DE VOORZEIDE LEER

DE VOORZEIDE LEER DEEL is

De Heilige Schrift:
IA Inleiding op de Thora — Genesis-Exodus, door Ds. C. Vonk
I" Leviticus, door Ds. C. Vonk
Ica Numeri, door Ds. C. Vonk
ICb Deuteronomium, door Ds. C. Vonk
I" Inleiding op de Profeten — Jozua, door Ds. C. Vonk
IE Richteren, door Ds. C. Vonk
IF i en 2 Samuel, door Ds. C. Vonk
16 I en 2 Koningen, door Ds. C. Vonk
I"" Jesaja, door Ds. C. Vonk
Tub Jeremia-Ezechiel, door Ds. C. Vonk
I"' Hosea-Maleachi, door Ds. C. Vonk
Inleiding op de Geschriften — Psalmen (0, door Ds. F. van Deursen
IK Psalmen (ii), door Ds. F. van Deursen
IL Spreuken, door Ds. F. van Deursen¹)
Im Job, door Ds. F. van Deursen
• IN Hooglied-Prediker, door Ds. F. van Deursen
• I° Ruth-Klaagliederen-Esther, door Ds. F. van Deursen
IP Daniël-Kronieken-Ezra-Nehemia, door Ds. C. Vonk
"IQa Mattheüs-Marcus, door Ds. C. Vonk
. IQb Lucas-Johannes, door Ds. C. Vonk
IR Handelingen van de Apostelen (I), door Ds. F. van Deursen
Is Handelingen van de Apostelen (n), door Ds. E van Deursen
Iz De Openbaring van Johannes, door Ds. C. Vonk

II De Heidelbergse Catechismus en het Doopformulier, door Ds. C. Vonk 1 )

IIIA De Nederlandse Geloofsbelijdenis, art. 1-21 en 25-26, door Ds. C. Vonk')
III" De Nederlandse Geloofsbelijdenis, art. 22-24 en 27-37, door Ds. C. Vonk I)

I) Uitverkocht
 DE VOORZEIDE LEER

Deel Is

DE HEILIGE SCHRIFT

Handelingen van de Apostelen it

15-28

DOOR

F. van Deursen

ISBN 90 5881 063

© 2001 Buijten & Schipperheijn — Amsterdam Buijten & Schipperheijn — Amsterdam — 2001

Mijn neef ds. C. Mak, emeritus-predikant te Barneveld, bewees mij als
congeniaal-kritisch meelezer zeer gewaardeerde diensten bij het persklaar
maken van dit deel. Ik betuig hem daarvoor mijn hartelijke dank.
F. van Deursen
§2I
HANDELINGEN 15: 1-35
HET JUDAISME AFGEWEZEN
Het evangelie was dus al doorgedrongen tot diep in Klein-Azie, het hui-
dige Turkije. Zowel Joden als heidenen hadden zich door Paulus' predi-
king bekeerd tot Messias Jezus. Hoe zouden die gemengde gemeenten
zich nu ontwikkelen? Tot een nieuwe Joodse sekte met eerste- en twee-
deklasleden? Of tot de heilige, algemene christelijke kerk, die zowel uit
Messiasbelijdende Joden als tot Hem bekeerde heidenen bestond?
Beiden waren door het evangelie uit een godsdienstige gevangenis
bevrijd. De eersten uit Joods-godsdienstige boeien en de anderen uit hei-
dens-godsdienstige. Zouden zij in de vrijheid van Christus standhou-
den of zich opnieuw laten ketenen, thans in christelijk-godsdienstige
kluisters? Met andere woorden: zouden zij vrij en blij bij de genade van
de Here Jezus blijven of slaven worden van een nieuwe 'Wet'?
Deze vragen rezen in de Joods-heidense gemeente van Antiochië
nadat Paulus en Barnabas van hun eerste apostolische reis waren terug-
gekeerd en hadden gerapporteerd dat God ook voor heidenen de deur
voor het geloof had geopend. Zonder van hen te eisen de Wet van
Mozes te onderhouden, Hand. 14: 27. Als gevolg daarvan brak een fel-
le kerkelijke brand uit. In Antiochië kon die weliswaar nog geblust
worden, maar nog in de apostolische tijd zou hij zich als een veenbrand
over heel Paulus' werkterrein verbreiden. Om daarna alle eeuwen door,
nu hier en dan daar, telkens opnieuw op te laaien en gemeenten in vuur
en vlam te zetten. Wij bedoelen het vuur van het judaïsme.
1. JUDAISTEN TRACHTEN BEVRIJDE HEIDENEN EEN
NIEUW SLAVENJUK OP TE LEGGEN, HAND. 15: 1
In Antiochië, de Syrische wereldstad, was een grote gemeente ontstaan,
die vooral uit bekeerde heidenen bestond (meer hierover bij Hand. II :
19-21). Geen wonder dat het judaïsme daar velen in verwarring kon
brengen.
7

§ 21 Het judaïsme afgewezen
De brandstichters waren enkele Joodse christenen uit Judea. In
Gal. 2: 4 typeert Paulus hen of hun geestverwanten als 'valse broe-
ders', die waren 'binnengedrongen' om 'onze vrijheid die wij in
Christus Jezus hebben te bespieden en ons zo in slavernij te brengen'.
Zij maakten de gelovigen uit de heidenen wijs: 'Broeders, als je je niet
naar de zede van Mozes laat besnij den, dan kun je niet gered worden!'
Want zij waren nu wel door het geloof in Messias Jezus in Israël in-
gelij fd, maar moesten dan ook nog door het inlijvingsteken van de be-
snijdenis van de ongelovige heidenen onderscheiden worden. Anders
was het met hen nog niets gedaan. Zonder besnijdenis konden zij on-
mogelijk zalig worden. De Judese leraars wezen het met de vinger in
de Wet van Mozes aan : 'Iedere onbesnedene (...) moet verwijderd
worden', Gen. 17: 14.
Zij legden weliswaar de nadruk op de besnijdenis, maar eisten
daarmee natuurlijk gehoorzaamheid aan de Me Wet van Mozes. Ook
aan de spijs- en reinigingswetten van Lev. I 1 -15 en de onderhouding
van het Joodse 'kerkelijke jaar' van Lev. 23-25. Paulus noemde deze
handelwijze later: heidenen dwingen als Joden te leven, Gal. 2: 14. Hij
gebruikte daarvoor het Griekse woord joedaidzein. Vandaar dat wij
deze dwaalleraars nu judaïsten noemen.
Het ligt voor de hand dat zij, evenals hun geestverwanten in Je-
ruzalem, vroeger farizeeër waren geweest, vgl. vs. 5. 1 ) Toen hadden
zij al niet van Gods genade of ónverdiende gunst geleefd, maar door
strenge 'wets'-onderhouding naar wélverdiende gunst gestreefd, vgl.
Luc. 18: 9-14. Deze zuurdesem of leer van de farizeeën (Mat. 16: 5-
I 2) hadden zij bij hun overgang naar de christelijke gemeente niet uit-
gezuiverd, maar meegenomen.
Zeker, zij waren christen geworden. Zij aanvaardden Jezus als de
Messias. En evenals Jakobus van Jeruzalem en meer Mes-
siasbelijdende Joden leefden zij nog volgens de Wet van Mozes. Al-
leen maakten zij van die Wet een 'Wee . Let alstublieft op de aanha-
lingstekens! Zij lazen die Wet nog steeds door een farizeese bril en
beroofden haar zodoende van Gods barmhartigheid. Zij maakten van
de echte Wet — het Evangelic naar de beschrijving van Mozes! — een
godsdienstige arbeidsovereenkomst, die zij ook nog hadden aangevuld
met honderden zelfbedachte bepalingen.
8 9
Het judaïsme afgewezen § 21
Hun farizeese zelfverheffing als Gods uitverkoren yolk hadden ze
evenmin afgelegd. Ze gingen nog steeds prat op hun afstamming van
Abraham en zagen niet dat door Christus' werk de Wet als scheidsmuur
tussen Joden en heidenen was neergehaald, Ef. 2: 14-16, (vgl. deel 1,
149-151). Zodat onbesnedenen nu ook zonder besnijdenis, alleen door
het geloof in Christus, tot zijn gemeente mochten toetreden.
Kortom, deze judaïsten waren er niet gerust op dat het kruisoffer
van Christus voor onze verlossing voldoende was. Zij zochten daar-
naast nog aanvullende steun in eigen godsdienstigheid en harde wetti-
sche vroomheid. Zij wisten zich niet vrijgekochte slaven van Christus,
maar leefden als halfbekeerde farizeeën nog steeds als loonarbeiders.
Omdat ze dachten dat ze voor hun verlossing zelf nog moesten bijbe-
talen met strenge gehoorzaamheid aan de 'Wet'.
De Antiocheense kerkstrijd had dus als inzet de kern van het
evangelic: worden wij gered door het geloof alleen, dat is door de Here
Jezus alleen en door genade alleen? Of moeten daarbij menselijke
godsdienstige prestaties worden opgeteld? Nauw daarmee verbonden
was de wettigheid van Paulus' volwaardige apostelschap. De judaïsten
wensten voor zijn apostolische gezag niet te buigen, vgl. Gal. 1v.
Latere variaties op het judaïstische grondpatroon
De judaïsten verwrongen het evangelic tot de optelsom van
Christus' verdiensten + die van de godsdienstige mens. Zij beroofden
bekeerde heidenen daarmee van hun evangelische vrijheid en brach-
ten hen weer onder het slavenjuk van een 'Wee. Het vervolg van de
kerkgeschiedenis laat zien hoe die godsdienstige prestaties van de
mens op den duur al meer op de voorgrond geschoven werden, zodat
er van het ware evangelic tenslotte zo goed als niets overschoot. Sche-
matisch voorgesteld verliep de ontwikkeling als volgt:
Christus + Wet.
Beter gezegd: Christus + 'Wee.
Op den duur werd dat: 'Wee + Christus.
Totdat Hij tenslotte afviel en het werd: 'Wee.
Op dit judaïstische grondpatroon werd vanaf de apostolische tijd in
verschillende vormen voortgeborduurd. Wát de misleide gelovigen als
§ 21 Het judaïsme afgewezen
'Wet' werd opgelegd, was in de loop der eeuwen weliswaar niet steeds
hetzelfde, maar het was en bleef steeds een optelsom: Christus wat +
wij wat.
Het begon in Antiochië met: Christus + de besnijdenis. In Kolosse
werd het onder heidense invloed: Christus + ongehuwde staat + vege-
tarisme + geheelonthouderschap. In de Middeleeuwen: Christus + de
hulpzaligmakers (Maria en de heiligen) + de werken van de roomse
godsdienst en eventueel + het klooster. Na de reformatie: Christus +
de godsdienstige protestantse bevinding en bekeerdheid. En van wel-
ke oude gebruiken, gewoonten, afspraken en regelingen kunnen gods-
dienstige mensen verder al geen onverbiddelijke 'Wet' maken om el-
kaars gewetens te binden, met alle nare gevolgen van dien?
De evangeliën laten veelvuldig zien hoe de farizeese 'Wets'-drij-
verij haar voorstanders misvormde tot onbarmhartige, hoogmoedige,
laatdunkende, felle, formalistische en vitterige scherpslijpers. Het ju-
daïsme schiep de eeuwen door in de christelijke kerk eenzelfde kli-
maat. Want overal waar het evangelie verjuridiseerd wordt tot een
'Wet', daar knalt steevast de zweep van het: 'God wil het!' En doordat
mensen elkaars gehoorzaamheid in zo'n sfeer streng controleren, ont-
staan daar onvermijdelijk onenigheid en heerszucht, haat en nijd, twist
en tweedracht, die vroeg of laat uitlopen op partijschappen en scheu-
ringen.
Al moeten we alle wetticisme niet voetstoots voor judaïsme
verslijten. Wetticisme ontaardt pas in judaïsme wanneer het onge-
hoorzamen aan zijn 'Wet' gaat slaan, vervolgen, uitwerpen, ex-
communiceren. Wetticisme vervólgt niet, maar judaïsme is bloed-
dorstig. Zoals de onruststokers te Antiochië bij voorbaat verkondigden:
'Als u zich niet naar de zede van Mozes laat besnijden, kunt u niet ge-
red worden!'
Wie over dit kerk en geloof ondermijnende (neo)-judaïsme nader
geïnformeerd wil worden, verwijzen wij in deze boekenreeks naar de
brede excurs over dit onderwerp in het deel over Leviticus, p. 397-473.
Daar wordt ook de vraag beantwoord: hoe overwinnen we toch de geest
van het judaïsme?
10
Het judaïsme afgewezen
2. PAULUS EN BARNABAS WEERSPREKEN DE
JUDAISTEN EN GAAN HET OORDEEL VAN DE
APOSTELEN HOREN, HAND. 15: 2-5
De grote Joods-heidense gemeente van Antiochië telde wellicht
honderden onbesneden mannen en jongens. Velen van hen zullen de
judaïstische predikers met angst en beven hebben aangehoord. Waren
zij feitelijk nog geen van alien door de Here Jezus gered? Moesten zij
daarvoor eerst als Joden gaan leven? Geen wonder dat er grote ver-
warring en verontrusting ontstond!
Voor argeloze hoorders leek de judaïstische eis immers voluit
schriftuurlijk. Was en bleef de Wet van Mozes niet Gods Woord? En
had God daarin de besnijdenis niet duidelijk geboden en op nalating
daarvan uitroeiing uit Gods yolk bevolen? (Gen. 17: 9-14). En namen
zij die daarop wezen de weg der verlossing niet veel ernstiger op? En
waren zij niet veel schriftgetrouwer dan zo'n lichte prediker als
Barnabas, die hun indertijd deze eis niet had gesteld? (Hand. 1 r: 22-
24). Om van zo'n 'tweederangs apostel' als die Paulus maar te zwij-
gen.
Ook onder de Joodse gelovigen zullen er wel zijn geweest op wie
de 'principiële' taal van de judaïsten indruk maakte. Felle godsdien-
stige taal vindt altijd wel ergens gehoor. Inderdaad, waar moest het naar
toe wanneer er niet alleen zo gemakkelijk de hand gelicht werd met
aloude, voorvaderlijke gewoonten, maar zelfs met het uitdrukkelijke
Woord van God? Want daarin werd over verzakers van de besnijdenis
kortweg de vloek uitgesproken, Gen. 17: 14! De gemeente van Antio-
chië raakte in rep en roer.
Paulus en Barnabas bieden krachtige tegenstand
2a God heeft Paulus en Barnabas toen twee gaven geschonken,
die in deze situatie onmisbaar waren: een helder onderscheidings-
vermogen én een moedig hart. Door de eerste onderkenden zij dat de
judaïsten het hart uit het evangelie sneden en door de tweede durfden
zij deze dwaling krachtig te weerstaan. Ook al liepen zij daarmee het
risico voor vrijzinnige leraars te worden aangezien, die Gods Woord
niet eerden.
De strijd laaide hoog op. Zeker, Paulus schreef later weliswaar:
'Een dienstknecht van de Heer moet niet twisten', 2 Tim. 2: 24. Maar
11

§ 21 Het judaIsme afgewezen
hier ging het om de kern van het evangelie: Jezus alleen, uit genade al-
leen, door het geloof alleen. Hier mocht om de lieve vrede beslist niet
gezwegen worden. In felle disputen kwamen Paulus en Barnabas op
voor de waarheid van het evangelie.
De judaïsten hielden de gelovigen uit de heidenen voor: 'Als u
zich niet laat besnijden, kunt u niet gered worden', vs. 1. Maar Paulus
ging daar dwars tegenin en verkondigde dat het juist andersom was:
'Als u zich [wel] laat besnijden, zal Christus u niets baten', Gal. 5: 2.
Want dan fungeert de besnijdenis als bijbetaling. En wie Christus' werk
met eigen 'werk' wil aanvullen, verloochent Hem als algenoegzame
Zaligmaker.
Daarbij zal hij in Antiochië dezelfde boodschap verkondigd heb-
ben als aan de Galaten: 'Opdat wij waarlijk vrij zouden zijn, heeft
Christus ons vrijgemaakt. Houdt dus stand en laat u niet weer een sla-
venjuk opleggen (...). Nogmaals verzeker ik ieder die zich laat besnij-
den dat hij verplicht is de gehele wet te onderhouden', Gal. 5: I, 3.
Ten diepste geen strijd tegen vlees en bloed
Overigens staarde Paulus zich niet blind op de personen van zijn
judaïstische tegenstanders. Achter deze ménsen zag hij als de eigen-
lijke drijfkracht satan met zijn gevallen engelenwereld, Ef. 6: 12. Bar-
nabas en hij hadden hem door hun evangelieprediking prooien afhan-
dig gemaakt, zoals Sergius Paulus, de proconsul van Cyprus en de
Zeusvereerders in Lystra. Nu zulke arme heidenen uit satans duistere
macht tot God waren geleid, trachtte de boze zijn weggelopen slaven
opnieuw gevangen te nemen.
Deze bevrijde heidenen moesten wederom in godsdienstige boei-
en geslagen worden, zodat hun Leven opnieuw beheerst zou worden
door angst en slavernij. Als dat niet op heidense wijze kon, dan moest
het maar op 'christelijke' wijze gebeuren. Dat was satans strategie.
Daarom trachtte hij er nu een opvatting van Christus' werk en met
name over zijn betekenis voor de Wet in te hameren waardoor er van
zijn evangelie zo goed als niets zou overblijven.
Deze bovenmenselijke achtergrond van het judaïsme onderkende
Paulus scherp: 'Onze strijd is niet gericht tegen vlees en bloed, maar
tegen de heerschappijen, tegen de machten, tegen de wereldbeheersers
van deze duisternis en tegen de geesten van het kwaad in de bo-
12 13
Het judaïsme afgewezen § 21
venaardse regionen', Ef. 6: 12. Daartegen kon ook de apostel in eigen
kracht niet op. Vandaar dat hij zoveel op zijn knieën steed, God bid-
dend om zijn bijstand en bescherming, vgl. Ef. 3: 14. Het levensge-
vaarlijke judaïstische 'optelsom-evangelie' kon alleen met de wapen-
rusting van God weerstaan worden, Ef. 6: 13.
Voor overleg naar Jeruzalem
2b Toen Paulus en Barnabas in heftige disputen krachtig tegen
de judaïstische dwaalleraars opkwamen, droeg men beiden op om sa-
men met enkele andere gemeenteleden naar Jeruzalem te gaan om deze
kwestie daar aan de apostelen en oudsten voor te leggen, vgl. Gal.
2: 1 9.
,
Niet omdat men er in Antiochië zelf niet uit kwam en de zaak nu
door de apostelen wilde laten beslissen. Paulus twijfelde geen moment
aan de waarheid van zijn verkondiging en had geen nieuw licht nodig.
Zelfs niet van de andere apostelen. Hij schreef aan de Galaten: 'Maar
al zouden wijzelf of een engel uit de hemel u een ander evangelic ver-
kondigen dan het evangelic dat wij u verkondigd hebben: hij zij ver-
vloekt! ', Gal. I : 8. Hij had het immers 'niet van een mens ontvangen
of geleerd, maar door openbaring van Jezus Christus', Gal. I : 12. Daar-
om had hij na zijn roeping ook geen apostelen geraadpleegd, Gal. I:
I5vv. God had hem geroepen en gezonden. Wat had een nietig mens
hem dan af- of aan te raden?
Overigens wisten ook de andere apostelen dat de Here van be-
keerde heidenen geen besnijdenis eiste. Dit had Hij hun door de
begenadiging van de heiden Cornelius te Caesarea duidelijk geopen-
baard, Hand. IOV. De Antiocheense strijdvraag betrof dus geen zaak
waarin zij nog onwetend waren. Lucas vermeldt ook niets over ernstig
en aanhoudend gebed om Goddelijk licht, in Antiochië al evenmin als
straks in Jeruzalem.
We kunnen ons voorstellen dat Paulus overleg met de apostelen
in Jeruzalem overbodig vond. De Here had Zich over de onderhavige
kwestie duidelijk geopenbaard. Nu zou het de schijn kunnen wekken
dat hij in onzekerheid verkeerde. Maar de apostel hechtte kennelijk zo
hoge waarde aan 'de eenheid van de Geest' (Ef. 4: 3) met de andere
apostelen dat hij over zijn mogelijke bezwaren heenstapte en zich
nederig liet afvaardigen.

§21 Het judaIsme afgewezen
Als Gal. 2 over dezelfde reis spreekt als Hand. 15 dan ging Pau-
lus, ook vergezeld van Titus, 'op grond van een openbaring', Gal. 2:
2. Misschien heeft de Here hem daarin laten weten dat hij gerust kon
gaan, omdat het de judaisten niet zou gelukken verdeeldheid tussen de
apostelen te zaaien. 2 ) De exegeten zijn het er echter niet over eens dat
Gal. 2 en Hand. 15 inderdaad over dezelfde reis handelen. 3 )
Onderweg naar Jeruzalem
3 Nadat de gemeente hen van reisbenodigdheden had voor-
zien4 ) en uitgeleide had gedaan, wat als een eerbewijs gold, reisden
zij door Fcnicië en Samaria. Daar waren Joods-christelijke gemeenten
in Sidon, Tyrus, Ptolemais, Caesarea, Joppe en andere plaatsen.
Sommige waren gesticht door Jeruzalemse vluchtelingen die door de
vervolging na de dood van Stefanus over het land verspreid waren en
toen nog uitsluitend aan Joden het evangelie verkondigd hadden, vgl.
I1: 19.
In Caesarea kunnen ze de centurio Cornelius hebben ontmoet,
aan wie de Heilige Geest had bewezen dat de scheidsmuur tussen Jo-
den en heidenen was neergehaald. Zouden ze in Joppe ook Dorkas heb-
ben gezien, die uit de dood was opgewekt? En Simon de leerlooier, op
wiens dakterras de Heilige Geest Petrus had geleerd dat het evangelie
ook aan heidenen verkondigd mocht worden?
Overal waar ze kwamen vertelden ze uitvoerig over de bekering
van de heidenen op Cyprus en in Klein-Azie. Dit verwekte onder deze
Joodse christenen grote vreugde. Zij waren blijkbaar nog niet aange-
tast door het virus van het judaisme, want over kritische navraag naar
de besnijdenis van de bekeerde heidenen vernemen we niets. Alleen
dat het bericht hun grote blijdschap bracht.
Aankomst te Jeruzalem
4 Bij hun aankomst in Jeruzalem werden ze verwelkomd door de
gemeente en de apostelen en oudsten. Het vast ontroerende weerzien,
vooral met de in Jeruzalem zo geliefde Barnabas, vond plaats in een
`gemeentevergadering'. In vs. 6 is sprake van een bijeenkomst van de
apostelen en de oudsten. Vs. 22 spreekt van overleg met de hele ge-
meente. Hand. 15 spreekt dug op zijn minst over meer dan een verga-
dering. Wij zullen ze het convent van Jeruzalem noemen (de benaming
14 15
Het judaIsme afgewezen § 21 -
Apostelconvent brengt te weinig het aandeel van de oudsten en ge-
meente in rekening).
Paulus en Barnabas begonnen niet meteen over de kerkstrijd in
Antiochie. Zij brachten eerst verslag uit van alles wat God door hen
tot stand had gebracht op Cyprus, te Antiochie in Pisidie, alsmede in
de Zuid-Galatische steden Ikonium, Lystra en Derbe. Daar had de He-
re niet alleen Joden, maar ook onbesneden heidenen door het geloof
in zijn universele gemeente opgenomen!
Daarmee zullen ze bewust de toon hebben gezet voor de nu vol-
gende besprekingen. Daarin zouden immers niet menselijke opvattin-
gen en tradities de doorslag moeten geven, maar wat God door zijn
Zoon en Geest in de heidenwereld bezig was te doen.
JudaEsten eisen ook hier: Christus + de 'Wet'
5 Na hun reisverslag stonden er enkele broeders op die betoog-
den: deze bekeerde heidenen zullen besneden moeten worden en zich
aan de Wet van Mozes moeten houden. Geloven in Messias Jezus is op
zichzelf niet genoeg.
Deze eis werd gesteld door gelovigen over wie we hierboven
reeds spraken: bekeerde farizeeen die, toen zij tot geloof in de Here
Jezus kwamen, hun farizeese zuurdesem niet radicaal hadden uitge-
zuiverd, vgl. p. 7. Het onderwijs van Stefanus kenden zij blijkbaar niet
of het was door hen afgewezen, vgl. § 9. Zelf wensten zij kennelijk niet
van Gods genade alleen te leven.
3. PETRUS VALT PAULUS EN BARNABAS BIJ,
HAND. 15: 6-12
De vergaderingen waarvan Lucas nu verslag doet, waren achteraf be-
schouwd van wereldkerk-historisch belang. Ook wij hebben er nog da-
gelijks mee te maken. Hoeft u om gered te worden alleen in de Here
Jezus te geloven? Of vergt zijn offer van onze kant nog enige bijbeta-
ling? Daarover zou door dit Convent een voor alle eeuwen geldende
uitspraak gedaan worden.
Dit zou beslissen of Christus' gemeente een Joods-nationa-
listische zaak zou blijven of dat zij zou uitgroeien tot de heilige, alge-
mene christelijke kerk. En of het evangelie de boodschap van Gods
vrije genade zou blijven of misvormd worden tot een 'wet' of religieus

§ 2.1 Het judaïsme afgewezen
arbeidscontract. Of de vrijheid in Christus gehandhaafd zou blijven of
vervangen worden door een nieuwe vorm van godsdienstige slavernij.
De apostelen en oudsten beleggen een bijeenkomst
6 Om nader op deze zaak in te gaan hielden de apostelen en oud-
sten enige vergaderingen. Blijkens vs. 22 vonden deze niet plaats ach-
ter gesloten deuren, maar werd ook de gemeente betrokken in de be-
raadslagingen. Al hadden de apostelen en oudsten uiteraard de leiding.
Men heeft dit wel 'de eerste synode' genoemd, maar alleen reeds
door de aanwezigheid van apostelen waren deze vergaderingen uniek.
En als met de oudsten oud-leerlingen van Jezus worden bedoeld die
op één lijn met de apostelen worden gesteld (vs. 2, 4, 6, 22v.) 5 ), dan
geldt dit nog sterker.
Bovendien zijn in synodes véle kerken vertegenwoordigd, terwijl
er hier slechts twee in vergadering bijeen waren: de jonge kerk van
Antiochie pleegde inzake een leergeschil overleg met de oudere
gemeente van Jeruzalem. Zonder zich daarbij op voorhand aan de uit-
spraak van de moedergemeente te binden.
Ook hier verschil van mening
7a Aanvankelijk kwam het ook hier tot een hevige woordenstrijd
(sv: `groote twisting'). Geen wonder, we zijn hier in een puur Joods-
christelijke gemeente! Velen was het farizeese wetticisme met de
paplepel ingegoten. Zij waren opgegroeid bij farizeese stiptheid: niet
alleen spijswetten naleven, reinigingswetten onderhouden, nieuwe-
maansfeesten vieren, sabbatten in acht nemen, maar je ook aan de vele
geboden houden die de rabbijnen aan Gods gebod hadden toegevoegd.
In zo'n wetticistisch klimaat ging felle judaYstische taal er bij menige
goedgelovige gemakkelijk in. Zij schenen de Wet veel serieuzer te ne-
men dan Paulus en Barnabas met hun: ...thans hoeft iedereen alleen
maar in Messias Jezus te geloven'.
Petrus bewijst dat God de zaak allang beslist heeft
7b Toen stond Petrus op. Niet om een abstract betoog op te zet-
ten over de Wet, maar om aan te tonen dat God allang zijn licht over
het onderhavige twistpunt had laten schijnen. En wel door onweer-
sprekelijke feiten. Daartoe herinnerde hij de vergadering aan wat hij
16
Het judaIsme afgewezen § 21
ongeveer tien jaar tevoren op het dak van Simon de leerlooier te Jop-
pe en in het huis van de officier Cornelius te Caesarea had geleerd.
Daar was het God zelf die hem had duidelijk gemaakt dat Hij de Wet
als scheidsmuur tussen Joden en heidenen had neergehaald, Ef. 2: 14.
Nadat hij in visionaire toestand had geweigerd onreine dieren te
slachten en op te eten, was het een stem uit de hemel geweest die hem
had verzekerd: 'Wat God gezuiverd heeft, moet jij niet onrein maken.'
Toen hij zich vervolgens op bevel van de Geest naar de heidense cen-
turio Cornelius had begeven, was de Heilige Geest daar voor Petrus'
ogen op het onbesneden gezelschap neergedaald Daarop had hij hen
laten dopen, Hand. 10. Zo had God de onderhavige zaak toen reeds be-
slist. Hij had Petrus al in het begin uitgekozen om de boodschap van
het evangelie onder de heidenen te verspreiden en hen zo tot geloof te
brengen. Let wel: tot geloof en niet tot slavernij aan een 'Wet'.
8 Toen hij zich daarover — notabene ook in Jeruzalem — had moe-
ten verantwoorden, had hij gezegd: 'Als God hun dus wegens hun ge-
loof in de Here Jezus Christus hetzelfde geschenk heeft gegeven als
aan ons, hoe had ik Hem daar dan van kunnen weerhouden?', Hand.
II: i-18.
Deze feiten hield hij opnieuw aan de vergadering voor: God was
blijkens het reisverslag van Paulus en Barnabas (vs. 4) thans op nog
veel grotere schaal voor de heidenen opgekomen door hun in onbesne-
den staat zijn Geest te geven. Zo had God getuigd dat Hij nu ook on-
besneden gelovigen tot zijn kinderen aannam, vgl. Rom. 8: 16. Als
kenner der harten kwam het voor Hem niet meer aan op het uiterlijke
teken van iemands besnijdenis en nationaliteit, maar op zijn gelovige
hart. 6 )
9 Sindsdien maakt God geen onderscheid meer tussen besneden
Joden en onbesneden heidenen, vgl. Rom. o: 12. Hij reinigt hun har-
ten (= wederbaart hen) door het geloof en niet door geloof + slaafs wet-
ticisme, dat in uiterlijkheden blijft steken. Zo vormt hij uit Joden en
heidenen samen zijn nieuwe Godsvolk.
o Daarop richtte hij zich tot de judaïstische tegensprekers met
de vraag: Waarom wilt u na zo'n Goddelijke getuigenis Hem nu tar-
ten en zijn uitgedrukte wil trotseren door leerlingen van heidense af-
komst een juk op de schouders te leggen dat onze voorouders noch wij-
zelf konden dragen?'
17
§ 21 Het judaïsme afgewezen
Daarmee sprak Petrus beslist geen kwaad van Gods goede, door
en door evangelische Wet, vgl. Ps. 119. Maar dat 'Evangelie naar Mo-
zes' (zoals we de Wet ook zouden kunnen noemen) had naast haar heer-
lijke genadeverkondiging toch óók de taak vervuld van een oppasser
of bewaker, die Israel met stevige hand naar de dag van Christus moest
leiden. Die hand was wel liefelijk, maar tegelijk nogal streng. Zij hield
Israel 'in verzekerde bewaring', Gal. 3: 23v. 7 )
i i Daarop trok hij zijn conclusie waarin hij Paulus en Barnabas
gelijk gaf: wij geloven dat er maar één middel is waardoor zowel wij
Joden als heidenen gered worden: Gods genade, die de Here Jezus door
zijn lijden en gehoorzaamheid voor ons verdiend heeft. En die ons al-
leen door het geloof wordt toegeeigend, vgl. Rom. 5: i, Gal. 2: 15v.
Zonder enige bijbetaling door gehoorzaamheid aan de Wet, want die
is door Christus vervuld, vgl. § 9. En nog minder door gehoor-
zaamheid aan de farizeese 'Wet' met haar 613 afgeleide voorschriften.
Dit is het laatste wat we in Handelingen over het optreden van de
apostel Petrus lezen. Van nu of treedt Paulus in dit bijbelboek op de
voorgrond.
Ook onder de heidenen deed God tekenen en wonderen
12 De hele vergadering werd stil van wat Petrus naar voren had
gebracht. Inderdaad, God kon alleen Goddelijke voorschriften ter zij-
de stellen. Met de besnijdenis had Hij dat jaren geleden bij Cornelius
al gedaan. Dan hadden Paulus en Barnabas inderdaad het gelijk aan
hun kant.
Daarop namen die beiden weer het woord. Zij wisten niet beter
te doen dan zich evenals Petrus op Gods daden te beroepen. Zij had-
den al verslag uitgebracht van Gods werk onder de heidenen, vs. 4.
Maar nu vertelden zij vooral welke grote tekens en wonderen Hij door
hen onder de heidenen had verricht. En hoe Hij daardoor bevestigd had
dat onbesneden heidenen zonder wetsonderhouding in zijn gemeente
mochten worden opgenomen.
Op Cyprus was de Romeinse gouverneur tot geloof gekomen. En
toen de Joodse hofastroloog hem daarvan trachtte of te houden, had de
Here het prille geloof van die onbesneden heiden beschermd door die
waarzegger met blindheid te straffen, Hand. 13: 6-12. Zo had de Here
hun evangelieprediking onder de heidenen telkens bevestigd door te-
18 19
Het judaïsme afgewezen § 21
kenen en wonderen en zodoende velen van hen tot geloof gebracht in
het Pisidische Antiochie, Ikonium, Lystra en Derbe, Hand. 14: 3. In
Lystra had Paulus een van zijn geboorte of verlamde man mogen ge-
nezen. En toen hij er gestenigd was en voor dood de stad uitgesleept,
kon hij opeens weer opstaan en verder reizen!
Waren dit geen beslissende feiten? Zou God dit gedaan hebben
als Paulus een vijand van Gods Woord was geweest? Of bewees Hij
daarmee juist zijn instemming met Paulus' prediking van geloven-en-
anders-niets? En waren dit niet stuk voor stuk nieuwe bewijzen bij wat
Petrus gesteld had: God maakt met zijn genade thans geen onderscheid
meer? Hij rechtvaardigt nu ook onbesneden heidenen. En wel buiten
de Wet om. Alleen door het geloof in de Here Jezus.
4. JAKOBUS BEWIJST DAT DE ROEPING VAN DE
HEIDENEN VERVULLING VAN DE PROFETIE IS,
HAND. 15: 13-21
Na de apostel Petrus betuigde Jakobus, de halfbroer van de Here Je-
zus, zijn steun aan Paulus en Barnabas. Als een van de voornaamste
oudsten in de gemeente van Jeruzalem genoot hij groot gezag. Hij had
niet voor niets de bijnaam 'de rechtvaardige' ontvangen. Bovendien
hield hij zich persoonlijk nog strikt aan de Wet van Mozes, Hand. 2 1 :
18-20. Des te opvallender was het dat hij niet de judaIsten, maar Pau-
lus en Barnabas bijviel en wel met krachtig schriftbewijs. Echter zon-
der bij de toepassing daarvan de wijsheid van boven uit het oog te ver-
liezen, die volgens zijn brief in de Bijbel 'vóór alles zuiver, maar ook
vredelievend, vriendelijk, altijd voor rede vatbaar, rijk aan barmhar-
tigheid' is, Jak. 3: 17.
Jakobus verwijst naar de profetie van Amos
13 Nadat Paulus en Barnabas waren uitgesproken, nam Jakobus
het woord: 'Broeders, luister naar mij.
14 Simeon [Jakobus noemt Petrus in deze Joodse omgeving bij
zijn Hebreeuwse naam!] heeft uiteengezet hoe God in Caesarea zijn
Geest gaf aan de heidense officier Cornelius en zijn huis. En dat God
dus al in het begin van plan was ook onder de heidenen een yolk te vor-
men dat zijn naam vereert.
§ 2 I Het judaïsme afgewezen
15 Welnu, dat stemt overeen met de woorden van de profeten. Dit
bewees Jakobus door de vergadering Amos 9: 11,12 voor te houden.
Lucas geeft de aanhaling in de Griekse vertaling 8 ):
16 'Dan keer Ik op mijn schreden terug. Ik zal de vervallen but
van David weer opbouwen; wat omver ligt zal Ik herbouwen en weer
overeind zetten.' Deze profetie behoefde voor Jakobus' Joodse hoor-
ders geen nadere uitleg. Het prachtige gebouw van Davids éne en
ongedeelde koninkrijk was na de dood van Salomo gescheurd en was
in de dagen van Amos niet meer dan een vervallen hut'. Maar Jahweh
zou hem weer oprichten door een nieuwe 'David' te geven, Ez. 34: 23v.
Inmiddels waren deze profetieen vervuld in Messias Jezus. Aan Hem
had God de troon van zijn vader David gegeven (Luc. I : 32) en Hem
tot de hemel verhoogd, Hand. I : 9, 2: 33.
17 Alleen niet om uitsluitend over Israel te regeren, maar ook
over de rest van de mensheid. Gods voornemens omvatten namelijk
veel meer dan alleen Israëls redding. Hij zou Davids vervallen ko-
ningshuis herstellen, opdat ook de heidenen Hem zouden zoeken. 'Dit
zegt de Here die dit
18 al van oudsher [lett. van eeuwigheid = al heel lang] aange-
kondigd heeft', Jes. 45: 21. Hij had de roeping van de heidenen immers
reeds aan Abraham beloofd, Gen. 12: 3. Dus al voor de grondlegging
van de Israelitische wereld op Horeb, Ef. I : 4. 9 ) Waarmee Jakobus maar
wilde zeggen dat de omstreden zaak niet als iets splinternieuws uit de
lucht was komen vallen, maar reeds door de profeten was voorzegd en
wel als werk dat God zich al eeuwen tevoren had voorgenomen.
Het voorstel van Jakobus
19 In het licht van de profetie was het volgens Jakobus duidelijk
wat de vergadering te doen stond. Ik voor mij ben van mening, zei hij,
dat we de heidenen die zich tot God bekeren geen al te zware lasten
moeten opleggen. En hen dus zeker niet met judaïstische eisen lastig
mogen vallen, maar hun christelijke vrijheid-van-de-wet volledig er-
kennen, vgl. Rom. 3: 21 v, Ef. 2: 8v.
20 Dit vooropgesteld diende men echter ook wijsheid te be-
trachten. Men verkeerde immers nog volop in de overgangstijd van het
Oude naar het Nieuwe Verbond (zie bij 2: 46). Dit schiep zowel voor
gelovigen uit de Joden als uit de heidenen bepaalde moeilijkheden. Zo
20
Het judaïsme afgewezen §2I
waren er vier dingen die voor Joden in de omgang met heidenen, voor-
al aan tafel, hoogst aanstotelijk waren.
Ten eerste: vlees uit de vleeshallen van heidense tempels, waar
het vooraf bezoedeld was door wij ding aan een afgod. Als sommige
bekeerde heidenen te Korinte dit al als erkenning van een andere god
beschouwden, dan zeker ook menige Jood, I Kor. 8: 1-13. Ten twee-
de: ontucht. Daarmee zal hij hier gedoeld hebben op huwelijken in
graden van bloedverwantschap, die door Lev. 18: 6-18 verboden wa-
ren, vgl. I Kor. 5: I . Ten derde: niet uitgebloed vlees, bijvoorbeeld van
dieren die hun eigen dood waren gestorven, in een strik geworgd of
verdronken. Ten vierde: het gebruik van het bloed zelf, vgl. Gen. 9: 4,
Lev. 17: 10-14.
Als de christenen uit de heidenen zich in zachtmoedige wijsheid
van deze dingen onthielden, zouden zij het samenleven van Joden met
ex-heidenen veel gemakkelijker maken. Jakobus stelde voor dit schrif-
telijk aan de niet-Joodse christenen te vragen. Niet als een nieuwe
'wet', maar als een paar tijdelijke richtlijnen voor de moeilijke over-
gangstijd die zij beleefden. Ofwel als een vrijwillige beperking van hun
vrijheid-van-de-wet, die Jakobus overigens volmondig erkende.
21 Moeilijk en vreemd zouden de christenen uit de heidenen zijn
voorstel niet vinden. Velen van hen hadden immers al jarenlang de
synagoge bezocht, waar iedere sabbat de Wet van Mozes werd voor-
gelezen. Zij hadden daaruit vast al begrepen dat zij hun Joodse me-
degelovigen een groot genoegen zouden doen als zij zich vrijwillig
onthielden van afgodenvlees, bloed, vlees dat nog verzadigd is van
bloed en ontucht', vs. 29. 10 ) Temeer als zij bedachten dat de afschuw
daarvan er bij de Joden al meer dan dertien eeuwen lang ingebrand
was! Ook Paulus kon zich in deze overgangsregeling goed vinden, vgl.
I Kor. 8, 9: 19-23, Dr): 23-11: I
5. HET ANTWOORD AAN DE BROEDERS UIT DE
HEIDENEN, HAND. 15: 22-34
De woorden van Petrus en Jakobus vonden brede instemming. De ei-
sen van de gelovigen uit de farizeeën (vs. 5) werden afgewezen. Ge-
lovige heidenen konden zonder besnijdenis en onderhouding van de
Wet van Mozes als volwaardige leden in de christelijke gemeenten op-
genomen worden.
21

§ 21 Het judaisme afgewezen
22 Zoals we bij vs. 6 reeds opmerkten was dit geen uitspraak van
de eerste 'generale synode' of het eerste 'algemene concilie' van de
christelijke kerk, maar van de apostelen en de oudsten, die bij hun over-
leg ook de gemeente betrokken. Deze unieke vergadering besloot en-
kele afgevaardigden uit haar midden met Paulus en Barnabas mee te
zenden om haar antwoord aan de gemeente van Antiochie over te bren-
gen en toe te lichten. Tevens konden de beide omstreden broeders dan
niet van partijdige rapportage beschuldigd worden.
Men koos daarvoor Judas, die ook wel Bar-Sabbas genoemd
werd, en Silas, waarschijnlijk dezelfde als de bekende Silvanus. Twee
leidende figuren uit de gemeente. Silas bezat het Romeinse burger-
recht (16: 37vv) en zal Paulus straks op diens tweede apostolische
reis vergezellen en nauw betrokken worden bij de brieven aan de Tes-
salonicenzen. Hij zal als Hellenist vloeiend Grieks gesproken hebben.
Het besluit op schrift
23 Zij kregen een brief mee, die volgens de toenmalige briefstijl
begon met de groeten: 'De apostelen en oudsten groeten als broeders
hun broeders uit de heidenen in Antiochië, Syrië en Cilicië.' De
'kwes-tie-Paulus' was dus al tot in de Syrische en Cilicische gemeenten be-
kend geworden! Zij werden echter als volwaardige broeders aange-
sproken. Een moedgevende aanhef!
24 'Wij hebben vernomen dat er bij u grote verwarring en onze-
kerheid is ontstaan doordat enkelen van ons u hebben verteld: Als u
zich niet laat besnij den, kunt u niet gered worden! Wel, dat hebben zij
niet in onze opdracht gedaan.' — Daarmee distantieerden de apostelen
en oudsten zich meteen van deze bovenschriftuurlijke eis. Geen juda-
1st zou zich daarvoor ooit nog op de apostelen kunnen beroepen.
25 Vervolgens werd de deputatie voorgesteld: 'Gehoord de on-
rust en verwarring die bij u gesticht is, hebben wij eenstemmig beslo-
ten twee mannen uit te kiezen en die mee te sturen met onze geliefde
broeders Barnabas en Paulus,
26 die hun Leven (met alles wat daarin aangenaam is) hebben
overgehad voor de naam van onze Here Jezus Christus.' Daarmee wer-
den deze beide van onrechtzinnigheid verdachte broeders van elke ver-
denking gezuiverd. Barnabas en Paulus wetsverachters? De apostelen
beschouwden hen als geliefde broeders! Daarmee erkenden zij de
22 23
Het judaIsme afgewezen § 21
'eenheid van de Geest' (Ef. 4: 3) waarin zij met hen het evangelie
ver-kondigden. 11 )
27 'Wij hebben dus Judas en Silas afgevaardigd; zij zullen u de-
zelfde boodschap ook mondeling overbrengen.'
28 De uitspraak in de onderhavige kwestie steunde niet eenvou-
dig op het gezag van de apostelen en oudsten. Want zij schreven uit-
drukkelijk: 'Het heeft de Heilige Geest en ons goed gedacht u geen en-
kele last op te leggen dan alleen wat strikt noodzakelijk is.' Wij zagen
reeds hóe de Heilige Geest zich had uitgesproken en hoe deze verga-
dering wilt dat haar besluit met Zijn mening strookte.
Eerst had Petrus gememoreerd dat de onderhavige kwestie reeds
in Caesarea door de Geest was beslist. Daar was Hij op Cornelius en
de zijnen met hoorbare kentekenen neergedaald, Hand. Jo: 44vv. Zó
had Hij te kennen gegeven dat het Hem goed dacht dat onbesneden ge-
lovigen in de gemeente werden opgenomen.
Vervolgens had Jakobus de Heilige Schrift, het Boek van de
Geest, geopend. Daarin had Hij reeds geprofeteerd dat God mettertijd
het koningschap van Davids grote Zoon ook over de heidenen zou
uitbreiden. Dus in het Woord van God was de kwestie ook allang
beslist. Zó had de Heilige Geest in die vergadering zijn mening
kenbaar gemaakt. a) door Petrus' herinnering aan wat de Geest had
gedaan; b) door wat de Geest volgens Jakobus in zijn Woord had
gezegd.
Hieruit leide men vooral niet of dat sindsdien alle kerkelijke ver-
gaderingen per definitie ook namens de Heilige Geest zouden spreken.
Omdat Hij háár 'in alle waarheid zou leiden'. Want dit beloofde de
Here niet aan zulke vergaderingen in het algemeen, maar aan zijn
apostelen en wel met het oog op hún toekomstige werk, Joh. 14: 25v,
16: 13. 12 ) Thans kunnen kerkelijke vergaderingen zich alleen op de lei-
ding van de Heilige Geest beroepen wanneer zij met de vinger bij de
betreffende schriftplaats kunnen verklaren: 'Het heeft de Heilige Geest
in zijn Woord — en daarom ook ons — goed gedacht... vgl. i Kor. 4:
6, I Petr. 4: 11.
29 En welk verzoek richtten de Joodse broeders in Jeruzalem tot
de broeders uit de heidenen om in vrede met hen te kunnen samenle-
ven? Over de omstreden besnijdenis repte de brief met geen woord!
Onderhouding van de sabbat werd evenmin gevergd, vgl. Kol. 2: I6V.
§ 21 Het judaïsme afgewezen
De heidenen werd alleen gevraagd hun christelijke vrijheid-van-de-wet
voorlopig vrijwillig in te perken door zich te onthouden van afgo-
denvlees, bloed, verstikt slachtvee en ontucht, vgl. vs. 2o. 'Als u daar-
van afblijft, is het in orde. Het ga u goed!'
Het is bekend dat christenen uit de heidenen zich inderdaad van
deze voor Joden aanstotelijke dingen hebben onthouden. Toen heide-
nen later lasterden dat christenen kinderen opaten, riep de martelares
Biblias te Lyon uit dat dit onmogelijk was, daar het hun zelfs niet ge-
oorloofd is het bloed van redeloze dieren te nuttigen' . 13 )
Toch besefte men dat deze schikking een voorlopig karakter
droeg. Groeiend inzicht bij de Joodse gelovigen in de vervulling van
de Wet door Jezus Christus zou het verzoek van Jeruzalem op den duur
vanzelf in het vergeetboek doen raken. Guido de Brès beriep zich in
de zestiende eeuw in zijn 'Baston' op dit voorbijgaand karakter van de
Jeruzalemse besluiten ten einde daardoor de rechtskracht te bestrijden
van látere kerkelijke bepalingen, waaronder de gelovigen van zijn da-
gen zuchtten. 14 )
Het judaïsme verliest een slag, maar is niet verslagen
Hiermee had satan op het hoofdfront in Jeruzalem de slag verlo-
rem Hij had de apostelen en oudsten er niet toe kunnen verleiden van
Christus' gemeente een exclusieve Jodenkerk te maken. De
judaïstische afgoderij met de 'Wet' was afgewezen, het evangelic van
loutere genade opnieuw bevestigd, de eenheid van de universele kerk
gewaarborgd. De reeds geplante heidenkerken werden bemoedigd, 15:
31, 16: 4v. De evangelieverkondiging kon op dezelfde wijze voortge-
zet worden.
Het belang van het Convent van Jeruzalem kan dus moeilijk over-
schat worden. Het was een van de moedigste en grootmoedigste uit de
hele kerkgeschiedenis. 15 ) Alle ware gelovigen genieten nog dagelijks
van de vruchten ervan.
Maar verslagen was de judaïstische duivel daarmee niet. De
apostelen hadden zijn dwaalleer nu wel afgewezen en Paulus in het ge-
lijk gesteld. Maar als een zwerm horzels zouden de judaïstische dwaal-
leraars hem straks op al zijn reizen achtervolgen. Als een afschuwelijk
kankergezwel zou hun contra-evangelie alom het gemeentelijke leven
aantasten door uitzaaiingen in Rome, Korinte, Filippi, Kolosse, Efeze
24
Het judaïsme afgewezen § 2I
en de Galatische kerken. En hoe deze dwaalleer, telkens wat anders in-
gekleed, de christelijke gemeenten in later eeuwen heeft geteisterd,
haalden we reeds op.
Vreugde en opluchting in Antiochië
3o Nadat men afscheid van hen genomen had, vertrokken Pau-
lus en Barnabas, samen met de Antiocheense broeders (vs. 2) en Ju-
das en Silas, naar Antiochië. Daar riepen zij de gemeente bijeen en
overhandigden de brief.
31 Toen die was voorgelezen, waren de gelovigen uit de heide-
nen heel blij met de bemoedigende en vertroostende inhoud. Menige
onbesneden man en jongen was geschokt en in verwarring gebracht
door de judaïstische eis: Als je je niet éérst laat besnijden en volgens
onze 'Wet' gaat leven, helpt geloven in de Here Jezus je niets. U be-
grijpt dat zulke christenen geweldig opgelucht waren door wat de
apostelen en oudsten in Jeruzalem hun schreven. Wie zelf ooit bevrijd
werd uit de beklemming van een soortgelijk 'optelsom-evangelie'
(Jezus + 'Wet') kan zich de vreugde van deze gelovigen het best voor-
stellen.
Wat zal ook Teofilus Lucas' verslag en de conclusies in deze brief
met vreugde hebben gelezen. Hij was er persoonlijk en direct bij be-
trokken. Hij behoefde zich dus niets aan te trekken van judaïstische
propaganda, vgl. dl. I, 14. Hij kon ook als niet-Jood gered worden en
wel alleen door het geloof in de Here Jezus, zonder besnijdenis en zon-
der te leven naar de Wet van Mozes!
32 Judas en Silas, die zelf ook profeten waren (vgl. i i : 27,
13: i), spraken langdurig met de broeders. Zij bemoedigden en ver-
sterkten de gelovigen uit de heidenen in het geloof aan Jezus' alge-
noegzaam zaligmakerschap en zijn vervulling van de Wet. In de geest
van Gal. 5: i zullen zij hen hebben opgewekt: 'Voor die vrijheid heeft
Christus ons vrijgemaakt. Houd dus stand en laat u niet opnieuw het
slavenjuk opleggen.'
33 Toen Judas en Silas enige tijd in de gemeente van Antiochië
doorgebracht hadden, lieten de broeders hen teruggaan naar Jeruza-
lem. Maar niet zonder hun verzocht te hebben de hartelijke vredes-
groeten over te brengen aan de apostelen en gemeente die hen hadden
afgevaardigd.
25
§ 21 Het judaïsme afgewezen Het judaïsme afgewezen 21
34 [Maar Silas besloot daar te blijven (alleen Judas ging naar
Jeruzalem).] Dit vers ontbreekt in oudere handschriften. Mogelijk
heeft een latere overschrijver het toegevoegd om Silas' aanwezigheid
in Antiochië (vs. 40) te verklaren. Of viel het Silas op het laatste mo-
ment te zwaar deze gemeente te verlaten?
35 Maar Paulus en Barnabas bleven nog in Antiochië. Ze gaven
er geloofsonderwijs en verkondigden met nog vele anderen het Woord
van de Here.
NOTEN
1) In de codex Bezae luidt vs. 1: 'En enigen die uit Judea gekomen waren,
van degenen die van de sekte der farizeeën tot het geloof gekomen waren, leer-
den de broeders...'
2) 'Deze openbaring des Heeren op zichzelve is nog geen wettiging der sa-
menkomst te Jerusalem, allerminst eene goedkeuring, of Goddelijke aanwij-
zing, dat zij recht en naar Zijnen wil was. Want die samenspreking was niet
noodig geweest. God had in deze zaak Zijne openbaring reeds gegeven. Pau-
lus en de anderen wisten wel reeds Gods wil omtrent haar. En aan deze ver-
gadering en samenspreking waren van menschenkant vele gevaren ver-
bonden. God kon die afwenden en heeft die gekeerd. Maar wij mogen God
niet verzoeken. Wij mogen ons niet begeven in situaties waar alleen Gods bi-
zondere leiding of ingrijpen voor kleinere of grotere rampen bewaren kan en
moet.
Daarom is deze openbaring des Heeren aan Paulus, dat hij nu rustig naar
Jeruzalem kon en mocht of moest gaan, op zichzelve en zonder meer nog geen
Goddelijke goedkeuring van dit drijven der uit Jeruzalem te Antiochië geko-
men menschen, noch van de samenkomst aldaar, en dus ook geene aanwij-
zing, dat bij moeiten in eenige of meerdere kerken de oplossing gezocht moet
worden op dergelijke wijze, door het samenkomen en samenspreken van die
kerken in classisvergadering of synode. Hier moet niet te spoedig en overijld
geconcludeerd worden. Verboden heeft de Heere aldus dergelijke samen-
komsten niet, doch ook heeft Hij ze aldus nog niet voorgeschreven. Zitten er
goede kanten aan, er kunnen ook kwade kanten aan zijn, die gevaren opleve-
ren', S. Greijdanus, Schriftbeginselen van kerkrecht, Enschede z.j., p. 34v. Zie
ook K. Doornbos, De vergadering te Jeruzalem (Hand. 15) was geen synode,
in: Kerk-zijn en in-de-kerk-zijn, Amsterdam 1962, 97-108.
3 ) De commentatoren zijn hierover verdeeld. S. Greijdanus neemt aan van
wel, H. J. Jager en S. J. Kistemaker achten zowel het een als het ander moge-
lijk. Vgl. voor een bespreking van de uiteenlopende meningen omtrent de be-
stemming en datering van de brief aan de Galaten D. Guthrie, New Testament
26 27
Introduction, fourth edition (revised), Leicester, 1990. J. van Bruggen, Pau-
lus, Kampen 2001, 76-87, 269v.
4) W Bauer, s.v. propempoo: '...zur (Weiter)Reise ausstatten m. Lebensmit-
teln, Geld, durch Stellung v. Begleitern, Beschaffung v. Fahrgelegenheit
u.s.w.'. Vgl. 3 Joh. : 5-8.
5) Aldus J. van Bruggen, Ambten in de apostolische kerk, Kampen 1984, 78-
91. Vgl. voor het karakter van de vergadering in Hand. 15 in deze serie Levi-
ticus, 406.
6) S. J. Kistemaker wijst er op, dat in Jezus' bevel om tot geloof gekomen
heidenen te dopen (Mat. 28: 19) ligt opgesloten dat de doop in de plaats van
de besnijdenis gekomen is, comm. a.l. Vgl. Kol. 2: I i v.
7) Vgl. in deze serie Genesis-Exodus, 244v.
8) Vgl. voor de tekstverschillen tussen de m. T. en de Lxx: F.W. Grosheide,
comm. al., Amsterdam, 1948 en F. F. Bruce, comm. 3 e herziene en uitgebreide
druk, Leicester-Grand Rapids, 1990. Zie ook in deze serie: Hosea-Maleachi,
73 8•
9) Zie ook in deze serie Genesis-Exodus, 497-502.
10) Zie ook in deze serie Leviticus, 272v., 407v.
11) Hoe belangrijk is het dat bij alle — vaak onvermijdelijk diepgaande — me-
ningsverschillen in de christenheid de inzet voor Jezus erkend blijft en voor
wezenlijk gehouden wordt. Hoe zwaar heeft de evangelische christenheid in
dit opzicht gezondigd. Hoe gering achtte zij vaak de inzet voor Jezus tegen-
over theologische afwijkingen in de leer. Hoe is ze vaak omgegaan met man-
nen, 'die hun leven hebben overgehad voor de naam van onze Here Jezus
Christus'. Aldus Werner de Boor, comm. a.l.
12) Zie ook in deze serie Lucas-Johannes, 627vv, 642vv. Rome verdedigt
haar vele na-bijbelse en bovenschriftuurlijke dogma's met het argument dat
de Geest volgens Christus' belofte de kerk daarin ook na de afsluiting van de
Heilige Schrift verder heeft geleid. Vgl. J. Keulers, Het evangelic volgens
Johannes, Roermond en Maaseik 1951, 285v.
13) Eusebius, Kerkgeschiedenis,V, 1, 25.
14) Vgl. in deze serie deel De Nederlandse Geloofsbelijdenis, Baren-
drecht 1955, 52.
15) Aldus R. N. Longenecker, comm. a.l.

§ 22
HANDELINGEN 15: 36-16: 10
PAULUS' TWEEDE APOSTOLISCHE REIS
I: SYRIE, CILICIE, GALATIE, TROAS
Nu gaan we Paulus volgen op zijn tweede apostolische reis, die naar
schatting ruim drie jaar zou duren. Op deze tocht zal hij gemeenten
stichten in Filippi, Tessalonika, Berea en in de toenmalige metropolen
Athene, Korinte en Efeze. In de wereldhavenstad Korinte zal hij maar
liefst achttien maanden verblijven. En bepaald niet als vrijgesteld evan-
gelist, want vaak moest hij als tentenmaker zelf zijn kost verdienen,
18: 3, 2 Kor. II: 9, r Tes. 2: 9.
Ook voor ons zou dit een zeer belangrijke reis worden! Want nu
zal hij met het evangelic doordringen tot wat wij nu de westkust van Tur-
kije en de oostkust van Griekenland noemen. Daarmee zal hij nu hij het
evangelic gaan verkondigen in Europa en begint de historische proloog
van onze heiligmaking. 1 ) Want door Paulus' prediking gaat de Geest van
Jezus het fundament leggen van de kerstening van ons werelddeel.
Zeker, voor het besef van Paulus' tijdgenoten maakte het huidi-
ge Turkije eenvoudig deel uit van de éne Grieks-Romeinse wereld.
Maar wij lezen het boek Handelingen thans in de eenentwintigste
eeuw. En voor Ens besef stak Paulus vanuit Troas over naar het voor-
christelijke Europa, waar onze verre voorouders woonden. Voor het ge-
mak bespreken wij ook deze tweede apostolische reis niet in één, maar
in meerdere paragrafen.
Het begon allemaal met een pijnlijk conflict.
1. PAULUS EN BARNABAS OM MARCUS UITEEN,
HAND. 15: 36-40A
Wie had dit ooit kunnen denken: Paulus en Barnabas verbitterd uit el-
kaar! Een raadsel temeer als we op de voorgeschiedenis van hun
vriendschap letten.
28
1: Syrië, Cilicië, Galatië, Troas 22
De goede Jozef, bijgenaamd Barnabas (vertrooster), die een hele
akker verkocht om met de opbrengst de armen te steunen (4: 36v.), had
als eerste naar Saulus omgekeken toen deze bekeerd uit Damascus in
Jeruzalem terugkwam (9: 27). Wat hadden ze sindsdien veel voor de
naam van de Here Jezus mogen doen.
Jarenlang hadden ze samen het evangelic verkondigd, eerst in het
Syrische Antiochië, later op Cyprus en in Klein-Azië. Zo hadden ze
samen gereisd, gegeten, gepreekt, gebeden en geleden. In het Pisidi-
sche Antiochië waren ze de stad uitgezet. In Ikonium bijna gestenigd.
In Lystra als neergedaalde goden vereerd, maar later was Paulus er ge-
stenigd en voor dood de stad uitgesleept.
Na hun terugkeer in Antiochië waren ze alweer samen door de ju-
daïsten van dwaalleer beschuldigd. Zij hadden van bekeerde heidenen
de besnijdenis moeten eisen. Zij aan zij hadden ze daarop het evange-
lie verdedigd van Jezus alleen, geloven alleen en genade alleen. Samen
waren ze daarvoor naar het Convent van Jeruzalem gereisd. Waardoor
kon deze hechte samenwerking verbroken worden? Niet om een leer-
geschil, maar vanwege een beleidsgeschil.
Marcus ongeschikt?
36 Niet lang na hun terugkeer uit Jeruzalem, zei Paulus tegen
Barnabas: 'Hoe zouden de broeders en zusters het maken in al die ste-
den waar we het Woord van de Here gebracht hebben? Zullen we hen
nog eens opzoeken om te kijken hoe het met hen gaat?' De apostel
voelde zich blijkbaar nog voor hen verantwoordelijk, vgl. 2 Kor. I is
28. Zelf stond hem een apostolische 'visitatietoche of pastorale 'na-
zorgreis' voor ogen, zoals ze al eerder gemaakt hadden, 14: 2Ivv. Maar
door het ingrijpen van de Heilige Geest (16: 6v) zou deze uitgroeien
tot de tweede apostolische reis, waarop het evangelic voor het eerst ook
op Europese bodem verkondigd zou worden.
37 Barnabas ging met dit voorstel akkoord en wilde nu ook zijn
neefJohannes, bijgenaamd Marcus, weer meenemen, Kol. 4: lo. Deze
had hen op hun eerste reis tot in Pamfilië vergezeld, maar was toen om
redenen die Lucas niet noemt naar Jeruzalem teruggekeerd, 13: 13.
38 Paulus voelde daar echter niets voor. Hij vond dat ze iemand
die hen en hun werk al in Pamfilië in de steek had gelaten beter niet
dag in dag uit 2 ) bij zich konden hebben. Zo'n man achtte hij ongeschikt
29

§ 22 Paulus' tweede apostolische reis
voor deze taak. De goede en geduldige Barnabas beoordeelde Marcus'
gedrag milder en wilde hem nog wel een kans geven. Maar hoe hij ook
voor zijn neef pleitte, Paulus hield voet bij stuk.
39 Barnabas bleef echter ook op zijn strepen staan. Toen rees er,
ondanks beider liefde voor de evangelieverkondiging, een scherp con-
flict tussen de boezemvrienden. Het liep zelfs zo hoog op dat de beide
wapenbroeders hun samenwerking verbraken en uiteengingen. Dat Lu-
cas ook deze zwarte bladzijde heeft opgenomen, bewijst dat hij geen
geïdealiseerd beeld van de vroeg-christelijke kerk wilde tekenen...
We krijgen niet de indruk dat zij de gemeente van Antiochië in
hun twist betrokken, al zal die de onenigheid wel betreurd hebben. Bar-
nabas was ongetwijfeld bijzonder geliefd in Antiochië, II: 22. Toch
lijkt deze nobele man zijn aanzien niet gebruikt te hebben om steun te
verwerven voor zijn standpunt. 3 )
Hij nam Marcus mee en voer of naar Cyprus, het eiland waar hij
oorspronkelijk vandaan kwam. Zij hadden daar indertijd ook al met
Paulus gewerkt (13: 4v.) en zo bleef hij meteen in de lijn van diens
plan: een hernieuwd bezoek brengen aan de oude plaatsen. Dit is het
laatste wat we van Barnabas in Handelingen vernemen. Daar steekt
niets achter. Lucas beperkt zich van nu of eenvoudig tot de verbreiding
van het apostolische getuigenis door Paulus. De andere apostelen
noemt hij ook niet meer.
4o Paulus koos Silvanus als reisgenoot, hier kortweg Silas ge-
noemd. Een vooraanstaande figuur in de gemeente van Jeruzalem. Hij
was evenals Paulus Romeins staatsburger (16: 37) en zal goed Grieks
gesproken hebben. Voorts bezat hij de gave van de profetie (15: 32) en
was hij lid geweest van de commissie die de besluiten van het convent
(15: 22-29) aan de gemeente te Antiochië moest overbrengen en
toelichten. Hij genoot dus ook het vertrouwen van de apostelen. Later
zou hij Petrus assisteren bij het schrijven van diens eerste brief, I Petr.
5: 12. Paulus vond hem een geschikte plaatsvervanger van Barnabas.
Als derde man zal Timoteüs straks de plaats van Marcus innemen.
Nadat hij door de broeders was toevertrouwd aan de genade van
de Here verliet ook Paulus met zijn nieuwe reisgezel Antiochië. Nog
onbewust van de grote dingen die de Here op deze nieuwe reis door
hem zou gaan doen.
30 31
E Syrië, Cilicië, Galatië, Troas § 22
Leerzaam
Het is voor ons niet uit te maken wie in het conflict tussen Paulus
en Barnabas gelijk had. Eén ding maakt ook deze geschiedenis duide-
lijk: 'Als iemand wil roemen, laat hem dan roemen in de Heer' (1 Kor.
: 31) en zelfs niet in zijn voornaamste dienaren, laat staan in de lage-
re. Zij moeten allen met Paulus belij den: 'Ik weet dat er in mij, dat wil
zeggen in mijn vlees (= zondige natuur), geen goed woont', Rom. 7: 18.
Daarom lukte het de satan nadien maar al te vaak Christus' ge-
meenten in vuur en vlam te zetten. Lukt hem dit niet door leer-
geschillen? Dan probeert hij het wel door persoonlijke tegenstellingen
en beleidskwesties. Demonisch sluw tracht hij onophoudelijk broeders
en zusters uit elkaar te drijven door de kleinste bijzaken op te blazen
tot hoofdzaken. Daarom klonk reeds in de apostolische tijd de
waarschuwing: 'Pas op dat niemand de genade van God verspeelt. Laat
geen bitter, schadelijk onkruid opkomen dat uw hele gemeente ver-
giftigt', Heb. II: 16.
Het geschil tussen Paulus en Barnabas laat echter ook zien hoe
de Here kwaad ten goede kan wenden. Want als gevolg van deze
broedertwist trokken er nu twee teams op uit om het evangelie te ver-
kondigen.
Wat tenslotte de onderlinge verhoudingen betreft: in i Kor. 9: 6
spreekt Paulus met grote waardering over Barnabas. De verwijdering
tussen Paulus en Marcus zal niet zo lang geduurd hebben. Tijdens Pau-
lus' eerste gevangenschap in Rome was Marcus bij hem, Kol. 4: I o,
Filem. 24. Kort voor zijn executie schreef hij Timoteüs: 'Ga Marcus
halen en breng hem met u mee, want ik kan hem goed gebruiken voor
het werk', 2 Tim. 4: 11. Naast Lucas en Timoteüs hoorde hij toen weer
bij Paulus' vertrouwdste medewerkers.
2. PAULUS EN SILAS TREKKEN DOOR SYRIË EN
CILICIË, HAND. 15: 41
Na zijn vertrek uit Antiochië begaf Paulus zich niet over zee naar
Klein-Azië, zoals op zijn eerste reis, maar over land. Daardoor konden
zij ook de Syrische en Cilicische kerken bezoeken, aan wie de Jeru-
zalemse brief eveneens geadresseerd was, 15: 23. Maar laten we eerst
trachten ons enigermate een beeld te vormen van de verschijning en
uitrusting van reizigers in de oudheid.
§ 22 Paulus' tweede apostolische reis
Antieke voetreizigers
Zoals de meeste reizigers in die tijd zullen ook Paulus en zijn hel-
pers de weg wel to voet hebben afgelegd. Een flinke voetganger legde
per dag vaak meer dan 35 km. af. Wij vinden de Vierdaagse al een hele
prestatie, maar toen liep men weken, soms maanden achtereen. Stevig
schoeisel was daarbij uiteraard een eerste vereiste.
Elke reiziger droeg als reismantel een lange, mouwloze en ge-
heel gesloten cape, een soort duffel van dikke, wollen stof. Ook had
men op reis steeds een vilten hoed met brede randen bij zich, die
zowel tegen de felle zonnestralen als tegen de regen beschutting bood.
Had men hem daarvoor niet nodig, dan hing men hem aan een band
op de rug.
Zijn handbagage droeg de antieke voetreiziger in een schouder-
tas. Als hij wat meer bij zich had, zoals levensmiddelen, bediende hij
zich van een met riemen verbonden dubbele zak, waarvan de ene helft
op zijn Borst en de andere op zijn rug hing. Een stok completeerde zijn
reisuitrusting.
Paulus zal bij zijn reizen over land dikwijls gebruik gemaakt heb-
ben van de Romeinse heerwegen, die tussen de drie en zes meter breed
waren en waarvan het plaveisel bestond uit op maat gehouwen harde
kalksteenblokken. Voetreizigers waren daarop even gewoon als fietsers
op onze wegen.
Op geregelde afstanden boden herbergen de reiziger een weinig
comfortabel en niet bepaald hygiënisch onderdak. 4 ) Al zal de tenten-
maker Paulus onderweg ook vaak zijn draagbare tent als nachtverbijf
opgeslagen hebben. Met gastvrijheid was men uiteraard beter af. Geen
wonder dat die in het Nieuwe Testament meermalen wordt aanbe-
volen. 5 )
Syrië en Cilicië
41 Zij trokken door Syrië en Cilicië, destijds twee Romeinse pro-
vincies. In de laatste lag ook Tarsus, Paulus' geboorteplaats. De brief
van het Jeruzalemse convent was ook aan de gemeenten in deze stre-
ken gericht, 15: 23. Lucas vertelt niet wanneer en door wie zij gesticht
waren, maar dat kan het werk van Paulus zijn geweest tijdens zijn lang-
durig verblijf in deze omgeving, na zijn vlucht uit Jeruzalem, vgl. 9:
3o, I I : 25. Zou hij toen ook in Tarsus een gemeente gesticht hebben?
32 33
Syrië, Cilicië, Galatië, Troas § 22
Deze kerken werden nu door hem bemoedigd en gesterkt. Daar-
bij zal ook de genoemde brief een rol hebben gespeeld. De gelovigen
waren blijkbaar ook hier door judaïsten in verwarring gebracht. Maar
nu werden zij door Paulus en Silas bevestigd in het geloof aan Jezus'
algenoegzame zaligmakerschap en in de christelijke vrijheid van de
'wet'.
Daarna trokken zij westwaarts door de Cilicische Poorten, een ge-
vaarlijke pas door het grimmige Taurusgebergte, ten noorden van Tar-
sus. 6 ) Deze streek werd vanaf onheuglijke tijden door gespuis onveilig
gemaakt. Op zulke trajecten zal Paulus doelen als hij later schrij ft over
'gevaren van rivieren en gevaren van rovers (...) met tobben en zwoe-
gen, veel slapeloze nachten, honger en dorst, vaak zonder eten in kou
en naaktheid', 2 Kor. i i : 26v.
3. DERBE EN LYSTRA.
TIMOTEUS WORDT MEDEWERKER, HAND. 16: 1-5
Na de zware tocht door het Taurusgebergte kwamen Paulus en Silas in
het zuidelijke deel van de Romeinse provincie Galatia, waar Paulus op
zijn eerste reis christelijke gemeenten had gesticht in Ikonium, Lystra
en Derbe. In Ikonium was hij bijna en in Lystra werkelijk gestenigd.
Toch had hij ook daar discipelen van de Here Jezus gemaakt, 14: 21v.
Wat zullen ze hun geestelijke vader (vgl. r Kor. 4: 14v) blij verrast heb-
ben ingehaald!
I Het was waarschijnlijk in Lystra dat de apostel als een Godde-
lijke bestiering ('en zie'!) de jonge discipel Timoteüs ontmoette. Jaren
later zou hij hem nog voorhouden: 'Niemand mag u verachten om uw
jeugd', i Tim. 4: 12. Dus toen Paulus voor de tweede maal in Lystra
kwam, was Timoteüs misschien amper twintig. Hij had een Griekse (=
niet-Joodse) vader — een proseliet? 7 ) — en een Joodse moeder, Eunike
genaamd. Haar moeder heette Loïs. Zij waren beiden gelovige vrou-
wen, die hun (klein)zoon van kindsbeen af in de Heilige Schrift had-
den onderwezen, 2 Tim. I : 5, 3: 15. Zich niet ervan bewust dat zij de
jongen daarmee voorbereidden op zijn grote, toekomstige taak als
naaste medewerker van de apostel Paulus.
2 Hij was een bijzonder fijn christen, voor wie de gelovigen in
Lystra en Ikonium veel respect hadden. Waarmee hij voldeed aan een
eerste vereiste voor leiders van christelijke gemeenten, i Tim. 3: 2,10.

§ 22 Paulus' tweede apostolische reis
3 Paulus zag in hem een uitstekende medewerker. Hij was Jood,
hij kende de schriften, beheerste de Griekse taal en stond heel goed aan-
geschreven bij de broeders en zusters. Alleen wist iedereen in die streek
dat hij een niet-Joodse vader had. Als kind van een Joodse moeder was
hij volgens Joods recht weliswaar een Jood, maar om onbekende rede-
nen was hij niet besneden en daarom in Joodse ogen een afvallige.
Als Paulus hem zo had meegenomen, zou de antichristelijke
Joodse propaganda daar ongetwijfeld munt uit slaan: 'Die rabbi werkt
samen met een onbesneden Jood uit een door de Wet verboden huwe-
lijk! vgl. Deut. 7: 3v. Timoteüs zou dan niet eens mogen spreken in
de Joodse synagogen en geen toegang krijgen tot Joodse huizen. Om
zulke moeilijkheden te vermijden, besloot Paulus hem eerst te (laten)
be snij den.
Timotei,is besneden
Op het eerste gezicht een merkwaardig besluit! Vs. 3: Timoteüs
werd besneden. Vs. 4: Zij maakten alom bekend dat de besnijdenis niet
langer noodzakelijk was, vgl. Hand. 15. Hier bleek echter hoe fijnge-
voelig Paulus onderscheidde waarop het toen en daar aankwam, vgl.
Fil. : 9v, Ps. 119: 66. Want alle situaties waren en zijn niet aan elkaar
gelijk.
Elke messiasbelijdende Jood die volgens de Thora bleef leven,
was daardoor nog geen judaïst. Alle wetticisme is immers nog geen
judaïsme. Tegenover wettische Joden was de apostel zeer inschikkelijk:
'Bij de Joden leef ik als Jood om de Joden te winnen. Met hen die on-
der de wet staan, leef ik als aan de wet onderworpen — hoewel zelf niet
gebonden aan de wet — om hen die onder de wet staan, te winnen',
Kor. 9: 20, vgl. Hand. 18: 18, 21: 20-26.
Daarom besneed Paulus zijn nieuwe medewerker Timoteüs. Om-
dat hij zo zielsgraag ook Joden tot geloof bracht, was hij in dit geval
'de Joden een Jood'. Op zichzelf was Timoteüs' besnijdenis ook niet
in strijd met de besluiten van het convent te Jeruzalem. 'Want in
Christus Jezus is niet de besnijdenis of de onbesnedenheid van belang,
maar het geloof dat werkzaam is door de liefde', Gal. 5: 6.
In Lystra en omgeving hield Paulus rekening met wetticistische
broeders en met Joden die het evangelie nog niet kenden en daarom
ook nog niet begrepen dat de besnijdenis had afgedaan. In zulke situa-
34
Syrië, Cilicië, Galatië, Troas § 22
ties mogen wij best een concessie doen. Dat is heel wat anders dan wij-
ken voor judaïstische vijanden van het evangelie. 8 )
Maar toen Paulus met zijn onbesneden medewerker Titus in Je-
ruzalem kwam en daar met judaïsten te maken kreeg, werd Titus niet
besneden, Gal. 2: 3v. Pertinent niet. Omdat het toen en daar een heel
andere situatie betrof. Als de apostel toen Titus had gedwongen zich
te laten besnijden, zou hij de schijn hebben gewekt dat hij de christe-
lijke vrijheid inruilde voor de judaïstische gevangenis.
Wij kunnen van zijn handelwijze leren niet alle situaties en alle
medechristenen over één kam te scheren, maar goed tijd, plaats en wij-
ze te onderscheiden. Wat Kier beslist niet meer geduld kan worden, zou
daar met inschikkelijkheid nog wel geregeld kunnen worden. Paulus
was tegenover wettische gelovigen tegemoetkomend, maar tegenover
judaïsten onbuigzaam. Beide op grond van het evangelic. Daarom be-
sneed hij Titus niet en Timoteüs wél, terwille van hetzelfde evangelie.
Paulus' geestelijke zoon
Zo vond Paulus de medewerker van wie hij zOveel zou gaan hou-
den dat hij hem later 'mijn geliefd kind' of 'mijn waar kind in het geloof'
zou gaan noemen, I en 2 Tim. 1: 2. Met deze wat verlegen jongeman
zou hij zo eensgeestes worden dat hij in zijn laatste brief schreef: 'Maar
jij bent me steeds trouw gevolgd in mijn leer, mijn manier van leven en
mijn streven; in mijn geloof, geduld, liefde en volharding, in ver-
volgingen en ontberingen', 2 Tim. 3: i ov. Of je nu Paulus had gehoord
of Timoteüs, maakte zakelijk geen verschil, vgl. i Kor. 4: 17.
Meermalen trad hij op als afgevaardigde en plaatsvervanger van
de apostel, 17: 14, 19: 22, 1 Kor. 4: 17, Fil. 2: 19, 1 Tes. 3: Iv. Deze
noemt hem zelfs als mede-afzender in zijn brieven aan de Filippenzen,
Kolossenzen, Tessalonicenzen en Filemon. In al Paulus' brieven bij el-
kaar wordt Timoteüs zelfs zeventien maal vermeld. En toen de apostel
de marteldood voor ogen had, verlangde hij zo naar zijn geestelijke
zoon dat hij hem schreef: 'Doe uw best om spoedig bij mij te komen',
2 Tim. 4: 9.
De Zuid-Galatische gemeenten gesterkt in het geloof
4 Toen zetten Paulus en Silas hun rondreis langs de verschillende
Zuid-Galatische steden voort. Nu samen met de jonge Timoteüs, die
35
 Paulus' tweede apostolische reis
§ 22 Syrie, Cilicie, Galatia, Troas
door zijn moeder Eunike en grootmoeder Lois voor de evangeliedienst
was afgestaan. Daarmee brachten de beide vrouwen geen gering offer,
want zij herinnerden zich natuurlijk nog levendig hoe Paulus na zijn
steniging in hun stad voor dood was opgenomen, 14: 19. Zulke geva-
ren bedreigden voortaan ook hun Timoteiis !
Uit I Tim. 4: 14 weten we het een en ander van zijn uitzending.
In een samenkomst van de gemeente van Lystra had een van de profe-
ten hem toegesproken. Vervolgens hadden de gezamenlijke oudsten
hem de handen opgelegd. Had Paulus hem toen eveneens de handen
opgelegd, ten teken dat de Heilige Geest door hem zou werken? (2 Tim.
I : 6).
Op hun rondreis zullen zij de steden Derbe, Lystra, Ikoriium en
mogelijk ook het Pisidische Antiochie hebben aangedaan. Daar had
Paulus op zijn eerste apostolische reis gemeenten gesticht. Overal waar
ze kwamen, vertelden ze wat de apostelen en oudsten te Jeruzalem be-
sloten hadden inzake de kwestie die in al meer Joods-heidense ge-
meenten rees: moeten heidenen eerst besneden worden, voordat ze zich
volwaardige kinderen van God mogen noemen? Of is geloven in de
Here Jezus voldoende?
Hoewel de brief van de apostelen en oudsten aan de gemeenten
in Syrie en Cilicie gericht was, moet het voor Silas een vreugde zijn
geweest hem ook in deze Zuid-Galatische kerken voor te lezen. Daar-
in stond zwart op wit dat de apostelen en oudsten in Jeruzalem volle-
dig met Paulus instemden: bekeerde heidenen mochten onvoorwaar-
delijk vertrouwen op het verzoenbloed van Messias Jezus. Silas, die
zelf uit Jeruzalem kwam, kon dit mondeling bevestigen. 9 ) Het enige
wat hun vriendelijk gevraagd werd, was op enkele punten enige in-
schikkelijkheid te betonen tegenover hun Joodse medegelovigen, vgl.
15: 20, 28v.
5 Door het onderwijs van Paulus en Silas kwamen de gemeenten
steeds sterker te staan in het geloof dat God hun, zonder enige ver-
dienste van hun kant, alleen uit genade, de volkomen genoegdoening
en gerechtigheid van Christus toerekende, alsof zij zelf alle ge-
hoorzaamheid volbracht hadden die Hij voor hen volbracht had. En
doordat ze bevestigd werden in het geloof, groeiden bij hen ook de
vruchten van de Geest: liefde, blijdschap, vrede, lankmoedigheid,
vriendelijkheid, goedheid, trouw, zachtmoedigheid en zelfbeheersing,
36
§ 22
vgl. Gal. 5: 22. En dat maakte haar aantrekkelijk voor buitenstaanders,
zodat zij niet alleen groeiden in geloof, maar ook dagelijks in leden-
tal.
4. DE GEEST VAN JEZUS DRINGT PAULUS NAAR
EUROPA, HAND. 16: 6-10
Van de Noordkaap tot Gibraltar vinden wij thans in elke stad of dorp
wel een kerkgebouw met de Bijbel. En welke Europeaan heeft nu wer-
kelijk nog nooit van Jezus gehoord? Maar toen Paulus door `Turkije'
reisde, was ons werelddeel nog volslagen heidens. Niemand had ooit
gehoord van een God die genade bewees en zijn Zoon als Verlosser
naar de aarde had gezonden.
Deze onkunde had het leven in al zijn aspecten radicaal verwoest.
In Rom. I : 18-31 tekent Paulus de wereld van zijn dagen. De beroemde
Grieks-heidense cultuur leek op een beerput waaruit een walm van on-
gerechtigheid opsteeg. De levende God was ingeruild voor dode af-
goden. Verdwaasd als het mensdom daardoor was, gaf het zich over aan
de grofste uitspattingen op zedelijk gebied.
West-Europa vertoonde hetzelfde beeld. Onze Germaanse voor-
ouders lee fden `zonder hoop en zonder God', EL 2: 12. Bij de be-
grafenissen van geliefden waren zij radeloos, want van Jezus, de over-
winnaar van dood en graf, had nog nooit iemand gehoord. Men beefde
voor Wodan en Donar, want godsdienst betekende dat je eeuwig voor
goden en geesten in angst zat.
Deze dingen moeten we bedenken wanneer we lezen hoe de Here
Jezus door zijn Geest de apostel Paulus met het evangelie naar Euro-
pa drong en daarmee een aanvang maakte met de kerstening van ons
werelddeel. Thans twintig eeuwen achter deze feiten staande, zien wij
nog scherper welk een wereldhistorische wending Hand. 16: 6-I o ons
verhaalt. Temeer als we bedenken dat het eveneens Europa zou wor-
den van waaruit het evangelic zich in de volgende eeuwen zou ver-
breiden over Afrika, Azie, Noord- en Zuid Amerika en Australia.
De Geest van Jezus stuurt de apostel naar het westen
6 Als het toen van Paulus had afgehangen, was hij met het evan-
gelic in de Romeinse provincie Asia (= West-Turkije) gebleven. Daar
lagen de zeven steden die wij uit Openb. 2 en 3 kennen, waaronder Efe-
37

§ 22 Paulus' tweede apostolische reis
ze, de voornaamste havenplaats van Klein-Azie. Maar de Heilige
Geest bepaalde Paulus' reisroute en Hij zou drie koerscorrecties aan-
brengen, die verstrekkende gevolgen zouden hebben voor het verdere
verloop van deze reis.
Met zijn eerste ingreep belette Hij de apostel het evangelie nu
reeds in de provincie Asia te verkondigen. Dat zou hij pas tij dens zijn
derde reis mogen doen. Dan zou hij zelfs twee jaar in Efeze mogen wer-
ken, Hand. 19: i (). Hoe de Geest deze koerscorrectie aanbracht, ver-
telt Lucas niet. Door een profetie (Silas bezat die gave), een Broom of
door belemmerende omstandigheden? In elk geval maakte Hij duide-
lijk dat de apostel niet naar de provincie Asia, maar in noordelijke rich-
ting moest doorreizen. Zodoende 1 °) trokken de drie evangelisten door
Frygie en het oorspronkelijke Galatische land, waar de apostel op zijn
eerste reis niet geweest was, maar waar hij blijkens Hand. t 8: 23 thans
gemeenten stichtte. 11 )
7 Toen ze bij de grens van Mysie kwamen, wilden ze doorreizen
naar Bithynie aan de Zwarte Zeekust, waar Nicea en Chalcedon lagen,
belangrijke steden met een talrijke Joodse bevolking. Paulus, zelf een
Aziaat, wilde in Azie blijven. Als het aan hem gelegen had, was het
evangelie indertijd Europa voorbijgegaan. Dan was er een christelijk
Azie gekomen en zou Europa zendingsgebied gebleven zijn. Maar toen
volgde de tweede ingreep van de Heilige Geest: Hij stood hun niet toe
in Azie te blijven en naar Bithynie te reizen. Nee, Paulus, je moet naar
Europa!
Lucas noemt Hem bier 'de Geest van Jezus', vgl. Fil. 1: 19, Rom.
8: 9, I Petr. . Een sprekende uitdrukking, die we thans niet vaak
horen gebruiken. Sinds Pinksteren had de Vader zijn Geest aan zijn tot
de hemel verhoogde Zoon Jezus ten dienste gesteld, opdat Hij voor-
taan door de Geest zijn verlossingswerk op aarde kon voortzetten. Van-
daar dat de Heilige Geest sinds Pinksteren ook wel de `Geest van
Jezus' genoemd wordt, vgl. dl.1 , 21.
En omdat de verheerlijkte Christus zijn kerk ook in Europa wil-
de planten, was Hij de handelende hoofdpersoon, die door zijn Geest
Paulus liet weten dat hij niet moest doorreizen naar het oosten, maar
naar het westen. En alweer deelt Lucas niet mee hoe de Geest hem dat
te kennen gaf.
38 39
r. Syria, Cilicie, Galatia, Troas § 22
8 Zo trokken ze, gehoorzaam aan de leiding van de Geest, door
Mysie tot ze de belangrijke havenstad Troas bereikten aan de kust van
de Egeische Zee, in het uiterste westen van Klein-Azie. Hier had
Alexander de Grote indertijd zijn spies in de grond gestoken als teken
dat hij Azie ging onderwerpen. Paulus zou vanuit dezelfde plaats een
begin maken met de verovering van Europa, alleen hij, met het zwaard
van de Geest, het Woord van God, Ef. 6: 17. Dit grote reisdoel kende
hij bij zijn aankomst in Troas echter nog niet, want bier kon hij op-
nieuw verschillende kanten op. Waar wilde de Here toch met hen naar
toe? 12 ) Dit maakte de Geest bekend door zijn derde ingreep.
9 Deze kwam 's nachts. In zijn slaap kreeg Paulus een visioen
waarin hij duidelijk een Macedonische man voor zich zag staan, die
hem kort, maar krachtig smeekte: 'Toe, steek over naar Macedonia en
kom ons te hulp! ' 13 ) Wij zien nu achteraf dat op dat ogenblik de Zon
der gerechtigheid zijn eerste stralen door de heidense duisternis van
ons werelddeel boorde en dat de Geest van Jezus door dit nachtgezicht
een begin maakte met onze historische heiligmaking als Europese
christenheid. 14 )
Lucas gaat mee
o Het is opmerkelijk dat Lucas zijn reisverslag vanaf dit vers
van de zij-vorm in de wij-vorm verandert. Daaruit leiden we of dat hij
zich in Troas, maar misschien zelfs al eerder, bij Paulus' gezelschap
gevoegd had. Zulke zogenaamde `wij-passages' treffen we ook nog aan
in Hand. 16: 10-17 (van Troas naar Filippi); 20: 6-21: 18 (van Filippi
naar Jeruzalem); 27: 1-28: 16 (van Caesarea naar Rome). Op be-
scheiden wijze laat hij zo weten dat hij deze gebeurtenissen als oog-
getuige beschrijft. 15 )
Hoe hij te Troas gekomen was, waar hij voor die tijd woonde of
als arts zijn praktijk uitoefende en hoe hij met Paulus in contact kwam,
kan men slechts gissen. 16 ) In elk geval is Lucas als gelovig geneesheer
en ontwikkelde Griek Paulus tot grote steun geworden. Op het laatst
van zijn leven schreef hij: Aileen Lucas is bij me', 2 Tim. 4: 11.
Zo kwam het dat er de morgen na het merkwaardige visioen vier
mannen tangs de kade van Troas liepen, op zoek naar een schip dat hen
zo spoedig mogelijk naar Macedonia kon brengen. Want, schrijft Lu-
cas, toen wij de feiten een voor een naast elkaar legden 17 ) — want God-

§ 22 Paulus' tweede apostolische reis
delijke leiding sloot menselijk overleg voor hen niet uit — pasten alle
stukjes van de legpuzzel opeens keurig in elkaar: God had hun predi-
king in Asia, Mysie en Bythinie opzettelijk verhinderd, omdat Hij ons
riep om aan de overzijde van de zee de blijde boodschap te verkondi-
gen!
NOTEN
1) Vgl. in deze serie Inleiding profeten—Jozua, 341-346 en Heidelbergse Ca-
techismus, 234-236.
2) Inf praes. sumparalambanein.
3) Hierop attendeert Everett F. Harrison, comm. a.l.
4) Vgl. A. Sizoo, De Antieke wereld en het Nieuwe Testament, Kampen 1948,
149v. Idem, Reizen en trekken in de oudheid, Kampen 1962, 6ov, 78v.
5) De oudheid kende ook een uitgebreid systeem van georganiseerde gast-
vriendschap, die was vastgelegd in verdragen tussen personen en zelfs ge-
meenten, A. Sizoo, Reizen en trekken in de oudheid, Kampen 1962, 76v.
6) The New Bible Dictionary, London, 1962, s.v. Een foto van een der Cili-
cische Poorten van het Taurusgebergte staat afgedrukt in L. Grollenberg-
A. van Deursen, Atlas van de Bijbel, Amsterdam-Brussel, 1956, 135.
7) Volgens H. Mulder, comm. was dit `zonder twijfel' het geval. 'De
dochter van de gelovige Lois zou niet met een rasechte heiden in het huwe-
lijk zijn getreden.'
8) Vgl. in deze serie Leviticus, 389v, 461, 465v.
9) H. Mulder acht het een gelukkige omstandigheid dat Silas Paulus verge-
zelde. Hij was lid van de delegatie die de Jeruzalemse besluiten moest toe-
lichten, 15: 22. Als dit niet het geval was geweest, had de afwezigheid van
Barnabas wellicht argwaan kunnen wekken, comm. a.l.
10) Volgens de sv. en NV. trokken zij eerst door het Phrygisch-Galatische
land en werden toen verhinderd het evangelie in Asia te verkondigen. De GNB,
wv en NBV zijn nauwkeuriger. Omdat de Geest hen eerst verhinderd had (koo-
luthentes) naar Asia te reizen, trokken zij noordwaarts naar het Phrygisch-Ga-
latische land. 'No aorist participle expresses subsequent action (...) The par-
ticiple is causal and thus antecedent', R. C. H. Lenski, comm. a.l.
11 ) In de apostolische tijd werden met de naam Galatie twee gebieden aange-
duid. In de eerste plaats de Romeinse provincie Galatia, die behalve de land-
streek Galatie ook delen van Pontus, Frygie, Lykaonie en Pisidie omvatte. In
het zuiden van deze provincie lagen de steden die Paulus op zijn eerste reis
had bezocht: Antiochie i.P., Ikonium, Lystra en Derbe. Exegeten die hier de
ontvangers van de brief aan de Galaten zoeken, staan bekend als de aanhan-
gers van de Zuid-Galatische hypothese. Tot haar behoren alle oude exegeten.
Volgens hen vond de stichting van de Galatische kerken plaats op Paulus' eer-
40
r. Syrie Cilicie, Galatie, Troas § 22
ste reis. In de tweede plaats was Galatie de naam van de landstreek waar de
echte Galaten woonden, namelijk in het noorden van de Romeinse provincie
van die naam. Deze eigenlijke Galaten waren oorspronkelijk Kelten of Gal-
liers die in de derde eeuw v. Chr. naar deze streek waren verhuisd. Exegeten
die hen beschouwen als de geadresseerden van de brief aan de Galaten staan
bekend als aanhangers van de Noord-Galatische hypothese. Volgens haar wer-
den de Galatische kerken gesticht tijdens Paulus' tweede reis. De Zuid-Gala-
tische hypothese telt onder de nieuwere exegeten de meeste aanhangers, maar
J. van Bruggen verdedigde in zijn dissertatie Na veertien jaren' (Kampen,
1973) nog de Noord-Galatische hypothese.
Ik kom er niet uit en stem in met H. J. Jager: 'Maar of we nu kiezen voor
de Noord-Galatische hypothese, of voor de Zuid-Galatische, de inhoud van de
brief wordt er niet anders van. De boodschap blij ft voor ons dezelfde. Hetzelfde
geldt van de tijd, wanneer deze brief geschreven werd. Achten we de Zuid-Ga-
latische hypothese juist, dan is de brief geschreven aan de gemeenten Ikoni-
um, Lystra en Derbe, door Paulus op de eerste zendingsreis gesticht. Dan zal
de brief een paar jaar vroeger geschreven zijn dan bij aanname van de Noord-
Galatische hypothese, die de geadresseerden zoekt in het landschap Galatie,
bezocht op de tweede en derde zendingsreis (cf. Hd 16,6 en 18,23). Of de brief
nu geschreven is ongeveer 51 n. C. uit Korinthe, of ongeveer 53 uit Efeze, de
inhoud verandert er niet om.' Bovendien 'staat de chronologie van Paulus nog-
al op losse schroeven (geen twee deskundigen zijn het helemaal eens)' , De brief
aan de Galaten, collegediktaten, Kampen, 1966, p. 5, 3o
12) S. Kistemaker citeert hierbij comm. a.l.: 'Patient waiting is often / the
highest way / of doing God's will' — Jeremy Collier.
13) 'This vision has often been regarded as picturing the need of all heathen
people, as calling on us to bring them the help of the gospel. That, however,
is not strictly correct. (...) The better application made of this text is to point
out that we would bring the gospel wherever God opens the door for us. (...)
He does not now use visions to direct us, but he does use plain providential
indications, and these are the cries to us to come and help', R. C. H. Lenski,
comm. a.l.
14) Vgl. in deze serie Heidelbergse Catechismus, p. 234-239. Idem, Inleiding
profeten — Jozua, 342-346.
15) Dat taal en stij1 van de `wij-passages' niet te onderscheiden zijn van de
rest van Lucas-Handelingen, is door meer dan een onderzoeker overtuigend
aangetoond, aldus F. E Bruce, comm. (199o), p. 4.
16) Vgl. H. Mulder, comm. a.l.
17) Sum-bibazo: zusammenbringen, vereinigen, W. Bauer, a.v. Vgl. over de
samenhang van leiding en overleg J. R. W. Stott, a.l.
41

§ 23
HANDELINGEN 16: 11-40
PAULUS' TWEEDE APOSTOLISCHE REIS
II: FILIPPI: EUROPOORT VOOR HET EVANGELIE
Het spreekt bepaald niet vanzelf dat Europa een christelijk werelddeel
mocht worden. Zoals het evenmin voor de hand ligt dat hier nu al
eeuwenlang miljoenen christenen zondag aan zondag hun plaats in de
kerk mogen innemen. En dat in al die ontelbare kerkgebouwen tussen
de Noordkaap en Gibraltar en van de Atlantische kust tot aan de Oeral
de Bijbel ligt, als het onmiskenbare bewijs van Gods genadige be-
moeienis met deze landen.
Voor deze zee van Godskennis, die ons werelddeel overstroomd
heeft, hebben de Europese volken niet zelf gekozen. Ook hebben zij
die niet aan Paulus' initiatief to danken. Als het aan hem gelegen had,
was het evangelie in zijn tijd Europa voorbijgegaan en was er een chris-
telijk Azie tevoorschijn gekomen, vgl. § 22.
Maar de Geest van Jezus behield de leiding en drong de apostel
al meer naar het noordwesten, totdat hij via Troas in Filippi arriveer-
de. En deze Romeinse stad werd de Europoort waardoor Paulus met
het evangelie ons werelddeel binnenkwam. Via Filippi zou het met-
tertijd ook onze verre voorouders aan de Rijnmond bereiken. Kortom,
de kerstening van Europa was tenslotte geen mensenwerk, maar
behoort tot de verdere Handelingen van de verhoogde Here Jezus
Christus.
1. LYDIA EN HAAR HUTS: BEGIN VAN DE
CHRISTELIJKE KERK IN EUROPA, HAND. 16: 11-15
Geen mens kon vermoeden wat een wending de Heilige Geest aan de
wereldhistorie gaf toen er op zekere dag een schip de haven van Troas
uit zeilde met als bestemming het Griekse vasteland. Dit schip had na-
melijk Paulus, Silas, Timoteils en dokter Lucas aan boord. Ogen-
42
Filippi: Europoort voor het evangelic 3
schijnlijk vier gewone passagiers, maar in feite de fundamentleggers
(I Kor. 3: io) van de christelijke kerk in Europa.
II De oversteek over de Egeische zee (23o km) vergde soms vijf
dagen, 20: 6. Maar Paulus en de zijnen troffen het zo met weer en wind
dat zij er slechts twee dagen over deden. De eerste dag bereikten zij
reeds het eiland Samotrake en de volgende dag stapten zij in Neapo-
lis, de havenstad van Filippi, aan wal. Daarmee bevonden de vier evan-
geliedienaren zich op Europese bodem, in het voorportaal van ons toen
nog totaal heidense werelddeel.
Filippi, een Romeinse stad in de Griekse wereld
12 Van Neapolis liepen zij over de Via Egnatia, de grote Ro-
meinse verbindingsweg van west naar oost, naar het 16 km verder ge-
legen Filippi, een belangrijke en kosmopolitische garnizoensstad in dat
deel van Macedonie. 1 )
Zoals meer steden in het Romeinse rijk was Filippi een colonia
(vgl. het Duitse Köln = Colonia Agrippina). Dit waren volksplantin-
gen van Romeinse boeren en burgers op strategische plaatsen in bezet
gebied. Velen van deze `kolonisten' waren gedemobiliseerde vetera-
nen, die een overeengekomen aantal veldslagen tot een goed einde had-
den gebracht. 2 ) Zij ontvingen van de keizer een stukje grond, bezaten
het Romeinse burgerrecht 3 ) en genoten bepaalde belastingvoordelen.
De vele in Filippi gevonden Latijnse inscripties doen vermoeden dat
er overwegend Latijn gesproken werd.
Bestuurlijk was zo'n stukje Rome-in-het-buitenland ingericht
naar Romeins model. Het hoogste gezag berustte bij de zogenaamde
`tweemannen', die de rang van pretor bezaten. Zij werden in het open-
baar begeleid door een lijfwacht van `roedendragers', die hen ook ter-
zijdestonden bij het handhaven van de openbare orde.
Het mosterdzaadje van het Europese christendom
Op hun verkenningstochten door de stad zagen de vier evange-
listen wel de heiligdommen van allerlei heidense goden, maar een
synagoge ontdekten zij er niet. Er woonden blijkbaar zo weinig Joden
in Filippi dat zij er geen kerkgebouw bezaten. Keizer Claudius had in
49 de Joden uit Rome weggejaagd. Had de Romeinse kolonie Filippi
dat voorbeeld misschien nagevolgd?
43
§ 23 Paulus' tweede apostolische reis
13 Toch beschouwde Paulus het als zijn roeping ook hier het evan-
gelic eerst aan de leden van het oude verbondsvolk te verkondigen. Als
de weinige Joden van Filippi ergens in de open lucht samenkwamen,
lag het voor de hand die gebedsplaats langs de rivieroever te zoeken,
omdat daar water beschikbaar was voor de reinigingen die de wet van
Mozes voorschreef, Ps. 137: 1. Daarom gingen zij op de sabbat de stad
uit en vonden inderdaad een Joodse gebedsplaats langs de rivier.
En daar startte Paulus de kerstening van Europa. Maar bepaald
niet met een massameeting. Zij troffen er namelijk alleen enige vrou-
wen aan en geen enkele man (voor een officiele kerkdienst waren tien
Joodse mannen vereist). 4 ) Zo kleinschalig begon het Europese
christendom: even onaanzienlijk als een mosterdzaadje, het kleinste
van alle zaden. 'Maar als het is opgeschoten', zei Jezus, `dan is het gro-
ter dan de struiken en wordt het een boom', Mat. 13: 32. Zoals wij kun-
nen constateren!
14 Een van die vrouwen luisterde met bijzondere aandacht. Zij
was een zakenvrouw die handelde in purperen stollen, een kostbaar
luxe-artikel, dat vanwege zijn koninklijke kleur bij welgestelde Ro-
meinen zeer gewild was. Het ligt daarom voor de hand dat zij een ver-
mogende vrouw was, die een groot huis bewoonde. Straks kan zij de
vier evangeliedienaars onderdak en de gemeente een vergaderplaats
aanbieden, vs. 15, 4o. Zij was afkomstig uit Thyatira in Lydie (Klein-
Azie), een stad die beroemd was om haar purpurindustrie. Omdat vrou-
wen vaker genoemd werden naar hun land van herkomst, was Lydia
(= de Lydische) mogelijk niet haar eigennaam, maar haar bijnaam.
Zij `vereerde God' en behoorde tot de vele heidenen die hun buik
vol hadden van de afgodendiensten en 's zaterdags de Joodse synago-
gen bezochten om naar de voorlezing van Gods Woord te luisteren.
Voordat ze Paulus hoorde, leefde zij dus reeds bij de Schriften en ge-
loofde zij die.
Het hart openen = aan het verstand brengen
Nu lezen we dat 'de Here haar hart opende'. Dit kan dan niet slaan
op het begin van Gods genadewerk in Lydia's hart. Alsof dat eerst door
de Heilige Geest wedergeboren moest worden, veerclat ze het evange-
lie kon horen en geloven, want zoals gezegd eerde zij God en zijn
Woord al wie weet hoe lang.
44 45
Filippi: Europoort voor het evangelie § 23
Haar geloof was alleen nog oudtestamentisch-onvolmaakt. Zij
wist dat Israel de Messias verwachtte, maar nog niet dat Hij al geko-
men was. En wie het was. Maar dat heeft de Here Jezus haar toen door
middel van Paulus' prediking beter aan het verstand gebracht.
Want hij verkondigde de vrouwen: `Ik heb groot nieuws voor u:
de Messias is gekomen! En het is Jezus van Nazaret, die voor zondaars
gekruisigd, gestorven en opgewekt is.' Wat hij hun vervolgens aan de
hand van het hun bekende Oude Testament bewees.
Jezus' eigen discipelen hadden daar tot op het laatst niet aan ge-
wild. Een gekruisigde Messias? Toen had Hij hen na zijn opstanding
uit de droom geholpen ofwel 'bun hart geopend'. Dit deed Hij door de
Wet, de Profeten en de Psalmen met hen door te bladeren en hun aan
de hand daarvan te laten zien dat de Messias eerst moest lijden en pas
dan zijn heerlijkheid binnengaan. Zo `opende Hij hun verstand om de
Schriften te begrijpen', Luc. 24: 45.
Hetzelfde deed Hij nu bij Lydia. Lucas schrij ft wel dat de Here
haar hart opende, maar de woorden 'hart' en `verstand' wisselen elkaar
in de Schrift meermalen af. 5 ) Iemands hart openen is dan ook zoveel
als iemands verstand openen: maken dat hem het licht opgaat en hij de
juiste kijk op iets krijgt. Dit bewerkte de Here bij Lydia door Paulus'
prediking. Zij kende en geloofde de Wet en de Profeten al wel, maar
nu ging haar daarover nieuw licht op. Haar geloofsinzicht werd ver-
helderd en versterkt, zodat ze inzag dat de Schriften van Jezus getuig-
den. 6 )
De Here had haar hart of verstand zelfs zo wijd geopend dat zij
zich hield (beter dan: aandacht schonk) aan wat Paulus te zeggen had.
Ze deed er ook naar 7 ), want wat Paulus leerde, bracht zij in praktijk.
Dit bleek uit het volgende.
Lydia en haar huis gedoopt
15 Ten eerste liet zij zich dopen. Daarmee beleed zij haar on-
reinheid, haar zonde en vervloeking, maar ook haar geloof aan haar
verlossing door de dood en opstanding van de Here Jezus. Zij nam
Hem openlijk aan als Messias en Middelaar.
Maar dit deed zij niet als los individu (zulke op zichzelf staande
wezens heeft God niet geschapen), maar verbonden met haar hele huis.
Men kan daarbij in de eerste plaats aan haar kinderen denken, want die

§ 23 Paulus' tweede apostolische reis
behoorden in het nieuwtestamentische spraakgebruik ook steeds tot
iemands 'huis', vgl. I Tim. 3: 4-5,12; 5: 4. 8 ) Al valt niet te bewijzen
dat Lydia inderdaad kinderen had. Als vermogende zakenvrouw zal zij
echter zeker meerdere slaven en slavinnen bezeten hebben, wat doet
vermoeden dat er ook slavenkinderen tot Lydia's huis behoorden. 9 )
Zulke menselijke eigendommen behoorden ook tot haar huis en die
werden eveneens gedoopt.
Daarmee handelde men geheel volgens het verbondsrecht dat
God Abraham al had voorgeschreven. De Here had zijn verbond im-
mers niet opgericht met Abraham als religieuze enkeling, maar met
Abraham als patriarch. Ofwel met Abraham als slavenhouder en hoofd
van een groot 'huis' (hij kon er een leger van 318 man uit samenstel-
len, Gen. 14: 14). Ook alle slaven, die door geboorte of aankoop tot
Abrahams huis en bezit behoorden en onder zijn gezag stonden,
moesten op Gods bevel besneden worden, Gen. 17: 12v. Uiteraard met
de verplichting dat Abraham alle leden van zijn huis zou leren hoe zij
zich aan de weg van de Here dienden te houden, Gen. 18: 19.
Geheel volgens deze oude verbondsregel werden allen die rech-
tens tot Lydia's huis behoorden gedoopt. Omdat zij samen met haar
eveneens waren opgenomen in Gods verbond met Abraham, Isaak en
Jakob. Zo werd de Here erkend als de God van hele huizen en ge-
slachten, die zijn genadeverbond nooit alleen met individuele gelovi-
gen opricht, maar dan meteen ook hun zaad en 'huis' onder het beslag
van zijn beloften, bevelen en bedreigingen brengt (al kunnen jongeren
deze stand van zaken uiteraard zelf nog niet gelovig aanvaarden). 1 °)
(Over bijbels gemeenschapsbesef en verbondenheid in zegen en
vloek van huizen en geslachten, zowel in heden als verleden, handel-
den wij in deze serie breder in Psalmen n § 22.)
, Lydia en haar huis waren `ontrukt aan de macht van de duisternis en
Lydia's gastvrijheid heeft grote gevolgen
Omdat Lydia geloofde dat de Here Jezus zijn leven voor haar had
gegeven, gaf zij zich geheel aan Hem. `U bent er toch van overtuigd
dat ik de Here Jezus trouw ben, anders had u mij toch niet gedoopt?
Welnu,' zo bood zij Paulus en zijn helpers aan, `neem dan ook uw in-
trek bij mij. Gebruik mijn huis voor de zaak van Messias Jezus', vgl.
Luc. I o: 5-7. 'En zij drong er sterk bij ons op aan haar uitnodiging te
aanvaarden.'
46 47
ii: Filippi: Europoort voor het evangelie 4 23
Vermoedelijk ook omdat antieke herbergen allesbehalve aange-
name verblijfplaatsen waren. Zij waren vuil, gevaarlijk, duur en vaak
weinig meer dan bordelen, vgl. p. 32. Vandaar dat gastvrijheid een
christelijke deugd en plicht bij uitstek werd, vooral voor vrouwen en
opzieners, vgl. Rom. 12: 13, Hebr. 13: 2, 1 Tim. 5: II:), Tit. I: 8, 1 Petr.
4: 9;.
Uit de aandrang die zij op Paulus en de zijnen uitoefende, krij-
gen wij de indruk dat zij aanvankelijk voor Lydia's uitnodiging be-
dankten. God had hen immers naar Macedonia geroepen en dat om-
vatte meer dan die ene stad Filippi. Bovendien nam Paulus niet graag
vergoeding aan voor zijn apostolische werk. Om lasterpraatjes te voor-
komen, matte hij zich liever of om met eigen handen de kost te ver-
dienen, vgl. 20: 33v, I Kor. 4: 12, 9: 15, 18, I Tes. 2: 9, II, 3: 7v. Maar
voor Lydia's hartelijke aandrang bezweek hij en zo bleef hij langer in
Filippi dan hij waarschijnlijk van plan was. En dit zou onder Jezus' lei-
ding grote gevolgen hebben.
Het een haalde namelijk het ander uit. Doordat hij bij een slavin
een waarzeggende geest uitdreef, kwamen Paulus en Silas in de ge-
vangenis. En daardoor kwam de cipier met zijn huis tot geloof. Toch
zijn niet Lydia en deze gevangenbewaarder de hoofdpersonen in deze
geschiedenis, maar alleen de Here Jezus. En de hoofdzaak is hoe Hij
door zijn Woord en Geest zijn gemeente te Filippi stichtte. In dat ka-
der prijkt Lydia's naam met ere in de Bijbel.
2. PAULUS WERPT EEN WAARZEGGENDE GEEST UIT
EN WORDT MET SILAS GEVANGENGENOMEN,
HAND. 16: 16-24
overgebracht naar het koninkrijk van Gods geliefde Zoon', Kol. I : 13.
Misschien niet als de allereersten, maar wel als eerstelingen van het
heidense Europa. 11 ) Deze inbreuk op zijn domein liet de vorst der
duisternis echter niet op zich zitten. Hij zette de tegenaanval in met zijn
twee voornaamste wapens: bedrog en geweld.
Paulus verlost een waarzegster van haar boze geest
16 Om hun boodschap te ontkrachten, stuurde de ratan een van
zijn demonen op de evangelieverkondigers Deze had een slavin

§ 23 Paulus' tweede apostolische reis
overweldigd en haar helderziend gemaakt. Door haar mond onthulde
hij zogenaamd verborgenheden of toekomstige gebeurtenissen (dat hij
zelf spoedig door de kracht van de Here Jezus zou worden uitgewor-
pen, voorzag hij blijkbaar niet), vgl. dl. 1, p. 188v. De eigenaars van
het arme meisje verdienden schatten aan haar waarzeggerij. Telkens als
Paulus en de andere broeders zich naar de Joodse gebedsplaats be-
gaven, kwam zij ons (Lucas was er blijkbaar zelf bij) tegen.
17 Dan liep ze Paulus en ons achterna en schreeuwde die boze
geest in haar aan een stuk door: `Deze mannen zijn dienaren van de
allerhoogste God en ze wijzen je de weg om gered te worden!' Dit wa-
ren ook voor heidenen bekende termen, want die erkenden ook een
`allerhoogste god', van wie zij `redding' verwachtten. Alleen dachten
zij daarbij niet aan de levende God en Vader van onze Here Jezus
Christus, maar aan de een of andere dode afgod, die boven alle goden
en godinnen verheven zou zijn. 12 )
18 Dit toneel herhaalde zich dag in, dag uit. Op een gegeven mo-
ment kon Paulus het niet langer aanhoren. Op zichzelf sprak de waar-
zeggende duivel door haar mond wel de waarheid. 13 ) Al was het op-
merkelijk dat hij met geen woord sprak over Jezus Christus, die hij
ongetwijfeld kende als de Zoon van de allerhoogste God en voor wie
ook hij vast demonische angst koesterde, vgl. Mat. 8: 28v, Mar. 1: 23-
27, Luc. 4: 31-37, 8: 28. Geleid door de Heilige Geest onderkende de
apostel dat bijval van deze zijde een aanval op zijn evangelie bete-
kende. Zo werd namelijk de indruk gewekt dat de waarzegster en hij
uit dezelfde troebele bron putten. En zo werd het evangelie vervolgens
op een hoop geveegd met de boodschap van al die honderden waar-
zeggers en gelukspredikers waar de wereld vol van was, want straat-
predikers behoorden tot het gewone straatbeeld. 14 ) Ze verkondigden
allen een vorm van 'redding' 15 ), alleen niet van de schuld en macht
van de zonde. Maar tussen Christus en Beliar bestaat geen enkele over-
eenstemming (2 Kor. 6: 15) en dat moest duidelijk gemaakt worden.
Daarom draaide Paulus zich om en richtte hij zich rechtstreeks
tot de boze geest in de slavin: 'In naam van Jezus Christus beveel ik je
uit dit meisje weg te gaan!' Op hetzelfde moment verliet de demon op
gezag van de Sterkere (Luc. i 1: 22) zijn slachtoffer. Ze hield op met
schreeuwen en was opeens een gewone jonge vrouw. Voor ons een be-
moedigend teken dat satans tirannie gebroken is en ten einde loopt.
48
Filippi: Europoort voor het evangelic § 23
Deze mensen zijn een gevaar voor de maatschappij!
19 Op hetzelfde ogenblik dat de slavin van haar boze geest ver-
lost was, had ze ook haar helderziendheid verloren. Toen haar eige-
naars merkten dat daarmee hun rijke bron van inkomsten was opge-
droogd, werden ze woedend op Paulus en Silas, vgl. Mar. 5: I 6v, Hand.
19: 23vv. Ze sleurden hen naar de markt, waar niet alleen handel ge-
dreven werd, maar ook het stadsbestuur zetelde en recht gesproken
werd.
20 Daar leidden ze hen voor aan het `tweemanschap'. Nu hoef-
den ze bij deze magistraten niet aan te komen met een klacht over een
slavin die haar helderziendheid verloren had. Daarom uitten ze een be-
schuldiging die de stadsbestuurders wel hoog zouden moeten opne-
men: `Deze mannen verstoren de openbare orde in onze stad. Het zijn
namelijk Joden!' Waarschijnlijk maakten ze zo listig gebruik van de
golf van antisemitisme, die toen over het Romeinse rijk sloeg. Mis-
schien wisten zij dat keizer Claudius alle Joden bevolen had Rome te
verlaten, Hand. 18: 2.
21 Weliswaar hadden de Joden de vrijheid ontvangen om slechts
een God te belijden (`religio licita'), daarom mochten zij nog niet de
Romeinse maatschappelijke orde aanvallen en hun Joodse zeden aan
Romeinse burgers opdringen. Paulus had door zijn duiveluitbanning
de relatie slavin-heer verstoord en daarmee inbreuk gemaakt op de ge-
zags- en loyaliteitsverhoudingen van de Romeinse samenleving. Daar-
om werden Silas en hij van een staatsgevaarlijke misdaad beschuldigd:
`Het zijn Joden en zij propageren een godsdienstige levenswijze 16 ) die
wij als Romeinen (u proeft de arrogantie van de wereldveroveraars)
niet mogen overnemen of volgen.'
Paulus en Silas zouden niet de laatsten zijn tot wie een dergelijk
verwijt gericht werd. Wat dit betreft vormen de gebeurtenissen in Fi-
lippi een exempel van de toekomst, die veel christenen in het Romeinse
rijk te wachten stond. 17 ) Sterker nog, tot in onze eigen tijd toe zouden
talloze christenen, nu hier en dan daar, dezelfde beschuldiging te Ko-
ren krijgen als Paulus en Silas in Filippi: `Deze mensen verstoren de
maatschappelijke orde!'
49

5C 23 Paulus' tweede apostolische reis
Gegeseld en in het blok gesloten
22 Intussen was op het marktplein een hele menigte te hoop ge-
lopen, die met veel geschreeuw de aanklagers steunde. Zonder nader
onderzoek bevalen de pretoren Paulus en Silas een aantal stokslagen
te geven. Dit was zo'n zware tuchtiging, dat al eeuwenlang bij de wet
verboden was Romeinse staatsburgers daarmee te straffen. 18 ) Gelegen-
heid om zich op hun Romeinse burgerrecht te beroepen, kregen Pau-
lus en Silas blijkbaar niet. De kleren werden hun van het lijf gerukt en
daar daalden de stokslagen op hun blote ruggen en ledematen. De
Joodse `veertig-min-een'-regel kenden de Romeinen niet; niemand
hield het aantal slagen bij, vgl. 2 Kor. 1 1: 24v, Hand. 9: 16. Het wre-
de heidense publiek keek gretig toe.
23 Nadat zij vreselijk waren toegetakeld, werden zij in de ge-
vangenis gegooid. Meer dood dan levend. De directeur kreeg orders
hen streng te bewaken.
24 Deze nam geen risico en bracht hen naar de diepste kerker. Was
hij bang voor iemand die een geest kon uitbannen? Voor alle zekerheid
sloot hij hun voeten in het blok. Waarschijnlijk wijdbeens, een onge-
makkelijke houding die al spoedig ondraaglijke spierpijn veroorzaakte.
3. PAULUS EN SILAS WORDEN BEVRIJD EN DE
CIPIER KOMT TOT GELOOF, HAND. 16: 25-34
Wanneer Paulus in i Tes. 2: 2 deze verschrikkelijke ervaring met af-
grijzen ophaalt, spreekt hij over 'de mishandelingen en beledigingen
die wij (...) in Filippi hadden te verduren'.
25 Zij moeten die nacht vreselijke napijn geleden hebben. Toch
waren ze tegelijkertijd blij, want ze kenden het woord van de Meester:
`Zalig bent u wanneer men u smaadt en vervolgt en liegende allerlei
kwaad van u spreekt om mijnentwil. Verblijdt u en verheugt u!', Mat.
5: 10-12. Paulus en Silas deden dit. Ze waren bont en blauw geslagen.
Hun ruggen waren opengereten, hun handen gebonden, hun voeten in
het blok gesloten. Elke beweging verergerde hun pijn. Slapen was
onmogelijk. Toch gaven zij zich niet over aan zelfbeklag en protest,
maar rond middernacht baden zij zingend en zongen zij blij lofliede-
ren tot eer van God, vgl. Luc. 6: 22V, Hand. 5: 41.
Zo bracht de apostel zelf in praktijk wat hij later aan de ge-
meente van Filippi zou schrijven: `Verheug u altijd in de Here! ', Fil.
50 1 51
ti: Filippi: Europoort voor het evangelic § 23
4: 4, vgl. i Tes. 5: 16,18. Zoals hij ook uit eigen ervaring de troost
leerde kennen, die hij later zo treffend in Rom. 8 onder woorden zou
brengen.
Lucas vertelt niet wat zij zongen, maar alle eeuwen door zong
Gods lijdende yolk het liefst psalmen. Zongen zij die nacht misschien
ook Ps. 42: 'Des daags zal de HERE zijn goedertierenheid gebieden en
des nachts zal zijn lied bij mij zijn, een gebed tot de God van mijn
leven'?, vgl. Ps. 119: 62. De grondtoon van wat zij zongen zal wel de-
zelfde geweest zijn als die van het Hallel (Ps. 113 -118), dat de Joden
bij bepaalde gelegenheden zongen (Mat. 26: 30) en dat Paulus en Silas
ongetwijfeld uit het hoofd kenden:
Ps. 113: Hij tilt de arme uit het stof,
Hij trekt de geringe omhoog uit het vuil.
Ps. 114: Gij aarde, beef voor het aangezicht des Heren,
voor de God van Jakob.
Ps. 115: Onze God is in de hemel.
Hun afgoden zijn zilver en goud.
Ps. 116: Ik heb de HERE lief, want Hij hoort mijn stem.
Ach, HERE, red mijn leven.
Ps. 117: Looft de HERE, alle gij volken,
want zijn goedertierenheid is machtig over ons.
Ps. 118: De HERE is met mij, ik zal niet vrezen;
wat zou een mens mij doen?
Zo beleden de beide evangelisten met hun gestriemde lichamen voor
hun heidense medegevangenen hun geloof in de levende God. Hoeveel
gelovigen zullen zij hiermee nadien al niet getroost en bemoedigd
hebben?
De bevrijding
26 En de Here bekrachtigde hun gezongen prediking met een
nieuw, machtig teken dat op 66n lijn staat met de andere wonderen
waarmee Hij de apostolische prediking bevestigde, Mar. 16: 20, vgl.
Handelingen 1, 63-66. Plotseling voelden ze een zware aardschok. Het
leek alsof iemand de fundamenten van de gevangenis been en weer
schudde. Het hele gebouw stond te trillen op zijn grondvesten. Met-
§ 23 Paulus' tweede apostolische reis
een sprongen alle deuren open en schoten bij iedereen de boeien los
van de muren. We krijgen de indruk dat dit gebeurde terwijl Paulus en
Silas Gods lof zongen.
Dat doet denken aan de muren van Jericho, die neerstortten toen
de Israelieten zeven dagen gebeden hadden (Joz. 6: 1-2o). 19 ) En aan
Josafats vijanden, die ook verslagen werden terwijl de Israelieten God
loofden, 2 Kron. 20: 22. Voor de Schepper van hemel en aarde is het
natuurlijk een peulenschil de grond in Macedonia even te laten trillen
om twee van zijn dienaren te bevrij den.
27 Ook de gevangenisdirecteur was door de aardbeving wakker
geschoten. Toen hij zag dat de gevangenisdeuren open stonden, meen-
de hij dat alle gevangenen ontsnapt waren en zag hij zich hierom al ter
dood veroordeeld, vgl. 12: 19, 27: 42. Dan pleegde hij echter nog lie-
ver zelfmoord. In paniek trok hij zijn zwaard en stond op het punt zich-
zelf van het leven te beroven.
28 Maar Paulus schreeuwde: 'Doe uzelf niets aan, we zijn im-
mers allemaal nog hier!' Er waren twee wonderen gebeurd: de gevan-
genen waren bevrijd, maar geen van allen ontsnapt! Een van hen die
hij nog extra had gemarteld door hun voeten in het blok te sluiten, be-
kommerde zich zelfs om het leven van zijn bewaker!
29 Nadat hij om licht had gevraagd, rende de geschokte gevan-
genbewaarder de kerker binnen en viel bevend voor Paulus en Silas
neer. In een flits zag hij in de aardbeving een Goddelijke aanwijzing
dat deze gevangenen onschuldig gearresteerd en mishandeld waren.
Dit waren geen misdadigers, maar godsgetuigen die hij door een knie-
val behoorde te eren!, vgl. Luc. 8: 28, 47. Aangrijpende aanblik voor
de andere gevangenen.
De cipier komt tot geloof
3o Daarop bracht hij Paulus en Silas naar buiten en met de
eerbiedigste aanspraak van een mindere tegenover zijn meerdere vroeg
hij: `Heren 20 ), wat moet ik doen om gered te worden?' Was hij bang
dat hun God zich op hem zou wreken? Of wist hij wat de waarzegster
dagenlang had geroepen: `Deze mannen zijn dienaren van de aller-
hoogste God en zij wijzen je de weg om gered te worden' en vroeg hij
nu typisch-heidens wat hij daarvoor moest doen? Zijn afgoden eisten
immers altijd tegenprestaties. In elk geval was het de vraag van een
52
ii: Filippi: Europoort voor het evangelic § 23
door schuld verslagen, radeloos mens die nog maar even tevoren bij-
na zelfmoord had gepleegd.
31 Het antwoord van Paulus en Silas was zo helder als kristal en
geldt sindsdien als een van de treffendste samenvattingen van het evan-
gelie, die reeds ontelbare harten heeft bemoedigd. De cipier behoefde
om gered te worden niets te `doen'. `Geloof (of: stel uw vertrouwen
in) de Here Jezus Christus en u zult gered worden, u en uw huisgeno-
ten', Joh. 6: 29, Rom. Jo: 9. Geen woord over Jood-worden, besnij-
denis en leven naar de Wet, maar alleen geloven in de Here Jezus.
32 Nog diezelfde nacht verkondigden Paulus en Silas met hun
pijnlijke lichamen de gevangenbewaarder, zijn wakker geschrokken
huisgenoten en de medegevangenen het evangelie. Als zij hun ver-
trouwen stelden op de Here Jezus dan konden zij allen voor eeuwig ge-
red worden. Al zouden de beide evangelisten maar een uur gesproken
hebben, dan kunnen ze nog veel verteld hebben van wat God door de
Here Jezus had verkondigd en gedaan.
33 Terwijl Paulus en Silas spraken, vond er een nog groter won-
der plaats dan de opening van de gevangenis: de cipier en zijn huisge-
noten kwamen tot geloof! Zij bekeerden zich van hun afgoden tot de
God van Israel en tot zijn gekruisigde en opgewekte Zoon. En dit ge-
beurde in de tijd van enkele uren! De Heilige Geest werkte daar wel
zeer krachtdadig.
Het geloof van de gevangenbewaarder bleek meteen uit zijn
liefdedaden, vgl. Jak. 2: 14-17. Heidense wreedheid maakte plaats
voor christelijke barmhartigheid. Want nog diezelfde nacht nam hij
Paulus en Silas mee naar zijn huis. Het ligt voor de hand dat dit in Ro-
meinse stijl was gebouwd: rond een open binnenplaats met een
watervoorziening. Daar maakte hij hun wonden schoon en toen liet hij
zich dopen. Dus hij waste hen, maar werd zelf ook gewassen; zij van
hun wonden en hij van zijn zonden, zoals Chrysostomus (ca. 400) het
in een preek uitdrukte. 21 )
Samen met zijn vrouw en kinderen (als hij die had) en de even-
tuele slaven en slavinnen die tot zijn 'huis' behoorden, ontving hij het
teken en zegel van zijn inlijving in de christelijke gemeente.
In de Romeinse wereld waren sekten en religieuze verenigingen
veelal uitsluitend voor een select gezelschap van ingewij den. Vrouwen,
kinderen en slaven waren al bij voorbaat uitgesloten. 22 ) Maar evenals
53

§ 23 Paulus' tweede apostolische reis
bij Lydia handelde de apostel ook hier volgens het royale verbonds-
recht dat de HERE bij Abraham had ingesteld (Gen. 17: 7), vgl. vs. 15;
I I : 14. Indien de gevangenisdirecteur als hoofd van zijn 'huis' tot ge-
loof kwam, zou de Here meteen genadig zijn hand op dat hele 'huis'
leggen: op zijn vrouw en kinderen, j a zelfs op zijn slaven en slavinnen
en hun eventuele kinderen. We lazen reeds dat aan deze doopbediening
enig onderwijs was voorafgegaan (vgl. vs. 32), al was het niet lang-
durig geweest.
34 Nog steeds in het hoist van de nacht, nam de bekeerde direc-
teur Paulus en Silas, die al wie weet hoe lang niet gegeten hadden, na
de doop mee naar zijn woonvertrek. Daar zette hij hun als zijn geeer-
de gasten een maaltijd voor. 23 ) Bezwaar tegen niet-kosjer voedsel
koesterden Paulus en Silas allang niet meet En met de blijdschap van
de eerste liefde verheugde de gevangenbewaarder zich dat hij met zijn
hele huis tot geloof in God gekomen was. Voor het eerst van zijn leven
kende hij Hem als de levende Vader van onze Here Jezus Christus, die
mensen liefheeft en hun zonder enige tegenprestatie hun zonden ver-
geeft en het eeuwige leven belooft.
Zou Paulus bij de bekering van de cipier nog teruggedacht heb-
ben aan de Macedonische man, die hem in een visioen te Troas was
verschenen en hem had gesmeekt: `Steak over naar Macedonia en help
ons'?, Hand. 16: 9.
4. PAULUS EIST PUBLIEKE VERONTSCHULDIGING
EN EERHERSTEL, HAND. 16: 35-40
De bijgelovige Romeinen beschouwden een aardbeving als een angst-
wekkend teken dat de goden vertoornd waren. Zouden de stadsbe-
stuurders daarbij gedacht hebben aan de vreemdelingen, die de vorige
dag op hun bevel en zonder vorm van proces waren mishandeld? 24 )
35 Toen het dag geworden was, stuurden de pretoren de ge-
rechtsdienaars (lett. `roedendragers') naar de gevangenisdirecteur. De
vorige dag hadden zij Paulus en Silas afgetuigd. Nu moesten zij het
bevel overbrengen: Stel die mannen in vrijheid!' Vond het `tweeman-
schap' dat de beide Joden hun les nu wel geleerd zouden hebben? Dan
waren Paulus en Silas eerst zonder enig gerechtelijk onderzoek en
vorm van proces gearresteerd en mishandeld, en werden ze nu met de-
zelfde willekeur in vrijheid gesteld.
54
If: Filippi: Europoort voor het evangelie § 23
36 Zelf natuurlijk ook opgelucht, bracht de cipier Paulus de
boodschap van de pretoren over: `Wij moeten u vrijlaten. U mag ver-
trekken. Ga in vrede!'
37 Maar daar ging Paulus niet zomaar mee akkoord. Zoals hij al
vaak bewezen had, was hij zeker bereid voor de naam van de Here
Jezus Christus onrecht te lij den. Hij wilde niet dat christenen tegen el-
kdar procedeerden voor de wereldlijke rechter. In zo'n geval schreef
hij: `Waarom lijdt u niet liever onrecht?', i Kor. 6: 7. Maar daarmee
beweerde hij niet dat overheden en rechters de hand mogen lichten met
de handhaving van recht en wet. De hele Schrift getuigt: 'de HERE be-
mint het recht', Ps. 37: 28. Een rechtvaardige rechtspraak is een zegen
voor een land (Spr. 29: 4), waarvan de gelovigen zo nodig vrijmoedig
gebruik mogen maken. De apostel deed het zelf ook meerdere malen,
Hand. 22: 25, 25: i 1. Pas wanneer God ons de geoorloofde middelen
om recht te verkrijgen onthoudt, ontstaat voor ons de plicht om onrecht
te lij den.
Zo ver was het volgens Paulus in dit geval nog niet. Het stadsbe-
stuur had een ernstige wetsovertreding begaan door hem als Romeins
staatsburger wederrechtelijk met de roede of to ranselen. En dit nog wel
in een Romeinse colonia. Maar zwaarder dan zijn persoonlijke eer,
woog voor hem de eer van de jonge gemeente te Filippi. Als hij dit gro-
ve onrecht op zijn beloop had gelaten of in der minne had geschikt,
zou men na zijn vertrek smalend kunnen vragen: 'Is de stichter van
deze sekte hier indertijd niet als een ordeverstoorder gegeseld en na
een nacht achter de tralies gezeten te hebben de stad uitgezet? Zou zijn
aanhang ook uit zulke oproerkraaiers bestaan?' Dit zou na zijn vertrek
nieuwe incidenten kunnen uitlokken (zie daarvoor Fil. I : 27-30) en de
verkondiging van het evangelie schade toebrengen.
Daarom beriep de apostel zich in dit geval (dat heel anders lag
dan dat in I Kor. 6: 7) vrijmoedig op het heersende Romeinse recht
en antwoordde hij de gevangenbewaarder: `Ze hebben ons, hoewel we
Romeins burger zijn, in strijd met het Romeinse recht, zonder vorm
van proces in het openbaar gegeseld en gevangen gezet. En willen ze
ons nu stiekem wegsturen en zo deze wetsschennis verdonkere-
manen? Geen denken aan! Ik eis publiek eerherstel in de vorm van
een officieel uitgeleide. Laten ze ons zelf maar in vrijheid komen
stellen.'
55

§ 23 Paulus' tweede apostolische reis
38 Toen de `roedendragers' dit aan de beide pretoren voorleg-
den, sloeg dezen de schrik om het hart. Een Romeinse burger mocht
nooit gegeseld worden (vgl. Hand. 22: 25) en evenmin zonder vorm
van proces opgesloten. Zij hadden een bestuurlijke misdaad begaan
door het staatsburgerschap van deze gevangenen te schenden. Dus
niet deze arrestanten, maar zij zelf hadden de openbare orde in de stad
in gevaar gebracht, vgl. vs. 20. Dit zouden de hogere overheden hen
wel eens als een halsmisdaad kunnen aanrekenen!, vgl. 22: 29.
39 Daarom kozen ze gauw eieren voor hun geld. Zij begaven
zich in hoogst eigen persoon naar de gevangenis. En nadat zij Paulus
en Silas daaruit (voor menig oog?) met de nodige egards uitgeleide
gedaan hadden, verzOchten zij hun beleefd de stad te verlaten, waar-
schijnlijk om verdere onrust te voorkomen. Zo werden door dit offi-
ciele eerherstel niet alleen de apostelen, maar ook de pasbekeerde ge-
lovigen van staatsgevaarlijke verdachtmaking gezuiverd. Later kon
Paulus Filippi ongehinderd nogmaals bezoeken, Hand. 20: 6.
Lucas zal dit laatste optreden van de magistraten met genoegen
aan Zijne Excellentie Teofilus doorgegeven hebben. Het was immers
een van de oogmerken van zijn beide boeken om deze hooggeplaatste
Romein ervan te overtuigen: Christenen zijn geen onruststokers, maar
loyale staatsburgers, bij wie hij zich als hoge ambtenaar gerust kon
aansluiten, vgl. dl. 1 , 14.
Afscheid van de gemeente
4o De evangelisten waren bereid op verzoek van de magistraten
de stad te verlaten, maar zij maakten daarmee geen haast. Want zij wil-
den voorkomen dat hun vertrek voor de stadsbevolking op een sma-
delijke vlucht zou lijken. Overigens zal de slechte lichamelijke condi-
tie van Paulus en Silas daarbij ook een rol gespeeld hebben (wat een
weldaad dat zij dokter Lucas bij zich hadden).
Voordat zij Filippi verlieten, begaven zij zich eerst naar het huis
van Lydia. Haar woning was blijkbaar de vergaderplaats van de ge-
meente geworden, want daar ontmoetten zij broeders. Er waren dus
ook at enige mannen tot geloof gekomen. De jonge huisgemeente had
door het oproer en de arrestatie van de apostelen eveneens benauwde
uren doorgemaakt, ook met het oog op haar eigen toekomst. Want lij-
den voor je godsdienst was voor de Joden al wel eeuwenlang een be-
56
Filippi: Europoort voor het evangelie § 23
kend verschijnsel, maar voor deze voormalige heidenen was het iets
ongekends! Daarom verliet de apostel de stad niet voordat hij hen
moed had ingesproken, vgl. Hand. 14: 22, Fil. i : 27-30. Vast ook door
zijn relaas dat de Here die nacht ook de gevangenisdirecteur en zijn
huis tot het geloof had gebracht.
Filippi — Paulus' vreugde en kroon
Dit was de geboortegeschiedenis van de christelijke gemeente te
Filippi. De eerste op het Europese continent en in de eigenlijke Ro-
meinse wereld. Wij kennen haar uit Paulus' brief aan deze Filippenzen
als de gemeente van Lydia en de gevangenbewaarder, van Euodia en
Syntyche, en van Clemens en Epafroditus, Fil. 4. En misschien ook wel
van de vroeger waarzeggende slavin.
Omdat Lucas van Hand. 16: 17-20: 6 niet meer in de wij-vorm
schrijft, leiden we daaruit af dat hij er nog een tijdlang gebleven is en
er het nodige opbouwwerk heeft verricht. Mensen als de gevangenbe-
waarder en zijn huisgenoten waren immers amper enige uren uit de
Heilige Schrift onderwezen. Als Paulus ongeveer zes jaar later in Fi-
lippi terugkomt, ontmoet hij daar Lucas opnieuw, Hand. 20: 5. Had de
dokter er al die tijd herderlijk werk verricht? Timoteiis bleef er na Pau-
lus' vertrek ook achter, maar hij voegde zich in Berea weer bij de
apostel, Hand. 17: 15. Deze trok intussen met Silas dieper Macedonia
en zo Europa in.
Maar zoals Korinte later Paulus' zorgenkind zou worden, zou Fi-
lippi altijd zijn lieveling blijven. Haar noemde hij `mijn vreugde en
mijn kroon' (Fit. 4: (), van wie hij levenslang veel zou blijven houden
en veel liefde zou ondervinden. Ze was de enige van wie hij giften aan-
nam, Fil. 4: 15-18. Ongeveer tien jaar later schreef hij haar vanuit een
andere gevangenschap zijn genoemde brief, waaruit die onderlinge
liefde treffend blijkt.
`Ik dank mijn God', schreef hij haar, ledere keer als ik aan u
denk; en telkens wanneer ik voor u allen bid, doe ik het met blijd-
schap, vanwege uw aandeel in de verbreiding van het evangelie van
de eerste dag af tot nu toe (...) En dit is mijn bede: dat uw liefde
steeds rijker wordt aan ware kennis en fijngevoeligheid in alles, om te
kunnen onderscheiden waar het op aankomt (...) Daarom, mijn ge-
liefde broeders en zusters, naar wie ik zo verlang, mijn vreugde en
57
§ 23 Paulus' tweede apostolische reis
mijn kroon, houd aldus stand in de Heer, mijn geliefden', Fil. 3vv,
9v, 4: I.
NOTEN
1) Macedonia was door de Romeinen verdeeld in vier districten. Volgen we
de lezing prootes meridos dan toont Lucas zich daarmee opnieuw een nauw-
keurig geschiedschrijver, want Filippi behoorde inderdaad tot het eerste van
de vier. Vgl. Colin J. Hemer, The Book ofActs in the setting of hellenistic his-
tory, Tiibingen 1989, 113. Maar deze aantrekkelijke lezing mist voldoende
steun in de Griekse manuscripten, S. Kistemaker, comm. a.l.
2) Deze veteranen waren geen oude, gepensioneerde mensen, maar veelal nog
in de kracht van hun Leven, H. M. Matter, De brief aan de Philippenzen en de
brief aan Philemon, Kampen 1965, 7 (Commentaar op het Nieuwe Testa-
ment).
3) Uitgerekend aan de gemeente in de colonia Filippi, waar velen het Romeinse
burgerrecht bezaten, schrijft Paulus later: 'Maar Ens politeuma (het staatsver-
band waaraan wij ons burgerrecht ontlenen) is in de hemel', Fil. 3: 20.
4) Paulus verachtte dit onaanzienlijke begin niet. Laat geen prediker ook maar
het kleinste gehoor verachten en zich verbeelden dat hij voor zo weinig men-
sen zijn best niet hoeft te doen, R. C. H. Lenski, comm. a.l.
5) 'Het hart is ook het geestelijke centrum van bezinning, overleg, begrip, in-
zicht, wijsheid.' Vgl. `Doch de HERE heeft u geen hart gegeven om te ver-
staan', (Deut. 29: 4), F. J. Pop, Bijbelse woorden en hun geheim, ii 's Gra-
,
venhage 1958, s.v. hart. Typerend voor de dwaas is, dat 'zijn hart ontbreekt'
(sv). De Nv vertaalt hier 'hart' door 'verstand'. Zie voor het hart als zetel van
a) het denken: Mat. 9: 4, Heb. 4: 12; b) het verstaan: Mat. 13: 15, Rom. 1:
21; c) het overleggen: Mar. 2: 6, Luc. 24: 38. Meer voorbeelden bij Behm,
TWNT III, 615.
6) Hier is geen sprake van een eerste genadewerk van God in Lydia's hart,
maar van voortgaand genadewerk. En evenmin van een on-middel-lijke we-
dergeboorte (dat wil zeggen: door de Geest, zonder het middel van Gods
Woord), die altijd zou moeten voorafgaan aan het horen van Gods Woord. Vol-
gens de Schrift werkt de Geest het geloof met het Woord, 1 Petr. : 23 en
sterkt, verheldert en vermeerdert het ook met het Woord. Of bijbellezen en
kerkgaan ook noodzakelijk zijn! Zie ook zondag 25 Heidelb. Cat., art. 24
Ned. Geloofsbel. en Dordtse Leerregels, v, 14 (dat het Gode beliefd heeft `dit
Zijn werk der genade in ons te beginnen door de prediking des Evangelies').
De Geest laat het u maar niet aanwaaien, zei men ter Dordtse synode.
7 ) Het onderhavige woord (prosechein) betekent meer dan alleen maar 'ho-
ren', 'acht geven'. F. W. Grosheide vertaalt hetzelfde woord in Heb. 2: I met:
daarom moeten we ons temeer houden aan het gehoorde', Hebreeen, Kam-
pen 1953, 22 (Korte Verklaring der Heilige Schrift).
58
it: Europoort voor het evangelic § 23
8) Nieuwere vertalingen spreken in I Tim. 5: 4 over een familie, maar ook
hier staat het Griekse woord oikos, dat letterlijk 'huis' betekent, vgl. de let-
terlijke Statenvertaling a.l. Christenen die het dopen van zuigelingen afwijzen,
moeten aannemen dat Hand. 1 o: 33, 16: 33, 18: 8 en 1 Kor. : 16 zonder uit-
zondering spreken van kinderloze 'huizen', wat ongerijmd is.
9) R. C. H. Lenski, comm., 66o en 661.
10) Vgl. Kantt. Statenvertaling bij Luc. 19: 9: ...alzoo de huisvader in Chris-
tus geloovende, het geheele huisgezin in het verbond ook gerekend wordt
[volgens de belofte Gen. 17: 7; Hand. 2: 39 en 16: 15,33] tenzij dat zij door
hunne ongeloovigheid deze genade verwerpen'. Zie voor het recht van de klei-
ne kinderen van de gelovigen op de doop in deze serie de bespreking van art.
34 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis in De Voorzeide Leer 111 B, met name
p. 376-396 en die van Zondag 27 (Heidelb. Cat.) in deel ii. En een kortere
bespreking van dit recht in mijn Je baby laten dopen, Amsterdam, 1997.
11) Met zekerheid durven we niet te stellen dat Lydia en de haren de aller-
eersten waren. Het is immers mogelijk dat het Romeinse proselieten waren
die reeds na Petrus' pinksterpreek als eerstelingen van Europa de Here Jezus
hadden aangenomen, Hand. 2: lo. Ook christelijke kooplui en soldaten kun-
nen het evangelie al eerder dan Paulus in Europa verkondigd hebben, Heinz-
Werner Neudorfer, Die Apostelgeschichte des Lucas (Bibel-Kommentar), Teil
2, Neuhausen-Stuttgart, 1990, 122.
12) Onder de goden die door de heidenen als `de allerhoogste god' erkend
werden, beyond zich niet alleen Zeus, maar onder meer ook Isis, de Aziati-
sche moedergodin, W. J. Larkin Jr., Acts, Illinois (usA), 1995, 238 (The IVP
New Testament Commentary Series; 5).
13) Onder Gods opperbestuur kunnen mensen onder invloed van boze gees-
ten blijkbaar soms de waarheid spreken, vgl. Bileam (Num. 22-24), Kajafas
(Joh. : 5ov). Ook boze geesten worden uiteindelijk door de Here gediri-
geerd, vgl. r Sam. 16: 14, 1 Sam. 28, 1 Kon. 22: 21-23. Hoe de activiteit van
ratan 'ingekapseld' kan zijn in die van de Here, zien we als we 2 Sam. 24: 1
vergelijken met r Kron. 21: I, vgl. D. Holwerda in Opbouw, 4oe jrg. (1996),
447v.
14) A. Sizoo, De Antieke wereld en het Nieuwe Testament, Kampen 1948,
125.
15) Ook de verschillende mysterie-culten stelden soteria (`redding') in het
vooruitzicht, F.F. Bruce, comm. (199o), a.l.
16) 'Het woord ethos (`zede', `gewoonte') is meestal een religieus begrip, dat
vooral gebruikt wordt in verband met de wetten van Mozes (6: 14; 15: ; 21:
21; 26: 3; 28: 17)', Studiebijbel, Soest I990, a.l. Kantt. sv: 'Da is: wijzen
om God te dienen, andere dan de Romeinen en heidenen hadden.' Vgl. Preis-
ker, TWBNT II, 370V.
59
§ 23 Paulus' tweede apostolische reis
17) J. van Eck, a.w., 28.
18) Het was reeds in 508 v. Chr. door de Lex Valeria verboden en in de Lex
Porcia van 195 v. Chr. bekrachtigd, F. E Bruce, comm. (199o), a.l. Idem,
H. Mulder, comm. a.l.
19) Vgl. in deze serie Inleiding profeten — Jozua, 92-99.
20) Volgens W. de Boor was de aanspraak `heren' (kurioi) destijds meer dan
een beleefdheidsvorm. Er klonk eerbied voor de een of andere hogere macht
in mee. Volgens hem wezen Paulus en Silas in hun antwoord impliciet deze
betiteling voor henzelf of en beleden zij dat alleen Jezus 'Heel' is, comm. a.l.
21) F. F. Bruce, comm. (199o), a.l.
22) Studiebijbel Handelingen, a.l.
23) David J. Williams oppert de mogelijkheid dat deze agape of liefdemaaltijd
`may have included a celebration of the Lord's Supper', Acts, Peabody, Mass.,
199o, a.l. (New International Biblical Commentary). Zo ook I. H. Marshall,
comm. a.l.
24) In sommige handschriften is het begin van dit vers veel langer: 'En toen
het dag geworden was, kwamen de pretoren samen op de markt, en toen ze
zich de aardbeving die had plaatsgehad herinnerden, werden ze bevreesd en
ze zonden, enz.'
60 6 61
§ 24
HANDELINGEN 17: 1-15
PAULUS' TWEEDE APOSTOLISCHE REIS
III: TESSALONICA EN BEREA
Tessalonica bestaat nog steeds. Het heet thans (Tes)saloniki en is na
Athene en Piraeus de grootste stad van Griekenland. In Paulus' tijd was
het reeds de belangrijkste in- en uitvoerhaven van Macedonia. Een stad
van kaden en schepen, matrozen en havenarbeiders, zakenlui en sla-
ven, woonhuizen, pakhuizen en kantoren. Zij bezat zelfs een eigen
munt. Men schat dat er destijds wel tweehonderdduizend mensen
woonden. De apostel werkte graag in zulke internationale verkeers-
knooppunten, omdat het evangelie zich van daaruit makkelijk kon
verbreiden.
De Romeinen hadden de stad aangesloten op de beroemde Via
Egnatia, de grote oost-westverbinding, die aan de overzijde van de
Adriatische zee aansloot op de Via Appia, die naar Rome voerde. Deze
met grote stenen geplaveide Romeinse heerbanen waren zeer bevor-
derlijk voor de handel en de militaire organisatie, maar hebben ook de
verbreiding van het evangelie grote diensten bewezen. Van Neapolis
reisde Paulus over de Via Egnatia naar Filippi en vandaar naar Tessa-
lonica. Deze oude weg loopt thans nog als een van haar hoofdstraten
dwars door Saloniki. En ook nog onder de oude naam: de Egnatische
weg.' )
Er woonde in de oudheid een groot aantal Joden, die in dit inter-
nationale handelscentrum wel emplooi wisten te vinden. Paulus heeft
er niet lang gepredikt, want reeds spoedig werd hij gedwongen de stad
te verlaten. Daardoor zat de gemeente, die hij er gesticht had, na zijn
overhaaste vertrek nog met verschillende vragen. Daarop gaf hij ant-
woord en nascholing in zijn beide brieven aan de Tessalonicenzen. We
zullen er bij de bespreking van Paulus' verblijf aldaar het een en ander
uit aanhalen.
§ 24 Paulus' tweede apostolische reis
1. PAULUS VERKONDIGT MET VEEL VRUCHT
MESSIAS JEZUS IN DE SYNAGOGE TE
TESSALONICA, HAND. 17: 1-4
'Korn over en help ons!', had een Macedonische man Paulus in een vi-
sioen toegeroepen, 16: 9. Gehoorzaam aan dit gezicht waren Paulus
en Silas uit Filippi vertrokken om ook dieper in Macedonia het evan-
gelie te verkondigen. Ondanks zijn mishandelde rug, had de apostel
daartoe 'met de hulp van onze God' de nodige moed gevonden, i Tes.
2: 2.
i Met enige fantasie zien we hen over de Via Egnatia lopen (of
had Lydia hun misschien een rijdier bezorgd?), vgl. p. 32. Eerst van
Filippi naar Amfipolis: 53 km. Vervolgens van Amfipolis naar Apol-
lonia: 48 km. En tenslotte van Apollonia naar Tessalonica: 6o km. Al
met at een (voet)tocht van zo'n 16o km in de warme Griekse zon.
Zo kwamen Paulus en Silas op zekere dag de grote havenstad
binnen, waar het heidendom hen overal aangrijnsde. In tegenstelling
met Filippi vonden zij hier wet een synagoge. Er woonden zelfs vele
`godvrezenden': heidenen die 's zaterdags de synagoge bezochten om
daar te luisteren naar de voorlezing uit de Thora van Mozes, de rollen
van de Profeten en de Psalmen. Maar dat die Schriften sinds enige ja-
ren vervald waren, wisten zij nog niet.
Paulus verkondigt en bewijst dat Jezus de Messias is
2 Tot er op zekere dag drie buitenlandse gasten in de kerkdienst
aanwezig waren, onder wie een sehriftgeleerde uit de beroemde school
van Gamaliel te Jeruzalem. Want zoals de apostel gewoon was, wend-
de hij zich ook hier eerst tot de Joden, 'de zonen van de profeten en
van het verbond' (3: 25) en tot de godvrezende heidense synagoge-
gangers.
Na de voorlezing uit de Wet en de Profeten werd de geleerde rab-
bi uitgenodigd een bemoedigend woord te spreken, vgl. 13: 15. Hij
koos daarvoor het onderwerp waarover elke echte Jood het liefst hoort
spreken: de komst van de Messias. Wat hij daarover opmerkte, was zo
opmerkelijk dat hij ook de volgende weken werd uitgenodigd de preek-
beurt te vervullen. Zodoende sprak hij drie sabbatten lang — en wel-
licht ook doordeweeks — met hen aan de hand van de Schriften over de
Messias.
62
iii: Tessalonica en Berea § 24
3 Wat deze rabbi echter over Hem uit de Schrift aanhaalde, wek-
te bij velen in de synagoge grote verbazing. Alsof hij over brandend
water of een omhoogvallende steen sprak. Hij liet hun namelijk zien
dat de imposante, onoverwinnelijke Messias-Koning, naar wie Israel
uitzag en aan wie de wereldheerschappij was beloofd, volgens Gods
raad eerst een verschrikkelijke lijdensweg moest aflopen, ja zelfs moest
sterven! Maar dat Hij daarna zou opstaan van tussen de doden! Dit ver-
klaarde en bewees hij door de Schriften en Jezus' levensloop naast el-
kaar te plaatsen. 2 )
Zoals we Petrus en hem at eerder zagen doen, kan hij daarbij ook
hier gewezen hebben op Ps. 2: 1-7, 16: 8-1i, 'To: 1, 118: 22, Deut.
21: 22V. En vast ook op wat Jesaja had geprofeteerd over de Messias
als de lijdende knecht van Jahweh. 3 ) `Zo spreekt Jahweh, Israels ver-
losser en Heilige, tot de diep verachte, die door het yolk verafschuwd
wordt... Jes. 49: 7. `Mijn rug heb ik prijsgegeven aan hen, die mij
wilden slaan, en mijn wangen aan hen die mij de baard uitrukten; mijn
gezicht heb ik niet onttrokken aan beschimping en bespuwing', Jes.
5o: 6. `Hij werd gefolterd, maar Hij onderwierp zich; hij heeft zijn
mond niet geopend, zoals een lam dat naar de slacht wordt geleid. (...)
Men gaf hem een graf bij de boosdoeners, en een laatste rustplaats bij
de rijken. (...) Waarlijk, hij heeft zichzelf tot een zoenoffer gemaakt',
Jes. 53: 7, 9v.
Dezelfde profetieen kondigden echter ook de verhOging van de
Messias aan: `Als koningen het zien, staan zij op van hun tronen, en
vorsten buigen zich diep' voor de Messias als Gods uitverkorene, Jes.
49: 7. 'De Here God staat mij bij, daarom kom ik niet bedrogen uit',
Jes. 5o: 7. `Zie, mijn knecht zal slagen, hij zal oprijzen en hoog, zeer
hoog verheven zijn. (...) Omdat hij zijn Leven heeft uitgegoten in de
dood', Jes. 52: 13, 53: 12. Van at Gods lijdende knechten zou de Mes-
sias er het diepst onderdoor gaan, om daarna ook het hoogst verheven
te worden.
Toen verkondigde Paulus dat at Gods beloften en profetieen over
de Messias vervuld waren in Jezus van Nazaret. Zoals Hij had gele-
den, hadden zelfs een Jesaja en Jeremia niet geleden. Hij was de kruis-
dood gestorven. Maar daarna had God Hem opgewekt en verhoogd aan
zijn rechterhand en zo tot Heer en Messias aangesteld!, vgl. 2: 36, 26:
22v. De apostel zal daarvoor ook de nodige ooggetuigenissen aange-
63

§ 24 Paulus' hveede apostolische reis
haald hebben, vgl. 1 Kor. 15: 5-8. In I Tes. 1: 5 herinnert hij hen er-
aan dat hij hun het evangelie had verkondigd `niet alleen met woor-
den, maar ook met kracht en Heilige Geest en voile overtuiging'.
Enkele Joden en vele heidenen komen tot geloof
4 Helaas, de meeste Joden stootten zich aan Paulus' prediking.
Een gekruisigde Messias was voor hen een onoverkomelijke aanstoot,
Kor. 1: 23. Toen scheidde ook hier 'Israel naar het vlees' zich of van
het 'Israel Gods' (Gal. 6: 16), dat samen met de gelovige heidenen het
Nieuwe Israel zou vormen. Het was echter slechts een `overschot'
(Rom. 9: 27) dat zich liet overtuigen door Paulus' feitenrelaas over de
Here Jezus en het schriftlicht dat hij daarover liet schijnen. (Spreken-
de uitdrukking voor geloven: zich 'Alen overtuigen!) Deze Joden wer-
den Paulus en Silas `toebedeeld' 4 ), wat wijst op het `trekkende' werk
van God de Vader, Joh. 6: 44.
Evenals in Ikonium (13: 43) kwam er zelfs een grote groep
godvrezende, Griekssprekende heidenen tot geloof, onder wie een
groot aantal vrouwen uit de hogere kringen, vgl. Mat. I : 15, 1 Kor.
: 26. De gemeente van Tessalonica bestond dus grotendeels uit be-
keerde heidenen. Zij hadden zich, zoals Paulus hun later schreef, be-
keerd 'van de afgoden tot God, om de levende en waarachtige God te
dienen en om uit de hemel zijn Zoon te verwachten, die Hij uit de
dood heeft opgewekt: Jezus, die ons redt van de komende toorn',
Tes. 1: 9.
Die goddelijke gramschap heeft de apostel niet verdoezeld. Inte-
gendeel, hij heeft Joden en heidenen in Tessalonica gewaarschuwd
voor het laatste oordeel en Gods verbolgenheid over hen die Jezus zou-
den afwijzen. Evangelieverkondigers die `weten hoezeer de Here te
vrezen is' (2 Kor. 5: i 1), zullen dit thans evenmin verzwijgen.
Drie broeders uit Tessalonica kennen we bij name: Jason, die
straks uit zijn huis gesleurd wordt (vs. 5vv); Aristarchus, een Mes-
siasgelovige Jood (Kol. 4: ov); en Secundus, mogelijk een bekeerde
heiden, Hand. 20: 4. Aristarchus heeft Paulus vergezeld toen hij als ge-
vangene naar Rome werd overgebracht: 'In ons gezelschap beyond
zich Aristarchus, een Macedonier uit Tessalonica', Hand. 27: 2. Elders
noemt Paulus hem zijn medegevangene', Kol. 4: To. Mogelijk kwam
Demas (Kol. 4: 14) ook uit deze stad, want toen hij Paulus 'uit liefde
64 65
iii: Tessalonica en Berea § 24
voor deze wereld' in de steek had gelaten, was hij `naar Tessalonica
vertrokken', 2 Tim. 4: 1o.
2. JOODSE AGITATIE DRIJFT PAULUS UIT
TESSALONICA, HAND. 17: 5-10A
Toen ging ook bier de profetie van Simeon over Messias Jezus in ver-
vulling: `Zie, deze is gesteld tot een val en opstanding van velen in Is-
rael en tot een teken dat weersproken wordt (...), opdat de overleg-
gingen uit vele harten openbaar worden', Luc. 2: 34v.
5 Uit de kring van de ongehoorzames) Joden kwam diepe af-
gunst aan het licht. Zij konden het niet uitstaan dat het evangelie van
een gekruisigde (!) Messias zoveel overtuigingskracht uitoefende,
vooral op de niet-Joodse dames uit de hoogste kringen van de stad.
Want vele godvrezende heidenen, die voorheen de diensten in de sy-
nagoge bezochten, sloten zich nu bij Paulus en Silas aan. Felle gods-
diensthaat richtte zich op de beide evangelisten.
De Joden stellen de christenen in staatsgevaarlijk daglicht
Evenals in Jeruzalem (4: 25-28; 12: 1-3) en Ikonium (14:5), be-
sloten de Joden de Romeinse overheid voor hun moordzuchtige kar-
retje te spannen. Daarmee vertoonde de situatie weer het aloude pa-
troon van Psalm 2: de `volken' van Israel en 'de koningen der aarde'
spannen samen tegen God en zijn Gezalfde, vgl. dl. 1 , 95v. Ze begre-
pen wel dat ze bij het heidense stadsbestuur niet hoefden aan te komen
met Paulus"afwijkende gevoelens' over de Messias van Israel. Daar-
om besloten zij hem als een gevaar voor de Romeinse staat of te schil-
deren, dan mOest de overheid wel ingrijpen!
Op grond van deze aanklacht was de Here zelf gekruisigd (Luc.
23: 2, Joh. 19: 12) en sindsdien is deze beschuldiging nooit meer ver-
stomd. Straks zullen de Joden in Jeruzalem Paulus aan stadhouder
Felix voorstellen als `een pest, iemand die opstanden verwekt onder
alle Joden over de ganse wereld', 24: 5. En tot in onze eeuw toe zou
nu hier, dan daar de verdachtmaking gehoord worden: `Christenen zijn
staatsgevaarlijk!' Ook zou deze aantijging, evenals hier, meermalen uit
de koker komen van de valse kerk, die daarmee de overheid zou trach-
ten op te zetten tegen de ware gelovigen. 6 )
§ 24 Paulus' tweede apostolische reis
Om hun beschuldiging aannemelijk te maken, besloten de Joden
eerst rellen te organiseren, om die vervolgens Paulus en Silas in de
schoenen te kunnen schuiven. Met behulp van onguur straatvolk ver-
oorzaakten ze een oploop en brachten daarmee de stad in rep en roer.
Ze trokken naar het huis van Jason om Paulus en Silas voor de yolks-
vergadering te brengen, het hoogste rechtsprekende college van de
stad. Tessalonica behoorde namelijk tot de zogenaamde `vrije steden',
die een hoge mate van zelfbestuur bezaten.
6 Toen zij hen daar echter niet aantroffen, sleurden zij Jason zelf
met nog enkele broeders voor de stadsbestuurders. Daar schreeuwden
de Joden 7 ): 'Die gevaarlijke lui die de hele wereld in opstand brengen,
zijn nu ook hier opgedoken!'
7 Jason is medeplichtig aan hun revolutionaire acties, want hij
heeft ze in huis genomen. Ze handelen allen in strijd met de wetten van
de keizer, want zij beweren dat iemand anders koning en kurios is, na-
melijk Jezus!' (In de Griekssprekende provincies werd de Romeinse
keizer ook konings) en kurios = heer genoemd). Had men misschien
iets opgevangen uit Paulus' prediking over de komst (lett. parousie =
koninklijk bezoek) van Kurios Jezus?, vgl. I Tes. : 9v, 4: 13-18; 2 Tes.
2. In elk geval beschuldigden zij de apostel van niets minder dan hoog-
verraad!
8 Daarmee brachten zij zowel bij het te hoop gelopen yolk als bij
de stadsbestuurders schrik en ontsteltenis teweeg. Als nu niet krachtig
voor de eer en het gezag van de keizer werd opgekomen, zou hij hen
van hoogverraad kunnen beschuldigen en Tessalonica haar voorrecht
van `vrije stad' kunnen ontnemen.
Voor Paulus en Silas was deze levensgevaarlijke aanklacht om
twee redenen nog des te ernstiger. Ten eerste omdat er toen inderdaad
overal in het Romeinse rijk Joodse onruststokers optraden. 9 ) Niet al-
leen in Judea, waar het verzet tegen de Romeinse bezetters na 44 al
sterker toenam, maar ook in grote steden als Rome, waar destijds tien-
duizenden Joden woonden en Alexandria, waar het er zelfs honderd-
duizenden waren, vgl. dl. 1, 43. Keizer Claudius had de Joden zelfs uit
Rome verbannen, Hand. 18: 2. Ten tweede omdat zij van Romeinse
autoriteiten niet konden verwachten dat die het onderscheid zagen tus-
sen de apostolische messiasprediking en het militante messianisme van
de Joodse Zeloten, die op revolutie tegen Rome aanstuurden.
66
iii: Tessalonica en Berea § 24
Hier stuiten we op een van Lucas' bijoogmerken met zijn boek
Handelingen: de hoge Romeinse ambtenaar Teofilus het onderscheid
leren tussen de apostolische en de zelotische messiasverwachting, dl.
I, 14. Eeuwen later stond Guido de Bres met artikel 36 van de Neder-
landse Geloofsbelijdenis iets dergelijks voor ogen. Hij wilde daarmee
de rooms-katholieke koning Filips It ervan weerhouden de gezags-
getrouwe gereformeerden over een kam te scheren met de oproerige
dopersen. Men leze de apostolische vermaningen om de Romeinse
overheden te eren ook in dit apologetische licht, Rom. 13: 1-7, Tit. 3:
1, 1 Petr. 2: 13,17.
Paulus' prediking voortijdig afgebroken
9 De autoriteiten van Tessalonica waren gelukkig verstandiger
dan die van Filippi. Zij onderzochten de zaak en Jason wist hen er blijk-
baar van te overtuigen dat er geen woord waar was van wat de de-
monstranten riepen. En zolang de beide hoofdverdachten onvindbaar
bleven, was de overtreding van Jason (het huisvesten van oproerige ele-
menten) niet aantoonbaar. Nadat hij en de anderen zich er met een
borgsom garant voor gesteld hadden dat Paulus en Silas de stad direct
zouden verlaten, liet het stadsbestuur hen vrij.
Voor Jason en de andere meegesleurde broeders begon het lij den
om Christus' wil daarmee wel heel spoedig! Zij waren amper enkele
weken christen en leden nu al schade en schande vanwege hun geloof.
Deze vijandige stemming zou nog enige tijd aanhouden. Niet lang
hierna schreef de apostel hun: 'En u bent navolgers geworden van ons
en van de Heer, toen u het woord hebt aangenomen onder allerlei be-
proevingen en toch met vreugde van de Heilige Geest', 1 Tes. : 6, vgl.
2: 14v, 3: 3v.
oa Voor Paulus en Silas was verder werken in Tessalonica on-
mogelijk gemaakt. Onder bescherming van de nachtelijke duisternis
stuurden de broeders hen naar Berea, zo'n 5o km van Tessalonica. Een
vlucht die de Meester zijn apostelen had toegestaan, Mat. o: 23 (zie
ook bij 14: 6). Zijn overhaaste vertrek leek de gelovigen in Tessaloni-
ca alleen maar nadeel te bezorgen, doch nu zou hij hun twee brieven
schrijven, die voor de gemeente van alle eeuwen van onschatbare
waarde zouden blijven.
67
§ 24 Paulus' tweede apostolische reis iii:
3. TERUGBLIK OP PAULUS' VERBLIJF IN
TESSALONICA
In 1 Tessalonicenzen vertelt de apostel hoe neerslachtig hij was nadat
hij de gemeente bij nacht en ontij had moeten verlaten. Geen dag was
zij uit zijn gedachten. Zou de verleider haar weer overhalen, zodat al
zijn moeite vergeefs was geweest? Tweemaal had hij geprobeerd terug
te keren, maar de satan had het hem belet, i Tes. 2: 18.
Nadat hij in Berea een gemeente had gesticht en hij in Athene was
aangekomen, kwelde hem ook daar nog steeds de zorg om Tessalonica.
Deze drukte hem zelfs zo zwaar dat hij nog liever moederziel alleen in
die heidense wereldstad was achtergebleven en Timoteiis naar Tessa-
lonica had gezonden (een reis van 30o km), dan daarover nog langer
in onzekerheid te moeten verkeren, i Tes. 3: I.
Na enkele weken kwam hij terug met de verzekering dat de ge-
meente na Paulus' vertrek wel zwaar vervolgd was (1 Tes. 1: 6), maar
nog steeds volhardde in het geloof en het evangelie ijverig verbreidde.
Zij bleek haar strategisch gelegen woonplaats aan de Via Egnatia daar-
voor goed uit te buiten, i Tes. I : 8. Zodra de apostel dit goede nieuws
vernomen had, greep hij de pen om zijn eerste, blijde brief aan de Tes-
salonicenzen te schrijven. `Wij Leven weer op, nu blijkt dat u stand-
houdt in de Heer!', i Tes. 3: 8.
Zo'n jonge gemeente en toch al zo bijbelvast
Maar hoe kon zo'n jonge gemeente reeds na enkele maanden op
eigen benen staan? Ja, zelfs een voorbeeld worden voor alle gelovigen
in Macedonia en Achaje en een centrum van evangelieverkondiging?,
I Tes. i : 7v. Dit verbaast ons temeer wanneer wij de brieven lezen die
Paulus zulke gemeenten schreef. Want daarin verkondigde hij bepaald
geen evangelie in een notendop, maar veronderstelde hij bij zijn
pasbekeerde lezers grote schriftkennis.
De verklaring hiervoor zullen we moeten zoeken in het onderwijs
dat zij in de synagoge ontvangen hadden. Deze scholing moeten wij
niet onderschatten. Veel godvrezende' heidenen die wekelijks de
Joodse kerkdiensten bezochten, hadden daar al jarenlang de schriftle-
zingen aangehoord. En niet een paar losse verzen per keer, maar bre-
de gedeelten uit de Wet, de Profeten en de Psalmen. Vandaar dat zij
reeds voor Paulus' komst behoorlijk thuis waren in de schrift. Ver-
68 I 69
en Berea
§ 24
moedelijk waren zij zelfs bijbelvaster dan menige hedendaagse
christen. Zodoende konden zulke heidenen de apostel goed volgen
wanneer hij uit de Schriften bewees dat Jezus de Messias is. 10 )
Dag en nacht geploeterd
Overigens heeft Paulus die weken in Tessalonica naast het in-
spannende werk van de verkondiging ook nog zware handenarbeid ver-
richt, mogelijk als tentenmaker, vgl. 18: 3. En dit alles zo kort na de
mishandeling in Filippi. Enkele maanden na zijn vertrek schreef hij:
`U. herinnert zich wel, broeders en zusters, hoe we hebben gezwoegd
en geploeterd. Dag en nacht hebben we gewerkt om in ons onderhoud
te voorzien, zodat we bij de verkondiging van Gods boodschap nie-
mand van u ten laste hoefden te zijn', i Tes. 2: 9. Was hij misschien
ook bang dat boze tongen hem na zijn overhaaste vertrek hadden uit-
gemaakt voor een van die religieuze klaplopers, die destijds in groten
getale stad en land afreisden?
Toch kon hij ondanks al zijn geploeter niet rondkomen, want in
strijd met zijn principe — nets aannemen voor het evangelie! — zag hij
zich in Tessalonica genoodzaakt materiele ondersteuning vanuit Filip-
pi te aanvaarden: 'Al in Tessalonica hebt u mij tot tweemaal toe de hulp
gestuurd die ik nodig had', Fil. 4: 16.
Kort verblijf
Volgens vs. 2 was deze gemeente ontstaan nadat de apostel
slechts drie sabbatten lang in de synagoge de Schriften had geopend.
Moeten we daaruit afleiden dat hij er niet meer dan drie voile weken
gewerkt heeft? Dit lijkt voor het ontstaan van een `grote menigte'
(vs. 4) gelovigen wel erg kort. We vernemen ook niet hoeveel tijd er
verliep tussen die derde sabbat (vs. 2) en Paulus' gedwongen vertrek.
Als we bedenken dat een retour Filippi-Tessalonica een dag of acht
vergde en dat hij vandaar tweemaal broeder(s) ontving, dan lijkt het ook
om deze reden aannemelijk dat hij er wel kort, maar toch iets langer
dan drie weken geweest moet zijn. Temeer als we ons herinneren dat de
apostel bij dit alles ook nog persoonlijke zielszorg beoefende: `Hebben
we u niet ieder persoonlijk aangespoord en bemoedigd zoals een vader
zijn kinderen?', r Tes. 2: i 1. Wel zullen we voor de duur van zijn ver-
blijf eerder aan weken dan aan maanden moeten denken.

Paulus' tweede apostolische reis
24
4. IN BEREA TREFT PAULUS WELWILLENDE JODEN
AAN, HAND. 17: 10B-12
Hoewel zijn Joodse volksgenoten in Tessalonica hem fel vervolgd had-
den, vervulde dit Paulus niet met woede en haat. Hij schreef hen ook
niet alien af. Integendeel, later bekende hij: 'In mijn hart is grote droef-
heid en een pijn die niet ophoudt. Waarlijk, ik zou wensen zelf ver-
vloekt en van Christus gescheiden te zijn, als ik mijn broeders, mijn
lijfelijke verwanten daarmee kon helpen', Rom. 9: 2V. Dit bleek ook
in Berea.
lob Want toen hij daar aangekomen was, begaf hij zich alweer
-
eerst naar de synagoge. Ondanks zijn slechte ervaringen te Tessalonica,
erkende hij daarmee opnieuw dat de Joden als erfgenamen van Gods
verbond het eerst het evangelie moesten horen, vgl. 3: 26, 9: 15. En
hier zou hij een van de mooiste episoden van zijn apostolische loop-
baan beleven.
I Want in Berea waren de Joden edelmoediger en welwillender
dan in Tessalonica. Hier stootte hij niet op hatelijke tegenspraak en
koude onverschilligheid, maar trof hij oprechte belangstelling en lief-
de voor Gods Woord aan. Niet dat deze volksgenoten zijn boodschap
lichtgelovig en kritiekloos aannamen. Integendeel, niet alleen op de
sabbatten, maar dag in dag uit bestudeerden zij de heilige schriftrollen.
Aileen niet uit lust tot tegenspraak, maar om na te gaan of wat hij over
de Messias verkondigde daarmee klopte, vgl. Luc. 16: 29, Joh. 5: 39.
Zij deden precies wat Paulus nu zo graag in alle synagogen had willen
aantreffen: eerlijk onderzoek aan de hand van Wet en Profeten naar de
echtheid van zijn apostolische getuigenis omtrent Jezus' messiasschap.
Hun edele gezindheid kwam hierin uit dat zij dit onbevooroordeeld de-
den. Bij hen had de Schrift het laatste woord en niet de rabbijnse tra-
ditie.
12 Toen mocht Paulus tot zijn vreugde constateren dat God zijn
yolk niet verstoten heeft, maar een rest daaruit bewaart, Rom. i 1:
i-5. Want omdat zij voor de Schrift bogen, kwamen hier veel Joden tot
geloof in Messias Jezus. Evenals een groot aantal vooraanstaande, in-
vloedrijke Griekse vrouwen en mannen, wat de gemeente een zeker
aanzien verschaft zal hebben. Zij wilden zich wel laten overtuigen dat
Jezus de beloofde Messias was. Een van deze gemeenteleden kennen
we bij name: Sopater, de zoon van Pyrrus, Hand. 20: 4. Overigens le-
70
en Berea § 24
iii:
zen we nergens dat Paulus Berea later nogmaals bezocht heeft of haar
een brief geschreven heeft.
Berea, lichtend voorbeeld
Wie van de Bereers had kunnen vermoeden dat zij door hun eer-
biedige bijbelstudie zo'n lichtend voorbeeld zouden blijven? Bij hen
was de Schrift geen dood kapitaal en evenmin het exclusieve eigen-
dom van een `geestelijke stand', maar het levende bezit van de hele ge-
meente. Daardoor was de uitleg van de Schrift ook geen voorrecht van
theologen, maar voorbehouden aan alle gelovigen. Dit recht mis-
bruikten zij echter niet om een zelfverzonnen `waarheid' in de Schrift
in te lezen, maar om de ene echte Waarheid daarin op te sporen. Zij
handelden daarbij naar de gulden regel van Schrift met Schrift verge-
lijken, omdat ze erkenden dat de Schrift haar eigen uitlegster is.
De Here geve ons in deze tijd meer `Bereers'! In hun huizen
wordt de Bijbel dagelijks eerbiedig gelezen, overdacht en gehoor-
zaamd. En in hun gemeentelijke samenkomsten regeert Gods Woord
en geen mensenwoord. Haar herders en leraars beperken zich niet tot
een bloemlezing van losse, stichtelijke `teksten', maar openen de
Schrift in haar voile breedte en diepte. En moderne Bereers horen niets
liever dan wat de Geest in de Schrift tot de gemeenten zegt! 'De ware
schat van de kerk is het allerheiligst evangelie van de heerlijkheid en
genade Gods' (een van Luthers 95 stellingen). Daarom is schrift-
onderzoek het beste middel voor geloofsgroei en de opbouw van 'Be-
rea-gemeenten ' .
5. JOODSE AGITATIE VANUIT TESSALONICA
VERDRIJFT PAULUS OOK UIT BEREA,
HAND. 17: 13-15
Toen bleek opnieuw hoe waar Jezus' profetie was dat Hij tussen huis-
genoten verdeeldheid kwam brengen, Luc. 12: 51 v.
13 Dankzij het netwerk van contacten, dat destijds tussen de sy-
nagogen bestond, kwam het de Joden in Tessalonica ter ore dat 'die
Paulus' nu ook in Berea verkondigde dat Jezus van Nazaret de Messi-
as is. En dat zijn prediking bij velen geloof vond, ook hier weer bij vele
voorname en invloedrijke Grieken. Toen laaide hun godsdiensthaat op-
nieuw op. Een stel Joden uit Tessalonica, die mordicus tegen Messias
71

§ 24 Paulus' tweede apostolische reis
Jezus gekant waren, reisde naar het 5o km verderop gelegen Berea om
ook daar het yolk op te hitsen en demonstraties tegen Paulus en Silas
op touw te zetten, vgl. i Tes. 2: 14.
In i Tes. 2: 15v typeerde Paulus zijn Joodse tegenstanders aldus:
`...die zelfs de Here Jezus en de profeten gedood hebben en ons tot
het uiterste vervolgd hebben, die Gode niet behagen en tegen alle men-
sen ingaan, daar zij ons verhinderen tot de heidenen te spreken tot hun
behoud, waardoor zij te allen tijde (de maat) hunner zonden volmaken.
De toorn is over hen gekomen tot het einde'.
14 Na verloop van tijd werd de situatie voor Paulus ook hier
levensgevaarlijk. Daarom stuurden de broeders hem direct verder, in
de richting van de kust. Daarmee ontvluchtte hij voor de achtste maal
een stad: Damascus — Jeruzalem — Antiochie-in-Pisidie — Ikonium -
Lystra — Filippi — Tessalonica — Berea. Silas en Timoteils liet hij er voor
de nodige nazorg en nascholing achter.
15 Omdat de broeders hem in de richting van de kust leidden, is
Paulus mogelijk per schip over zee naar Athene gereisd. Maar als hij
te voet langs de kustweg over land ging, was de tocht vanwege rovers
en plunderaars niet zonder gevaar. Vooral in Asia en Griekenland slaag-
den de Romeinen er nooit geheel in dit gespuis uit te roeien. Voor-
zichtige reizigers sloten zich daarom wel aan bij een voorbijtrekkend
legeronderdeel.1 1) Het zal daarom mede met het oog op zijn veiligheid
zijn geweest dat de gemeente Paulus een aantal broeders als escorte
meegaf.
Hij vond het blijkbaar niet nodig dat Timoteiis en Silas nog lang
in Berea bleven, want zijn begeleiders moesten hen na hun terugkeer
verzoeken de apostel, zodra het werk dit toeliet, te volgen. Zo kwam
er een einde aan Paulus' arbeid in Macedonia.
Vooruitblik
Timoteiis reisde de apostel spoedig achterna en voegde zich (sa-
men met Silas?) in Athene bij hem. Daar Paulus zich zoals we zagen
grote zorgen maakte over Tessalonica, zond hij Timoteiis al spoedig
daarheen terug. Zelf begaf hij zich intussen van Athene naar Korinte.
Daar zouden Timoteiis en Silas hem weer ontmoeten en geruststellen
met hun rapporten, 18: 5. Daarop schreef Paulus vanuit Korinte zijn
beide brieven aan de Tessalonicenzen, i Tes. 3: 1-6.
72
Tessalonica en Berea 5C 24
NOTEN
I) A. Sizoo, Uit de wereld van het Nieuwe Testament, Kampen 1948, 165.
2) Grieks: paratithemenos, vgl. E F. Bruce, comm. a.l. : ...setting (the
scriptures) side by side with the events which had fulfilled them'.
3) Zie over de wijze waarop Paulus vanuit wet en profeten argumenteert: Her-
man Amelink, Paulus, Kampen 1994, 143v.
4) Proseklerothêsan, als een klêros, een door het lot toegemeten (erf)deel. Een
fijne zinspeling op Psalm 2: 8, waarin God zijn Messias-Koning `volkeren tot
uw erfdeel' belooft? Aldus een suggestie van J. van Eck, Paulus en de konin-
gen, Franeker 1989, 36v.
5) De Statenvertaling volgt in dit vers een ander handschrift: 'Maar de Joden
die ongehoorzaam waren, dit benijdende...' Een schriftmatige toevoeging.
Ongeloof is volgens Jezus ongehoorzaamheid, vgl. Joh. 3: 36.
6) Zie voor dit vervolgingspatroon in de kerkgeschiedenis in deze serie Psal-
men 1, 176-179. Calvijn klaagt in zijn commentaar op dit vers dat de `papis-
ten' (...) in zijn dagen tegen beter weten in `ons ten laste leggen, dat wij nl.
alle gezag omver willen werpen, dat wij de wetten en rechtbanken willen op-
heffen, en de macht der koningen willen nederwerpen' en ons uitmaken voor
`vijanden van de openbare veiligheid'.
7) 'Het subject hoi loudaioi uit vs. 5 blijft van kracht tot in vs. 8', J. van Eck,
a.w. 107.
8) Vgl. F. E Bruce, comm. a.l. Zelf noemden de keizers zich nooit rex, om-
dat zij koningen onder zich hadden, R. C. H. Lenski, comm. a.l.
9) William J. Larkin Jr., Acts, Leicester 1995, a.l. (The IVP New Testament
Commentary Series; 5).
10) Vgl. C. van der Waal, Gij kustlanden, Goes 1976, 20.
11) Vgl. H. Mulder, comm. a.l.
73

§ 25
HANDELINGEN 17: 16-34
PAULUS' TWEEDE APOSTOLISCHE REIS
IV: ATHENE
En toen liep de kleine Jood Paulus op zekere dag door de straten en
zuilengangen van Athene, de culturele hoofdstad van de antieke
wereld.
Het was alleen niet meer het Athene van staatslieden als Pericles
en wijsgeren als Socrates, Plato en Aristoteles. Zijn bloeitijd was reeds
eeuwen voorbij. Het was nu nog maar een provinciestad van amper
tienduizend inwoners, die geheel overvleugeld was door de wereldstad
Korinte. Wel was het met Alexandria nog altijd een van de belang-
rijkste cultuurcentra van de toenmalige wereld en een juweel van
bouw- en beeldhouwkunst, dat toen al door talloze toeristen werd be-
zocht.
Sterker dan waar ook kwam bier het heidendom in al zijn ver-
dwazing op de apostel af. Overal staarden de dode ogen van een mar-
meren god of godin op hem neer, want er stonden in Athene talloze
tempels, altaren en standbeelden. Volgens een hekeldichter kwam je in
Athene eerder een god tegen dan een mens! Alle goden van de Olym-
pus stonden wel ergens in marmer of zelfs zilver en goud afgebeeld.
Openbare gebouwen waren aan een god(in) gewijd en voor de ingang
van veel huizen stond een pilaar met het hoofd van Hermes, de god
van wegen en poorten.
Zou Paulus ook de Acropolis bestegen hebben? Op deze zestig
meter hoge, ver boven stad en land uit torenende heuvel stond het
grootste kunstwerk van de oudheid: het Parthenon, een majestueuze
tempel met achtennegentig dorische zuilen van maar liefst vijftig me-
ter hoogte en vijftig levensgrote beelden van de godin Athena. Bin-
nenin de tempel stond haar dertien meter hoge beeld uit goud en ivoor.
De stad was zelfs naar haar genoemd!
74
Athene § 25
In dit centrum van kennis en kunst hadden wereldberoemde wijs-
geren hun visie op de werkelijkheid ten beste gegeven. Maar nu zou
hier een leraar optreden die hun wijsheid als dwaasheid zou ontmas-
keren, vgl. T Kor. 1: 19v.
1. PAULUS IN DE SYNAGOGE EN OP DE MARKT VAN
ATHENE, HAND. 17: 16-21
Paulus onderging Athene wel heel anders dan de antieke en moderne
toeristen. Hoewel hij in Tarsus en op zijn reizen al heel wat afgoderij
had gezien, overtrof Athene in dit opzicht alles.
Hevig verontwaardigd
16 Toen hij namelijk op Silas en Timoteils wachtend (vs. 15)
door de stad dwaalde, werd hij pijnlijk getroffen door het enorme aan-
tal afgodsbeelden en tempels dat hij tegenkwam. En terwijl de toeristen
genoten van het machtige Parthenon en de volmaakte techniek van de
godenbeeldhouwers, werd de apostel door dit alles vervuld met hei-
lige ergernis.
Hij proefde namelijk de demonische geest waaruit deze gods-
dienstigheid voortkwam en hij kende Gods diepe afkeer daarvan: `Ik
ben Jahweh, dat is mijn naam, mijn glorie deel Ik met geen ander, Ik
geef mijn roem niet aan godenbeelden', Jes. 42: 8, vgl. Ex. 34: 14. En
juist omdat hij de Here zo vurig liefhad, was hij zo diep veront-
waardigd I ) over wat Hem bier werd aangedaan. Zijn recht om als eni-
ge God en Schepper geeerd en geprezen to worden, had Athene Hem
brutaal ontnomen en aan afgoden (= boze geesten) toegekend, vgl.
Rom. I: 23,25, 1 Kor. to: 20.
Voelen wij ons nog pijnlijk getroffen door de talloze afgoden in
onze steden en dorpen, waardoor God en zijn Zoon van hun eer wor-
den beroofd? Immers, alles wat God verdringt en vervangt, is een af-
god!
Maar ook aan dit verblinde en verdwaasde Athene wilde God de
overweldigende rijkdom van zijn genade tonen, zowel aan de hoog-
ontwikkelde als aan de onontwikkelde heidenen. Daartoe had Hij Pau-
lus naar deze stad geleid.
75
§ 25 Paulus' tweede apostolische reis
In de synagoge
17a Gewoontegetrouw begaf hij zich eerst naar de synagoge.
Want daar lagen de rollen van Mozes en de Profeten en daar kon hij mis-
schien Grieken ontmoeten die de God van Israel reeds kenden. Hier
moest hij het grote nieuws verkondigen dat Jahweh zijn beloften had
vervuld en dat Hij de Messias had gezonden. Lucas neemt aan dat wij
nu wel weten hoe Paulus dit placht te doen, vgl. Hand. 13: 16-41;17:
2VV. Hij vertelt ook niet of hier Joden en godvrezenden tot geloof kwa-
men. Zij kunnen behoord hebben tot de `anderen' die hij in vs. 34 noemt.
Op de agora
17b Op de sabbatten sprak Paulus in de synagoge, maar op de
andere dagen onderhield hij zich ook met mensen die hij op de markt
(Grieks: agora) aantrof. Daarbij moet u niet denken aan een Hollands
marktplein. Op de agora van Athene kon je van alles en nog wat ko-
pen, tot slaven en slavinnen toe. 2 ) Maar zij bestond feitelijk uit een heel
complex van pleinen, pleintjes en bazaars, die ingesloten werden door
prachtige hallen, tempels en openbare gebouwen.
In de statige en schaduwrijke zuilengangen rond de agora zag de
apostel een rijk geschakeerd publiek aan zich voorbijgaan: markt-
kooplui en haveloze ezeldrijvers; deftige magistraten die zich door sla-
ven in een draagstoel lieten vervoeren en buitenlandse studenten die
in Athene hun wijsgerige en retorische opleiding voltooiden; toeristen
die van heinde en ver gekomen waren om de kunstschatten te be-
wonderen en de theaters te bezoeken. Allerlei redenaars beklommen
hier de spreekgestoelten; filosofen gingen hier discussies aan en
straatpredikers verkondigden de voorbijgangers hoe ze gelukkig kon-
den worden. In dit geheel viel Paulus niet op.
Alleen vrouwen zag men er weinig. De mannen deden de inko-
pen en lieten die door een slaaf naar huis brengen. De warme mid-
daguren brachten zij daarna luierend en pratend door onder de scha-
duwrijke platanen van de agora of in een wijnschenkerij . 3 )
Op deze agora sprak Paulus als de gelegenheid zich voordeed
over de Here Jezus. Hiermee was het evangelie doorgedrongen van de
zuilengang (= stoa) van Salomo in Jeruzalem (Joh. Jo: 23, Hand. 3:
I 1, 5: 12) tot de stoa's van Athene, het bolwerk van de antieke heidense
be schaving.
76 I 77
iv: Athene § 25
Discussies met wijsgeren
18 De meeste gewone Grieken met wie de apostel sprak, zullen
de vele goden en hun beelden nog wel serieus genomen hebben. Maar
de `modern' filosofen van die tijd zagen niet veel meer in het naieve
volksgeloof. Enigen van hen — filosofen van de epicuristische en stoi-
sche richting — raakten meermalen met Paulus in discussie.
De epicuristen, volgelingen van de wijsgeer Epicurus (30o v.
Chr.), leerden dat de wereld ontstaan was uit een toevallige ontmoe-
ting van atomen. Het kwam er maar op aan dat een mens zich geluk-
kig voelde en zoveel mogelijk van het leven genoot. Daarvoor moest
hij zich vooral niet bang laten maken voor goden, zelfs niet voor de
dood. Want goden bemoeien zich niet met de wereld en als de dood er
is, zijn wij er niet meer en is alles uit.
Men kan zich afvragen of het post-christelijke heidendom in
Europa en Amerika feitelijk niet teruggezakt is in de levensbeschou-
wing van de oude epicuristen. `Als de doden niet verrijzen, laten we
dan maar eten en drinken, want morgen gaan we dood', i Kor. 15: 32. 4 )
De storcijnen, volgelingen van de wijsgeer Zeno (30o v. Chr.),
leerden een soort pantheisme. De godheid viel volgens hen praktisch
samen met de rede en de natuur; zij was zoiets als de grote wereldziel.
Na de dood loste je ziel daarin op en hield je op te bestaan. Het voor-
naamste was volgens hen dat je onverstoorbaar je plicht deed en je ge-
voelens beheerste en dat je alles rustig verdroeg. Lijden, maar ook rijk-
dom en genot lieten de ware stoicijn koud. Zondebesef kenden zij
niet. 5 )
Blinde geleerden! Van zonde en schuld, van genade en vergeving,
van eeuwig leven en eeuwige dood hadden zij geen besef Ook hun
trachtte Paulus het grote nieuws te vertellen van Jezus Christus, die ge-
storven was aan een kruis, maar door God was opgewekt als Leidsman
naar het eeuwige leven, 3: 15. Men begreep er echter niet veel van.
Sommigen spotten in plat-Atheens: 'Dal is een praatjesmaker (lett.
zaadpikker) 6 ). Wat wil die ons nu eigenlijk vertellen?' Zij hielden hem
voor een derderangs intellectueel, die hier en daar wat ideeen van an-
deren had opgepikt en deze nu met een air van geleerdheid aan de man
bracht.
Anderen namen hem serieuzer en merkten op: 'Het schijnt een
verkondiger van vreemde goden te zijn.' En daar stonden zij wel open

§ 25 Paulus' tweede apostolische reis
voor. De hellenistische mengcultuur waarin zij leefden, had immers
al veel nieuwe goden en godinnen aan de bestaande galerij toege-
voegd, vooral oosterse. Omdat Paulus de Here Jezus en zijn opstan-
ding (Grieks: anastasis) verkondigde, dachten zij wellicht dat hij
weer een nieuw godenpaar introduceerde: de god Jezus en zijn ge-
malM Anastasis.
19 Gelukkig kreeg Paulus gelegenheid zich nader te verklaren.
Ze namen hem mee naar een hoorzitting van de Areopagus, de presti-
gieuze Raad voor Opvoeding en Wetenschap, die onder meer toezicht
hield op zeden, religie en onderwijs. Dit college ontleende zijn naam
aan de Areopagus (=Aresheuvel), thans een kleine kale bergtop, waar-
op het vaak zitting hield. Het is niet duidelijk of men Paulus daarheen
voerde of naar de koninklijke zuilengang aan de agora, waar de Raad
ook wel samenkwam. 7 ) Toen de vergadering geopend was, vroeg men
hem: `Kunt u ons uitleggen wat die nieuwe leer inhoudt, die door u
wordt uitgedragen?
20 Want u vertelt dingen die ons nogal vreemd in de oren klin-
ken Daarom zouden we graag nauwkeuriger willen weten wat u be-
doelt.'
21 Dit vroegen ze niet uit heilbegerigheid, maar uit onverzadig-
bare nieuwsgierigheid. 8 ) Want alle Atheners en de daar woonachtige
buitenlanders besteedden hun tijd het liefst aan het uitwisselen van
nieuwtjes, zoals de nieuwste ideeen op theologisch en filosofisch ge-
bied. 9 ) Lichamelijke arbeid lieten zij aan slaven over. Maar de ver-
hoogde Here Jezus, die alle dingen leidt, schonk zijn gezant zo een
ongedachte gelegenheid om deze nieuwsgierige intellectuelen het
grootste nieuws van alle tijden te verkondigen: Gods genade in Jezus
Christus! Helaas zouden maar weinigen van hen aan zijn oproep tot
geloof en bekering gehoor geven, vs. 34.
2. PAULUS MAAKT DE ONBEKENDE GOD BEKEND,
HAND. 17: 22-32
En toen zag die in hun ogen kleine Jodenman zich opeens geplaatst
voor de intellectuele elite in het culturele centrum van de antieke
wereld! Moeilijker publiek dan dit verwende auditorium van intellec-
tuele lekkerbekken, theoretische bespiegelaars en tegelijk blinde hei-
denen kan men zich nauwelijks voorstellen.
78
Athene § 25
Wijsgeren zonder schriftkennis
Aanknopen bij enige kennis van Mozes en de Profeten kon hij
hier niet. Het was immers al bijna tweeduizend jaar geleden dat God
het Woordcontact met de heidenwereld had afgebroken om voortaan
alleen tot Israel te spreken, Ps. 147: 19v, Hand. 14: 16. Er deinden nog
wel enkele verwrongen restanten van die Woordopenbaring bij hen na,
maar in feite hielden zij de waarheid omtrent God reeds eeuwenlang
in ongerechtigheid ten onder, Rom. I : 18.
Ook de geleerden van de Areopagus leefden met al hun wijsge-
rige beschouwingen `zonder hoop en zonder God', Ef. 2: 12. De
apostel zag zich dus genoodzaakt eerst hun afgoderij te ontmaskeren
en hun de enige, waarachtige God bekend te maken. Pas wanneer hij
hun het abc van de ware Godskennis had bijgebracht, kon hij hun de
Here Jezus verkondigen. Hoe heeft hij zich van deze zware opdracht
gekweten?
Geen aanpassing, maar verkondiging
Men heeft Paulus ervan beschuldigd dat hij zich in zijn toespraak
voor de Areopagus teveel aan de Griekse filosofie zou hebben aange-
past. Om bij dit hoogontwikkelde gehoor in het gevlij te komen, zou
hij teveel wijsgerig water bij de wijn van het evangelie hebben gedaan.
Daaraan zou het te wijten zijn dat er zo weinig Atheners tot bekering
kwamen en dat hij vandaar als een teleurgesteld man in Korinte aan-
kwam. Vast besloten deze preekmethode voorgoed vaarwel te zeggen
om voortaan weer de gekruisigde Christus centraal te stellen. Dit zou
blijken uit 1 Kor. 2: 1-5. Maar waarom zou Lucas deze `mislukte' toe-
spraak van zijn vriend dan opgenomen hebben?
Omdat de evangelist blijkbaar beter dan Paulus' latere critici be-
greep dat deze rede van a tot z geput was uit het Oude Testament. En
dat hij daarin niet over de waarheid omtrent God en mens filosofeer-
de, maar die met apostolisch gezag verkOndigde. Gewoon in de prak-
tisch-profetische taal van de Schrift, zodat ook onontwikkelde omstan-
ders hem zonder schriftkennis konden begrijpen. En als, hij daarbij
enkele malen woorden gebruikt die ook in het stoIcijnse gedachtegoed
voorkwamen, dan vult hij die met een schriftuurlijke inhoud. 1 °)
Uiteraard geeft Lucas ook nu van Paulus' toespraak slechts een
korte samenvatting, die wij in minder dan twee minuten lezen. De
79

§ 25 Paulus' tweede apostolische reis
apostel heeft de zaken uiteraard breder uitgewerkt dan de evangelist ze
weergeeft.
Wetenschappers op hun onwetendheid aangesproken
22 Nadat Paulus midden in de vergadering was gaan staan, sprak
hij haar als volgt toe. `Atheners! Ik merk aan alles dat u buitengewoon
godsdienstig bent. 11 )
23 Want toen ik hier rondliep en bezichtigde wat u zoal vereert,
ontdekte ik zelfs een altaar met het opschrift: Aan de onbekende god.
U geeft daarmee toe dat er naast de goden van wie u veel weet, nog
een bestaat van wiens naam, werk en kracht u niets weet. U vereert dus
ook iets wat u niet kent.' Bij die onwetendheid van de Wetenschap-
pelijke Raad knoopte hij aan: `Welnu, wat Ti zonder het te kennen ver-
eert, dat kom ik u verkondigen!' Dat het schilldige onwetendheid was,
verweet hij hun nu niet, vgl. Rom. 1: 18-2o. Het ging er nu om hun
harten te winnen voor het evangelie van Jezus Christus.
Daartoe moesten deze veelgodendienaars en van het volksgeloof
losgeslagen filosofen eerst horen dat de hun onbekende God de ene
waarachtige en persoonlijke God was, de Schepper van hemel en aarde
en de Heer der volken. Wat verlangde Hij van hen en wat was Hij met
de mensheid van plan?
Hij is de Schepper en Heer van hemel en aarde
24a De apostel stelde zich meteen niet synthetisch, maar anti-
thetisch tegenover het heidendom op. Want hij redeneerde niet wazig
over 'het goddelijke', 'de wereldrede' of 'het hoogste wezen', zoals de
filosofen deden. Evenmin over vele goden en godinnen, zoals de gewo-
ne man deed, die voor elk levensterrein een speciale god vereerde.
Maar hij sprak over God in het enkelvoud. En niet als een 'het', maar
als een de Heer van hemel en aarde.
Voorts verkondigde Paulus niet in de eerste plaats dat God de
wereld zo had liefgehad, maar dat Hij haar geschapen had! Hij begon
dus niet bij Joh. 3: 16, maar bij Gen. 1: 1. Volgens hem was dit blijk-
baar het abc van alle ware Godskennis: 'In den beginne schiep God de
hemel en de aarde.'
Voor ons is het zonneklaar dat Paulus hiermee direct de Schrift
nasprak, vgl. Ex. 20: 11, Ps. 146: 6, Jes. 42: 5, 66: 2. Maar voor zijn
80
Athene § 25
geleerde keurmeesters was dit spreken over een God en nog wel een
persoonlijke en scheppende God iets totaal ongehoords, wat frontaal
botste met hun filosofieen! Feitelijk werd hiermee reeds al hun reli-
gieuze wijsheid als dwaasheid ontmaskerd en aan de hele Atheense go-
dengalerij de genadeslag toegebracht.
Volgens hen was de materiele wereld eeuwig. Zelfs als ze door
een demiurg (een lagere wereldbouwer) was gemaakt, had hij dit ge-
daan van voorhanden materiaal. En volgens de stoicijnen was alle ma-
terie zelf ook goddelijk. Nu hoorden zij van Paulus dat er naast God
de Schepper niets of niemand goddelijk was. Dat er los van Hem niets
was ontstaan en kon bestaan. En dat Hij de enige, waarachtige en sou-
vereine God is.
Hij woont niet in tempels
24b Als Schepper en Albestuurder is God oneindig ver boven
zijn maaksels verheven. Daarom was het absurd te menen dat Hij in
een tempel woonde en dus neergehaald en opgesloten kon worden in
een gebouw dat mensenhanden voor Hem hadden gemaakt. En Athe-
ne stond vol met tempels!
Paulus kon deze heidenen zoals gezegd niet naar de Schrift ver-
wijzen. Maar dit neemt niet weg dat zijn toespraak doorspekt is met
uitdrukkingen die soms letterlijk aan de Schrift ontleend zijn. Zo ho-
ren we hier tweeerlei echo. Ten eerste van Gods eigen woord: 'De he-
mel is Mij een troon, de aarde mijn voetenbank. Wat voor een huis zou
u voor Mij willen bouwen? (...) Dit alles heb Ik met eigen handen ge-
maakt', Jes. 66: i v. En ten tweede van wat Salomo beleed: 'Maar zou
God werkelijk op aarde wonen? Zelfs de hemel en de hemel der he-
melen kunnen U niet bevatten! Hoeveel minder dit huis dat Ik gebouwd
heb', i Kon. 8: 27.
Hij heeft onze verering niet nodig
25 Wat ging de Heer van hemel en aarde vanaf onze schepping
intiem met de mensen om! Hij blies de levensadem waardoor alle men-
sen leven in Adams neus (Gen. 2: 7), zodat zij met Elihu kunnen belij-
den: 'De adem van de Almachtige laat mij leven', Job 33: 4. En hoe
teer beschrij ft David in Psalm 139 Gods vertrouwelijke gemeenschap
met hem. De HERE stond hem nog nader dan zijn vader en moeder.
81
§ 25 Paulus' tweede apostolische reis
Wat was het heidendom dan diep gezonken, ook in Athene. Want
daar werd hij compleet als een Vreemde behandeld. Hoewel Gods
adem ook in hun neusgaten was en Hij dus al vlakbij hen was (vgl. vs.
27v), trachtten zij Hem naar zich toe te trekken en op te sluiten in hun
beelden en tempels. Ze hadden er kapitalen voor overgehad, want om
het met goden `goed te maken' moest je hen tevredenstellen met kost-
bare godsdienstigheid.
Maar Paulus verkondigde hen dat zij zich daarmee fataal ver-
gisten. Als Schepper en Eigenaar van hemel en aarde heeft God de
dienst (lett. `therapie') van mensenhanden beslist niet nodig. Een mis-
verstand dat ook in christelijke vorm voorkomt.I 2 ) God is absoluut niet
van ons afhankelijk, maar wij wel totaal van Hem! Onze levensadem
en alles wat verder ons leven in stand houdt, moeten wij van ogenblik
tot ogenblik van Hem ontvangen. Hoe zouden wij dan die Geyer van
alles ook maar iets kunnen geven?
Sommige epicuristen hadden hiervan nog enige weet. Zoals ook
stokijnse filosofen beweerden dat wat zij 'god' noemden de bron van
leven is. 13 ) Wat ons niet behoeft te verwonderen, want de Schrift er-
kent dat er bij de heidenen nog enige wijsheid bestaat, i Kon. 4: 3o,
Spr. 8: 1 5v; 31: r Tenslotte hebben alle religies de voor-Abrahamieti-
sche Woordopenbaring als gemeenschappelijke wortel en die was in
Paulus' dagen nog niet totaal vergeten en verdrongen.I 4 ) Maar dit be-
tekent niet dat hij opzettelijk op epicuristisch of stoIsch gedachtegoed
zinspeelde, ook al bevatte dit oorspronkelijke waarheidsrestanten. Nog
minder dat hij daarmee zijn prediking wilde staven. De bron en norm
daarvan was niet de Griekse filosofie, maar dit waren de Schriften van
het Oude Testament.
De volgende schriftwoorden kunnen hem daarbij voor de geest
gestaan hebben. `Zo spreekt de HERE God, die de hemel geschapen en
uitgespannen heeft en de aarde heeft gespreid met alles wat zij voort-
brengt, die adem geeft aan de mensen die er wonen en levensgeest aan
iedereen die er zijn weg gaat', Jes. 42: 5, vgl. Ps. 104: 29, Dan. 5: 23.
`Ik wil niet nog een stier van uw erf, niet nog een bok uit uw kooien
(...), want van Mij is de aarde met al wat zij draagt', Ps. 5o: 8-12. 'Van
U komt dit alles en wij schenken U slechts wat wij uit uw hand ont-
vangen hebben', i Kron. 29: 14.
82
Athene § 25
God, de Schepper en Heer der volken
26 De Atheners kenden verschillende mythen en theorieen over
de oorsprong van de mensheid. Over een ding waren ze het daarbij roe-
rend eens: Grieken waren ver verheven boven niet-Grieken of `barba-
ren'. Alweer dwars daartegenin verkondigde Paulus de oude waarheid
van Genesis r: dat de ene, ware God geen Grieken en barbaren schiep,
maar uit een enkele stamvader het hele mensdom heeft voortgebracht.
Met de bedoeling dat dit als een familie van gelijken de hele aardbo-
dem zou bewonen.
Nadat God de wereld en mensheid geschapen had, moesten die
uiteraard onderhouden en geregeerd worden. De stokijnen geloofden
dat alles door het toeval geregeld werd en de epicuristen ontkenden
elke bemoeienis van de goden met de mensen. Maar Paulus leerde dat
de levende God zich wel degelijk met de volkerenwereld bemoeit! Hij
regeert en leidt haar naar Zijn einddoel, vgl. vs. 31. Daarbij laat Hij de
mensheid grote vrijheid en verantwoordelijkheid en spelen talloze oor-
zaken en gevolgen mede een rol. Maar tenslotte is Hij het die de teu-
gels in handen houdt en geen grillig toeval.
Hij stelde voor elk yolk de tijdperken vast van hun opgaan, blin-
ken en verzinken. Zo was toen Paulus sprak de Griekse wereldheer-
schappij opgevolgd door de Romeinse. God was het ook die door de
natuurlijke grenzen van bergen, zeeen en rivieren de woongebieden
van de volken had afgebakend. Dit putte Paulus alweer uit het vele dat
het Oude Testament leert over Gods hand in de wereldgeschiedenis,
vgl. Deut. 32: 8; Jes. 16-23; Jer. 18: 5-1o; 46-51; Dan. 2: 36vv; 7:
6vv.
Ook deze passage was voluit evangelieverkondiging. Als de
Areopagieten — en hun moderne geestverwanten — hiervoor hun hart
openden, zou dit hen bevrij den uit de ban van hun mythische kosmo-
gonieen en noodlotstheorieen. De stokijnen hoefden dan niet langer
hun levensangst in eigen kracht te beheersen. En de epicuristen hoef-
den zich niet langer van alle goden verlaten te voelen. Maar allen zou-
den vrede vinden in het geloof dat de ganse kosmos in de liefdevolle
hand ligt van hun Schepper, de almachtige God en Vader van onze Here
Jezus Christus.
83

§ 25 Paulus' tweede apostolische reis
God wilde gezocht en gevonden worden
27 Want waartoe schiep God de mensheid? Niet opdat ieder
yolk zijn eigen god of goden zou vereren. Maar opdat de hele wereld-
bevolking eenparig gemeenschap zou zoeken met Hem, haar
Schepper en Heer, wiens hand ze in alles kon opmerken. Helaas heeft
de zonde het mensdom al verder van Hem vervreemd, zodat de
Atheners Hem niet eens meer kenden, getuige hun altaar voor de
onbekende God'.
Toch was dit niet nodig geweest. Want ook al had Hij de Woord-
openbaring aan het heidendom afgebroken (Ps. 147: 19v), daarmee
had Hij zich niet totaal onkenbaar, onvindbaar en onbereikbaar voor
hen gemaakt. Integendeel, nog steeds is Hij van niemand van ons ver
verwijderd. Dat doet Hij nog altijd opdat iedereen die serieus zoekt en
tast, Hem kan vinden. Zoals een blinde tastenderwijs nog veel kan zoe-
ken en vinden.
Dit `tasten' moet men natuurlijk geschikt opvatten. God is in de
hemel en wij zijn op de aarde. Maar voor wie zijn verstand gebruikt,
is Hij bij wijze van spreken in zijn hele schepping 'met handen te
tasten'. leder mens wordt daarin immers dagelijks gedragen en om-
ringd door Gods almachtige en alomtegenwoordige kracht. Zodat ook
iedereen Hem overal met zijn eeuwige macht en Godzijn (Rom. 1:
i 9v) aan het werk kan zien. Kortom, God dringt zich met zijn almacht,
wijsheid en goedheid als het ware dagelijks aan de mensheid op.
28 Maar er was nog een veel krachtiger bewijs van Gods nabij-
heid! Daarvoor moesten de Areopagieten eens letten op hun eigen
polsslag en ademhaling. Want wij leven 'in' Hem. Doordat Hij ons de
levensadem schenkt, kunnen wij ons bewegen. Wij bestaan van ogen-
blik tot ogenblik 'in' Hem. Zo dicht als de adem in onze neusgaten en
de kracht in onze ledematen, zó dicht is God bij ieder van ons!
Daarvan hadden ook enkele van hun eigen dichters nog enige
weet: `Uit Hem komen ook wij voort'. (Of: Wij stammen ook van Hem
af). Men heeft deze uitspraak aangetroffen bij de stokijnse dichters
Aratus en Cleanthes (ca. 30o v. Chr.), die hiermee de lof bezongen van
Zeus, de Griekse hoofdgod. Maar als echte pantheIsten nOemden zij
Zeus, doch bedOelden zij de logos, hun alles doordringend `goddelijk
principe'. 15 ) Het betreft hier dus een stukje verwrongen waarheid.
Maar Paulus haalt die dichtregels uit hun heidense verband, buigt de
84 85
: Athene § 25
verdraaide waarheid recht en annexeert haar voor zijn verkondiging
van de ware God, op Wie ze alleen van toepassing is. 16 )
Want wij zijn inderdaad 'van goddelijke afkomst'. Niet omdat wij
een goddelijke kern zouden bezitten, maar omdat Hij ons schiep `naar
zijn beeld en als zijn gelijkenis' (Gen. I : 26) en als `weinig minder dan
een god', Ps. 8: 6v. Als Schepper is God de Vader van alle mensen, om-
dat alien hun leven aan Hem te danken hebben. Maar als Verlosser is
God de Vader van alien die Hij in Christus uit genade tot zijn kinde-
ren heeft aangenomen.
God is geen product van mensen
29 Maar Paulus wilde met de genoemde dichtregels ook de on-
gerijmdheid van Athenes godenbeelden aan de kaak stellen. Zijn hoor-
ders waren het met hem eens dat alleen levende mensen gelijkenis met
de levende God vertonen. Maar dan moesten `wij' toch niet denken dat
ook dood materiaal als zilver en goud aan het goddelijke gelijk is. Hoe
kunstig zo'n beeld ook verzonnen en vervaardigd mag zijn. Onze
Schepper kan nooit gelijk zijn aan een voortbrengsel van zijn voort-
brengsel.
Wij horen hier duidelijk de echo van de scherpe kritiek die de pro-
feten op beeldenverering hadden uitgeoefend, vgl. Deut. 4: 15vv, Ps.
115: 4-7; 135: 15-17, Jes. 40: 18, 25; 44: 9-20. Vandaag de dag treft
de kritiek van Paulus ook de vele denkbeelden die theologen met hun
verstand van God hebben gevormd en die door hun misleide volgelin-
gen met de levende God worden verward.
Einde van de onwetendheid
3o Tot dusver sprak Paulus over de periode van Abraham tot
Christus. Dat waren de eeuwen waarin Gods Woord alleen tot Israel
kwam en de heidenen Hem niet kenden en dienden. Al die tijd had Hij
ze hun eigen doolgang laten gaan en veel zonden van hen verdragen,
zonder hen daarvoor altijd te straffen, 14: 16, Rom. 3: 25. Maar aan
die tijden van schuldige onwetendheid en tastend zoeken had Hij nu
een eind gemaakt.
Hij wilde ze — om Christus' wil — door de vingers zien en ze voor
zijn verdere handelen niet maatgevend laten zijn. 17 ) Niet omdat al het
kwaad uit die periode Hem onverschillig liet (vgl. Rom. 1: 18-32),

§ 25 Paulus' tweede apostolische reis
maar omdat Hij dit thans nog niet met het Laatste Oordeel wilde straf-
fen. Want God 'wit dat alle mensen gered worden en tot de kennis van
de waarheid komen', I Tim. 2: 4. Daarom luidde Hij nu eerst nog een
nieuw tijdperk in, waarin Hij niet langer uitsluitend de Joden, maar ook
de heidenen vergeving van zonden en eeuwig leven aanbood.
Om voor deze Goddelijke gratieverlening in aanmerking te ko-
men, beval Hij nu alle mensen overal op aarde zich tot Hem te beke-
ren, Luc. 24: 47. Letterlijker: tot andere gedachten te komen en in een
andere gezindheid te gaan leven. Zoals Ezechiel het uitdrukte: Wer-
nieuw uw hart en uw geest', Ez. 18: 31. Zij zouden hun afgoden, the-
ologieen en filosofieen met haar verwrongen kijk op de werkelijkheid
overboord moeten werpen. Dit waren alle producten uit de tijd dat zij
de levende God niet kenden. Voortaan zouden zij zich met hoofd en
hart moeten buigen voor wat Hij in zijn Woord had geopenbaard over
zichzelf, over de wereld en over de afkomst en toekomst van de
mensen.
31 Van deze bekering hing hun eeuwig heil of onheil af. Want de
stolcijnen en epicuristen ontkenden het wel, maar het zou zeker komen:
een universeel Godsgericht. Alle mensen moeten eenmaal voor die he-
melse rechtbank verschijnen, 2 Kor. 5: 10. Dit oordeel zal 'in ge-
rechtigheid' voltrokken worden. Paulus sprak alweer bijbeltaal, vgl. Ps.
9: 9, 96: 13, 98: 9.
God is er vast toe besloten. Hij heeft de Dag van het Oordeels al
vastgesteld en de Rechter reeds aangewezen. Hij zal namelijk zelf nie-
mand oordelen, want Hij heeft het hele wereldgericht overgedragen
aan een Man (zijn naam deed er nog even niet toe), Dan. 7: 13v, Joh.
5: 27. Het geloofwaardig bewijs van diens bevoegdheid had God ook
at geleverd. Hij had die Man namelijk reeds uit de dood doen opstaan,
10: 41v. Als Heer van leven en dood zou hij zowel de levenden als de
doden voor zijn rechterstoel dagen.
Dit was andere taal dan die van de epicuristische en stokijnse
professoren met hun: `Kop op! Pluk de dag! Je hoeft nergens bang voor
te zijn. De goden bemoeien zich niet met de mensen en met de dood
is alles uit.' De heren waren gewaarschuwd: 'God laat niet met zich
spotten', Gal. 6: 7. Op onwetendheid konden zij zich nu nooit meer
beroepen.
86
Athene § 25
Voortijdig afgebroken
32 Welke man zou tot zoiets groots als het wereldgericht in staat
zijn? Deze vraag had Paulus vast verwacht en dan zou hij ongetwijfeld
geantwoord hebben dat dit Jezus Christus was, de Zoon van God. En
dat God juist deze Man als Wereldrechter had aangesteld, omdat Hij
Hem voordien als Wereldredder had gezonden; waarna Paulus dan het
nodige van dit reddingswerk zou hebben verteld. Om hun vervolgens
te verkondigen dat als zij zich tot God bekeerden, Hij hun door die-
zelfde Man genadig vrijspraak van hun zondeschuld en het eeuwige
leven zou schenken.
Maar voor deze boodschap kreeg hij de gelegenheid niet meer. 18 )
Hij was voor de Areopagus geleid, omdat men aanvankelijk meende
dat hij predikte over Jezus en een godin die Anastasis (= Opstanding)
heette. Maar nu begreep men hem beter. Hij verkondigde geen godin
`Opstanding', maar de reele, lichamelijke opstanding van doden uit
hun graven. En dat een reeds uit de dood verrezen Man hen straks al-
len voor zijn rechterstoel zou dagen. Op dit moment werd Paulus' toe-
spraak plotseling afgebroken. Helaas niet door de schuldbewuste
vraag: `Mijnheer, wat moeten wij doen om gered te worden?', vgl. 2:
37, 16: 30. Sommige filosofen die beseften dat Paulus' hun hele ge-
dachtewereld omverwierp, begonnen hardop met hem te spotten.
Het was namelijk echt Grieks om een mens te beschouwen als de
optelsom van een lager, sterfelijk lichaam + een hogere, onsterfelijke ziel.
Sterven betekende in deze visie de bevrijding van de ziel uit de kerker
van het lichaam. Als Paulus dit ook had geleerd, had hij bij menigeen op
instemming kunnen rekenen. Maar opstanding van doden vonden de
Atheense geleerden eenvoudig absurd. Dit zou immers volgens hen
terugval in het lagere, stoffelijke bestaan meebrengen. 19 ) En dit achtten
zij niet alleen onmogelijk, maar ook belachelijk. Anderen merkten op:
`Daarover moet u ons een andere keer nog maar eens vertellen.' Toon-
den die daarmee echte belangstelling? Of gaven ze hem zo in beleefde
termen te kennen: `Zo is het genoeg. Houd nu maar op', vgl. 24: 25.
Daarop werd de vergadering gesloten en was het evangelie van
de levende God en de opgestane Jezus door de Areopagus afgewezen.
De Atheense doctoren' en `professoren' wilden niet erkennen dat hun
`wijsheid' dwaasheid was en dat Paulus"dwaze' boodschap Godde-
lijke wijsheid inhield, r Kor. : 18-25.
87

§ 25 Paulus' tweede apostolische rein
33 Maar ook de apostel Paulus kende geen speciale evangelisa-
tiemethode om hoogmoedige intellectuelen tot bekering te brengen.
Hij had hun de onbekende God bekend gemaakt en hen tot bekering
opgeroepen. Nu men zijn woorden niet aannam, was hij aan het einde
van zijn kunnen en moeten! De Meester had hem tenslotte niet opge-
dragen in zo'n geval eindeloos door te drammen, maar bij voorbaat
toegestaan zo'n huis of stad te verlaten, Mat. 1o: 14. Daarom vertrok
hij uit hun midden, vgl. 13: 51.
3. TOCH EEN GEMEENTE IN ATHENE, HAND. 17: 33V
Paulus' vertrek uit de Areopagus betekende echter niet dat hij nu ook
Athene onmiddellijk verliet.
34 Want Gods Woord keerde niet vruchteloos naar Hem terug,
Jes. 55: i i. Het deed ook bier wat Hem behaagde: ook in dit centrum
van wetenschap en cultuur een gemeente stichten. Er waren namelijk
toch enkele mannen die Paulus lieten uitspreken en tot geloof kwa-
men. 20 ) Onder hen beyond zich zelfs een lid van de Areopagus, met
name Dionysius, dus een invloedrijk man! Ook een vrouw die Dama-
ris heette sloot zich bij Paulus aan, samen met nog enkele anderen (zo-
wel Joden als heidenen?). Zij gaven gehoor aan Paulus' oproep tot
bekering en vormden de kleine christelijke gemeente van Athene.
Maar een kleine gemeente is ook een gemeente, Op. 3: 7v. 'Want waar
er twee of drie in mijn naam bijeen zijn, daar ben Ik in hun midden',
Mat. 18: 20.
Voordat hij verder reisde, heeft de apostel deze gelovigen onge-
twij feld nog meer verteld over de woorden en daden van de Here Jezus
Christus. De Bijbel bevat echter geen brief van Paulus aan de Atheners.
4. ZO VERKONDIGDE PAULUS HET EVANGELIE AAN
BESCHAAFDE ONGELOVIGEN
Paulus' ontmoeting met de Atheense filosofen die God niet meer ken-
den, is leerzaam voor de evangelieverkondiging aan onze geseculari-
seerde wereld. Ook daarin wordt de waarheid omtrent God en mens-
heid door vele hoog ontwikkelden veracht — en de grootste dwaasheid
grif geloofd.
Het is opmerkelijk dat Paulus de intelligentsia van Athene niet be-
naderde met een gekortwiekt `evangelie', waaruit hij zorgvuldig alles
88 89
Athene § 25
had verwijderd wat in de ogen van Griekse intellectuelen `dwaasheid'
was, vgl. I Kor. I : 23. Integendeel, zijn evangelisatietoespraak had een
veelomvattende inhoud. Hij wandelde feitelijk met grote stappen de
hele wereldgeschiedenis door, vanaf de eerste scheppingsdag tot de
Laatste Oordeelsdag. 21 )
Evenals in zijn preken voor de Joden stelde hij niet de Here Jezus
centraal, maar God de Vader als de enige, levende en waarachtige God.
Wie Jezus wil verkondigen, moet met God de Vader beginnen. Ter in-
leiding wees hij zijn hoorders op Gods oneindige grootheid, zoals die
blijkt uit de schepping van de kosmos, inclusief die van alle mensen
uit een man. En wel met de bedoeling dat zij Hem zouden dienen.
Als de Onderhouder 'in' wie wij Leven en bewegen en die ons dus
zeer nabij is, hoeft Hij voor niemand 'de onbekende God' te zijn. Hij
acht zijn bestaan zonder meer voor alle mensen kenbaar. Dit geldt
thans nog des te sterker, nu de mensheid zoveel meer weet van Gods
scheppingswerk dan in Paulus' dagen.
De apostel wees God ook aan als de absolute Albestuurder. Hij is
de Heer van de geschiedenis. Hij bepaalt het lot van de volkeren, hun
opkomst, blinken en verzinken. Voor cyclisch denkende heidenen on-
gehoorde taal. Evenals voor moderne intellectuelen die alleen rekening
houden met binnenwereldse causaliteit.
God is ook de Koning voor wiens Rechter straks alle mensen re-
kenschap moeten afleggen. Deze scherpe kant aan zijn boodschap ver-
doezelde Paulus niet. Hij waarschuwde zijn hoorders voor het onont-
wijkbare, laatste oordeel en in Athene verkondigde hij de Here Jezus
zelfs in de eerste plaats als Wereldrechter. Het is liefdeloos de moderne
mens niet te waarschuwen voor 'de dag van de toorn, wanneer Gods
rechtvaardig oordeel openbaar zal worden', Rom. 2: 5.
Met het oog daarop riep hij zijn hoorders dringend op zich te be-
keren voordat het te laat was. `Wetend dat wij ontzag moeten hebben
voor de Heer, proberen we de mensen te overtuigen', 2 Kor. 5: I I . De
oproep tot bekering is essentieel voor alle evangelieverkondiging. Jo-
hannes de Doper en de Here Jezus stelden hem voorop: `Bekeert u,
want het Koninkrijk der hemelen is nabij gekomen', Mat. 7.
Dit alles vormde feitelijk de inleiding tot wat Paulus had willen
zeggen over het verzoenende lij den en sterven van onze Here Jezus
Christus. Helaas deed het woord `opstanding' voor de Atheense filo-
§ 25 Paulus' tweede apostolische reis
sofen de deur dicht, zodat Paulus' prediking voortij dig werd afgebro-
ken. Al kon geen enkele toehoorder zich hierna ooit nog beroepen op
onwetendheid met betrekking tot zijn Schepper en zijn Rechter.
NOTEN
I) Paroxyno. Daarmee wordt in de Septuaginta aangeduid hoe gekrenkt en
getergd God zich voelde bij de aanblik van Israels gouden kalverenbeelden
bij de Sinai en te Dan en Betel. Vgl. in de Septuaginta Jes. 65: 2v; Deut. 9:
7,18,22; Ps. 105: 28v; Hos. 8: 5.
2) C. van der Waal, Gij kustlanden, Goes 1976, 171, noot 92.
3) A. Sizoo, De antieke wereld en het Nieuwe Testament, Kampen 1948,
I 23VV.
4) 'Post-Christian paganism in our day has been unable to come with anything
better' (nl. dan de epicuristen en stoicijnen), R.N. Longenecker, comm. a.l.
5) Hun leer was in de antieke wereld sterker verbreid dan die van Epikurus
en oefende nadien ook in de christenheid grote invloed uit. R. J. Dam, Stoa en
litteratuur in het licht der Schrift, Goes, 1949
6) 'Characteristically Athenian slang', F. F. Bruce, comm. a.l.
7) Vgl. F. F. Bruce, a.w. 377v, A. Sizoo, a.w., 127. R. ten Kate verdedigt als
de enige mogelijkheid dat Paulus op de heuvel sprak, `Grieks Erfgoed in het
Nieuwe Testament (ii)', Bijbel en Wetenschap, 19e jrg. 1994, 237v.
8) David J. Williams acht het mogelijk dat de vraag sarcastisch bedoeld was,
comm. a.l.
9) 'The world still has many religious Athenians. Religion must be progres-
sive, have new doctrines, 'advanced ideas', not everlastingly repeat the 'old
categories or patterns of thought", R. C. H. Lenski, comm. a.l. (1934!)
10) Vgl. F. W. Grosheide, De Handelingen der Apostelen it, Amsterdam,
1948, 137-166. J. H. Bavinck, Alzoo wies het Woord, Baarn z.j., 152-1 87.
11) Het Griekse woord deisidaimoon (`religieus') kan zowel in positieve zin
`vroom, godsdienstig' als in negatieve zin `bijgelovig' betekenen.
12) "Kultus' heiszt eigentlich `Pflege', Gottes-'dienst' will Gott `bedienen'.
Die GOtter werden natiirlich deshalb `gepflegr und `bediene, damit sie ihrer-
seits die Wiinsche und Bedtirfnisse des Menschen erfiillen. Wie sehr trkgt
auch die `christliche Religion' und sehr viel `christlicher Gottesdienst' diesen
Charakter! Wie tief steckt der Wahn, `als ob Gott etwas bediirfe', als ob wir
mit unserer FrOmmigkeit ihm einen Gefallen taten, in unsern Herzen. Das
Evangelium, die Botschaft von der freien Gnade des ewig reichen Gottes ist
das Ende aller 'Religion', alles Gottes-'dienstes' im alten Sinn', W. de Boor,
a.w., 318, noot 400.
13) F. F. Bruce, comm. a.l.
14 ) B. Holwerda, Diktaten Historia Revelationis, I, Kampen, 1954, 76vv.
90 91
iv : Athene § 25
15) F. F. Bruce, comm. a.l. Overigens citeert Paulus vaker heidenen, nl. Me-
nander in I Kor. 15: 33 en Epimenides in Tit. t 12, vgl. John R.W. Stott,
comm. 286, noot 29. A. Sizoo vraagt zich of of Paulus wel wist wie hij ci-
teerde. 'Het kan gegaan zijn, zooals het ook ons wel overkomt, dat we een
spreekwoordelijk gebruikten versregel aanhalen, zonder dat we weten van
welken dichter hij afkomstig is. Hoeveel woorden van Vader Cats zijn er niet
in omloop! Ook Vondel, Tollens en Bilderdijk citeeren we wel, zonder dat
ieder precies weet, wien hij aanhaalt. Ik stel me voor, dat het zoo ook is ge-
gaan met Paulus... ', De Antieke wereld en het Nieuwe Testament, Kampen
1948, 187.
16) Hieronymus deed in een brief aan Magnus, redenaar van de stad Rome
(ca. 398 n. Chr.), een beroep op bijbelse voorbeelden om voor de christenen
het recht op te eisen gebruik te maken van de profane geschriften. In dat ver-
band schrij ft hij na Paulus' citaat van Aratus in Hand. 17: 28 vermeld te heb-
ben: ' ...de aanvoerder van het christelijk leger en de onoverwinnelijke rede-
naar slingert bij het bepleiten van de zaak van Christus zelfs een toevallig op
een altaar gelezen inscriptie terug om als bewijs voor het geloof te dienen (vgl.
Hand. 17,23). Want van de held David had hij geleerd hoe men het zwaard
aan de handen van de vijanden moet ontwringen en het hoofd van de gewel-
dige trotse Goliath met zijn eigen degen afhakken. In Deuteronomium (21,
10-13) had hij gelezen hoe de stem van de Heer bevolen had het hoofd van
een gevangen vrouw kaal te scheren, haar wenkbrauwen, al haar haren en na-
gels of te snijden en haar zo te huwen. Wat is er dus voor wonderlijks aan, als
ik de wereldse wijsheid, vanwege de fraaie stijl en de schoonheid van haar le-
den, van een slavin en gevangene tot een Israelitische vrouw wil maken, als
ik al wat er dood aan haar is — afgodendienst, wellust, dwaling, hartstochten
— of afsnijd of afscheer, en met dat nu zeer reine lichaam verbonden, slaven-
kinderen uit haar verwek voor de Heer der heerscharen', `Zelfs de Schrift ci-
teert soms profane auteurs', Hermeneus, Tijdschrift voor antieke cultuur, 58e
jrg., nr. 2, p. 125.
17) Th. Zahn, Die Apostelgeschichte des Lucas, II, Erlangen 1921, 626, n. 99:
huperidein: ...nicht beachten, nicht Ilk sein Handeln maszgebend sein Las-
sen (...), das Nichtstraffen kleiner und groszer Verstindigungen im Gegensatz
zu zorniger Bestrafung. So hier'.
18) John R. W Stott meent dat Paulus al wel over het kruis gesproken had, al
vermeldt Lucas' samenvatting dit niet, comm. 289.
19 ) Vgl. voor de Griekse dichotomie in deze serie Leviticus, 52, 57. Volgens
J. Keulers geloofden de epicuristen en stoicijnen niet aan de onsterfelijkheid
van de ziel.
§ 25 Paulus' tweede apostolische reis

20) `Ik schroom niet een dergelijke vrucht van een rede, onder zoo moeilijke
omstandigheden uitgesproken, verbazingwekkend te noemen. Men kan beter
spreken tot wilde kannibalen of tot hoeren en tollenaars dan tot zulke rheto-
rische vormaanbidders en geblaseerde veelweters als die menschen van Athe- § 26
ne waren', J. H. Bavinck, a.w. 185v.
21) Vgl. John R. W. Stott, comm. 29ov.
HANDELINGEN 18: 1-22
PAULUS' TWEEDE APOSTOLISCHE REIS
V: KORINTE EN DE TERUGREIS NAAR ANTIOCHIE

Zullen we eerst wat door het oude Korinte wandelen? Dan kunnen we
ons enigszins voorstellen waar Paulus driemaal is geweest, anderhalf
jaar heeft gewoond en een grote gemeente heeft mogen stichten. Twee
van de brieven die hij haar schreef, bezitten wij nog in onze Bijbel.
Het was bepaald geen elitegemeente. Niet veel van de Korintische
christenen 'waren wijs, invloedrijk of voornaam naar menselijke maat-
staf', i Kor. i : 26. Integendeel, de meesten waren van geringe afkomst.
Er zullen vast ook slaven en slavinnen tot de gemeente behoord heb-
ben. In welke omgeving leefden deze christenen en waar werden ze da-
gelijks mee geconfronteerd? Aan welke verzoekingen stonden ze
bloot? Kortom, wat was Korinte voor een stad? 1 )

I. KORINTE: WERELDBERUCHTE WERELDHAVEN

Korinte was in Paulus' tijd een wereldstad van zo'n 700.000 inwoners
en evenals het huidige Rotterdam een wereldhaven. De grote transito-
haven voor het passagiers- en goederenverkeer tussen het oostelijke en
westelijke bekken van de Oude Wereldzee.
Het lag namelijk zeer gunstig op de landengte die Midden- met
Zuid-Griekenland verbond. Alle verkeer te land moest deze landbrug
passeren. Tegelijk scheidde het destijds de Egeische en Adriatische Zee
nog van elkaar, zodat Korinte twee zeehavens bezat. Grote schepen uit
Spanje en Italie voeren tot de westelijke haven Lechaeum en schepen
uit de Aziatische provincies en Egypte tot de oostelijke haven Ken-
chreeen. De vracht werd overgeladen en doorgaande reizigers brach-
ten enkele dagen in Korinte door om vervolgens op een ander schip
over te stappen. Kleinere schepen werden met rolwerktuigen via een
overtoom van de ene naar de andere zeehaven getrokken.

92 93
§ 26 Paulus' tweede apostolische reis
Modern en kosmopolitisch
Korintes ligging stempelde het tot een internationaal verkeers-
knooppunt en een kosmopolitische handelsstad. Paulus moet er op
straat voortdurend Griekse, Joodse, Romeinse, Syrische en Egyptische
kooplieden, zeelieden, reders en reizigers hebben opgemerkt. De Ko-
rintiers zelf werkten op de scheepswerven, in de pakhuizen, de brons-
gieterijen, de pottenbakkerijen, de weverij en en verffabrieken. Omdat
mogelijk meer dan de helft van de bevolking uit slaven bestond, moet
de stad ook grote sociale tegenstellingen hebben gekend. Tot in de ge-
meente toe, I Kor. I I: 2ov.
Toen de apostel er verbleef, was de stad nog vrij nieuw. Honderd
jaar tevoren was ze door de Romeinen verwoest, maar inmiddels mo-
derner en imposanter herbouwd dan ze ooit geweest was. Ze bezat drie
stadions of theaters, waarvan het grootste 20.000 toeschouwers kon
bevatten. De grote markt was 255 m lang en 127 m breed en daarmee
een van de grootste pleinen van heel Griekenland. Ook vele straten wa-
ren breed aangelegd. Er waren vijf markthallen, twee basilica's: grote
gebouwen voor rechtszittingen en handelszaken, vijf badhuizen, een
uitgebreid net van waterleidingen, die waren aangesloten op vijf bron-
nen. En ergens tussen al die gebouwen stond ook een synagoge, want
er woonden veel Joden in dit grote handelscentrum.
Heidens en zedeloos
Deze prachtige metropool was ook door en door heidens. Zij
telde liefst 23 tempels voor alle mogelijke Grieks-Romeinse en
Aziatische erediensten. Een ervan was gewijd aan Asklepios, de god
van de genezing. Hij droeg de titel Soter (= Heiland), hetzelfde woord
als de Schrift voor de Here Jezus gebruikt. De christenen van Korinte
passeerden dagelijks talloze, soms metershoge godenbeelden, zoals
dat van Athene midden op de grote markt en dat van Artemis
(= Diana, vgl. 19: 23v) en Poseidon (= Neptunus), de god van de zee,
vgl. I Kor. 8: 5.
De priesters hadden vaak ook het geldwezen in handen, zodat de
tempels behalve als vleeshallen ook als banken fungeerden. Voor de
gemeente van Korinte werd het een brandende kwestie of je als
christen vlees mocht eten dat in zo'n tempel aan een afgod gewijd was,
vgl. 1 Kor. 8: 1-13; To: 23-I1: I.
94 95
v: Korinte en de terugreis naar Antiochie § 26
De stad was ook berucht om haar zedeloosheid! 'Leven als een
Korintier' was in de antieke wereld een aanduiding voor zuipers en
hoerenlopers. Aan de tempel van Afroditê (= Venus), die in Paulus'
tijd misschien nog bestond, waren duizend gewijde slavinnen verbon-
den, die hun lichaam voor `heilige' prostitutie aan de godin van de
hadden gewijd. Een bezoek aan zo'n publieke vrouw was
voor de Korintiers de gewoonste zaak van de wereld. Daarom moest
de apostel de pasbekeerde heidenen van Korinte uitleggen waarom
omgang met een hoer voor een christen verboden was, i Kor. 6:
13-2o.
Een goede indruk van het ontaarde leven in het oude Korinte en
dat van Grieken en Romeinen in het algemeen, krijgt u wanneer u
Rom. I: 18-32 leest. Paulus schreef deze brief namelijk tijdens zijn
tweede bezoek aan Korinte. Men mag veilig aannemen dat hij de on-
geevenaarde zedeloosheid die hij in deze verzen tekent, in Korinte
dagelijks om zich heen zag. Sommige gemeenteleden hadden er voor
hun bekering volop aan deelgenomen, i Kor. 6: 9-I I.
In deze verdorven metropool heeft de apostel in de kracht van de
Heilige Geest een grote en begaafde gemeente mogen stichten. Maar
ook een lastige gemeente, van wie hij grijze haren gekregen heeft. Als
de gemeente van Filippi zijn lievelingskind was, dan was die van Ko-
rinte zijn zorgenkind, dat hij overigens ook zeer liefhad.
2. PAULUS ONTMOET IN AQUILA EN PRISCILLA
VRIENDEN VOOR HET LEVEN, HAND. 18: 1-3
Paulus' tweede apostolische reis was tot dusver heel anders verlopen
dat hij zich bij zijn vertrek had voorgesteld, vgl. 16: 6v. De Geest van
Jezus had hem steeds westelijker gedrongen en via Troas van Asia naar
Europa geleid. Daar had hij nu kerken geplant in Filippi, Tessalonika,
Berea en Athene.
Vandaar reisde hij, nog steeds zonder Silas en Timoteus, naar
het 8o km verder gelegen Korinte. We zagen reeds dat hij graag in gro-
te bevolkingscentra preekte, omdat het evangelie zich dan makkelijk
kon verbreiden. Ditmaal zag hij echter tegen zijn nieuwe arbeidsterrein
op. Nederig bekende hij later dat hij bepaald niet als een geestelijke
krachtpatser het grote, zedeloze Korinte was binnengekomen, maar
met veel vrezen en beven: 'Ik voelde mij zwak tegenover u, bang en
§ 26 Paulus' tweede apostolische reis
onzeker', i Kor. 2: 3. Bovendien was hij eenzaam en nog altijd vol zorg
over de Tessalonicenzen, i Tes. 2: 17-3: 5.
2 In die gemoedsgesteldheid moest hij eerst werk en onderdak
zoeken. Dit was niet eenvoudig. Bij heidenen kon hij als Joodse rabbi
niet intrekken, want dit zou hem bij voorbaat verdacht maken in de
synagoge. Maar logies zoeken bij Joden stuitte ook op bezwaren. Stel
je voor dat zij Messias Jezus reeds kenden, maar niets van Hem
moesten hebben! Wat zal hij om een goed kosthuis gebeden hebben!
En de Here hoorde hem. Hij liet hem een Joods echtpaar ont-
moeten waarvan hij gedurende de rest van zijn leven zeer veel vriend-
schap en steun zou ondervinden. Hij heette Aquila (= Arend) en was
afkomstig uit Pontus, een havenstad aan de Zwarte Zee. Zij heette Pris-
ca, maar werd met een koosnaampje ook wel Priscilla genoemd (vgl.
ons Paula en Paulientje). In Rom. 16: 3 getuigt Paulus 'dat zij hun le-
ven voor mij op het spel hebben gezet'. Als hij kort voor zijn dood zijn
afscheidsbrief aan Timoteiis schrijft, verzoekt hij hem ook Prisca en
Aquila van hem te groeten, 2 Tim. 4: 19.
Zij waren kort te voren uit Rome verdreven. Volgens de Romeinse
geschiedschrijver Suetonius hadden de vele daar woonachtige Joden
voortdurend ongeregeldheden veroorzaakt. Daarom had keizer Clau-
dius, die hen eerst goed gezind was geweest, hen bevolen Rome te ver-
laten. 2 ) Aquila en Priscilla hadden daarop de wijk genomen naar Ko-
rinte en daar vond Paulus hen. Door een Goddelijke beschikking. Zoals
de Here Jezus en zijn apostelen elkaar ook door Gods leiding hadden
gevonden, Joh. 35-46.
3 Paulus `vond' hen waarschijnlijk toen hij op zoek ging naar
werk. Volgens de gewoonte van de rabbijnen had hij in zijn jeugd een
vak geleerd, namelijk dat van leerbewerker. Paulus kon draagbare le-
deren tenten, zadels, riemen en dergelijke vervaardigen. 3 ) Een zwaar
beroep. Het weinige gereedschap dat hij daarvoor nodig had, kon hij
op zijn reizen makkelijk meenemen. Toen bleek dat zij collega's wa-
ren en dat Aquila nog wel een knecht kon gebruiken, trok hij bij dit
echtpaar in en verdiende hij de eerste weken met hard werken zijn
brood. 'We verrichten zware handenarbeid', schreef hij later, en wer-
ken `dag en nacht', i Kor. 4: 12, 1 Tes. 2: 9. Van de Korintiers heeft
hij ook later nooit 'honorarium' aangenomen, i Kor. 9: 6-18, 2 Kor.
11: 7-12, 12: 13-18.
96
v: Korinte en de terugreis naar Antiochie § 26
Of Aquila en zijn vrouw bij hun aankomst in Korinte al christe-
nen waren, deelt Lucas niet mede. Zij konden zowel in Rome als in
Pontus al wel van de Here Jezus hebben gehoord, Hand. 2: 10, 1 Petr.
1: i . Lucas stelt Aquila echter niet voor als `een discipel', maar als een
Jood'. 4 ) Spoedig bleek dat hun nieuwe knecht een apostel was van
Messias Jezus. En als zij Hem nog niet kenden, dan zullen zij — wel-
licht onder het leersnijden door— met brandende harten Paulus' getui-
genis aan de hand van de Schriften hebben aangehoord en Jezus als de
Messias hebben aanvaard. 5 )
3. PAULUS GETUIGT IN DE SYNAGOGE DAT JEZUS
DE MESSIAS IS, HAND. 18: 4,5
's Zaterdags lag het werk in de tentenmakerij van Aquila stil (de zon-
dag daarna vermoedelijk niet). Dan liepen Paulus en hij door de druk-
ke straten naar de synagoge, de enige plaats in deze heidense wereld-
stad waar de levende God werd aangeroepen en de Schrift werd
voorgelezen. Daar zaten behalve de Joden, de lijfelijke kinderen van
Abraham, ook de Jodengenoten (Jood geworden heidenen) en de on-
besneden Grieken die de God van Israel vereerden.
Vooraan in het eregestoelte zat Crispus (= Kroeskop), de
synagogebestuurder. Hij was de man die de dienst leidde en na de
schriftlezingen en gebeden iemand uitnodigde een bemoedigend
woord te spreken, vgl. 13: 15. Uiteraard met inachtneming van
iemands schriftkennis en bekwaamheid. Zo werd op zekere dag rabbi
Saulus uit Tarsus gevraagd de vergadering toe te spreken.
4 Daarop beklom Paulus de preekstoel om ook hier het grote
nieuws te verkondigen dat Jahweh, volgens zijn eeuwenoude beloften,
had omgezien naar zijn yolk en de Messias had gezonden. Jezus van
Nazaret was de langverwachte Messias-Koning van Israel. De vol-
gende sabbatten gaf Crispus Paulus telkens weer de spreekbeurt en zo
trachtte de apostel enige weken lang Joden, Jodengenoten en Grieken
ervan te overtuigen dat Jezus de Messias was.
Nee, Paulus' voordracht viel de Joodse intellectuelen, die van
Griekse welsprekendheid en geleerdheidsvertoon hielden, niet mee.
Dit gaf hij later zelf ook toe: 'Het woord dat ik u verkondigde, over-
tuigde niet door geleerde woorden, maar het getuigde van de kracht van
de Geest', i Kor. 2: 4. Crispus, het hoofd van de synagoge, onderken-
97
§ 26 Paulus' tweede apostolische reis
de dit en het verlangen naar `geleerdheid' en oratorie negerend, no-
digde hij Paulus sabbat aan sabbat opnieuw uit. 6 )
5 In die tijd kwamen Silas en Timotefts uit Macedonia aan. En tot
Paulus' diepe opluchting brachten zij goed nieuws mee over Tessa-
lonika: `Ze staan in de Here en verlangen erg naar u!', 1 Tes. 3: 6.
Dankbaar en blij schreef hij daarop meteen zijn eerste brief aan de Tes-
salonicenzen, i Tes. 3: 1,2,6. Ongeveer een halfjaar later gevolgd door
zijn tweede brief. Beide geschreven vanuit Korinte.
Doordat zijn beide medewerkers ook een geldelijke gift voor hem
meebrachten (2 Kor. i 1: 9, Fil. 4: I 4v), kon hij de leerbewerkerij vaar-
wel zeggen en zich voortaan volledig op de verkondiging richten.
Krachtig betuigde hij de Joden dat Jews de beloofde Messias was. Hoe
Paulus dat deed, zagen we reeds bij 13: 16-41. Ook nu toonde hij on-
weerlegbaar aan dat Jezus' optreden, opstanding en hemelvaart vol-
ledig klopten met het beeld dat Mozes en de Profeten van de Messias
hadden geschetst. Voor velen glansden de Schriften als nooit tevoren.
4. PAULUS SCHEIDT ZICH AF VAN DE SYNAGOGE,
HAND. 18: 6-11
Maar toen ging opnieuw de profetie van Simeon in vervulling: Hij zal
de val of de redding betekenen voor velen in Israel. Hij zal een teken
zijn dat verzet oproept', Luc. 2: 34v. Wanneer we Lucas' mededelin-
gen over de gebeurtenissen in de synagoge van Korinte combineren
met die van Paulus in 1 Kor. I : 18-2: 5, dan krijgen we het volgende
beeld.
Oppositie
6 Toen hij zijn apostolische getuigenis over Jezus doorgaf, hin-
gen sommige Joden aan zijn lippen, maar andere keken hem met ste-
kende blikken aan. Zij verwachtten als Messias een geweldenaar, een
volksheld die voor niets en niemand opzij zou gaan. Zij dachten bij de
Messias vooral aan tekens van kracht. En in de laatste plaats aan zoiets
aanstotelijks als een Koning aan een kruis, het toonbeeld van schande
en onmacht, vgl. 1 Kor. I : 22V.
Gaandeweg groeide het verzet tegen het Woord dat Paulus ver-
kondigde. leder ogenblik werd hij in de rede gevallen door onredelijke
tegenwerpingen, die geen enkele grond vonden in de Schrift. Sommi-
98
v: Korinte en de terugreis naar Antiochiê § 26
gen kwamen er zelfs toe godslasterlijke (lett. blasfemische) taal over
de Here Jezus uit te slaan, vgl. 13: 45. Ze zullen Paulus van dwaalleer
en duivelswerk beschuldigd hebben en Crispus dat hij als hoofd van
de synagoge de leertucht niet handhaafde.
Afscheiding
Het was zonneklaar: een deel van de Joodse kerk te Korinte ver-
wierp Jezus als Zoon van God, Messias-Koning en Redder van de
wereld. Hiermee was een van de twee grenzen bereikt, die Gods Woord
stelt ten aanzien van onze plicht geduldig de gebreken van een kerk te
verdragen: 1) Men zal u in de synagoge geselen en uitbannen, Mat. 23:
34, Joh. 16: 2. 2) Lastering van Jezus Christus en van Gods Woord,
Hand. 18: 6, 19: 9. In dit laatste zag Paulus een schriftuurlijke grond
om zich bier af te scheiden van de synagoge. 7 ) Tenslotte had de
Meester ook bevolen: `Geef het heilige niet aan de honden en gooi jul-
lie parels niet voor de zwijnen', Mat. 7: 6. Wij mogen een gemeente
van God zeker niet zomaar de rug toekeren. Maar waar openlijke
vijandschap tegen Gods Woord en zijn Zoon aan het licht treedt, mó-
gen we zelfs niet langer blijven.
Zo kwam het op zekere dag zover dat Paulus, de brenger van de
Goede Boodschap, alle betrekkingen met deze Joden doorsneed.
Plechtig stond hij op, schudde zijn kleren uit (zoals zij zelf deden wan-
neer zij bij heidenen vandaan kwamen) en met nadruk op ieder woord
sprak hij tot zijn tegenstanders: `Uw bloed kome neer op uw eigen
hoofd: ik heb er geen schuld aan; van nu af aan ga ik (bier in Korinte)
naar de heidenen', zie ook bij 13: 51, 20: 26; vgl. Neh. 5: 13. 8 ) Mis-
schien zouden ze dan jaloers worden en zich alsnog bekeren, vgl. Rom.
Natuurlijk hoorden zij als goede schriftkenners dat Paulus zin-
speelde op Ez. 3: 17-21 en 33: 4,8,9, waar gewezen wordt op de eigen
verantwoordelijkheid van zowel de hoorders als de verkondigers van
Gods Woord. Met beroep daarop betuigde Paulus dat hij onschuldig
was aan hun ondergang. Hij had hun de weg naar de redding gewezen.
Kerk vlak naast synagoge
7 Titius Justus, een van de Godvrezende heidenen die 's zater-
dags bij de Joden kerkten, bezat een ruim huis dat vlak naast de syna-
99

§ 26 Paulus' tweede apostolische reis
goge stond. Hij bood Paulus aan in het vervolg bij hem aan huis te pre-
ken. Dit moet voor de Joden een doom in het oog zijn geweest, maar
voor Paulus een uitkomst. Een bijkomend voordeel was dat heidenen
er allicht gemakkelijker toe kwamen een woonhuis te betreden dan een
Joods kerkgebouw.
Sindsdien vergaderden er te Korinte twee kerken vlak naast el-
kaar. In het aloude synagogegebouw bleven die Joden vergaderen, die
de Christus hadden verworpen. En in het pand er pal naast kwamen die
Joden en Grieken bijeen, die Jezus als Messias hadden aangenomen.
Als Paulus deze afgescheidenen' later brieven schrijft, dan adresseert
hij die aan de gemeente van God te Korinte', I Kor. : I, 2 Kor. I : I.
8 De volgende sabbat werd de kerkscheuring pijnlijk zichtbaar.
Vele Jodengenoten kwamen als gewoonlijk de synagogestraat in, maar
tot woede van de Joden liepen zij het synagogegebouw voorbij om de
samenkomst in het huis van Titius Justus te bezoeken. Paulus had
voortdurend verdriet van Israels ongeloof, maar tot zijn vreugde kwa-
men er hier toch ook geboren Joden tot geloof. Onder hen beyond zich
Crispus, het uitgestoten ex-hoofd van de synagoge, met heel zijn huis.
In zijn plaats werd Sostenes in het synagogebestuur opgenomen, 18:
17. Ook Prisca en Aquila kerkten in de huisgemeente bij Justus.
En telkens opnieuw kwamen er Korintiers die Paulus hadden ge-
hoord tot geloof en lieten zich dopen. Hoofden van een heel huis uiter-
aard met hun kinderen, zie bij 16: 15. Zoals ook uit I Korintiers blijkt,
bestond 'de gemeente Gods te Korinte' in meerderheid uit bekeerde
heidenen. Overigens heeft Paulus zelf maar enkele gelovigen eigen-
handig gedoopt: Crispus, Gajus en het gezin van Stefanas, i Kor. I:
i4vv.
Behalve hen kennen we nog enkele gemeenteleden bij name:
Erastus, de beheerder van de stedelijke financien 9 ) en een zekere
Quartus, Rom. 16: 23. Voorts Tertius, die later als Paulus' secretaris de
brief aan de Romeinen op schrift stelde, Rom. 16: 22; Chloe en haar
huis, Fortunatus en Achakus, i Kor. I : II; 16: 17. Met brandende
harten vol van de eerste liefde luisterden allen naar het evangelic van
de Here Jezus Messias, die ook gekomen was om in het verdorven
Korinte zondaars te redden.
100
v: Korinte en de terugreis naar Antiochie § 26
Bemoedigd
9 Was Paulus na die eerste botsing en kerkscheuring bang dat hij
ook Korinte voortij dig zou moeten verlaten? Dit zou na alle moeiten
die hij in Antiochie, Ikonium, Lystra, Filippi, Tessalonika en Berea had
ondervonden geen wonder zijn. Toen heeft onze Here Jezus Christus
— de handelende hoofdpersoon in Handelingen — hem in een nachte-
lijk visioen krachtig bemoedigd. Paulus herkende Hem daarin meteen,
vgl. 9: 3vv, 22: I7V, 23: 1 1 . De Here gaf hem drie korte bevelen: houd
op met vrezen, zwijg vooral niet, maar ga voort met spreken.
10 Bovendien kreeg hij de belofte dat hem hier geen haar zou
worden gekrenkt: Want Ik sta je bij en niemand zal een vinger naar je
uitsteken om je kwaad te doen, want veel mensen in deze stad beho-
ren Mij toe, vgl. Joh. o: i6. Zo had de Here de moedeloze Elia lang
geleden ook getroost, i Kon. 19: 18.
IT Deze belofte mocht de apostel overvloedig in vervulling zien
gaan. Afgezien van Antiochie in Syrie heeft hij het evangelie nergens
met zoveel zegen verkondigd als in Korinte. Hij bleef anderhalfjaar in
de goddeloze havenstad en onderwees velen het Woord van God over
de Redder van de wereld. Ook in Kenchreeen, een van de voorsteden
van Korinte, ontstond een gemeente. Febe diende haar als diacones,
Rom. 16: i. Jo, in de hele provincie Achaje kwamen mensen tot ge-
loof in de Here Jezus.
5. DE PROCONSUL GALLIO NEEMT PAULUS TEGEN
DE JODEN IN BESCHERMING, HAND. 18: 12-17
Wel hebben de Joden nog gepoogd Paulus het preken onmogelijk te
maken. Zij wensten zich niet voetstoots neer te leggen bij de scheuring
van hun kerk. De nationale en godsdienstige eenheid van alien die de
Joodse godsdienst beleden, diende koste wat het kost gehandhaafd te
worden! Daartoe deinsden zij er ook hier niet voor terug de Romein-
se overheid er toe te bewegen de christelijke gemeente in Achaje on-
wettig te verklaren. Zo trachtten zij de kerkscheuring alsnog ongedaan
te maken.
12 De gelegenheid leek gunstig. Zoals uit inscripties valt of te
leiden, had de keizer in de provincie Achaje, waarvan Korinte de
hoofdstad was, juist weer een nieuwe proconsul benoemd. Het was
Gallio, de oudste broer van Seneca, de bekende stokijnse filosoof en
101

§ 26 Paulus' tweede apostolische reis
leraar van keizer Nero. Deze Gallio stond algemeen bekend als een
zeer innemend man. Seneca had eens van hem geschreven: 'Niemand
van de stervelingen is ook maar aan iemand zo dierbaar als deze aan
allen is.' Later zou keizer Nero beide broers dwingen zelfmoord te
plegen.
Gallio bekleedde zijn ambt nog maar kort toen de Joden zich als
een man tegen Paulus keerden. Waarschijnlijk onder leiding van Soste-
nes, de nieuwe overste van de synagoge, brachten zij de apostel voor
de rechterstoel. Daarmee stond Paulus opnieuw voor een Romeinse
proconsul, alleen onder heel andere omstandigheden dan voor Sergi-
us Paulus, vgl. 13: 7.
De aanklacht
13 Mogelijk bijgestaan door een Joodse advocaat (vgl. 24: I v),
beschuldigden zij Paulus van propaganda voor een bij de wet verbo-
den godsdienst. Deze zware aanklacht grondden zij op de volgende
overwegingen. De Joodse godsdienst is een `religio licita', een bij de
Romeinse wet erkende en beschermde godsdienst. Maar hoewel deze
Paulus ook een Jood is, verkondigt hij een van het Jodendom afwij-
kende godsdienst. Met dit nieuwe geloof komt hij echter in strijd met
onze Wet. (Dat zij daarmee niet de Romeinse wet, zoals in Filippi en
Tessalonika, 16: 21; 17: 7, maar de mozaische wetgeving bedoelden,
blijkt uit Gallio's antwoord, vs. 15.)
Omdat het hier een nieuwe religie betreft, die niet als `religio li-
cita' erkend is, handelt hij ook in strijd met de Romeinse wet. Voor
rechtsbescherming kan hij zich daarop dus niet beroepen. Integendeel,
de man is strafbaar. De `kerkdiensten', die hij in het huis van Titius
Justus belegt, zijn illegaal en dienen daarom verboden te worden. Als
Gallio in deze zaak de Romeinse wet niet zou handhaven, zou deze
`kerk' een gevaar voor de openbare orde blijven, zowel onder het Jood-
se bevolkingsdeel als in heel Korinte.
Heftig gesticulerend stonden de woedende Joden voor de rech-
terstoel. Hoe lang zou dit nog moeten voortduren? Al deze op-
schudding was de schuld van die onruststoker. Overal waar hij met zijn
nieuwe godsdienst kwam, zaaide hij beroering: in Antiochie, in Lystra,
in Filippi, in Tessalonika en nu ook in Korinte.
102
v: Korinte en de terugreis naar Antiochie § 26
De uitspraak
14 Paulus zou zich tegen deze aanklacht ongetwijfeld op de-
zelfde wijze verdedigd hebben als hij later voor de stadhouders Felix
en Festus en voor koning Agrippa zou doen. TegenOver hen betuigde
hij dat het evangelie van Jezus Christus allerminst in strijd was met
de Wet van Mozes, maar er juist de vervalling van was, 24: 14, 25: 8,
26: 22V. Maar Gallio achtte een zelfverdediging van de apostel blijk-
baar buiten de orde, want hij gaf hem er niet eens gelegenheid voor,
vgl. 26: I.
Op hetzelfde moment waarop Paulus zijn mond wilde opendoen,
nam de proconsul het woord. Als door God ingestelde overheid was
hij geroepen de losbandigheid van de mensen te beteugelen en de bur-
gerlijke orde te handhaven. Tegenover hem stonden fanatici die om
godsdienstige redenen de openbare orde dreigden te verstoren en hem
voor hun religieuze karretje trachtten te spannen.
Gallio vond echter meteen de juiste houding: ordeverstoring werd
niet geduld. Deze opstelling was kenmerkend voor het ordelievende
karakter van het Romeinse regime. Daarom was de stadssecretaris van
Efeze vuurbang voor oproer, 19: 40. En keizer Claudius had de Joden
uit Rome verbannen vanwege onlusten rond een zekere Chrestus. An-
derzijds heeft de tribuun Claudius Lysias Paulus later voor een Jood-
se moordaanslag bewaard, 23: 12-35. En Festus weigerde hem aan de
Joden uit te leveren, 25: 1-5. Gallio volgde in Korinte dezelfde ge-
dragslij n.
Als de woedende Joodse heren Paulus hadden beschuldigd van
een misdrijf of een ernstige vorm van crimineel gedrag, dan zou hij
hun aanklacht uiteraard ontvankelijk verklaard hebben. Maar Gallio
doorzag hun ijver' voor de handhaving van de Romeinse wet. Het ging
hun niet om verstoring van de burgerlijke rechtsorde,
15 maar om religieuze geschillen. Daarom verklaarde hij de
Joodse aanklacht onontvankelijk: `Ik weet dat u, Joden, voortdurend
met elkaar aan het twisten bent over de interpretatie van een woord en
namen in uw eigen Wet (vgl. Mat. 23). Zolang de staatsveiligheid daar-
bij geen gevaar loopt, wil ik mij als rechter met die interne godsdien-
stige richtingsgeschillen en haarkloverijen van u niet inlaten. Zoek die
onder elkaar maar uit!'
103
§ 26 Paulus' tweede apostolische reis
Hadden alle overheden nadien Gallio's wijze voorbeeld maar na-
gevolgd! Dan hadden zij in de loop der eeuwen niet zoveel onschuldig
christenbloed vergoten.
Weggejaagd
16 Blijkbaar protesteerden de Joden heftig tegen deze uitspraak
en weigerden zij van voor de rechterstoel weg te gaan. Daarmee pleeg-
den zij openlijk verzet tegen de Romeinse proconsul en dit stelde hen
strafbaar. Deze gaf daarop de parketwachters bevel om het podium (of:
de rechtszaal) te ontruimen en de heren de straat op te jagen.
17 Daar stond een massa yolk, dat wist hoe de vork in de steel
zat, want vele Grieken hadden Paulus gehoord, vs. 8. Misschien was
het ook bekend dat de goede Crispus als hoofd van de synagoge was
afgezet en dat Sostenes zijn plaats had ingenomen. Kortom, het publiek
wist wie hier de feitelijke verdrukkers en onruststokers waren. Toen
het zag dat de agenten de Joodse heren met harde hand wegjoegen,
hielp het hen een handje door Sostenes, het nieuwe hoofd van de
synagoge, te grijpen en hem — nog wel voor de rechterstoel — een flunk
pak slaag te geven.
Gallio had zo'n onrechtmatige aframmeling zeker niet mogen
toelaten, maar ditmaal kneep hij een oogje dicht. Zijn uitspraak strook-
te blijkbaar met het rechtsgevoel van zijn onderdanen. Daarom liet het
hem ditmaal koud dat de Joodse leider werd afgeranseld. Het zou voor
de heren een reden te meer zijn hem voortaan nooit meer met derge-
lijke onbenulligheden lastig te vallen. Als de afgeranselde Sostenes de-
zelfde is als die in 1 Kor. 1: i genoemd wordt, dan is ook deze syna-
gogenleider later tot bekering gekomen.
Het belang van Gallio's uitspraak
Zo vervulde de Here zijn belofte dat niemand in Korinte Paulus
kwaad zou kunnen doen, vs. i o. Ook de gemeente werd geen strobreed
meer in de weg gelegd. De betekenis van Gallio's uitspraak reikte
echter verder dan Korinte. In feite had hij nu ook het christendom als
religio licita, een bij de wet beschermde godsdienst, erkend.
Hiermee schiep hij meteen een belangrijk precedent voor de hele
provincie Achaje, die een groot deel van het Griekse vasteland en de
eilanden omvatte. 1 °) Als Paulus' tegenstanders zich elders met dezelf-
104 105
v: Korinte en de terugreis naar Antiochie § 26
de aanklacht tot provinciale gouverneurs zouden wenden, zouden de-
zen zich zeker richten naar de uitspraak van een voortreffelijk pro-
consul als Gallio. Althans in de jaren vijftig (Paulus was rond 51 in
Korinte). Pas in de jaren zestig zou de houding van de Romeinse over-
heid zich wijzigen. Maar dankzij Gallio's uitspraak kon de verkondi-
ging van het evangelie voorlopig niet gestuit worden met beroep op de
Romeinse wet. 11 ) Anderzijds had Gallio aan de christenen in Korinte
en Achaje goede burgers. `Iedereen moet zich aan de overheid onder-
werpen', had Paulus hun geleerd, vgl. Rom. 13: 1.
Teofilus, de hooggeplaatste Romein aan wie Lucas zijn boek op-
droeg, zal deze geschiedenis met instemming gelezen hebben. Zijn
keus voor Jezus Christus zou hem niet tot een revolutionair stempelen.
6. PAULUS KEERT TERUG NAAR ZIJN THUISBASIS:
ANTIOCHIE IN SYRIE, HAND. 18: 18-22
Naar veler schatting waren nu ongeveer twee jaren verlopen sinds Pau-
lus met Silas uit Antiochie in Syrie was vertrokken.
18 Na de mislukte poging van de Joden om de Romeinse over-
heid tegen Paulus op te zetten, verkondigde hij nog geruime tijd 12 ) in
Korinte het evangelie. Maar toen wilde hij terug naar zijn thuisbasis,
vast ook om daar verslag te doen van wat de Here door hen gedaan had.
Hij nam afscheid van de broeders en begaf zich naar Kenchreeen,
de oostelijke haven van Korinte. Priscilla en Aquila zouden tot Efeze
met hem meereizen. Maar eerst liet hij in Kenchreeen zijn haar knip-
pen vanwege een gelofte. Dit gebeurde ook wanneer iemand zijn na-
zireeergelofte had vervuld, Num. 6: 1-2I.
Nu zagen we al eerder dat de apostelen niet meteen radicaal bra-
ken met alle ceremonien van de Thora, vgl. deel 1, 68. Maar of Pau-
lus 13 ) een nazireeergelofte had afgelegd? Daarmee beloofde een niet-
levitische Israeliet zich immers enige tijd op bijzondere wijze aan de
Here te wij den. Maar dit deed Paulus toch al volop? Hij kon evengoed
beloofd hebben zijn haar te laten groeien totdat God hem ongedeerd
uit Korinte zou laten vertrekken. 14 )
19 Na de Egeische Zee overgestoken te zijn, deden ze Efeze aan,
een grote havenstad aan de kust van Klein-Azie. Aquila en Priscilla
bleven bier achter. Ze hebben er geruime tijd gewoond en zijn voor de
gelovigen van Efeze tot grote steun en zegen geweest. Later zijn ze

§ 26 Paulus' tweede apostolische reis
weer naar hun oorspronkelijke woonplaats Rome teruggekeerd, 18: 2,
Rom. 16: 3.
Paulus had na zijn tocht door het Frygisch-Galatische land at
graag naar Efeze willen gaan, maar de Heilige Geest had hen naar
Troas in het noordwesten gedrongen en zo naar Macedonia geleid, 16:
6-9. En hoewel hij thans op doorreis was, greep hij toch de gelegen-
heid aan om in de synagoge van Efeze van Messias Jezus te getuigen.
Al hadden veel Joden in Korinte wel niets van de Here Jezus willen
weten en had hij &dr gezegd: 'Nu ga ik naar de heidenen!' — daarom
meed hij voortaan nog niet alle synagogen. De Joodse broeders te Efe-
ze hoefden niet te lijden onder de kerkscheuring te Korinte.
20 Tot zijn vreugde vond zijn prediking bier een welwillend ge-
hoor. Zij verzochten hem zelfs wat Langer in Efeze te blijven. Natuur-
lijk om meer over Messias Jezus te horen. Op dit verzoek ging hij niet
in. Volgens de handschriften waarop de Statenvertaling steunt, zei hij:
`Ik moet voorzeker het toekomende feest te Jeruzalem houden.' Dit
biedt een goede verklaring voor zijn haast.
21 Hij nam afscheid met de belofte dat hij terug zou komen, maar
zei er wel bij: als God het wil'. Hij had op de heenreis geleerd dat niet
hij, maar de Heilige Geest het reisplan bepaalde. Daarna ging hij aan
boord van een schip en voer hij van Efeze weg. (Ongeveer een jaar la-
ter zou Paulus inderdaad in Efeze terugkomen en er zelfs twee jaar en
drie maanden blijven. Aquila en Priscilla waren er toen nog, 18: 26.)
22 Het schip meerde in Caesarea, 400 km zuidelijker dan Se-
leucie, de haven van Antiochie in Syrie, vanwaar hij vertrokken was.
Dit pleit ervoor dat Paulus inderdaad eerst het nu nog slechts loo km
zuidelijker gelegen Jeruzalem wilde bezoeken. Temeer daar Lucas let-
terlijk schrijft: ...hij ging op' — een vaste uitdrukking voor een (pel-
grims)reis naar het hoger geleden Jeruzalem, vgl. o.a. Ps. 122: 4, Luc.
18: 3i, Joh. II: 55. 15 )
Daar groette hij de gemeente en zal hij besprekingen gevoerd
hebben met sommige apostelen en met Jakobus en de oudsten. Wat had
hij hun veel te vertellen over de voortgang van het apostolische getui-
genis!, vgl. 1: 8. Wilde hij met dit bezoek ook de eenheid van het ge-
loof bevestigen tussen de gemeenten uit de heidenen en de `moeder-
gemeente' te Jeruzalem? Het is opmerkelijk dat hij straks op zijn derde
reis in Macedonia en Korinte een grote collecte organiseert voor de
106
v: Korinte en de terugreis naar Antiochie § 26
arme christenen van Jeruzalem, 24: 17, 1 Kor. 16: 1, 2 Kor. 8v. Had
hij er tij dens dit bezoek armoe opgemerkt?
Daarna 'ging hij af' naar Antiochie, de lager gelegen wereldstad
aan de Orontes, vgl. dl. I, 26ov. Een (voet?)reis van zo'n 500 km. Daar-
mee was Paulus' tweede apostolische reis volbracht. Hij was ongeveer
twee jaar onderweg geweest.
In Antiochie zullen evenals na Paulus' eerste reis gemeen-
tevergaderingen zijn belegd waarin hij verslag deed van wat God door
zijn dienst verricht had, vgl. 14: 27. Tot hun grote vreugde zullen de
gelovigen van hem vernomen hebben dat de anti-judaistische rond-
zendbrief (15: 23-29) in de Syrische en Cilicische gemeenten goed
was ontvangen. En dat de Heilige Geest hem zelfs naar Griekenland
had gedrongen, waar hij christelijke gemeenten had mogen stichten in
Filippi, Tessalonika, Berea, Athene, ja zelfs in de beruchte metropool
Korinte.
NOTEN
1) Wij ontleenden onze gegevens vooral aan A. Sizoo, Uit de wereld van het
Nieuwe Testament, Kampen 1948, 148-153. Idem, De antieke wereld en het
Nieuwe Testament, Kampen 1948, 34-36. A. van Deursen, Christelijke En-
cyclopedia ii , Kampen 1957, 3o I v. Nicos Papahatzis, Das antike Korinth, Die
Museen von Korinth, Isthmia and Sikyon, Athen 2000 (ISBN 960-213-216-
7). Deze gids bevat ook reconstructietekeningen.
2) De Romeinse geschiedschrijver Suetonius schreef in zijn biografie van kei-
zer Claudius: `Hij (Claudius) verdreef de Joden uit Rome, omdat zij op aan-
stichten van Chrestus voortdurend onlusten veroorzaakten.' Werd dit tumult
veroorzaakt door twisten tussen Christusbelijdende en Christusverwerpende
Joden, zoals in Tessalonika en straks ook in Korinte?, Hand. 17: 1-9, 18: 12-
17. Of was deze Chrestos niet de Christus, maar een verder onbekende, re-
calcitrante Jood? Dit laatste lijkt waarschijnlijker omdat Chrestos een veel
voorkomende naam was en Hand. 28: 21v moeilijk met omvangrijke orde-
verstoringen te Rome vanwege de Here Jezus valt te rijmen. Vgl. F. W. Gros-
heide, comm. a.l.. Volgens J. P. van Bruggen is het overwegen waard dat Clau-
dius de Joden in Rome strafte als represailles voor de onlusten die een zekere
Chrestos onder de Joden in Judea veroorzaakte, De oorsprong van de kerk te
Rome, Groningen 1967, 24v, vgl. 14-34.
3) A. Sizoo, De Antieke Wereld, 109v.
4) E W Grosheide leidt hieruit af dat zij vermoedelijk nog niet christen wa-
ren. Als Paulus met Joden-Christenen in aanraking komt, vinden we mathê-
107
§ 26 Paulus' tweede apostolische rein
tês of adelphos, De eerste brief aan de kerk te Korinthe, Commentaar op het
Nieuwe Testament, Kampen 1957, 12. Vgl. J. P. van Bruggen, a.w., 26v.
5) Over Aquila en Priscilla, vgl. A. Janse, De Kerk, Schiedam 1953, 215-219.
H. Amelink, Paulus, Kampen 1994, 78vv.
6) Zie over Crispus: A. Janse, a.w., 219-222.
7) Zie mijn Twist des HEEREN met Zijn wijngaard, Barendrecht 1969, 39-44.
8) 'Wieder sehen wir Paulus nicht sich bestiirzt fragen, inwiefern er durch
seine Fehler an solchem Miszerfolg schuld sei und welche besseren Metho-
den man anwenden miisse, urn die Juden doch noch zu gewinnen. Er macht
vielmehr die Ablehnenden selber fiir ihre Entscheidung verantwortlich.' (...)
Wer sich nicht Jesus als dem wahren Messias Israels von Herzen unterwirft,
musz ihn als falschen Messias, als Gotteslaster, als Verfluchten verwerfen.
(...) Die Hochschatzung Jesu bei vielen heutigen Juden ist darum zwar erfreu-
lich, aber auch zugleich fur Juden und Christen bedenklich. Nachdem man
Jesus Thron und Krone genommen, fiihrt man mit ihm unverbindliche reli-
giiise Gesprdche', Werner de Boor, comm. a.l.
9) Men heeft in Korinte bij het theater op een stuk marmer een opschrift ont-
dekt, dat vermeldt dat Erastus uit eigen portemonnee een vloer liet aanbren-
gen. Wan zijn eigen geld', staat erbij — voor een wethouder van financien,
vooral in Korinte, verstandig om erbij te zetten, C. van der Waal, Gij kust-
landen, Goes 1976, 177.
10) J. van Eck, Paulus en de koningen, Franeker 1989, 1o8, n. 11.
11) R.N. Longenecker, comm. a.l.
12) Het valt moeilijk uit te maken of deze `verscheidene dagen' in of na de
`anderhalf jaar' van vs. i i vallen. Vgl. de Excurs Chronologie van Hande-
lingen, Studiebijbel 6, 855.
13) De Griekse tekst laat in het midden of het Aquila of Paulus was die zijn
haar wegens een gelofte liet afscheren. 'Het is ook niet van veel belang', Cal-
vijn a.l. Wij volgden de voorkeur van de meeste commentatoren. R. C. H.
Lenski kiest op grammaticale gronden voor Aquila.
14) ,
Ein Nasiraat, wie es das Gesetz beschrieb, kann man das nicht heiszen;
denn dazu gehorte, dasz das Haar im Tempel zugleich mit der Darbrengung
von Opfern geschnitten wurde', A. Schlatter, Erlauterungen zum Neuen Testa-
ment, Stuttgart 1922, a.l.
15 ) J. van Bruggen, stelt dat dit het bezoek aan Jeruzalem was waarover Pau-
lus in Gal. 2: I-10 spreekt, Na veertien jaren: de datering van het in Galaten
2 genoemde Overleg te Jeruzalem, Kampen 1973, 4o-43, I 14-I 7; 223-228,
vgl. F. Bruce, a.w. 400.
108
§ 27
HANDELINGEN 18: 23-20: 1
PAULUS' DERDE APOSTOLISCHE REIS
I: EFEZE
Opnieuw neemt Lucas ons mee naar een antieke wereldstad: Efeze, de
grootste havenplaats van Klein-Azie aan de Egeische zee. Tevens de
hoofdstad van de provincie Asia en de residentie van de Romeinse
stadhouder, onder wie het een grote mate van zelfbestuur bezat. Het
was na Alexandrie en Antiochie de meest volkrijke stad van het
Oosten. Er woonden in Paulus' tijd zo'n 300.000 mensen.')
Omdat de omgeving zoveel monden niet kon voeden, moest
graan worden geimporteerd uit Egypte, de grootste korenschuur van
de oude wereld. Efeze had prachtige verbindingswegen met Sardes en
Smyrna en via een oude karavaanweg zelfs met de landen rond de
Eufraat. Zo konden allerlei producten uit het Midden-Oosten over land
naar Efeze worden vervoerd en vandaar over zee naar alle delen van
de toenmalige wereld.
Het moet ook een schitterende stad zijn geweest. Op de markt
stond een prachtige triomfpoort. Men heeft er een winkelpromenade
opgegraven die i i meter breed was, geplaveid met marmer en — een
unicum voor die tijd — 's avonds en 's nachts verlicht was. Het had een
grote waterleiding, een luxueuze voorziening in die tijd en de op een
na grootste bibliotheek ter wereld. Er is een stadion of renbaan opge-
graven van 23o x 3o m, waarin wedlopen, vuist- en zwaardgevechten
gehouden werden. Het is opvallend dat Paulus met name in de brieven
die hij in en aan Efeze schreef zoveel sport- en militaire termen ge-
bruikt, vgl. i Kor. 9: 24vv, Ef. 6: 10-17.
Ook bezat de stad een prachtig openluchttheater dat als een
reusachtige schelp tegen de helling van een berg was gebouwd. Het kon
liefst 24.500 toeschouwers bevatten. De 140 m brede halve cirkel van
de oplopende rijen zitplaatsen bood over het toneel been een prachtig
uitzicht op de zee.
109

§ 27 Paulus' derde apostolische reis
Beschermster van de beroemde Artemistempel
Maar wereldberoemd was Efeze vooral door de tempel van de
godin Artemis (= Diana), een van de zeven wereldwonderen. Het
grondvlak van dit gebouw mat 13o x 67 m en was daarmee anderhalf
maal zo groot als de Dom van Keulen. De 127 marmeren zuilen wa-
ren 16 m hoog en hadden onderaan een doorsnede van ruim 2 m. Ze
stonden ongeveer 7,5 m van elkaar af. Het interieur was met de mooiste
kunstwerken versierd. Uiteraard stond het beeld van Artemis centraal.
Als Moeder Aarde en godin van de vruchtbaarheid werd ze uit-
gebeeld als een vrouw met vele borsten, te vergelijken met de Kanaa-
nitische Astarte. Duizenden vrouwen hadden als `heilige' tempel-
prostituee haar lichaam aan de godin gewijd. De feesten te harer ere
leken sprekend op die van Astarte. Evenals in het hele oude Oosten gin-
gen dan godsdienst en bandeloze seks hand in hand.
In de tempel was een florerende geldbank gevestigd, die onder of-
ficiele controle stond van de stadsgriffier, 19: 35. De opperpriester van
de godin was tevens directeur van de bank. Deze beheerde de gelden
die door haar aanbidders aan de godin geschonken werden. Maar ook
hadden verscheidene koningen, steden en particulieren hier hun de-
posito's. De grote bedragen aan hoerenloon die de tempelprostituees
ontvingen, werden aan de tempelbank vermaakt.
Vruchtbare, maar zware jaren voor Paulus
In dit internationale verkeersknooppunt, waar hij naast een tal-
rijke bevolking ook buitenlandse zakenlui, doorreizende ambtenaren,
militairen en toeristen kon ontmoeten, heeft de apostel bijna drie jaar
het evangelic verkondigd en een gemeente mogen stichten. Van hier-
uit werd het grote nieuws over de Here Jezus in de hele provincie Asia
bekend, 19: Jo.
Wanneer hij later zijn brief aan de `Efeziers' schrijft, mogelijk
een rondzendbrief aan meerdere Klein-Aziatische gemeenten 2 ), her-
innert hij hen daarin aan hun heidense verleden: `Besef dus goed (...)
dat u indertijd van Christus gescheiden was, uitgesloten van Israels
burgerschap en vreemd aan de verbondsbeloften, zonder hoop en
zonder God in de wereld. Nu echter bent u die eertijds veraf was, in
Christus Jezus dichtbij gekomen door het bloed van Christus', Ef. 2:
11-13.
110
1: Efeze § 27
Deze rijke oogst heeft de apostel echter ten koste van veel moei-
te binnengehaald. In zijn beide brieven aan de Korintiers doet hij daar
een boekje over open. Hier in Efeze heeft hij om zo te zeggen met wil-
de beesten gevochten', 1 Kor. 15: 32. Ja, hij kreeg het daar in Asia zo
zwaar te verduren dat hij soms wanhoopte aan zijn leven, 2 Kor. 1 : 8,
4: 9v. Van alle kanten werd hij er belaagd. Bij dit alles kreeg hij hier
ook nog te horen dat er in de gemeente te Korinte partijstrijd was
uitgebroken en dwaalleer de kop opstak, i Kor. : 1 i v, 16: 17. In re-
actie daarop schreef hij toen vanuit Efeze minstens vier brieven aan de
Korintiers, waarvan wij er nog twee bezitten. Kortom, de jaren in Efe-
ze waren vol `moeilijkheden, nood, ellende, slagen, gevangenschap,
oproer, zwaar werk, slaapgebrek en te weinig eten', it Kor. 6: 4vv.
Hieruit blijkt wie ook in Efeze de handelende hoofdpersoon was.
We lezen in Handelingen 19 wel veel over Paulus, maar als zwakke
knecht van de machtige Here Jezus. Niet Paulus, maar Gods Zoon
heeft door zijn Geest en Woord ook in deze heidense wereldstad de
macht van de satan geknakt.
1. DOOR GALATIE EN FRYGIE NAAR EFEZE,
HAND. 18: 23
Paulus' derde apostolische reis begon evenals de tweede: met een be-
zoek aan de gemeenten die hij op zijn eerste reis had gesticht in Fry-
gie en Galatie, 15: 36. Het zou de laatste reis worden en hij zou vijf
jaar duren.
23 Hoe lang Paulus in Antiochie is geweest, valt uit Lucas' vage
aanduiding (`enige tijd') niet op te maken. Maar het zal wel minstens
enkele weken of zelfs (winter?)maanden zijn geweest. Toen besloot hij
opnieuw op reis te gaan. Ging hij alleen? Hij had de Joodse broeders
in Efeze beloofd Deo volente bij hen terug te zullen komen, 18: 21.
Maar hij besloot van Antiochie niet via de snelste en minst ver-
moeiende route overzee naar Efeze te reizen, maar via de afmattende,
2500 km lange tocht over land. Dan kwam hij langs de gemeenten in
het Galatische en Frygische land, dat met Lykaonie en Pisidie deel uit-
maakte van de Romeinse provincie Galatia.
Hier lagen de steden Antiochie, Ikonium, Lystra en Derbe, waar
hij op zijn eerste reis gemeenten had gesticht. Uit drie van deze steden
was hij gewelddadig verdreven, 13: 5ovv., 14: 4-7. In Lystra was hij
111

§ 27 Paulus' derde apostolische reis
zelfs gestenigd en voor dood opgenomen, 14: 19v. Op zijn tweede reis
had hij deze gemeenten opnieuw bezocht, 15: 36.
Er valt veel voor te zeggen dat hij nog tij dens die reis tot zijn ont-
steltenis vernam dat de gelovigen in Galatia na zijn vertrek door juda-
istische predikers waren `betoverd' door het optelsom-evangelie:
Christus + Wet, Gal. 3: 1, vgl. p. 7. Daarmee hadden deze dwaalleraars
de bekeerde heidenen een nieuw godsdienstig slavenjuk opgelegd en
Paulus' apostolische gezag ontkend. Vermoedelijk schreefhij toen nog
tijdens zijn tweede reis (vanuit Korinte?) zijn brief `aan de Galaten',
waarin hij zijn evangelie en Goddelijke roeping hartstochtelijk ver-
dedigt. 3 )
U begrijpt dat hij deze aangevochten gelovigen op deze derde
reis graag nogmaals wilde versterken, zowel tegen vervolging van bui-
tenaf als tegen bestrij ding van binnenuit. Zodat ze vast zouden staan
in het evangelie van alleen-maar-geloven, zonder enige bijvoor-
waarden. Daarvoor had hij die vermoeiende tocht over land naar Efe-
ze graag over. Wat zullen zij hun geestelijke vader blij hebben verwel-
komd. Hij van zijn kant beschouwde hen als zijn `kinderen', Gal. 4:
18. Zou hij in Lystra Eunike en Lois, de moeder en grootmoeder van
Timoteiis, nog ontmoet hebben?, 16: 1, 2 Tim. 5.
2. APOLLOS TE EFEZE BIJGESCHOOLD DOOR
AQUILA EN PRISCILLA, HAND. 18: 24-28
Voordat hij verder vertelt over Paulus, vermeldt Lucas eerst hoe de
Here een tot dusver onbekende, retorisch en exegetisch goed ge-
schoolde Jood tot de verkondiging van het evangelic riep: Apollos, een
man van formaat, die door zijn gaven van hoofd en hart voor veel ge-
lovigen een grote steun zou worden. Ook voor Paulus, die in hem een
bekwame medewerker en vriend zou ontvangen.
Academicus en leerling van Johannes de Doper
24 Terwijl de apostel nog in Galatia en Frygie werkte, was Apol-
los in Efeze aangekomen. Hij was een Hellenistische Jood en afkom-
stig uit Alexandria, de tweede stad van het Romeinse rijk. In heel Egyp-
te woonden destijds een miljoen Joden, van wie de meesten in
Alexandria (twee van de vijf stadswijken waren Joods). Daardoor was
het de grootste Joodse kolonie in de diaspora.
112
r. Efeze § 27
In de apostolische tijd had Alexandria als wetenschappelijk en
cultureel centrum Athene overvleugeld. De wereldberoemde `univer-
siteitsbibliotheek' telde liefst 900.000 boekrollen. Behalve de Griek-
se wetenschap bloeide bier ook de Joodse geleerdheid en schriftstudie.
Ten behoeve van de honderdduizenden Joden die Been Hebreeuws ken-
den, was bier in ca. 200 v. Chr. de Septuaginta, de Griekse vertaling
van het Oude Testament, tot stand gekomen. 4 ) Later zouden ook be-
roemde kerkleraars als Origenes en Athanasius in Alexandria on-
derwij s geven.
Lucas typeert Apollos met een woord dat zowel geleerd als wel-
sprekend kan betekenen. Hij was zowel een uitzonderlijk begaafd
schriftgeleerde als een brilj ant spreker. Waarschijnlijk had ook hij aan
de beroemde universiteit van zijn geboortestad gestudeerd. Afgaande
op de toenmalige onderwijsmethoden moet hij grote delen van de Bij-
bel uit het hoofd hebben gekend. 5 )
25 Maar meer dan afgestudeerd theoloog van de universiteit van
Alexandria was Apollos leerling van Johannes de Doper! Onderwezen
door enigen van diens volgelingen, geloofde hij dat Jezus de Messias
was. Zijn kennis reikte echter niet verder dan wat Johannes had ver-
kondigd: het koninkrijk der hemelen is ophanden! Jezus zou op Israels
dorsvloer voor eeuwig het kaf van het koren scheiden, de boetvaardi-
gen dopen met de Heilige Geest en de onboetvaardigen met vuur. Ver-
der wist Apollos dat Jezus Messiaanse profetieen had vervuld doordat
Hij veel mensen van ziekten, blindheid en boze geesten genas, vgl. Jes.
29: i8, 35: 5v, Luc. 7: 18-22. Ook kende hij de doop van bekering tot
vergeving van zonden, die Johannes als redmiddel van de komende
toorn had verkondigd. Mogelijk had hij zich als goede leerling van de
Doper daartoe zelf ook schuldbewust vernederd.
Maar het inzicht dat Johannes nog miste, bezat Apollos evenmin:
de betekenis van de hogepriesterlijke offerande van de Messias aan het
kruis, zijn opstanding, zijn hemelvaart, de uitstorting van de Heilige
Geest, de neergehaalde scheidsmuur van de mozaische Wet tussen Is-
rael en de volken en Jezus' bevel die nu alle te onderwijzen en te dopen
in zijn naam. 6 )
Wat hij echter wel van Johannes over de Messias had gehoord, dat
gafApollos door. Vurig van geest (of: in de Geest) sprak en gafhij atom
onderricht in wat hij van de Here wist. Op zichzelf klopte dit nauw-
113

§ 27 Paulus' derde apostolische reis
keurig. Hij kwam alleen niet verder dan de doop van Johannes en bleef
zo op de drempel naar de nieuwe bedeling steken, Luc. 7: 28.
Bijgeschoold door een tentenmaker en diens vrouw
26 Toen hij in Efeze de synagoge bezocht, begon hij ook daar
vrijmoedig te verkondigen dat Jezus de Messias was. Aquila en Pris-
cilla, die dit vast tot hun blijdschap hoorden, bemerkten al spoedig dat
zijn prediking onvolledig was. Zij waren echter zo verstandig hem hier-
om niet openlijk aan te vallen of achter zijn rug te veroordelen. Fijn-
gevoelig namen zij hem apart en nodigden hem uit bij hen thuis door
te spreken over Messias Jezus. Als Paulus nog in de stad was geweest,
hadden zij zich niet als leraar van een leraar aangeboden. Nu zagen zij
zich als eenvoudige gelovigen geroepen de hoogontwikkelde schriftge-
leerde bij te scholen.
Maar met al zijn geleerdheid was Apollos nederig van hart. Hij
nam hun voorstel aan. Verheffend toneel moet dat geweest zijn! Daar
kreeg in onze termen uitgedrukt een gepromoveerd theoloog catechi-
satie van een tentenmaker en diens vrouw. Omdat Priscilla vaker voor
Aquila genoemd wordt (vgl. Rom. 16: 3, 2 Tim. 4: 19), vermoedt men
dat zij begaafder en beter onderlegd was dan hij. Al zal zij hem zeker
als haar hoofd geeerd hebben, zoals Paulus ook haar had geleerd,
Ef. 5: 22.
In de kerkdiensten te Korinte moest ze als vrouw zwijgen, i Kor.
14: 34. Maar bij hen thuis vertelden zij en haar man de academisch ge-
vormde Apollos alles wat zij van Paulus over Jezus hadden geleerd.
Tenslotte had de apostel in Korinte achttien maanden bij hen inge-
woond. Wat een vragen zal Apollos hun gesteld hebben en wat werd
zijn inzicht in Wet en Profeten nu geweldig verdiept! Van dit eenvou-
dige echtpaar leerde hij in korte tijd meer dan hij ooit van zijn hoog-
leraren in Alexandria had opgestoken. En hij schaamde zich niet voor
zijn ongeschoolde leraar en lerares! Wetenschap en nederigheid gin-
gen bij hem hand in hand. 7 ) En bij hen bescheidenheid en vrijmoedig-
heid.
Misschien was dit wel de belangrijkste dienst die dit echtpaar de
zaak van Jezus Christus bewezen heeft. Want nu Apollos het volle
evangelic kende, kon hij voor Paulus een waardevolle medewerker
worden. Gezegend de herder en leraar die in onze tijd zo'n moeder in
114
1: Efeze § 27
Christus' ontmoet en dan niet te trots is om van haar te leren! Luther
vermoedt dat Apollos de onbekende schrijver van de brief aan de He-
breeen is.
Krachtig apologeet
27 Mogelijk dankzij Paulus' korte verblijf in Efeze en door ge-
sprekken met Prisca en Aquila waren er in de Joodse gemeente van
Efeze al meerderen tot geloof in Messias Jezus gekomen, vgl. vs. 19.
Het echtpaar zal vast over Paulus' werk in Korinte hebben verteld. Zij
hadden er tenslotte ruim anderhalfjaar gewoond en de hele kerkstrijd
en scheuring meegemaakt.
Toen Apollos naar Achaje (Zuid-Griekenland) wilde oversteken,
moedigden de gelovigen hem daartoe hartelijk aan. Zij zagen in dat
deze begaafde broeder er zegenrijk werk zou kunnen doen. Zij gaven
hem een `attestatie' mee voor de discipelen in Achaje, waarin zij hem
aanbevalen als een Messiasgelovige schriftgeleerde en een betrouw-
bare evangelieverkondiger En inderdaad was hij na zijn aankomst tot
grote steun voor de gelovigen. Met name door de genade van zijn
leraarstalent. 8 )
28 Het was door de uitspraak van Gallio (vs. 12-17) voor de Jo-
den weliswaar onmogelijk geworden gewelddadig op te treden tegen
de Messiasgelovigen. Maar mondeling werd de kerkstrijd blijkbaar
nog voortgezet. Daarin betoonde Apollos zich een krachtig apologeet,
want debatteren kon hij! Keer op keer wist hij Joodse tegensprekers de
mond te snoeren. Daarin leek hij op Stefanus, 6: 8-1o. Want met ij-
zersterk schriftbewijs en grote welsprekendheid bewees hij in het
openbaar dat Jezus de Messias was. Zo zette hij het werk van Paulus
voort (vgl. vs. 5) en hielp hij weifelaars om vrijmoedig toe te treden
tot de christelijke gemeente, die vlak naast de synagoge samenkwam
in het huis van Titius Justus, vs. 7.
'Ik ben van Apollos!'
Hij maakte in Korinte zelfs zo'n grote opgang als prediker dat hij
het voorwerp werd van persoonsverheerlijking. Paulus was geen gro-
te redenaar Kor. 2: 1,13, 2 Kor. o: 10, it: 6), Apollos daarentegen
was een briljant spreker. Als echte Grieken waren de Korintiers zeer
gevoelig voor welsprekendheid. Zo werd hij — vermoedelijk tegen wil
115
§ 27 Paulus' derde apostolische reis
en dank — het idool van een bepaalde groep gelovigen, die als leus voer-
den: `Ik ben van Apollos! Kor. : 12, 3: 4.
Hoewel Paulus deze groepsvorming veroordeelde, bleef hij Apol-
los als een betrouwbare medewerker erkennen: `Ik heb geplant, Apol-
los heeft begoten', i Kor. 3: 6. Paulus waardeerde hem zeer, want la-
ter verzocht hij hem dringend nogmaals een werkbezoek aan Korinte
te brengen, i Kor. 16: 12. Oprecht dankbaar voor de grote gaven die
Apollos wel en hij niet bezat, betrok hij hem zonder enige rivaliteit bij
het werk en bewaarde hij zorgvuldig de onderlinge eenheid. Laten de
christelijke gemeenten met de uiteenlopende gaven van haar voor-
gangers op dezelfde wijze omgaan als Paulus. Dan vermijden zij de
groepsvorming en persoonsverheerlijking die de gemeente van Korinte
zo beschadigde.
3. PAULUS VERKONDIGT DISCIPELEN VAN
JOHANNES DE DOPER DE VOLLE WAARHEID,
HAND. 19: 1-7
Apollos was niet de enige leerling van Johannes de Doper die twintig
jaar na diens dood nog achter de heilsfeiten aanliep. Zo moeten er
destijds meer zijn geweest. In Efeze (Klein-Azie) was er zelfs een snort
Johannes-gemeente en wie weet waar nog meer. De invloed van Jo-
hannes' prediking heeft veel verder gereikt dan vaak wordt gedacht.
Deze leerlingen wisten wel iets van Jezus' optreden — Johannes
de Doper had Hem als zijn meerdere erkend, Joh. I : 29-34; 3: 22-36
— maar het volledige inzicht in Christus' komst bezaten ze nog niet. En
wat je niet weet, dat kun je nu eenmaal niet geloven. Om allerlei rede-
nen hadden zij zich nog niet aangesloten bij de christelijke gemeen-
ten. Aan dit isolement en overgangsstadium diende echter wel een eind
te komen.
Paulus verlost hen uit hun achterstand
I Inmiddels was Paulus uit Galatie en Frygie vertrokken en
door het binnenland van Klein-Azie naar Efeze gereisd om daar zijn
belofte van 18: 21 gestand te doen. Apollos trof hij er niet meer aan,
want die was reeds naar Korinte vertrokken, vs. 27. Wel ontmoette hij
er enige discipelen die nog geheel apart en zonder band met de christe-
lijke gemeente leefden.
116
r
I: Efeze
§ 27
2 Aanvankelijk meende Paulus dat het volgelingen van de Here
Jezus waren. Maar bij nader inzien miste hij bij hen kenmerken van
nieuwtestamentisch leven door de Geest. Mogelijk bemerkte hij dit aan
hun onvolmaakte kennis van het heil en aan hun zwijgen over de Here
Jezus. Zij waren kennelijk onvolledig ingelicht en heilshistorisch niet
bij de tijd. Hoewel Johannes de Messias en zijn Geestesdoop had aan-
gekondigd, hadden zij nog niet eens gehoord dat in Jezus de Messias
reeds gekomen was en dat Hij inmiddels de Heilige Geest overvloedig
had uitgestort.
3 Daarop vroeg Paulus in wiens naam ze dan gedoopt waren.
Want de doop van volwassenen onderstelt geloof en geloof is een
vrucht van de Heilige Geest. Zijn inwoning is onder het Nieuwe Testa-
ment de grote Gave en het kenmerk van een gelovig hart, Rom. 8: 9,
Kor. 12: 3, 2 Kor. 4: 13, I Tes. I: 5v, Heb. 6: 4, I Joh. 3: 24, 4: 13.
En door een hart dat vol is van de Geest, wordt de Christus verheer-
lijkt. Daarop vertelden ze dat ze in de doop van Johannes gedoopt wa-
ren. Verder dan dit voorstadium van het christelijke geloof waren ze
nog niet gekomen. Zij leefden voor eigen besef nog onder het Oude
Testament, dat culmineerde in Johannes de Doper. Dat de Here Jezus
inmiddels het Nieuwe Testament had ingeluid, wisten zij nog niet. Ver-
geet niet dat het nieuws er toentertijd veel langer over deed om overal
bekend te raken dan tegenwoordig. De gelovigen rond Aquila en Pris-
cilla hadden ze blijkbaar ook nog niet ontmoet, wat in een stad van
300.000 mensen geen wonder was. In zulke steden kennen christenen
elkaar ook thans nog niet allemaal.
4 Toen heeft Paulus hen geholpen hun achterstand in te lopen.
Daartoe sprak hij niet allereerst over de Heilige Geest, maar over
Jezus! En wel aan de hand van diens voorloper. Want deze discipelen
van de Doper misten blijkbaar ook het juiste zicht op de taak van hun
meester. Deze moest het yolk voorbereiden op de komst van Jezus, die
vlak achter hem aankwam en het kaf van het koren zou scheiden. Met
het oog op dit Messiaanse gericht riep Johannes iedereen op zich te be-
keren en in Jezus te geloven. Wie zich verootmoedigde en zijn zonden
beleed, kon zich door Johannes laten dopen als teken van boet-
vaardigheid. En zo ontving men vergeving van zonden en vrijwaring
voor het komende gericht, vgl. Luc. 3: 1-18. Dit hadden deze mannen
gedaan.
117

§ 27 Paulus' derde apostolische rein
5 Toen zij Paulus' vervolgonderwijs hoorden, ging er een wereld
voor hen open. Zij kwamen tot geloof in de Here Jezus en werden in
zijn naam gedoopt. Dit is de enige keer dat het Nieuwe Testament rept
van een herdoop. Alleen kan men hierop geen recht en plicht tot mas-
sale wederdoop gronden, omdat het hier een uniek, heilshistorisch be-
paald geval betreft.
Met de doop van Johannes waren deze leerlingen op de drempel
van de heilstijd blijven staan. Want dit was in zekere zin nog een oud-
testamentische doop, die bediend was door de laatste en grootste pro-
feet van het Oude Testament. Maar door de komst van Christus was
deze doop verouderd en achterhaald. Nu Jezus het Nieuwe Testament
had ingeluid, behoorde de doop bediend te worden in zijn naam. En
deze christelijke doop betekent en verzegelt al het heil dat Christus
Jezus verworven heeft. Toen de twaalf mannen Hem gelovig hadden
aangenomen, mochten ze ook in de naam van de Here Jezus gedoopt
worden, als bevestiging van het nieuwtestamentische evangelie.
Hieruit blijkt dat wij de doop van Johannes en de christelijke doop
niet zo direct in een lijn moeten zien dat we ze haast vereenzelvigen.
De christelijke doop is de vervulling van de doop van Johannes, zoals
het huwelijk de vervulling is van de verloving. Daarom heeft de
christelijke doop een meerwaarde. Hij maakt wel de doop van Johan-
nes overbodig, maar omgekeerd de doop van Johannes niet de christe-
lijke doop.
Dat de christelijke doop van Apollos (i 8: 25) niet vermeld wordt,
is nog geen bewijs dat hij hem niet ontvangen heeft. Ook op de laatste
Pinksterdag kan er onder de drieduizend Joden die de christelijke doop
ontvingen (2: 41), menigeen zijn geweest, die voordien reeds door Jo-
hannes gedoopt was. 9 )
Tot hiertoe hadden de twaalf mannen een op zichzelf staande
groepering gevormd tussen jodendom en christendom in. Maar door
de christelijke doop waren zij thans uit hun isolement bevrijd en ver-
bonden met de christelijke wereldkerk. Hiermee riep Lucas alle
destijds nog overgebleven leerlingen van Johannes op zich eveneens
door de christelijke doop met de gemeenten van Christus te ver-
enigen.
118 119
1: Efeze § 27
Mini-Pinksteren
6 De inlijving van deze semi-christelijke groep in de christelijke
kerk werd daarna op bijzondere wijze bekrachtigd. Want toen Paulus
hun incorporatie met apostolische volmacht door handoplegging be-
vestigde, kwam de Heilige Geest over hen. Even herhaalden zich toen
in Efeze op kleinere schaal dezelfde tekenen als bij de uitstorting van
de Heilige Geest te Jeruzalem. De mannen spraken namelijk enige tijd
(imperfectum) in (vreemde) talen en profeteerden, God verheerlijkend,
vgl. 2: I I, 1o: 46. Dit gebeurde niet meteen met en door hun doop,
maar na Paulus' apostolische handoplegging.
7 Bij elkaar bestond deze groep leerlingen van Johannes de Do-
per uit een man of twaalf. Dit is de laatste maal dat er in het Nieuwe
Testament sprake is van hun leermeester.
Niet veralgemenen
Het Nieuwe Testament leidt uit deze gebeurtenissen geen alge-
meen blijvende regels af. Alsof alle gelovigen hetzelfde zouden moe-
ten ervaren als deze leerlingen van Johannes. Het verhaalt immers ook
van talloze gelovigen die werden gedoopt zonder dat zij daarna in
tongen spraken: de drieduizend op de Pinksterdag, 2: 41; de minister
uit Ethiopie, 8: 38v; Paulus in Damascus, 9: i8; Lydia met haar huis,
i6: 15; de cipier in Filippi met zijn huis, 16: 33. Wie niet in tongen
spreekt, moet niet de indruk hebben dat hij tekortschiet.
Slechts driemaal daalde de Heilige Geest op dezelfde wijze neer
als op Pinksteren in Jeruzalem. En wel bij unieke gelegenheden als de
inlijving van nieuwe categorieen gelovigen in de christelijke kerk:
I) de Samaritanen (8: 17); 2) de heidenen (1 o: 44-46); 3) de nog
achterlopende leerlingen van Johannes in Efeze (19: 6) Bij deze drie
grensovergangen bevestigde de Heilige Geest op opzienbarende wij-
ze: a) dat Israels uitzonderingspositie voorbij was; b) dat de opname
van de nieuwe groeperingen zijn volledige goedkeuring had; c) dat de
doop van Johannes verouderd en ontoereikend was.
Uniek was ook dat de komst van de Geest in deze drie gevallen
gepaard ging met handoplegging door een of meer apostelen (i. Pe-
trus en Johannes; 2. Petrus; 3. Paulus). In andere gevallen van hand-
oplegging betrof het de bevestiging in een ambt of dienst, vgl. 13: 3,
I Tim. 4: 14, 5: 22, 2 Tim. I: 6.

§ 27 Paulus' derde apostolische reis
Zulke `grensoverschrijdingen' maakt het evangelic sinds de
apostolische tijd niet meer. Johannesleerlingen zijn thans nergens meer
te vinden. En voor Samaritanen (in Nabloes leven er nog) en heidenen
staat de deur al eeuwen open. Voor volwassenen die tot de gemeente
toetreden zijn vier elementen kenmerkend gebleven: geloof in de Here
Jezus, bekering, de doop in zijn naam, de gave van de Heilige Geest.
4. PAULUS BREEKT MET DE SYNAGOGE VAN EFEZE,
HAND. 19: 8-10
Tij dens zijn tweede apostolische reis had Paulus op de terugweg reeds
een kort bezoek aan Efeze gebracht en in de synagoge het evangelie
verkondigd. Toen had men hem graag langer aangehoord (18: I9vv),
maar nu zou zijn prediking er op een kerkscheuring uitlopen.
Afscheiding
8 In Hand. 13: 14-41 liet Lucas zien hoe Paulus in synagogen
preekte. Hij verkOndigde het evangelic, en ging daarbij discussie niet
uit de weg. Zo trachtte hij Joden en godvrezende heidenen ervan te over-
tuigen dat Jezus van Nazaret Israels langverwachte Messias was. En dat
Hij met zijn lijden, sterven, opstanding en hemelvaart de Wet, de Pro-
feten en de Psalmen had vervuld. Drie maanden lang kon hij in de
synagoge van Efeze vrijmoedig spreken over het koninkrijk van God,
dat met Messias Jezus gekomen was. Iedereen die in Hem geloofde, zou
in dat rijk vergeving van zonden en eeuwig leven ontvangen. Maar on-
geloof zou als ongehoorzaamheid beschouwd worden, Joh. 3: 36.
9 Helaas lieten niet alien zich overtuigen. Sommige broeders
luisterden weliswaar met brandende harten en aanvaardden Jezus als
de Messias. Maar anderen begonnen zich te verharden, een proces dat
altijd bij de mens zelf begint. 1 °) Wat de apostel ook uit de Schrift naar
voren bracht, zij bleven er keihard onder en weigerden het evangelic
te geloven. In felle godsdiensthaat spraken zij luid en heftig kwaad van
de `weg', de heilsweg van het evangelic, en daarmee van Jezus zelf, de
Weg in eigen persoon, Joh. 14: 6. Zij deden dit niet slechts êênmaal,
maar voerden een complete lastercampagne. En nog wel ten aanhoren
van de gemeente, die zich door haar stilzwijgen hieraan mede schul-
dig maakte. Want Jezus zei: `Wie niet voor Mij is, is tegen Mij, en wie
niet met Mij bijeenbrengt, jaagt uiteen', Luc. II: 23.
120
is Efeze § 27
Uit de synagoge gebannen werd de apostel hier nog niet. Volgde
hij daarom het principe: `Zolang zij mij er niet uitzetten, zal ik er ze-
ker niet uitgaan'? Nee, hij zag in de afwijzing van de Christus een ker-
kelijke breuk die hij niet kon en mocht helen. Gods eigen Woord had
hier scheiding gemaakt. En dieper kan men God niet beledigen dan
door zijn Zoon te verwerpen. Daarom bleef hij niet eindeloos rede-
twisten, maar maakte hij een eind aan zijn optreden in de synagoge.
Anders werd het parels voor de zwijnen werpen, Mat. 7: 6. Vast met
grote droefheid (Rom. 9: 2) scheidde hij zich met zijn discipelen af van
deze vijanden van de waarheid en zocht hij een andere vergader-
gelegenheid. 1 1 )
In de aula van Tyrannus
Hij vond die in het schoollokaal van een zekere Tyrannus, moge-
lijk een filosoof of leraar in de welsprekendheid. Een van de Griekse
bijbelhandschriften vermeldt in de marge dat Paulus over deze ruimte
de beschikking had 'van de vijfde ure tot de tiende', dat is van II tot
16 uur. Volgens de gewoonte van die tijd begon Tyrannus zijn colleges
vroeg in de morgen, om tegen de tijd dat het erg warm werd een flin-
ke pauze in te lassen. In de late namiddag, wanneer de grootste hitte
voorbij was, kon hij weer doorgaan. In de tussenliggende uren was de
aula beschikbaar voor Paulus.' 2 )
Als deze toevoeging juist is, stond hij op het heetst van de dag,
terwijl iedereen een dutje deed 13 ), te onderwijzen en zaten zijn leerlin-
gen te luisteren. En niet alleen op zaterdag (sabbat), maar elke dag!
Wie weet hoe hard zij voordien al gewerkt hadden. Hij werkte reeds
van 's morgens vroeg af in de tentenmakerij van Aquila, vaak na een
van zijn vele slapeloze nachten, 2 Kor. r i : 27. En dan gaf hij 's avonds
ook nog onderricht bij gemeenteleden aan huis, 20: 7, 20, 31.
Wellicht was de school van Tyrannus 's middags meteen een soort
seminarie voor de opleiding van voorgangers in de groeiende ge-
meenten van Asia. 14 ) Wat Paulus onderwees, zal zakelijk wel hetzelf-
de geweest zijn als wat hij schreef in zijn brieven, vooral die aan de
Romeinen. Zou er nooit eens een leerling van Tyrannus zijn nageble-
ven om Paulus te horen? Want ook in dit schoolgebouw onderwees hij
niet alleen Joden, maar ook heidenen. 15 )
121
§ 27 Paulus' derde apostolische reis
Vanuit Efeze heel Asia geevangeliseerd
10 Twee jaar kon Paulus hier ongestoord het evangelie verkon-
digen. En, ging er wat uit van samenkomsten in een schoolgebouw, op
een uur waarop iedereen siesta hield en in een tijd waarin nog geen
drukpers bestond? Jawel, want na enige tijd hadden alle bewoners van
de provincie Asia kennisgemaakt met de boodschap van de Here Jezus,
Joden zowel als Grieken.
Hier lagen de steden Kolosse, Hierapolis en de zeven gemeenten
uit Op. 2 en 3. Waarschijnlijk zullen daar in deze periode gemeenten
zijn gesticht. Dit kan het werk zijn geweest van Paulus' medewerkers:
Epafras, Filemon en Archippus in Kolosse (Kol. 2: I, 4: 13, Filem. Iv),
Tychikus (EL 6: 21) en Trofimus, die uit Asia afkomstig was, 20: 4. Al
zullen we hierbij zeker ook moeten denken aan de vrijmoedigheid
waarmee de gelovigen het evangelie doorvertelden, vgl. I I: 20V. De
centrale ligging van Efeze zal hierbij ook een rol gespeeld hebben.
Heeft Paulus samen met Titus in deze periode vanuit Efeze een
bezoek gebracht aan Kreta?, Tit. 1: 5. In elk geval heeft hij tijdens zijn
tweejarig verblijf in Efeze zijn eerste brief aan de Korintiers geschre-
ven, i Kor. 16: 8.
5. PAULUS' PREDIKING EN APOSTOLAAT
BUITENGEWOON KRACHTIG BEVESTIGD,
HAND. 19: 11-20
Het was ook in Efeze dat de Here op ongehoorde wijze liet zien dat
Paulus een Godsgezant was, die Gods Woord verkondigde over nie-
mand minder dan Gods eigen Zoon. En dat Hij mensen bevrijdt, zo-
wel van de schuld der zonde als van haar macht en gevolgen, ook de
lij felijke.
Zoals Hij hun voor zijn hemelvaart had beloofd (Mar. 16: 17-
20), had de Here vanuit de hemel de prediking van zijn apostelen reeds
door vele tekenen ondersteund. 16 ) Maar de wonderen die God door
Paulus in Efeze deed, waren zelfs in vergelijking met voorgaande won-
deren buitengewoon groot.
12 Lucas moet ze als arts met diep ontzag genoteerd hebben. Het
betrof hier immers de wel zeer opmerkelijke genezing van ziekten en
bevrijding van demonen. 17 ) Het 'ongewone' ervan was dat de Here er
vaak niet eens Paulus' handen bij inschakelde, maar er diens lijfgoed
122
Efeze § 27
en werkschorten voor gebruikte, vgl. Luc. 8: 44. Als men die op de zie-
ken legde, bewerkte God dat hun kwalen van hen weken en dat de dui-
velse geesten uit hen weggingen. De patienten zagen hierin blijkbaar
geen magie, maar de helende kracht en barmhartigheid van de leven-
de Heiland. Anders had Paulus het vast verhinderd, vgl. Luc. 8: 48,
Hand. 5: 15.
Dit Goddelijk machtsvertoon maakte uiteraard enorme indruk in
de stad. Het verleende het evangelie van de Here Jezus en de persoon
van zijn apostel grote aantrekkingskracht. Zowel uit Efeze als uit de
provincie Asia trok Paulus vele hoorders. Ook de gemeenten van Ko-
losse, Hierapolis en Laodicea moeten met behulp van deze hemelse
steun zijn ontstaan en gegroeid. (Zie voor de blijvende functie van de
nieuwtestamentische tekens en wonderen: dl. I, 63-66.)
Een demon verdreven en Jezus geprezen
13 Maar de roem van onze grote God en Heiland Christus Jezus
zou nog hoger stijgen! En wel door zijn schitterende overwinning op
het wereldbekende occultisme van Efeze. Hoewel de Thora dit Israel
in Deut. 18: 10-14 streng verbood, lieten ook Joden zich daarmee in.
Simon de tovenaar en Barjezus waren twee van zulke Joodse magiers,
8: 4-25, 13: 6v, vgl. Luc. I I: 19.
Een paar van zulke rondreizende Joodse geestenbezweerders pro-
beerden Paulus' opzienbarende duiveluitbanningen te imiteren. Hoe-
wel zij niet in Hem geloofden, waagden zij het ook de naam van de
Here Jezus uit te spreken over mensen die in de macht van demonen
waren. Alsof die naam een magische kracht was, waardoor je tover-
kunsten kon uitoefenen, vgl. Mat. 7: 22V. Voorheen gebruikten ze daar-
voor graag de naam van Salomo, maar nu zeiden ze tot de boze
geesten: 'Ik bezweer jullie bij Jezus, die door Paulus wordt verkon-
digd.' Met deze nieuwe toverformule meenden ze hun omzet flink te
kunnen vergroten. Zo trachtte satan het evangelie van Jezus Christus
voor te stellen als een nieuwe vorm van occultisme en het te laten
ondergaan in syncretisme
14 En dat nog wel met inschakeling van Joden. Want het waren
de zeven zonen van Skevas, een Joodse opperpriester, die hun tover-
praktijken in de naam van Jezus wilden voortzetten.
123
 27 Paulus' derde apostolische reis
15 Maar daar zijn ze letterlijk en figuurlijk niet zonder kleer-
scheuren vanaf gekomen. Toen zij op zekere dag een boze geest wil-
den bezweren, reageerde deze met: `Jezus ken ik en wie Paulus is weet
ik ook, maar wie zijn jullie?' Jezus (er)kende hij als Zoon van de aller-
hoogste God, die hem kon vernietigen, Mar. 1: 24, 5: 7, Luc. 4: 41. En
tegen Paulus, Jezus' gezant, moest hij het ook afleggen. Maar het
onderscheid tussen Jezus' apostel en de misbruikers van die naam
doorzag de boze geest scherp. In het rijk van satan weet men blijkbaar
of iemand echt bij Jezus behoort of zijn volgeling niet is.
16 Want zo bang als duivelen zijn voor Jezus, zo brutaal traden
ze op tegen deze ongelovige exorcisten. Als Paulus het in Jezus' naam
had bevolen, was de demon uitgevaren, maar nu deed die naam hem
niets. Hij dwong zijn slachtoffer op de bezweerders of te springen en
gaf hem zoveel bovenmenselijke kracht dat hij in zijn eentje (!) alle ze-
ven exorcisten overweldigde, vgl. Luc. 8: 29. Hij takelde hen zo toe
dat ze `naake (zonder kleren of zonder bovenkleren) en onder het bloed
de straat op vluchtten. Laat iedereen deze waarschuwing ter harte ne-
men die pretendeert apostolische macht over demonen te bezitten en
zich zo met het rijk der duisternis inlaat!
17 Hoewel Efeze een wereldstad was, ging dit nieuws als een lo-
pend vuurtje bij alle Joodse en Griekse inwoners rond: je al ge-
hoord van de zeven geestenbezweerders die de naam van Jezus mis-
bruikten?' Door hun smadelijke afstraffing werd iedereen met diep
ontzag vervuld. En men verstond het gebeurde goed, want men zag in
Paulus geen supermagier, maar prees de naam van de Here Jezus!
Algemeen erkende men dat Hij sterker was dan de gevreesde boze
machten, waartegen men in Efeze tovenaars in de arm nam.
Bekeerde tovenaars verbranden openlijk hun boeken
18 Vooral op de Efeziers die al tot geloof gekomen waren, maak-
te de afranseling van de zeven duivelbezweerders diepe indruk. Velen
van deze pasbekeerden waren echter nog `kinderen in het christelijke
geloof', i Kor. 3: 1, vgl. Ef. 4: 22-24, 5: i i. Zij hadden nog niet radi-
caal gebroken met bijgelovige gewoonten en magische praktijken uit
hun heidense verleden. (Zie voor de toegepaste magie in de Grieks-Ro-
meinse wereld: dl. 1, 188v.) Maar nu zagen zij in dat zij zich ook van
alle vormen van toverij en duivelskunst moesten bekeren, omdat God
124
Efeze 27
daarvan gruwt, Deut. 10-14. Ootmoedig kwamen zij hun zonden
belijden en hun occulte praktijken opbiechten. (Maakten zij daarbij
ook hun geheime bezweringsformules openbaar, zodat die daardoor
waardeloos werden?)
19 Een flink aantal christenen die zich voor hun bekering met
zwarte kunst opgehouden hadden, lieten publiekelijk zien dat zij daar
nu radicaal mee braken. Zij hadden nog zogenaamde `Efezische boe-
ken' in huis.I 8 ) Kostbare toverboeken, waarin allerlei uiterst geheime
bezweringsformules en toverkunsten stonden. Zij piekerden er niet
over die aan heidenen te verkopen, maar gooiden al deze heidense rom-
mel resoluut op een hoop en staken er in het openbaar de brand in. Vast
tot ontzetting van de heidense bevolking die niet wist wat zij zag, want
geheime toverformules waren zeer gezocht en peperduur. Men be-
rekende globaal dat er op die brandstapel at gauw voor vijftigduizend
zilveren denarien in rook opging. Dat was 5o.000 maal het dagloon
van een arbeider, Mat. 20: 2. Voor huidige begrippen een paar miljoen
gulden! Daarom was deze boekrolverbranding meteen een indruk-
wekkende prediking voor het bijgelovige Efeze: christenen doen daar
niet meer aan mee. Zij vinden rust bij Jezus, Mat. 28.
20 Zo zegevierde het Woord van de Heer. Alles wat satan er te-
gen in het geweer had gebracht, kon hier niet tegenop. Paulus' dappe-
re evangelieverkondiging, de wondertekens waardoor God het be-
vestigde, de nederlaag van de exorcisten, het algemene respect voor de
naam van Jezus en de publieke verbranding van toverboeken bewezen
alle de onoverwinnelijke kracht van Gods Woord. De gemeente groei-
de erdoor, zowel in getal als in geloofskracht. En steeds meer bui-
tenstaanders gaven gehoor aan het Woord. Zo kwam ook deze antieke
wereldstad at meer onder beslag van het evangelie.
Voorheen was Efeze een stapelplaats van magische geschriften
geweest, nu werd het de bewaarplaats van verscheidene apostolische
geschriften. Het ontving Paulus' brief `aan de Efeziers' en zal een ko-
pie hebben bezeten van die aan de Korintiers, welke hij van hieruit had
geschreven. En ook de beide brieven aan Timoteils schreef Paulus toen
zijn geestelijke zoon in Efeze werkte.
125

§ 27 Paulus' derde apostolische reis
6. PAULUS' TOEKOMSTPLANNEN, HAND. 19: 21 22 - naar Spanje, de meest westelijke voorpost van de Romeinse bescha-
Toen de apostel ruim twee jaar in Efeze en omgeving had gewerkt, be-
sloot hij zijn arbeid daar af te ronden en beraamde hij nieuwe reis-
plannen. Lucas spreekt daar in deze verzen vrij kort over. Wij vullen
zijn mededelingen aan met wat Paulus er zelf over vertelt in zijn brie-
ven aan de Korintiers en Romeinen.
De balans
21 Tijdens zijn tweede apostolische reis had de apostel in Grie-
kenland gemeenten gesticht in Filippi, Tessalonika, Berea, Athene en
Korinte. En thans had hij op zijn derde reis een grote gemeente mogen
planten in Efeze, waaruit dochterkerken waren voortgekomen in de
hele Romeinse provincie Asia (= West-Turkije). Daarmee had hij aan
weerszijden van de Egeische Zee het evangelic verkondigd. `Zo heb ik
van Jeruzalem en omstreken tot Illyrie (= Dalmatia) de prediking van
het evangelic van Christus voltooid (...) Nu heb ik in deze streken geen
arbeidsveld meer', Rom. 15: 19, 23.
Hiermee liep Paulus' apostolische pionierswerk in de oostelijke
Middellandse-Zeelanden af. Hij had er christelijke centra gesticht van
waaruit het evangelic zich verder kon verbreiden. Nu bezon hij zich
op reisplannen voor de komende jaren, uiteraard in gebed en 'in de
Geest', die zijn route tot op heden had bepaald, vgl. 16: 7-10, 20: 22. 19 )
Plannen
Allereerst wilde hij in Macedonia en Achaje (= Griekenland) de
gemeenten van Filippi, Tessalonika, Berea en Korinte nogmaals be-
zoeken om de gelovigen daar te versterken. (De Klein-Aziatische ker-
ken had hij na hun stichting zelfs tweemaal voor nazorg bezocht, 15:
36, 16: 1-5, 18: 23.) Tevens wilde hij er een collecte organiseren voor
de arme gelovigen in Jeruzalem. En dan koesterde hij het plan de op-
brengst daarvan zelf in Jeruzalem te gaan afdragen. Dan kon hij met-
een verslag doen van zijn werkzaamheden aan Jakobus en de oudsten.
Indien enigszins mogelijk wilde hij er met Pinksteren zijn. Dit plan valt
af te leiden uit 20: 16, 21: 18v, Rom. 15: 26v, i Kor. 16: 1-3, 2 Kor. 8.
Maar, verklaarde hij, als ik daar ben geweest, moet ik ook een be-
zoek aan Rome brengen. Dit laatste had de Geest hem blijkbaar al be-
kendgemaakt, vgl. 23: I r. Intussen droomde hij ook al van een reis
126 127
r. Efeze § 27
ving! 20 ) Straks schrijft hij tijdens zijn tweede verblijf in Korinte in zijn
brief aan de Romeinen: 'Al jaren verlang ik vurig u te bezoeken als ik
naar Spanje ga. Ik hoop namelijk op doorreis u te zien' (gesticht was
de gemeente er immers reeds door anderen), Rom. 15: 23v., vgl. 1: I I v.
Maar eerst moest de collecte van Macedonia en Achaje in Jeruzalem
afgedragen worden. Daarna `zal ik over uw stad naar Spanje reizen',
15: 28. 21 )
Aanvankelijk was Paulus van plan linea recta van Efeze over zee
naar Korinte over te steken, vervolgens vandaar naar Macedonia te rei-
zen en dan weer naar Korinte terug te keren, 2 Kor. : I5v. Maar van
dat voornemen zag hij af. Hij besloot nu over land via Macedonia naar
Korinte te gaan, dus langs een grote omweg door het noorden.
22 Timoteiis en Erastus, twee van zijn medewerkers, zond hij
vooruit naar Macedonia om de Griekse gemeenten voor te bereiden op
de inzameling voor Jeruzalem. Dan was dit geregeld wanneer Paulus
zou aankomen, i Kor. 16: 1-4. Zelf bleef hij bij nader inzien nog eni-
ge tijd in Asia. Daarvoor had hij twee redenen.
In de eerste plaats vanwege de problemen in de gemeente te Ko-
rinte. Hij had haar reeds enkele brieven geschreven (ook ons i Korin-
tiers) en onlangs Titus erheen gezonden om de partijen met elkaar te
verzoenen. Zeer benieuwd wachtte Paulus nu zijn terugkomst en rap-
port af, 2 Kor. 7: 6v.
In de tweede plaats deden er zich nieuwe kansen voor het evan-
gelic voor. Misschien vanwege de toestroom van pelgrims en toeristen
voor het grote feest van de godin Artemis in mei? In elk geval schreef
hij aan de Korintiers: `Ik kom [niet regelrecht] bij u, [maar] wanneer
ik [eerst] in Macedonia geweest ben.' Als het kan, blijf ik `misschien
wel de hele winter'. (...) 'Maar tot Pinksteren blijf ik nog in Efeze,
want de deur staat bier wijd open voor mijn werk, ook al zijn er veel
tegenstanders', i Kor. 16: 5v, 8v.
In Hand. 20-28 vertelt Lucas dat Paulus' reisplannen wel zijn uit-
gevoerd, maar langs heel andere wegen dan hij zich in Efeze nog voor-
stelde. Hij zou Rome als gevangene betreden. Maar dit zou nog min-
stens drie jaar duren. Voorlopig zal hij door de wijziging van zijn
plannen betrokken raken bij de massale betoging die de zilversmid De-
metrius tegen hem en het evangelic organiseerde.

§ 27 Paulus' derde apostolische reis
7. MASSABETOGING TEGEN PAULUS EN HET
EVANGELIE, HAND. 19: 23-41
Nergens had Paulus het evangelie zo lang ongestoord kunnen verkon-
digen als in Efeze. Maar tegen de tijd van zijn vertrek werd hij het
middelpunt van een massabetoging waarbij zijn leven groot gevaar
liep. Doelde hij ook hierop toen hij in 2 Kor. I : 8-i I over zijn `moei-
lijkheden in Asia' schreef, waarbij 'we zelfs wanhoopten aan ons le-
ven'? En zouden Prisca en Aquila toen hun leven voor hem op het spel
hebben gezet?, vgl. Rom. i6: 3v.
Demetrius voert actie tegen het evangelie
23 Vele heidenen waren nu al uit de duisternis van satan geroe-
pen tot Jezus, het licht van de wereld, Joh. 8: 12, Ef. 5: 8. De wereld-
beroemde tempel van Artemis, een bolwerk van de duivel, trok reeds
minder belangstelling. Maar daar legde de boze zich natuurlijk niet
zonder slag of stoot bij neer. Van zijn twee klassieke wapens list
(dwaalleer) en geweld koos hij ditmaal het laatste. Door middel van
een massabetoging voor Artemis en tegen Jezus als de levende heils-
weg trachtte hij de gemeente te vernietigen.
24 We spraken al over de genoemde tempel, p. I I o. De stromen
toeristen die dit wereldwonder kwamen bezichtigen, kochten grif een
kleine zilveren afbeelding ervan om het aan de godin te wijden of als
souvenir en amulet mee naar huis te nemen. Een zekere Demetrius, een
zilversmid22 ), had een zaak waar deze miniatuurtempeltjes en meer
van dergelijke dingen, zoals zilveren en terracotta beeldjes van de go-
din, werden gemaakt. Daarmee verschafte hij aan heel wat vakmensen
een ruim inkomen. De vraag naar tempeltjes was echter sinds de komst
van Paulus merkbaar gedaald. Verdere achteruitgang van de Artemis-
dienst zou vooral hen financieel gevoelig treffen.
25 Daarom riep hij de hele vakgroep in vergadering bijeen en
hield daar als een echte volksmenner een listige toespraak, waarin hij
meesterlijk inspeelde op hun eigenbelang en hun godsdienstige ge-
voelens. Hij deed dit in deze veelzeggende volgorde: ) hun geld;
2) hun tempel; 3) de luister van de godin. `Mannen', zo stak hij van
wal, `jullie weten dat wij van ons bedrijf voortreffelijk kunnen leven.
26 Maar jullie zien en horen zelf ook dat die kerel, die Paulus —
ze kenden hem blijkbaar allemaal — met zijn propaganda een massa
128
1: Efeze § 27
mensen heeft omgepraat en afvallig gemaakt, niet alleen in Efeze,
maar in bijna heel Asia.' Demetrius was uitstekend van Paulus' predi-
king op de hoogte: hij beweert dat goden die door mensenhanden zijn
gemaakt, helemaal geen goden zijn. Dit had Paulus blijkbaar niet al-
leen in het afgodische Athene (17: 24v, 29), maar ook in Efeze na-
drukkelijk verkondigd. Mogelijk gaven ook velen die geen christen
werden hem daarin gelijk.
27 'Dm is gevaarlijk', vervolgde Demetrius, 'want daardoor
krijgt onze bedrijfstak, waarin wij alien een goede boterham verdienen,
een slechte reputatie. Bovendien wordt het wereldberoemde heiligdom
van de grote godin Artemis volledig van zijn aanzien beroofd. En zij
die in heel Asia, ja in de hele wereld wordt vereerd, zal al haar ma-
jesteitelijke luister verliezen.' Kortom, de roem en economie van Efe-
ze eisten krachtige bestrijding van 'de nieuwe godsdienst'.
28 Deze toespraak sloeg geweldig in. Verstandige mensen zou-
den gezegd hebben: `Laat Artemis zichzelf verdedigen' (vgl. Richt. 6:
28-32), maar de zilversmeden lieten zich opzwepen. Dwars tegen Pau-
lus' verkondiging van de levende God en zijn Zoon Jezus Christus in,
begonnen ze woedend te schreeuwen: 'Groot is de Artemis van de Efe-
ziers!' Uiteraard om zo de hele stad tegen de verkondigers van het
evangelic op te zetten.
Antichristelijk oproer
29 Die opzet slaagde maar al te goed. De vlam sloeg in de pan
en de hele stad raakte in verwarring en opschudding. Wat er precies
aan de hand was, wist men niet (vgl. vs. 32), maar dat het om de gro-
te Artemis ging, was iedereen duidelijk. Als een man stormden ze mas-
saal naar het openluchttheater, dat plaats bood aan duizenden betogers,
vgl. p. 109. Gajus en Aristarchus, twee Macedonische reisgenoten van
Paulus, werden hardhandig meegesleurd. Wellicht omdat hij zelf on-
vindbaar was. Demetrius' plan was duidelijk. Een volkstribunaal zou
Paulus' verdere verkondiging van het evangelic onmogelijk moeten
maken.
3o Toen de apostel vernam dat twee van zijn medewerkers wa-
ren opgepakt, wilde hij zich ook naar het theater begeven om de me-
nigte toe te spreken. Als gezant van Jezus Christus wilde hij diens zaak
verdedigen en zijn medewerkers te hulp komen. Maar ook al was hij
129
§ 27 Paulus' derde apostolische reis
Romeins staatsburger en had hij in Lystra een steniging overleefd en
in Filippi een zware mishandeling, dit vonden de leerlingen blijkbaar
ondoordacht, vgl. 9: 25, 30; 17: 10, 14. Daarom hielden ze hem hier
vanaf. Als mikpunt van de volkswoede zou de hysterische massa naar
hem zeker niet luisteren. Integendeel, zij zou hem kunnen lynchen.
31 Zelfs enkele leden van het provinciaal bestuur van Asia, die
hem vriendschappelijk gezind waren, stuurden hem een boodschap
met het dringende advies zich niet in het theater te wagen. Hierin kwam
Gods beschermende hand wel op bijzondere wijze uit. Want deze
Asiarchen waren notabene belast met het toezicht op de keizercultus
en in Efeze met de zorg voor de Artemis-verering! Een nieuw voor-
beeld van Paulus' grote invloed in Asia!
Hiermee ontving Zijne Excellentie Teofilus, aan wie Lucas zijn
boeken opdroeg, een nieuw bewijs dat christenzijn hem niet per se in
conflict met de overheden behoefde te brengen. Goede christenen wer-
den ook door hoge Romeinse regeringsfunctionarissen in Efeze niet als
potentiele relschoppers, maar als loyale staatsburgers beschouwd, vgl.
18: 12-17, 23: TO, 24: 221/, 25: 25, 26: 3ovv, Rom. 13: 1-7, I Petr. 2: 13v.
32 Intussen heerste er in het theater een volslagen wanorde. Alle
betogers stonden door elkaar te schreeuwen, want de meesten waren
zomaar meegelopen en wisten niet eens waarvoor ze bij elkaar ge-
komen waren. Ja, er was iets met Artemis aan de hand, maar niemand
wist er het fijne van.
De Joden distantieren zich van het christelijk geloof
33 Nu dreigde de situatie ook voor de Joden in Efeze gevaarlijk
te worden. Zij stonden immers eveneens bekend om hun strenge een-
godendom en afkeer van godenbeelden. Hoe gemakkelijk zou de haat
van de opgezweepte massa zich nu ook tegen hen kunnen keren. Daar-
om moest koste wat koste vermeden worden dat de volksmassa jo-
dendom en christendom over een kam zou scheren. Om dit te voorko-
men schoven zij een zekere Alexander, een Jood en een begaafd
spreker, naar voren. Uiteraard met de opdracht klaarheid te verschaf-
fen en zich namens de hele Joodse gemeenschap in Efeze openlijk van
het christelijk geloof te distantieren. En misschien ook Paulus zwart te
maken, vgl. vs. 9. Hij wenkte met de hand om stilte, en wilde het yolk
duidelijk maken dat de Joden onschuldig waren.
130
Efeze § 27
34 Maar toen de mensen (aan zijn kleding?) merkten dat hij een
Jood was, raakten ze in een godsdienstige extase en begonnen ze als
uit een mond te scanderen: 'Groot is de Artemis van de Efeziers!' Dit
hield de opgezweepte volksmassa wel twee uur (!) aan een stuk vol.
Het machtige spreekkoor uit duizenden kelen moet in de hele stad te
horen zijn geweest. Ook in de schuilplaats van Paulus, die er de woe-
de en macht van satan tegen het evangelie in beluisterde. Maar dit was
ook het enige wat zijn aanhang hier kon uitrichten: zich schor schreeu-
wen.
De stadsgriffier brengt de menigte tot bedaren
35 Pas nadat hij de menigte zich eerst twee uur moe had laten
schreeuwen, verscheen de stadsschrijver' op het toneel. Dit woord
geeft de positie van deze autoriteit echter onvoldoende weer. Efeze was
een vrije rijksstad en daarin was hij de hoogste autoriteit onder de Ro-
meinse proconsul, die de hele provincie Asia bestuurde. Hij leek
daardoor meer op de burgemeester van een moderne wereldstad dan
op een gemeentesecretaris. Op de munten die gedurende zijn ambts-
termijn werden geslagen, prijkte zijn naam! Deze hoge ambtenaar was
verantwoordelijk voor de handhaving van de openbare orde. Ook de
tempel van Artemis, die tevens als belangrijke depositobank fun-
geerde, stond onder zijn controle. Hij was dan ook de aangewezen man
om het oproer te stillen. En inderdaad slaagde hij erin de hysterische
menigte tot bedaren te brengen. Hij wist haar te overtuigen met vier
argumenten.
Ten eerste: de faam van Efeze is onaantastbaar
Tactvol speelde hij in op de trots van de bevolking op haar stad
en tempel. Wie ter wereld wist niet dat Efeze de `tempelhoedster' was
van de grote Artemis en van haar beeld dat uit de hemel was gevallen?
Deze eretitel stond zelfs op munten uit die tijd.
Met deze retorische vraag omzeilde hij handig het punt waar het
Demetrius om ging (tanende eerbied voor de godin) en goot hij olie op
de golven. Waar maakte men zich druk om? Beweerde Paulus dat door
mensen gemaakte godenbeelden geen goden konden zijn? Maar in
Efeze ging het toch om het uit de hemel gevallen beeld van Artemis!
(Grieks: Diopetes = van Zeus gevallen.) Mogelijk was dit een inge-
131

§ 27 Paulus' derde apostolische rein
slagen meteoriet, die later bewerkt was tot een beeld van de godin of
daarin verwerkt was.
36 Opnieuw voorbijgaand aan de slinkende verkoop van zilve-
ren tempeltjes, verzekerde de griffier dat de roem van Efeze als 'be-
schermvrouwe' van de Artemistempelonloochenbaar was. Christelijke
predikers konden daar volgens hem niets aan afdoen. Daarom diende
men zijn kalmte te bewaren en geen onbezonnen dingen te doen.
Daarmee stapte hij over op zijn tweede argument: de onschuld van Ga-
jus en Aristarchus.
Ten tweede: onschuldigen gevangen genomen
37 Men had deze mannen nu wel voor het yolk gesleept, maar
het waren geen tempelschenders en ze hadden ook onze godin niet ge-
lasterd. Dat waren in de Grieks-Romeinse wereld zware misdrijven. De
magistraat wist echter dat zij die niet bedreven hadden. Dan kende hij
Gajus en Aristarchus of hij had inlichtingen over hen ingewonnen. Wat
de apostel over de levende God verkondigd had, liet hem koud. Het
ging hem alleen om het herstel van de openbare orde.
Terloops vernemen we van hem dat Paulus en zijn helpers had-
den gehandeld volgens Gods gebod: 'De naam van vreemde goden
mag u niet uitspreken, ze mogen uit uw mond niet gehoord worden',
Ex. 23: 13, vgl. Ps. 16: 4. En hoewel ze blijkbaar nooit op de godin
hadden afgegeven, verkocht Demetrius duidelijk minder tempeltjes.
Niet als gevolg van kracht of geweld, maar door Gods Geest, Zach.
4: 6 .
Ten derde: de wettelijke weg niet bewandeld
38 Goed, Demetrius en zijn collega's konden best een pri-
vaatrechtelijk geschil met iemand hebben. Maar de stadssecretaris'
wees hen erop dat daarvoor op de markt rechtszittingen werden ge-
houden en dat je daarvoor proconsuls had, bij wie je in hoger beroep
kon gaan. Dus als zij iets tegen iemand hadden, dan dienden zij hun
zaak bij de rechtbank aanhangig te maken. Daar konden zij Paulus des-
gewenst in rechte aanspreken. Beschamende reprimande voor de he-
ren zilversmeden!
39 'En als u nog meer wilt, dingen van publiek belang, dan kan
daarover in een wettig samengeroepen volksvergadering worden be-
132
I: Efeze § 27
slist. Maar niet door een wilde en illegale actie als Demetrius nu op
touw had gezet.'
Ten vierde: Rome duldt geen ordeverstoringen
4o De stadsgriffier wist maar al te goed dat de regering in Rome
fel gebrand was op strenge handhaving van de openbare orde. Want die
vormde het fundament van de Pax Romana, de vrede in het Romein-
se rijk. Daarom waarschuwde hij ernstig voor de mogelijke gevolgen
van deze ordeverstoring. En niet voor de christelijke kerk, maar voor
de hele stad! Er dreigde namelijk een veel groter gevaar dan enige
teruggang in de toeristenindustrie: wij lopen het risico van oproer te
worden beschuldigd vanwege de onrust van vandaag! Want we kunnen
die natuurlijk op geen enkele wijze rechtvaardigen (waarmee hij de on-
schuld van de christenen nogmaals bevestigde). De Romeinen zouden
voor straf privileges kunnen intrekken, vgl. Joh. I I : 48.
41 Met deze vier argumenten en zijn tactvolle optreden wist de
bekwame bestuurder de heftig bewogen massa tot rust te brengen. Zo
wild als de betoging begonnen was, zo tam eindigde zij. Wij zien hier-
in de hand van de Koning der kerk, die zijn apostel en gemeente be-
schermde tegen deze satanische aanval. Daarvoor gebruikte Hij de
wijsheid van een heidense stadsbestuurder, zoals Hij eerder die van
Gallio had ingeschakeld, vgl. 18: 12-17, Spr. 2I: 1. 23 )
8. PAULUS NEEMT AFSCHEID VAN EFEZE,
HAND. 20: 1
Nergens had Paulus zo lang gewerkt en gewoond als in Efeze, name-
lijk drie jaar lang, 20: 31. Nu achtte hij de tijd gekomen om verder te
reizen. Een buitengewoon zware periode in zijn leven was hiermee be-
eindigd.
Zijn vertrek was niet gedwongen en overhaast (13: 50, 14: 6,
20), want na de toespraak van de stadsgriffier was de rust in Efeze
weergekeerd. De apostel kon daardoor zijn werk rustig afronden. Bo-
vendien had hij reeds voordat de opschudding losbrak, besloten Efe-
ze te verlaten om via Macedonia naar Jeruzalem te gaan, vgl. 19: 2 i v.
Toen het tumult bedaard was, liet Paulus de leerlingen bij zich komen
Aquila en Priscilla, zijn boezemvrienden, zullen erbij geweest
zijn en leerlingen die hij tijdens de middaghitte in de school van Ty-
133
§ 27 Paulus' derde apostolische reis
rannus onderwezen had. Verder misschien ook de twaalf volgelingen
van Johannes de Doper, die de Here Jezus voor Paulus' komst nog niet
kenden. Kortom, vele Joden en heidenen die door hem tot geloof ge-
komen waren.
Grote dingen had de Here de afgelopen jaren door hem in de
Klein-Aziatische wereldstad gedaan. Hij liet er een gemeente achter
waarin de mozalsche scheidsmuur was neergehaald, zodat Joden en
heidenen bier een ongedeelde, nieuwe mensheid vormden, Ef. 2: 14-
16. Er waren inmiddels ook oudsten en opzieners uit zijn leerlingen
voortgekomen, aan wie hij de herderlijke zorg voor de gemeente kon
toevertrouwen, 20: 28.
Hij sprak hen vertroostend en bemoedigend toe. Dit hadden ze
wel nodig na de grote antichristelijke betoging in het theater. Zelf had
hij in Asia beter dan waar ook geleerd dat we maar nooit iets van ons-
zelf, doch alles van God moeten verwachten, 2 Kor. : 9. Dit moest de
gemeente nu ook doen. Hij ging vertrekken, maar de verhoogde Here
Jezus bleef met zijn Geest en Woord bij hen. En zijn hand was bij
machte hen te beschermen, zoals het verloop van de antichristelijke be-
toging had bewezen, vgl. 14: 22.
Daarna nam hij afscheid. Hoewel zij hem graag bij zich hadden
gehouden, stonden zij hem met liefde of voor zijn werk in de Mace-
donische en Griekse zusterkerken. De gemeente zou hij niet meer
terugzien, haar oudsten op zijn terugreis nog wel, 20: 17-38. Naar de
gewoonte van die tijd zal een aantal broeders en zusters hem nog een
eindweegs uitgeleide gedaan hebben. Toen keerden zij terug en reisde
hij verder naar Macedonia.
Hoewel de gemeente nog maar Jong was, zou zij na zijn vertrek
grote inspanning en standvastigheid aan de dag leggen. Zij zou valse
apostelen ontmaskeren en om Jezus' wil zware lasten dragen. Ook zou
zij straks de (rondzend?)brief aan de Efeziers nog van hem ontvangen.
Kortom, dit was de tijd van haar `eerste liefde', waar de Here haar la-
ter aan zou herinneren, Op. 2: 2-4.
134 135
Efeze § 27
NOTEN
1) Wij ontleenden deze en volgende gegevens over Efeze aan A. Sizoo, De
antieke wereld en het Nieuwe Testament, Kampen 1948, 159-163, 174-179.
Idem, Uit de wereld van het Nieuwe Testament, Kampen 1948, 157-I60.
C. van der Waal, Gij kustlanden, Goes 1976, 62-71
2) Vgl. S. Greijdanus, Ephese, Philippenzen (Korte verklaring der Heilige
Schrift), Kampen 1949, 10. Fritz Rienecker, Der Brief an die Epheser, Wup-
pertal 1968,24. Volgens J. van Bruggen is de brief gericht aan Efeze, Paulus,
Kampen 2001, 143, 273.
3) Wij volgden o.m. William Hendriksen, Exposition of Galatians, New
Testament Commentary series, Grand Rapids 1968, I 4v. Deze mening wordt
gedeeld door Zahn, Lenski, Ridderbos, Kistemaker. Anderen, onder wie S.
Greijdanus, J. A.T. Robinson en J. van Bruggen, zijn van mening dat Paulus
de brief op zijn derde reis schreef en wel vanuit Efeze. Zie ook § 22, noot I 1.
4) Vgl. in deze serie Genesis-Exodus, 15v.
5) Christelijke Encyclopedia, Kampen 1961, vi, 114.
6) 'Men bevreemde zich hierover met het oog op Apollos' schriftkennis niet.
Wel geven ons de oudtestamentische Schriften een volledig beeld van den
Messias, maar dit beeld is, om zoo te zeggen, niet uit een blok gehouwen; zijn
deelen liggen verspreid, en men moet ze saamvoegen om het geheel voor zich
te verkrijgen. Dit is geen licht werk; aan den Dooper zelven laat zich zien dat
wat van den koninklijken en den priesterlijken Christus voorzegd is, ons zon-
der hoogere verlichting onvereenigbaar toeschijnt', J. van Andel, comm. a.l.
Vgl. Luc. 24: 44v.
7) Apollos 'is an example for all the high and mighty men of education to-
day and for the green beginners for whom a little learning is already a danger-
ous thing. They scorn the old faith, look down even upon godly parents who
cling to it and on the church that keeps the sacred fire burning. Apollos shall
judge them at that day!', R.C.H. Lenski, comm. a.l.
8) D. Holwerda, De Schrift opent een vergezicht, Kampen 1995, 429vv.
9 ) J. P. Versteeg, 'De doop volgens het Nieuwe Testament', in: Rondom de
doopvont, W van 't Spijker e.a. (red.), Kampen 1983, 56-6o.
19 ) Esklêrunonto met Lenski opgevat als ipf. med. refl. Een mens wordt pas
door God verhard wanneer hij eerst zichzelf verhard heeft. Verharding is van
Gods kant altijd straf op verharding.
11) Wer zu solchen Scheidungen nicht Mut hat, erreicht nichts und gefähr-
det alle Schwankenden und Schwachen', W.de Boor, comm.a.l. Ook Calvijn,
die overigens een diepe afkeer had van nodeloze kerkscheuringen (Inst. Iv,
hfdst. f, § 12), beschouwt deze geschiedenis als een voorbeeld waardoor `wij
vermaand worden, om, wanneer wij gevaar loopen van onherstelbare en on-
geneeselijke verhardheid, niet langer vergeefsche moeite behoeven te beste-
§ 27 Paulus' derde apostolische rein Efeze § 27

den. Zoo vermaant Paulus ons zelf (Tit. 3: o) om een kettersch mensch na 22) Eigenlijk: zilverslager. Zie voor het werk van zilversmeden in de oudheid
de eerste en tweede vermaning te verwerpen. Want het woord Gods wordt on- A. Sizoo, De antieke wereld en het Nieuwe Testament, Kampen 1948, 1134-
waardiglijk gesmaad, indien het voor de zwijnen en honden wordt geworpen. i o6,
Bovendien moeten wij ook de zwakken onderrichten, opdat hun geloof niet 23) Lucas gebruikt in zijn weergave van deze toespraak zoveel specifieke ter-
aan het wankelen wordt gebracht door schandelijke lasteringen van de heili- men die in dezelfde betekenis ook zijn aangetroffen in inscripties, papyri,
ge leer. Daarom scheidde Paulus de discipelen van hen af, opdat deze bok- munten en andere geschriften, dat men zich verbaast over zijn nauwkeurige
ken, de schapen der kudde niet zouden verontreinigen; en vervolgens opdat kennis en gebruik daarvan. ' Those who fault him in other places do not praise
degenen, die God op zuivere wijze dienden, de waarheid te vrijmoediger zou- him here. They are simply silent. But the great fact stands out that Luke is ab-
den belijden', comm. a.l. (vert. G. Wielenga), Kampen 1899. solutely reliable aside from inspiration', R. C. H. Lenski, comm. a.l.
12) A. Sizoo, De antieke wereld en het Nieuwe Testament, Kampen 1948,
128-130. R. C. H. Lenski betwij felt de juistheid van deze lezing, comm. a.l.
13) 's Middags om 1 uur sliepen er in Efeze meer mensen dan 's nachts om
uur, E F. Bruce, comm. a.l.
14) S. J. Kistemaker, comm. a.l.
15) Vergeleken bij Paulus' verkondiging in de school van Tyrannus is heden-
daags evangelisatiewerk vaak te `kerkelijk', te emotioneel, te haastig en te op-
pervlakkig, aldus John R.W. Stott in zijn excurs Paul's strategy for urban
evangelism, comm. p. 311-314.
16) Paulus noemt deze wondertekenen en machtige daden in 2 Kor. 12: 12
`de kenmerken van de apostelen'. Het is opmerkelijk dat de auteur van de brief
aan de Hebreeen, blijkbaar iemand van de tweede generatie, over deze won-
dertekens spreekt in de verleden tijd, Hebr. 2: 3,4.
17) 'As a doctor, Luke carefully distinguishes between deseases and afflic-
tions caused by evil spirits to make clear that not all illness stems from de-
monic causes', John MacArthur Jr., Acts 13-28, Chicago 1996, a.l.
18) `Okkultismus und Zauberei sind 'angst nicht ausgestorben. Vieles spricht
sogar far eine Neubelebung an der Wende zum 3. Jahrtausend', Heinz-Wer-
ner Neudorfer, Die Apostelgeschichte des Lukas, Neuhausen-Stuttgart 1990,
20I v. Hij verwijst naar Kurt E. Koch, Seelsorge und Okkultismus, 15. Aufl.,
Berghausen o.J. en citeert enige van diens ervaringen met christenen die to-
verboeken e.d. bezaten.
19) Wij vertalen met de St. Vert., W. de Boor, F. F. Bruce en S. J. Kistemaker
pneuma liever door `Geese dan door `geest'; ook gezien het volgende dei, dat
in het NT meestal naar Gods wil verwijst, by. Luc. 17: 25, Joh. 20: 9, Hand.
17: 3, 23: 11 27: 24.
,

20) John R.W. Stott citeert in zijn comm. a.l. met instemming Bengel: 'no
Alexander, no Caesar, no other hero, approaches to the large-mindedness of
this little ( a play on his name Paulos, 'little') Bejaminite'.
21) Lucas zwijgt over Spanje. Toen hij Handelingen schreef wist hij waar-
schijnlijk evenmin als wij nu of Paulus daar al of niet heengegaan is. Het eind-
doel van zijn boek was Rome. F. F. Bruce, comm. a.l.

136 137

§ 28
HANDELINGEN 20: 2-12
PAULUS' DERDE APOSTOLISCHE REIS
II: MACEDONIE, GRIEKENLAND EN TROAS
Paulus' werk in Klein-Azie en Griekenland nadert thans zijn voltooi-
ing. Het is alles afscheid wat de klok slaat. De gemeente van Efeze had
hij reeds voor het laatst toegesproken. Straks volgt het afscheid van de
Griekse kerken, van de gemeente te Troas en het ontroerende afscheid
van de ouderlingen van Efeze in de haven van Milete.
Als we Lucas' relaas over dit deel van de reis combineren met wat
Paulus erover schreef, dan wordt ons een ding duidelijk: dit was wel
heel iets anders dan de zorgeloze vakantiereis waarvan moderne toe-
risten in dit zonnige gebied genieten.
De apostel was overstelpt met werk. Hij werd gekweld door angst
en zorg voor het kerkelijke leven in Korinte. Hij ontsnapte voor de zo-
veelste maal aan een moordaanslag. En dan die schokkende ervaring
in Troas. Terwijl hij daar voorging in een kerkdienst op de derde ver-
dieping van een flat, viel er een jongeman uit het venster en was op
slag dood. Dit alles nog afgezien van de moeiten die het veelvuldige
reizen in de antieke wereld toch al met zich meebracht.
Kortom, ook deze episode in Paulus' leven getuigt van een zwak-
ke apostel en een krachtige Here Jezus Christus, die voortging de oude
verbondsbelofte aan Abraham te vervullen: 'In u zullen alle geslach-
ten op aarde worden gezegend', Gen. 12: 3.
1. VAN EFEZE VIA MACEDONIE NAAR
GRIEKENLAND, HAND. 20: 2-6
Lucas' reisverslag is hier wel erg kort. In vs. 2a beschrijft hij in tien
Griekse woorden een periode die meer dan een jaar geduurd kan
hebben.
138
ii: Macedonie, Griekenland en Troas § 28
2a Uit Paulus' tweede brief aan de Korintiers komen we er wat
meer over aan de weet. Toen hij Efeze verliet, verkeerde hij in een neer-
slachtige stemming. Hij had het hier dan ook al te zwaar te verduren
gehad, 2 Kor. 1: 8. Bovendien wist hij nu al dat wolven van dwaalle-
raars de gemeente in de toekomst niet zouden sparen, 20: 29.
Tweede bezoek aan Troas voortijdig afgebroken
Intussen maakte hij zich vooral grote zorgen over de conflicten
in de gemeente van Korinte. Hij had er Titus heengezonden als vrede-
stichter. In Troas hoopte hij hem te ontmoeten. Maar toen hij er zijn
medewerker niet aantrof, raakte hij nog dieper in de put.
En dat terwijl hij zich juist zo stellig had voorgenomen hier nu
wel het evangelie van Christus te verkondigen. Want toen hij op zijn
tweede reis in Troas was aangekomen, had het visioen van een Mace-
donische man hem meteen naar de overkant geroepen, 16: 6-1o. Uit
Azie weg, naar Europa. Maar hoewel de Here de deur hier nu wijd voor
hem opende, `kwam mijn geest toch niet tot rust, omdat ik er mijn
broeder Titus niet aantrof', 2 Kor. 2: 12v.
Overal deed hij navraag: `Hebt u Titus gezien?' Waarom bleef hij
toch zo lang weg? Zou hij niets bereikt hebben in Korinte? Was het daar
mis gegaan? Toen nam zijn brandend verlangen naar bericht van Titus
hem dermate in beslag dat hij zelfs het bijzonder gezegende werk in
Troas eraan gaf. Hij scheurde zich los van de gretige hoorders die hij
daar aantrof en stak de Egeische Zee over naar Macedonie. ZO'n gro-
te plaats had de gemeente van Korinte in zijn hart dat hij er Troas voor
in de steek liet.
Macedonie
In Macedonie lagen de steden Filippi, Tessalonika en Berea, waar
Paulus op zijn tweede reis gemeenten had gesticht. Hij had die echter
gedwongen moeten verlaten. Hoelang hij de tijd nam om deze kerken
te versterken, wordt ons niet meegedeeld. Wel dat hij van alle ge-
meenten die hij na zijn vertrek uit Efeze bezocht, dus ook de Mace-
donische, met vele bemoedigende toespraken afscheid nam. Al deze
gelovigen uit de heidenen waren zijn dierbare kinderen, van wie hij als
hun vader-in-Christus voorgoed afscheid nam, i Kor. 4: 14v.
139
§ 28 Paulus' derde apostolische reis
Intussen zat hij ook hier in Macedonie rondom in de narigheid.
Van binnen en van buiten. `Ruzies om ons heen, angsten in ons hart',
2 Kor. 7: 5. Tot hij hier eindelijk Titus weer ontmoette en tot zijn gro-
te opluchting bracht die goed nieuws over Korinte mee. Er had daar
een radicale omkeer plaats gevonden. De gestoorde verhouding met
Paulus was geheel hersteld. Toen schreef de apostel, vooruitlopend op
zijn bezoek, alvast zijn, ons bekende, 2 Korintiers. Wat had God hem
nu getroost in al zijn tegenspoed!, 2 Kor. 1: 2vv. Hij beval meteen de
hulpactie voor de armen in Jeruzalem nogmaals aan, 2 Kor. 8v.
Achaje
2b Nadat hij de provincie Macedonie (= Noord-Griekenland)
was doorgereisd, kwam hij in Hellas ofwel de provincie Achaja (=
Zuid-Griekenland). 1 ) Daar lagen de steden Athene, Korinte en Ken-
chreen, die hij op zijn tweede reis ook reeds had bezocht, 17: 1-18: 18.
In deze provincie bracht Paulus de drie wintermaanden door,
mede omdat de antieke zeescheepvaart dan geheel stillag, 27: 9-12, I
Kor. 16: 6. Vermoedelijk vertoefde hij de langste tijd in Korinte, want
blijkens de inhoud van 2 Korintiers viel daar veel te bespreken. Al kan
hij onderweg ook de gelovigen in Athene bemoedigd hebben.
Tijdens deze wintermaanden heeft de apostel vanuit Korinte de
brief aan de Romeinen geschreven, Rom. 15: 25-29; 16: Als we be-
denken dat hij altijd eigenhandig zijn kost verdiende en ook aan de hui-
zen het Woord van God onderwees (20: 20, 34), dan kunnen we ons
enigszins voorstellen onder welke omstandigheden deze diepe en rij-
ke brief geschreven werd.
In gedachten zien we het toneel voor ons: de werkplaats van een
tentenmaker, waar het leer en zeildoek eindelijk waren neergelegd en
een klein olielampje wat licht verspreidde. Paulus dicterend en Tertius
(Rom. 16: 22) schrijvend. Niet op het gladde papier dat wij kennen,
maar met een ganzenveer op veel ruwere, aan elkaar gelijmde stroken
papyrusriet. Men heeft becijferd dat voor de brief aan de Romeinen
wellicht zo'n vijftig vellen papyrusriet nodig waren. Alleen het dicte-
ren al moet zo'n honderd uur in besiag genomen hebben. En dan zwij-
gen we nog over het nodige denkwerk dat aan het schrijven voorafging.
Want de apostelen waren geen dode dicteermachines, maar levende in-
strumenten van de Heilige Geest. Als dit alles avond- en nachtwerk is
140
Macedonie Griekenland en Troas § 28
geweest, begrijpen we dat Paulus `tal van nachten zonder slaap' gekend
heeft, 2 Kor. 6: 5, II: 27.
Moordaanslag ontweken
3 Toen de wintermaanden voorbij waren en de zeevaart hervat
werd, besloot Paulus per schip naar Syrie en vandaar naar Jeruzalem
te reizen. Waarschijnlijk vanuit Korinte. Er voeren om die tijd veel bui-
tenlandse Joden naar de tempelstad om daar de grote feesten te vieren.
De apostel had mogelijk ook op zo'n pelgrimsschip passage geboekt.
Op het laatste moment kwam hij erachter dat de Joden een sluip-
moord op hem beraamden. Ze haatten hem blijkbaar nog diep vanwege
de kerkscheuring te Korinte, waardoor er pal naast de synagoge een
Messiasgelovige gemeente vergaderde, 18: 6-8. Ook de schande van
het mislukte proces voor Gallio hadden ze nog niet vergeten, 18: 12-
17. Wilden ze hem in de drukte op de kade een mes tussen zijn ribben
steken of hem straks in voile zee `onschadelijk' maken? Toen dit plan
uitlekte, stelde hij zijn leven niet nodeloos in de waagschaal, maar wij-
zigde hij zijn reisplan. Hij besloot nu over land via de lange omweg
door Macedonie naar Asia te reizen en pas daar scheep te gaan.
De collecte afdragen
4 Een van Paulus' reisdoelen was nu zo spoedig mogelijk de op-
brengst van de collecte over te brengen. De heiden-christelijke ge-
meenten in Asia, Macedonie en Achaje hadden namelijk op zijn ver-
zoek voor de arme Judese gelovigen een inzameling gehouden. Het zal
een groot bedrag zijn geweest, want de Macedonische gemeenten had-
den ondanks hun diepe armoede eigenlijk meer gegeven dan zij mis-
sen konden, 2 Kor. 8: 2v.
De apostel werd vergezeld door een zevental afgevaardigden uit
de gemeenten die aan de inzameling hadden bijgedragen, 1 Kor. 16:
3. Het waren Sopater, de zoon van Pyrrus uit Berea; Aristarchus en
Secundus uit Tessalonika; Gajus uit Derbe, Timotefis, en Tychikus en
Trofimus uit Asia. Zij droegen en bewaakten de opbrengst van de col-
lecte. Mogelijk in de vorm van cheques, want die kende de oudheid
ook al. 2 )
Waarom Paulus zo'n groot belang hechtte aan deze internationale
hulpactie? Ten eerste omdat hij diep medelij den had met de arme ge-
141
§ 28 Paulus' derde apostolische reis
lovigen in Judea, die eerst onder een zware kerkvervolging geleden
hadden (8: I) en later onder hongersnood, I I : 28-30. Ten tweede om-
dat de apostelen hem speciaal hadden verzocht de armen te gedenken,
Gal. 2: 10. En ten derde omdat de eenheid in Christus van de ge-
meenten uit de Joden en die uit de heidenen op deze wijze krachtig ver-
sterkt kon worden.
Om nu even op de geschiedenis vooruit te lopen: wat zullen ze in
Jeruzalem hebben opgekeken toen Paulus enige weken later met ze-
ven bekeerde heidenen in Jeruzalem aankwam en die onbesneden
mannen toen een enorm bedrag overhandigden: Alstublieft, dit is een
liefdegave van uw Griekse en Aziatische broeders en zusters, voor de
armen in uw gemeente!' Ontroerend teken van de nieuwe geloofsge-
meenschap van Joden en heidenen in de ene Heer!
Filippi
5 Voorlopig was het echter zover nog niet. De zeven deputaten
(of alleen de beide laatstgenoemden?) reisden Paulus om niet nader
genoemde redenen (per schip?) vooruit en spraken of dat zij in Troas
op hem zouden wachten.
6 Zelf koos hij de omweg over land, waarbij hij opnieuw langs
Berea, Tessalonika en zijn geliefde Filippi kwam. Zou hij daar Lydia
en de cipier nog ontmoet hebben?
Vanaf vs. 5 schrijft Lucas opnieuw in de wij-vorm, wat hij na 16:
10-17 (de eerste komst in Filippi) niet meer had gedaan. Zou hij daar
de ongeveer vijf tussenliggende jaren als arts en evangelist gewerkt
hebben? In elk geval heeft Paulus deze boezemvriend daar opnieuw
ontmoet. Voortaan zouden ze voorgoed bij elkaar blijven.
Toen Paulus uit Filippi vertrok, was de week van het Pascha reeds
voorbij. Als hij nog voor Pinksteren in Jeruzalem wilde zijn, begon de
tijd te dringen, 20: 16. Of hij het Pascha in de heidenchristelijke ge-
meente van Filippi ook werkelijk heeft gevierd, is nog de vraag. Er was
immers niet eens een synagoge (16: 13) en onder mensen die de wet
van Mozes niet hadden, wilde hij zich best gedragen als iemand die
zonder deze wet leeft, i Kor. 9: 20. Christenen behoeven zich volgens
hem niet aan bepaalde dagen te houden, Rom. 14: 5v, Gal. 4: 1o, Kol.
2: 16. Bovendien was van het christelijke paasfeest, trouwens van heel
het kerkelijke jaar, in de eerste eeuw nog geen sprake. 3 )
142
ii: Macedonia, Griekenland en Troas § 28
Hoe het zij, na de Joodse paasdagen voer hij met zijn gezelschap
van Neapolis, de havenstad van Filippi, naar Troas. Hadden ze wind te-
gen? Ze deden er namelijk ditmaal vijf dagen over; drie meer dan vroe-
ger, vgl. 16: 1 I . Daar voegden zij zich bij de rest van het gezelschap en
verbleven er zeven dagen. Het zou een onvergetelijke week worden.
2. DE GEMEENTE TE TROAS DOOR WOORD EN
WONDER BUITENGEWOON GESTERKT,
HAND. 20: 7-12
Enige maanden tevoren had Paulus zich ter wille van Korinte losge-
scheurd van zijn gezegende arbeidsveld in Troas. Nu leidde de Here
het zo dat hij hier tijdens zijn derde bezoek een zeldzaam teken van
het komende Koninkrijk mocht oprichten: de opwekking van een dode!
Kerk na het werk
7 De afscheidsdienst werd gehouden op de avond van de eerste
dag van de week. Volgens de Joodse tijdrekening was dat een zater-
dagavond. 4 ) De sabbat was dan met zonsondergang voorbij. Maar
waarschijnlijk ging Lucas als niet-Jood van de Griekse tijdrekening uit,
waarbij een dag begon bij zonsopgang. Want de `zonsopgang' van vs.
IT was 'de volgende dag' van vs. 7. Zo beschouwd was de gemeente
op zondagavond bijeengekomen.
Maar of ze nu op zaterdag- of op zondagavond samenkwam: het
was in elk geval op de eerste dag van de week en niet meer op de ze-
vende, de Joodse sabbat, vgl. i Kor. 16: 2, Op. : 10. Een Goddelijk
gebod had zij hiervoor niet, Gal. 5: r, Col. 2: 16. 5 ) Hoewel de sabbat
nergens meteen werd afgeschaft, kozen de gelovigen in christelijke
vrijheid en wijsheid geleidelijk de opstandingsdag van onze Here als
vaste wekelijkse vergaderdag. 6 )
Overigens was dit destijds nog een gewone werkdag. Gedurende
de eerste drie eeuwen was er nog geen sprake van een vrije zondag en
viel kerktijd altijd voor of na werktijd. 7 ) Het is niet onmogelijk dat de
gelovigen van Troas die morgen in alle vroegte, voordat zij naar hun
werk gingen, reeds bijeen geweest waren. 8 ) Nu waren ze na gedane ar-
beid (nogmaals?) bijeengekomen om 'brood te breken' (samen eten en
avondmaal vieren, zie bij 2: 42, 46) 9 ) en naar de verkondiging van het
evangelic te luisteren.
143

5C 28 Paulus' derde apostolische reis
Kerkdienst in een1 17at
. af en deed hetzelfde als Elia en Elisa indertijd Kon. 17: 2 I V, 2 Kon.
Het was een bijzondere dienst: Paulus ging voor de laatste maal
bij hen voor. De volgende morgen (volgens de Joodse tijdrekening:
zondag, volgens de Griekse: maandag) zou hij verder reizen. Daarom
sprak hij langer dan gewoonlijk. Hij wilde hen nog zoveel op het hart
binden dat hij zelfs tot middernacht doorging.
De samenkomst werd gehouden op de derde etage van een flat,
want hoge huizen kenden de grote antieke steden toen ook al. Zelfs wel
van zes tot tien verdiepingen hoog. Ze hadden gemeenschappelijke trap-
pen, die door de portier schoongehouden werden. 1 °) Op elke etage
woonden verscheidene gezinnen. De bovenzaal in Troas zal wel geen
groot aantal mensen bevat hebben, vooral als we bedenken dat de ge-
meenteleden er ook samen aten. Grote kerkgebouwen met massa's
kerkgangers en kanselredenaars op hoge preekstoelen kwamen pas na
313, toen keizer Constantijn christen werd. Voordien was eenvoud troef.
8 Omdat er nogal wat olielampjes brandden, die behalve licht
ook warmte verspreidden — en de avonden waren in Klein-Azie om die
tijd toch al warm — moet er op den duur een benauwde atmosfeer in de
bovenzaal ontstaan zijn.
Eutychus opgewekt
9 Een jongeman, een zekere Eutychus, (een veel voorkomende
naam van slaven), was in de raamopening gaan zitten." ) Misschien
omdat de ruimte propvol was en hij daar bovendien wat frisse lucht op-
ving. Want er zat geen ruit in het venster en de luiken waren blijkbaar
niet gesloten. Toen Paulus zijn toespraak almaar rekte, kon de jongen
zijn ogen al minder openhouden. Het was ook al haast middernacht en
hij was waarschijnlijk moe van de lange werkdag die hij reeds achter
de rug had. Hij begon te dommelen en werd opeens door zo'n diepe
slaap overmand dat hij zijn evenwicht verloor en van de derde verdie-
ping naar beneden stortte. Toen ze hem optilden, bleek hij al dood te
zijn. Lucas zal zich als arts daarin niet vergist hebben. Diepe versla-
genheid en luid gejammer onder de gemeenteleden!
o Toen gebruikte de Here Jezus voor de tweede maal een
apostel om een dode op te wekken. Hij had er Petrus bij ingeschakeld
toen de lieve Dorkas was gestorven (9: 36-42) en nu werd Paulus zijn
instrument. De apostel onderbrak meteen zijn prediking, rende de trap
144
Macedoniê, Griekenland en Troas § 28
4: 34): hij ging op de dode liggen en sloeg zijn armen om hem heen. 12 )
Toen week de bijna oppermachtige dood voor de Zoon van de al-
machtige God, die de sleutels van het dodenrijk had ontvangen, Op. 1:
i8. De jongen ademde weer! Toen Paulus dat zag, zei hij tot de diep
geschokte en weeklagende gelovigen: `Wees maar niet ongerust, want
hij leeft!' Toen aanschouwden zij een schitterend bewijs van Jezus'
macht en een voorteken van de jongste dag, waardoor zij krachtig ver-
sterkt werden in hun geloof.
I Want wat zal deze gemeente al met al van de Bijbel bezeten
hebben? In elk geval had zij nog geen compleet Nieuwe Testament,
want dit moest grotendeels nog geschreven worden. De brief aan de
Romeinen had Paulus pas enkele maanden tevoren geschreven. Bezat
men misschien een afschrift van een evangelic, bijvoorbeeld dat van
Marcus? Of wisten ze bijna alles alleen nog van horen zeggen? Schrij-
ven en papier waren duur. Daardoor was het geheugen van de meeste
mensen gelukkig goed geoefend.
Hoe dan ook, aan dit wonder alleen hadden zij niet genoeg. Het
was een teken bij Gods Woord, zoals het dat voor ons nog is. Daarom
ging Paulus zelfs na middernacht nog door met zijn onderwijs. Hij ging
de trap weer op en bovengekomen brak hij het brood en at met hen. De
tweede maaltijd die nacht? En hoewel hem de volgende dag een voet-
tocht van ruim dertig kilometer wachtte, zag hij af van enige nachtrust
en sprak hij nog tot het aanbreken van de morgen over de verlossing
door Jezus Christus. Toen moesten apostel en gemeenteleden voorgoed
van elkaar afscheid nemen. Zij moesten weer aan het werk en hij weer
op reis.
I2 Maar zij brachten de jongen (het woord kan hier ook
of `kneche betekenen) gezond en wel weg en voelden zich buiten-
gewoon bemoedigd. En niet alleen door dit buitengewone teken, maar
vooral door het evangelic van de Here Jezus, waarnaar dit teken heen-
wees.
Troas' troost nog
Dit was de laatste van de dodenopwekkingen waarvan de Schrift
verhaalt: de zoon van de weduwe van Sarefat, de zoon van de Suna-
mitische, de dode die inderhaast in het graf van Elisa was gelegd, de
145
§ 28 Paulus' derde apostolische reis Macedonia, Griekenland en Troas § 28

jongeman te Nain, het dochtertje van Jairus, Lazarus, de doden die na 7) De Grieken en Romeinen kenden zelf ook geen wekelijkse rustdag. Zij
Jezus' opstanding uit hun graven kwamen, Dorkas en Eutychus. kenden de Schepper en zijn scheppingsweek niet meer. Seneca bespotte de
Door de eerste drie versterkte God de profetieen van Elia en Eli- Joden, omdat ze met hun sabbat zoveel tijd verspilden. Vgl. Simon J. Kiste-
sa. Door de volgende bekrachtigde Hij de legitimiteit en bevoegdheid maker, comm., 718v.
8) Er is een brief bewaard gebleven van de stadhouder Plinius die in 112 aan
van onze Here Jezus als Gods gezalfde Profeet, Priester en Koning. En
keizer Trajanus over de christenen in zijn provincie Bithynie schreef dat zij
door de laatste twee bevestigde hij het apostolische gezag waarmee Pe- regelmatig op een bepaalde dag 's morgens in alle vroegte (bij dageraad) bij
trus en Paulus mondeling en schriftelijk het evangelie verkondigden. elkaar kwamen, een lied ter ere van Christus zongen, uit elkaar gingen en
Nieuwe opwekkingen acht de Here voor ons blijkbaar niet meer daarna 's avonds weer bijeenkwamen om samen te eten.
nodig. Ons bezit van de complete Bijbel weegt daar blijkbaar ruim- 9) Vgl. in deze serie i en ii Koningen, 715, n. 31.
schoots tegenop. Bovendien heeft de Heilige Geest van alle verrijze- 10) A. Sizoo, De antieke wereld en het Nieuwe Testament, Kampen 1948, 39.
nissen procesverbaal laten opmaken in de Heilige Schrift. Daardoor David J. Williams, comm. a.l.
11) Vgl. A. Sizoo, AWNT, 45.
functioneren deze wondertekens ook voor ons nog steeds. Telkens
12) Om redenen van welvoeglijkheid knielde Petrus bij de dode Dorkas,
wanneer wij ze lezen, versterken zij opnieuw ons geloof, vgl. dl.
9: 4 0 .
p. 63-66.
Mede door de dodenopwekkingen van Petrus en Paulus lezen wij
hun brieven met des te meer eerbied voor hun apostolische gezag. Hun
Zender heeft hen door deze wonderen immers wel buitengewoon
krachtig als zijn spreekbuis geautoriseerd. Vooral worden wij nu bij-
zonder bemoedigd door wat zij ons leren over de opstanding van
Christus als garantie van onze zalige opstanding. Wij denken in dit ver-
band bij voorbeeld aan 1 Korintiers 15, 1 Tessalonicenzen 4: 13-18,
Petrus : 3-1(), 5: 1ov, vgl. dl. 1 p. 234vv.
,

NOTEN
I) Als de apostel tijdens deze reis tot Illyrie het evangelie heeft verkondigd
(Rom. I5: 19), dan is hij van Macedonia westwaarts naar de Adriatische Zee-
kust getrokken en langs de westkust van Griekenland door Epirus in Korinte
aangekomen, vgl. W. de Boor, comm. a.l
2) R. C. H. Lenski, comm. a.l.
3) K. Deddens, Het liep uit op Trente, Goes 1981, i i . Vgl. in deze serie Psal-
men I, 283v, 286 n. 22.
4) Zo vat F. W. Grosheide, comm. a.l. de tekst op.
5) Vgl. in deze serie: Numeri, § 21: Mijn sabbatten inachtnemen, p. 695-70o.
John MacArthur Jr, Acts 13-28, Chicago 1996, a.l.
6 ) R. C. H. Lenski verwijst hierbij in zijn comm. a.l. naar de op dit punt leer-
zame Confessio Augustana, art. 28, § 57-6o.

146 147

§ 29
HANDELINGEN 20: 13-38
PAULUS' DERDE APOSTOLISCHE REIS
III: AFSCHEID VAN DE OUDSTEN VAN EFEZE
Ongeveer een kwart van het boek Handelingen bestaat uit preken en
toespraken, bijna alle gehouden voor Joden of heidenen. De enige die
gericht was tot christenen uit de heidenen is Paulus' afscheidspreek
voor de oudsten van Efeze. Waarschijnlijk is dit ook de enige van deze
toespraken die Lucas zelf heeft gehoord en mogelijk stenografisch
vastgelegd. 1 )
Inhoudelijk vertoont deze preek overeenkomst met Paulus' pasto-
rale brieven aan Timotefts en Titus. Hoe dienen leer- en regeerouder-
lingen Christus' gemeente pastoraal te bearbeiden? Met welke harten-
gesteldheid moeten zij dat doen en welk gedrag daarbij vertonen? Wat
moeten zij haar voorhouden en waarvoor op hun hoede zijn? Hiervoor
valt niet alleen veel te leren uit wat de apostel in genoemde brieven
schreef, maar ook uit wat hij de ouderlingen van Efeze voorhield. Wij
willen preek en brieven of en toe naast elkaar leggen.
1. VAN TROAS NAAR MILETE, HAND. 20: 13 17 - 17 Maar omdat hij nu vlak bij Efeze was, wilde hij wel graag de
Het lijkt wel of Lucas ons nu een blik in zijn dagboek gunt, want dit
traject beschrij ft hij van dag tot dag.
13 Als de afscheidsdienst te Troas inderdaad op zondagavond
gehouden werd, dan vertrok Paulus op maandagmorgen uit Troas naar
Assus. Lucas en de zeven andere leden van het gezelschap liet hij per
schip gaan. Een omweg die meer tijd kostte, zeker bij ongunstige wind.
Zelf zou hij om onbekende redenen over land reizen, een voettocht van
35 km. En dat na die zware nacht en zonder geslapen te hebben. Wil-
de hij misschien graag enige uren alleen zijn? Het Pascha was reeds
voorbij (2o: 6) en vermoedelijk genoot hij die maandag onderweg van
prachtig voorjaarsweer.
148
iii: Afscheid van de oudsten van Efeze § 29
14 Nog diezelfde dag stapte hij in Assus bij de anderen aan
boord. Nu steekt er 's zomers in de EgeIsche Zee tussen middernacht
en zonsopgang vaak een noordenwind op, die tegen de avond gaat
gen.') Daarvan profiterend voer het schip — vermoedelijk een kust-
vaarder — langs de huidige Turkse westkust naar Mitylene, de prachtige
hoofdstad van het eiland Lesbos. Daar ging het voor anker. Het had die
dag zo'n I3o km afgelegd.
15 Dinsdags voer het verder zuidwaarts om alweer tegen de
avond bij het eiland Chios voor anker te gaan. Woensdagmorgen werd
de oversteek gemaakt naar Samos en donderdags kwam men al vroeg
in Milete aan, een belangrijke havenstad op het vasteland van Asia, vgl.
2 Tim. 4: 20.
16 Dat het schip Efeze niet had aangedaan, paste geheel in Pau-
lus' plan. Hij begreep dat een bezoek aan de gemeenten in en rond Efe-
ze veel tijd zou kosten, terwijl hij eigenlijk al in Jeruzalem had willen
zijn. De dreigende aanslag op zijn leven in Griekenland had zijn reis-
plan vertraagd, 20: 3. Daarom haastte hij zich nu om zo mogelijk te-
gen Pinksteren in Jeruzalem te zijn. Waarvoor hij nu nog ongeveer een
maand de tijd had. 3 )
Want voor alles wilde hij thans de collecte van de Macedonische
kerken in Jeruzalem afdragen. Als een tastbaar symbool van de ge-
loofsverbondenheid van de gemeenten uit de heidenen met de `moe-
derkerk'. Misschien hoopte hij dan ook enigen van de apostelen te ont-
moeten. Het was nu immers al vier jaar geleden dat hij in Jeruzalem
was en wat had hij hun niet veel te vertellen!
oudsten van die gemeente ontmoeten. Voordat hij voorgoed afscheid
van hen nam, wilde hij hen nog belangrijke dingen op het hart binden.
Daarom stuurde hij iemand naar Efeze met het verzoek of zij naar hem
in Milete wilden komen. Een afstand die hemelsbreed ongeveer 50 km
bedroeg, maar waarvoor een voetreiziger wel twee dagen nodig had.
2. PAULUS' TOESPRAAK TOT DE OPZIENERS,
HAND. 20: 18-35
Paulus' afscheidspreek voor de oudsten van Efeze was uiteraard in de
eerste plaats tot hen gericht. Maar doordat de Heilige Geest deze toe-
spraak in de Schrift heeft bewaard, wendt de apostel zich daarmee tot
149

29 Paulus' derde apostolische reis
de oudsten van alle kerken die hij had mogen stichten. Jo, alle voor-
gangers dienen deze preek thans nog ernstig ter harte te nemen. Zij be-
vat fundamentele aanwijzingen voor de uitoefening van hun ambt.
Neem een voorbeeld aan mijn optreden
Toen de oudsten vernamen dat hun geliefde apostel zo dicht bij Efe-
ze was, gaven ze graag gehoor aan zijn verzoek naar Milete te komen.
Het was nu ongeveer een jaar geleden dat hij uit Efeze naar Macedonia
en Achaje was vertrokken en zij hem voor het laatst hadden gezien.
18 Toen ze waren aangekomen, herinnerde Paulus hen eerst aan
zijn optreden tijdens zijn driejarig verblijf in Efeze. Uiteraard opdat ze
daaraan een voorbeeld zouden nemen. Want zoals Christus zich ten
voorbeeld stelde (Joh. 13: 15, Rom. 15: 5), moeten ook zijn dienaren
voorbeelden zijn voor de gemeente. Paulus had dit in Efeze gedaan en
de oudsten zouden hem daarin moeten navolgen, vgl. i Kor. 4: 6, Fil.
3: 17, I Tim. 4: 12, I Petr. 5: 3. Jullie weten, zei hij, hoe ik onder jul-
lie heb geleefd, vanaf de eerste dag dat ik in Asia was:
19 ik heb als een gehoorzame slaaf de Here gediend (zo noem-
de hij zich wel vaker: Paulus, een slaaf van Jezus Christus, Rom. : 1,
Gal. r: io, Fil. : i). Hoewel hij een groot deel van het Nieuwe Testa-
ment had mogen schrijven en tientallen gemeenten had mogen stich-
ten, had hij zich daarop nooit laten voorstaan en zich altijd heel nede-
rig gedragen. Steeds bereid de minste te zijn, vgl. i Kor. 4: 9-13, 1 Tes.
2: 6. De oudsten konden getuigen dat hij de waarheid sprak.
Zoals ze ook wisten hoeveel tranen Paulus' apostolaat in Efeze
hem had gekost. Niet eens zozeer om wat men hem persoonlijk aan-
deed, maar vanwege het fanatieke verzet tegen het evangelie dat hij
steeds weer had ontmoet. Vooral zijn eigen volksgenoten hadden hem
in dit opzicht veel Teed berokkend! Vele van zijn beproevingen, ook in
Efeze, waren het gevolg van Joodse samenzweringen.
Toch ging zijn liefde nog altijd naar hen uit! Het was op dit mo-
ment nog maar enkele weken geleden dat hij zijn brief aan de Romei-
nen had geschreven met daarin deze ontroerende bekentenis: ...in
mijn hart is grote droefheid en een pijn die niet ophoudt. Waarlijk, ik
zou wensen zelf vervloekt en van Christus gescheiden te zijn, als ik
mijn broeders, mijn lijfelijke verwanten daarmee kon helpen, ik bedoel
de Israelieten', Rom. 9: 1-3, vgl. Fil. 3: 18.
150
iii: Afscheid van de oudsten van Efeze § 29
Waarom Paulus de ouderlingen aan zijn moeiteft in Efeze herin-
nerde? Misschien ook om zich te verdedigen tegen laster (i Tes. 2: I-
12), maar vooral om hun zijn gedrag ten voorbeeld te stellen. Want
dit was een zeer belangrijk onderdeel van hun pastorale taak: zelf het
goede voorbeeld geven! `Wees een voorbeeld voor de gelovigen door
woord en gedrag, in liefde, in geloof en in zuiverheid', i Tim. 4: 12.
Nog altijd het abc in de vormingscursus voor toekomstige kerken-
werkers, vgl. Joh. 13: 15, Fil. 3: 17, 1 Tes. : 6, Heb. 13: 7, 1 Petr.
5: 3.
Neem een voorbeeld aan mijn prediking
20 Ook zijn verkondiging van het evangelic hield hij hun ter na-
volging voor. Hij had namelijk nooit de beloften, bevelen en bedrei-
gingen van het evangelic afgezwakt om mensen te behagen en moei-
ten te ontlopen, vgl. Spr. 29: 25. Integendeel, hij had hun Mies wat zij
voor hun redding moesten weten en geloven, bekend gemaakt. Zowel
in het openbaar (de synagoge en de school van Tyrannus) als in de
huisgemeenten, vgl. Rom. 16: 5, Kol. 4: 14, Filem.: 2.
Voorgangers moeten het Paulus na kunnen zeggen: `Als ik nog
mensen trachtte te behagen, zou ik geen dienstknecht van Christus
zijn', Gal. 1:10, vgl. i Kor. 9: i6. Zij moeten met het voile Woord ko-
men en niet met bloemlezinkjes uit de Heilige Schrift waaruit Gods
waarschuwingen zijn weggelaten. Ook at zou dit bij sommige hoorders
verzet oproepen. 4 ) Dit hield de apostel Timotefts ook voor: `Verkon-
dig het Woord, dring te pas en te onpas aan, weerleg, berisp, bemoe-
dig, met at het geduld dat het onderricht vereist', 2 Tim. 4: 2, vgl. Ez.
3: 16-21; 33: 1-20.
21 Zo had Paulus zelf zonder aanzien des persoons Joden en
Grieken bezworen zich te bekeren. Wat inhield dat zij tot heel andere
gedachten moesten komen over God en zijn Christus en in een radi-
coal andere gezindheid zouden gaan leven. De Joden moesten breken
met hun blinde leidslieden en de heidenen met hun dode afgoden. Om
zich beiden berouwvol te wenden tot de levende God en hun geloof te
vestigen op zijn Zoon Messias Jezus en zo vergeving van zonden en
eeuwig leven te ontvangen, vgl. 26: 20, vgl. EL 2: 12-22.
151
§ 29 Paulus' derde apostolische reis
Neem een voorbeeld aan mijn bereidheid om te lijden
22 Zoals de broeders wisten (vgl. 19: 21), was Paulus thans op
weg naar Jeruzalem, voor hem het hol van de leeuw. Ook aan dit reis-
doel was hij gebonden door de Heilige Geest. Voor de buitengewone
omstandigheden waaronder hij zijn buitengewone bediening vervulde,
had hij een buitengewone leiding met buitengewone openbaringen van
de Geest nodig, vgl. o: 19. Zoals Hij hem indertijd had verhinderd
naar Asia en Bithynie te reizen (16: 6v), zo drong Hij hem nu naar Je-
ruzalem. Aan die leiding gaf Paulus zich gewillig over, nog niet we-
tend wat hem daar overkomen zou.
23 Althans niet precies. Wel had hij in zijn kort tevoren ge-
schreven brief aan de Romeinen gevraagd: 'Bid voor mij tot God, dat
ik mag ontkomen aan de weerspannigen in Judea', waarheen hij
onderweg was, Rom. 15: 31. Ook had de Heilige Geest hem al wel van
stad tot stad verzekerd dat hem nieuwe gevangenschap en kwellingen
te wachten stonden. Straks zal de Geest hem door de profeet Agabus
meedelen dat de Joden in Jeruzalem hem zouden uitleveren aan de hei-
denen, 21: I ovv.
24 Maar dit vooruitzicht schrikte hem niet af. Want niet zijn le-
ven, maar zijn apostelschap was voor hem het kostbaarste. Die taak be-
schouwde hij niet als een harde plicht, maar als het dagelijkse bewijs
van Gods barmhartigheid (2 Kor. 4: I ) en van zijn begenadiging door
Jezus Christus, I Tim. 1: 12. Als ex-inquisiteur moest deze gratiering
hem genoeg zijn, 2 Kor. 12: 9.
Sindsdien was zijn diepste verlangen: `dat Christus zal worden
grootgemaakt in mijn lichaam, hetzij door mijn leven, hetzij door mijn
dood. Want voor mij is het zo gelegen: [blijven] leven betekent [door-
werken voor] Christus en sterven [terechtgesteld worden met de mar-
teldood] betekent [dan voor Christus zelfs nog] een vOOrdeel [omdat
de mensen dan zullen zeggen: heb je dat gehoord?]', Fil. 1: 20V.
Al hoopte hij wel zijn `wedloop' als apostel pas te mogen vol-
tooien (vgl. 2 Tim. 4: 7) nadat hij de overweldigende rijkdom van Gods
genade in Christus Jezus ook nog in Rome en Spanje had mogen ver-
kondigen, Rom. I5: 24, 28.
Met deze mentaliteit stelt Paulus zich eveneens aan de voorgan-
gers van toen en nu ten voorbeeld. `Wees mede bereid voor het evan-
gelie te lijden in de kracht van God', 2 Tim. 1: 8, vgl. : 12, 3: I OV, 4:
152 I 153
Afscheid van de oudsten van Efeze § 29
5. Dit geldt vooral hun die hun hele leven aan de verkondiging van het
evangelie mogen wijden. Beschouwen zij hun ambt bij alle moeite die
het meebrengt ook als een genade van God? 5 )
Voor niemands ondergang verantwoordelijk
25 Paulus wist nog niet wat hem in Jeruzalem boven het hoofd
hing. Hij was op het ergste voorbereid, 21: 13. Maar als hij dit bezoek
mocht overleven, zou hij toch niet meer naar Klein-Azie en Grieken-
land terugkeren. In dat gebied was zijn taak af, Rom. 15: 23. Dan wil-
de hij met het evangelie naar Italie en Spanje. Daarom moest hij nu
voorgoed afscheid nemen van deze broeders, met wie hij zoveel lief
en Teed had gedeeld.
Diep ontroerd hoorden zij hem zeggen: 'En nu, geliefde broeders,
zie ik weet dat niemand van jullie mij ooit weer zal terugzien.' Ik heb
als Gods heraut onder jullie rondreizend in Asia zijn kortinklijke
genadeheerschappij geproclameerd.
26 Daarom neem ik nu met een goed geweten afscheid van jul-
lie. — Daarbij gingen zijn gedachten naar wat God tot Ezechiel had ge-
zegd: Als een wachter ziet dat er gevaar dreigt, moet hij op de bazuin
blazen. Maar als iemand het signaal wel hoort, maar zich er niet aan
stoort en omkomt, dan komt zijn bloed alleen op hem neer en valt de
wachter niets te verwijten, Ez. 33: 4; 3: 17-19. Daarop zinspelend
vervolgde Paulus: daarom verklaar ik vandaag tegenover jullie als
oudsten van Efeze dat ik geen schuld heb aan het bloed van wie dan
ook. Mochten er op de oordeelsdag christenen uit Efeze wegens onge-
loof verloren gaan, dan zullen zij mij daar geen verwijt van kunnen
maken.
27 Want ik herhaal (vgl. vs. 2o) dat ik niet heb nagelaten jullie
Gods reddingsplan in zijn voile omvang te verkondigen. —Als hij vrees
voor mensen had gekend of eigen voordeel nagejaagd, dan had hij de
scherpe punten van zijn boodschap afgeslepen, zodat Joden en heide-
nen er zich niet aan konden stoten. Maar hij wist dat hij eenmaal re-
kenschap zou moeten afleggen aan de Here, i Kor. 4: 4v, Hebr. 13: 17.
Daarom had hij moedig Gods hele heilsplan verkondigd, Gods
hele openbaring in Jezus Christus, zonder de `aanstoof en `dwaasheid'
daarvan ook maar iets af te zwakken of weg te laten, Rom. 1: 16, 1 Kor.
: 23. Hij bracht zijn boodschap dwars tegen het hoogmoedige ver-
§ 29 Paulus' derde apostolische reis
stand en de geest der eeuw in. Misschien keerde hij zich hier indirect
ook tegen de diepere kennis' voor `ingewijden', waar de gnostici zich
op beroemden. (En waarmee hun moderne geestverwanten thans de
feitelijkheid van het evangelie ondergraven), vgl. dl. I, p. 14.
Hiermee wees hij niet alleen de oudsten uit Efeze op hun plicht
deze boodschap onverkort vast te houden, maar alien die geroepen zijn
het evangelie van het koninkrijk te verkondigen. Hoevelen van hen
zouden wel schuld hebben aan het bloed van hun hoorders? Omdat zij
niet het voile, maar een op de natuurlijke mens toegesneden evangelie
verkondigden?
Terloops valt uit Paulus' afscheidsrede of te leiden wat volgens
hem de substantie is van schriftgetrouwe christelijke prediking. Zij be-
vat namelijk alles wat nuttig is voor onze redding, vs. 20; de oproep
tot geloof en bekering, vs. 21; het evangelie van Gods genade, vs. 24;
de proclamatie van het koninkrijk, vs. 25; Gods hele heilsplan, vs. 27.
Alles uiteraard in zijn onderlinge verband en samenhang.
Opzieners over Gods duurgekochte gemeente
28 Maar voortaan rustte de verantwoordelijkheid voor de ge-
meente niet meer op Paulus, maar op de ouderlingen. Hij noemt hen
episkopos (waarvan ons woord `bisschop' is afgeleid), opziener, op-
passer, toezichthouder. Let wel: van de gemeente te Efeze. Het latere
spraakgebruik om de titel episkopos of bisschop te reserveren voor de
leider van een groot aantal kerken, noemt Calvijn een verbastering van
de taal van de Heilige Geest'. 6 ) Een gemeente met acht ouderlingen
mag zeggen dat ze acht episkopen' of `bisschoppen' telt. Om hen van
hun grote verantwoordelijkheid te doordringen wees Paulus hen op het
volgende.
Het toezicht op de gemeente begint met toezicht op jezelf, broe-
ders! Als je anderen dicht bij de Heer wilt houden, moet je eerst zelf
dicht bij Hem blijven. En als je naar een voorbeeldige gemeente ver-
langt, dan moet je zelf in leer en leven een voorbeeldige voorganger
zijn, vgl. I Tim. 4: 16. 'Want een opziener [episkopos] moet als be-
heerder van Gods huis onberispelijk zijn, niet arrogant, niet driftig, niet
aan de wijn verslaafd, niet vechtlustig, niet geldgierig, maar gastvrij,
deugdzaam, bezonnen, rechtvaardig, vroom, ingetogen; hij moet zich
houden aan het betrouwbare woord van het onderricht, zodat hij in
154
Afscheid van de oudsten van Efeze § 29
staat is om de gemeente met de gezonde leer aan te moedigen en te-
gensprekers te weerleggen', Tit. 1: 7vv, vgl. I Tim. 3: 2-4, 7.
Vergeet niet in wiens dienst je staat. Je bent als opzieners aange-
steld door de Heilige Geest, de zaakwaarnemer van Jezus Christus!
Aan Hem ben je verantwoording schuldig. Laat dit besefje mogen be-
zielen met vurige ijver voor de gemeente, die Hij vergadert, beschermt
en onderhoudt. En laat het je bij al je zwakheid ook troosten dat Hij
het eigenlijke werk doet, I Kor. 3: 7, 2: 22, 1 Tes. 5: 24.
Wees er ook diep van doordrongen dat zij niet jullie gemeente,
maar Gods gemeente is. Houd bij je pastorale werk steeds voor ogen
dat wij van de prijs die zij Hem gekost heeft niet het flauwste benul
hebben. Hij verwierf haar namelijk door 'het bloed van zijn eigene',
dat is van zijn geliefde en eniggeboren Zoon. 7 ) Het rode bloed van
Jezus was het hartenbloed van zijn Vader. Daarom is de gemeente
waarvoor jullie mogen zorgen, voor Hem van onschatbare waarde. Wee
de dienaar die haar verwaarloost, niet voedt, niet bewaakt en onver-
schillig behandelt!
Jullie zijn pastors of onderherders van de Goede Herder en hebt
de taak zijn kudde trouw te `hoeden'. Dit betekent ten eerste: dat je
haar weidt ofwel van (geestelijk) voedsel voorziet. Ten tweede: dat je
haar bewaakt en beschermt tegen de wolven die Paulus al zag rond-
sluipen, vs. 29. Ten derde: dat je voor zijn hele kudde zorgt. Een goe-
de pastor ziet niet alleen om naar sympathieke en meelevende leden,
maar ook naar de kleinmoedigen, de zwakken en de afdwalende
schapen.
Wee de huurling, die zich niet om de schapen bekommert, Joh.
10: 121/. 8 ) Want Paulus kon nu wel verklaren dat hij rein was van aller
bloed, maar de oudsten moesten hem dit straks na kunnen zeggen! Zij
zouden eenmaal rekenschap moeten afleggen van hun herderlijke zorg,
Heb. 13: 17. Laat dan niet een afvallige jou kunnen verwijten: Waar-
om heb je mij nooit gewaarschuwd?' Want dan zal zijn bloed van jouw
hand geeist worden, Ez. 3: 18, 33: 7V.
De kudde door wolven belaagd
29 Paulus voorzag overigens niet alleen voor zichzelf, maar ook
voor de oudsten zware tijden. 1k weet dat er na mijn vertrek valse le-
raars bij jullie zullen binnendringen. Als bloeddorstige wolven zullen
155

29 Paulus' derde apostolische reis iii:
zij zich niets ontziend op de kudde storten om haar zo mogelijk te ver-
slinden, Mat. 7: 15, i o: 16. Wij denken daarbij vooral aan de twee
eeuwige kerkvijanden judaisme en gnostiek, die de gemeente van
Christus alle eeuwen door en onder allerlei benamingen en gestalten
hebben geteisterd.
Wat de judaisten betreft, het was tij dens Paulus' toespraak in Mi-
lete nog niet zo lang geleden dat hij deze fanatiekelingen in zijn brief
aan de Galaten fel had bestreden. Op al zijn reizen zijn ze hem als een
zwerm horzels gevolgd. Om overal waar hij het evangelie had ver-
kondigd de gelovigen te waarschuwen: 'Pas op, zo makkelijk als Pau-
lus het u voorstelt, zal het niet gaan. Om gered te worden, komt er meer
kijken dan alleen in Jezus geloven.' Volgens de apostel was dit een ver-
vloekte dwaling, Gal. I : 8. We spraken er breder over op p. 7-1o, vgl.
dl. p. 15v.
En wat de gnostiek betreft, deze verschrikkelijke wolf heeft de
kudde van de Here Jezus eveneens vanaf de apostolische tijd tot op de
huidige dag vreselijk toegetakeld. Paulus noemde haar een `voort-
woekerend kankergezwel' (2 Tim. 2: 17), demonische leringen', `ba-
naal en leeg geredeneer', i Tim. 4: 1, 6: 20. Johannes betitelde hen als
`antichristen', i Joh. 2: 18, 22; 4: 3. Er is bijna geen onderdeel van de
christelijke leer of het is door dit kankergezwel aangetast. De gnostiek
scheepte de christenheid op met een onbijbels spreken over God, zijn
Zoon en diens menswording, zijn Woord, zijn schepping, zonde, ge-
nade, geloof, verzoening, rechtvaardiging, heiliging, vlees, lichaam,
ziel, dood, opstanding. Maar met haar zogenaamd `diepere' kennis
ondergroef de gnostiek de geopenbaarde waarheid. Zie in deze serie
Leviticus, p. 50, 91, 414; Numeri, p. 230, noot II; Handelingen i,
P. 1 4v.
3o Tijdens de massabetoging in het theater van Efeze (19: 21-
40) werd de gemeente van buitenaf bedreigd, maar het gevaar van
dwaalleer zou volgens Paulus van binnenuit komen: Zelfs uit jullie
eigen kring zullen mensen opstaan die wel de wOOrden van het evan-
gelie in hun mond nemen, maar de betekenis daarvan zullen verdraai-
en. Om op deze slinkse wijze de leerlingen te verleiden met jullie te
breken en hen met hun valse leer te volgen. Toen Timotei,is in Efeze
werkte, was deze kerkstrijd daar al ontbrand. Gnostici als Hymeneus
en Filetus beweerden dat je de opstanding niet letterlijk moest op-
156
Afscheid van de oudsten van Efeze § 29
vatten, maar als een gebeurtenis in je binnenste. Daarmee brachten zij
het geloof van sommigen aan het wankelen, I Tim. I : 3, 19v, 6: 20v,
vgl. 2 Tim. 2: i6- I 8.
31 Daarom bond de apostel de ouderlingen van toen en nu op het
hart: Wees op je hoede! Herinner je hoe ik mij drie jaar lang dag en
nacht voor de kudde heb ingezet. 's Morgens verdiende ik mijn brood
als tentenmaker. Tij dens de hete middaguren, wanneer half Efeze sliep,
gaf ik bijbelles in de school van Tyrannus, 19: 9. En 's avonds was ik
nog bezig gemeenteleden te onderwijzen. Zo heb ik rusteloos ieder van
jullie het goede voorgehouden. Je weet hoeveel tranen van verdriet en
teleurstelling dit pastorale werk mij heeft gekost. Zo ijverig en liefde-
vol moeten jullie als ik straks weg ben voor de kudde zorgen. En nooit
als huurlingen voor de wolf op de vlucht slaan, Joh. 1o: 12.
Aan de Here opgedragen
32 Intussen vergat Paulus niet dat zij allen slechts medewerkers
van God waren. Gemeenten vergaren en bewaren is Goddelijk werk.
Hij schakelt daarbij wel mensen in, maar het eigenlijke werk doet Hij
door zijn Geest en Woord, i Kor. 3: 7-9. Daarom droeg de apostel ker-
kenraad en gemeente van Efeze tenslotte op aan God en het Woord van
zijn genade. Want het evangelie is de Goddelijke kracht (Rom. r: 16)
waardoor Hij bij machte is ondanks alle tegenstand voorgangers en ge-
meenten op te bouwen in het geloof, zodat zij waarheid en leugen kun-
nen onderscheiden. Om tenslotte samen met alle geheiligden het be-
loofde erfdeel te ontvangen: eeuwig leven op de nieuwe aarde.
Twintig eeuwen kerkgeschiedenis laten zien dat Paulus terecht tot
waakzaamheid opriep. Alle eeuwen door werd de christenheid door
wolven in schaapskleren geteisterd en gescheurd. Maar steeds be-
waarde de Here door de kracht van zijn Woord genadig een heilig over-
blijfsel, dat vasthield aan de apostolische leer.
Neem een voorbeeld aan mijn onbaatzuchtigheid
33 Evenals Samuel in zijn afscheidspreek (i Sam. 12) wees ook
Paulus tenslotte op de belangeloosheid waarmee hij zijn taak had ver-
vuld. De oudsten konden het alweer zelf getuigen dat hij zijn apostel-
schap nooit had misbruikt om er materieel beter van te worden. Hij kon
naar waarheid verklaren: Ik heb van niemand zilver, goud of kleding
157
§ 29 Paulus' derde apostolische reis
begeerd. Ook hieraan moesten de broeders een voorbeeld nemen: `Een
opziener moet niet geldzuchtig zijn', I Tim. 3: 2V.
34 Al mogen verkondigers van het evangelie zeker ook van het
evangelic leven. Deze regel had de Here zelf ingesteld, Mat. o: Io,
Kor. 9: 14, I Tim. 5: 18. Maar om de verdachtmaking te voorkomen
dat hij goed verdiende aan het evangelic, had Paulus van zijn recht op
vergoeding geen gebruik gemaakt. Op die eer was hij zeer gesteld. Hij
had er de Korintiers onlangs nog uitvoerig aan herinnerd, I Kor. 9: 1-
18, vgl. i Tes. 2: 9, 2 Tes. 3: 8.
Ook van de Efeziers had hij geen enkele vergoeding aanvaard.
Terwijl hij zijn beide, door het zware tentenmakerswerk getekende
handen opstak, verklaarde hij dat die twee in zijn behoefte hadden
voorzien. Jo, zelfs in die van zijn medewerkers! Met hun hulp had hij
vanuit Efeze in de hele provincie Asia het evangelic verkondigd. Mis-
schien had hij zelfs de kosten van hun vele en lange dienstreizen van
zijn eigen zuurverdiende geld betaald.
35 Ook met deze vergaande belangeloosheid stelde hij zichzelf
ten voorbeeld. Hij had als tentenmaker zelfs zo hard gewerkt dat hij
nog wat had overgehouden voor armen en hulpbehoevenden. Daarin
moesten alle christenen eveneens de zin van hun arbeid zien. Gelovi-
gen moeten 661( ijverig werken om sociaal en lichamelijk zwakken te
kunnen helpen. Daarbij moesten zij maar voortdurend het niet in de
evangelien opgenomen woord van de Here Jezus in gedachten houden:
`Het is zaliger te geven dan te ontvangen.' Zo eindigde Paulus zijn toe-
spraak met een woord van de Here Jezus.
Hartroerend afscheid
36 Toen hij uitgesproken was, ging hij voor in gebed. In diep be-
sef van hun kleinheid en afhankelijkheid van de Here God boog de
apostel zij knieen, vast door alle aanwezigen gevolgd. Op deze oot-
moedige wijze riep hij de naam van de Here aan om de oudsten en de
gemeente van Efeze aan Hem op te dragen (vs. 32) en zijn hulp en bij-
stand voor hen of te smeken. Hij zal dit in dezelfde geest gedaan heb-
ben als in Ef. I: 15 23, Fil. 3-ii, Kol. 1: 3-14, i Tes. : 2V, 3: II-
-
13, 5: 23v.
37 Toen kon niemand zich nog langer bedwingen en barstten al-
len in luid gesnik los. Naar 's lands wijs werd Paulus door alle oudsten
158
Afscheid van de oudsten van Efeze § 29
omhelsd, gekust en nog eens gekust. Zij konden hem bijna.niet losla-
ten. Zo fel als zijn vijanden hem haatten, zo innig hadden zijn vrien-
den hem lief.
38 Wat hen nog het meest pijn deed, was dat zij hem volgens zijn
zeggen niet meer zouden terugzien. Dit was teveel voor hen. Drie jaar
had hij onder hen verkeerd. Door hem hadden zij God en de Here Jezus
leren kennen. Sommigen misschien als eerstelingen van Efeze.
Moesten zij nu heus voor altijd afscheidnemen van hun geestelijke wa-
der en hadden zij hem thans voor de allerlaatste maal gehoord en ge-
zien? 't Was of ze een stervende vaarwel zeiden. Diep bedroefd bega-
ven alien zich met hem naar de haven van Milete en deden hem
uitgeleide tot aan het schip. Toen voer hij weg.
NOTEN
1) 'Al mag men de mogelijkheid van stenografie niet uitschakelen: men had
in de oudheid `notarii, stenografen, die in de tachygrafie (de kunst om door
middel van allerlei notae het gesproken woord snel op te schrijven) geoefend
waren, die daarin ook onderricht gaven. Deze kunst was in Rome reeds in Ci-
cero's dagen bekend: de uitvinder der stenografie was zijn vrijgelatene Tiro
(notae Tironianae)', Woltjer: Serta Romana pag. 362. Vgl. ook Maurice Jones:
The N.T. in the twentieth Century, Londen 1924, p. 288-29o', H. N. Ridder-
bos, Karakter en structuur van de groote redevoeringen opgenomen in de
Handelingen der Apostelen, GTT, Febr. 1934. 54. Vgl. Oxford Classical Dic-
tionary, s.v. Tachygraphy. H. Mulder, comm., 22.
2) William M. Ramsay, St. Paul the traveller and the Roman Citizen, 293.
3) Lucas vertelt vrij precies hoe Paulus de zeven weken tussen Pascha en
Pinksteren doorbracht. De reis van Neapolis naar Troas duurde vijf dagen, 20:
6. Hij bracht een week in Troas door, 20: 6. Vandaar had hij vier dagen nodig
om naar Milete te reizen (2o: 13-16) en waarschijnlijk bijna een week om van
Milete naar Tyrus te varen, 21: 1-3. Daar bleef hij een week, 21: 4. Met in-
begrip van zijn bezoeken in Caesarea had hij minstens een week nodig om
vandaar Jeruzalem te bereiken, 21: 7-15. Dan hield hij al met al nog slechts
een dag of tien over voor onvoorziene omstandigheden, vgl. R. C. H. Lenski,
S. J. Kistemaker, comm. a.l.
4) Vgl. Practical considerations in 20: 17-21 van S.J. Kistemaker, comm. a.l.
5) `Sehen wir alle, die wir das Gliick haben, unser Leben ungeteilt der Ver-
kiindigung des Evangelium widmen zu diirfen, unsern Dienst auch so an?',
W. de Boor, comm. a.l.
6) Calvijn, comm. a.l.
7 ) E E Bruce, comm. a.l.
159
5C 29 Paulus' derde apostolische reis

8) 'One wonders if it is the neglect of this obligation which is a major cause

of today's theological confusion. If, when false teaching arises, Christian
leaders sit idly by and do nothing, or turn tail and flee, they will earn the ter-
rible epithet 'hirelings' who care nothing for Christ's flock', J. R.W. Stott, § 30
comm. 329.
HANDELINGEN 21: 1-16
PAULUS' DERDE APOSTOLISCHE REIS
IV: TYRUS, PTOLEMAIS, CAESAREA, JERUZALEM

Het is nu drie jaar geleden dat Paulus uit Antiochie in Syrie vertrok
voor zijn derde grote reis, maar ditmaal keert hij daarheen niet terug.
Als apostel was hij niet door haar uitgezonden, maar door de Heilige
Geest, 13: 2-4. Hij was haar dan ook geen verantwoording schuldig,
al had hij haar na vorige reizen wel verslag uitgebracht van wat de Here
door hem gedaan had, 14: 27, 18: 22. Ook om door zijn rapport de ker-
kelijke eenheid van de gelovigen uit de Joden met die uit de heidenen
te versterken. Maar ditmaal reisde hij `gebonden door de Geest' (20:
22) naar Jernzalem, waar hij binnen een maand zal aankomen. Daar-
om liet hij Antiochie deze keer links liggen.
Van stad tot stad heeft de Geest hem reeds laten weten dat hem
daar `boeien en verdrukkingen' te wachten staan, 20: 23. Hij weet dus
al dat hij nog maar korte tijd als vrij man kan rondlopen, maar nog niet
dat hem niet minder dan vier jaren gevangenschap wachten, twee jaar
in Caesarea en twee jaar in Rome.
Toch aarzelt hij niet verder te reizen naar Jeruzalem. Niet omdat
hij zo'n sterke persoonlijkheid' is — hij kon ook vrezen en beven
(i Kor. 2: 3) — maar als navolger van Christus (i Kor. 1 i : 1) en in de
kracht van de Geest. 'Want God heeft ons niet een geest gegeven van
lafhartigheid, maar een geest van kracht, liefde en zelfbeheersing',
2 Tim. I : 7.

1. VAN MILETE NAAR TYRUS, HAND. 21: 1-6

Paulus werd op dit laatste deel van de reis vergezeld van maar liefst
acht broeders: Lucas, Timoteiis en de zes afgevaardigden van de Griek-
se en Macedonische kerken die de collecte voor de armen in Judea bij
zich hadden: Sopatros, de zoon van Pyrrus, uit Berea, Aristarchus en

160 161
§ 30 Paulus' derde apostolische reis
Secundus uit Tessalonica, Gajus uit Derbe, en Tychicus en Trofimus uit
Asia, 20: 4.
Het afscheid van de ouderlingen van Efeze was aangrijpend
geweest, 20: 36-38. Paulus moest zich gewoon van hen losscheuren.
Hij reisde blijkbaar met een kleine kustvaarder, die in de nanacht als
de wind opstak vertrok, en tegen de avond als de wind ging liggen voor
anker ging, zie bij 20: 4. Dan viel het afscheid wellicht in de nanacht
en zagen de ouderlingen hem in de duisternis wegvaren.
Het schip zette rechtstreeks koers naar het eiland Kos. De vol-
gende dag bereikte het Rodos en de derde dag Patara, een belangrijke
havenstad aan de (nu Turkse) zuidwestkust. Vandaar vertrokken gro-
tere zeeschepen naar Syrie en Egypte.
2 Hier vonden ze een schip dat niet via de tijdrovende omweg
langs de kust, maar rechtstreeks over open zee naar Fenicie (nu Liba-
non) zou oversteken. Een afstand van zo'n 65o km, die afhankelijk van
de wind in vijf tot zeven dagen kon worden afgelegd. De kapitein was
bereid de negen passagiers mee te nemen. Comfortabel zal de reis niet
geweest zijn, want passagiersaccommodatie bezaten schepen destijds
nauwelijks. Meestal moesten zeereizigers ook voor hun eigen provi-
and zorgen en sliepen ze onder hun eigen reismantel aan dek ('s win-
ters lag de zeevaart stil). 1 )
3 Wat een herinneringen zullen Paulus tijdens deze zeereis door
het hoofd gespeeld hebben! Achter hem verdween de kust van Klein-
Azie. Daarachter lagen de gemeenten van Ikonium, Lystra en Derbe.
Hoe zouden die het maken? Enkele dagen later doemden aan de hori-
zon de bergen van Cyprus op. Hier had de apostel op zijn eerste reis —
nu negen jaar geleden — met Barnabas en Marcus het evangelic ver-
kondigd. De landvoogd Sergius Paulus was toen tot bekering gekomen
en Elymas de tovenaar plotseling blind geworden, 13: 4-13. Het schip
deed het eiland niet aan, maar passeerde het aan de zuidzijde en zeil-
de door naar Syrie. Het had namelijk lading aan boord voor Tyrus, toen
al eeuwenlang een van de grote handelscentra van de Levant, vgl. Ez.
26: 1-28: 19.
4 Hier hadden vluchtelingen uit Jeruzalem (I I : 19) het evange-
lie verkondigd en een gemeente gesticht. Let wel, in de stad waar Ize-
bel vandaan kwam! Psalm 87: 4 was in vervulling gegaan: ook Tyriers
waren nu in Sion kind aan huis! Het was geen grote gemeente, want
162
IV: Tyrus, Ptolemais, Caesarea, Jeruzalem § 30
Lucas schrijft: `Wij vonden de discipelen', blijkbaar pas na enig zoe-
ken. Paulus was er zeven jaar eerder ook al eens langs gekomen (15:
3), misschien zelfs al eerder, I I : 30, 12: 25. In dit kleine kerkje van
Tyrus bleef hij een week. Misschien omdat het schip er zeven dagen
bleef liggen of omdat ze zolang op een ander moesten wachten. Maar
wat hadden de christenen in Tyrus hem graag bij zich gehouden.
Want ook bier waren gelovigen met profetische gaven, door wie
de Heilige Geest opnieuw liet weten dat Paulus op weg was naar de
gevangenis. Meer zei Hij niet. Maar de gemeenteleden gingen een stap
verder. Zij trokken daaruit — vast goed bedoeld — de verkeerde men-
selijke conclusie dat de apostel dan beslist niet naar Jeruzalem moest
doorreizen Paulus was dit echter niet met hen eens. Hij hoorde in deze
boodschap geen verbod om naar Jeruzalem te gaan, maar een bevesti-
ging van wat de Geest hem al eerder had laten weten (19: 21, 20: 23):
er wacht je daar gevangenschap en vervolging.
Waartoe die vroegtijdige aankondiging?
Waarom de Geest hem dit 'van stad tot stad' (20: 23) betuigde?
Natuurlijk in de eerste plaats voor hemzelf. Om hem gelegenheid te
geven zich op die zware tijd voor te bereiden. Maar in de tweede plaats
ook met het oog op de gemeenten, zodat die zich er eveneens bijtijds
op konden instellen! 2 ) Anders zou het bericht van Paulus' gevangen-
neming straks een geweldige schok en aanvechting voor hen beteke-
nen. Maar nu de Geest ook hen er vroegtij dig van op de hoogte had ge-
steld, hoefden ze als het zover was aan Gods leiding niet te twijfelen.
Dan hadden ze bij voorbaat al gehoord dat Paulus' arrestatie een plaats
en een bedoeling had in Jezus' plan!
Zo had de Here Jezus zijn discipelen toch ook al voor zijn
hemelvaart, verbanning uit de synagoge en voor sommigen de martel-
dood aangekondigd. `Dit heb Ik jullie gezegd om je te waarschuwen:
als die tijd komt, zul je je herinneren dat Ik jullie crop gewezen heb',
Joh. 16: 4, vgl. Mat. 24: 25. Na zijn hemelvaart gaf Hij daartoe bo-
vendien in het bock Openbaring nog een brede `profetie' van `wat
weldra moet geschieden', Op. i : I, 3. Eveneens om zijn verdrukte ge-
lovigen bij voorbaat te troosten: de Here heeft het wel geweten, het
gaat niet buiten Hem om en de zaak van zijn Rijk loopt Hem heus niet
uit de hand.
163

§30 Paulus' derde apostolische reis
Afscheid op het strand
5 Paulus' acht reisgenoten en de christenen van Tyrus hadden el-
kaar voordien nog nooit ontmoet. Maar na die week waren de geloofs-
en liefdebanden over en weer zo sterk geworden, dat de hele gemeente
hen uitgeleide deed. Mannen, vrouwen en zelfs kinderen liepen mee
naar het smalle strand buiten de stadsmuur. Op hun knieen droegen zij
daar elkaar en de zaken van het koninkrijk aan de Here op. Ook de
jeugd werd erbij betrokken!
6 Daarop namen zij afscheid in het besef dat de apostel een moei-
lijke tijd tegemoet ging en dat zij elkaar waarschijnlijk nooit meer zou-
den weerzien. Toen gingen zij voorgoed uiteen. Paulus en de zijnen be-
gaven zich weer aan boord van het schip, dat in de voorbije week was
gelost en geladen. De gemeenteleden bleven achter. Zij keerden in voi-
le vrijheid naar hun huis en bezigheden terug. Hij zou straks naar de
gevangenis gaan. Een verschil dat nog altijd in Christus' wereldkerk
voortduurt: bier rijke en vrije christenen, daar arme en verdrukte ge-
lovigen.
2. PTOLEMAIS EN CAESAREA, HAND. 21: 7 14 - toen uit de mond van Filippus ook feiten genoteerd hebben, die wij nu
Het gezelschap nadert nu al meer Jeruzalem.
7 Van Tyrus voer het schip naar de 4o km zuidelijker gelegen
havenstad Ptolemais (= Akko). Ook bier was een gemeente, waar-
schijnlijk gesticht door gelovigen, die na de dood van Stefanus de kerk-
vervolging in Jeruzalem ontvlucht waren, 8: 1, 4; 1 1: 19. Zeven jaar
geleden was Paulus bier na zijn eerste apostolische reis ook al eens op
bezoek geweest, 15: 3. Nu bleef hij er een dag.
8 De volgende dag vertrokken de negen broeders, vermoedelijk
weer per schip, naar Caesarea, de prachtige hoofdstad van de Ro-
meinse provincie Judea en de residentie van de stadhouders. Hier had
Petrus de officier Cornelius en zijn huis gedoopt, 1 o: 1-48. Paulus was
er al vaker geweest, 9: 30, 18: 22. Hij zou er binnen enkele weken voor
lange tijd gevangengezet worden. De zeereis van Milete naar Caesa-
rea was blijkbaar zo voorspoedig verlopen dat hij nu geen haast meer
hoefde te maken om op Pinksteren in Jeruzalem te zijn. Hij had zelfs
tijd over om enige dagen bij de evangelist Filippus door te brengen,
vroeger een van de zeven Griekssprekende leiders van de Jeruzalemse
armenzorg, 6: i -6.
164
iv: Tyrus, Ptolemais, Caesarea, Jeruzalem 5C 30
9 Deze had vier dochters, die van de Heilige Geest de gave van
de profetie ontvangen hadden, waardoor zij de gelovigen konden
stichten, vermanen en bemoedigen', i Kor. 14: 3 (zie ook bij i I : 27
en 13: ). Lucas vermeldt niet of en wat zij tijdens Paulus' verblijf pro-
feteerden. Zij waren allen ongetrouwd, waardoor zij zich volledig aan
de zaak van de Heer konden geven, i Kor. 7: 34. Men denkt daarbij
wel aan catechese voor vrouwen en kinderen. Deze negen gasten her-
bergen zal voor hen een vreugde geweest zijn.
Wat moeten het voor hen en hun vader onvergetelijke dagen ge-
worden zijn toen zij Paulus, Lucas, Timotefis en de zes heidenchriste-
nen uit Klein-Azie en Griekenland enige dagen onderdak mochten ver-
lenen! Wat hadden zij elkaar veel te vertellen. Het was nu twintig jaar
geleden dat Filippus de eerste Afrikaan, de opperschatbewaarder van
Ethiopie, had gedoopt, 8: 26-40. Paulus was toen nog een gevreesde
inquisiteur, voor wie hij was gevlucht, 8: 4v. En nu zat die voormali-
ge kerkvervolger als kerkplanter bij hem in huis en vertelde over de
gemeenten die de Here door hem had gesticht in Pisidie, Galatie, Efe-
ze, Troas, Filippi, Tessalonika, Berea, Athene en Korinte. Zou Lucas
lezen in Hand. 6-8?
De profetie van Agabus
to Na enkele dagen kwam de profeet Agabus uit Judea op be-
zoek. Wij kennen hem nog als de man die indertijd had aangekondigd
dat het hele Romeinse rijk door een zware hongersnood getroffen zou
worden, 11 : 27v. Nu kwam hij met de laatste en duidelijkste bevesti-
ging van wat de Here de afgelopen weken Paulus al enkele malen had
geopenbaard, 20: 23, 21: 4.
In de stijl van de profeten Jesaja, Jeremia en Ezechiel illu-
streerde hij zijn boodschap met een symbolische handeling. Hij kwam
namelijk op ons af, pakte de lange linnen doek die Paulus als gordel
om zijn heupen gewikkeld droeg; bond die eerst om zijn eigen enkels,
daarna om zijn polsen, en zei: `Dit zegt de Heilige Geest: zó zullen de
Joden in Jeruzalem de eigenaar van deze riem binden en hem uitleve-
ren aan de heidenen.'
Meer zei Agabus niet. Hij hield zich eerbiedig aan de letterlijke
tekst van de boodschap die de Geest hem had ingegeven, zonder daar-
165
§ 30 Paulus' derde apostolische reis
aan zelf raadgevingen te verbinden. Daarmee stelde hij zich nederiger
op dan de gelovigen in Tyrus, die een soortgelijke aankondiging van
de Geest eigener beweging hadden aangevuld met het dringende ad-
vies dat Paulus dus niet naar Jeruzalem moest gaan, 21: 4.
12 Alle aanwezigen waren door de realistisch uitgebeelde profe-
tie van hun stuk gebracht: Timoteiis en Paulus' andere reisgenoten, Fi-
lippus en de aanwezige gelovigen uit Caesarea, ook Lucas. Eerlijk
schrijft hij: `Toen wij dit hoorden, drongen wij en de pldatselijke ge-
lovigen er bij hem op aan om niet naar Jeruzalem te reizen.' Deze re-
actie getuigde ongetwijfeld van welgemeende bezorgdheid voor het
welzijn van de geliefde apostel en voor de zaak van de Heer.
In gedachten horen we hen Paulus voorhouden: `Ga toch voor
deze dreiging opzij! De Geest waarschuwt je niet voor niets van stad
tot stad. Wat Agabus je verkondigt, hoorden we in Tyrus toch ook al?
Dit kost je misschien je leven en wij kunnen je nog lang niet missen.
Jezus zei toch zelf: `Wanner ze jullie vervolgen in de ene stad, vlucht
dan naar de andere'?, Mat. 10: 23. Dit heb je toch al vaker gedaan? Je
wilt toch nog naar Rome en Spanje? De vertegenwoordigers van de
Griekse kerken kunnen hun collecte toch wel alleen gaan afdragen?'
Zo smeekten allen hem met tranen in de ogen (vs. 13) niet naar de fa-
tale stad toe te gaan.
Ze maakten dus dezelfde vergissing als de broeders in Tyrus. Ook
zij verwarden de mededeling van de Geest met hun eigen verklaring
daarvan. Zij vatten de profetie van Agabus op als een negatief reis-
advies. Terwijl zij in feite diende om Paulus en hen voor te bereiden
op zware tijden, zodat zij dan niet aan Jezus' eindoverwinning zouden
wanhopen, vgl. p. 163.
13 Intussen was Paulus de enige die zijn hoofd koel en zijn
gevoelens in bedwang hield. Hij onderkende in de tranen en smeek-
beden van de broeders zelfs een verzoeking het spoor van de Meester
te verlaten. Vriendelijk, maar vastberaden wees hij hen terecht:
`Waarom proberen jullie mijn hart door je tranen week te maken?'
Je zou me alle moed en standvastigheid benemen. Maar ik leg jullie
raad naast mij neer. 'Want ik ben niet alleen bereid om me in
Jeruzalem gevangen te laten nemen, maar ook om er te sterven
omwille (ten bate) van de naam [= faam of daden of evangelie] van
de Here Jezus.' Zo sprak hij ook al tot de ouderlingen van Efeze:
166
Iv: Tyrus, Ptolemais, Caesarea, Jeruzalem § 30
mijn bediening gaat boven mijn leven, 20: 24, vgl. Fil. 1: 20V, Kol.
: 24.
14 Toen na enige tijd van bidden en smeken bleek dat hij niet te
overreden was (lett.: `niet overreed wordend'), staakten zij hun pogin-
gen. Zoals een hele groep zich vaker optrekt aan de standvastigheid
van een man, vermanden zij zich nu ook en zeiden tenslotte in her-
wonnen geloofskracht: `Wat de Heer wil, moet gebeuren.' Daarop de-
den zij er het zwijgen toe. De zaak was beslist.
Deze geschiedenis vormt tevens een bevestiging en verklaring
van Paulus' voorschrift dat de profetieen `beoordeeld' moesten wor-
den, i Kor. 14: 29. De boodschappen die de Geest hem op deze reis
gaf, vroegen van hem een eigen oordeel. En dit moest gegrond zijn op
wat de Geest hem al eerder had geopenbaard (20: 22v) en daarmee niet
in tegenspraak. Daarbij maakten de discipelen in Tyrus en Caesarea het
hem onbedoeld erg moeilijk, terwijl de bescheiden en eerbiedige Aga-
bus hem de nodige ruimte liet.
Kort hierna verscheen de Here Jezus hem in een bemoedigend vi-
sioen, waarin Hij hem verzekerde dat hij op de goede weg was, 23: 11.
De Here wilde dat hij van Hem zou getuigen in Jeruzalem en voorts
aan de hoven van `heidenen en koningen', 9: 15. Als gevangene zou
hij daarvoor gelegenheden ontvangen die hij als vrij man nooit gekre-
gen had. Overigens werd de profetie van Agabus niet letterlijk, wel za-
kelijk vervuld. De Joden wilden Paulus vermoorden. Om dat te voor-
komen sloegen de Romeinen hem in boeien, 21: 31-33.
3. OP NAAR JERUZALEM, HAND. 21: 15 16 -
Nu nadert het einde van Paulus' derde apostolische reis. Hij was drie
jaar onderweg geweest.
15 Toen kwam het moment dat Paulus en de zijnen ook afscheid
moesten nemen van Filippus en zijn dochters, alsmede van de ge-
meente van Caesarea. Vreesden zij dat het voor altijd was? Dan zal ook
dit afscheid aangrijpend zijn geweest. Geen van alien wist dat hij
twaalf dagen later al weer in Caesarea terug zou zijn. Alleen dan als
gevangene van de Romeinen, opgesloten in het paleis van Herodes, 23:
31-35; 24: II.
De bagage werd gepakt (en op ezels geladen?) en de negen broe-
ders maakten zich gereed voor de laatste etappe van hun Lange reis. Het
167

§ 30 Paulus' derde apostolische reis iv: Tyrus, Ptolemais, Caesarea, Jeruzalem § 30

gevaar dat Paulus tegemoet ging, weerhield de trouwe broeders niet NOTEN
met hem mee to gaan. De afstand van Caesarea naar Jeruzalem bedroeg 1) E. Hilgert, 'Ships, boats', International Standard Bible Encyclopadia,
herz. uitg., 486. A. Sizoo, Reizen en trekken in de oudheid, Kampen 1962,
ca. ioo km. Men kon die in twee a drie dagen afleggen.
67-71. Idem, Techniek in de oudheid, Kampen 1961, 81-88
16 Evenals bij zijn vertrek uit Berea naar Athene (17: 15) kreeg 2) Op deze nevenbedoeling werden we geattendeerd door H. Smit, `Tegen-
Paulus een escorte mee. Enkele leerlingen uit Caesarea begeleidden de strijdigheid'?, Opbouw, 41e jrg., 6ov. Idem, 'Het loopt de Here niet uit de
reizigers naar Jeruzalem. Mede ter bescherming van de collecte die zij hand', Opbouw, 3 le jrg., 73.
in opdracht van de Griekse gemeenten naar Jeruzalem moesten bren- 3 ) S. J. Kistemaker, comm. a.l. Vgl. R. C. H. Lenski, comm., 835.
gen? Tussen drommen pelgrims, die voor het pinksterfeest naar Jeru-
zalem trokken, naderde het gezelschap de tempelstad.
Zijn begeleiders brachten hem bij Mnason, evenals Barnabas een
leerling van het eerste uur. Omdat hij een Grieks sprekende Cyprioot
was, vormde zijn huis een geschikt logeeradres. De afgevaardigden
van de kerken in Asia en Griekenland waren merendeels van heidense
afkomst en dus onbesneden. Een wettische Jood zou hiermee wellicht
moeite gehad hebben (vgl. vs. 2ov), maar de Hellenist Mnason heeft
dit bijzondere gezelschap vast vrijmoedig en blijmoedig onderdak ver-
leend.

Van Pascha in Filippi tot Pinksteren in Jeruzalem

Van de laatste zeven weken van Paulus' derde reis geeft Lucas
zo'n nauwkeurig verslag dat we aan de hand daarvan het volgende
overzicht kunnen opstellen. 3 )

Eerste week Vertrek uit Filippi na Pasen.

Reis naar Troas: vijf dagen, 2o: 6.
Tweede week Zeven dagen in Troas, 20: 6.
Derde week Reis naar Milete: vier dagen, 20: 13-16.
Vierde week Reis van Milete naar Tyrus: vermoedelijk zeven
dagen, 21: 1-3.
Vijfde week Zeven dagen in Tyrus, 21: 4.
Zesde week Reis naar Ptolemais: een dag, 21: 7.
Verblijf van een dag in Ptolemais, 21: 7.
Reis naar Caesarea: een dag, 21: 8.
Zevende week Verscheidene dagen in Caesarea, 21: 10,15.
Reis naar Jeruzalem: twee a drie dagen, 21: 15.
Aankomst in Jeruzalem, 21: 17.

168 I 169

§ had voorbereid. De Geest van Jezus had hem op zijn derde reis van stad
HANDELINGEN 21: 17-40
PAULUS IN JERUZALEM (I): GEARRESTEERD
Het was nu zo'n vijfentwintig jaar geleden dat de Here Paulus tot
apostel had geroepen. Ten koste van veel moeite en Teed had hij het
evangelie verkondigd, van Syrie tot Griekenland.
Inmiddels waren er ook vijfentwintig jaar verlopen van het ge-
nade-interim, dat God Jeruzalem na de kruisiging van zijn Zoon nog
had gegund, vgl. dl. I, 24. Zoals wij achteraf weten, restte het thans nog
amper vijftien jaar om zich te bekeren. Omdat het dit helaas weiger-
de, liet God in het jaar 7o stad en tempel door de Romeinen ver-
woesten.
Maar genadig en lankmoedig als Hij is, liet Hij de Joden voor-
dien ook door Paulus nog eenmaal de feiten omtrent Jezus Christus
verkondigen, in de hoop dat ze zich alsnog zouden bekeren. Zoals alle
prediking zou ook dit allereerst genadeverkondiging zijn. Tegelijk zou
hij echter ook als getuige a charge moeten optreden. Want vanwege de
verwerping van Messias Jezus had God een rechtszaak met zijn af-
vallige yolk, vgl. dl. I 23v.
, kobus, de halfbroer van de Here Jezus, die een vooraanstaande plaats
Naar Gods wijs bestel zou de apostel deze opdracht het best
kunnen uitvoeren als `een gezant in boeien', Ef. 6: 20. Hoe had hij an-
ders zoveel Jeruzalemmers tegelijk kunnen verkondigen dat Jezus was
opgestaan en in de hemel opgenomen? En hoe had hij het Sanhedrin
kunnen toespreken en de stadhouders Felix en Festus en koning Agrip-
pa, compleet met hun gevolg, tot bekering en vergeving van zonden
kunnen oproepen?, vgl. 24: 25, 26: 20. Jo, hoe had hij ooit als vrij man
voor de Romeinse keizer kunnen verschijnen? Als gevangene kreeg hij
daartoe echter ruimschoots de gelegenheid. Bovendien danken wij aan
zijn gevangenschappen vier bijbelboeken: Efeziers, Filippenzen,
Kolossenzen, Filemon.
170
Gearresteerd §3I
Ook daaruit blijkt dat wij nog steeds Handelingen van Jezus le-
zen. Hij hield koninklijk de teugels en regie in handen. We zagen reeds
hoe Hij zowel Paulus als de gemeenten tijdig op deze gevangenschap
tot stad laten weten dat hem in Jeruzalem boeien en verdrukking
wachtten, 20: 23, 21: I Negen dagen na zijn aankomst ging deze pro-
fetie reeds in vervulling en begon voor hem een gevangenschap, die
minstens vier jaar zou duren.
1. BEZOEK AAN JAKOBUS EN DE OUDSTEN,
HAND. 21: 17-20A
Bijna zeven hoofdstukken, een kwart van zijn boek, besteedt Lucas aan
het getuigenis dat Paulus als gevangene mocht afleggen voor 'heide-
nen, koningen en Israelieten', 9: 15. Dit vond hij blijkbaar voor het
doel van zijn boek zeer belangrijk. Terloops laat hij ook zien wat sa-
tan al niet in het werk stelde om Paulus uit Rome te houden, 19: 21.
Joden omhelzen heidenen
17 Toen bekend werd dat Paulus in Jeruzalem was aangekomen
en bij Mnason logeerde, kwamen veel gemeenteleden hem daar harte-
lijk begroeten. Dit christelijk liefdeblijk, zo kort voor zijn arrestatie,
heeft hem vast goed gedaan. Een week later zou een woedende massa
`weg met hem!' roepen, 21: 36.
18 De volgende dag begaf hij zich met zijn reisgenoten naar Ja-
innam in de gemeente van Jeruzalem, vgl. p. 19. Ook de vermoedelijk
vele oudsten van deze grote gemeente waren bij dit bezoek aanwezig.
Apostelen worden niet genoemd, die verbleven blijkbaar elders.
19 Voor alle aanwezigen moet dit een aangrijpende ontmoeting
zijn geweest! Jakobus en de oudsten zagen na jaren Paulus weer, ver-
gezeld van acht medewerkers en afgevaardigden van heidenchristelijke
gemeenten die hij had mogen stichten. De bijeenkomst begon uiteraard
met de wederzijdse begroeting, volgens oosterse gewoonte met een
kus. De Joodse christenen omhelsden Lucas, Timoteiis, Trofimus,
Sopater, Aristarchus, Secundus, Gajus en Tychikus. Op Timotefis na al-
ien onbesneden gelovigen uit de heidenen. Met hun vredeskus erken-
den zij deze bekeerde heidenen als volwaardige `medeburgers van de
171

§3I Paulus in Jeruzalem (I)
heiligen en huisgenoten van God', Ef. 2: 19. En de niet-Joodse gelo-
vigen brachten aan de vertegenwoordigers van de `moedergemeente'
in Jeruzalem de groeten over van hun heidenchristelijke gemeenten.
Zij wisten dat het evangelic vanuit dit 'Sion' tot hen was gekomen, zo-
als Jesaja had geprofeteerd, Jes. 2: 3.
We nemen aan dat de deputatie van de Griekse en Macedonische
kerken bij deze gelegenheid de collecte heeft afgedragen, die hun ge-
meenten voor de hulpbehoevende broeders en zusters in Judea hadden
gehouden, vgl. 24: 17. Vanwege het grote bedrag vermoedelijk niet in
klinkende munt, maar in de vorm van cheques)) Hiervoor hadden
Korintische havenarbeiders zuurverdiende koperstukjes en rijke sla-
veneigenaars als de heer Filemon goudstukken afgestaan.
Hiermee bewezen zij op treffende wijze hoe nauw zij zich als voor-
malige heidenen in Christus verbonden voelden met de Joodse gelovi-
gen. Het `kerkverband' bestond hier uit een hechte geloofs- en liefde-
band. Om deze Geestelijke band te versterken, had Paulus zich voor deze
collecte bijzonder ingespannen. Hij had er de gevers op gewezen dat zij
als voormalige heidenen bij de Joodse ontvangers in het krijt stonden,
Rom. 15: 27. Zelf had hij er zijn bezoek aan Rome voor uitgesteld (19:
21) en er zich de lange reis van Korinte naar Jeruzalem voor getroost.
De Joden prijzen God om de redding van de heidenen
Natuurlijk wilden alien graag uit Paulus' eigen mond horen wat
hij sinds zijn laatste bezoek aan Jeruzalem voor de verbreiding van het
evangelie had mogen doen. Daarop vertelde hij tot in bijzonderheden
wat niet hij, maar God door zijn bediening onder de heidenen in Ga-
latia, Frygie, Asia, Macedonia en Griekenland tot stand had gebracht,
Lucas heeft dit voor ons samengevat in 18: 23-21: 16. De aanwezig-
heid van de zeven bekeerde heidenen moet de indruk van zijn verslag
nog hebben versterkt.
2oa Toen ze dit alles hoorden, prezen en eerden de Joodse broe-
ders God. Zelf onderhielden zij nog wel de Wet van Mozes, maar zij
verheugden zich oprecht in de bekering van zoveel heidenen. Zij had-
den er ook geen moeite mee deze onbesneden medegelovigen met hun
onjoodse levenswijze als broeders en zusters in Christus te aanvaarden.
Dit moeten we niet vergeten als zij straks met hun moeiten voor de dag
komen. Ze zullen God vast ook geprezen hebben vanwege het enorme
172
Gearresteerd §
bedrag (2 Kor. 8: zo) dat de bekeerde heidenen voor de armen in Ju-
dea hadden meegebracht.
En dan te bedenken dat Paulus nog bang was geweest dat zijn
hulpactie averechts zou uitvallen. Omdat men er zich bevoogd door
zou voelen en gedwongen om Paulus' standpunt over de Wet en de be-
snijdenis over te nemen. Of omdat zo'n groot geschenk van onbesne-
den gelovigen uit de heidenen spanningen zou veroorzaken in de nog
w61 besneden gemeente van Jeruzalem. Dit zou haar evangeliever-
kondiging onder de Joden in Jeruzalem en Judea kunnen bemoeilijken.
Als dit vervolgens de verhouding tot hem en de gemeenten uit de hei-
denen onder druk zou zetten, zou hij zijn doel met de collecte missen.
In plaats van het `kerkverband' te versterken, zou ze dit verzwakken!
Wat rampzalig zou kunnen worden. Daarom had hij al voor zijn reis
naar Jeruzalem in zijn brief aan de Romeinen gevraagd: 'bid voor mij
tot God, dat (...) mijn hulpactie voor Jeruzalem bij de heiligen aldaar
in goede aarde mag vallen', Rom. IS: 3ov. Maar deze vrees was ge-
lukkig beschaamd! 2 )
2. VOOR VREDE EN EENHEID IS PAULUS DE JODEN
EEN JOOD, HAND. 21: 20B-26
Paulus' derde apostolische reis had ongeveer drie jaar geduurd en het
uiterste van zijn krachten gevergd. Een welverdiende rustperiode was
echter niet voor hem weggelegd. Meteen na zijn aankomst raakte hij
weer in kerkelijke moeilijkheden betrokken. Ze zouden de aanleiding
worden voor zijn arrestatie.
Jeruzalem: een grote, nog wettische gemeente
lob Paulus' komst stelde de `kerkenraad' van Jeruzalem name-
lijk voor een ernstig probleem. Je ziet, broeder, zeiden ze, hoeveel dui-
zenden Joden tot geloof in Messias Jezus gekomen zijn. Aileen zijn het
alien ijveraars voor de Wet. Jodenchristenen behoren zich volgens hen
strikt te houden aan de mozaische voorschriften omtrent besnijdenis,
sabbatten, tempeldienst, kosjer voedsel en wat daarmee samenhing,
zoals de omgang met heidenen.
Stefanus had al wel jaren geleden in Jeruzalem verkondigd dat
Messias Jezus de Wet en de tempel had vervuld (6: 13v; vgl. dl. I, 1 43 -
147), maar dit zagen zij nog niet in. Zij konden de vrijheid die ze in
173
§
Paulus in Jeruzalem (I)
Christus bezaten nog niet aan. Door vast te houden aan de `goede, oude
gewoonten' probeerden zij jonge wijn in oude zakken te bewaren,
Luc. 5: 37.
Hun geloof was nog `zwak' (Rom. 14: ), het was nog niet wat
het wezen mocht en moest. Dit hoeft ons niet te verwonderen. Zij leef-
den nog volop in de overgangstijd van het Oude naar het Nieuwe Testa-
ment. De Wet van Mozes had meer dan twaalfhonderd jaar Israels le-
ven bepaald. Dan is het onmogelijk duizenden gemeenteleden, onder
wie vele pasbekeerden, in een handomdraai te leren dat ze daar nu vrij
van waren. Temeer daar de tempel nog in vol bedrijf was. 3 )
Zolang 'de gruwel der verwoesting' (Mat. 24: 15) daarin nog niet
te zien was, braken de eerste Joodse christenen niet revolutionair-
abrupt met wat Jezus 'het huis van mijn Vader' had genoemd. De
apostelen hebben de Joodse gelovigen die de ceremonien van de Wet
nog niet konden loslaten, hierom niet veroordeeld. Zij gingen zelf ook
nog naar de tempel en hielden zich daarbij aan de Joodse gebedstijden,
2: 46, 3: 1, vgl. dl. I, 68v, 74. Zelfs de apostel Petrus durfde pas nadat
l
i
Fira-
Gearresteerd
hij een hemels visioen had ontvangen bij heidenen binnen te gaan en
met hen te eten. Dan kan men gemeenteleden niet kwalijk nemen dat
zij hem daarin niet meteen konden volgen, 10: I-I 1-3.
Overgangstij den zijn nu eenmaal altijd moeilijke tij den. De Here
was lankmoedig jegens gelovigen die zomaar niet los waren van twaalf
eeuwen oude Goddelijke voorschriften. Daarom maande Paulus met
apostolisch gezag geduld te oefenen tegenover deze `zwakken in het
geloof' (Rom. 14: ivy) en aanvaardde hij de interim-toestand in Jeru-
zalem. Men moest vooral niets forceren en iemand de christelijke vrij-
heid niet krachtdadig opdringen. Alles wat mocht, moest niet. Over en-
kele jaren zou de verwoesting van de tempel aan al deze moeiten
vanzelf een einde maken.
Vrees voor onrust door Paulus' komst
21 Hoe zouden die duizenden wettische gemeenteleden in Jeru-
zalem op Paulus' verblijf in hun midden reageren? Hun is namelijk ver-
teld, zo vervolgde de `kerkenraad', dat jij Joden die in het buitenland
te midden van de heidenen wonen, van de Wet afvallig maakt. Je zou
namelijk leren dat wie in Messias Jezus gelooft, niet meer aan haar
voorschriften gebonden is. Zo zouden ze volgens jou hun pasgeboren
174
jongetjes niet meer hoeven te besnijden en met de oude Joodse ge-
bruiken moeten breken.
daarmee door te gaan. Dit was immers al rinds de dagen van Mozes
§3 1
hun leefwijze. Zo had Israel op Mozes' gezag al meer dan duizend jaar
geen varkens- of konijnenvlees gegeten. Ze lUstten het niet eens. NU
mochten ze het wel eten, maar daarom moest het nog niet. Zoals ze nu
ook op de sabbat wel mochten werken, maar dat niet verplicht waren.
Messiasgelovige Joden mochten gerust hun kerkdiensten op de sabbat
blijven houden.
Al zulke mozaische gebruiken waren volgens Paulus niet opeens
verboden, vgl. 28: 17. Volgens het Convent van Jeruzalem ook niet,
15: 1-29. Als men maar niet beweerde dat God dit nog eiste! Ook niet
van bekeerde heidenen. Zo sprak hij ook over de besnijdenis. In
-
Dit laatste was pure laster. Paulus had alleen verkondigd dat de
onderhouding van de Wet niet meer noodzakelijk was om gered te wor-
den. Bekeerde heidenen mochten daarom niet verplicht worden haar
te onderhouden. Maar gelovigen uit de Joden had hij nooit verboden
Christus Jezus maakte het niets uit of een man wel of niet besneden
was, I Kor. 7: 18v, Gal. 5: 6; 6: 15. Zolang Messiasgelovige Joden er
geen voorwaarde voor de zaligheid van maakten, mochten zij hun pas-
geboren jongetjes gerust blijven besnijden. Paulus gebruikte zelf die
christelijke vrijheid om Timoteiis wel te besnijden (16: 3), maar
verdedigde diezelfde vrijheid door Titus niet te besnijden, Gal. 2: 3,
vgl. p. 34.
Waarschijnlijk hadden veel Joden in de diaspora na hun bekering
met sommige van hun oude Joodse gewoonten gebroken. Want hoe
evangelisch Gods goede Wet ook was, zij was ook vaak een drukkend
juk geweest, 15: 10. Maar nu deze Joden in de vrijheid van Christus
stonden, hadden zij dit juk opgelucht afgelegd, Gal. 5: I. Wonen,
werken en zakendoen in een heidense omgeving was zo voor hen heel
wat makkelijker geworden. Wettische of zelfs juddistisch gezinde Jo-
den, die met zulke `vrije' Joodse christenen contact hadden, kunnen
het kwade gerucht verspreid hebben dat Paulus hen tot hun breuk met
de mozaische instellingen had aangespoord, alsof het een nieuw ge-
bod gold.
22 We krijgen niet de indruk dat Jakobus en de andere Joodse
broeders aan de praatjes over Paulus geloof hechtten of zijn prediking
175
X 3 1 Paulus in Jeruzalem (1)
veroordeelden, vgl. vs. 25. Zij waren nog wel wat wettisch, maar be-
slist geen bloeddorstige judaisten (vgl. voor het verschil p. 1o). Anders
hadden ze de onbesneden afgevaardigden van de Grieks-Mace-
donische kerken niet zo hartelijk begroet. Hun probleem betrof dan
ook niet Paulus' leer, maar de Joodse zeden en gewoonten. Anders ge-
zegd: niet de schriftuur, maar de cultuur. Met het oog daarop waren ze
bang dat Paulus' aanwezigheid grote deining zou veroorzaken. Zowel
bij verontruste gemeenteleden als bij de vele pelgrims die voor het
pinksterfeest in de stad waren. Hun vraag was: wat nu? Hoe weerleg-
gen wij die aantijgingen?
Het voorstel van Jakobus en de oudsten
23 Nee, zij bevalen Paulus niets. Ze deden hem een voorstel,
waardoor hij met een goed geweten de eenheid en vrede in de gemeente
van Jeruzalem zou kunnen bevorderen. Ze hadden vier gemeenteleden
die een nazireeergelofte afgelegd hadden. Zij hadden beloofd dat zij
zich voor een bepaalde periode op priesterlijke wijze aan God zouden
wijden. Al die tijd mochten ze hun hoofdhaar niet afscheren, niets van
de wijnstok gebruiken en zich aan geen dode verontreinigen, Num. 6:
-21. 4 )
Deze periode liep binnenkort of en dan moesten voor ieder van
hen de voorgeschreven offers gebracht worden: een gaaf mannelijk lam
als brandoffer, een gaaf ooilam als zondoffer, een gave ram als vrede-
offer, een korf ongezuurde broden en koeken als spijsoffer en het bij-
behorende wijnplengoffer, Num. 6: I4v. Daarna mocht hun aange-
groeide hoofdhaar afgeschoren worden en in het offervuur geworpen.
Daarmee waren ze volgens de Wet ontslagen van hun gelofte.
24 Blijkbaar waren deze vier mannen zo arm dat ze de verplichte
offers zelf niet konden betalen. In zo'n geval gold het als een goed en
vroom werk als iemand anders ze voor zijn rekening nam. Als Paulus
dat nu eens deed en de hele afsluiting van hun nazireaat zou regelen!
Daarvoor moest hij zich wel eerst door de priester cultisch laten heili-
gen, vgl. Num. 19.
Dit alles zou natuurlijk ook door gemeenteleden in de voorhof
worden opgemerkt. Wat juist de bedoeling van het voorstel was. Velen
zouden zien hoe hij besprenkeld werd met reinigingswater en deelnam
aan de plechtigheden waarmee het nazireaat van de vier broeders werd
176
Gearresteerd § 31
beeindigd. Zo zou de hele gemeente spoedig horen dat Paulus beslist
niet de goddeloze verachter van de Wet was waarvoor hij werd uitge-
maakt. Maar dat hij nog altijd diepe eerbied voor haar koesterde.
25 Nee, hiermee werd zijn prediking onder de heidenen niet ver-
oordeeld en verloochend. Jakobus en de oudsten betuigden uitdruk-
kelijk dat zij niet tornden aan wat zij op het Convent van Jeruzalem
hadden besloten: christenen uit de heidenen hoeven zich niet aan de
Wet van Mozes te houden. Hun was alleen geschreven: Toe, onthoudt
u in de omgang met ons, Joden, van afgodsoffervlees, niet-uitgebloed
vlees, puur bloed en ontucht, 15: 19v., vgl. p. 2I vv. De christelijke
vrijheid van de Wet bleef voor iedereen erkend. Daar kon Paulus ge-
rust op zijn. Het voorstel van de kerkenraad' diende uitsluitend om de
vrede onder de Joodse christenen te bewaren. Zij durfden die vrijheid
nu eenmaal nog niet aan, omdat hun geloof er nog te zwak voor was. 5 )
Paulus' inschikkelijkheid
26 Toen heeft de apostel deze nog wat wettische broeders niet fel
en heftig de les gelezen, met uiterst consequent en rechtlijnig beroep
op het evangelic, zodat hij daar nu zelf ook weer een wet van maakte.
Integendeel, hij is hen zachtmoedig en meegaand tegemoet getreden
en heeft hun goed bedoelde verzoek ingewilligd. Zolang de waarheid
van het evangelie niet in geding was, had hij veel voor de vrede en een-
heid over.
Tot deze toegefelijke en inschikkelijke houding tegenover de
`zwakken' had hij al eerder de gemeenten te Rome en Korinte op-
gewekt, Rom. 14: 1-15: 13, 1 Kor. 8; io: 23-11: 1. Vanuit dezelfde in-
stelling had hij ook ter wille van de Joden Timoteiis laten besnij den,
16: 3. Tegenover haar bestrijders verdedigde hij de christelijke vrijheid
van de Wet met kracht, maar zonder nu van de weeromstuit slaaf van
die vrijheid te worden. Vrijwillige gebondenheid is een hoge vorm van
vrijheid en een groot goed in moeilijke overgangstijden.
Trouwens, had de Meester, die vol was van zachtmoedige wijs-
heid (Jak. 3: 13), deze toegefelijke houding ook niet vertoond? Hoe-
wel Hij zich als de Zoon van God vrijgesteld wist van de tempelbe-
lasting, zei Hij tot zijn discipelen: betaal haar maar, om te voorkomen
dat wij hun aanstoot geven', Mat. 17: 24-27. Wij, die gewend zijn
`principieer te redeneren, los van tijd en omstandigheden, vinden deze
177

SC 3 1- Paulus in Jeruzalem (I)
wijsheid soms maar wat slap, `niet consequent van Paulus' en teveel
tactiek. 6 )
Maar hij verstond deze wijsheid: `Hoewel ik van niemand afhan-
kelijk ben, heb ik me toch de slaaf gemaakt van alien, om zoveel mo-
gelijk mensen voor Christus te winnen. Bij de Joden leef ik als Jood om
de Joden te winnen. Met hen die onder de wet staan, leef ik als aan de
wet onderworpen — hoewel zelf niet gebonden aan de wet — om hen die
onder de wet staan te winnen. Met de wettelozen werd ik als een wet-
teloze — hoewel niet zonder de wet van God en onderworpen aan de wet
van Christus — om de wettelozen te winnen. Met de zwakken ben ik zwak
geworden om de zwakken te winnen. Ik ben alles wat je maar wilt om
in elk geval een paar mensen te redden', i Kor. 9: 19-23.
Naar deze stelregel, die wij slechts tot onze grote schade kunnen
negeren, heeft Paulus in Jeruzalem gehandeld. Hij beloofde de vier
broeders de afwikkelingskosten van hun nazireaat voor zijn rekening
te nemen. Om echter als hun sponsor in de tempel te kunnen optreden,
moest hij zich, zoals gezegd, eerst door een priester met reinigings-
water laten besprenkelen. Vermoedelijk om cultisch gereinigd te wor-
den van zijn verblijf onder de heidenen. (De Wet van Mozes schreef
dat niet voor; die eiste deze besprenkeling alleen na aanraking van een
dode, Num. 19: 12, 20. Boog de apostel zodoende ook nog onder een
eigenmachtige uitbreiding van de Wet?) Voorts deelde hij mee wanneer
hijzelf geheiligd en de gelofte van de vier mannen volbracht zou zijn,
zodat voor ieder van hen het offer gebracht kon worden.
Paulus zal die offers bij voorbaat 7 ) als achteraf-offers' be-
schouwd hebben, waarbij hij zag op de Here Jezus Christus, die ze ver-
vuld had en overbodig gemaakt. Hij had het niet mogen doen met on-
gelovigen, die de reeds aangebrachte verzoening, verlossing en
vervulling door Messias Jezus afwezen. Zo dronk de apostel toen voor
de lieve vrede in de grote, wettische gemeente van Jeruzalem nog maar
eens `oude wijn'. Hoewel hij de jonge reeds had gedronken en beter
vond, Luc. 5: 39.
3. JERUZALEM IN REP EN ROER, HAND. 21: 27 30 - synagogen had verkondigd, verwierpen ze zonder meer. Het toppunt
Het waren geen wettische Joodse christenen, die de aanleiding vorm-
den voor Paulus' arrestatie. Ook geen judaisten, maar Joden uit de Ro-
meinse provincie Asia (nu: West-Turkije). Als het aan hen had gele-
178 179
Gearresteerd §
gen, was Paulus nooit in Romeinse gevangenschap geraakt, laat staan
in Rome gekomen, maar hadden zij hem voor die tijd omgebracht. Nu
redden de Romeinen zijn leven.
Paulus bijna gelyncht
27 Jakobus' opzet was dat Paulus in de tempel goedkeurend zou
worden gadegeslagen door leden van de nog wat wettische Joods-
christelijke gemeente. Maar toen de zeven dagen van zijn reiniging bij-
na waren verstreken, werd hij er ook opgemerkt door fanatieke vijan-
den uit Asia. Alle Joden hadden daar zijn prediking gehoord, 19: 10.
Omdat zij Trofimus uit Efeze herkenden, waren zij daaruit waar-
schijnlijk ook afkomstig, vs. 29. Misschien hadden enigen van hen ook
deelgenomen aan de massabetoging tegen Paulus in het theater van
Efeze en waren zij nog woedend dat het stadsbestuur hem toen in be-
scherming genomen had, i9: 33-40.
Paulus had gedurende de jaren dat hij er gewerkt had veel ver-
driet van deze Joden ondervonden. Hun felle verzet tegen het evangelie
had hem gedwongen zich van de synagoge of te scheiden en zijn be-
diening voort te zetten in de school van Tyrannus, 19: 8v. Daarna had-
den ze zelfs aanslagen tegen zijn leven beraamd, 20: 19. Nu ze hem
hier terugzagen, ontvlamde hun oude godsdiensthaat meteen weer.
Misschien konden ze hem nu uit de weg ruimen! In plaats dat ze het
hoofd van de tempelwacht waarschuwden, namen ze het recht in eigen
hand. Ze brachten grote opschudding teweeg onder de tempel-
bezoekers, grepen hem vast en schreeuwden:
28 `Mannen van Israel, help! Dit is die kerel die overal en aan
iedereen een leer verkondigt die gericht is tegen ons uitverkoren yolk,
tegen de wet van Mozes en tegen de tempel.' Dit was dezelfde valse
beschuldiging als men eerst had ingebracht tegen de Here zelf (Mat.
5: 17, 26: 6ov), vervolgens tegen Stefanus (6: 13v) en nu tegen diens
geestelijke erfgenaam Paulus (we bespraken deze aanklacht in deel 1,
§ 9). De naam van de Here Jezus werd zelfs niet genoemd. Alles wat
Paulus met beroep op de Wet en Profeten over Hem en zijn werk in hun
was dat hij nu ook nog de grootste misdaad bedreven had die een Jood
zich denken kon: door Grieken, heidenen, in de tempel te brengen, had
hij de heilige plaats ontwijd.

§ .3 1 Paulus in Jeruzalem (i)
29 Deze beschuldiging miste elke grond. Zij hadden hem kort te-
voren met de heidenchristen Trofimus gezien. Niet in de tempel, maar
ergens in de stad. Toch beweerden ze boosaardig dat Paulus hem niet
in de voorhof der heidenen had gelaten, maar in de binnenste voorhof
van de Joden had gebracht.
Het betreden daarvan was voor heidenen een halsmisdaad! Op
regelmatige afstanden waren stenen aangebracht met de inscriptie:
Geen vreemdeling mag door de afscheiding gaan die de.tempel en de
binnenhof omsluit. Iedereen die bij overtreding betrapt wordt, zal het
aan zichzelf te wijten hebben dat hij ter dood gebracht wordt.' Het san-
hedrin mocht die straf zelfs aan een Romeins staatsburger voltrekken.
In dit geval was het echter niet alleen een valse, maar ook een
dwaze aanklacht. Paulus was juist bezig zijn eerbied voor de tempel te
bewijzen door zich levitisch te laten reinigen. En dit om, alweer con-
form de Wet, vier Joden te helpen bij de beeindiging van hun nazire-
aat. Maar ze haatten de apostel van Jezus en dat gaf de doorslag.
Achter deze blinde godsdiensthaat ontwaren we opnieuw de oude
frontlijn tussen rechtvaardigen en goddelozen, waarvan vooral de psal-
men doortrokken zijn. In hun termen uitgedrukt waren deze `vrome'
pelgrims vijanden' van Paulus, echte `geweldenaars', leugenspre-
kers', `mannen van bloed en bedrog', die een rechtvaardige' naar het
leven stonden. 8 )
3o De verschrikkelijke beschuldigingen tegen Paulus ver-
spreidden zich als een lopend vuurtje. De hele stad raakte in rep en roer
en in korte tijd ontstond er een complete volksoploop. Zo'n tempel-
schender en wetsaanrander mocht geen ogenblik langer de heilige
plaats verontreinigen, maar diende op staande voet gedood te worden!
Omdat in de tempel geen mensenbloed vergoten mocht worden, pak-
ten ze Paulus beet en sleurden hem naar de voorhof der heidenen. De
poorten die het eigenlijke tempelterrein van die voorhof afgrensden,
werden onmiddellijk gesloten.
Eigenlijk was de arrestatie en executie van tempelschenders de
taak van de tempelwacht. Maar als ze op heterdaad werden betrapt,
werd een volksgericht door de vingers gezien. Ook had Paulus, even-
als Stefanus, buiten de stad gestenigd moeten worden, 7: 58. Maar de
haat was zo fel dat men zich daar geen tijd voor gunde en hem al be-
gon of te ranselen. Men wilde hem ter plaatse doodslaan, vs. 31.
180
Gearresteerd SC .3'
Zo ging Jezus' smartelijke klacht opnieuw in vervulling: `Jeru-
zalem, Jeruzalem, dat de profeten doodt en hen stenigt die tot haar ge-
zonden zijn!', Luc. 13: 34.
De apostel van Jezus Christus uit de tempel gebannen
Met deze actie voor tun' tempel (vgl. Mat. 23: 38), bezegelden
de Joden zijn verwoesting en deed Jeruzalem een nieuwe stap op de
weg naar zijn komende ondergang. Want de man achter wie de tern-
pelpoorten gesloten werden, was niet de eerste de beste, maar de
apostel van Messias Jezus! Zoals alle Joden uit Asia konden weten, had
hij de waarheid van zijn evangelie altijd met de Wet en de Profeten be-
wezen. Die Godsgezant werd nu met zijn Godswoord uit Gods huis
verbannen!
Deze verschrikkelijke gebeurtenis moet op Jakobus en de ge-
meente van Jeruzalem diepe indruk gemaakt hebben: de apostel Pau-
lus met geweld uit de tempel verwijderd en bijna door zijn mede-Isra-
elieten gedood! Zouden zij daarin ook een van de voortekens herkend
hebben, die volgens de Here Jezus de ondergang van stad en tempel
aankondigden?, Luc. 21: 12. Volgens zijn voorzegging zou hun gene-
ratie die nog beleven, Mat. 24: 1v, 9, 34. Dan vertoonde Paulus' ver-
banning uit de tempel overeenkomst met het visioen dat Ezechiel in-
dertijd had gezien. Daarin begaf 'de heerlijkheid van de God van
Israel' zich naar de dorpel van de tempel. Dit was de inleiding geweest
van de toen onafwendbare ontruiming en verwoesting van zijn woning,
Ez. 9: 3.
4. PAULUS UIT EEN VOLKSGERICHT GERED,
HAND. 21: 31-36
Voor een goed begrip van het vervolg dient men te weten dat het hele
tempelcomplex werd overheerst door de Romeinse burcht Antonia.
Deze enorme vesting met 25 m hoge hoektorens bevatte kazernes,
binnenplaatsen en een luxueus paleis voor de stadhouder als hij
Jeruzalem bezocht. De burcht stond op de noordwestelijke hoek van
de tempel en stak er hoog bovenuit. Het Romeinse gezag kon vandaar
het hele tempelcomplex en grote delen van de oproerige stad uitste-
kend in de gaten houden. Brede trappen leidden vanuit de burcht
rechtstreeks naar het tempelplein, zodat militairen bij ongeregeld-
181
§ 31 Paulus in Jeruzalem (I)
heden onmiddellijk konden ingrijpen. En die opstootjes kwamen in
de jaren voor het uitbreken van de Joodse Oorlog in 66 steeds vaker
voor.
Het garnizoen dat op de burcht gelegerd was, bestond uit een co-
hort militairen, normaal duizend man: 76o infanteristen en 24o ruiters.
Het stond onder opperbevel van een tribuun (lett. chiliarch: hoofdman
over 1 000) en een aantal centurio's (lett. hoofdman over Too). De com-
mandant heette Claudius Lysias, 23: 26; 24: 22. Hij was de plaatsver-
vanger van de stadhouder en belast met de handhaving van de open-
bare orde in de stad. Iedereen kende hem natuurlijk. Door middel van
deze hoge officier redde de Here op het nippertje Paulus' leven. En-
kele dagen later zou dezelfde tribuun 47o man inzetten om Paulus op-
nieuw te beschermen, 23: 23.
Voor een lynchpartij bewaard
31 Terwijl de opgezweepte volksmassa de apostel al probeerde
te lynchen, vernam de garnizoenscommandant van zijn schildwachten
in de uitkijktorens dat er grote opschudding heerste in de stad en dat
er in de buitenhof een volksgericht gaande was.
32 De commandant nam geen enkel risico, zeker niet nu er van-
wege het Pinksterfeest ook veel pelgrims in de stad vertoefden. Hij
sloeg meteen groot alarm en nam zelf het bevel op zich. Enkele cen-
turio's stormden met hun manschappen de trappen of naar de menigte
in de voorhof van de heidenen. Zij kwamen geen minuut te vroeg. Toen
de Joden de commandant met zijn soldaten zagen aankomen, stokte
hun `heilige' ijver en hielden zij op Paulus te slaan. Zo redde Claudi-
us Lysias door zijn kordate optreden de apostel het leven.
33 Toen hij dichterbij kwam en de afgeranselde man zag, meen-
de hij aanvankelijk met een gevaarlijk individu te doen te hebben, vs.
38. Daarom liet hij hem arresteren en met twee kettingen (tussen twee
soldaten?) boeien. Daarmee ging de profetie van Agabus zakelijk in
vervulling, 21: 1 ov.
De heidense officier behandelde Paulus meteen beter en recht-
vaardiger dan diens Joodse broeders. Om te beginnen maakte hij di-
rect een eind aan hun volksgericht. Omdat hij meende dat zijn arrestant
een Egyptische terroristenleider was (vs. 38) die geen Grieks sprak en
die hij niet kon verstaan, trachtte hij bij de omstanders aan de weet te
182
Gearresteerd
komen wie Paulus was en wat hij had misdaan. Twee basisvragen voor
een ordelijk proces.
34 De mensen riepen echter van alles door elkaar. Velen wisten
kennelijk niet eens wat er aan de hand was. Omdat de tribuun vanwe-
ge het lawaai de ware toedracht niet kon achterhalen, gaf hij bevel Pau-
lus of te voeren naar de kazerne in de burcht Antonia.
35 In machteloze woede zagen de Joden hoe hun gevangene, vlak
voordat zij hem ter dood konden brengen, buiten hun bereik werd ge-
bracht. Maar de `wolven' lieten hun proof niet zomaar los, Mat. T o: 16.
Bij de trappen naar de burcht begon de razende menigte zo onstuimig
op te dringen dat de soldaten hem op de schouders moesten nemen.
36 Want de hele meute kwam achter hen aan, almaar schreeu-
wend: `Weg met hem! Sla dood die man!' Dezelfde kreet als bij de
Meester had geklonken, Luc. 23: 18. Als de Romeinse overheid het
niet verhinderd had, zouden deze Joden de apostel zeker hebben om-
gebracht.
Zo werd hij opnieuw door de wereldmacht van zijn dagen in be-
scherming genomen. In Korinte had de proconsul Gallio hem vrijge-
sproken nog voordat hij zich verdedigd had, 18: 12-17. In Efeze had-
den bevriende bestuurders hem gewaarschuwd zich niet in het theater
te begeven, 19: 31. En op zijn reis naar Rome zou de centurio Julius
hem straks heel vriendelijk behandelen. Lucas noteerde deze feiten
graag voor Teofilus, de hoge Romeinse ambtenaar aan wie hij zijn boe-
ken opdroeg, t: 1. En die zal ze met genoegen gelezen hebben. De hoge
overheid was (nog) niet antichristelijk.
5. PAULUS ONTVANGT GELEGENHEID
HET OUDE VERBONDSVOLK TOE TE SPREKEN,
HAND. 21: 37-40
Intussen was Paulus de trappen van de burcht Antonia op gedragen en
beyond hij zich bij de tribuun Claudius Lysias veilig op het bordes, eni-
ge meters boven zijn belagers.
37 Wat toonde hij daar bewonderenswaardige moed en geest-
kracht, maar tegelijk diepe liefde voor zijn Joodse broeders. Enige mi-
nuten tevoren hadden zij hem gegrepen, geschopt en geslagen. Maar
in plaats van hen te verwensen, greep hij deze unieke gelegenheid aan
om voor deze grote schare van Messias Jezus te getuigen.
183

§3I Paulus in Jeruzalem (i)
Vlak voordat hij de kazerne zou worden binnengebracht, richtte
hij zich tot de garnizoenscommandant. Zich bewust dat hij zich, nog
wel als een geboeide arrestant, tot een hoge officier richtte, vroeg hij
eerst beleefd in vloeiend Grieks, de toenmalige wereldtaal: `Zou ik u
iets mogen vragen?' Verbaasd dat de gevangene die taal sprak, vroeg
de commandant: Kent u dan Grieks?
38 Bent u dan niet de Egyptenaar die een poosje geleden een op-
stand ontketende en met die vierduizend Sicariers de wijk nam naar de
woestijn?, vgl. Mat. 24: 11, 26.
Hiermee doelde hij op Joodse vrijheidsstrijders uit de partij van
de Zeloten. Ze heetten Sicariers vanwege de sica (= dolk) die ze in de
plooien van hun mantels verborgen hielden. Daarmee vermoordden zij
Joden die met de Romeinen heulden. Zij staken hun slachtoffers bij
voorkeur bliksemsnel neer in het gedrang van een grote menigte.
Volgens Flavius Josefus had de genoemde Egyptenaar zich uitge-
geven voor een profeet en de menigte uitgenodigd hem naar de Olijf-
berg te volgen. Dan zou hij met een enkel machtswoord de muren van
Jeruzalem laten instorten. Aangezien stadhouder Felix vermoedde dat
de Egyptenaar zich van Jeruzalem meester wilde maken, had hij vier-
honderd van zijn aanhangers gedood en er tweehonderd gevangenge-
nomen. De sluwe vos wist zelf met vierduizend aanhangers te ont-
snappen. 9 )
Even schoot het door de tribuun been dat die gevaarlijke Egyp-
tenaar weer opgedoken was. Dan zou hij een geweldige vangst gedaan
hebben! Maar Paulus' uitstekende Grieks had aan die illusie snel een
eind gemaakt. Voor hem stond geen oproermaker, maar een beschaaf-
de en ontwikkelde man.
39 Nee, die Egyptenaar was hij niet. `Ik (met nadruk) ben een
Jood, burger van de welbekende stad Tarsus in Cilicie. Staat u mij alstu-
blieft toe het yolk toe te spreken.'
4o De tribuun willigde Paulus' verzoek in. En daar stond de
apostel. Op het nippertje van de dood gered. Vol builen en schrammen.
Met gehavende kleren. Boeien om zijn pollen (en enkels?). Naast hem
de garnizoenscommandant Claudius Lysias met zijn soldaten. Hoog
boven hem de machtige burcht Antonia. Onder aan de trappen de op-
gewonden menigte, waarschijnlijk nog steeds om zijn dood roepend en
slechts door de Romeinse militaire macht in bedwang gehouden. Voor
184
Gearresteerd § 31
hem het indrukwekkende tempelcomplex en het lager gelegen Jeru-
zalem.
Toen hij een van zijn geboeide handen omhoog hief — het beken-
de gebaar waarmee antieke redenaars hun gehoor tot stilte maanden
(13: 16) — stierf het geschreeuw allengs weg en daalde er een doodse
stilte over het zojuist nog kolkende tempelplein. Viel er iets van 'de
schrik des Heren' op de verzamelde menigte?
Tot de tribuun had hij zich in het Grieks gericht, maar tot zijn
volksgenoten sprak hij in het Hebreeuws. Hiermee kan Lucas het ver-
wante Aramees aangeduid hebben, de taal die toen in Israel gesproken
werd. De tribuun verstond dit niet (22: 24), maar ontnam hem daarom
niet het woord. Misschien was hij onder de indruk van de plotselinge
omslag waardoor de razende menigte opeens zwijgend luisterde naar
de man die ze daarnet bijna had gelyncht.
NOTEN
') R.C.H. Lenski, comm., a.l.
2) 'Jewish Christian solidarity with the Gentile mission was becoming more
and more difficult to affirm if the Jerusalem church's relations with the nation
were to be maintained and opportunities for an outreach to Israel kept open.
Undoubtedly Paul recognized the increased tensions at Jerusalem. No won-
der he feared that James and the elders, for the sake of their Jewish relations
and mission, might feel themselves constrained to reject the contribution, thus
severing, in effect, the connection between the Pauline churches and the
Jerusalem church — which would have been a disaster in many ways. Luke,
however, seems to have found all this exceedingly difficult to explain to his
Gentile readers and so excluded any mention of the collection here and ear-
lier in his account', R. N. Longenecker, comm. al, vgl. John R. W. Stott,
comm. a.l.
3) Was de brief aan de Hebreeen misschien aan deze Joodse christenen in Je-
ruzalem en omgeving gericht? Als een zachte `vermaning' (13: 22) aan hen
die onder de indruk van de tempeldienst dreigden of te vallen van het geloof
in de hogepriester Messias Jezus? Vgl. in deze serie Leviticus, 391-396.
4) Zie voor de verplichtingen van een nazireeer, de zin en de beeindiging van
zijn nazireaat in deze serie Numeri, 62-71.
5) Calvijn maakt aanmerking op de handelwijze van Jakobus c.s. `Ik laat in
het midden of zij daarbij de goede maat niet te buiten zijn gegaan.' Hadden
zij het yolk in het begin niet teveel toegegeven? Hij vraagt zich of of hun voor-
stel niet `eer ongeschikt dan billijk' was, comm. a.l.
185

§ Paulus in Jeruzalem (I)

6) P. K. Keizer, Vragen naar de bekende weg 1i, Kampen 1981, 67.

7) Paulus zou de offerplechtigheid niet meer bijwonen, want voordien was
hij reeds gevangengenomen. § 32
8) Zie voor de scherpe scheidslijn tussen rechtvaardigen en goddelozen in
deze serie Psalmen 1, § 3 en 4. HANDELINGEN 22: 1-23
9) A. Sizoo, Uit de wereld van het Nieuwe Testament, Kampen 1948, 52v.
PAULUS IN JERUZALEM (II): LAATSTE PUBLIEKE
GETUIGENIS AAN ISRAEL IN DE TEMPEL

`Israelieten, help!', hadden Joden uit Asia geroepen. `Dit is de kerel

die overal en aan iedereen een leer verkondigt die gericht is tegen het
yolk, de wet en deze heilige plaats !', 21: 28. Volgens hen was Paulus
evenals Stefanus (6: II-14) een verklaard vijand van Gods yolk, Gods
Woord en Gods tempel! Tegen deze valse beschuldiging gaat Paulus
zich nu verdedigen.
Stefanus had dit gedaan door de geschiedenis van Israel op te ha-
len (Hand. 7), maar Paulus doet dit door zijn levensgeschiedenis te
vertellen. Alleen stelt hij daarin niet zichzelf, maar de Here Jezus cen-
traal. Feitelijk is zijn relaas daardoor het zoveelste apostolische getui-
genis dat Jeruzalem over Hem te horen krijgt.
In Handelingen is het zelfs het laatste, althans voor het yolk. Het
genade-interim dat God na `Golgota' had afgekondigd, liep al De `da-
gen van vergelding', die Jezus had voorzegd (Luc. 21: 22), waren nu
op handen. `Omdat u, toen God naar u omkeek, dat niet hebt onder-
kend', Luc. 19: 44. Wij nemen aan dat Paulus deze toespraak kort na
een van de pinksterfeesten tussen 55-57 hield. In 66 zou de Joodse
Oorlog uitbreken (1.100s00 doden, 97.000 gevangenen) en in 70 zou
de tempel tot de laatste steen afgebroken worden, Luc. 21: 6. Paulus
sprak dus onder een hemel die zwart was van dreigend onheil.
In deze situatie hield hij bepaald geen algemene, tijdloze evan-
gelisatietoespraak. Zeker, nog steeds gold (en geldt) Petrus' oproep:
`Bekeer u! leder van u moet zich laten dopen in de naam van Jezus
Christus tot vergeving van uw zonden', 2: 38, 3: 19, Rom. I: 29. Maar
evenals de andere apostelen trad Paulus hier indirect ook op als getui-
ge a charge in het verbondsproces dat God had aangespannen tegen
zijn ontrouwe yolk, dl.1 23v, 46vv. Vanaf Johannes de Doper had de
,

oproep `bekeert u' geklonken. Nu zond de beledigde Koning de

186 187

§ 32
Paulus in Jeruzalem (ii)
apostel Paulus om nog eenmaal te getuigen van wat God door Messi-
as Jezus in de eerste plaats voor Israel had gedaan, 3: 26.
Dit laatste publieke getuigenis wilde Hij laten klinken in de tern-
pel, in het hart van Jeruzalem! En wel op een uitgelezen moment: kort
na Pinksteren, toen de stad boordevol pelgrims was uit alle in Hand. 2
genoemde landen. Voor dit goede doel gebruikte Hij het kwaad van
Paulus' arrestatie.
1. IK BEN EEN RASECHTE JOODSE
SCHRIFTGELEERDE, HAND. 22: 1-3
Omdat we bij de bespreking van Hand. 9 Paulus' vroegere levensloop
reeds schetsten en daarbij ook Hand. 22 en 26 betrokken, verwijzen
we thans voor nadere bijzonderheden naar dl. 1 , p. 212-221.
Innemende toon
Hoe sprak de mishandelde apostel zijn hoorders aan? Zij had-
den de broederband verbroken en hem zo-even als een vijand van
Gods yolk bijna vermoord. Maar evenals Stefanus (7: 2) betuigde hij
van zijn kant liefdevol zijn innige verbondenheid met dit yolk en
sprak hij hen aan met 'broeders' en de ouderen met `vaders!' Hij voel-
de zich nog altijd Israeliet met de Israelieten en respecteerde de ver-
bondsgrondslag waarop hij samen met hen stond, vgl. Rom. 9: 1-5. 1 )
Vervolgens vroeg hij ze welwillend te luisteren naar wat hij tot zijn
verdediging had aan te voeren. Door onnodig scherpe en tegenspraak
oproepende typeringen te vermij den, maakte hij hun het luisteren zo
gemakkelijk mogelijk.
2 Voor het besef van de menigte was hij een Hellenist. Deze
Griekssprekende Joden waren de oude Hebreeuwse taal niet meer
machtig. 2 ) Ook het daarmee verwante Aramees, dat in hun vaderland
gesproken werd, beheersten zij niet of slechts gebrekkig, vgl. dl. I, p.
I 3ov. De Joden uit Asia, die Paulus beschuldigd hadden, spraken over
het algemeen eveneens alleen Grieks. Maar tot verbazing van de hele
menigte sprak die `vijand van zijn yolk' vloeiend Aramees, hun moe-
dertaal! Of was het in zuiver Hebreeuws, zoals de tekst letterlijk
zegt? 3 ) Daardoor nam hij ze voor zich in en werd de stilte op het plein
nog dieper.
188
Laatste publieke getuigenis aan Israel in de tempel § 32
Trouw aan zijn Joodse afkomst en geloof
3 Nee, Paulus was geen wetsaanrander en vij and van het Joodse
volk. Integendeel, vervolgde hij, ik ben een rasechte Jood. Weliswaar
een Hellenist, geboren in de diaspora, te Tarsus in Cilicie, maar hier in
Jeruzalem grootgebracht. Ik ben opgeleid als wetgeleerde aan de voe-
ten van de beroemde rabbi Gamaliel. Mijn zogenaamde `afval' is dus
niet veroorzaakt door gebrek aan onderricht. Bij hem leerde ik de Wet
en overleveringen van ons voorgeslacht zo stipt en streng mogelijk na
te leven, vgl. Gal. I : 14. Kortom, ik had een even vurige ijver voor God
als u vandaag toonde, toen u mij wilde doden. Het was beiderzijds wel
een ijver zonder verstand' (Rom. 1o: 2), maar dat zei hij er nu maar
niet bij.
2. IK HEB JEZUS' VOLGELINGEN FEL VERVOLGD,
HAND. 22: 4,5
Velen van zijn hoorders kenden Paulus wellicht niet eens. Zij haatten
hem eenvoudig omdat hij verkondigde dat Jezus de Messias was. Maar
wisten zij eigenlijk wel hoe fel Paulus twintig jaar geleden tegen de
leer en volgelingen van Jezus was opgetreden?
4 Ik wilde die Jezus-beweging met wortel en tak uitroeien. Als
inquisiteur liet ik onschuldige mannen en zelfs vrouwen gevangen ne-
men en opsluiten. De ijver' van zijn hoorders had Paulus zo-even bij-
na het leven gekost, maar door zijn eigen `ijver' hadden sommige
christenen werkelijk het leven verloren.
5 Een ongelofelijk verhaal? De hoogste Joodse instanties, de ho-
gepriester en het Sanhedrin, kunnen u desgewenst bevestigen dat ik
inderdaad een fanatieke inquisiteur ben geweest. Zij verleenden mij
zelfs schriftelijk volmacht om ook in Damascus de volgelingen van
Jezus te arresteren. Ik zou hen geboeid naar Jeruzalem overbrengen om
hen hier hun gerechte strafte laten ondergaan. ZO'n ijveraar voor Gods
wet, Gods huis en Gods yolk was ik destijds. Precies het tegenoverge-
stelde van wat de Joden uit Asia van mij beweren, 21: 28. Er was een
reeks van Godswonderen nodig om mij te veranderen.
189

§32 Paulus in Jeruzalem (II)
3. JEZUS VAN NAZARET BEKEERDE MIJ VAN
VERVOLGER TOT VERKONDIGER, 22: 6-11
Nu vertelt Paulus hoe deze wonderen zich inderdaad voltrokken en hoe
hij van vervolger verkondiger werd. Niet doordat mensen hem tot in-
keer brachten, maar doordat Gods Zoon hem een halt toeriep. Hiermee
gaat zijn relaas over in een getuigenis omtrent wat God en de Here
Jezus met hem gedaan hadden.
6 'Het gebeurde dicht bij Damascus. Rond het middaguur, toen
de zon op haar hoogtepunt stond en haar helderste licht verspreidde.
Opeens werd ik vanuit de hemel door een licht omstraald, dat nog veel
feller was dan dat van de middagzon.'
Dit was het eerste wonder. Zulk licht wees op een Godsverschij-
ning, dat begrepen zijn hoorders meteen. God is licht, Hij woont in het
Licht en verschijnt in licht, Ex. 13: 21, Ps. 104: 2, Hab. 3: 4, I Joh. 1: 5.
7 `Dit hemelse licht was zo overweldigend dat ik ervan op de
grond viel. Toen volgde het tweede wonder: ik hoorde een stem die mij
tweemaal bij mijn Hebreeuwse naam riep: Sjaoel, Sjaoel...'
Ook dat wees op een Godsverschijning. Paulus' hoorders wisten
uit de Schrift dat als God mensen riep, Hij vaak hun naam een keer her-
haalde: 'Abraham, Abraham', Gen. 22: I I , vgl. 46: 2. Vanuit de bran-
dende braamstruik zei Hij: `Mozes, Mozes', Ex. 3: 4. In de tabernakel
riep Hij: 'Samuel, Samuel', i Sam. 3: 10 Het was duidelijk dat G6d
Paulus riep. `Waarom vervolg je mij?', vroeg de stem. Dus de ijveraar
voor God bleek een tegenstander van God!
8 Wie bent u, Heer?", vroeg ik. En toen kwam het ver-
— maakt!
bijsterende antwoord: "Ik ben Jezus van Nazaret, degene die jij ver-
volgt." Dus de gekruisigde Jezus leefde wel! Hij was werkelijk door
God opgewekt uit de dood en opgenomen in de hemel, zoals zijn
apostelen getuigden. God stond aan Jezus' kant en Jezus stond aan de
kant van hen die ik te vuur en te zwaard vervolgde. "Waarom vervolg
je mij?", had Hij zelfs gezegd.'
Voor Paulus was dit destijds een ervaring die zijn hele farizeese
levenshuis omvergeworpen had. Voor zijn hoorders had dit een even
schokkend getuigenis kunnen worden van drie feiten. Ten eerste dat
Jezus blijkbaar niet dood was, zoals het Sanhedrin beweerde (Mat. 28:
I 1-15), maar dat Hij was opgestaan en naar de hemel gevaren, om daar
met Goddelijke heerlijkheid bekleed te worden. Ten tweede dat Hij
190 I 191
Laatste publieke getuigenis aan Israel in de tempel §32
vanuit de hemel tot Paulus had gespr6ken. Ten derde dat Hij zich ver-
eenzelvigde met zijn vervolgde gelovigen.
9 Deze Goddelijke openbaring was alleen voor Paulus bestemd.
Zijn begeleiders zagen namelijk wel het bovenaardse licht, want dat
omstraalde hen ook. Zij hoorden ook wel een stemgeluid, maar zij ver-
stonden niet wat er gezegd werd. Dit was een nieuw wonder. `Ik was
de enige die zowel het licht zag als die verstond wat Jezus zei.'
io Hij legde koninklijk beslag op mij en had zijn plan voor mijn
apostolische loopbaan al vastgesteld. Want toen ik diep verootmoedigd
vroeg: `Wat moet ik doen, Heer?' zei Hij tegen mij: Sta op en ga naar
Damascus; daar krijg je precies te horen wat er allemaal voor je gere-
geld is en wat je moet doen.' Zo had Jezus van Nazaret, wiens lijk ge-
stolen zou zijn, Paulus vanuit de hemel toegesproken. Wat een her-
nieuwd getuigenis omtrent zijn opstanding uit de dood en verheffing
tot Heer en Messias!, vgl. 2: 36. Driemaal had Paulus hem nu al eer-
biedig genoemd, dezelfde titel als waarmee Israel God aan-
sprak.
II 'Maar daar ik door de felheid van dat hemelse licht volledig
was verblind, moesten mijn metgezellen mij aan de hand nemen en zo
brachten zij me naar Damascus.'
Alweer voor wie oren had om te horen een sprekend getuigenis!
De hele menigte kon nu weten wat God gedaan had met Jezus van
Nazaret, de nederige rabbi die aan een kruis gestorven was. De licht-
glans van diens hemelse heerlijkheid had Paulus op slag blind ge-
4. EEN VROME JOOD BRACHT MIJ GODS OPDRACHT
DAT IK VAN JEZUS MOEST GAAN GETUIGEN,
HAND. 22: 12-16
En van wie hoorde Paulus in Damascus wat God hem opdroeg? Be-
paald niet van iemand die vijandig stond tegenover de Wet, de tempel
en het Joodse volk, zoals men van Paulus beweerde.
12 'Er kwam daar een vrome Jood naar mij toe, een zekere Ana-
nias. Een man, die trouw de Wet naleefde en bij alle daar woonachtige
Joden in hoog aanzien stond.' Paulus' toehoorders zouden dit grif toe-
stemmen als zij hem kenden. (Ananias' voorbereiding op hun ont-
moeting acht Paulus nu niet ter zake, vgl. 9: 10-16).

§ 32 Paulus in Jeruzalem (ii)
13 `Deze man ging voor mij staan en zei: "Saul, broeder, word
weer ziende!" Op datzelfde ogenblik kon ik weer zien en keek ik hem
aan. Dit nieuwe wonder was voor mij het bewijs dat God mij deze man
gezonden had.' Zonder Jezus' naam te noemen, getuigde Paulus daar-
mee ook van de Here Jezus. Eerst had diens hemelse heerlijkheid hem
verblind en nu had Hij hem zijn gezichtsvermogen teruggegeven. Was
dit geen duidelijk bewijs van zijn bovenmenselijke macht?
14 Zo hadden twee Goddelijke ingrepen Paulus van een vervol-
ger in een volgeling veranderd: de verschijning van de opgestane Jezus
en de boodschap die hij via Ananias had ontvangen van de God van
Abraham, Isaak en Jakob. Zij omvatte vier mededelingen.
Ten eerste: de God van onze vaderen had jou al van tevoren aan-
gewezen om zijn wil met Jezus te leren kennen. Hij wil namelijk zon-
daars uit loutere genade rechtvaardigen door het geloof in Messias
Jezus. Deze bijzondere openbaring van Gods wil verleent aan Paulus'
prediking hetzelfde gezag als die van Mozes en de Profeten. Zij be-
vestigt ook dat Paulus' evangelie de Wet niet terzijde stelt, maar haar
vervult, Rom. 3: 21V, vgl. dl. 1, 144-146.
Ten tweede: God heeft jou vergund de Rechtvaardige te zien! Dit
was een Messiaanse titel die de Joden kenden uit de Schrift, zie bij
Hand. 3: 14. Zo had God Jezus van Nazaret genoemd! Vele Joden had-
den Hem verworpen omdat Hij hun te nederig was, Jes. 53: 2. Maar
G6d noemde Hem de Rechtvaardige of Volmaakt Onschuldige. Keken
Paulus' hoorders nog steeds uit naar een glorieuze Messias? Welnu,
God had Jezus z6'n ontzaglijke heerlijkheid verleend dat Paulus er op
slag stekeblind van was!
Ten derde: God heeft jou bovendien verwaardigd de stem van
Messias Jezus uit de hemel te horen! Duidelijk en in het Hebreeuws
had hij Hem horen zeggen: `Sjaoel, Sjaoel, waarom vervolg je Mij?
(...) Sta op, ga naar Damascus. Daar zal je gezegd worden welke taak
je is opgelegd.'
15 Ten vierde: zo had God hem voor zijn nieuwe taak bekwaam
gemaakt en hem die door Ananias meegedeeld: `Jij moet voor Hem bij
alle mensen gaan getuigen van wat je van de Rechtvaardige hebt gehoord
en gezien.' Namelijk dat Jezus van Nazaret uit de dood was opgestaan
en in de hemel de hoogste heerlijkheid had ontvangen. Als getuige daar-
van stond Paulus daardoor op een lijn met de andere apostelen.
192 193
Laatste publieke getuigenis aan Israel in de tempel § 32
16 Drie dagen lang had hij niets kunnen zien en geen voedsel
aangeraakt, 9: 9. Toen had Ananias hem van zijn blindheid genezen,
hem Gods opdracht doorgegeven en hem tenslotte aangemoedigd:
'Korn, Saul, wat aarzel je nu nog? Roep zijn naam aan, laat je dopen
en je zonden afwassen.' Anders gezegd: word lid van Jezus' gemeen-
te. Laat je dopen en ontvang daarmee het teken en zegel bij Gods ver-
klaring dat je zonden, ook je afgrijselijke verleden van kerkvervolger,
zijn afgewassen door het bloed en de Geest van Jezus Christus. 4 )
Dit had Paulus gedaan. Daarmee beleed hij voor zijn luisteraars:
door deze Godswonderen heb ik mij radicaal bekeerd van mijn Messi-
asverwerping en christenvervolging. Riep hij hen daarmee indirect niet
op om allen zijn voorbeeld te volgen?
5. JEZUS ZOND MIJ NAAR DE HEIDENEN,
HAND. 22: 17-21
Meteen na zijn roeping was Paulus in Damascus en omgeving begon-
nen van Messias Jezus te getuigen. Pas na een jaar of twee, drie was
hij naar Jeruzalem teruggekeerd, zie bij 9: 23. Maar daaraan gaat hij
nu voorbij, zoals aan meer dat Lucas in Hand. 9 wel vertelt.
17 'Nu het hete hangijzer: waarom ben ik naar de heidenen ge-
gaan? Wel, zeker niet op eigen initiatief. Integendeel, ik wilde er aan-
vankelijk niets van weten en heb er ook de hand niet in gehad. Het is
begonnen met wat ik na mijn terugkeer in Jeruzalem beleefde. Op ze-
kere dag toen ik in de tempel in gebed was, raakte ik in extase.'
Wijselijk laat hij hiermee terloops weten dat de tempel voor hem
als goede Jood ook na zijn bekering tot Messias Jezus nog steeds de
heilige gebedsplaats was. Joden uit Efeze hadden hem wel beschuldigd
van tempelschennis (21: 28), maar hij was nooit anders geweest en ge-
bleven dan een wetsgetrouwe Jood. (Zie over het tempelbezoek van
Messiasgelovige Joden dl. 1 p. 68v, 74.)
,
18 `Tij dens mijn gebed werd ik opeens gegrepen door een visi-
oen. Daarin kreeg ik opnieuw de verhoogde Heer en Messias te zien,
nu zonder dat Hij mij verblindde. Uitgerekend in de tempel, die ik vol-
gens sommigen zou hebben ontwijd, zei Hij tegen mij: Vertrek zo snel
mogelijk uit Jeruzalem, want ze zullen van jou geen getuigenis over Mij
aannemen.' Dat hieraan reeds meerdere moordaanslagen van Grieks-
sprekende Joden waren voorafgegaan, laat hij onvermeld, 9: 29.
 32 Paulus in Jeruzalem (ii)
19 `Ik was dit echter niet met de Here eens. Ik wilde beslist on-
der de Joden in Jeruzalem blijven ,n. Ik vond mijzelf als bekeer-
de inquisiteur de aangewezen man om mijn vroegere medestanders van
hun ongelijk te overtuigen. Dit bracht ik de Heer ook onder ogen. Ik
zei: `Heer, ze weten dat ik het was die in de ene synagoge na de ande-
re de mensen die in U geloven gevangen nam en geselde.
20 En toen het bloed van Stefanus, uw getuige, werd vergoten,
stond ik erbij. Ik was het ermee eens en paste op de kleren van degenen
die hem ter dood brachten. Wie kon zulke vervolgers beter van hun zon-
de overtuigen dan een bekeerde vervolger? Kortom, ik hing zo sterk aan
Jeruzalem en Israel dat ik hier wilde blijven.' In Rom. 9: 3 had hij al ge-
schreven dat hij voor Israels zaligheid de zijne graag overhad.
21 Maar de Heer maakte een eind aan het gesprek. Niet omdat
Gods Zoon kadaverdiscipline zou eisen en geen bezwaren van zijn hei-
ligen zou willen aanhoren. Meermalen had God immers op hun gebed
zijn plannen gewijzigd, vgl. Gen. 8: 16-33; Ex. 32: 9-14. Maar Pau-
lus' bezwaren wees Hij of met de woorden: `Ga, want Ik stuurje ver weg,
naar de heidenen.' Hij had al gezegd waarom: `Jeruzalem zal van jou
geen getuigenis over Mij aannemen', vs. 18. Nu, dat bleek meteen!
6. JERUZALEM VERWERPT PAULUS' LAATSTE
APOSTOLISCHE GETUIGENIS, HAND. 22: 22-23
Heel Paulus' relaas van zijn levensloop was in feite een krachtig ge-
tuigenis geweest over de Here Jezus. Met daarin voor de goede ver-
staanders een oproep tot berouw en bekering. Misschien had hij de me-
nigte daartoe ook nog uitdrukkelijk willen oproepen, zoals Petrus jaren
tevoren had gedaan, 3: 19. Maar dan kreeg hij daarvoor de gelegen-
heid niet meer.
22 Tot zover had de menigte doodstil naar hem geluisterd, zelfs
toen hij Jezus noemde. Maar zodra hij had gezegd dat God hem had
opgedragen het evangelie aan heidenen te verkondigen, brak er een
verschrikkelijk tumult los. Niet omdat men bezwaar had tegen predi-
king aan heidenen, want de schriftgeleerden en farizeeen doorkruisten
zee en land om een bekeerling te maken, Mat. 23: 15.
Maar dan eisten die van zo'n heiden dat hij Jood werd en volgens
de Wet van Mozes ging leven, maar dat was volgens Paulus niet meer
nodig. Hij verkondigde de genade van de Here Jezus Christus voor alle
194
Laatste publieke getuigenis aan Israel in de tempel § 32
mensen die Hem gelovig als hun Redder aannemen, vgl. 16: 31. Vol-
gens Paulus werden Joden en heidenen op gelijke wijze gered: door
Jezus alleen, door genade alleen en door het geloof alleen.
Dit maakte de menigte razend. Deze man miskende Israels unie-
ke positie! Zij hadden het dus toch aan het rechte eind: wat hij leerde
ging in tegen het uitverkoren yolk, tegen de Wet en tegen de tempel,
21: 28. Zo iemand was inderdaad in staat om heidenen in de tempel te
brengen, 21: 29. Een oorverdovend geschreeuw brak los: `Weg van de
aarde met die man! Zo iemand heeft niet het recht nog langer te leven!'
Bijna dertig jaar eerder had een Joodse menigte ongeveer het-
zelfde geroepen voor Pontius Pilatus, Luc. 23: 18. En zou Paulus ook
zoiets geschreeuwd hebben toen Stefanus voor het Sanhedrin had ge-
tuigd: `Ik zie de hemelen open en ik zie de Mensenzoon staan aan de
rechterhand van God'?, 7: 56v.
23 Zij gingen verschrikkelijk te keer. Krij send zwaaiden ze met
hun kleren. Als ze hadden gekund, hadden ze Paulus ter plaatse geste-
nigd, evenals zijn voorganger Stefanus. Maar hij was nu helaas in Ro-
meinse handen en daarom wierpen ze handenvol stof naar omhoog,
waar Paulus bovenaan de trap geboeid tussen de soldaten stond.
Zo verwierp een grote menigte van Joden uit Jeruzalem en Jood-
se pelgrims uit vele landen Paulus' laatste publieke getuigenis. Alles
wat hij hun had doorgegeven over de huidige heerlijkheid van Jezus
van Nazaret en de openbaring van de God van hun vaderen, werd on-
der luid geschreeuw verworpen. `Weg met die man en met alles wat
hij verkondigt! Wij Joden willen alleen Gods yolk blijven. Daarin dul-
den wij niemand naast ons die geen Jood wordt.'
Wij weten niet of Paulus' getuigenis bij sommigen nog geloof en
bekering bewerkt heeft, vgl. 2: 37-40. Wel dat na deze toespraak aller
verantwoordelijkheid voor hun verwerping van Messias Jezus nog was
verzwaard. Want er had zo-even in Jeruzalem een man gesproken, die
de opgestane Jezus in hemelse heerlijkheid had gezien, vgl. Ez. 2: 5.
Daardoor was hun alle onschuld benomen. De verwoesting van Jeru-
zalem zou een rechtvaardige vergelding zijn, Luc. 21: 5-24. En wat de
tempel betreft waarvoor zij zo hadden geijverd, die had zijn taak vol-
bracht en kon afgebroken worden.
195
§32 Paulus in Jeruzalem (ii)
NOTEN
1) 'Zoo mag hij ze trouwens spijt hun ongeloof nog heeten, wijl hunne ver-
werping nog niet openbaar was; hij kan het kind des verbonds nog in hen
eren', J. van Andel, comm. a.l. Evenzo Calvijn, comm. a.l.
2) `...even the greatest Jewish scholar of the first century, Philo of Alexan-
dria, could not read the books of Moses (on which he wrote extensive com-
mentaries) in Hebrew', I. Howard Marshall, comm. a.l.
3) uitleggers zeggen dat het wel Aramees geweest zal zijn. Paulus zegt
in Hand. 26: 14 dat de Heiland hem op de weg naar Damascus in het He-
breeuws toesprak. Daar wordt de mogelijkheid van Hebreeuws soms wel
opengehouden.Waarom kan Paulus deze toespraak in Jeruzalem dan niet in
het Hebreeuws hebben gehouden?', H. Amelink, Paulus, Kampen 1994, 107.
Men hoorde het Hebreeuws nog bij elke schriftlezing in de synagoge.
4) Zie in deze serie: dl. II De Heidelbergse Catechismus, 195o, 366-368.
196
33
HANDELINGEN 22: 24-23: 35
PAULUS IN JERUZALEM (III): GETUIGENIS
VOOR HET SANHEDRIN, NIEUW COMPLOT TEGEN
ZIJN LEVEN
Voordat het Sanhedrin de Here Jezus ter dood veroordeelde, had Hij
zowel de leiders als het yolk overstelpend bewezen dat Hij de Messias
was. Kort tevoren nog vlakbij Jeruzalem door de opwekking van La-
zarus. Uitgerekend na dit grootste wonderteken besloot de Raad Hem
te doden, Joh. I : 47. In hun vergadering had Hij voor het eerst rond-
uit beleden dat Hij de Zoon van God was, Mat. 26: 63v. Tenslotte be-
hoorde de Raad ook nog tot de eersten die vernamen dat Hij was op-
gestaan uit zijn graf. Maar dat hadden ze voor het yolk glashard
ontkend, Mat. 28: II 5 .
-
Toch heeft Hij na dit alles ook dit hoogste Joodse college nog vol-
op de gelegenheid gegeven zich van zijn Messiasmoord te bekeren. Een
en andermaal betuigden de apostelen en Stefanus voor de Raad dat God
Jezus had opgewekt en Hem volgens de profetie van Psalm 11 o als Heer
en Messias aan zijn rechterhand had geplaatst, 2: 35v; 4-7.
Sindsdien waren er ruim twintig jaren verlopen. Nu wilde de Hei-
lige Geest als Openbare Aanklager (dl. I, 48) de Hoge Raad nog een-
maal deze feiten voorhouden, thans bij monde van Paulus. Zou men zijn
getuigenis alsnog aannemen? Helaas, het liep uit op een nieuw com-
plot tegen zijn leven.
1. PAULUS' ROMEINSE BURGERRECHT BELET ZIJN
GESELING, HAND. 22: 24-29
Omdat Paulus het yolk in het Aramees of zelfs in het Hebreeuws had
toegesproken, had Claudius Lysias, de Romeinse garnizoenscomman-
dant, er waarschijnlijk niets van verstaan. Maar toen de menigte bij een
bepaalde passage opnieuw in woede was uitgebarsten, wilde hij er
197

§ 33 Paulus in Jeruzalem (iii)
haring of kuit van hebben. Men vond kennelijk dat de man een hals-
misdaad bedreven had.
24 Daarom beval hij de arrestant de kazerne binnen te brengen
en hem onder geselslagen te verhoren. Dan zou wel aan het licht ko-
men waarom ze zo vervaarlijk tegen hem tekeergingen.
25 Had Paulus het Latijnse bevel van de commandant niet ge-
hoord of kon hij er zich op dat moment niet tegen verweren? Want pas
toen hij zag dat ze aanstalten maakten om hem vast te bindenl ) en zijn
rug strak te spannen voor de slagen met de geselriemen, zei hij tegen
de dienstdoende centurio: 'Mogen jullie een Romein geselen, en dat
ook nog zonder vorm van proces?', vgl. i6: 37. Er had immers nog
niemand een behoorlijke aanklacht tegen hem ingediend, zoals de wet
allereerst vereiste.
26 Deze vraag veroorzaakte een schokeffect. Onmiddellijk
haastte de officier zich naar de tribuun met de vraag: `Wat gaat u be-
ginnen? Die man is een Romein!' Als hij die liet geselen en ook nog
zonder vorm van proces, zou hij twee grondregels van de Romeinse
rechtsorde schenden. Indien dit zijn superieuren ter ore kwam, zouden
zij deze willekeur hoog opnemen. Kortom, de commandant dreigde
lelijk zijn vingers te branden aan deze merkwaardige arrestant.
27 De tribuun begaf zich daarop persoonlijk naar de folterplaats
en vroeg Paulus: `Zeg, bent u werkelijk een Romein?' Als een arrestant
dit loog, wachtte hem de doodstraf. Maar de apostel hoefde deze vraag
niet te vrezen en antwoordde zonder enige aarzeling: `Jazeker.' Het ligt
voor de hand dat men zich zo nodig als zodanig kon legitimeren.
28 Daarop vervolgde de tribuun: `Ik ben het ook, ik heb een ver-
mogen voor dat burgerrecht moeten betalen.' Er bestond destijds na-
melijk een uitgebreide handel in burgerrechtpapieren. 2 ) Maar Paulus
zei: 'Ik ben als Romeins burger geboren.' Dit betekende dat hij behal-
ve het burgerrecht van de stad Tarsus ook dat van Rome bezat. Met alle
daarbij behorende voorrechten, ongeacht of hij of zijn voorouders er
ooit hadden gewoond.
29 Onmiddellijk werden de voorbereidingen voor het verhoor
onder foltering gestaakt. De soldaten maakten hem los en de gesels
werden weggelegd. Ook de tribuun sloeg de schrik om het hart nu hij
zich realiseerde dat hij een Romeins staatsburger voor een geseling had
laten vastbinden, wat op zich reeds een schending van diens burger-
198
Getuigenis voor het Sanhedrin, nieuw complot tegen zijn leven § 33
recht was. Als hij Paulus straks met een begeleidende brief overdraagt
aan stadhouder Felix verdraait hij dit voor hem belastende feit handig
in zijn voordeel, 23: 27.
2. PAULUS GETUIGT VOOR HET SANHEDRIN,
HAND. 22: 30-23: 11
Intussen wilt Claudius Lysias nog steeds niet waarom de hysterische
menigte Paulus bijna aan stukken had gescheurd.
3o Toch wou en zou hij weten waarvan zij de man nu precies be-
schuldigden. Zonder behoorlijke aanklacht kon men immers tegen een
Romeins staatsburger geen proces aanspannen. Dan moest het Sanhe-
drin de zaak maar uitzoeken. De volgende dag reeds riep hij de lei-
dende priesters en de hele Raad bijeen. Als hoogste Romeinse ge-
zagsdrager in Jeruzalem was hij daartoe bevoegd. Het Sanhedrin was
hem in dit geval vast graag ter wille, want zo kreeg het de gehate Pau-
lus misschien weer in handen. Wij zien nu dat de Raad ten diepste niet
door de Romeinse officier, maar door de verhoogde Here Jezus werd
opgecommandeerd. Want Hij wilde de voltallige Raad nog eenmaal
zijn getuigenis laten horen.
Claudius Lysias liet Paulus uit de gevangenis van de burcht An-
tonia halen en plaatste hem tegenover de Raad. Ongeboeid, want er was
nog niet vastgesteld of hij wel een misdadiger was. Omdat een Jood-
se rechtbank geen Romeinse staatsburgers mocht berechten, was dit
geen rechtszitting, maar zoiets als een door de commandant belegde
hoorzitting. Zo stond Paulus nu ook voor het college dat de Here Jezus
en Stefanus ter dood had veroordeeld en dat hem vroeger als inquisi-
teur zijn volmachten had verstrekt, 22: 5.
Dit stempelde deze vergadering tot een historische gebeurtenis.
Voordat de apostel zijn werk in het oostelijke Middellandse Zeegebied
afsloot en op reis ging naar Rome (en Spanje?), sprak hij voor het laatst
de hoogste instantie van zijn geliefde Israel toe. En wel in het hart van
de oude tempelstad. Ten gerieve van Claudius Lysias zal de vergade-
ring wel Grieks gesproken hebben.
Botsing met de hogepriester
i Met de aanspraak `mannen, broeders' sprak Paulus de leden
van de raad mannelijk en als hun gelijke aan. Zolang God het Ko-
199

33 Paulus in Jeruzalem (iii)
ninkrijk nog niet van hen had afgenomen (Mat. 21: 43), erkende hij
hen als erfgenamen van Gods verbond, met alle verantwoordelijkheid
van dien. 3 ) Zich bewust van zijn onschuld keek hij hen een voor een
open en eerlijk aan.
Hij wist wat ze van hem dachten. Hij was in hun ogen een ver-
klaarde vijand van Gods Wet, Gods yolk en Gods tempel. Hoe was het
mogelijk dat een leerling van Gamaliel leerling van Jezus werd en een
kerkvervolger stichter van heidenkerken! Hoe kon een Joods schrift-
geleerde dit met zijn geweten overeenbrengen? Daartegenover ver-
klaarde de apostel: voor mij heb mij als burger' 4 ) — uiteraard van
het Koninkrijk der hemelen, vgl. Ef. 2: 12,19; Fil. 3: 20 - 'tot de dag
van vandaag altijd met een volstrekt zuiver geweten voor God gedragen.'
Hiermee vatte hij indirect zijn getuigenis van de vorige dag sa-
men en bekrachtigde hij zijn prediking dat God Jezus had opgewekt
en Hem Heer en Messias van Joden en heidenen had gemaakt. Tege-
lijk bevestigde hij hiermee impliciet dat hij geen afvallige schriftge-
leerde was, maar als getuige van Jezus Christus Mozes en de Profeten
aan zijn zijde had, Rom. 1 : 2, vgl. 3: 21. Tevens lag in dit nadrukkelijk
uitgesproken ik heb een goed geweten' het onuitgesproken verwijt:
'maar u hebt een kwaad geweten!'
2 Nauwelijks had de apostel zijn verdediging hiermee ingeleid
of geergerd beval de hogepriester: Sla hem op zijn mond!' Getuige
deze woedende reactie had hij Paulus heel goed begrepen. Als die be-
weerde met een goed geweten Jezus als de Messias te verkondigen, dan
had de Hoge Raad wel een heel kwaad geweten! Want dan hadden zij
de Messias gerechtelijk vermoord, nog wel met behulp van een ver-
rader en valse getuigen. Daarna hadden ze zijn apostelen gegeseld en
Stefanus gedood. Zakelijk hield Paulus hun met zijn korte verwijzing
naar zijn goede geweten hetzelfde voor als Stefanus aan het slot van
zijn lange redevoering, 7: 51-53.
Met zijn bevel Paulus op de mond te slaan, veegde Ananias als
president van Israels hoogste gerechtshof Paulus' indirecte getuigenis
omtrent Jezus' Messiasschap bruut van tafel. Niemand protesteerde
blijkbaar tegen dit antichristelijke optreden van de hogepriester.
3 Aileen Paulus reageerde met: 'God zal u slaan, witgekalkte
muur! U zit hier om mij volgens de wet te berechten, en u overtreedt
de wet door mij te laten slaan?' 5 )
200
Getuigenis voor het Sanhedrin, nieuw complot tegen zijn leven § 33
Wij beluisteren hierin geen woedeuitbarsting van een beledigde
Paulus, maar een profetische uitspraak. Hier stond immers een apostel
van Jezus Christus voor een gerechtshof. En Hij had beloofd dat in zo'n
geval de Geest van de Vader in hen zou spreken, Mat. 1o: 17-2o, vgl.
Luc. 21: I3VV. Daarom nemen wij aan dat Paulus niet in drift sprak,
maar onder leiding van de Heilige Geest de hogepriester typeerde als
een witgekalkte muur en hem Gods oordeel aankondigde. Daarmee
sprak hij op het hoge niveau van Ez. 13: io-i6. Daar wordt het beeld
van een gepleisterde muur toegepast op valse profeten, van wie Ana-
nias een geestverwant was, vgl. Mat. 23: 27.
De schatrijke en machtige Ananias was inderdaad het toonbeeld
van een bouwvallige muur die dankzij de witkwast en het pleisterwerk
uiterlijk nog heel wat leek. Zo deed hij zich hier wel voor als on-
kreukbare rechter, maar intussen was hij berucht om zijn hebzucht,
willekeur en wreedheid. Is zo'n figuur in profetische zin geen `witge-
kalkte muur'? Toen enige jaren later de Joodse Opstand uitbrak, werd
hij vanwege zijn Romeinsgezindheid door Joodse vrijheidsstrijders
vermoord. Zo ging Paulus' voorzegging in vervulling: 'God zal u
slaan, witgekalkte muur!'
4 Blijkbaar had Paulus, toen hij dit zei, hem echter niet als de ho-
gepriester herkend, want op de vraag: 'Scheid jij Gods hogepriester
uit?', antwoordde hij: `Ik wist niet, broeders, dat het de hogepriester
was.' Wij zien geen reden aan de oprechtheid van deze woorden te twij-
felen.°) De aankondiging van Gods oordeel over Ananias trok hij niet
in. Wel erkende hij dat ook deze man vanwege zijn ambt eerbewijs toe-
kwam: 'Er staat in de Schrift: U zult de leider van uw yolk niet ver-
wensen', Ex. 22: 28.
Betreurde hij daarmee niet meer de toon van zijn woorden dan de
inhoud?
Verdeeldheid in de Raad
En probeerde hij daarna met een handigheidje zijn leven te red-
den door zijn tegenstanders tegen elkaar op te zetten? Misschien krijgt
men bij oppervlakkige lezing van vs. 6-9 deze indruk. Maar bij nader
toezien blijkt dat hij niet uit was op ruzie, maar op redden! Wat ge-
beurde er immers?
201

§ 33 Paulus in Jeruzalem (iii)
6 Natuurlijk wist Paulus dat er in het Sanhedrin een sadducese
en een farizeese fractie was. Om de Raad duidelijk te maken waar het
in zijn zaak ten diepste om ging, riep hij uit: `Mannen, broeders, ik ben
een farizeeer en een zoon van farizeeen, en ik sta bier terecht vanwe-
ge de verwachting dat de doden zullen opstaan.'
7 Nauwelijks had hij dit gezegd of de vlam sloeg in de pan. Er
ontstond onenigheid tussen de farizeeen en de sadduceeen, zodat de
vergadering in twee kampen uiteenviel.
8 In onze termen uitgedrukt kwamen bier vrijzinnigheid en or-
thodoxie met elkaar in botsing. Want de sadduceeen waren destijds wat
wij nu de vrijzinnigen of modernen noemen en de farizeeen de ortho-
doxen. (Zo beschouwd vormt de hele apostolische eeuw feitelijk de ge-
nerale repetitie van de hele daarop volgende kerkgeschiedenis. Dit
bleef een grondpatroon.)
Tot de sadduceeen behoorden de leidinggevende kringen, de
overpriesters en oudsten. Zij ontkenden dat er een opstanding van do-
den is en dat er engelen en geesten zijn. Ook hielden zij de Wet van
Mozes voor het eigenlijke Woord van God. `LJ zit op een dwaalspoor',
had Jezus hun voorgehouden, 'omdat u de Schriften niet kent en even-
Min de macht van God', Mat. 22: 29, vgl. Luc. 20: 27-40. Maar de
farizeeen geloofden dit alles wel. Tot hen behoorden de meeste schrift-
geleerden en het gewone yolk.
9 Er ontstond hooglopende ruzie tussen beide partijen. Enkele
farizeese schriftgeleerden sprongen zelfs voor Paulus in de bres en pro-
testeerden heftig: Volgens ons is er niets op deze man aan te merken.
Het kan toch dat een geest of een engel met hem gesproken heeft?'
io De ruzie liep zo hoog op en er werd van weerszijden zo hard
aan Paulus getrokken dat de commandant, die alles verbaasd had aan-
gezien, bang werd dat ze hem uit elkaar zouden scheuren. Daarom liet
hij een afdeling soldaten aanrukken om hem tussen hen uit te halen en
naar de kazerne terug te brengen. Dit was de tweede maal dat deze Ro-
meinse officier Paulus' leven redde, vgl. 21: 31-36.
Woedend constateerden de sadduceeen dat de kans deze belang-
rijke christelijke leider veroordeeld en geexecuteerd te krijgen, verke-
ken was. In de rest van het boek zijn zij Paulus' voornaamste tegen-
standers, vgl. vs. 14.
202
Getuigenis voor het Sanhedrin, nieuw complot tegen zijn leven § 33
Geen true, maar een poging nog farizeeen te redden
Nee, Paulus' uitspraak: 'Ik ben een farizeeer en sta bier terecht
om de hoop op de opstanding der doden' was geen slimmigheid uit
zucht naar zelfbehoud. Had hij kunnen voorzien dat hij daarmee zO'n
enorm tumult zou veroorzaken? Wij proeven hierin een uiterste poging
om althans nog enige farizeeen tot geloof te brengen.
Wij kennen immers zijn voortdurende pijn en droefheid vanwe-
ge Israels ongeloof, Rom. 9: 1-3. Nu stond hij voor de eerste en laat-
ste maal voor de hoogste vergadering van zijn geliefde yolk, waarmee
hij zich nog altijd innig verbonden wist. Hij sprak ze nog steeds aan
als broeders. Hij had zich met het evangelie overal eerst tot de syna-
goge gewend. Zou hij dan deze unieke gelegenheid niet met beide han-
den aangrijpen om nog enigen van hen te winnen voor Messias Jezus?
Al onderscheidde hij daarbij wel scherp. Met de vrijzinnige sad-
duceeen had hij nog nauwelijks een gespreksbasis. Zij verwierpen
Israels hoogste geloofsverwachtingen en waren menselijkerwijs
gesproken niet meer te redden. Maar alle kloven zijn gelukkig niet even
breed. Met de farizeeen deelde hij nog gemeenschappelijke geloofs-
stukken. Natuurlijk, met het farizeese wetticisme en hun showgods-
dienstigheid had hij gebroken. Maar zijn verkondiging sloot wel aan
bij wat zij ook verwachtten, namelijk de opstanding van de doden in
het rijk van de Messias. Misschien mocht hij enigen van hen nog tot
het geloof brengen dat Jezus de Messias is.
Zij kenden alien de kern en basis van zijn prediking: dat God
Jezus had opgewekt en tot Heer en Messias uitgeroepen om ons ver-
geving van zonden, vernieuwing van leven en opstanding uit de dood
te bezorgen. 7 ) De vorige dag had hij nog van Jezus' opstanding getuigd,
Hand. 22: I-21. Misschien had hij er na zijn botsing met de hogepries-
ter ook nog over gesproken, want we krijgen de indruk dat Lucas' ver-
slag van deze vergadering zeer beknopt is. 8 ) De vraag waarvoor ook
de farizeese leden van het Sanhedrin zich nu gesteld zagen, was: ver-
dient Paulus vanwege deze prediking de doodstraf?
Enige farizeese schriftgeleerden beseften dat Paulus hen nader
stond dan de sadduceeen. Hem veroordelen betekende in deze zaak dat
zij feitelijk de dwaalleer van de sadduceeen bijvielen. Heftig be-
toogden zij daarom: Wij vinden dat deze man niets heeft misdaan! Het
kan toch dat een geest of een engel met hem gesproken heeft?' Had
203

§ 33 Paulus in Jeruzalem (iii)
Paulus hen met zijn omstreden uitspraak dichter bij het Koninkrijk ge-
bracht? Zouden zij er ook zijn binnengegaan?
Zo kwam de zaak-Jezus voor het Sanhedrin onverwacht opnieuw ter
tafel en stond het weer voor de vraag: was Hij dan toch de uit de dood
verrezen Messias, de Redder van Joden en heidenen? De man voor hen
had de vorige dag nog getuigd dat hij Hem op de weg naar Damascus
in hemelse heerlijkheid had gehoord en gezien. In plaats dat Ananias
voorstelde dit bij schriftlicht te bespreken, liet hij Paulus monddood
slaan. In flagrante strijd met de Wet, Lev. 19: 15. Voor zover de raads-
leden met deze verwerping van Jezus' apostel instemden, wezen zij
Jezus' zoveelste genadeaanbod af en vielen zij onder zijn woord:
...wie jullie (mijn apostelen) afwijst, wijst Mij af; maar wie Mij af-
wijst, wijst Hem af die Mij gezonden heeft', Luc. o: i 6.
Paulus door de Here zelf bemoedigd
it Paulus was nu binnen twee dagen driemaal bijna gelyncht,
gearresteerd en gevangengezet. Om nu maar te zwijgen van de span-
ning en de vijandschap die zijn toespraken meegebracht hadden. En
daar zat hij nu, moederziel alleen in zijn cel. Wat had hij bier bereikt?
Zou hij hier nog levend uitkomen? De Heilige Geest had hem er al wel
van stad tot stad op voorbereid dat hem `boeien en verdrukkingen'
wachtten (2o: 23, 21: 11), maar daarom bleefhij wel een man van vlees
en bloed die ook kon vrezen en beven, i Kor. 2: 3.
De Here Jezus vond het blijkbaar nodig hem na alles wat hij nu
al voor Hem geleden had en de komende jaren nog zou moeten lijden,
moed in te spreken. Diezelfde nacht stond Hij plotseling bij hem. In
een visioen, in een droom of in werkelijkheid? Paulus had Hem al va-
ker gezien en herkende Hem meteen, 9: 4, 18: 9, 22: 17v.
`Houd moed!', zei de Here, 'want zoals je in Jeruzalem van mij
getuigd hebt, zo moet je ook in Rome van mij getuigen.' De Here be-
tuigde dus zijn volledige instemming, zowel met Paulus' rein naar Je-
ruzalem, als met heel zijn optreden daar. Vanaf de kazernetrap had hij
veel over Jezus' heerlijkheid tot de menigte kunnen zeggen. Voor het
Sanhedrin (misschien) slechts enkele zinnen. Maar hij hoefde zich
niets te verwijten. Heel Jeruzalem had het nogmaals gehoord: Jezus,
de nazoreeer, was door God opgewekt en tot de hemel verhoogd als de
204 205
Getuigenis voor het Sanhedrin, nieuw complot tegen zijn leven § 33
Redder van Joden en heidenen. Ditzelfde getuigenis zou hij straks vol-
gens Jezus' plan ook in Rome moeten afleggen.
Hartverheugend nieuws! Dus zijn verlangen ook daar het evan-
gelie te mogen verkondigen (Rom. : 10-15; 15: 23) zou toch in ver-
vulling gaan! Aileen beloofde de Here hem geen vrijlating en evenmin
een plezierreis. Ook vertelde Hij hem niet dat hij twee jaren in de ge-
vangenis van Caesarea zou moeten doorbrengen en dat hij op weg naar
Rome schipbreuk zou lijden. Wel mocht hij weten dat hij onder Gods
bescherming Rome zou bereiken en er van Jezus getuigen. Wat moet
deze nachtelijke verschijning van de Here hem daarna vaak bemoedigd
hebben. In het vervolg van Handelingen lezen we hoe wonderlijk de
Here hem bewaarde tussen Jeruzalem en Rome.
3. SAMENZWERING TEGEN PAULUS' LEVEN,
HAND. 23: 12-22
Wel heel spoedig nadat de Here Jezus hem moed had ingesproken, had
Paulus die al hard nodig. Want reeds de volgende morgen liep zijn le-
ven opnieuw gevaar.
De aanslag beraamd
12 Een aantal fanatieke Joden was woedend dat hun poging Pau-
lus te vermoorden was mislukt en dat ook de Raad hem niet ter dood
veroordeeld had. Volgens hen moest deze afvallige volksverleider zo
spoedig mogelijk uit de weg geruimd worden. Vermoedelijk bevonden
zich onder hen ook Zeloten, fel anti-Romeinse terroristen en ultrana-
tionalisten, die Paulus hartgrondig haatten. Temeer omdat hij heidenen
verkondigde dat zij gered konden worden zonder Jood te worden.
Daarmee verzetten zij zich ten diepste tegen het wereldreddingswerk
van de Here Jezus Christus.
Toen de dag aanbrak smeedden zij een complot en zwoeren dol-
driest: 'God mag ons vervloeken, ja nog erger als wij iets zullen eten
of drinken voordat wij Paulus hebben gedood!' Zij gingen er dus van-
uit dat zij daarin spoedig zouden slagen.
13 Het waren er heel wat die bij deze samenzwering betrokken
waren: meer dan veertig man! Daardoor kon de samenzwering ook
moeilijker geheim blijven, zoals het vervolg laat zien. Een neef van
Paulus kwam erachter, vs. 16.

33 Paulus in Jeruzalem (iii)
14 Zij wendden zich tot de sadducese hogepriesters en de oud-
sten, omdat die de vorige dag — in tegenstelling met de farizeese
schriftgeleerden — op Paulus' dood aangestuurd hadden. De samen-
zweerders maakten hun voornemen bekend: `Wij hebben een dure
eed gezworen dat we nets zullen eten voordat we Paulus hebben ge-
dood.'
15 Om hem uit de gevangenis te krijgen, hadden zij echter de
medewerking van het Sanhedrin nodig. Daarom stelden zij voor: dient
u dus nu namens de hele Raad een verzoek in bij de tribuun om hem
uit de kazerne naar u toe te laten brengen, onder het voorwendsel dat
u de beschuldigingen die tegen hem zijn ingebracht nauwkeuriger wilt
onderzoeken dan gisteren mogelijk was. Dan staan wij klaar om hem
voordat hij hier aankomt uit de weg te ruimen.
Hierdoor werd het Sanhedrin na de gerechtelijke moord op Jezus
opnieuw bij een moordaanslag betrokken en nog wel in dezelfde zaak,
vgl. Mat. 26: 47, Hand. 4: 23, 25: 2,15. Daarvoor schrokken de heren
en hun handlangers blijkbaar niet terug. Dat er dan ook militairen van
het Romeinse escorte konden omkomen, namen zij op de koop toe.
Evenals de wrede vergeldingsmaatregelen die de Romeinen in dat ge-
val zouden nemen. Zelfs het verlies van hun eigen leven telden de eed-
genoten niet. Al zullen ze wel niet de hongerdood gestorven zijn toen
de aanslag mislukte. De wetgeleerden, die zich dagelijks met spits-
vondigheden bezighielden, bedachten wel een oplossing waardoor zij
van hun zelfvervloeking werden ontheven.
De aanslag verijdeld
De samenzweerders hadden met alles rekening gehouden, behal-
ve met God, die wilde dat Paulus niet omkwam, maar in Rome van
Christus' opstanding en heerlijkheid zou getuigen. Toen bleek opnieuw
de waarheid: `Geen wijsheid, geen inzicht en geen beleid houden stand
tegenover de HEER', Spr. 21: 30, vgl. Ps. 33: Iov, Jes. 8: 1o, 54: 17.
16 Er waren blijkbaar teveel mensen van de geplande hinderlaag
op de hoogte, want het lekte uit. En laat het nog diezelfde dag ook een
zoon van Paulus' zuster, die in Jeruzalem woonde, ter ore komen! Of
zij ook christenen waren, vertelt Lucas niet. Het gaat hem in zijn boek
tenslotte al niet om Paulus, dus nog minder om Paulus' familie, maar
om de voortgang van het evangelie van Jeruzalem naar Rome. Daar-
206
Getuigenis voor het Sanhedrin, nieuw complot tegen zijn leven § 33
voor volstond dat God een neef van de apostel gebruikte om hem te
beschermen.
De jongeman nam de informatie serieus en ging er onmiddellijk
mee naar de kazerne. Omdat vrienden en familieleden vaak zelf voor
voedsel en kleding van gevangenen moesten zorgen, konden zij hen
bezoeken, Mat. 11: 2,4, 25: 36, Hebr. Hi): 34, 13: 3. Bovendien was er
nog steeds geen gegronde aanklacht tegen Paulus ingediend en werd
hij als Romeins staatsburger met respect behandeld, vgl. 24: 23, 28:
3o. Toen de jongen toegang tot zijn `oom Saul' verkregen had, stelde
hij hem van de samenzwering op de hoogte.
17 Paulus, die allengs ervaring had met Joodse moordaanslagen
(9: 23, 29; 2o: 3), liet een van de centurio's bij zich komen en zei:
Breng deze jongeman naar de tribuun, want hij heeft hem iets belang-
rijks mee te delen.
18 De centurio ging met hem naar de tribuun en meldde: De ge-
vangene Paulus heeft mij bij zich laten komen met het verzoek deze
jongen naar u toe te brengen, omdat hij u iets te zeggen heeft.
19 Vriendelijk en vaderlijk pakte Claudius Lysias hem bij de
hand (blijkt hieruit dat het een nog jonge jongen was?), nam hem mee
naar een plek waar niemand hen kon horen en vroeg: `Wat heb je me
te melden?'
20 Daarop antwoordde de jongen: 'De Joden hebben afge-
sproken u te verzoeken of u morgenochtend Paulus voor het Sanhedrin
wilt brengen, zogenaamd omdat men zijn zaak nog wat nauwkeuriger
wil onderzoeken.'
21 Bang dat de commandant zich door de Joden zou laten om-
praten, voegde hij eraan toe: 'Maar u moet hen niet geloven en zich
door hen laten ompraten. Want meer dan veertig man hebben het op
hem voorzien en willen hem vanuit een hinderlaag op weg naar de ver-
gaderzaal overvallen. Ze hebben gezworen dat ze pas weer zullen eten
en drinken als ze hem vermoord hebben. Alle voorbereidingen zijn
reeds getroffen. Ze staan klaar staan om hun plan uit te voeren. Het
wachten is alleen op uw toezegging.'
22 De tribuun nam de inlichtingen van de jongen serieus. Voor-
dat hij hem liet gaan, drukte hij hem op het hart: `Vertel niemand dat
je me hiervan op de hoogte hebt gesteld.' Dat zou de jongen immers
zelf het leven kunnen kosten. Bovendien moest Lysias' eigen plan
207

§ 33 Paulus in Jeruzalem (III)
— Paulus meteen naar Caesarea overbrengen — strikt geheim blijven,
om te voorkomen dat de Joden dan hiln plan zouden wijzigen.
4. PAULUS OVERGEBRACHT NAAR CAESAREA,
HAND. 23: 23-35
Claudius Lysias was nu dubbel en dwars gewaarschuwd. Eergisteren
had een woedende menigte Paulus bijna gelyncht. Gisteren hadden de
leden van de Hoge Raad om hem gevochten. En nu stonden er liefst
veertig Joden klaar om hem te vermoorden. Zelf was hij echter nog
steeds van Paulus' onschuld overtuigd. Daarom besloot hij de omstre-
den gevangene nog diezelfde dag over te dragen aan stadhouder Felix
in Caesarea. Dan zouden de samenzweerders de volgende dag voor een
voldongen feit staan.
Tenslotte was Claudius Lysias verantwoordelijk voor de openbare
orde in het altijd onrustige Jeruzalem, dat zo kort na Pinksteren nog boor-
devol pelgrims was. Als hij deze zaak verkeerd aanpakte, zou dit onbe-
rekenbare gevolgen kunnen hebben. Daarom besloot hij de gevangene
nog diezelfde nacht met zO'n grote militaire overmacht naar Caesarea
over te brengen, dat een eventuele aanval van Zeloten onderweg bij voor-
baat kansloos was. Bovendien was Paulus een Romeins staatsburger, aan
wie hij zijn vingers niet nogmaals wilde branden, 22: 25-29.
Zo overlegde deze hoge Romeinse officier. Wij zien nu in het uit-
lekken van de moordaanslag en de krachtige maatregelen van de com-
mandant vooral de leiding van de Here Jezus, die hiermee begonnen
was Paulus op zijn eerste traject naar Rome de beloofde bescherming
te bieden.
23 Meteen nadat Paulus' neef vertrokken was, riep de tribuun
twee centurio's (bevelhebbers over honderd militairen) en zei: `Zorg
dat er vanavond drie uur na zonsondergang (2 I.00 uur onze tijd) twee-
honderd zwaargewapende soldaten klaar staan voor een reis naar
Caesarea, met zeventig ruiters en tweehonderd lichtbewapende man-
schappen.' De vierhonderd infanteristen zouden in het gevaarlijke
bergland de cavalerie met Paulus moeten beschermen tegen mogelijke
terroristische acties.
24 'En zorg ook voor een stel rijdieren om Paulus veilig en wel
naar procurator Felix te brengen.' 9 ) In totaal zouden 47o man Paulus
tot Antipatris (vs. 3 r) bewaken.
208 209
Getuigenis voor het Sanhedrin, nieuw complot tegen zijn leven § 33
25 De tribuun schreef ook een soort proces-verbaal om Felix of-
ficieel met het geval op de hoogte te brengen. 1 °) Het schrijven vertoont
de antieke briefstijl die we ook in de brieven van Paulus ontmoeten.
Voorop de afzender, vervolgens de geadresseerde(n) en daarna de
groet, vgl. 15: 23. Procurator Felix wordt met dezelfde titel aange-
sproken als waarmee Lucas zich in de opdracht van zijn evangelieboek
tot Teofilus richt, Luc. 1: 3.
De commandant laat weten dat hij geen halsmisdaad bij Paulus
had ontdekt. Feitelijk bepleit hij vrijlating. Hem was immers wel dui-
delijk geworden dat het een intern Joods godsdienstgeschil betrof en
daarmee bemoeiden de Romeinen zich immers niet, vgl. 18: 14. Het
tijdstip waarop hij het staatsburgerschap van zijn arrestant ontdekte,
verdraait hij in zijn eigen voordeel. Dat hij hem al had laten boeien om
gegeseld te worden, verzwijgt hij wijselijk, vgl. 22: 27-29.
De tekst van de brief
26 Claudius Lysias
aan Zijne Excellentie procurator Felix,
gegroet!
27 Deze man was door de Joden gegrepen. Toen ze op het punt
stonden hem te vermoorden, heb ik met mijn manschappen inge-
grepen en hem ontzet, daar ik vernam dat hij een Romeins bur-
ger was.
28 Omdat ik wilde weten waarvan ze hem beschuldigden, heb ik
hem voor hun Raad gebracht.
29 Daar bleek my dat de beschuldigingen betrekking hadden op
geschilpunten inzake hun wet; er werd hem niets ten laste gelegd
waarop dood of gevangenschap staat.
30 En toen er aangifte bij mij werd gedaan dat er een aanslag
op de man zou worden gepleegd, lief ik hem onverwijld naar u
overbrengen. Ook heb ik degenen die hem beschuldigden gelast
dat ze hun grieven jegens hem aan u moeten voorleggen.
Aankomst te Caesarea
31 De soldaten — onwetend in dienst van Jezus Christus — haal-
den Paulus overeenkomstig hun instructies op en brachten hem
's nachts naar Antipatris, ongeveer 6o km van Jeruzalem, halverwege

§ 33 Paulus in Jeruzalem (iii)
Caesarea. Voor de infanteristen een flinke mars. Ze kunnen er 's mor-
gens rond zeven uur aangekomen zijn. Nog geen twee weken eerder
had Paulus dezelfde weg in omgekeerde richting afgelegd, 21: I5v,
24: II.
32 Hier konden de samenzweerders het transport niet meer in-
halen. Bovendien leidde de weg verder door een vlakte waarin de ca-
valerie de steun van de infanteristen niet langer nodig had. Daarom
keerden zij de volgende dag terug naar hun kazerne in Jeruzalem en
lieten zij de zeventig ruiters met Paulus verder gaan. Die konden nu
ook sneller opschieten.
33 In Caesarea aangekomen overhandigden zij de brief aan de
procurator en leverden Paulus bij hem af. Hoewel Claudius Lysias hem
een rijdier ter beschikking had gesteld, moet de apostel na een nacht
en een dag reizen moe voor de stadhouder verschenen zijn.
34 Nadat deze de brief gelezen had, vroeg hij uit welke provincie
Paulus afkomstig was (zoals Pilatus daarnaar informeerde bij de Here
Jezus, Luc. 23: 6). Dit om te weten of hij wel onder zijn jurisdictie viel.
Toen hij gehoord had dat Paulus uit Cilicie kwam en inderdaad onder
zijn rechtsmacht viel,
35 zei hij: 'Ik zal u verhoren zodra ook uw aanklagers aan-
gekomen zijn.' Uit de brief van Claudius Lysias had hij al begrepen dat
hij met een ongevaarlijk man te doen had. Had hij hem op grond van
Lysias' rapport en het Romeinse burgerrecht op vrije voeten moeten
stellen? 11 ) In plaats daarvan liet hij hem tot de komst van de Joden ge-
vangenzetten in het zogenaamde pretorium van Herodes: het reus-
achtige paleis dat Herodes de Grote had laten bouwen en waarin nu de
Romeinse stadhouders resideerden.
Vermoedelijk hoefde Paulus hier geen hand- en voetboeien te
dragen. Hij was Romeins staatsburger en er was nog geen officiele be-
schuldiging tegen hem ingebracht; daarom stond hij nog slechts on-
der militaire bewaking'. Al was dit bepaald geen genoegen. Vijf dagen
later gelastte Felix hem `volgens Licht regime' in bewaring te houden
`en geen van zijn vrienden te beletten hem behulpzaam te zijn', 24: 23.
Hiermee was Paulus' getuigenis in Jeruzalem geeindigd. Hij was weer
terug in Caesarea, waar Agabus hem twee weken tevoren deze gevan-
genschap had voorzegd. Maar voor de naam van de Here Jezus in Je-
210 211
Getuigenis voor het Sanhedrin, nieuw complot tegen zijn leven § 33
ruzalem te sterven, waartoe hij zich toen bereid verklaard had, was niet
van hem geeist, 21: I o-13. Wel was hij 'ontkomen aan de weerspan-
nigen in Judea', waarmee ook de gebeden van de Romeinse christe-
nen waren verhoord, Rom. 15: 3ov. Sindsdien hadden de Joden geen
directe zeggenschap meer over hem.
Hoe zou de Here hem nu naar Rome leiden? Zou hij toch nog 'vol
vreugde' de gemeenten daar mogen bezoeken en 'rust vinden in uw
midden' (Rom. 15: 32), zoals hij al zo lang had gewild en zo dikwijls
had geprobeerd?, Rom. 1: 10-13. Wat moet hij met het oog daarop in
zijn cel veel hebben gehoopt, gebeden en gepeinsd.
NOTEN
1) Proeteinan niet opgevat als aoristus, maar als imperfectum, ...weil
PI schwerlich die Vollendung dieser Handlung abgewartet haben werde', Th.
Zahn, comm. a.l.
2) Omdat de overste Claudius Lysias heet (23: 26), is het waarschijnlijk dat
hij dit burgerrecht gekocht heeft tijdens de regering van keizer Claudius
(41-54 na Chr.). Geschiedschrijvers vermelden dat het juist deze keizer (en
met name zijn vrouw Messalina) was, die het Romeinse burgerschap voor
veel geld aan allerlei personen verkocht om er de eigen zak mee te vullen. De
nieuwe 'burger' voegde gewoonlijk de familienaam van de regerende keizer
bij zijn eigen namen', Studiebijbel, a.l.
3) Men ziet hoe lang Paulus in zijn prediking nog op de gemeenschappelijke
verbondsbasis appelleerde. Bevat dit voor ons geen aanwijzing om in ge-
sprekken met van het evangelie vervreemde mensen altijd zoveel mogelijk ons
uitgangspunt te nemen in wat God reeds in hun voorgeslacht met en voor hen
gedaan heeft?
4) Grieks: pepoliteumai.
5) De Here was voor ditzelfde Sanhedrin ook in het gezicht geslagen; Hij
door een dienaar die dit eigenmachtig deed (Joh. 18: 20-23), maar Paulus op
bevel van de hogepriester-voorzitter van de rechtbank. De verantwoorde-
lijkheid en schuld hiervoor waren veel groter. Dit stelt Paulus eveneens vast,
vgl. W de Boor, comm. a.l.
6) De redenen die men voor het tegendeel aanvoert, gaan niet op. De hoge-
priester droeg bij rechtszittingen niet zijn ambtskleding. Evenmin had Paulus
hem aan zijn zetel of taak bij de opening van de vergadering moeten herken-
nen. Ook als de vergadering in een halve kring zat en hij in het midden, be-
wees dit nog niet dat hij de hogepriester was. Dat hij bij elke rechtszitting het
onderzoek leidde, is onwaarschijnlijk en onbewezen. Wij leiden uit Paulus'
woord af dat hij gedurende zijn studietijd in Jeruzalem menige rechtszitting
§ 33 Paulus in Jeruzalem (iii)
had bijgewoond die niet door Kajafas werd bijgewoond, maar b.v. door de
oude Annas of door rabbijnen werd geleid. Het is evenmin verwonderlijk dat
Paulus bij zijn laatste bezoeken aan Jeruzalem de hogepriester Ananias niet
gezien had. Aldus A. Schlatter, Erlduterungen, a.l.
7) Vgl. Hand. 2: 24; 3: 15; 4: 2,10; 17: 31; 13: 30,34; 24: 15,21, 25: 19, 26:
22; 1 Kor. 15: 4-2o. Zie ook Heidelbergse Catechismus, Zondag 17, met de
daar aangehaalde schriftplaatsen.
8) Zo krijgen we de indruk dat er na Paulus' botsing met de hogepriester om
redenen die Lucas niet vermeldt reeds een luidruchtige woordenwisseling
heeft plaatsgevonden. Want toen Paulus de vergadering duidelij• wilde ma-
ken waar het nu eigenlijk om ging, moest hij roepen om zich verstaanbaar te
maken.
9) S. J. Kistemaker vraagt zich of waarom Lysias rijdieren (meerv.) voor Pau-
lus bestelde. Mochten Paulus' vrienden Lucas en Aristarchus te paard met
hem mee reizen? We weten het niet. Wel weten we dat Aristarchus Paulus'
metgezel was vanaf het oproer in Efeze (19: 29), tijdens de reis van Korinte
via Macedonia naar Jeruzalem (20: 4) en gedurende de zeereis naar Rome
(27: 2). In zijn brieven noemt Paulus hem `mijn medegevangene' (Col. 4: o)
en brengt hij aan Filemon de groeten van Aristarchus over (Filem. : 24),
comm. a.l.
10) Lucas kon de brief kennen door bemiddeling van Paulus, die hem bij de
terechtzitting hoorde voorlezen, J. Keulers, comm. a.l.
11 ) S. J. Kistemaker, comm. a.l.
212
§ 34
HANDELINGEN 24
PAULUS IN CAESAREA (I): GETUIGENIS VOOR FELIX
Het was niet alleen Paulus' roeping slaven en vrijen onder Joden en
heidenen het evangelic te verkondigen, maar ook koningen en andere
hooggeplaatsten, 9: 15. Zo zagen we hem reeds op Cyprus van Jezus
getuigen voor proconsul Sergius Paulus, 13: 7-12. In Efeze werd hij
beschermd door bevriende Asiarchen, hoge religieuze functionarissen,
die vast ook zijn boodschap hadden gehoord, 19: 31. Nu zou hij nog
moeten getuigen voor de procurators Felix en Festus, voor koning
Agrippa en zelfs voor keizer Nero, 24: 1-28: 31 Waarbij hij dan ook
aan hun onmiddellijke omgeving het evangelic zou kunnen verkon-
digen.
De man die hem nu eerst zou horen was procurator Felix. Een
man van hoge positie, maar van laag allooi. Hij was van afkomst een
Griekse slaaf, waarschijnlijk toebehorend aan Antonia, de edele moe-
der van keizer Claudius. Na zijn vrijlating werd hij op voorspraak van
zijn broer Pallas, de invloedrijke gunsteling van keizer Claudius, tot
landvoogd van Judea benoemd.
Daar voerde hij een waar wanbestuur. Nadat hij de aanhang van
de Egyptenaar had verslagen (21: 38), werd het platteland afgestroopt
door rovende en brandstichtende bendes. Bovendien tergde hij de Jo-
den op velerlei wijze. Zo droeg hij veel bij tot de rampzalige opstand
die in 66 tegen het overmachtige Rome uitbrak en die in 7o eindigde
met de verwoesting van Jeruzalem. Het oordeel van de beroemde Ro-
meinse schrijver Tacitus over hem luidde: Antonius Felix heeft in alle
wreedheden en willekeur het recht van een koning met de mentaliteit
van een slaaf gehandhaafd.'
Voor deze man en zijn derde vrouw zou Paulus nu eerst van de
waarheid moeten getuigen. Ook zij en hun hofhouding kregen als el-
lendige zondaars gelegenheid vergeving van zonden en vernieuwing
213

§ 34 Paulus in Caesarea (I)
van hun leven te ontvangen door het bloed en de Geest van Jezus
Christus.
1. PAULUS AANGEKLAAGD VOOR FELIX,
HAND. 24: 1-9
Alweer zo'n fascinerend toneel! Je waant je haast toeschouwer op de
publieke tribune, zo levendig doet Lucas verslag van deze rechtszit-
ting in het pretorium van Herodes te Caesarea. Zou hij er zelf bij ge-
weest zijn?
De deputatie van het Sanhedrin had er bepaald geen gras over
laten groeien. Vijf dagen nadat Claudius Lysias, de commandant van
Jeruzalem, de samenzwering tegen Paulus had verijdeld en de heren
naar procurator Felix had verwezen, waren zij al in diens residentie ge-
arriveerd. Het was een zware deputatie, want hogepriester Ananias, de
hoogste Joodse leider, had zich persoonlijk aan het hoofd ervan ge-
steld. Daaruit blijkt opnieuw hoe dodelijk de Joodse Raad Paulus haat-
te. Beter gezegd: hoe fel hij Jezus van Nazaret haatte. Om zijn gezant
uit de weg te ruimen, namen de heren een vermoeiende reis van twee
dagen voor lief.
Zij hadden een gewiekste advocaat (lett. redenaar) aangetrokken,
een zekere Tertullus. Een hellenistische Jood met een Latijnse naam
of misschien zelfs een niet-Jood? 1 ) Deze juridische gladj akker hadden
zij in de arm genomen om Felix met een listig betoog ertoe te brengen
dat hij Paulus liet executeren of hem weer aan het Sanhedrin zou over-
leveren, wat eveneens zijn dood zou betekenen.
2a De zitting begon met het voorgeleiden van de aangeklaagde.
Daarop betrad de apostel met zijn bewakers de rechtszaal, alsof hij een
misdadiger was. Wij worden nog steeds behandeld als het schuim der
aarde, als het uitvaagsel van de maatschappij', i Kor. 4: 13. Eerst was
het woord aan de beschuldigers.
Kruiperige aanhef
2b Het behoorde wel bij een antieke redevoering dat de spreker
begon met een innemend woord aan het adres van de hoorders, maar
Tertullus opende de aanklacht van het Sanhedrin wel op heel serviel
vleiende wijze. Wij weten hoe de Joden in het algemeen over de Ro-
meinse bezetters dachten en over gouverneur Felix in het bijzonder. De
214
Getuigenis voor Felix 34
oproerlingen en onschuldige burgers die hij had läten arresteren en
kruisigen, waren ontelbaar. Hij voerde zo'n wanbestuur dat keizer
Nero hem in 6o van zijn post terugriep. Maar alsof het een ware vader
des vaderlands betrof, begon de gladde redenaar zijn betoog aldus:
`Dat we dankzij u in duurzame vrede leven (een leugen: het land ver-
keerde in voortdurende onrust) en dat door uw vooruitziend beleid (een
leugen: daaraan ontbrak het geheel) hervormingen ten gunste van het
Joodse yolk tot stand komen,
3 erkennen we van ganser harte, Excellentie, en we (althans de
Romeinsgezinde Ananias c.s.) zijn u daarvoor veel dank verschuldigd
(maar het yolk verwenste Felix).
4 Ik weet dat u geen prijs stelt op huldebetoon (het was juist an-
dersom). Ik wil u daarom niet langer ophouden met waarderende woor-
den en doe nu een beroep op uw welwillendheid (weer een leugen!)
om een ogenblik naar ons te luisteren.' Na deze kruiperige aanhef
kwam Tertullus met de aanklacht, die uit drie punten bestond, alle voor
Paulus even gevaarlijk.
Oproerkraaier, sektarier en tempelschender
5 `Excellentie, wij kennen u als een man des vredes, die ons met
krachtige hand tegen rovers en opstandelingen beschermt. Welnu, het
is ons gebleken dat deze vent een ware pestbuil is, iemand die overal
in de wereld onder de Joden onlusten veroorzaakt en wiens dood een
zegen zou zijn. Hij is een van de voornaamste leiders van de sekte van
de nazoreeers.'
Wat kan de advocaat hierbij al niet hebben aangevoerd om Pau-
lus in een kwaad daglicht te stellen? Want Lucas geeft van dit hele ge-
ding uiteraard slechts een samenvatting. Er was — overigens buiten zijn
schuld — onrust rond Paulus ontstaan in Damascus (9: 23-25) en
Jeruzalem, 9: 29. Uit Antiochie was hij verdreven, 13: 5ov. In Lystra
gestenigd, 14: 19v. In Filippi gegeseld en gevangengezet, 16: 19-23.
In Tessalonika het middelpunt van een volksoploop, 17: 7. In Korinte
voor de proconsul gesleept, 18: 12. In Efeze oorzaak van een ernstig
tumult, 19: 2 I -4o. En nu was Jeruzalem na zijn terugkeer in rep en roer
geraakt, 21: 27-36. (De meeste van deze gebeurtenissen vielen echter
buiten Felix' rechtsbevoegdheid.)
215

34 Paulus in Caesarea (1)
6 IN heeft zelfs een poging ondernomen om de tempel te ont-
wijden, waarna we hem hebben overmeesterd.'
6b-8a [Andere handschriften hebben nog: 'om hem volgens onze
wet te berechten. (In werkelijkheid had de volksmassa hem bijna ter
plekke vermoord, 21: 31v.) Toen greep Lysias, de tribuun, echter in.
Hij haalde hem met grof geweld bij ons weg en beval zijn aanklagers
voor u te verschijnen' 2 ).] Zo had hij volgens hen de Joodse rechtsgang
verhinderd. Over het grof geweld' waarmee de massa Paulus bijna had
gelyncht, zwijgt de advocaat.
8b `Dat al onze beschuldigingen juist zijn, kunt u uit zijn eigen
mond vernemen als u hem 3 ) eens goed aan de tand voelt.'
9 Ananias en de andere Joden, die deze rede van hun advocaat
met voldoening hadden aangehoord, vielen hem bij en bevestigden de
juistheid van de aanklacht. `Inderdaad, dat zijn de feiten, Excellentie!'
Oproer — levensgevaarlijke aanklacht
Op zichzelf bood het eerste punt van de aanklacht reeds vol-
doende grond voor een doodvonnis. De Romeinse overheid kende im-
mers voor oproerkraaiers geen pardon, vgl. 16: 20; 19: 40. Onze Hei-
land is op die valse beschuldiging gekruisigd. Als Felix deze aanklacht
voor waar aannam, was Paulus' doodvonnis getekend.
Christenen buiten de wet
Om het gemene en geslepene van het tweede punt van de aan-
klacht te onderkennen, dienen wij de rechtspositie van de Joodse
godsdienst in het Romeinse rijk voor ogen te houden. De Romeinse re-
gering had de Joden in godsdienstig opzicht in een uitzonderingsposi-
tie geplaatst. Hun godsdienst was een zogenaamde religio licita, een
bij de wet erkende en beschermde godsdienst. Hun Joodse eengoden-
dom werd naast het Romeinse veelgodendom getolereerd.
Daarom was dit tweede punt van de aanklacht ook zeer gevaarlijk
voor de apostel en bij gevolg voor alle christenen. Als de Joden er im-
mers de procurator van konden overtuigen dat Paulus zich met zijn leer
buiten het officiele jodendom had geplaatst, dan hadden zij meteen een
ander uiterst belangrijk doel bereikt. Dan was het hele jonge Christen-
dom meteen aangemerkt als een religio illicita, een ongeoorloofde, niet
bij de wet erkende en beschermde godsdienst! Het christelijke een-
216
Getuigenis voor Felix § 34
godendom kon dan als een belediging opgevat worden voor het Ro-
meinse veelgodendom. Met alle gevolgen van dien. Vandaar dat het
sluwe opzet was Paulus aan de procurator voor te stellen als `een voor-
man van de sekte van de nazoreeers'. Hij kon deze man met zijn vol-
gelingen onmogelijk als een variant van de Joodse religio licita
behandelen!
Deze tactiek hebben de Joden destijds overal in het Romeinse rijk
gevolgd. Met alle macht hebben zij getracht de christenen buiten de
bescherming van de Romeinse wet geplaatst te krijgen en de machtige
Romeinse overheid tegen hen op te zetten. Wat het Sanhedrin niet ge-
lukt was, moesten de Romeinen dan maar doen: de `sekte van de na-
zoreeers' met wortel en tak uitroeien.
Tempelschennis — een halsmisdaad
Het derde punt van de aanklacht was eveneens levensgevaarlijk.
Paulus zou Trofimus uit Efeze in het heilige deel van de tempel heb-
ben gebracht, 21: 28v. Daarmee zou hij niet alleen de Joodse, maar ook
de Romeinse wet geschonden hebben. Want die stond de Joden toe
tempelschenders zonder toestemming van de Romeinen te doden, vgl.
p. 180. U begrijpt dat de Joden hun uiterste best deden dit laatste voor
Felix aannemelijk te maken. Dan had hij nog een grond om Paulus ter
dood te veroordelen of opnieuw ter berechting aan het Sanhedrin uit
te leveren.
2. PAULUS' VERDEDIGING — EEN GETUIGENIS VOOR
FELIX EN DE JODEN, HAND. 24: 10-23
Bij Paulus' betoog moeten we bedenken dat Felix' vrouw Drusilla een
Jodin was. Mede door zijn standplaats en huwelijk kende hij het Jood-
se geloof vrij goed. Volgens Lucas gold dit ook van het christelijke ge-
loof, vs. 22. Zodoende kon hij Paulus' verdediging makkelijk volgen.
Voor zijn Joodse aanklagers was dit meteen het zoveelste getuigenis
omtrent Messias Jezus dat zij te horen kregen. En nu kon Ananias niet
bevelen: sla hem op zijn mond!, 23: 2.
I o Nadat Tertullus was uitgesproken, knikte de procurator Pau-
lus toe ten teken dat hij nu het woord mocht voeren. Kon er bij de voor-
malige slaaf geen woord tot de beklaagde af? Op de vuige Joodse aan-
217
§ 34 Paulus in Caesarea (i)
klacht reageerde Paulus met een zuiver christelijke verdediging. Een
advocaat had hij niet nodig, de Heilige Geest was zijn parakleet, Mat.
o: 19v., vgl. dl. I, 48.
Hij greep de gelegenheid namelijk niet aan om nu op zijn beurt
een reeks aanklachten over zijn beschuldigers uit te storten, hoewel hij
er verscheidene tot zijn beschikking had. Hun medestanders hadden
hem zonder vorm van proces bijna gelyncht. Het bevel van de hoge-
priester hem als Romeins staatsburger op de mond te slaan, was vol-
gens de Romeinse wet een strafbaar feit. Voor het Sanhedrin was hij
haast aan stukken gescheurd. Veertig Joden hadden hem nog wel met
medewerking van het Sanhedrin willen vermoorden. Hoewel zij hem
een pest' hadden genoemd, schold hij naar het voorbeeld van zijn
Meester niet terug, 1 Petr. 2: 23. Al dit onrecht gaf Hij over aan de
Here. Kalm en waardig hield hij zich strikt aan de drie punten van de
aanklacht en die weerlegde hij stuk voor stuk.
Hij begon evenals Tertullus met een captatio benevolentiae', een
poging zijn hoorders voor zich te winnen. Maar wat hij zei was
volkomen waar en gespeend van vleierij en huichelarij. `Ik weet,
Excellentie', zei hij, dat u al vele jaren (het waren er ongeveer zeven)
rechtspreekt over het Joodse yolk en met zijn godsdienstige wetten en
verschillende richtingen goed op de hoogte bent. Daarom verdedig ik
mijn zaak in goed vertrouwen dat u een onpartijdig oordeel zult vel-
len.' Daarna weerlegde hij eerst punt 1 van de aanklacht.
Oproerkraaier?
Nu moest hij vechten voor zijn leven, want op opstandelingen wa-
ren de Romeinen fel gebrand en met hen maakten zij zoals gezegd kor-
te metten!
i i `11 kunt u er van vergewissen dat deze beschuldiging on-
houdbaar is. Vraagt u mijn aanklagers maar wanneer zij mij voor het
eerst in de stad hebben gezien. Ik ben namelijk niet langer dan twaalf
dagen in Jeruzalem geweest. 4 ) Uiteraard veel te kort om een opstand
te organiseren. Ik ging ook bepaald niet met politieke bedoelingen naar
de stad, maar om er te aanbidden.' Wat voor Paulus mede inhield:
Christus' arme gemeenten in Judea verblij den met de collecte van de
gelovigen uit de heidenen. Om daarmee tevens de banden te verster-
ken tussen de heiden-christelijke en de joods-christelijke gemeenten.
218
Getuigenis voor Felix § 34
12 `Bovendien heeft niemand gedurende die dagen gezien dat ik
in de tempel, in een van de synagogen of elders op straat als een poli-
tieke onrustzaaier een opruiend debat uitlokte of de openbare orde ver-
stoorde.
13 Kortom, mijn aanklagers kunnen voor deze beschuldiging
geen enkele getuige aanvoeren. En eiste de Thora er niet minstens twee
of drie?', Deut. 17: 6; 19: 15. Voordat Felix hem als oproerkraaier
veroordeelde, diende daarvoor wel eerst bewijs op tafel te komen.
Want Paulus was Romeins staatsburger en die kon zeker niet zonder
oor- en ooggetuigen als opstandeling veroordeeld worden. Dat had de
advocaat toch moeten weten!
Los van het jodendom?
Hij is de voorman van een sekte die zich heeft losgemaakt van de
Joodse religio licita en kan dus met zijn aanhang geen aanspraak meer
maken op bescherming bij de Romeinse wet. Hiertegen heeft Paulus
zich in de tweede plaats verdedigd. De hoge ambtenaar Teofilus (Hand.
: 1) zal met intense aandacht gelezen hebben met welke argumenten
Paulus zich tegen deze levensgevaarlijke beschuldiging verdedigde.
Zij raakte de godsdienstvrijheid van alle christenen in het hele Ro-
meinse rijk!
Nu, de apostel ontkende zeker niet lafhartig dat hij in Messias
Jezus geloofde. Wel weersprak hij ten stelligste dat hij daardoor lid was
geworden van een sekte die zich had losgemaakt van het jodendom. En
dat hij nu dus buiten deze `geoorloofde godsdienst' stond en daardoor
in religieus opzicht geen aanspraak meer kon maken op bescherming
door de Romeinse wet. Daartegenover stelde de apostel: `Ik ben als
christen in onze Joodse godsdienst orthodoxer dan al mijn aanklagers!
Mijn geloof is de zuiverste vorm van onze religio licita!
14 Maar wel wil ik hier verklaren dat ik overeenkomstig de Weg
(zie bij 9: 2) die zij ten onrechte een sekte noemen niet een nieuwe
God, maar nog altijd de God van onze voorouders dien. Dit houdt ech-
ter in dat ik juist alles geloof wat in de Wet en de Profeten geschreven
staat. Die nieuwe Weg is daarmee geheel in overeenstemming. Het
christendom is feitelijk het volgroeide jodendom! (Wat hamert de
apostel daarop niet voortdurend in zijn brieven, vgl. Rom. 3: 31, o:
4, Gal. 3: 6-29.) Ik vereer de God van onze voorouders geheel zoals
219

§ 34 Paulus in Caesarea (1)
onze heilige Schriften het vereisen!', vgl. 26: 6-8, 28: 20. Natuurlijk
voelden de sanhedristen dat hij dit hen betwistte. Niet hij, maar zij wa-
ren zelf sektariers! 5 ) Temeer omdat de sadducese leden van de Raad
feitelijk alleen de Wet van Mozes als het eigenlijke Woord van God
beschouwden. 6 )
15 `Zoals ik ook hierin niet van mijn (farizeese) aanklagers ver-
schil dat ik als een echte, orthodoxe Jood op grond van de Heilige
Schrift verwacht dat God zowel de rechtvaardigen als de onrecht-
vaardigen uit de dood zal doen opstaan', vgl. Dan. 12: 2, Joh. 5: 28v. 7 )
Ook om hen te oordelen! Zo plaatst Paulus zichzelf met zijn aankla-
gers en rechter terloops een ogenblik voor Gods gericht. Ananias c.s.
zullen hierin ook een zinspeling op de opstanding van Messias Jezus
hebben gehoord. Dat alles geloven, dat is pas echt de Wet en de Profe-
ten geloven!
i6 De sadduceeen (en hun hedendaagse volgelingen) geloofden
niet aan de opstanding, Mat. 22: 3. Dan vrees je ook geen laatste oor-
deel. Maar dat was hun zaak. Paulus was vanwege dit vooruitzicht heel
zuinig op zijn geweten! `Ik tracht dat steeds zuiver te houden tegeno-
ver God en de mensen.' Zijn innerlijke stem getuigde mee dat hij zich
als christen juist niet van God, zijn Woord en Israel had losgemaakt.
Men kan zich hierbij afvragen of wij, christenen uit de heidenen,
ons voldoende bewust zijn dat wij een Joodse Redder hebben en zijn
ingelijfd in de aloude Israelitisch-Joodse gemeente en als Wilde loten
geent op de Israelitische olijf en deel hebben aan zijn sap. Zo nodig
mogen gelovigen uit Israel zoals Paulus samen met de gelovigen uit de
heidenen tegenover de ongelovige Joden volhouden: niet u, maar wij
zijn de wettige erfgenamen van uw voorvaderlijke geloof.
Tempelschender?
Tegen de eveneens levensgevaarlijke beschuldiging van tempel-
schennis, verdedigde Paulus zich als volgt.
17 Ik getracht de tempel te ontwij den? Hoe komen mijn aankla-
gers erbij? Na vele jaren buitenslands geweest te zijn, kwam ik naar
mijn yolk terug om liefdadigheid te bewijzen en offers op te dragen in
verband met het beeindigen van het nazireeerschap, 21: 24vv.
18 Niet met tempelschendende daden, maar rustig met deze hei-
lige handelingen in de tempel bezig zijnde, werd ik daar opgemerkt
220 221
Getuigenis voor Felix § 34
door enkele Joden uit Asia. Uit eerbied voor het heiligdom had ik mij
volgens onze wetten ritueel gereinigd. Er is geen sprake van dat ik dit
heiligdom zou hebben ontwijd. Van een mensenmassa of tumult om
mij heen was evenmin sprake. Alles verliep even ordelijk.
19 Maar die Joden veroorzaakten toen de volksoploop om mij
heen waarmee alles is begonnen. Waarom hadden Ananias c.s. hen niet
meegebracht? Want niet deze Jeruzalemse, maar die Aziatische Joden
hadden hier voor u moeten verschijnen om mij aan te klagen, als ze al
iets tegen me in te brengen hadden. Hun afwezigheid was intussen een
ernstige inbreuk op de Romeinse rechtspleging. 8 ) Want zij logen dat
Paulus de niet-Joodse Trofimus op verboden tempelterrein had ge-
bracht, 21: 28.
20 `Laten anders deze afgevaardigden van het Sanhedrin eens
zeggen van welk misdrijf zij zelfmij konden betichten toen ik voor hun
Raad stond.
21 Van geen enkel! Of het moest die ene uitdrukking zijn dat ik
in hun midden uitriep: Wegens de opstanding van de doden sta ik van-
daag voor jullie terecht.' Maar was dat voor een Joodse vergadering een
misdaad? Vele leden bleken dit trouwens met mij eens te zijn. En voor
een Romeinse rechtbank is dit zeker geen misdrijf, vgl. 18: i 5v. Waar-
om brachten zij dit kernpunt van het hele geschil tussen mij en hen hier
niet ter sprake?'
Kortom, Paulus' aanklagers hadden van alles aangedragen, maar
daarvoor geen enkel bewijs geleverd. Zo bevestigde de apostel wat
Claudius Lysias aan Felix had geschreven: de hele zaak draaide om
`geschillen over hun wet, maar ik vond geen beschuldiging waarop
dood of gevangenis staat', 23: 29.
Het proces verdaagd
22 Aanklager en aangeklaagde hadden beiden gesproken, nu
was het woord aan de rechter. Aan deskundigheid ontbrak het hem niet,
want Felix was goed bekend met de Weg, de nieuwe richting in het Jo-
dendom rondom Jezus van Nazaret. Er waren tenslotte ook al Ro-
meinse militairen christen geworden, hoofdstuk io. Misschien hoop-
te Paulus dat hij zou worden vrijgelaten, want zijn zaak was voor een
Romeinse rechtbank duidelijk onontvankelijk. Maar tegen beter we-
ten in besloot Felix de zitting te verdagen en zei: `Zodra Lysias, de

§ 34 Paulus in Caesarea (i)
tribuun, is aangekomen zal ik in uw zaak uitspraak doen.' (Over zijn
komst horen we overigens niets.)
23 Hij gaf de centurio opdracht Paulus in hechtenis te houden.
Dit zal de sanhedristen inzoverre aangenaam geweest zijn dat ze Felix
nu verder konden bewerken. Anderzijds nam de Romein een mildere
houding tegenover de apostel aan dan zijn kerkelijke vervolgers. Hij
werd niet opnieuw aan het Sanhedrin uitgeleverd. Dit was voor hem
tot op zekere hoogte gunstig, want doordat hij voorlopig onder
Romeins arrest bleef, was hij veilig voor nieuwe Joodse aanslagen.
Felix beval ook dat hij onder een mild regime in hechtenis bleef. Wel
voortdurend bewaakt, maar vermoedelijk in een betere cel met
gelegenheid tot studeren. Ook mocht niemand uit zijn kennissenkring
verhinderd worden voor hem te zorgen, bijvoorbeeld met eten en drin-
ken, en hem van boekrollen en schrijfgereedschap te voorzien.
Twee jaar zou deze gevangenschap in Caesarea duren. Wie zou-
den hem gedurende die lange tijd bezocht hebben? In Caesarea was een
gemeente, waartoe ook de evangelist Filippus en zijn zeven dochters
behoorden. Lucas heeft vast nauw contact met hem onderhouden,
evenals Paulus' medewerkers Trofimus (2 i : 29) en Aristarchus, 27: 2.
Welke brieven schreef Paulus vanuit deze gevangenschap? 9 ) Wat zou-
den we zulke dingen graag weten! Maar voor het doel van zijn boek
achtte Lucas dit nu bijzaken. Zelf zal hij gedurende deze jaren bij de
nog levende ooggetuigen (Luc. I : 2) gegevens verzameld hebben voor
zijn beide boeken, het Evangelic volgens Lucas, en Handelingen.
3. PRIVE-BEZOEK VAN FELIX EN DRUSILLA AAN
PAULUS, HAND. 24: 24-27
De rechtszaak tegen de merkwaardige arrestant Paulus liet Felix na de
verdaging niet los.
24 Reeds enkele dagen later begaf hij zich met zijn vrouw Dru-
silla naar de gevangenisafdeling van zijn paleis. Zij was telg van de be-
ruchte familie Herodes. Haar vader, koning Herodes Agrippa i, had de
apostel Jakobus laten doden en Petrus laten arresteren, waarna hij zelf
door wormen aangevreten was gestorven. Haar overgrootvader had de
kinderen van Betlehem omgebracht en haar oudoom had Johannes de
Doper laten onthoofden. Op dit moment was zij pas zeventien en een
vrouw van buitengewone schoonheid. Ondanks haar jeugdige leeftijd
222 I 223
Getuigenis voor Felix 5C 34
was Felix reeds haar tweede man en zij zijn derde vrouw. Hij had haar
overreed haar man voor hem te verlaten. Naar verluidt is zij, amper
veertig jaar oud, samen met hun zoon Agrippa bij de beruchte uitbar-
sting van de Vesuvius in 79 onder de lava bedolven.
Felix liet Paulus uit zijn cel halen omdat hij wel wat meer wilde
weten van dat `nieuwe geloof' in Messias Jezus van Nazaret. En Dru-
silla was als Jodin waarschijnlijk nog niet los van wat zij in haar jeugd
had gehoord over de levende God van Israel en de Messiasverwach-
ting. Mogen we uit dit prive-bezoek afleiden dat deze harde politicus
en zijn jonge schoonheidskoningin beseften dat ze er met al hun macht
en rijkdom nog niet waren?
Opnieuw een aangrijpend toneel! Paulus, sober geklede gevange-
ne, getekend door zijn zware leven, staande voor Felix, de hoogste Ro-
meinse autoriteit in Judea en zijn knappe, weelderig geklede vrouw.
Uit zichzelf zouden ze nooit een christelijke `kerkdiense bezocht heb-
ben, maar bier zond God hun een van zijn beste predikers om hun de
goede boodschap te verkondigen.
25 En greep de onschuldige gevangene deze unieke gelegenheid
toen met beide handen aan om vrijlating te bepleiten bij zijn machtige
rechter? Nee, hij zocht niet zijn eigen belang, maar dat van de beide
arme rijken voor hem. Hij heette Felix (= Gelukkige), maar was in fei-
te doodOngelulckig, want hij miste de grootste schat: het geloof in de
Redder Jezus. Zij had getracht `haar leven te winnen' door haar eerste
man kwaadwillig te verlaten, maar was bezig het te verliezen. Paulus
besefte dat deze paleisbewoners het evangelie even hard nodig hadden
als de havenarbeiders van Korinte en de filosofen van Athene.
Daarop vertelde hij hun wat God door de Here Jezus voor de
wereld gedaan had. 1 °) Niet als een buigende en knikkende hofpredi-
ker, maar als een trouwe gezant van Jezus Christus. Zeker, hij zal het
echtpaar eerst verkondigd hebben wat God om Jezus' wil belooft. Maar
vervolgens verheelde hij niet dat Hij daarvoor geloof en bekering eiste.
Zo hield hij de procurator, die zoveel onrecht op zijn kerfstok had, voor
dat God gerechtigheid van hem vergde. I I ) En tot hem die met zijn der-
de vrouw leefde en tot haar die haar wettige man verlaten had, aarzel-
de hij niet over ingetogenheid en zelfbeheersing te spreken en hen te
waarschuwen dat zij mettertijd rekenschap zouden moeten afleggen
voor de rechterstoel van Jezus Christus, de Zoon van God.
§ 34 Paulus in Caesarea (1)
Toen Paulus hem zo direct met Gods gebod en gericht confron-
teerde, sloeg Felix de schrik om het hart. Zou hij nu dezelfde vraag stel-
len als de cipier in Filippi: Wat moet ik doen om gered te worden?'
Hoe graag had de apostel een berouwvol echtpaar uit de hoogste krin-
gen vergeving van zonden door het bloed van de Here Jezus en reini-
ging van hun hart door de Geest van Jezus verkondigd. Maar op het
beslissende moment nam Felix geen beslissing. 'Ga nu maar', zei hij,
`als ik weer eens tijd heb zal ik u wel laten roepen.' Iemand tekende
hierbij aan: Felix houdt van verdagen. Zowel in het proces van Paulus
tegen de Joden als in het proces van zijn eigen leven voor de levende
God. 12 )
26 Inderdaad liet hij hem telkens weer komen voor een gesprek.
Dan liet hij hem min of meer tactisch weten dat een flunk losgeld wel
eens wonderen zou kunnen doen. Konden Paulus' vele volgelingen niet
een mooi bedrag bijeenbrengen? Meer dan het Sanhedrin hem waar-
schijnlijk betaalde om Paulus gevangen te houden? 13 ) Zo wilde Felix
best wel eens wat vrijblijvend met de apostel over God redeneren. Maar
zich tot Hem bekeren weigerde hij, want zijn hart ging meer uit naar
geld. Hij vergiste zich echter in de rechtschapenheid en onkreukbaar-
heid van de apostel, want Paulus kwam niet met steekpenningen over
de brug. 'Hoe zouden wij nog in zonde leven, wij die dood zijn voor
de zonde?', Rom. 6: 2.
27 Toen er twee jaar verstreken was, werd Felix wegens wanbe-
stuur door keizer Nero teruggeroepen. Hij werd vervangen door Por-
cius Festus. En hoewel hij best wist dat Paulus nu al twee jaar on-
schuldig gevangen zat, liet hij hem niet vrij. Begreep hij het goed? Zou
hij de Joodse autoriteiten een plezier doen als hij hem vasthield? En
wilden zij dan wel gunstig over hem rapporteren bij de keizer, die hem
terugriep? Goed, dan liet hij die Paulus in zijn cel.
224
Getuigenis voor Felix § 34
NOTEN
1) Voor het laatste pleit dat hij in vs. 3 over `dit yolk' spreekt; voor het eer-
ste dat hij verder in de wij-vorm spreekt.
2) 'This addition bears marks of genuineness', F.F. Bruce, comm. a.l. Volgens
R. C. H. Lenski, comm. a.l., niet. De weglating door de meeste en beste Griek-
se handschriften is een sterk bewijs tegen de echtheid.
3) Volgens andere handschriften slaat dit niet op Paulus, maar op Lysias. Wat
wist de laatste echter te getuigen van Paulus' optreden 'in de hele wereld'?
4) Volgens A. Schlatter en F.F. Bruce, comm. a.l. beslaan deze twaalf dagen
de periode tussen Paulus' aankomst te Jeruzalem en zijn terugkomst in Cae-
sarea, de vijf dagen die sindsdien verlopen waren niet meegerekend. We krij-
gen dan het volgende overzicht: Dag I: Paulus komt aan in Jeruzalem, 21:
17. Dag 2: Paulus en zijn gezelschap worden ontvangen door Jakobus en de
oudsten, 21: 18. Dag 3: Paulus begint aan de reinigingsceremonie, 21: 26.
Dag 3-9: De zeven dagen van de reiniging, 21: 27. Dag 1 o: Paulus aangeval-
len in de tempel en gered door de Romeinen, 21: 27-22: 29. Dag To: Paulus
voor het Sanhedrin gebracht, 22: 30-23: 1o. Dag I : Samenzwering tegen
Paulus. Weggezonden uit Jeruzalem, 23: 12-3o. Dag 12: Paulus komt aan in
Caesarea, 23: 31-33.
5) 'The same thing applies today. Those who hold to the true and original
Scriptural teaching belong to the great body that has held this teaching
through the ages; they are the church. Only those are a sect and their teach-
ing a hairesis who advocate some teaching that is contrary to the Scriptures.
They usually also sever connections with others, cause a separation, and in
this sense, too, form 'a sect.", R. C. H. Lenski, comm., 97o.
6) De Here beantwoordde hun twijfelvraag naar de opstanding waarschijn-
lij k daarom vanuit de Wet, Mat. 22: 23-33.
7) Vgl. in deze serie Psalmen I, 228-234 (Keken de gelovigen van het Oude
Testament dan al over het graf heen?).
8) Aldus John Stott, comm. a.l., met verwijzing naar A. N. Sherwin-White,
Roman society and Roman law in the New Testament (Oxford University
Press, 1963; Baker, 1978), 52.
9 ) Volgens John A. T. Robinson, Redating the New Testament, Londen 1976,
352 schreef de apostel al zijn zogenaamde gevangenschapsbrieven tijdens zijn
gevangenschap te Caesarea en wel in deze volgorde: Filippenzen, Filemon,
Kolossenzen, Efeziers, 2 Timoteiis (alle in 58). Volgens hem slaat Paulus'
`eerste verdediging' in 2 Tim. 4: 16 op deze zitting, a.w., 74. Vgl. § 38,
noot 1 T .
o) Calvijn tekent hierbij aan dat Paulus in het voorafgaande niet over Chris-
tus gezwegen had uit angst, maar omdat het toen de geschikte tijd daarvoor
niet was. Als aangeklaagde voor de rechtbank moest hij op de hem ten laste •
gelegde aanklachten antwoorden. Maar nu merkte hij dat hem een deur ge-
225

§ 34 Paulus in Caesarea (i)
opend was om te spreken, comm. a.l. Wij moeten niet altijd en overal evange-
liseren, maar de geschikte gelegenheden daarvoor waarnemen, zoals de
apostel ons herhaaldelijk voorhoudt, vgl. Gal. 6: 10, Ef. 5: 16, Fil. 4: i o, Kol.
4: 5.
11) Of had Paulus de toegerekende `gerechtigheid van God' op het oog,
waardoor Hij de godd uit genade rechtvaardigt, zoals John Stott, comm.
mogelijk acht?
12) Udo Smidt, Die Apostelgeschichte, 3. A. Kassel 196o, (= Bibelhilfe f. d.
Gemeinde Bd. 5), aangehaald via W. de Boor, comm. a.l.
13 ) 'Es ist nicht nur moglich, sondern wahrscheinlich, dasz er auch von Je-
rusalem her Geld bekam, damit er Paulus im Getangnis lasse. Lucas sagt aber
nur, was er weisz', A. Schlatter, Erkiuterungen zum Neuen Testament, a.l.
226
§ 35
HANDELINGEN 25
PAULUS IN CAESAREA (II): GETUIGENIS VOOR FESTUS
Porcius Festus, die Felix omstreeks 6o n. Chr. als procurator van Ju-
dea opvolgde, stak als regent gunstig of bij zijn voorganger. Hij stam-
de uit het zeer oude patriciersgeslacht Porcius. I ) Uit Romeinse bron-
nen weten we van hem alleen dat hij reeds twee jaar na zijn aantreden
als stadhouder stierf. Hij wist de wanorde die Felix hem had nagela-
ten enigszins te beteugelen door de Sicariers, de beruchte sluipmoor-
denaars (zie bij 21: 38), uit te schakelen. Al was de toestand in het
Joodse land bij zijn aantreden, zes jaar voor het uitbreken van de Jood-
se Opstand, reeds zo gespannen dat hij niet veel goeds meer tot stand
kon brengen.
Ook op hem hebben de Joodse leiders zware druk uitgeoefend om
Paulus weer naar Jeruzalem over te brengen. Dan konden zij hem
onderweg laten ombrengen. Maar in Jezus' plan had Paulus daar vol-
doende van Hem getuigd en moest hij nu naar Rome. Want Hij wen-
ste zijn naam ook in de toenmalige wereldhoofdstad bekend te maken,
zelfs tot aan het keizerlijke hof. Dan moest Paulus nu uit de gevangenis
te Caesarea verlost en naar Rome overgebracht worden. Daarvoor ge-
bruikte de Here de agitatie van het Sanhedrin en het effect daarvan op
Porcius Festus.
1. FESTUS VOORKOMT DE ZOVEELSTE JOODSE
AANSLAG OP PAULUS' LEVEN, HAND. 25: 1-5
Nadat Felix het proces tegen Paulus twee jaar slepende had gehouden,
bracht de nieuwe procurator meteen schot in de zaak.
Reeds drie dagen na zijn aankomst in zijn residentie Caesarea
reisde hij door naar Jeruzalem, de Joodse hoofdstad en het geestelijke
centrum van het wereldjodendom. Als nieuwkomer in Judea wilde
Festus zich graag zo spoedig mogelijk orienteren in zijn provincie.
227

§ 35 Paulus in Caesarea (ii)
2 Onder de eersten die hij hier ontmoette, waren uiteraard de
Joodse leiders, de hogepriesters (Ananias was inmiddels vervangen
door een zekere Ismael) en andere kerkelijke en wereldlijke autoritei-
ten. Onmiddellijk maakten die van de gelegenheid gebruik om bij de
nieuwe stadhouder met hun nude aanklachten tegen Paulus op de prop-
pen te komen. De regeringswisseling leek hun een goede gelegenheid
om Paulus alsnog van de aardbodem te laten verdwij nen. Of zij hem
en zijn boodschap twee jaar na hun mislukte moordaanslag (23: 14)
dus nog altijd intens haatten! Geen feller haat dan godsdiensthaat.
3 Aannemend dat de nieuwe procurator graag hun genegenheid
wilde winnen, zou hij hun wel een gunst willen verlenen. `Welnu', zo
verzochten zij hem tijdens zijn bezoek aan Jeruzalem, doet u ons dan
het genoegen die man hierheen te laten komen om hier door het San-
hedrin berecht te worden.' Zelf was hij al in de stad! De kerkvorsten
vertelden hem uiteraard niet dat zij Paulus onderweg wilden (laten)
vermoorden. Omdat Festus vermoedelijk nog niets wist van hun vo-
rige samenzwering tegen Paulus (23: 12-30), zou hij hem slechts met
een klein escorte naar hen toe sturen. Voor wat vastberaden Sicariers
(21: 38) zou het dan niet moeilijk zijn Paulus vanuit een hinderlaag
dood te steken. Het Sanhedrin zou vervolgens `verontwaardigd' ach
en wee roepen over 'de bandieten die het land tegenwoordig onveilig
maken'.
4 De nieuwe gouverneur liet zich echter niet zo makkelijk door
hen manipuleren. Een rechtszaak die hij niet kende en die al bij de vo-
rige stadhouder hangende was, verwees hij niet terug naar het
Sanhedrin. Het lag voor de hand dat die Paulus niet voor niets van
Jeruzalem naar Caesarea was overgebracht. Resoluut wees hij het ver-
zoek van de Joodse autoriteiten af: Paulus bleef te Caesarea in hech-
tenis. Zo was tenslotte de regel: de aanklager komt naar het gerechts-
hof en niet andersom. Maar als de zaak zo dringend was, wilde hij hen
wel tegemoet komen door haar spoedig in behandeling te nemen.
Binnenkort zou hij naar Caesarea vertrekken.
5 Laten uw vertegenwoordigers dan met mij meereizen en hem
daar aanklagen als hij werkelijk iets verkeerds gedaan heeft. Als een
goede Romeinse regent wilde hij dat het recht via een ordelijk proces
zijn loop zou hebben. Nieuwe bittere teleurstelling voor de sanhe-
dristen! Want hiermee verijdelde de procurator onwetend hun moord-
228 I 229
Getuigenis voor Festus § 35
aanslag op Paulus. Wij worden ons hierbij opnieuw bewust dat we
Handelingen van de verhoogde Here Jezus lezen, die waakte over het
leven van zijn gezant.
2. FESTUS NOODZAAKT PAULUS ZICH OP DE
KEIZER TE BEROEPEN, HAND. 25: 6-12
Nu gaat diezelfde Heer Paulus' weg naar Rome banen.
6 Nadat hij hooguit acht tot tien dagen bij hen in Jeruzalem had
doorgebracht, keerde Festus naar Caesarea terug. Voor de Joodse lei-
ders schoot er niets anders op dan zijn voorstel aan te nemen en met
hem mee te reizen. Na aankomst in zijn residentie zette hij haast ach-
ter de zaak, want reeds de volgende dag opende hij de rechtszitting, nam
plaats op zijn hoge rechterstoel en gaf bevel Paulus voor te leiden.
7 Zodra de apostel in de rechtszaal verscheen, omringden de
Jeruzalemse Joden hem zoals een troep wolven een schaap, Mat. 10:
16. Zij brachten een groot aantal zware beschuldigingen tegen hem in.
Lucas vermeldt ze niet; het zullen wel dezelfde zijn geweest als die ze
voor Felix hadden ingebracht: deze kerel veroorzaakt overal opstand
en heeft getracht onze tempel te ontwijden, 24: 5v. Toen Festus hen
echter verhoorde, bleek dat hun opgewonden woordenstroom geen en-
kel bewijs bevatte, hoe zwaar zij hun beschuldigingen ook aandikten,
vs. i8.
8 Paulus' verdediging kwam kort en goed hierop neer: `Ik heb
geen enkel misdrijf gepleegd, niet tegen de Joodse wet, niet tegen de
tempel en niet tegen de keizer!' Uit Festus' verslag van de zitting blijkt
straks dat de apostel daarbij ook de opstanding van de Here Jezus Chris-
tus ter sprake had gebracht. De procurator had begrepen dat de hele zaak
een geschil betrof over Joodse godsdienstkwesties en 'over een zekere
Jezus, een dode van wie Paulus beweerde dat Hij leeft', vs. 19.
Festus gaat overstag
9 De Joden hadden door hun gebrek aan bewijs Festus niet van
Paulus' schuld kunnen overtuigen en dus juridisch geen been om op te
staan, vgl. vs. 26. Toch hadden zij door hun optreden wel zoveel in-
druk op hem gemaakt dat hij nu meer dan de week tevoren geneigd was
hun een gunst te bewijzen. Het beroemde Romeinse recht moest dan
maar wat wijken voor zijn goede verstandhouding met de Joodse auto-

§ 35 Paulus in Caesarea (ii)
riteiten. Zonder hun medewerking zou hij de orde in het roerige Judea
moeilijk kunnen herstellen.
Hij gaf de zaak weliswaar niet geheel uit handen, zoals de Joden
wensten, maar hij ging wel een eind overstag. Want hoewel de zaak nu
al twee jaar hing en Festus overtuigd was van Paulus' onschuld (vs. 25),
weigerde hij hem vrij te spreken. En tot hun grote vreugde hoorden de
Joden dat de stadhouder nu bereid was het proces op hun verzoek in
Jeruzalem voort te zetten. Zouden zij nu alsnog de kans krijgen Pau-
lus onderweg uit de weg te laten ruimen? Omdat de apostel het Ro-
meinse burgerrecht bezat, moest Festus hem wel eerst vragen: Ilebt u
er bezwaar tegen naar Jeruzalem te gaan om daar in deze zaak voor
mij terecht te staan?'
Paulus beroept zich op de keizer
10 Maar Paulus doorzag meteen de draagwijdte van deze vraag.
`Voor mij' in Jeruzalem terechtstaan? Bedoelde Festus dat hij daar zijn
oordeel zou uitspreken? Wat had deze verandering van plaats voor zin?
Als hij hem in Caesarea, de officiele zetel van de rechtbank, geen recht
verschafte, dan zou hij het in Jeruzalem waar men Paulus zo diep haat-
te zeker niet doen. Nee, hij wilde kennelijk de Joden een gunst bewij-
zen en Paulus' zaak van de hogere Romeinse rechtbank terugverwij-
zen naar de lagere van het Sanhedrin. Dit zou hem ongetwijfeld ter
dood veroordelen. Vervolgens zou Felix dit vonnis voor de lieve vre-
de met de Joden moeilijk kunnen vernietigen en zo zou hij formeel
toch `voor de stadhouder' geoordeeld zijn, maar wel ter dood!
In deze kritieke ogenblikken maakte Paulus voor de derde maal
gebruik van zijn Romeinse staatsburgerschap (vgl. i6: 37vv, 22: 25),
waarmee hij dankzij Gods voorzienig bestel (22: 14) geboren was. Na
twee jaar gevangenschap zag hij in dat ook deze nieuwe landvoogd
hem geen recht zou doen. Omdat hij wist dat de Here hem in Rome
wilde hebben, had hij mogelijk al eerder besloten zich bij de eerste de
beste gelegenheid op de keizer te beroepen. Deze kans deed zich nu
voor en hij greep haar onmiddellijk aan.
Waardig en mannelijk wees hij de procurator op de wet, die deze
maar al te goed kende, vs. 4. Er was geen enkele reden de Joodse Hoge
Raad nog weer eens bij de zaak te betrekken. Temeer omdat een Ro-
meins staatsburger niet door een inheemse rechtbank berecht kon wor-
230
Getuigenis voor Festus § 35
den. ' Ik sta bier voor de keizerlijke rechtbank van Caesarea en als Ro-
mein behoor ik volgens de Romeinse wet hier geoordeeld te worden.
Waarom was dit nog steeds niet gedaan? Tegen de Joden heb ik in geen
enkel opzicht iets verkeerds gedaan, zoals fi zelf ook heel goed weet.
Mocht ik toch schuldig zijn en iets hebben gedaan waarop de
doodstraf staat, dan zal ik mij daar niet tegen verzetten. In dat geval
zal ik niet om gratie vragen en ben ik bereid onder de handen van de
beul te sterven. Maar als hun beschuldigingen tegen mij op niets be-
rusten, heb ik recht op vrij spraak en kan niemand mij aan hen uitleve-
ren, Touter om hen een genoegen te doen.' Paulus zei `niemand', maar
hij bedoelde `u, Festus'. Hij liet duidelijk merken dat hij diens voor-
stel doorzag als een gunst aan de Joden.
Een nauwelijks bedekte beschuldiging van partijdigheid! Speel-
de hij daarmee geen hoog spel? Niets verhinderde Festus nu wraak te
nemen door een onrechtvaardig vonnis uit te spreken. Daarom greep
de apostel onmiddellijk naar zijn laatste juridische redmiddel en sprak
hij de (in het Grieks twee) woorden waarmee hij het proces hier feite-
lijk in enkele seconden beeindigde: Ik beroep mij op de keizer! Mo-
gelijk gebruikte hij de Latijnse rechtsterm Caesarem appello.
Een Romein had hiertoe het recht wanneer hij meende dat een la-
gere rechtbank hem geen recht deed. Wij kunnen alleen hoger beroep
aantekenen tegen de uitspraak van een lagere rechtbank, maar de Ro-
mein mocht het al doen hangende het proces. Daarom kon Paulus zich
op de keizer beroepen terwijl en omdat Festus nog geen uitspraak had
gedaan. 2 )
12 Het was nu aan de procurator en zijn assessoren uit te maken
of de zaak inderdaad aan de keizer kon worden voorgelegd. 3 ) Een
doodvonnis was nu uitgesloten, want Festus was gebonden aan deze
wet: `Aan geweldpleging is schuldig hij die, wanneer hij met macht be-
kleed is, een Romeins burger, die zich beroept op de keizer, doodt of
laat doden'. 4 ) Daarom moest hij Paulus na overleg met zijn juridische
adviseurs wel meedelen: `LJ hebt u op de keizer beroepen, dan zult u
ook voor 5 ) de keizer verschijnen.'
Destijds was dit Nero (54-68) die onder invloed van de filosoof
Seneca zijn regering met vijf goede jaren begon. 6 ) Natuurlijk beriep
Paulus zich niet in de eerste plaats op hem ter wille van zijn eigen
veiligheid, maar vooral vanwege de unieke gelegenheid die dit hem zou
231

§ 35 Paulus in Caesarea (ii)
bieden om het evangelie te verkondigen in de kringen waarin hij an-
ders nooit zou komen, vgl. Ef. 6: 19v, Fil. : 19v, 2 Tim. 4: 17. Een
bijkomend motief kan zijn geweest dat als hij zou worden vrijge-
sproken de door hem gestichte kerken uit de heidenen mettertijd als
collegia licita, bij de wet geoorloofde gezelschappen, erkend zouden
worden. 7 )
Voor de Joden was de zaak hiermee beeindigd. Zij hadden hun
uiterste best gedaan de naam van de Here Jezus te verdelgen door zijn
apostel te doden, maar zij hadden het tegendeel bereikt. Hij had hun
kwaad ten goede gewend. Zonder het te willen hadden zij eraan meege-
werkt dat de apostel de naam van Christus Jezus nu zou verkondigen
in Rome, de hoofdstad van het wereldrijk.
3. FESTUS LEGT PAULUS' ZAAK VOOR AAN KONING
AGRIPPA, HAND. 25: 13-27
Paulus had zich nu wel op de keizer beroepen, maar wat moest Festus
daarover aan Zijne Majesteit schrijven? In die verlegenheid besloot hij
koning Agrippa te raadplegen en dit consult gebruikte de Here om Pau-
lus in de gelegenheid te stellen ook voor die vorst en zijn gevolg van
Hem te getuigen. Hij had hem immers ook geroepen om zijn naam on-
der koningen uit te dragen, 9: 15. Daarom liet Hij hem het Joodse land
niet verlaten voordat hij ook de Joodse koning en de Romeinse pro-
curator met hun hoge gevolg het evangelie had verkondigd.
Herodes Agrippa ii en Bernice bij Festus op bezoek
13 Enkele dagen na zijn ambtsaanvaarding en de rechtszaak te-
gen Paulus kreeg Festus twee hoge gasten op bezoek. Koning Herodes
Agrippa ii, die over het aangrenzende gebied regeerde, kwam met zijn
zuster `koningin' Bernice in Caesarea zijn opwachting maken bij de
nieuwe procurator. Drusilla, de vrouw van de vorige stadhouder Felix
(24: 24), was eveneens een zuster van hen. Zij stamden alle drie uit het
antichristelijke geslacht van de Herodessen, vgl. p. 224.
De Herodes Agrippa II over wie Lucas nu handelt, was zeer Ro-
meinsgezind. Dit bezoek aan de nieuwe procurator getuigt daar ook
van. Hij noemde zich Grote Koning, trouwe vriend van Caesar en
vriend van Rome. Tijdens de Joodse Opstand (66-7o), die hij had ge-
tracht te voorkomen, koos hij de zijde van de Romeinen. Hij kende het
232 233
Getuigenis voor Festus 35
Jodendom door en door (26: 3) en was vertrouwd met de Hebreeuw-
se Bijbel, 26: 26v. De keizer had hem benoemd tot toezichthouder op
de tempel en hem tevens het recht verleend de hogepriester te be-
noemen en of te zetten.
Zijn zus Bernice was evenals zijn andere zus Drusilla een vrouw
van buitengewone schoonheid, maar zij had een heel slechte reputatie.
Van haar dertiende tot haar twintigste was ze in strijd met de Thora en
op bevel van haar vader getrouwd geweest met zijn broer ofwel met
haar oom. Na diens dood leefde zij met haar broer koning Agrippa, vol-
gens velen als man en vrouw. Van deze incestueuze verhouding werd
tot in Rome, waar hij was opgegroeid, schande gesproken. Om dit
schandaal te camoufleren, was ze enige tijd gehuwd met de koning van
Cilicie, maar die liet ze al gauw in de steek om naar haar broer terug
te keren. Rond de val van Jeruzalem in 7o was zij eerst de maitresse
van keizer Vespasianus en vervolgens van diens zoon keizer Titus.
Haar hoop door een huwelijk met hem keizerin te worden, ging echter
in rook op. De publieke opinie in Rome veroordeelde deze verbintenis
met een Jodin bij voorbaat zo scherp dat Titus haar verstootte.
Wat moet ik met die Paulus?
14 In het paleis van Festus dat hun grootvader had laten bou-
wen, hadden zij als kinderen gewoond en gespeeld. Gedurende de
vele dagen die zij bij hem logeerden, bracht Festus ook de voor hem
zo lastige zaak 'Paulus' ter sprake. Wat moest hij aan de keizer schrij-
ven over een man die onschuldig was, maar die hij om de Joden te ge-
rieven niet onschuldig had verklaard? Hij wilde wel eens horen wat
een Joods vorst als Agrippa daarvan dacht. Daarop legde Festus de
koning het geval aldus voor. Mijn voorganger Felix heeft hier bij zijn
vertrek een man in arrest achtergelaten met wie ik eerlijk gezegd niet
goed raad weet.
15 Toen ik namelijk in Jeruzalem was, dienden de hogepriesters
en oudsten van de Joden een aanklacht tegen hem in en vroegen mij
om zijn veroordeling.
16 Ik heb hun op dit verzoek geantwoord dat wij Romeinen niet
gewoon zijn welk mens dan ook bij wijze van gunst uit te leveren. Eerst
moet de beklaagde met zijn beschuldigers geconfronteerd worden en
de kans krijgen de aanklacht te ontzenuwen.

§ 35 Paulus in Caesarea (ii)
r 7 Ze kwamen toen mee hiernaartoe en zonder verder uitstel heb
ik me de volgende dag op de rechterstoel gezet en bevel gegeven de
man voor te leiden.
18 Maar toen de aanklagers om hem heen stonden, beschuldig-
den zij hem tot mijn verbazing helemaal niet van het soort misdrijven
dat ik verwacht had: oproer of zoiets, waarom ik hem gemakkelijk had
kunnen veroordelen. Er was echter geen sprake van een overtreding of
misdaad.' Hiermee veroordeelde Festus zichzelf: hij had Paulus dus ten
onrechte vrijspraak onthouden! Bovendien hadden de Joden wel de-
gelijk 'vele zware beschuldigingen' tegen Paulus ingebracht, alleen
hadden ze die niet kunnen bewijzen, vs. 8. Toch doet Festus zich hier
voor als een onkreukbare Romeinse rechter.
19 `Ze hadden alleen maar een paar kwesties met hem over hun
eigen godsdienst en over een zekere Jezus die gestorven is, maar van
wie Paulus beweerde dat hij leeft.'
Hieruit blijkt dat Paulus bij zijn verdediging veel meer gezegd
had dan Lucas in vs. 8 vermeldde. De apostel had ook hier — hoe kon
het anders — de gelegenheid aangegrepen om voor de landvoogd te ge-
tuigen dat Jezus Christus van tussen de doden was opgestaan. Zijn sad-
ducese aanklagers hadden dit wel fel tegengesproken, maar hij had met
grote ernst en nadruk volgehouden dat hij Hem zelf na zijn opstanding
had gezien en gehoord. En zou hij daarbij ook niet in enkele zinnen
verkondigd hebben dat God deze Jezus tot Heer en Wereldredder had
aangesteld voor ieder die in Hem geloofde? Festus had dit in elk geval
goed van Paulus begrepen: Jezus leeft!
Uit de afstandelijke toon waarop hij dit koning Agrippa meedeelt,
valt of te leiden dat hij er niet door tot geloof gekomen was, maar er
ook niet de minste reden in had gezien om Paulus te veroordelen. Toch
had ook hij het apostolische getuigenis gehoord en de volgende dag
zou hij het nogmaals te horen krijgen!
20 `Aangezien ik van deze problemen niet op de hoogte ben,
vroeg ik hem of hij bereid was naar Jeruzalem te gaan om daar terecht
te staan.
21 Maar toen nam de zaak plotseling een verrassende wending.
Die Paulus weigerde opnieuw voor het Sanhedrin terecht te staan en
beriep zich op de keizer. Uitlevering aan de Joden was daardoor
onmogelijk geworden. In afwachting van de beslissing van Zijne Kei-
234 235
Getuigenis voor Festus § 35
zerlijke Hoogheid (Latijn: 'de Augustus') verkoos hij bier in voorarrest
te blijven. Daarom heb ik bevel gegeven hem in hechtenis te houden
tot ik hem met een transport naar Caesar kan doorsturen. Daar is nu
het wachten op.'
22 Agrippa had in de laatste jaren ongetwijfeld al veel over Pau-
lus gehoord en nu deed zich bier een prachtige kans aan hem voor die
bekende woordvoerder van de christenen te ontmoeten. Daarom zei hij
tot Festus: `Ik zou zelf die man ook wel eens willen horen.' Daartegen
had deze geen enkele bezwaar, integendeel. Hoe eerder hoe liever. Hij
zei dan ook: kan. U hoort hem morgen!'
Zo verschafte de Here zijn apostel een nieuwe, prachtige gelegen-
heid om van Hem te getuigen voor koning Agrippa, koningin Bernice,
de procurator Festus in gezelschap van vele hoge burgerlijke en mili-
taire autoriteiten. Want God wil dat ook zulke hooggeplaatste mensen
gered worden en tot de kennis van de waarheid komen, 1 Tim. 2: 4.
NOTEN
I) Een geslachtsnaam die laat zien dat de alleroudste Romeinen boeren wa-
ren, want Porcius is afgeleid van het woord porcus, dat varken betekent. Festus
is een minder prozaIsche naam: hij betekent feestelijk, vgl. A. Sizoo, Uit de
wereld van het Nieuwe Testament, Kampen, 1948, 198.
2) Het gesprek waarin dit beroep plaats vindt is in het Grieks zeer fel van toon,
vgl. J. van Eck, Paulus en de koningen, Franeker 1989, 65. Hij wijst er t.a.p.
tevens op dat de ontstaansgeschiedenis en de juridische implicaties van het
beroep op de keizer niet meer volledig te achterhalen zijn.
3) 'Het werd niet ingewilligd wanneer de zaak niet belangrijk genoeg was,
wanneer de verdachte al een schuldbekentenis had afgelegd of wanneer het
proces niet kon worden uitgesteld', Studiebijbel a.l.
4 ) `Vermoedelijk zal de lezer zich afvragen, hoe het mogelijk was, dat de kei-
zer al de zaken in hooger beroep, die uit het onmetelijke rijk tot hem gezon-
den werden, kon berechten. We zijn met dit alles niet precies op de hoogte,
maar waarschijnlijk moeten we daarover als volgt oordeelen. In den tijd van
Paulus was het aantal van hen, die zich op den keizer beriepen, nog niet zoo
groot, zoodat de meesten ook wel door den keizer konden berecht worden.
Later ging dat niet meer en toen schijnt de keizer de zaken verwezen te heb-
ben naar andere instanties, vooral naar den praefect van de keizerlijke lijf-
wacht. Trouwens, in het algemeen mag men wel aannemen, dat een beroep
op den keizer beteekende een beroep op de hoogste instantie te Rome, die dan
namens den keizer recht sprak', A. Sizoo, a.w., io4v.
§ 35 Paulus in Caesarea (ii)
`Suetonius vertelt in zijn levensbeschrijving van Augustus dat de kei-
zer soms tot in de nacht doorging met rechtspreken. Soms — als hij zich li-
chamelijk niet wel voelde — gebeurde dat vanaf een bed dat neergezet werd
op de plaats waar hij recht sprak, of zelfs bij de keizer thuis. 'De manier waar-
op hij recht sprak', vertelt Suetonius, 'was niet alleen zeer nauwgezet, maar
getuigde ook van grote mildheid'. Hij probeerde niet te hoog te straffen en
liet zoveel mogelijk verzachtende omstandigheden meespreken. Keizer Clau-
dius was grilliger in zijn rechtspraak, terwijl Domitianus in zijn begintijd als
zeer nauwgezet bekend stond', J. van Eck, a.w., 65.
5) `Epi means: "before Caesar shalt thou go" and not "to Caesar"', R. C. H.
Lenski, comm. a.l. Vgl. W Bauer, s.v.: `vor den Kaiser kommen 25,12.'
6) Achteraf beschouwd als 'a miniature golden age, the quinquennium Ne-
ronis', F. F. Bruce, comm. a.l.
7 ) F. E Bruce, comm. a.l.
236
§ 36
HANDELINGEN 25: 23-26: 32
PAULUS IN CAESAREA (III): ZIJN GETUIGENIS
VOOR KONING AGRIPPA EN DE VOORNAAMSTEN VAN
DE STAD
Alweer zo'n fascinerend toneel! De prachtige audientiezaal van het
stadhouderlijke paleis in Caesarea. De ontplooide banieren van Agrip-
pa, de Joodse koning van Galilea en andere provincies. Naast hem zijn
zuster, prinses Bernice, een vrouw van buitengewone schoonheid.
Voorts de procurator Festus. Hoge Romeinse officieren in gala-uni-
form. Militairen met hun schilden en brede zwaarden stram in de hou-
ding. Een groot aantal burgerlijke en militaire autoriteiten. Allen
samengekomen om te luisteren naar Paulus, de apostel van Jezus
Christus.
Wie had hen daarvoor bijeengeroepen? Op het eerste gezicht de
procurator. Toen koning Agrippa hem de vorige dag de wens te ken-
nen had gegeven dat hij 'die man' ook wel eens wilde horen, had Festus
reeds tegen de volgende dag aan dat verzoek voldaan. Zelf hoopte hij
uit deze bijeenkomst materiaal te verzamelen voor de brief waarin hij
Paulus' beroep op de keizer voor Zijne Majesteit zou toelichten.
Maar Lucas verhaalt in dit boek verdere Handelingen van Jezus
Christus, nu vanuit de hemel, vgl. dl. 1, p. 1o. Zo beschouwd was Hij
degene die de hele militaire en bestuurlijke top van Caesarea bijeen had
gebracht. Hij had Paulus immers geroepen om ook in de hoogste krin-
gen zijn naam (= woorden en daden) bekend te maken, 9: 15. Daarom
was Festus onbewust Jezus' instrument. Onder diens leiding had de
procurator de gehoorzaal van zijn paleis als evangelisatielokaal be-
schikbaar gesteld en de hele elite van Caesarea opgetrommeld om naar
het evangelie van Jezus Christus te komen luisteren. Om zich vervol-
gens samen met koning Agrippa en prinses Bernice ook onder Paulus'
gehoor te scharen.
237

Paulus in Caesarea WO: Zijn getuigenis voor
Helaas zei hij niet wat Cornelius in ditzelfde Caesarea indertijd
tot Petrus had gezegd: `Wij zijn dan nu alien aanwezig voor het aan-
gezicht van God, om te horen al wat u door de Here is opgedragen',
io: 33. Maar naar hem luisteren, dat deden ze wel.
1. FESTUS OPENT DE BIJEENKOMST, HAND. 25: 23 27 - over hem te melden heb. Daarom heb ik hem hier in het bijzonder voor
In Korinte had Paulus enige tijd in een woonhuis gepreekt, meest voor
onaanzienlijke mensen, Hand. 18: 7, 1 Kor. 1: 26. Maar hier in Cae-
sarea stond hij in een paleis, voor een koning, een procurator en de
voornaamste burgers van de stad. Er zullen ook wel aanzienlijke Jo-
den bij geweest zijn, maar vermoedelijk waren de meeste aanwezigen
heidenen.
23 Met veel vorstelijk vertoon betraden koning Herodes Agrip-
pa ii en zijn zuster Bernice de gehoorzaal. Geescorteerd door hoge
officieren in vol ornaat. Nadat allen hun plaats hadden ingenomen,
werd de apostel op Festus' bevel voorgeleid. Als nederige, eenvoudig
geklede gedetineerde stak hij scherp of bij de pracht en praal van zijn
omgeving, maar als gezant van Jezus Christus was hij het die de hele
samenkomst domineerde.
Festus stelt Paulus voor
24 Voordat de procurator de leiding van het onderzoek overdroeg
aan koning Agrippa, stelde hij de apostel Paulus met de volgende toe-
spraak aan de vergadering voor.
`Koning Agrippa (naar de gewoonte van die tijd werd Bernice niet
genoemd), geachte aanwezigen! Hier ziet u de man om wie de hele
Joodse bevolking, zowel hier als in Jeruzalem, zich met een zware aan-
klacht tot mij gewend heeft. Zij schreeuwden dat hij niet langer in le-
ven mocht blijven.' Dat ze dit ook voor Festus hadden geroepen, wisten
we nog niet, maar het ligt wel in de lijn van 21: 36 en 22: 22.
25 `Na gerechtelijk onderzoek bleek mij dat hij geen halsmis-
daad heeft misdreven, maar dat het geschil tussen hem en de Joden om
geloofszaken draaide die niet voor een Romeinse rechtbank thuis-
hoorden, vs. 18v. (Teofilus zal dit met genoegen hebben gelezen. Al-
weer een Romeinse rechter die Paulus onschuldig verklaarde! , vgl. i 8:
14v.) Van de doodstraf die de Joden eisten, kon dus geen sprake zijn.
Maar aangezien hij zich op Zijne Keizerlijke Hoogheid heeft beroe-
238
koning Agrippa en de voornaamsten van de stad 36
pen, heb ik besloten hem naar Rome te zenden.' Letterlijk noemde
Festus de keizer de Sebastos (Latijn: 'de Augustus' = de vererens-
waardige), een term die op vergoddelijking wijst. 1 )
26 Alleen zit ik met het probleem dat ik onze Kurios (= Heer) iets
concreets over deze gevangene moet schrijven, terwijl ik nets stelligs
u, koning Agrippa, laten voorleiden in de hoop dat ik na afloop van dit
onderzoek weet wat ik Zijne Majesteit moet schrijven. Als kenner van
de Joodse religie (26: 3,26) ontdekt u misschien strafbare feiten die
mij zijn ontgaan.
Het zou dus voor Agrippa weer om dezelfde vraag draaien als
voor Felix al aan de orde was geweest: als Paulus geen halsmisdaad
had bedreven, had hij zich dan met zijn leer van de Joodse religio li-
cita afgescheiden? Dit was een door de staat beschermde godsdienst.
Als hij zich daartegen had misgaan, zou hij ook de Romeinse wet over-
treden hebben, vgl. p. 216. Op dit punt hoopte Festus van de Joodse
vorst informatie te ontvangen
27 'Het lijkt me namelijk onzinnig een gevangene in hoger be-
roep naar Rome door te sturen zonder te vermelden waarvan hij be-
schuldigd wordt.' Festus kon niet schrijven: `Majesteit, deze man is on-
schuldig. Maar omdat ik hem aan de Joden wilde uitleveren, sprak ik
hem niet vrij en daartegen beriep hij zich op u.' Dan had de procura-
tor zijn eigen onrechtvaardigheid erkend en zeker Nero's misnoegen
op zijn hals gehaald.
Festus noemde de keizer kurios, dat is Heer, godenzoon 2 ), vs. 26.
Dezelfde titel gebruikten de antieke heidenen voor hun goden. Het
Nieuwe Testament reserveert hem voor onze Kurios Jezus Christus.
Honderd jaar later zou Polycarpus van Smyrna de brandstapel opgaan
omdat hij weigerde `Kurios Jezus' te verloochenen door `Kurios Cae-
sar' te zeggen.
2. PAULUS GETUIGT VOOR KONING AGRIPPA EN DE
ELITE VAN CAESAREA DAT JEZUS IS OPGESTAAN
ALS DE KURIOS EN REDDER VAN JODEN EN
HEIDENEN, HAND. 26: 1-23
De bijeenkomst die Festus op verzoek van koning Agrippa in zijn pa-
leis organiseerde, betekende voor Paulus geen nieuw verhoor. De vorst
239

§ 36 Paulus in Caesarea (III): Zijn getuigenis voor
bezat buiten de grenzen van zijn eigen rijk geen juridische bevoegd-
heid. En Festus' rechterlijke macht over Paulus was met diens beroep
op de keizer beeindigd. De bijeenkomst had dus meer weg van een
hoorzitting dan van een rechtszitting. Nadat Festus de vergadering had
geopend, droeg hij de leiding over aan koning Agrippa.
Deze Joodse vorst was Paulus welgezind. Hij had zelf te ken-
nen gegeven dat hij Paulus graag eens zou horen preken, 25: 22. Hij
koos dan ook niet voor een ondervraging, maar gaf de apostel alle
ruimte om over zijn zaak te zeggen wat hij wilde. Daarmee bood hij
hem een schitterende gelegenheid om aan heel dit hoge gezelschap te
verkondigen dat met Jezus' opstanding voor Joden en heidenen het
licht was opgegaan. Als een echte antieke redenaar strekte Paulus daar-
op als eerbetoon aan zijn hoorders zijn hand uit en stak van wal.
Het is de laatste en grootste redevoering die we van hem te horen
krijgen. Uiteraard biedt Lucas daarvan ook nu een samenvatting. Wij
moeten er dus veel meer uit afleiden, dan Lucas woordelijk zegt' (Cal-
vijn).
Voor de derde maal Paulus' levensloop
Evenals voor de Joden in Jeruzalem (22: 1-21) zette Paulus ook
nu geen redenering op, maar kwam hij met feiten. Hij vertelde na-
melijk ook Kier hoe de Here hem op de weg naar Damascus tot
apostel geroepen had. Daar had hij Jezus' heerlijkheid gezien en zijn
stem gehoord en zodoende was hij getuige geworden van Jezus' op-
standing. Dit onomstotelijke heilsfeit wilde hij zijn hoorders vooral
voorhouden.
Lucas vermeldt deze geschiedenis nu voor de derde maal, maar
telkens in een ander kader en met andere accenten. In Hand. 9: Pau-
lus' roeping tot het apostolaat onder de heidenen. In Hand. 22: het laat-
ste publieke getuigenis aan Israel in de tempel. In Hand. 26: in de op-
standing van Jezus Christus is de Hoop van Israel vervuld.
Omdat we Paulus' vroegere levensloop bij Hand. 9 reeds schet-
sten en daarbij ook Hand. 22 en 26 betrokken, verwijzen we voor na-
dere bijzonderheden naar dl. I, 212-221. Wij gaan nu na hoe hij zich
met het relaas van zijn levensloop verdedigde tegen 'alles waarvan ik
door Joden word beschuldigd', vs. 2.
240
koning Agrippa en de voornaamsten van de stad §36
Inleiding
2 Twee jaar (!) had de apostel nu door toedoen van zijn vijanden
onschuldig in de gevangenis gezeten. Toch greep hij deze gelegenheid
niet gretig aan om zijn vrijlating te bepleiten. Zelfs zonder een spoor
van wraakzucht te vertonen, zweeg hij over eigen onrecht en greep hij
de gelegenheid aan om koning Agrippa en de elite van Caesarea
krachtig te betuigen dat Jezus leeft en dat Hij de Kurios en Redder is
van Joden en heidenen. 3 )
Omdat hij door Joodse aanslagen en beschuldigingen gevangen
zat, sprak hij er eerst zijn blijdschap over uit dat hij zich nu mocht ver-
weren voor een Joodse vorst die bekend was met het Oude Testament:
Ik feliciteer mijzelf, koning Agrippa, dat ik mij vandaag juist voor u
mag verdedigen tegen de aanklachten die Joden tegen mij hebben inge-
diend.
3 U bent immers uitstekend op de hoogte van alle Joodse gebrui-
ken en onderlinge geschillen (zoals die tussen farizeeen en sadduceeen
over de opstanding van de doden). Daarom verzoek ik u geduldig naar
mij te willen luisteren.'
Ik sta terecht om de Hoop van Israel
4 'Wel, voor de Joden ben ik van kindsbeen of geen onbekende.
Wie van mijn volksgenoten weet niet wat voor leven ik vanaf mijn pril-
le jeugd onder hen heb geleid, eerst in Tarsus en later in Jeruzalem
5 Hoe lang kennen ze mij nu al! Als ze wilden — maar ze maken
mij liever zwart — zouden ze van mij kunnen getuigen dat ik als fari-
zeeer en leerling van Gamaliel leefde volgens de voorschriften van de
strengste richting in onze godsdienst.' Koning Agrippa had dus bepaald
geen vijand van het Jodendom voor zich, zoals Paulus' tegenstanders
beweerden, maar een rasechte, orthodoxe Jood, in afkomst, opleiding
en geloofsijver.
6 'En waarom sta ik nu terecht? Niet om misdaden tegen de
Joodse wetten of de Romeinse overheid, maar in de grond van de zaak
om wat de kern van ons geloof is: de hoop op de Verlosser die God aan
onze vaderen heeft beloofd, Rom. 9: 4. Anders gezegd: ik sta terecht
om de hoop op het vrederijk van de Messias.' Daarin verwachtten alle
Joden (behalve de sadduceeen) de opstanding van de doden, dat wist
Agrippa wel. 4 )
241

sr 36 Paulus in Caesarea (iii): Zijn getuigenis voor
7 `Overal zien onze twaalf stammen met groot verlangen uit naar
de vervulling van die belofte. Daarvoor dienen zij God onvermoeid,
dag en nacht, met gebeden, morgen- en avondoffers en met bestude-
ring van Mozes en de Profeten. Uitgerekend om die oerjoodse hoop
word ik door Joden aangeklaagd, majesteit! En dan te bedenken dat ik
`de hoop van Israel' (28: 2o) met alle kracht verkondig!' Waarom hij
dan toch beschuldigd werd?
8 Nu, dat wisten alle Joden in de zaal. Omdat hij verkondigde
dat met Jezus' opstanding uit de dood (25: 19) dit vrederijk op komst
was en `de hoop van Israel' in vervulling ging! Waarom wordt het bij
u (meervoud) ongeloofwaardig gevonden dat God doden opwekt?' Een
retorische vraag, waarmee hij zich niet alleen tot Agrippa, maar tot zijn
hele gehoor richtte. Wist dan geen enkele Jood in de zaal dat Jezus drie-
maal een Bode had opgewekt?, vgl. vs. 26b. In elk geval getuigde de
Schrift dat God de zoon van de weduwe van Sarefat en die van de Su-
namitische had opgewekt, 1 Kon. 17: 22, 2 Kon. 4: 35, vgl. 13: 21.
Waarom kon Hij dan ook Jezus van Nazaret niet hebben opgewekt?
Een vraag die op de aanwezige heidenen vast diepe indruk gemaakt
heeft, vgl. 17: 31 v. Kende deze man een God die dOden opwekt?
Jezus en zijn gemeente fel bestreden
Paulus voelde zich echter boven dit ongeloof aan Jezus' opstan-
ding niet verheven. Eerlijk en ootmoedig bekende hij dat hij zich er ook
een tijdlang aan had bezondigd en hoe verblind hij toen was. Het relaas
van zijn christenvervolging is hier uitgebreider dan in 9: 1 en 22: 4v.
9 `Grif geloofde ik de leugen van de Joodse Raad dat Jezus'
discipelen zijn lijk 's nachts gestolen hadden, Mat. 28: 11-15. Ik was
er vast van overtuigd dat Hij een valse messias was. Daarom meende
ik God een heilige dienst te bewijzen als ik de naam (= woorden en da-
den) van Jezus van Nazaret fel bestreed.
o Dit heb ik dan ook uit alle macht gedaan. Eerst in Jeruzalem.
Met toestemming van de hogepriesters heb ik vele (!) heiligen [zo
noemt Paulus hen nu, schuldbewust] in gevangenissen opgesloten. En
wanneer het tribunaal een doodvonnis overwoog, stemde ik daar altijd
mee in.
Koning Agrippa, ik moet u met diepe schaamte bekennen dat
ik als een dolle tegen de volgelingen van Jezus tekeer ben gegaan. Er
242
koning Agrippa en de voornaamsten van de stad § 36
was geen synagoge of ik heb er meer dan eens geprobeerd hen door
pijnlijke lijfstraffen te dwingen hun geloof in Jezus af te zweren. Nu
ik Hem als Gods Zoon ken, zie ik in dat ik hen daarmee tot Gods-
lastering aanzette. In mijn tomeloze razernij heb ik ze zelfs in de steden
buiten onze grenzen vervolgd. Z6 diep haatte ik Jezus en z6 stellig was
ik ervan overtuigd dat Hij dood was en onmogelijk de Messias kon
zijn.'
Totdat de opgestane Jezus mij verscheen
Natuurlijk vroeg de hele zaal zich nu af hoe zo'n felle bestrijder
veranderd was in een belij der van Jezus' opstanding en Messiasschap.
Deze ommekeer was geen vrucht van schriftstudie, want die las hij
toen nog door een gekleurde bril. Jezus van Nazaret had zelf inge-
grepen! We bespraken dit uitvoeriger bij 9: 3-8 en 22: 6-11.
12 'Het gebeurde toen ik als inquisiteur in opdracht en met vol-
macht van de hogepriesters op reis was naar Damascus.
13 Ik herinner het mij nog precies, koning. Het was midden op
de dag. Plotseling zag ik rechtstreeks uit de hemel een licht zo ver-
blindend fel, nog feller dan dat van de zon in haar zenit!' Dit was een
Godsverschijning! Dat begrepen Agrippa en de overige Joden als
schriftkenners natuurlijk meteen.
14 `Dit bovenaardse licht maakte zo'n overweldigende indruk op
ons dat ik met mijn hele arrestatieteam op de grond viel. Toen hoorde
ik een stem die mij niet aansprak bij mijn Griekse naam Saulos, maar
mij in het Hebreeuws vroeg: Sjaoel, Sjaoel, waarom vervolg je mij?
Verzet tegen Hem verklaarde Hij zinloos. Paulus was bezig Jezus' ge-
meente te vervolgen, maar Jezus wilde Paulus' gaven en talenten gaan
gebruiken om haar uit te breiden. Nu leek hij met zijn bestrij ding van
Jezus op een onwillig trekdier dat kwaad achteruit trapt, maar daarmee
niets anders bereikt dan dat het zich bezeert aan de puntige stok van
de drijver.
15 'Ik vroeg: `Wie bent u dan, Heer?' De Heer antwoordde: 'Ik
ben Jezus, die jij vervolgt.' Verbijsterende ontdekking! Dus de man die
naar Paulus' diepe overtuiging een valse Messias was geweest, maar
gelukkig dood en begraven was, leefde wel! En in hemelse glorie! Wat
het Sanhedrin over Jezus' lege graf had meegedeeld (Mat. 28: I 1-15),
was een leugen! De christenen hadden gelijk: God had Hem wel opge-
243
§ 36 Paulus in Caesarea (III): Zijn getuigenis voor koning Agrippa en de voornaamsten van de stad § 36
wekt en daarmee tot Heer en Messias uitgeroepen!, vgl. 2: 36. God was
begonnen de Hoop van Israel te vervullen! En dit Goddelijke heilswerk
had hij, Paulus, te vuur en te zwaard bestreden!
Levendiger en krachtiger kon Paulus Jezus' opstanding niet betui-
gen. Koning Herodes Agrippa, zijn zuster Bernice, de procurator
Festus en alle andere autoriteiten in hun gevolg hoorden nu de waar-
heid omtrent Jezus van Nazaret. En wel uit de mond van een man die
Jezus' stem had gehoord en bij het zien van Jezus' hemelse luister blind
op de grond was gevallen. Dat hij Jezus eerst fel had gehaat, maakte
zijn getuigenis des te geloofwaardiger.
De opdracht die Hij me gaf
Vervolgens vertelt Paulus wat Jezus hem daarna opdroeg. Dat Hij
hem dit in Damascus via Ananias liet weten (9: io-16, 22: 12-15) en
dat de Here hem later nogmaals verschenen was (22: 17-21), laat hij
weg. Dit achtte hij op dit moment voor zijn gehoor niet van belang.
16 `Toen ik daar verpletterd en door zijn verschijning blind op
de grond lag, riep Hij mij toe: `Korn overeind en sta op je voeten!" Zo-
als een knecht voor zijn heer staat, klaar om diens opdrachten uit te
voeren, zo moest Paulus gedienstig voor Jezus `staan', vgl. Deut. 31:
14, Luc. I : 19. Zo had de Here Ezechiel ook toegesproken, toen Hij
hem tot profeet riep: `Mensenkind, sta rechtop! Ik zend u naar de Israe-
lieten. U moet hun mijn woorden overbrengen', Ez. 2: I, 3, 7. Paulus
stond dus op een lijn met Jesaja, Jeremia, Ezechiel en de andere pro-
feten! Zoals zij door de Here gezonden waren, was Paulus het ook.
`Want,' vervolgde Hij, `Ik ben je verschenen om je aan te stellen als
mijn dienaar en getuige van alles wat je van Mij zag en nog zult zien',
vgl. 18: 9, 22: 17V, 23: II, 2 Kor. 12: I, Gal. I: 12. Zo was hij tot
apostel geroepen en op een lijn geplaatst met de andere apostelen. Wat
het inhield getuige van Christus te zijn, bespraken we in dl. I 23v.
, Jezus als Verlosser nodig hadden. Anders zouden zij ziende blind blij-
Kortom, uit dit eerste deel van Paulus' verdediging hadden Agrip-
pa en de andere hoorders drie machtige feiten vernomen. Ten eerste
dat de gekruisigde Jezus van Nazaret uit de dood was opgestaan. Ten
tweede dat Hij van God hemelse heerlijkheid had ontvangen. Ten der-
de dat Hij van zijn vervolger zijn verkondiger had gemaakt.
Dit getuigenis sloeg de bodem weg onder alle ontkenning van
Jezus' opstanding en Messiasschap, zowel toen en daar als hier en nu.
244 245
Met Zijn verrijzenis begon de Hoop van Israel (vs. 6v.) in vervulling
te gaan. Hij was opgestaan als 'de eersteling van hen die ontslapen
zijn', I Kor. 15: 20.
Eerst de Jood, maar ook de Griek
17 Om dit te betuigen had Jezus Paulus niet alleen naar de Jo-
den gezonden, maar vooral naar de heidenen. Een levensgevaarlijke
opdracht! Daarom had Hij hem reeds bij zijn roeping op zware tegen-
stand voorbereid en verzekerd: `Ik zal je daarbij beschermen 5 ) tegen
het verzet van de heidenen, maar vooral tegen dat van je eigen yolk.'
Een dergelijke belofte had Jeremia eveneens ontvangen! , Jer. I : 8, 19.
En hoeveel aanslagen tegen Paulus' leven had de Here sindsdien in-
derdaad al niet verijdeld?
18 Want Hij had zich niet laten kruisigen om zo min mogelijk
zondaars te redden, maar zoveel mogelijk. De ogen van allen moeten
ervoor geopend worden dat zij van nature in de macht van satan ver-
keren, in het rijk van duisternis, zonde, leugen en dood. Maar Jezus is
als de Knecht van de Here het Licht van de wereld, Jes. 42: 6v, Joh. 8:
12, 9: 5, vgl. Ef. 5: 8,1 Petr. 2: 9. Hij heeft door zijn opstanding het
onvergankelijke leven aan het licht gebracht. Wie in Hem gelooft en
zich van satan tot God bekeert, krijgt vergeving van zonden en beerft
met alle geheiligden het eeuwige leven, Kol. : 12, I Petr. : 4. Dat
moest Paulus overal gaan verkondigen.
Terwijl hij dit zei, deed hij het! Vol liefde voor deze arme rijken
predikte hij het hoge gezelschap Gods genade in Christus Jezus. Hij
verkondigde haar aan koning Agrippa en zijn zuster Bernice, twee tel-
gen uit het geslacht van de Herodessen en evenals zovele Joden verlo-
ren schapen van het huis Israel. Tegelijk verkondigde hij Porcius
Festus en de andere heidenen dat zij evengoed als de Joden Messias
ven, in de macht van satan, de aartsleugenaar. Maar als zij zich van
de duisternis naar het licht keerden en hun vertrouwen stelden op
Jezus van Nazaret, dan zouden zij ook burgers van het rijk van God
worden en erfgenamen van het eeuwige leven. Daarvoor hoefden zij
dan niet als Joden te gaan leven, maar alleen in God en zijn Messias
te geloven.

§ 36 Paulus in Caesarea WO: Zijn getuigenis voor
Hierom hebben de Joden mij bijna vermoord
19 'Welnu, koning Agrippa, omdat niemand minder dan Jezus
zelf mij deze verkondiging opdroeg, ben ik die hemelse verschijning
nooit ongehoorzaam geweest. U begrijpt dat ik eenvoudig niet anders
kon doen dan op slag van zijn vervolger zijn verkondiger worden.
20 Dit heb ik dan ook ijverig gedaan. Eerst wendde ik mij tot de
inwoners van Damascus en Jeruzalem en op het hele Judese platteland 6 ),
later ook tot de heidenen. Overal riep ik hen op zich met berouw van
hun Joodse leven uit de 'wet' of van hun heidense afgoden te bekeren
tot God en alles te doen wat bij hun nieuwe leven paste. Feitelijk verkon-
digde ik daarmee dezelfde boodschap als Johannes de Doper en Jezus
zelf hadden gepredikt, Mat. 3: 2,8; 4: 17; Tit. 2: 14, 3: 8:
21 Dat, dat is de reden waarom de Joden mij in de tempel gre-
pen en mij voor de zoveelste keer wilden vermoorden. 7 ) Wat zij tegen
mij aanvoeren — dwaalleer verbreiden en oproer maken (2 1:26-29; 24:
-
5v) - zijn pure leugens. Alles zit vast op mijn verkondiging van de ge-
kruisigde en opgestane Jezus! En vooral dat ik Hem niet alleen predik
als Redder van de Joden, maar evengoed van de heidenen, Ef. 2: I I -
22. Zonder van de laatsten gehoorzaamheid aan de Wet van Mozes te
eisen. Dat heidenen daardoor voor God op een lijn worden gesteld met
Joden, is voor hun Joodse trots onverteerbaar!, 22: 21, I Tes. 2: i6.
Daarom haten zij mij zo intens dat ze mij in de tempel bijna hadden
vermoord.'
En nog getuig ik van Hem, in de lijn van Mozes en de profeten
22 Ja, hoe vaak hadden de Joden nu al een moordaanslag op hem
gepleegd? Als gevolg van de laatste zat Paulus nu al twee jaar in de
gevangenis. Maar daarover klaagt hij zoals gezegd met geen woord.
Zeker, als gevangene stond hij nu tenminste onder Romeinse bescher-
ming, maar daarin zag hij G6ds helpende hand. Tot nu toe had de Al-
machtige alle aanslagen van Joden en heidenen tegen hem verijdeld en
was hij staande gebleven als getuige van Jezus Christus, voor hoog en
laag. Hij had het evangelie verkondigd aan slaven en soldaten, maar
evengoed aan de proconsul van Cyprus en nu aan koning Agrippa en
procurator Festus met hun hoge gezelschap.
En was hij daarbij in strijd gekomen met het officiele jodendom
als `religio licita', zoals de Joden in het proces voor stadhouder Felix
246 247
koning Agrippa en de voornaamsten van de stad §36
hadden beweerd?, vgl. p. 216v, 219v. Nee, ook deze beschuldiging
miste elke grond. Paulus was in zijn verkondiging van Messias Jezus
nooit afgeweken van wat Mozes en de Profeten over Hem hadden
geprofeteerd, Luc. 24: 27, 44.
23 Jezus was gekruisigd en gestorven, daarOver waren Joden en
christenen het eens. Maar was daarmee de Schrift vervuld? M6est de
Messias lijden en sterven? En was Hij uit de dood verrezen, zoals Pau-
lus getuigde? Hierom werd hij door de Joden fel bestreden en vervolgd.
Toch had hij Mozes en de Profeten geheel aan zijn kant! Alle Joodse
beschuldigingen tegen Paulus richtten zich dan ook feitelijk tegen de
Heilige Schrift!
De mozaische offerdienst had inderdaad de dood van de Verlos-
ser geeist, Lev. 17: i 1, Hebr. Io. Ook de Profeten hadden zijn lijden
en sterven voorzegd, maar tevens aangekondigd dat Hij als Eerste
voorgoed uit de dood zou opstaan, Ps. 2: 7; 16: IO; I IO: I; 118: 17,
22V; Jes. 55: 3-t 1; Luc. 24: 25-27, 44-47; Hand. 2: 37; i Kor. 15: 20;
Kol. 1: i 8. Om daarna zowel Joden als heidenen te (laten) verkondi-
gen dat met zijn dood en opstanding het licht van Gods alomvattende
heil was opgegaan over alle volken. Groot nieuws voor de heidenen in
de gehoorzaal! Met hun toetreding tot Gods yolk gingen de Profeten
eveneens in vervulling, vgl. Jes. 42: 6; 49: 6, 6o: 3.
Koning Agrippa en de andere Joden in de zaal kunnen Paulus' toe-
spelingen op de profeten niet zijn ontgaan. Waarschijnlijk haalde hij ze
naar zijn gewoonte ook hier letterlijk aan. Daardoor plaatste hij hen voor
de onvermijdelijke keus: 'U verwerpt de profetieen van Mozes en de
Profeten over de Messias, maar dan blijft u in de duisternis. Of u aan-
vaardt dat ze in Messias Jezus zijn vervuld en dan komt u in het licht.'
3. AGRIPPA EN FESTUS VERWERPEN PAULUS'
GETUIGENIS, HAND. 26: 24-29
Tot dusver had Paulus zich rechtstreeks tot koning Agrippa gericht.
Aan hem had Festus immers de leiding van het `onderzoek' overge-
dragen en deze had Paulus het woord gegeven, vs. I .
24 Plotseling ontstond er grote consternatie in de gehoorzaal.
Terwijl Paulus nog volop bezig was zich te verantwoorden over zijn
apostolaat en tegelijk alle aanwezigen het evangelie verkondigde, viel
Festus hem luidkeels in de rede.

§ 36 Paulus in Caesarea Zijn getuigenis voor
Hij had zo gehoopt aan Paulus' toespraak argumenten te kunnen
ontlenen voor zijn brief aan keizer Nero (25: 27), maar nu sprak die
gevangene weer uitsluitend over Jezus, die volgens de Joden dood was,
doch volgens het was opgestaan. De procurator had het Griekse Oude
Testament blijkbaar nooit gelezen. Dat hij als Romein uit een Joods
boek de waarheid zou moeten leren, vond hij blijkbaar absurd. Alles
wat Paulus verkondigd had over Jezus als het Licht der wereld, door
wie Joden en heidenen vergeving van zonden en eeuwig leven konden
ontvangen, vond Festus nog steeds dwaasheid, vgl. 25: 19.
In een poging zich tegen de kracht van deze prediking te verzet-
ten en zijn ongeloof een schijn van recht te geven, schreeuwde hij op-
eens dwars door de toespraak heen: `Je bent gek Paulus en je slaat war-
taal uit. Al die geleerdheid is in je bol geslagen.' 8 ) (Zo spotte het
ongeloof op Pinksteren: `Ze zullen wel dronken zijn! , 2: 14.) Natuur-
lijk geloofde Festus zelf niet wat hij riep, want een krankzinnige stuur
je niet als appellant op naar de keizer.
25 Op deze beledigende uitval reageerde Paulus waardig en
respectvol. 9 ) Hij herkende in deze Romein de natuurlijke mens, die wat
van Gods Geest komt dwaasheid vindt, r Kor. : 18, 2: 14. Hoffelijk
en beheerst antwoordde hij: `Hoogedele Festus, ik ben niet gek en ik
spreek ook geen wartaal. Integendeel, wat ik zeg is waar en getuigt van
gezond verstand. De opstanding van Jezus Christus is een historisch
feit dat bij meerdere getuigen te controleren is, i Kor. 15: 5-8.
26 U hoort deze dingen voor het eerst en houdt ze voor de waan-
denkbeelden van een verwarde geest! Maar ik sprak nu vooral tot de
koning en die weet als Jood best waar het om gaat, vgl. p. 233, 258.
Daarom kon ik er vrijuit tot hem over spreken. Ik kan mij tenminste
niet voorstellen dat wat er rond en met Jezus gebeurd is aan zijn aan-
dacht ontsnapt is.'
Dit waren immers bepaald geen kleinigheden die zich ergens in
een uithoek hebben afgespeeld. Jezus was een nationale figuur, wiens
faam tot in het buitenland reikte. Zijn dood en opstanding vonden
plaats in de hoofdstad Jeruzalem. Het Sanhedrin en de stadhouder Pi-
latus waren er nauw bij betrokken. En dat Jezus' apostelen daar in zijn
kracht vele wonderen hadden verricht en een grote christelijke ge-
meente hadden gesticht, had Agrippa vast ook gehoord. Evenals het
feit dat er ook reeds christelijke gemeenten waren in Fenicie, Cyprus,
248 249
koning Agrippa en de voornaamsten van de stad §36
Antiochie, Klein-Azie, Macedonia, Achaje, ja zelfs in Rome. Het
christendom was bezig een wereldgodsdienst te worden.
27 En toen, zich weer rechtstreeks tot de koning wendend, vroeg
Paulus hem op de man af: `Koning Agrippa, gelooft u de profeten?'
Schrok de vorst van die vraag en aarzelde hij met zijn antwoord? Dan
wilde Paulus wel voor hem antwoorden: `Ik weet dat u ze gelooft!' Ook
hun profetieen over de Messias.
28 Maar nu kwam de apostel de koning te na. Toestemmen dat
hij de profetieen geloofde, kon hem in de ogen van de heidenen bela-
chelijk maken. Maar het ontkennen kon hij zich als Joods vorst en be-
schermheer van de tempel evenmin veroorloven. Hij begreep dat de
volgende vraag nu zou luiden: Gelooft u dat de profetieen in Jezus de
Nazarener vervuld zijn?' Daarvoor deinsde hij eveneens terug, want
de christennaam was bepaald nog geen erenaam, i Petr. 4: 16.
Vermoedelijk enigszins uit de hoogte antwoordde Agrippa: `Nou,
jij wilt mij wel heel gauw als christen laten optreden!' Man, je
overrompelt me. Evenals Felix en zoveel anderen voor en na hen
trachtte de koning de keus voor of tegen de Christus met een han-
digheidje te ontwijken en uit te stellen. Maar Jezus zei: `Wie met Mij
niet is, die is tegen Mij', Luc. r r : 23. Je kiest de smalle of de brede
weg; de derde weg die Agrippa zocht, bestaat niet, Ps. I, Mat. 7: 13.
29 Gevat en als een laatste appal op Agrippa's hart vervolgde de
apostel toen: `Ik zou God wel willen bidden dat vroeg of laat 19 ) niet
alleen u, maar alien die nu naar mij luisteren, net zo worden als ik, af-
gezien dan van mijn gevangenschap.' (Lett.: deze boeien, maar die be-
hoeft hij als Romeins burger in voorarrest niet gedragen te hebben, vgl.
22: 29. 11 )) Het woord 'christen' gebruikte Paulus niet, maar de hele
zaal begreep dat het zijn hartenwens was dat alle aanwezigen, van de
laagste militair tot de procurator en koning toe, volgelingen van Jezus
Christus zouden worden. Door het geloof in Hem verlost uit de macht
van de satan, vrijgesproken van de zondeschuld en erfgenamen van het
eeuwige leven.
Had Paulus hier vergeefs getuigd?
Festus had hem luidkeels voor gek verklaard en Agrippa had zich
er voor dit moment van afgemaakt. Maar of daarmee al het hier uitge-
strooide evangeliezaad op stenen of tussen dorens was terechtgeko-

§ 36 Paulus in Caesarea (iii): Zijn getuigenis voor
men? `Mijn woord (...) keert niet vruchteloos naar Mij terug, maar pas
wanneer het heeft gedaan wat Mij behaagt en alles heeft volvoerd,
waartoe Ik het heb gezonden', Jes. 55: i i . Wie weet hebben sommige
toehoorders inderdaad op Paulus' gebed, `vroeg of laat', de Here Jezus
aanvaard als het Licht van de wereld.
4. PAULUS ONSCHULDIG VERKLAARD AAN DE
JOODSE TENLASTELEGGING, HAND. 26: 30-32
Hiermee had Paulus zich verdedigd tegen de Joodse beschuldigingen:
deze man is een ware pest, een oproerkraaier, een tempelschender en
een sektarier die zich heeft losgemaakt van de Joodse religio licita en
die daarom met zijn aanhang geen aanspraak kan maken op be-
scherming bij de Romeinse wet, vgl. 25: 5, p. 215-221. Agrippa wees
Paulus' oproep tot geloof in Christus Jezus af, maar wat zei hij van Pau-
lus' verdediging?
3o De hoorzitting was op zijn verzoek belegd, 25: 22. Hij kon
haar naar believen verlengen of bekorten. Toen Paulus hem echter
indringende vragen begon te stellen, maakte hij abrupt een einde aan
de audientie. Hij stond op en verliet de zaal, beleefd gevolgd door de
procurator, prinses Bernice en alle notabelen, legeroversten en advi-
seurs die met hen hadden plaatsgenomen. Daarmee beeindigde de ko-
ning ook de evangelieverkondiging aan hem en zijn gevolg.
31 Maar de Joodse beschuldigingen tegen Paulus gegrond
verklaren, dat deed hij niet. In zoverre bleef hij hem goedgezind. Be-
kend als hij was met de boeken van Mozes en de Profeten, had hij
begrepen dat de apostel zich niet had afgescheiden van de Joodse re-
ligio licita. Met dit deskundige oordeel van een Jood kon Festus zijn
winst doen.
Nadat beiden zich voor overleg teruggetrokken hadden, bleken de
heren het met elkaar eens te zijn: Paulus' toespraak was zo gespeend
van revolutionaire agitatie en zo vol van Jezus' Messiasschap dat hij
volstrekt geen gevaar vormde voor de veiligheid van de Romeinse
staat. Eenstemmig concludeerden zij: die man doet niets waar dood-
straf of hechtenis op staat.
De proconsul Gallio, de overste Lysias en Festus, kortom alle in-
stanties die ooit Paulus beoordeeld hadden, waren tot dezelfde con-
clusie gekomen, 18: 14V, 23: 29, 25: 25. Teofilus, de hoge Romein voor
250 251
koning Agrippa en de voornaamsten van de stad § 36
wie Lucas in de eerste plaats schreef, moet het alweer met genoegen
gelezen hebben. Christenen waren niet staatsgevaarlijk. En toen de Ro-
meinen in later jaren de christenen gingen vervolgen, bleef Lucas' ver-
■ slag herinneren aan de welwillende houding die de Romeinse overheid
aanvankelijk tegenover de christenen had aangenomen. 12 )
32 Ook merkte Agrippa nog tegenover Festus op: `Als hij zich
niet op de keizer had beroepen, had hij al vrij man kunnen zijn.' 13 ) Zo
bleef Festus na deze consultatie (25: 25vv) nog steeds met de vraag
zitten wat hij keizer Nero over Paulus moest schrijven. Niemand weet
hoe hij zich hieruit gered heeft. Het zwaartepunt zal zijn gelegd op het
hoger beroep van de arrestant zelf. 14 )
NOTEN
I) J. van Eck, a. w., 71.
2) Augustus en Tiberius hadden deze titel nog afgewezen, maar Caligula en
zijn opvolgers hadden hem aanvaard. Nero stond er op dat hij kurios genoemd
werd, S. J. Kistemaker, comm. a.l.
3) H. Mulder, comm. a.l.
4) Zie voor het geloof aan de opstanding van de doden onder het Oude Tes-
tament in deze serie: Psalmen II, 228-234.
5) Wij volgen de WV, GNB en NB V, vgl. de sv die ex-aireo eveneens niet ver-
taalt door `verkiezen' (NV), maar door `verlossen'. Paulus is immers niet ook
uit de heidenen verkoren tot het apostolaat.
6) Handelingen zwijgt over Paulus' prediking in Judea. Galaten ontkent haar
zelfs. Een voorgestelde tekstverbetering luidt: 'in elk land, zowel aan de Jo-
den als aan de heidenen", vgl. E F. Bruce, comm. a.l. R. C. H. Lenski lost het
probleem als volgt op: 'This accusative states that Paul's proclaiming Christ
in Damascus and in Jerusalem got to be known all over Judea as something
that was almost incredible', comm. a.l. F. W. Grosheide en J. Keulers achten
het mogelijk dat Paulus bij een van zijn bezoeken aan Jeruzalem ook op het
platteland van Judea het evangelic verkondigde, comm. a.l.
7) Vgl. 9: 23, 29; 14: 5, 19; 2o: 3; 21: 27, 31; 23: 12-15; 25: 3.
8) J. van Eck meent dat men daarbij niet moet denken aan een teveel van ge-
leerdheid, maar aan wat de Romeinen superstitio noemden: het najagen van
een heil dat verder gaat dan het behoud van de Romeinse staat, het geloof in
profetische boeken dat het gezond verstand aantast, Paulus en de koningen,
Franeker 1989, 75v.
9) 'Want al was hij geen eere waardig, zoo was hij toch met het gezag be-
kleed', Calvijn, comm. a.l.
§ 36 Paulus in Caesarea (iii)

10) W. Bauer, WOrterbuch zum NT: `iiber kurz oder lang'. R. C. H. Lenski ver-
taalt: 'in short order and in great measure', comm. a.l.
11) R. C. H. Lenski, comm. a.l.
12) Everett F. Harrison, comm. a.l.
13) Men vraagt zich of waarom hij dan niet vrijgelaten werd. Strikt volgens § 37
de wet had dit wel gekund, maar hierbij speelden ook prestigekwesties en de
relaties tussen keizer en procurator een rol. Vgl. Sherwin-White, Roman So- HANDELINGEN 27-28: 15
ciety, 65, geciteerd bij E. E Harrison en David J. Williams, comm. a.l. PAULUS' REIS NAAR ROME
14 ) H. Mulder, comm. a.l.

De gemeente te Rome is niet door Paulus gesticht. Zip bestond al toen

hij haar aan het eind van de jaren vijftig vanuit Korinte zijn bekende
brief aan de Romeinen schreef. Daarin liet hij weten dat het reeds
jarenlang zijn hartenwens en bede was haar te mogen ontmoeten en ver-
sterken.
`Telkens weer smeek ik Hem in mijn gebeden dat zijn wil het mij
eindelijk mogelijk mag maken bij u te komen. Want ik verlang er vurig
naar u te leren kennen, in de hoop u een of andere geestelijke gave te
kunnen meedelen om u te sterken. Of eigenlijk, om bij u en met u de
vertroosting te genieten van ons gemeenschappelijk geloof, het uwe
zowel als het mijne.
U moet wel weten, broeders en zusters, dat ik dikwijls van plan
ben geweest u te bezoeken, om ook onder u, evenals onder de overige
heidenvolken, enige vrucht te oogsten; maar tot nu toe was ik telkens
verhinderd. Ik sta in de schuld bij Grieken en niet-Grieken, bij ontwik-
kelden en ongeletterden; vandaar mijn gretigheid om ook u, Romei-
nen, het evangelie te brengen', Rom. I : 10-15.
Toen hij dit schreef moest hij echter eerst nog de grote collecte
van de Macedonische kerken voor de arme gemeenten in Jeruzalem
overbrengen, Rom. 15: 25v, vgl. Hand. 18: 21. `Wanneer ik dan deze
taak heb volbracht en hun de opbrengst veilig ter hand gesteld heb, zal
ik over uw stad naar Spanje reizen. (...) Maar ik doe een beroep op u
(...): bid voor mij tot God, dat ik mag ontkomen aan de weerspanni-
gen in Judea', Rom. 15: 3ov.
Dit gebed was inmiddels verhoord, al hadden deze tegenstanders
wel verschillende moordaanslagen op hem gepleegd en had hij als ge-
volg daarvan twee jaar in gevangenschap doorgebracht. Maar nu zou
hij eindelijk naar Rome reizen. Aileen niet als vrij man, maar als ge-
vangene, samen met een aantal criminelen.
252 253

§ 37 Paulus' reis naar Rome
Lucas heeft deze reis opvallend uitvoerig beschreven. Na lezing
van zijn relaas blijft er maar een conclusie mogelijk: alles leek erop
dat Paulus Rome nooit zou bereiken! Dat hij er tenslotte toch levend
en wel aankwam en in de hoofdstad van het heidendom de Here Jezus
verkondigd heeft, is een groot wonder. Het is alleen te danken aan de
bewarende hand van 'Hem die in alles werkt naar de raad van zijn wil',
EL 1: 11. En Hij wilde dat ook keizer Nero en zijn hof 'het Woord van
God en het getuigenis van Jezus' zouden horen, 19: 21; 23: I I.
1. VAN CAESAREA NAAR KRETA, HAND. 27: 1 13 - lius waarschijnlijk in Alexandria geen schip meer vinden dat dan nog
Lucas vertelt deze geschiedenis tot de aankomst in Rome weer in de
wijvorm, waaruit we opmaken dat hij er zelf bij was. Hij zal tijdens
Paulus' gevangenschap in zijn buurt gebleven zijn.
Toen er op zekere dag een aantal gevangenen vanuit Caesarea
naar Rome zou vertrekken, werd Paulus aan het transport toegevoegd.
Hadden zijn lotgenoten zich ook op de keizer beroepen? Of waren het
misdadigers, die bestemd waren om in de arena tot vermaak van het
Romeinse publiek in de strijd met wilde dieren de doodstraf te onder-
gaan? Het commando over de gevangenen en de soldaten werd opge-
dragen aan de officier Julius, een centurio (honderdman) van de cohort
Augusta.
Het transport had ook grotendeels over land kunnen plaatsvinden,
door het huidige Turkije en Noord-Griekenland. Maar dit nam vele
maanden in beslag en was in de herfst en wintermaanden zeer bezwaar-
lijk. Bovendien was de bewaking van de gevangenen dan ook moeilij-
ker. Er werd daarom besloten de reis naar Italie over zee te maken.
Het gemakkelijkst was geweest over land naar Alexandria te gaan
en zich daar in te schepen op een van de grote graanschepen of middel-
grote vrachtvaarders die een geregelde lijndienst onderhielden tussen
Rome en Egypte.') Want evenals de olietankers nu van levensbelang
zijn voor West-Europa, waren de graanschepen dit toen voor de
miljoenenbevolking van Rome. Zij was namelijk voor haar voedsel-
voorziening grotendeels afhankelijk van het graan uit Egypte, destijds
de graanschuur van het Romeinse rijk. Per jaar had het de kolossale hoe-
veelheid van tweehonderd- tot vierhonderdduizend ton graan nodig. 2 )
De graanschepen waren particulier eigendom, maar waren
gecontracteerd door de staat en stonden onder staatstoezicht. De gere-
254 255
Paulus' reis naar Rome § 37
gelde en voldoende aanvoer van graan uit Egypte was ook van het groot-
ste belang voor de stabiliteit van de staat en de macht van de keizer, die
beide gebaat waren bij voldoende 'brood en spelen' voor de bevolking.
Het is heel goed mogelijk dat de centurio die Paulus naar Rome bege-
leidde tevens frumentarius was, een officier die belast was met het toe-
zicht op de graantransporten (frumentum = graan). 3 ) Het gezag waar-
mee hij optrad op het graanschip waarmee Paulus schipbreuk Teed,
versterkt dit vermoeden.
Intussen liep het al naar de herfst en zo laat in het seizoen zou Ju-
rechtstreeks naar Italie voer. Tussen half november en half april lag de
zeescheepvaart namelijk grotendeels stil. De Romeinen hadden er zelfs
een officiele term voor: mare clausum (`gesloten zee').
2 Zodoende koos hij voor een kustvaarder uit Adramyttium, een
plaats aan de huidige Turkse westkust, die de kustplaatsen van Asia
zou aandoen. Daar zou men dan ergens nog wel een schip vinden met
bestemming Italie. Vaak waren deze kustvaarders galeien die niet al-
leen zeil voerden, maar ook waren uitgerust met een behoorlijk aan-
tal roeiriemen waardoor ze gemakkelijker een haven in en uit konden
varen.
Tot Paulus' grote vreugde reisden zijn vrienden dokter Lucas en
Aristarchus uit Tessalonika als passagiers met hem mee. Beiden had-
den deal uitgemaakt van de delegatie die samen met de apostel de col-
lecte van de Griekse gemeenten naar Jeruzalem had overgebracht,
20: 4. We ontmoetten Aristarchus voor het eerst bij de massale anti-
Paulus demonstratie in het stadion van Efeze (19: 29) en later bij
Paulus in de gevangenis, Kol. 4: to, Filem. 24. Zij zullen voor de
onderweg noodzakelijke, niet aan bederf onderhevige etenswaren
hebben gezorgd: biscuits, koeken, gezout, gerookt of gedroogd vlees,
kaas, harde eieren en gedroogde vruchten. Water was bij de prijs inbe-
grepen.
3 Het schip voer op eigen roeikracht de haven uit en bereikte de
volgende dag het 17o km noordelijker gelegen Sidon, een oude
Phoenicische havenstad. Daar werd het gelost en nam het nieuwe la-
ding in. Julius, die blijkbaar al sympathie en respect voor Paulus had
opgevat, was uitzonderlijk vriendelijk voor hem. Hij verleende hem
namelijk toestemming (zelfs niet vergezeld van een bewaker?) aan wal

§ 37 Paulus' reis naar Rome
te gaan en zich daar door zijn vrienden te laten verzorgen en van het
benodigde voedsel en geld te laten voorzien.
Hieruit blijkt dat ook in Sidon al een gemeente was, mogelijk ge-
vormd door Jeruzalemse gelovigen die gevlucht waren voor de
christenvervolging na de dood van Stefanus, 19. Paulus was al eens
met Barnabas bij hen op bezoek geweest, 15: 3. Julius noemde hen
Paulus' `vrienden'. Mogen we hieruit afleiden dat de gelovigen elkaar
behalve 'broeders en zusters' ook vrienden' noemden?, vgl. 3 Joh.: 15.
4 Omdat de herfst intussen voor de deur stond en we dan ten zui-
den van Cyprus zouden moeten optornen tegen harde westenwinden,
besloot de schipper onder de wind langs de oostkant van dit eiland naar
Klein-Azie te varen. Dit maakte de reis wel langer — in totaal 37o zee-
mijl — maar langs een beter te bezeilen route.
5 Ten zuiden van Cilicie (waar Paulus' vaderstad Tarsus lag) en
Pamfilie stak de kustvaarder de open zee over. Nadat hij in een aantal
havens geladen en gelost had, liep hij Andrialcê, de haven van Myra,
binnen (een stad die thans nog bestaat aan de Turkse zuidkust). Omdat
ook de tussenstops de nodige tijd gekost hadden, waren er mogelijk
sinds het vertrek uit Caesarea al vijftien dagen verlopen en was het
reeds september toen ze in Myra afmeerden. 4 ) Dit was destijds een be-
langrijke havenstad van waaruit regelmatige Romeinse troepen wer-
den verscheept. Het was tevens een overslaghaven voor die graan-
schepen die vanuit Alexandria in Egypte via de noordelijke routes naar
Italie voeren.
Van Myra naar Kreta
6 Hier vond de centurio zo'n graanschip (vs. 38) uit Alexandria
dat met koren geladen op weg was naar Italie en daarop liet hij het hele
transport overstappen. Het was voor die tijd een groot vrachtschip dat
behalve zijn lading tweehonderdzesenzeventig man mee kon nemen,
vs. 37. Men vermoedt dat ze veertig tot vijftig meter lang waren, 13,75
x 13,25 meter breed en diep. Afhankelijk van de kiel die eronder zat,
mat zo'n schip t000 tot 3500 ton. 5 ) met een laadvermogen van drie-
honderd tot vierhonderd ton. Al moet u zich van de passagiersaccom-
modatie niet teveel voorstellen. Het gros van hen verbleef aan dek,
slechts onder een overkapping van zeildoek enigszins beschut tegen
harde wind, overslaand water en de felle zon. De nacht brachten zij
256 257
Paulus' reis naar Rome § 37
daar eveneens door op kleden en matjes. Een zeereis was dus geen
onverdeeld genoegen.
7 Kort na het vertrek uit de haven van Myra raakte men in
moeilijkheden. De schipper had onder de Griekse zuidkust door op
Kaap Spartivento willen aankoersen, het meest zuidoostelijke punt in
de laars van Italie, om vandaar via de Straat van Messina naar Ostia,
de haven van Rome, te varen. Maar door het noodzakelijke laveren te-
gen de harde noordwestenwind in vorderde het grote, zwaarbeladen
schip dat diep in het water lag dagenlang maar heel langzaam. Met veel
moeite kwam het ter hoogte van Knidus.
Eenmaal uit de luwte van het vasteland van Klein-Azie zou men
onbeschermd met de krachtige noordwester te maken krijgen. Daar-
om besloot de schipper het roer om te gooien en via een langere,
zuidwestelijker route onder Kreta door te varen. Hij hoopte blijkbaar
nog steeds Italie voor de herfststormen te kunnen bereiken. Halver-
wege moeten overwinteren betekende een zware financiele schadepost,
want zoveel te later kon hij opnieuw graan gaan halen in Egypte. Zo
zeilden ze Kreta aan de lijzijde voorbij, langs kaap Salmone (nu kaap
Sideros).
8 Met zeer veel moeite rondde het schip deze kaap en meerde of
in Kaloi Limenes (= Goede Rede of Schone Havens), dichtbij de stad
Lasea aan de zuidoostkust van het eiland. Daar kwamen we weer in de
luwte en had de wind wat minder vat op het schip.
9 Intussen was van de benodigde reistijd al heel wat verloren
gegaan. Half september begon de zeevaart gevaarlijk te worden. En
nu was zelfs 6 ) de vasten van de Grote Verzoendag (in het jaar 59 rond
5 oktober) reeds voorbij! De vaart werd zeer bedenkelijk. In de loop
van november kon men de gevaarlijke herfststormen verwachten.
Bewolkte luchten zouden dan orientatie op zon en sterren moeilijk of
onmogelijk maken, vs. 20. De vraag ging klemmen of men dan al vei-
lig en wel onder de kust van Sicilia of Italie zou zijn. Hoewel het voor
hem verlies van inkomsten betekende, besloot de schipper-scheepsei-
genaar geen risico's te nemen en een overwinteringshaven op Kreta te
zoeken. Maar welke? Schone Havens of een geschiktere? Toen daar-
over scheepsraad werd gehouden (vs. 12), liet Paulus een waarschu-
wing horen.
 1r
§ 37 Paulus' reis naar Rome
o Tenslotte had hij toen al minstens 65oo km over zee gevaren
(vgl. 2 Kor. i I : 25) en daardoor een schat aan ervaring opgedaan. 7 )
Hij wist m a al te goed dat doorvaren onverantwoord was. Op zijn
vroegst kon men begin maart de reis hervatten. `Mannen', zei hij, `ver-
der varen is roekeloos. Ik voorzie grote risico's, niet alleen voor schip
en lading, maar ook voor ons Leven.' 8 ) Dat God het leven van alien zou
sparen, liet Hij hem pas twee weken later weten, vs. 23. Zijn onuitge-
sproken advies was: voorlopig in Schone Havens blijven.
Hij kreeg echter geen bijval. De centurio, die (als officier van
de staatsgraanvoorziening?) tijdens de reis een belangrijke stem had
en Paulus goed gezind was, ging thans begrijpelijkerwijze liever af op
de nautische kennis van de stuurman en de schipper dan op wat Pau-
lus had gezegd.
12 Zij vonden Schone Havens ook minder geschikt om er met
zo'n groot en kostbaar graanschip te overwinteren. Daarom besloot de
meerderheid het erop te wagen naar Fenix door te varen, eveneens aan
de zuidkust van Kreta. Daar kenden zij een baai die destijds 9 ) uitzag
op het zuidwesten en noordwesten 1 °). Omdat ze daar uitstekend be-
schermd zouden zijn tegen de in dit jaargetijde overheersende noor-
delijke en oostelijke winden, wilden ze daar overwinteren.
13 Toen er een lichte bries uit het zuiden opstak, dachten ze dat
ze een goede kans maakten. Ze lichtten het anker en zeilden voor-
zichtigheidshalve zo dicht mogelijk onder de kust van Kreta. Voor Pau-
lus was dit vertrek uit Schone Havens een moeilijk moment. Hij had
de blik gericht op Rome en op zijn roeping de mannen die vandaar het
hele Romeinse rijk regeerden te vertellen wie Jezus was. Maar nu voor-
zag hij zware hindernissen. Ook in zulke ogenblikken streed hij 'de
goede strijd van het geloof'. 11 )
2. IN DE GREEP VAN DE EURAQUILO, HAND. 27: 14 44 - graan zou de scheepswand kunnen doen barsten. Het is niet duidelijk
Fenix lag vijfenveertig zeemijl van Schone Havens, een afstand die
men bij zo'n gunstige zuidenwind binnen een etmaal moest kunnen af-
leggen. Toch bleef het vertrek een waagstuk. Want gewoonlijk kon-
digde het opsteken van de zuidenwind omstreeks deze tijd van het jaar
weersverandering aan. Dat wist de schipper vast ook wel, maar de snel-
heid waarmee de omslag zich thans voltrok, moet hem onaangenaam
verrast hebben.
258 259
Paulus' reis naar Rome § 37
14 Het duurde namelijk niet lang of het mooie weer sloeg om.
Opeens stak er vanaf de bergen van Kreta uit het noordoosten een wer-
velstorm (Grieks: typhoonikos) op, die met orkaankracht tegen het
schip aan sloeg. De zeelui kenden hem wel: het was de gevreesde
euraquloon, een hevige wervelstorm die plotseling opsteekt en lang
aanhoudt. Ditmaal zou hij minstens veertien dagen duren, vs. 27, 33.
15 Het zware vaartuig werd meegesleurd en hoewel het
ongetwijfeld met bekwame zeelieden bemand was, konden zij de boeg
niet in de wind houden, waardoor het schip onbestuurbaar werd en de
golven ook zijdelings over het schip sloegen. Lucas, die blijkbaar zelf
ook in angstige spanning en onzekerheid verkeerde, schrijft: 'We
moesten de strijd tegen de elementen opgeven en ons machteloos met
de orkaan laten meevoeren. En die dreef ons steeds verder van het vei-
lige Fenix af, de opgezweepte Middellandse Zee in.
r6 De hevige storm duwde het schip Tangs Klauda, een eiland-
je ongeveer 35 km ten zuidwesten van Kreta. Doordat zijn zuidkust
meer dan driehonderd meter hoog uit zee oprijst, vonden we daar
tijdelijk enige beschutting tegen de harde noordenwind. Toch kostte
het de bemanning nog de grootste moeite om in de onstuimige zee de
meegetrokken zware sloep aan boord van het hevig rollende schip te
hijsen. Dit om te voorkomen dat die tegen het schip zou slaan en het
Lek zou stoten. Met angst en beven zagen de opvarenden in dat ze
zich moesten voorbereiden op een levensgevaarlijke dooltocht over
voile zee, waarin al zo menig vrachtschip met man en muis was ver-
gaan.'
17 Nadat de reddingboot aan boord was gehaald, trof men nog
een andere noodmaatregel. Nu men nog in de betrekkelijke luwte van
Klauda voer, besloot de bemanning het schip te ondergorden' tenein-
de zijn stijfheid te versterken en lekkage te voorkomen. Zwellend nat
hoe men deze kabels spande. In de lengterichting enkele malen om het
schip heen? Langsscheeps in het schip zelf, om de stevens naar elkaar
toe te trekken, zoals op afbeeldingen van Egyptische schepen is te
zien? Of overdwars om de kiel? 12 ) Deze laatste methode werd nog in
de achttiende eeuw op grote zeilschepen toegepast. In elk geval wijst
deze maatregel er op dat de toestand kritiek was. De passagiers moe-
ten het met ontzetting hebben aangezien.

§ 37 Paulus'reis naar Rome
Intussen groeide de angst onder de opvarenden dat ze binnen en-
kele dagen voor de noordkust van Afrika op de zandbanken van de
Syrte zouden stranden. Daar woonden namelijk beruchte zeerovers, die
met de bemanning van gestrande schepen korte metten maakten of hen
als slaven verkochten. Om dit te voorkomen, lieten zij een skeuos neer,
in dit verband vermoedelijk een soort drijfanker. Men denkt daarbij
aan een rechtop staande plank of een zeildoekse zak waarmee men de
vaart enigszins uit het schip neemt. En toen maar hopen dat de wind
zou draaien of afnemen!
18 Maar de volgende dag, toen de storm nog steeds in voile
kracht woedde, moesten er nieuwe noodmaatregelen worden getroffen.
Om de stabiliteit van het bij elke stortzee hevig slingerende en zwaar
geladen schip te verbeteren, besloot de schipper een gedeelte van de
lading overboord te zetten. Waartoe wellicht ook bagage en handels-
waar van de passagiers behoorden. Deze methode werd tij dens nood-
weer vaker toegepast om de zeewaardigheid van het schip te bevor-
deren. Het vaartuig kwam dan iets hoger te liggen en maakte minder
water. Het kostbare graan werd voorlopig nog in het ruim gelaten. Dat
zou pas in het uiterste geval in zee gestort worden, vs. 38.
19 Toen op de derde dag na het vertrek uit Schone Havens het
vreselijke noodweer nog steeds voortduurde, zag men in dat de toe-
stand vrijwel hopeloos was. In paniek kwam de bemanning er toen
zelfs toe eigenhandig allerlei scheepstuig overboord te werpen: reser-
veriemen, takelwerktuigen, tuigage en misschien zelfs de ra waaraan
het grote vierkante razeil bevestigd was. Omdat dit zware rondhout
hoog boven het zwaartepunt van het schip hing, slingerde het daardoor
nog erger. De ra overboord zetten was uiteraard een wel zeer radicale
noodmaatregel. Ankers en stuurriemspanen blijken straks nog aanwe-
zig te zijn, vs. 29.
20 Omdat de antieke zeelieden het kompas nog niet kenden, wa-
ren zij voor het bepalen van positie en richting aangewezen op de zon
en de sterren. 'Maar omdat die zich nu al verscheidene dagen en nach-
ten niet hadden vertoond, wisten wij op geen stukken na waar we ons
bevonden.' Daardoor moeten de opvarenden, die bij voorkeur voile zee
vermeden en langs kusten voeren, doodsangsten hebben uitgestaan!
`Omdat het noodweer intussen onverminderd aanhield, werd de hoop
op redding ons langzaam maar zeker ontnomen.'Verwoordt Lucas bier
260 261
Paulus'reis naar Rome SC 37
met `ons' het algemene gevoel van hopeloosheid aan boord of was hij
zelf ook ten einde raad? De engel zal straks ook tegen Paulus zeggen:
`Wees niet bang, Paulus', vs. 24.
Paulus spreekt de opvarenden moed in
21 De ontreddering van de opvarenden was door hun benarde
situatie zo groot dat de meesten al dagenlang vrijwel niets gegeten had-
den. Onder normale omstandigheden bereidden zeereizigers zelf hun
maaltijden op kleine komforen, maar dit was nu onmogelijk. Waren ve-
len zeeziek van het aanhoudende stampen en slingeren van het schip?
Waren er manden met voedsel overboord geslagen of door het over-
slaande zoute water bedorven? Aan drinkwater zal men geen gebrek
hebben gehad omdat men regenwater had opgevangen. Onder deze
omstandigheden ging Paulus, die al deze ellende van a tot z had meebe-
leefd, temidden van de wanhopige passagiers en bemanning staan om
hen als Godsgezant moed in te spreken.
`Mannen, zei hij, had maar naar mij geluisterd! Dan waren we
niet van Kreta weggevaren en waren deze problemen en verliezen ons
bespaard gebleven, want die heb ik u toen al voorzegd', vs. i o. Dit zei
hij niet om zijn gelijk te halen, maar om hun te laten zien dat ze ver-
trouwen in hem konden hebben. Want nu kwam hij met een nieuwe
voorzegging!
22 'Maar al hebt u deze vreselijke omstandigheden aan uzelf te
wijten, toch wek ik u dringend op u niet over te geven aan een wan-
hoopsstemming, want niemands leven (lett. `ziel') zal verloren gaan,
alleen het schip!
23 Dit zeg ik u niet op eigen gezag, maar dit weet ik op grond
van een Goddelijke boodschap die ik heb ontvangen. Want in de afge-
lopen nacht heeft er een engel (of bode, gezant) bij mij gestaan van de
God aan wie ik toebehoor en die ik vereer.
24 Hij zei: `Wees niet bang, Paulus, je moet voor de keizer
verschijnen. Om ook voor hem van Jezus te getuigen, 23: II.
Natuurlijk had God daarvoor alleen jouw leven kunnen sparen, maar
nu schenkt Hij je bovendien genadig het leven van al je mede-
opvarenden.'
25 `Houd dus moed, mannen, want ik heb vertrouwen in God en
ik reken er vast op dat het precies zo zal gaan als mij gezegd is. Doe

§ 37 Paulus' reis naar Rome
dat ook, vertrouw ook alien op Hem!' Vermoedelijk had Paulus de
Here ook om de redding van hen allen gebeden en was dit Gods ant-
woord op zijn gebed. Van nu af toont hij zich ook verantwoordelijk
voor hen te voelen, vs. 3o-35. We krijgen de indruk dat niemand de
spot dreef met de verschijning en boodschap van de engel, maar dat
allen het Godswoord serieus namen en nu een Godsgezant in hem
herkenden. Zo gebruikte de Here vaker rampen en doodsdreiging om
mensenharten ontvankelijk te maken voor zijn Woord.
26 `Ik kan u ook nog zeggen dat we op een of ander eiland moe-
ten stranden.' Door deze bijzonderheid erbij te vermelden, zou straks
niemand de landing op Malta aan het toeval kunnen toeschrijven.
Land in zicht!
27 Sinds ons vertrek van Kreta waren er nu twee weken verlopen.
Al die tijd zwalkten wij reeds rond in de kokende Adriatische Zee (zo
werd destijds ook het hele middengedeelte van de Middellandse Zee
aangeduid). De stormwind was intussen overwegend naar het oosten
gedraaid. Toen de veertiende nacht aanbrak, vermoedde het scheeps-
volk dat we land naderden. Merkten ze het aan de zeegang van het
schip dat ze in ondieper water terechtgekomen waren? Hoorden ze de
branding boven het rumoer van wind en golven uit? Of roken ze mis-
schien de geuren van het land? 13 ) Zouden ze daar nu schipbreuk lij-
den op een rotskust?
28 Toen ze het dieplood uitwierpen, maten ze twintig vadem
(± 37 m). Daar was de zee dus nog vrij diep. Maar toen ze na even ge-
wacht te hebben weer peilden, maten ze nog maar vijftien vadem
(± 28 m). Het was duidelijk dat ze inderdaad land naderden. Aan de
onderkant van het lood zat een holte, waarin wat vet was aangebracht.
Als het lood de zeebodem raakte, kleefde er wat grond aan de vetprop.
Volgens Herodotus (5e eeuw v. Chr.) kon een ervaren zeeman vaak uit
de grondsoort opmaken waar men zich beyond. 14 ) Maar ditmaal wilt
men dit nog steeds niet. Een bewijs dat ze ver uit de koers waren ge-
raakt.
29 Maar nu ontstond er nieuwe vrees: dat het schip tegen de klip-
pen geslagen zou worden of op een zandbank zou lopen. Omdat die in
het donker van de nacht niet te zien waren, liet de schipper vanaf de
achtersteven vier ankers uitzetten om het schip met opgetrokken stuur-
262
Paulus' reis naar Rome § 37
riemspanen stil te leggen. Meer konden ze niet doen. In angstige span-
ning wachtten ze af of de ankers het in dit noodweer zouden houden
en baden dat het gauw morgen mocht worden, want ze snakten naar
daglicht. Dan konden ze zien of ze het schip op een, strand zouden kun-
nen zetten of dat ze rotsachtig land genaderd waren.
De vluchtpoging van de bemanning verijdeld
3o In deze kritieke situatie besloot (een groot deel van?) de be-
manning de passagiers aan hun lot over te laten en zelfzo mogelijk vei-
lig aan land te komen. Paulus' belofte (vs. 22-26) namen ze kennelijk
niet serieus. Onder het mom dat ze ook boegankers wilden plaatsen,
streken zij de sloep voordat het schip op de rotsen of een zandbank zou
lopen, waar de golven het tot wrakhout zouden slaan.
31 Maar Paulus doorzag hun plan. En hoewel hij vast op Gods
belofte vertrouwde dat allen gered zouden worden, ging hij daarom
niet met zijn armen over elkaar zitten. Nu God hem de levens van alle
opvarenden had geschonken (vs. 24), voelde hij zich daar ook verant-
woordelijk voor. Wat moesten zij beginnen zonder bekwame zeelieden
aan boord? Met grote tegenwoordigheid van geest kwam hij haastig
tussenbeide en terwijl de sloep al buitenboord hing, zei hij tot de centu-
rio Julius en zijn soldaten: `Als de bemanning niet aan boord blij ft, kunt
niet gered worden!'
32 En nu stelde de centurio zoveel vertrouwen in de apostel dat
de soldaten op zijn bevel resoluut de strengen van de sloep doorhak-
ten en hem in zee lieten ploffen, waar hij meteen leeg wegdreef. Een
bewijs dat de Romeinse officier er ook op vertrouwde dat de God van
Paulus hen voor de verdrinkingsdood zou bewaren!
Eten, mannen! U komt alien behouden aan land
33 Intussen was het nog aardedonker en na dertien nachten loei-
de de wind nog onafgebroken door. In de verte klonk onheilspellend
de branding van de onbekende kust. Honderden uitgeputte mannen, in
de open lucht samengepakt aan dek, vroegen zich angstig af hoe zij die
ooit levend zouden bereiken. Onder deze omstandigheden richtte Pau-
lus zich tegen het ochtendgloren opnieuw tot zijn medeopvarenden.
Daar er in de komende uren veel van hun krachten gevergd zou wor-
den, spoorde hij iedereen aan om iets te eten. Hij zei: `Jullie wachten
263

§ 37 Paulus' reis naar Rome
nu at veertien dagen in spanning en doodsangst af hoe dit alles eindi-
gen zal, zonder hoegenaamd iets gegeten te hebben.' Ach, wie wil en
kan ook eten wanneer hij de dood voor ogen heeft?
34 `Jullie zijn daardoor volkomen uitgeput. Daarom raad ik jul-
lie aan nu eerst iets te eten. Jullie redding is ermee gediend dat je eerst
wat op krachten komt. Houd goede moed, want ik zeg jullie nog eens
wat de God van wie ik ben mij heeft verzekerd: van niemand van jul-
lie zal een haar worden gekrenkt.'
35 Terwijl hij dit zei was het nog halfdonker. Wind en golven
gingen nog steeds tegen het schip tekeer. Het levensgevaar was nog niet
geweken. Maar Paulus voegde de daad bij het woord en pakte brood.
Daarna dankte hij God waar iedereen bij was voor zijn goede gaven,
brak een stuk brood af en begon rustig te eten. Zo aan allen gelovig-
nuchter het goede voorbeeld gevend. Want at had God beloofd dat nie-
mand uit het schip zou vergaan, vs. 24, nochtans worden daarmede de
middelen niet weggenomen, waardoor God deze zijne belofte wilde
uitvoeren. En die daarin nalatig is, die gelooft God niet, maar verzoekt
God' (Kanttekening Statenvertaling).
Trouwens, met heel zijn optreden tijdens deze zeereis toonde Pau-
lus hoe wij moeten omgaan met ongelovigen. Hij hield zich niet als
een wereldvreemde, godsdienstige zonderling afzij dig van de heiden-
se zeelieden, passagiers, soldaten en criminelen om hem heen, maar
gedroeg zich als een van hen. Als hij sprak, was het niet uitsluitend over
godsdienstige zaken. Bij Kreta wees hij nuchter op de risico's van de
naderende winter. En toen ze zijn advies verwierpen en hij daardoor
zelf ook in grote moeite kwam, sprak hij ze later toch moed in. Het was
bij hem: bid en werk, geloof en gebruik je gezonde verstand. God zal
jullie redden, maar dan moeten jullie wel eten.
Van deze apostel krijgen wij aanwijzingen als: `Gedraag u
verstandig jegens de buitenstaanders. Benut de gunstige gelegenheid.
Laat uw spreken steeds innemend zijn, met een vleugje zout erbij, zo-
dat u iedereen het juiste antwoord weet te geven', Kol. 4: 5v. `Herin-
ner hen aan de plicht (...) vriendelijk te zijn en uiterst zachtmoedig in
de omgang met alle mensen', Tit. 3: 3. Hier ziet u hoe hij dit zelf in
praktijk bracht.
Hij evangeliseerde niet opzettelijk, maar ongekunsteld, terloops,
met fijn gevoel voor tijd en wijze. Pas toen de Here hem daartoe kenne-
264 265
Paulus' reis naar Rome § 37
lijk de gelegenheid bood, sprak hij kort maar krachtig over 'de God van
wie ik ben en die ik ook dien' — de kortste geloofsbelijdenis in het
Nieuwe Testament! Als Jood was hij gewoon God voor zijn brood te
danken en dit deed hij ook nu. Maar voor een preek was het in die vlie-
gende storm onder Malta de tijd niet. Ook niet om al die heidenen tot
bekering op te roepen of te verwijten dat hun zeegod Poseidon
(= Neptunus) het er lelijk bij liet zitten. Wel zei hij praktisch en na-
tuurlijk: `U moet eten, mannen, anders redt u het niet!'
36 Deze woorden en vooral dit voorbeeld deden allen goed. Zee-
lui, passagiers, soldaten, gevangenen en mogelijk ook slaven vatten al-
len weer moed en begonnen eveneens te eten.
37 In totaal waren wij met tweehonderdzesenzeventig mannen
aan boord. 15 ) En die zaten daar nu door Paulus' tactvolle optreden op
dat schip in nood allemaal rustig te eten. Geen gezagvoerder had on-
der zulke omstandigheden het moreel beter kunnen versterken.
38 Toen iedereen genoeg had gegeten en weer op krachten was
gekomen, nam de schipper een verstandig besluit. Hij beval uit voor-
zorg het schip nog lichter te maken door na alles wat reeds overboord
geworpen was (vs. 18) nu ook het koren in zee te storten. 16 ) Hoe ge-
ringer de diepgang was, des te dichter konden zij het strand naderen.
Het schip zelf moest toch als verloren worden beschouwd, zoals Pau-
lus ook at had gezegd.
De schipbreuk
39 Toen het eindelijk licht werd, herkenden ze de kust van Mal-
ta niet. Vermoedelijk omdat dit eiland buiten de gebruikelijke vaar-
route lag van de graanschepen die op en neer zeilden tussen Alexan-
dria en Rome. Wel bespeurden ze een diepe inham met een stuk strand
en na enig overleg besloten ze een poging te wagen het schip daar aan
de grond te zetten. Het alternatief was een schipbreuk op de rotsen.
4o Om de risico's van de stranding zoveel mogelijk te beperken,
trof de schipper opnieuw enkele voorzorgsmaatregelen. Bij dit storm-
weer was het onmogelijk de ankers binnenboord te halen. Daarom liet
hij de ankertouwen kappen, waardoor het schip nu ook nog zijn ankers
aan de zeebodem prijsgaf. 17 ) Tegelijkertijd lieten zij de beide
stuurriemspanen aan weerszijden van het achterschip weer in het wa-
ter zakken, zodat ze het schip de baai in konden sturen. Teneinde in de

§ 37 Paulus' reis naar Rome
stormwind voldoende vaart te maken om het strand te bereiken, hesen
ze het voorzeil en hielden voor de wind op het strand aan.
41 Maar toen het schip de baai binnenvoer, lieten ze het al dan
niet opzettelijk 18 ) op een zandbank lopen. Het voorschip schoof niet
ver genoeg door en kwam met een schok muurvast te zitten. Door het
geweld van de branding begon het achterschip van het voorschip af te
breken. Blijkens de Griekse werkwoordsvorm' 9 ) gebeurde dit niet in-
eens, zodat de opvarenden zich tijdig naar het voorschip konden be-
geven. De kans het schip ongeschonden op het strand te laten lopen
was hiermee weliswaar verkeken. Maar wel was men de kust zo dicht
genaderd dat iedereen die zonder al teveel moeite kon bereiken.
Paulus bijna toch nog gedood
42 Romeinse soldaten die gevangenen moesten bewaken, waren
hoofdelijk aansprakelijk als er een ontsnapte (denk aan de bewakers
van Petrus, die na zijn bevrijding werden geexecuteerd, 12: 19). Om-
dat er nu een reele kans bestond dat er gevangenen zwemmend zou-
den ontsnappen, waren de soldaten van plan hen voor de zekerheid
allen te doden. De meesten waren wellicht toch al ter dood ver-
oordeeld. Ook de apostel dreigde dan in het zicht van zijn redding nog
om te komen. Had de vorst der duisternis hierin de hand?
43 Maar Julius, de bevelvoerende centurio, zorgde ervoor dat de
executie niet doorging. Vooral omdat hij Paulus' leven wilde sparen,
want hij was tijdens de reis kennelijk al meer onder de indruk geko-
men van deze bijzondere man. Zou hij die winter op Malta tot geloof
gekomen zijn door Paulus' prediking? Wat zouden we Lucas ook hier-
over graag navraag doen! Julius beval dat eerst degenen die konden
zwemmen overboord moesten springen om aan land te kornen.
44 De anderen moesten zich vastklampen aan planken of stuk-
ken wrakhout en zich zo naar het strand laten drijven. Zo kwamen ze
inderdaad allemaal veilig en wel aan land.
Scheepje onder Jezus' hoede
Zo werd Gods belofte vervuld en faalden zijn plannen niet. Alle
tweehonderdzesenzeventig schipbreukelingen hadden er het levend
afgebracht. Er was er niet een verdronken! Ook niet van het scheeps-
volk dat op het laatste moment alle opvarenden in de steek wilde
266
Paulus' reis naar Rome § 37
laten. Evenmin van de soldaten, die in het zicht van de redding Jezus'
gezant hadden willen doden. Precies zoals voorzegd was men op een
eiland aangeland en nog wel het enige in de 4430 km. tussen Tunesie
en Sicilie! Het schip was, zoals eveneens was voorzegd, verloren ge-
gaan.
Daarmee lazen we opnieuw Handelingen van Jezus! De verheer-
lijkte Christus wilde dat zijn apostel ook aan het keizerlijke hof in
Rome van Hem zou getuigen, vgl. 19: 21, 23: I I. Toen dit onmoge-
lijk leek, maakte Hij het mogelijk. Hij bewaarde zijn gezant in het ver-
schrikkelijke noodweer tussen Kreta en Malta voor de vierde maal bij
een schipbreuk, 2 Kor. : 25. Lucas' relaas maakt het overduidelijk:
Paulus' behouden vaart naar Rome was een Godswonder!
Wij durven de storm die dit bijna verhinderd had niet rechtstreeks
aan satan toe te schrijven. Alsof hij hem ontketende teneinde Paulus
om te brengen, al weten we dat hij Jobs kinderen door een storm om
het leven bracht, Job 1: i 8v. We dienen hierbij echter eveneens te be-
denken dat stormen in dit jaargetijde en zeegebied normaal waren.
Maar deze orkaan moet satan wel naar de zin geweest zijn, omdat al-
les er op leek dat Paulus' schip met man en muis zou vergaan en hij
Rome niet zou bereiken. Maar de afloop bevestigde Jezus' woord: `Mij
is gegeven alle macht in hemel en op aarde', Mat. 28: 18.
De Here verleende zijn apostel tijdens het noodweer ook bijzon-
dere autoriteit bij de opvarenden. De majesteit van zijn Heer straalde
van hem af. Het moet hun duidelijk geweest zijn dat niet Poseidon
(= Neptunus), hun god van de zee, wind en golven regeerde, maar de
God van Paulus, wiens belofte stipt vervuld werd. Zouden sommigen
van deze schipbreukelingen tijdens hun overwintering op Malta door
Paulus' prediking tot geloof in zijn God gekomen zijn?
Het was immers een treffend bewijs van Gods goedheid dat Hij
tweehonderdrieenzeventig mensenlevens had gespaard omwille van
Paulus!, vs. 24. Zo zou God in zijn goedheid omwille van tien
rechtvaardigen Sodom en Gomorra nog hebben gespaard, Gen. 18: 26-
32, vgl. Spr. II: 11 . Laten wij vanwege de zwarte raadsels in Gods
wereldregering uitreddingen als deze niet negeren. Bij voorbeeld bij
een nieuwsbericht als: 'Boeing met vierhonderd passagiers maakt ge-
slaagde noodlanding!'
267

SC 37 Paulus'reis naar Rome
Tenslotte is het geen vraag of Psalm 107: 23-31 in het hart en de
mond van de schriftgeleerde Paulus was na zijn redding. Wij citeren
deze verzen uit de Willibrordvertaling 1995:
Weer anderen varen met hun schepen op de zee,
vervullen hun taak op het machtige water;
die mensen zagen met eigen ogen
de wonderdaden van de HEER op de oceaan:
op zijn bevel stak de stormwind op,
op zijn bevel gaan de golven hoog;
nu eens rijzen zij op tot de hemel,
dan weer vallen zij in de diepte:
in dat gevaar ontzonk hun de moed.
Zij tollen, slingeren als dronkaards rond,
het is afgelopen met hun stuurmanskunst.
In hun nood riepen zij de HEER aan,
en Hij redde hen uit hun ellende.
Hij wist de storm tot zwijgen te brengen,
zo viel het geweld van de golven std.
Wat waren ze blij toen die ging liggen:
Hij bracht hen naar de gewenste haven.
Zij moeten de HEER om zijn liefde prijzen,
om zijn wonderen voor mensen verricht.
3. OVERWINTERING OP MALTA, HAND. 28: 1 10 - re machten waren die recht en gerechtigheid handhaafden en dat een
Doorweekt, maar zielsblij dat ze de schipbreuk hadden overleefd wa-
ren Paulus en de zeelui, soldaten, gevangenen en passagiers aan land
gekropen. Daar stonden ze nu in hun drijfnatte kleren, huiverend in de
koude noordoostenwind, op een onbekende kust.
Het bleek dat ze op het eiland Malta gestrand waren. Dit zul-
len ze gehoord hebben van toegesnelde bewoners. Aangezien dit
afstammelingen waren van Fenicische kolonisten die vermoedelijk een
Kanadnitisch dialect spraken, verwant aan het Hebreeuws ofAramees,
is het aannemelijk dat Paulus en zij elkaar redelijk konden verstaan.
2 Maar hoe zouden zij de schipbreukelingen ontvangen? Kust-
bewoners hadden in de oudheid vaak weinig medelijden met schip-
breukelingen. Gewoonlijk werden die beroofd, gedood of als slaven
268 269
Paulus'reis naar Rome 37
meegenomen, maar bier toonde de bevolking 20 ) juist buitengewone
vriendelijkheid (Grieks: filantropie) en inschikkelijkheid voor de
gestrande vreemdelingen. Het was anders geen kleinigheid opeens
tweehonderdzesenzeventig schipbreukelingen voor drie wintermaan-
den aan voedsel en onderdak te helpen, maar ze heetten ons allemaal
welkom. Omdat het koud was en ook nog was gaan regenen, legden de
Maltezers eerst een groot houtvuur aan, zodat de drijfnatte en ver-
kleumde schipbreukelingen zich daarbij konden warmen en hun kle-
ren drogen.
Paulus aangewezen als Godsgezant
3 Als echte christen van de daad hielp Paulus ijverig mee het
vuur aan te houden. Toen hij een grote bos dor bout gesprokkeld had
en die op het vuur gooide, kwam er als gevolg van de hitte een gifslang
uit kruipen, die zich vastbeet aan zijn hand. En daarmee verkeerde de
apostel plotseling opnieuw in levensgevaar.
4 Althans, naar de mening van de bijgelovige inlanders. Zij had-
den wellicht reeds opgemerkt dat Paulus tot de gevangenen hoorde, die
door de soldaten bewaakt werden. Toen zij het gevaarlijke beest aan zijn
hand zagen hangen, zeiden ze tegen elkaar: 'Die man is vast een moor-
denaar; hij is aan de zee ontsnapt, maar nu heeft de wraakgodin Ge-
rechtigheid hem toch te pakken! Zij wil blijkbaar niet dat hij blijft le-
ven.' Voor hun besef voltrok de godin Dike door slangengif zijn
doodvonnis. Dus deze heidenen geloofden tenminste nog dat er hoge-
misdadiger daar vroeg of laat niet aan ontkwam, vgl. Rom. I : 32, 2: I 4V.
5 Maar Paulus bleef onverstoord. Hij schudde de slang van zich
of in het vuur en bleef volstrekt ongedeerd. Hij wist dat hij in Rome
voor de keizer van Jezus Christus moest getuigen en een slangenbeet
zou hem daar niet van afhouden. Had de Here zijn apostelen niet be-
loofd: 'Met hun handen zullen ze slangen opnemen, en als ze dodelijk
gif drinken, zal dat hun niet deren', Mar. i6: i8, vgl. Luc. c): 19.
6 Huiverend keken de eilandbewoners toe hoe de godin deze ver-
schrikkelijke misdadiger ging doden. Zij verwachtten dat zijn arm zou
opzwellen en dat hij dan ineens dood zou neervallen, zoals het normale
verloop was na zo'n giftige slangenbeet. Na lang wachten zagen de
toeschouwers dat het gif Paulus geen enkel kwaad deed. Toen sloeg

§ 37 Paulus'reis naar Rome
hun mening pardoes om. Een man die een dodelijke slangenbeet over-
leefde, beschikte volgens hen over bovenmenselijke krachten en dat
moest wel een god zijn.
Nu, dit zal hij ongetwijfeld even krachtig ontkend hebben als in
Lystra, 14: 11-15. Maar hij was wel een gezant van God en als zoda-
nig heeft de Here hem door dit wonderteken gelegitimeerd. Hij ver-
vulde zijn bovengenoemde belofte (immuniteit voor gifslangen) en be-
krachtigde daardoor bij voorbaat Paulus' prediking op het eiland.
Lucas maakt daar weliswaar geen melding van, omdat verkondiging
bij de apostel vanzelf sprak. Zeker nu hij drie maanden op dit eiland
zou blijven. Hoewel er tweehonderdzesenzeventig schipbreukelingen
op het eiland waren gestrand, plaatste de Here hem meteen in het
middelpunt van de aandacht. Goed, de apostel was nog altijd een ge-
vangene, maar door die venijnige slangenbeet opende de Here de deur
voor Paulus' prediking op Malta.
Genezingen in de naam van Jezus
7 Niet ver van de baai waar we aan land gekomen waren, lagen
verscheidene landgoederen waarop meerdere gebouwen stonden. Ze
waren het eigendom van een zekere Publius 21 ), de Romeinse gouver-
neur van het eiland. Deze liet ons allen bij zich komen en onthaalde
ons de eerste drie dagen bijzonder gastvrij. Intussen konden er voor-
zieningen getroffen worden om alle schipbreukelingen gedurende de
wintermaanden elders op het eiland onderdak te verlenen.
8 Nu wilde het geval dat de vader van Publius op dat moment
ernstig ziek op bed lag, gekweld door koortsaanvallen en buikloop
(Grieks: dysenteria). Als de koorts niet zou verdwijnen, moest voor
zijn leven worden gevreesd. Paulus, die blijkbaar gevraagd had of hij
de zieke mocht zien, ging het vertrek binnen waar hij lag. Nu deden
de apostelen evenmin als de Here zelf geen wonderen op eigen initia-
tief, maar altijd onder leiding van Gods Geest en in Gods kracht, Luc.
4: 14, 5: 17, Hand. 3: 12, 10: 38, 19: 11, Joh. II: 4 1v. Daarom ging
Paulus eerst in gebed om te vragen of de Here deze ernstig zieke hei-
den door hem wilde genezen. Toen hem duidelijk werd dat dit inder-
daad Gods wil was, ontving hij de benodigde kracht, legde de zieke de
handen op, waarna deze in de tijd van een tel genezen was. Natuurlijk
heeft Paulus daarbij vermeld dat hij dit deed in de naam van Jezus
270 271
Paulus'reis naar Rome § 37
Christus, ook dit hoefde Lucas er niet uitdrukkelijk bij te zeggen. En
natuurlijk heeft Paulus daarop in de villa van Publius verkondigd wie
Jezus Christus is en wat mensen al niet van Hem verwachten mogen.
9 Als een lopend vuurtje ging het nieuws over het eiland: Pau-
lus, een van de schipbreukelingen die hier pas zijn gestrand, heeft Pu-
blius' vader van een ernstige ziekte genezen! Daarna kwamen ook de
andere zieken op het eiland naar hem toe en die kregen eveneens hun
gezondheid terug. Over verkondiging zegt Lucas alweer niets. Maar in
het geheel van het boek Handelingen is het ondenkbaar dat hier op
Malta alleen genezingen plaatsvonden, zonder dat de Here daardoor
zijn Woord bevestigde, Mar. 16: 20, vgl. dl. 1, 63v. Zo werd als gevolg
van de schipbreuk de naam van de Here Jezus ook hier bekend. Was
Paulus' bewegingsvrijheid als gevangene beperkt? Dan was dit geen
bezwaar, want de wondergenezingen trokken de mensen naar hem toe.
io Zij waren dan ook uiterst dankbaar, vooral voor het evange-
lie van de Here Jezus Christus, dat Hij bovendien zo krachtig onder hen
had bevestigd. Tegen de tijd dat wij weer zee zouden kiezen, lieten zij
hun blijdschap op roerende wijze blijken. Paulus, maar ook Lucas en
Aristarchus die hem bij zijn prediking hadden geholpen, werden over-
laden met eerbewijzen. Zij hadden bij de schipbreuk waarschijnlijk de
meeste van hun bezittingen verloren. Maar de Maltezers die hen toen
al niet hadden beroofd (zie bij vs. 2), voorzagen hen nu ruimschoots
van al het benodigde.
4. VAN MALTA NAAR ROME, HAND. 28: 11 15 -
Inmiddels had de centurio in een van de havens van Malta een ander
(graan?)schip uit Alexandrie gevonden. Het had eveneens op het eiland
overwinterd en zou zodra het vaarseizoen heropend werd, koers zetten
naar Italie. Of het alle 276 schipbreukelingen kon meenemen, is de
vraag. Voor Julius, de soldaten, de gevangenen en Paulus met zijn met-
gezellen was er in elk geval plaats aan boord.
Nadat zij de maanden november, december en januari op Mal-
ta hadden doorgebracht, was het zover. Op een vroege voorjaarsdag,
toen er een zuidenwind waaide, besloot de schipper de oversteek van
Malta naar Sicilie te wagen. Het was een afstand van amper 8o km die
met deze gunstige wind in iets meer dan een dag kon worden overbrugd.
Daarna zou men zonder veel risico langs kusten en havens varen.

§ 37 Paulus'reis naar Rome
Het schip voerde aan de voorsteven de afgodsbeelden van de
Dioscuren, Castor en Pollux. Volgens de Griekse mythologie waren dit
tweelingzonen van de oppergod Zeus. Zij werden vereerd als bescherm-
goden van de zeevaart. In vele havensteden stonden tempels voor de bei-
de broers. 22 ) In werkelijkheid voer het schip natuurlijk onder be-
scherming van Paulus' zender, de verheerlijkte Here Jezus Christus.
12 De vaart naar Syracuse, een havenstad aan de oostkust van
Sicilie, verliep voorspoedig. Het oponthoud duurde hier drie dagen.
Werd er lading gelost of moest men wachten op gunstige wind?
13 Vandaar voeren we langs de oostkust van Sicilie naar Regium,
aan de punt van de laars van Italie. Nu had het schip de smalle, gevaar-
lijke zeestraat van Messina tussen Italie en Sicilie nog voor de boeg.
Destijds berucht vanwege de gevaarlijke draaistromingen op haar
smalste punt. Niet voor niets werden daar de mythologische Scylla en
Charibdis gesitueerd. Na een dag ging de wind echter uit het zuiden
waaien, de ideale windrichting om de Straat van zuid naar noord snel
door te steken. Binnen twee dagen was de Dioscuren zo flink opge-
schoten, dat het schip kon afmeren in de haven van Puteoli in de golf
van Napels.
In Paulus' tijd was dit met honderdduizend inwoners de belang-
rijkste havenstad van Italie. Zij lag even ten noorden van Pompeii,
eveneens een havenplaats, dichtbij de Vesuvius. Toen Paulus daar
voorbijvoer kon hij niet vermoeden dat deze stad in 79, amper twintig
jaar later, bij de verschrikkelijke uitbarsting van de vulkaan onder de
lava bedolven zou worden. En dat daarbij ook Drusilla, de vrouw van
Felix, met hun zoon zou omkomen (Paulus had haar nog tot geloof in
Christus Jezus opgeroepen, 24: 24v.). Bij de opgravingen bleek later
dat er toen in Pompeii en het nabij gelegen Herculaneum ook al christe-
nen hebben gewoond.
Alexandrijnse graanschepen meerden in Puteoli af. Loste de
Dioscuren hier ook zijn graan of voer het verder naar Portus, destijds
de nieuwe en immense haven van Ostia, 3o km van Rome? 23 ) Passa-
giers gingen gewoonlijk in Puteoli van boord om de laatste 200 km
naar Rome over land te reizen. Zo ook Julius met zijn soldaten en ge-
vangenen. De zeereis die inclusief de overwintering op Malta minstens
zes maanden had geduurd, was ten einde. Nu wachtte hen nog een voet-
reis van een dag of vijf en dan waren ze in Rome.
272
Paulus'reis naar Rome X37
14 Het verwondert ons niet dat Paulus in dit internationale han-
dels- en verkeerscentrum christenen vond. Gewone gelovigen die niet
over de Here Jezus konden zwijgen, waren blijkbaar reeds bezig het
evangelic te verbreiden. De broeders in Puteoli nodigden ons uit een
week bij hen te blijven. Hoe dat kon, vermeldt Lucas niet. Zoals hij zo-
veel niet vertelt wat wij graag hadden geweten. Werd de centurio soms
ook uitgenodigd en was hij misschien at christen geworden? 24 ) En zo
begaven we ons zeven dagen later, gesterkt door de gemeenschap der
heiligen van Puteoli, over de Via Appia, de mooiste en drukste Ro-
meinse rijksweg, op weg naar Rome.
Ingehaald door Romeinse broeders
15 Gezien het drukke verkeer tussen de beide steden was het niet
moeilijk de gemeente(n) te Rome van Paulus' komst te verwittigen.
Voor de gelovigen daar was hij zeker geen onbekende, evenmin als zij
voor hem. Nu een jaar of drie geleden hadden zij 'de brief aan de Ro-
meinen' van hem ontvangen, waarin hij liefst achtentwintig gemeen-
teleden met name liet groeten en voorbede vroeg voor zijn komst naar
Rome, Rom. 5: 3o-16: 16.32. Na een voetreis van zo'n 110 km be-
reikten zij Forum Apii (Appiusmarkt), een poststation en pleisterplaats
aan de Via Appia, ca. 65 km van Rome.
En laat Paulus daar tot zijn grote vreugde worden opgewacht door
een deputatie van de gemeente(n) van Rome! En in Tres Tabernae
(= Drie Herbergen), een dorpje vijftien km verderop, heette een twee-
de deputatie hem welkom. Zij hadden (van de broeders in Puteoli?)
reeds het een en ander over hem gehoord: dat hij twee jaar in ge-
vangenschap had doorgebracht, schipbreuk had geleden en nu binnen
enkele dagen in Rome zou arriveren. Nu betuigden zij hem hun liefde
door hem zo'n vijftig, zestig km tegemoet te reizen en naar de hoofd-
stad te begeleiden.
Voor Lucas had deze ontmoeting een diepe betekenis. Hij be-
schrijft haar met een term voor het inhalen van een nieuwe vorst of
hoogwaardigheidsbekleder. 25 ) Wanneer zo iemand destijds aan de een
of andere stad een staatsbezoek (parousie) bracht, dan wachtten de bur-
gers zijn komst niet af, maar gingen zij hem buiten de poort een eind-
weegs tegemoet om hem feestelijk in te halen. Zo zullen wij de Here
Jezus bij zijn parousie `tegemoet' (zelfde term) gaan in de lucht om
273

sC 37 Paulus'reis naar Rome
Hem op aarde in te halen, i Tes. 4: 17. lets van zo'n vorstelijk onthaal
zag Lucas toen broeders uit Rome Paulus tegemoet gereisd waren om
hem naar hun stad te begeleiden.
Toen de apostel hen zag, dankte hij God voor de verhoring van
zijn gebeden om ook in de hoofdstad van het Imperium Romanum het
evangelic te mogen verkondigen. Wat had de Here hem sinds zijn
arrestatie in Jeruzalem, nu bijna drie jaar geleden, wonderlijk bewaard!
Nu stonden daar vertegenwoordigers om hem heen van de gemeente
naar wie hij zo vurig had verlangd. Zo begon 'de vertroosting van ons
gemeenschappelijk geloof waarover hij hun in zijn brief geschreven
had, Rom. I: II-15; 15: 23. Nieuwe moed en kracht stroomden door
hem heen. De onderlinge liefde die uit deze ontmoeting en begroeting
bleek, moet ook op de centurio Julius diepe indruk gemaakt hebben.
De laatste kilometers voerden langs de graftomben van duizen-
den doden. Toen betraden zij de buitenwijken van de miljoenenstad op
de zeven heuvelen. Prachtige villa's in schitterende parken. Grote
verkeersdrukte van voetgangers, rijtuigen, vrachtwagens en ezeldrij-
vers. In dat gewoel arriveerde de ambassadeur van Koning Jezus in
Rome, als een onopvallende gevangene tussen bewakers en medege-
vangenen. Maar ook begeleid door een `erewacht' van medegelovigen.
Voor het oog geen zegetocht, maar achteraf beschouwd was de intocht
van deze gevangene voor de wereldgeschiedenis van oneindig veel
groter betekenis dan die van alle veldheren die hier ooit triomfantelijk
waren teruggekeerd.
NOTEN
') De meeste nautische gegevens en bijzonderheden over de antieke schepen
in deze paragraaf ontlenen we aan Fik Meijer, Paulus'zeereis naar Rome, Am-
sterdam 2000, passim, en aan W. E. van Popta, De Bijbel en de zee, Amster-
dam 1975, 134-176.
2) Brian M. Rapske, Acts, Travel and Shipwreck, in: The Book ofActs in Its
First-Century Setting, Vol. 2: David W. J. Gill en Conrad Gempf red., The Book
ofActs in Its Graeco-Roman Setting, Carlisle 1994, 25.
3) F. F. Bruce, comm. , 511v
4) Aldus de Westerse Tekst van Handelingen.
5) Brian M. Rapske, a.w., 31
6 ) E E Bruce, comm. a.l.
274
Paulus'reis naar Rome 37
7) Volgens de berekening van Ernst Haenchen, geciteerd door John R. W.
Stott, comm. a.l.
8) Volgens Werner de Boor sprak Paulus niet alleen uit ervaring, maar ook
`in einer profeti schen Gewiszheit', comm. a.l. Volgens F. F. Bruce daarentegen
was het 'his private judgment, on the basis of past experience', comm. a.l.
9) 'Before the seismic uplift of the sixth century A.D.', F. F. Bruce, comm. a.1
10) Uit geografische overwegingen (de overheersend westenwinden in deze
regio) koos de NBV voor de vertaling: `een haven op Kreta die bescherming
biedt tegen de zuidwesten- en noordwestenwind', vgl. de verantwoording in
Werk in uitvoering, Haarlem, 1998, 199. Fik Meijer verwerpt deze vertaling:
`In de wintermaanden waaien de winden echter overwegend uit richtingen tus-
sen noordwest en oost', a.w. Volgens W. E. van Popta (maritiem historicus) kan
men vs. 12 het best aldus lezen: 'Phoenix, een haven op Kreta, liggende on-
der de zuidwesten- en noordwestenwind'. De Griekse tekst `bleponta kata liba
kai kata chooron' betekent niet open in de richting vanwaar de wind waait,
maar open in de richting waarheen de wind waait. Dat wil zeggen dat Phoe-
nix niet open ligt naar het zuidwesten, maar van het zuidwesten af. R. C. H.
Lenski relativeert het hele probleem: 'The point is a quite minor one. The
vessel never reached this harbor', comm. a.l.
11) A. Schlatter, Erlduterungen zum NT, a.l.
12) 'Gorden, of zoals de juiste term luidt, sjorren van het schip, is zo oud als
de zeevaart zelf. (...) Zo'n ondergording moest varende worden aangebracht.
Enige mannen, staande bij de boeg, ter weerszijden van de steven, lieten een
zwaar touw in zee zakken, zo diep, dat het onder het schip door kon schui-
ven. Dan liepen ze langs het boord naar achteren, tot ongeveer halverwege het
schip, en maakten de einden vast. De tros snoerde zich steeds vaster om de
romp. Achtereenvolgens werd een tweede, een derde en een vierde tros te wa-
ter gelaten en onder het schip geschoven. De houten romp werd zo stevig om-
snoerd, dat het schip niet gemakkelijk uit elkaar zou slaan', W. E. van Popta,
a.w. 158v.
13 ) E Meijer vermoedt dat zij misschien de geuren van het land roken, a.w.
148. Maar Colin J. Hemer, The Book ofActs in the setting of Hellenistic his-
tory, Tubingen 1989, 146 merkt op: 'The smells of land would certainly not
be carried seaward in a gale blowing from the sea.'
14 ) Fik Meijer, a.w., 149.
15 ) Overigens vertelt Flavius Josephus dat hij in diezelfde jaren van Caesa-
rea naar Rome voer op een schip dat 600 opvarenden had. ' ...but we know
that Josephus is prone to exaggerate numbers. (...) It may indeed be right, or
not far from, but I hesitate to build too simply on him', Colin J. Hemer, a.w.
1 49.
275

§ 37 Paulus' reis naar Rome Paulus' reis naar Rome § 37

16) Het graan was vermoedelijk in zakken verpakt, anders zou het veel tijd bij op: 'Aber wiirde Lucas das nicht doch ausdriicklich hervorgehoben ha-
gekost hebben om het tijdens stormweer overboord te werpen, B. M. Rapske, ben?', comm. a.l.
a.w. 32. 25 ) Vgl. TWBNT s.v. apantesis, vgl. F. F. Bruce, comm., a.l., J. van Eck, a.w.,
17) De sv en NV zeggen ten onrechte dat zij de ankers ophaalden, Fik Meijer, 83v. `Darum wird es sich auch in i Th 4,17 nicht urn eine `Entriicicung' zum
a.w. I 6o. Van de voorzorgsmaatregelen in vs. 4o zei ooit een Nederlandse ge- Herrn in den Himmel handeln, urn dort im Himmel bei ihm zu bleiben, so
zagvoerder `dat de gegevens vragen hadden kunnen zijn voor het examen eer- wenig die rOmischen Christen sich mit Paulus in Forum Appii oder Tres
ste stuurman grote zeilvaart', W E. van Popta, a.w. 168. Tabernae niederlieszen, sondern urn die Einholung' des wiederkommenden
18) Volgens Fik Meijer was het een weloverwogen beslissing van de schip- Herrn durch seine Gemeinde', W. de Boor, comm., a.l.
per, die beter tot zijn recht komt in de vertaling: `zij stuitten op een ondiepte
die aan twee kanten naar zee was gericht en zetten het schip daar aan de
grond', a.w. 161. Vgl. sv: `zetten zij het schip daarop'.
19) Grieks: elueto, impf. pass.
20) Grieks: barbaroi (zie sv). Dit heeft hier niet de denigrerende en discri-
minerende betekenis van ons woord barbaren, maar zo noemden de Grieken
en Romeinen alle volken die voor Grieks-Romeinse oren een onverstaanba-
re taal spraken. In Rom. 1: 14 is het vertaald door niet-Grieken; in Kol. 3: It
staat het onvertaald. Een spreker in tongen kan op een `barbaar' (vreemde)
lijken, i Kor. 14: i 1. Vgl. J. van Eck, Paulus en de koningen, Franeker, 1989,
78v.
21) "Publius' was his praenomen, and its use by Luke in place of the cog-
nomen may indicate the intimate relation with the man into which Paul and
his companions came', Lenski, comm. a.l.
22) 'Ostia spande de kroon. Daar nam de verering van Castor en Pollux zo-
danige vormen aan dat ieder jaar op 27 januari de pretor van de stad een festi-
val ter ere van hen opende om een kalm en rustig vaarseizoen of te smeken.
De cultus was in Ostia zo diep geworteld dat er zelfs aan het slot van de vijf-
de eeuw, toen het Romeinse Rijk nagenoeg geheel gekerstend was, een ge-
weldig oproer uitbrak omdat paus Gelasius de waarde van dit festival in twij-
fel trok en de bewoners voorhield dat Castor en Pollux de zeevaart maar
weinig goeds hadden gebracht', Fik Meijer, a.w., 182.
23) Colin J. Hemer, Book of Acts, Tiibingen, 1989, 154. Tot het midden van
de eerste eeuw na Chr. beschikte de hoofdstad van het Romeinse Rijk niet over
een haven met voldoende faciliteiten voor de grote graanschepen. Het graan
werd in Puteoli overgeladen op kleinere schepen die langs de kust naar het
noorden voeren, richting de Tiber. De nieuwe haven van Ostia werd omsloten
door twee pieren van zevenhonderd meter lengte, waar de grote graansche-
pen veilig konden afmeren, Fik Meijer, a.w., 185.
24 ) Hierover zijn allerlei gissingen gemaakt, vgl. Brian M. Rapske, a.w. 18.
Hij oppert de mogelijkheid dat een rijke christen ook Julius onderdak aan-
bood, wat hij na de zware zeereis en gezien de miserabele kwaliteit van de
herbergen graag aanvaardde. Zo ook A. Schlatter, die opmerkt: `wahrschein-
lich war er damals schon Christ', Erlduterungen, a.l. W de Boor merkt hier-

276 277

§ 38
HANDELINGEN 28: 16-31
PAULUS' GETUIGENIS IN ROME
Wie een indruk wil krijgen van Rome zoals het was toen Paulus er
woonde, heeft aan prof. dr. A. Sizoo in zijn boek Uit de wereld van het
Nieuwe Testament, Kampen 1948, p. 135-147 een uitstekende gids.
Wij ontlenen aan zijn rondleiding het volgende.
Hier was de apostel in het hart van het onmetelijke Romeinse rijk
en in de belangrijkste stad die de wereld wellicht ooit gekend heeft.
Het was toen al een echte metropool waarin destijds vermoedelijk 66n
miljoen mensen woonden. Evenals onze moderne wereldsteden ver-
toonde ook het antieke Rome schrijnende tegenstellingen.
Aan de ene kant was het een schitterende stad. Niet alleen in het
centrum, op het forum Romanum, maar ook elders verhieven zich
prachtige marmeren tempels, paleizen en zuilengangen. Een enorm
aantal beelden en andere ornamenten versierde de straten en pleinen
van de wijken waar de hooggeplaatsten woonden. Vele fonteinen le-
verden het frisse water dat van heel ver door grote waterleidingen werd
aangevoerd. Boven dit alles torenden het Capitool uit met zijn tempel
van Jupiter, allerlei andere gebouwen en de Palatijnse berg met zijn
keizerlijke paleizen. Aan de buitenkant van de stad stonden de villa's
van de rijke Romeinen in schitterende parken, waarvan er vele voor het
publiek waren opengesteld.
Dit alles vormde echter een schreeuwend contrast met de binnen-
stad, waar het proletariaat huisde in nauwe, kronkelende straten en
overvolle huizenblokken. Daar was het ongelofelijk druk en klonk dag
en nacht onophoudelijk lawaai. Mensen baanden zich dringend en
stompend een weg door de nauwe straten. Rijken lieten een paar ster-
ke slaven voor zich uit lopen om met hun vuisten en ellebogen een weg
te banen. Vrachtverkeer kon daarom alleen 's nachts plaatsvinden. Dan
278 279
Paulus' getuigenis in Rome § 38
werd de stilte verstoord door het geratel van wagefis en het gelal van
dronkaards.
Als Paulus door een venster naar buiten keek, zag hij een bonte
verscheidenheid van mensen voorbijlopen. Deftige Romeinen in hun
met purperen zoom afgezette toga's die zich door slaven in een draag-
stoel lieten vervoeren. Slaven afkomstig uit alle landen. Bakkers. Be-
delaars. Straatventers. Matrozen. Griekse filosofen. Egyptische pries-
ters. Blonde Germanen. Zwarte Nubiers. Schoolkinderen. Processies
van zonderlinge godsdiensten. En tussen hen allen ook veel Joden.
Dat Rome de hele wereld beheerste, was ook te zien in de winkel-
wijken waar producten uit vele landen te koop waren: Griekse oesters,
Zwitserse kaas, Zwarte Zeevis, Arabische specerij en en parfums, Indi-
sche parels, Klein-Aziatisch marmer, Egyptisch linnen en glaswerk,
zelfs Chinese zij de had de stad langs een Lange handelsweg bereikt. Je
kon er levensmiddelen kopen, maar je had er ook boekwinkels en
kapsalons. Gaarkeukens boden goedkope maaltij den aan. De bankiers
hadden hun eigen wijk, waar je geld kon wisselen en reischeques
kopen die je elders kon verzilveren.
Circus en theater vormden een belangrijk element in het antieke
leven. In het grote circus dat in Paulus' tijd 6o.000 zitplaatsen telde,
werden de populaire wagenrennen gehouden. Ook vermaakte het
publiek zich er met de bloedige gladiatorenspelen waarbij de
zwaardvechters elkaar tot de dood toe bestreden. Voorts waren er ver-
scheidene theaters waar toneelstukken werden opgevoerd. De vele
weelderig ingerichte badhuizen bevatten afzonderlijke zalen voor kou-
de, lauwe en hete baden, massage-inrichtingen en conversatiezalen.
In deze grote wereldstad met haar paleizen, tempels, krotten en
huurkazernes, leefden tussen honderdduizenden heidenen de christe-
nen aan wie Paulus al voor hij er aankwam zijn brief aan de Romein-
se huisgemeenten had geschreven. Waarschijnlijk waren die gesticht
door Messiasbelijdende Joden, vgl. 2: io. In Rom. i6 noemt Paulus
een aantal van hen bij name. Samen met bekeerde heidenen zonder-
den zij zich om Christus' wil of van de zonden die Paulus in Rom. I :
18-32 beschrijft, en die hen dagelijks omringden.
In 64, kort na Paulus' tweejarig huisarrest in Rome, brak de gro-
te brand uit die een groot deel van de binnenstad verwoestte. Hiervan
zouden de christenen de schuld krijgen en op Nero's bevel bloedig ver-

,sC 38 Paulus'getuigenis in Rome
volgd worden. Volgens de overlevering is de apostel bier nog voor de
zelfmoord van Nero (9 juni 68) onthoofd.
1. PAULUS IN VERZEKERDE BEWARING GESTELD,
HAND. 28: 16
Toen de christenen uit Rome Paulus op zijn laatste twee dagreizen had-
den begeleid, scheidden hun wegen. Zij gingen naar huis en hij moest
in hechtenis worden genomen.
16 Maar toen de centurio zijn transport gevangenen in Rome had
afgeleverd, moet hij bij de bevoegde instantie voor de apostel een uit-
zonderingspositie hebben bepleit. Behalve naar Paulus' Romeinse bur-
gerrecht en zijn optreden tijdens de zeereis kon Julius daarvoor ver-
wijzen naar het rapport van Festus. Daar moet wel in gestaan hebben
dat Paulus geen misdrijf begaan had (26: 3 I ), maar dat hij als gevolg
van een Joods godsdienstig geschil gearresteerd was. Daarop kreeg hij
verlof om in afwachting van zijn proces buiten de kazerne op zichzelf
te gaan wonen, daarbij wel door boeien en een bewaker verhinderd in
en uit te gaan, vs. 30.
De apostel huurde toen vast geen riante villa in een rustige bui-
tenwijk, maar woonruimte in een van de grauwe huurkazernes in het
toen al razend drukke centrum, waar het nooit stil werd. Daar heeft hij
twee jaar lang ongehinderd de naam van de Here Jezus Christus kun-
nen verkondigen, vs. 30. Wij nemen aan dat christenen te Rome en
elders de huishuur voor hem betaalden en hem van voedsel, kleding
en andere noodzakelijke levensbehoeften voorzagen, vgl. Fil. 2: 25,
4: 10. 1 )
Wie kan hij daar tijdens zijn tweejarig huisarrest al niet hebben
ontmoet? Zijn bewakers werden geregeld afgelost, zodat hij geduren-
de zijn gevangenschap menige soldaat leerde kennen en zij hem. Hij
werd dag en nacht door hen bewaakt, zodat hij geen moment alleen
was, zelfs niet als hij sliep. Alle gesprekken die hij met zijn bezoekers
voerde, konden zij volgen en als hij bad en zong hoorden zij toe, vgl.
16: 25. Heeft hij zodoende ook sommigen van hen tot geloof mogen
brengen?
Als hij zijn brief aan de Filippenzen in Rome geschreven heeft 2 ),
dan vernemen we daaruit dat zijn gevangenschap de evangelie-
verkondiging bepaald niet heeft belemmerd, maar bevorderd. U moet
280 281
Paulus'getuigenis in Rome § 38
weten `dat wat mij overkomen is juist veel heeft bijgedragen tot de
voortgang van het evangelic. Zo is het in heel het pretorium (de ka-
zerne van de keizerlijke garde) en voor alle anderen duidelijk gewor-
den, dat ik mijn boeien draag ter wille van Christus', Fil. : I2v. De
Here weet of en tot in welke verre streken bekeerde bewakers het evan-
gelie hebben verbreid!
2. PAULUS' GETUIGENIS VOOR DE ROMEINSE
JODEN, HAND. 28: 17-28
Amper wat bekomen van de maandenlange zeereis en de 200 km Lan-
ge voettocht van Puteoli naar Rome, dacht Paulus alweer aan zijn roe-
ping om onder Joden en heidenen van Messias Jezus te getuigen, 9:
15. Zoals hij overal had gedaan, wendde hij zich ook bier eerst tot de
Joden. En dat na alle haat en vervolging die hij van hen had onder-
vonden! Door hun vijandschap moest hij nu zelfs voor het gerechtshof
van keizer Nero verschijnen! Wat betoonde hij zijn Israelitische
volksgenoten dan grote liefde en trouw!, vgl. Rom. 9: 1-5.
Het eerste gesprek
17 Men schat dat er omstreeks deze tijd rond veertigduizend Jo-
den in Rome woonden en dat die minstens tien synagogen bezaten. 3 )
Reeds drie dagen nadat hij zijn woning had betrokken, nodigde Pau-
lus de leiders van de belangrijkste synagogen uit bij hem op bezoek te
komen. Zij gingen op zijn verzoek in en ontmoetten hem in zijn
huurwoning. Rekening houdend met de mogelijkheid dat hij ook bij
hen reeds verdacht was gemaakt, stond hij voor de delicate taak eerst
zijn huisarrest te verklaren en zijn onschuld te verdedigen, zonder
daarbij deze Joden bij voorbaat van zich te vervreemden.
Hartelijk en vredelievend sprak hij hen aan met `mannen, broe-
ders'. Daarmee respecteerde hij liefdevol de verbondsgrondslag waar-
op hij nog altijd met hen stond. Vervolgens verklaarde hij waarom zij
hem als gevangene aantroffen. `Hoewel ik geen afvallige ben en niets
heb gedaan tegen ons yolk of de voorvaderlijke gebruiken, ben ik toch
door de Joden in Jeruzalem gevangengenomen en aan de Romeinen uit-
geleverd.' Dat zij hem toen liever hadden vermoord, liet hij wij selijk ach-
terwege. Ter wille van het evangelie vermeed hij ook nu alles waarmee
hij Joden en heidenen tegen zich in het harnas zou kunnen jagen.

38 Paulus'getuigenis in Rome
18 `Nadat de Romeinen mijn zaak hadden onderzocht, consta-
teerden zij dat er bij mij geen sprake was van een halsmisdaad en wil-
den zij mij vrijlaten, 23: 29; 25: 25v; 26: 31v.
19 Maar toen de Joden daar bezwaar tegen maakten en de
Romeinen mij ter berechting aan het Sanhedrin dreigden over te dra-
gen, was ik wel gedwOngen van mijn Romeinse burgerrecht gebruik te
maken en mij op de keizer te beroepen. Overigens zonder dat ik nu van-
wege deze kwade behandeling wraak wil nemen en mijn yolk van iets
wil beschuldigen. Ik zocht mijn recht en levensbehoud alleen om de ver-
kondiging van het evangelie te kunnen voortzetten', vgl. Fil. i : 22, 24.
Ter wille van de lieve vrede verzwijgt hij dat hij in hoger beroep ging
om aan een nieuwe Joodse moordaanslag te ontkomen, 25: 3.
20 Waarom ik u heb uitgenodigd met mij te komen spreken?
Wel, dan kunt u zich er persoonlijk van overtuigen dat ik geen vijand
van Israel ben, maar dat ik als christen juist een ware Jood ben, Rom.
2: 28v. Want het gaat in mijn zaak om de kern van ons geloof: de Hoop
van Israel, de komst van de Messias met zijn vrederijk en de op-
standing van de doden, vgl. 23: 6, 24: 15, 26: 6v. Daarom draag ik als
schriftgetrouwe Jood deze Romeinse handboeien.' 4 )
21 Hun reactie was hoffelijk, maar gereserveerd. Zo zwegen zij
over contacten met Joodse leden van de christelijke gemeenten in
Rome, hoewel die al jaren bestonden en wereldbekend waren, Rom. I :
8. Naar ze zeiden, hadden ze officieel noch officieus iets belastends
over Paulus vernomen. `Wij hebben uit Judea geen brief van het San-
hedrin over u ontvangen.' De Hoge Raad had blijkbaar van verdere ver-
volging afgezien. Zelf was de vergadering hierover verdeeld (23: 6-9)
en bovendien hadden twee gouverneurs en koning Agrippa II Paulus
onschuldig verklaard. En hoewel er alleen al voor de grote feesten (vgl.
2: IO, 20: 3) druk gereisd werd tussen Rome en Jeruzalem, was er ook
nog niemand officieus iets kwaads over Paulus komen melden. Moge-
lijk hadden de politieke spanningen, die aan de nu spoedig uitbrekende
Joodse Opstand (66) voorafgingen, de zaak-Paulus in Jeruzalem uit de
aandacht laten ontsnappen.
22 Wel wisten Paulus' bezoekers dat hij een vooraanstaand
christen was en dat deze nieuwe richting in Joodse kringen overal op
verzet stuitte. Hoewel ze daardoor enige achterdocht koesterden, wil-
den zij wel graag van hemzelf vernemen wat zijn denkbeelden waren.
282 283
Paulus'getuigenis in Rome § 38
Zo brak voor deze Joden het uur der genade aan. Niemand minder dan
een apostel van Jezus Christus, nog wel een farizeese rabbi en leerling
van Gamaliel, zou hen uit de Schrift bewijzen dat Jezus de Messias
was.
Apostolisch getuigenis in de schaduw van het jaar 7o
23 Men besloot er een aparte samenkomst voor te beleggen en
daarvoor een hele dag te reserveren. Op de afgesproken datum kwa-
men de Joodse leiders 's morgens vroeg naar hem toe. Het waren er
zelfs nog meer dan bij de eerste ontmoeting. Zouden ook Lucas en eni-
ge Joodse christenen bij de besprekingen aanwezig zijn geweest? Pau-
lus' huurwoning bood blijkbaar de nodige ruimte.
Het werd een bijzondere bijeenkomst in een eveneens bijzonder
tijdsgewricht. Het verbondsgeding tussen God en Israel over de
rechtmatigheid van Jezus' Messiasschap naderde een einde. Nog
slechts enkele jaren en dan zou de Joodse Oorlog (66-70) uitbreken,
die zou eindigen met de verwoesting van Jeruzalem en zijn tempel.
Daarin zou volgens de profetieen van Johannes de Doper en de Here
Jezus Gods toorn over Israels eeuwenlange afkerigheid openbaar wor-
den, Mat. 24: 1-28, Luc. 3: 7,16; 21: 5-36. Het genade-interim dat God
voordien had ingelast, liep nu spoedig af. Onder deze dreiging legde
Paulus voor de laatste maal in dit boek getuigenis van Messias Jezus
af, vgl. 23: i i. En wel voor een groot aantal Joodse voormannen in het
centrum van de toenmalige wereld.
Dit was zowel een getuigenis a decharge als a charge. Als getui-
ge a decharge moest hij Jezus verdedigen door te betuigen dat God
Hem uit de doden had opgewekt en in de hemel opgenomen. En als
getuige a charge moest hij Israel aanklagen vanwege zijn Messiasver-
werping en zijn bezoekers oproepen zich los te maken van hun leiders
in Jeruzalem, die Jezus hadden laten kruisigen. Als zij dat zouden
doen, mocht hij hun vergeving verkondigen, vgl. dl. I, p. 23v.
Van Lucas' brede verslag van Paulus' prediking in de synagoge
te Antiochie in Pisidie (13: 14-43) weten we reeds hoe hij aan Joden
het evangelie placht te verkondigen. Daarom kon Lucas zich nu be-
perken tot Paulus' hoofdonderwerp: het Koninkrijk van God en de
plaats van Messias Jezus daarin. Aan de hand van de Wet van Mozes,
de boeken van de Profeten en de Psalmen zal hij verkondigd hebben
§ 38 Paulus'getuigenis in Rome
hoe God begonnen was zijn koninklijke heerschappij op aarde te her-
stellen door Messias Jezus.
Met de ene aanhaling na de andere bewees hij dat alle profetieen
over de Messias in Jezus van Nazaret stipt waren vervuld, vgl. Luc. 24:
27. Hij was de beloofde Vredevorst van Psalm 72. Het Lam van God
dat door zijn offerdood de eis der Wet vervuld had en de zonde der we-
reld wegnam. De Heiland en Leidsman ten leven, die volgens de
Schriften eerst mOest lijden en sterven. Maar daarna had Hij, geheel
volgens de profetie van Psalm i Io , als de opgestane Priester-Koning
aan de rechterhand van God plaats mogen nemen. 'En ik heb Hem in
zijn hemelse heerlijkheid gezien!', kon Paulus getuigen. Wie het ko-
ninkrijk van God wilde binnengaan, diende te buigen voor koning
Jezus.
Zo trachtte hij met al zijn inzicht in de Schrift de Joodse leiders
ervan te overtuigen dat Jezus' weg en werk volmaakt met Gods Woord
in overeenstemming waren. Een hele dag lang putte hij zich liefdevol
uit om zijn broeders te bewegen in Hem te geloven.
24 Helaas, met al zijn Geestesgaven kon zelfs hij hen niet alien
tot Christus brengen. Sommigen (de minderheid?) lieten zich inder-
daad overtuigen door wat hij te berde bracht. Zij aanvaardden dat Jezus
van Nazaret de beloofde Messias-Koning was, maar anderen wilden
dit beslist niet geloven. Zo ontstond er verdeeldheid onder hen. De
Messiasgelovige Joden zullen zich bij een van de christelijke ge-
meenten gevoegd hebben of een eigen Messiasbelijdende (huis)ge-
meente hebben gesticht. Maar zij die zich aan Paulus' christocentrische
schriftverklaring beslist niet gewonnen wilden geven, verwierpen
daarmee niet alleen Jezus Christus, Gods Zoon, maar ook Gods Geest
en Woord, die van Hem getuigen. Voor wie dit aandurft, wordt de
Schrift tenslotte een gesloten boek.
Paulus waarschuwt voor verharding als straf op verharding
25 Voordat zij 's avonds vertrokken, heeft Paulus zijn on-
gelovige hoorders ernstig voor dit rampzalig gevolg van hun
Messiasverwerping gewaarschuwd. Als zij zich daarvan niet bekeer-
den, dreigden zij door hetzelfde oordeel getroffen te worden als de
Judeeers die zeven eeuwen eerder de prediking van Jesaja verworpen
hadden.
284
Paulus'getuigenis in Rome § 38
Toen de HERE hem tot profeet riep, had Juda Gods verbond
reeds vaak verbroken. En hoewel hele rijen profeten het naar God en
zijn Woord hadden teruggeroepen, had het yolk hun prediking
hardnekkig veracht. Toen brak de tijd aan dat er zelfs aan Gods ge-
duld een einde kwam en Hij tot Jesaja sprak: `Ik zend je naar dit yolk
als mijn boodschapper, maar Ik zeg je vooruit dat de massa niet naar
je prediking zal wilden luisteren. Maar dat is nu net mijn bedoeling!
Nil gun Ik hun niet meer dat ze mijn Woord verstaan. Ik maak hun
hart daarvoor ongevoelig als vet. Ze hebben hun oren ervoor toege-
stopt? Nu mogen ze het niet meer horen. Ik straf hen met doofheid
voor mijn Woord. Ze hebben hun ogen gesloten voor mijn daden van
genade en gericht? Nu mogen zij die niet meer opmerken! Ik strijk nu
zelf hun ogen dicht. Ze hebben zich al eeuwenlang in dit kwaad ver-
hard? Nu geef Ik hen over aan verharding, als straf op hun verhar-
ding!'
Toen Gods Zoon op aarde was, zag Hij deze profetie aan zijn tijd-
genoten vervuld. Nadat de meerderheid van de Joden zich al meer van
Hem afwendde, wendde Hij zich, verontwaardigd over zo'n schande-
lijke ontvangst en behandeling, al meer van hen af. Daarop besloot Hij
hen niet langer ronduit, maar verhuld in gelijkenissen toe te spreken.
In heilige ironie voegde Hij eraan toe: `Ze zouden zich nog eens moe-
ten bekeren! ', Mat. 13: 10-17, vgl. Joh. 12: 37-41.
Naar ditzelfde oordeelswoord verwees Paulus tenslotte de onwil-
lige Joodse kerkleiders in Rome (in Rom. i i : 8 had hij het ook al
aangehaald). 5 ) Hij leidde het in als een woord van de Heilige Geest,
door Wie Jesaja van Messias Jezus had geprofeteerd. Als zij Hem ble-
ven afwijzen, zou Gods toorn hen treffen, Joh. 3: 18, 36. Dan verdient
u hetzelfde oordeel als de Heilige Geest terecht over `uw 6 ) voorouders'
uitsprak toen zij Gods Woord door Jesaja even hardnekkig verwierpen
als sommigen nu Gods Woord door mij, Paulus':
26 Ga naar dit yolk en zeg:
U zult horen en horen, en toch niet verstaan.
Paulus had de Schriften verklaard als zijnde Jezus' legitimatiebewijs,
maar zo wilden zij die beslist niet verstaan. Welnu, dan zouden zij ze
voortaan wel lezen, lezen, lezen, maar niet meer mogen verstaan. Wat
hun als een levenwekkend aroma was verkondigd, zou een dodelijke
walm voor hen worden, 2 Kor. 2: 16. Zie de aangrijpende geschiede-
285
§ 38 Paulus'getuigenis in Rome
nis van het wereldjodendom, al bewaarde de Here wel steeds genadig
een overblijfsel voor dit oordeel, Rom. 11: 1-5, 2 Kor. 3: 14-16.
En u zult kijken en nog eens kijken, en toch niet zien.
Paulus had hun de genade en wondertekens verteld waardoor Jezus had
bewezen dat Hij de Messias was, maar zij hadden die niet willen op-
merken. Nu zouden zij ze niet meer künnen opmerken. Ondanks gro-
te bijbelkennis de Schrift niet verstaan. Dit oordeel trof sindsdien al
menige rabbijn en christelijke theoloog. De oorzaak van hun verblin-
ding lag dan overigens niet bij God, maar bij henzelf. Hij verhardde
hen, omdat zij zich eerst zelf verhardden.
27 Want het hart van dit yolk is afgestompt,
door een dikke vetlaag, waar de Geest met zijn Woord vergeefs door-
heen tracht te dringen.
Hun oren zijn hardhorend,
terwijl een mens zich nu juist aan Gods Woord zalig moet hOren. Wie
daarvoor moedwillig zijn oren toestopt, kan en mag het op den duur
niet meer horen, vgl. Hebr. 6: 4-8.
En hun ogen houden ze gesloten.
Toen God naar hen omkeek, onderkenden zij die heilstijd niet, Luc. 19:
44. Zoals sommige Joden, toen Paulus hun die dag de Schriften open-
de. Zij hielden hun harten, ogen en oren willens en wetens potdicht.
Anders zouden ze zien met hun ogen,
en zij wilden nu eenmaal in de Here Jezus de beloofde Messias niet
zien;
en horen met hun oren,
en zij wilden Paulus' christocentrische schriftverklaring niet horen;
en met hun hart verstaan,
en zij wilden de profetieen over de Messias niet van Jezus verstaan;
en zouden ze zich bekeren;
want dan zouden ze zich van hun `vrome' eigengerechtigheid moeten
bekeren tot een Leven van genade en dat wilden ze niet.
...en Ik zou hen genezen. 7)
Zij wilden niet dat God hen door vergeving en heiliging genas (= red-
de). `Jeruzalem, Jeruzalem, Ik wilde... maar u wilde niet', zei de Here
Jezus, Mat. 23: 37. Zij hadden de duisternis liever dan het licht, Joh.
3: 19.
286
Paulus'getuigenis in Rome § 38
Zouden Paulus' hoorders, die de Schrift uitstekend kenden, nog
gedacht hebben aan wat Jesaj a na dit oordeelswoord had gevraagd:
Hoe lang, Heer? Hij antwoordde: Totdat de steden in puin lig-
gen, geheel ontvolkt, de huizen zonder bewoners zijn en het bouw-
land geteisterd is, een woestenij geworden, totdat de Heer de
mensen ver heeft weggevoerd, en overal verlatenheid heerst in het
land, Jes. 6: I I v.
Slechts enkele jaren later werd Jeruzalem verwoest, lieten 1.100.000
Joden het Leven en werden 97.000 anderen als slaven gedeporteerd.
Israels val — de opstanding van de heidenen
28 Paulus beeindigde zijn prediking die avond met een plechti-
ge verklaring over de voortgang van het heil in Jezus Christus nu de
Joden Hem alom verworpen hadden. Hij richtte haar tot de leiders (vs.
17) van de grote Joodse kolonie in deze wereldstad. Over hun hoof-
den spreekt hij meteen de hele Joodse wereld toe. Het valt op dat hij
zijn ongelovige hoorders in zijn afscheidswoord niet langer aanspreekt
met het woord broeders. Die titel hadden zij zich door hun ongeloof
onwaardig gemaakt en die konden zij alleen terugwinnen door christen
te worden. 8 )
Als Israelieten bezaten zij in het Koninkrijk van God de oudste
rechten. Daarom had Paulus het evangelic overal eerst aan hen verkon-
digd. Pas wanneer zij het afwezen, wendde hij zich uitsluitend tot de
heidenen. In het Pisidische Antiochie, in Korinte en waar al niet meer
was hij niet uit de synagoge vertrokken alvorens een ernstige waar-
schuwing te laten horen, 13: 46, 18: 6. Nu ook in Rome een aantal Jo-
den Messias Jezus verwierp, nam hij hier eveneens op plechtige en pro-
fetische wijze afscheid van hen.
`U wilt dus niet luisteren. Dan dient u goed te weten dat de stroom
van Gods heil voortaan aan u voorbij zal gaan. Maar keren kunt u hem
niet, want God heeft hem reeds buiten zijn Israelitische bedding ge-
leid om de hele aarde te overstromen. Israel zal op een overblijfsel na
vallen; maar zijn val wordt de opstanding van de heidenen, Rom. 1 1:
11. 9 ) God is al begonnen de heilsboodschap aan hen bekend te maken
en Hij zal daarmee doorgaan. Wat u weigerde, zullen zij wel doen: zich
zalig horen.' Van nu of voelde de apostel zich niet langer verplicht eerst
met het evangelic naar de Joden te gaan. 1 °)
287

§ 38 Paulus'getuigenis in Rome
Al hoopte hij wel door heidenen toe te brengen althans nog en-
kele ongelovige Joden tot afgunst te mogen prikkelen, zodat hij hen
nog zou redden, Rom. : 14. Want nadat de Joodse leiders die avond
vertrokken waren, moet het oude verdriet om Israels ongeloof zijn hart
opnieuw vervuld hebben. Het waren immers zijn volksgenoten, die
hun eigen Messias die dag hadden afgewezen; dat deed hem voortdu-
rend pijn, vgl. Rom. 9: 1-5.
29 In de oudste handschriften komt dit vers niet voor. Daarom
hebben sommige vertalingen het tussen haken geplaatst en andere het
weggelaten. Volgens andere handschriften gingen de Joden nadat Pau-
lus was uitgesproken onderling fel discussierend weg. Zij die tot ge-
loof gekomen waren, hebben het blijkbaar nog diezelfde avond
krachtig beleden! Zo ging de profetie van Simeon opnieuw in vervul-
ling: `Zie, deze is gesteld tot een val en opstanding van velen in Israel
en tot een teken dat weersproken wordt', Luc. 2: 34.
3. PAULUS VERKONDIGT ONGEHINDERD HET
EVANGELIE IN DE HOOFDSTAD VAN DE
HEIDENWERELD, 28: 30, 31
Nu volgt het slot en tevens de climax van het boek.
3o Paulus verbleef de voile termijn van twee jaar te Rome in het
huis dat hij er gehuurd had. Omdat hij er gevangen zat, kon hij niet
voorgaan in Joodse of christelijke kerkdiensten. Maar zijn apostel-
ambt kon hij er toch uitoefenen. Want iedereen die naar hem toe wilde
gaan, mocht hij vrijuit ontvangen. Zo moeten er die jaren heel wat
bezoekers uit Rome en de hele wereld, zowel Joden als heidenen,
door hem onderwezen zijn over het koninkrijk van God en zijn
Messias.
Volgens de oudste traditie heeft de apostel tij dens deze gevangen-
schap zijn zogenaamde gevangenschapsbrieven geschreven (Efeziers,
Filippenzen, Kolossenzen, Filemon). Als dit waar is (maar strikt te be-
wijzen valt het niet), dan konden zijn medewerkers Lucas, Tychikus,
Aristarchus, Marcus en Epafras bij hem in en uit lopen, Kol. 4. 11 ) Ook
zou Onesimus, de weggelopen slaaf van de beer Filemon in Kolosse,
bier tot geloofgekomen zijn en de apostel een poos als huisknecht heb-
ben gediend, Filem. vs. 8-20. Maar dit blijven vermoedens. In elk ge-
val werd Paulus' huurwoning in dat centrum van de heidenwereld een
288 289
Paulus'getuigenis in Rome § 38
centrum van evangelieverkondiging, waarvan de actieradius alleen aan
God bekend is.
Omdat de Here hem uitdrukkelijk had verzekerd dat hij voor de
keizer zou moeten verschijnen (27: 24), zal dit ook zeker gebeurd
zijn. Op zekere dag heeft Paulus oog in oog gestaan met de wrede en
grillige keizer Nero en voor hem van Jezus Christus getuigd (volgens
de traditie is hij enige jaren later nog onder deze keizer onthoofd). Zo
heeft de apostel tot in de allerhoogste kringen in Rome verkondigd
hoe ook een keizer en senatoren door Jezus Christus gered konden
worden.
En hoeveel bekeerde militairen en zakenlieden zullen het evange-
lic vanuit Paulus' huurwoning op hun dienstreizen hebben meegeno-
men naar het donkere Gallic en Germanic? Het oudste christendom is
niet verbreid door zendelingen, maar door de mond-tot-mond-evan-
gelisatie van gewone' christenen en hun opvallende naastenliefde, bij-
voorbeeld voor pestlijders en andere ellendigen.
31 Aan al zijn bezoekers bracht hij de goede boodschap van het
koninkrijk van God en gafhij onderricht over de plaats en het werk van
de Here Jezus Christus in dat rijk. Voor Jood noch Griek schaamde hij
zich voor de aanstoot en dwaasheid van het evangelic: alleen geloven
in de gekruisigde Christus, als de kracht en wijsheid van God, Rom.
1: 16, 1 Kor. : 21-25. Twee jaar lang zaten de Joden hem niet dwars
en legden de Romeinen hem geen strobreed in de weg.
Met deze triomfantelijke mededeling beeindigt Lucas zijn twee-
de bock. Want Paulus was nu wel geketend, maar het Woord van God
was niet geboeid, 2 Tim. 2: 9. Twee volle jaren kon hij in de hoofdstad
van het heidendom getuigen: `Jezus Christus is Heer!' Beschermd door
de verhoogde Here Jezus Christus bracht hij dit getuigenis ongehin-
derd!
Passend slot
Wat hadden we nu graag nog wat meer gelezen over Paulus en de
afloop van zijn proces, maar daarover laat Lucas ons in het ongewisse.
Zijn bedoeling was immers niet het levenswerk van Nulus te beschrij-
ven 12 ), maar de Handelingen die Jezus Christus na zijn hemelvaart door
zijn apostelen had verricht, I : 2, dl. I, p. 12. Zij hadden van Hem de op-
dracht ontvangen overal ter wereld van Hem te getuigen, I : 8.
§ 38 Paulus'getuigenis in Rome
Nu, amper dertig jaar later, was het getuigenis van Jezus door
apostelen en evangelisten van Jeruzalem via Judea en Samaria
doorgedrongen tot in Rome en waren de groeikernen gesticht van de
heilige, nieuwtestamentische, christelijke kerk. Toen Paulus het evan-
gelie in Rome verkondigde, was dit grondleggende apostolische werk
voltooid. Vanuit dit grootste verkeersknooppunt in de toenmalige
wereld zou het getuigenis van Jezus nu zeker de einden der aarde be-
reiken. Ook die aan de Rijnmond, waar onze verre heidense voorou-
ders woonden.
Daarmee had Lucas zestig volstrekt unieke wonderjaren in de we-
reldgeschiedenis beschreven. De ruim dertig jaar van Jezus' werk op
aarde in zijn eerste boek. En de dertig jaar van Jezus' onstuitbare
heilsoffensief vanuit de hemel in zijn tweede boek. Toen kon hij de pen
neerleggen. Hij had zijn doelstelling bereikt: de Handelingen be-
schrijven van de verhoogde Here Jezus. In dat kader waren Paulus' ver-
dere lotgevallen niet van belang. 13 )
Stelt dit slot van Handelingen ons enigszins teleur? Wel, wees er-
van overtuigd dat als de apostel het had gelezen, hij vast in de geest
van i Kor. 3 tegen zijn boezemvriend zou hebben gezegd: `Goed zo,
Lucas! En nu geen woord meer over mij! Laat niemand zich op men-
sen beroemen. Want wat is Paulus en wat is Petrus? Jezus Christus is
Heer! Geloofd zij zijn naam! '
NOTEN
1) Of beschikte hij over eigen middelen? 'He may even have plied his trade.
According to Ulpian, an eminent Roman jurist of the third century A.D.,
prisoners awaiting trial were allowed to work and to live in hired lodgings',
David J. Williams, comm. a.l. S. Kistemaker merkt in dit verband op: 'He sim-
ply lacked the time to supply his financial needs, for which, we assume, he
depended on his friends', comm., a.l.
2) Het is niet met zekerheid uit te maken tijdens welke gevangenschap Pau-
lus deze brief geschreven heeft: die te Rome, te Caesarea of een ons niet na-
der bekende gevangenschap te Efeze. Het zal in elk geval ook in Rome wel
gegaan zijn zoals hij bier beschrij ft.
3) S. J. Kistemaker, comm. a.l.
4) Uit halusis (= handboei) `mag worden afgeleid, dat de veel voorkomende
voorstelling, dat Paulus aan een soldaat was vastgeboeid (...) op bezwaren
stuit (...) en op goede gronden bestreden wordt. Lucas zegt trouwens nergens
van Paulus, wat hij van Petrus zegt, 12: 6', F. W. Grosheide, comm. a.l.
290
Paulus'getuigenis in Rome § 38
5) De apostel citeert vrijwel letterlijk naar de Septuaginta.
6) Toen hij hen uitnodigde, sprak hij nog over onze vaders (vs. 17), maar nu
de ongelovige leiders zijn onderwijs verwerpen, distantieert hij zich van hen
en spreekt hij over uw (ongelovige) vaders. Zo deed Stefanus ook. Voor zijn
afwijzing sprak hij over onze en na zijn afwijzing over uw vaders, vgl. 7: I I,
12, 15, 38 , 39, 44, 45 met 7: 51,52. Er zijn echter ook handschriften die in
vs. 25 onze lezen.
7) 'We zouden bijna vertalen: en Ik hen dus zou moeten genezen', E W. Gros-
heide, comm. a.l.
8) J. van Andel, comm. a.l.
9 ) Idem, t.a.p.
lo)) ...and Luke may well be presenting him as an example for the church
generally to follow', I. Howard Marshall, comm. a.l. NA niet meer eerst de
Jood'.
11) Het is echter niet met zekerheid uit te maken of hij deze brieven vanuit
zijn gevangenschap in Rome schreef. C. van der Waal, Sola Scriptura, dl. 2,
Goes 1979, a.I., J. van Bruggen Paulus, Kampen 2001, 271-273 zijn met an-
deren van mening dat de apostel deze brieven vanuit zijn gevangenschap te
Caesarea verzond.
12) 'Lucas sah in seiner ganzen Darstellung des Paulus nie nur auf seine Per-
senlichkeit und seine Leidensgeschichte, sondern immer auf sein Werk, das
er als Knecht Jesu ausgerichtet hat. (...) Als das Greszte und Herrlichste am
Apostel gilt ihm jedoch nicht sein Martyrium, sondern seine Arbeit an den
Juden und Heiden, dasz er sie zur Bekehrung zu Gott berief', A. Schlatter,
Erlauterungen, a.l.
13 ) Men heeft getracht die uit zijn gevangenschapsbrieven of te leiden, maar
omdat over de plaats en datum van deze brieven geen volkomen zekerheid be-
staat, blijven dit onzekere vermoedens. Als hij zijn brieven aan de Filippen-
zen, Kolossenzen en Filemon inderdaad vanuit zijn huurwoning in Rome ge-
schreven heeft, dan verwachtte hij nog vrijgelaten te zullen worden (Fil. I:
19, 25; 2: 24) en vroeg hij om een logeergelegenheid in Kolosse, Filem. 22.
Uit zijn zogenaamde pastorale brieven (I en 2 Tim. en Titus) heeft men
geconcludeerd dat hij na zijn ontslag uit deze gevangenschap nog naar Efeze
en Macedonia (I Tim. I: 3;3: 14), Nikopolis (Tit. 3: 12) en Troas (2 Tim. 4:
13) is gereisd en volgens een overlevering ook nog naar Spanje, vgl. Rom.
15: 28. Hierna zou hij opnieuw gevangen genomen zijn en nog onder Nero
(die in 68 zelfmoord pleegde) zijn onthoofd.
Het is echter ook mogelijk dat de Jeruzalemse beschuldigers wel op tijd
in Rome zijn verschenen en dat Paulus na twee jaar gevangenschap op hun
aanklacht wegens ordeverstoring in de provincies ter dood gebracht werd.
Daarbij zou Nero's vrouw Poppaea Sabina met haar pro-Joodse sympathieen
een kwade rol gespeeld kunnen hebben. Mede omdat dit dan algemeen be-
291
§ 38 Paulus' getuigenis in Rome

kend zal zijn geweest, wilde Lucas zijn boek niet eindigen met Paulus' dood,
maar met de voortgang van het evangelie.
Kortom, `wir sind hier ganzlich aufVermutungen angewiesen', Werner
de Boor, comm., 463. 'De christenheid heeft in Paulus een apostel die op
aarde spoorloos is verdwenen', J. van Bruggen, a.w., 138v. 'It is wisest to
acknowledge our ignorance, since the evidence is inadequate for a certain
conclusion', F. F. Bruce, comm. 542.

292

•

▪ K.
:TO
d:IGALI LE . 14.1.„
.
\ifj, di,-1.,,,,,
r
De reizen
- • ' „--w
v '',,k % U.
.0 0.0.
2
''' 0:'
V,,,, DALM TIE van Paulus SAMAI .
-7 10 VOLGENS HET BOEK HANDELINGEN
2-
2- '`'S Cfa
,P °0 0 c ' =0
- , Terste reis (H. 15-14) w

c Gam, Tweede reis (15: 36-18: 22) rg:" 7r,

0
ti Derde reis (18: 23-23: 35) P E
<<" AIs gevangene Hoar Rome 11 . 81'40
8:16 /`• •
EDONIE 1E
11.28: 15 4 Astelea
Ts Tabemae e C:m
‹<-
JU DEA
Appii Gam
•
\-;11. 16: 12 BY e. 8:16
0 . 16 : 11, 12
Neapoli
uteoli 911.17:1 od
pol o ene.
14.28:13 „J
TESSALIE Reread,. 101:1.41AIonia I
Samotrace 1DUMEA
II. 17: 10 • • -
11.16:11 /8 MYSI GA ATIE
: 6.. ....... k-■-■1 ........ • • .•.. ..........
c6' 11...20:
• Adramyttium
•
Palestina in Handelingen
000 • Pergamum

+
11. 20:1 • Tyatira
:"AC3 Mi LY D I E Sardes ... 3: 14 11.13: 51
• • • 14: z1 14: 21 ••
: •• Smyrna • LYKAONtE
rf O iodik• • :ylkonium
AzI Ch E Filadelea .4" •
• • 4' . ' • . n. Mx 6, 2.12. .....
o 1 7: 1 1 ... 1.5c7dicea Lystrk- .• k
•14 .
Regi Athene Ereze" . .' 7 " • 4) Kolosse MID v •i:•berbe
H 8:13 II. ' 8: I Korinte
18 : 1 9CARIE 4, II. 14: 20 eals:8 .:
H. ,8: in gt t6:1 . •••
:Perge H.13: 13
icilie Kenchree Milete
111 14: 25
A
Sel
• o p H. 20: 13
MICE H. 13: 4 H. 11: 23-26
ACHAJ ° tta 5. FYLIE ,.•■• •
LYC E 14: •- S
•0 1i0Chie 1 4 : 26-2 7
0
yricuse o ..... .......••
..... ..
) 14.28: 12
e- 0
................ PHita2r41: 1 Myra

...IL :5
*v.
. . ... . . ..... ..... . •
•
RIE 18 :22

• .. • • . . .
Rodos
H. 21: 1
.. ....

Malta **%.. Kre

H.2
.......... .1
a se
Goede Rede rpbne H. 27: 3
% .......... . ... ....•
'Sid n
Clauda
27: 6 .2 7: 7 •Damascus
.. . . . .. • ............. . ........... .......... Tyru II. 21: 3
Ptol mats
II. 21: 7
••
, ••
D D E N D S Z E E Caes•irti
it. 218c: 822 1111
x+ MS H.23: 31
rienrtu ern 11.15: 2-4
23: 33 .. ... 21:17

Alexandrie o
© Buijten & Schipperheijn - Amsterdam
 INHOUD

§21 Hand. 15: 1-35 — Het judai sme afgewezen
. 7
1. JudaIsten trachten bevrijde heidenen een nieuw slavenjuk
op to leggen, Hand. 15:1 7
2. Paulus en Barnabas weerspreken de judalsten en gaan
het oordeel van de apostelen horen, Hand. 15: 2-5 II
3. Petrus valt Paulus en Barnabas bij, Hand. 15: 6-12 15
4. Jakobus bewijst dat de roeping van de heidenen vervul-
ling van de profetie is, Hand. 15: 13-21 19
5. Het antwoord aan de broeders uit de heidenen, Hand
15: 22-34 21
Noten 26

§ 22 Hand. 15: 36-16: 10 — Paulus' tweede apostolische

reis is Syrie, Cilicie, Galatie, Troas 28
I. Paulus en Barnabas om Marcus uiteen, Hand. 15:
36-40a 28
2. Paulus en Silas trekken door Syrie en Cilicie, Hand. 15:
41 31
3. Derbe en Lystra. Timoteils wordt medewerker, Hand
16: 1-5 33
4. De Geest van Jezus dringt Paulus naar Europa, Hand
16: 6-to 37
Noten 40

§ 23 Hand. 16: 11-40 — Paulus' tweede apostolische reis

Filippi: Europoort voor het evangelie 42
I. Lydia en haar huis: begin van de christelijke kerk in
Europa, Hand. 16: 11-15 42
2. Paulus werpt een waarzeggende geest uit en wordt met
Silas gevangengenomen, Hand. 16: 16-24 47
3. Paulus en Silas worden bevrijd en de cipier komt tot ge-
loof, Hand. 16: 25-34 50
4. Paulus eist publieke verontschuldiging, Hand. 16:
35 - 4 0 54
Noten 58

297
Inhoud Inhoud

§ 24 Hand. 17: 1-15 - Paulus' tweede apostolische reis 3. Paulus verkondigt discipelen van Johannes de Doper de
Tessalonica en Berea 61 volle waarheid, Hand. t9: 1-7 116
1. Paulus verkondigt met veel vrucht Messias Jezus in de 4. Paulus breekt met de synagoge van Efeze, Hand. 19:
synagoge te Tessalonica, Hand. 17: -4 62 8-l0 120
2. Joodse agitatie drijft Paulus uit Tessalonica, Hand. 17: 5. Paulus' prediking en apostolaat buitengewoon krachtig
5-ioa 65 bevestigd, Hand. 19: 1-20 122
3. Terugblik op Paulus' verblijf in Tessalonica 68 6. Paulus' toekomstplannen, Hand. 19: 21-22 126
4. In Berea treft Paulus welwillende Joden aan, Hand. 17: 7. Massabetoging tegen Paulus en het evangelic, Hand. 19:
ob-12 70 23-41 128
5. Joodse agitatie vanuit Tessalonica verdrijft Paulus ook 8. Paulus neemt afscheid van Efeze, 20:1 133
uit Berea, Hand. 17: 13-15 71 Noten 135
Noten 73
§ 28 Hand. 20: 2-12 - Paulus' derde apostolische reis
§ 25 Hand. 17: 16-34 - Paulus' tweede apostolische reis Macedonia, Griekenland en Troas 138
Van Efeze via Macedonia naar Griekenland, Hand. 20:
Iv: Athene 74 I.
Paulus in de synagoge en op de markt van Athene, Hand 2-6 138
2. De gemeente te Troas door Woord en wonder buiten-
17: 16-21 75
2. Paulus maakt de onbekende God bekend, Hand. 17: gewoon gesterkt, Hand. 2o: 7-12 143
22-32

78 Noten 1 46
3. Toch een gemeente in Athene, Hand. 17: 33v 88
4. Zo verkondigde Paulus het evangelie aan beschaafde § 29 Hand. 20: 13-38 - Paulus' derde apostolische reis
ongelovigen 88
Noten 90 Afscheid van de oudsten van Efeze 1 48
1. Van Troas naar Milete, Hand. 20: 13-17 1 48
§ 26 Hand. 18: 1-22 - Paulus' tweede apostolische reis 2. Paulus' toespraak tot de opzieners, Hand. 20: 18-35 1 49
Noten 159
v: Korinte en de terugreis naar Antiochie 93
I. Korinte: wereldberuchte wereldhaven 93 § 3o Hand. 21: 1-16 - Paulus' derde apostolische reis
2. Paulus ontmoet in Aquila en Priscilla vrienden voor het
leven, Hand. 18: 1-3 Iv: Tyrus, PtolemaIs, Caesarea, Jeruzalem 161
95 1. Van Milete naar Tyrus, Hand. 21: I-6 161
3. Paulus getuigt in de synagoge dat Jezus de Messias is,

Hand. 18: 4,5 2. PtolemaIs en Caesarea, Hand. 21 : 7 -1 4 164

97 Op naar Jeruzalem, Hand. 21: 15,16 167
4. Paulus scheidt zich of van de synagoge, Hand. 18: 3.
98 Noten

1 69
5. De proconsul Gallio neemt Paulus tegen de Joden in be-
scherming, Hand. 18: 12-17 IOI
6. Paulus keert terug naar zijn thuisbasis: Antiochie in Sy- § 31 Hand. 21: 17-40 - Paulus in Jeruzalem (I): gear-
rie, Hand. 18: 18-22 105 resteerd 170
Noten 107 Bezoek aan Jakobus en de oudsten, Hand. 21: I 7-20a 171
2. Voor vrede en eenheid is Paulus de Joden een Jood, Hand
21: 203-26 173
§ 27 Hand. 19: 1-20: 1 - Paulus' derde apostolische
3. Jeruzalem in rep en roer, Hand. 21: 27-30 178
reis is Efeze I09 4. Paulus uit een volksgericht gered, Hand. 21: 31-36 . 181
1. Door Galatia en Frygie naar Efeze, Hand. 18: 23 1I1 5. Paulus ontvangt gelegenheid het oude verbondsvolk toe
2. Apollos te Efeze bijgeschoold door Aquila en Priscilla, te spreken, Hand. 21: 37-40 183
Hand. 18: 24-28 112 185
Noten

298 299
Inhoud Inhoud

§ 32 Hand. 22: 1-23 — Paulus in Jeruzalem (II): Laatste § 36 Hand. 25: 23-36: 32 — Paulus in Caesarea Zijn
publieke getuigenis aan Israel in de tempel 187 getuigenis voor koning Agrippa en de voornaamsten
1. lk ben een rasechte Joodse schriftgeleerde, 22: 1-3 188 van de stad 237
2. lk heb Jezus' volgelingen fel vervolgd, Hand. 22: 4,5 189 1. Festus opent de bijeenkomst, Hand. 25: 23-27 238
3. Jezus van Nazaret bekeerde mij van vervolger tot ver- 2. Paulus getuigt voor koning Agrippa en de elite van Cae-
kondiger, 22: 6-11 190 sarea dat Jezus is opgestaan als de Kurios en Redder van
4. Een vrome Jood bracht mij Gods opdracht dat ik van Joden en heidenen, Hand. 26: 1-23 239
Jezus moest gaan getuigen, Hand. 22: 12-16 191 3. Agrippa en Festus verwerpen Paulus' getuigenis, Hand
5. Jezus zond mij naar de heidenen, Hand. 22: 17-21
1 93 26: 24-29 2 47
6. Jeruzalem verwerpt Paulus' laatste apostolische getuige- 4. Paulus onschuldig verklaard aan de Joodse tenlasteleg-
nis, Hand. 22: 22,23 194 ging, Hand. 26: 30-32 250
Noten 196 Noten 251

§ 33 Hand. 22: 24-23: 35 — Paulus in Jeruzalem Ge- § 37 Hand. 27-28: 15 — Paulus' reis naar Rome 253
tuigenis voor het Sanhedrin, nieuw complot tegen 1. Van Caesarea naar Kreta, Hand. 27: 1-13 254
zijn leven 2. In de greep van de Euraquilo, Hand. 27: 14-44 258
197 Overwintering op Malta, Hand. 28: I-I o
1. Paulus' Romeinse burgerrecht belet zijn geseling, Hand 3. 268

22: 24-29 4. Van Malta naar Rome, Hand. 28: 11 15 - 271

197
2. Paulus getuigt voor het Sanhedrin, Hand. 22: 30-23: 11 Noten 274
199
3. Samenzwering tegen Paulus' leven, Hand. 23: 12-22 205
4. Paulus overgebracht naar Caesarea, Hand. 23: 23-35 • • 208 § 38 Hand. 28: 16-31 — Paulus' getuigenis in Rome . . . 278
Noten 211 1. Paulus in verzekerde bewaring gesteld, Hand. 28: 16 280
2. Paulus' getuigenis voor de Romeinse Joden, Hand. 28:
17-28 281
§ 34 Hand. 24 — Paulus in Caesarea (I): Getuigenis voor 3. Paulus verkondigt ongehinderd het evangelie in de
Felix 213 hoofdstad van de heidenwereld, Hand. 28: 30, 31 288
1. Paulus aangeklaagd voor Felix, Hand. 24: 1-9 214 Noten 290
2. Paulus' verdediging — een getuigenis voor Felix en de
Joden, Hand. 24: to-23 217
3. Prive-bezoek van Felix en Drusilla aan Paulus, Hand. 24: De reizen van Paulus 294
24-27. 222
Noten 225 Inhoud 297

§ 35 Hand. 25 — Paulus in Caesarea (ii): Getuigenis voor

Festus 227
1. Festus voorkomt de zoveelste Joodse aanslag op Paulus'
leven, Hand. 25: 1-5 227
2. Festus noodzaakt Paulus zich op de keizer to beroepen,
Hand. 25: 6-12 229
3. Festus legt Paulus' zaak voor aan koning Agrippa, Hand
25: 13-27. 232
Noten 235

300 301