١هطظٝ ٚأٛلخد حرٖ ً٬د
ًخُلخٍع حُٔلخٓزٝ , ٢أر ٢حُؼزخّ حُوٗٝ ٢ٔٗ٬لٔٛٞخ .ه ٖٓ َ٤حٗ٧ؼَ٣ش كٌٛ ٢ح ٌٛٝح
كٌِٔخ ًخٕ حَُؿَ اُ ٠حُِٔق ٝح٧ثٔش أهَد ًخٕ ه ُٚٞأػِٝ ٠أكٝ َ٠حٌَُحٓ٤ش ه ُْٜ ٞك٢
حٔ٣٩خٕ هٔ٣ ُْ ٌَ٘ٓ ٍٞزو ْٜاُ ٚ٤أكي ك٤غ ؿؼِٞح حٔ٣٩خٕ ه ٍٞحُِٔخٕ ٝإ ًخٕ ٓغ ػيّ
طٜي٣ن حُوِذ ك٤ـؼِ ٕٞحُٔ٘خكن ٓئٓ٘خ ; ٌُ٘٣ ٚوِي ك ٢حُ٘خٍ كوخُلٞح حُـٔخػش ك ٢حْٓ٫
ى ٕٝحُلٌْ ٝ ,أٓخ ك ٢حُٜلخص ٝحُويٍ ٝحُٞػ٤ي ك ْٜأٗز ٖٓ ٚأًؼَ ٞ١حثق حٌُ ّ٬حُظ ٢ك٢
أهٞحُٜخ ّ هخُلش ُِٔ٘ش ٝأٓخ حُٔؼظُِش ك٘٣ ْٜل ٕٞحُٜلخص ٣ٝوخٍر ٕٞه ٍٞؿ٘٣ ٌُْٜ٘ ْٜلٕٞ
حُويٍ ; كٝ ْٜإ ػظٔٞح حٝ َٓ٧حُ٘ٝ ٢ٜحُٞػي ٝحُٞػ٤ي ; ٝؿِٞح ك ; ٚ٤كٌٌ٣ ْٜر ٕٞرخُويٍ
كلٞٗ ْٜ٤ع ٖٓ حَُ٘ى ٖٓ ٌٛح حُزخد ٝ ,ح٩هَحٍ رخٝ َٓ٧حُ٘ٝ ٢ٜحُٞػي ٝحُٞػ٤ي ٓغ اٌٗخٍ
حُويٍ ه ٖٓ َ٤ح٩هَحٍ رخُويٍ ٓغ اٌٗخٍ حٝ َٓ٧حُ٘ٝ ٢ٜحُٞػي ٝحُٞػ٤ي ٌُٜٝح ُْ ٌٖ٣ك٢
ُٖٓ حُٜلخرش ٝحُظخرؼ٘٣ ٖٓ ٖ٤ل ٢حٝ َٓ٧حُ٘ٝ ٢ٜحُٞػي ٝحُٞػ٤ي ًٝخٕ هي ٗزؾ كْٜ٤
حُويٍ٣ش ًٔخ ٗزؾ ك ْٜ٤حُوٞحٍؽ :حُلَ٣ٍٝش ٝاٗٔخ ٣ظ ٖٓ َٜحُزيع أٓ ٫ٝخ ًخٕ أهل٠
ًِٔٝخ ٟؼق ٖٓ ٣و ّٞر٘ ٍٞحُ٘زٞس ه٣ٞض حُزيػش ف ٛئ٫ء حُٔظٜٞك ٕٞحٌُٜ٘٣ ٖ٣يٕٝ
حُلو٤وش حٌُ٤ٗٞش ٓغ اػَح ْٜٟػٖ حٝ َٓ٧حُ٘ ٖٓ َٗ : ٢ٜحُويٍ٣ش حُٔؼظُِش ٗٝل: ْٛٞ
ٗ ُٞ { :خء هللا ٓخ أُٝجي ٘٣ز ٕٜٞحُٔـٛٝ ّٞئ٫ء ٘٣ز ٕٜٞحًَُٔ٘ ٖ٤حٌُ ٖ٣هخُٞح
أًَٗ٘خ ٫ٝآرخإٗخ ٫ٝكَٓ٘خ ٖٓ ٗ٢ء } ٝحًَُٔ٘ ٖٓ َٗ ٕٞحُٔـ ّٞكٌٜح أ َٛػظْ٤
ػَ ٟحُِْٔٔ إٔ ٣ؼَك ; ٚكبٗ ٚأ َٛح ّ٬ٓ٩حٌُ٣ ١ظٔ ِ٤ر ٚأ َٛحٔ٣٩خٕ ٖٓ أ َٛحٌُلَ
65
ٞٛٝحٔ٣٩خٕ رخُٞكيحٗ٤ش ٝحَُٓخُش ٜٗ :خىس إٔ ٫اُ ٚا ٫هللا ٝإٔ ٓلٔيح ٍٓ ٍٞهللا ٝ .هي
ٝهغ ًؼ ٖٓ َ٤حُ٘خّ ك ٢ح٩ه ٍ٬رلو٤وش ٖ٣ٌٛح ٖ٤ِٛ٧أ ٝأكئٛخ ٓغ ظ٘ ٚأٗ ٚك ٢ؿخ٣ش
حُظلو٤ن ٝحُظٞك٤ي ٝحُؼِْ ٝحُٔؼَكش .
٘٣ ٫ :ـ ٖٓ ٚ٤ػٌحد هللا إ ُْ كبهَحٍ حَُٔ٘ى رؤٕ هللا ٍد ًَ ٗ٢ء ٝ ٌٚ٤ِٓٝهخُوٚ
٣وظَٕ ر ٚاهَحٍ ٙرؤٗ ٫ ٚاُ ٚا ٫هللا كٔ٣ ٬ظلن حُؼزخىس أكي اٝ ; ٞٛ ٫إٔ ٓلٔيح ٍٓ ٍٞهللا
-: ك٤ـذ طٜي٣و ٚكٔ٤خ أهزَ ١ٝخػظ ٚكٔ٤خ أَٓ ك ٬ري ٖٓ حٌُ ّ٬ك ٖ٣ٌٛ ٢حٖ٤ِٛ٧
ح َٛ٧ح " ٍٝ٧طٞك٤ي ح٤ُٜ٩ش " كبٗٓ ٚزلخٗ ٚأهزَ ػٖ حًًَُٔ٘ٔ ٖ٤خ طويّ رؤٗ ْٜأػزظٞح
ٓٝخث ٢رٝ ْٜ٘٤ر ٖ٤هللا ٣يػ٣ٝ ْٜٗٞظوٌٗ ْٜٗٝلؼخء ري ٕٝإً هللا هخٍ طؼخُ٣ٝ { : ٠ؼزيٕٝ
ٖٓ ى ٕٝهللا ٓخ ٘٣ ٫ٝ َْٛ٠٣ ٫لؼ٣ٝ ْٜوٛ ُٕٞٞئ٫ء ٗلؼخإٗخ ػ٘ي هللا هَ أط٘زج ٕٞهللا رٔخ
٣ ٫غُْ ك ٢حُٔٔٞحص ٫ٝك ٢حٓ ٍٝ٧زلخٗٝ ٚطؼخُ ٠ػٔخ } ًَٕٞ٘٣كؤهزَ إٔ ٛئ٫ء
حٌُ ٖ٣حطوٌٝح ٛئ٫ء ٗلؼخء ًَٓ٘ٝ ٕٞهخٍ طؼخُ ٠ػٖ ٓئٖٓ ٓٝ { ْ٣خ ُ ٫ ٢أػزي حٌُ١
كطَٗٝ ٢اُ ٚ٤طَؿؼ { } ٕٞأأطوٌ ٖٓ ى ٚٗٝآُٜش إ َ٣ىٕ حَُكٖٔ ر ٫ َ٠طـٖ ػ٘٢
ٗلخػظ٤ٗ ْٜجخ ٘٣ ٫ٝوٌ { } ٕٝاٗ ٢اًح ُلٓ ٍ٬ٟ ٢ز { } ٖ٤اٗ ٢آٓ٘ض رَرٌْ كخٓٔؼ} ٕٞ
ٝهخٍ طؼخُُٝ { : ٠وي ؿجظٔٗٞخ كَحىًٔ ٟخ هِو٘خًْ أَٓ ٍٝس ٝطًَظْ ٓخ هُ٘ٞخًْ ٍٝحء
ظٓٝ ًٍْٜٞخ َٗٓ ٟؼٌْ ٗلؼخءًْ حٌُُ ٖ٣ػٔظْ أٗ ْٜكًَٗ ٌْ٤خء ُوي طوطغ رَٟٝ ٌْ٘٤
ػٌْ٘ ٓخ ً٘ظْ طِػٔ } ٕٞكؤهزَ ٓزلخٗ ٚػٖ ٗلؼخث ْٜأُٗ ْٜػٔٞح أٗ ْٜكًَٗ ْٛ ٢خء ,
ٝهخٍ طؼخُ { : ٠أّ حطوٌٝح ٖٓ ى ٕٝهللا ٗلؼخء هَ أً ُٞ ٝخٗٞح ٤ٗ ٌِٕٞٔ٣ ٫جخ ٣ ٫ٝؼوِٕٞ
} { هَ هلل حُ٘لخػش ؿٔ٤ؼخ ُِٓ ٚي حُٔٔٞحص ٝح ٍٝ٧ػْ اُ ٚ٤طَؿؼٝ , } ٕٞهخٍ طؼخُ: ٠
{ ٓخ ٌُْ ٖٓ ىٗ ٫ٝ ٢ُٝ ٖٓ ٚٗٝل٤غ } ٝ ,هخٍ طؼخُٝ { : ٠أٌٍٗ ر ٚحٌُ٣ ٖ٣وخك ٕٞإٔ
} ٝ ,هخٍ طؼخًُ ٖٓ { : ٠ح حٌُ١ ٣لَ٘ٝح اٍُ ٠ر ٖٓ ُْٜ ْ٤ُ ْٜىٗ ٫ٝ ٢ُٝ ٚٗٝل٤غ
٘٣لغ ػ٘ي ٙا ٫ربًٗٝ , } ٚهخٍ طؼخُٝ { : ٠هخُٞح حطوٌ حَُكٖٔ ُٝيح ٓزلخٗ ٚرَ ػزخى
ٌَٓٓٔ٣ ٫ { } ٕٞزو ٚٗٞرخُو ْٛٝ ٍٞرؤَٓ٣ ٙؼِٔ٣ { } ٕٞؼِْ ٓخ ر ٖ٤أ٣يٓٝ ْٜ٣خ هِلْٜ
٘٣ ٫ٝلؼ ٕٞا ُٖٔ ٫حٍط ٖٓ ْٛٝ ٠٠ه٘٤ظ٘ٓ ٚلوٝ } ٕٞهخٍ طؼخُِٓ ٖٓ ًْٝ { : ٠ي
66
} ٝهخٍ ك ٢حُٔٔٞحص ٫طـ٘ٗ ٢لخػظ٤ٗ ْٜجخ ا ٖٓ ٫رؼي إٔ ٣ؤًٕ هللا ُٖٔ ٘٣خء ٠َٟ٣ٝ
طؼخُ { : ٠هَ حىػٞح حٌُُ ٖ٣ػٔظْ ٖٓ ى ٕٝهللا ٓ ٌِٕٞٔ٣ ٫ؼوخٍ ًٍس ك ٢حُٔٔٞحص ٫ٝك٢
حٓٝ ٍٝ٧خ ُ ْٜكٜٔ٤خ ٖٓ َٗى ٓٝخ ُ ٖٓ ْٜ٘ٓ ٚظ ٫ٝ { } َ٤ٜط٘لغ حُ٘لخػش ػ٘ي ٙا٫
ُٖٔ إًٔ ُٝ , } ٚهخٍ طؼخُ { : ٠هَ حىػٞح حٌُُ ٖ٣ػٔظْ ٖٓ ى ٚٗٝكً٘ ٌِٕٞٔ٣ ٬ق حَُ٠
ػٌْ٘ ٫ٝطل { } ٬٣ٞأُٝجي حٌُ٣ ٖ٣يػ٣ ٕٞزظـ ٕٞاٍُ ٠ر ْٜحُِ٤ٓٞش أ ْٜ٣أهَد َ٣ٝؿٕٞ
ٍكٔظ٣ٝ ٚوخك ٕٞػٌحر ٚإ ػٌحد ٍري ًخٕ ٓلٌٍٝح } هخٍ ١خثلش ٖٓ حُِٔق ً :خٕ هّٞ
٣يػ ٕٞحُؼِٝ َ٣حُٔٔ٤ق ٝحُٔ٬ثٌش كؤٍِٗ هللا ٌٙٛح٣٥ش ٣ز ٖ٤كٜ٤خ إٔ حُٔ٬ثٌش ٝحٗ٧ز٤خء
٣ظوَر ٕٞاُ ٠هللا َ٣ٝؿٍ ٕٞكٔظ٣ٝ ٚوخك ٕٞػٌحر ٖٓٝ ٚطلو٤ن حُظٞك٤ي :إٔ ٣ؼِْ إٔ هللا
طؼخُ ٠أػزض ُ ٚكوخ ًَٚ٘٣ ٫كٓ ٚ٤وِٞم ; ًخُؼزخىس ٝحُظٝ ًَٞحُوٞف ٝحُو٘٤ش ٝحُظوٟٞ
ًٔخ هخٍ طؼخٍ ٫ { : ٟطـؼَ ٓغ هللا اُٜخ آهَ كظوؼي ٌٓٓٓٞخ ٓوٌٝ } ٫ٝهخٍ طؼخُ { : ٠اٗخ
أُِٗ٘خ اُ٤ي حٌُظخد رخُلن كخػزي هللا ٓوِٜخ ُ ٚحُيٝ } ٖ٣هخٍ طؼخُ { : ٠هَ اٗ ٢أَٓص إٔ
أػزي هللا ٓوِٜخ ُ ٚحُيٝ } ٖ٣هخٍ طؼخُ { : ٠هَ أكـ َ٤هللا طؤَٓ ٢ٗٝأػزي أٜ٣خ حُـخ} ِٕٞٛ
اُ ٠ه { : ُٚٞحٍٗخًَ ٖٓ ًَٝ } ٖ٣حََُٓ ٣وُ ٍٞو { : ٚٓٞحػزيٝح هللا ٓخ ٌُْ ٖٓ اُ ٚؿَٙ٤
} { ٝػِ ٠هللا } ٝهي هخٍ طؼخُ ٠ك ٢حُظٝ { : ًَٞػِ ٠هللا كظًِٞٞح إ ً٘ظْ ٓئٖٓ٘٤
كِ٤ظ ًَٞحُٔئٓ٘ٝ } ٕٞهخٍ { :هَ كٔز ٢هللا ػِ٣ ٚ٤ظ ًَٞحُٔظٝ } ًِٕٞٞهخٍ طؼخُ{ : ٠
ُٞٝأٍٟٗٞ ْٜح ٓخ آطخ ْٛهللا ٝ ُٚ ٍٞٓٝهخُٞح كٔز٘خ هللا ٓ٤ئط٘٤خ هللا ٖٓ ك ٍُٚٞٓٝ ِٚ٠اٗخ
اُ ٠هللا ٍحؿز . } ٕٞكوخٍ ك ٢ح٩ط٤خٕ ٓ { :خ آطخ ْٛهللا ٝ } ٍُٚٞٓٝهخٍ ك ٢حُظ{ : ًَٞ
ٝهخُٞح كٔز٘خ هللا } ٣ ُْٝوَ ٕ٧ ; ٍُٚٞٓٝ :ح٩ط٤خٕ ٞٛح٩ػطخء حَُ٘ػًُٝ ٢ي ٣ظٖٔ٠
ح٩رخكش ٝح٩ك ٍ٬حٌُ ١رِـ ٚحَُٓ ٍٞكبٕ حُق ٓ ٍ٫خ أكِٝ ٚحُلَحّ ٓخ كَٓٝ ٚحُيٓ ٖ٣خ
َٗػ ٚهخٍ طؼخُٓٝ { : ٠خ آطخًْ حَُٓ ٍٞكوٌٓٝ ٙٝخ ٜٗخًْ ػ٘ ٚكخٗظٜٞح } ٝأٓخ حُلٔذ
ك ٜٞحٌُخكٝ ٢هللا ٝكيً ٙخف ػزئً ٙخ هخٍ طؼخُ { : ٠حٌُ ٖ٣هخٍ ُ ْٜحُ٘خّ إ حُ٘خّ هي
ؿٔؼٞح ٌُْ كخه٘ ْٛٞكِحى ْٛأ٣خٗخ ٝهخُٞح كٔز٘خ هللا ٗٝؼْ حُ } ٍ ٢ًٞكٝ ٜٞكي ٙكٔزْٜ
} أ ١كٔزي ًِٝ , ْٜهخٍ طؼخُ٣ { : ٠خ أٜ٣خ حُ٘ز ٢كٔزي هللا ٖٓٝحطزؼي ٖٓ حُٔئٖٓ٘٤
67
ٝكٔذ ٖٓ حطزؼي ٖٓ حُٔئٓ٘ ٞٛ ٖ٤هللا كً ٜٞخك ْ٤ُٝ ًٌِْ ٌْ٤حَُٔحى إٔ هللا ٝحُٔئٖٓ٘٤
كٔزي ًٔخ ٣ظ٘ ٚرؼ ٞحُـخُط ٖ٤اً ٝ ٞٛكيً ٙخف ٗز ٞٛٝ ٚ٤كٔزٓ ْ٤ُ ٚؼٌٕٞ٣ ٖٓ ٚ
:كلٔزي ٝحُ٠لخى ٓ٤ق ٜٓ٘ي ٝ ٞٛا١ح ٙكٔزخ ٌَُِٓٛٝ ٍٞح ك ٢حُِـش ًو ٍٞحُ٘خػَ
ٝطو ٍٞحُؼَد :كٔزي ٣ُٝيح ىٍ ْٛأٌ٣ ١ل٤ي ٣ُٝيح ؿٔ٤ؼخ ىٍٝ ْٛهخٍ ك ٢حُوٞف
} ٝحُو٘٤ش ٝحُظو٣ ٖٓٝ { : ٟٞطغ هللا ٣ٝ ٍُٚٞٓٝوٖ هللا ٣ٝظو ٚكؤُٝجي ْٛحُلخثِٕٝ
كؤػزض حُطخػش هلل ٝحَُٓٝ ٍٞأػزض حُو٘٤ش ٝحُظن ٟٝهلل ٝكئً ٙخ هخٍ ٗٞف ػِ ٚ٤حُٔ: ّ٬
{ اٗٓ َ٣ٌٗ ٌُْ ٢ز { } ٖ٤إٔ حػزيٝح هللا ٝحطوٝ ٙٞأ٤١ؼ } ٕٞكـؼَ حُؼزخىس ٝحُظو ٟٞهلل
ٝكيٝ ٙؿؼَ حُطخػش َُِٓ ; ٍٞكبٗ٣ ٖٓ ٚطغ حَُٓ ٍٞكوي أ١خع هللا ٝ .هي هخٍ طؼخُ{ : ٠
ك ٬طو٘ٞح حُ٘خّ ٝحه٘ٝ } ٕٞهخٍ طؼخُ { : ٠ك ٬طوخكٝ ْٛٞهخك ٕٞإ ً٘ظْ ٓئٓ٘} ٖ٤
ٝهخٍ حُوِ َ٤ػِ ٚ٤حُٔ٤ًٝ { : ّ٬ق أهخف ٓخ أًَٗظْ ٫ٝطوخك ٕٞأٌْٗ أًَٗظْ رخهلل ٓخ ُْ
} { حٌُ ٖ٣آٓ٘ٞح ُْٝ ٍِ٘٣ر ٚػِِٓ ٌْ٤طخٗخ كؤ ١حُلَ٣و ٖ٤أكن رخ ٖٓ٧إ ً٘ظْ طؼِٕٔٞ
ِ٣زٔٞح أ٣خٗ ْٜرظِْ أُٝجي ُ ْٜحٜٓ ْٛٝ ٖٓ٧ظيٝ } ٕٝك ٢حُٜل٤ل ٖ٤ػٖ حرٖ ٓٔؼٞى أٗٚ
هخٍ ُٔ :خ ُِٗض ٌٙٛح٣٥ش ٗن ًُي ػِ ٠أٛلخد ٍٓ ٍٞهللا ٠ِٛهللا ػِٝ ِْٓٝ ٚ٤هخُٞح :
ٝأ٘٣خ ُْ ٣ظِْ ٗلٔ ٚ؟ كوخٍ حُ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػِ { " : ِْٓٝ ٚ٤اٗٔخ ٞٛحَُ٘ى أ ُْٝطٔٔؼٞح
اُ ٠ه ٍٞحُؼزي حُٜخُق :إ حَُ٘ى ُظِْ ػظٝ . } ْ٤هخٍ طؼخُ { : ٠كب٣خ ١كخٍٛز{ } ٕٞ
ٝا٣خ ١كخصهٌٛ ٖٓٝ } ٕٞح حُزخد إٔ حُ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػًِ ِْٓٝ ٚ٤خٕ ٣و ٍٞك ٢هطزظ{ " : ٚ
ٖٓ ٣طغ هللا ٍُٚٞٓٝكوي ٍٗي ٣ ٖٓٝؼٜٜٔخ كبٗ َ٠٣ ٫ ٚاٗ ٫لٔ َ٠٣ ُٖٝ ٚهللا ٗ٤جخ .
} ٝهخٍ ٫ٝ { " :طوُٞٞح ٓخ ٗخء هللا ٗٝخء ٓلٔي ٌُٖٝهُٞٞح ٓخ ٗخء هللا ػْ ٗخء ٓلٔي }
كل ٢حُطخػش :هَٕ حْٓ ح َُٓ ٍٞرخٓٔ ٚرلَف حُٞحٝ , ٝك ٢حُٔ٘٤جش :أَٓ إٔ ٣ـؼَ ًُي
, رلَف " ػْ " ًُٝي ١ ٕ٧خػش حَُٓ١ ٍٞخػش هلل كٖٔ أ١خع حَُٓ ٍٞكوي أ١خع هللا
٫ٝ , ١ٝخػش هللا ١خػش حَُٓ ٍٞرو٬ف حُٔ٘٤جش كِٔ٤ض ٓ٘٤جش أكي ٖٓ حُؼزخى ٓ٘٤جش هلل
ٓ٘٤جش هللا ٓٔظِِٓش ُٔ٘٤جش حُؼزخى رَ ٓخ ٗخء هللا ًخٕ ٝإ ُْ ٘٣ؤ حُ٘خّ ٓٝ ,خ ٗخء حُ٘خّ
ُْ ٌٖ٣إ ُْ ٘٣ؤ هللا .
68
ح َٛ٧حُؼخٗ : ٢كن حَُٓ ٠ِٛ ٍٞهللا ػِ . ِْٓٝ ٚ٤كؼِ٘٤خ إٔ ٗئٖٓ رٗٝ ٚط٤ؼٗٝ ٚظزؼٚ
ٗٝ ٚ٤َٟٗٝلزُ ِْٔٗٝ ٚلٌٔٝ ٚأٓؼخٍ ًُي هخٍ طؼخُ٣ ٖٓ { : ٠طغ حَُٓ ٍٞكوي أ١خع هللا
} ٝهخٍ طؼخُٝ { : ٠هللا ٍُٚٞٓٝأكن إٔ ٝ } ٍٟٙٞ١هخٍ طؼخُ { : ٠هَ إ ًخٕ آرخإًْ
ٝأر٘خإًْ ٝاهٞحٌْٗ ٝأُٝحؿٌْ ٝػَ٘٤طٌْ ٝأٓٞحٍ حهظَكظٔٛٞخ ٝطـخٍس طوً٘ٔ ٕٞخىٛخ
ٔٓٝخًٖ طَٜٟٗٞخ أكذ اُ ٖٓ ٌْ٤هللا ٝ ٍُٚٞٓٝؿٜخى كٓ ٢ز ِٚ٤كظَرٜٞح كظ٣ ٠ؤط ٢هللا
رؤَٓٝ } ٙهخٍ طؼخُ { : ٠كٍٝ ٬ري ٣ ٫ئٓ٘ ٕٞكظ٣ ٠لٌٔٞى كٔ٤خ ٗـَ ر ّ ٚ٘٤ػْ ٣ ٫ـيٝح
ك ٢أٗلٔ ْٜكَؿخ ٓٔخ ه٤٠ض ِٞٔٔ٣ٝح طِٔٔ٤خ } ٝهخٍ طؼخُ { : ٠هَ إ ً٘ظْ طلز ٕٞهللا
كخطزؼ٣ ٢ٗٞلززٌْ هللا } ٝأٓؼخٍ ًُي .
( فصل )
ٝاًح ػزض ٌٛح :كٖٔ حُٔؼِ ّٞأٗ٣ ٚـذ حٔ٣٩خٕ روِن هللا ٝأَٓ : ٙرو٠خثَٗٝ ٚػٝ . ٚأَٛ
حُ ٍ٬٠حُوخث ٕٞ٠ك ٢حُويٍ حٗؤٔٞح اُ ٠ع ٫ع كَم ٓ :ـ٤ٓٞش ٤ًَ٘ٓٝش ٝارِ٤ٔ٤ش
كخُٔـ٤ٓٞش :حًٌٌُ ٖ٣رٞح رويٍ هللا ٝإ آٓ٘ٞح رؤَٓ ; ٚ٤ٜٗٝ ٙكـ٬ط ْٜأٌَٗٝح حُؼِْ ٝحٌُظخد
ٓٝوظٜي ْٛٝأٌَٗٝح ػٔ٤٘ٓ ّٞجظٝ ٚهِوٝ ٚهيٍطٛٝ ٚئ٫ء ْٛحُٔؼظُِش ٝ ٖٓٝحكوْٜ
ٝحُلَهش حُؼخٗ٤ش :حًَُٔ٘٤ش حٌُ ٖ٣أهَٝح رخُو٠خء ٝحُويٍ ٝأٌَٗٝح ح ٝ َٓ٧حُ٘ ; ٢ٜهخٍ
طؼخُ٤ٓ { : ٠و ٍٞحٌُ ٖ٣أًَٗٞح ُٗ ٞخء هللا ٓخ أًَٗ٘خ ٫ٝآرخإٗخ ٫ٝكَٓ٘خ ٖٓ ٗ٢ء }
كٖٔ حكظؾ ػِ ٠طؼط َ٤حٝ َٓ٧حُ٘ ٢ٜرخُويٍ كٛ ٖٓ ٜٞئ٫ء ٌٛٝح هي ًؼَ ك٣ ٖٔ٤يػ٢
حُلو٤وش ٖٓ حُٔظٜٞكش ٝحُلَهش حُؼخُؼش ْٛٝ :ح٩رِ٤ٔ٤ش حٌُ ٖ٣أهَٝح رخ ٌُٖ ٖ٣َٓ٧ؿؼِٞح
ٌٛح ٓظ٘خه٠خ ٖٓ حَُد ٓ -زلخٗٝ ٚطؼخُ١ٝ - ٠ؼ٘ٞح ك ٢كٌٔظٝ ٚػئًُ ٚخ ًُ ًٌَ٣ي ػٖ
ارِٓ ْ٤ويًٓٔ ; ْٜخ ٗوِ ٚأ َٛحُٔوخ٫ص ٗٝوَ ػٖ أ َٛحٌُظخد ٝحُٔوٜٞى إٔ ٌٛح ٓٔخ
طو ُٚٞأ َٛحُٝ ; ٍ٬٠أٓخ أ َٛحُٜيٝ ٟحُل٬ف :ك٤ئٓ٘ ٕٞرٌٜح ٌٛٝح ٣ٝئٓ٘ ٕٞرؤٕ هللا
هخُن ًَ ٗ٢ء ٍٝرٓٝ ٌٚ٤ِٓٝ ٚخ ٗخء ًخٕ ٓٝخ ُْ ٘٣ؤ ُْ ٞٛٝ ٌٖ٣ػِ٢ٗ ًَ ٠ء هيَ٣
ٝأكخ ١رٌَ ٗ٢ء ػِٔخ ٢ٗ ًَٝء أكٜخ ٙك ٢آخّ ٓز٣ٝ ٖ٤ظٌٛ ٖٔ٠ح ح ٖٓ َٛ٧اػزخص
69
ػِْ هللا ٝهيٍط٤٘ٓٝ ٚجظٝٝ ٚكيحٗ٤ظٍٝ ٚرٞر٤ظٝ ٚأٗ ٚهخُن ًَ ٗ٢ء ٍٝرٓ : ٌٚ٤ِٓٝ ٚخ ٞٛ
ٓ٧زخد حُظ٣ ٢وِن رٜخ ٖٓ أ ٍٞٛحٔ٣٩خٕ ٓٝ .غ ٌٛح كٓ ٌَٕٝ٘٣ ٬خ هِو ٚهللا ٖٓ ح
حُٔٔززخص ; ًٔخ هخٍ طؼخُ { : ٠كظ ٠اًح أهِض ٓلخرخ ػوخٓ ٫و٘خُ ٙزِي ٓ٤ض كؤُِٗ٘خ ر ٚحُٔخء
كؤهَؿ٘خ ر ًَ ٖٓ ٚحُؼَٔحص } ٝهخٍ طؼخُٜ٣ { : ٠ي ١ر ٚهللا ٖٓ حطزغ ٍٟٞحٗٓ ٚزَ
حُٔٝ } ّ٬هخٍ طؼخُ َ٠٣ { : ٠رً ٚؼَ٤ح ٜ٣ٝي ١رً ٚؼَ٤ح } كؤهزَ أٗ٣ ٚلؼَ رخٓ٧ذحد
ٖٓٝهخٍ :اٗ٣ ٚلؼَ ػ٘يٛخ ٫رٜخ كوي هخُق ٓخ ؿخء ر ٚحُوَإٓ ٝأٌَٗ ٓخ هِو ٚهللا ٖٓ
حُوٝ ٟٞحُطزخثغ ٗ ٞٛٝز ٚ٤ربٌٗخٍ ٓخ هِو ٚهللا ٖٓ حُو ٟٞحُظ ٢ك ٢حُلٞ٤حٕ حُظ٣ ٢لؼَ
حُلٞ٤حٕ رٜخ ٓؼَ هيٍس حُؼزي ًٔخ إٔ ٖٓ ؿؼِٜخ ٢ٛحُٔزيػش ٌُُي كوي أَٗى رخهلل ٝأٟخف
كؼِ ٚاُ ٠ؿًُٝ َٙ٤ي أٗٓ ٚخ ٖٓ ٓزذ ٖٓ حٓ٧زخد آ ٞٛٝ ٫لظوَ آُ ٠زذ آهَ ك٢
كٔٓ ٍٜٞزز ٫ٝ ٚري ٖٓ ٓخٗغ ٘ٔ٣غ ٓوظ٠خ ٙاًح ُْ ٣يكؼ ٚهللا ػ٘ ٚكِ ْ٤ك ٢حُٞؿٞى ٗ٢ء
ٝحكي ٔ٣ظوَ رلؼَ ٗ٢ء اًح ٗخء ا ٫هللا ٝكي ٙهخٍ طؼخُ٢ٗ ًَ ٖٓٝ { : ٠ء هِو٘خ ُٝؿٖ٤
ُؼٌِْ طًٌَ } ٕٝأ ١كظؼِٔ ٕٞإٔ هخُن حٝ ُ٧حؽ ٝحكي ٌُٜٝح ٖٓ هخٍ :إ هللا ٜ٣ ٫يٍ
ػ٘ ٚاٝ ٫حكي ٕ٧ -حُٞحكي ٜ٣ ٫يٍ ػ٘ ٚاٝ ٫حكي ً -خٕ ؿخ ٬ٛكبٗ ْ٤ُ ٚك ٢حُٞؿٞى
ٝحكي ٛيٍ ػ٘ٝ ٚكي٢ٗ ٙء ٝ ٫ -حكي ٫ٝحػ٘خٕ -ا ٫هللا حٌُ ١هِن حُٝ٧حؽ ًِٜخ ٓٔخ
ط٘زض ح ٖٓٝ ٍٝ٧أٗلٔٔٓٝ ْٜخ ٣ ٫ؼِٔ ٕٞكخُ٘خٍ حُظ ٢هِن هللا ف ٜ٣خ كَحٍس ٣ ٫لَٜ
ح٩كَحم ا ٫رٜخ ٝرٔلَ ٣وزَ ح٫كظَحم ; كبًح ٝهؼض ػِ ٠حُٔٔ٘يٍ ٝحُ٤خهٞص ٗٝلٔٛٞخ ُْ
طلَهٜٔخ ٝهي ٣طِ ٠حُـْٔ رٔخ ٘ٔ٣غ اكَحهٝ ٚحُْ٘ٔ حُظ ٌٕٞ٣ ٢ػٜ٘خ حُ٘ؼخع ٫ري ٖٓ
٣ ُْ :لَٜ ؿْٔ ٣وزَ حٗؼٌخّ حُ٘ؼخع ػِ ٚ٤كبًح ك َٜكخؿِ ٖٓ ٓلخد أٓ ٝوق
حُ٘ؼخع طلظٝ ٚمى رٌٔٛ ٢ح ك ٢ؿٌٛ َ٤ح حُٟٔٞغ ٝحُٔوٜٞى ٘ٛخ :أٗ ٫ ٚري ٖٓ " حٔ٣٩خٕ
رخُويٍ " كبٕ حٔ٣٩خٕ رخُويٍ ٖٓ طٔخّ حُظٞك٤ي ًٔخ هخٍ حرٖ ػزخّ ٗ ٞٛ :ظخّ حُظٞك٤ي كٖٔ
ٝكي هللا ٝآٖٓ رخُويٍ طْ طٞك٤يٝ ٖٓٝ ٙكي هللا ًٌٝ ,د رخُويٍ ٗو ٞطٞك٤ي ٫ٝ ٙري ٖٓ
حٔ٣٩خٕ رخَُ٘ع ٞٛٝحٔ٣٩خٕ دحٝ َٓ٧حُ٘ٝ ٢ٜحُٞػي ٝحُٞػ٤ي ًٔخ رؼغ هللا رٌُي ٍِٓٚ
ٝأٍِٗ ًظزٝ ٚحٔٗ٩خٕ ٓ٠طَ اَُٗ ٠ع ك ٢ك٤خط ٚحُيٗ٤خ كبٗ ٫ ٚري ُ ٖٓ ٚكًَش ٣ـِذ
70
رٜخ ٓ٘لؼظٝ , ٚكًَش ٣يكغ رٜخ َٓ٠طٝ ; ٚحَُ٘ع ٞٛحٌُ ِ٤ٔ٣ ١ر ٖ٤ح٧كؼخٍ حُظ ٢ط٘لؼٚ
ٝح٧كؼخٍ حُظ ٢ط ٞٛٝ َٙ٠ػيٍ هللا ك ٢هِو ٍٙٞٗٝ , ٚد ٖ٣ػزخى ; ٙك٦ُ ٌٖٔ٣ ٬ىٓ ٖ٤٤إٔ
ْ٤ُٝ .حَُٔحى رخَُ٘ع ٓـَى ٣ؼٞ٘٤ح رَٗ ٬ع ِٕٝ٤ٔ٣ر ٚرٓ ٖ٤خ ٣لؼِ٣ٝ ٚٗٞظًَٚٗٞ
حُؼيٍ ر ٖ٤حُ٘خّ كٓ ٢ؼخٓ٬ط ْٜرَ حٔٗ٩خٕ حُٔ٘لَى ٫ري ُ ٖٓ ٚكؼَ ٝطَى ; كبٕ حٔٗ٩خٕ
" { أٛيم حٔٓ٧خء كخٍع ٔٛ ٝخّ } ٔٛخّ كخٍع ًٔخ هخٍ حُ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػِِْٓٝ ٚ٤
ٓ ٞٛٝؼ٘ ٠هٓ ُْٜٞظلَى رخٍ٩حىحص كبًح ًخٕ ُ ٚاٍحىس كٓ ٜٞظلَى رٜخ ٫ٝري إٔ ٣ؼَف
ٓخ ٣َ٣يٗ ٞٛ َٛ ٙخكغ ُ ٚأٟ ٝخٍ ؟ ِٜ٣ َٛٝل ٚأ٣ ٝلٔي ٙ؟ ٌٛٝح هي ٣ؼَف رؼ ٚ٠حُ٘خّ
رلطَطًٔ ْٜخ ٣ؼَك ٕٞحٗظلخػ ْٜرخٝ ًَ٧حَُ٘د ًٔٝخ ٣ؼَكٓ ٕٞخ ٣ؼَك ٖٓ ٕٞحُؼِّٞ
حُ٣ٍَٝ٠ش رلطَطٝ ْٜرغ ٣ ْٜٟؼَك ٚٗٞرخٓ٫ظيً ٍ٫خٌُٜ٣ ١ظي ٕٝر ٚرؼوٝ ُْٜٞرؼ٫ ٚ٠
٣ؼَك ٚٗٞا ٫رظؼَ٣ق حََُٓ ٝر٤خٗٛٝ ُْٜ ْٜيح٣ظٝ ُْٜ ْٜكٌٛ ٢ح حُٔوخّ طٌِْ حُ٘خّ ك ٢إٔ
ح٧كؼخٍ ٣ َٛؼَف كٜٔ٘خ ٝهز٤لٜخ رخُؼوَ أّ ُُٜ ْ٤خ كٖٔ ٫ٝهز٤ق ٣ؼَف رخُؼوَ ؟ ًٔخ
هي رٔ ٢ك ٢ؿٌٛ َ٤ح حُٟٔٞغ ٝر٘٤خ ٓخ ٝهغ ف ٌٛ ١ح حُٟٔٞغ ٖٓ حٗ٫ظزخ . ٙكبٗ ْٜحطلوٞح
ػِ ٠إٔ ً ٕٞحُلؼَ ٬٣ثْ حُلخػَ أ٘٣ ٝخكَ٣ ٙؼِْ رخُؼوَ ٞٛٝإٔ ٌٕٞ٣حُلخػَ ٓززخ ُٔخ
٣لز ٚحُلخػَ ِ٣ٝظٌ رٓٝ ٚززخ ُٔخ ٣زـ٣ٝ ٚ٠ئًٌٛٝ ٚ٣ح حُويٍ ٣ؼِْ رخُؼوَ طخٍس ٝرخَُ٘ع
أهَٝ ٟرٜٔخ ؿٔ٤ؼخ أهَٓ ٌُٖ ; ٟؼَكش ًُي ػِٝ ٠ؿ ٚحُظلٓ ٝ َ٤ٜؼَكش حُـخ٣ش حُظ٢
طٌ ٕٞػخهزش ح٧كؼخٍ ٖٓ :حُٔؼخىس ٝحُ٘وخٝس ك ٢حُيحٍ ح٥هَس ٫طؼَف ا ٫رخَُ٘ع كٔخ
أهزَص ر ٚحََُٓ ٖٓ طلخ َ٤ٛحُ ّٞ٤ح٥هَ ٝأَٓص ر ٖٓ ٚطلخ َ٤ٛحَُ٘حثغ ٣ ٫ؼِٔٚ
حُ٘خّ رؼؤً ُْٜٞخ إٔ ٓخ أهزَص ر ٚحََُٓ ٖٓ طل َ٤ٜأٓٔخء هللا ٛٝلخط٣ ٫ ٚؼِٔ ٚحُ٘خّ
رؼوٝ ُْٜٞإ ًخٗٞح هي ٣ؼِٔ ٕٞرؼو ُْٜٞؿَٔ ًُي ٌٛٝح حُظل َ٤ٜحٌُ٣ ١ل َٜر ٚحٔ٣٩خٕ
ٝؿخء ر ٚحٌُظخد ٓ ٞٛخ ىٍ ػِ ٚ٤ه ُٚٞطؼخًٌُُٝ { : ٠ي أٝك٘٤خ اُ٤ي ٍٝكخ ٖٓ أَٓٗخ ٓخ
} ً٘ض طيٍٓ ١خ حٌُظخد ٫ٝحٔ٣٩خٕ ٌُٖٝؿؼِ٘خٍٞٗ ٙح ٜٗي ١ر٘ٗ ٖٓ ٚخء ٖٓ ػزخىٗخ
ٝه ُٚٞطؼخُ { : ٠هَ إ ِِٟض كبٗٔخ أ َٟػِٗ ٠لٔٝ ٢إ حٛظي٣ض كزٔخ ٞ٣ك ٢اٍُ ٢ر٢
اٗ٤ٔٓ ٚغ هَ٣ذ } ٝه ُٚٞطؼخُ { : ٠هَ اٗٔخ أًٌٍْٗ رخُٞك ٌُٖٝ } ٢طٔٛٞض ١خثلش إٔ
71
ُِلٖٔ ٝحُوزق ٓؼ٘ ٠ؿٌٛ َ٤ح ٝأٗ٣ ٚؼِْ رخُؼوَ ٝهخرِظ١ ْٜخثلش أهَ ٟظ٘ض إٔ ٓخ ؿخء رٚ
حَُ٘ع ٖٓ حُلٖٔ ٝحُوزق ٣ :وَؽ ػٖ ٌٛح كٌ ٬حُطخثلظ ٖ٤ح ُِظ ٖ٤أػزظظخ حُلٖٔ ٝحُوزق
حُؼوِ ٖ٤٤أ ٝحَُ٘ػٝ ٖ٤٤أهَؿظخ ٙػٖ ٌٛح حُؤْ ؿِطض ػْ إ ًِظخ حُطخثلظُٔ ٖ٤خ ًخٗظخ
طٌَ٘ إٔ ٛٞ٣ق هللا رخُٔلزش ٝحَُٟخ ٝحُٔوٝ ٢حُلَف ٗٝلًُ ٞي ٓٔخ ؿخءص رٚ
حُ٘ ٜٙٞح٤ُٜ٩ش ٝىُض ػِ ٚ٤حُ٘ٞحٛي حُؼوِ٤ش :ط٘خُػٞح رؼي حطلخه ْٜػِ ٠إٔ هللا ٣ ٫لؼَ
ٓخ ٚ٘ٓ ٞٛهز٤ق ًُ َٛي ٓٔظ٘غ ٌُحطٝ ٚأٗ٣ ٫ ٚظ ٍٜٞهيٍط ٚػِٓ ٠خ ٞٛهز٤ق ٝأٗٓ ٚزلخٗٚ
ِٓ٘ ٙػٖ ًُي ٣ ٫لؼُِٔ ٚـَى حُوزق حُؼوِ ٢حٌُ ١أػزظ ٙٞ؟ ػِ ٠هٝ ٖ٤ُٞحُو ٕ٫ٞك٢
حٗ٫لَحف ٖٓ ؿْ٘ حُو ٖ٤ُٞحُٔظويٓ ٖ٤أُٝجي ُْ ٣لَهٞح ك ٢هِوٝ ٚأَٓ ٙر ٖ٤حُٜيٟ
ٝح٧رَحٍ ٝحُلـخٍ ٝأ َٛحُـ٘ش ٝأ َٛحُ٘خٍ ٝحَُكٔش ٝحُٝ ٍ٬٠حُطخػش ٝحُٔؼ٤ٜش
ٝحُؼٌحد ; ك ٬ؿؼِٓ ٙٞلٔٞىح ػِٓ ٠خ كؼِ ٖٓ ٚحُؼيٍ أٓ ٝخ طًَ ٖٓ ٚحُظِْ ٓ ٫ٝخ كؼِٚ
ٖٓ ح٩كٔخٕ ٝحُ٘ؼٔش ٓٝخ طًَ ٖٓ ٚحُظؼٌ٣ذ ٝحُ٘ؤش ٝح٥هَ ِٙٞٛٗ ٕٝر٘خء ػِ ٠حُوزق
حُؼوِ ٢حٌُ ١أػزظ ٫ٝ ٙٞكو٤وش ُ ٙٝٞٓٝ ٚروِو ٚكٔ٤خ ٣ق ٖٓ ٣ٝوزق ٗٝ ,ز ٜٙٞرؼزخى ٙكٔ٤خ
٣ؤَٓ ر ٠ٜ٘٣ٝ ٚػ٘ ٚكٖٔ ٗظَ اُ ٠حُويٍ كوٝ ٢ػظْ حُل٘خء ك ٢طٞك٤ي حَُرٞر٤ش ٝٝهق ػ٘ي
حُلو٤وش حٌُ٤ٗٞش ِ٤ٔ٣ ُْ :ر ٖ٤حُؼِْ ٝحُـٝ َٜحُٜيم ٝحٌٌُد ٝحُزَ ٝحُلـٝ ٍٞحُؼيٍ
ٝحُظِْ ٝحُطخػش ٝحُٔؼ٤ٜش ٝحُٜيٝ ٟحُٝ ٍ٬٠حَُٗخى ٝحُـٝ ٢أ٤ُٝخء هللا ٝأع ىحثٝ ٚأَٛ
حُـ٘ش ٝأ َٛحُ٘خٍ ٛٝئ٫ء ٓغ أٗٓ ْٜوخُل ٕٞرخٍَُٝ٠س ٌُظذ هللا ٝىَٗٝ ٚ٘٣حثؼ ٚكْٜ
ٓوخُل ٕٞأ٠٣خ ٍَُٝ٠س حُلْ ٝحٌُٝم ٍَٟٝٝس حُؼوَ ٝحُو٤خّ كبٕ أكي ٫ ْٛري إٔ
ِ٣ظٌ ر٘٢ء ٣ٝظؤُْ ر٘٢ء ك ِ٤ٔ٤رٓ ٖ٤خ ٣ؤًَ َ٘٣ٝد ٓٝخ ٣ ٫ؤًَ َ٘٣ ٫ٝد ٝرٓ ٖ٤خ
٣ئً ٖٓ ٚ٣حُلَ ٝحُزَى ٓٝخ ًٌُُ ْ٤ي ٌٛٝح حُظٔ ِ٤٤رٓ ٖ٤خ ٘٣لؼ ٞٛ َٙ٠٣ٝ ٚحُلو٤وش
حَُ٘ػ٤ش حُي٤٘٣ش .
:كوي حكظَٝ ٟهخُق ٖٓٝظٖ إٔ حُزَ٘ ٘٣ظ ٢ٜاُ ٠كي ٔ٣ظ ١ٞػ٘ي ٙحَٓ٧حٕ ىحثٔخ
ٍَٟٝس حُلْ ; ٌُٖٝهي ٣ؼَٔٗ٪ُ ٝخٕ رؼ ٞحٝ٧هخص ػخًٍ ٝخٌَُٔ ٝح٩ؿٔخء
ٗٝلًُ ٞي ٓٔخ ٘٣ـَ ػٖ ح٩كٔخّ رزؼ ٞح ٍٞٓ٧كؤ ٓخ إٔ ٔ٣و ٢اكٔخٓ ٚرخٌُِ٤ش ٓغ
72
ٝؿٞى حُل٤خس ك ٚ٤كٌٜح ٓٔظ٘غ كبٕ حُ٘خثْ ُْ ٣لوي اكٔخّ ٗلٔ ٚرَ َٟ٣ك٘ٓ ٢خٓٓ ٚخ ٞٔ٣ءٙ
طخٍس ٓٝخ َٙٔ٣أهَ ٟكخ٧كٞحٍ حُظ٣ ٢ؼزَ ػٜ٘خ رخٛ٫طٝ ّ٬حُل٘خء ٝحٌَُٔ ٗٝلًُ ٞي
اٗٔخ طظ ٖٔ٠ػيّ ح٩كٔخّ رزؼ ٞح٤ٗ٧خء ى ٕٝرؼ ٞكٓ ٢ٜغ ٗوٛ ٚخكزٜخ ٠ُ -ؼق
طٔ ٫ - ِٙ٤٤ط٘ظ ٢ٜاُ ٠كي ٔ٣و ٢ك ٚ٤حُظٔٓ ِ٤٤طِوخ ٗ ٖٓٝل ٠حُظٔ ِ٤٤كٌٛ ٢ح حُٔوخّ ٓطِوخ
ٝػظْ ٌٛح حُٔوخّ كوي ؿِ ٢ك ٢حُلو٤وش حٌُ٤ٗٞش ٝحُي٤٘٣ش :هيٍح َٗٝػخ ٝؿِ ٢ك ٢هِن هللا
ٝك ٢أَٓ ٙك٤غ ظٖ إٔ ٝؿٞى ٌٛح ; ٝ ٫ؿٞى ُٝ ٚك٤غ ظٖ أٗٔٓ ٚيٝف ٓ ٫ٝيف ك ٢ػيّ
حُظٔ : ِ٤٤حُؼوَ ٝحُٔؼَكش ٝ .اًح ٓٔؼض رؼ ٞحُ٘ٞ٤م ٣و : ٍٞأٍ٣ي إٔ ٫أٍ٣ي أ ٝإٔ
حُؼخٍف ٫كع ُٝ ٚأًٗ َ٤ٜ٣ ٚخُٔ٤ض ر٣ ٖ٤ي ١حُـخَٓ ٗٝلًُ ٞي كٌٜح اٗٔخ ٔ٣يف ٓ٘ٚ
ٓو ١ٞاٍحىط ٚحُظ٣ ٢ئَٓ رٜخ ٝػيّ كظ ٚحٌُ٣ ٫ ١ئَٓ رطِزٝ ٚأًٗ ٚخُٔ٤ض كِ١ ٢ذ ٓخ ُْ
٣ئَٓ رطِزٝ ٚطَى ىكغ ٓخ ُْ ٣ئَٓ ريكؼ ٖٓ ٝ ٚأٍحى رٌُي أٗ ٚطزطَ اٍحىط ٚرخٌُِ٤ش ٝأٗ٫ ٚ
٣لْ رخٌُِس ٝحٝ ; ُْ٧حُ٘خكغ ٝحُ٠خٍ كٌٜح ٓوخُق ٍَُٝ٠س حُلْ ٝحُؼوَ ٓ ٖٓٝ .يف
ٌٛح كٓ ٜٞوخُق ٍَُٝ٠س حُيٝ ٖ٣حُؼوَ .
ٝحُل٘خء َ٣حى ر ٚػ٬ػش أٓ : ٍٞأكيٛخ ٞٛ :حُل٘خء حُي ٢٘٣حَُ٘ػ ٢حٌُ ١ؿخءص ر ٚحََُٓ
ٝأُِٗض ر ٚحٌُظذ ٞٛٝإٔ ٣ل٘ ٠ػٔخ ُْ ٣ؤَٓ هللا ر ٚرلؼَ ٓخ أَٓ هللا ر : ٚك٤ل٘ ٠ػٖ ػزخىس
ؿ َٙ٤رؼزخىطٝ ٚػٖ ١خػش ؿ َٙ٤رطخػظ١ٝ ٚخػش ٍٓٝ ُٚٞػٖ حُظ ًَٞػِ ٠ؿ َٙ٤رخُظًَٞ
ػِٝ ٚ٤ػٖ ٓلزش ٓخ ٓٞح ٙرٔلزظٓٝ ٚلزش ٍٓٝ ; ُٚٞػٖ هٞف ؿ َٙ٤روٞك ٚرل٤غ ٣ ٫ظزغ
حُؼزي ٞٛح ٙرـٛ َ٤ي ٖٓ ٟهللا ٝ ,رل٤غ ٌٕٞ٣هللا ٍُٚٞٓٝأكذ أُٓ ٚ٤خ ٓٞحٔٛخ ًٔخ هخٍ
طؼخُ { : ٠هَ إ ًخٕ آرخإًْ ٝأر٘خإًْ ٝاهٞحٌْٗ ٝأُٝحؿٌْ ٝػَ٘٤طٌْ ٝأٓٞحٍ
حهظَكظٔٛٞخ ٝطـخٍس طوً٘ٔ ٕٞخىٛخ ٔٓٝخًٖ طَٜٟٗٞخ أكذ اُ ٖٓ ٌْ٤هللا ٍُٚٞٓٝ
ٝؿٜخى كٓ ٢ز ِٚ٤كظَرٜٞح كظ٣ ٠ؤط ٢هللا رؤَٓ } ٙكٌٜح ًِٔٓ ٞٛ ٚخ أَٓ هللا رُٚٝ ٍّٝ ٚ
ٝأٓخ ( حُل٘خء حُؼخٗ ٞٛٝ : ٢حٌُ ًٌَٙ٣ ١رؼ ٞحُٜٞك٤ش ٞٛٝإٔ ٣ل٘ ٠ػٖ ٜٗٞى ٓخ ٟٓٞ
هللا طؼخُ ٠ك٤ل٘ ٠رٔؼزٞى ٙػٖ ػزخىطٝ ٚرًٌٔ ٍٙٞػٖ ًًَٝ ٙرٔؼَٝك ٚػٖ ٓؼَكظ ٚرل٤غ
هي ٣ـ٤ذ ػٖ ٜٗٞى ٗلُٔٔ ٚخ ٓ ٟٞهللا طؼخُ ٠كٌٜح كخٍ ٗخه ٚهي ٣ؼَُ ٝزؼ ٞحُٔخٌُٖ٤
73
ُٞ ٖٓ ٞٛ ْ٤ُٝحُّ ٣َ١ن هللا ٌُٜٝح ُْ ٣ؼَف ٓؼَ ٌٛح ُِ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػِِْٓٝ ٚ٤
ُِٔٝخرو ٖ٤ح ٖٓٝ ٖ٤ُٝ٧ؿؼَ ٌٛح ٜٗخ٣ش حُٔخٌُ ٖ٤كٟ ٜٞخٍ ٓ ٫٬ٟز٘٤خ ًٌُٝي ٖٓ ؿؼِٚ
ٖٓ ُٞحُّ ٣َ١ن هللا كٓ ٜٞوطت رَ ٖٓ ٞٛػٞحٍ٣َ١ ٝن هللا حُظ ٢طؼَُ ٝزؼٞ
حُ٘خّ ى ٕٝرؼ ٖٓ ٞٛ ْ٤ُ ٞحُِٞحُّ حُظ ٢طلٓ ٌَُ َٜخُي ٝأٓخ ح ُؼخُغ :ك ٜٞحُل٘خء
ػٖ ٝؿٞى حُٔ ١ٞرل٤غ َٟ٣إٔ ٝؿٞى حُٔوِٞم ٞٛػٝ ٖ٤ؿٞى حُوخُن ٝإٔ حُٞؿٞى
ٝحكي رخُؼ ٖ٤ك ٜٞه ٍٞأ َٛحُ٩لخى ٝح٫طلخى حٌُ ٖٓ ْٛ ٖ٣أ َٟحُؼزخى ٝأٓخ ٓوخُلظْٜ
ٍَُٝ٠س حُؼوَ ٝحُو٤خّ :كبٕ حُٞحكي ٖٓ ٛئ٫ء ٌٚ٘ٔ٣ ٫إٔ ٣طَى ه ُٚٞكبٗ ٚاًح ًخٕ
ٓ٘خٛيح ُِويٍ ٖٓ ؿ َ٤طٔ ِ٤٤ر ٖ٤حُٔؤٓٝ ٍٞحُٔلظ ٍٞكؼ َٓٞرٔٞؿذ ًُي ٓؼَ إٔ
َ٠٣د ٣ٝـخع كظ٣ ٠زظِ ٠رؼظ ْ٤حٛٝ٧خد ٝحٝ٧ؿخع كبٕ ٖٓ ّ٫كؼَ ًُي رٝ ٚػخرٚ
كوي ٗو ٞهٝ ُٚٞهَؽ ػٖ أٌٛٓ َٛزٝ ٚهٌٛ : ُٚ َ٤ح حٌُ ١كؼِٓ ٚوٓ ٢٠وي ٍٝكوِن هللا
ٝهيٍ٤٘ٓٝ ٙجظٓ : ٚظ٘خُ ٍٝي ٣ ٞٛٝ ُٚٝؼٌٔٔخ كبٕ ًخٕ ح ُويٍ كـش ُي ك ٜٞكـش ٌُٜح ٝا٫
كِ ْ٤رلـش ُ ٫ي ُٚ ٫ٝكوي طز ٖ٤رٍَٝ٠س حُؼوَ كٔخى ه٘٣ ٖٓ ٍٞظَ اُ ٠حُويٍ
٣ٝؼَ ٝػٖ حٝ َٓ٧حُ٘ٝ ٢ٜحُٔئٖٓ ٓؤٓ ٍٞرؤٕ ٣لؼَ حُٔؤٓ٣ٝ ٍٞظَى حُٔلظٍٞ
ٜ٣ٝزَ ػِ ٠حُٔوئً ٍٝخ هخٍ طؼخُٝ { : ٠إ طٜزَٝح ٝطظوٞح ٤ً ًَْ٠٣ ٫ي٤ٗ ْٛجخ } .
} ٝهخٍ ك ٢هٜش ٓٞ٣ق { :اٗ٣ ٖٓ ٚظن ٜ٣ٝزَ كبٕ هللا ٤٠٣ ٫غ أؿَ حُٔلٖٔ٘٤
{ :كخٛزَ إ كخُظو ٟٞكؼَ ٓخ أَٓ هللا رٝ ٚطَى ٓخ ٗ ٠ٜهللا ػٌُٜ٘ٝ ٚح هخٍ هللا طؼخُ٠
ٝػي هللا كن ٝحٓظـلَ ٌُٗزي ٓٝزق رلٔي ٍري رخُؼ٘ٝ ٢ح٩رٌخٍ } كؤَٓٓ ٙغ حٓ٫ظـلخٍ
رخُٜزَ ; كبٕ حُؼزخى ٫ري ُ ٖٓ ْٜحٓ ٫ظـلخٍ أٝ ُْٜٝآهَ ْٛهخٍ حُ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػِٚ٤
ِْٓٝك ٢حُلي٣غ حُٜل٤ق ٣ { " :خ أٜ٣خ حُ٘خّ ! طٞرٞح اٍُ ٠رٌْ كٞحٌُٗ ١لٔ ٢ر٤ي ٙاٗ٢
ٓ٧ظـلَ هللا ٝأطٞد اُ ٚ٤ك ٢حُ ّٞ٤أًؼَ ٖٓ ٓزؼَٓ ٖ٤س } ٝهخٍ { " :اٗ٤ُ ٚـخٕ ػِ ٠هِز٢
} ًٝ .خٕ ٣و { " ٍٞحُِ ْٜحؿلَ ُ٢ ٝاٗٓ٧ ٢ظـلَ هللا ٝأطٞد اُ ٚ٤ك ٢حُٓ ّٞ٤خثش َٓس
; حُِ ْٜحؿلَ ُ ٢هطج٢ هط٤جظٝ ٢ؿٝ ٢ِٜآَحك ٢ك ٢أَٓٓٝ ١خ أٗض أػِْ ر٢٘ٓ ٚ
; حُِ ْٜحؿلَ ُٓ ٢خ هيٓض ٓٝخ أهَص ٓٝخ ٝػٔيٝ ٢ُِٛٝ ١ؿيًُ ًَٝ ١ي ػ٘ي١
74
أٍَٓص ٓٝخ أػِ٘ض ٓٝخ أٗض أػِْ ر ٢٘ٓ ٚأٗض حُٔويّ ٝأٗض حُٔئهَ } ٝهي ًًَ ػٖ آىّ
; ٝػٖ ارِ ْ٤أر٢ أر ٢حُزَ٘ إٔ ٙحٓظـلَ ٍرٝ ٚطخد اُ ٚ٤كخؿظزخٍ ٙر ٚكظخد ػِٛٝ ٚ٤يحٙ
حُـٖ ُ -ؼ٘ ٚهللا -أٗ ٚأٓ َٛظؼِوخ رخُويٍ كِؼ٘ٝ ٚأهٜخ ٙكٖٔ أًٗذ ٝطخد ٗٝيّ كوي أٗزٚ
أرخ ٖٓٝ ٙأٗز ٚأرخ ٙكٔخ ظِْ هخٍ هللا طؼخُٝ { : ٠كِٜٔخ حٔٗ٩خٕ اًٗ ٚخٕ ظِٓٞخ ؿ{ } ٫ٜٞ
ُ٤ؼٌد هللا حُٔ٘خكوٝ ٖ٤حُٔ٘خكوخص ٝحًَُٔ٘ٝ ٖ٤حًَُٔ٘خص ٣ٝظٞد هللا ػِ ٠حُٔئٖٓ٘٤
ٝحُٔئٓ٘خص ًٝخٕ هللا ؿلٍٞح ٍكٔ٤خ } ٌُٜٝح هَٕ هللا ٓزلخٗ ٚر ٖ٤حُظٞك٤ي ٝحٓ٫ظـلخٍ ك٢
ؿ َ٤آ٣ش ًٔخ هخٍ طؼخُ { : ٠كخػِْ أٗ ٫ ٚاُ ٚا ٫هللا ٝحٓظـلَ ٌُٗزي ُِٔٝئٓ٘ٝ ٖ٤حُٔئٓ٘خص
} ٝهخٍ طؼخُ { : ٠كخٓظوٞٔ٤ح اُٝ ٚ٤حٓظـلَٝ } ٙٝهخٍ طؼخُ { : ٠حَُ ًظخد أكٌٔض آ٣خط ٚػْ
كِٜض ٖٓ ُيٕ كٌ ْ٤هز { } َ٤أ ٫طؼزيٝح ا ٫هللا اٗ٘ٝ َ٣ٌٗ ٚ٘ٓ ٌُْ ٢ر٘ٝ { } َ٤إٔ
} ٝك ٢حُلي٣غ حٌُ١ حٓظـلَٝح ٍرٌْ ػْ طٞرٞح أُ٣ ٚ٤ظؼٌْ ٓظخػخ كٔ٘خ اُ ٠أؿَ ٓٔٔ٠
ٍٝح ٙحرٖ أر ٢ػخٝ ْٛؿ٣ { " : َٙ٤و ٍٞحُ٘٤طخٕ أٌِٛض حٍٗخّ رخٌُٗٞد ٝأ ٢ٌِٗٞٛر٬
اُ ٚا ٫هللا ٝحٓ٫ظـلخٍ ; كِٔخ ٍأ٣ض ًُي رؼؼض ك ْٜ٤حٞٛ٧حء كٌٗ٣ ْٜز٣ ٫ٝ ٕٞظٞرْٜٗ٧ ٕٞ
٣لٔز ٕٞأٗ٣ ْٜلٔ٘٘ٛ ٕٞؼخ } ٝهي ًًَ ٓزلخٗ ٚػٖ ً ١حُ٘ ٕٞأٗٗ ٚخى ٟك ٢حُظِٔخص إٔ
٫اُ ٚا ٫أٗض ٓزلخٗي اًٗ٘ ٢ض ٖٓ حُظخُٔ ٖ٤هخٍ طؼخُ { : ٠كخٓظـز٘خ ُٗٝ ٚـ٘٤خ ٖٓ ٙحُـْ
ًٌُٝي ٗ٘ـ ٢حُٔئٓ٘ } ٖ٤هخٍ حُ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػِ { " ِْٓٝ ٚ٤ىػٞس أه ١ً ٢حُ٘ٓ ٕٞخ
ىػخ رٜخ ٌَٓٝد ا ٫كَؽ هللا ًَرٝ } ٚؿٔخع ًُي أٗ ٫ ٚري ُ ٚك ٢ح ٖٓ َٓ٧أ٫ٝ ٖ٤ِٛ
ري ُ ٚك ٢حُويٍ ٖٓ أ . ٖ٤ِٛكل " ٢ح " َٓ٧ػِ ٚ٤ح٫ؿظٜخى ك ٢حٓ٫ظؼخٍ ػِٔخ ٝػٔ ٬ك٬
.ػْ ػِ ٚ٤إٔ ٔ٣ظـلَ ٣ٝظٞد ٖٓ طِحٍ طـظٜي ك ٢حُؼِْ رٔخ أَٓ هللا رٝ ٚحُؼَٔ رٌُي
طلَ٣ط ٚك ٢حُٔؤٓٝ ٍٞطؼي ٚ٣حُليٝى ٌُٜٝح ًخٕ ٖٓ حَُٔ٘ٝع إٔ ٣وظْ ؿٔ٤غ ح٧ػٔخٍ
رخٓ٫ظـلخٍ كٌخٕ حُ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػِ ِْٓٝ ٚ٤اًح حَٜٗف ٖٓ ٬ٛط ٚحٓظـلَ ػ٬ػخ ٝهي هخٍ
هللا طؼخُٝ { : ٠حُٔٔظـلَ ٖ٣دحٓ٧لخٍ } كوخٓٞح رخُِٝ َ٤هظٔ ٙٞرخٓ٫ظـلخٍ ٝ ,آهَ ٍٓٞس
ُِٗض ه ٍٞهللا طؼخُ { ٠اًح ؿخء ٗ َٜهللا ٝحُلظق } { ٍٝأ٣ض حُ٘خّ ٣يهِ ٕٞك ٢ى ٖ٣هللا
أكٞحؿخ } { كٔزق رلٔي ٍري ٝحٓظـلَ ٙاًٗ ٚخٕ طٞحرخ } ٝك ٢حُٜل٤ق أًٗ ٚخٕ ٠ِٛهللا
75
ػٌِ٣ ِْٓٝ ٚ٤ؼَ إٔ ٣و ٍٞكًٍٞ ٢ػٓٝ ٚـٞىٓ { " : ٙزلخٗي حٍُِ ْٜر٘خ ٝرلٔيى حُِْٜ
حؿلَ ُ٣ } ٢ظؤ ٍٝحُوَإٓ ٝأٓخ ك " ٢حُويٍ " كؼِ ٚ٤إٔ ٔ٣ظؼ ٖ٤رخهلل ك ٢كؼَ ٓخ أَٓ رٚ
٣ٝظ ًَٞػِ٣ٝ ٚ٤يػَ٣ٝ ; ٙٞؿذ أُ٣ٝ ٚ٤ظؼ ٌ٤رٓ ٌٕٞ٣ٝ ٚلظوَح اُ ٚ٤كِ١ ٢ذ حُوَ٤
ٝطَى حَُ٘ ٝػِ ٚ٤إٔ ٜ٣زَ ػِ ٠حُٔوي٣ٝ ٍٝؼِْ إٔ ٓخ أٛخر٤ُ ٌٖ٣ ُْ ٚوطجٓ ٝ ٚخ أهطؤٙ
ُْ ٤ٜ٤ُ ٌٖ٣زٝ ; ٚاًح آًح ٙحُ٘خّ ػِْ إٔ ًُي ٓويٍ ػٌِٛ ٖٓٝ ٚ٤ح حُزخد حكظـخؽ آىّ
ُٔ ٠ٓٞٓٝخ هخٍ ٣ :خ آىّ أٗض أر ٞحُزَ٘ هِوي هللا ر٤يٗٝ ٙلن ك٤ي ٖٓ ٍٝكٝ ٚأٓـي ُي
ٓ٬ثٌظُٔ ; ٚخًح أهَؿظ٘خ ٗٝلٔي ٖٓ حُـ٘ش ؟ كوخٍ ُ ٚآىّ :أٗض ٓ ٠ٓٞحٌُ ١حٛطلخى هللا
رٌ ٚٓ٬كذًْ ٝؿيص ٌٓظٞرخ ػِ ٖٓ ٢هزَ إٔ أهِن ٝ { :ػ ٠ٜآىّ ٍر ٚكـ } ٟٞهخٍ :
رٌٌح ًٌٝح كلؾ آىّ ًُٓٝ ٠ٓٞي إٔ ٓ ٌٖ٣ ُْ ٠ٓٞػظز٥ ٚىّ ٧ؿَ حٌُٗذ كبٕ آىّ هي ًخٕ
طخد ٓ٘ٝ ٚحُظخثذ ٖٓ حٌُٗذ ًٖٔ ًٗ ٫ذ ُ٧ ٌُٖٝ ; ٚؿَ حُٔ٤ٜزش حُظُ ٢لوظًُ ٖٓ ْٜي .
ٓ ْٛٝؤٓ ٍٕٝٞإٔ ٘٣ظَٝح اُ ٠حُويٍ ف ١حُٜٔخثذ ٝإٔ ٔ٣ظـلَٝح ٖٓ حُٔؼخثذ ًٔخ هخٍ
طؼخُ { : ٠كخٛزَ إ ٝػي هللا كن ٝحٓظـلَ ٌُٗزي } كٖٔ ٍحػ ٠حٝ َٓ٧حُويٍ ًٔخ ًًَ :
ًخٕ ػخريح هلل ٓط٤ؼخ ُٔٓ ٚظؼ٘٤خ رٓ ٚظ ٬ًٞػِ ٖٓ ٚ٤حٌُ ٖ٣أٗؼْ هللا ػِ ٖٓ ْٜ٤حُ٘زٖ٤٤
ٝحُٜي٣وٝ ٖ٤حُٜ٘يحء ٝحُٜخُلٝ ; ٖ٤كٖٔ أُٝجي ٍك٤وخ ٝهي ؽ ٓغ هللا ٓزلخٗ ٚرٖ٣ٌٛ ٖ٤
ح ٖ٤ِٛ٧كٞٓ ٢حٟغ ًو { : ُٚٞا٣خى ٗؼزي ٝا٣خى ٗٔظؼٝ } ٖ٤ه { : ُٚٞكخػزيٝ ٙطًَٞ
ػِٝ } ٚ٤ه { : ُٚٞػِ ٚ٤طًِٞض ٝاُ ٚ٤أٗ٤ذ } ٝه٣ ٖٓٝ { : ُٚٞظن هللا ٣ـؼَ ُٓ ٚوَؿخ }
{ َُ٣ٝه ٖٓ ٚك٤غ ٣ ٫لظٔذ ٣ ٖٓٝظ ًَٞػِ ٠هللا ك ٜٞكٔز ٚإ هللا رخُؾ أَٓ ٙهي ؿؼَ
هللا ٌَُ ٗ٢ء هيٍح } كخُؼزخىس هلل ٝحٓ٫ظؼخٗش رًٝ { ٚخٕ حُ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػِ٣ ِْٓٝ ٚ٤وٍٞ
ػ٘ي حٟ٧ل٤ش حُِ٘ٓ ْٜي ُٝي } كٔخ ُْ ٌٖ٣رخهلل ; ٌٕٞ٣ ٫كبٗ ٫ ٚك ٫ٝ ٍٞهٞس ا ٫رخهلل
ٓٝخ ُْ ٌٖ٣رخهلل ك٘٣ ٬لغ ٣ ٫ٝيّٝ
٫ٝ .ري ك ٢ػزخىط ٖٓ ٚأ ( . ٖ٤ِٛأكئٛخ اه ٙ٬حُيٝ ( ُٚ ٖ٣حُؼخٗٞٓ ٢حكوش أَٓ ٙحٌُ١
رؼغ رٌُٜٝ ; ٍِٚٓ ٚح ًخٕ ػَٔ رٖ حُوطخد ٍ ٢ٟهللا ػ٘٣ ٚو ٍٞك ٢ىػخث : ٚحُِ ْٜحؿؼَ
; ٝهخٍ حُل َ٤٠رٖ ػِٔٛ ًِٚ ٢خُلخ ٝحؿؼُِٞ ٚؿٜي هخُٜخ ٫ٝطـؼَ ٧كي ك٤ٗ ٚ٤جخ
76
ػ٤خ ٝك ٢ه ُٚٞطؼخُ٤ُ { : ٠زِ ًْٞأ ٌْ٣أكٖٔ ػٔ } ٬هخٍ :أهِٝ ٜٚأٞٛر ٚهخُٞح ٣خ أرخ
ػِٓ : ٢خ أهِٝ ٜٚأٞٛر ٚ؟ هخٍ :اًح ًخٕ حُؼَٔ هخُٜخ ٞٛ ٌٖ٣ ُْٝحرخ ُْ ٣وزَ ٝاًح
ًخٕ ٞٛحرخ ٌٖ٣ ُْٝهخُٜخ ُْ ٣وزَ كظ ٌٕٞ٣ ٠هخُٜخ ٞٛحرخ ; ٝحُوخُ ٚإٔ ٌٕٞ٣هلل
ٝحُٜٞحد إٔ ٌٕٞ٣ػِ ٠حُٔ٘ش ٌُٜٝح ًّ هللا حًَُٔ٘ ٖ٤ك ٢حُوَإٓ ػِ ٠حطزخع ٓخ َٗع ُْٜ
ًَٗخإ ٖٓ ْٛحُيٓ ٖ٣خ ُْ ٣ؤًٕ ر ٚهللا ٖٓ ػزخىس ؿٝ َٙ٤كؼَ ٓخ ُْ َ٘٣ػ ٖٓ ٚحُئً ٖ٣خ
} ًٔخ ًٓ ْٜػِ٠ هخٍ طؼخُ { : ٠أّ ًَُٗ ْٜخء َٗػٞح ُ ٖٓ ْٜحُيٓ ٖ٣خ ُْ ٣ؤًٕ ر ٚهللا
أٗ ْٜكَٓٞح ٓخ ُْ ٣لَٓ ٚهللا ٝ .حُي ٖ٣حُلن أٗ ٫ ٚكَحّ آ ٫خ كَٓ ٚهللا ٫ٝى ٖ٣آ ٫خ
َٗػ. ٚ
ػْ إ حُ٘خّ ك ٢ػزخىصٝ ٙحٓظؼخٗظ ٚػِ ٠أٍرؼش أهٔخّ :كخُٔئٓ٘ ٕٞحُٔظوٝ ُٚ ْٛ ٕٞرٚ
٣ؼزئ٣ٝ ٚٗٝظؼ١ٝ . ٚٗٞ٘٤خثلش طؼزي ٖٓ ٙؿ َ٤حٓظؼخٗش ٛ ٫ٝزَ كظـي ػ٘ي أكي ْٛطلَ٣خ
ُِطخػش ٝحٍُٞع ُِّٝٝحُٔ٘ش ; ٌُٖ ُ ُْٜ ْ٤طٝ ًَٞحٓظؼخٗش ٛٝزَ ; رَ ك ْٜ٤ػـِ
ٝؿِع ١ٝ .خثلش ك ْٜ٤حٓظؼخٗش ٝطٛٝ ًَٞزَ ٖٓ ؿ َ٤ح ٓظوخٓش ػِ ٠حٓ ٫ٝ َٓ٧ظخرؼش
ُِٔ٘ش كوي ٌٖٔ٣أكيٞٗ ُٚ ٌٕٞ٣ٝ ْٛع ٖٓ حُلخٍ رخ٘١خ ٝظخَٛح ٣ٝؼط ٖٓ ٠حٌُٔخٗلخص
ٝحُظؤػَ٤حص ٓخ ُْ ٣ؼط ٚحُٜ٘ق ح ٫ ٌُٖٝ ٍٝ٧ػخهزش ُ ٚكبٗ ٖٓ ْ٤ُ ٚحُٔظوٝ ٖ٤حُؼخهزش
; إ ُْ ٣لٔيٛ ٙخكز ٚرخُـِع ُِظو ; ٟٞكخ ُْٜ ُٕٞٝ٧ىٟ ٖ٣ؼ٤ق ٔٓ ٌُٚ٘ٝظَٔ رخم
ٝحُؼـِ ; ٛٝئ٫ء ٧كي ْٛكخٍ ٝهٞس ٣ ٫ ٌُٖٝزو ُٚ ٠آ ٫خ ٝحكن ك ٚ٤حٝ َٓ٧حطزغ كٚ٤
; كٜ٘٣ ٫ ٜٞي إٔ ػِٔ ٚهلل ٫ٝأٗ ٚرخهلل حُٔ٘ش َٗٝح٧هٔخّ ٖٓ ٣ ٫ؼزئ٣ ٫ٝ ٙظؼٚ٘٤
كخُٔؼظُِش ٗٝل ٖٓ - ْٛٞحُويٍ٣ش حٌُ ٖ٣أٌَٗٝح حُويٍ ْٛ -ك ٢طؼظ ْ٤حٝ َٓ٧حُ٘ٝ ٢ٜحُٞػي
ٝحُٞػ٤ي هٛ ٖٓ ٍ٢ئ٫ء حُـزَ٣ش حُويٍ٣ش حٌُ٣ ٖ٣ؼَ ٕٟٞػٖ حَُ٘ع ٝحٝ َٓ٧حُ٘٢ٜ
ٝحُٜٞك٤ش ْٛك ٢حُويٍ ٘ٓٝخٛيس طٞك٤ي حَُرٞر٤ش :ه ٖٓ َ٤حُٔؼظُِش ٌُٖٝك ٖٓ ْٜ٤كٚ٤
ٗٞع ريع ٓغ اػَح ٝػٖ رؼ ٞحٝ َٓ٧حُ٘ٝ . ٢ٜحُٞػي ٝحُٞػ٤ي كظ٣ ٠ـؼِٞح حُـخ٣ش
٘ٓ ٢ٛخٛيس طٞك٤ي حَُرٞر٤ش ٝحُل٘خء كًُ ٢ي َٕٝ٤ٜ٣ ٝأ٠٣خ ٓؼظُُِ ٖ٤ـٔخػش حُِٖٔٔٔ٤
٘ٓٝظ ْٜكٓ ْٜؼظُِش ٖٓ ٌٛح حُٞؿٝ ٚهي ٓ ٌٕٞ٣خ ٝهؼٞح ك ٖٓ ٚ٤حُزيػش َٗح ٖٓ ريػش
77
ٝ .اٗٔخ ى ٖ٣هللا ٓخ رؼغ رٍِٚٓ ٚ أُٝجي حُٔؼظُِش ًِٝظخ حُطخثلظ٘ٗ ٖ٤ؤص ٖٓ حُزَٜس
ػِٚ٤ ٝأٍِٗ رً ٚظز ٞٛٝ ٚحَُٜح ١حُٔٔظو٣َ١ ٞٛٝ ْ٤وش أٛلخد ٍٓ ٍٞهللا ٠ِٛهللا
ِْٓٝه َ٤حُوَٝ ٕٝأك َ٠حٓ٧ش ٝأًَّ حُوِن ػِ ٠هللا طؼخُ ٠رؼي حُ٘ز , ٖ٤٤هخٍ طؼخُ{ : ٠
ٝحُٔخرو ٕٞح ٖٓ ُٕٞٝ٧حُٜٔخؿَٝ ٖ٣حٜٗ٧خٍ ٝحٌُ ٖ٣حطزؼ ْٛٞربكٔخٕ ٍ ٢ٟهللا ػْٜ٘
ٍٟٞٝح ػ٘ } ٚكَ ٢ٟػٖ حُٔخرو ٖ٤حٍٟ ٖ٤ُٝ٧خ ٓطِوخ ٢ٍٟٝػٖ حُظخرؼُْٜ ٖ٤
ربكٔخٕ ٝهي هخٍ حُ٘ز ٠ُٙ ٢هللا ػِ ِْٓٝ ٚ٤ك ٢ح٧كخى٣غ حُٜل٤لش { " :ه َ٤حُوَٕٝ
حُوَٕ حٌُ ١رؼؼض ك ْٜ٤ػْ حٌُ ِْٜٗٞ٣ ٖ٣ػْ حًٌُٝ } ِْٜٗٞ٣ ٖ٣خٕ ػزي هللا رٖ ٓٔؼٞى ٍ٢ٟ
هللا ػ٘٣ ٚوً ٖٓ : ٍٞخٕ ٌْٓ٘ ٓٔظ٘خ كِٔ٤ظٖ رٖٔ هي ٓخص كبٕ حُل ٫ ٢طئٖٓ ػِ ٚ٤حُلظ٘ش ;
أُٝجي أٛلخد ٍٓ ٍٞهللا ٠ِٛهللا ػِ ِْٓٝ ٚ٤أرَ ٌٙٛحٓ٧ش هِٞرخ ٝأػٔوٜخ ػِٔخ ٝأهِٜخ
طٌِلخ ; ه ّٞحهظخٍ ْٛهللا ُٜلزش ٗز ٠ِٛ ٚ٤هللا ػِٝ ِْٓٝ ٚ٤اهخٓش ى ٚ٘٣كخػَكٞح ُ ْٜكوْٜ
ٝطٌٔٔٞح رٜي ْٜ٣كبًٗ ْٜخٗٞح ػِ ٠حُٜي ٟحُٔٔظوٝ ْ٤هخٍ كٌ٣لش رٖ حُٔ٤خٕ ٍ ٢ٟهللا
ػٜ٘ٔخ ٣ :خ ٓؼَ٘ حُوَحء ! حٓظوٞٔ٤ح ٝهٌٝح ٣َ١ن ٖٓ ًخ ٕ هزٌِْ كٞهللا ُجٖ حطزؼظُٔ ْٛٞوي
ٓزوظْ ٓزوخ رؼ٤يح ُٝجٖ أهٌطْ ٘٤ٔ٣خ ٔٗٝخُ ٫وي ِِٟظْ ٫٬ٟرؼ٤يح ٝهي هخٍ ػزي هللا رٖ
ٓٔؼٞى ٍ ٢ٟهللا ػ٘ { : ٚهُ٘ ٢خ ٍٓ ٍٞهللا ٠ِٛهللا ػِ ِْٓٝ ٚ٤هطخ ٝه ٢كُٚٞ
هط١ٞخ ػٖ ٔٗٝ ٚ٘٤ٔ٣خُ ٚػْ هخٍ ٌٛ :ح ٓز َ٤هللا ٓ ٌٙٛٝزَ ػِٓ ًَ ٠زٖٛٓ َ٤خ ٗ٤طخٕ
٣يػ ٞاُ ٚ٤ػْ هَأ { ٝإٔ ٌٛح َٛحٔٓ ٢١ظؤ٤خ كخطزؼ ٫ٝ ٙٞطظزؼٞح حُٔزَ كظلَم رٌْ ػٖ
ٓزٝ } } ِٚ٤هي أَٓٗخ ٓزلخٗ ٚإٔ ٗو ٍٞك٬ٛ ٢ط٘خ { حٛيٗخ حَُٜح ١حُٔٔظوَٛ { } ْ٤ح١
} ٝهخٍ حُ٘ز ٠ِٛ ٢هللا ػِٚ٤ حٌُ ٖ٣أٗؼٔض ػِ ْٜ٤ؿ َ٤حُٔـٞ٠د ػِ ٫ٝ ْٜ٤حُ٠خُٖ٤
{ " : ِْٓٝحُٝٚ٤ى ٓـٞ٠د ػِٝ ْٜ٤حُٜ٘خٍٟ ٟخًُُٝ ; } ٕٞي إٔ حُٜٞ٤ى ػَكٞح حُلن
٣ ُْٝظزؼٝ ٙٞحُٜ٘خٍ ٟػزيٝح هللا رـ َ٤ػِْ ٌُٜٝ .ح ًخٕ ٣وخٍ :طؼًٝٞح رخهلل ٖٓ كظ٘ش حُؼخُْ
حُلخؿَ ٝحُؼخري حُـخ َٛكبٕ كظ٘ظٜٔخ كظ٘ش ٌَُ ٓلظٝ ; ٕٞهخٍ طؼخُ { : ٠كبٓخ ٣ؤط٢٘ٓ ٌْ٘٤
ٛي ٟكٖٔ حطزغ ٛيح ١ك٘٣ ٫ٝ َ٠٣ ٬و ٖٓٝ { } ٠أػَ ٝػٖ ًًَ ١كبٕ ُٓ ٚؼ٘٤ش
ٌٟ٘خ } هخٍ حرٖ ػزخّ ٍ ٢ٟهللا ػٜ٘ٔخ :طٌلَ هللا ُٖٔ هَأ حُوَإٓ ٝػَٔ رٔخ ك ٚ٤إٔ ٫
78
َ٠٣ك ٢حُيٗ٤خ ٘٣ ٫ٝو ٠ك ٢ح٥هَس ٝهَأ ٌٙٛح٣٥ش ًٌُٝي ه ُٚٞطؼخُ { : ٠حُْ } { ًُي
} { حٌُ٣ ٖ٣ئٓ٘ ٕٞرخٍ ؿ٤ذ ٣ٝو ٕٞٔ٤حُ٬ٜس ٔٓٝخ حٌُظخد ٣ٍ ٫ذ كٛ ٚ٤ئُِ ٟظوٖ٤
ٍُه٘خ٘٣ ْٛلوٝ { } ٕٞحٌُ٣ ٖ٣ئٓ٘ ٕٞرٔخ أٍِٗ اُ٤ي ٓٝخ أٍِٗ ٖٓ هزِي ٝرخ٥هَس ْٛ
ٞ٣ه٘ { } ٕٞأُٝجي ػِٛ ٠يٍ ٖٓ ٟرٝ ْٜأُٝجي ْٛحُٔلِل } ٕٞكؤهزَ إٔ ٛئ٫ء ٜٓظيٕٝ
ٓلِلًُٝ ٕٞي ه٬ف حُٔـٞ٠د ػِٝ ْٜ٤حُ٠خُ ٖ٤ك٘ٔؤٍ هللا حُؼظ ْ٤إٔ ٜ٣ي٘٣خ ٓٝخثَ
اهٞحٖٗ َٛح ٚ١حُٔٔظوَٛ ; ْ٤ح ١حٌُ ٖ٣أٗؼْ هللا ػِ ٖٓ ْٜ٤حُ٘زٝ ٖ٤٤حُٜي٣وٝ ٖ٤حُٜ٘يحء
ح
ٝحُٜخُلٝ ٖ٤كٖٔ أُٝجي ٍك٤وخ ٝكٔز٘خ هللا ٗٝؼْ حُٝ َ٤ًٞحُلٔي هلل ٍد حُؼخُٔ٠ِٛٝ ٖ٤
هللا ػِ٤ٓ ٠يٗخ ٓلٔي ٝػِ ٠آُٛٝ ٚلز ِْٓٝ ٚطِٔٔ٤خ ًؼَ٤ح
79