ममाध्यममकककमायमायाः पमाठ्यक्रमयाः

ववे द माध्ययनमम् - २४५

पपुस् तकमम् - १

रमाषष ष्ट्री य -मपुक -मवदमालयष्ट्री -मशिकमा-सस स् थमानमम्

ए-२४-२५, ससस्थथागतकक्षेत्रमम , वविभथागगः - ६२
ननोएडथा - २०१ ३०९ (उत्तरप्रदक्षेशगः)
जथालपटप ककटमम - www.nios.ac.in वनमर्मूल्क यगः दरक भथाषगः - १८००१८०९३९३

National Institute of Open Schooling

A-२४-२५, Institutional Area, Sector – ६२
NOIDA – २०१ ३०९ (UP)
©रमाषषष्ट्रीय-मपुक-मवदमालयष्ट्री-मशिकमा-ससस्थमानमम् National Institute of Open Schooling

प्रथमससस्करणमम् २०१७ First Edition २०१७ (Copies )

ISBN (Book १)

ISBN (Book २)

समचिवयाः, रमाषषष्ट्रीय-मपुक-मवदमालयष्ट्री-मशिकमा-ससस्थमानमम्, ए-२४-२५, ससस्थमागतकवेत्रमम् , मवभमागयाः - ६२, ननोएडमा - २०१ ३०९ (उत्तरप्रदवेशियाः)
दमारमा प्रकमामशितमम्। ...............दमारमा मपुमद्रितमम्।
 ममाध्यममकककमा - ववे द माध्ययनमम् (२४५)

मन्त्रणमामण्डलमम्
आचचाररर्यः चन्द्रभभषणशरचार शश्री ससजर-ककरचार-ससन्हचा डचाड. सन्ध्रचा-ककरचारर्यः
अध्यकगः वनदक्षेशकगः (शशैवकक) उपवनदक्षेशकगः (शशैवकक)
रथाष्टट्रीय-मक
प -वविदथालयट्री-वशकथा-ससस्थथानमम रथा.म.प ववि.वश.ससस्थथानमम रथा.म.प ववि.वश.ससस्थथानमम
ननोएडथा, उत्तरप्रदक्षेशगः - २०१ ३०९ ननोएडथा, उत्तरप्रदक्षेशगः - २०१ ३०९ ननोएडथा, उत्तरप्रदक्षेशगः - २०१ ३०९

पमाठ्यमवषय-मनममर मत-समममतयाः
ससरततर्यः अध्रकर्यः आचचाररर्यः फभलचन्दर्यः
डचाड. कत . इ. दतवनचाथनन विशैवदकगरुप कपलमम
कपलपवतगः पतञ्जवल-यनोगपट्रीठमम , हररदथारमम (उत्तरथाखण्डगः)
शट्रीविक्षेङमकटक्षेश्वर-विशैवदक-वविश्ववविदथालयगः
चन्द्रवगररपररमथागर्मूगः, अवलवपरर आचचाररर्यः प्रदकम्नर्यः
वतरुपवतगः - ५१७ ५०२ (आन्ध्रप्रदक्षेशगः) विशैवदकगरुप कपलमम , पतञ्जवल-यनोगपट्रीठम,म हररदथारमम (उत्तरथाखण्डगः)

ससरततर्यः उपचाध्रकर्यः शश्रीरचानन सन्तकककरचारपचानर्यः

डचाड. सदलश्रीपपण्डचार्यः
सहथायकप्रथाध्यथापकगः (ससस्कक तवविभथागगः)
वहरथालथाल-मजमप दथार-मक्षेमनोररयल-कथालक्षेज
दवकणक्षेश्वरगः, कवलकथातथा - ७०० ०३५ (पवश्चिमविङमगमम)
डड. रचारनचाथझचा
आचथायर्मूगः (ससस्कक तथाध्यनवविशक्षेषकक्षे न्द्रमम)
जविथाहरलथाल-नक्षेहर-वविश्ववविदथालयगः, नविदक्षेहलट्री
सहथायकप्रथाध्यथापकगः (ससस्कक तवविभथागगः)
वविजयनथारथायण-महथावविदथालयगः
पत्रथालयगः - इटथाचपनथा, मण्डलमम - हहगलट्री - ७१२१४७ (प.विङमगम)म
स्वचारश्री वतदतत्त्वचानन्दर्यः
प्रथाचथायर्मूगः
रथामकक ष्ण-मठ-वविविक्षेकथानन्द-विक्षेद-वविदथालयगः
बक्षेलडप -मठगः, मण्डलमम - हथाविडथा - ७११ २०२ (प.विङमगम)म

डचाड. सन्ततोषककरचारशकक्लर्यः डड. रचार-नचारचारण-रश्रीणचा

आचथायर्मूगः (ससस्कक तथाध्यनवविशक्षेषकक्षे न्द्रमम) सहथायक-वनदक्षेशकगः (शशैवकक)
जविथाहरलथाल-नक्षेहर-वविश्ववविदथालयगः, नविदक्षेहलट्री रथाष्टट्रीय-मक
प -वविदथालयट्री-वशकथा-ससस्थथानमम
ननोएडथा, उत्तरप्रदक्षेशगः - २०१ ३०९

पमाठ्यक्रम-समन्वयकयाः
डड. रचार-नचारचारण-रश्रीणचा
सहथायक-वनदक्षेशकगः (शशैवकक)
रथाष्टट्रीय-मक
प -वविदथालयट्री-वशकथा-ससस्थथानमम
ननोएडथा, उत्तरप्रदक्षेशगः - २०१ ३०९
 पमाठ्यमवषयसमामगष्ट्री -मनममर म त-समममतयाः

सस प मादकमण्डलमम्
डचाड. सदलश्रीपपण्डचार्यः स्वचारश्री वतदतत्त्वचानन्दर्यः
सहथायकप्रथाध्यथापकगः (ससस्कक तवविभथागगः) प्रथाचथायर्मूगः
वहरथालथाल-मजमप दथार-मक्षेमनोररयल-कथालक्षेज फथाफाॅर वविवमन रथामकक ष्ण-मठ-वविविक्षेकथानन्द-विक्षेद-वविदथालयगः
दवकणक्षेश्वरगः, बक्षेलडप -मठगः, मण्डलमम - हथाविडथा - ७११ २०२ (प.विङमगम)म
कवलकथातथा - ७०० ०३५ (पवश्चिमविङमगम)म

पमाठलवे ख कमायाः
(पचाठर्यः १, ५, ६, १७-२४) (पचाठर्यः २, ३, ४, ७, ९-१५)
शश्रीरचानन रचाहहलगचासजर्यः शश्रीरचानन सवष्णकपदपचालर्यः
अनसप न्धथातथा (ससस्कक तवविभथागगः) अनसप न्धथातथा (ससस्कक तथाध्ययनवविभथागगः)
यथादविपपरवविश्ववविदथालयगः रथामकक ष्ण-वमशन-वविविक्षेकथानन्द-वविश्ववविदथालयगः
कवलकथातथा - ७०० ०३२ (प.विङमगम)म मण्डलमम - हथाविडथा - ७११ २०२ (प.विङमगम)म

(पचाठर्यः ८) (पचाठर्यः १६)

स्वचारश्री वतदतत्त्वचानन्दर्यः
प्रथाचथायर्मूगः
रथामकक ष्ण-मठ-वविविक्षेकथानन्द-विक्षेद-वविदथालयगः
बक्षेलडप -मठगः, मण्डलमम - हथाविडथा - ७११ २०२ (प.विङमगम)म
डचाड. सदलश्रीपपण्डचार्यः
सहथायकप्रथाध्यथापकगः (ससस्कक तवविभथागगः)
वहरथालथाल-मजमप दथार-मक्षेमनोररयल-कथालक्षेज फथाफाॅर वविवमन
दवकणक्षेश्वरगः,
कवलकथातथा - ७०० ०३५ (पवश्चिमविङमगम)म

रवेख मामचित्रमाङ्कनस मपुख पपृष्ठ मचित्रणस चि

स्वचारश्री हररूपचानन्दर्यः
रथामकक ष्ण-वमशनम
बक्षेलडप -मठगः
मण्डलमम - हथाविडथा - ७११ २०२ (प.विङमगम)म
 अध्यकष्ट्री य याः सन्दवे शि याः

वप्रय वविदथावथर्मूनम

'भथारतट्रीयजथानपरम्परथा' इवत पथाठमयक्रमस्य अध्ययनथाय अध्यक्षेत्रक्षे हथादर्दं स्विथागतस व्यथावह्रियतक्षे।

भथारतमम अवत प्रथाचट्रीनमम अवत वविशथालस च। भथारतस्य विथाङ्मयमवप तथशैवि प्रथाचट्रीनस प्रशस्यतरस समप हतम च। सकवष्टिकतथार्मू भगविथानम एवि
भथारतट्रीयथानथास सकलवविदथानथामम उत्स इवत वसदथान्तगः शथासक्षेष।प भथारतस्य सजप थातक्षे अल्पजथातक्षे अजथातक्षे च इवतहथासक्षे विथावगविवनमयस्य मथाध्यमस
सस्स कक तवमवत सवप विवदतस समक्षेषथाम।म प्रदट्रीरर्घे अवस्मनम भथारतक्षेवतहथासक्षे यथावन शथासथावण समद प क तथावन, यतम वचन्तनस प्रथावितर्मूत, यक्षे भथाविथागः प्रकवटतथागः
तत्सविर्मूमवप सस्स कक तभथाषथाभथाण्डथारक्षे वनबदमवस्त। अस्य भथाण्डथारस्य आकथारगः वकयथान,म तलगः वकयथानम गभट्रीरगः, मल्क यस वकयदम अवधकमम इवत
वनधथार्मूरणक्षे न कनोऽवप समथर्मूगः। परप था वकस वकस पठवन्त स्म भथारतट्रीयथा इवत एकक्षे न शनोकक्षेन कथवञ्चतम ससवकप्य प्रकटमयतक्षे -
अङनगचासन वतदचाश्चत्वचारतो रश्रीरचाससचा न्रचारसवस्तरर्यः।
पकरचाणस धररशचासस च सवदचा हततचाश्चतकदरश।। (वचारकपकरचाणरन ६१.७८)
अवस्मनम शनोकक्षे चतदप श र्मू वविदथास्थथानथावन कथ्यन्तक्षे। चत्विथारनो विक्षेदथागः (उपविक्षेदथागः च) षडम विक्षेदथाङमगथावन मट्रीमथासस था (पविक र्वोत्तरमट्रीमथासस क्षे) न्यथायगः
(आन्विट्रीवककक) परप थाणमम (अष्टिथादश मख्प यथावन परप थाणथावन, उपपपरथाणथावन च) धमर्मूशथासमम (स्मकवतगः) इवत चतदप श र्मू वविदथास्थथानथावन कथ्यन्तक्षे।
इतनोऽवप कथाव्यथादट्रीवन बहहवन शथासथावण सवन्त। एतथासथास वविदथानथामम उत्सगः प्रविथाहगः प्रदथानस प्रगवतगः प्रविकवदगः च महतथा कथालक्षेन जथातथा। समथाजस्य
कल्यथाणथाय भथारतस्य पथाठदथानपरम्परथायथास गरुप कपलक्षेषप आध्यथावत्मकथा मननोविशैजथावनकथा शरट्रीरथारनोगयवविषयथा रथाजनट्रीवतगः दण्डनट्रीवतगः कथाव्यथावन
कथाव्यशथासथावण अन्यथावन च बहहवन शथासथावण पथाठमयन्तक्षे पठमयन्तक्षे स्म।
एतथासथामम वविदथानथास वशकणथाय बटपगः वपतकगहक स त्यक्त्विथा गरुप कपलक्षेषप ब्रह्मचयथार्मूशमस यथापयवत स्म। एतथासप वनष्पथाणनो भविवत स्म। एतथासप वविदथासप
वनष्णथातथा जनथा अदथावप कक्षे वचतम सवन्त। नशैसवगर्मूकपररवितर्मूनथावन परदक्षेशट्रीयथावन आक्रमणथावन स्विदक्षेशट्रीयथा वविप्लविथा इत्यथावदवभगः बहहवभगः कथारणशैगः
एतथा वविदथा यथथापविक र्दं न पथाठमयन्तक्षे भथारतक्षे। अवपच यक्षे कक्षे ऽवप पठवन्त तक्षेषथास पथाठमयक्रमगः परट्रीकथा प्रमथाणपत्रमम इत्यथावदकमम आधवप नक-
वशकणपदत्यथा क्विवचतम रथाज्यक्षेषप भविवत, बहहत्र नशैवि भविवत। अतगः एतक्षेषथास प्रथाचट्रीनशथासथाणथामम अध्ययनस परट्रीकणस प्रमथाणट्रीकरणस च भवितप इवत
वधयथा अयस पथाठमयक्रमगः रथावष्टयमक प वविदथालयट्रीवशकथाससस्थथानक्षेन प्रथारब्धगः। जनवहतथाकथारर यदम यथाविदम यथथा च जथानस एतक्षेषप शथासक्षेषप वनवहतस वनभकतमम
चथावस्त तदम जनथानथास परप स्तथातम प्रकवटतस भवितप इवत लक्ष्यम।म तक्षेन सविर्घेऽत्र सवप खनगः सन्त,प सविर्घे सन्तप वनरथामयथागः, सविर्घे भद्रदृवष्टिसम्पनथा भत्क विथा
भद्रथावण पश्यन्त,प मथा कवश्चिदम दगःप खमम आप्नपयथात,म मथा कवश्चिदम दगःप खदथानक्षे प्रवितर्घेत इवत अत्यन्तमम उदथारमम उदक्षेश्यमम 'भथारतट्रीयजथानपरम्परथा' इवत
नथामकस्य अस्य पथाठमयक्रमस्य प्रकल्पनक्षे वितर्मूतक्षे। वविजथानस शरट्रीरथारनोगयस वचन्तयवत। कलथावविषयथा मननोवविजथानमम आध्यथावत्मकवविजथानस मननोरञ्जनस
च वचन्तयवन्त। वविजथानस सथाधनस्विरपस सख प नोपभनोगगः सथाध्यस चथावस्त। अतगः वविजथानथादवप कलथाशथाखथायथागः शक्षेष्ठत्विस वनगःसन्दक्षेहमवस्त। जनगः कलथामम
उपयज्प य वविजथानथातम सख प मम नथाप्ननोवत। अवप तप वविजथानमम उपयज्प य कलथातगः सख प मथाप्ननोवत। नथात्र व्यवतक्रमगः पररलक्ष्यतक्षे।
अयस विक्षेदथाध्ययनस्य पथाठमयक्रमगः छथात्रथानक प क लनो जथानविधर्मूकनो लक्ष्यसथाधकगः परुप षथाथर्मूसथाधकश्चि अवस्त इवत वविश्ववसवम।
अस्य पथाठमयक्रमस्य वनमथार्मूणक्षे यक्षे वहतथावभलथावषणनो वविदथाससगः उपदक्षेष्टिथारगः पथाठलक्षेखकथागः त्रवप टससशनोधकथागः टङमकथायनोजकथागः च सथाकथातम
परनोकरपक्षेण विथा सथाहथाय्यस कक तविन्तगः, तक्षेभ्यगः ससस्थथानपकतनो हथावदर्मूकस कथातर्मूज्ञ्यस व्यथावह्रियतक्षे। रथामकक ष्णवमशन-म वविविक्षेकथानन्द-वविश्ववविदथालयस्य
कपलपवतवियथार्मूगः शट्रीमन्तगः स्विथावमन आत्मवप्रयथानन्दथागः वविशक्षेषतनो धन्यविथादथाहथार्मू यक्षेषथाम म आनक प क ल्यस प्रक्षेरणथास च वविनथा कथायर्मूस्यथास्य पररसमथावपगः
दष्प करथा एवि।
अस्य पथाठमयक्रमस्य अध्यक्षेतथारनो धन्यथा भविन्त,प सफलथा भविन्त,प वविदथाससनो भविन्त,प सज्जनथा भविन्त,प दक्षेशभकथा भविन्त,प समथाजसक्षेविकथा
भविन्तप इवत अवत हथादथार्मू सवदच्छथा अस्मथाकम।म
(डथाफाॅ. चन्द्रभषक णशमथा)र्मू
अध्यकगः
रथाष्टट्रीय-मक प -वविदथालयट्री-वशकथा-ससस्थथानमम
 मनदवे शि ककीयमा वमाकम्

वप्रय अध्यक्षेतगः

'भथारतट्रीयजथानपरम्परथा' इवत पथाठमयक्रमस पवठतमप म उत्सथावहभ्यनो भथारतट्रीयजथानपरम्परथायथा अनरप थावगभ्य उपथासकक्षे भ्यश्चि हथावदर्मूकस स्विथागतस
वविजथाप्यतक्षे। परमहषर्मूवविषयगः अयस यदम गरुप कपलक्षेषप अधट्रीयथानथा वविषयथा अस्मथाकस रथाष्टट्रीय-मक प -वविदथालयट्री-वशकथा-ससस्थथानस्य पथाठमयक्रमक्षेऽवप
समथावविष्टिथा भविवन्त। आ बहनोगः कथालथादम वविदमथानगः अन्तरथायनो दरक ट्रीभविक्षेवदवत आशथासक्षे। वहन्दजप शैनबबौदथानथास धवमर्मूकमम आध्यथावत्मकस कथाव्यथावदकस च
विथाङ्मयस प्रथायगः सविर्मूमवप सस्स कक तक्षे वनबदमवस्त। एतक्षेषथास शतस्य कनोटट्रीनथास मनजप थानथास वप्रयथाणथामम वविषयथाणथामम भवक मकथायशै प्रस्तत्प यशै प्रविक्षेशयनोगयतथायशै
प्ररनोचनथायशै च मथाध्यवमकस्तरक्षे उच्चमथाध्यवमकस्तरक्षे च कक्षे वचद म वविषयथागः पथाठमयत्विक्षेन यनोज्यन्तक्षे। यथथा आसगल-वहन्दथावदभथाषथाजथानस वविनथा
तत्तदथाषयथा वलवखतथा मथाध्यवमकस्तरट्रीयथा ग्रन्थथागः पवठतसप बनोदसप च न शक्यन्तक्षे तदतम अत्रथावप प्रथारवम्भकस ससस्कक तस न जथानथावत चक्षेतम इमस पथाठमयक्रमस
बनोदसप न पथारयक्षेत।म अतगः प्रथारवम्भकस सस्स कक तस वविदथानम छथात्रगः अत्र अस्य पथाठमयक्रमस्य अध्ययनक्षे अवधकथाररत्विक्षेन इवत गण्यतक्षे।
गरुप कपलक्षेषप अधट्रीयथानथागः छथात्रथा अष्टिमककथास यथावितम कथामस स्विपरम्परथानपसथारमम अध्ययनस करनोत।प नविमदशमककयनोगः तप
एकथादशदथादशककयनोगः च भथारतट्रीयजथानपरम्परथा इवत पथाठमयक्रमस्य वनष्ठयथा वनयवमतमम अध्ययनस करनोत।प अस्य पथाठमयक्रमस्य अध्यक्षेतथा
उच्चवशकथायशै यनोगयनो भवविष्यवत।
सस्स कक तस्य वविवभन्नक्षेषप शथासक्षेषप कक तभरक रपररशमथागः वविदथासस गः प्रथाध्यथापकथागः वशककथागः वशकथावविदगः च अस्य पथाठमयक्रमस्य प्रथारपरचनथायथामम
वविषयवनधथार्मूरणक्षे वविषयपररमथाणवनधथार्मूरणक्षे वविषयप्रकटनभथाषथास्तरवनणर्मूयक्षे वविषयपथाठलक्षेखनक्षे च ससलगनथागः। अतगः अस्य पथाठमयक्रमस्य स्तरगः उन्नत
एवि इवत वकमम उ विकव्यम।म
विक्षेदथाध्ययनस्य एषथा स्विथाध्यथायसथामग्रट्री भवितथास कक तक्षे पयथार्मूपथा सबप नोधथा रुवचरथा आनन्दरसस्यवन्दनट्री सबौभथागयदथावयनट्री
धमथार्मूथर्मूकथाममनोकनोपयनोवगनट्री च स्यथावदवत आशथास्महक्षे। अस्य पथाठमयक्रमस्य प्रधथानस लक्ष्यस यदम भथारतट्रीयजथानपरम्परथायथागः शशैकवणककक्षेत्रक्षेषप वविवशष्टिस
यनोगयस च स्थथानस स्विट्रीककवतगः गविक्षेषणथा च स्यथावदवत। तल्लक्ष्यमम पथाठमयक्रमक्षेणथानक्षेन सक्षेत्सवत इवत दृढवविश्वथावसननो वियम।म
अध्यक्षेतथा अध्ययनकथालक्षे यवद मन्यक्षेत यदम अवस्मनम अध्ययनसम्भथारक्षे पथाठवनचयक्षे यत्र ससशनोधनस पररवितर्मूनस पररविधर्मूनस ससस्कथारगः च
अपक्षेक्ष्यन्तक्षे, तक्षेषथास समक्षेषथास प्रस्तथाविथानथास वियस स्विथागतस कतर्दंप वसदथागः स्मगः। अमसप पथाठमयक्रममम इतनोऽवप अवधकमम प्रभथावविनमम उपयनोवगनस सरलस च
वविधथातसप भविवदगः सह वियस सदथा प्रयत्नपरथा एवि।
अध्यक्षेतणत थास समक्षेषथामवप अध्ययनक्षे सथाफल्यथाय जट्रीविनक्षे च सथाफल्यथाय कक तकक त्यथायशै च आशट्रीविर्मूचगः अस्मथाकम।म
वकस बथाहहनथा वविस्तरक्षे ण। अस्मथाकस गबौरविविथाणणीं जगवत वविरलथामम सविर्मूवविदथायथा लक्ष्यभतक थामम एवि उदरथावम -

सवर्वेऽत्र ससक खिनर्यः सन्तक सवर्वे सन्तक सनरचाररचार्यः।

सवर्वे भद्रचासण पश्रन्तक रचा कसश्चदन दकर्यःखिभचागन भवतत।न ।

दकजरनर्यः सज्जनतो भभरचातन सज्जनर्यः शचासन्तरचाप्नकरचात।न

शचान्ततो रकच्रतत बन्धतभ्रतो रकक्तश्चचान्रचानन सवरतोचरतत।न ।

स्वस्त्रस्तक सवश्वस्र खिलर्यः प्रसश्रीदतचास ध्रचारन्तक भभतचासन सशवस सरथतो सधरचा।

रनश्च भद्रस भजतचादधतोकजत आवतश्रतचास नतो रसतरप्रहहैतकककी।।

(शट्री ससजय-कपमथार-वसन्हथा)
वनदक्षेशकगः (शशैवककम)म
रथाष्टट्रीय-मकप -वविदथालयट्री-वशकथा-ससस्थथानमम
 समन्वयककीयमामन वचिमासस स

वप्रय वजजथासनो

ॐ सह नचाववतक। सह ननौ भकनक्तक। सह वश्रीरर्यं करवचावहहै। तत जसस्वनचावधश्रीतरस्तक। रचा सवसद्विषचावहहै॥ ॐ शचासन्तर्यः शचासन्तर्यः शचासन्तर्यः॥

परम्परथामम अविलम्ब्य इयस प्रथाथर्मूनथा यदम अस्मथाकमम अध्ययनस वविघ्नरवहतस भवित।प अजथाननथाशकस तक्षेजवस्वि भवित।प वविदक्षेषभथाविनथानथाशकस
भवित।प वविदथालथाभक्षेन सविर्मूवविधतथापथानथास शथावन्तगः भवितप इवत।
भथारतट्रीयजथानपरम्परथा इवत पथाठमयक्रमस्य अङमगभतक नोऽयस पथाठमयवविषयगः। अस्य मथाध्यवमकककथायथागः कक तक्षे वनधथार्मूरणमवस्त।
एतत्पथाठमयक्रमस्य पथाठवनचयथावत्मकथामम इमथामम अध्ययनसथामग्रट्रीमम भवितक्षे दददम अहस परमस हषर्मूमम अनभप विथावम। सरलस ससस्कक तस जथाननम यगः कनोऽवप
अस्य अध्ययनक्षे समथर्वो गण्यतक्षे।
अनन्तथा विशै विक्षेदथागः। भथारतट्रीयथानथास गविर्मूस्थथानस शदथास्पथादस जथानमल
क स जट्रीविनपथप्रदशर्मूकगः इहपरलनोकजथापकगः विक्षेदगः। बहहषप शथाखथासप वभन्नगः।
विक्षेदथाङमगथावन च षटम। उपविक्षेदथागः च सवन्त। विशैवदकशब्दथागः बहहत्र लबौवककशब्दक्षेभ्यनो वभन्नथागः। तत्र व्यथाकरणस्य वविवशष्टिथा वनयमथागः। अतगः
पथाठमयक्रमक्षेऽवस्मनम विशैवदकविथाङ्मयस्य इवतहथासगः, सक क थावन, व्यथाकरणमम चक्षेवत त्रक्षेधथा वविभथागगः पररकवल्पतगः। वक्लष्टिवविषयथा अत्यन्तस सरलयथा वगरथा
अवस्मनम पथाठमयक्रमक्षे वितर्मूतक्षे।
मथाध्यवमकककथायथास प्रदत्तगः विक्षेदथाध्ययनमम इवत वविषयगः अवप अत्यन्तमम उपकथारकगः वितर्मूतक्षे। छथात्रगः तस्य अध्ययनक्षेन जथानक्षेन पररपष्टिप गः भविक्षेत।म
मथाध्यवमकककथायथा विक्षेदथाध्ययनमम इवत वविषयस्य अध्ययनक्षेन विक्षेदक्षे प्रविक्षेशथाय छथात्रस्य यनोगयतथा कल्प्यतक्षे। एतत्सथामग्रट्री विक्षेदथानथास सशदमम अध्ययनक्षे
प्रविक्षेशथाय प्ररनोचनथाय च। अनयथा आकरग्रन्थथा न गतथाथथार्मू न विथा हक्षेयथागः अवप तप गभट्रीरतयथा अध्यक्षेयथागः।
समग्रनोऽवप पथाठमयवविषयगः दयनोगः पस्प तकयनोगः कवल्पतनोऽवस्त।
अध्यक्षेतथा पथाठथानम सम्यकम पवठत्विथा पथाठगतथानथास प्रशथानथामम उत्तरथावण स्वियस वविचथायर्मू अन्तक्षे प्रदत्तथानथामम उत्तरथाणथास दशर्मूनस कपयथार्मूत,म तशैगः उत्तरशै गः
स्विस्य उत्तरस च मक्षेलयक्षेद।म प्रवतपत्रस प्रदत्तक्षे ररकभथागक्षे स्विस्य वटप्पणणीं रचयक्षेद।म पथाठथान्तक्षे प्रदत्तथानथामम उत्तरथावण वनमथार्मूय परट्रीकथायशै सन्नदनो भवित।प
पथाठमयक्रमस्य सवविस्तरस वविविक्षेचनस प्रशपत्रस्य पथारपमम प्रशपत्रस्य प्रवतमथा तदत्तप रथावण च पस्प तकस्य अन्तक्षे द्रष्टिव्यथावन। अध्ययनथारम्भथातम
प्रथाकम ननक मक्षेवि अध्यक्षेतथा तत्र दत्तथानम वबन्दनक म अविलनोकयक्षेत।म तक्षेन अध्ययनस्य वदशथा गवतगः च सष्ठप ह स्यथातथाम।म
अध्ययनसम्भथारक्षे क्विथावप कथावठन्यमम अनपभयक तक्षे चक्षेतम अध्ययनकक्षे न्द्रस यथथाकथालस गत्विथा समस्यथासमथाधथानथाय आचथायर्दं पश्यत।प
रथावष्टयमक प वविदथालयट्रीवशकथाससस्थथानक्षेन सह ई-पत्रदथारथा सम्पकर्दं विथा करनोतप। जथालपटप क्षे अवप ससपकर्मू व्यविस्थथा वितर्मूत एवि। जथालपटप ककटगः
www.nios.ac.in इवत अवस्त।
पथाठमयवविषयनोऽयस भवितगः जथानस विधर्मूयतथातम , परट्रीकथासप सथाफल्यमम आविहतथातम , रुवचस विधर्मूयतथातम , मननोरथथानम परक यतथातम इवत कथामयक्षे।
अजथानथान्धकथारस्य नथाशथाय जथानज्यनोवतषगः दशर्मूनथाय च इयस मक्षे हथावदर्मूकक प्रथाथर्मूनथा -

ॐ असततो रचा सदन गरर। तरसतो रचा ज्रतोसतगररर। रमत्रतोरचाररमतस गरर॥ ॐ शचासन्त: शचासन्त: शचासन्त:॥

भवित्कल्यथाणकथामट्री

(रथाम-नथारथायण-मट्रीणथा)
पथाठमयक्रमसमन्वियकगः (शशैवककम)म
रथाष्टट्रीय-मक
प -वविदथालयट्री-वशकथा-ससस्थथानमम
 पपुस् तकमम्- १

ववै म दकसमामहित्यवे म तहिमासयाः ववै म दकससूक माध्ययनमम्

1. ववेदमवषयप्रववेशियाः 8. ससूयरससूकस ससजमानससूकस चि
2. ववेदमानमास कमालयाः, पमाठप्रकमारमायाः, 9. पसूषनम्-ससूकमम् उषस्ससूकस चि
मन्त्रमाणमास चि ऋमषच्छन्दनोदवेवतमामवमनयनोगमायाः 10. वरुणससूकमम्
3. ववेदभमाष्यकमारमायाः 11. यमससूकमम्
4. ववेदभमाष्यपद्धमतयाः 12. शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमम्- १
5. ववैमदकमाख्यमानस, दमाशिर मनकमानमास नयवे ववेदमवमशिर याः चि 13. शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमम् - २
6. ववैमदकयमागमायाः 14. शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमम्- ३
7. ववैमदकदवेवतमा 15. मवश्वमाममत्रनदष्ट्रीससवमादयाः

पपुस् तकमम्- २

ववै म दककी प्रमक्रयमा 20. अषमाध्यमाय्यमायाः पञ्चमषष्ठयौ (५,६) अध्यमाययौ

16. अषमाध्यमाय्यमायाः प्रथममदतष्ट्रीययौ (१-२) अध्यमाययौ 21. अषमाध्यमाय्यमायाः षष्ठसप्तमयौ (६, ७) अध्यमाययौ
17. अषमाध्यमाय्यमायाः तपृतष्ट्रीययाः (३) अध्यमाययाः 22. अषमाध्यमाय्यमायाः सप्तमयाः (७) अध्यमाययाः
18. अषमाध्यमाय्यमायाः तपृतष्ट्रीयचितपुथर्थौ (३,४) अध्यमाययौ 23. अषमाध्यमाय्यमायाः अषमयाः (८) अध्यमाययाः- १
19. अषमाध्यमाय्यमायाः चितपुथरयाः (४) अध्यमाययाः 24. अषमाध्यमाय्यमायाः अषमयाः (८) अध्यमाययाः- २
 ववे द माध्ययनमम्

ममाध्यममकककमा
प्रथमस स्वमाध्यमायपवर

क्रमयाः मवषयससूचि ष्ट्री पपृष्ठ सस ख् यमा

ववै म दकसमामहित्यवे म तहिमासयाः

1. ववेदमवषयप्रववेशियाः १
2. ववेदमानमास कमालयाः पमाठप्रकमारमायाः मन्त्रमाणमास चि ऋमषच्छन्दनोदवेवतमामवमनयनोगमायाः २७
3. ववेदभमाष्यकमारमायाः ४७
4. ववेदभमाष्यपद्धमतयाः ६७
5. ववैमदकमाख्यमानस दमाशिर मनकमानमास नयवे ववेदमवमशिर याः चि ८२
6. ववैमदकयमागमायाः ९८
7. ववैमदकदवेवतमा १११

ववै म दकससूक माध्ययनमम्

8. ससूयरससूकस ससजमानससूकस चि १२७
9. पसूषनम्-ससूकमम् उषस्ससूकस चि १४५
10. वरुणससूकमम् १६९
11. यमससूकमम् १९१
12. शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमम्- १ २०९
13. शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमम् - २ २२५
14. शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमम्- ३ २४७
15. मवश्वमाममत्रनदष्ट्रीससवमादयाः २६८
 1

1) ववे द मवषयप्रववे शि याः

प्रस्तमावनमा

भमारतष्ट्रीयमानमास धमर स्य आचिमारस्य अध्यमात्मस्य वमाङ्गयस्य चि मसूलमम् ववेदयाः। तत्र आदयौ
ससस्कपृतसमामहित्यमम् मकमम् भवमत इमत प्रमतपमादमयष्यतवे। तस्य ववैमशिष्ट्यमम् मकमम् मकस वमा अस्य महित्त्वमम् इमत
एततम् सवर मम् असस्मनम् पमाठवे वक्ष्यतवे। ससस्कपृतसमामहित्यजगमत ववैमदकवमाङ्मयस्य ववैमशिष्ट्यस कनो वमा न जमानमामत।
ववैमदकवमाङ्मयस्य मवभसूमतमवषयवे अमतशियनोमकयाः नमासस्त। इदस वमाङ्मयस प्रमाचिष्ट्रीनमम्, समगपपृसथवष्ट्रीव्यमामप, अस्य
पररममाणस मवशिमालमम्। अस्य ववैभवस मनरमतशियमम्, अस्य सयौन्दयर गपुणयाः अनन्यतपुल्ययाः। महितम् मयौसलकस पपुरमातनस चि
इदस वमाङ्मयमम्। तत्र अस्ममाकमम् अमभमनववेशियाः सवर दमा भवमत। न कवेवलमम् एतमावन्ममात्रमम्। अन्यमामन अमप
मनममत्तमामन ववैमदकवमाङ्मयस्य अध्ययनवे मवदमासथर नमास कपृतवे मवमशिषमामम् अमभरुमचिस जनयसन्त।

ससस्कपृतसमामहित्यवे ववेदमानमास स्थमानस मसूसध्नर वत्तरतवे। भमारतष्ट्रीयदशिर नस्य धमर स्य चि जष्ट्रीवनस ववेदमायाः एव
ससन्त। ववैमदकवमाङ्मयमम् अनमामद अपयौरुषवेयमम्। इदस वमाङ्मयस मन्त्रबमाह्मणमात्मकस ववेदवतम् चिरणमासश्रितस
सकलसच्छमास्त्रतमात्पयर चि असस्त। इदस वमाङ्मयस प्रमाचिष्ट्रीनतमस सकलभमाषमासमामहित्यमानमास मसूलभसूतमम् इत्यसस्मनम्
मवषयवे भमाषमातत्त्वमवदमास मवदषपु मास न कसश्चितम् सन्दवेहिलवेशियाः। अस्य वमाङ्मयस्य अध्ययनमम् अत्यमावश्यकमम् इमत
भमाषमातत्त्वमवदयाः मवदमाससयाः अनपुभवसन्त। भमारतष्ट्रीयमानमास कपृतवे ववैमदकवमाङ्मयस्य इमतहिमासयाः अनपुपमयाः अकयधनतपुल्ययाः
चि असस्त। तस्ममादवेव कमारणमातम् भमारतष्ट्रीयमायाः मवदमाससयाः अस्य मवषयस्य अध्ययनवेन अमाहमादमम् अनपुभवसन्त।

आयमारणमास सभ्यतमा ससस्कपृमतश्चि ववेदमानम् एव अमाधमारष्ट्रीकपृत्य मवरमाजतवे। ववेदमानम् न कवेवलस भमारतष्ट्रीयमायाः

मवदमाससयाः ववैदवेमशिकमायाः अमप मवदमाससयाः श्रिद्धमादृष्ट्यमा सवर दमा अवलनोकयसन्त। परमसत्यस्य अनपुसन्धमातमारयाः
महिषर ययाः यतम् महितम् तत्त्वमम् अनपुभसूतवन्तयाः तस्य बनोधमयतमारयाः मवदमाससयाः अदमामप पपृसथव्यमास मवरमाजन्तवे।
भमारतष्ट्रीयपरम्परमानपुसमारवेण ववेदमायाः तपु अपयौरुषवेयमायाः ससन्त एव। अमतप्रमाचिष्ट्रीनकमालमादम् एव इषप्रमाप्तवेयाः
अमनषपररहिमारस्य चि अलयौमककमायाः उपमायमायाः तवेभ्ययाः एव जमायन्तवे। ववेदवेषपु जमान -मवजमान-धमर -दशिर न-सदमाचिमार-
ससस्कपृमत-नवैमतक-समाममासजक-रमाजनवैमतकप्रभपृतष्ट्रीनमास जष्ट्रीवनस्य उपयनोमगमवषयमाणमास समन्निववेशियाः वतर तवे। यत्र
प्रत्यकस्य न प्रववेशियाः न वमा अनपुममानस्य प्रववेशियाः तत्रमामप ववेदमायाः प्रमवशिसन्त। स्मपृमतपपुरमाणमादययाः ववेदमानपुगमाममनयाः
ससन्त तस्ममादवेव हिवेतनोयाः स्मपृमतपपुरमाणमादययाः गहिणयनोग्यमायाः। एतवे स्मपृमतपपुरमाणमादययाः मवश्वकनोषमायाः इमत मवद षपु मास मतमम्।
ववेदमायाः अस्ममाकस श्रिवेययाःकमर णमास प्रवेययाःकमर णमास चि समाधनमसस्त। प्रमाचिष्ट्रीनधमर मवषयवे प्रमाचिष्ट्रीनसममाजमवषयवे
व्यवहिमारमवषयवे चि बनोधस जनमयतपुस श्रिपुतययाः एव समथमारयाः भवसन्त। ववेदमायाः असखलस्य अमप धमर स्य मसूलभसूतमायाः इमत
हिवेतनोयाः तवे सवर थमा सममादृतमायाः भवसन्त। स्मपृमतकमारवेण मनपुनमा अमप उकस -

‘ववे द नोऽसखलनो धमर म सूल मम्' तथमा ववे द माद्धमर्मो महि मनबर भ यौ।’इमत।

ववेदमाध्ययनमम् 1
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

एवञ्च, महिमाभमाष्यकमारयाः पतञ्जसलयाः बमाह्मणस्य षडङ्गववेदमाध्ययनमम् अमनवमायर मम् इमत कथनस

समथर यमत। तथमामहि-

‘बमाह्मणवे न मनष्कमारणनो धमर याः षडङ्गनो ववे द नोऽध्यवे य नो जवे य श्चि।’

ववेदवेषपु अमाध्यमासत्मकदशिर नस्य उत्कपृषस भमाण्डमागमारस मनमकप्तमम् असस्त। मकञ्च तवेषमास प्रमतपमादनस्य रष्ट्रीमतयाः
अवमारचिष्ट्रीनमानमास प्रमतपमादनशिवैलष्ट्रीतयाः सवर थमा मभन्निमा एव। ममानवमानमास जष्ट्रीवनस्य दशिर नस ववेदवेषपु एव द्रिषव्यमम्।
मवश्वसमामहित्यवे ववेदमानमास महित्त्वस ववैमशिष्ट्यस चि स्पषमवेव प्रमतभमामत। एवमम् अगवे भवन्तयाः ववेदशिब्दमाथर मम् तस्य चि
पयमारयशिब्दमानम् जमास्यमत। अन्तवे चि ववेदयाः पयौरुषवेययाः अपयौरुषवेययाः ववेमत मवषयवे समाममान्यमवचिमारयाः प्रदशिर मयष्यतवे।

असखलजमानरमाशिवेयाः आधमारयाः भवमत ववेदयाः। ववेदवेषपु प्रमाचिष्ट्रीनतमयाः य ऋग्ववेदयाः स एव मवश्वस्य प्रमाचिष्ट्रीनतमनो

गन्थयाः। नमासस्त तमादृशिस मकममप जमानस यदम् ववेदवे नमासस्त। वमायपुयमानमादम् आरभ्य बह्ममवदमा सवर मवेव ववेदवे असस्त।
परन्तपु कमालवशिवेन अधपुनमा ववेदस्य तथमा अध्ययनस न लभ्यतवे। अत्र तपु समाममान्यवेन स्थसूलमासशियाः स्पपृषनो वतर तवे।
तत्रमामप ववेदमामदशिब्दमानमास धमातपु-प्रत्ययमामदमनदरशिपपुरस्सरस मनवर चिनमामदकममप अत्र प्रदमशिर तमम्। अत्र ववेदस्य
मवमभन्निमानमास शिमाखमानमास नमाममनदरशिपसूवरकस तत्र मवदममानमानमास मन्त्रमाणमास ससख्यमा अमप प्रदत्तमा।

ववेदवे स्वरस्य ममहिममा वतर तवे। अतयाः स्वरमवषयनोऽमप ससकवेपतयाः असस्मन्निवेव पमाठवे उपस्थमापमयष्यतवे।

उदवेश् यमामन
इमस पमाठस पमठत्वमा भवमानम् -

➢ ववेदमानमामम् ववैमशिष्ट्यमम् जमास्यमत।

➢ ववेदमानमास महित्त्वमम् मकमम् इमत अवगममष्यमत।
➢ ववैमदकवमाङ्मयमम् मकमम् भवमत इमत जमानष्ट्रीयमातम्।
➢ ववैमदकवमाङ्मयमवभसूमतयाः कमा इमत बपुध्यमातम्।
➢ ववेदशिब्दमाथर मम् ववेदस्य पयमारयशिब्दमानम् चि जमास्यमत।
➢ ववेदयाः पयौरुषवेययाः अपयौरुषवेययाः ववेमत मवषयवे समाममान्यमवचिमारमम् अवगममष्यमत।
➢ ववेदलकणमम् मकमम् इमत जमास्यमत।

1.1) ववे द मानमास ववै म शिष्ट्यमम्

अतष्ट्रीव मवमशिषस व्यमापकञ्च असस्त ववेदमानमास महित्त्वमम्। ववैमदकवमाङ्मयस्य महित्त्वस कनोऽमप समाममान्यतयमा
वणर मयतपुस न समथर याः। अत्र सवमारङ्गपसूणमारयाः ममानवजष्ट्रीवनस्य उदवेश्यभसूतमायाः धममारथरकमाममनोकमाख्यमायाः चित्वमारयाः अमप
पपुरुषमाथमारयाः आलनोमचितमायाः ससन्त। अतयाः ववैमदकवमाङ्मयवे ममानवजष्ट्रीवनस्य उपयनोमगनयाः सवर अमप मवषयमायाः समाधपु
मवववेमचितमायाः इमत कथनस समपुमचितमम् एव। अत्र प्रवेययाःशिमास्त्रस श्रिवेययाःशिमास्त्रस चि उभयममप समभमाववेन वसधर तमम्। अत
एव अत्र भनोगस्य मनोकस्य चि सत्तमायमायाः सकलवमाङ्मयमापवेकयमा मवमशिषतमा मवदतवे। अमतमहित्त्वपसूणर मम् इदस
ववैमदकसमामहित्यमम्। इदस प्रमाचिष्ट्रीनतमायमास सवमारमतशिमामय असस्त इमत सवर जमानसन्त एव। इदस व्यमापकस पररममाणवे चि

2 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मवषयप्रववे शि याः मटिप्पणष्ट्री

महितम् असस्त इमत प्रससद्धमम्। तस्य अध्ययनमम् अपररहिमायर मम् अमनवमायर चि अभ्यपुपगतमम्। यनो महि मदजयाः ववेदमम्
अनधष्ट्रीत्य अन्यत्र श्रिमस करनोमत सयाः इहि शिसूद्रिनो मतयाः। यथमा-

‘यनोऽनधष्ट्री त् य मदजनो ववे द मन्यत्र कपु रुतवे श्रिममम्।

स जष्ट्री व न्निवेव शिसूद्रि त्वममाशिपु गच्छमत समान्वययाः॥’ - मनपु°
भमारतष्ट्रीयमवचिमारधमारमायमा दृढनोऽयस मवश्वमासनो यतम् ववेदतत्त्वज एव जनयाः बह्म जमातपुमम् प्रभवमत। यथमा-

‘ववे द शिमास्त्रमाथर त त्त्वजनो यत्र कपु त्रमाश्रिमवे वसनम्।

इहिवै व लनोकवे मतष्ठनम् स बह्मभसूय माय कल्पतवे ॥ ’
स्वककीयमवमशिषतमामभयाः ववैमदकवमाङ्मयस्य महित्त्वस प्रमतमष्ठतस मवदतवे। ववेदमानमास जमानस मवनमा जष्ट्रीवनस्य
असन्तममम् लक्ष्यमम् असधगम्यस न भवमत, अतयाः ववैमदकवमाङ्मयस्य स्थमानस महित्त्वपसूणरमसस्त। जमानस्य मवमलमा
धमारमा समस्तवे अमप मकमतमण्डलवे सवमारसपु अमप मदकपु ववेदवेभ्य एव मनयाःसपृत्य प्रवहिमत। ववेदमायाः न कवेवलस
भमारतष्ट्रीयमानमामम् अमप तपु पपृसथव्यमास मनवसतष्ट्रीनमामम् सवमारसमाममप ममानवजमातष्ट्रीनमास महितसमाधनमाय ससन्त।

अस्मदष्ट्रीयमायाः पसूवरजमायाः कवेन प्रकमारवेण जष्ट्रीवनयमापनस कपृतवन्तयाः। कमामभयाः क्रकीडमामभयाः तवे स्वककीयस मननो
मनोमदतवन्तयाः। कमायाः दवेवतमायाः तवे पसूसजतवन्तयाः। मववमाहिसम्बन्धस्य उदवेश्यस तवे मकस मनधमारररतवन्तयाः। कवेन चि
मवसधनमा तवे प्रभमातवे अगयौ आहिह मतस सममपर तवन्तयाः इत्यमामदमवषयवे हृदयवे सजजमासमा वतर तवे चिवेतम् तदमा तवेषमास मवषयवे
यथमाथर जमानस ववेदवेभ्य एव लब्धपुस शिक्यमम् असस्त।

ववेदमानमामम् उपमादवेयत्वस महित्त्वस चि तवेषमास भमाषमादृष्ट्यमामप असधकमम् दृश्यतवे। अस्यमायाः ववैमदकभमाषमायमा अमप
महिमानम् प्रभमावयाः आधपुमनकभमाषमामवजमानवे असस्त।इयस ववैमदकभमाषमा भमाषमामवदमास मध्यवे मवस्तपृतस प्रमाचिष्ट्रीनभमाषमामवषयकस
मतभवेदस मनरमाकपृतवतष्ट्री। भमाषमाशिमास्त्रपसण्डतमायाः समाम्प्रमतकमायाः इच्छसन्त यतम् तवेषमामम् अमभमतयाः मवषययाः मनतरमास
पसूणरतयमा पररपक्वतमास गच्छवे तम्, तदमा तवे ववेदस्य अध्ययनस कपुयपुरयाः ,ववेदजमानमम् असधगन्तपुस चि प्रयत्नस कपुयपुरयाः। ववेदमानम्
अधष्ट्रीत्य अनपुशिष्ट्रील्य चि तवे तत्तदमाषमासपु सममागतमानमास पमाडष ड -नमाइटि-फमाचिसूरनप्रभपृमतपदमानमास मसूलरूपस तवेषमास
रूपमान्तरमाणमास समाधपु जमानस लब्धपुस शिक्नपुवसन्त। भसूमयष्ठप्रयनोजनमानमास समाधकत्वमातम् वस्तपुतयाः ववेदमायाः ससन्त
परममहित्त्वभमाजयाः गन्थमायाः।

1.2) ववे द मानमास महित्त्वमम्

ऋषययाः ववेदमानम् प्रणष्ट्रीतवन्तयाः इमत पमाश्चिमात्यमायाः पसण्डतमायाः मचिन्तयसन्त। ववेदमायाः शिब्दरमाशिययाः इमत
पमाश्चिमात्यमानमास पसण्डतमानमामम् आसधभयौमतककी दृमषयाः। तस्ममातम् तवे शिब्दरमामशिसमसूहिमात्मकस ववेदस समाममान्यगन्थमम् एव
अवगच्छसन्त। परन्तपु ववेदममर जमायाः भमारतष्ट्रीयमायाः मवेधमामवनयाः तमानम् शिब्दरमाशिष्ट्रीनम् ऋमषकपृतमानम् न मन्यन्तवे।
भमारतष्ट्रीयमवदषपु मास मतवे ऋषययाः ववैमदकमन्त्रमाणमास द्रिषमारयाः ससन्त न तपु कतमाररयाः। अलयौमककसमामरयर शिमासलनयाः ऋषययाः
मदव्ययमा प्रमतभयमा मन्त्रमाणमास दशिर नस लब्धवन्तयाः। तवेषमास मन्त्ररमाशिष्ट्रीनमास प्रकमाशियाः तवेषमास बपुद्धयौ आमवभसूरतयाः। ‘ऋषमत
पश्यमत इमत ऋमषयाः’ इमत व्यपुत्पत्त्यमा लब्धस्य ‘ऋमष’ इत्यवेतस्य पदस्य अथर याः ‘मन्त्रद्रिषमा’ इत्यसस्त एव।
ऋमषशिब्दयाः ‘इगपुपधमातम् मकतम्’ इत्यनवेन औणमामदकसपुत्रवेण इमन प्रत्ययवे कपृतवे मनष्पदतवे। मनरुकवे चि मवदममानमायाः -
‘तदवेनमास्तपस्यममाननम् बह्मस्वयम्भ्वभ्यमानषर तम्।’ इत्यमादययाः पङ्कययाः ऋषवेयाः मन्त्रद्रिषपृ त्वमम् समथर यसन्त।

ववेदमाध्ययनमम् 3
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

प्रधमानरूपवेण ववेदनो मदमवधयाः- मन्त्ररूपयाः बमाह्मणरूपयाः चिवेमत। मन्त्रसमपुदमाययाः एव ससमहितमाशिब्दवेन

व्यवहृतयाः। बमाह्मणरूपयाः ववेदभमागस्तपु ससमहितमाभमागस्य व्यमाख्यमारूपयाः एव। स चि अयस बमाह्मणभमागयाः यमागस्वरुपस्य
बनोधकयाः इमत प्रसथतयाः। बमाह्मणगन्थयाः अमप मत्रधमा मवभकयाः भवमत - बमाह्मणमम्, आरण्यकमम्, उपमनषतम् चिवेमत।
यजस्वरूपप्रमतपमादकयाः बमाह्मणभमागयाः भवमत। अरण्यवे पमठतमायाः यवे चि यजस्य आध्यमासत्मकस रूपस मवववेचियसन्त तवे
ववेदभमागमायाः आरण्यकमामन। उपमनषदयाः बह्मस्वरूपस्य बनोसधकमायाः मनोकसमाधनमामन वमा , अयमम् एव भमागयाः ववेदस्य
अन्तरूपतयमा समाररूपतयमा वमा ववेदमान्तयाः इमत उच्यतवे। बमाह्मणभमागनो गपृहिस्थमानमामपुपयनोगष्ट्री असस्त ,
आरण्यकभमागनो वमानप्रस्थमम् अमासश्रितमानमामम् उपयनोगष्ट्री असस्त , उपमनषदमागश्चि ससन्यस्तमानमास सन्यमाससनमास वमा
उपयनोगष्ट्री इत्यमप कथमयतपुस शिक्यतवे।

पमाठगतप्रश्नमायाः

1. मदजयाः ववेदमम् अनधष्ट्रीत्य अन्यतम् कमर करनोमत चिवेतम् मकमम् भवमत।

2. कयाः बह्म जमातपुमम् प्रभवमत।
3. ववेदशिमास्त्रमाथर ....इत्यमामदकमाररकमास पसूरयत।
4. यनोऽनधष्ट्रीत्य.....इत्यमामदकमाररकमास पसूरयत।
5. पमाश्चिमात्यमायाः पसण्डतमायाः ववेदमानम् कवैयाः प्रणष्ट्रीतमानम् मन्यन्तवे।
6. भमारतष्ट्रीयमवदषपु मास मतवे ऋषययाः कवे।
7. ऋमषशिब्दस्य व्यपुत्पसत्तलभ्ययाः अथर याः कयाः।
8. ऋमषशिब्दयाः कवेन प्रत्ययवेन मनष्पन्नियाः
9. मनरुकस्य कमा पसङ्कयाः ऋमषशिब्दस्य मन्त्रद्रिषपृ त्वरूपमम् अथर समथर यत ।
10. ववेदस्य प्रधमानयौ मवभमागयौ कयौ।
11. मन्त्रसमपुदमायस्य अपरस नमाम मकमम्।
12. बमाह्मणरूपयाः ववेदभमागयाः कयाः।
13. बमाह्मणगन्थयाः कमतधमा मवभकयाः। कवे चि तवे।
14. बमाह्मणयाः कस्य प्रमतपमादकयाः।
15. अमारण्यकस नमाम मकमम्।
16. कमा नमाम उपमनषतम्।
17. बमाह्मणभमागवेषपु कवे भमागमायाः कवेषमामम् उपयनोगमाय।

4 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मवषयप्रववे शि याः मटिप्पणष्ट्री

1.3) ववै म दकवमाङ्मयमम्

भमारतष्ट्रीयजमानप्रवमाहियाः गङ्गमायमायाः प्रवमाहियाः इव। तस्य चि सनोतमाससस ववेदमा एव ससन्त। ववेदतपुल्ययाः अपरयाः
कनोऽमप दष्ट्रीप्तपपुञ्जयाः गन्थयाः नमासस्त। ववेदस्य प्रभयमा न कवेवलस ववेदयाः स्वयस भमाससतयाः अमप तपु तस्य प्रभयमा
समस्तभमारतष्ट्रीयवमाङ्मयमम् एव प्रभमाससतस वत्तरतवे। ववेदशिब्दवेन यथमा चितसपृणमास मन्त्रससमहितमानमास पररगहिणस भवमत
तथवैव ववैमदकशिब्दवेन ववेदनोत्तरकमासलकस्य समस्तस्य ववैमदकवमाङ्मयस्य अवबनोधनो भवमत। ववैमदकशिब्दस्तपु
ववेदमवषयकमाणमास बहिह मवधमानमास जमानसमामगष्ट्रीणमास ससूचिकयाः दनोतकनो वमा भवमत। ववेदमवषयकवेण समामगष्ट्रीपदवेन अत्र
षड्ववेदमाङ्ग-बमाह्मण-आरण्यक-उपमनषदमादष्ट्रीनमास बनोधनो भवमत। ववेदमादम् मभन्निमायाः अमप एतवे ववैमदकगन्थमायाः ववेदनोद्धत
पृ मायाः
एव इमत। ववैमदकवमाङ्मयस्य अन्तगर तमा एव एतवे षड्ववेदमाङ्गप्रभपृतययाः गन्थमायाः ससन्त।

यदमप समामहित्यशिब्दयाः सम्प्रमत वमाङ्मयमम् इत्यसस्मनम् अथर प्रयपुज्यतवे यसस्मनम् अथर‘सलटिरवेचिर’-शिब्दनो

ववैदवेमशिकवैयाः प्रयपुज्यतवे। तथमामप अत्र ववेदशिब्दस्य प्रयनोगयाः मन्त्रबमाह्मणयनोयाः मनममत्तवेन मवधष्ट्रीयतवे। आपस्तम्बवेन
प्रनोकञ्च- 'मन्त्रबमाह्मणयनोवरदनमामधवेयमम्' इमत। यवेन महि यमागमानमामम् अनपुष्ठमानस मनष्पन्नितमास गच्छमत, दवेवतमानमास चि
स्तपुमतमवधमानस यत्र उमल्लिसखतमसस्त सयाः मननमातम् मन्त्र इत्यपुच्यतवे। बमाह्मणपदस तपु गन्थमवशिवेषवमाचिकमम् असस्त।
यजमानमास मवमवधमक्रयमाकलमापमानमास प्रमतपमादकमायाः गन्थमायाः ‘बमाह्मणमम्’ इमत ससजमास भजन्तवे। ‘बमाह्मणमम्’ इत्यवेतस्य
पदस्यमाथर्मोऽसस्त-‘वधर नस मवस्तमारनो वमा मवतमाननो वमा यजयाः’ इमत। बमाह्मणममप मत्रषपु भमागवेषपु मवभकमसस्त। प्रथमनो
भमागयाः ‘बमाह्मणमम्’ इमत, मदतष्ट्रीयनो भमागयाः ‘आरण्यकमम्’ इमत, तपृतष्ट्रीयनो भमागस्तपु ‘उपमनषमद’मत करयतवे।

ववेदश्चि स्वरूपभवेदमातम् मत्रमवधयाः- ऋग्ववेदयाः, यजपुवरदयाः समामववेदयाः चि इमत। यत्रमाथर वशिवेन पमादव्यवस्थमा
असस्त तवेषमास छन्दनोबद्धमानमास मन्त्रमाणमास नमाम ‘ऋकम्’ इमत ववेदमम्। ऋचिमास समसूहि एव ‘ऋग्ववेद’ इमत पदवेन
व्यवमह्रियतवे। ‘यजपुयाः’ इत्यवेतत्पदस यजम्-धमातनोयाः उसस प्रत्ययवे कपृतवे मनष्पदतवे। यसस्मनम् ववेदवे
यजयमागमामदमक्रयमाकलमापमानमामम् अनपुरनोधवेन मन्त्रमाणमास समन्निववेशियाः असस्त सयाः ‘यजपुवरद’ इत्यपुच्यतवे। यत्र गष्ट्रीमतरूपमा
मन्त्रमायाः मवदन्तवे स उपमासनमाकमाण्डपरनो ववेदयाः ‘समामववेद’ इमत गष्ट्रीयतवे। मन्त्रमायाः मत्रमवधमायाः अत एव ववेदमायाः ‘त्रयष्ट्री’
इमत नमाम्नमा प्रससद्धमायाः ससन्त।

मन्त्रमाणमास समसूहियाः ‘ससमहितमा’ इत्यनवेन नमाम्नमा प्रसथतयाः असस्त। यजमानपुष्ठमानस दृषयौ मनधमाय मवमभन्निमानमामम्
ऋसत्वजमास कपृतवे ससमहितमानमास सङ्कलनस ववेदव्यमासयाः कपृतवमानम्। मन्त्रससमहितमानमास सङ्कलनस चितपुमवर धतयमा कपृतस, तस्ममातम्
ससमहितमायाः चितसयाः एव ससन्त। ऋक्ससमहितमा, यजपुयाःससमहितमा, समामससमहितमा, अथवर समस हितमा चिवेमत मतसयाः ससमहितमायाः।
अत एव ववेदमाश्चित्वमारयाः स्मपृतमायाः।

अमतव्यमापकस मवस्तपृतस चि अस्ममाकस ववैमदकवमाङ्मयमम्। इदञ्च सवमारङ्गपसूणरमम्, यतयाः अत्र ममानवजष्ट्रीवनस्य

उदवेश्यभसूतमायाः धममारथरकमाममनोकमाख्यमायाः चित्वमारयाः अमप पपुरुषमाथमारयाः मवववेमचितमायाः। इदस महि वमाङ्मयस सपुप्रमाचिष्ट्रीनमम् ,
समगपपृसथवष्ट्रीव्यमामप, पररममाणवेन दष्पु पररच्छवे दमम्, सयौन्दयर स्य उत्कषरण अनन्यतपुल्यस चि असस्त। महितम् मयौसलकस
पपुरमातनस चि इदस ववैमदकवमाङ्मयमम्। अतयाः अत्र अस्ममाकमम् अमभमनववेशियाः सवर थमा खलपु समरयर तवे। न चि कवेवलमम्
एतमावन्ममात्रस अन्यमामन मनममत्तमामन तमावदम् ववैमदकवमाङ्मयस्य अध्ययनवे पसण्डतमानमास सजजमाससूनमास छमात्रमाणमास चि
अमभरूमचिस सञ्जनयसन्त।

ववेदमाध्ययनमम् 5
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पमाठगतप्रश्नमायाः

18. ववेदमवषयकसमामगष्ट्रीपदवेन कवेषमास बनोधनो भवमत।

19. समामहित्यशिब्दयाः सम्प्रमत कसस्मनम् अथर प्रयपुज्यतवे।
20. ववेदमवषयवे अमापस्तम्बवे मकस प्रनोकमम्।
21. मन्त्रशिब्दस्य कयाः अथर याः।
22. बमाह्मणमम् इत्यवेतस्य पदस्य कयाः अथर याः।
23. ववेदयाः स्वरूपभवेदमातम् कमतमवधयाः। कवे चि तवे मवभमागमायाः।
24. कमा नमाम ऋकम्। कयाः चि ऋग्ववेदयाः।
25. कयाः यजपुवरदयाः।
26. कयाः समामववेदयाः।
27. ववेदस्य त्रयष्ट्रीमत नमाम कथस जमातमम्।
28. ऋसत्वजमास कपृतवे ससमहितमानमास सङ्कलनस कयाः कपृतवमानम्।
29. ससमहितमानमास ससख्यमायाः कमत।
30. ववैमदकवमाङ्मयवे अस्ममाकमम् अमभमनववेशियाः कथस भवमत।

1.4) ववै म दकवमाङ्मयस्य मवभसूम तयाः

ववैमदकवमाङ्मयमानमामम् अध्ययनस तमावदम् ऐमतहिमाससकमानमास परमप्रष्ट्रीतयवे कल्प्यतवे। वमाङ्मयञ्च एततम् न कवेवलस
मवशिमालभमारतमामभजनमानमास जनमानमामम् अमप तपु सहिसवषरभ्ययाः पसूवर सस्थतमानमामम् इमतवपृत्तमम् अदमावसध रकमत, तदम्
मवहिमाय अमप मतब्बत-जमापमान-चिष्ट्रीन-कनोररयमाप्रभपृमतषपु दवेशिवेषपु, लङ्कमादष्ट्रीप-मलयदष्ट्रीपवेषपु, प्रतष्ट्रीच्यवेषपु चि मनवसतमास
जनमानमास बयौमद्धक-प्रवपृसत्तषपु अमप एततम् पपुरमा महिमान्तस प्रभमावस मवस्तमारयमत स्म। प्रमाज्यमम् प्रभमावमम् अपमातयतम्।
प्रमतयपुगस चि अस्य वमाङ्मयस्य प्रभमावयाः पररलक्ष्यतवे।

प्रमाच्यमास तमाममल-तवेलगपु-मलयमालम-कनमाडष्ट्रीमत-भमाषमाचितपुवरगर पररत्यज्य प्रमाययाः सकलभमारतष्ट्रीयभमाषमायाः

ववैमदकससस्कपृतवेन असन्वतमायाः भवसन्त। प्रतष्ट्रीच्यमास प्रमाययाः सकलयसूरनोपष्ट्रीयभमाषमायाः ववैमदकससस्कपृतवेन असन्वतमा भवसन्त।
मनसखलमायमामम् अवन्यमास धमर प्रजमायमायाः समपुदवयाः एतत्समामहित्यमाश्रियवेण यथमा पररचिष्ट्रीयतवे न तथमा समामहित्यमान्तरमाणमामम्
अमाश्रियवेण।

धमर दशिर नयनोयाः उभयनोयाः मवकमासमाथर जमानमाथर ञ्च ववैमदकवमाङ्मयस्य अध्ययनमम् अपररहिमायर भवमत।
मवैकडनोनलमहिनोदयवेननोकमम्- ‘भमारनोपष्ट्रीयभमाषमाभमामषषपु जनवेषपु भमारतष्ट्रीयवैरव
वे कवेवलस ववैमदकधमर्मो नमाम महिमानम्
रमामषषयधमर याः, अस्य प्रमतपकष्ट्री बयौद्धधमर्मो नमाम महिमानम् समावर भयौमधमर श्चि मनरममामय।

6 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मवषयप्रववे शि याः मटिप्पणष्ट्री

उपजमासमपृद्धस खलपु ववैमदकवमाङ्मयमम् इमत तपु अन्यस्ममातम् वमाङ्मयमादम् अस्य मवशिवेषयाः।

ईशिवष्ट्रीयपसूवरचितपुथरशितमाब्दमास भमारतवषर्मोपरर यवनमानमामम् अमाक्रमणस सञ्जमातस ततयाः पसूवरमवेव नसूनमम्
आयर सभ्यतमाप्रयौढष्ट्रीतमामम् प्रमाप्तवतष्ट्री अस्ममाकस ववैमदकवमाङ्मयमवभसूमतयाः। न चि ततयाःप्रभपृमत अन्यवेषमास कवेषमासञ्चतम् दवेशिमानमास
अमाक्रमणवेन अस्यमास सससगर दनोषनो जमातयाः। मवेकडनोनलमहिनोदयवेननोकमम्-‘सवरषमाममप सनमातनमानमास समामहित्यमानमास मध्यवे
ववैमदकवमाङ्मयस मयौसलकतमामसूल्यवेन सयौन्दयर गण
पु प्रकषरण चि महित्त्वपसूणरपदमम् अवमाप।
ममानवप्रकपृमतमवकमाशिमानपुशिष्ट्रीलनस्य प्रधमानसमाधनतमा तपु ववेदवेषपु अन्यवमाङ्मयवेभ्यनो मनयाःसशि
स यमम् उत्कपृषमा एव’इमत।

भमारतष्ट्रीयसमामहित्यवेमतवपृत्तस तमावतम् ववैमदककमालयाः लयौमककससस्कपृतकमालयाः चि इमत कमालदयवेन मवभज्यतवे।

पमामणनवेयाः प्रमाकम् प्रथमयाः कमालयाः, परतश्चि अपरयाः कमालयाः गण्यतवे। आदवे महि ववेदमायाः , बमाह्मणमामन, आरण्यकगन्थमायाः,
उपमनषदयाः, कल्पमाश्चिवेमत समारस्वतस सममाववेश्यतवे। असस्मनम् ववैमदकवमाङ्मयवे आयर सभ्यतमायमायाः मवलकणस मनरन्तरस चि
गमनस दृश्यतवे। प्रमाथर नमा ,उपमासनमा, मन्त्रजपयाः, जननष्ट्रीजठरवे शिरष्ट्रीरगहिणमम् इमत एतस्ममादम् अमारभ्य
शिरष्ट्रीरत्यमागपयर न्तमम् आयर जष्ट्रीवनस मवशिवेषयसन्त यवे षनोडशि ससस्कमारमायाः, अरणष्ट्रीभ्यमास हिव्यवमाहिनोयाः जननस, श्रियौतससूत्रमामण
गपृह्यससूत्रमामण चिवेत्यमादष्ट्रीमन बहिह मन मवध्यन्तरमामण अमप खष्ट्रीषजन्मपसूवमारद म् अदमावसध प्रवतर न्तवे।

न खलपु तमावतमा पयमारप्तमम्, यसूरनोपष्ट्रीयससस्कपृमतदशिर नयनोयाः ययाः मवकमाशियाः जमातयाः तस्य जमानमाथर
ववैमदकवमाङ्मयस्य अध्ययनस मनतरमास कत्तरव्यमम्। तथमा चिनोकस मवण्टिरमनट्जमहिनोदयवेन-‘यदस्ममाकस
स्वससस्कपृतवेरुपक्रमप्रक्रममायाः बपुभपुसत्सतमायाः, यमद चिमास्ममाकस पपुरमाणतमभमारनोपष्ट्रीयससस्कपृमतयाः मवमवमदमषतमा तदमा यत्र
भमारनोपष्ट्रीयजनमानमास वमषर ष्ठस वमाङ्मयस सपुरमकतस तदमा भमारतवषर मवेव खलपु अस्ममाकस गमतररमत’इमत।

भमारतष्ट्रीयवैयाः खलपु मवशिवेषवेण अध्यवेतव्ययाः अयमम् वमाङ्मयवेमतहिमासयाः। भमारतष्ट्रीयमानमास प्रमाचिष्ट्रीनवमाङ्मयस्य

ससस्कपृत्यमायाः चि श्रिवेष्ठस दपर णस भवमत ववैमदकवमाङ्मयमम्। अमप चि , अमाधपुमनककीनमास महिन्दष्ट्री-पसजमाबष्ट्री-बसगलमा-उमडयमा-
गपुजरमातष्ट्री-मरमाठष्ट्री-रमाजस्थमानष्ट्री-मबहिमारष्ट्री-आसमामष्ट्रीप्रभपृतष्ट्रीनमामम् उत्तरभमारतवे भमाष्यममाणमानमास सवमारसमास भमाषमाणमास जननष्ट्री
इयस भमाषमा। दमकणभमारतवेऽमप यमा तमाममल-तवेलगपु-मलयमालम-कन्निडमद आधपुमनक्ययाः भमाषमायाः ससन्त तमा अमप
ववैमदकवमाङ्मयवेन भपृशिस प्रभमामवतमायाः। तथमामहि ससूत्रवे यथमा मणययाः गसथतमायाः ससन्त तथवैव ववैमदकवमाङ्मयवे असस्मनम्
भमारतष्ट्रीयमायाः सवमार भमाषमायाः गसथतमायाः ससन्त। न महि ववैमदकवमाङ्मयस्य जमानवेन मवनमा आधपुमनककीनमास भमाषमाणमास सम्यकम्
जमानस सम्भवमम्।

‘कनोऽहिमम्। कपुत आयमातयाः। कथस महि भववेतम् सपुखप्रमामप्तयाः। दयाःपु खमनरमाकरणस वमा कथस स्यमातम्।’ इमत
ममानवमानमामम् अध्यमात्ममवषमयणष्ट्री सनमातनष्ट्री सजजमासमा ववैमदकवमाङ्मयवे आलनोमचितमा। अतयाः ववैमदकवमाङ्मयस्य
इमतहिमासयाः ससकवेपवेण उकयाः।

पमाठगतप्रश्नमायाः

31. ववैमदकवमाङ्मयस्य अध्ययनमम् अपररहिमायर कथमम्।

32. ववैमदकसमामहित्यवेमतहिमासकमालयाः कमतधमा मवभकयाः।
33. ववैमदकवमाङ्मयवेन कमायाः भमाषमायाः भपृशिस प्रभमामवतमायाः।

ववेदमाध्ययनमम् 7
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

34. ववैमदकवमाङ्मयवे ककीदृशिष्ट्री सजजमासमा अमालनोमचितमा।

1.5) ववे द शिब्दस्यमाथर याः

‘मवदन्तवे धममारदययाः पपुरुषमाथमारयाः यवैस्तवे ववेदमायाः’ इमत बहपृक्प्रमामतशिमाख्यमम्। मकञ्च ववेदमानमास स्वरूपमवषयवे
मनसस सजजमासमा भवमत चिवेतम् तदमा तमदषयकस जमानस ववेदवेभ्य एव लब्धपुस शिक्यमसस्त। समायणस्तपु
'अपयौरुषवेयवमाक्यस ववेद' इत्यमाहि। इषप्रमाप्तवेयाः अमनषपररहिमारस्य चि अलयौमककमम् उपमायस यनो ववेदयमत सयाः ‘ववेदयाः’
इमत भमाष्यभसूममकमायमास समायणवेन उकमम्। तस्य प्रममाणममप तत्रवैवनोकमम्-

"प्रत्यकवे ण मानपुम मत्यमा वमा यस्तसूप मायनो न मवदतवे ।

एतस मवदसन्त ववे दवे न तस्ममादम् ववे द स्य ववे द तमा॥ "इमत।
आम्नमाययाः, आगमयाः, श्रिपुमतयाः, ववेदयाः, छन्दयाः इमत सवर शिब्दमायाः ववेदशिब्दस्य पयमारयमायाः ससन्त। जमानमाथर कयाः
ववेदयाः इत्यवेततम् पदमम् मवदम्-धमातनोयाः घञ्प्रत्ययवे कपृतवे मनष्पदतवे। ववैयमाकरणससद्धमान्तकयौमपुदमास चिपुरमामदप्रकरणवे तपु
चितपुषर पु अथरषपु मवदम्-धमातनोयाः प्रयनोगयाः असस्त। तदथमा-

"सत्तमायमास मवदतवे जमानवे ववे स त्त मवन्तवे मवचिमारणवे ।

मवन्दतवे मवन्दमत प्रमाप्तयौ श्यन्लपुक् श्यनम्शिवे स ष्वदस क्रममातम्॥ "इमत।
उकमाथमारनमास वमाचिकमातम् मवदम्-धमातनोयाः ववेदयाः इत्यवेतस्य पदस्य मनष्पसत्तयाः भवमत। सत्तमाथर कमातम् मवदम्-
धमातनोयाः घञ्प्रत्ययवे मनष्पन्निस्य ‘ववेद’ इत्यवेतस्य पदस्य अथर्मो भवमत - ‘मवदतवे सत्तमास गपृहमामत वस्तपु अनवेन इमत
ववेदयाः।’ जमानमाथर कमातम् मवदम्-धमातनोयाः घञम्-प्रत्ययवेन मनष्पन्निस्य ‘ववेद’ इत्यवेतस्य पदस्य अथर याः
असस्त-‘मवदन्त्यवेमभयाः धमर बह्मणष्ट्री मक्रयमाजमानमयस बह्म वमा इमत ववेदयाः।’ मवचिमारमाथर कमातम् मवदम्-धमातनोयाः अचिम्-
प्रत्ययवेन मनष्पन्निस्य ववेदशिब्दस्य अथर स्तपु -‘मवन्तवे मवचिमारयमत धमर बह्मणष्ट्री मक्रयमाजमानमयस बह्म ववेमत ववेद’ इमत।
लमाभमाथर कमातम् मवदम्-धमातनोयाः घञम्-प्रत्ययवेन मनष्पन्निस्य ‘ववेद’ इत्यस्य अथर स्तपु ‘मवदन्तवे स्वरूपस लभन्तवे वस्तपु
अनवेनवेमत ववेदयाः।’ ऋग्ववेदभमाष्यभसूममकमायमामम् तपु -‘मवदसन्त जमानसन्त, मवदतवे भवसन्त, मवन्तवे मवचिमारयमत, मवदन्तवे
लभन्तवे सवर मनपुष्यमायाः सत्त्वमवदमास यवैयरषपु वमा तथमा मवदमाससश्चि भवसन्त तवे ववेदमायाः’इमत। आपस्तम्बमानपुसमारवेण -
‘मन्त्रबमाह्मणयनोवरदनमामधवेयमम्’इमत।
ववेदस्य स्वरूपमवषयवे प्रतष्ट्रीच्यमा मवपसश्चितनो ववेदमानम् ऋमषप्रणष्ट्रीतमानम् मन्यन्तवे। तवेषमास महि
आसधभयौमतकदृमषयाः तमानम् शिब्दरमाशिष्ट्रीनम् समाममान्यगन्थमम् एव अवगच्छमत। फलतयाः ययाः ऋमषयाः यवेन मन्त्रमवशिवेषवेण
सम्बद्धनोऽसस्त स तस्य कतमार। ऋग्ववेदवे अमप कतपृरत्वपदस्य स्पषतयमा उल्लिवेखनो लभ्यतवे - ‘इदस बह्ममक्रयममाणस
नवष्ट्रीययाः’(ऋ० ७।३५।१४), ‘बह्म कपृण्वन्तनो हिररवनो वससष्ठमायाः’ (ऋ० ७।३७।४), ‘बह्मवेन्द्रिमाय वसज्रिणवे
अकमारर’(ऋ० ७।९७।९) प्रभपृमतमन्त्रवेषपु ‘ऋमषप्रणष्ट्रीतमा एव ववेदमन्त्रमायाः ससन्त’ अस्य कथनस्यनोल्लिवेखयाः
स्पषतयमा प्रमतभमामत। भमाषमाशिमास्त्रदृष्ट्यमा मसण्डतमायाः, आध्यमासत्मकभमावनयमा मवहिष्ट्रीनमायाः कमतपयवे अमाधपुमनकमायाः
भमारतष्ट्रीयपसण्डतमायाः अमप ‘ऋषय एव ववैमदकमन्त्रमाणमास कत्तमाररयाः ससन्त’ इमत मन्यन्तवे। मकञ्च ववेदममर जमायाः
भमारतष्ट्रीयमायाः मवेधमामवनयाः तमानम् न ऋमषमभयाः प्रणष्ट्रीतमानम् मन्यन्तवे। तवेषमास मतममदस यदम् ऋषयनो ववैमदकमन्त्रमाणमास द्रिषमारयाः

8 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मवषयप्रववे शि याः मटिप्पणष्ट्री

ससन्त न चि कत्तमाररयाः। असङ्ख्यवेयववैमदकमन्त्रमाणमामम् अनपुशिष्ट्रीलनवेन प्रतष्ट्रीतमम् भवमत यदम्

अलयौमककसमामरयर शिमासलनयाः ऋषयनो मदव्ययमा प्रभयमा मन्त्रमाणमास दशिर नस लब्धवन्तयाः (द्रिषव्ययाः- ऋ० ७।३३,७।
१३ मन्त्रमायाः)। कमतपयवेषपु मन्त्रवेषपु मपुमनवससष्ठवेन प्रदत्तस्य अलयौमककजमानस्य उल्लिवेखयाः असस्त (ऋ० ७।८७।४,
पु यौ आमवभसूरतयाः।
७।८८।४)। ऋग्ववेदवे अनवेकत्र वमाचियाः भव्यमा स्तपुमतयाः दृग्गनोचिरष्ट्रीभवमत। मन्त्रमाणमास प्रकमाशियाः तद द्ध
तदथमा-

यजवे न वमाचियाः पदवष्ट्री य ममायन्तमामन्वमवन्दन्निपृम षषपु प्रमवषमामम्। ऋ० १०।७१।३

ऋमषदृषप्रमाथर नमायमायाः अलयौमककफलस्य मनदरशियाः अमप ववेदवे एव उपलभ्यतवे (ऋ० ३।५३।१२, ७।
३३।३) मन्त्रवेष्ववेव ववैमदकवमाण्यमायाः मनत्यतमायमायाः प्रममाणस प्रमाप्यतवे, तवेषपु प्रममाणवेषपु ‘वमाचिमा मवरूपमनत्यतमा’ (ऋ० ८।
७५।६) मपुख्यनोऽसस्त ‘ऋमष’ इत्यवेतस्य पदस्य व्यपुत्पसत्तलभ्ययाः (ऋषमत पश्यमत इमत ऋमषयाः) अथर याः एव
मन्त्रद्रिषमा इत्यसस्त। एषयाः ऋमषशिब्दयाः ‘इगपुपधमातम् मकतम्’ इत्यनवेन औणमामदकवेन ससूत्रवेण इमन प्रत्ययवे कपृ तवे
मनष्पदतवे। मनरुकवे चि मवदममानमातम् ‘तदवेनमास्तपस्यममानमानम् बह्म स्वयम्भ्वभ्यमानषर तम्....’ इत्यमामदकमायाः पङ्कययाः
ऋषवेयाः मन्त्रद्रिषपृ त्वमम् उपपमादयसन्त। अत ऋषययाः मन्त्रमाणमास द्रिषमारयाः ससन्त न तपु कत्तमाररयाः।

‘ऋमषमर न्त्रद्रिषमा। गत्यथर त्वमातम् ऋषवेजमारनमाथर त्वमातम् मन्त्रस दृषवन्तयाः ऋषययाः।’

(‘श्ववेतवनवमाससरमचितवपृत्तयौ’ उणमामदससूत्रमम् ४।१२९ द्रिषव्यमम्) एवञ्च मनरुकवेऽमप ‘तदवेनमासस्तपस्यममानमास
बमाह्मस्वयम्भ्वभ्यमानषर तम् त ऋषयनोऽभवसस्तदृषष्ट्रीणमामपृमषत्वमममत मवजमायतवे ऋमषदशिर नमातम्। मन्त्रमानम् ददशिर
इत्ययौपमन्यवयाः।’

न्यमायववैशिवेमषकयनोयाः मतवे ववेदमायाः पयौरुषवेयमायाः मनत्यमाश्चि ससन्त। परन्तपु समासख्य -ववेदमान्त-मष्ट्रीममाससमानमाञ्च

मतवेन तवे अपयौरुषवेयमायाः ससन्त। इममामन दशिर नमामन तवेषमास मनत्यत्वस स्वष्ट्रीकपुवर सन्त। स्मपृमतपपुरमाणवेषपु चि ववेदसमबसन्धनष्ट्री
तमादृशिष्ट्री एव भमावनमा प्रमायवेण लभ्यतवे , यमादृशिष्ट्री मष्ट्रीममाससमायमास प्रकमामशितमा असस्त। मनपुयाः ववेदमानम् मनत्यमानम् अपयौरुषवेयमानम्
चि मन्यतवे। तवेननोकमम्-

‘मपतपृदवे व मनपुष् यमाणमास ववे द श्चिकपुयाः सनमातनमम्।

अशिक्यस चिमाप्रमवे यस चि ववे द शिमास्त्रमममत सस्थमतयाः॥’ इमत
मवदम्-धमातनोयाः घञम्-प्रत्ययवे ववेदशिब्दनो मनष्पदतवे। समाममान्यतनो मवदम्-धमातपुरत्र जमानमाथर क इमत स्वष्ट्रीकपृत्य
मवदतवे जमायतवे इमत ववेदयाः इत्यवेवस भमाववे ववेदशिब्दस्य व्यपुत्पसत्तस हृमद कपृत्वमा ववेदशिब्दनो जमानवमाचिष्ट्री इमत व्यवहिमारनो
भवमत। मकन्तपु ववेदशिब्दयाः गन्थवमाचिकयाः चिवेद म् मवदतवे जमायतवे अनवेन इमत ववेदयाः इत्यवेवस करणवे ववेदशिब्दस्य
व्यपुत्पसत्तमवर जवेयमा। यवेन गन्थवेन जमायतवे जमानसमाधनष्ट्रीभसूतनो वमा यनो गन्थयाः स ववेदयाः। न चि यसत्कसञ्चतम्
जमानप्रमतपमादकनो गन्थनो ववेदयाः, मकन्तपु धममारथरकमाममनोकमाणमास प्रमामप्तमवषयवे अलयौमककस्य जमानरमाशिवेयाः प्रमतपमादकनो
गन्थ एव ववेदयाः। तवेन अतष्ट्रीसन्द्रियजमानप्रमतपमादकवे गन्थवे ववेदशिब्दनो रूढयाः। मवद्धमातनोयाः ससन्त चित्वमारयाः अथमारयाः। तथमा
चिमासस्त मवदम्-धमातनोयाः चिमातपुरसथर कत्वमवषयवे अपरमा एकमा कमाररकमा-

ववे स त्त ववे द मवद जमानवे मवन्तवे मवद मवचिमारणवे ।

मवदतवे मवद सत्तमायमास लमाभवे मवन्दमत मवन्दतवे ॥ इमत
जमानमाथर कमादम् ‘मवद जमानवे’ इमत अदमामदगणष्ट्रीयमादम् मवद्धमातनोयाः मवदसन्त जमानसन्त एमभयाः धमर बह्मणष्ट्री
मक्रयमाजमानमयस बह्म वमा इमत व्यपुत्पत्त्यमा ववेदशिब्दनो मनष्पमादतवे। मवचिमारमाथर कमादम् ‘मवद मवचिमारणवे’ इमत रुधमामदकमादम्

ववेदमाध्ययनमम् 9
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

मवद्धमातनोयाः मवन्तवे मवचिमारयमत धममारमदकमनवेनवेमत व्यपुत्पत्त्यमा ववेदशिब्दनो मनष्पमादतवे। सत्तमाथर कमादम् ‘मवद सत्तमायमामम्’
इमत मदवमामदकमादम् मवद्धमातनोयाः मवदतवे सत्तमावदम् भवमत वस्तपु अनवेनवेमत व्यपुत्पत्त्यमा ववेदशिब्दनोत्पसत्तयाः। लमाभमाथर कमादम्
‘मवदलपृ लमाभवे ’ इमत तपुदमामदकमादम् मवद्धमातनोयाः मवन्दतवे मवन्दमत वमा स्वरूपस बह्मणयाः अनवेनवेमत व्यपुत्पत्त्यमा ववेदशिब्दनो
मनष्पमादतवे। कवेचिन तपु ‘मवद चिवेतमानमाख्यमानमनवमासवेषपु’ इमत चिपुरमामदगणष्ट्रीयमादमप धमातनोयाः ववेदशिब्दस मनष्पमादयसन्त।
तवेषमास नयवे अथर ससङ्गमतरवेवमम् – १.चिवेत्यतवे जमायतवे धमर बह्मतत्त्वस यवेन स इमत २. आख्यमायतवे महितमास चिररतजमातस
यवेन स इमत ३. मनवसमत सवर दवेवगणयाः पमाठकशिरष्ट्रीरवे यवेनवेमत। मनपुनमा उकञ्चमातयाः ववेदनोऽसखलधमर मसूलस स्मपृमतशिष्ट्रीलवे
चि तमददमामम् इमत। समायणवेनमामप उकमम् - 'इषप्रमाप्त्यमनषपररहिमारयनोरलयौमककमपुपमायस यनो गन्थनो ववेदयमत स ववेद'
इमत।

1.6) ववे द शिब्दस्य पयमारय मायाः

पपुरमा श्रिवणपरम्परयमा गपुरुमशिष्यवैयाः ववेदजमानस मवधपृतममासष्ट्रीतम्। अतनो ववेदस्य श्रिपुमतररमत अमभधमानमम्।
तदक
पु स गपुरुमपुखनोच्चिमारणमानपुच्चिमारणस ववेद इमत।
ऋक्समामयजपुवरदमास्त्रयनो भवेदमा ववेदस्यवेमत त्रयष्ट्रीमत सममाख्यमान्तरमम्। यदमप अथवर ववेदयाः अमप ववेदयाः इमत
स्वष्ट्रीमक्रयतवे तथमामप समाममामदत्रयमान्तभसूरतत्वमातम् तथमा यमागवे चि प्रयनोगमवशिवेषमाभमावमातम् तस्य पपृथगपुल्लिवेखनो न कपृतयाः।
मकन्तपु ववेदत्वमस्य अकतमम्। तथमा चिमाम्नमातस बपृहिदमारण्यकनोपमनषमद - 'अस्य महितनो भसूतस्य मनयाःश्वससतमवेतदम्
ऋग्ववेदनो यजपुवरदयाः समामववेदनोऽथवमारमङम् गरस' इमत। प्रधमानयमागसम्बन्धमाभमाववेऽमप अमभचिमारमामदयमागवे
शिमासन्तपयौमषकमामदकमर सपु चि अथवर मन्त्रमायाः प्रयपुज्यन्तवे। पपुरुषमाथरषपु मनोकस्यवैव मयौख्यमादम् अथवर ववेदवे चि
मनोकनोपमायमाम्नमायमातम् न कवेवलस ववेदत्वमस्य असस्त, अमप तपु अयममात्ममा बह्मवेमत
महिमावमाक्यसत्त्वमात्ममाण्डसू क्यमादष्ट्रीनमामम् आत्मजमाननोपदवेमशिनष्ट्रीनमामम् उपमनषदमास भमारवेण गपुरनोरस्य गपुरुत्वमम् इतरववेदमानम्
अधरष्ट्रीकरनोमत इमत ववैदमासन्तकमानमास मतमम्।

एतत्सवर मवहिमाय आम्नमाययाः आगमयाः अनपुश्रिवयाः छन्दयाः इत्यवेतवेऽमप ववेदपयमारयमायाः। आ सम्यकम् म्नमाय्यतवे
अभ्यस्यतवे इमत आम्नमायनो ववेदयाः। पपुरमा अध्यवेतमारयाः गपुरुमपुखनोच्चिमारणमानपुच्चिमारणदमारमा श्रिवणवेन कण्ठस्थष्ट्रीकरणवेन
चि ववेदमाभ्यमासस कपृतवन्तयाः। अत एव ववेदयाः आम्नमाय इमत करयतवे।

ववेदस्य अपरस नमाम आगमनो मनगमनो वमा। तथमा महि ववेदमाथर आगममनगमशिब्दयनोयाः प्रयनोगयाः बहिह त्र दृश्यतवे।
उकञ्च पतञ्जसलनमा रकनोहिमागमलघ्वसन्दवेहिमायाः प्रयनोजनमम् इमत। श्रिष्ट्रीधरस्वमाममनमा भमागवतव्यमाख्यमायमामपुकस मनगमनो
ववेदयाः, स एव कल्पतरुयाः सवर परु
पु षमाथर्मोपमायत्वमामदमत। स्वमाध्यमायनोऽमप ववेदपयमारययाः। तथमा महि आम्नमातस
स्वमाध्यमायनोऽध्यवेतव्य इमत। छन्दमाससस छमादनमातम् इमत व्यपुत्पत्त्यमा छन्दसम्-शिब्दनो ववेदमन्त्रवमाचिकयाः।

पमाठगतप्रश्नमायाः

35. बहपृक्प्रमामतशिमाख्यवे मकमपुच्यतवे।

36. समायणवेन भमाष्यभसूममकमायमास ववेदशिब्दमवषयवे मकमम् आहि।

10 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मवषयप्रववे शि याः मटिप्पणष्ट्री

37. न्यमायववैशिवेमषकमतवे ववेदयाः ककीदृशियाः।

38. कवेषमास मतवे ववेदयाः अपयौरुषवेययाः।
39. मवदम्-धमातनोयाः चित्वमारयाः अथमारयाः कवे।
40. मवचिमारमाथर कमवदम्-धमातनोयाः मकस रूपमम्।
41. मनपुनमा ववेदमवषयवे मकमपुच्यतवे।
42. समायणमतवे ववेदस्य लकणस मकमम्।
43. भमाष्यभसूममकमायमास ववेदस्य लकणस मकमम् असस्त।
44. ववेदशिब्दस्य पयमारयमायाः शिब्दमायाः कवे।
45. ववेदशिब्दयाः कस्ममाद्धमातनोयाः आयमामत।
46. ववेदशिब्दयाः कथस मनष्पन्नियाः।
47. ववैयमाकरणससद्धमान्तकयौमपुदमास चिपुरमामदप्रकरणवे कवेषपु अथरषपु मवदम्-धमातनोयाः प्रयनोगनोऽसस्त। कवे चि तवे अथमारयाः।
48. जमानमाथर कमातम् मवदम्-धमातनोयाः घञम्-प्रत्ययवेन मनष्पन्निस्य ‘ववेद’ इत्यवेतत्पदस्य अथर याः कयाः।
49. मवचिमारमाथर कमातम् मवदम्-धमातनोयाः अचिम्-प्रत्ययवेन मनष्पन्निस्य ववेदशिब्दस्य अथर याः कयाः।
50. ववेदयाः ऋमषणमा न प्रणष्ट्रीतयाः इमत कवे मन्यन्तवे।
51. ऋमषशिब्दस्य कयाः अथर याः।
52. ऋमषशिब्दयाः कथस मनष्पन्नियाः।
53. न्यमायववैशिवेमषकयनोयाः मतवे ववेदमायाः ककीदृशिमायाः।
54. मननोयाः मतवे ववेदमायाः ककीदृशिमायाः।

1.7) ववे द याः पयौरुषवे य याः अपयौरुषवे य याः ववे म त मवषयवे समाममान्यमवचिमारयाः
मष्ट्री म मासस क समासख् यववै द मासन्तकनवै य मामयकमतमम् - ववेदमायाः अपयौरुषवेयमायाः इमत ववेदमासन्तनयाः स्वष्ट्रीकपुवर सन्त।
मष्ट्रीममाससकमा अमप ववेदमानमामम् अपयौरुषवेयत्वस स्वष्ट्रीकपुवर सन्त। अतयाः कनोऽमप मत्यर धममार न ववेदकतमार। नमामप ईश्वरयाः
तत्कमारकयाः। स स्मतमार एव। अत आम्नमातमम् अस्य महितनो भसूतस्य मनयाःश्वससतस यतम् एततम् ऋग्ववेदनो यजपुवरदयाः
समामववेद इमत। भ्रम-प्रममादमामद-पपुरुषदनोषमवरमहितत्वमादम् ववेदमा अपयौरुषवेयमायाः। भ्रमयाः प्रममादयाः मवप्रसलप्समा
करणमापमाटिवस चिवेमत पपुरुषदनोषमायाः। प्रमतकल्पस परमवेश्वरनो ववेदस स्ममारस स्ममारस बह्मणवे उपमदशिमत।

तदक
पु स परमाशिरससमहितमायमामम्-
"न कसश्चिदम् ववे द कतमारस स्त ववे द स्मतमार चितपुमर पुखयाः।
बह्ममादमा ऋषययाः सवर स्ममारकमा न तपु कमारकमायाः॥ " इमत
न चि ऋषयनोऽमप ववेदकतमाररयाः। तवे महि तपस्ययमा ववेदमन्त्रमानम् दृष्टमा लनोकमानपुगहिबपुद्ध्यमा लनोकवेषपु
प्रचिमारयसन्त। तदक
पु मम्-

ववेदमाध्ययनमम् 11
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

"यपुग मान्तवे ऽ न्तमहिर तमानम् ववे द मानम् सवे म तहिमासमानम् महिषर ययाः।
लवे म भरवे तपसमा पसूवर मनपुज मातमा स्वयम्भपुव मा॥ " इमत
तवेषमामम् अयमम् अमभप्रमाययाः वतर तवे यतम् ववेदमा अनमादययाः ससन्त। तवेषमामपुत्पसत्तयाः कदमा अभसूतम्, कवेन प्रकमारवेण
अभसूतम् इमत न कसश्चितम् जमानमामत। अनमामदत्वमादवेव ववेदमानमामम् अनन्तत्वममप सपुतरमास ससद्धमम्। अनमादयनो ववेदमा एव
अनमादनन्तस बह्म प्रमतपमादयसन्त। बह्ममवषयवे पमारलयौमककमानमास मवषयमाणमास वमा मवषयवे , मनोकमामदकमानमास ववेदमा एव
प्रममाणमम्। यतनो वमा इममामन भसूतमामन जमायन्तवे यवेन जमातमामन जष्ट्रीवसन्त यतम् प्रयन्त्यमभससमवशिसन्त , तमदमजजजमासस्व
तदम् बह्म इमत श्रिपुमतरवेव सपृषवेयाः कमारणरूपवेण प्रमतपमादनस करनोमत। शिमास्त्रयनोमनत्वमामदमत बह्मससूत्रममप बह्ममण
बह्मशिब्दवमाच्यभसूतमा ववेदमा एव प्रममाणमममत प्रमतपमादयसन्त। ववेदस्य अपयौरुषवेयतमास वदमदयाः अमभधष्ट्रीयतवे यतम्
सपृषरवे मादयौ भगवमानम् पसूवरकल्पमानपुपसूवर्वीकस ववेदस स्ममारस स्ममारस बह्मणवे उपमदशिमत। मष्ट्रीममाससकमा एवस प्रत्यवमतष्ठन्तवे यतम्
शिब्दनो मनत्ययाः। मनत्ययाः शिब्द उच्चिमारणदमारमा कवेवलमम् अमभव्यज्यतवे न तपु मनमर्वीयतवे। ववेदमानमाममप
शिब्दमात्मकत्वमादवेव मनत्यत्वमम्। मनत्यत्वमाच्चि अपयौरुषवेयत्वमम्।

समासख्यमा ववैदमासन्तकमाश्चि ववेदस्य कसूटिस्थमनत्यतमामम् अनङम् गष्ट्रीकपुवर न्तनोऽमप प्रवमाहिमनत्यतमास स्वष्ट्रीकपुवर सन्त।
नवैयमामयकमास्तपु मवदमाससयाः स्वष्ट्रीकपुवर सन्त यतम् ववेदमास्तपु पयौरुषवेयमायाः ससन्त, ववेदवमाक्यमानमास महिमाभमारतमामदवमाक्यवतम्
पपुरुषबपुमद्धपसूवरकत्वमम् असस्त। न चि अस्मदमामदयाः ववेदकतमार। भ्रम -प्रममादमामदरमामहित्यमादम् ववेदमानमास तद्रिमहित ईश्वर एव
ववेदकतमार इमत पयौरुषवेय एव ववेदयाः। ईश्वरप्रणष्ट्रीतत्वमादम् एव ववेदस्य प्रमाममाण्यमम्। शिब्दमानमामम् अमनत्यत्वमादम्
ववेदमानमाममप अमनत्यत्वमम्। एवञ्च ववेदमानमास कतमार सवर जयाः ईश्वर एव। सवर ज एव ईश्वरयाः
सकलप्रकमारकजमानमवजमानसम्पन्निस ववेदममामवभसूरय बह्मणवे प्रददमामत। तस्य मनयाःश्वससतस ववेदमायाः इमत
वमाक्यस्यमामभप्रमायनो वतर तवे, यतम् यवेन प्रकमारवेण जष्ट्रीवयाः मवनमा प्रयमासस मनयाःश्वससतमामन करनोमत। तस्य कमायर भसूतमामन
एव मनयाःश्वससतमामन भवसन्त। तवेनवैव प्रकमारवेण मवनमा प्रयमासमवेव ववेदमानम् जनयमत सवर जत्वमातम्।

अवमारचि ष्ट्री न मतमम् - अवमारचिष्ट्रीनमायाः ववैदवेमशिकप्रभमावप्रभमामवतमायाःमवचिमारकमायाः प्रमतपमादयसन्त यतम् ववेदमायाः

ऋमषमभयाः कपृतमायाः ससन्त। तवे प्रमतपमादयसन्त यतम् यस्य ऋषवेयाः सम्बन्धयाः यवेन मन्त्रवेण सहि असस्त स एव ऋमषयाः
तस्य मन्त्रस्य प्रणवेतमा असस्त। 'इदस बह्ममक्रयममाणस नवष्ट्रीययाः', 'बह्म कपृण्वन्तनो हिररवनो वससष्ठमायाः', 'बह्मवेन्द्रिमाय वसज्रिणवे
अकमारर' इत्यमामदमभयाः वमाक्यवैयाः प्रतष्ट्रीयतवे यतम् ऋमषमभयाः कपृतमा एव ववेदमायाः ससन्त इमत।

मकन्तपु भमारतष्ट्रीयमानमास मनष्ट्रीमषणमामम् अमभप्रमायनो वतर तवे यतम् ऋषयनो मन्त्रकतमाररयाः न ससन्त , अमप तपु तवे
अपयौरुषवेयमाणमास ववेदमन्त्रमाणमास समाकमातम् कतमाररयाः ससन्त। मन्त्रद्रिषपृ त्वरूपमवेव तवेषमामम् ऋमषत्वमम् असस्त। ववेदमाश्चि
अपयौरुषवेयत्वमादवेव पयौरुषवेयमासपु कपृमतषपु जमायममानवैयाः भ्रमप्रममादमवप्रसलप्समाकरणमापमाटिवरूपवैयाः दनोषवैयाः मवरमहितमायाः
ससन्त।

1.8) ववे द लकणमम्

आपस्तम्बवेन ववेदलकणमपुदष्ट्रीररतस मन्त्रबमाह्मणयनोवरदनमामधवेयमम् इमत। समायणवेनमामप ऋग्ववेदभमाष्यनोपदमातवे
ववेदलकणमपुकस मन्त्रबमाह्मणमात्मकशिब्दरमामशिवरद इमत। मन्त्रनो मननमातम्। यस्ममातम् कमर -तदपपु करणदवेवतमादवेयाः जमानस
भवमत स मन्त्रयाः। मन्त्रवेभ्यनो महि आध्यमासत्मकमासधदवैमवकमासधयमासजकमवषयकनो बनोधयाः सञ्जमायतवे। अतयाः मन्त्रमाणमास

12 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मवषयप्रववे शि याः मटिप्पणष्ट्री

मन्त्रत्वमम्। अथवमा यवेषमास मननवेन आपदयाः त्रमाणमम् आप्ननोमत मनपुष्ययाः तवे मन्त्रमायाः। चितपुवरदमानमास ससमहितमायाः एव
मन्त्रपदवमाच्यमायाः। मन्त्र एव ससमहितमा। ववैमदककी ससमहितमा छन्दनोबद्धपदरचिनमासत्मकमा भवमत प्रमाययाः। बमाह्मणगन्थमास्तपु
सवर थमा गदमात्मकमा भवसन्त। इयञ्च ववैमदककी ससमहितमा एकमा अखण्डमा चि। श्रिसूयतवे यतम् कपृष्णदवैपमायननो व्यमास एव
ववेदस चितपुधमार मवभज्य ऋक्ससमहितमा समामससमहितमा यजपुयाःससमहितमा अथवर समस हितमा चिवेमत नमाम कपृतवमानम्।

ऋच्यतवे स्तसूयतवे ययमा समा ऋकम्। जवैमममननमा ऋग्लकणस कपृतस 'तवेषमामपृकम् यत्र अथर वशिवेन पमादव्यवस्थमा'
इमत। ऋग्ववेद एव सवर प्रथममम् आमवरमासष्ट्रीतम्। अत एव ऋङम् मन्त्रमाणमामम् अभ्यमहिर तत्वमम्। ववेदमान्तरवेण यदम्
मवधष्ट्रीयतवे ततम् मशिसथलमम्। ऋग्ववेदवेन तपु यमदधष्ट्रीयतवे तदम् दृढस भवमत। तथमा महि आम्नमातस तवैसत्तरष्ट्रीयससमहितमायमास 'यदवै
यजस्य समाम्नमा यजपुषमा मक्रयतवे मशिसथलस तदम्, यदृचिमा तदम् दृढमम'मत। समामलकणमपुकस 'गष्ट्रीमतषपु समाममाख्यमा' इमत।
गष्ट्रीमतपरमा एव समाममन्त्रमायाः। यजपुलरकणमपुकस 'शिवेषवे यजपुयाःशिब्द' इमत। यजपुवरदवे महि सवर मवधमानमास यजमादष्ट्रीनमास वणर नमायाः
वतर न्तवे। 'अमनयतमाकरमावसमाननो यजपुयाः' इमत कवेषमासञ्चन्मतवे यजपुलरकणमम्। यत्र अकरमाणमास ससख्यमा मनयतमा मनसश्चितमा
वमा नमासस्त तदम् यजपुयाः। यजपुमरन्त्रमा महि गदमात्मकमा भवसन्त। अत एव ऋकम् -समाममवलकणस गदमात्मकमन्त्रमाणमामम्
अमभधमानमवेव यजपुयाः। शिपुक्लयजपुवरदयाः कपृष्णयजपुवरदश्चिवेमत यजपुवरदस्य भमागदयमम्। शिपुक्लयजपुवरदवे महि
दशिर पसूणरममासमामदयमागमाथर मन्त्रमायाः ससकसलतमा वतर न्तवे। कपृष्णवे तपु मन्त्रबमाह्मणयनोरवेकत्र ममश्रिणस दृश्यतवे। अथवर मन्त्रमाणमास
नमासस्त कनोऽमप लकणमवशिवेषयाः। ववेदमान्तमन्त्रमा अत्र मपुख्यतयाः समन्निमवषमायाः। अमभचिमारमामदकमर सपु
अथवर ववेदष्ट्रीयमन्त्रमाणमामसस्त उपयनोगयाः।

पपुरमा महिमषर याः ववैशिम्पमायनयाः बह्महित्यमापमापवेन पमातककी सनम् तसच्छष्यमानम् आहिह य कस्तवेषपु गपुरनोयाः
पमापकमालनमाय तपश्चिररतपुमपुत्सहितवे। यमाजवल्क्यस्तदमा आहि - 'भगवनम्, हिष्ट्रीनमवदवैयाः तवैयाः इतरवैयाः मशिष्यवैयाः तपसमा
पमापकमालनस दयाःपु शिकमम्। अहिस तपु एक एव प्रभवमामम तपसमा अघस्तवे हिन्तपुमम्। ' मशिष्यस्यमामवनयवेन क्रपुद्धनो गपुरुयाः
दत्तमवदमाप्रत्यपर णपसूवरकस स्वमाश्रिमत्यमागमाथर तममामददवेशि। यमाजवल्क्यनोऽमप सपदवेव अधष्ट्रीतमास ववेदमवदमामम् उसद्गरमत
स्म। तदमा गपुरुनोरमाजयमा अन्यवे मशिष्यमायाः मतसत्तररपमकरूपवेण उद्गष्ट्रीणमार ववेदमवदमास स्वष्ट्रीचिक्रपु याः। अत एव तवैयाः प्रचिमाररतमा
समा ववेदससमहितमा तवैसत्तरष्ट्रीयससमहितवेमत सससजतमा। यमाजवल्क्यस्तदमा ससूयमारद म् ववेदमवदमामम् आप्तपुकमामयाः समवतपृदवेवस स्तववेन
तनोषयमाममास। ससूयर्मोदवेवनोऽमप वमासजरूपवेण यमाजवल्क्यमाय उपमामददवेशि। वमाजनो नमाम ससूयररसश्मयाः, समनशिब्दनो
धनवमाचिष्ट्री। ससूयरमकरणमादम् ववेदधनममदस लब्धमममत वमाजसनवेयससमहितवेमत तदमभधमानस लनोकवेषपु प्रससद्धमम्।
उद्गष्ट्रीणरस्य वस्तपुनयाः तमामससकत्वमातम् तवैसत्तरष्ट्रीयससमहितमा कपृष्णयजपुवरदमामभधयमा अमभमहितमा। ससूयरसकमाशिमातम् यमा
ववेदमवदमा असधगतमा समा तपु समासत्त्वककी इमत तस्यमायाः शिपुक्लत्वमम्।

ववेदवपृकनो महि बहिह शिमाखमासमसन्वतयाः। गपुरुमशिष्यपरम्परमायमास ववेदमाध्ययनवे स्वरमादपुच्चिमारणशिवैलष्ट्रीभवेदयाः

पररलक्ष्यतवे। तत एव ववेदशिमाखमानमास समपुत्पसत्तयाः। तथमा महि ऋग्ववेदवे चितपुमवरशिमतयाः ऋक्शिमाखमायाः समपुपलब्धमायाः-
शिमाकल-मपुद्गल-गमालव-वमास्कलमादययाः। तन्मध्यवे शिमाकल-वमास्कलशिमाखवे सम्प्रमत समपुपलभ्यवेतवे। जवैमममन-
सपुमन्तपु-सपुकमर प्रभपृतययाः शिमाखमायाः समामववेदवे प्रससद्धमायाः। त्वरक -कठमादययाः कपृष्णवे। जमाबमासल-कमाण्व-
ममाध्यसन्दनमामदशिमाखमायाः शिपुक्लयजपुवरदवे प्रससद्धमायाः। अथवर ववेदस्य पवैप्पलमाद-प्रभपृमतशिमाखमायाः प्रससद्धमायाः। वस्तपुतयाः
कस्य ववेदस्य कमत शिमाखमा इमत मवचिमारणमा तपु अतष्ट्रीव कमठनमा। महिमाभमाष्यपस्पशिमामह्निकवे भमाष्यकपृ तमा पतञ्जसलनमा
उकमम् - 'एकमवसशिमतधमा वमा, एकशितमध्वयपुरशिमाखमायाः, सहिसवत्ममार समामववेद' इमत।

ववेदमाध्ययनमम् 13
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

अत शिमाखमाशिब्दवेन न ससमहितमाभवेदनो बपुध्यतवे। मकन्तपु अध्ययनभवेद एव। तदक

पु स ववेदमवदमा
सत्यव्रतसमाममाश्रिममणमा 'अध्ययनभवेद एव शिमाखमाभवेदमनदमानस न तपु गन्थभवेद' इमत। एकवैकववेदस्य
अनवेकशिमाखमात्ववेऽमप तमासत्त्वकभवेदमाभमावमातम् इमत।

तत एवस क्रमवेणवैव समस्तमन्त्रपदमानमामम् उच्चिमारणस भवमत। स ममालमापमाठयाः। लवेखमापमाठवे महि क्वमचितम्

यथमाक्रमस क्वमचिदमा व्यपुत्क्रमवेण क्वमचितम् पददयस्य क्वमचिदमा पदत्रयस्य एकत्र पमाठनो भवमत। जटिमापमाठस्यवैव
आनपुरूपस दृश्यतवे मशिखमापमाठवे । अत्र मध्यवे मध्यवे तपृतष्ट्रीयवे षष्ठवे नवमवे वमा चिरणवे त्रष्ट्रीमण त्रष्ट्रीमण पदमामन वतर न्तवे।
ध्वजपमाठवे महि प्रथमतयाः क्रमपमाठवतम् षटिम् पदमामन उच्चिमायर व्यपुत्क्रमवेण पपुनस्तमामन एव षटिम् पदमामन उच्चिमायर न्तवे। यत्र
क्रमपमाठस्य दवे दवे पदवे यथमाक्रमस मत्रयाः मत्रयाः उच्चिमायरतवे, मदतष्ट्रीयवमारवे तपु व्यपुत्क्रमवेण पमाठनो भवमत, स दण्डपमाठयाः।
रथपमाठवे महि क्रमपमाठस्य तमदपरष्ट्रीतक्रमस्य चि सङम् गमनो दृश्यतवे। घनपमाठनो महि मनतरमास मवलकणयाः सक्लषश्चि। तत्र
अनपुलनोम-मवलनोमक्रमवेण पदमानमामम् असकपृदमावपृसत्तयाः जमायतवे। एतवे एकमादशि पमाठमायाः मनभपुरज-प्रतपृणभवेदवेन मदधमा।
मसूलस्यमामवकपृतयाः पमाठनो मनभपुरजयाः। ससमहितमापमाठ एव मनभपुरजयाः पमाठयाः। तस वजर मयत्वमा अन्यवे मवकपृतपमाठमायाः प्रतपृणमा
इत्यपुच्यतवे।

ववेदस्य मवमवधमा मवभमागमा अगवे प्रदशिर मयष्यन्तवे।

पमाठगतप्रश्नमायाः

55. न्यमायमतवे ववेदयाः पयौरुषवेयनो न वमा।

56. मष्ट्रीममाससमामतवे ववेदयाः पयौरुषवेययाः अपयौरुषवेयनो वमा।
57. ववेदस्य प्रवमाहिमनत्यतमामम् कवे अङ्गष्ट्रीकपुवर सन्त।
58. कयाः मनभपुरजपमाठयाः।
59. शिपुक्लयजपुवरदवे कमायाः शिमाखमायाः प्रससद्धमायाः।
60. वमाजयाः नमाम मकमम्। समनशिब्दमाथर श्चि कयाः।
61. ऋक्शिब्दस्य कमा व्यपुत्पसत्तयाः।
सू र ममासमामदयमागमाथर मन्त्रमायाः ससकसलतमा वतर न्तवे।
62. कसस्मनम् ववेदवे दशिर पण
63. अमभचिमारमामदकमर सपु ककीदृशिमन्त्रमाणमामम् उपयनोगयाः।
64. जवैमममननमा ऋग्लकणस मकमम् कपृतमम्।

1.9) अथ सस म हितमा
ववेदलकणमम् आपस्तम्भवेन ससूमचितस मन्त्रबमाह्मणयनोयाः ववे द नमामधवे य मम् इमत। यत्र मन्त्रमायाः पपुनश्चि तवेषमास
प्रयनोगमनधमाररकमामण बमाह्मणमामन चि मवदन्तवे स भवमत ववेदयाः। उपनोदमातभमाष्यवे समायणमाचिमायरणमामप अनपुरूपस लकणमम्
उकमम् - 'मन्त्रबमाह्मणमात्मकशिब्दरमामशिवर द याः ' इमत। मन्त्रससमहितमाभमागयौ पयमारययौ, समन्निकषरण धमारयमत इमत

14 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मवषयप्रववे शि याः मटिप्पणष्ट्री

सम्यकम् धपृतमायाः मन्त्रमायाः यस्यमामममत वमा मवगहिवे सम्पसूवरकमातम् डपु धमाञम् धमारणपनोषणयनोयाः इमत धमातनोयाः कप्रत्ययवे सस्त्रयमास
टिमामप चि मनष्पदतवे ससमहितमाशिब्दयाः। मन्त्रमायाः यत्र ससन्त सयाः भमागयाः ससमहितमाभमागयाः इमत मनष्कषर याः।

मशिष्यवै याः प्रमशिष्यवै स् तसच्छष्यवै वर द मान्तवे शिमासखननोऽभवनम् इमत भमागवतवचिनमातम् गपुरु-मशिष्य-प्रमशिष्य-

परम्परयमा ववेदस्य रकणमादम् दवेशिकमालव्यमकभवेदवे ववेदपमाठस्य ववैवैमभन्नित्वमातम् नमानमा शिमाखमायाः अन्वभवनम्। कस्य
ववेदस्य कमत शिमाखमायाः इमत मवषयवे महिमाभमाष्यकमारपतञ्जसलवचिनस सपुप्रससद्धमम् -

"एकमवस शि मतधमा बमाहिवपृच् यमम् सहिसवत्ममार समामववे द याः।

एकशितमध्वयपुरशि माखमायाः नवधमाथवर ण नो मतयाः। " इमत।

ऋग्ववेदस्य एकमवसशिमतयाः शिमाखमायाः ससन्त, शिमाखमामवषयवे तपु मवदषपु मास मतभवेदयाः अस्त्यवेव।
वमाक्यपदष्ट्रीयकमारवेण भतपृरहिररणमा तपु अस्य पञ्चदशि शिमाखमायाः प्रमतपमामदतमायाः। ऋक्ससमहितमायमायाः प्रससद्धमायाः पञ्च शिमाखमायाः
ससन्त - शिमाकलयाः वमाष्कलयाः आश्वलमायनयाः, शिमासखमायनयाः ममाण्डसू कमायनयाः इमत। समामववेदस्य सहिसस शिमाखमायाः
आसनम् परन्तपु इदमानष्ट्रीन्तनकमालवे तस्य कवेवलस मतसयाः शिमाखमायाः प्रमाप्यन्तवे। कयौथपुमष्ट्रीयमा रमाममायणष्ट्रीयमा जवैममनष्ट्रीयमा
इमत।

यजपुवरदस्य शितस शिमाखमायाः आसनम् । कपृष्णयजपुवरदस्य प्रससद्धमायाः शिमाखमायाः ससन्त तवैसत्तरष्ट्रीययाः मवैत्रमायणष्ट्री ,
कठयाः, कमपष्ठलयाः। शिपुक्लयजपुवरदस्य चि वमाजसनवेयष्ट्री, ममाध्यसन्दनष्ट्री, कमाण्वयाः एतवे शिमाखमायाः प्रससद्धमायाः।

अथवर ववेदस्य नव शिमाखमायाः आसनम् । अधपुनमा दवे शिमाखवे प्रमाप्यवेतवे शियौनकयाः , मपप्पलमादश्चि।

1.10) अथ बमाह्मणमम्
बह्मनम् इमत शिब्दस्य मवमवधवेषपु अथरषपु बमाह्मणयाः अन्यतमयाः। तस्ममादम् ववेदमधष्ट्रीतवे तदवेद वमा इमत मवगहिवे
तदधष्ट्रीतवे तदवेद इमत ससूत्रवेण बह्मनम् शिब्दमातम् अण्प्रत्ययवे बमाह्मणशिब्दस्य मनष्पसत्तयाः । अथवमा बह्म एव बह्मणयाः।
शितपथबमाह्मणवे प्रमाप्यतवे "बह्म ववै बमाह्मणयाः " इमत । दयमानन्दसरस्वतष्ट्रीमतवेन पपुरनोमहितमायाः बमाह्मणमायाः,
तवैमनर ष्पमादयमागमामदमवसधयाः यत्रनोपमदषयाः तदम् बमाह्मणमम्। उकञ्च तवेन – "चितपुवर द मवमदबरह्म मभबमारह्म णवै मर हिमषर म भयाः
प्रनोकमामन यमामन ववे द व्यमाख्यमानमामन तमामन बमाह्मणमामन " इमत। जवैमममननमा तपु "शिवे षवे बमाह्मणशिब्दयाः " इत्यवेव
बमाह्मणलकणमम् उदष्ट्रीररतमम्। मन्त्रमासशिस मवहिमाय ववेदस्य अवमशिषयाः भमागयाः बमाह्मणमममत। आपस्तम्भवेन ससूमत्रतस
कमर चि नोदनमा बमाह्मणमामन इमत। यमागमामदमक्रयमामवसधयाः यत्र वमणर तयाः तदम् बमाह्मणमम्। बमाह्मणवेषपु वण्यर ममाणमायाः
मवषयमास्तमावतम् षटिम् - मवसधयाः, अथर वमादयाः, मनन्दमा, प्रशिससमा, पपुरमाकल्पयाः, परमाकपृमतश्चिवेमत।

ऋग्ववेदस्य ऐतरवेयस कयौषष्ट्रीतमक शिमासख्यमायनस वमा दवे बमाह्मणवे । समामववेदस्य बमाह्मणवेषपु प्रससद्धमायाः भवसन्त
पञ्चमवसशि षसड्वसशि छमान्दनोग्यस, जवैममनष्ट्रीयस तलवकमारनो वमा समाममवधमानमम् , आषरययाः, वसशियाः, दवेवतमाध्यमायनमम् इमत।
शिपुक्लयजपुवरदस्य शितपथबमाह्मणमम्, कपृष्णयजपुवरदस्य तवैसत्तरष्ट्रीयबमाह्मणमम् इमत। अथवर ववेदस्य
गनोपथनमामकमवेकमवेव बमाह्मणमसस्त।

ववेदमाध्ययनमम् 15
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

1.11) अथ आरण्यकमम्
आरण्यकमामन भवसन्त बमाह्मणमानमास पररमशिषभसूतमामन। आरण्यकवे अध्यमात्मतत्त्वमामन आलनोमचितमामन।
अमप चि मनष्कमामतयमा यमागमामदकममारमप तत्र उपमदषमम्। आरण्यवे अनपुच्यममानमातम् आरण्यकमममत तस्य अन्वथर
नमाम असस्त। तथमामहि अरण्यशिब्दमातम् वपुञ्प्रत्ययवे आरण्यकमम् इमत मनष्पदतवे।

आरण्यकमवषयवे भमाष्यकमारयाः समायणनोऽभमाणष्ट्रीतम् -

"अरण्यमाध्ययनमादवे त दमारण्यकममतष्ट्री यर तवे ।

अरण्यवे तदधष्ट्री यवे तवे त् यवे वस वमाक्यस प्रवक्ष्यतवे । "

ऋग्ववेदस्य आरण्यकदयस प्रमाप्यतवे ऐतरवेयस समासख्यमायनञ्च। समामववेदस्य आरण्यकस भवमत

छमान्दनोग्यमारण्यकमम्। शिपुक्लयजपुवरदस्यमारण्यकमसस्त वपृहिदमारण्यकमम्। कपृष्णयजपुवरदस्य तवैसत्तरष्ट्रीयस मवैत्रमायणष्ट्रीयञ्चवेमत
आरण्यकदयमम्, अथवर ववेदस्य आरण्यकमम् नमासस्त।

1.12) अथनोपमनषतम्
आरण्यकस्यमामप समारभसूतमा वतर तवे उपमनषतम्। आरण्यकवे आरब्धमा अध्यमात्मतत्त्वमालनोचिनमा उपमनषत्सपु
एव परमास स्फसूमतर लभममानमा पररसममाप्तमा। ववेदस्य असन्तमत्वमातम् लक्ष्यत्वमातम् वमा इयमम् उपमनषदम् ववेदमान्त इत्यमप
करयतवे। ( ववेदस्यमान्तयाः ववेदमान्तयाः, अन्तशिब्दस्य मदमवधनोऽथर याः समारभमागयाः, असन्तममासशिनो वमा। ) उपमनपसूवरस्य
मवशिमारणगत्यवसमादनमाथर स्य सद्धमातनोयाः मणमचि सक्वमप उपमनषच्छब्दस्य मनष्पसत्तररमत शिङ्करमाचिमायमारयाः।
उपशिब्दस्य समामष्ट्रीप्यस सत्वरस वमाथर याः मनशिब्दश्चि मनश्चियमाथर कयाः तवेन सत्वरस मनश्चियवेन सससमाररणमास सससमारसमारममतस
समादयमत मवशिमादयमत मशिसथलयतष्ट्रीमत, परमश्रिवेयनोरूपस प्रत्यगमात्ममानस समादयमत गमयतष्ट्रीमत,
दयाःपु खजन्ममामदमसूलमजमानस समादयमत नमाशियतष्ट्रीमत वमा उपमनषत्पदवमाच्यमा। उपमनषमददमा भवमत बह्ममवदमा
रहिस्यमवदमा वमा । ऋग्ववेदस्य उपमनषदयौ ऐतरवेयशिमासखमायनयौ , समामववेदस्य चि छमान्दनोग्यकवेननोपमनषदयौ ,
कपृष्णयजपुवरदस्य चि कठ-श्ववेतमाश्वतर-महिमानमारमायणयाः उपमनषदयाः ससन्त, शिपुक्लयजपुवरदस्य ईशिवपृहिदमारण्यकयौ,
अथवर ववेदस्य चि प्रश्नमपुण्डकममाण्डपु क्यनोपमनषदयाः प्रधमान्यवेन उपलब्धमायाः। शिङ्करमाचिमायरण दशिमानमास प्रससद्धमानमामम्
उपमनषदमास भमाष्यस सलसखतमम्। तथमामहि-

'ईशिकवेनकठप्रश्नमपुण् डममाण्डपु क्यतवै स त्तररयाः।

ऐतरवेय ञ्च छमान्दनोग्यस बपृहि दमारण्यकस तथमा॥’

श्ववेतमाश्ववेतरनोपमनषदयाः अमप भमाष्यस शिङ्करमाचिमायरण कपृतमममत कवेचिन मवदमाससयाः कथयसन्त। तन्नि इमत अपरवे।

इदस ववेदजमानस बह्ममा भमारदमाजमाय प्रददयौ, भमारदमाजमादमामङ्गरसयाः आमङ्गरसमाच्चि शियौनकयाः

एवमपुत्तरनोत्तरकमालवे बहिवयाः ऋषययाः इदस जमानस प्रमापपुयाः। परन्तपु कमालक्रमवेण आयपुषयाः बपुद्धवेश्चि ह्रिमासत्वमादम् एकवेन
समगववेदस गभष्ट्रीरतयमा अध्यवेतपुस वमा अध्यमापमयतपुम्वमा न शिक्यतवे अतयाः व्यमासमहिमषर याः ववेदस चितपुधमार मवभज्य
स्वमशिष्यवेभ्ययाः (पवैलमाय ऋग्ववेदस जवैममनयवे समामववेदस ववैशिम्पमायनषर यवे यजपुवरदस सपुमन्तववे चि अथवर ववेदस )
तत्तदवेदरकणकमायर व्यमापर यतम् । तथमामहि भमागवतवे -

16 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मवषयप्रववे शि याः मटिप्पणष्ट्री

"परमाशिरमातम् सत्यमावत्यमामस शि मासशि कलयमा मवभपुयाः ।

अवतष्ट्री ण र्मो महिमाभमागनो ववे दस चिक्रवे चितपुम वर ध मम् ।। " इमत ।

1.13) पमाठगतप्रश्नमायाः
65. आपस्तम्भवेन ससूमचितस ववेदलकणस मकमम्।
66. महिमाभमाष्यकमारपतञ्जसलमतवे ऋग्ववेदस्य कमत शिमाखमायाः।
67. समामववेदस्य एकस्यमायाः शिमाखमायमायाः नमाम मकमम्।
68. ममाध्यसन्दनष्ट्री शिमाखमा कस्य ववेदस्य।
69. अथवर ववेदस्य कमत शिमाखमायाः आसनम्।
70. आपस्तम्भवेन ससूमचितस बमाह्मणलकणस मकमम्।
71. बमाह्मणवेषपु वण्यर ममाणमायाः षडम् मवषयमायाः कवे ससन्त।
72. शितपथबमाह्मणस कसस्मनम् ववेदवे वतर तवे।
73. अथवर ववेदस्य बमाह्मणस्य नमाम मकमम्।
74. आरण्यकशिब्दयाः कवेन प्रत्ययवेन मनष्पन्नियाः।
75. ऋग्ववेदस्य आरण्यकदयस्य नमाम मकमम्।
76. उपमनषच्छब्दस्य नमाममान्तरस सलखत।
77. उपमनषमदत्यत्र सद्धमातपुयाः मकमथर कयाः।
78. कठनोपमनषतम् कसस्मनम् ववेदवे वतर तवे।
79. व्यमासदवेवयाः समामववेदस कस्मवै दत्तवमानम्।

1.14) ऋग्ववे द याः

ऋच्यतवे स्तसूयतवे ययमा समा भवमत ऋकम् इमत ऋचि स्तपुतयौ इमत धमातनोयाः सक्वमप मनष्पन्निनोऽयस शिब्दयाः।
स्तवनपरकमायाः ऋचियाः इत्यथर याः । पसूवरमष्ट्रीममाससमाकमारजवैमममनमतवेन यत्र अथमारनपुसमारस पमादव्यवस्थमा मवमहितमा समा ऋकम्
भवमत। तथमामहि तवेन प्रनोकमम् - "तवे ष मामपृकम् यत्र अथर वशिवे न पमादव्यवस्थमा " ऋचियाः स्वरूपस तवैसत्तरष्ट्रीयनोपमनषदमप
सममाम्नमातमम् - "यदवै यजस्य समाम्नमा यजपुष मा मक्रयतवे मशिसथलस तदम् यदम् ऋचिमा तद्दृढमममत "।
ऋक्ससमहितमायमायाः मवभमागप्रकमारयाः मदधमा मवभज्यतवे। प्रथमयाः तमावतम् - मण्डलयाः, अनपुवमाकयाः, ससूकमम्, ऋकम् इमत।
मदतष्ट्रीययाः- अषकमम्, अध्यमाययाः, वगर याः, मन्त्रयाः । प्रथमप्रकमारवेण ऋक्ससमहितमायमास दशि(१०) मण्डलमायाः,
पञ्चमाशिष्ट्रीमतयाः(८५) अनपुवमाकमायाः, सप्तदशिनोत्तरवैकसहिसस (१०१७) ससूकमामन षट्छतमासधकदशिसहिसस (१०६००)
ऋचियाः ससन्त। ऋग्ववेदस्य शिमाकलबमाष्कलशिमाखयनोयाः मध्यवे शिमाकलशिमाखमायमास बमालसखल्यमषर दृषमामन एकमादशि
बमालसखल्यससूकमामन न पररगमणतमामन, तन्नियवे ऋक्ससमहितमायमास सप्तदशिमासधकवैकसहिसस (१०१७) ससूकमामन ससन्त।
मदतष्ट्रीयमवभमागप्रकमारवेण ऋक्ससमहितमायमामम् अषयौ (८) अषकमामन चितपुष्षमषयाः (६४) अध्यमायमायाः, षडसधकमदसहिसस

ववेदमाध्ययनमम् 17
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

(२००६) वगमारयाः चि ससन्त। सम्पसूणमारयमामम् ऋक्ससमहितमायमामम् दमामत्रसशित्सहिसमासधकचितपुलरक्ष्यमम् (४३२००)

अकरमामण ससन्त।

1.15) अथ समामववे द याः

स्यमत श्रिवणममात्रवेण पमापमामन नमाशियमत इमत, स्यमत गमानसपुधमासवेचिनदमारमा यजमानपुष्ठमानकतररणमास
कममारनपुष्ठमानजमास श्रिमासन्तस नमाशिमयतष्ट्रीमत वमा मवगहिवे "षनोऽन्तकमर मण" इमत धमातनोयाः कत्ररथर ममणनम् प्रत्ययवे
समामशिब्दस्य मनष्पसत्तयाः। "कवेमचित्तपु समामसमान्त्वप्रयनोगवे" इमत चिपुरमामदगणष्ट्रीयमादमप धमातनोयाः समामशिब्दनोत्पसत्तस मन्वतवे।
तवेषमास नयवे समामयमत गसूढतत्त्वस गष्ट्रीतदमारमा ववेदप्रमतपत्तमारस बनोधमयत्वमा तस समान्त्वयमत इमत समाम। ऋकपु
गष्ट्रीतनोमचितस्वरमाणमास मनववेशिवे समत समाम उत्पदतवे इमत बपृहिदमारण्यकवे आम्नमातमम्। तथमामहि -समा (ऋकम् ) चि अमयाः
(गष्ट्रीत नोमचितस्वरयाः ) चि तत्समाम्नयाः समामत्वमम् जवैमममननमा तपु ऋङ्मन्त्रवेषपु यमा ऋकम् गष्ट्रीतरूपवेणनोपस्थमापनयनोग्यमा समा
भवमत समाममाख्यमा इमत प्रत्यपमामद। तथमामहि तस्य मनष्कषर भसूतस लकणस भवमत "गष्ट्री म तषपु समाममाख्यमा " इमत।
समायणमाचिमायरणमामप समामववेदभमाष्यभसूममकमायमास मनगमदतस- "गष्ट्री य ममानस्य समाम्नयाः आश्रियभसूत मा ऋचियाः समामववे दवे
सममाम्नमायन्तवे " इमत। समामववेदससमहितमायमास दशिमासधकमाषमादशिशितस (१८१०) मन्त्रमायाः मवदन्तवे। एतवेषपु पञ्चसप्तसत्तयाः
कवेवलस स्वककीयमायाः अवमशिषमायाः ऋग्ववेदमातम् सममानष्ट्रीतमायाः। कयौथपुमष्ट्रीशिमाखमायमायाः नयवे समामववेदससमहितमा
पसूवमारमचिकनोत्तरमामचिर कभवेदवेन मदमवधमा। अत्र प्रथमस पसूवमारमचिर कयाः प्रपमाठकवैयाः प्रपमाठकमाश्चि दशिमतमभयाः मवभकमायाः। प्रत्यवेकस
दशित्यमास दशि मन्त्रमायाः ससन्त। एवस समाकल्यवेन समामससमहितमायमास पसूवमारमचिर कवे पञ्चशिष्ट्रीत्यसधकपञ्चशितस (५८५) मन्त्रमायाः
मवदन्तवे। एवमपुत्तरमामचिर कवे प्रमायवेण चितपुश्शितस (४००) स्तनोत्रमामण मवदन्तवे। प्रत्यवेकस स्तनोत्रवे चि मतसयाः चितसयाः वमा
ऋचियाः ससन्त। इदस समामगमानस चितपुधमार मवभकमम्- गमामगवेयमम्, अरण्यगवेयमम्, ऊहिगमानमम्, ऊह्यगमानञ्च।

1.16) अथ यजपुवर द याः

यज्यतवेऽसस्मनम् इमत मवगहिवे यज दवेवपसूजमासङ्गमतकरणदमानवेषपु इमत धमातनोयाः उसस -प्रत्ययवे यजपुश्शिब्दनो
मनष्पदतवे। यजपुमरन्त्रमायाः दवेवमानमामम् आहिह मतपरकमायाः यवेषपु मन्त्रवेषपु अकरमाणमास ससख्यमा मनयतरूपवेण न मवदतवे तवे
यजपुमरन्त्रमायाः इत्यपुच्यन्तवे। उकञ्च- "अमनयतमाकरमावसमाननो यजपुयाः गदमात्मकनो यजपुयाः " इमत। जवैमममननमा तपु
ऋङ्मन्त्रमानम् समाममन्त्रमानम् चि मवहिमाय अवमशिषमायाः ववेदमन्त्रमायाः यजपुयाः पदवमाच्यमायाः इमत प्रमतपमामदतमम्। तथमामहि
तल्लिकणमम्- "शिवे षवे यजपुश् शिब्दयाः " इमत। यजवेन सहि सम्बद्धमानमास यजपुमरन्त्रमाणमास यजपुत्वर मम् इमत वमायपुपरपु माणवे
सममाख्यमातमम्-

"यसच्छषञ्च यजपुवर दवे , तवे न यजमयपु ञ्ज त।

यजनमामद्ध यजपुवर द , इमत शिमास्त्रस्य मनणर ययाः।। " इमत।

यजपुवरदयाः मदमवधयाः शिपुक्लयाः कपृष्णश्चि। ससूयमारतम् प्रमाप्तस्य समासत्वकत्वमातम् मन्त्रबमाह्मणयनोश्चि

पपृथक्भसूतत्वमातम् शिपुक्लत्वमम्। उद्गष्ट्रीयरस्य तमामससकत्वमातम् मन्त्रबमाह्मणयनोयाः व्यमाममश्रिष्ट्रीभसूतमाच्चि कपृष्णत्वमम्।
शिपुक्लयजपुवरदस्य ममाध्यसन्दनशिमाखमायमास चित्वमाररसशिदध्यमायमायाः (४०) त्र्यसधकमत्रशितमम् अनपुवमाकमायाः (३०३) तथमा
पञ्चसप्तत्यसधकनोनमवसशिमतशितस (१९७५) कसण्डकमायाः ससन्त। कमाण्वशिमाखमायमान्तपु चित्वमाररसशिदध्यमायमायाः (४०)

18 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मवषयप्रववे शि याः मटिप्पणष्ट्री

अषमामवसशित्यमासधकमत्रशितस (३२८) अनपुवमाकमायाः त्र्यशिष्ट्रीत्यसधकमदसहिसस (२००३) मन्त्रमायाः ससन्त।

कपृष्णयजपुवरदमान्तगर ततवैसत्तरष्ट्रीयशिमाखमायमास सप्त (७) कमाण्डमायाः, चितपुश्चित्वमाररसशितम् (४४) प्रपमाठकमायाः (प्रश्नमायाः)
एकपञ्चमाशिदसधकषट्शितस (६५१) अनपुवमाकमायाः ससन्त।

1.17) अथमाथवर ववे द याः

आनन्तयर परबह्म गमयमत प्रमापयतष्ट्रीमत वमा मवगहिवे अथपसूवरकमादम् "ऋ गमतप्रमापणयनोयाः" इमत धमातनोयाः
वमनप्प्रत्ययवे अथवर शिब्दस्यनोत्पसत्तयाः। सद एव परबह्मप्रमामप्तयरन भवमत तदथवर इमत शिवेषयाः।

अथवर ववेदवे मवसशिमतयाः (२०) कसण्डकमायाः, अषमत्रसशितम् (३८) प्रपमाठकमायाः, नवमतयाः (९०) अनपुवमाकमायाः,
एकमत्रसशिदसधकसप्तशितस (७३१) ससूकमामन तथमा प्रमायवेण षट्सहिसस मन्त्रमायाः अथवरदवे मवदन्तवे।

1.18) पमाठगतप्रश्नमायाः
80. ऋकम्-शिब्दस्य मनवर चिनस मकमम्।
81. ऋक्ससमहितमायमायाः दयौ मवभमागप्रकमारयौ कयौ।
82. समगमायमामम् अमप ऋक्ससमहितमायमास कमत अकरमामण ससन्त।
83. समामशिब्दयाः कस्ममादम् धमातनोयाः मनष्पन्नि।
84. समामववेदस्य लकणस समायणमाचिमायरण मकमपुकमम्।
85. समामववेदवे स्वककीयमायाः मन्त्रमायाः कमत ससन्त।
86. समामगमानस कमतधमा मवभकमम्, कमामन चि तमामन।
87. दवेवमानमामम् आहिह मतपरकमायाः मन्त्रमायाः कवे।
88. यजपुवरदयाः भवेददयस मकमम्।
89. अथवर शिब्दयाः कस्ममादम् धमातनोयाः मनष्पन्नियाः।
90. अथवर ववेदवे कमत कण्डकमायाः ससन्त।

1.19) ववै म दकस्वरयाः

सवमारमण अकरमामण स्वरव्यञ्जनभवेदवेन मदमवधमामन। तत्र स्वयस रमाजन्तवे इमत स्वरमायाः। अथमारतम् तवेषमामम्
उच्चिमारणवे अन्यवणर स्य समाहिमाय्यमम् अनमावश्यकमम्। एतवेषमास स्वरमाणमामम् उदमात्तत्व -अनपुदमात्तत्व-स्वररतत्वभवेदवेन
त्रयनो धममारयाः ससन्त। यस्य स्वरस्य उदमातत्वस धमर्मो वतर तवे स स्वरयाः उदमात्तयाः स्वरयाः करयतवे। यस्य स्वरस्य
अनपुदमात्तत्वस धमर्मो मवदतवे स स्वरयाः अनपुदमात्तस्वरयाः उच्यतवे। यस्य चि स्वरस्य स्वररतत्वस धमर याः असस्त स स्वरयाः
स्वररतस्वरयाः गदतवे। अयस सवर्मोऽमप स्वरप्रपञ्चयाः मशिकमागन्थवेषपु मवस्तरशियाः आलनोच्यतवे। पमामणनष्ट्रीयतन्त्रवे स्वरस्य
अपरस नमाम भवमत अचिम् इमत।

ववेदमाध्ययनमम् 19
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

उदमात्तत्वमम् अनपुदमात्तत्वमम् इमत दयौ वणर धमर्थौ यसस्मनम् स्वरवे सममामह्रियवेतवे सयाः स्वरयाः स्वररतससजयाः
भवमत। यसस्मनम् स्वरवे उदमात्तत्वमम् अनपुदमात्तत्वमम् इमत दयौ वणर धमर्थौ ममसलतयौ सयाः स्वरयाः ससजष्ट्री असस्त। स्वररतयाः
इमत ससजमा असस्त। स्वरस्य जमानमाथर स्वरस्य उच्चिमारणस्थमानमामन बनोद्धव्यमामन।

वणमारन मामम् उच्चिमारणस्य स्थमानमामन -

वणमारनमामम् उच्चिमारणमाय मपुखस्य मवमवधमानमामम् स्थमानमानमामम् उपयनोगयाः भवमत। तमामन स्थमानमामन अषयौ
ससन्त। अत्र पञ्च स्थमानमामन एव आलनोच्यन्तवे।

गलवे गष्ट्रीवमायमामम् वमा सम्मपुखवे उन्नितयाः भमागयाः भवमत। स मचिबपुकस्य अधस्तमातम् भवमत। तस्य नमाम
कमाकलकयाः इमत। स एव लनोकवे कण्ठममणयाः इमत करयतवे। कमाकलकमादम् आरभ्य ओष्ठस यमावतम् पञ्च स्थमानमामन
उच्चिमारणमाय व्यवमह्रियन्तवे। तमामन चि - १) कण्ठयाः, २) मसूधमार, ३) तमालपु, ४) दन्तमायाः, ५) औष्ठयौ इमत।

अवणर स्य उच्चिमारणमाय श्वमासनसलकमायमायाः आकपुञ्चनस मक्रयतवे। नसलकमायमायाः ययाः असशियाः आकपुसञ्चतयाः
भवमत तस्य नमाम कण्ठयाः इमत। मपुखमववरवे उपररतनवे गनोलमाकमारवे उन्निततमस स्थमानमम् मसूध मार भवमत। ततयाः परस
दन्तस यमावतम् मवस्तष्ट्रीणरस्य मवभमागस्य ययाः मध्यमबन्दयाःपु स तमालपु इमत करयतवे। दन्तमायाः दशिनमायाः इमत प्रससद्धमायाः।
दयौ ओष्ठयौ चि।

कयाः उदमात्तयाः भवमत -

कण्ठस्य यमावमानम् भमागयाः उच्चिमारणमाय उपयनोगष्ट्री भवमत तस्य भमागदयमम् कतर व्यमम्। ऊध्वर भमागयाः
अधनोभमागयाः चि। पमामणमनससूत्रमम् असस्त - उच्चिवैरुदमात्तयाः इमत।

अत्र उच्चिवैयाः इमत शिब्दस्य अथर याः भवमत - ऊध्वर भमागवे इमत। उच्चिवैयाः इत्यस्य महिमानम् ध्वमनयाः इमत
नमात्रमाथर याः। कण्ठस्य ऊध्वर भमागवे अमभघमातवेन ययाः स्वरयाः उत्पदतवे स उदमात्तयाः इमत करयतवे।

यथमा कण्ठस्य भमागमायाः कल्प्यन्तवे। तस्य ऊध्वर भमागयाः अधनोभमागयाः चि कल्प्यवेतवे। तथमा तमालपुनयाः मसूध्नर याः
दन्तमानमामम् ओष्ठयनोयाः चि अमप भमागमायाः कल्पनष्ट्रीयमायाः।

कयाः अनपुद मात्तयाः भवमत -

अनपुदमात्तससजमामवधमायकस पमामणनष्ट्रीयस ससूत्रस भवमत - नष्ट्रीचिवैरनपुदमात्तयाः। ससूत्रस्थस्य नष्ट्रीचिवैयाः इमत शिब्दस्य

अथर याः भवमत - अधनोभमागवे इमत। नष्ट्रीचिवैयाः इत्यस्य लघष्ट्रीयमानम् ध्वमनयाः इमत न अत्र अथर याः। कण्ठस्य अधनोभमागवे
अमभघमातवेन ययाः स्वरयाः उत्पदतवे सयाः अनपुदमात्तयाः इमत करयतवे।

कयाः स्वररतयाः -

सममाहिमारयाः स्वररतयाः इमत पमामणमनससूत्रमम्। उदमात्तस्य स्वरस्य धमर याः उदमात्तत्वमम्। अनपुदमात्तस्य स्वरस्य
धमर याः अनपुदमात्तत्वमम्। यसस्मनम् स्वरवे उदमातत्वमम् अनपुदमात्तत्वस चि ममसलतस भवमत स स्वरयाः स्वररतयाः स्वरयाः
करयतवे। अतयाः स्वररतस्य उच्चिमारणवे कण्ठमादष्ट्रीनमामम् ऊध्वर भमागयाः अधनोभमागयाः चि अमप व्यवमह्रियवेतवे।

स्वररतवे उदमात्तत्वस्य अनपुद मात्तत्वस्य चि मवभमागयाः -

स्वररतस्य कसस्मनम् भमागवे उदमात्तत्वमम् कसस्मनम् वमा भमागवे अनपुदमात्तत्वमम् इमत जमानमम् अपवेमकतमम्।
स्वररतस्वरवे पसूवमारधरभमागयाः उदमात्तयाः भवमत। उत्तरमाधर भमागयाः अनपुदमात्तयाः भवमत। स्वररतस्वरमातम् परस यमद अन्ययाः

20 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मवषयप्रववे शि याः मटिप्पणष्ट्री

उदमात्तयाः स्वररतयाः वमा स्वरयाः स्यमातम् तमहिर अस्य अनपुदमात्तभमागस्य उच्चिमारणमम् अनपुदमात्तमवेव भवमत। यमद
अस्ममातम् स्वररतस्वरमातम् परमम् अनपुदमात्तस्वरयाः स्यमातम् तमहिर स्वररतस्य ययाः अनपुदमात्तभमागयाः तस्य उदमात्ततरमम्
उच्चिमारणस भवमत। अथमारतम् उदमात्तमादम् अमप ऊध्वर भमागवे मनष्पदतवे।

स्वररतमातम् परमम् उदमात्तयाः स्वररतयाः वमा इमत सस्थमतयाः चिवेतम् अनपुदमात्तभमागस्य अनपुदमात्तमवेव उच्चिमारणमम्।

स्वररतमातम् परमम् अनपुदमात्तयाः प्रचिययाः वमा इमत सस्थमतयाः चिवेतम् अनपुदमात्तभमागस्य उदमात्ततरमम् उच्चिमारणमम्।

प्रचिययाः एकश्रिपुम तयाः

स्वररतस्वरमानन्तरमम् अनपुदमात्तस्वरमायाः ततयाः परमम् उदमात्तयाः इमत यदमा सस्थमतयाः भवमत तदमा उदमात्तमातम्
पसूवर मवदममानयाः एकयाः अनपुदमात्तयाः अधनोरवेखयमा मचिमह्नितयाः भवमत। ततयाः पसूवर मवदममानमायाः अनपुदमात्तमायाः स्वरमचिह्निहिष्ट्रीनमायाः
भवसन्त। तवेषमामवेव मचिह्निहिष्ट्रीनमानमामम् अनपुदमात्तमानमामम् नमाम प्रचिययाः एकश्रिपुमतयाः वमा।

उदमाहिरणमम् - अअवगनमट्रीळक्षेम परनोप अ वहतम

म (म ऋ.१.१.१)। उप म त्विथागनक्षे वदविअ क्षेवदविक्षेम (ऋ.१.१.७)।
अप्रयम पतथामक्षेवियथाविनो मवअ तस दथागः।म (ऋ.७.१००.२)
अअवगनमट्रीळक्षेम परनोवह
प अ तम म म इमत ऋग्ववेदस्य अमगससूकस्य प्रथमस शिब्दत्रयमम्। असस्मनम् अअ॒मगमष्ट्रीमी॑ळवे इत्यत्र
अकमारयाः अनपुदमात्तयाः। इकमारयाः उदमात्तयाः। ईकमारयाः स्वररतयाः। एकमारयाः प्रचिययाः। अतयाः एव ईकमारस्य ययाः
उत्तरमाधर भमागयाः तस्य उदमात्ततरमम् उच्चिमारणस भवमत। व्यञ्जनस्य उदमात्तत्वमामदकस नमासस्त।

उपमी॑ त्वमागवे मदअ॒ववेमदमी॑ववे (ऋ.१.१.७) इत्यत्र उपमी॑ इत्यसस्मनम् उकमारयाः उदमात्तयाः, पकमारमातम् परयाः अकमारयाः
स्वररतयाः। वदविअ क्षे इत्यत्र दकमारमातम् परयाः इकमारयाः अनपुदमात्तयाः। ' त्विथागनक्षे ' इत्यत्र सवर स्वरमायाः प्रचियमायाः।
अप्रयम पतथामक्षेवियथाविनो मवअ तस दथागःम। (ऋ.७.१००.२) इत्यत्र अप्र म इत्यसस्मनम् प्रथमयाः अकमारयाः उदमात्तयाः,
मदतष्ट्रीययाः अकमारयाः स्वररतयाः। मवअ तस इत्यत्र मकमारमातम् परवतर्वी अकमारयाः अनपुदमात्तयाः। ' यत प थामक्षेवियथाविनो ' इत्यत्र
सवर स्वरमायाः प्रचियमायाः।

पमामणनष्ट्रीयशिमास्त्रनोकमदशिमा प्रत्यवेकमम् उदमात्त-अनपुदमात्त-स्वररतमाख्य-मत्रमवधस्वरमाणमास मत्रमवधमम् उच्चिमारणस

सम्भवमत। स्वरजमानस्य महितम् स्थमानस मवदतवे यतनो महि स्वरजमानस मवनमा मन्त्रनोच्चिमारणकमालवे स्वरभवेदयाः जमायतवे ,
तवेन मऩ्त्रस्य अथर्मो मभन्नि एव भवमत। असस्मनम् मवषयवे इन्द्रिशित्रपुयाः इमत पदस्य उदमाहिरणस दष्ट्रीयतवे। तथमामहि उकस
पमामणनष्ट्रीयमशिकमायमामम् -

"मन्त्रनो हिष्ट्रीन याः स्वरतनो वणर त नो वमा ममरयमा प्रयपु क नो न तमथर मम् आहि।
स वमाग्वज्रिनो यजममानस महिनसस्त यथवे न् द्रिशित्रपुयाः स्वरतनोऽपरमाधमातम्। । "
इन्द्रिशित्रपुयाः इमत शिब्दवे यमद इन्द्रि इमत पसूवरपदमम् आदपुदमात्तमम् असस्त तमहिर असस्मनम् पदवे
बहिह व्रष्ट्रीमहिसममासयाः असस्त इमत जमायतवे। तवेन अस्य पदस्य अथर याः भवमत - इन्द्रियाः शित्रपुयाः यस्य इमत। तवेन अस्य
अथर याः भवमत एतमादृशियाः वपृत्रयाः वधर तमामम् यस्य शित्रपुयाः इन्द्रियाः असस्त इमत। अथमारतम् यस्य हिन्तमा इन्द्रियाः इमत।
शित्रपुशिब्दस्यमाथर्मो भवमत - हिननकतमार, मवनमाशिकयाः इमत। यमद पसूवरपदमम् अन्तनोदमात्तमम् भवमत तमहिर असस्मनम् पदवे
तत्पपुरुषसममासयाः इमत जमायतवे। ततश्चि इन्द्रिस्य शित्रपुयाः इमत अस्य मवगहियाः भवमत। तवेन अस्य पदस्य अथर्मो
भवमत इन्द्रिस्य मवनमाशिकयाः इमत। तस्ममातम् एततम् जमायतवे एव यतम् स्वरजमानस मवनमा उच्चिमाररतस पदस कथस मभन्निमम्
एव अथर मम् प्रमतपमादयमत इमत। उदमात्तस्वरस्य उच्चिमारणमाथर कण्ठतमाल्वमामदस्थमानमानमामम् उत्कपृषतमा अपवेमकतमा।

ववेदमाध्ययनमम् 21
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

अनपुदमात्तस्वरस्य उच्चिमारणमाथर मम् अपकपृषतमा अपवेमकतमा। स्वररतस्वरस्य उच्चिमारणमाथर मम् उत्कपृषमापकपृषयनोयाः

सम्मवेलनमम् अपवेमकतमम्। अत्र प्रमाममामणकमम् असस्त उच्चिवैरुदमात्तयाः , नष्ट्रीचिवैरनपुदमात्तयाः, सममाहिमारयाः स्वररतयाः इमत
पमामणनष्ट्रीयससूत्रत्रयमम्। ऋग्ववेदस्य प्रमामतशिमाख्यगन्थवे एतवेषमास त्रयमाणमास स्वरमाणमास क्रममातम् आयमामयाः मवश्रिम्भयाः आकवेपयाः
इमत नमामकरणस मवमहितमम्।

1.19.1) स्वरमाङ्कनपद्धतययाः
ससमहितमायमास वमाक्यमम् अधर चिर वमा आसश्रित्य स्वरमाङ्कनस भवमत। मकन्तपु एतवेन समाकस प्रत्यवेकस पदमानमामम् अमप
पपृथकम् स्वरयाः ससद्धयाः असस्त। यतनो महि अनपुदमात्तस पदमवेकस वजर मम् इमत पमामणनष्ट्रीयससूत्रमानपुसमारमम् एकसस्मनम् पदवे
उदमात्तस्वरदयस स्थमातपुमम् न अहिर मत। ऋग्ववेद-शिपुक्लयजपुवरद-तवैसत्तरष्ट्रीयससमहितमा-अथवर ववेद-तवैसत्तरष्ट्रीय-
बमाह्मणमानपुसमारमम् उदमात्तमाकरमातम् परस मकममप मचिह्निस न भवमत , अनपुदमात्तस्वरस्य प्रकटिनमाथर मम् अकरस्य अधयाः
मचिह्निस भवमत, अअ॒ इमत उदमाहिरणमम्। स्वररतमाकरस्य उपरर मचिह्निस भवमत अमी॑ इमत उदमाहिरणमम्।

मवैत्रमायणष्ट्रीसमस हितमायमास मजकञ्च कमाठकससमहितमायमामम् उदमात्तमाकरस्य उपरर दण्डरवेखमा दष्ट्रीयतवे उदमाहिरणस महि प्रमी॑
तमदष्णपुयाः(मवै.सस.१.२९) मचिसत्तयाः सपुकम्(क्र.सस ९.८)। अथवर ववेदस्य पवैप्पलमादससमहितमायमास तपु उदमात्तमाकरस्य अधयाः
रवेखमा मचिह्निस भवमत। स्वररतस्वरस्य अधयाः मबन्दयाःपु भवमत। उदमाहिरणस यथमा दवेवमामी॑ऩमामम् (अथवर . पवै. २.३०.१)
इत्यत्र नकमारनोत्तरस्य अकमारस्य उदमात्तत्वबनोधनमाय मबन्दयाःपु प्रदत्तयाः। समामववेदवे उदमात्त -अनपुदमात्त-स्वररत-
१ २ ३
स्वरमाणमास कपृतवे तपु अकरमाणमामम् उपरर अ अ अ इमत मचिह्निमामन दष्ट्रीयन्तवे।

शितपथबमाह्मणवे कवेवलमम् उदमात्तमाकरस्य अधयाः रवेखमा अङ्क्यतवे। यमद अनवेकवे उदमात्तमायाः स्वरमायाः
एकसस्मनम् पदवे मतष्ठसन्त, तमहिर असन्तमस्य एव उदमात्तस्वरयाः इत्थमम् अङ्क्यतवे। सत्यममाअ॒ज्यमम् इत्यत्र सत्यमम्
इत्यत्र यकमारनोत्तरयाः अकमारयाः, आज्यमम् इत्यत्र आकमारयाः चि उभयौ अमप उदमात्तयौ।

पमाठसमारयाः

ववैमदकवमाङ्मयस्य पररचियमाय अयस प्रथमयाः पमाठयाः। अत्र कवेमचितम् मपुख्यमायाः प्रमारसम्भकमवषयमायाः चि

आलनोमचितमायाः। तत्रमादयौ ववेदमानमास ववैमशिष्ट्यस ममहिममा चि अलनोमचितयाः। ततयाः ववैमदकवमाङ्मयस्य मवभसूमतयाः प्रदमशिर तमा।
ववेदशिब्दस्य अथमारयाः मवमवधप्रकमारवैयाः उपन्यस्तमायाः। ववेदशिब्दस्य नवैकवे पयमारयमायाः ससन्त यवे शिमास्त्रवेषपु बमाहिह ल्यवेन
प्रयपुज्यन्तवे तवे पयमारयमा अमप तत्र उपन्यस्तमायाः। ववेदमा अपयौरुषवेयमायाः ससन्त। अपयौरुषवेयपदवेन मकस बनोद्धव्यमममत
मवचिमारयाः अमप अत्रवैव पमाठवे वतर तवे। ववेदस्य मवमवधमामन लकणमामन ससन्त। मवमवधवैयाः आचिमायरयाः कपृतमामन लकणमामन
अत्र प्रकमटितमामन ससन्त।

ववेदशिब्दस्य पञ्चभ्ययाः धमातपुभ्ययाः मनष्पसत्तयाः भवमत। ऋग्ववेदयाः सवर प्रमाचिष्ट्रीनयाः भवमत। ससमहितमा-आरण्यक-
बमाह्मण-उपमनषदवेदवेन प्रत्यवेकस ववेदयाः चितपुधमार मवभज्यतवे। ऋग्ववेदस्य मवभमागप्रकमारस्य भवेदवेन मन्त्रमामदससख्यमा अमप
मभदतवे। बमालसखल्यमामन ससूकमामन अमप अमत्र मवदन्तवे। शिमाखमाभवेदवे पमाठभवेदवे ऋगमामदववेदमानमास मन्त्रमामदससख्यमा अमप

22 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मवषयप्रववे शि याः मटिप्पणष्ट्री

मभदतवे। यजपुवरदस्य भवेददयस प्रमाप्यतवे। समामववेदस्य असधकमायाः मन्त्रमायाः ऋग्ववेदमादवेव गपृहिष्ट्रीतमायाः। अथवर ववेदयाः बहिह परस
ववेदवेषपु ससयनोसजतयाः इमत बहिह नमास मतमसस्त।

ववैमदकमन्त्रवेषपु स्वरजमानमम् अमनवमायर मवेव। अतयाः ववैमदकस्वरमायाः कवे , मकस तल्लिकणमम्, कवे तवेषमास प्रकमारमायाः,
मकस वमा स्वरस्य अथर मनणर यवे पपुण्यमाजर नवे चि ममाहिमात्म्यमम् इमत एतवे मवषयमा अमप अत्रवैव पमाठवे समन्निमवषमायाः ससन्त।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

1. ववेदमम् अमासश्रित्य मटिप्पणणीं रचियत।

2. ववेदलकणस ससकवेपवेण सलखत।
3. ववेदयाः पयौरुषवेययाः अपयौरुषवेयनो ववेमत समाममान्यरूपवेण मवचिमारयत।
4. ववेदस्य मवभसूमतमवषयवे सलखत।
5. ववेदशिब्दस्यमाथर मवशिदयत।
6. ववेदमानमास महित्त्वस प्रमतपमादयत।
7. दमाशिर मनकमतप्रमतष्ठमापनवेन ववेदस्य रचिनमाकमालमवषयवे सलखत।
8. ववेदलकणस सलखत।
9. ववेदशिब्दस्य लकणपपुरस्सरस व्यपुत्पसत्तस प्रमतपमादयत।
10. ससमहितमास प्रमतपमादयत।
11. ऋग्ववेदस वणर यत।
12. यजपुवरदस वणर यत।
13. ववेदवे कमत स्वरमायाः। कवे चिवे तवे।
14. ववैमदकस्वरमानम् समवस्तरस पररचिमाययत।
15. प्रचियस्वरस प्रकटियत।
16. स्वररतस्य स्वरस्य उत्तरभमागस्य कदमा ककीदृशिमम् उच्चिमारणस भवमत।
17. स्वरस्य प्रयनोजनमामन कमामन।

पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण

ववे द मानमास ववै म शिष्ट्यमम् महित्त्वमम् चि

1. मदजयाः ववेदमम् अनधष्ट्रीत्य अन्यतम् कमर करनोमत चिवेतम् सयाः शिसूद्रिनो मतयाः।
2. ववेदतत्त्वज एव जनयाः बह्म जमातपुमम् प्रभवमत।

ववेदमाध्ययनमम् 23
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

3. ‘यनोऽनधष्ट्रीत्य मदजनो ववेदमन्यत्र कपुरुतवे श्रिममम्।।

स जष्ट्रीवन्निवेव शिसूद्रित्वममाशिपु गच्छमत समान्वययाः॥’इमत
4. ‘ववेदशिमास्त्रमाथर तत्त्वजनो यत्र कपुत्रमाश्रिमवे वसनम्।
इहिवैव लनोकवे मतष्ठनम् स बह्मभसूयमाय कल्पतवे॥’इमत
5. ऋमषमभयाः।
6. मन्त्रद्रिषमारयाः।
7. ऋष्यमत पश्यमत इमत ऋमषयाः।
8. इमनप्रत्ययवेन।
9. 'तदवेनमास्तपस्यममाननम् बह्मस्वयम्भ्वभ्यमानषर त'म् इमत पसङ्कयाः।
10. मन्त्ररुपयाः भमागयाः बमाह्मणरूपयाः भमागयाः चि।
11. ससमहितमा इमत।
12. ससमहितमाभमागस्य व्यमाख्यमारुपयाः एव।
13. मत्रधमा मवभकयाः, बमाह्मणमम्, आरण्यकमम्, उपमनषदश्चिवेमत मवभमागमायाः।
14. यजस्वरूपप्रमतपमादकयाः।
15. अरण्यवे पमठतमायाः यजस्य आध्यमासत्मकस रूपस मवववेचियन्तयाः भमागमायाः।
16. बह्मस्वरूपस्य बनोसधकमायाः मनोकसमाधनमामन वमा उपमनषदम्।
17. बमाह्मणभमागनो गपृहिस्थमानमामपुपयनोगष्ट्री, आरण्यकभमागनो वमानप्रस्थमम् अमासश्रितमानमामम् उपयनोगष्ट्री, उपमनषदमाश्चि
ससन्यस्तमानमास सन्न्यमाससनमास वमा उपयनोगष्ट्री।

ववै म दकवमाङ्मयमम्
18. षड्ववेदमाङ्ग-बमाह्मण-आरण्यक-उपमनषदमादष्ट्रीनमास बनोधनो भवमत।
19. वमाङ्मयमम् इत्यसस्मनम् अथर।
20. 'मन्त्रबमाह्मणयनोवरदनमामधवेयमम्'। इमत।
21. यवेन महि यमागमानमामम् अनपुष्ठमानस मनष्पन्नितमास गच्छमत, दवेवतमानमास चि स्तपुमतमवधमानस यत्र उमल्लिसखतमसस्त सयाः
ममाननमातम् मन्त्र इत्यपुच्यतवे।
22. यजमानमास मवमवधमक्रयमाकलमापमानमास प्रमतपमादकमायाः गन्थमायाः ‘बमाह्मणमम्’ इमत ससजमास भजन्तवे।
23. ववेदश्चि स्वरूपभवेदमातम् मत्रमवधयाः- ऋग्ववेदयाः, यजपुवरदयाः समामववेदयाः चि इमत।
24. यत्रमाथर वशिवेन पमादव्यवस्थमा असस्त तवेषमास छन्दनोबद्धमानमास मन्त्रमाणमास नमाम ‘ऋकम्’ इमत ववेदमम्। ऋचिमास
समसूहि एव ‘ऋग्ववेद’ इमत।
25. यसस्मनम् ववेदवे यजयमागमामदमक्रयमाकलमापमानमामम् अनपुरनोधवेन मन्त्रमाणमास समन्निववेशियाः असस्त सयाः ‘यजपुवरद’
इमत।
26. यत्र गष्ट्रीमतरूपमा मन्त्रमायाः मवदन्तवे स उपमासनमाकमाण्डपरनो ववेदयाः ‘समामववेद’ इमत।

24 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मवषयप्रववे शि याः मटिप्पणष्ट्री

27. मन्त्रमायाः मत्रमवधमायाः अत एव ववेदमानमास ‘त्रयष्ट्री’ इमत नमाम।

28. ववेदव्यमासयाः कपृतवमानम्।
29. मतसयाः ससमहितमायाः।
30. महितम् मयौसलकस पपुरमातनस चि इदस ववैमदकवमाङ्मयमम्। अतयाः अत्र अस्ममाकमम् अमभमनववेशियाः भवमत।

ववै म दकवमाङ्ममवभसूम तयाः

31. धमर दशिर नयनोयाः उभयनोयाः मवकमासमाथर जमानमाथर ञ्च ववैमदकवमाङ्मयस्य अध्ययनमम् अपररहिमायर भवमत।
32. कमालदयवेन मवभकयाः।
33. महिन्दष्ट्री-पसजमाबष्ट्री-बसगलमा-उमडयमा-गपुजरमातष्ट्री-मरमाठष्ट्री-रमाजस्थमानष्ट्री-
आसमामष्ट्रीप्रभपृतययाःउत्तरभमारतष्ट्रीयभमाषमायाः,दमकणभमारतवेऽमप यमायाः तमाममल-तवेलगपु-मलयमालम-कन्निडमामद
आधपुमनक्ययाः भमाषमायाः ससन्त तमा अमप ववैमदकवमाङ्मयवेन भपृशिस प्रभमामवतमायाः।
34. अध्यमात्ममवषमयणष्ट्री सनमातनष्ट्री सजजमासमा ववैमदकवमाङ्मयवे आलनोमचितमा।

ववे द माथर याः, पयमारय शिब्दयाः चि

35. ‘मवदन्तवे धममारदययाः पपुरुषमाथमारयाः यवैस्तवे ववेदमायाः’इमत।
36. इष्ट्यप्रमाप्त्यमनषपररहिमारयनोरलयौमककमपुपमायस यनो ववेदयमत स ववेदयाः इमत।
37. पयौरुषवेययाः मनत्यश्चि।
38. समासख्य-ववेदमान्त-मष्ट्रीममाससमानमाञ्च।
39. ववेसत्त,मवचिमारणमा, सत्तमा, लमाभश्चि।
40. मवन्तवे इमत।
41. ववेदनोऽसखलधमर मसूलस स्मपृमतशिष्ट्रीलवे चि तमददमामम्।
42. 'अपयौरुषवेयवमाक्यस ववेद' इमत।
43. इषप्रमाप्तवेयाः अमनषपररहिमारस्य चि अलयौमककमम् उपमायस यनो ववेदयमत सयाः ‘ववेदयाः’ इमत।
44. आम्नमाययाः, आगमयाः, श्रिपुमतयाः, ववेदयाः,छन्दयाः इमत सवर शिब्दमायाः ववेदशिब्दस्य पयमारयमायाः ससन्त।
45. मवदम्-धमातनोयाः अमायमामत।
46. सत्तमाथर कमातम्-मवद्धमातनोयाः घञ्प्रत्ययवेन मनष्पन्नियाः ववेदशिब्दयाः।
47. ववैयमाकरणससद्धमान्तकयौमपुदमास चिपुरमामदप्रकरणवे तपु चितपुषर पु अथरषपु मवदम्-धमातनोयाः प्रयनोगयाः असस्त। तवे चि अथमारयाः
भवसन्त सत्तमा,जमानमम्,मवचिमारणमम्,प्रमामप्तयाः चिवेमत।
48. ‘मवदन्त्यवेमभयाः धमर बङ्मणष्ट्री मक्रयमाजमानमयस बह्म वमा इमत ववेदयाः।'
49. ‘मवन्तवे मवचिमारयमत धमर बह्मणष्ट्री मक्रयमाजमानमयस बह्म ववेमत ववेद’ इमत।
50. ववेदममर जमायाः भमारतष्ट्रीयमायाः मवेधमामवनयाः मन्यन्तवेवे।
51. मन्त्रद्रिषमा इमत।
52. ऋमषशिब्दयाः ‘इगपुपधमातम् मकतम्’ इत्यनवेन औणमामदकवेन ससूत्रवेण इमनप्रत्ययवेन मनष्पन्नियाः।

ववेदमाध्ययनमम् 25
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

53. न्यमायववैशिवेमषकयनोयाः मतवे ववेदमायाः पयौरुषवेयमायाः मनत्यमाश्चि ससन्त।

54. मनपुयाः ववेदमानम् मनत्यमानम् अपयौरुषवेयमानम् चि मन्यतवे।

ववे द स्य पयौरुषवे य त्वमापयौरुषवे य त्वमवचिमारयाः, लकणस चि

55. पयौरुषवेययाः।
56. अपयौरुषवेययाः।
57. ववेदमासन्तनयाः समासख्यमायाः चि।
58. ससमहितमापमाठयाः।
59. जमाबमासल-कमाण्व-ममाध्यसन्दनमामदशिमाखमायाः शिपुक्लयजपुवरदवे प्रससद्धमायाः।
60. वमाजनो नमाम ससूयररसश्मयाः, समनशिब्दनो धनवमाचिष्ट्री।
61. ऋच्यतवे स्तसूयतवे ययमा समा ऋकम्।
62. शिपुक्लयजपुवरदवे महि दशिर पसूणरममासमामदयमागमाथर मन्त्रमायाः ससकसलतमा वतर न्तवे।
63. अमभचिमारमामदकमर सपु अथवर ववेदष्ट्रीयमन्त्रमाणमामसस्त उपयनोगयाः।
64. तवेषमामपृकम् यत्र अथर वशिवेन पमादव्यवस्थमा' इमत।

सस म हितमामद
65. मन्त्रबमाह्मणयनोयाः ववेदनमामधवेयमम् इमत।
66. ऋग्ववेदस्य एकमवसशिमतयाः शिमाखमायाः।
67. कयौथपुमष्ट्रीयशिमाखमा।
68. शिपुक्लयजपुवरदस्य।
69. अथवर ववेदस्य नव शिमाखमायाः।
70. कमर चिनोदनमा बमाह्मणमामन इमत।
71. मवसधयाः, अथर वमादयाः, मनन्दमा, प्रशिससमा, पपुरमाकल्पयाः, परमाकपृमतश्चिवेमत।
72. शिपुक्लयजपुवरदवे।
73. गनोपथबमाह्मणमम्।
74. वपुञ्प्रत्ययवेन।
75. ऋग्ववेदस्य आरण्यकदयस प्रमाप्यतवे ऐतरवेयस समासख्यमायनञ्च।
76. ववेदमान्तयाः इमत।
77. मवशिमारणगत्यवसमादनमाथर स्य।
78. कपृष्णयजपुवरदवे।
79. ववैशिम्पमायनषर यवे।

26 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मवषयप्रववे शि याः मटिप्पणष्ट्री

ऋगमामदववे द याः
80. ऋच्यतवे स्तसूयतवे ययमा समा भवमत ऋकम् इमत
81. प्रथमयाः तमावतम् - मण्डलयाः, अनपुवमाकयाः, ससूकमम्, ऋकम् इमत। मदतष्ट्रीययाः- अषकमम्, अध्यमाययाः, वगर याः,
मन्त्रयाः इमत।
82. दमामत्रसशित्सहिसमासधकचितपुलरक्ष्यमम् (४३२००) अकरमामण ससन्त।
83. षनोऽन्तकमर मण" इमत धमातनोयाः मनष्पन्नियाः।
84. "गष्ट्रीम तषपु समाममाख्यमा " इमत।
85. पञ्चसप्तमतयाः मन्त्रमायाः।
86. समामगमानस चितपुधमार मवभकमम्, गमामगवेयमम्, अरण्यगवेयमम्, ऊहिगमानमम्, ऊह्यगमानञ्च इमत।
87. यजपुमरन्त्रमायाः इमत।
88. शिपुक्लयाः कपृष्णश्चि इमत।
89. ऋ-धमातनोयाः।
90. मवसशिमतयाः।

॥ इमत प्रथमयाः पमाठयाः ॥

ववेदमाध्ययनमम् 27
 2

2) ववे द मानमास कमालयाः पमाठप्रकमारमायाः

मन्त्रमाणमास चि ऋमषच्छन्दनोदवे व तमामवमनयनोगमायाः
प्रस्तमावनमा

ववेदमानमास महित्त्वस्य गयौरवस्य चि मवषयवे ववैमदकमवदत्सपु यदमप मतसमाम्यमम् असस्त तथमामप , तवेषपु ववेदस्य
अमामवभमारवकमालमवषयमम् असधकपृत्य गम्भष्ट्रीरयाः मतभवेदयाः असस्त। ववेदस्य आमवभमारवकमालमवषयवे अत्र ससकवेपवेण
आलनोचिनमा मवमहितमा वतर तवे। तदनन्तरस ववेदमानमास प्रमकप्तत्वमनवमारणमाय पमाठप्रकमारमायाः ऋमषमभरमामवष्कपृतमायाः, तवे
प्रकमारमायाः व्यमाख्यमातमायाः ससन्त। अन्तवे चि मन्त्रमाणमास मनरथर कत्वमापसत्तवमारणमाय अवश्यमवेव जमातव्यमायाः मवषयमायाः
वतर न्तवे ऋमषच्छन्दनोदवेवतमामवमनयनोगमाश्चि। तवेऽमप अत्र आलनोमचितमायाः वतर न्तवे।

उदवेश् यमामन
इमस पमाठस पमठत्वमा भवमानम्-

 ववेदस्य आमवभमारवकमालमवषयवे अनवेकवेषमामम् आचिमायमारणमास मतमवषयवे जमातपुस शिक्नपुयमातम्।

 ववेदपमाठस्य प्रकमारमानम् तथमा तवेषमास ववैमचित्रपसूणरममहिममानमास जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 ववेदमानमामम् ऋमषच्छन्दनोदवेवतमामवमनयनोगमानमास मवषयवे मवस्तरवेण जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 एतवेषमास ववेदमानमास सममाजवे मवमशिषमवेकस महित्त्वस वतर तवे तदम् जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 स्वयमवेव ववेदमानमामम् कमालमवषयवे लघपुप्रबन्धस लवेसखतपुस शिक्नपुयमातम्।

2.1) ववे द मामवभमारव कमालयाः

भमारतष्ट्रीयसभ्यतमायमायाः प्रमाचिष्ट्रीनस रूपस मवजमातपुस ववैमदकगन्थमानमामम् उपयनोमगतमा मनतमान्तस ममाननष्ट्रीयमा असस्त।
ससद्धमान्तस्य अस्य स्वष्ट्रीकरणवे कवेषमासञ्चदम् अमप मवदषपु मास कमा अमप आपसत्तयाः नमासस्त। मकञ्च , अस्यमायाः
ववैमदकसभ्यतमायमायाः ज्यनोमतयाः कदमा अस्य भमारतवषर स्य पमवत्रमास भसूमममम् आलनोमकतमामम् अकरनोतम्। कसस्मनम् कमालवे
ऋषष्ट्रीणमास मचित्तवे आध्यमासत्मकस्य जमानस्य मदव्यसन्दवेशिस दमातपुमम् इयस इच्छमा जमागपृतमा अभवतम्। कदमा तवे
आलनोकसमाममान्यवेन गसूढमाथरन यपुकमानम् मन्त्रमानम् मवरमचितवन्तयाः इमत एतवेषमास प्रश्नमानमास समपुमचितमम् उत्तरमम् अधपुनमा न
कनोऽमप दमातपुस समथर याः, न चिमामप भमवष्यत्कमालवेऽमप कनोऽमप दमातपुस समथर्मो भमवष्यमत।

28 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मानमास कमालयाः पमाठप्रकमारमायाः मन्त्रमाणमास चि ऋमषच्छन्दनोदवे व तमामवमनयनोगमायाः मटिप्पणष्ट्री

भमारतष्ट्रीयपरम्परमायमास यवे मवदमाससयाः श्रिद्धमास कपुवर सन्त तवेषमास समकवे तपु ववेदस्य कमालमनणर यमवषयवे प्रश्नयाः एव
न उसत्तष्ठमत। तवेषमास दृष्ट्यमा तपु ववेदमायाः ससन्त अनमादययाः। ससन्त तवे मनत्यमायाः कमालवेन अपररसच्छन्निमायाः चि। परस
पमाश्चिमात्त्यमानमास ववेदजमानमास पसण्डतमानमास मकञ्च , तवेषमामम् अनपुगमाममनमास कवेषमाञ्चन भमारतष्ट्रीयमानमास सम्मत्यमास ववेदस्य
अमामवभमारवकमालसम्बन्धष्ट्री प्रश्नयाः सममाधवेययाः एव मवदतवे। प्रमाचिष्ट्रीनभमारतष्ट्रीयमायाः मवदमाससयाः ववेदमानम् अपयौरुषवेयमानम्
मन्यन्तवे, तवेषमास नयवे तपु ववेदस्य रचिनमायमायाः कमालमवचिमारनो मनरथर कयाः असस्त। सम्प्रमत पमाश्चिमात्यमायाः मवदमाससयाः
यथमाबपुमद्धववैभवस ववेदरचिनमाकमालस मनधमाररयसन्त। पमाश्चिमात्यमवचिमारमाणमास यमा सरमणयाः तमासमास जमातमारयाः चि यवे भमारतष्ट्रीयमायाः
मवदमाससयाः तवे अनपुससन्धत्सवयाः अमप तवेनवैव ममागरण ववेदकमालस मनणरतसपु यतन्तवे। अत्र तमदषयकमायाः कमतचिन मवचिमारमायाः
प्रस्तसूयन्तवे।

पमाठगतप्रश्नमायाः

1. कवेषमास नयवे ववेदमायाः अनमादययाः।

2. प्रमाचिष्ट्रीनभमारतष्ट्रीयमायाः मवदमाससयाः ववेदमानम् मकस मन्यन्तवे।
3. सम्प्रमत कवे ववेदरचिनमाकमालस मनधमाररयसन्त।

2.1.1) डमाड. मवै क् समसूल रस्य मतमम्

सवर प्रथमयाः डमाड. मवैक्समसूलरमहिनोदययाः १८५९ खष्ट्रीषमाब्दवे स्वककीयवे प्रमाचिष्ट्रीनससस्कपृतसमामहित्यमामभधमानवे
गन्थवे ववेदमानमास कमालस मनणरतसपु प्रशिसनष्ट्रीयस प्रयमासस मवमहितवमानम्। तस्य सम्मतयौ ववेदवेषपु प्रमाचिष्ट्रीनतमस्य ऋग्ववेदस्य
रचिनमा १२०० मव.पसू. कमालवे सम्पन्निमा अभवतम्। तस्य मतवेन ऋग्ववेदस्य रचिनमा ११५० ई .पसू.समष्ट्रीपवे एव जमातमा।
ममानवकल्यमाणमाथर मम् असस्मनम् दवेशिवे अमभनवबयौद्धधमर स्य उदययाः समस्तववैमदकवमाङ्मयस्य असस्तत्त्वमम्
अङ्गष्ट्रीकरनोमत। मकञ्च अस्य बयौद्धधमर स्य उदयमातम् प्रमागवेव बमाह्मणगन्थमायाः मवरमचितमायाः अभवनम्। बपुद्धन
वे
बमाह्मणगन्थवेषपु मवववेमचितमानमामवेव यमागमवधष्ट्रीनमास कटष्ट्री आलनोचिनमा मक्रयतवे स्म। अतनो बपुद्धमातम् पसूवर तनमा (५०० ई.पसू.)
एव बमाह्मणनोपमनषदमागमायाः सम्भवसन्त। ववैमदकसमामहित्यवे चित्वमारर यपुगमामन ससन्त - छन्दनोयपुगमम्, मन्त्रयपुगमम्,
बमाह्मणयपुगमम्, ससूत्रयपुगञ्च। प्रत्यवेकस यपुगस्य मवकमासवे तवेन वषर शितदयमात्मकयाः कमालयाः कसल्पतयाः, तदनपुसमारवेण बपुद्धमातम्
६०० वषर तयाः पसूवर छन्दनोयपुगस्य सत्तमा सममायमामत। अतयाः ऋग्ववेदस्य रचिनमा ११५० ई .पसू. सममायमातम्
पश्चिमात्कमासलककी न सम्भवतष्ट्रीमत। सम्प्रमत जमातस्य ऋग्ववेदस्य ३२०० वषमारमण जमातमामन इमत कथमयतपु स
शिक्यमममत तदमाशिययाः। डमाड. मवैक्समसूलरमहिनोदययाः ऋग्ववेदस्य उदयमवषयवे कमासश्चिन मवन्दन
सू म् अमाधपृत्य एव उकमास
सम्भमावनमास चिकमार। सयाः स्ववेन अङ्गष्ट्रीकपृतवे ववेदस्य अमामवभमारवमवषयवे वस्तपुतनो मनसश्चितयाः न आसष्ट्रीतम्। यतनो महि स
एकसस्मनम् समयवे भमाषममाणयाः स्वयमवेव उकवमानम् यतम् - नमात्र भसूतलवे कमाऽमप शिमकयाः ईदृशिष्ट्री यमा
ववैमदकमन्त्ररचिनमायमायाः कमालस वकसपु शिक्नपुयमातम् मनसश्चितरूपवेण। सयाः इमस मवचिमारस १८८९ शिततमवे ईशिवष्ट्रीयवे अब्दवे
भयौमतकधममारख्यमायमास सजफनोडर व्यमाख्यमानममालमायमास प्रकटिष्ट्रीकपृतवमानम्। मकञ्च, तदनपुसमाररणयाः पमाश्चिमात्यमायाः
तत्सम्बसन्धमभयाः एव तकरयाः कमालमम् इमस मनश्चियरूपवेण कथमयतपुस प्रवपृत्तमायाः।

ववेदमाध्ययनमम् 29
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पमाठगतप्रश्नमायाः

4. ववेदवेषपु प्रमाचिष्ट्रीनतमयाः गन्थयाः कयाः।

5. ऋग्ववेदस्य रचिनमा कदमा सम्पन्निमा अभवतम्।
6. ववैमदकसमामहित्यवे कमत यपुगमामन ससन्त। कमामन चि तमामन।
7. सम्प्रमत लभ्यममानस्य ऋग्ववेदस्य कमत वषमारमण जमातमामन।

2.1.2) ज्ययौमतषतत्त्वमाधमारवे ण मतमम्-

ववैमदकससमहितमासपु बमाह्मणवेषपु चि मनमदर षमायाः ज्ययौमतषसम्बसन्धन्ययाः ससूचिनमायाः ससन्त। तमायाः ससूचिनमायाः अवगम्य
लनोकममान्यबमालगङ्गमाधरमतलकयाः डमा. यमाकनोबष्ट्रीनमाममा जमर नष्ट्रीयनो मवदमानम् चि आमवभसूरतस्य ववेदस्य
चितपुमवरशिमतशितवषमारमण यमातमामन इमत मन्यन्तवे।

भमारतवे षडम् ऋतवनो भवसन्त। इमवे ऋतवयाः ससूयरसङ्क्रमणस्य मनममत्तकमायाः। इदममप प्रससद्धस यतम्
प्रमाचिष्ट्रीनकमालमातम् अधपुनमा पयर न्तमम् अमष्ट्री ऋतवयाः पश्चिमातम् गच्छसन्त। अथमारतम् पसूवर यत्र नकत्रवे यस्य ऋतनोयाः उदययाः
जमायतवे स्म सम्प्रमत स एव ऋतपुयाः ततयाः पसूवरवमतर मन नकत्रमान्तरवे उमदतयाः भवमत। पपुरमाकमालवे वसन्तनो वषमारमदयाः
अभवतम्। अत एव तस्य सपुमवशिमालतयमा भगवमदभसूमतभमावयाः उकनो गष्ट्रीतमायमामम् -ʺ ऋतसूनमास कपुसपुममाकरयाःʺ इमत।
सम्प्रमत वसन्तसम्पमातयाः मष्ट्रीनसङ्क्रमासन्तकमालतयाः आरभतवे। मष्ट्रीनसङ्क्रमासन्तयाः पसूवरभमाद्रिपदनकत्रस्य चितपुथरचिरणवे
भवमत। समा इयस सस्थमतयाः नकत्रमाणमास क्रमशियाः पश्चिमादम् गत्यमा उत्पन्निमा। पसूवर कदमामचितम् वसन्तसम्पमातयाः
उत्तरभमाद्रिपद-रवेवतष्ट्री-असश्वनष्ट्री-भरणष्ट्री-कपृसत्तकमा-मपृगमशिरयाःप्रभपृमतषपु नकत्रवेषपु आसष्ट्रीतम्। ततयाः पश्चिमातम् गच्छनम् अयस
वसन्तसम्पमातयाः समाम्प्रमतककीं सस्थमतमम् प्रमाप्तयाः।

ज्यनोमतमवर दयाः ससूयरस्य सङ्क्रमणवपृत्तस २७ नकत्रवेषपु मवभजसन्त। पसूवरसङ्क्रमणवपृत्तमम् ३६० असशिमानमामम्

असस्त। ततम् प्रत्यवेकस नकत्रमम् ३६० ÷२७=१३१/२ आस शिमानमास चिमापस मनममारमत। सङ्क्रमणमवन्दयाःपु ७२ वषरषपु
एकमम् असशिस मवहिमाय अपरमम् असशिस गच्छमत। एवमम् एकस्ममातम् नकत्रमातम् सङ्क्रमणमवन्दयाःपु अपरस नकत्रस गच्छमत।
तत्र ७३×१३१/२=९७२ वषमारत्मकस्य कमालस्य प्रयनोजनस भवमत। सम्प्रमत वसन्तसम्पमातयाः
पसूवरभमाद्रिपदनकत्रस्य चितपुथरचिरणवे भवमत। तदमा चि अयस वसन्तसम्पमातयाः कपृसत्तकमानकत्रवे भवमत स्म। ततनो
वतर ममानसस्थतवेयाः प्रमाप्त्यथर ४१/२ नकत्रमामण लमङ्घितमामन भवसन्त। यमद एकत्र नकत्रवे लङ्घिनष्ट्रीययाः १७२ वषमारत्मकयाः
कमालयाः अपवेकतवे तदमा ४१/२ नकत्रमामतक्रमवे ९७२×४१/२=४३७४ वषमारत्मकयाः कमालयाः अवश्यमम् अपवेमकतयाः
स्यमातम्। तदवेवस ववेदनोकस्य ज्ययौमतषतत्त्वस्य अनपुसमारवेण ववेदमानमास २५०० ई .पसूवरकमासलकतमा प्रतष्ट्रीतमा भवमत।

30 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मानमास कमालयाः पमाठप्रकमारमायाः मन्त्रमाणमास चि ऋमषच्छन्दनोदवे व तमामवमनयनोगमायाः मटिप्पणष्ट्री

पमाठगतप्रश्नमायाः

8. भमारतवे कमत ऋतवयाः भवसन्त।

9. सम्प्रमत वसन्तसम्पमातयाः कदमा आरभतवे।
10. मष्ट्रीनसङ्क्रमासन्तयाः कदमा भवमत।
11. ज्यनोमतमवर दयाः ससूयरस्य सङ्क्रमणवपृत्तस कमत नकत्रवेषपु मवभजसन्त।
12. सङ्क्रमणमवन्दयाःपु कमतषपु वषरषपु एकमम् असशिस मवहिमाय अपरमम् असशिस गच्छमत।
13. ववेदनोकज्यनोमतषतत्त्वमानपुसमारवेण ववेदस्य रचिनमाकमालयाः कयाः भवमत।

2.1.3) शिङ्करबमालकपृ ष्णदष्ट्री म कतस्य मतमम्

महिमारमाषषस्य मवख्यमातपसण्डतयाः ज्यनोमतमवर दम् श्रिष्ट्रीशिङ्करबमालदष्ट्रीमकतमहिनोदययाः असस्त। सयाः अमतपररश्रिमवेण
शितपथबमाह्मणमातम् महित्त्वपसूणर वणर नमवेकमम् असन्वषवमानम्। तवेन तस्य गन्थस्य रचिनमाकमालमवषयवे पयमारप्तप्रकमाशिनो
ममलमत। ववैमदकवेषपु ससमहितमासपु नकत्रमनदरशिकमामन बहिह मन वणर नमामन प्रमाप्यन्तवे। शितपथबमाह्मणस्य असस्मनम् सन्दभर
कथनममदस द्रिषव्यमम्-

´एकस दवे त्रष्ट्रीमण चित्वमारर वमा अन्यमामन नकत्रमामण , अथवैतमा एव भसूमयष्ठमा यतम् कपृसत्तकमास्तदम् भसूममानमवेव
एतदपपु वैमत, तस्ममात्कपृसत्तकमास्वमादधष्ट्रीत। एतमाहिववै प्रमाच्यमा मदशिनो न च्यवन्तवे सवमारमण हि वमास अन्यमामन नकत्रमामण
प्रमाच्यमामदशिश्च्यवन्तवे।´(शितपथ. २/१/२)

एतवेन एतदम् उकस भवमत यतम् शितपथबमाह्मणरचिनमाकमालवे कपृसत्तकमामनयममायाः प्रमाच्यमामम् आसनम्। सम्प्रमत
एतमायाः कपृसत्तकमायाः पसूवरमदसग्बन्दत
पु याः ईषदम् उत्तरस्यमास मदमशि उदयस यमासन्त। दष्ट्रीमकतमहिनोदयस्य गणनयमा तमादृशिष्ट्री
गहिसस्थमतयाः ३००० ई.पसू. कमालवे सम्भवमत। अतयाः स एव शितपथस्य मनममारणकमालयाः। तवैसत्तरष्ट्रीयससमहितमा
शितपथमातम् प्रमाचिष्ट्रीनमा असस्त। ऋग्ववेदमातम् तवैसत्तरष्ट्रीयससमहितमा अमप प्रमाचिष्ट्रीनमा असस्त। ऋग्ववेदयाः ३५०० ई .पसू. कमालवे
प्रणष्ट्रीतयाः इमत सम्भवमत। एवञ्च सम्प्रमत ऋग्ववेदयाः ५५०० वषमारतम् प्रमाचिष्ट्रीनयाः इमत मनश्चिष्ट्रीयतवे।

पमाठगतप्रश्नमायाः

14. श्रिष्ट्रीशिङ्करबमालदष्ट्रीमकतमहिनोदययाः महित्त्वपसूणर वणर नमवेकस कपुतयाः असन्वषवमानम्।

15. नकत्रमनदरशिकमामन बहिह मन वणर नमामन कपुत्र प्रमाप्यन्तवे।
16. कपृसत्तकमायाः कस्यमास मदमशि उदवेमत।

ववेदमाध्ययनमम् 31
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

2.1.4) बमालगङ्गमाधरमतलकस्य मतमम्

मतलकस्य मतवे ववेदकमालयाः इतनोऽमप मकसञ्चतम् प्रमाचिष्ट्रीनयाः ससद्ध्यमत। सयाः मपृगमशिरनकत्रवे
वसन्तसम्पमातस्य समाधकमामन बहिह मन ववेदवमाक्यमामन सङ्गपृहिष्ट्रीतवमानम् आसष्ट्रीतम्। तवैसत्तरष्ट्रीयससमहितमायमामम् उच्यतवे
फमाल्गपुनष्ट्री पसूमणर ममा वषमारमदयाः। मतलकस्य मतममदमम् अनपुकसूलमम्। यतनो महि यमद पसूणरचिन्द्रियाः फमाल्गपुन्यमास भवमत तदमा
ससूयरयाः मपृगमशिरसस भववेतम् एव। तदवेव चि भमावष्ट्री वसन्तसम्पमातयाः। मपृगमशिरसस वसन्तसम्पमातस्य कमालयाः पसूवर्मोकमायमा
कपृसत्तकमायमायाः कमालमात्प्रमाययाः २००० वषर पसूवर सम्भवमत। यतयाः मपृगमशिरसयाः कपृसत्तकमापयर न्तस पश्चिमातम् गमनवे
मदसहिसवषमारत्मकयाः कमालयाः अपवेकतवे। एकस्ममातम् नकत्रमातम् अपरस्य नकत्रस्य गमनमाय ९७० वषमारमण अपवेकन्तवे
इमत पसूवरमम् उकमवेव असस्त। अतनो यवेषपु मन्त्रवेषपु मपृगमशिरसस वसन्तसम्पमातस्य उल्लिवेखनो मवदतवे। तवे मन्त्रमायाः
४५०० ई.पसू. समयतयाः अवमारचिष्ट्रीनमायाः न सम्भवसन्त। मपृगमशिरसयाः अमप पसूवर पपुनवर सयौ वसन्तसम्पमातस्य
बनोधकमामन ववेदवचिनमामन मतलकयाः प्रमाप्तवमानम्। तस्ममातम् ववेदमन्त्रमाणमास ततयाः पसूवरतनयाः कमाल इमत समाधमयतपुस शिक्यतवे।
डमा.यमाकनोबष्ट्री-नमाममा जमाममारनष्ट्रीयनो मवदमानम् अमामवभसूरतस्य ववेदस्य चितपुमवरशिमतवषमारमण यमातमामन इमत मन्यतवे।
गपृह्यससूत्रवेषपु उल्लिवेसखतस्य धपुवदशिर नस्य आधमारवेण स एव कमालयाः स्वतन्त्ररूपवेण ववेदमानमास कमालयाः इमत मनधमारररतयाः।

लनोकममान्यमतलकमतमानपुसमारवेण-

(१)अमदमतकमालयाः- ६००० ई.पसूवरतयाः ४००० पसूवरपयर न्तमम्। अत्र कमालवे उपमास्यदवेवमानमामम्

गयौणमपुख्यचिररतमामदबनोधकमा गदपदमयमायाः मन्त्रमायाः रमचितमायाः, यवे मन्त्रमायाः यजवेषपु प्रयपुज्यन्तवे स्म।

(२)मपृगमशिरयाःकमालयाः- ४००० ई.पसूवरतयाः २५०० ई.पसू. पयर न्तमम्। अत्रवैव महित्त्वशिमासलमन कमालवे बहिवयाः
ऋग्ववेदमन्त्रमायाः रमचितमायाः अभवनम्।

(३)कपृसत्तकमाकमालयाः- २५०० ई.पसूवरतयाः १४०० ई.पसू. पयर न्तमम्। असस्मनम् कमालवे

शितपथबमाह्मणगततवैसत्तरष्ट्रीयससमहितमायमायाः प्रणयनमम् अजमायत।

(४)असन्तमयाः कमालयाः- १४०० ई.पसू. ५०० ई. पसूवरपयर न्तमम्। अत्र कमालवे

शियौतससूत्रगपृह्यससूत्रदशिर नससूत्रमादष्ट्रीनमामम् आषर गन्थमानमास रचिनमा जमातमा। तमानम् एव गन्थमानम् मवरनोद्ध स पु प्रमतमक्रयमारूपवेण
बयौद्धधमर स्य उदययाः अभवतम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः

17. तवैसत्तरष्ट्रीयससमहितमायमामम् कयाः वषमारमदयाः उच्यतवे।

18. एकस्ममातम् नकत्रमातम् अपरसस्मनम् नकत्रवे गमनमाथर मकयत्कमालमम् अपवेकतवे।
19. अमामवभसूरतस्य ववेदस्य चितपुमवरशिमतयाः वषमारमण यमातमामन इमत कयाः मन्यतवे।
20. लनोकममान्यमतलकवेन कमत कमालमायाः प्रनोकमायाः।

32 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मानमास कमालयाः पमाठप्रकमारमायाः मन्त्रमाणमास चि ऋमषच्छन्दनोदवे व तमामवमनयनोगमायाः मटिप्पणष्ट्री

2.1.5) मशिलमालवे ख याः

समाम्प्रमतकमामन शिनोधकमायर फलमामन अमप मतलकमहिनोदयस्य मतस पपुषस कपुवर सन्त। सप्तमासधकवे
एकनोनमवसशिमतशिततमवे ईशिवष्ट्रीयवे (१९०७ ई.पसू.)अब्दवे डमा. हिह गनोमवन्कलर ´बनोधमाजम् कनोडम् ´ नमामकवे
वतर ममानटिकर्कीदवेशिमान्तगर तवे खननकमायर प्रमाचिष्ट्रीनमवेकस मशिलमालवेखस प्रमाप्तवमानम्। तवेन मशिलमालवेखवेन जमायतवे यतम् पसश्चिम -
एमशियमावयवभसूतवे तत्र टिकर्कीदवेशिवे दयनोयाः कयनोसश्चितम् प्रमाचिष्ट्रीनजमात्यनोयाः मनवमासस्थमानमम् आसष्ट्रीतम्। तत्र एकस्यमायाः
जमातवेयाः नमाम ´महिसत्तमत´ इमत अपरस्यमाश्चि´ममतमामन´ इत्यमासष्ट्रीतम्। अनयनोयाः दयनोयाः जमात्यनोयाः मध्यवे रमाजमानयौ
पमारस्पररककलहिस्य मनवमारणमाय ससन्धस कपुरुतयाः स्म । तत्र सन्धयौ दयौ अमप पकयौ ससन्धससरककतयमा
दवेवनमाममामन मनमदर षवन्तयौ। तत्र ´ममतमामन´ जमातवेयाः दवेववेषपु ममत्रयाः, वरूणयाः,इन्द्रियाः,नमासत्ययौ चि मवमशिषमायाः अमष्ट्री दवेवमायाः
आयमारणमामम् एव आसनम्। अतयाः प्रतष्ट्रीयतवे यतम् आयमारयाः एव कवेचिन तत्रमामप अवसनम्।

अस्य मशिलमालवेखस्य समययाः १४०० ई.पसू. मवदतवे। आयमारयाः प्रमागम् आयमारवत्तर स्वधमर ववेदमानम् चि
सस्थरष्ट्रीकपृत्य कपुत्रमचिदम् गच्छवे ययाःपु । अतयाः १४०० ई.पसूवरतयाः प्रमागवेव ववैमदकसभ्यतमायमा उदययाः मचिन्तनष्ट्रीययाः। इत्थस
ववेदमानमास कमालयाः २००० ई.पसूवर इमत ससद्ध्यमत। अयस कमालमनश्चिययाः मतलकवेन प्रदत्तस्य मतस्य समथर नस
करनोमत। वस्तपुतस्तपु इदस सवर मम् अधपुनमामप नवैव स्पषमम् असस्त।

कवेवलममाशिमास्यतवे यतम् कदमामचिदमप जमातवे मनश्चियवे ववेदमायाः पसूवर्मोककमालतयाः अमप पसूवरकमासलकमा एव इमत
ससद्धस भमवष्यमत एव।

पमाठगतप्रश्नमायाः

21. सप्तमासधकवैकनोनमवसशिमतशिततमवेशिवष्ट्रीयवे(१९०७ ई.पसू.)अब्दवे ´बनोधमाजम् कनोडम् ´ नमामकवे

वतर ममानवेटिकर्कीदवेशिमान्तगर तवे डमा. हिह गनोमवन्कलर महिमाभमागयाः कपुतयाः मकस प्रमाप्तवमानम्।
22. तवेन मशिलमालवेखवेन मकस जमायतवे।
23. टिकर्कीदवेशिवे दयनोयाः प्रमाचिष्ट्रीनजमात्यनोयाः नमाम मकमम् आसष्ट्रीतम्।
24. डमा. हिह गनोमवन्कलर-महिनोदयवेन आमवष्कपृतस्य मशिलमालवेखस्य समययाः कयाः।
25. ववेदमानमास कमालयाः कयाः।

2.2) अथ ववे द पमाठप्रकमारमायाः

ऋकपु प्रकवेपप्रमतषवेधमाय ववैमदकमषर मभमवर मवधमा उपमायमायाः पररकसल्पतमायाः। चिरणव्यसूहिगन्थवे ऋचिमास
ससख्यमामदकस गणमयत्वमा उपमनबद्धमम्। तथमामप सममाकरपदप्रकवेपनो दरपु वरनोधयाः। अतनो बहिह मवचिमायर ऋमषमभमर न्त्रमाणमास
पमाठभवेदमायाः प्रकसल्पतमायाः। मन्त्रशिपुमद्धरकमाथर मम् एतमादृशिष्ट्री चिमत्कपृमतयाः कस्यमामप धमर गन्थस्य पपुरमावपृत्तपपुस्तकपपृष्ठवेषपु न

ववेदमाध्ययनमम् 33
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

दृश्यतवे। समाकल्यवेन एकमादशि पमाठमायाः ससन्त। मतसयाः प्रकपृतयनोऽषयौ चि मवकपृतययाः। ससमहितमापदक्रमपमाठमायाः

प्रमाकपृमतकमायाः। ससमहितमापमाठनो महि यनोगमा प्रकपृमतयाः पदक्रमयनोस्तपु रूढमा प्रकपृमतत्वमम्।

कमालगमासमातम् प्रमकप्तमासशिमानमास प्रववेशियाः ववेदमन्त्रवेषपु न भवतपु इमत सधयमा ऋमषमभरवेव उपमायमायाः अमामवष्कपृ तमायाः।
यथमा शियौनकमषर याः तदष्ट्रीयचिरणव्यसूहिगन्थवे ससमहितमायमायाः ससूकससख्यमा, ऋक्ससख्यमा, पदससख्यमा मकञ्च समगससमहितमायमायाः
अकरससख्यमा अमप व्यरचियतम्। भवतपु अकरससख्यमा पदससख्यमा वमा रमचितमा, परन्तपु दवे अकरवे यमद परस्परस
ववैपरष्ट्रीत्यवेन सलख्यतवे तथमामप अकरससख्यमा पदससख्यमा वमा सममानमा एव भवमत, तवेन कयाः प्रमतषवेधनोपमाययाः इमत चिवेतम्,
तदमप ऋमषमभयाः सममाधत्तमम्। तदपपु शिममाय ववेदमन्त्रमाणमास मभन्निरष्ट्रीत्यमा पमाठस्य रष्ट्रीमतयाः आमवष्कपृतमा। तवेषमाममयस बपुमद्धयाः
वतर ममानमानम् अमप मवदषपु याः अमभभमावयमत। ऋक्ससमहितमायमास यथमा सलसखतस तथवैव ससन्ध -सममासमामदमभयाः ययाः पमाठयाः
सयाः ससमहितमापमाठयाः। पमाठस्य एकमादशि प्रकमारमायाः ससन्त। तवेषपु त्रययाः प्रकपृमतपमाठमायाः, अषयौ मवकपृमतपमाठमाश्चि। तत्र
ससमहितमापमाठयाः, पदपमाठयाः क्रमपमाठश्चि त्रययाः प्रकपृमतपमाठमायाः। तत्र चि ससमहितमापमाठयाः मदधमा यनोगमा प्रकपृमतयाः, अन्ययौ दयौ
रूढमा प्रकपृमतररमत चि उच्यतवे। अषयौ मवकपृमतपमाठमायाः महि जटिमा -ममालमा-मशिखमा-रवेखमा-ध्वज-दण्ड-रथ-घनपमाठमायाः।
एषमास नमाम्नमास प्रमाकम् क्रमजटिमापमाठयाः,क्रमममालमापमाठयाः एवस सवर त्र क्रमशिब्दयाः वकव्ययाः। व्यमाडष्ट्रीमपुमनयाः स्वकपृतयौ
जटिमापटिलमाख्यवे गन्थवे आहि-

जटिमा-ममालमा-मशिखमा-रवेखमा-ध्वजनो दण्डनो रथनो घनयाः।

अषयौ मवकपृतययाः प्रनोकमायाः क्रमपसूवमारयाः महिमषर मभयाः।।इमत।।

एकमादशिसपु प्रकमारवेषपु ससमहितमापमाठमातम् परस पदपमाठयाः प्रमाचिष्ट्रीनतमयाः। ऐतरवेयमारण्यकवे पदपमाठयाः दृश्यतवे ,

तस्ममातम् ऐतरवेयमारण्यकमातम् ऋक्प्रमामतशिमाख्यमातम् मनरुकमाच्चि पदपमाठयाः प्रमाचिष्ट्रीनयाः। मवकपृमतपमाठवे षपु जटिमादण्डयौ
प्रकपृषयौ, अवमशिषमानमास पमाठमानमामम् उदवयाः मशिखमापमाठस जटिमापमाठस चि अनपुसरमत। ममालमा-लवेखमा-रथ-ध्वजपमाठमानमास
दण्डपमाठमातम् उत्पसत्तयाः भवमत। घनपमाठस्य उत्पसत्तयाः जटिमादण्डमाभ्यमास उभमाभ्यमामम्। इदमानणीं वयस सवरषमास प्रकपृमत-
मवकपृमतपमाठमानम् लकणमपुखवेन दृषमान्तमपुखवेन चि अवगममष्यमामयाः। ऋग्ववेदस्य आमदममामम् ऋचिमम् एव दृषमान्ततयमा
वयस गपृहष्ट्रीमयाः। आमदममामम् ऋचिस वयस सवर जमानष्ट्रीमयाः-

अमगमष्ट्रीऴवे पपुरनोमहितस यजस्य दवेवमपृसत्वजमम्।

हिनोतमारस रत्नधमातममम्।। (ऋ.म.१.१.१)।।इमत

पमाठगतप्रश्नमायाः

26. मवकपृमतपमाठमायाः कमत कवे चि। अषयौ

27. व्यमाडष्ट्रीमपुनवेयाः गन्थयाः कयाः।जटिमापटिलमाख्यवे गन्थवे
28. घनपमाठयाः कस्ममादत्पु पदतवे।जटिमादण्डमाभ्यमास उभमाभ्यमामम्।
29. ऋग्ववेदस्य आमदमस ससूकस मकमम्। अमगससूकमम्।

34 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मानमास कमालयाः पमाठप्रकमारमायाः मन्त्रमाणमास चि ऋमषच्छन्दनोदवे व तमामवमनयनोगमायाः मटिप्पणष्ट्री

30. अमगससूकस्य एकस श्लनोकस सलखत।अमगमष्ट्रीऴवे पपुरनोमहितस यजस्य दवेवमपृसत्वजमम्। हिनोतमारस रत्नधमातममम्।।
(ऋ.म.१.१.१) ।इमत

2.2.1) सस म हितमापमाठयाः-
ववेदवे ससमहितमाभमागवे यथमा सलसखतस, तथवैव पमाठयाः भवमत चिवेतम् स ससमहितमापमाठयाः। ससमहितमापमाठयाः - ससमहितमायमास
यथमावतम् सस्थतमायमा ऋचिस्तथमात्ववेनमाम्नमानस ससमहितमापमाठयाः। मवससमहितव्यस्तपदयाः पमाठयाः पदपमाठयाः। यथमा

अमगमष्ट्रीऴवे पपुरनोमहितस यजस्य दवेवमपृसत्वजमम्।

हिनोतमारस रत्नधमातममम्।।(ऋ.म.१.१.१)।।इमत

2.2.2) पदपमाठयाः-
एकस्य मन्त्रस्य प्रत्यवेकस पदमानमास स्वतन्त्रतयमा तथमा सममासस मवभज्य ययाः पमाठयाः स पदपमाठयाः।
प्रकपृतमायमायाः ऋचियाः पदपमाठयाः-

अमगमम्। ईडवे। पपुरयाः ऽमहितमम्। यजस्य। दवेवमम्। ऋसत्वजमम्।

हिनोतमारमम्। रत्न ऽधमातममम्।।इमत।।

असस्मनम् पदपमाठवे पपुरनोमहितमम् तथमा रत्नधमातममम् इत्यनयनोयाः स्थलयनोयाः अवगहिवेण सममासस्य व्यमासयाः
कपृतयाः। शिमाकल्यमषर याः षटिम् ऋचियाः पररत्यज्य अन्यमासमास ऋचिमास पदपमाठस व्यरचियतम्, अतयाः शिमाकल्यससमहितमा इत्यमप
अस्य नमाम वतर तवे। तमायाः षटिम् ऋचियाः कथस त्यकमायाः इत्यस्य कमारणमामन न जमातमामन। ऋचिमास मसूलससमहितमायमास तमायाः
ऋचियाः न ससन्त इत्यमप कवेचिन मन्वन्तवे।

2.2.3) क्रमपमाठयाः-
क्रमपमाठवे एकस्यमायाः ऋचियाः दवे पदवे एकदमा गपृह्यवेतवे , तथमा आमदममम् असन्तमस चि पररत्यज्य मध्यस्थमामन
पदमामन मदवमारस पठ्यन्तवे।

अमगमम् ईळवे । इळवे पपुरनोमहितमम्। पपुरनोमहितस यजस्य।

यजस्य दवेवमम्। दवेवमम् ऋसत्वजमम्। ऋसत्वजमम् हिनोतमारमम्।

हिनोतमारमम् रत्नधमातममम्।।इमत।।

अत्र आमदमस पदमम् अमगस तथमा असन्तमस रत्नधमातममम् इमत चि व्यमतररच्य अन्यमामन पदमामन वमारदयस
पमठतमामन। अनवेन पमाठवे न मध्यस्थमानमास पदमानमास प्रमकप्तत्वशिङ्कमा मनरस्तमा , परन्तपु आमदममासन्तमयनोयाः
मवकमारसम्भमावनमा वतर त एव। एषमा शिङ्कमा जटिमापमाठवे न मनरस्तमा। आङ्गलभमाषमायमास क्रमपमाठयाः इमत उच्यतवे।

ववेदमाध्ययनमम् 35
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

2.2.4) जटिमापमाठयाः-
वस्त्रवयनस्य आतमानप्रतमानरष्ट्रीत्यमा प्रथममासन्तमपदयनोयाः मत्रकपृत्वनो मध्यस्थमानमाञ्च षनोढनोच्चिमारणस यसस्मनम्
पमाठवे मवदतवे स जटिमापमाठयाः। वस्त्रवयनवे यथमा ओतप्रनोतत्वस दृश्यतवे तथमा जटिमापमाठवे पदमामन प्रमाययाः ओतप्रनोतरूपवेण
वतर न्तवे। अतयाः कवेचिन जटिमापमाठस इमत कथयसन्त। अत्र आमदममासन्तमयौ वमारत्रयस तथमा मध्यस्थमायाः वणमारयाः
वमारषट्कमम् उच्चिमायर तवे। यथमा-

अमगमम् ईळवे ईळवे अमगमम् अमगमम् ईळवे ।

ईळवे पपुरनोमहितमम् पपुरनोमहितमम् ईळवे ईळवे पपुरनोमहितमम्।

पपुरनोमहितमम् यजस्य यजस्य पपुरनोमहितमम् पपुरनोमहितमम् यजस्य।

यजस्य दवेवमम् दवेवमम् यजस्य यजस्य दवेवमम्..........।।इत्यमामदवतम्।।

2.2.5) ममालमापमाठयाः-
प्रथमतयाः प्रथममदतष्ट्रीयपदयनोयाः, ततयाः षष्ठपञ्चमपदयनोयाः, ततनो मदतष्ट्रीयतपृतष्ट्रीयपदयनोयाः ततयाः
पञ्चमचितपुथरपदयनोयाः पमाठनो ममालमापमाठयाः। आङ्गलवे अयस पमाठयाः इमत उच्यतवे। अस्य पमाठरष्ट्रीमतयाः सपुकमठनमा।
पञ्चषप्रकमारमामण पपुष्पमामण ससगपृह्य एकसस्मनम् ससूत्रवे बध्यतवे चिवेतम् यथमा शिनोभमावधर नमाय क्रमयाः अवश्यस जवेययाः , तथमा
कमतचिन पदमामन गपृहिष्ट्रीत्वमा क्रमशियाः एव भवमत अस्य पमाठरष्ट्रीमतयाः। यथमा -

अमगमम् ईळवे ऋसत्वजस दवेवमम्।

ईळवे पपुरनोमहितस दवेवस यजस्य पपुरनोमहितस यजस्य यजस्य पपुरनोमहितमम्।

दवेवमम् ऋसत्वजमम् ईळवे अमगमम्।। इत्यमामदवतम्।।

अस्य पमाठस्य मवषयवे एकयाः श्लनोकयाः-

ममालमा ममालवेव पपुष्पमाणमास पदमानमास गसन्थनष्ट्री महि समा।

आवतर न्तवे त्रयस्तस्यमास क्रम-व्यपुत्क्रम-ससक्रममायाः।।इत्यमामदवतम्।।

2.2.6) लवे ख मापमाठयाः-

क्रमपमाठवे महि यथमाक्रमस व्यपुत्क्रमवेण वमा क्वमचितम् पददन्दस्य, क्वमचिच्चि पदत्रयस्य पमाठनो भवमत।
क्रमपमाठस्य मवपयर ययाः अत्र दृश्यतवे। यथमा-

अमगमम् ईळवे ईळवे अमगमम् अमगमम् ईळवे

ईळवे पपुरनोमहितमम् यजस्य यजस्य पपुरनोमहितमम् ईळवे

ईळवे पपुरनोमहितमम्, पपुरनोमहितमम् यजस्य....।।इत्यमामदवतम्।।

लवेखमापमाठस्य मवषयवे अयस श्लनोकयाः उच्यतवे-

36 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मानमास कमालयाः पमाठप्रकमारमायाः मन्त्रमाणमास चि ऋमषच्छन्दनोदवे व तमामवमनयनोगमायाः मटिप्पणष्ट्री

क्रममादम् मदमत्रचितपुयाःपञ्चपदक्रममपुदमाहिरवेतम्।

पपृथकम् पपृथकम् मवपयर स्य लवेखमाममाहिह याः पपुनयाः क्रममातम्।।इत्यमामदवतम्।।

लवेखमापमाठस्य रवेखमापमाठ इमत नमाममामप वतर तवे।

2.2.7) मशिखमापमाठयाः-
जटिमानपुरूप्यस दधमत मशिखमापमाठवे । मध्यवे मध्यवे तपृतष्ट्रीयवे वमा षष्ठवे वमा नवमवे वमा चिरणवे त्रष्ट्रीमण त्रष्ट्रीमण पदमामन
ससन्त। अयस जटिमापमाठवतम् भवमत प्रमाययाः। यथमा-

अमगमम् ईळवे । ईळवे अमगमम्। अमगमम् ईळवे पपुरनोमहितमम्।

ईळवे पपुरनोमहितमम्। पपुरनोमहितमम् ईळवे । ईळवे पपुरनोमहितमम् यजस्य।

पपुरनोमहितमम् यजस्य। यजस्य पपुरनोमहितमम्। पपुरनोमहितमम् यजस्य दवेवमम्।

यजस्य दवेवमम्। दवेवमम् यजस्य। यजस्य दवेवमम् ऋसत्वजमम्।।

2.2.8) ध्वजपमाठयाः-
क्रमपमाठमानपुरूप्यवेण पदषटिम् कमपुच्चिमायर व्यपुत्क्रमवेण तदमावपृसत्तध्वर जपमाठवे दृश्यतवे।अत्र क्रमपमाठवतम् षटिम्
पदमामन भवसन्त, पपुनयाः मवपरष्ट्रीतक्रमवेण षटिम् पदमामन एवस पमाठयाः भवमत। यथमा

अमगमम् ईळवे ईळवे पपुरनोमहितमम् पपुरनोमहितमम् यजस्य।

पपुरनोमहितमम् यजस्य ईळवे पपुरनोमहितमम् अमगमम् ईळवे ।

यजस्य दवेवमम् दवेवमम् ऋसत्वजमम् ऋसत्वजमम् हिनोतमारमम्।

ऋसत्वजमम् हिनोतमारमम् दवेवमम् ऋसत्वजमम् यजस्य दवेवमम्।।इत्यमामदवतम्।।

2.2.9) दण्डपमाठयाः-
क्रमपमाठमानपुरूप्यवेण एकसस्मन्निवेव कमालवे पददयस्य यथमाक्रमस मत्रकपृत्वयाः उच्चिमारणस, मदतष्ट्रीयवमारवे चि
मवपरष्ट्रीतक्रमवेण पमाठनो यत्र दृश्यतवे स दण्डपमाठयाः। अत्र क्रमपमाठस्य पददयमम् आदयौ यथमाक्रमस वमारत्रयमम्,
तदनन्तरमम् मवपरष्ट्रीतक्रमवेण पमाठयाः। यथमा

अमगमम् ईळवे ईळवे अमगमम् अमगमम् ईळवे

ईळवे पपुरनोमहितमम् पपुरनोमहितमम् ईळवे अमगमम्।।इत्यमामदवतम्।।

दण्डपमाठस्य लकणश्लनोकस्तमावतम्-

क्रममपुकमा मवपयर स्य पपुनश्चि क्रममपुत्तममम्।

अधर चिमारदवेव मपुकनोयस क्रमदण्डनोऽमभधष्ट्रीयतवे।।इत्यमामदवतम्।।

ववेदमाध्ययनमम् 37
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

2.2.1) रथपमाठयाः-
ष र वमा
क्रमपमाठस्य तमदपरष्ट्रीतस्य चि ममश्रिणवेन रथपमाठनो भवमत। एकस्य चिरणस्य एकस पमादस सम्पसूण
चिरणमम् एकसस्मनम् कमालवे गपृहिष्ट्रीत्वमात्र पठ्यतवे। क्रमपमाठधमारमा तथमा तमदपरष्ट्रीतधमारमास दृष्टमा रथपमाठस्य सपृमषयाः।
पङ्कवेयाः एकमासशिमम् अनपुसपृत्य तथमा समगमास पसङ्कमम् अनपुसपृत्य चि।

तत्र प्रथमयाः प्रकमारयाः-

सममधमामगमम् अमगमम् सममधमा।

घपृतवैबर्मोधयवेतम् बनोधयवेतम् घपृतवैयाः सममधमा अमगमम्।।इमत।।

मदतष्ट्री य याः प्रकमारस्तमावतम्-

अमगमम् ईळवे यजस्य दवेवमम्।

ईळवे अमगमम् दवेवमम् यजस्य।

अमगमम् ईळवे ईळवे पपुरनोमहितमम्।

यजस्य दवेवमम् दवेवमम् ऋसत्वजमम्।।इत्यमामदवतम्।।

2.2.2) घनपमाठयाः-
अत्र महि आदमानमास चितपुणमार पदमानमास दयस दयस गपृहिष्ट्रीत्वमा जटिमापमाठमानपुसमारस पठ्यतवे। ततश्चि मत्रयाःकपृत्वमा
यथमाक्रमस व्यपुत्क्रमवेण मवपयमारसवेन चि पठ्यतवे। अत्र चितपुषर पु पदवेषपु अमामदमदयस जटिमापमाठवतम्, ततयाः पदत्रयस यथमाक्रमस
मवपरष्ट्रीतक्रमस मवपयर स्तवेन चि उच्चिमारणस मक्रयतवे चिवेतम् स घनपमाठयाः।

अमगमम् ईळवे ईळवे अमगमम् अमगमम् ईळवे पपुरनोमहितमम्

पपुरनोमहितमम् ईळवे अमगमम्, अमगमम् ईळवे पपुरनोमहितमम्...इत्यमामदवतम्।।

अत्र उमल्लिसखतमायाः एकमादशि पमाठमायाः मनभपुरज-प्रतपृणभवेदवेन मदधमा मवभकमायाः। ससमहितमाभमागवे यथमा मन्त्रमायाः
ससन्त तदमानपुपसूव्यरण ययाः पमाठयाः स मनभपुरजपमाठयाः, यथमा ससमहितमापमाठयाः। तद्व्यमतक्रमवेण ययाः पमाठयाः स प्रतपृणपमाठयाः ,
यथमा पद-क्रम-जटिमामदयाः।

एषमास पदक्रममादष्ट्रीनमास पमाठमानमास फलश्रिपुमतयाः प्रशिससमा चि मशिकमागन्थवे दृश्यतवे। यमाजवल्क्यमशिकमायमास कवेषपुमचितम्

श्लनोकवेषपु एतवेषमास प्रशिसस्तयाः मवमहितमा-

ससमहितमा नयतवे ससूयरपदस चि शिमशिनयाः पदमम्।

क्रमश्चि नय्तवे ससूक्ष्मस यत्तत्पदमनमामयमम्।।

कमासलन्दष्ट्री ससमहितमा जवेयमा पदयपुकमा सरस्वतष्ट्री।

क्रमवेनमावतर तवे गङ्गमा शिम्भनोवमारणष्ट्री तपु नमान्यथमा।।

यथमा महिमाह्रिदस प्रमाप्य मकप्तनो लनोषषनो मवनश्यमत।

38 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मानमास कमालयाः पमाठप्रकमारमायाः मन्त्रमाणमास चि ऋमषच्छन्दनोदवे व तमामवमनयनोगमायाः मटिप्पणष्ट्री

एवस दश्पु चिररतस सवर ववेदवे मत्रवपृसत्त मज्जमत।।

ससमहितमापमाठवे न ससूयरलनोकयाः, पदपमाठवे न चिन्द्रिलनोकयाः तथमा क्रमपमाठवे न अकयलनोकयाः लभ्यतवे। ससमहितमापमाठयाः

कमासलन्दष्ट्रीस्वरूपयाः यमपुनमास्वरूपनो वमा, पदपमाठयाः सरस्वतष्ट्रीस्वरूपयाः, तथमा क्रमपमाठयाः गङ्गमास्वरूपनो भवमत।
ससमहितमामदपमाठपसूवरकस ववेदस पठ्यतवे चिवेतम् मनसखलस पमापस नश्यमत।

2.3) अथ ऋमषच्छन्दनोदवे व तमामवमनयनोगमायाः

प्रमतववेदस प्रमतससूकस प्रमतमन्त्रस चि ऋमषच्छन्दनोदवेवतमामवमनयनोगमायाः वतर न्तवे। कवेवलस मन्त्रमाथर जमानमवेव न
अस्ममाकमम् उदवेश्यमम्, अमप तपु ऋमषच्छन्दनोदवेवतमादष्ट्रीनमास जमानममप अपवेक्ष्यतवे। कनोऽमप यमद ववेदमन्त्रमाथर ममात्रस
मशिकतवे, तदवेव कवेवलमधष्ट्रीतवे चि तमहिर स मन्त्रकण्टिकयाः इमत उच्यतवे-

ऋमषच्छन्दनोदवैवतमामन बमाह्मणमाथर स्वरमादमप।

अमवमदत्वमा प्रयपुञ्जमाननो मन्त्रकण्टिक उच्यतवे।।इमत।।

कनोऽमप गपुरुयाः यमद ऋमषच्छन्दनोदवेवतमामवमनयनोगमानम् न जमात्ववैव मशिष्यमानम् अध्यमापयमत , स पमापभमागम्

भवमत। तदक
पु मम्
अमवमदत्वमा ऋमषस छन्दनो दवैवतस यनोगमवेव चि।

यनोध्यमापयवेज्जपवेदमामप पमापष्ट्रीयमानम् जमायतवे तपु सयाः।।इमत।।

2.3.1) ऋमषयाः-
ऋषम्-धमातनोयाः इनम् प्रत्ययवे ऋमषशिब्दनो मनष्पन्नियाः। ऋषम्-धमातनोयाः गमनमम् अथर याः। तथमामहि यमास्कयाः-‘यदवेतमानम्
तपस्यममानमानम् बह्म स्वयम्भपुयाः अभ्यनमायर त तदृषयनो भवनम्। तदृषष्ट्रीणमामपृमषत्वमममत मवजमायतवे।’ इमत। स्वयम्भपु
बह्म स्वयमवेव ऋषष्ट्रीणमास समकस गतवमदमत तवेषमामम् ऋमषत्वमम् इत्यथर याः। कवेचिन दशिर नमाथर कमादम् ऋषम्-धमातनोयाः
ऋमषशिब्दनो मनष्पन्नियाः इमत स्वष्ट्रीकपुवर सन्त। तवेषमामम् अमभप्रमाययाः- तपस्यममानमायाः ऋषययाः बह्मणयाः आमशिमष ववेदमन्त्रमानम्
दृषवन्तयाः इमत तवेषमामम् ऋमषत्वमम्। तथमामहि यमास्क आहि -‘ऋमषदर शिरनमातम्। स्तनोममानम् ददशिर इमत
औपमन्यवयाः’इमत। यमास्कयाः ऋषम्-धमातपुयाः दशिर नमाथर कयाः इमत स्व्यकरनोतम्, तथमामहि - ‘समाकमात्कपृतधममारणयाः ऋषयनो
बभसूवपुयाः‘ इमत। मन्त्रदशिर नस्य मन्त्ररचिमयतपुयाः चि मध्यवे मकस पमाथर क्यमम् इमत प्रमतपमादयतमा यमास्कवेन मतमामन
दमशिर तमामन। ववेदयाः अपयौरुषवेययाः, न कवेनमामप ववेदयाः रमचितयाः। मष्ट्रीममाससकमायाः अमप स्वष्ट्रीकपुवर सन्त यतम् पपुरुषसपृषस्य
वस्तपुनयाः नमाशियाः धपुवयाः एववेमत, ववेदयाः अपयौरुषवेययाः अनमामदयाः अनन्तयाः पपुरुषकतपृरकत्वमाभमावमातम् इमत। ऋषष्ट्रीणमास
तपयाःफलवेन एव बह्मणयाः अमामशिमष ववेदयाः तवेषमास हृदयवे स्वतयाः आमवबर भसूव। एवञ्च यस्य ऋषवेयाः हृदयवे यनो मन्त्रयाः ,
ससूकस, कवेत्रमवशिवेषशिनो वमा आमवबर भसूव स तन्मन्त्रस्य द्रिषमा सञ्जमातयाः। यथमा ऋग्ववेदस्य आमदमससूकस्य द्रिषमा
मधपुच्छन्दमा ऋमषयाः। एवमवेव ऋग्ववेदस्य गपृत्समद-मवश्वमाममत्र-वमामदवेव-अमत्र-भमारदमाज-वससष्ठ-कण्वमायाः ऋषयनो
बभसूवपुयाः। यपुगमान्तवे कल्पमारम्भवे ऋमषमभयाः ववेदयाः तपसमा लभ्यतवे इमत मवषयवे उच्यतवे -

यपुगमान्तवेऽन्तमहिर तमान्ववेदमानम् सवेमतहिमासमानम् महिषर ययाः।

ववेदमाध्ययनमम् 39
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

लवेमभरवे तपसमा पसूवरमनपुजमातमा स्वयम्भपुवमा।।इमत।।

पमाठगतप्रश्नमायाः

31. मन्त्रकण्टिकयाः क उच्यतवे।

32. ऋमषशिब्दयाः कस्ममानम् मनष्पदतवे।
33. कयाः ऋमषयाः।
34. ऋग्ववेदस्य ऋषययाः कवे।

2.3.2) दवे व तमा-

प्रत्यवेकस मन्त्रस्य वतर तवे कमामप दवेवतमा। तत्तन्मन्त्रवेण तत्तदवेवयाः प्रशिस्यतवे , आहिह यतवे वमा। दवेवतमा, दवेवयाः,
दवेवष्ट्री इत्यमादययाः शिब्दमायाः प्रकमाशिमाथर कस्य मवदम्-धमातनोयाः मनष्पन्नियाः। ययाः स्वयस प्रकमाशितवे, स दवेवयाः। मनरुकवे यमास्कयाः
दवेवशिब्दमनवर चिनप्रसङ्गवे आहि-‘दवेवनो दमानमादमा दष्ट्रीपनमादमा दनोतनमादमा भवमत‘इमत। अस्यमाथर याः ययाः दमातमा,
स्वयसप्रकमाशियाः, स्वतवेजसमा अन्यवेषमाममप प्रकमाशिकयाः स दवेवयाः इमत। एवञ्च मन्त्रस्य चिवैतन्यमवेव स दवेवयाः। यतनो महि
चिवैतन्यस स्वयस प्रकमाशितवे, चिवैतन्यमाभमासवेन एव अन्यममप वस्तपु प्रकमाशितवे। अतयाः ससच्चिदमानन्दस्वरूपयाः
आत्मचिवैतन्यमवेव दवेवतवेमत मवदमाससयाः। ऋग्ववेदवे अमप आम्नमातमम्

एकस समदप्रमा बहिह धमा वदसन्त, अमगस यमस ममातररश्वमानममाहिह याः।इमत।।

यथमा एकस्यवैव वमायनोयाः अमग-यम-ममातररश्वमामदनमाममामन वतर न्तवे, तथवैव एकस्यवैव बह्मणयाः मभन्निमामन
नमाममामन मवप्रवैयाः उच्यन्तवे। ववेदवे बहिह नमास दवेवमानमास नमाममामन प्रमाप्यन्तवे। यमास्कवेन तपु अमग -इन्द्रि-ससूयमारयाः त्रय एव दवेवमायाः
स्वष्ट्रीमक्रयन्तवे। एषमास मवषयवे पसूवरमवेव मवस्तमारवेण मनरूमपतमम्। मत्रभ्ययाः एव दवेववेभ्ययाः अन्यवे दवेवमायाः सपृषमायाः ,
उकञ्च-‘तमासमामवेव भमकसमाहिचियमारद म् बहिह मन नमामधवेयमामन भवसन्त कमर पपृथक्त्वमादमा‘। इमत।

पमाठगतप्रश्नमायाः

35. यमास्कवेन दवेवतमामनवर चिनप्रसङ्गवे मकमपुकमम्।

36. एकस समदप्रमायाः कस बहिह धमा वदसन्त।
37. यमास्कवेन कमत दवेवमायाः स्वष्ट्रीमक्रयन्तवे, कवे चि तवे।

40 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मानमास कमालयाः पमाठप्रकमारमायाः मन्त्रमाणमास चि ऋमषच्छन्दनोदवे व तमामवमनयनोगमायाः मटिप्पणष्ट्री

2.3.3) छन्दयाः
मनरुकवे बमाह्मणगन्थवे चि छन्दयाःशिब्दस्य बहिह मन व्यमाख्यमानमामन प्रमाप्यन्तवे। यतम् पमापमामन अमाच्छमादयमत
ततम् छन्दयाः। तवैसत्तरष्ट्रीयससमहितमायमास छन्दस उत्पसत्तमवषयवे एषमा अमाख्यमामयकमा प्रमाप्यतवे यतम् पपुरमा प्रजमापमतयाः अमगस
ससजर , स अमगयाः भष्ट्रीषणस रूपस गपृहिष्ट्रीत्वमा दवेवमानम् भमायमयतवमानम्। तस्ममातम् अमात्ममानस पररत्रमातपुस छन्दयाःशिरष्ट्रीरण
वे दवेवमायाः
अगवेयाः समष्ट्रीपस गतवन्तयाः। एवस छन्दस उत्पसत्तररमत कवेचिन। अन्यवे चि ऋषष्ट्रीणमास पपुरस्तमातम् अमामवभसूर तस्य मन्त्रस्य
ययाः स्पन्दयाः ऋमषमभयाः अनपुभसूतयाः, स एव छन्दयाः इत्यमाहिह याः।

ववेदवे सप्त प्रधमानमामन छन्दमाससस वतर न्तवे। तमामन छन्दमाससस गमायत्रष्ट्री -उसष्णकम्-अनपुषपुप-म् बपृहितष्ट्री-पङ्ककी-
मत्रषपु भम्-जगत्ययाः। ववैमदकच्छन्दयाः अकरच्छन्दनमाम्नमा अमभधष्ट्रीयतवे। सप्तमानमास छन्दसमामम् अकरमामण महि-

१)गमायत्रष्ट्री-२४

२)उसष्णकम्-२८

३)अनपुषपुप-म् ३२

४)बपृहितष्ट्री-३६

५)पङ्ककी-४०

६)मत्रषपु प-म् ४४

७)जगतष्ट्री-४८

छन्दनोबद्धमानमास मन्त्रमाणमास चित्वमारर पमादमामन भवसन्त , प्रत्यवेकस पमादवेषपु सममानससख्यकमामन अकरमामण

भवसन्त। यथमा अनपुषपुभमामदमभयाः चितपुषर पु पमादवेषपु समाकल्यवेन दमामत्रसशिदम् अकरमामण भवसन्त। अतयाः एकसस्मनम् पमादवे
अषयौ अकरमामण भवसन्त। एवमम् अन्यवेषपु अमप मन्त्रवेषपु बनोध्यमम्। मदजमामतमभयाः गमायत्रष्ट्रीमन्त्रयाः मनत्यमम् उच्चिमायर तवे।
गमायत्रष्ट्रीछन्दसस अयस मन्त्रयाः सलसखतयाः असस्त। परन्तपु गमायत्रष्ट्रीमन्त्रवे चितपुमवरशिमतयाः मन्त्रमायाः भववेययाःपु , परन्तपु ससन्त
त्रयनोमवसशिमतयाः, अत अयमम् अमनयमयाः मपङ्गलमषर णमा सममाधत्तयाः-तत्समदतपुवररण्वे यमम् इत्यत्यत्र वरवेण्यमममत स्थलवे
वरवेमणअमम् इत्यवेवस पमठतव्यमममत। ऋग्ववेदवे मत्रषपु प्छन्दयाः आसधक्यवेन लभ्यतवे। अगवेयाः मन्त्रमायाः गमायत्र्यमामम् , इन्द्रिस्य
चि मत्रषपु मभ वतर न्तवे। ऋग्ववेदस्य आमदमस ससूकमम् अमगससूकस गमायत्रष्ट्रीमन्त्रवे वतर तवे। अमगमष्ट्रीळवे पपुरनोमहितममत्यत्र
चितपुमवरशिमतयाः मन्त्रमायाः ससन्त।

पमाठगतप्रश्नमायाः

38. कमामन प्रधमानमामन छन्दमाससस।।

39. मदजमामतमभयाः मनत्यमम् उच्चिमाररतवे गमायत्रष्ट्रीमन्त्रवे कमत अकरमामण।
40. गमायत्रष्ट्रीमन्त्रस सलखत।।

ववेदमाध्ययनमम् 41
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

2.3.4) मवमनयनोगयाः-
यजकमर मण मन्त्रस्य प्रयनोगस्थलमवेव मवमनयनोगयाः करयतवे। मवशिवेषरूपवेण प्रयनोगयाः मवमनयनोगयाः। 'अनवेन
इदस तपु कतर व्यस मवमनयनोगयाः प्रककीमतर तयाः, असस्मनम् यजकमर मण अस्य मन्त्रस्य प्रयनोगयाः कतर व्ययाः इमत मवमनयनोगयाः।
कस्य यमागस्य कयाः मन्त्रयाः प्रयनोकव्ययाः तस्य मवधमानस सयौत्रससूत्रवे पमठतमसस्त। समायमाणमाचिमायर याः स्वभमाष्यवे
सयौत्रससूत्रमातम् उद्धमपृ तपसूवरकस प्रमतमन्त्रस्य मवमनयनोगस प्रदमशिर तवमानम्। समाममान्यमवशिवेषभवेदवेन मवमनयनोगयाः मदमवधयाः।
समगससमहितमा-पमारमायणवे मवमनयनोगयाः समाममान्यमवमनयनोगयाः करयतवे। प्रमतससूकमानपुसमारवेण मन्त्रस्य
आश्वमालयनप्रदमशिर तयाः मवमनयनोगयाः मवशिवेषमवमनयनोगयाः करयतवे। ससूकमानपुसमारवेण ससूकमान्तगर तमन्त्रमानपुसमारवेण वमा
मवमनयनोगयाः मभन्नियाः भवमत। य़थमा ऋक्ससमहितमायमायाः प्रथममण्डलस्य शितनोत्तरपञ्चदशितमससूकस ससूयरदवेवमम् उमदश्य
मवमहितयाः।' मचित्रस दवेवमानमामपुदगमादनष्ट्रीकमम्ʼ इमत प्रथमचिर याः प्रथमचिरणमम्। समायणमाचिमायरण उकमम् यतम् आसश्वनशिमास्त्रवे
ससूयर्मोदयमादध्सू वर स सयौयमारमन ससूकमामन प्रशिससयनष्ट्रीयमामन। तत्रवेदस ससूकस शिससनष्ट्रीयमम्।ससूमत्रतञ्च 'मचित्रस दवेवमानमास नमनो
ममत्रस्य ʼ इमत। सनोमयमागवे सनोमयमागमनष्कमासनपमक्रयमास स्तपुत्यमामदमभयाः करयतवे। तत्पसूवरवमतर मदनवे रमामत्रभमागस्य
असन्तममासशिवे उषमाग्न्यसश्वयपुगलत्रयदवेवतमानमास स्तपुमतयाः भवमत। स्तपुमतयाः इयस प्रमातरनपुवमाकयाः इमत नमाम्नमा करयतवे।
गष्ट्रीतरमहितस्तपुमतयाः शिस्त्रमममत करयतवे। सनोमयमागस्य सप्तससस्थमा। अनपुष्ठमानस्य प्रकमारमवशिवेषस ससस्थमा करयतवे।
यथमाक्रमवेण सप्तससस्थमायाः (अमगषनोम, अत्यमामगषनोम, उक्रय, षनोडशिष्ट्री, वमाजपवेययाः अमतरमात्र,आप्तयमारम चिवेमत)
प्रत्यवेकस प्रमक्रयमासपु चित्वमारर शिस्त्रककीतर नस भवमत। मत्रमवधप्रमक्रयमायमायाः अनन्तरमम् आसश्वनशिस्त्रककीतर नस करणष्ट्रीयमम्।
असस्मनम् आसश्वनशिस्त्रवे उषमाग्न्यश्वदवेवमानमास स्तपुमतयाः भवमत। मवहिगकपु लस्य कसूजनमातम् पसूवर ससूयर्मोदयमातम् पसूवर
प्रमातरनपुनमाकस्य सममामप्तयाः समाधनष्ट्रीयमा। ससूयर्मोदयमानन्तरमम् आसश्वनशिस्त्रवे ससूयरदवेवतमासम्बसन्धनमास ससूकमानमास
ससककीतर नस मवमहितमसस्त। तन्मध्यवे ससूयरससूकममदस वतर तवे। आश्वलमायनवेन तदष्ट्रीयश्रियौतससूकवे ५-६१८-तमवे ससूत्रवे
मवसधररयस सलसखतमा असस्त। अतयाः परस ससूयरससूकगत-ऋक्सकलमानमास मवशिवेषमवमनयनोगसम्बन्धवे समायणमाचिमायर याः
आहि यतम् शिमास्त्र-आमदतसस्त्रस ऋचियाः सयौयर स्य पमाशिनोवर पमा पपुरनोडमाशि हिमवषमास क्रमवेणमानपुवमाक्यमायाः। ततनो दवे
वपमापपुरनोडमाशियनोयमारज्यवे इमत। ससूकस्यमास्य प्रथमक्त्ररयस यथमाक्रमवे ससूयरदवेवतमायमायाः उदवेश्यवे वपमा पपुरनोडमाशिमामद
हिमवगहिणसमयवे अनपुवमाक्यमारुपवेण ककीतर नष्ट्रीयमम्। अमगम-ऋक्दयस चितपुथरपञ्चमऋकम् चि यथमाक्रमवे पपुरनोडमाशिवपमामद
चि यजमागयौ हिमवदमारनकमालवे यमाज्यरुपवे पमाठनष्ट्रीयमम्। दवेवतमायमायाः उदवेश्यवे पपुरनोमहितयाः यदमा हिमवषयाः गहिणस करनोमत तदमा
उच्यममानमा ऋकम् अनपुवमाक्यमा इमत करयतवे।तदक
पु स हिमवगरहिणमावसरवे उच्यममानमा ऋकम् अनपुवमाक्यमा इमत। यजमागयौ
आहिह तवेयाः अपर नकमालवे उच्यममानमा ऋकम् यज्यमा। तदक
पु स हिमवयाः प्रकवेपमावसरवे उच्यममानमा ऋकम् यमाज्यमा इमत। आदयौ
अनपुवमाक्यमा तदनन्तरस यमाज्यमा चि पठनष्ट्रीयमा। अनपुवमाक्यमा सस्थत्वमा यमाज्यमा चि उपमवष्टमा पठनष्ट्रीयमा। तद क
पु मम्
अनपुवमाक्यमा मतषन्निमाहि , आसष्ट्रीननो यमाज्यमास यजमत इमत। हिह यतवे इमत हिमवयाः। यजमागयौ यदष्ट्रीयतवे तदवेव हिमवयाः इमत
उच्यतवे। पशिसूनमास ममाससस ,मपषतण्डपु लमामद,पपुरनोडमाशिनमामकरनोमटिकमा, सनोमरसयाः, घपृतमामद सवर हिमवपदवमाच्यमम्।एतवेषमास
हिव्यद्रिव्यमानमास मध्यवे आज्यस्य आसधक्यवेन प्रचिलनत्वमातम् परवमतर मनकमालवे हिमवयाः घपृतपदवेन व्यवमह्रियतवे।

42 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मानमास कमालयाः पमाठप्रकमारमायाः मन्त्रमाणमास चि ऋमषच्छन्दनोदवे व तमामवमनयनोगमायाः मटिप्पणष्ट्री

पमाठगतप्रश्नमायाः

41. ससूयरससूकस्य आमदमयाः मन्त्रयाः कयाः।

42. शिस्त्रस मकमम्।
43. अनपुवमाक्यमा कमा।
44. यज्यमा कमा।
45. हिमवयाः मकमम्।
46. हिमवयाः कवेन शिब्दवेन उच्यतवे।

पमाठसमारयाः

अपयौरुषवेयस वमाक्यस ववेदयाः इमत भमारतष्ट्रीयससद्धमान्तयाः। अपयौरुषवेययाः इत्यपुकवे कवेनमचितम् पपुरुषवेण मनममर तस
वमाक्यस नमासस्त। तवेन प्रथमतयाः एव ववेदमायाः मवदन्तवे। अत एव ववेदस्य कमालमचिन्तमा तपु हिमास्यमाय कल्पतवे। ववेदमामदषपु
भ्रममामदकस न मवरमाजतवे। अत एव ववेदयाः अपयौरुषवेययाः इमत समामरयमारतम् अनमामदकमालमातम् एव ववेदस्य मवदममानत्वमातम्
तत्र कमालमचिन्तमा न सम्भवमत। परन्तपु पमाश्चिमात्त्यमानमास मतवे तपु ववेदमानम् ऋषययाः सपृषवन्तयाः आसनम्। तस्ममातम्
यमाकनोमब इत्यमादययाः ववैदवेमशिकपसण्डतमायाः ववेदस्य कमालमनणर यवे सवर दमा तत्परमायाः भवसन्त। तवेषमास मतवे तपु ववेदयाः
पयौरुषवेययाः भवमत। कवेचिन भमारतष्ट्रीयमायाः मवदमाससयाः अमप ववेदस्य कमालमनणर यवे सदमा तत्परमायाः दरष्ट्रीदृश्यन्तवे। तवे
लनोकममान्यमतलकयाः, बमालकपृष्णदष्ट्रीमकतयाः इत्यमादययाः भवसन्त। ततयाः ववेदपमाठप्रकमारमायाः प्रनोच्यन्तवे। समाकल्यवेन
एकमादशि पमाठमायाः ससन्त। मतसयाः प्रकपृतयनोऽषयौ चि मवकपृतययाः। ससमहितमापदक्रमपमाठमायाः प्रमाकपृमतकमायाः। अषयौ
मवकपृमतपमाठमायाः महि जटिमा-ममालमा-मशिखमा-रवेखमा-ध्वज-दण्ड-रथ-घनपमाठमायाः। मन्त्रमामदनमा एकमास दवेवतमामम् उमदश्य
स्तपुमतयाः मक्रयतवे। पपुनश्चि ववेदस्य मनत्यत्ववे अमप कसश्चितम् स्मतमार तपु आवश्यकयाः भवमत। तस्ममातम् प्रमतससूकस
कसश्चितम् ऋमषयाः, कमामचितम् दवेवतमा, मकममप च्छन्दयाः स्यपुयाः एव। यथमा- अमगससूकस्य दवेवतमा- अमगयाः , ऋमषयाः-
मधपुच्छन्दमा, च्छन्दयाः जगतष्ट्री चिवेमत वतर तवे। एवञ्च पमाठवे ऽसस्मनम् ऋमषदवेवतमाच्छन्दमवमनयनोगयाः चिमचिर तयाः वतर तवे।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

1. ससमहितमापमाठस व्यमाख्यमात।
2. घनपमाठस व्यमाख्यमात।
3. ववेदपमाठस्य कवे प्रकमारमायाः।
4. ऋमषस्वरूपस व्यमाख्यमात।
5. दवेवतमास्वरूपस सलखत।

ववेदमाध्ययनमम् 43
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

6. छन्दसयाः उत्पसत्तमवषयवे कमा आख्यमामयकमा।

7. गमायत्रष्ट्रीमन्त्रवे अकरमवषयवे मपङ्गलवेन मकमपुच्यतवे।

पमाठगतप्रश्नमानमामपुत्त रमामण

ववेवे द मामवभमारव कमालयाः

1. भमारतष्ट्रीयमवदषपु मास नयवे।
2. ववेदमानम् अपयौरुषवेयमानम् मन्यन्तवे।
3. पमाश्चिमात्यमायाः मवदमाससयाः यथमाबपुमद्धववैभवस ववेदरचिनमाकमालस मनधमाररयसन्त।

डमाड. मवै क् समसूल रस्य मतमम्

4. ऋग्ववेदयाः।
5. ऋग्ववेदस्य रचिनमा ११५० ई.पसू.समष्ट्रीपवे एव जमातमा
6. चित्वमारर यपुगमामन ससन्त। छन्दनोयपुगमम्, मन्त्रयपुगमम्, बह्मणयपुगमम्, ससूत्रयपुगस चिवेमत तवे त्रययाः यपुगमायाः।
7. ३२०० वषमारमण जमातमामन।

ववे द सस्थतवे न ज्ययौमतषतत्त्वमाधमारवेण मतमम्

8. षटिम् ऋतवयाः ससन्त।
9. मष्ट्रीनसङ्क्रमासन्तकमालतयाः आरभतवे।
10. मष्ट्रीनसङ्क्रमासन्तयाः पसूवरभमाद्रिपदनकत्रस्य चितपुथरचिरणवे भवमत।
11. २७ नकत्रवेषपु मवभजसन्त।
12. ७२ वषरषपु।
13. ईशिवष्ट्रीयपसूवर(२५००)शितकमम्।

शिङ्करबमालकपृ ष्णदष्ट्री म कतस्य मतमम्

14. शितपथबमाह्मणमातम्।
15. ववैमदकवेषपु ससमहितमासपु।
16. पसूवरमदसग्बन्दतपु याः ईषदम् उत्तरस्यमास मदमशि।

बमालगङ्गमाधरमतलकस्य मतमम्
17. फमाल्गपुनष्ट्री पसूमणर ममा।
18. फमाल्गपुनष्ट्री पसूमणर ममा।
19. चितपुमवरशिमतवषमारमण।
20. अमदमतकमालयाः,मपृगमशिरयाःकमालयाः,कपृसत्तकमाकमालयाः,असन्तमयाः कमालयाः चिवेमत चित्वमारयाः कमालमायाः।

44 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द मानमास कमालयाः पमाठप्रकमारमायाः मन्त्रमाणमास चि ऋमषच्छन्दनोदवे व तमामवमनयनोगमायाः मटिप्पणष्ट्री

मशिलमालवे ख याः
21. वतर ममानटिकर्कीदवेशिमान्तगर तवे खननकमायर प्रमाचिष्ट्रीनमम् एकस मशिलमालवेखस प्रमाप्तवमानम्।
22. पसश्चिम-एमशियमावयवभसूतवे तत्र टिकर्कीदवेशिवे दयनोयाः कयनोसश्चितम् प्रमाचिष्ट्रीनजमात्यनोयाः मनवमासस्थमानमम् आसष्ट्रीतम्।
23. ´महिसत्तमत´ इमत ´ममतमामन´ इमत चि।
24. ईशिवष्ट्रीयपसूवर(१९०७)शितकमम्।
25. ईशिवष्ट्रीयपसूवर(२०००)शितकमम्।

ववे द पमाठप्रकमारमायाः
26. अषयौ
27. जटिमापटिलमाख्यवे गन्थवे
28. जटिमादण्डमाभ्यमास उभमाभ्यमामम्।
29. अमगससूकमम्।
30. अमगमष्ट्रीऴवे पपुरनोमहितस यजस्य दवेवमपृसत्वजमम्। हिनोतमारस रत्नधमातममम्।।(ऋ.म.१.१.१) ।इमत

ऋमषयाः
31. ऋमषच्छन्दनोदवेवतमादष्ट्रीनमास जमानस मवनमा यमद ववेदमन्त्रमाथर ममात्रस कनोमप मशिकतवे
32. ऋषम्-धमातनोयाः इनम् प्रत्ययवे ऋमषशिब्दनो मनष्पन्नियाः
33. तपयाःफलवेन एव बह्मणयाः अमामशिमष ववेदयाः स्वतयाः यस्य हृमद आमवभर वमत, स ऋमषयाः
34. गपृत्समद-मवश्वमाममत्र-वमामदवेव-अमत्र-भमारदमाज-वससष्ठ-कण्वमायाः ऋषयनो बभसूवपुयाः

दवे व तमा
35. दवेवनो दमानमादमा दष्ट्रीपनमादमा दनोतनमादमा भवमत‘इमतआत्ममानमम्
36. त्रययाः
37. अमग-इन्द्रि-ससूयमारयाः

छन्दयाः
38. १)गमायत्रष्ट्री-२४, २)उसष्णकम्-२८, ३)अनपुषपुपम्-३२, ४)बपृहितष्ट्री-३६, ५)पङ्ककी-४०, ६)मत्रषपु पम्-४४,
७)जगतष्ट्री-४८
39. २३
40. ॐ भसूभर पुवयाः स्वयाः तत्समदतपुवररण्वे यस, भगर्मो दवेवस्य धष्ट्रीममहि, धष्ट्रीयनो यनो नयाः प्रचिनोदयमातम्।

मवमनयनोगयाः
41. मचित्रस दवेवमानमामपुदगमादनष्ट्रीकमम्ʼ इमत
42. गष्ट्रीतरमहितस्तपुमतयाः
43. दवेवतमायमायाः उदवेश्यवेन पपुरनोमहितयाः यदमा हिमवषयाः गहिणस करनोमत तदमा उच्यममानमा ऋकम् अनपुवमाक्यमा करयतवे

ववेदमाध्ययनमम् 45
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

44. यजमागयौ आहिह तवेयाः अपर नकमालवे उच्यममानमा ऋकम् यज्यमा

45. यजमागयौ यदष्ट्रीयतवे तदवेव हिमवयाः इमत उच्यतवे
46. हिमवयाः घपृतपदवेन व्यवमह्रियतवे।।

॥ इमत मदतष्ट्रीययाः पमाठयाः ॥

46 ववेदमाध्ययनमम्
 3

3) ववे द भमाष्यकमारमायाः
प्रस्तमावनमा

ववेदस्य अथर याः न तमावतम् अतष्ट्रीव सपुगमयाः। तथमा चि ववैमदकसमामहित्यवे यमा भमाषमा व्यवहृतमा वतर तवे समा भमाषमा
अस्ममाकस ससस्कपृतभमाषमातयाः मभन्निमा अमप वतर तवे। अतयाः बहिह मभयाः आचिमायरयाः ववेदमानमामम् अथर प्रमतपमादमयतपुस नवैकमामन
भमाष्यमामण कपृतमामन वतर न्तवे। तवेषपु ववेदभमाष्यकपृत्सपु स्कन्दस्वमामम-नमारमायण-उद्गष्ट्रीथ-ममाधवभट-ववेङ्कटिममाधव-
धमानपुष्कयज्व-आनन्दतष्ट्रीथर-आत्ममानन्द-समायणप्रभपृतययाः भमाष्यकमारमायाः सपुप्रससद्धमायाः ससन्त सवर त्र। असस्मनम् पमाठवे
ववेदस्य बहिह नमास भमाष्यकमारमाणमास मवषयवे भवन्तयाः अवगममष्यसन्त। तत्र आमदमवे भमागवे ऋग्ववेदस्य भमाष्यकमारमाणमास
मवषयवे, तथमा मध्यवे शिपुक्लयजपुवरदस्य अन्तवे चि समामववेदष्ट्रीयमानमास भमाष्यकमारमाणमास मवषयवे अमालनोचिनमा मवमहितमा।

उदवेश् यमामन
इमस पमाठस पमठत्वमा भवमानम् -

➢ ऋग्ववेदस्य भमाष्यकमारमाणमास मवषयवे जमास्यमत।

➢ शिपुक्लयजपुवरदभमाष्यकमारमाणमास पररचियस प्रमाप्तपुस शिक्नपुयमातम्।
➢ तवेषमास दवेशिकमालकपृमतमवषयवे जमातपुस प्रभववेतम्।
➢ ऋग्ववेदमामदकमम् अवलम्ब्य लघपुप्रबन्धस रचिमयतपुस शिक्नपुयमातम्।

3.1) ऋग्ववे द भमाष्यकमारमायाः

स्कन्दस्वमामष्ट्री ऋग्ववेदस्य सपुमवस्तपृतस भमाष्यस कपृतवमानम्। सयाः मनरुकस्य अमप टिष्ट्रीकमास मवरमचितवमानम्।
अयमवेव सवर प्रथममम् ऋग्ववेदससमहितमायमायाः भमाष्यस मवरमचितवमानम्। इदस चि भमाष्यस ववैमदकसमामहित्यवे अतष्ट्रीव
अमादरणष्ट्रीयमसस्त। अयस गन्थकमारयाः अत्यन्तस पपुरमातनयाः। इदस भमाष्यस सपुष्ठपुमवषयप्रमतपमादकत्वमातम् जनवैयाः सममामद्रियतवे
श्लमाघ्यतवे चि। स्कन्दस्वमामष्ट्री प्रमतभमावमानम् प्रभमाववमानम् चि मवदमानम् अमासष्ट्रीतम्। स्कन्दस्वमाममनयाः जन्म गपुजर रप्रदवेशिस्य
'वलभष्ट्री' इत्यमाख्यनगरवे अभवतम्। इदस चि नगरस मवदमापष्ट्रीठतयमा प्रदवेशिस्य रमाजधमानष्ट्रीस्वरूपमम् आसष्ट्रीतम्। अस्य
मपतपुयाः नमाम भतपृरधपुवयाः आसष्ट्रीतम्। ऋग्ववेदभमाष्यस्य प्रथममाषकस्य अन्तवे भमाष्यकमारयाः स्वयमम् अस्य चिचिमारमम्
कपृतवमानम्-

'वलभष्ट्री म वमनवमासस्यवे त मामपृग थमारग मसस हृ मतमम्।

भतपृर धपुव सपुत श्चिक्रवे स्कन्दस्वमामष्ट्री यथमा स्मपृम तयाः॥ '

ववेदमाध्ययनमम् 47
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

3.1.1) स्कन्दस्वमामष्ट्री
आचिमायर स्य स्कन्दस्वमाममनयाः कमालयाः कयाः आसष्ट्रीतम् असस्मनम् मवषयवे मनश्चियवेन वकपुस न शिक्यतवे।
परवसत्तरषपु गन्थवेषपु अस्य नमामनोल्लिवेखवेन अस्य अमामवभमारवकमालयाः ससूमचितनो भवमत। तवेन अयस शितपथबमाह्मणस्य
मवख्यमातनो भमाष्यकमारयाः हिररस्वमाममनयाः गपुरुयाः अमासष्ट्रीतम्। अतयाः अस्य समययाः सप्तमशितकमममत मनसश्चित्य वकपुस
शिक्यतवे।

ऋग्ववेदवे स्कन्दस्वमामष्ट्री सपुमवस्तपृतस मवलकणस भमाष्यस कपृतवमानम्। असस्मनम् भमाष्यवे प्रत्यवेकस ससूकमाणमामम्
अमारम्भवे तस्य ससूकस्य ऋषवेयाः दवेवस्य चि उल्लिवेखयाः वत्तरतवे। तदनोधकमायाः प्रमाचिष्ट्रीनमानमामम् अनपुक्रममणगन्थमानमास श्लनोकमायाः
अमप उद्धत
पृ मायाः वतर न्तवे। मनघण्टिपु मनरुकप्रभपृमतभ्ययाः ववैमदकमाथर स्य उपबनोधकवेभ्ययाः गन्थवेभ्ययाः उपयपुकस प्रममाणमम्
अमप तत्रवैव सङ्कसलतमम् असस्त। भमाष्यममदमम् अतष्ट्रीव सरलमम् अल्पमाकरस चि असस्त। अत्र ससकवेपवेण एव
व्यमाकरण-मवषयकतरयमानमामम् उल्लिवेखयाः असस्त। समायणभमाष्यस्य प्रथममाषक इव व्यमाकरणस्य अमतमवस्तरवेण
प्रदशिर नमम् अत्र नमासस्त। समायणकपृतस्य ऋग्भमाष्यस्य उपरर स्कन्दस्वमाममनयाः भमाष्यस्य स्पषतयाः प्रभमावयाः
पररलमकतयाः भवमत। अस्य अनवेकमामन उदमाहिरणमामन ससन्त। स्कन्दस्वमाममनयाः भमाष्यमम् ऋग्ववेदस्य
चितपुथमारषकपयर न्तमम् एव समपुपलब्धस भवमत। शिवेषमाधर स्य सम्पसूसत्तरयाः अन्यवेन अमाचिमायर दयवेन कपृतमा असस्त। यस्य
वणर नमम् अगवे भमवष्यमत। अनन्तशियनगन्थमावल्यमामम् अस्य भमाष्यस्य अधपुनमा प्रकमाशिनस क्रमशियाः सममारब्धमम्
अभवतम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः

1. भमाष्यकपृतमास कवेषमाञ्चन मवदषपु मास नमाममामन सलखत।

2. स्कन्दस्वमामष्ट्री कमास टिष्ट्रीकमास सलसखतवमानम्।
3. ऋग्ववेदससमहितमायमायाः सवर प्रथमभमाष्यमम् अधपुनमा कस्य उपलभ्यतवे।
4. स्कन्दस्वमाममनयाः जन्म कपुत्र जमातमम्।
5. स्कन्दस्वमाममनयाः मपतपुयाः नमाम मकमम्।
6. हिररस्वमाममनयाः गपुरुयाः कयाः।
7. शितपथबमाह्मणस्य मवख्यमातयाः भमाष्यकमारयाः कयाः।
8. स्कन्दस्वमामष्ट्री कस्य सपुमवस्तपृतस भमाष्यस मवरमचितवमानम्।

3.1.2) नमारमायणयाः
ऋग्ववेदभमाष्यवे ववेङ्कटिममाधववेन सलसखतमसस्त-

"स्कन्दस्वमामष्ट्री नमारमायण उद्गष्ट्रीथ इमत तवे क्रममातम्।

48 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यकमारमायाः मटिप्पणष्ट्री

चिक्रपु याः सहिवै क मपृग् भमाष्यस पदवमाक्यथर ग नोचिरमम्"॥

अनवेन जमातनो भवमत यतम् नमारमायणयाः उद्गष्ट्रीथयाः चि स्कन्दस्वमाममनयाः समयवे एव आस्तमामम्। नमारमायणयाः
ऋग्ववेदभमाष्यरचिनमायमास स्कन्दस्वमाममनयाः समाहिमाय्यमम् अकरनोतम् इत्यवेतदम् ववेङ्कटिममाधवयाः कथयमत। उद्गष्ट्रीथस्यनोल्लिवेखस
समायणयाः आत्ममानन्दश्चि चि कपृतवन्तयौ। तदष्ट्रीयमा भमाष्यशिवैलष्ट्री स्कन्दस्वमाममभमाष्यशिवैलष्ट्रीव असस्त। श्लनोकक्रममादम्
शिब्दवेन चि अनपुमष्ट्रीयतवे यदम् ऋग्ववेदस्य मध्यभमागवे नमारमायणयाः स्वभमाष्यस सलसखतवमानम्। कवेचिन मवदमाससयाः
समामभमाष्यकतपुरयाः ममाधवस्य मपतरस नमारमायणस तथमा ऋग्ववेदभमाष्यकत्तमारर स नमारमायणमवेकमवेव कल्पयसन्त।
मकञ्चमास्यमादमावसध न मकममप सपुस्पषप्रममाणस समपुपलब्धस भवमत। अस्यमाऽमप समययाः मवक्रमस्य सप्तमशितमाब्दमामम्
एव प्रमाममामणतनो भवमत।

पमाठगतप्रश्नमायाः

9. नमारमायमाणयाः उद्गष्ट्रीतयाः चि कस्य समयवे आस्तमामम्।

10. नमारमायणयाः ऋग्ववेदभमाष्यवे स्कन्दस्वमाममनस प्रमत समाहिमाय्यमम् अकरनोतम् इत्यवेतदम् कस्य मतमसस्त।
11. नमारमायणयाः कस्य समयवे आसष्ट्रीतम्।

3.1.3) उद्गष्ट्री थ याः

ववेङ्कटिममाधवस्य कथमानपुसमारवेण जमायतवे यदम् उद्गष्ट्रीथयाः स्कन्दस्वमाममनस प्रमत ऋग्भमाष्यस्य लवेखनवे
समाहिमाय्यस कपृतवमानम्। अयस महि महिमापपुरुषयाः ऋग्ववेदस्य असन्तमभमागस्य भमाष्यमम् प्रणष्ट्रीतवमानम्। प्रत्यवेकमाध्यमायस्य
पररसममाप्तयौ तवेन स्वमवषयवे सलसखतमम् - 'वनवमासष्ट्रीमवमनगर तमाचिमायर स्य उद्गष्ट्रीथस्य कपृतमा ऋग्भमाष्यवे .......अध्यमाययाः
सममाप्तयाः' अनवेन कथनवेन उद्गष्ट्रीथमाचिमायर स्य वनवमाससनमा सहि कसश्चितम् सम्बन्धयाः आसष्ट्रीतम् इमत प्रतष्ट्रीयतवे।
प्रमाचिष्ट्रीनकमालवे आधपुमनककणमारटिकस्य पसश्चिमभसूखण्डयाः 'वनवमासष्ट्रीप्रमान्तयाः' इमत नमाम्नमा ख्यमातयाः आसष्ट्रीतम्। अतयाः
मवचिमायर तवे - उद्गष्ट्रीथमाचिमायर याः अस्यवैव प्रमान्तस्य मनवमासष्ट्री आसष्ट्रीतम् इमत अनपुमष्ट्रीयतवे। अस्य महिमापपुरुषस्य मवषयवे
इतयाः असधकस न मकममप जमायतवे।

समायणयाः आत्ममानन्दयाः चि उद्गष्ट्रीथस्य नमामनोल्लिवेखस स्वभमाष्यवे अकपुरुतमामम्। तदष्ट्रीयमा भमाष्यशिवैल्यमप

स्कन्दस्वमामष्ट्रीभमाष्यशिवैलष्ट्री इवमाऽसस्त। अस्यमामप प्रभमावयाः समायणभमाष्यनोपरर स्पषतयाः पररलमकतनो भवमत। समायणयाः
ऋग्ववेदस्य असस्मनम् मन्त्रभमाष्यवे (१०/४६/५) उद्गष्ट्रीथस्य व्यमाख्यमायमायाः उल्लिवेखस कपृतवमानम्। तवेन उद्गष्ट्रीथयाः
समायणमातम् पसूवरवतर्वी भमाष्यकमारयाः असस्त इमत जमायतवे। इयस व्यमाख्यमा उद्गष्ट्रीथभमाष्यवे उपलभ्यतवे। भमाष्यममदमम्
ऋग्ववेदस्य दशिममण्डलस्य पञ्चमससूकमातम् आरभ्ययाः त्र्यशिष्ट्रीमततमस्य ससूकस्य पञ्चममन्त्रपयर न्तस समपुपलभ्यतवे।
पञ्चमत्रसशिदसधकनोनमवसशिमततमवे खष्ट्रीषमाब्दवे लमाहियौरनगरस्य डष्ट्री.ए.वष्ट्री. महिमामवदमालयस्य शिनोधमवभमागयाः अस्य
भमाष्यस्य प्रमारसम्भकमाद्धरभमागस प्रकमामशितवमानम्। असन्तमयाः अद्धरभमागयाः इदमानष्ट्रीमम् अमप अमपुमद्रितयाः एवमाऽसस्त।
समायणभमाष्यवेण सहि उद्गष्ट्रीथभमाष्यस्य यमद तपुलनमा मक्रयतवे तदमा जमायतवे यतम् समायणयाः भमाष्यस्य लवेखनमाय

ववेदमाध्ययनमम् 49
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

उद्गष्ट्रीथभमाष्यवे सस्थतमानमास मवपपुलसमाधनमानमास समाधपु उपयनोगस कपृत्वमा एव स्वभमाष्यस रमचितवमानम्। अत एव

मतलकववैमदकससशिनोधनमण्डलवे प्रकमामशितस्य समायणभमाष्यस्य त्रपुटिष्ट्रीणमास ससन्दग्धपमाठमानमास वमा ससशिनोधनमाय
उद्गष्ट्रीथभमाष्यमादवेव समाहिमाय्यस स्वष्ट्रीकपृतमम्। एवस प्रससद्धस्य समायणभमाष्यस्य पमाठससशिनोधनमाथर मम् अमप अस्य
भमाष्यस्य अतष्ट्रीव महित्त्वमम् असस्त।

पमाठगतप्रश्नमायाः

12. ऋग्ववेदस्य असन्तमभमागस्य भमाष्यस कयाः रमचितवमानम्।

13. प्रमाचिष्ट्रीनकमालवे आधपुमनककणमारटिकस्य प्रतष्ट्रीच्यभसूखण्डयाः कवेन नमाम्नमा ख्यमातयाः आसष्ट्रीतम्।
14. उद्गष्ट्रीथमाचिमायर याः कस्य प्रमान्तस्य प्रमाययाः मनवमासष्ट्री इमत मचिन्त्यतवे।
15. पञ्चमत्रसशिदसधकनोनमवसशिमततमवे खष्ट्रीषमाब्दवे लमाहियौरनगरस्य डष्ट्री.ए.वष्ट्री. महिमामवदमालयस्य शिनोसधतमवभमागयाः
कस्य भमाष्यस्य प्रमारसम्भकमाद्धरभमागस प्रकमामशितवमानम्।

3.1.4) ममाधवभटयाः
इमतहिमासकमारमायाः ममाधव-नमामधवेयमानमास चितपुणमार भमाष्यकमारमाणमास नमामनोल्लिवेखस कपुवर सन्त। तवेषपु एकयाः
समामववेदससमहितमायमास मकञ्च अन्यवे त्रययाः ऋग्ववेदवे भमाष्यस सलसखतवन्तयाः। कवेषमासञ्चतम् मतवे ममाधवनो नमाम कनोऽमप
भमाष्यकमारयाः नमासस्त। समायणयाः अथवमा ववेङ्कटि एव 'ममाधवयाः' इत्यनवेन नमाम्नमा ख्यमातयाः आसष्ट्रीतम्। अन्यवेषमास मतवे
ममाधवयाः समायणमातम् ववेङ्कटिमाच्चि मभन्नियाः। ममाधवस्य ऋग्ववेदवे मवलकणस पमासण्डत्यस दृश्यतवे। समायणनो ववेङ्कटिश्चिनोभयौ
ममाधवस्य भमाष्यमम् अनपुसपृतवन्तयौ। अन्ययाः अप्यवेकयाः ममाधवनोऽसस्त। यस्य ऋग्ववेदप्रथममाषकस्य टिष्ट्रीकमा सम्प्रत्यवेव
मद्रिमासमवश्वमवदमालयतयाः प्रकमामशितमा। अतष्ट्रीव समारगमभर तमा इयमम् एकमा न तथमा मवस्तपृतमा। तथमामप मन्त्रमाणमामम्
अथमारवबनोधनवे मनतमान्तस महित्त्वपसूणमार अस्तष्ट्रीयस टिष्ट्रीकमा। पसण्डतसमाम्बमशिवशिमास्त्रष्ट्री ववेङ्कटिममाधवस्य जन्म
दमादशिशितमवेशिवष्ट्रीयमाब्दवे अभसूमदमत मन्यतवे। ववेङ्कटिस्य भमाष्यममतससमकप्तमसस्त। सयाः पयमारयवमामचिपदमामन उपस्थमाप्य
मन्त्रवेण सहि अथर चि ससगहिष्ट्रीतपुस प्रभसूतस प्रयत्नस कपृतवमानम्।

ममाधवभटनोऽयस ऋग्ववेदस्य महिमानम् मवदमानम् आसष्ट्रीतम् इत्यत्र नमासस्त कनोऽमप सन्दवेहिमावसरयाः। अस्यमायाः
टिष्ट्रीकमायमायाः लवेखनमातम् पसूवरमवेव स एकमादशिमानपुक्रमणष्ट्रीयाः असलखतम्। यमासपु प्रत्यवेकमा अनपुक्रमणष्ट्री कनोषवतम् सस्थत्वमा
ऋग्ववेदस्य शिब्दमानम् अथमारनम् चि प्रकटिमयतपुस समथमारऽसस्त। एतमासपु उपलब्धमासपु अनपुक्रमणष्ट्रीषपु दयौ एवमानपुक्रमण्ययौ
प्रकमामशितयौ स्तयाः। तवे अनपुक्रमण्ययौ नमाममानपुक्रमणष्ट्री आख्यमातमानपुक्रमणष्ट्री चि दवे भवतयाः। एतयनोयाः अध्ययनवेन इत्थमम्
अनपुममातपुस शिक्यतवे यदम् अत्र ऋग्ववेदस्य नमामधमात्वनोरवेकत्र ससगहियाः असस्त। मकञ्च असधकमायाः अमप
अमतमहित्त्वपसूणमारनक्र
पु मण्ययाः-मनवर चिनमानपुक्रमण-स्वरमानपुक्रमणष्ट्री-छन्दमानपुक्रमणष्ट्रीप्रभपृतययाः अदमाऽमप न
समपुपलभ्यन्तवे। एतमासपु अनपुक्रमणष्ट्रीषपु सवमारसधकमहित्त्वपसूणमार अनपुक्रमणष्ट्री 'स्वरमानपुक्रमणष्ट्री अप्यपुपलब्धमा' नमासस्त।
अनवेन गन्थवेन ववैमदकस्वरस्य यज्जमानस भमवतपुमहिर मत तत्तपु अन्यमासपु टिष्ट्रीकमासपु भमवतपुस नमाहिर मत। अस्य

50 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यकमारमायाः मटिप्पणष्ट्री

ववैमशिष्ट्यस्य सङ्कवे तयाः ववेदममर जमायाः मवदमाससयाः प्रथममवेव दवेवरमाजयज्वमानयाः मनघण्टिपु मनवर चिनमादम् प्रमाप्तवन्तयाः। अनवेन
प्रतष्ट्रीतनो भवमत यदवेवरमाजयज्वमा ममाधववेन सहि भ्रमासन्तशिसून्यतयमा पररमचितनो नमासष्ट्रीतम्। मनजगन्थस्य
प्रस्तमावनमायमामम् असयौ ववेङ्कटिममाधवस्य सङ्कवे तस कपृतवमानम्। एतदम् भमवतपुमहिर मत यतम् एष ममाधवकथनवेन
ववेङ्कटिममाधवमम् एव अमभप्रवैमत। अस्य गन्थस्य अनपुशिष्ट्रीलनवेन जमायतवे यतम् ममाधववेन मनमदर षवेषपु मवषयवेषपु एकनोऽमप
मनदरशियाः ववेङ्कटिममाधवस्य गन्थवे न उपलभ्यतवे। अमप चि कमतपयमायाः मनदरशिमायाः समायणममाधवस्य बपृहिदमाष्यवे एव
ममलसन्त। गन्थनोऽयस तस्य स्वककीयरचिनमा नमासस्त। यमद अयस समगगन्थयाः समपुपलब्धनो भववेतम् तमहिर
दवेवरमाजयज्वनयाः सवर मनदरशिमायाः अस्य अमभनवममाधवस्य गन्थवे एव ममसलतपुस शिक्यन्तवे। गन्थस्यमास्य यमावदसशियाः
समपुपलब्धयाः अभवतम् तसस्मनम् भमागवेऽद्धमारसधकमनदरशिमायाः ममलसन्त एव। तवेनमायस ममाधवनो ववेङ्कटिममाधवमामदन्नियाः
एवमाऽस्तष्ट्रीमत प्रममामणतयाः अभवतम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः

16. इमतहिमासकमारमायाः कवेषमास चितपुणमार भमाष्यकमारमाणमास नमामनोल्लिवेखस कपुवर सन्त।

17. ममाधवस्य कपुत्र मवलकणस पमासण्डत्यस दृश्यतवे।
18. कयौ दयौ ममाधवभमाष्यस्य अनपुसरणस कपृतवन्तयौ।

3.1.5) ववे ङ्क टिममाधवयाः

ववेङ्कटिममाधवयाः सम्पसूणर-ऋक्ससमहितमायमायाः उपरर स्वभमाष्यस प्रणष्ट्रीतवमानम्। कमतपयवैयाः अमालनोचिकवैयाः अनपुमष्ट्रीयतवे
यदम् अयस मवदमानम् ऋक्ससमहितमायमायाः उपरर भमाष्यदयस सलसखतवमानम्। अयस ववेङ्कटिममाधवयाः स्वरमचितस्य
प्रथमभमाष्यस्य असन्तमवे भमागवे स्ववसशिपररचियस प्रदत्तवमानम्। तदनपुसमारवेण अयस ववेङ्कटिममाधवयाः वससष्ठगनोत्रवे जन्म
लब्धवमानम्। अस्य मवदषपु याः पसूवरजमायाः आन्धप्रदवेशिसस्थतस्य दमकणमापथष्ट्रीयचिनोलदवेशिवे अवसनम्। अस्य मपतमा
ववेङ्कटिमाचिमायर याः ममातमा चि सपुन्दरष्ट्रीदवेवष्ट्री अमासष्ट्रीतम्। अस्य ममातपृगनोत्रयाः अमप वससष्ठयाः अमासष्ट्रीतम्। अस्य एकयाः
सङ्कषर णमाख्ययाः अनपुजयाः अमप अमासष्ट्रीतम्। अस्य ववेङ्कटिममाधवस्य ववेङ्कटिगनोमवन्दमाख्ययौ दयौ पपुत्रयौ अमास्तमामम्। अस्य
कमालमनणर यमाथर मम् नवैकवे उपमायमायाः ससन्त यवैयाः अस्य समययाः मवशिवेषरूपवेण मनणरतसपु शिक्यतवे।

ममाधवस्य भमाष्यमम् अत्यन्तससमकप्तमम् असस्त। 'वजर यनम् शिब्दमवस्तमारस शिब्दवै याः कमतपयवै र रमत।' इमत
सलसखत्वमा तरयमम् इदस सयाः स्वयस स्वष्ट्रीकपृतवमानम्। भमाष्यवे असस्मनम् कवेवलस मन्त्रपदमानमामम् एव व्यमाख्यमा असस्त।
भमाष्यस्य ससकवेपमाथर भमाष्यकमारयाः मसूलपदमानमास सममाववेशिमम् अत्यल्पमवेव अकरनोतम्। अस्य भमाष्यस्य अध्ययनवेन
मन्त्रमाणमामम् अथर याः सरलतयमा एव जमातयाः भमवतपुमम् अहिर मत। स्कन्दस्वमाममनयाः भमाष्यस्य अपवेकयमा अयमम् भमाष्ययाः
अमतससमकप्तयाः असस्त। व्यमाकरणजन्यतरयमानमास मनदरशियाः तपु असस्मनम् भमाष्यवे नमासस्त एव। प्रमाययाः सवर त्र
बमाह्मणगन्थमानमास प्रमाममाण्यस सपुष्ठपुतयमा उमल्लिसखतमम् असस्त। यवेन ममाधवस्य बमाह्मणगन्थवेषपु मवशिवेषव्यपुत्पसत्तयाः प्रतष्ट्रीतमा

ववेदमाध्ययनमम् 51
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

भवमत। ममाधवयाः उकवमानम् यतम् ववेदमानमास गसूढमाथर स्य बनोधमाथर बमाह्मणगन्थमायाः मनतमान्तमम् उपयनोमगनयाः ससन्त। अतयाः
तस्य कथनमसस्त-

'सस म हितमायमास्तपुर ष्ट्री य मासशिस मवजमानन्त्यधपुन मातनमायाः।

मनरुकव्यमाकरणयनोरमासष्ट्री त म् यवे ष मास पररश्रिमयाः॥
अथ यवे बमाह्मणमाथमारन मास मवववे क मारयाः कपृ तश्रिममायाः।
शिब्दरष्ट्री म तस मवजमानसन्त तवे सवर कथयन्त्यमप॥ ' इमत
ममाधवमाचिमायर स्य इयमवेव अमास्थमा असस्त बमाह्मणगन्थमानम् प्रमत। एवममदस भमाष्यस बमाह्मणमानमामम् अनपुकसूलमम्
असस्त। मदल्लिष्ट्रीनगरष्ट्रीतयाः मनोतष्ट्रीलमालबनमारसष्ट्रीदमासयाः इदस भमाष्यस प्रकमामशितवमानम्। अस्य भमाष्यस्य सम्पमादकयाः डमा
लक्ष्मणस्वरूपयाः असस्त।

पमाठगतप्रश्नमायाः

19. ववेङ्कटिममाधवयाः कस्यमायाः ससमहितमायमायाः स्वभमाष्यस प्रणष्ट्रीतवमानम्।

20. ववेङ्कटिममाधवमाचिमायर याः कसस्मनम् गनोत्रवे जन्मगहिणस कपृतवमानम्।
21. ववेङ्कटिममाधवस्य मपतपुयाः नमाम मकमम्।
22. ववेङ्कटिममाधवस्य ममातपुयाः नमाम मकमम्।
23. ववेङ्कटिममाधवस्य अनपुजयाः कयाः अमासष्ट्रीतम्।
24. ववेङ्कटिममाधवस्य कयौ दयौ पपुत्रयौ अमास्तमामम्।

3.1.6) आनन्दतष्ट्री थर याः

आनन्दतष्ट्रीथरयाः एव 'मध्व' इत्यनवेन नमाम्नमा सपुप्रससद्धयाः आसष्ट्रीतम्। अयस मध्वयाः स एव ययाः दवैतवमादस्य
प्रवतर नमम् कपृतवमानम्। एष बहिह नम् गन्थमानम् व्यरचियतम्। अयमम् आनन्दतष्ट्रीथरयाः कमतपयमानमास ववैमदकमन्त्रमानमास व्यमाख्यमानस
चि अकरनोतम्। व्यमाख्यमानममदस छन्दनोबद्धमम् असस्त। ऋग्ववेदप्रथममण्डलस्य कमतपयमानमास मन्त्रमाणमामम् उपरर एव
इयस व्यमाख्यमाऽसस्त। असस्मनम् सन्दभर रमाघववेन्द्रियतवेयाः कथनममदस यथमाथर रूपवेण प्रममामणतयाः असस्त-
‘ऋक्शिमाखमागतवैकनोत्तरसहिसससूकमध्यवे कमामनमचितम् चित्वमाररसशितम् ससूकमामन भगवत्पमादवैयाः........व्यमाख्यमातमामन।’
श्रिष्ट्रीमदगवद्गष्ट्रीतमायमामम् आत्ममवषयवे श्रिष्ट्रीकपृष्णस्य कथनममदमसस्त- ‘ववेदश्वै चि सवररहिमवेव ववेदयाः’ अथमारतम्
सवर ववेदमायाः ममवैव प्रमतपमादनस कपुवर सन्त। एतवेन महि ववेदवेषपु सवर त्र नमारमायणस्य एव प्रमतपमादनमम् असस्त इमत यतम्
आनन्दतष्ट्रीथमारचिमायर स्य मतमसस्त ततम् सपुष्ठपु प्रमतपमामदतस भवमत। स्वभमाष्यस्य आरम्भवे आनन्दतष्ट्रीथमारचिमायर याः
उकवमानम्-

'स पसूणर त् वमातम् पपुम मानम् नमाम पयौरुषवे ससूक ईररतयाः।

52 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यकमारमायाः मटिप्पणष्ट्री

स एवमासखलववे द माथर याः सवर शि मास्त्रमाथर एव चि॥ '

अथमारतम् नमारमायणयाः पसूणरपरु
पु षनोऽसस्त। अतयाः पपुरुषससूकवे- ‘सहिसशिष्ट्रीषमार पपुरुषयाः’ इत्यमादयौ ऋमचि 'स एव'
पपुरुषपदवेन अमभमहितनोऽसस्त। समस्तववेदमानमास शिमास्त्रमाणमामम् चि अमभप्रमाययाः तस्यवैव पसूणरपपुरुषस्य प्रमतपमादनमम्
असस्त। अनयमा दृष्ट्यवैव ववैष्णवमाचिमायरण आनन्दतष्ट्रीथरन ऋङ्मन्त्रमाणमामम् अथर याः कपृतयाः। जयतष्ट्रीथरस्य
कथनमानपुसमारवेण भमाष्यवेऽसस्मनम् आसधभयौमतकमासधदवैमवकयनोयाः अथर स्यमामतररकयाः आध्यमासत्मकस्य अथर स्यमाऽमप
सपुष्ठपु प्रमतपमादनमसस्त- ऋगथर श्चि मत्रमवधनो भवमत। एकस्तमावतम् प्रससद्धमामगरूपयाः,
अपरस्तदनन्तगर तवेश्वरलकणयाः, अन्यनोऽध्यमात्मरूपयाः, तसत्त्रतयपरञ्चवेदस भमाष्यमम्।' मवलकणममदमम् ऋग्ववेदस्य
ममाध्वभमाष्यमम्। दवैतवमामदषपु अतष्ट्रीव प्रससद्धमसस्त भमाष्यममदमम्। अस्य मध्यभमागस्य रचिनमाकमालमातम्
मत्रसशिदषमारभ्यन्तरवे एव प्रससद्धमध्वमाचिमायर याः जयतष्ट्रीथरयाः अस्य टिष्ट्रीकमास मवरमचितवमानम्। जयतष्ट्रीथरस्य टिष्ट्रीकमायमायाः मववपृमतस
१७१८ मवक्रममाब्दवे नरसससहियाः सलसखतवमानम्। नमारमायणवेनमामप अपरमा मववपृमतयाः 'भमावरत्नप्रकमामशिकमा' - इमत नमाम्नमा
सलसखतमा असस्त। आनन्दतष्ट्रीथरस्य आमवभमारवकमालयाः मवक्रमस्य पञ्चपञ्चमाशिदसधकदमादशिमाब्दतयाः मवक्रमस्य
पञ्चमत्रसशिदसधकत्रयनोदशिमाब्दपयर न्तस (१२५५- १३३५) स्वष्ट्रीकतपुर शिक्यतवे। श्रिपुयतवे यदम् आनन्दतष्ट्रीथरयाः अयमम्
अशिष्ट्रीमतवषर पयर न्तस सपुखमम् अनपुभसूय परलनोकमम् अगमतम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः

25. आनन्दतष्ट्रीथरयाः कवेन नमाम्नमा सपुप्रससद्धयाः आसष्ट्रीतम्।

26. आनन्दतष्ट्रीथरस्य व्यमाख्यमानममदस ककीदृशिमम् असस्त।
27. ‘ववेदश्वै चि सवररहिमवेव ववेदयाः’ वचिनममदस कपुत्र उपलभ्यतवे।
28. आनन्दतष्ट्रीथमारचिमायर याः कस्य सम्प्रदमायस्य असस्त।
29. व्यमाख्यमाकमारयाः नमारमायणयाः कयाः।
30. मध्वयाः दवैतवमादस्य प्रवतर नमम् कपृतवमानम् न वमा।
31. मध्वभमाष्यस कस्य ववेदस्य उपरर वतर तवे।
32. जयतष्ट्रीथरस्य टिष्ट्रीकमायमायाः मववपृमतस कयाः कदमा कपृतवमानम्।
33. आनन्दतष्ट्रीथरस्य आमवभमारवकमालयाः कयाः।

3.1.7) समायणमाचिमायर याः

आचिमायर समायणयाः मवजयनगरससस्थमापकस्य महिमारमाजबपुक्कस्य महिमारमाजहिररहिरस्य चि अममात्ययाः
सवेनमानष्ट्रीयाः चि अमासष्ट्रीतम्। समायणनो ववैमदकसम्प्रदमायस्य यथमाथर याः जमातमा अमासष्ट्रीतम्। तस्ममातम् तदष्ट्रीयस ववेदभमाष्यस
ववेदमाथर स्य सवरषपु भमाष्यवेषपु श्रिवेष्ठस भमाष्यमम् असस्त। सयाः समायणमाचिमायर याः दगपु र मवे तसस्मनम् ववेददगपु र सरलतयमा एव
ववेदमाथर स्य सजजमासपुस प्रववेशियमत।

ववेदमाध्ययनमम् 53
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

महिमारमाजस्य बपुक्कस्य प्रधमानमम् मसन्त्रपदमम् समायणमाचिमायर याः १३६४ खष्ट्रीषमाब्दतयाः १३७८

खष्ट्रीषमाब्दपयर न्तमम् अलसकपृतवमानम्। तदनन्तरस सयाः १३७९ खष्ट्रीषमाब्दतयाः १३८७ खष्ट्रीषमाब्दमम् इमत मपृत्यपुपयर न्तस
महिमारमाजस्य हिररहिरस्य मसन्त्रपदमम् अलङ्कपृतवमानम्। अतयाः खष्ट्रीषस्य चितपुदरशिशितमाब्दवेयाः उत्तरमाद्धरयाः एव समायणस्य
भमाष्यस्य रचिनमाकमालयाः आसष्ट्रीतम् इमत कल्पमयतपुस शिक्यतवे। समायणमाचिमायर स्य ज्यवेष्ठभ्रमातमा आसष्ट्रीतम् ममाधवमाचिमायर याः।
ममाधवमाचिमायर याः भ्रमातरस समायणमाचिमायर व्यमाख्यमाकमायर प्रवपृत्त्यथर प्रवेररतवमानम्। भ्रमात्रमा प्रवेररतयाः एव अयस समायणमाचिमायर याः
व्यमाख्यमाकमायर प्रवपृत्तयाः जमातयाः। तवेन भमाष्यमम् इदस ममाधवष्ट्रीयनमाम्नमा मवश्वप्रससद्धमम् अभवतम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः

34. आचिमायर याः समायणयाः कयनोयाः रमाजनोयाः अममात्ययाः सवेनमानष्ट्रीयाः चि आसष्ट्रीतम्।

35. आचिमायर समायणस्य मकस भमाष्यमसस्त।
36. महिमारमाजस्य बपुक्कस्य प्रधमानमम् मसन्त्रपदमम् समायणमाचिमायर याः कदमा आरभ्य कदमा पयर न्तमम्
अलसकपृतवमानम्।
37. समायणभमाष्यस्य रचिनमाकमालयाः कयाः।
38. समायणमाचिमायर स्य भ्रमातपुयाः नमाम मकमम्।
39. महिमारमाजस्य हिररहिरस्य मसन्त्रपदस कदमा समायणमाचिमायर याः अलसकपृतवमानम्।

3.2) समामभमाष्यकमारमायाः

3.2.1) ममाधवयाः
अयस ममाधवयाः समामससमहितमायमायाः प्रथमभमाष्यकमारयाः प्रतष्ट्रीतयाः भवमत। सयाः समामववेदस्य उभयनोयाः खण्डयनोयाः
- छन्दमामचिर कनोत्तरमामचिर कयनोयाः उपरर भमाष्यस मनममर तवमानम्। अस्य भमाष्यस्य नमाम 'मववरणमम्' असस्त।
छन्दमामचिर कभमाष्यस्य नमाम 'छन्दससकमामववरणमम्' तथमा उत्तरमामचिर कभमाष्यस्य नमाम 'उत्तरमववरणमम्' असस्त।
अदमावसध इदस भमाष्यमम् अमपुमद्रितमावस्थमायमामम् एवमासस्त। सत्यव्रतसमामश्रियष्ट्रीमहिनोदययाः इदस भमाष्यमम् असन्वषवमानम्।
सयाः सवर प्रथमस स्वककीयसमायणभमाष्यससस्करणवे अस्य अमप भमाष्यस्य मकममप असशिस मटिप्पणष्ट्री -रूपवेण
समन्निमवषवमानम्।

ममाधवस्य मपतपुयाः नमाम नमारमायणयाः अमासष्ट्रीतम्। कमतपयमवदमाससयाः स्कन्दस्वमाममनयाः ऋग्भमाष्यस्य पसूरकयाः

सहिमायकश्चि नमारमायणमादम् अमभन्निमम् मन्यतवे। मकञ्च तयनोयाः अमभन्नितमाप्रदशिर कस्य प्रबलप्रममाणस्य अदमामप
अभमावयाः एव असस्त। तथमामप अस्य अमामवभमारवकमालयाः मनसश्चितरूपवेण वकसपु शिक्यतवे। दमादशिशितकस्य
दवेवरमाजयज्वमा स्वष्ट्रीयमनघण्टिपु भमाष्यस्य भसूममकमायमास कस्यमामप ममाधवस्य मनदरशिस कपृतवमानम्। सम्भवतयाः अयस ममाधव
एव समामभमाष्य-रचिमयतमा असस्त। न तमावदम् एतमावतमा अमप तपु बमाणभटस्य कमादम्बयमारयाः श्लनोकयाः अयमम् असस्त -

54 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यकमारमायाः मटिप्पणष्ट्री

'रजनोजपुषवे जन्ममन सत्त्ववपृत्त यवे सस्थतयौ प्रजमानमास प्रलयवे तमयाः स्पपृशिवे ।

अजमाय सगर स स्थमतनमाशिहिवे त ववे त्रयष्ट्री म यमाय मत्रगपुण मात्मनवे नमयाः॥
ममाधवस्य 'समाममववरणवे' मङ्गलमाचिरणरूपवेण अयस समपुपलब्धयाः भवमत। अस्य श्लनोकस्य 'त्रयष्ट्रीमयमाय'
इमत अनवेन शिब्दवेन जमातनो भवमत यदम् अयस श्लनोकयाः कस्यमामप ववैमदकगन्थस्य एव मङ्गलमाचिरणमम् अमासष्ट्रीतम्।
अतयाः अनपुममानस मक्रयतवे यतम् - सवर प्रथमस समामभमाष्यस्य मङ्गलमाथर ममाधवयाः एनस श्लनोकस प्रणष्ट्रीतवमानम्।
भमाष्यकमारममाधवयाः बमाणभटस्य पसूज्यमाचिमायर याः कसश्चितम् भमवतपुमम् अहिर मत। बमाणभटस्य पसूवरपपुरुषमायाः अमप
ववेदपमारङ्गतमायाः मवदमाससयाः आसनम्। हिषर चिररतवेन प्रममामणतयाः भवमत यदम् बमाणभटस्य गपुरुयाः अमप कनोऽमप
ववेदववेदमाङ्गपमारङ्गतयाः मवदमानम् एव अमासष्ट्रीतम्। घटिनवेयस पसूवमारनपुममानमम् एव पनोषयमत। अतयाः बमाणभटस्य पसूवरवमतर नयाः
ममाधवस्य समययाः मवक्रमस्य सप्तमशितकपरवतर्वी इमत स्वष्ट्रीकतपुर न शिक्यतवे। अतयाः यमद बमाणभटयाः खष्ट्रीषस्य
सप्तमशितकस्य प्रमारम्भकमालवे आसष्ट्रीतम् तमहिर अयस ममाधवयाः षष्ठशितकवतर्वी इमत वकव्यमम्। ममाधवस्य भमाष्यममदमम्
अतष्ट्रीवमहित्त्वपसूणरमम् असस्त।

पमाठगतप्रश्नमायाः

40. समामससमहितमायमायाः प्रथमभमाष्यकमारयाः कयाः।

41. ममाधववेन कपृतस्य भमाष्यस्य नमाम मकमम्।
42. 'मववरणमम्' इत्यस्य भमाष्यस्य अन्ववेषमा कयाः।
43. ममाधवस्य मपतपुयाः नमाम मकमम्।
44. 'त्रयष्ट्रीमयमाय'- अनवेन शिब्दवेन मकस जमातनो भवमत।

3.2.2) गपुण मवष्णपु याः

गपुणमवष्णपुयाः समाममन्त्रस्य व्यमाख्यमास मवरमचितवमानम्। तस्य व्यमाख्यमानस्य ममसथलमायमास बङ्गप्रदवेशिवे
चिमामतप्रससमद्धयाः असस्त। सयाः मनत्यनवैममसत्तकमवधमाननोपयनोमगनमास समाममन्त्रमाणमास व्यमाख्यमास कपृत्वमा अमतमहित्त्वपसूणर
कमायर कपृतवमानम्। अयस महिमापपुरुषयाः ममसथलमायमायाः बङ्गप्रदवेशिस्य वमा कसस्मससश्चिदमप भमागवे न्यवसतम्। अस्य
छमान्दनोग्यमन्त्रभमाष्यस्य एकस सपुष्ठपु ससस्करणमम् आसष्ट्रीतम्। ततम् भमाष्यस 'कलकत्तमा-ससस्कपृत-पररषदम्' इमत नमाम्नयाः
ससस्थमातयाः प्रकमामशितस जमातमम्। अस्य गन्थस्य प्रस्तमावनमायमास मवदमानम् सम्पमादकयाः गपुणमवष्णनोयाः मवषयवेऽनवेकमानमास
जमातव्यमवषयमाणमास मवववेचिनस कपृतवमानम्।

छमान्दनोग्यमन्त्रभमाष्यमम् इदस समामववेदस्य कयौथपुमशिमाखमायमायाः उपरर असस्त। ('हिलमायपुधवेन कमाण्ववे कयौथपुमवे

गपुणमवष्णपुनमा') ‘समायणकपृतमन्त्रभमाष्यस्यमाधमारयाः गपुणमवष्णनोयाः भमाष्यमवेवमाऽसस्त’ इमत वदसन्त आलनोचिकमायाः।
हिलमायपुधवेन अमप अस्य गन्थस्यनोपयनोगयाः कपृतयाः इत्यमप प्रममाणनो ममलमत। गपुणमवष्णपुयाः बल्लिमालसवेनस्य अथवमा

ववेदमाध्ययनमम् 55
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

तस्य प्रससद्धपपुत्रस्य लक्ष्मणसवेनस्य रमाज्यकमालवे मवदममानयाः आसष्ट्रीतम्। अतनोऽस्य गपुणमवष्णनोयाः समययाः मवक्रमस्य
दमादशिशितकस्य असन्तमभमागयाः त्रयनोदशिशितकस्यमामदमभमागश्चि मनश्चिष्ट्रीयतवे।

गपुणमवष्णनोयाः 'छमान्दनोग्यमन्त्रभमाष्यमम्' मनतमान्तस मवख्यमातयाः गन्थनोऽसस्त। अस्य दमावन्यमावमप गन्थयौ

स्तयाः- मन्त्रबमाह्मणभमाष्यमम्, पमारस्करगपृह्यससूत्रभमाष्यञ्चवेमत। अनवेन जमातनो भवमत यदयस महिमानपुभमावयाः तसस्मनम् कमालवे
प्रख्यमातववैमदकयाः आसष्ट्रीतम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः

45. गपुणमवष्णनोयाः समाममन्त्रव्यमाख्यमानस्य नमाम कपुत्र अमतप्रससद्धयाः असस्त।

46. गपुणमवष्णपुयाः कस्य व्यमाख्यमानस मवरमचितवमानम्।
47. गपुणमवष्णपुयाः कपुत्र अवसतम्।
48. छमान्दनोग्यमन्त्रभमाष्यस्यवैकमम् सपुष्ठपु ससस्करणमम् कपुत्र प्रकमामशितस जमातमम्।
49. गपुणमवष्णपुयाः कस्य रमाज्यकमालवे मवदममानयाः आसष्ट्रीतम्।
50. बल्लिमालसवेनस्य पपुत्रस्य नमाम मकमम्।
51. गपुणमवष्णनोयाः कयाः समययाः मनश्चिष्ट्रीयतवे।
52. गपुणमवष्णनोयाः मनतमान्तमवख्यमातयाः गन्थयाः कयाः।

3.3) शिपुक् लयजपुवर द भमाष्यकमारमायाः

3.3.1) उव्वटियाः
उव्वटियाः कमाश्मष्ट्रीरप्रदवेशिष्ट्रीययाः मवदमानम् इमत बहिह नमास मतमम् असस्त। एतस्य क्वमचितम् 'औबटियाः' क्वमचितम् चि
'उवटि' इत्यमप नमाम उपलभ्यतवे। उव्वटियाः यजपुवरदससमहितमायमास स्वनमाम्नमा भमाष्यस रमचितवमानम् यदम् अधपुनमामप
लभ्यतवे। अस्य मपतपुनमारम 'वज्रिटियाः' इमत अमासष्ट्रीतम्। 'अयस मम्मटिस्य भ्रमातमा' इमत सपुधमासमागरकमारस्य भष्ट्रीमसवेनस्य
मतमम्। परन्तपु ससन्त उवटिस्य मवषयवे कमाश्चिन मवप्रमतपत्तययाः। तथमा महि तवेन रमचितवे यजपुवरदससमहितमायमायाः भमाष्यवे
पदमवेकमम् उपलभ्यतवे-

'ऋष्यमासद ष्ट्री न श्चि पपुर स्कपृ त्य अवन्त्यमामपुव टिनो वसनम्।

मन्त्रभमाष्यममदस चिक्रवे भनोजवे रमाषष स प्रशिमासमत।। ' इमत।
तस्यवैव भमाष्यस्य पपुस्तकमान्तरवे अन्यदमप पदमवेकमम् उपलभ्यतवे -

'अमानन्दपपुर वमास्तव्यवज्रिटिमाख्यस्य ससून न

पु मा।
मन्त्रभमाष्यममदस क्लपृप्त स भनोजवे पपृर वणीं प्रशिमासमत।। 'इमत।

56 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यकमारमायाः मटिप्पणष्ट्री

एतवेन पददयवेन 'उव्वटियाः' वज्रिटिस्य पपुत्रयाः भनोजसमकमासलकयाः चि आसष्ट्रीतम् इमत प्रमतपमादतवे। यमद
अयमम् उव्वटियाः भष्ट्रीमसवेनकथनवेन मम्मटिस्य भ्रमातमा अभमवष्यतम् , तमहिर मम्मटिस्य जवैयटिपपुत्रत्वमातम् तद्भ्रमातपुयाः
उव्वटिस्यमामप जवैयटिपपुत्रत्वमम् अभमवष्यतम्। तदमा उव्वटिस्य श्लनोकनोकस वज्रिटिपपुत्रत्वस कथममप न सङ्गच्छतवे।
यदमप कमाश्मष्ट्रीरदवेशिष्ट्रीयस्य जवैयटिगनोत्रस्य वज्रिटिस्य दत्तकपपुत्रयाः अयमम् उव्वटियाः इमत कल्पनमायमास जवैयटिपपुत्रस्य
उव्वटिस्य वज्रिटिपपुत्रत्वमम् उपपदतवे , तथमामप तस्य भनोजसमकमासलकत्वमम् अनपुपपन्निमम् एव। यतयाः तस्य
ज्यवेष्ठभ्रमातपुयाः मम्मटिस्य भनोजरमाजमादम् अवमारकनत्वस ससद्धमम् असस्त। अतयाः तस्य कमनष्ठभ्रमातपुयाः उव्वटिस्य अमप
सपुतरमास भनोजरमाजमादम् अवमारकनत्वस ससद्ध्यमत। अवन्त्यमामम् (उज्जमयन्यमामम्) वसनम् सयाः भमाष्यस मनमर्वीतवमानम् इमत
एकत्र उल्लिवेखयाः, गपुजररदवेशिप्रससद्धवे अमानन्दपपुरवे वसनम् सयाः भमाष्यस मनमर्वीतवमानम् इमत अपरत्र उल्लिवेखयाः, एतदम् अमप
मवप्रमतमषद्धमम् इव। यमद उव्वटिस्य मपतमा वज्रिटियाः एव अमानन्दपपुरवमास्तव्ययाः अमासष्ट्रीतम् , उव्वटियाः तपु उज्जमयन्यमास
वसनम् एव भमाष्यस मनमर्वीतवमानम् इमत कल्प्यतवे तदमामप वज्रिटिस्य कमाश्मष्ट्रीररकत्वस ससन्दह्यतवे एव।

महिमारमाजयाः भनोजयाः धमारमानगरशिमासकयाः परममारवसश्ययाः चि अमासष्ट्रीतम्। स महि १०१८ ईशिवष्ट्रीयवे

सससहिमासनमारूढयाः भसूत्वमा १०६३ ईशिवष्ट्रीयपयर न्तस रमाज्यस कपृतवमानम् इमत तस्य कमालयाः एकमादशिशितकमम्। भनोजस्य
कमवजनमप्रयत्वस प्रससद्धमम्। शिवेखमगररशिमासस्त्रणयाः सलखसन्त यदम् अयस भनोजयाः धमारमातयाः स्वमास रमाजधमानष्ट्रीमम्
उज्जमयनष्ट्रीमम् अमानष्ट्रीतवमानम् इमत 'अमाइनवे अकबरष्ट्री' पपुस्तकवे सलसखतस वतर तवे। तवेन पसूवरमम् उमल्लिसखतस्य
भनोजरमाजस्य समययाः १०१८ ईशिवष्ट्रीयतयाः १०६३ खष्ट्रीषष्ट्रीययाः वतर तवे। अतयाः भनोजरमाजसमयकमासलकत्ववेन उव्वटियाः
खष्ट्रीषष्ट्रीयस्य एकमादशिशितकस्य पसूवमारद्धर अमासष्ट्रीतम् इमत मनश्चियवेन वकसपु शिक्यतवे। अस्य भमाष्यस लघ्वकरमम् अमप
सतम् अतष्ट्रीव प्रनोज्ज्वलमम्, सरलस प्रमाममामणकस चि असस्त। भमाष्यवे असस्मनम् अनवेकमन्त्रमाणमामम् अध्यमात्मपरकयाः अथर याः
दमशिर तयाः असस्त। अनवेन प्रतष्ट्रीतयाः भवमत यदम् अयस मध्ययपुगस्य एकयाः मनतमान्तप्रयौढयाः ववेदजयाः अमासष्ट्रीतम्। अस्य
अन्यमासपु कपृमतषपु - (क) ऋक्प्रमामतशिमाख्यस्य टिष्ट्रीकमा, (ख) यजपुयाःप्रमामतशिमाख्यस्य टिष्ट्रीकमा, (ग)
ऋक्सवमारनपुक्रमणष्ट्रीभमाष्यमम्, (घ) ईशिमावमास्यनोपमनषदम्-भमाष्यस चि इमत चित्वमारयाः गन्थमायाः मनतमान्तप्रयौढमायाः, प्रससद्धमायाः
प्रकमामशितमायाः चिवेमत।

पमाठगतप्रश्नमायाः

53. उव्वटियाः कस्य दवेशिस्य मवदमानम् आसष्ट्रीतम्।

54. उव्वटियाः यजपुवरदससमहितमायमास स्वनमाम्नमा भमाष्यस रमचितवमानम् न वमा।
55. उव्वटिस्य मपतपुयाः नमाम मकमम्।

ववेदमाध्ययनमम् 57
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

3.3.2) महिष्ट्री ध रयाः

ववैमदककमालमादम् एव ससस्कपृतमवदमायमायाः अन्यतमस प्रधमानकवेन्द्रिस कमाशिष्ट्री अमासष्ट्रीद म् इमत वयस सवर जमानष्ट्रीमयाः।
अत्र एव गयौतमप्रभपृतययाः अन्यवे चि बहिवयाः ववेदमन्त्रद्रिषमारयाः मवदमाससयाः अभवनम्। इमतहिमासपपुरमाणवेषपु अमप
मवमशिषपसण्डतवेन सपुससज्जतमा कमाशिष्ट्री अमासष्ट्रीद म् इत्यमप स्पषमम् एव।

अमाचिमायर महिष्ट्रीधरस्य जन्म अस्यमामम् एव कमाश्यमामम् अभवतम्। तत्र चि तस्य वमासस्थमानस्य समष्ट्रीपवे एकमा
पपुष्कररणष्ट्री अद अमप वत्तरतवे इमत परम्परमातयाः श्रिसूयतवे। नमागर -बमाह्मणवसशिष्ट्रीययाः अयस मवदमानम् अमासष्ट्रीद म् इमत। सयाः
कमाश्यमामम् एव अध्ययनस मवधमाय मवदज्जनवेषपु प्रमतष्ठमास प्रमाप्तवमानम्। ततयाःपरस कमतपयमानम् गन्थमानम् मवरच्य महिष्ट्रीधरयाः
कमाशिष्ट्रीनरपतवेयाः शिरणस गतवमानम्। अत एव प्रमाययाः 'यथमा रमाजमासश्रितयाः पसण्डतयाः 'महिष्ट्रीधरयाः' इमत तस्य एव उक्त्यमा
ससगच्छतवे। तत्रवैव सयाः ववेददष्ट्रीपनमामकस्य समामभमाष्यस्य रचिनमास सम्पमामदतवमानम्। यदमप भमाष्यममदस न मयौसलकस
तथमामप अथर स्य मवशिदतयमा दृष्ट्यमा मनतमान्तस गमाह्यमम् असस्त। अस्य समामभमाष्यस्य पमाण्डपु सलमपयाः
सरस्वतष्ट्रीभवनपपुस्तकमालयवे ससगहि
पृ ष्ट्रीतमा असस्त। अस्य भमाष्यस्य उपरर उव्वटिभमाष्यस्य स्पषच्छमायमा दृश्यतवे।
मकञ्च अयस मवदमानम् मनरुकश्रियौतससूत्रमामदगन्थवेभ्ययाः उदमाहिरणनमामन दत्त्वमा यमासजकमक्रयमायमायाः मवधमानस कपृतवमानम्।
कमाशिष्ट्रीवमासष्ट्री अयस महिष्ट्रीधरयाः तन्त्ररहिस्यजयाः आसष्ट्रीतम्। अयस महिष्ट्रीधरयाः ववैमदकसमामहित्यवे पमारङ्गमयाः अमासष्ट्रीतम्। अयस
महिष्ट्रीधरमाचिमायर याः प्रमतभमावमानम् प्रभमाववमानम् चि मवदमानम् अमासष्ट्रीतम्। तन्त्रमादष्ट्रीनम् रहिस्यमयमानम् शिमास्त्रमान्तरमानम् चिमामप स
सम्यकम् अधष्ट्रीतवमानम्। सयाः मवनयवेन भक्त्यमा चि गपुरुजनमानम् तथमा समप्रष्ट्रीणयतम्। यवेन तवे यथमा अस्मवै गपुह्यमादम्
गपुह्यतरमामण अमप रहिस्यवस्तसूमन उपमदषवन्तयाः। सवर ववेदपमारङ्गतयाः अयस परममवदमानम् आचिमायर इमत उपमासधस
प्रमाप्तवमानम्। महिष्ट्रीधरयाः 'मन्त्रमहिनोदसध'-नमाम्नमा तन्त्ररहिस्यमवववेचिकमम् एकस गन्थस मवक्रमस्य १६४५ शितकवे
(१५८८ई॰) रमचितवमानम्। अस्य गन्थस्यमान्तवे भमाष्यकमारवेण सलसखतमम् इदमम्-
'अब्दवे मवक्रमतनो जमातवे बमाणववे द नपृपवै म मर तवे ।
ज्यवे ष्ठ माषम्यमास मशिवस्यमागवे पसूण र्मो मन्त्रमहिनोदसधयाः॥ ' इमत
अतयाः अस्य भमाष्यकमारस्य समययाः षनोडशिशितकस्य उत्तरमाद्धरयाः इमत मनश्चिष्ट्रीयतवे। उव्वटिमाचिमायमारतम्
पञ्चमाशिदषमारनन्तरमम् अयमम् अभवतम्। महिष्ट्रीधरमाचिमायर याः नरसससहिस्य उपमासकयाः अमासष्ट्रीतम्। तस्य उल्लिवेखयाः गन्थवेषपु
बहिह शियाः उपलभ्यतवे।

पमाठगतप्रश्नमायाः

56. ववैमदककमालमादम् एव ससस्कपृतमवदमायमायाः अन्यतमस प्रधमानकवेन्द्रिस मकमम् अमासष्ट्रीद।म्

57. कमाश्यमास जमातमानमास कवेषमाञ्चन मवदषपु मास नमाममामन सलखन्तपु।
58. नमागर-बमाह्मणवसशिष्ट्रीययाः मवदमानम् कयाः।
59. महिष्ट्रीधरयाः कमाश्यमामम् अध्ययनस सममाप्य कस्य शिरणस गतवमानम्।
60. महिष्ट्रीधरयाः कस्य ववेदस्य भमाष्यस रमचितवमानम्।

58 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यकमारमायाः मटिप्पणष्ट्री

61. महिष्ट्रीधरयाः तन्त्ररहिस्यजयाः आसष्ट्रीतम् न वमा।

62. 'मन्त्रमहिनोदसध'- एनस गन्थस कयाः सलसखतवमानम्।
63. महिष्ट्रीधरस्य कयाः समययाः मनश्चिष्ट्रीयतवे।
64. महिष्ट्रीधरयाः कस्य उपमासकयाः।

3.3.3) हिलमायपुध याः

समायणस्य परवसत्तरनयाः अनन्तमाचिमायर -आनन्दबनोधप्रभपृतययाः बहिह शियाः मवदमाससयाः कमाण्वससमहितमायमायाः उपरर
भमाष्यमामण अकपुवर नम्। मकञ्च समायणमातम् पसूवरवसत्तरषपु प्रधमानमाचिमायरषपु हिलमायपुधयाः एव शिपुक्लयजपुवरदस्य
कमाण्वससमहितमायमायाः उपरर मवमशिषस भमाष्यस मवरमचितवमानम्। अस्य भमाष्यस्य नमाम 'बमाह्मणसवर स्वमम्' इमत असस्त।
भमाष्यमारम्भवे एव हिलमायपुधयाः स्वमवषयवे मकसञ्चतम् सलसखतवमानम्। बमाल्यवे एवमायस हिलमायपुधयाः रमाजपसण्डतयाः अभवतम्।
नवययौवनवे सयाः श्ववेतच्छत्रधमारणस्यमासधकमारस प्रमाप्तवमानम्। वमाद्धरक्यवे नपृपलक्ष्मणसवेनस्य धमर स्य असधकमाररपदवे चि
सयाः मनयपुकयाः जमातयाः।

'बमाल्यवे ख्यमामपतरमाजपसण्डतपदस श्ववे त मामचिर म बम्बनोज्ज्वल -

च्छत्रनोसत्सकमहिमामहिस्तमपुप दस दत्वमा नववे -ययौवनवे ।
यस्मवै ययौवनशिवे ष यनोग्यमखलक्ष्ममापमालनमारमायणयाः
श्रिष्ट्री म मानम् लक्ष्मणसवे न दवे व पमतधर म मासधकमारस ददयौ।। '
नपृपमातम् बल्लिमालसवेनमातम् परस तदमात्मजयाः 'लक्ष्मणसवेनयाः' अतष्ट्रीवयनोग्यतमापपुरयाःसरस गयौडक्ष्ममास रमकतवमानम्।
खष्ट्रीषस्य सप्तत्यसधकवैकमादशिमाब्दवे अयस रमाजसससहिमासनमम् आरूढयाः अभवतम् (द्रिषव्ययाः - प्रमाचिष्ट्रीनभमारतस्यवेमतहिमासयाः -
सस्मथयाः)। लक्ष्मणसवेनयाः मत्रसशिदषमारमण (३० ब.) सयाः रमाज्यस करनोमत स्म। आत्तरभ्यनो मपुकहिस्तवेन दमानस कपुवर नम्
आसष्ट्रीतम्। स परमाक्रमवे इन्द्रितपुल्ययाः आसष्ट्रीतम्। तस्य रमाज्यवे सवर सपुखवेन वससन्त स्म। असयौ मत्रसशिदषमारमण शिमासनस
मवधमाय खष्ट्रीषस्य दमादशितमवे वषर परलनोकस गतवमानम्। हिलमायपुधयाः गयौडमकमतपमालस्य लक्ष्मणसवेनस्य धममारध्यकयाः
आसष्ट्रीतम्। लक्ष्मणसवेनस्य समययाः मव.स. १२२७-१२३७ (ईशिवष्ट्रीयस्तपु ११७०-१२००) मवदतवे। अतयाः
हिलमायपुधनोऽमप तत्कमासलक एव आसष्ट्रीमदमत।

हिलमायपुधयाः तस्य कमालस्य प्रससद्धनो ववैमदकमवदमानमासष्ट्रीतम्। हिलमायपुधयाः बमाह्मणसवर स्वमम् इमत गन्थस
सलसखतवमानम्। अयस हिलमायपुधयाः शिवैवदशिर नस्य आचिमायर याः आसष्ट्रीतम्। अयस ववेद-मष्ट्रीममाससमाममर जयाः ववेदपमारङ्गतयाः चि
आसष्ट्रीतम्। मवशिवेषतयाः शिवैव-ववैष्णवमागमयनोयाः रहिस्यजनो मवदमानम् आसष्ट्रीतम्। अस्य कपृमतषपु बमाह्मणसवर स्वमम्,
मष्ट्रीममाससमासवर स्वमम्, ववैष्णवसवर स्वमम्, शिवैवसवर स्वमम्, पसण्डतसवर स्वञ्चवेमत पञ्च गन्थमायाः मनतमान्तप्रयौढमायाः प्रससद्धमायाः चि
आसनम्। हिलमायपुधयाः स्वयनोग्यतमाबलवेन गयौडरमाज्यमासधपतवेयाः लक्ष्मणसवेनस्य सभमापसण्डतयाः धममारध्यकश्चिमाभवतम्।

ववेदमाध्ययनमम् 59
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पमाठगतप्रश्नमायाः

65. हिलमायपुधयाः कस्य ववेदस्य कस्यमायाः ससमहितमायमायाः उपरर स्वस्य मवमशिषभमाष्यस रमचितवमानम्।
66. हिलमायपुधस्य भमाष्यस्य नमाम मकमसस्त।
67. लक्ष्मणसवेनयाः कमत वषमारमण यमावतम् रमाज्यस कपृतवमानम्।
68. लक्ष्मणसवेनस्य समययाः कयाः।
69. हिलमायपुधयाः कस्य दशिर नस्य आचिमायर याः आसष्ट्रीतम्।
70. हिलमायपुधस्य प्रससद्धमायाः कवे गन्थमायाः ससन्त।

3.3.4) भटभमास्करयाः
भटभमास्करस्य समयमनधमाररणस ववैमदकभमाष्यकमारमाणमामम् इमतहिमासमाथर मनतमान्तममावश्यकमसस्त।
समायणमाचिमायर याः स्वभमाष्यवे भटभमास्करममश्रिस स्मरमत। एतवेन जमायतवे यतम् सयाः मवक्रमस्य पञ्चदशिशितकपसूवरवतर्वी
आसष्ट्रीतम्। समायणपसूवरवत्तर्वी लक्ष्मणमापरनमामकनो ववेदमाचिमायर याः स्वष्ट्रीयवे सपुदशिर नमष्ट्रीममाससमागन्थवे न कवेवलस
भटभमास्करममश्रिस्य नमामनोल्लिवेखस कपृतवमानम्। अमप तपु स तस्य जमानयजनमामकभमाष्यगन्थस्यमाऽमप उल्लिवेखस
कपृतवमानम्। 'तत्र भमाष्यकपृतमा भमास्करममश्रिवेण जमानमायजमाख्यवे भमाष्यवे एतत्प्रममाणव्यमाख्यमानसमयवे चिरणमममत
दवेवतमामवशिवेष इमत तदनपुगण
पु मवेव व्यमाख्यमातमम्। ' (सपुदशिर नमष्ट्रीममाससमा पपृ.४)। दवेवरमाजयज्वमामप स्वगन्थवेऽस्य भमाष्यमम्
चि उद्धत
पृ वमानम्। प्रससद्धववैमदकयाः हिरदत्तयाः एकमामगकमाण्डस्य स्वभमाष्यवे भमास्करकपृ तभमाष्यमातम् समाहिमाय्यस
स्वष्ट्रीकपृतवमानम्। अतयाः भमास्करममश्रिस्य समययाः मवक्रमस्यवैकमादशितकमममत कथमयतपुस शिक्यतवे। हिररदत्तयाः स्वभमाष्यवे
आयर भटष्ट्रीय-अमरकनोष-कमामशिकमाप्रभपृमतगन्थमानमास नमामनोल्लिवेखञ्च कपृतवमानम्। तवेनमाऽमप हिरदत्तमामदभमाष्यकमारमादम् अस्य
पसूवरकमासलकत्वस प्रतष्ट्रीयतवे। एतदमप पसूवरकसथतसमयकत्वमस्य समाधयमत।

भटभमास्करयाः तवैसत्तरष्ट्रीयससमहितमायमायाः उपरर जमानयजनमामकस भमाष्यमम् सलसखतवमानम्। भमाष्यममदस

बहिह तरयवेन समपृद्धमसस्त। प्रममाणपपुरयाःसरस कमतपयमानमास ववैमदकगन्थमानमास मन्त्रस्यनोद्धरणमनवेन
समपुपस्थमामपतमसस्मन्भमाष्यवे। मवदमानम् भटभमास्करयाः लपुप्तमनघण्टिपु गन्थमादमप उदरणस ससगपृहिष्ट्रीतवमानम्। सयाः
मन्त्रमाणमामथर प्रदशिर नसमयवे मवमभन्निमाचिमायमारणमामम् अमभमतमामन अमप प्रदमशिर तवमानम्। असस्मनम् भमाष्यवे न कवेवलस
यजपरकस्य अथर स्य मनदरशिनमस्त्यमप तपु अध्यमात्ममासधदवैवपकयनोरप्यथर स्य प्रदशिर नस कपृतमनवेन। यथमा - 'हिससयाः
शिपुमचिषदसपुरन्तररकसतम्' प्रससद्धवे असस्मनम् मन्त्रवे 'हिसस’-पदस्य मत्रमभयाः प्रकमारवैयाः व्यमाख्यमा कपृतमाऽनवेन। तदथमा=
असधयजपकवे हिससपदस्य व्यमाख्यमा - 'हिसन्त पपृसथवष्ट्रीमममत हिससयाः' असधदवैवपकवे - हिससपदस्यमाथर याः आमदत्यनो भवमत,
तथमा अध्यमात्मपकवे - 'हिससयाः’-पदस्यमाथर याः 'आत्ममा' कपृतनोऽनवेन। अतयाः अस्य भमाष्यस्य ववैमदकसमामहित्यवे अतष्ट्रीव
महित्त्वमम् असस्त।

60 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यकमारमायाः मटिप्पणष्ट्री

3.4) अथवर ववे द स्य भमाष्यकमारमायाः

3.4.1) गनोमवन्दस्वमामष्ट्री
त्रयनोदशिशितकनोदवयाः 'दवैव' इमत पदस्य टिष्ट्रीकमा 'पपुरुषमाकमारयाः' इमत। अस्यमायाः टिष्ट्रीकमायमायाः कत्तमार
श्रिष्ट्रीकपृष्णलष्ट्रीलमासशिपुकमपुमनयाः। श्रिष्ट्रीकपृष्णलष्ट्रीलमासशिपुकमपुमनयाः १९८ कमाररकमायमायाः टिष्ट्रीकमायमास गनोमवन्दस्वमाममनयाः नमामनोल्लिवेखस
कपृतवमानम्। अयस गन्थयाः अनन्तशियनगन्थममालमायमास प्रकमामशितनोऽसस्त। उद्धरणममदस ममाधवष्ट्रीयधमातपुवत्त
पृ यौ अमप
ममलमत। बयौधमायनष्ट्रीयधमर मववरणस्य कत्तमारऽमप सम्भवतयाः अयमवेवमाऽसस्त। असस्मनम् गन्थवे कपु ममाररलस्य तथमा
तस्य गन्थस्य तन्त्रवमासत्तरकस्य अमप उद्धरणस समपुपलभ्यतवे। अतनोऽस्य समययाः अषमशितकमादनन्तरस
त्रयनोदशिशितकमात्पसूवरमथमारतम् सम्भवतयाः दशिमशितक इमत वकसपु शिक्यतवे।

पमाठगतप्रश्नमायाः

71. 'दवैव' इमत पदस्य कमा टिष्ट्रीकमा।

72. पपुरमाषमाकमारयाः अस्य टिष्ट्रीकमायमायाः कत्तमार कयाः।
73. पपुरुषमाकमारयाः अयस गन्थयाः कपुतयाः प्रकमामशितयाः जमातयाः।
74. गनोमवन्दस्वमाममनयाः कयाः कमालयाः।

3.4.2) षड्गपुरु मशिष्ययाः

अस्य मवदषपु याः टिष्ट्रीकमानमास सङ्ख्यमा न स्वल्पमा। अयस मवदमानम् ऐतरवेयबमाह्मणस्य, ऐतरवेयमारण्यकस्य,
आश्वलमायनश्रियौतससूत्रस्य, आश्वलमायगपृह्यससूत्रस्य चि व्यमाख्यमामम् कपृतवमानम्। ववेदमान्तदष्ट्रीमपकमाख्यमायमायाः
कमात्यमायनस्य सवमारनपुक्रमण्यमायाः व्यमाख्यमा अस्य मवदषपु याः असस्त यतम् तस्य सरसरचिनमाकयौशिलवेन मनतरमास
प्रससद्धमा। इयस व्यमाख्यमा आक्सफनोडर -मवश्वमवदमालयदमारमा सपुसम्पमामदतमा प्रकमामशितमा असस्त। गन्थकमारयाः
स्वयमस्यमायाः टिष्ट्रीकमायमायाः रचिनमाकमालयाः १२३४ सस. तथमा तदनपुसमारवेण खष्ट्रीषस्य ११७७ई . सलसखतवमानम्। अतयाः
सद्गपुरुमशिष्यस्य समययाः खष्ट्रीषष्ट्रीयदमादशिशितकस्य पसूवमारधर एवमाऽसस्त, इमत मनश्चियवेन वकसपु शिक्यतवे।

पमाठगतप्रश्नमायाः

75. सद्गपुरुमशिष्ययाः कवेषमास व्यमाख्यमानमामन सलसखतवमानम्।

76. सवमारनक्र
पु मण्यमायाः व्यमाख्यमा कवेन सपुसम्पमामदतमा।

ववेदमाध्ययनमम् 61
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पमाठसमारयाः

असस्मनम् पमाठवे वयमम् ऋक्समामयजपुरथवर ववेदमानमास भमाष्यकमारमाणमास मवषयवे मवस्तपृतस जमानस प्रमाप्तवन्तयाः।
ऋग्ववेदभमाष्यकमारवेषपु प्रससद्धमायाः ससन्त स्कन्दस्वमामम-नमारमायणनोद्गष्ट्रीथ-ममाधवभट-ववेङ्कटिममाधव-आनन्दतष्ट्रीथर-
समायणमाचिमायर प्रभपृतययाः। तवेषमास जन्मस्थमानस जन्मकमालयाः तवैयाः कपृतमानमास ववेदभमाष्यमाणमास चि मवषयवे जमानस प्रमाप्तवन्तयाः।
ततश्चि वयस ममाधव-गपुणमवष्णपु-इत्यनयनोयाः समामववेदभमाष्यकत्रर्मोयाः पररचियस प्रमाप्तवन्तयाः। तवेषमास कमालमामदमवषयवे चि
भसूयशियाः चिचिमार कपृतवन्तयाः। उव्वटि-महिष्ट्रीधर-हिलमायपुध-भटभमास्करमाणमास शिपुक्लयजपुवरदभमाष्यकमारमानम् जमातवन्तयाः। तवेषपु
चि उव्वटिस्य कमालमवषयवे प्रवतर ममानस महिमान्तस मववमादमम् अवलनोमकतवन्तयाः। तदनन्तरस अथवर ववेदभमाष्यकमारयनोयाः
गनोमवन्दस्वमामम-षड्गपुरुमशिष्ययनोयाः चि दवेशिकमालमामदकमम् अवगतवन्तयाः। यदमप एतवेभ्ययाः असधकमायाः अमप नवैकवे
ववेदभमाष्यकमारमायाः ससन्त तथमामप तवेषपु एतवे एव असधकप्रससद्धमायाः। अतयाः एतवेषमास जष्ट्रीवनमावलनोकनवेन वयस
ववेदभमाष्यकमारमाणमास समाममान्यस जमानमम् अनवेन पमाठवे न प्रमाप्तवन्तयाः। मकञ्च तवैयाः सलसखतमानमास भमाष्यमाणमास कमामन
प्रकमामशितमामन कमामन इदमानष्ट्रीमम् अमप अप्रकमामशितमामन एव वतर न्तवे तदमप जमातवन्तयाः।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

1. स्कन्दस्वमाममनयाः ककीमतर त्वस वणर यत।

2. ममाधवभटस्य दवेशिकमालककीमतर पररचियस सलखत ।
3. आनन्दतष्ट्रीथमारचिमायर स्य पररचियस सलखत।
4. समायणमाचिमायर स्य ककीतरयाः वणर नस कपुरुत।
5. गपुणमवष्णनोयाः दवेशिकमालककीतरयाः पररचियस व्यमाख्यमात।
6. उव्वटिस्य मवषयवे ससकवेपवेण सलखत।
7. हिलमायपुधस्य ककीमतर व्यमाख्यमात।
8. भटभमास्करस्य पररचियस सलखत ।
9. गनोमवन्दस्वमाममनयाः मवषयवे ससकवेपवेण सलखत।

पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण

उत्तरमामण (ऋग्ववे द भमाष्यकमारमायाः)

1. स्कन्दस्वमामम-नमारमायण-उद्गष्ट्रीथ-ममाधवभट-ववेङ्कटिममाधव-आनन्दतष्ट्रीथर-आत्ममानन्द-समायणप्रभपृतययाः
भमाष्यकपृत्सपु सपुप्रससद्धमायाः पसण्डतमायाः ससन्त।

62 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यकमारमायाः मटिप्पणष्ट्री

2. स्कन्दस्वमामष्ट्री मनरुकवेयाः टिष्ट्रीकमास रमचितवमानम्।

3. ऋग्ववेदससमहितमायमायाः सवर प्रथमभमाष्यमम् अधपुनमा स्कन्दस्वमाममनयाः उपलभ्यतवे।
4. स्कन्दस्वमाममनयाः जन्म गपुजररप्रदवेशिस्य मवदमापष्ट्रीठतयमा रमाजधमानष्ट्रीभमाववेन चि पपुरमा मवख्यमातवे 'वलभष्ट्री'
इत्यमाख्यनगरवे अभवतम्।
5. स्कन्दस्वमाममनयाः मपतपुयाः नमाम भत्तपृरधपुवयाः आसष्ट्रीतम्।
6. हिररस्वमाममनयाः गपुरुयाः स्कन्दस्वमामष्ट्री।
7. शितपथबमाह्मणस्य मवख्यमातयाः भमाष्यकमारयाः स्कन्दस्वमामष्ट्री।
8. स्कन्दस्वमाममनयाः ऋग्ववेदस्य सपुमवस्तपृतस भमाष्यस मवरमचितवमानम्।

उत्तरमामण (नमारमायणयाः)
9. नमारमायणयाः उद्गष्ट्रीथयाः चि स्कन्दस्वमाममनयाः समयवे एव आस्तमामम्।
10. नमारमायणयाः ऋग्ववेदभमाष्यवे स्कन्दस्वमाममनस प्रमत समाहिमाय्यमम् अकरनोतम् इत्यवेतदम् ववेङ्कटिममाधवस्य मतमम्
असस्त।
11. नमारमायणस्य समययाः मवक्रमस्य सप्तमशितमाब्दमामम् एव प्रमाममामणतनो भवमत।

उत्तरमामण (उद्गष्ट्री थ याः)

12. ऋग्ववेदस्य असन्तमभमागस्य भमाष्यमम् उद्गष्ट्रीथयाः रमचितवमानम्।
13. प्रमाचिष्ट्रीनकमालवे आधपुमनककणमारटिकस्य प्रतष्ट्रीच्यभसूखण्डयाः 'वनवमासष्ट्रीप्रमान्तयाः' इमत नमाम्नमा ख्यमातयाः
आसष्ट्रीतम्।
14. उद्गष्ट्रीथमाचिमायर याः 'वनवमासष्ट्रीप्रमान्तयाः' इमत अस्य प्रमान्तस्य प्रमाययाः मनवमासष्ट्री इमत मचिन्त्यतवे।
15. पञ्चमत्रसशिदसधकनोनमवसशिमततमवे खष्ट्रीषमाब्दवे लमाहियौरनगरस्य डष्ट्री.ए.वष्ट्री. महिमामवदमालयस्य शिनोसधतमवभमागयाः
भमाष्यममदस ऋग्ववेदस्य प्रमारसम्भकमाद्धरभमागस प्रकमामशितवमानम्।

उत्तरमामण (ममाधवभटयाः)
16. इमतहिमासकमारमायाः ममाधव-नमामधवेयमानमास चितपुणमार भमाष्यकमारमाणमास नमामनोल्लिवेखस कपुवर सन्त।
17. ममाधवस्य ऋग्ववेदवे मवलकणस पमासण्डत्यस दृश्यतवे।
18. समायणनो ववेङ्कटिश्चिनोभयौ ममाधवस्य भमाष्यस्य अनपुसरणस कपृतवन्तयौ।

उत्तरमामण (ववे ङ्क टिममाधवयाः)

19. ववेङ्कटिममाधवयाः सम्पसूणरऋक्ससमहितमायमायाः उपरर स्वभमाष्यस प्रणष्ट्रीतवमानम्।
20. ववेङ्कटिममाधवयाः वससष्ठगनोत्रवे जन्म गपृहिष्ट्रीतवमानम्।
21. ववेङ्कटिममाधवस्य मपतमा ववेङ्कटिमाचिमायर याः आसष्ट्रीतम्।
22. ववेङ्कटिममाधवस्य ममातमा सपुन्दरष्ट्रीदवेवष्ट्री आसष्ट्रीतम्।
23. ववेङ्कटिममाधवस्य एकयाः सङ्कषर णमाख्ययाः अनपुजयाः अमप अमासष्ट्रीतम्।
24. ववेङ्कटिममाधवस्य ववेङ्कटिगनोमवन्दमाख्ययौ दयौ पपुत्रयौ अमास्तमामम्।

ववेदमाध्ययनमम् 63
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

उत्तरमामण (आनन्दतष्ट्री थर याः)

25. आनन्दतष्ट्रीथरयाः एव 'मध्व' इत्यनवेन नमाम्नमा सपुप्रससद्धयाः आसष्ट्रीतम्।
26. आनन्दतष्ट्रीथरस्य व्यमाख्यमानममदस छन्दनोबद्धमम् असस्त।
27. ‘ववेदश्वै चि सवररहिमवेव ववेदयाः’ वचिनममदस श्रिष्ट्रीमदगवद्गष्ट्रीतमायमामम् उपलभ्यतवे।
28. आनन्दतष्ट्रीथमारचिमायर याः ववैष्णवसम्प्रदमायस्य असस्त।
29. नमारमायणयाः पसूणरपरु
पु षनोऽसस्त।
30. मध्वयाः दवैतवमादस्य प्रवतर नमम् कपृतवमानम्।
31. मध्वभमाष्यस ऋग्ववेदस्य उपरर वतर तवे।
32. जयतष्ट्रीथरस्य टिष्ट्रीकमायमायाः मववपृमतस १७१८ मवक्रममाब्दवे नरसससहियाः सलसखतवमानम्।
33. आनन्दतष्ट्रीथरस्य आमवभमारवकमालयाः मवक्रमस्य पञ्चपञ्चमाशिदसधकदमादशिमाब्दतयाः मवक्रमस्य
पञ्चमत्रसशिदमाब्दपयर न्तमम्।

उत्तरमामण (समायणमाचिमायर याः)

34. आचिमायर समायणयाः मवजयनगरससस्थमापकस्य महिमारमाजबपुक्कस्य महिमारमाजहिररहिरस्य चि अममात्ययाः
सवेनमानष्ट्रीयाः चि अमासष्ट्रीतम्।
35. आचिमायर समायणस्य ववेदभमाष्यमम् असस्त।
36. महिमारमाजस्य बपुक्कस्य प्रधमानमम् मसन्त्रपदमम् समायणमाचिमायर याः१३६४ खष्ट्रीषमाब्दतयाः १३७८
खष्ट्रीषमाब्दपयर न्तमम् अलसकपृतवमानम्।
37. खष्ट्रीषस्य चितपुदरशिशितमाब्दवेयाः उत्तरमाद्धरयाः एव समायणस्य भमाष्यस्य रचिनमाकमालयाः कल्पमयतपुस शिक्यतवे।
38. समायणमाचिमायर स्य मनजज्यवेष्ठभ्रमातपुयाः नमाम ममाधवमाचिमायर याः।
39. समायणमाचिमायर याः १३७९ खष्ट्रीषमाब्दतयाः १३८७ खष्ट्रीषमाब्दपयर न्तस महिमारमाजस्य हिररहिरस्य मसन्त्रपदमम्
मपृत्यपुपयर न्तमम् अलङ्कपृतवमानम्।
उत्तरमामण (ममाधवयाः)
40. ममाधवयाः समामससमहितमायमायाः प्रथमभमाष्यकमारयाः।
41. ममाधववेन कपृतस्य भमाष्यस्य नमाम 'मववरणमम्' असस्त।
42. 'मववरणमम्' अस्य भमाष्यस्य अन्ववेषमा सत्यव्रतसमामश्रियष्ट्रीमहिनोदययाः।
43. ममाधवस्य मपतपुयाः नमाम नमारमायणयाः इमत अमासष्ट्रीतम्।
44. 'त्रयष्ट्रीमयमाय'- अनवेन शिब्दवेन जमायतवे यदम् अयस श्लनोकयाः कस्यमामप ववैमदकगन्थस्य एव मङ्गलमाचिरणमम्
अमासष्ट्रीतम्।
उत्तरमामण (गपुण मवष्णपु याः )
45. गपुणमवष्णनोयाः समाममन्त्रव्यमाख्यमानस्य नमाम ममसथलमायमास बङ्गप्रदवेशिवे चिमामतप्रससद्धमम् असस्त।
46. गपुणमवष्णपुयाः समाममन्त्रमाणमास व्यमाख्यमास कपृतवमानम्।
47. महिमापपुरुषयाः ममसथलमायमायाः बङ्गप्रदवेशिस्य वमा कसस्मससश्चिदमप भमागवे अवसतम्।

64 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यकमारमायाः मटिप्पणष्ट्री

48. छमान्दनोग्यमन्त्रभमाष्यस्यवैकमम् सपुष्ठपु ससस्करणमम् 'कलकत्तमा-ससस्कतस पररषदम्' इमत नमाम्नयाः ससस्थमातयाः

प्रकमामशितस जमातमम्।
49. गपुणमवष्णनोयाः समययाः मवक्रमस्य दमादशिशितकस्य चिरमभमागयाः त्रयनोदशितकस्यमामदमभमागश्चि मनश्चिष्ट्रीयतवे।
50. बल्लिमालसवेनस्य पपुत्रस्य नमाम लक्ष्मणसवेनयाः।
51. गपुणमवष्णनोयाः समययाः मवक्रमस्य दमादशिशितकस्य चिरमभमागयाः त्रयनोदशितकस्यमामदमभमागश्चि मनश्चिष्ट्रीयतवे।
52. गपुणमवष्णनोयाः मनतमान्तमवख्यमातयाः गन्थयाः असस्त छमान्दनोग्यमन्त्रभमाष्यमम्।
उत्तरमामण (उव्वटियाः)
53. उव्वटियाः कमाश्मष्ट्रीरप्रदवेशिस्य मवदमानम् आसष्ट्रीतम्।
54. उव्वटियाः यजपुवरदससमहितमायमास स्वनमाम्नमा भमाष्यस रमचितवमानम्।
55. उव्वटिस्य मपतपुयाः नमाम 'वज्रिटियाः'।
उत्तरमामण (महिष्ट्री ध रयाः)
56. ववैमदककमालमादम् एव ससस्कपृतमवदमायमायाः अन्यतमस प्रधमानकवेन्द्रिस कमाशिष्ट्री अमासष्ट्रीद।म्
57. कमाश्यमास गयौतमप्रभपृतययाः अन्यवे चि मवदमाससयाः अभवनम्।
58. महिष्ट्रीधरयाः नमागर-बमाह्मणवसशिष्ट्रीययाः मवदमानम्।
59. महिष्ट्रीधरयाः कमाश्यमामम् अध्ययनस सममाप्य कमाशिष्ट्रीनरपतवेयाः शिरणस गतवमानम्।
60. महिष्ट्रीधरयाः समामववेदस्य भमाष्यस रमचितवमानम्।
61. महिष्ट्रीधरयाः तन्त्ररहिस्यजयाः आसष्ट्रीतम्।
62. 'मन्त्रमहिनोदसध'- एनस गन्थस महिष्ट्रीधरयाः सलसखतवमानम्।
63. महिष्ट्रीधरस्य भमाष्यकमारस्य समययाः षनोडशिशितकस्य उत्तरमाद्धरयाः इमत मनश्चिष्ट्रीयतवे।
64. महिष्ट्रीधरस्य उपमासकयाः नरसससहियाः।
उत्तरमामण (हिलमायपु ध याः)
65. हिलमायपुधयाः शिपुक्लयजपुवरदस्य कमाण्वससमहितमायमायाः उपरर स्वस्य मवमशिषभमाष्यमसस्त।
66. हिलमायपुधस्य भमाष्यस्य नमाम 'बमाह्मणसवर स्वमम्' इमत असस्त।
67. लक्ष्मणसवेनयाः मत्रसशिदषमारमण (३० ब.) रमाज्यस करनोमत स्म।
68. लक्ष्मणसवेनस्य समययाः मव.स. १२२७-१२३७ (ईशिवष्ट्रीयस्तपु ११७०-१२००) मवदतवे।
69. हिलमायपुधयाः शिवैवदशिर नस्य आचिमायर याः आसष्ट्रीतम्।
70. हिलमायपुधस्य बमाह्मणसवर स्वमम्, मष्ट्रीममाससमासवर स्वमम्, ववैष्णवसवर स्वमम्, शिवैवसवर स्वमम्, पसण्डतसवर स्वञ्चवेमत
पञ्चगन्थमायाः मनतमान्तप्रयौढमायाः प्रससद्धमायाः गन्थमायाः आसनम्।
उत्तरमामण (गनोमवन्दस्वमामष्ट्री)
71. 'दवैव' इमत पदस्य टिष्ट्रीकमा 'पपुरुषकमारयाः' इमत।
72. पपुरमाषमाकमारयाः इत्यस्यमायाः टिष्ट्रीकमायमायाः कत्तमार श्रिष्ट्रीकपृष्णलष्ट्रीलमासशिपुकमपुमनयाः।
73. पपुरुषमाकमारयाः अयस गन्थयाः गन्थयाः अयमनन्तशिमायमगन्थममालमायमास प्रकमामशितनोऽसस्त।

ववेदमाध्ययनमम् 65
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

74. गनोमवन्दस्वमाममनयाः समययाः अषमशितकमादनन्तरस, त्रयनोदशिशितकमात्पसूवरमथमारतम् सम्भवतयाः दशिमशितकमम्

इमत वकसपु शिक्यतवे।
उत्तरमामण (सद्गपुरु मशिष्ययाः)
75. सद्गपुरुमशिष्ययाः ऐतरवेयबमाह्मणस्य ऐतरवेयमारण्यकस्य, आश्वलमायनश्रियौतससूत्रस्य, आश्वलमायगपृह्यससूत्रस्य
चि व्यमाख्यमानमामन सलसखतवमानम्।
76. सवमारनक्र
पु मण्यमायाः व्यमाख्यमा आक्सफनोडर -मवश्वमवदमालयदमारमा सपुसम्पमामदतमा।

॥ इमत तपृतष्ट्रीययाः पमाठयाः ॥

66 ववेदमाध्ययनमम्
 4

4) ववे द भमाष्यपद्धमतयाः
प्रस्तमावनमा

असस्मनम् पमाठवे ववेदमन्त्रमाणमामम् अथमारयाः कथस मनणर्वीयन्तवे इमत मवषयवे ससकवेपवेण आलनोचिनमा प्रस्तपुतमा
असस्त। मनरुककमारमादययाः ववेदस्य अथर कथस प्रमतपमादयसन्त तदमप अत्र वमणर तमम्। ववेदस्य ससन्त कमाश्चिन
पद्धतययाः, यमामभयाः मवदमाससयाः ववेदमन्त्रमानम् व्यमाख्यमातवन्तयाः। भमारतष्ट्रीयपद्धमतयाः आध्यमासत्मकपद्धमतस्तथमा
पमाश्चिमात्यपद्धमतयाः इमत तमायाः पद्धतययाः। पपुनश्चि कयौत्समहिनोदयस्य पसूवरपकयाः तथमा यमास्कमहिनोदयस्य
ससद्धमान्तपकयाः अत्र आलनोमचितयाः वतर तवे। मवमभन्निमासपु व्यमाख्यमासपु समायणप्रमतपमामदतस्य भमाष्यस्य कपुत्र
सवमारमतशियत्वस, कथस पमाश्चिमात्यमायाः पयौरस्त्यमायाः सवर अस्यवैव मतस स्वष्ट्रीकपुवर सन्त इत्यमादत्र सपुष्ठपु उपन्यस्तमसस्त।
अरमवन्दस्य मवमशिषस मतस तथमा श्रिष्ट्रीमदमानन्दकपुममारस्य मवमशिषमा व्यमाख्यमानशिवैलष्ट्री वमणर तमा।

उदवेश् यमामन
इमस पमाठस पमठत्वमा भवमानम्

➢ मन्त्रव्यमाख्यमानमाय पद्धमतत्रयस जमास्यमत।

➢ पसूवरपकनोत्तरपकमाभ्यमास कयौत्सयमास्कयनोमर तस जमास्यमत।
➢ मनरुकमवषयवे जमास्यमत।
➢ समायणभमाष्यस्य महित्त्वस जमास्यमत।
➢ अरमवन्दस्य तथमा आनन्दकपुममारस्य चि मतमामन अवगममष्यमत।

4.1) भमारतष्ट्री य पद्धमतयाः

भमाषमामवजमानपसण्डतमानमास मतवे आयर भमाषमा-सवेमवेमटिकभमाषयनोश्चिवेमत दयनोरवेव भमाषयनोयाः व्यवहितमाररयाः सभ्यतमास
ससस्कपृमतञ्च सपृषवन्तयाः। आयर भमाषमाऽमप पमाश्चिमात्य-पयौरस्त्यभवेदवेन मदमवधमा। असस्मन्निमायर भमाषमायमायाः पमाश्चिमात्यप्रभवेदवे
यसूरनोपष्ट्रीयदवेशिस्य प्रमाचिष्ट्रीनमायाः आधपुमनक्यश्चि गष्ट्रीक -लवैमटिन-फवेञ्च-जमर नम्-आङ्ग्लप्रभपृतयनो भमाषमायाः सममायमासन्त।
आयर भमाषमायमायाः पयौरस्त्यप्रभवेदवे ईरमानष्ट्रीभमाषमा ससस्कपृतभमाषमा चि सममागच्छतयाः। ईरमानष्ट्रीभमाषमा 'जवेन्द-अववेस्तमा’-नमाम्नमा
व्यवमह्रियतवे, यत्र पमारसष्ट्रीकमानमास धमर गन्थमायाः मनबद्धमायाः ससन्त। ससस्कपृतभमाषमायमास भमारतष्ट्रीयमानमास धमर गन्थमा मनबद्धमा
इमत सपुप्रससद्धमवेव।

कमालक्रमवेण अत्यन्तमातष्ट्रीतकमालवे मनममर तस्य कस्यमाऽमप गन्थस्यमावबनोधयाः तदत्त

पु रकमासलकपमाठकमानमास
पु हिनो व्यमापमारनो भवमत। प्रमाचिष्ट्रीनत्ववेन भमावगमाम्भष्ट्रीयर , भमाषमायमाश्चि कमामठन्यममप सममायमामत तदमा तपु
कपृतवे अतष्ट्रीव दरू

ववेदमाध्ययनमम् 67
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

इदमम् दबपु र्मोध्यस भवमत। ववेदमास्तपु प्रथमस तमावतम् स्वयस कस्यमामप दरसू मालनोकगतस्य अतष्ट्रीतकमालस्य कपृतययाः ससन्त ,
तदपपु रर भमाषमाववैषम्यस मवचिमारगमाम्भष्ट्रीयरञ्च। फलतयाः ववेदमाथमारऽवबनोधनस, गववेषणस, मममारन्ववेषणञ्चवैकमा दबपु र्मोधप्रहिवेसलकमा
अभवतम्। तथमामप अस्यमायाः प्रहिवेसलकमायमायाः अथमारवबनोधनस्य उदनोगयाः प्रमाचिष्ट्रीनकमालमादवेव सममायमामत।
यमास्कमहिनोदयस्य मनरुकवेऽस्यनोदनोगस्य मकसञ्चदम् आभमासनोऽमप प्रमाप्यतवे - 'षड्भमावमवकमारमा भवन्तष्ट्रीमत
वमाष्यमारयमणयाः। जमायतवेऽसस्त मवपररणमतवे वधर तवेऽपकष्ट्रीयतवे मवनश्यतष्ट्रीमत।' यमास्कस्य कथनमानपुसमारवेण प्रमाचिष्ट्रीनमायाः
ऋषययाः स्वककीयवेन मवमशिषतपनोबलवेन धमर स्य समाकमात्कमारस कपृतवन्तयाः। मकञ्चमावमारचिष्ट्रीनमायाः ऋषययाः तद्धमर स्य
समाकमादशिर नस कत्तपुर नमाशिक्नपुवनम्। अपरकमासलकमानमामम् ऋषष्ट्रीणमामष्ट्रीदृशिणीं दबपु र लतमास दृष्टमा तवेभ्ययाः दयमावशिवेन प्रमाचिष्ट्रीनवैयाः
ऋमषमभयाः मन्त्रमाणमामपुपदवेशियाः गन्थतयाः अथर तनो वमा उभयप्रकमारवेण दत्तयाः। प्रमाचिष्ट्रीनमायाः ऋषर यस्तपु श्रिवणस मवनवैव धममारणमास
समाकमादशिर नस कपृतवन्तयाः। अतयाः धमर स्य समाकमादशिर नकतपृरत्ववेन तवेषमामपृमषत्वस स्वतयाःससद्धमम् एवमाऽऽसष्ट्रीतम्।
मकञ्चमावमारचिष्ट्रीनमायाः ऋषयस्तपु गन्थरूपवेणमाथर रूपवेण चि श्रिवणस कपृतवन्तयाः तत्पश्चिमात्तवे धमर दशिर नवे कपृतकमायमार अभवनम्।
अतयाः श्रिवणमान्तरदशिर नस्य यनोग्यतमासम्पमादनवेन एतवेषमामपृषष्ट्रीणमामपुपयपुकमामभधमा 'श्रिपुतमषर ' एवमाऽभवतम्।
'अवरवेभ्यनोऽवरसलकवेभ्यनोयाः शिमकहिष्ट्रीनवेभ्ययाः श्रिपुतमषर भ्ययाः। तवेषमास महि श्रिपुत्वमा तत्पश्चिमादृमषत्वमपुपजमायतवे न यथमा पसूवरषमास
समाकमात्कपृद्धममारणमास श्रिवणमन्तरवेणवैव’ (दगसू मारचिमायर याः)। एतवे श्रिपुतषर य एव लनोकमहितमाय ववेदमाथमारवबनोधनस्यनोपयनोमगनमास
मशिकमा-मनरुक-ववेदमाङ्गमादष्ट्रीनमास रचिनमास कपृतवन्तयाः। आधपुमनकमास्तपु ववेदमाथर स्य दरू
पु हितमास प्रमत अङ्गपुसलमपुत्तनोल्य
दनोषमारनोपणस कपृत्वमा ववेदमाथमारनम् यथमा न मवस्मरवेययाःपु , ववेदमसूलकमाचिमारमाद्धममारदमा मवमपुखमायाः न भववेयरपु रमत मवषयवे
समपुन्नितयमा भमावनयमा प्रवेररतमायाः सन्तयाः प्रमाचिष्ट्रीनमा ऋषययाः ववेदमाथर्मोपदवेशिमाय सततस जमागरूकमायाः आसनम्।
यमास्कमहिनोदयवेनमामप- 'समाकमात्कपृद्धममारण ऋषयनो बभसूवपुयाः। तवेऽवरवेभ्यनोऽसमाकमात्कपृतधमरभ्य उपदवेशिवेन मन्त्रमानम्
सम्प्रमाहिह याः। उपदवेशिमाय ग्लमायन्तनोऽवरवे मबल्मगहिणमाय इमस गन्थस ववेदञ्च ववेदमाङ्गमामन चि।' इत्यपुकमम्।

ववैमदकशिब्दमानमामम् अथर स्य तमात्पयर बनोधनमाय बहिह मभयाः पसण्डतवैयाः तमावतम् प्रचिवेषमा मवमहितमा।
अधपुननोपलब्धमादम् यमास्कमवरमचितमनरुकमादमप प्रमाचिष्ट्रीनतरयाः मनघण्टिपु गन्थनोऽसस्त, तत्र ववैमदकशिब्दमानमास
मवस्तपृतव्यमाख्यमाऽसस्त। मनघण्टिपु शिब्दस्यमाप्यथर्मो भवमत 'शिब्दमानमास ससूचिष्ट्री’, मनघण्टिपु गन्थवे ससमहितमायमायाः कमठनमायाः
ससन्दग्धमाथर शिब्दमाश्चिवैकत्र सममाहृत्य तवेषमामथर स्य मवशिवेषससूचिनमा प्रमाप्यतवे। समपुपलब्धगन्थवेषपु मनघण्टिपु गन्थवे एव
ववेदमाथर स्फपुटिष्ट्रीकरणस्य प्रथमयाः प्रयमासयाः पररलक्ष्यतवे। प्रमामतशिमाख्यमानमाममप रचिनमा तदत्त
पु रकमालवे एव जमातमा।
गन्थवेष्ववेतवेषपु ववैमदकभमाषमायमायाः मवमचित्रपदमानमास, स्वरमाणमास ससन्धपदमानमाञ्चवैव मवववेचिनमसस्त। समाकमाद्रिसूपवेण
पदमाथर पयमारलनोचिनस्य असस्मनम् गन्थवे मनतमान्त एव अभमावयाः असस्त। पपुरमाऽनवेकमानमास मनरुकमागन्थमानमास सत्तमाऽसष्ट्रीतम्।
यवेषमास ससूचिनमाऽवमान्तरगन्थवेषपु यत्र तत्रनोद्धरणरूपवेण समपुपलब्धमा भवमत। तदमारभ्य अदमामप ववेदमाथर मवववेचिनस्य
सवमारसधकगयौरवशिमासलगन्थयाः यमास्कमवरमचितस मनरुकमम् एवमाऽसस्त। गन्थरत्नस्यमास्य परष्ट्रीकणवेनमानवेकमवधमानमास
जमातव्यमवषमायमाणमास पयमारप्तबनोधनो भवत्यनमायमासवेनवैव। गन्थवेऽसस्मनम् यत्र तत्र यमास्कमहिनोदयवेन आगमायण -
औपमन्यव-कमात्थक्य-शिमाकटिमायन-शिमाकपसूमण-शिमाकल्यमादष्ट्रीनमास बहिह नमास मनरुकमाचिमायमारणमास तथवैमतहिमाससकयमासजक-
नवैदमानप्रभपृमत-व्यमाख्यमाकमारमाणमास क्रमशियाः व्यमकरूपवेण समामसूमहिकरूपवेण उल्लिवेखयाः सममादरपसूवरकस कपृतयाः। अनवेन
जमातनो भवमत यदवेदमाथमारनपुशिष्ट्रीलनस्य परम्परमा अतष्ट्रीवप्रमाचिष्ट्रीनकमालमादवेव सममायमामत।

यमास्कवेन स्वमनरुकवे (१/१५) कस्यमाऽमप कयौत्सनमामकस्य आचिमायर स्य मतमपुमल्लिसखतमम्। न जमानवे ,

कयौत्सनमामकयाः कनोऽप्यमाचिमायर आसष्ट्रीन्नि ववेमत। वस्तपुतयाः कयौत्सनोऽयस कनोऽप्यवैमतहिमाससकयाः पपुरुष आसष्ट्रीदथवमा कवेवलस

68 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यपद्धमतयाः मटिप्पणष्ट्री

पसूवरपकमनममत्तवेन स्थमामपतयाः कनोऽमप यमास्ककल्पनमाप्रससूतनो व्यमकरमासष्ट्रीतम्। कयौत्समहिनोदयस्य सम्ममतररयमसस्त

यन्मन्त्रमायाः मनरथर कमायाः भवन्तष्ट्रीमत। कथनस्यमास्य सम्पपुष्ट्यथर तत्र अनवेकमवधमायाः असमारयपुकययाः प्रदमशिर तमास्तवेन।
कयौत्समतमवेव परवसत्तरनयाः चिमावमारक-बयौद्ध-जवैन-प्रभपृमतववेदमनन्दकमायाः स्वष्ट्रीकपृतवन्तयाः।

4.2) कयौत्सस्य पसूवर पकयाः

1. मन्त्रमाणमास पदस मनयतमसस्त, तथवैव शिब्दक्रमनोऽमप मनयत एवमाऽसस्त। समामववेदस्यमायस प्रथमनो मन्त्रयाः-
'अग आयमामहि वष्ट्रीतयवे' इमत। एतमामन पदमामन मवपरष्ट्रीतक्रमवेण- 'वह्निवेयाः आगच्छ पमानमाय' इमत कथमयतपुस
न शिक्यतवे। अत्रमानपुपसूवर्वीयक्रमनोऽमप मनयत एवमाऽसस्त। पसूवर्मोकमन्त्रवे व्यवस्थमामपतमम् - 'अग आयमामहि'
इत्यत्र पदक्रमस पररवत्यर व्यमामतक्रमवेण- 'आयमाह्यगवे' इत्यमप न वमाच्यमम्। एतस्यमायाः मनयतमानपुपसूव्यमारश्चि
कनोऽथर याः। ननपु मन्त्रमायाः यमद समाथर कमायाः भववेयस्
पु तमहिर तवेषमास पदमानमास पदक्रमस्यमाऽमप पररवतर नस
समाथर कवमाक्यमानमास शिवैलष्ट्री इव सवर थमा न्यमाय्यस भववेतम्। तदथमा - 'मनयतवमाचिनोयपुकययाः, मनयतमानपुपसूव्यमारयाः
भवसन्त।' (मन.१/५/२)

2. अथ बमाह्मणवमाक्यवैयाः मन्त्रमाणमास मवमनयनोगयाः मवमशिषमानपुष्ठमानवेषपु भवमत। यथमा- (शिपु.य. १/२२)

'ऊरूप्रथस्व' अस्य मन्त्रस्य मवमनयनोगयाः प्रथमकमर मण, मवस्तमारकमायर चि शितपथबमाह्मणयाः करनोमत।
यमद मन्त्रवेष्वथर दनोतनस्य कमतमा भवमत तमहिर स्वतयाःससदस्य अथर स्य मन्त्रस्य चि बमाह्मणगन्थवेन
मवमनयनोगदशिर नस्यमापवेकमा कथस भवमत। तदथमा मनरुकवे- "अथमामप बमाह्मणवेन रूपसम्पन्निमायाः मवधष्ट्रीयन्तवे।
'ऊरूप्रथस्व' इमत प्रथयमत। 'प्रनोहिमामण' इमत प्रनोहिमत" (मन. १/५/१)।
3. मन्त्रमाणमामथर्मोऽनपुपपन्निनो भवमत, अथमारदपपु पत्त्यमा यपुक्त्यमा वमा ससद्धनोऽयस भमवतपुस नमाहिर मत। यजममाननो
वदमत- 'औषधवे! त्रमायस्व एनमम्' अथमारतम् हिवे औषधवे! त्वमस्य वपृकस्य रकमास कपुरु। औषसधस्तपु स्वयमवेव
मनजर्वीवयाः भवमत। यमा स्वमात्ममानममप रमकतपुमसमथमारऽसस्त समा वपृकस्य रकमास कत्तपुर कथस शिक्ष्यमत।
यजममानयाः स्वयस परशिपुनमा वपृकस्यनोपरर प्रहिमारस करनोमत कथयमत चि - हिवे परशिनो! त्वमवेनस वपृकस ममा
मछसन्ध- 'अथमामप अनपुपपन्निमाथर भवसन्त। औषधवे त्रमायस्व एनमम्। स्वधष्ट्रीतवे ममा एनस महिससष्ट्रीयाः, इत्यहिस
महिससनम्' (मन.१/५/१)। यजममानयाः स्वयस यस्यनोपरर प्रहिमारस करनोमत तस्यवैव रकमाथर प्रमाथर नमाऽमप
करनोमत। अतनोऽनपुपपन्निमाथमारयाः मन्त्रमायाः भवसन्त।

4. ववैमदकमन्त्रवेषपु परस्परस मवरनोधनोऽमप दृग्गनोचिरनो भवमत। रुद्रिमवषयवे द्रिषव्यनोऽयस मन्त्रयाः- 'एक एव

रुद्रिनोऽवतस्थवे न मदतष्ट्रीययाः' (तवैसत्त.सस. १/८/६/१)। रुद्रियाः एक एवमाऽसस्त नमान्ययाः इत्यत्र प्रमतपमादतवे।
अत्रवैव मदतष्ट्रीयनो मन्त्रस्तस्य रुद्रिस्य अनवेकत्वस प्रमतपमादयमत। यथमा- 'अससख्यमानमास सहिसमामण यवे रुद्रिमा
असध भसूम्यमामम्' (तवैसत्त.सस. ४/५/११/५)। अथमारदस्यमास धरमायमास अससख्यमायाः रुद्रिमायाः ससन्त। अनवेन
प्रकमारवेणवैकतमाऽनवेकतयनोयाः सन्दवेहित्वमादम् रुद्रिस्य मवषयवे कस्यमामप तरयस्य मनणर यनो न सम्भवमत।
(अथमामप मवप्रमतमषद्धमाथमारयाः मन्त्रमायाः भवसन्त)
5. ववैमदकमन्त्रवेषपु कमायर मवशिवेषस्य अनपुष्ठमानमाय अथर जमानमास कपुशिलमानमास पपुरुषमाणमास सम्प्रवेषणस भवमत। यथमा
हिनोतमारस कथयमत- 'अगयवे सममध्यममानमाय अनपुबमपु हि' (शि.बमा. १/३/२/३)। अथमारतम् प्रज्ज्वसलतमागयवे
दवेमहि। हिनोतमा स्वकमर मण मनरतयाः भवत्यवेव एवस समत तस्य सम्प्रवेषणस्य इयमपुमकयाः मनरथर कवेमत।

ववेदमाध्ययनमम् 69
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

4.3) यमास्कस्य ससद्धमान्तपकयाः

1. लयौमककभमाषमायमाममप पदमानमास मनयतप्रयनोगस्तथमा पदक्रमस्य मनयतरूपयाः दृग्गनोचिरनो भवत्यवेव। यथमा -
'इन्द्रिमाणष्ट्री' एवस 'मपतमापपुत्रयौ'। एतयनोयाः प्रयनोगयनोरमप न तपु क्रमभङ्गयाः कतपुर शिक्यतवे न चि
शिब्दपररवत्तरनमवेव कतपुर शिक्यतवे। एवस मनयममाभमावयाः अमप एतवेषमास शिब्दमानमास समाथर कतमा स्वतयाःससद्धमा
एववेमत।

2. बमाह्मणगन्थवेषपु मन्त्रमाणमास मवमनयनोगमवधमानमपुमद्रितमानपुवमादममात्रमवेवमाऽसस्त, अथमारतम् मन्त्रवेषपु यस्यमाथर स्य

प्रमतपमादनमभष्ट्रीषस भवमत तस्यवैवमाथर स्यमानपुवमादनो बमाह्मणगन्थवेषपु वतर तवे।

3. ववैमदकववेदमन्त्रमाणमामथर याः अनपुपपन्निनो नमासस्त। परशिपुप्रहिमारकमालवे यमा अमहिससमायमाश्चिचिमार वतर तवे समाऽमप
ववेदमवमहितवैववेमत। परशिपुनमा वपृकच्छवे दनममापमाततयाः महिससमादनोतकमवश्यमसस्त , मकञ्च ववेदवेन एव जमातनो
भवमत यत्परशिपुच्छवे दनस महिससमादनोतकन्नि भवमत। यसस्मनम् कमर मण पपुरुषयाः ववेदवेन मनयपुकनो भवमत, तत्कमर
अमहिससमात्मकमम् भवमत। औषसध-पशिपु-मपृग-वनस्पमतप्रभपृतष्ट्रीनमास यजवे उपयनोगयाः भवमत। तवेन तवे
परमनोत्कषर प्रमाप्नपुवसन्त। अतयाः यजवे एतवेषमास मवधमानमम् अभ्यपुदयप्रदमायकस भवमत न तपु महिससमात्मकमममत।
अनवेन प्रकमारवेण कस्यमामप वपृकस्य यजमाथर मवसधपसूवरकस शिमाखमाच्छवे दनमनपुगहिमवेवमाऽसस्त न तपु महिससवेमत।
इयममहिससमा इयस महिससमा इमत आगममातम् एततम् प्रतष्ट्रीयतवे। प्रमतमवमशिषश्चिमायमवेव ववैमदकस आम्नमाय
आगमयाः। एतत्पसूवरकत्वमातम् अन्यवेषमामम् आगमनमानमामम्।अनपुगपृहमामत यजमवमनयनोगमाथर मवधमानतयाः मछन्दनम्
(दगपु मारचिमायर याः, मनरुकस्य टिष्ट्रीकमा १/१६/६)।
4. मन्त्रवेष्ववेवस रुद्रिस्यवैकत्वमम्। क्वमचितम् अनकत्वस्यनोल्लिवेखवेऽमप पमारस्पररकमवरनोधनो नमासस्त। यतनो महि दवेवमा
ममहिमशिमासलननो भवसन्त। एकत्ववेऽमप तवेऽनवेकमवभसूमतषपु वतर ममानमायाः भवसन्त। यथमा इन्द्रियाः अजमातशित्रपुयाः
अथमारतम् अस्य शित्रपुयाः न जमातयाः, न जन्मगहिणस कपृतवमानम्। तथमामप इद्रियाः शित्रपुमवजवेतमा इत्यमप वकसपु
शिक्यतवे, मकञ्च न कसश्चितम् दनोषयाः। वणर ममदस रूपकमासश्रितकल्पनमायमामपुपरर अवलसम्बतमसस्त।
लनोकवेऽमप शित्रपुसम्पन्नित्ववेऽमप रमाजमा शित्रपुहिष्ट्रीनयाः करयतवे।

5. यजमानपुष्ठमानवे पररमचितममप सम्प्रवेषणस अव्यथर वकसपु न शिक्यतवे। यतनो मवमशिषमामतथवेयाः सममागमननोपरर

मधपुपकरदमानस सवर मवमदतमसस्त, तथमाऽमप लनोकव्यवहिमारवेऽमप मवसधजपपुरुषमातम् वमारत्रयस मधपुपकरस्य
यमाचिनमा भवत्यवेव। तददवेव बमाह्मणगन्थस्य अमप सम्प्रवेषणमा नमासस्त मनरथर कवेमत।

पमाठगतप्रश्नमायाः-१

1. आयर भमाषमा कमतधमा।

2. भमारतष्ट्रीयमायाः धमर गन्थमायाः कयमा भमाषयमा सलसखतमायाः।

3. श्रिपुतमषर ररमत ससजमा कवेषमास कथञ्च?

4. मनरुककमारयाः कयाः।

70 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यपद्धमतयाः मटिप्पणष्ट्री

5. मनघर ण्टिपु शिब्दस्य कयाः अथर याः।

6. आधपुमनकमानमास ववेदमाथमारवगमनवे दबपु र लतमा कपुत्र?
7. मनरुकस्य एकस्य टिष्ट्रीकमाकमारस्य नमाम उमल्लिख्यतमामम्।

4.4) पमाश्चिमात्यपद्धमतयाः
ववेदमाथमारनपुसन्धमानमवषयवे अदत्ववे प्रधमानतयमा त्रष्ट्रीमण मतमामन ससन्त , यवेषपु प्रथमस पमाश्चिमात्यमानमास
ववैमदकमाथमारनपुससन्धत्ससूनमास मतमसस्त। अन्यवे चि दवे मतवे भमारतष्ट्रीयमवदषपु मामवेव स्तयाः। पमाश्चिमात्यपसण्डतमानमास
मतमानपुसमारवेण ववेदमाथमारनपुशिष्ट्रीलनमाय तपुलनमात्मकभमाषमाशिमास्त्रस्य ऐमतहिमाससकगन्थस्य चि अध्ययनमम् अतष्ट्रीव
आवश्यकमम् इमत। भमारतवेतरदवेशिष्ट्रीयमानमामम् जनमानमामम् आचिमारव्यवहिमारमादष्ट्रीनमामम् जमानममप ववेदमाथमारनपुसन्धमानवे
आवश्यकमम् इमत। यतयाः एतयनोरुभयनोयाः पमारस्पररकतपुलनयमा एव अस्ममाकस ववैमदकधमर स्य मसूलस्वरूपस्य
पररचिययाः प्रमाप्तपुस शिक्यतवे। अनवेनवैव कमारणवेनवेयस ऐमतहिमाससकपद्धमतयाः (History method) इमत नमाम्नमा
ख्यमातमाऽसस्त। भमारतष्ट्रीयपरम्परमास प्रमत ववैदवेमशिकमवदमाससयाः उदमासष्ट्रीनमा एव ससन्त। अतयाः तवे आङ्गलमवदमाससयाः
बमाह्मणटिष्ट्रीकमानमामपुपरर आकवेपस कपुवर सन्त। रमाथप्रभपृमतपमाश्चिमात्यमायाः भमारतष्ट्रीयपसण्डतमानम् ववेदमाथमारनपुसन्धमानवे सवर थमा
अयनोग्यमानम् एव मन्वतवे। तवे पमाश्चिमात्यपसण्डतमानम् एव यनोग्यत्ववेन मन्वतवे , यवे भमारतष्ट्रीयपरम्परमास पसूणरतयाः अजमानतयाः
एव कवेवलस भमाषमाशिमास्त्रममानवशिमास्त्रप्रभपृतष्ट्रीनमास मवषयवे एव ममतस दधतवे इमत।

अस्यमास पद्धतयौ ससन्त कवेमचिदम् गपुणमायाः मकन्तपु बहिह मवधमायाः अवगपुणमायाः अमप ससन्त। ववेदमानमामम् आमवभमारवयाः
असस्मनम् आयमारवत्तरऽभवतम्। ववेदमनमहिततत्त्वमामन आसश्रित्यवैव कमालमान्तरवे स्मपृत्यमामदगन्थमानमास प्रणयनमभवतम्। ववेदमायाः
भमारतष्ट्रीयमानमास स्वककीयमा समपृमद्धरसस्त। अस्ममाकमपृषययाः, आत्मजमामनननो मवदमाससयाः, तत्त्वद्रिषमारनो महिषर यश्चि ववेदमानमास
दशिर नस यथमा कपृतवन्तयाः तथवैव तवेषमामम् अनपुशिष्ट्रीलनमम् अस्ममाकस कत्तरव्यमसस्त इमत। तवेनवैव रूपवेण तवेषमास
गसूढमाथमारवबनोधनमवेव ववेदमानमामथर स्य वमास्तमवकमनपुशिष्ट्रीलनमममत वकसपु शिक्यतवे। ववेदमादमारतष्ट्रीयतमायमायाः
मनस्वमाथर भमारतवेतरधमरण मवजमानवेन चि समाहिमाय्यस गपृहिष्ट्रीत्वमा तदथमारवबनोधनस्य दयाःपु समाहिसस मसूलवे कपुठमारमाघमात इव
भवमत नमान्यतम्। अनवेन प्रकमारवेण ववेदमानमामथर कपृत्वमा ववैमदकमाचिमायमारणमास मवषयवे उन्ममादवत्प्रलमापयाः कथममप उमचितनो
नमासस्त। उदमाहिरणमाथर वयमत्र एकस्य शिब्दस्य परष्ट्रीकणस कपुमर याः।

ववैमदकयपुगवे असस्मन्दवेशिवे सलङ्गपसूजमा प्रचिसलतमा आसष्ट्रीन्नि ववेमत मवषयवे एतवे पमाश्चिमात्यपसण्डतमायाः महितमा
कनोलमाहिलवेन यतम् स्वककीयस ससद्धमान्तस स्थमामपतवन्तस्तत्तपु बमालमानमाममप उपहिसनयनोग्यमम् इमत। 'मशिश्नदवेवयाः' इमत
पदस्य प्रयनोगयाः ऋग्ववेदवे (७/२१/५, १०/९९/३) दयनोयाः स्थमानयनोयाः ममलमत। पमाश्चिमात्यमवदमाससयाः
शिब्दस्यमास्यनोत्तरभमागमम् अमभधमाप्रधमानस मत्वमा स्वससद्धमान्तस ससस्थमाप्य कथयसन्त यतम् ववैमदककमालवे अप्यसस्मनम्
दवेशिवे सलङ्गपसूजमायमायाः प्रचिलनममासष्ट्रीद म् इमत। परन्तपु अत्र अस्य शिब्दस्य वमास्तमवकमाथर याः तथमा नमासस्त। वस्तपुतयाः
दवेवशिब्दयाः आलङ्कमाररकमाथर प्रयपुकयाः इत। ववेदवेऽन्यत्र प्रयपुकमायाः मपतपृदवेव-ममातपृदवेव-आचिमायर दवेवप्रभपृतययाः शिब्दमास्तथवैव
ससन्त। अत्र दवेवशिब्दमास्यमाथर याः 'पसूजकयाः' इत्यवेव भवमत नमान्यमदमत। तवैसत्तरष्ट्रीयनोपमनषमद (१/१) प्रयपुकमानमामम्-
'ममातपृदवेवनो भव, मपतपृदवेवनो भव, आमाचिमायर्मो दवेवनो भव' इत्यमादष्ट्रीनमामम् शिब्दमानमामथर्मो भवमत- ममातरस दवेवतमा इव पसूजय,

ववेदमाध्ययनमम् 71
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

मपतरस दवेवतमा इव पसूजय, आचिमायर दवेवतमा इव पसूजय इमत। एतवेषमास शिब्दमानमास व्यमाख्यमानमावसरवे आचिमायर शिङ्करनो
वदमत- दवेवतमावतम् उपमास्यमायाः एतवे' इत्यथर याः। श्रिद्धमादवेव- इमत शिब्दनोऽमप मशिश्नदवेवमामदन्निनो नमासस्त। अत्र उभयनोयाः
स्थलयनोयाः 'दवेव’-शिब्दस्य प्रयनोगयाः आलङ्कमाररक एव। अस्यमास सस्थतयौ मशिश्नदवेवस्यमाप्यथर्मो भवमत - मशिश्नयाः
(सलङ्गयाः) दवेवतमा असस्त अस्यवेमत, अथमारतम् कमामक्रकीडमायमास मनयतयाः पपुरुषयाः। अत्र पसण्डतमायाः अस्य परम्परमागतमाथर याः
'अबह्मचियर याः' इत्यवेवमम् अथर स्वष्ट्रीकपुवर सन्त। मकञ्च पमाश्चिमात्यमवदमाससनोऽत्र प्रयनोगमसूलकस्य परम्परमागतमाथर स्यनोपवेकमास
कपृत्वमा मनमसूरलमाप्रमाममामणकससद्धमान्तस्य उदमावस कपृतवन्तयाः। अनवेनवैव प्रकमारवेण पमारस्करगपृह्यससूत्रस्य 'कसूमर मपत्तमङ्कवे
मनधमाय जपमत' वमाक्यवेऽसस्मनम् प्रयपुकस्य कसूमर मपत्तशिब्दस्य परम्परमागतमाथर स्य जलपसूणरघटिस्यनोपहिमासस कपृत्वमा
जमर नमवदषपु मा ओल्डनवगर महिनोदयवेन 'कच्छपमपत्तस क्रनोडवे मनधमाय' इत्यथर याः कपृतयाः।

पमाठगतप्रश्नमायाः-२

8. पमाश्चिमात्यमवदषपु मास कवेषमाञ्चन नमाममामन सलख्यतमामम्।

9. कसूमर मपत्तशिब्दस्य परम्परमागतयाः अथर याः कयाः।

4.5) आध्यमासत्मकपद्धमतयाः
स्वमामष्ट्री दयमानन्दसरस्वतष्ट्री-महिनोदययाः कमतपयमानमास मवमशिषमानमास वत्त्मरनमास चिचिमार स्वभमाष्यवे अकरनोतम्।
ववेदमानमामम् अनमामदत्वस्य ससद्धमान्तयाः स्वभमाष्यवे प्रमतपमामदतयाः अनवेन मवदषपु मा। अस्य महिमापपुरुषस्य मवचिमारवे ववेदवेषपु
लयौमककवेमतहिमासस्य सवर थमाऽभमावनोऽसस्त। ववेदवेषपु प्रयपुकमायाः सवर शिब्दमायाः ययौमगकमायाः यनोगरूढमा रूढमाश्चि ससन्त इमत।
इन्द्रिमामगवरुणमादययाः यवे दवेवतमावमाचिकमायाः शिब्दमायाः ससन्त तवे सवर अमप ययौमगकत्ववेनवैव अस्य परममात्मनयाः
पयमारयवमाचिकमायाः वतर न्तवे। स्वमाममननोऽयस ससद्धमान्तयाः असशितयाः समपुमचित एव प्रमतभमामत। मनरुककतमार तपु स्पषमम्
अकथयतम्- यमावन्तनो दवेवमायाः ससन्त तवे सवर एकस्य एव महितयाः दवेवस्य परमवेश्वरस्य मवमशिषमायमायाः शिकवेयाः
प्रतष्ट्रीकस्वरूपमायाः सन्तष्ट्रीमत। 'महिमाभमाग्यमातम् दवे व तमायमायाः एक आत्ममा बहिह धमा स्तसूय तवे । एकस्यमात्मननोऽन्यवे
दवे व मायाः प्रत्यङ्गमामन भवसन्त। ' (मनरुकयाः ७/४)। ऋग्वदवेस्य तपु स्पषमम् प्रमतपमादनमसस्त- 'एकस समदप्रमा बहिह धमा
वदन्त्यमगस यमस ममातमाररश्वमानममाहिह याः ' इमत (ऋ.सस १/१६४/४६)। अतनोऽमगयाः ऐश्वयर शिमासलनयाः परमवेश्वरस्यवैव
रूपमस्तष्ट्रीमत स्वष्ट्रीकपुवर सन्त सवर थनोमचितमवेव। अत्र न कनोऽमप मवरनोधयाः कवेषमाससश्चिदमप प्रतष्ट्रीयतवे , मकञ्च यदस्यमास
शिवैल्यमामम् अग्न्यमामददवेवमानमास प्रत्यमाख्यमानस भवमत तदमा तपु मवरनोधस्य अभ्यपुदयनो भवत्यवेव।

ववेदवेषपु दवेवमातमानमास महितम् स्थमानस वतर तवे। ममानवयाः प्रत्यहिस प्रकपृमतदवेव्यमायाः नमानमालष्ट्रीलमायाः पश्यमत,
ववैमदककमालस्य महिषर ययाः तस्यमायाः लष्ट्रीलमायमायाः तत्त्वमम् अवधमारमयतपुस मभन्निमायाः दवेवतमायाः अकल्पयनम्। महिषर्वीणमास
मवश्वमासनोऽयस यदमासमास दवेवमानमामम् अनपुकम्पयवैव सवमारमण कमायमारमण मनयम्यन्तवे। जगमत प्रवतर ममानमानमास सवरषमाममप
प्रपञ्चमानमास कमारणष्ट्रीभसूतमायाः दवेवमायाः एव। यमास्कनो वदमत यदवेवतमासपु कमाश्चिन पपृसथवष्ट्रीस्थमानष्ट्रीयमायाः , कमाश्चिन
अन्तरष्ट्रीकस्थमानष्ट्रीयमायाः, कमाश्चिन दपुस्थमानष्ट्रीयमाश्चि ससन्त। पपृसथवष्ट्रीस्थमानष्ट्रीयदवेवतमासपु अमगयाः, अन्तरष्ट्रीकस्थमानष्ट्रीयमासपु

72 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यपद्धमतयाः मटिप्पणष्ट्री

दवेवतमासपु इन्द्रियाः, दपुस्थमानष्ट्रीयमासपु चि दवेवतमासपु ससूयरमवष्णपुप्रभपृतयनो दवेवमायाः ससन्त। ऋग्ववेदवे महि दवेवतमायाः प्रमाणशिकवेयाः
महित्त्वमातम् 'असपुर' इमत उच्यतवे। प्रतष्ट्रीच्यमानमास प्रधमानमानम् दवेवमानम् उमदश्य मवचिमारनोऽयस यदम् भयौमतकघटिननोपपत्त्यवै
प्रमाकपृमतकमामन दृश्यमामन दवेवतमात्ववेन कसल्पतमामन। ऋग्ववेदस्यमामदमवे यपुगवे बहिह नमास दवेवमानमास सत्तमा आसष्ट्रीतम्। गच्छतमा
कमालवेन मननोमवकमासवेन सहि जनमायाः दवेवतमानमास तमासमामम् एकमम् एवमासधपमतस कसल्पतवन्तयाः। पपुरुषससूकस सवरश्वरवमादस
स्पषस समपुपस्थमापयमत।

यमास्कस्य मनरुकवे दवैवतकमाण्डवे दवेवतमास्वरूपस सपुन्दरतयमा मवववेमचितमम्। जगतनो मसूलवे एकवैव

महित्वशिमासलनष्ट्री महिमाशिमकयाः शिनोभतवे। समा मनरमतशिय-ऐश्वयर शिमासलनष्ट्रीत्वमातम् 'ईश्वरयाः' इमत गष्ट्रीयतवे। सवैव
शिमकबर हिहमभयाः प्रकमारवैयाः स्तपुतवेमत। ऐतरवेयमारण्यकञ्च 'एतस ह्यवेव बहपृचिमा महित्यपुक्थवे मष्ट्रीममाससमान्त- एतमगमावध्वयर व एतस
महिमाव्रतवे छन्दनोगमायाः' इत्यनवेन आम्नमायवेन उकमवेव मवचिमारस पररपनोषयमत।

दवेवतमायाः प्रमायवेण मत्रषपु रूपवेषपु वतर न्तवे- अमासधभयौमतकमम्, आसधदवैमवकमम्, अमाध्यमासत्मकञ्च। इसन्द्रियगम्यस
रूपममासधभयौमतकस भवमत, इसन्द्रियमागम्यवे चि आसधदवैमवकमम् आध्यमासत्मकञ्च भवतयाः। 'मवष्णपुनर पु कस वष्ट्रीयमारमण......।'
'प्रमवष्णववे शिसूषमवेतपु।' 'मन्यमगररररकत उरुगमायमाय वपृष्णवे......।' इत्यमामदमन्त्रवैयाः ववेदनो मवष्णपुदवेवतमायमा उकमामन त्रष्ट्रीमण
अमप रूपमामण प्रदशिर यमत।

ममानवमा दवेवतमानमास तस्यमायाः शिक्त्यमायाः समाधपुत्वमम् अमवजमाय तदमारवेण आत्ममानमम् उपकपु यपुरयाः इत्यवेतदथर
श्रिपुमतममातरस्तमासमास रूपमामण अस्मत्सकमाशिवे समपुपस्थमापयसन्त।

मन्त्रवैयाः दवेवमानमास न कवेवलमम् एकममप तपु बहिह मन रूपमामण प्रमतपमादन्तवे। एवञ्चवेतम् प्रतष्ट्रीच्यमानमास तसस्मनम्
वचिसस कथस मवश्वमासनो भववेतम्, यत्र दवेवतमायाः भयौमतकदृश्यमानमामम् असधष्ठमातपृत्ववेन प्रतष्ट्रीकत्ववेन वमा कल्प्यन्तवे।
ववेदवमणर तवेषपु प्रमपुख्यवेषपु मवषयवेषपु दवेवतमास्तपुमतयाः अमप एकयाः प्रमपुख्यनो मवषययाः।

अनवेन मवचिमारवेण अग्न्यमामदशिब्दमायाः न कवेवलस परमवेश्वरस्यवैव वमाचिकमायाः, अमप तपु तत्तमदमशिषमानमास

दवेवमानमामम् अमप वमाचिकमायाः सन्तष्ट्रीमत जमायतवे। अमगशिब्दनोऽत्र भयौमतकमामगपदस्य बनोधकनो भवमत , यस्यमागवेयाः
कपृपयमाऽस्य चिरमाचिरस्य सकलव्यवहिमारमायाः मनयममतमायाः भवसन्त। शिब्दनोऽयस तस्य दवेवस्यमामप ससूचिकनोऽसस्त ,
यनोऽस्य भयौमतकमागवेयाः अमप असधष्ठमातमाऽसस्त। तवेन सहिवैव अयस शिब्दयाः अस्य जगतयाः मनयमामकस्य परममात्मनयाः
अथर ममप प्रकटियमत। अमगदवेवस्य एतमामन त्रष्ट्रीमण रूपमाण्यमप समपुमचितमान्यवेव। अमगमन्त्रस्य ससूक्ष्मपयमारलनोचिनवेन
ससद्धनो भवमत यदम् अयमम् अमगमन्त्रयाः उपरर वमणर तस्य अमगदवेवस्य त्रष्ट्रीण्यमप रूपमामण समभमाववेन लकयमत।
अतनोऽमगदवेवस्य पसूवरवमणर तस रूपदयस दृष्टमा अमगपदस परमपदवमाचिकमम् एवमासस्त इमत मतस तपु प्रमाचिष्ट्रीनपरम्परमायमायाः
सवर थमा मवरुद्धमम् एवमाऽसस्त। अनवेनवैव कमारणवेनमास्यमायाः शिवैल्यमायाः सवर थमानपुसरणस सवर ममान्यनो न भवमत।

स्वमामष्ट्री जष्ट्रीवमहिनोदययाः बमाह्मणगन्थमानम् ससमहितमागन्थयाः इव अनमामदत्ववेन प्रमाममामणकत्ववेन चि न

स्वष्ट्रीकपृतवमानम्। श्रिपुतयौ अन्तगर तमानमास बमाह्मणगन्थमानमास गणनमा तस्यमाभष्ट्रीसप्सतनो नमासस्त। तमहिर ससमहितमायमायाः
स्वरूपदृष्ट्यमा स्वमाममनयाः ससद्धमान्तनोऽयमम् अयथमाथर एवमाऽसस्त। तवैसत्तरष्ट्रीयससमहितमायमास मन्त्रवैयाः सहि बमाह्मणमासशिस्यमामप
गदमात्मकस्वरूपयाः समपुपलब्धनो भवमत। एवस समत तवैसत्तरष्ट्रीयससमहितमायमायाः एकनो भमागयाः श्रिपुमतयाः , अपरभमागश्चि
अश्रिपुमतरवेवसमवधकथनस ककीदृग्भवमत। स्वमाममनयाः अनपुयमामयनमास ववैमदकपसण्डतमानमास सम्मतयौ ववेदवेषपु आधपुमनक -
भयौमतक-मवजमानस्य सवरषमामम् आमवष्कपृतमानमास पदमाथमारनमास सत्तमा स्वष्ट्रीकपृतमाऽसस्त। तमहिर मकस ववेदस्य इदमवेव महित्त्वस

ववेदमाध्ययनमम् 73
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

वत्तरतवे यदम्, एतवेषपु ववेदवेषपु ववैजमामनकमामवष्कपृतमानमास सकलवस्तसूनमास वणर नस समपुपलब्धमम् भवमत। ववेदमास्तपु
आध्यमासत्मकजमानस्य मनधय एव ससन्त। भयौमतकमवजमानवेन आमवष्कपृतमानमास पदमाथमारनमास वणर नस नमासस्त ववेदस्य
प्रयनोजनमम्। एवस समत ययौमगकप्रमक्रयमानपुसमारवेण एतवेषमास भयौमतकमवजमानवे आमवष्कपृतमानमास पदमाथमारनमास ववेदवेषपु
असस्तत्वस्वष्ट्रीकरणस ननोपयपुकस प्रमतभमामत। अतनोऽस्य स्वमाममनयाः पद्धमतररयस सवमारशितयाः एव स्वष्ट्रीकमायमार इमत भमवतपुस
नमाहिर तष्ट्रीमत।

ववैमदकमन्त्रमाणमामम् अथर याः गसूढनोऽसस्त, ऋमषप्रदमशिर तवेन ममागमारनपुसमारवेण आषर दृष्ट्यमा चिवैव मन्त्रमाथमारयाः
बनोद्धव्यमायाः। मन्त्रमाणमास शिब्दवेषपु सत्स्वमप व्यमाकरणजन्यमा सरलतमा , तवेषमाममभधवेयमाथर स्य अन्ववेषणस चि मनतमान्तस
दरू
पु हिमसस्त। गसूढमाथर प्रतष्ट्रीत्यथर मम् अस्य मन्त्रस्य रहिस्यवमादयाः अयस द्रिष्टिव्ययाः-
'चित्वमारर शृङ्गमा त्रयनोऽस्य पमादमा दवे शिष्ट्रीषर सप्तहिस्तमासनो अस्य।
मत्रधमा बद्धनो वपृष भनो रनोरवष्ट्री म त महिमादवे व नो मत्यमारम म् आमवववे शि ।। ' -ऋ . ४ /५८ /३
अस्य मन्त्रस्य समाममान्यनोऽथर याः- अस्य चित्वमारर शृङ्गमामण, त्रययाः पमादमायाः, दवे मशिरसष्ट्री, सप्त हिस्तमाश्चि
ससन्त। प्रकमारत्रयवेण बद्धनोऽयस वपृषभस्तमारस्वरवेण कनोलमाहिलस करनोमत। महिमादवेवनो मत्यर लनोकवे प्रववेशिमलभत। कनोऽयस
महिमादवेववपृषभयाः। यमास्कवेनमास्य मन्त्रमाथर स्य रहिस्यनोदमाटिनस कपृतमम्- कवेषमासञ्चन्मतवे अयस महिमादवेववपृषभनो यजनोऽसस्त।
चित्वमारनो ववेदमायाः अस्य चित्वमारर शृङ्गमामण ससन्त , पदमामन तपु त्रवैकमासलकसवनकममारण्यवेव असस्त, दवे मशिरसष्ट्री तपु
प्रमायणष्ट्री-उदयनष्ट्रीय-नमाम्नष्ट्री दवे हिमवषष्ट्री स्तयाः। सप्त हिस्तमास्तपु सप्तच्छन्दमासस्यवेव ससन्त, यजनोऽयस मन्त्र-बमाह्मण-
कल्पवैसस्त्रधमा बद्धनोऽसस्त। अनवेन प्रकमारवेण यजरूपवेण महिमादवेवनो यजनमाथर मरणधममर षपु प्रमवषनोऽभवतम्। अन्यवे तपु
महिमादवेवनो वपृषभनोऽयस ससूयर्मोऽसस्त, यस्य चित्वमारनो मदशि एव चित्वमारर शृङ्गमामण ससन्त , त्रयनो ववेदमायाः पमादमायाः त्रययाः पमादमायाः
ससन्त, अहिनोरमात्रञ्च दवे मशिरसष्ट्री स्तयाः, सप्त मकरणमामन चि ससन्त सप्त हिस्तमायाः। ससूयरस्तपु पपृसथवष्ट्री -आकमाशि-
अन्तररकवैयाः सम्बद्धयाः असस्त, मकस वमा गष्ट्रीष्म-वषमार-मशिमशिर- ऋतसूनमामपुत्पमादकयाः अयमसस्त ससूयरयाः, अतयाः असयौ
असस्मन्मन्त्रवे 'मत्रधमा बद्धयाः' इमत कथयमत (द्रिष.मन. १३/३)। पतञ्जसलनमा पस्पशिमामह्निकवेऽस्य मन्त्रस्य
शिमासब्दकव्यमाख्यमा समपुपस्थमामपतमा। तन्मतवे तपु महिमादवेवनोऽयस शिब्दनोऽसस्त, यतनोऽस्य चित्वमारर शृङ्गमामण
चितपुमवर धशिब्दमायाः (नमाम-आख्यमात-उपसगर -मनपमातमायाः) ससन्त, त्रष्ट्रीमण पदमान्तस्य भसूत-वतर ममान-भमवष्यमदमत त्रययाः
कमालमायाः ससन्त, मदमवधमा भमाषमा, मनत्यमा कमायमार चिवेमत दवे मशिरसष्ट्री, सप्तहिस्तमास्तपु प्रथममातयाः सप्तमणीं यमावदम्
मवभकययाः ससन्त। शिब्दस्यनोच्चिमारणन्तपु हृदय-कण्ठ-मपुखवैयाः मत्रमभयाः भवमत, अतनोऽयस शिब्दसस्त्रधमा बद्धनोऽसस्त।
शिब्दगतमाथर स्य वपृषकरणवेन शिब्दनोऽयस वपृषभपदवमाच्यनो भवमत। रमाजशिवेखरवेणमास्य मन्त्रस्य व्यमाख्यमा
स्वककीयकमाव्यमष्ट्रीममाससमायमास समामहित्यशिमास्त्रदृष्ट्यवैव कपृतवेमत। समायणभमाष्यवे एतदमतररकस्य अथर स्यवैव वणर नमसस्त।
उपरर वमणर तवेष्वथरषपु प्रत्यवेकमम् अथमारयाः सम्बद्धमायाः एव ससन्त , अतयाः सवर तवे अथमारयाः स्व-स्वदृष्ट्यमा सममादरणष्ट्रीयमायाः
ममाननष्ट्रीयमाश्चि ससन्त। मन्त्रमाणमास गसूढमाथर स्य इदमवेव ममाहिमात्म्यमम् असस्त। तवेषमास पमवत्रमाणमास मन्त्रमाणमामम् अथर याः
मवमवधरूपवेण कतपुर शिक्यतवे। यमास्कवेन असस्मनम् प्रसङ्गवे षडसधकमानमास मतमानमास चिचिमार कपृतमा। अस्यमास चिचिमारयमामम्
ऐमतहिमाससक-ववैयमाकरण-पररव्रमाजक-यमासजकमादययाः प्रमपुखमायाः ससन्त। एतदमतररकयाः मवमवधगन्थमानमास समथर कमानमामम्
आचिमायमारणमास मतस्यमामप यथमास्थमानमम् उल्लिवेखनो ममलमत।

74 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यपद्धमतयाः मटिप्पणष्ट्री

पमाठगतप्रश्नमायाः-३

10. ववेदवे शिब्दमायाः ककीदृशिमायाः ससन्त।

11. सवरषमास दवेवमानमामम् ऐकमात्म्यस प्रमतपमादयनम् मनरुककमारयाः मकममाहि।
12. दवेवमायाः कवेषपु रूपवेषपु वतर न्तवे।
13. अमगशिब्दयाः कवेषमास वमाचिकयाः।
14. ववेदमन्त्रमाणमामम् अथमारयाः कथस जमायन्तवे।
15. महिमादवेवस्य वपृषभस्य कमत अङ्गमामन वतर न्तवे। कमामन चि तमामन।

4.6) समायणभमाष्यस्य महित्त्वमम्

आचिमायर समायणयाः स्वभमाष्यलवेखनकमालवे स्मपृमतपपुरमाणमामदगन्थवेभ्यनो यथवेच्छस समाहिमाय्यस गपृहिष्ट्रीतवमानम्। तवेन
परम्परमागतयाः अथर एवमाङ्गष्ट्रीकपृतयाः। तत्सम्पपुष्ट्यथर मम् अमावश्यकतमानपुसमारवेण यत्र तत्र पपुरमाण -इमतहिमास-स्मपृमत-
महिमाभमारतमामदगन्थवैयाः प्रममाणस सङ्गपृह्य समपुद्धम
पृ म्। ववेदमानमामथर जमानमाय षडङ्गमाध्ययनस्यमाऽमप महित्त्वमसस्त।
समायणस्त्वनवेन ससद्धमान्तवेन पसूणरपररमचित आसष्ट्रीतम्। ऋग्ववेदस्य प्रथममाषकस्य व्यमाख्यमायमास शिब्दमानमास पयमारलनोचिनवे
व्यमाकरणस्य नवैपण्पु यवेन मनरूपणस कपृतमनवेन। प्रमाययाः प्रत्यवेकस महित्त्वपसूणरशिब्दस्य व्यपुत्पत्तवेयाः, ससद्धवेयाः, स्वरमाघमातस्य
चि वणर नस पमामणनष्ट्रीयससूत्रमाणमास समाहिमाय्यवेन प्रमामतशिमाख्यसमाहिमाय्यवेन चि कपृतमम्। समावधमानतयमा अस्य अध्ययनवेन
समस्तजमातव्यमवषयमाणमास सपुन्दरतयमा अवबनोधनो भवमत। मनरुकस्यमाप्यपुपयनोगयाः कपृतनोऽसस्मनम् भमाष्यवे। यमास्कवेन
व्यमाख्यमा कपृतवेमत समायणमाचिमायर याः तत्तन्मन्त्रमाणमास भमाष्यलवेखनकमालवे सपुन्दरतयमा असलखतम्। एतमदहिमाय
समायणमाचिमायर याः ऋग्ववेदस्य प्रमाचिष्ट्रीनभमाष्यकतपृरमभयाः स्वन्दस्वमामम-ममाधवमामदमभयाः कपृतमानमामप्यथमारनमास यथमावकमाशिस
गहिणमकरनोतम्। कल्पससूत्रमाणमामप्यपुपयनोगयाः समवस्तरस कपृतनोऽनवेन स्वभमाष्यवे। यजमवधमानवे तपु समायणस्य
प्रगमाढप्रमतभमा पररलक्ष्यतवे। तवेन महि कल्पससूत्रमवषयगतमानमाममावश्यकतत्त्वमानमास वणर नप्रसङ्गवे सवर त्र
स्वमवमशिषप्रमतभमायमायाः अमप प्रदशिर नस कपृतमम्। ससूकस्य व्यमाख्यमारम्भवे एव तस्य मवमनयनोगस्य ऋषवेयाः ,
दवेवतमामदमवजमातव्यतरयमानमास वणर नस प्रमाममामणकगन्थमानमामम् उद्धरणपपुरयाःसरमम् अकरनोतम्। उपलभ्यममानमायाः
ससूकसम्बसन्धनष्ट्रीयाः आख्यमामयकमायाः अमप सप्रममाणस समपुपस्थमापयतम्। मष्ट्रीममाससमायमायाः मवषयस्यमामप मनववेशिस
भमाष्यमारम्भस्य उपनोदमातवे बनोधगम्यभमाषयमा प्रदत्तमनवेन समायणवेन ववेमदमवषयकस्य समगससद्धमान्तस्य प्रमतपमादनस
रहिस्यनोदमाटिनञ्चमामप कपृतमम्। अनवेनवैव कमारणवेन समायणकपृतववेदभमाष्यस्य गयौरवमसस्त। स्वभमाष्यवे समायणयाः
यमासजकपद्धतवेरव
वे महित्त्वमददमातम्। तसस्मनम् कमालवे तस्यवैवमावश्यकतमा आसष्ट्रीतम्। तदमा कमर कमाण्डस्य
प्रमाधमान्यममासष्ट्रीतम्। एततम् खलपु सवर मवचिमायर समायणवेन स्वभमाष्यस मनममर तमम्।

अनवेन कमारणवेन मध्यवे समायणमाचिमायर स्य मवमशिषस महित्त्वमसस्त। समायणभमाष्यस मवनमा ववेदमाथमारनशि
पु ष्ट्रीलनस्य
ककीदृशिष्ट्री दशिमा भववेमदमत तपु कथमयतपुस न शिक्यतवे। यथवेषस व्यपुत्पसत्तममासश्रित्यवैकस्य एवमाथर स्य
मवरुद्धबहिह मवधमाथर करणवे प्रवपृत्तमानमास पमाश्चिमात्यपसण्डतमानमास मध्यवे परमगतमाथर स्यवैव स्वभमाष्यवे स्थमानदमातमारस समायणस

ववेदमाध्ययनमम् 75
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

मवहिमायनोमचितममागर प्रदशिर मयतपुस कयाः समथर्मो भवमत। वस्तपुतयाः आङ्गलमानमास मशिकमापद्धत्यमा वयस ससवपृत्तमायाः।
आङ्गलजनमायाः स्वमाथर बपुद्ध्यमा अस्मदष्ट्रीयमामन ववेदनोपमनषत्स्मपृमतपपुरमाणमामन मतरस्कपृतवन्तयाः, अस्ममामभरमप तस्य
सहिनस कपृतमम्। जवेतमारयाः स्वमाथर सधयमा अन्धमायाः सञ्जमातमायाः , परस वयममप अजमानमातम् परप्रत्ययनवेयबपुमद्धत्वमादम् अन्धमायाः
जमातमायाः। पपुरमा अस्मदवेशिस्य रमाजमाननो मवदज्जनमानम् स्वसभमायमामम् आश्रियस प्रददमत स्म,
ससस्कपृतमाध्ययनमाध्यमापनमाथर यपुकमामपुमचितमास वपृसत्तस चि प्रददमत स्म।

परस सम्प्रमत तमादृशिष्ट्री व्यवस्थमा न क्वमाऽमप जष्ट्रीवन्तष्ट्री प्रमाप्यतवे। तस्ममातम् पपुरमाणमामदगन्थमानमास

ववेदमाथमारवबनोधमाथर परममावश्यकतमासस्त।

समायणनो ववैमदकसम्प्रदमायस्य यथमाथर तयमा ववेत्तमा आसष्ट्रीतम्। तस्ममात्तदष्ट्रीयस ववेदभमाष्यस वस्तपुतस्तपु

ववेदमाथर्मोन्मष्ट्रीलनकमाररषपु भमाष्यवेषपु मसूधरन्यतमस भमाष्यमसस्त। तदम् दगपु र ममम् ववेददगपु र मम् सरलतयवैव प्रववेशियमत
ववेदमाथर सजजमासपुमम्। ववैमदकमवदषपु मामपुपरर यथवेषमपृणमसस्त समायणमाचिमायर स्य। पमाश्चिमात्यपसण्डतमास्तपु ववेदमाथमारवबनोधनवे
मवपपुलस प्रयमासस कपृतवन्तयाः। तसस्मनम् प्रयत्नवे तवे यसत्कसञ्चतम् समाफल्यस लब्धवन्तयाः तत्तपु समायणमाचिमायर स्य
अनपुकम्पमायमायाः एव फलमसस्त। समायणभमाष्यस्य समाहिमाय्यवेनवैव एतवे पमाश्चिमात्यपसण्डतमायाः
ववैमदकमन्त्रमाणमामथमारवबनोधनवे कपृतकमायमार अभवनम्। कमतमचिच्छब्दमानमामम् अथमारवबनोधनवे मवरनोधमाभमासस प्रदश्यर
समायणमाचिमायर स्यनोपहिमासयाः तवैयाः कपृतयाः, तत्तपु अन्यतम्। मकञ्च मपुख्यतयाः ससमहितमापञ्चकनोपरर ईदृशिस सपुव्यवसस्थतमम्,
पसूवरपरमवरनोधहिष्ट्रीनमपुपमादवेयस पमासण्डत्यपसूणरञ्च भमाष्यलवेखनमम् अतष्ट्रीव श्रिमसमाध्यस भवमत। ईदृशियाः कमायर स्य महित्त्वस
कनोऽमप मवजजनयाः एव मवजमातपुस समथर्मोऽसस्त। असस्मन्निथर ववैमदकधमर स्य ववैमदकभमाषमायमाञ्च मकयदमभजतमा
प्रमाप्तव्यवेमत तपु समाम्प्रमतकभमाषमाजमानवेन एव प्रतष्ट्रीयतवे। तदष्ट्रीयमा महित्तमा उपमादवेयतमा चि भमाषमादृष्ट्यमामप मवचिमारणष्ट्रीयमा।
इयस ववैमदकभमाषमा एवमासस्त यमा भमाषमामवदमास मध्यवे प्रसपृतस प्रमाचिष्ट्रीनभमाषमामवषयकस मतभवेदस मनरमाकपृतवतष्ट्री। समाम्प्रमतकमा
भमाषमाशिमास्त्रपसण्डतमायाः इच्छसन्त यत्तवेषमाममभमतनो मवषयनो मनतरमास पसूणरतयमा पररपक्वतमास गच्छवे तम् इमत। तवे ववेदमानम्
अधष्ट्रीत्य अनपुशिष्ट्रील्य चि तमासपु तमासपु भमाषमासपु सममागतमानमास पमाडष वे-नमाइटि-फमाचिसूरनम्-इत्यमादष्ट्रीनमास मसूलरूपस तवेषमास
तद्रिसूपमान्तरतमाञ्च समाधपु भनोत्स्यन्तवे। जमास्यन्तष्ट्रीदस चि भयौमतकवेष्वथरषपु प्रयपुज्यममानमामन पदमामन यपुगमान्तरवेण कस्ममादम्
आध्यमासत्मकवेऽथर प्रयपुकमामन भमवतपुममारभतवे। भसूमयष्ठप्रयनोजनसमाधकत्वमादम् वस्तपुतयाः समायणभमाष्यमामण ससन्त
महित्त्वभमाजनो गन्थमायाः। मकञ्च समायणमाचिमायर स्यमानपुकम्पयवैव ववेदमाथरषपु प्रमवषमायाः पमाश्चिमात्यपसण्डतमायाः यमद कथयसन्त -
‘Las von Sayana’ (समायणस्य बमहिष्कमारस कपुरु) तमहिर तत्र मकममाश्चियर मम्। कमा पररदवेवनमा। यदमप
समायणमाचिमायर स्यमाऽमप भमाष्यमामण दनोषरमहितमामन ससन्त, इत्यमप वकसपु न शिक्यतवे। यतनो महि ममानवमानमास कपृमतषपु
मनदर षपु तमायमायाः कल्पनवैव व्यथमारसस्त, तथमामप समायणमाचिमायर याः परम्परमागतमाथर स्य जमातमाऽसस्त, नमात्र लवेशितनोऽमप
सन्दवेहियाः। समायणमाचिमायर स्य ववेदभमाष्यमामण ववेदमाथर जमानस्य कपुसञ्चकमारूपवेण मवलससन्त। ववेदमानमास दगपु र ममम् दगपु र मम्
प्रववेशिमाय अस्य भमाष्यमामण मवशिमालसससहिदमारस्य कमायर कपुवर सन्त।

मकञ्च सम्प्रमत पमाश्चिमात्यमानपुसन्धमानकत्तमाररयाः अमप समायणस्य महित्त्ववेन अपररमचितमा न ससन्त।

ऋग्ववेदस्य प्रथममानपुवमादकस्य आङ्गलमवदषपु याः मवल्सनमहिनोदयस्य इयमपुमकयाः अमवस्मरणष्ट्रीयमाऽसस्त-

‘Sayana undoubtedly had a knowledge of his text far beyond the

pretensions of any European scholar, and must have been in possession either
through his own learning or that of his association, of all the interpretation which

76 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यपद्धमतयाः मटिप्पणष्ट्री

have been perpetuated by traditional teaching from the early times.’ -Translation
of Rigveda
समायणभमाष्यस्य प्रथमपमाश्चिमात्यसम्पमादकस्य डमा. मवैक्समसूलरमहिनोदयस्यमापष्ट्रीयमपुमकयाः दशिर नष्ट्रीयमाऽसस्त-
We ought to bear in mind that five and twenty years ago, we could not
have made even our first steps, we could never at least have gained a firm
footing without his leading string. -Introduction to Rigveda; Edon.
ववेदमाथर जमानवे वस्तपुतयाः समायणमाचिमायर याः अन्धमानमास यमषररवमाऽसस्त सयौभमाग्यवेन समायणस प्रमत सम्प्रमत
पमाश्चिमात्यपसण्डतमानमाममप मवचिमारपररवतर नमम् एवमाभवतम् यत्तवेषपु उपवेकमास्थमानवे सम्ममाननष्ट्रीयनो भमावयाः पररदृश्यतवे।
समायणकपृतववेदमाथर स्य प्रमाममामणकतमाऽमप प्रमाममामणतनोऽभवतम् पमाश्चिमात्यमवदषपु मास समवमायवे। असस्मनम् मवषयवे
जमर नष्ट्रीयमवदमाससयौ मपशिलगयौल्डनरयौ अतष्ट्रीव महित्त्वपसूणर कमायर मकपुरुतमामम्। उभयौ मवदमाससयौ 'मवमदशिवेस्तसूमदयनम्'
(ववैमदकमानपुशिष्ट्रीलनमम्) नमामकगन्थस्य मत्रषपु भमागवेषपु मवमवधगसूढववैमदकशिब्दमानमामम् अनपुसन्धमानस कपृतवन्तयौ। यवेन
समायणचिमायरण कपृतयाः अथर याः सपुतरमास प्रममामणतनोऽभवतम्।

मकञ्च समायणमाचिमायर स्यवैवमाथरन नमास्ममाकस सन्तनोषनो भवमत। ववेदस्य गभष्ट्रीरतमा रहिस्यमयतमा चिमातष्ट्रीव
गयौरवमास्पदमसस्त। तवेनवैव हिवेतपुनमा मवमभन्निसमयवेषपु अमभनवव्यमाख्यमासम्प्रदमायस्य समपुदवयाः अभवतम्। तवे चि
व्यमाख्यमाकतमाररयाः स्वस्वव्यमाख्यमाकयौशिलवेन प्रमतष्ठमास प्रमाप्तवन्तयाः।

4.7) अरमवन्दस्य महित्त्वमम्

सम्प्रमत तत्त्वमचिन्तकवेषपु, आध्यमात्मसमाधकवेषपु चि अरमवन्दमहिनोदयनो ममान्यनो मसूधरन्यश्चिमासस्त। तस्य
दृष्ट्यमा यवेषमास मवदषपु मास ववेदस प्रमत ह्यसष्ट्रीममा श्रिद्धमाऽसस्त तवेषमास सम्मपुखवे स्वत एव ववैमदकशिब्दमानमामथर याः प्रस्फपुटिनो
भवमत। ववेदस्यमाथर याः रहिस्यमात्मकयाः मनगसूढश्चिमासस्त। अस्य ससूचिनमाऽमप ववेदमादवेव प्रमाप्यतवे। ववैमदकमानमामम्
ऋषष्ट्रीणमाममयस दृढमा धमारणमाऽसष्ट्रीतम् यतम् मन्त्रमाणमास समपुन्मवेषयाः हृदयस्य अन्तरतमप्रदवेशिमातम् भवमत। अतनो ववेदवेषपु
मनगसूढजमानस्य मनसधयाः प्रमकप्तनोऽसस्त। एकसस्मनम् मन्त्रवे (ऋ. ४/३/१३/६) ऋमषयाः वमामदवेवयाः स्वमात्ममानमम्
अन्तयाःप्रमाजसम्पन्नित्ववेन उपस्थमामपतवमानम्। ऋमषरयस स्ववमासग्भयाः मनगसूढवमाक्यमानमामम् अमभव्यमकस कपृतवमानम्।
दष्ट्रीघरतममानमामकस्य ऋषवेयाः अमप एवमनपुभवयाः असस्त यतम् ववेदमन्त्रमायाः मनत्यमायाः , अकरव्यनोसम्न चिमासधवमाससनयाः।
मकञ्च यनो महि तस परममात्ममानस न जमानमामत सयाः ऋसग्भयाः मकस कररष्यमत। तस्मवै ऋचियाः मकस प्रयनोजनमसस्त। तथमामहि
आम्नमातमम्-

"ऋचिनो अकरनो परमवे व्यनोमनम्, यसस्मनम् दवे व मा असधमवश्ववे मनषवे द याःपु ।

यस्तन्नि ववे द मकस ऋचिमा कररष्यमत य इतम् ततम् मवद स्पु त इमवे सममासतवे । । " इमत।
(ऋ .ववे १ /१६४ /३९ )
ववैमदकमन्त्रमाकरमाणमास सम्बन्धयाः मदव्यवेन उच्चितरस्तरवेण (ऋ.१/१६४/४६) सहिवैवमासस्त। अनवेन
प्रकमारवेण ववैमदकमन्त्रमाणमास मदव्यत्वस ववैमदकप्रमाममाण्यवेनवैव स्वतयाःससद्धस भवमत। मकञ्च ववैमदकमन्त्रमाणमास प्रत्यवेकस शिब्दयाः
कस्यमाप्यमाध्यमासत्मकतत्त्वस्य प्रतष्ट्रीकनो भवमत।

श्रिष्ट्रीअरमवन्दमहिनोदयस्य मतवे यनोगवेन तपसमा चि मवधसूतवे पमवत्रवे हृमद एव परममात्ममा स्फपुररतनो भवमत।
ववैमदकशिब्दमायाः आध्यमासत्मकतत्त्वस्यवैव मनश्चियवेन प्रतष्ट्रीककीभसूतमायाः ससन्त। एवस प्रत्यवेकस ववैमदकशिब्दयाः कस्यमामप

ववेदमाध्ययनमम् 77
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

शिकवेयाः, आध्यमासत्मकसमामरयर स्य, तपनोबलस्य चि प्रतष्ट्रीकनो भवमत। ववैमदकमषर याः कसस्मन्निमप मन्त्रवे यदमा अश्वस
प्रमाथर यमत तदमा तस्यमाथर याः अश्वरूपयाः समाममान्यघनोटिकनो न भवमत, अमप तपु अश्वपदवेन तत्रमान्तबर लस्य स्फपुरणस
प्रमत सङ्कवे तनो भवमत। घपृतशिब्दयाः यजस्य समाधनभसूतस समाममान्यस घपृतस बनोधयमत। मकञ्च अरमवन्दमहिनोदयस्य मतवे
तपु घपृतशिब्दस्य प्रकमाशियाः इत्यथर्मो भवमत। अत एव इन्द्रिस्य अश्वयाः यदमा 'घपृतस्नपु’-पदवेन बनोसधतनो भवमत तदमा
तस्यमाथर याः घपृतस्य करणमम् इमत न भवमत , अमप तपु प्रकमाशिस्य सवर त्र मवमकरणकत्तमार इत्यथर्मो भवमत। अमगपदवेन
चि न कवेवलस बमाह्यवमह्निपदस्य बनोधनो भवमत, अमगशिब्दमादम् अत्र अन्तयाःस्फपुररतस्य चिवैतन्यस्यवैव बनोधनो भवमत।
यदमप ससमहितमाभमागवे मपुख्यतयाः यजकममारमद प्रमतपमामदतस तथमामप तत्र आत्मतत्त्वममप मनमहितमसस्त। उपमनषत्सपु
अमभव्यकस्य बहिह शिनो व्यमाख्यमातस्य चिमादवैततत्त्वस्य पसूणरसङ्कवे तयाः प्रमाप्यतवे ससमहितमागन्थवेषपु। यनो महि मवदमानम्
ववैमदकससमहितमायमायाः मन्त्रमायाः कवेवलस कमर णयाः प्रमतपमादकमायाः मकञ्च उपमनषदयाः जमानस्य प्रमतपमामदकमायाः इमत मत्वमा
उभयनोमर ध्यवे पमाथर क्यप्रदशिर नस करनोमत स तपु सत्यमादम् दरसू ऽवे सस्त। ससमहितमागन्थयाः कमर णमा सहि जमानस्यमाऽमप
स्पषप्रमतपमादकनो भवमत। ऋग्ववेदस्य ससद्धमान्तमायाः यथमा ववेदमान्तस्य तरयमानमास सङ्कवे त स कपुवर सन्त तथवैव तस्य
अन्तमवर दममानमायमायाः समाधनमायमायाः मनयमनस्य चि मशिकमा मवगतयपुगवे प्रमतमष्ठतस्य यनोगस प्रमत स्पषतयमा सङ्कवे तस
कपुवर सन्त। ऋग्ववेदससमहितमायमास तत्परमतत्त्वस्य आलनोचिनमा बहिह त्र मन्त्रवेषपु प्रमाप्यतवे। यथमा "एकस ततम्"
(ऋ.१/१६४/४६), "तदवेकमम्" (ऋ.१०/१२९/२) इत्यमामद। ववैमदकषर ययाः अमपुमवेव परमसत्यरूपवेण
स्वष्ट्रीकपुवर सन्त, अन्यदवेवमायाः तपु तस्यवैव शिकवेयाः मवमवधमामभव्यमकममात्रमम्। अनवेन प्रकमारवेण श्रिष्ट्रीमदरमवन्दमतवे ववेदयाः
ससद्धमानमास वमाणष्ट्री एवमाऽसस्त। ववेदनोऽयममान्तररकजगतयाः आध्यमासत्मकतरयमानमास मनरूपकनोऽसस्त। असस्ममन्निरूपणवे
यवेषमास समाममान्यशिब्दमानमास प्रयनोगस ववेदयाः करनोमत तवेषमामथर याः मनतमान्तमनगसूढयाः तथमा समाधनमानमामम् उपरर आधमारष्ट्रीभसूय
वतर तवे। ववेदमानमामथर याः मपुख्यतयाः रहिस्यमययाः आत्मपरकश्चिमाऽसस्त। अनयमा दृष्ट्यमा श्रिष्ट्रीमदरमवन्दस्य व्यमाख्यमास
प्रमत मवदषपु मास ध्यमानमाकषर णममप स्वमाभमामवकमवेववेमत।

4.8) श्रिष्ट्री म दमानन्दकपु ममारस्य महित्त्वमम्

डमाड. आनन्दस्वमामष्ट्री आधपुमनकभमाषमामवत्सपु परमतत्त्वजयाः गम्भष्ट्रीरमचिन्तकयाः चि आसष्ट्रीतम्।
भमारतष्ट्रीयकलमायमायाः अन्तयाःस्वरूपस्य प्रत्यमभजमानवे अतपुलनष्ट्रीययाः तथमा तस्यमायाः कलमायमायाः मवशिदव्यमाख्यमाकरणमम्
पु र भयाः। कलमाकवेत्रवे ववैमदककवेत्रवे चि पसूणरममर जत्ववेन सहिमाऽसयौ प्रववेशिमम्
स्वमवषयस चि मवदमानम् आसष्ट्रीतम्। तत्र तत्तपुल्ययाः दल
अलभत। तयनोरन्तरङ्गस्य परष्ट्रीकणस मवश्लवेषणमम् चि अतष्ट्रीव मवदत्त्ववेन सहि कपृतमनवेन। असस्मनम् मवषयवे तस्य
प्रससद्धस पपुस्तकमसस्त- ‘A new approach to the Vedas’ । गन्थवेऽसस्मनम् ववेदमानमास मवमशिषव्यमाख्यमाशिवैल्यमायाः
प्रदशिर नस कपृतमनवेन मवदषपु मा। तस्य कथनमसस्त- ववेदमास्तपु , ससद्धमानमास वमाणष्ट्री भवमत। अतनो तस्य व्यमाख्यमालवेखनवे
खष्ट्रीषष्ट्रीयमध्ययपुगस्थमानमास सतमास तथमा अमात्मप्रवणकवष्ट्रीनमामनपुभसूत्यमाऽमप पयमारप्तसमाहिमाय्यस गपृहिष्ट्रीतपुस शिक्यतवे।
आध्यमासत्मकजगमत अत्यपुच्चिस्तरगतमानमास सतमामनपुभसूतवेयाः ववैचिमाररकसममानतमा भवत्यवेव। तदनपुभसूमतप्रकटिनमाथर
प्रयपुकप्रतष्ट्रीकवेषपु तथमा मसूमतर मवधमानवेषपु चिवैकरूपतमा दृग्गनोचिरष्ट्रीभवत्यवेव। डमाड. कपुममारस्वमामष्ट्री
मध्ययपुगष्ट्रीयखष्ट्रीषधमर नय
पु मामयनमास महिमात्मनमास वमाण्यमास ममर जनो मवदमानम् आसष्ट्रीतम्। फलतयाः स्वववैमदकव्यमाख्यमायमास तस्य
जमानस्यमानपुशिष्ट्रीलनस्य चिनोपयनोगयाः अतष्ट्रीव सपुष्ठपुतयमा कपृतनोऽनवेन। अस्य महिमापपुरुषस्य ववैमदकमन्त्रमाणमास व्यमाख्यमा
एवमास्य स्पषनोदमाहिरमामण ससन्त। द्रिषव्यमम्-

78 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यपद्धमतयाः मटिप्पणष्ट्री

“As for the Vedic and Christian source each illuminates the other. And
that is in itself an important contribution to understanding. What ever may be
asserted or denied with respect to the value of the Vedas; this at least is certain
that their fundamental doctrines are by on means singular.” (A New Approach to
the Vedas. Page 9.)

पमाठगतप्रश्नमायाः-४

16. ऋग्ववेदवे दवेवतमायाः कथमम् 'असपुर' इमत अनवेन प्रनोकमायाः।

17. दवेवतमानमास त्रष्ट्रीमण रूपमामण कमामन।
18. कयाः अस्य जगतयाः मनयमामकयाः।
19. अरमवन्दमतवे घपृतशिब्दमाथर याः कयाः।
20. ववेदभमाष्यमवषयवे कवे मवदमाससयाः भमाष्यस रमचितवन्तयाः।

पमाठसमारयाः

आयर भमाषमायमायाः पयौरस्त्यभवेदवे ससस्कपृतभमाषमा अन्तभर वमत। मवमभन्निमानमामम् अमाचिमायमारणमास दृष्ट्यमा

ववेदमन्त्रमाणमास व्यमाख्यमानस मभदतवे। ववेदमन्त्रमाणमामम् अथर मनदरशिकवेषपु यमास्कमाचिमायर याः प्रससद्धतमयाः। तत्र मवस्तरवेण
गसूढशिब्दमानमाममप अथर याः मनमदर षयाः।

ववेदमाथमारनपुसन्धमानमवषयवे पमाश्चिमात्यमानमास मवदषपु मामम् एकस मतस, तथमा भमारतष्ट्रीयमानमास पसण्डतमानमास दवे मतवे स्तयाः।
आध्यमासत्मकपद्धतयौ एकयाः एव अमगशिब्दयाः भयौमतकमागवेयाः , अमगदवेवस्य तथमा परमवेश्वरस्य चि वमाचिकनो भवमत।
चित्वमारर शृङ्गमायाः इत्यमामदश्लनोकवे कनोऽयस महिमादवेववपृषभयाः इमत प्रश्नवे यमास्कयाः यमागरूपवेण वपृषभस प्रमतपमामदतवमानम्,
अन्यवे तपु महिमादवेववपृषभनोऽयस ससूयरयाः अस्तष्ट्रीमत कथयसन्त ,पतञ्जसलनमा पस्पशिमामह्निकवे तस्य मन्त्रस्य
शिमासब्दकव्यमाख्यमा समपुपस्थमामपतमा,समायणभमाष्यवे तपु मभन्निमवेव वणर नस मवदतवे। समायणवेन ववेदस्य व्यमाख्यमावसरवे
इमतहिमास-स्मपृमत-पपुरमाणमामदगन्थवेभ्ययाः समाहिमाय्यस स्वष्ट्रीकपृतमम्। तस्य व्यमाख्यमानवे प्रधमानस ववैमशिष्ट्यमसस्त यतम् तवेन
ववेदस्य प्रमाययाः प्रत्यवेकस महित्त्वपसूणरशिब्दस्य व्यपुत्पत्तवेयाः, ससद्धवेयाः, स्वरमाघमातस्य चि वणर नस पमामणनष्ट्रीयससूत्रमाणमास
समाहिमाय्यवेन प्रमामतशिमाख्यसमाहिमाय्यवेन चि कपृतमम्। ससूकस्य व्यमाख्यमारम्भवे एव तस्य मवमनयनोग- ऋमष-दवेवतमा-
च्छन्दनो-मवजमातव्यतरयमानमास वणर नस तवेन प्रमाममामणकगन्थवेभ्ययाः उद्धरणपसूवरकस कपृतमम्। अपरयाः एकयाः महिमानम्
ववेदतत्त्वजयाः असस्त अरमवन्दमहिनोदययाः। सयाः तत्त्वमचिन्तकवेषपु , अध्यमात्मसमाधकवेषपु चि ममान्यनो मसूधरन्यश्चिमासस्त।
तस्य दृष्ट्यमा यवेषमास मवदषपु मास ववेदस प्रमत ह्यसष्ट्रीममा श्रिद्धमाऽसस्त, तवेषमास सम्मपुखवे स्वत एव ववैमदकशिब्दमानमामथर याः प्रस्फपुटिनो
भवमत। डमाड. आनन्दस्वमामष्ट्री आधपुमनककलमामवत्सपु परमतत्त्वजयाः गभष्ट्रीरमचिन्तकश्चिमासष्ट्रीतम्। तस्य प्रससद्धस

ववेदमाध्ययनमम् 79
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पपुस्तकमसस्त- ‘A New Approach to the Vedas’। गन्थवेऽसस्मनम् ववेदमानमास मवमशिषव्यमाख्यमाशिवैल्यमायाः

प्रदशिर नस कपृतमनवेन मवदषपु मा।

4.9) पमाठमान्तप्रश्नमायाः
1. यदवेदमाथमारनशि
पु ष्ट्रीलनस्य परम्परमा अतष्ट्रीव प्रमाचिष्ट्रीनकमालमादवेव सममायमामत। ..वचिनममदस समथर यत।

2. कयौत्समहिनोदयस्य पसूवरपकस मवस्तमारयत।

3. पमाश्चिमात्यमायाः कथस ववेदस्य हिमामनस कपृतवमानम्।
4. स्वमाममजष्ट्रीवमहिनोदयस्य मतस प्रस्तसूय खण्डयत।
5. चित्वमारर शृङ्गमा त्रयनोऽस्य पमादमा-इत्यमामदश्लनोकवे मकस प्रमतपमामदतमम्।
6. समायणभमाष्यस्य महित्त्वस प्रमतपमादयत।।
7. पमाश्चिमात्यमायाः समायणमाचिमायर भमाष्यकतपृरत्ववेन कथस मनन्दसन्त।
8. अरमवन्दस्य महित्त्वस वणर यत।

पमाठगतप्रश्नमानमामपुत्त रमामण

उत्तरमामण-१
1. आयर भमाषमा पमाश्चिमात्य-पयौरस्त्यभवेदवेन मदमवधमा।
2. ससस्कपृतभमाषमायमामम्।
3. श्रिवणमान्तरदशिर नस्य यनोग्यतमासम्पमादनवेन अवमारचिष्ट्रीनमानमामपृषष्ट्रीणमामम् उपयपुकमामभधमा' श्रिपुतमषर ररमत अभवतम्।
4. यमास्कमाचिमायर याः।
5. शिब्दमानमास ससूचिष्ट्री इमत अथर याः।
6. ववेदवे भमावगमाम्भष्ट्रीयर भमाषमाववैमचित्र्यस. मवमचित्रपदमानमास, स्वरमाणमास ससन्धपदमानमाञ्चवैव मवववेचिनमसस्त ततयाः
7. दगपु मारचिमायर याः

उत्तरमामण-२
8. ज्यमाकनोबष्ट्री,मपशिवेल,म्यमाक्समपुलमार,पनोल इत्यमादययाः।
9. जलपसूणरघटियाः इत्यथर याः।

उत्तरमामण-३
10. सवर शिब्दमायाः ययौमगकमायाः यनोगरूढमा रूढमाश्चि ससन्त
11. महिमाभमाग्यमातम् दवे व तमायमायाः एक आत्ममा बहिह धमा स्तसूय तवे । एकस्यमात्मननोऽन्यवे दवे व मायाः प्रत्यङ्गमामन
भवसन्त। ' (मनरुकयाः ७/४)

80 ववेदमाध्ययनमम्
 ववे द भमाष्यपद्धमतयाः मटिप्पणष्ट्री

12. मत्रषपु रूपवेषपु वतर न्तवे- अमासधभयौमतकमम्, आसधदवैमवकमम्, अध्यमासत्मकञ्च इमत।

13. भयौमतकमागवेयाः, अमगदवेवस्य तथमा परमवेश्वरस्य चि
14. ऋमषप्रदमशिर तममागरण तथमा अमाषर दृष्ट्यमा चि
15. चित्वमारर शृङ्गमामण, त्रययाः पमादमायाः, दवे मशिरसष्ट्री, सप्त हिस्तमाश्चि

उत्तरमामण-४
16. प्रमाणशिमकशिमासलत्वमातम्
17. आध्यमासत्मकमम्, अमासधभयौमतकमम्, आसधदवैवतञ्चवेमत
18. ईश्वरयाः
19. अरमवन्दमहिनोदयस्य मतवे तपु प्रकमाशियाः इत्यथर्मो भवमत।
20. समायणयाः, अरमवन्दमहिनोदययाः, श्रिष्ट्रीमदमानन्दकपुममारमाचिमायर याः अन्यवे चि।

॥ इमत चितपुथरयाः पमाठयाः ॥

ववेदमाध्ययनमम् 81
 5

5) ववै म दकमाख्यमानस
दमाशिर म नकमानमास नयवे ववे द मवमशिर याः चि
प्रस्तमावनमा

असस्मनम् पमाठवे वयस ववेदवे वमणर तमानमास कवेषमाञ्चन आख्यमानमानमास वणर नस द्रिक्ष्यमामयाः। यथमा
लयौमकककथमागन्थमानम् रसमालङ्कमारगपुणयपुकशिब्दरमामशिमभयाः कवययाः रमचितवन्तयाः। तथवैव ववैमदककमालवे अमप
समाममासजकरष्ट्रीत्यमामदकस ववैमदकनोपमाख्यमाननमाम्नमा अध्यमायवेन वयमत्र द्रिक्ष्यमामयाः। कथमागन्थवेषपु यथमा कमान्तमाससम्मतस
वचिनो वतर तवे, तथवैव नष्ट्रीमतपसूणमारमन वचिमाससस तथमा प्रभपुससम्मतवैयाः उपदवेशिवैयाः नष्ट्रीमतजमानस ववेदनोपमाख्यमानवेषपु कवेषपुमचितम्
स्थलवेषपु प्रमाप्यतवे। कवेषमाञ्चन उपमाख्यमानमानमास मवषयवे वयमत्र पमठष्यमामयाः। ततयाः आख्यमानस प्रमतपमाद
मवमवधदमाशिर मनकमानमास मतवे ववेदयाः प्रमतपमामदतयाः मवदतवे। एवञ्च ववेदस्य पयौरुषवेयत्वमम् अपयौरुषवेयत्वमम् इमत मवचिमारयाः
प्रवतर तवे। पपुरुषवेण कपृतयाः पयौरुषवेययाः। सपृषस्य एव अमनत्यत्वमापसत्तयाः। यतनो महि यस्य सपृमषयाः असस्त तस्य मवनमाशियाः
अवश्यम्भमावष्ट्री। जन्यपदमाथमारनमामम् अनमामदत्वस्य असम्भवमातम् तवे अमनत्यमायाः इमत। तवे कदमामप अपयौरुषवेयमायाः
भमवतपुस नमाहिर सन्त।अतयाः तवे अमनत्यमायाः पयौरुषवेयमायाः चि। ववेदयाः पयौरुषवेय अपयौरुषवेयनो वमा इमत मवषयवे दमाशिर मनकमानमास
नमानमामतमामन ससन्त। न्यमायववैशिवेमषक-मष्ट्रीममाससक-समासख्य-ववैयमाकरणमतवे ववेदस्य पयौरुषवेयत्वमम् अपयौरुषवेयत्वञ्च
मनत्यत्वमम् अमनत्यत्वञ्च प्रस्तसूयतवे।

उदवेश् यमामन
इमस पमाठस पमठत्वमा भवमानम् -

 आख्यमानमवषयवे मवमशिषस जमानस प्रमाप्तपुस शिक्नपुयमातम्।

 शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमम्, ऊवर शिष्ट्री-पपुरूरवसनोयाः उपमाख्यमानस चि जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 स्वयममप आख्यमानमामदकस रचिमयतपुस शिक्नपुयमातम्।
 ववेदस्य पयौरुषवेयत्वमापयौरुषवेयत्वमवषयवे लघपुप्रबन्धस रचिमयतपुस शिकनो भववेतम्।
 ववेदमवषयवे नवैयमामयकमानमास समाङ्ख्यमानमास मतमामन जमातपुस प्रभववेतम्।

82 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकमाख्यमानस दमाशिर म नकमानमास नयवे ववे द मवमशिर याः चि मटिप्पणष्ट्री

5.1) शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्

शिपुनयाःशिनोपनोपमाख्यमानमम् ऋग्ववेदस्य बहिह षपु ससूकवेषपु प्रमाप्यतवे (१/२४-२५)। तवेन इयस घटिनमा
सत्यमासश्रितमा आसष्ट्रीतम् इमत प्रतष्ट्रीयतवे। ऐतरवेयबमाह्मणवे (७/३) इदममाख्यमानमम् अमतमवस्तरवेण वमणर तमम् असस्त।
इदमम् उपमाख्यमानमम् आदयौ हिररश्चिन्द्रिस्य अन्तवे चि मवश्वमाममत्रस्य सम्बन्धस पररकल्प्य पररवसधर तमम् असस्त।
वरुणस्य कपृपमातयाः इक्ष्वमाकपुनपृपस्य हिररश्चिन्द्रिस्य गपृहिवे पपुत्रनोत्पन्नियाः अभवतम्। समपर णसमयवे अरण्यवे हिररश्चिन्द्रिस्य
पपुत्रस्य पलमायनमम्, हिररश्चिन्द्रिस्य उदरजन्यरनोगनोत्पसत्तयाः, ममागर अजष्ट्रीगतर स्य मध्यमपपुत्रस्य शिपुनयाःशिवेपस्य क्रयणस,
दवेवतमायमायाः कपृपमातयाः तस्य शिपुनयाःशिवेपस्य शिमापमातम् मपुमकयाः , मवश्वमाममत्रवेण शिपुनयाःशिवेपस्य पपुत्रत्ववेन स्वष्ट्रीकमारयाः इत्यवेतवे
मवषयमायाः आलनोच्यन्तवे। तथमामहि कथमा एवस श्रिसूयतवे-

कसश्चितम् हिररश्चिन्द्रियाः नमामकयाः मनयाःसन्तमानयाः रमाजमा आसष्ट्रीतम्। वरुणमम् उपमास्य सयाः पपुत्रस लब्धवमानम्। वरुणवेन उकस
चि यतम्, उत्पन्निस्य पपुत्रस्य त्वयमा मह्यस बसलदरयमा इमत। दमादशिवषर्वीयनो रनोमहितयाः वनस जगमाम। वरुणस्य कनोपवेन
हिररश्चिन्द्रिनो जलनोदररुजमा गस्तनो बभसूव। यदमा यदमा रनोमहितनो वनमातम् गपृहिवे गन्तपुमनमा बभसूव तदमा तदमा इन्द्रियाः तस्मवै
चिरवैववेमत चिरवैववेमत उपमदषवमानम्। अन्तवे मपतपुयाः दयाःपु खस सनोढपु मम् असमथर याः सयाः गपृहिस प्रत्यमागच्छनम् मध्यवे ममागर मम्
अजष्ट्रीगतर नमामकस्य बमाह्मणस्य मध्यमस पपुत्रस शिपुनयाःशिवेपस बसलकमर णवे क्रकीतवमानम्। आयनोसजतवे यजवे यसूपवे ससयतस
शिपुनयाःशिवेपस शितगनोमसूल्यवेन यदमा हिन्तपुमम् उदतनो बभसूव तस्य मपतमा अजष्ट्रीगतर याः तदमा मवश्वमाममत्रयाः शिपुनयाःशिवेपमाय
गमाथमात्रयमम् उपमामदशितम्, यमासमास पमाठममात्रवेण वरुणनो बसलस मवनमा प्रसन्निनो बभसूव। अनन्तरस मवश्वमाममत्रयाः शिपुनयाःशिवेपस
पनोष्यपपुत्रस कपृत्वमा स्वककीयवेषपु शितसङ्ख्यमाकवेषपु पपुत्रवेषपु एकपञ्चमाशित्तमस पपुत्रस चिकमार। यवेन तस्ममादधनो मवदममानमायाः
रुषमायाः मवश्वमाममत्रपपुत्रमायाः मवश्वमाममत्रस्यवैव शिमापवेन आन्ध -पपुसलन्द-म्लवेच्छमामदकमायाः भसूत्वमा तत्र तत्र मनवससन्त
स्म। शिपुनयाःशिवेपमाख्यमानमम् ऋक्शितगमाथमानोपरर आसश्रितमम्, इमत एतरवेयबमाह्मणस्य "ऋक्शितगमाथस
शियौनयाःशिवेपममाख्यमानमम्” इत्यतयाः स्वष्ट्रीकपृतनो मवदतवे।

पमाठगतप्रश्नमायाः -१

1. शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानवे आदन्तयनोयाः कयौ पररकसल्पतयौ।

2. हिररश्चिन्द्रिस्य पपुत्रयाः कस्य आमशिमष जमातयाः।
3. शिपुनयाःशिवेपस्य मपतपुयाः नमाम मकमम्।
4. कसस्मनम् ववेदवे आख्यमानमम् इदस प्रमाप्यतवे।
5. शिपुनयाःशिवेपयाः कस्य पनोष्यपपुत्रयाः आसष्ट्रीतम्।
6. गमाथमात्रयस कयाः कस्मवै श्रिमामवतवमानम्।

ववेदमाध्ययनमम् 83
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

5.2) ऊवर शिष्ट्री -पपुरू रवसनोयाः उपमाख्यमानमम्

ववैमदकयपुगस्य इयमवेकमा रनोममाञ्चकमाररणष्ट्री प्रणयगमाथमा असस्त। नरपमतनमा पपुरूरवसमा सहि ऊवर शिष्ट्री
प्रणयपमाशिवे आबद्धमा बभसूव इमत। एतदथर पणत्रयमम् आसष्ट्रीतम्। तदथमा-

१) समा सदवैव घपृतमाहिमारस कररष्यमत।

२)तस्यमायाः दयौ मप्रययौ भवेडकयौ सदवैव तस्यमायाः पयर मङ्ककमापमाश्वर रज्जपुभ्यमास बद्धयौ भमवष्यतयाः, यवेन कनोऽमप
तयौ आहितपुर न शिक्ष्यमत, न चिनोरमयष्यमत वमा।

३) कस्यमाममप अवस्थमायमास समा रमाजमानस नगस द्रिषपु स न शिक्ष्यमत यमद कणममप एवस भववेतम् तदमा समा तस
मवहिमाय गममष्यमत।

रमाजमा उवर श्यमायाः पणत्रयस सहिषर स्वष्ट्रीकपृवमानम्। तयमा सहि समानन्दस समयस यमापयमत स्म। मकञ्च उवर शिणीं
मवनमा गन्धवमारयाः स्वगर नष्ट्रीरसस मनजर्वीवञ्च अनपुभसूतवन्तयाः। ततस्तवे कपटिप्रबन्धवेन ग्लहिभङ्गस कतपुर समपुदतमायाः
अभवनम्। रमात्रयौ एकदमा तवे गन्धवमारयाः कपटिवेन मवेषमवेव उवर शिष्ट्रीपमाश्वमारदम् अचिनोरयनम्। मवेषस्य करुणध्वमनस श्रिपुत्वमा एव
उवर शिष्ट्री रमाजमानस चियौरवेण सहि यनोद्धस पु प्रवेररतवतष्ट्री। रमाजमा अमप शिष्ट्रीघ्रमवेव मवेषस चियौरमातम् त्रमातपुमम् आकमाशिमम् प्रमत
अधमावतम्। तदवैव आकमाशिवे मवदपुतम्-प्रकमाशिवे गधवमारयाः छलवेन रमाजयाः नगस्थस रूपमपुवरशिष्ट्रीमम् अदशिर यनम्। रमाजमानस नगस
दृष्टमा समामप तदवैव बमहियाः अगच्छतम्। रमाजमा तमास मवनमा मवरहिमातपुरनो भसूत्वमा उन्मत्त इव भसूमण्डलवे मवचिचिमार। एकदमा
कपुरुकवेत्रस्य एकसस्मनम् जलमाशियवे हिससष्ट्री-रूपवेण स्वमप्रयमामम् अपश्यतम्। प्रत्यमावत्तरनमाय तमास स रमाजमा बहिह वमारस
प्रमाथर यमाममास। समा तपु रमाजयाः पमाश्वर पपुनयाः आगमनमाय समपुदतमा न बभसूव। रमाजयाः दयनष्ट्रीयमास दशिमास दृष्टमा
गन्धवमारणमाममप हृदयवे सहिमानपुभसूमतयाः उत्पन्निमा बभसूव। सयाः अमप तस्यवै अमगमवदमामम् उपमदषवमानम्। तस्य अनपुष्ठमानवेन
सयाः उवर श्यमायाः अमवसच्छन्निसममागममम् अलभतम्।

ऋग्ववेदस्य प्रख्यमातससूकवे(१०/९५) उभयनोयाः कथनोपकथनममात्रमवेव असस्त।

शितपथबमाह्मणवे(१/१/५/१) कथमानकममदस रनोचिकस मवस्तरवेण सहि वमणर तमसस्त। तत्र अस्य
कथमानकस्यमाङ्कनवे समामहिसत्यकसयौन्दयर स्यमामप पररचिययाः प्रदत्तयाः असस्त। मवष्णपुपरपु माणवे(४/६),
मत्स्यपपुरमाणवे(अ-२४), भमागवत्पपुरमाणवे(९/१४) चि अस्य कथमानकस्य रनोचिकस मववरणस वयमम् प्रमाप्नपुमयाः।
महिमाकमवनमा कमासलदमासवेन मवक्रमनोवर शिष्ट्रीयनमासम्न त्रनोटिकवे अस्मवै कथमानकमाय मनतमान्तस मञ्जपुलस नमाटिककीयरूपस
प्रदत्तमम्। अस्य आख्यमानस्य मवकमासवे एकस्य मवशिवेषतरयस्य सत्तमा प्रमाप्यतवे। पपुरमाणवेषपु कथमानकममदस
प्रणयगमाथमारूपवेण व्यकमम् असस्त। मकञ्च ववैमदकमाख्यमानवे पपुरूरवमायाः प्रथममा व्यमकयाः असस्त , यनो महि श्रियौतमामगयाः
अथमारतम् आहिवनष्ट्रीययाः, गमाहिर पत्ययाः दमामकणमामगश्चि इमत नमामकस्य मत्रमवधस्य अगवेयाः स्थमापनमाय रहिस्यस जमात्वमा
यजससस्थमायमायाः प्रथमस मवस्तमारस कपृतवमानम्। पपुरूरवसनोऽस्य परनोपकमारररूपस्यमामभव्यमकमभयाः अस्य
ववैमदकमाख्यमानस्य अस्य ववैमशिष्ट्यस मवदधमामत।

84 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकमाख्यमानस दमाशिर म नकमानमास नयवे ववे द मवमशिर याः चि मटिप्पणष्ट्री

पमाठगतप्रश्नमायाः - २

7. पपुरुरवमायाः कमामपुपयवेमवे।
8. उवर शिष्ट्री कथस रमाजमानस पररत्यकवतष्ट्री।
9. उवर शिष्ट्री कमा।
10. उवर श्यमा प्रदत्तपणस रमाजमा कथस स्वष्ट्रीकपृतवमानम्।
11. प्रथमपणस्य नमाम मकमम्।
12. उवर शिणीं मवनमा स्वगर स्य कमा दशिमा अभवतम्।
13. कवे मवेषस चिनोररतवन्तयाः।
14. रमाजमा कथमम् आकमाशिस प्रमत अधमावतम्।
15. उवर शिष्ट्री कथस स्वगर गतवतष्ट्री।
16. रमाजमा कपुत्र स्वमप्रयमास दृषवमानम्।
17. मकस कपृत्वमा रमाजमा उवर शिणीं प्रमाप्तवमानम्।
18. उवर शिष्ट्री-पपुरनोरवसनोयाः उपमाख्यमानमातम् कसलदमासयाः मकस नमाटिकस रमचितवमानम्।
19. आहिवनष्ट्रीयगमाहिर पत्यदमकणमागष्ट्रीनमास रहिस्यस कयाः प्रथमस मवस्तमाररतवमानम्।

5.3) च्यवमानभमागर वस्य तथमा ममानवष्ट्री स पुक न्यमाख्यमानमम्

आख्यमानममदस भमारतष्ट्रीयनमारष्ट्रीचिररत्रस्य एकस मनतमान्तमपुज्ज्वलस दृषमान्तस समपुपस्थमापयमत। कथमा इयमम्
ऋग्ववेदस्य आसश्वनवेन सम्बद्धमासपु ससूकवेषपु(१/११६,११७ प्रभपृतययाः) सङ्कवे मततमा असस्त। इयमवेव कथमा
तमाण्ड्यबमाह्मणवे(१४/६/११),मनरुकवे (४/१९) शितपथबमाह्मणवे (कमा. ४), भमागवत्पपुरमाणवे (स्क.९अ.
३) चि अमतमवस्तरवेण प्रमाप्यतवे। च्यवनस्य ववैमदकनो नमाम 'च्यवमानयाः' इमत असस्त। सपुकन्यमायमायाः ववैमदककथमा
तस्यमायाः पयौरमामणककथमापवेकयमा असधकनोदमात्तमा आदशिर मयष्ट्री चि असस्त। पपुरमाणवेषपु सपुकन्यमाऽपरमासधनष्ट्री स्वयमसस्त।
च्यवनस्य मदव्यमाक्ष्णनोयाः स्फनोटिनस समा कऱनोमत। अस्मवै कमर णवे तस्यवै दण्डमवधमानस स्वमाभमामवकमवेव असस्त। मकञ्च
ववेदवे तस्यमायाः त्यमागयाः उच्चिकनोटिवेयाः असस्त। सवैमनकबमालकवेभ्ययाः मनवमारणमाय कपृतमापरमाधस्य च्यवमानस्य सम्मपुखवे समा
आत्मसमपर णस करनोमत। तस्यमायाः मदव्यवेन प्रवेम्णमा प्रभमामवतनो भसूत्वमा तस वमाद्धरक्यमातम् मपुकस कपृतवमानम्। असश्वनयौ तस्मवै
नसूतनस ययौवनमम् दत्तवन्तयौ।

तपुलनमात्मकमाध्ययनवेन प्रतष्ट्रीतनो भवमत यदम् अनवेकमामन आख्यमानमामन कमालमान्तरवे मवकपृतमामन भवसन्त।

मवकमासप्रमक्रयमायमामम् अनवेकमावमान्तरकमासलककी घटिनमा मवदतवे। तमायाः आख्यमानवेभ्ययाः सससश्लषयौ भसूत्वमा तमामन
अमभनवरूपमामण ददमत। एतमामन पररवमतर तरूपमामण मसूलरूपतनो मभन्निमामन भवसन्त। शिपुनयाःशिवेपस्य ,
मवश्वमाममत्रवससष्ठयनोयाः कथमानकयनोयाः अनपुशिष्ट्रीलनवेन अस्य मवमचित्रससद्धमान्तस्य प्रदशिर नवेन दृषमान्तयाः समपुपस्थमामपतनो

ववेदमाध्ययनमम् 85
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

भवमत। शिपुनयाःशिवेपस्य आख्यमानमम् ऋग्ववैदस्य प्रथममण्डलवे (ससू २४,२५) स्पषतयाः सङ्कवे मततयाः असस्त। अस्य
एव मवस्तमार ऐतरवेयस्य समयपसञ्चकमायमामम् उपलब्धनो भवमत। अत्र शिपुनयाःशिवेपस्य आख्यमानममारम्भवे रमाजयाः
हिररश्चिन्द्रिस्य पपुत्रयाः रनोमहितमाश्ववेन सहि तथमा कथमान्तवे मपुमननमा मवश्वमाममत्रवेण सहि सम्बद्धनो भसूत्वमा भव्यमम् एकस
धमारयमत। कमालमान्तरवे असस्मनम् कथमानकवे रनोचिकतमावद्धरनमाय एव तस्य भ्रमातपृदयस्य , मपतपुयाः दररद्रितमायमायाः तस्य
मवक्रयणस्य चि पररकल्पनमा कपृतमा इमत प्रतष्ट्रीतनो भवमत। शिपुनयाःशिवेपस्य अमप अत्र अथर याः न भवमत 'कपुक्कपुरयाः'।
'शिपुनयाः'-शिब्दस्य अथर्मो भवमत 'सपुखमम्' कल्यमाणञ्च इमत तथमा 'शिवेप'-शिब्दस्य अथर्मो भवमत 'स्तम्भयाः'।
अतयाः शिपुनयाःशिवेपस्य अथर्मो भवमत 'सयौख्यस्य स्तम्भयाः'। अनवेन प्रकमारवेण कथमानमम् इदस वरूणपमाशिमामदमपुकवेयाः
सन्दवेशिस ददतम् कल्यमाणस्य ममागर प्रशिस्तयमत।

पमाठगतप्रश्नमायाः- ३

20. भमारतष्ट्रीयनमारष्ट्रीचिररत्रस्य मनतमान्तमपुज्वलदृषमान्तस्य नमाम सलखत ।

21. च्यवनस्य ववैमदकनो नमाम कयाः।
22. च्यवनस्य मदव्यमाक्ष्णनोयाः स्फनोटिनस कमा कपृतवतष्ट्री।
23. शिपुनयाःशिवेपस्य कयाः अथर याः।

5.4) वमशिष्ठमवश्वमाममत्रयनोयाः आख्यमानमम्

ऋग्ववेदवे स्वतयाःसङ्कवे मततमम् इदमम् आख्यमानमम् असस्त। इमयौ ऋषष्ट्री सम्भवतनो मभन्नि -मभन्नि-कमालवे रमाजयाः
सपुदमासस्य पपुरनोमहितयौ आस्तमामम्। चिमातपुवरण्यर स्य कवेत्रमादम् बमहियाःयपुगस्य इमयौ ऋषष्ट्री आस्तमामम् इमत स्वष्ट्रीकतपुरमममत
शिक्यतवे। उभयनोयाः मध्यवे परमसयौहिमाद्रिरभमावनमायमायाः समाममाज्यमम् आसष्ट्रीतम्। उभयौ तपयाःपसूतयौ , तवेजयाःपपुञ्जयौ,
अलयौमककगपुणशिमासलनयौ महिमापपुरुषयौ आस्तमामम्। मकञ्च अवमान्तरगन्थवेषपु रमाममायण -पपुरमाण-बपृहिदवेवतमामदषपु उभयनोयाः
मध्यवे सङ्घिषर -ववैमनस्य-मवरनोधमामदकल्पनमायमायाः उदययाः अभवतम्। मवश्वमाममत्रयाः कमत्रयमादम् बमाह्मणत्वप्रमाप्त्यथर
लमालमामयतयाः अभवतम्। वससष्ठवेन स अङ्गष्ट्रीकपृतयाः भवमत। तवेन क्रपुद्धनो भसूत्वमा मवश्वमाममत्रनो वससष्ठस्य पपुत्रमाणमास
ससहिमारकयाः अभवतम्। इममामवेव कल्पनमामम् आधमारष्ट्रीकपृत्य आलनोचिकमायाः कमत्रयबमाह्मणयनोयाः मध्यवे घनोरमवद्रिनोहिस्य
अमङ्गलस्य चि प्रमाचिष्ट्रीरस स्थमामपतवन्तयाः। वस्तपुतनो मवचिमारनोऽयस मनरमाधमारयाः, उपवेकणष्ट्रीययाः तथमा
मनतमान्तभ्रमामकनोऽसस्त। ववैमदकमाख्यमानवेन अपररमचितमा व्यमकयाः एव एवसमवधमानमास पमावनचिररत्रमाणमामम् ऋषष्ट्रीणमामम्
अवमान्तरकमासलकवणर नवेन भ्रमान्तनो भवमत। ववैमदकमाऽऽख्यमानमानमास मवकमासयाः अवमान्तरयपुगवे कवेन प्रकमारवेण सम्पन्नियाः
अभवतम् इमत अध्ययनस्य एकनो गम्भष्ट्रीरनो मवषययाः असस्त। कमतपयमानमामम् आख्यमानमानमास मवकमासस्य इमतहिमासयाः
रनोचिकरष्ट्रीत्यमा मवदमदयाः वमणर तयाः असस्त।

86 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकमाख्यमानस दमाशिर म नकमानमास नयवे ववे द मवमशिर याः चि मटिप्पणष्ट्री

पमाठगतप्रश्नमायाः ४

24. वससष्ठमवश्वमाममत्रयनोयाः आख्यमानस कपुत्र असस्त।

25. रमाजयाः सपुदमासस्य दयौ परनोमहितयौ कयौ।
26. मवश्वमाममत्रयाः कयाः वणर्वीययाः आसष्ट्रीतम्।
27. कस्य वणर स्य प्रमाप्त्यथर सयाः लमालमामयतयाः अभवतम्।

5.5) आख्यमानमानमामम् तमात्पयर मम्

ववैमदकमाख्यमानमानमास तमात्पयर मकमसस्त। अस्य प्रश्नस्य उत्तरवे मवदत्सपु ववैमत्यस मवलनोक्यतवे।
अमवेररकमास्थयाः मवदमानम् डमाड ब्लसूमफकील्डमहिनोदययाः अस्य मवषयस्य चिचिमार कपृत्वमा तवेषमास मवदषपु मास मतस्य खण्डनमम्
अकरनोतम्। यवे मवदमाससयाः ववैमदकमाऽऽख्यमानस्य रहिस्यवमामदनणीं व्यमाख्यमास कपृतवन्तयाः। उदमाहिरणमाथर मम्- एतवे
रहिस्यवमामदननो ववैमदकमायाः आख्यमानमाऽभ्यन्तरवे एकस्य गम्भष्ट्रीररहिस्यस्य दशिर नस कपुवर सन्त। तवेषमास मवचिमारवे पपुरूरवमायाः
ससूयरयाः तथमा उवर शिष्ट्री उषमा असस्त। उषसम्-ससूयरयनोयाः पमारस्पररकससयनोगयाः कमणकनो भवमत। तयनोयाः मवयनोगकमालयाः
अमतदष्ट्रीघरयाः असस्त। मवयपुकयाः ससूयरयाः उषमान्ववेषणवे आमदवसस तत्पश्चिमादम् भ्रममत। अन्यवेदपुयाः प्रभमातवे तयनोयाः मवेलनस
भवमत। प्रमाचिष्ट्रीनभमारतष्ट्रीयमवदषपु मास ववैमदकमाऽख्यमानस्य इदमवेव स्वरूपमम् आसष्ट्रीतम्। अतनो ममानवष्ट्रीयमसूल्यमवहिष्ट्रीनमानमास
ववैमदकमाऽख्यमानमानमास मचित्रणस कथममप न्यमाय्यमपुपयपुकञ्च नमासस्त।

एतवेषमामम् आख्यमानमानमामम् अनपुशिष्ट्रीलनस्य मवषयवे तरयदयमम् अवधवेयमम्-

क) ऋगववेदष्ट्रीयमाऽख्यमानमम् एवसमवधमानम् मवचिमारमानम् समारयमत वणर यमत चि यतम् ममानव-सममाज-कल्यमाण-

समाधनमाय मनतमान्तमम् अपवेमकतस भवमत। अस्य अध्ययनममप तथवैव ममानवष्ट्रीयमसूल्यदृष्ट्यमा कतर व्यमम्। ऋग्ववेदष्ट्रीय -
ऋमषयाः एतवेषपु आख्यमानवेषपु ममानवमानमास कल्यमाणमयनोपमादवेयतत्त्वमानमास सममाववेशिस कपृतवमानम्।

ख) तस्य एव यपुगस्य वमातमावरणस स्मपृत्वमा तसस्मन्निवेव पररववेशिवे एतवेषमामम् उपमाख्यमानमानमास मसूल्यमनधमाररणस

कतर व्यमम्। तसस्मन्निवेव यपुगवे एतवेषमामम् आख्यमानमानमास मसूल्यमनधमाररणस कतर व्यमम्, यसस्मनम् यपुगवे एतवेषमामम् आख्यमानमानमामम्
आमवभमारवयाः अभवतम्। अवमारचिष्ट्रीनदृष्ट्यमा मकसवमा नवष्ट्रीनदृष्ट्यमा एतवेषमास मसूल्यमनधमाररणमम् इमतहिमासस प्रमत अन्यमायस
भमवष्यमत। एतवेषमास तरयमानमामम् आधमारमशिलमायमामपुपरर आख्यमानमानमास व्यमाख्यमा समपुमचितमा ववैजमामनकमा चि
भमवष्यमत।

ववैमदकमाऽऽख्यमानमानमास मशिकमा ममानवसममाजस्य समामसूमहिककल्यमाणमाय मवश्वमङ्गलस्य अमभवद्धरनमाय चि

भवमत। भमारतष्ट्रीयससस्कपृत्यमाऽनपुसमारवेण ममानवमायाः दवेववैयाः सहि सम्बद्धमायाः ससन्त। ममानवनो यजवेषपु दवेववेभ्ययाः आहिह मतस
ददमामत। दवेवनोऽमप प्रसन्निनो भसूत्वमा तस प्रसमादयमत। तस्य अमभलमाषस पसूरयमत। इन्द्रिमवषयकयाः असश्वनष्ट्रीमवषयकश्चि
आख्यमानमम् अस्य कथनस्य मवशिदनो दृषमान्तयाः असस्त। यजममानवैयाः प्रदत्तस सनोमरसस पष्ट्रीत्वमा इन्द्रिनो मनतमान्तस प्रसन्निनो
भवमत। सयाः तस्य कमामनमास सफलयमत। अवषर णस्य वपृत्रमाख्यस दवैत्यस स्ववज्रिवेण मभत्वमा नदष्ट्रीयाः प्रवमाहियमत। वपृष्ट्यमा

ववेदमाध्ययनमम् 87
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

ममानवमायाः आप्यमामयतमायाः भवसन्त। सससमारवे शिमासन्तयाः मवरमाजतवे। ववैमदकतरयमम् इदमल्पमाकरवेणवैव

महिमाकमवकमासलदमासवेन व्यमककपृतमम्(रघपु ४/१६)।

प्रत्यवेकमम् आख्यमानमानमामम् अन्तयाः(समारयाः) ममानवमानमास मशिकणमाथर मम् मवदतवे। आत्रवेयष्ट्री-कपमालयनोयाः(ऋकम्

८/९१) आख्यमानस नमारष्ट्रीचिररत्रस्य उदमात्ततमायमायाः तवेजसस्वतमायमाश्चि मवशिदस प्रमतपमादकमसस्त। रमाजमास त्र्यरुण -
त्रवैवपृष्ण-वपृषजमानमानमामम् आख्यमानमम्(ऋगम् ५/२, तमाण्ड्यबमा १३/६/१२, ऋसग्वधमान १२/५२, बपृहिदवेवतमा
५/१४-२३) ववैमदककमासलकस्य पपुरनोमहितस्य ममहिम्ननो गररम्णश्चि स्पषरूपवेण सङ्कवे तस करनोमत।
सनोभररकमाण्वस्यमाख्यमानमम्(ऋम् ८/१९,मनरूमकयाः ४/१५,भमाग ९/६) सङ्गत्यमा ममहिम्नयाः प्रमतपमादयमत।
उषसमतचिमाक्रमायण (छमान्दनोग्ययाः, प्रथ प्रपमाठ खण्ड १०/११) इत्यवेतस्य आख्यमानमम् अन्निस्य
समामसूमहिकप्रभमावस्य तथमा गयौरवस्य कमनष्ट्रीयमा कथमा असस्त। शिपुनयाःशिवेपस्यमाऽऽख्यमानवे दवेवतमाऽनपुकम्पमायमायाः
उज्ज्वलयाः सङ्कवे तनो ममलमत। दवेवमानमास कपृपयमा शिपुनयाःशिवेपयाः स्वमात्ममानस त्रमातपुस समथर याः अभवतम्। वससष्ठमवश्वमाममत्रयनोयाः
आख्यमानमम् अमप उमचितमवश्लवेषणमाभमाववेन अनगर लकल्पनमायमायाः समपुत्पमादकमम् अभवतम्। वससष्ठयाः
शिमारष्ट्रीररकतपस्यमायमायाः प्रमतमसूमतर याः असस्त। मवश्वमाममत्रस्तपु पपुरुषकमारस्य स्वरूपमम् असस्त। उभयनोयाः मध्यवे प्रगमाढमा
मवैत्रष्ट्री आसष्ट्रीतम्। ववैमदकनपृपस्य यजसम्पमादनवे सममानरूपवेण दयौ अमप सहिमायकयौ आस्तमामम्। तयनोयाः ववैरभमावयाः
सङ्घिषर श्चि कमणकयाः अमासष्ट्रीतम्। श्यमावमाश्व-आत्रवेयस्य कथमा(ऋगम् ५/६१) ऋषवेयाः गयौरवस, प्रवेम्णयाः ममहिममानस,
कववेयाः समाधनमाञ्च सपुष्ठपु रष्ट्रीत्यमाऽमभव्यकस करनोमत। ऋग्ववेदष्ट्रीययपुगस्य इयस प्रख्यमातमा प्रणयकथमा असस्त। यस्यमास
प्रवेम्णयाः ससद्धयवे श्यमावमाश्वयाः एकनो मन्त्रद्रिषमा ऋमषयाः अभवतम्।
दध्यङ्गमाथणर वस्यमाऽऽख्यमानमम्(१/११६/१२,१४/४/५/१३,बपृहिदमारण्य २/५, भमागव ६/१०)
रमामषषय-मङ्गल-जष्ट्रीवनदमानस्य मशिकमास दत्त्वमा कपुद्रिस्वमाथमारद म् उपयपुरत्थमानस्य जनकल्यमाणस्य चिनोपदवेशिस ददमामत।
पपुरमाणवे अस्य एव नमाम ऋमषयाः दधष्ट्रीचिनोऽसस्त। अयमवेव लनोकमहितमाय वपृत्रमासपुरवधमाय सपुरन्वे द्रिमाय
स्वमासस्थदमानमकरनोतम्। वज्रिमनममारणमाथर मम् असस्थदमानस कपृत्वमा आयर सभ्यतमायमायाः रकमामम् अकरनोतम्। अनसधकमाररणस
रहिस्य-मवदनोपदवेशिस्य मवषमपररणमाममसस्मनम् ववैमदकमाऽख्यमानवे प्रदमशिर तमसस्त।
एतवेषमाममाख्यमानमानमामयमवेवनोपदवेशिनोऽसस्त यदम् -परमवेश्वरस प्रमत प्रगमाढमा श्रिद्धमा जष्ट्रीवमात्मनमा सहि प्रवेम।
मवश्वकल्यमाणमाय अयमवेव मङ्गलमययाः ममागर याः असस्त।

कमतपयमानमामम् ऋषष्ट्रीणमास चिमाररमत्रकदनोषमाणमास तथमाऽनवैमतकमाचिरणस्यमामप वणर नस ववैमदकमाख्यमानवेषपु उपलब्धनो

भवमत। अनवेन उपदवेशिगहिणस कतर व्यमम्। एतमामन आख्यमानमामन अनवैमतकतमायमा गतर पतनमातम् त्रमाणमाथर मवेव
मनमदर षमामन ससन्त। तपसमा पमवत्रजष्ट्रीवनवेऽमप प्रलनोभनमावसरवे चिमाररमत्रकपतनस्य सम्भमावनमा भवमत।
कमाममनष्ट्रीकमाञ्चनस्य प्रलनोभनस समाममान्यजनस्य हृदयममाकषर मत एव। फलतयाः तमाभ्यमास सदवैव जमागरूकनो भमवतव्ययाः
भवमत। असस्मनम् मवषयवे भमारतस्य कथनममदस ध्यमातव्यमम्-

'कपृ तमामन यमामन कममारम ण दवै व तवै म मपु नमभस्तथमा।

न चिरवेत्त मामन धममारत् ममा श्रिपुत् वमा चिमामप न कपु त्सयवे त म्। ।
अनमन्यवै रु पमालब्धवै याः ककीसत्तरतवै श् चि व्यमतक्रमवै याः ।

88 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकमाख्यमानस दमाशिर म नकमानमास नयवे ववे द मवमशिर याः चि मटिप्पणष्ट्री

पवे शि लस चिमानरूपञ्च कतर व् यस महितममात्मनयाः।। ' (महिमाभमा १२ /२९१ /१७ )

पमाठगतप्रश्नमायाः -५

28. आत्रवेयष्ट्री-कपमालयनोरमाख्यमानस मकस प्रमतपमादयमत।

29. वससष्ठयाः कस्य प्रमतमसूमतर याः आसष्ट्रीतम्।
30. मवश्वमाममत्रयाः कस्य प्रमतमसूमतर रमासष्ट्रीतम्।
31. श्यमावमाश्व-आत्रवेयकथमायमायाः कमा मवमशिषतमा।
32. आख्यमानमानमास कयाः उपदवेशियाः असस्त।

अथ दमाशिर मनकमानमास नयवे ववे द स्य पयौरुषवे य त्वमापयौरुषवे य त्वववे द मवमशिर याः

5.6) न्यमायदशिर नमतवे ववे द याः

नवैयमामयकमायाः ववेदस्य प्रमाममाण्यस स्वष्ट्रीकपुवर सन्त,न चि ववेदस्य अमनत्यत्वमम् अपयौरुषवेयत्वमम् चि इमत। तवेषमास
मतवे परमपपुरुषवेण ववेदमायाः रमचितमायाः। परमपपुरुषयाः चि परमवेश्वरयाः। तस्ममातम् ववेदयाः पयौरुषवेययाः इमत तवेषमास मतमम्। यथमा
रघपुवशि
स मामदकमासलदमासगन्थमायाः अमनत्यमायाः इमत।

पमाठगतप्रश्नमायाः -६

33. कस्य मवनमाशियाः अवश्यम्भमावष्ट्री।

34. नवैयमामयकमानमास नयवे ववेदयाः पयौरुषवेय अपयौरुषवेयनो वमा।
35. नवैयमामयकमानमास नयवे ववेदनो मनत्ययाः अमनत्ययाः वमा।
36. नवैयमामयकमतवे ववेदयाः कवेन रमचितयाः।
37. कयाः परमपपुरुषयाः।

5.7) मष्ट्री म मासस माववे द मान्तमतवे ववे द याः

मष्ट्रीममाससकमायाः ववैदमासन्तकमायाः चि ववेदस्य अपयौरुषवेयत्वस प्रमतपमादयसन्त। अपसूणमारयाः पपुरुषमायाः। अतयाः तवेषमास
जमानमम् अमप न पसूणरमममत। तस्ममातम् तवेषमास रचिनमायमास वमाक्यवे वमा भ्रमयाः प्रममादयाः मवप्रसलप्समा भवमत एव। इसन्द्रियस्य
चि अपसूणरतमाकमारणमातम् दनोषमायाः सम्भवसन्त। परन्तपु ववेदवमाक्यवे भ्रमप्रममादमादययाः दनोषमायाः न ससन्त। तस्ममातम् ववेदयाः न

ववेदमाध्ययनमम् 89
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पयौरुषवेययाः। सवर जत्वमातम् सवर शिमकमत्त्वमातम् चि परमवेश्वरयाः तथमा रचिमयतपुस शिकयाः असस्त। न चि ववेदयाः परमवेश्वरवेण
कपृतयाः। ससूयररश्मययाः यथमा ससूयमारतम् स्वयस प्रकमामशितमायाः भवसन्त तथमा ववेदयाः अमप परमवेश्वरसकमाशिमातम् स्वयस
प्रकमामशितयाः। तथमामहि आम्नमातस बपृहिदमारण्यकनोपमनषमद- 'अस्य महितनो भसूतस्य मनयाःश्वससतस यदवेततम् ऋग्ववेदनो
यजपुवरदयाः समामववेदयाः' इमत। मनयाःश्वमासयाः यथमा स्वमाभमामवकमायर न चि चिवेषमाकपृतस तथमा ववेदयाः अमप परमवेश्वरस्य
प्रजमास्वरुपयाः न चि चिवेषमाकपृतयाः न वमा बपुमद्धपररकसल्पतयाः। अत्र जमातपृजमानयनोयाः अभवेदयाः। प्रमत कल्पस परमवेश्वरयाः ववेदस
स्मरमत। न चि बह्ममा ववेदस्य कतमार, स तपु स्मतमार अथमारतम् कवेवलस स्मरणकतमार इमत। तदक
पु स
परमाशिरससमहितमायमामम्-'न कसश्चितम् ववेदस्य कतमारसस्त ववेदस्मतमार चितपुमर पुखयाः' इमत।

अथमारतम् न कनोऽमप असस्त ववेदस्य कतमार। कवेवलस बह्ममा ववेदस्य स्मरणकतमार इमत।

बह्ममादययाः ऋषययाः सवर स्ममारकमायाः न तपु कमारकमायाः। आबह्मणयाः ऋषययाः सवर एव मन्त्रद्रिषमारयाः ववेदस्य
धमारकमायाः वमाहिकमायाः वमा न चि ववेदस्य कतमार रचिमयतमा वमा। मनत्यस मवदममानस ववेदस परमवेश्वरयाः प्रमतकल्पवे बह्मणवे
ददमामत।

'यनो बह्ममाणस मवदधमामत पसूवर यनो ववै ववेदमासश्चि प्रमहिणनोमत तस्मवै ' इमत। ववेदयाः मनत्ययाः मकञ्च, सदमा
मवरमाजममानयाःअसस्त। प्रमतकल्पवे बह्ममा तस्य पपुनरमावपृसत्तस करनोमत। यपुगमान्तवे प्रलयकमालवे वमा ववेदयाः परबह्ममण
अमभन्निरुपवेण मतष्ठमत। कल्पमारम्भवे पपुनयाः ऋषययाः तपस्यमादमारमा ववेदमन्त्रमानम् लभन्तवे। तस्ममादम् उकस-

यपुगमान्तवे अन्तमहिर तमानम् ववेदमानम् सवेमतहिमासमानम् महिषर ययाः।

लवेमभरवे तपसमा पसूवरमनपुजमातमा स्वयम्भसूवमा।।

यमास्कमतवे ऋमषशिब्दमास्यमाथर याः मन्त्रद्रिषमा इमत। यमास्कमतवेन ऋमषशिब्दस्य व्यपुत्पसत्तयाः-अजमाननम् हि ववै

पपृश्नणीं स्तपस्यममानमानम् बह्म स्वयम्भसू अभ्यमानषर त्तदृषयनोऽभवनम्। तपस्यरतमानमास जन्मरमहितमानमामम् अजमानमामम्
ऋमषणमास समष्ट्रीपवे स्वयस बह्म अथमारतम् ववेदयाः अगमतम्। मन्त्रद्रिषमा ऋमष इत्यपुच्यतवे। मनरुकवे ववेदयाः स्वयम्भसूयाः
उत्पसत्तरमहितयाः अपयौरुषवेयनो वमा इमत।

ववेदभमाष्यकमारयाः समायनमाचिमायर याः ववेदस्य अपयौरुषवेयत्वस स्वष्ट्रीकपृतवमानम्। भमाष्यरचिनमायमायाः पसूवर महिवेश्वरस

प्रणमाममानम् मनववेदयमत।

'यस्य मनयाःश्वससतस ववेदमायाः यनो ववेदवेभ्यनोऽसखलस जगतम्।

मनमर मवे तमहिस वन्दवे मवदमातष्ट्रीथरमहिवेश्वरमम्।।' इमत। अथमारतम् ववेदचितपुषयमातम् उत्पन्निमनसखलभपुवनस यस्य
मनयाःश्वमासस्वरूपयाः मकञ्च, ययाः सवर मवदमायमायाः आधमारयाः तस्मवै परमवेश्वरमाय महिवेश्वरमाय अहिस वन्दवे। ववेदयाः महिवेश्वरस्य
मनयाःश्वमासस्वरूपयाः इत्यपुक्त्वमा समायणमाचिमायर याः ववेदस्य अपयौरुषवेयत्वस प्रमतपमामदतवमानम्।

परमवेश्वरयाः ववेदस्यमाधमारयाः न तपु रचिमयतमा इमत। परमवेश्वरस्य ववेदकतपृर त्ववेन प्रमतपमादनवे ववेदस्य
अमनत्यत्वस मकञ्च, परमवेश्वरस्य सवर जत्वमाभमावमापसत्तयाः इमत। परमवेश्वरयाः मत्रकमालदशिर्वी भवमत। अतयाः सयाः सवर जयाः ,
तस्ममातम् तस्य न कनोऽमप मवषययाः जमानमागम्ययाः इमत वकसपु न शिक्यतवे। परमवेश्वरयाः ववेदस रमचितवमानम् इत्यपुकवे समत
तस्य सवर जत्वमापसत्तयाः इमत। तस्य सवर जत्वमातम् ववेदयाः सवर दमा तस्य जमानगम्ययाः आसष्ट्रीतम् इमत। अतयाः ववेदयाः
मनत्ययाः। कल्पभवेदवे अमप तस्य पररवतर नस न भवमत।

90 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकमाख्यमानस दमाशिर म नकमानमास नयवे ववे द मवमशिर याः चि मटिप्पणष्ट्री

यस्य आमदयाः नमासस्त सयाः अनमामदयाः इमत। आदनोच्चिमारणवे शिब्दस्य वमाक्यस्य वमा कतपृर त्वस प्रमतपमादतवे,
मकञ्च आदनोच्चिमारणत्वमातम् तस्य सदृशित्वमम् उच्चिमारणमातम् पसूवर न आसष्ट्रीतम् इमत जमायतवे अतयाः सयाः शिब्दयाः वमाक्यस
वमा पयौरुषवेयमम् इमत। एतदवेव पयौरुषवेयस्य धमर याः ववैमशिष्ट्यस वमा इमत। अतयाः प्रमतकल्पवे ववेदस्य स्मरणत्वस
प्रमतपमामदतस न तपु उच्चिमारणत्वमममत। ततयाः प्रमतकल्पवे ववेदस्य सजमातष्ट्रीयनोच्चिमारणत्वममप प्रमतपदतवे। तवेन ववेदयाः
अनमामदयाः अनन्तयाः चि इमत। तस्ममातम् ववेदयाः अपयौरुषवेययाः न तपु पयौरुषवेययाः इमत। यतनो महि पपुरुषस्य आमदयाः असस्त।
आमदत्वमातम् तस्य मवनमाशियाः अमप अवश्यम्भमावष्ट्री। ववेदस्य अपयौरुषवेयत्वमातम् तस्य मवनमाशियाः नमासस्त अतयाः सयाः
अनमामदयाः अनन्तयाः मनत्ययाः चि इमत। अतयाः परमवेश्वरवेण समाकस ववेदस्य सम्बन्धयाः अमप अनमामदत्ववेन अनन्तत्ववेन
चिवेमत।

पसूवरमष्ट्रीममाससकमानमास नयवे ववेदयाः मनत्ययाः। न चि तस्य आधमारयाः परमवेश्वरयाः भवमत। पसूवर मष्ट्रीममाससकमानमास
ववेदमासन्तनमास नयवे बह्म ववेदस्य उत्सयाः आधमारनो वमा। ववेदमान्तदशिर नवे बह्मससूत्रवे 'शिमास्त्रयनोमनत्वमातम्' इमत
प्रथममाध्यमायस्य तपृतष्ट्रीयससूम्त्रवे बह्म ववेदचितपुषयस्य यनोमनयाः। अतयाः ववेदस्य कमारणस बह्म इमत। असस्मनम् ससूत्रभमाष्यवे
भगवमानम् शिङ्करमाचिमायर याः - 'न हिष्ट्रीदृशिस्य शिमास्त्रस्य ऋग्ववेदमामदलकणस्य सवर जगपुणमासन्वतस्य सवर जमातम् अन्यतयाः
सम्भवनोऽसस्त' इमत। एवस सवर मवदमायमायाः आधमारयाः असखलधमर मसूलयाः, ववेदशिमास्त्रस्य उत्स इव सवर जयाः बह्म ववै
नमान्यतम् मकममप। शिपुक्लयजपुवरदस्य शितपथबमाह्मणवे आम्नमातस 'बह्म एव त्रयष्ट्रीमवदमा वमा ववेदमवदमायमायाः प्रकमाशिकयाः '
इमत। अतयाः उकस-'बह्म एव प्रथमसपृजत त्रयष्ट्रीमवेव मवदमामम्' (६-१-१४)। कपृष्णयजपुवरदस्य तवैसत्तरष्ट्रीयबमाह्मणवे
बमाह्मणयाः ववेदस्य उत्सयाः इत्यपुकमम्। अतयाः तमनपु त्रयनो ववेदमा असपृजन्त (२-३-१०-१)। ववैशिवेमषकदशिर नवे तपु ववेदयाः
ईश्वरस्य वमाणष्ट्री इमत।तस्ममातम् तस्य प्रमाममाण्यस स्वष्ट्रीमक्रयतवे।

ववेदमान्तदशिर नवे पसूवरमष्ट्रीममाससमादशिर नवे चि ववेदस्य अपयौरुषवेयत्वस प्रमाममाण्यत्वञ्च प्रमतपमादतवे। मकन्तपु ववेदस्य
मनत्यत्वमवषयवे उभयदशिर नवे प्रस्थमानभवेदयाः लक्ष्यतवे। पसूवरमष्ट्रीममाससमादशिर नवे शिब्दस्य मनत्यत्वस प्रमतपमादतवे।
न्यमायदशिर नवे शिब्दस्य अमनत्यत्वस प्रमतपमादतवे। जवैमममनन्यमायदशिर नवे शिब्दस्य अमनत्यत्वस खण्डमयत्वमा मनत्यत्वस चि
प्रमतपमादतवे। शिब्दस्य मनत्यत्ववे प्रममामणतवे ववेदस्यमामप मनत्यत्वस प्रमतपमादतवे। कसूटिस्थमनत्यतमाप्रवमाहिमनत्यतमाभवेदवेन
चि ववेदमान्तदशिर नवे मदमवधमा मनत्यतमा। कसूटिस्थ अथमारतम् सवर दमा एकरुपयाः मनमवर कमारयाः। ववेदमान्तदशिर नवे परबह्मणयाः
कसूटिस्थमनत्यतमा पमारममासथर कसत्तमा चि स्वष्ट्रीमक्रयतवे। बह्म ववै सवर एव अमनत्यमायाः इमत ववेदमासन्तनमास ससद्धमान्तयाः इमत।
यस्य आमवभमारववेन समाकस मतरनोभमावयाः असस्त। ययाः प्रमतकल्पवे अमभव्यकनो भवमत मकञ्च , यस्य प्रलयकमालवे
मकसञ्चत्कमालस्य कपृतवे मतरनोभमावयाः भवमत समा एव प्रवमाहिमनत्यतमा। तमादृशिपदमाथर स्य कसूटिस्थमनत्यतमा नमासस्त
कवेवलस प्रवमाहिमनत्यतमा असस्त। यतनो महि कल्पस प्रमत तवेषमास सपृमषयाः प्रलययाः चि भवमत। तथमा ववेदनोऽमप प्रलयकमालवे
परमवेश्वरवे लष्ट्रीयतवे। कल्पमारम्भवे पपुनयाः परमवेश्वरयाः ववेदस स्मरमत। तस्ममातम् ववेदमान्तवे ववेदस्य प्रवमाहिमनत्यतमा न तपु
कसूटिस्थमनत्यतमा स्वष्ट्रीमक्रयतवे। ववेदस्य मनत्यतमाप्रसङ्गवे ववेदमासन्तकससद्धमान्तयाः बह्मससूत्रवे प्रमतपमामदतयाः असस्त (१-३-
२९)। वमाचिमा मवरूपमनत्ययमा इमत, अनमामदमनधनमा मनत्यमा वमागपुत्सपृषमा स्वयमभसूवमा इमत श्रिपुमतस्मपृत्यमामदषपु वमाक्यवेषपु
ववेदस्य प्रवमाहिमनत्यतमा उदनोमषतमा। पसूवरमष्ट्रीममाससकमानमास नयवे एकरूपस्य जगतयाः प्रवमाहिमनत्यतमाप्रसङ्गयाः एव नमासस्त।
अतयाः मष्ट्रीममाससमादशिर नवे ववेदस्य कसूटिस्थमनत्यतमा पमारममाथर कमनत्यतमा वमा स्वष्ट्रीमक्रयतवे।

ववेदमाध्ययनमम् 91
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पमाठगतप्रश्नमायाः ७

38. मष्ट्रीममाससकमानमास ववैदमासन्तकमानमास ववेदनो पयौरुषवेय अपयौरुषवेयनो वमा।

39. पपुरुषमानमास जमानमम् अपसूणर कथमम्।
40. पपुरुषमाणमास रचिनमायमास कथस दनोषमायाः सम्भवसन्त।
41. कस्ममातम् ववेदयाः स्वयस प्रकमामशितयाः।
42. ववेदयाः परमवेश्वरस्य मकस स्वरुपयाः।
43. ववेदस्य स्मरणकतमार कयाः।
44. कवे मन्त्रद्रिषमारयाः।
45. प्रमतकल्पवे परमवेश्वरयाः ववेदस कस्मवै ददमामत।
46. प्रलयकमालवे ववेदयाः कपुत्र मतष्ठमत।
47. यमास्कमतवे कयाः ऋमषशिब्दमाथर याः।
48. ववेदमवषयवे मनरुककमारमतस मकमम्।
49. आचिमायर रसमायनस्य मतमानपुसमारवेण ववेदयाः पयौरुषवेय अपयौरुषवेयनो वमा।
50. ववेदभमाष्यकमारमतवे ववेदयाः कस्य मकस स्वरुपयाः।
51. कयाः अनमामदयाः।
52. कयाः अनमामदयाः।
53. पसूवरमष्ट्रीममाससकमानमास ववेदनो मनत्ययाः अमनत्यनो वमा।
54. पसूवरमष्ट्रीममाससकमानमास ववेदस्य उत्सयाः कयाः।
55. शिमास्त्रयनोमनत्वतम् इमत ससूत्रस्य कयाः समाममान्यथर तयाः।
56. कसस्मनम् दशिर नवे ववेदयाः ईश्वरस्य वमाणष्ट्री।
57. नवैयमामयकमानमास नयवे शिब्दनो मनत्य अमनत्यनो वमा।
58. मनत्यतमा कमतमवधमा। कवे चि तवे।
59. ववेदमान्तदशिर नवे बह्मणयाः ककीदृशिष्ट्री मनत्यतमा।
60. कसूटिस्थमनत्यतमायमायाः समाधमारणलकणस मकमम्।
61. प्रलयकमालवे ववेदयाः कपुत्र लष्ट्रीयतवे।
62. मष्ट्रीममाससमादशिर नवे ववेदस्य ककीदृशिष्ट्री मनत्यतमा।

92 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकमाख्यमानस दमाशिर म नकमानमास नयवे ववे द मवमशिर याः चि मटिप्पणष्ट्री

5.8) समासख् यमतवे ववे द याः

समासख्यदशिर नवे ववेदस्य मनत्यतमा न स्वष्ट्रीमक्रयतवे मकन्तपु ववेदयाः अपयौरुषवेययाः। ववेदयाः ऋमषगणकतपृर कयाः दृषयाः।
अतयाः न कनोऽमप ववेदस्य रचिमयतमा इमत। न कस्यमामप स्वस्य मतमानपुसमारवेण ववेदप्रमाममाण्यस ववेदमामवभमारवमवषयनो वमा
स्वष्ट्रीमक्रयतवे। तस्ममादम् ववेदयाः अपयौरुषवेययाः। न कनोऽमप ववेदकतमारस्वरुपयाः असस्त। अतयाः - न पयौरुषवेयत्वस तत्कत्तपुरयाः
पपुरुषस्य अभमावमातम् (समासख्यससूत्रस ५-४६)। श्रिपुमतस्मपृत्यनपुसमारवेण प्रमतपमामदतववेदस्य मनत्यतमा समासख्यमतवे
गपुरुमशिष्यपरम्परमायमास ववेदस्य अमवसच्छन्निप्रवमाहियाः इमत। ऋमषगणयाः उच्चिमाररतववैमदकशिब्दसमसूहिस्य
गपुरुमशिष्यपरम्परमायमामम् अदमामप अकपुण्णरूपवेण उच्चिमारणस भवमत। परमवेश्वर इव समासख्यपपुरुष इव
अनमामदमनत्यतमा कसूटिस्थमनत्यतमा वमा ववेदस्य नमासस्त। यतनो महि प्रत्यवेकस्य मन्त्रस्य द्रिषमा कनोऽमप ऋमषयाः इमत।
अतयाः तदृषवेयाः पसूवरमम् तस्य मन्त्रस्य असस्तत्वस नमासस्त इमत। आमन्त्रद्रिषपु याः गपुरुपरम्परमापयर न्तस ववेदमाध्ययनस
मनरवसच्छन्निभमाववेन चिलमत। तस्ममातम् यथमा पसूवरकल्पवे ववेदनोच्चिमारणमम् अभवतम्। तत्समादृशिनोच्चिमारणमानपुसमारवेण
अदमामप तदवेवनोच्चिमारणप्रथमा आवहिनोकमालमातम् चिलमत। तस्ममातम् ववेदस्य सजमातष्ट्रीयनोच्चिमारणप्रवमाहिस्य मनत्यतमा
स्वष्ट्रीमक्रयतवे अथमारतम् प्रवमाहिमनत्यतमा समासख्यदशिर नवे स्वष्ट्रीमक्रयतवे। न तपु अनमादनन्तमनत्यतमा इमत।

5.9) ववै य माकरणमतवे ववे द याः

महिमाभमाष्यकमारयाः भगवमानम् पतञ्जसलयाः पमामणमनप्रणष्ट्रीतस्य तवेन प्रनोकमम् इमत ससूत्रस्य भमाष्यवे ववेदस्य
मनत्यतमाप्रसङ्गवे उकवमानम् ववेदस्य अथमारयाः मनत्यमायाः मकन्तपु शिब्दरमामशियाः वणमारनपुपसूवर्वी वमा अमनत्यमा इमत। तद क
पु स - अथर्मो
मनत्ययाः , असयौ वणमारनपुपसूवर्वी समा तपु अमनत्यमा इमत। प्रमत महिमाप्रलयस ववेदस्य वणमारनपुपसूव्यमारयाः अकरपरम्परमायमायाः
मवनमाशिनो भवमत। प्रमत कल्पस पपुनयाः ऋमषगणयाः ववेदस्य स्मरणस करनोमत। वणर रमाशिष्ट्रीनमास लनोपवे सत्यमप ववेदस्य
अथमारयाः मनत्यमायाः मतष्ठसन्त। वणमारनपुपसूव्यमारयाः भवेदवशिमातम् नमानमाशिमाखमानमामम् उत्पसत्तयाः अभवतम्। यथमा ऋग्ववेदस्य
एकमवसशिमतयाः, समामववेदस्य सहिसभवेदमायाः (सहिसवत्ममार समामववेदमायाः) इमत। अतयाः
महिमाभमाष्यकमारपतञ्जसलमतमानपुसरवेण ववेदमाथमारयाः मनत्यमायाः , वणमारनप
पु सूवर्वी अमनत्यमा चिवेमत। अथमारतम् असशितयाः मनत्ययाः
असशितयाः अमनत्ययाः चिवेमत।

न्यमायदशिर नवे ववेदस्य शिब्दस्य चि मनत्यतमा न स्वष्ट्रीमक्रयतवे। ववेदस्य अनमादनन्तमनत्यतमा अथमारतम्

कसूटिस्थमनत्यतमा न स्वष्ट्रीमक्रयतवे। परन्तपु प्रवमाहिमनत्यमातमा स्वष्ट्रीमक्रयतवे। मन्त्रमायपुवरदवच्चि तत्प्रमाममाण्यमम्
आप्तप्रमाममाण्यमातम् इमत न्यमायदशिर नससूत्रभमाष्यवे वमात्स्यमायनयाः उकवमानम् - मन्वन्तरयपुगमान्तरवेषपु चिमातष्ट्रीतमानमागतवेषपु
सम्प्रदमायमाभ्यमास-प्रयनोगमामवच्छवे दनो ववेदमानमास मनत्यत्वमम् इमत अथमारतम् अतष्ट्रीतवे अनमागतवे मन्वन्तरवे प्रलयकल्पवे
सम्प्रदमायक्रमवे अभ्यमासयाः तस्य प्रयनोगश्चि मनरवसच्छन्निभमाववेन चिलमत तदवेव ववेदस्य मनत्यतमा इमत। एतदवेव
प्रवमाहिमनत्यतमा इमत।

भमाष्यकमारयाः समायनमाचिमाय़र याः ववेदस्य अनमादनन्तमनत्यतमा न स्वष्ट्रीकरनोमत। तस्य मतवे ववेदस्य मनत्यतमा
एककल्पस्थमायष्ट्री इमत। प्रमत कल्पस ववेदयाः अमभव्यकस भसूत्वमा प्रलयकमालवे परमवेश्वरवे लष्ट्रीयतवे। अथमारतम् उत्सवे
प्रत्यमावमतर तनो भवमत। अतयाः ववेदभमाष्यकमारस्य आचिमायर समायनस्य मतमानपुसमारवेण ववेदस्य प्रवमाहिमनत्यतमा इमत।

ववेदमाध्ययनमम् 93
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पमाठगतप्रश्नमायाः- ८

63. समासख्यमतवे ववेदनो मनत्ययाः अमनत्यनो वमा।

64. व्यमाकरणवे मतवे अथमारयाः मनत्यमायाः न वमा।

पमाठसमारयाः

वमशिष्ठमवश्वमाममत्रयनोयाः आख्यमानमम् च्यवमानभमागर वस्य तथमा ममानवष्ट्रीसपुकन्यमाख्यमानमम् ऊवर शिष्ट्री -

पपुरूरवसनोयाः उपमाख्यमानस शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमम् इत्यवेतमामन उपमाख्यमानमामन वयमम् अत्र जमातवन्तयाः। एतमदहिमाय
वतर न्तवे उपमाख्यमानमान्तरमामण बहिह न्यवेव। परन्तपु मवस्तरभयमादत्र तमामन न उच्यन्तवे।

एतदनन्तरस वयस ववेदस्य पयौरुषवेयत्वमवषयवे मकसञ्चज्जमातवन्तयाः। पसूवरमष्ट्रीममाससमादशिर नवे ववेदमान्तदशिर नवे

समासख्यदशिर नवे चि ववेदयाः अपयौरुषवेययाः कवेवलस न्यमायदशिर नवे पयौरुषवेययाः इमत। पसूवरमष्ट्रीममाससमादशिर नवे ववेदस्य कसूटिस्थमनत्यतमा
स्वष्ट्रीमक्रयतवे। ववेदमान्तदशिर नवे समासख्यदशिर नवे न्यमायदशिर नवे चि ववेदस्य प्रवमाहिमनत्यतमा स्वष्ट्रीमक्रयतवे न तपु कसूटिस्थमनत्यतमा
इमत। ववैयमाकरणमानमास नयवे ववेदस्यमाथमारयाः मनत्यमायाः परन्तपु शिब्दरमाशिययाः अमनत्यमायाः इमत। श्रिपुमतस्मपृत्यमामदगन्थवे ववेदस्य
मनत्यतमा स्वष्ट्रीमक्रयतवे। ववेदमान्तसमासख्यन्यमायनयवे ववेदस्य कमारणस बह्म इमत। ववेदस्य उत्सत्वमातम् ववेदप्रमाममाण्यस
प्रवमाहिमनत्यतमा चि असस्त। पसूवरमष्ट्रीममाससकमानमास नयवे परमवेश्वरयाः न ववेदस्य उत्सयाः। तवेषमास नयवे शिब्दयाः मनत्ययाः। तवे
जवैमममनन्यमायदशिर नवे प्रममामणतस शिब्दस्य मनत्यत्वस चि खण्डमयत्वमा शिब्दस्य मनत्यत्वस प्रमतपमादयसन्त। तवेषमास नयवे
शिब्दस्य मनत्यत्वमातम् ववेदस्यमामप मनत्यत्वमम् इमत।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

1. उवर शिष्ट्रीपरु
पु रवसनोयाः एकमा रहिस्यवमामदनणीं व्यमाख्यमास सलखत।
2. वससष्ठमवश्वमाममत्रयनोरुपमाख्यमानस ससकवेपवेण सलखत।
3. उवर श्यमायाः पणत्रयस सलख्यतमामम्।
4. पपुरुरवमायाः कथमम् उवर श्यमायाः अमवसच्छन्निसममागममम् अलभतम्।
5. च्यवमानभमागर वस्य तथमा ममानवष्ट्रीसपुकन्यमाख्यमानमम् कपुत्र कपुत्र लभ्यतवे।
6. उवर श्यमायाः पणत्रयस सलख्यतमामम्
7. उवर शिष्ट्री-पपुरुरवसनोरमाख्यमानस प्रमतपमादयत।
8. च्यवमानभमागर वस्य तथमा ममानवष्ट्रीसपुकन्यमाख्यमानमम् सलखत।

94 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकमाख्यमानस दमाशिर म नकमानमास नयवे ववे द मवमशिर याः चि मटिप्पणष्ट्री

9. वससष्ठमवश्वमाममत्रयनोरमाख्यमानस ससकवेपवेण सलखत।

10. आख्यमानमानमास तमात्पयर सलखत।
11. शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानस सलखत।
12. न्यमायदशिर नमतवे ववेदस प्रमतपमादयत।
13. मष्ट्रीममाससमामतवे ववेदस प्रमतपमादयत।
14. समासख्यमतवे ववेदस प्रमतपमादयत।
15. ववैयमाकरणमतवे ववेदस प्रमतपमादयत।

पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण

उत्तरमामण-१
1. हिररश्चिन्द्रिमवश्वमाममत्रयौ
2. वरुणस्य
3. अजष्ट्रीगतर याः।
4. ऋग्ववेदवे।
5. मवश्वमाममत्रस्य।
6. मवश्वमाममत्रयाः शिपुनयाःशिवेपमाय।

उत्तरमामण - २
7. उवर शिष्ट्रीमम्
8. रमाजमानस नगस दृष्टमा
9. उवर शिष्ट्री एकमा अप्सरमायाः।
10. समयस स्वष्ट्रीकपृत्य मवचिमायर स्वकरनोतम्।
11. समा सदमा घपृतमाहिमारस कररष्यमत।
12. उवर शिणीं मवनमा गन्धवमारयाः स्वगर नष्ट्रीरसस मनजर्वीवञ्च अनपुभसूतवन्तयाः
13. गन्धवमारयाः कपटिवेन मवेषस चिनोररतवन्तयाः।
14. मवेषस्य करुणमाध्वमनस श्रिपुत्वमा, चियौरमातम् मवेषस्य त्रमाणमाय चि
15. रमाजयाः नगस्थस रूपस प्रवेक्ष्य
16. कपुरुकवेत्रस्य एकसस्मनम् जलमाशियवे हिससष्ट्री-स्वरूपवे स्वमप्रयमम् अपश्यतम्
17. अमगमवदमानपुष्ठमानवेन
18. उ मवक्रमनोवर शिष्ट्रीयनमाम त्रनोटिकमम्
19. पपुरुरवमायाः

ववेदमाध्ययनमम् 95
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

उत्तरमामण - ३
20. ममानवष्ट्रीसपुकन्यवेमत
21. च्यवमानयाः' इमत
22. ममानवष्ट्रीसपुकन्यमा
23. सयौख्यस्य स्तम्भयाः'

उत्तरमामण- ४
24. ऋग्ववेदवे
25. वससष्ठमवश्वमाममत्रयौ
26. कत्रष्ट्रीययाः
27. बमाह्मणत्वप्रमाप्त्यथर मम्

उत्तरमामण- ५
28. नमारष्ट्रीचिररत्रस्य उदमात्ततमायमायाः तवेजसस्वतमायमाश्चि प्रमतपमादनमम्
29. शिमारष्ट्रीररकतपस्यमायमायाः
30. पपुरुषकमारस्य
31. ऋषवेयाः गयौरवस, प्रवेम्णयाः ममहिममानस, कववेयाः समाधनमाञ्च अमभव्यकस करनोमत।
32. परमवेश्वरस प्रमत प्रगमाढमा श्रिद्धमा जष्ट्रीवमात्मनमा सहि प्रवेम। मवश्वकल्यमाणमाय इदमवेव मङ्गलमयस ममागर मसस्त।
इत

उत्तरमामण - ६
33. सपृषस्य ।
34. पयौरुषवेययाः
35. मनत्ययाः।
36. परमपपुरुषवेण ।
37. परमवेश्वरयाः।

उत्तरमामण - ७
38. अपयौरुषवेययाः।
39. तवे अपसूणमारयाः अतयाः तवेषमास जमानममप अपसूणमारयाः।
४०. भ्रमयाः प्रममादयाः मवप्रसलप्समा इन्द्रिस्य चि अपसूणरकमारणमातम् दनोषमायाः सम्भवसन्त।
41. परमवेश्वरसकमाशिमातम्।
42. प्रजमास्वरुपयाः।
43. बह्ममा।

96 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकमाख्यमानस दमाशिर म नकमानमास नयवे ववे द मवमशिर याः चि मटिप्पणष्ट्री

44. ववेदमन्त्रस यवे दृषवन्तयाः।

45. बह्मणवे।
46. परबह्ममण अमभन्निरुपवेण ।
47. मन्त्रद्रिषमा।
48. ववेदयाः स्वयम्भसूयाः अपयौरुषवेययाः।
49. अपयौरुषवेययाः।
50. महिवेश्वरस्य मनश्वमासस्वरुपयाः।
५१. यस्य आमदयाः नमासस्त।
52. यस्य अन्तयाः नमासस्त।
53. मनत्ययाः।
54. बह्म ।
55. बह्म ववेदचितपुषस्य यनोमनयाः।
56. ववैशिवेमषकदशिर नवे।
57. अमनत्ययाः।
58. मदमवधमा। कसूटिस्थमनत्यतमा प्रवमाहिमनत्यतमा।
59. कसूटिस्थमनत्यतमा।
60. यस्य आमवभमारववेन समाकस मतरनोभमावयाः असस्त।
61. परबह्ममण।
62. कसूटिस्थमनत्यतमा।

उत्तरमामण-८
63. अमनत्ययाः
64. मनत्यमायाः।

॥ इमत पञ्चमयाः पमाठयाः ॥

ववेदमाध्ययनमम् 97
 6

6) ववै म दकयमागमायाः
प्रस्तमावनमा

ववैमदककमालमातम् भमारतष्ट्रीयससस्कपृतयौ यमागमानमामम् अनपुष्ठमानस शिपुभकमायर स्य ससूचिकत्ववेन ममाहिमात्म्यमम् आवहिमत

एव इत्यत्र नमासस्त सन्दवेहियाः। यजयाः भवमत शिपुद्धष्ट्रीभवनस्य मक्रयमामवशिवेषयाः। अस्यमास मक्रयमायमामम् अमगयाः पमवत्रतमायमायाः
प्रतष्ट्रीकरूपवेण प्रमतष्ठमाप्यतवे। आयपुवरदस्य औषधष्ट्रीय-मवजमानस्य मतमानपुसमारस यमागवे असस्मनम् अगवेयाः उत्पन्निवेन धसूमवेन
वमायपुशिनोधनस भवमत इमत गपुणयाः यजस्य प्रचिमारवे प्रसमारवे चि बहिह सहिमायकयाः वतर तवे। तथमामहि यमागस्य ममाहिमात्म्यमवषयवे
भगवतमा भगवद्गष्ट्रीतमायमामपुकस – असधयजनोऽहिमवेवमात्र दवेहिवे दवेहिभपृतमाम वर (८/४) इमत। यजशिब्दस्य त्रययाः अथमारयाः
ससन्त -- १- दवेवपसूजमा, २-दमानमम्, ३-ससगमतकरणस चिवेमत। ससगमतकरणस्य अथर याः ससस्थमापनमम्। यजस्य एकस
प्रमपुखमम् उदवेश्यस महि धमाममर कप्रवपृत्त्यवै सत्प्रयनोजनससद्ध्यवै चि जनमानमास ससहिमतसमाधनमम्। असस्मनम् कलयौ यपुगससघवे
शिमकयाः मपुख्यमा वतर तवे। परमास्तभसूतमानमास दवेवतमानमास पपुनयाः मवजयमाथर प्रजमापमतयाः तस्य पपृथकम् -पपृथकम्-शिककीनमामम्
एककीकरणस कपृत्वमा ससघ-शिमकरूपवेण दगपु मार-शिकवेयाः प्रमादभ
पु मारवस कपृतवमानम्। तवेन चि सवमारयाः आपदयाः दरसू ष्ट्रीभसूतमायाः।
ममानवजमातवेयाः समस्यमानमास सममाधमानस समसूहिशिकयौ मकञ्च ससघवे गसूमहितस वतर तवे, एकमाककी ममानवयाः दबपु र लयाः स्वमाथर परश्चि
सञ्जमायतवे।

यजस्य महितम् तमात्पयर भवमत त्यमागयाः। स्वस्य मप्रयपदमाथमारमदकमम् अगवेयाः तथमा वमायनोयाः ममाध्यमवेन
सकलसससमारस्य कल्यमाणमाय यजदमारमा मवतष्ट्रीयरतवे। वमायनोयाः शिनोधनवेन सवरषमामम् आरनोग्यवधर नस्य अवसरयाः
प्रमाप्यतवे। हिह तमायाः वमायवयाः प्रमामणममात्रस्य स्वमास्रयवधर नस कपुवर सन्त, रनोगमनवमारणवे सहिमायकमाश्चि भवसन्त। यजकमालवे
उच्चिररतवैयाः ववेदमन्त्रवैयाः जनमानमामम् असतयाःकरणवे समासत्त्वककी शिपुद्धतमा जमायतवे। एवस प्रकमारवेण स्वल्पप्रयमासवेनवैव जनमानमास
महिमानम् उपकमारयाः समाध्यतवे। यमद ममातमा स्वस्य रक -ममाससवेभ्ययाः भमागमम् एकमम् एकस्य नवजमातकस्य मनममारणमाय न
त्यजमत, प्रसवववेदनमास न सहितवे, नवजमातकस दग्पु धस न पमाययमत, पमालन-पनोषणमामदषपु आयमासस न करनोमत, सवर
मनयाःस्वमाथर भमाववेन नवैव करनोमत, तमहिर मनपुष्यमाणमास जष्ट्रीवनस नवैव सम्भवमत।

उदवेश् यमामन
इमस पमाठस पमठत्वमा भवमानम्-

 यमागमादष्ट्रीनमास प्रभवेदस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।

 हिनोमस्य मवध्यमामदकस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 इष्ट्यमादष्ट्रीनमास मवषयवे मवमशिषस जमानस प्रमाप्तपुस शिक्नपुयमातम्।

98 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकयमागमायाः मटिप्पणष्ट्री

 पशिपुयमागमानमास मवध्यमामदकस जमातपुस समथर्मो भववेतम्।

 सनोममामदयमागमानमास मवध्यमामदकस जमातपुस यनोग्यनो भववेतम्।
 सत्रयमागस्य मवषयवे जमानस प्रमाप्तपुस शिक्नपुयमातम्।
 स्वयममप यमागमादष्ट्रीनमास मवषयवे लघपुप्रबन्धस रचिमयतपुस शिक्नपुयमातम्।

6.1) यमागमानमास समाममान्यपररचिययाः

यमागमानमास समाममान्यतयाः पञ्च प्रकमारमायाः दृश्यन्तवे - हिनोमयाः, इमषयाः, पशिपुयाः, सनोमयाः, सत्रयाः चि। ववैमदकयमागयाः
प्रकपृमतमवकपृमतभवेदवेन मदमवधयाः। प्रकपृमतयमागयाः प्रधमानयमागयाः इत्यपुच्यतवे। प्रत्यवेकस्य प्रकपृमतयमागस्य बह्व्ययाः
मवकपृतययाः ससन्त। सममानजमातष्ट्रीययमागमानमास मसूलस स्वरूपस प्रकपृमतयाः यमागयाः इत्यपुच्यतवे। तमवेव प्रकपृमतयमागमम् आसश्रित्य
मवकपृमतयमागमायाः अनपुष्ठष्ट्रीयन्तवे। मवकपृमतयमागस्य अपरस नमाम अङ्गयमागयाः। प्रकपृमतयमागयाः अङ्गष्ट्री। पञ्चमवधमानमास
प्रकपृमतयमागमानमास प्रकपृमतयाः अत्र प्रदश्यर तवे।

6.1.1) हिनोमयाः
हिनोमयमागयाः दवर्वीहिनोमयाः इमत करयतवे। असस्मनम् यमागवे प्रमतमदनस प्रमातयाःकमालवे समायसकमालवे चि गपृहिस्थस्य
अमगकपुण्डवे दग्पु धदसधपपुरनोडमाशिमादष्ट्रीनमास आहिह मतयाः प्रदष्ट्रीयतवे। ससूयरयाः अमगश्चि अस्य हिनोमयमागस्य दवेवतमा। प्रमातयाः ससूयरमम्
उमदश्य समायस चि अमगमम् उमदश्य मन्त्रपमाठयाः आहिह मतश्चि मक्रयतवे। यतयाः दव्यमार अमगकपुण्डवे आहिह मतयाः प्रदष्ट्रीयतवे।
अतयाः अयस दवर्वीहिनोमयाः इत्यमप उच्यतवे। हिनोमजमातष्ट्रीययमागमानमास प्रकपृमतयाः अमगहिनोत्रयाः। ववैमदककमालवे बमाह्मण -कमत्रय-
ववैश्यवैयाः प्रत्यहिमम् अमगहिनोत्रयाः करणष्ट्रीययाः आसष्ट्रीतम्। तवैयाः स्वयमम् एव इदस करणष्ट्रीयमम् आसष्ट्रीतम् , पपुरनोमहितदमारमा
तत्करणस्य मवसधयाः नमासष्ट्रीतम्। कमत्रयववैश्ययौ तपु पपुरनोमहितवेन इदस समाधयतयाः स्म। बमाह्मणवैयाः तपु प्रत्यहिस सस्त्रष्ट्रीकवैयाः
अमगहिनोत्रयाः कतर व्ययाः आसष्ट्रीतम्।

बमाह्मणयाः प्रत्यहिमम् अमगहिनोत्रस कपुयमारतम् तत्र "बमाह्मणनोऽहिरहियाः अमगहिनोत्रस जपुहिहयमातम्" इमत श्रिपुमतयाः प्रममाणमम्।
शितपथबमाह्मणस्य उमकयाः "एतदवै जरमामयर सत्रस जरयमा ह्यवेवमास्ममातम् मपुच्यतवे मपृत्यपुनमा वमा " अथमारतम् अमगहिनोत्रयाः एव
जरमामयर सत्रयाः इत्यपुच्यतवे। कमारणस महि मपृत्यपुस मवनमा अस्य यमागस्य मनत्यमानपुष्ठमानमातम् बमाह्मणस्य मनष्कपृमतयाः नमासस्त।
बमाह्मणस्य इदस मनत्यस कमर । अदमामप दमामकणमात्यवे महिमारमाषषवे चि बहिवयाः अमगहिनोत्रकमाररणयाः बमाह्मणमायाः दृश्यन्तवे।
असस्मनम् यमागवे प्रमातयाः ससूयरमपुमदश्य समायस चि अमगमपुमदश्य आहिह मतयाः प्रदष्ट्रीयतवे। एक एव मन्त्रयाः प्रमातयाः समायस चि
पठ्यतवे। प्रमातयाः कवेवलस ससूयर्मो ज्यनोमतज्यर्मोमतयाः ससूयरयाः इमत, समायस चि ससूयरशिब्दस्य स्थमानवे अमगशिब्दस प्रयपुज्य
अमगज्यर्मोमतयाः ज्यनोमतरमगयाः इमत पठ्यतवे। समायसकमालवे ससूयरयाः तस्य तवेजयाः अगयौ प्रमतष्ठमाप्य अस्तस गच्छमत , अतयाः
ससूयरस्य स्थमानवे अगवेयाः पमाठयाः मवमहितयाः। प्रमातयाःकमालष्ट्रीनमा आहिह मतयाः ससूयर्मोदयमातम् पसूवरमम्, मकञ्च समायसकमालष्ट्रीनमा आहिह मतयाः
ससूयरस्य अस्तगमनमातम् परस मवधवेयमा इमत मवषयवे बमाह्मणगन्थवे मवचिमारयाः मवदतवे। एकसस्मनम् पकवे प्रमातयाः ससूयर्मोदयमातम्
प्रमाकम् हिनोमयाः मवधवेययाः, तवेषमास नयवे तथमा न मक्रयतवे चिवेतम् आमदत्ययाः आहिह मतस न स्वष्ट्रीकरनोमत। शिसूकरयाः तमाममाहिह मतस
स्वष्ट्रीकरनोमत। अपरसस्मनम् पकवे मवपरष्ट्रीतस मतस प्रदश्यर तवे। असमत ससूयर्मोदयवे आहिह मतदमानस मनष्फलस भवमत। एवमवेव
पकदयस्य मतमानपुसमारमम् आहिह मतप्रदमानस कतर व्यस भवमत। श्रियौतससूत्रवैयाः अस्य मववमादस्य सममाधमानस मवमहितमम्
असस्त। ववेदस्य शिमाखमाभवेदमानपुसमारमम् आहिह तवेयाः समयस्य भवेदयाः कपृतयाः वतर तवे। यथमा बहपृचिम् -छन्दनोमयशिमाखयनोयाः

ववेदमाध्ययनमम् 99
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

मदजमामतगणमायाः ससूयर्मोदयमातम् पसूवर हिनोमस कपुयपुरयाः। तत्कमारणमातम् तवे अनपुमदतहिनोममनयाः इत्यपुच्यन्तवे। अपरत्र कठ -
तवैत्तरष्ट्रीय-मवैत्रमायणशिमाखमानमास बमाह्मणमायाः उदयमातम् परमवेव हिनोमस कपुयपुरयाः। तस्ममातम् तवे उमदतहिनोममनयाः उच्यन्तवे। मकन्तपु
उभमाभ्यमामम् एव ससूयर्मोदयमातम् पसूवरमवेव गमाहिर पत्यमागवेयाः चियनस कपृत्वमा हिनोमकपुण्डस्य प्रज्वमालनस कतर व्यमम्।

अमगहिनोत्रस्य प्रधमानमम् आहिह मतद्रिवस महि दग्पु धमम्, तस्ममातम् यजममानवेन पपृथगम् एकमा गयौयाः पमालनष्ट्रीयमा। समा
अमगहिनोत्रष्ट्री गयौररत्यपुच्यतवे। यजववेदमास मपृत्पमात्रवेण एकवेन दग्पु धमम् उष्णष्ट्रीमक्रयतवे। तच्चि उष्णस दग्पु धमम् अमगहिनोत्रवनष्ट्री इमत
नमाममकयमा दव्यमार अगयौ आहिह यतवे। प्रमातयाः आहिह मतदयनोयाः मध्यवे एकमा ससूयमारय , अपरमा चि प्रजमापमतमम् उमदश्य
प्रदष्ट्रीयतवे। यसस्मनम् मदवसवे अमगहिनोत्रमम् आरभ्यतवे। तसस्मनम् मदवसवे समायसकमालवे अमगहिनोत्रस करणष्ट्रीयस भवमत।
तस्ममातम् कमारणमातम् अयमम् अमगहिनोत्रमम् इमत प्रससमद्धयाः आपस्तम्भस्य श्रियौतससूत्रमतवे।

पसूवरमवेव उकस यतम् बमाह्मणवेन स्वयमवेव इदस कतर व्यमम्। यमद बमाह्मणयाः अस्वमास्रयकमारणमातम् अकमयाः
भवमत तदमा तत्कमायर पपुत्रवेण, पपुत्रमाभमाववे चि पपुरनोमहितवेन कतर व्यस भवमत। मकन्तपु पसूमणर ममायमामम् अममावमास्यमायमाञ्च
असपुस्थतमासत्त्ववे अमप तवेनवैव करणष्ट्रीयस भवमत। अमववमामहितस्य अमगहिनोत्रवे असधकमारयाः नमासस्त। मववमामहितयाः मकन्तपु
मवपत्नष्ट्रीकयाः जमातयाः, तस्यमामप असधकमारयाः नमासस्त। तवेन पपुनयाः दमारपररगहियाः कतर व्यनो भवमत। ऐतरवेयबमाह्मणवे
सलसखतमसस्त यदम् यमद पत्नष्ट्री मवगतमा स्यमातम् तमहिर पपुनयाः मववमाहियाः कमायर याः ननो चिवेतम् श्रिद्धमास पत्नष्ट्रीरूपवेण कल्पमयत्वमा
बमाह्मणयाः अमगहिनोत्रस कपुयमारतम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः

1. हिनोमयमागस्य अपरस नमाम मकमम्।

2. हिनोमयमागस्य प्रकपृमतयाः कमा।
3. कवेषमास कपृतवे अमगहिनोत्रयाः आवश्यकयाः आसष्ट्रीतम्।
4. अमगहिनोत्रवे कवेषमामम् असधकमारयाः वतर तवे।
5. मवपत्नष्ट्रीकयाः अमगहिनोत्रष्ट्री मकस कम्पु यमारतम्।

6.1.2) इमषयाः
इमषयमागस्य प्रकपृमतयाः भवमत दशिर पसूणरममासयाः। दशिर शिब्दस्य अथर याः ससूयरन्दस
पु ङ्गमयाः अथमारतम् अममावस्यमा।
पयौणर ममासष्ट्री अथमारतम् पसूमणर ममा। पसूमणर ममायमामम् अममावमास्यमायमाञ्च अयस यमागयाः मक्रयतवे। मववमामहितयाः, सस्त्रष्ट्रीकयाः
आमहितमामगयाः बमाह्मणयाः कमत्रयनो वमा शिसूद्रिनो वमा अस्य यमागस्य असधकमारष्ट्री। आमहितमामगशिब्दस्य अथर्मो महि यवेन
गमाहिर पत्यमामगयाः प्रमतमष्ठतनो वतर तवे। अममावमास्यमायमास मदवसदयस पसूमणर ममायमास चि मदवसदयमम् अस्य यमागस्य अनपुष्ठमानस
कतर व्यमम्। अयस यमागयाः पसूमणर ममायमास प्रमातयाः आरभ्य परसस्मनम् मदवसवे अथमारतम् प्रमतपमद मध्यमाह्निवे सममाप्तनो भवमत।
अममावमास्यमायमाममप एवमवेव अनपुष्ठमानस मवमहितमम्। अस्य यमागस्य प्रथममदवसयाः पसूमणर ममा भववेतम्। अथमारतम्
अममावमास्यमायमामम् आरम्भनो न भववेतम्। असस्मनम् यमागवे चित्वमारयाः पपुरनोमहितमायाः अपवेक्ष्यन्तवे – हिनोतमा , अध्वयपुरयाः, अगष्ट्रीधयाः,

100 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकयमागमायाः मटिप्पणष्ट्री

बह्ममा चिवेमत। पपुरनोमहितवेषपु तमारतम्यस नमासस्त। सनोमयमागवे बह्ममा सवर श्रिवेष्ठयाः भवमत। सवर तस प्रमत सम्ममानस प्रदशिर यसन्त।
मकन्तपु इमषयमागवे सवरषमास पपुरनोमहितमानमामम् असधकमारयाः सममाननो वतर तवे। यदमप मवमवधमायाः गयौणमाहिह तययाः दवेवतमानमाममामन
चि इमषयमागवे श्रिसूयन्तवे, तथमामप तत्र आहिह मतरवेव मपुख्यमा। प्रथममायमामम् आहिह तयौ अमगमम् उमदश्य पपुरनोडमाशियाः प्रदष्ट्रीयतवे।
मदतष्ट्रीयमा आहिह मतयाः उपमासशिपुरूपवेण प्रससद्धमा। समा चि मवष्णपु-प्रजमापमत-अमग-सनोममानमास कपृतवे मनववेदतवे। तपृतष्ट्रीयमाहिह तयौ
अमगषनोमयौ उमदश्य पपुरनोडमाशियाः अप्यर तवे। अममावस्यमायमास तपु पपुरनोडमाशिमनष्ठमा प्रथममाहिह मतयाः अगवेयाः इषमा भवमत।
मदतष्ट्रीयमामदषपु चि आहिह तवेयाः दवेवतमा भवमत इन्द्रियाः। हिव्यद्रिव्यस चि यथमाक्रमस दसध दग्पु धस चि। इमषयमागस्य सममाप्तयौ
अमगसस्वषकपृन्निमाममकमा आहिह मतयाः अगयवे अप्यर तवे। अतयाःपरस पपुरनोमहितमायाः यजमाहिह तवेयाः अवमशिषमम् असशिस प्रसमादरूपवेण
गपृहसन्त, तच्चि ईडमाभकणमम् इत्यपुच्यतवे। सवरषमास हिव्यद्रिव्यमाणमास ममश्रिणवेन ईडमा प्रस्तसूयतवे। अनपुयमाजमातम्
पत्नष्ट्रीयमाजमातम् अनन्तरस यजममानस्य प्रतष्ट्रीकत्ववेन कपुशिमनममर तमा मसूमतर याः अगयौ मनमकप्यतवे। समा कपुशिमसूमतर याः
कपुशिप्रस्तरयाः इत्यपुच्यतवे। समा मसूमतर याः यदमा अगयौ दग्धमा सतष्ट्री भस्मसमातम् भवमत, तदमा यजममानयाः एवस मचिन्तयमत
यतम् तस्य पमासथर वशिरष्ट्रीरस दग्धमम् अभसूतम्। मकञ्च यजदमारमा तस्य आत्ममा मवष्णपुसमायपुज्यमम् प्रमाप्तवमानम्। इदमम्
अनपुध्यमानस यजममानवेभ्ययाः प्रवेरणमास यच्छसन्त। यजममानयाः मचिन्तयमत यतम् स मवष्णपुनमा सहि एककीभसूतयाः जमातयाः। अमप
चि "मवष्णपुमवर चिक्रमवे त्रवेधमा मनदधवे पदमम् " इमत मन्त्रमम् उच्चिमारयनम् मत्रपदस गच्छमत। इमषयमागयाः मनत्ययाः कमाम्यनो वमा
उभयप्रकमारकयाः भमवतपुमम् अहिर मत। यवे मनरन्तरस पसूमणर ममायमामम् अममावमास्यमायमास चि अस्य अनपुष्ठमानस कपुवर सन्त तवेषमास कपृतवे
मनत्ययाः। यवे चि मनत्यस न कपुवर सन्त, कमामनमाससद्ध्यथर मवेव कपुवर सन्त तवेषमास कपृतवे तपु कमाम्ययाः इमत। कमाम्यमानपुष्ठमानवे
धमान्यवेन पपुरनोडमाशिस्य मनममारणस कतर व्यमम्, तत्र गनोधसूमस्य व्यवहिमारयाः मनमषद्धयाः।

सू र ममासयाः सकलयमागमानमास प्रकपृमतयाः। अस्य बमाह्मणस्य आदमाववेव इषवेयाः

शितपथबमाह्मणस्य मतवे दशिर पण
आलनोचिनमा दृश्यतवे। इमषयमागस्य बहिवयाः प्रकमारमायाः ससन्त। पपुत्रलमाभमाय पपुत्रवेमषयाः, अनमावपृमषसमयवे वपृष्ट्यमानयनमाय
कमारष्ट्रीररयाः इमषयाः, कवेत्रस्य प्रथमस शिस्यस दवेवतमायवै अपर णमाय आगमायणवेमषयाः इत्यमादययाः। अमगप्रष्ट्रीत्यथर कपपुरनोडमाशियमागयाः,
इन्द्रिप्रष्ट्रीत्यथर कपपुरनोडमाशियमागयाः, इन्द्रिप्रष्ट्रीत्यथर कपयनोद्रिव्ययमागश्चिवेमत त्रयमाणमास यमागमानमास समपुहियाः दशिर यमागयाः।
अषकपमालपपुरनोडमाशियमागयाः, उपमासशिपुयमागयाः, एकमादशिकपमालपपुरनोडमाशियमागश्चिवेमत त्रयमाणमास यमागमानमास समपुहियाः
पयौणर ममासयमागयाः। एतवेषमास सममानफलदमायकमानमास षण्णमास यमागमानमास समसूहियाः दशिर पयौणर ममासयमागयाः इत्यपुच्यतवे। अयस
दशिर पयौणर ममासयमागयाः मत्रसशिदषमारत्मकयाः।

पमाठगतप्रश्नमायाः

6. इमषयमागस्य प्रकपृमतयाः कमा।

7. दशिर शिब्दस्य कनोऽथर याः।
8. इमषयमागस्य चित्वमारयाः पपुरनोमहितमायाः कवे।
9. सनोमयमागवे सवर श्रिवेष्ठयाः कयाः।
10. पपुरनोमहितमानमास प्रसमादभकणस मकमम् उच्यतवे।

ववेदमाध्ययनमम् 101
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

6.1.3) पशिपुयाः
दवैकयाः प्रमाजमापत्यपशिवनो वमा सकलपशिपुयमागमानमास प्रकपृमतयाः। इदमवेव मनरूढपशिपुयमागयाः इमत प्रससद्धमम्।
आमहितमामगयाः त्रवैवमणर कयाः पपुरुषयाः अस्य यमागस्य असधकमारष्ट्री। अयस यमागयाः प्रमतशिरदमम् एकवमारस करणष्ट्रीययाः इमत
मनदरशियाः। अपवेक्ष्यतवे चिवेतम् वमारदयस वमारषट्कमम् अमप कतपुर शिक्यतवे। यमद सकपृदवेव सम्पमादनष्ट्रीययाः तमहिर स वषर तर्थौ
सम्पमादनष्ट्रीययाः। यमद वमारदयस तमहिर प्रथमयाः ससूयरस्य उत्तरमायणववेलमायमामम् अपरश्चि दमकणमायनसमयवे। यमद
वमारषट्कस तमहिर प्रत्यवेकमम् ऋतपुषपु एकवैकमम् सम्पमादनष्ट्रीयमम्।

पशिपुयाः अस्य यमागस्य आहिह मतद्रिव्यमम्। तस्ममादयस यमागयाः पशिपुयमागयाः इमत उच्यतवे। अस्य यमागस्य दवेवतमा
प्रजमापमतयाः, ससूयरयाः, इन्द्रियाः अमगयाः वमा। असस्मनम् यमागवे षटिम् पपुरनोमहितमायाः अपवेमकतमायाः भवसन्त - अध्वयपुरयाः,
प्रमतप्रस्थमातमा, हिनोतमा, मवैत्रमावरुणयाः, अमगयाः, बह्ममा चि। इमषमसूलकयमागवेषपु हिनोतमा एव अनपुवमाक्यमा यमाज्यमा इमत
उभयमवधमानम् मन्त्रमानम् व्यमाहिरमत। मकन्तपु पशिपुयमागवे हिनोतमा कवेवलस यमाज्यमन्त्रमानम् उच्चिमारयमत। मवैत्रमावरुणनमामकयाः
ऋग्ववेदष्ट्रीययाः पपुरनोमहितयाः अनपुवमाक्यमन्त्रमानम् उच्चिमारयमत। प्रवैषमन्त्रमायाः अमप मवैत्रमावरुणवेन एव पठनष्ट्रीयमायाः।

पशिसूनमामम् आहिह तयवे यसूपदमारु अपवेक्ष्यतवे। पलमाशिखमदरमवल्वरनोमहितकमानमास चितपुणमार वपृकमाणमास मध्यवे

कस्यमामप एकस्य कमाष्ठवेन यसूपदमारूमण मनमर्वीयन्तवे। प्रत्यवेकस यसूपदमारुमभयाः मवमशिषवैमहिकपमारमत्रकफललमाभयाः भवमत।
यजववेदमायाः पसूवरस्यमास मदमशि यसूपयाः स्थमापनष्ट्रीययाः। समाधमारणतयमा दन्तपुखञ्जत्वकमाणत्वमामददनोषरमहितमायाः छमागमायाः एव
बसलत्ववेन आहिह यन्तवे। मन्त्रपसूतस छमागस पपुरनोमहितयाः प्लकवपृकस्य शिमाखमामभयाः स्पपृष्टमा "अगयवे त्वमा जपुषमपुपमाकरनोमम"
इमत मन्त्रस पठमत। इदमम् उपमाकरणमम् इमत करयतवे। बसलत्ववेन प्रदमास्यममानयाः पशिपुयाः श्वमासरनोधवेन मनहिन्यतवे।
एवसमवधस मनधनस ससजपनमम् इमत उच्यतवे। मनहितपशिनोयाः अङ्गमामन शिममतमानमामकयाः पपुरनोमहितयाः मवभनमक।
यजस्थलस्य उत्तरपसूवरस्यमास मदमशि पशिपुससजपनव्यवच्छवे दमामदमनममत्तमम् एकस स्थमानस मनमदर षमम् असस्त। पशिनोयाः वसमा
अथमारतम् हृदयस्य मवेदयाः अध्वयपुरनमामकयाः पपुरनोमहितयाः आहिवनष्ट्रीयमागयौ जपुहिनोमत। एकसस्मनम् मपृत्पमात्रवे पश्वङ्गमामन
शिमाममत्रप्रववेशिमानन्तरस शिमाममत्रनमामकवे वमह्निकपुण्डवे पच्यन्तवे। यमागसमयवे एकयाः पपुरनोडमाशियाः यजमागयौ आहिह यतवे। कवेवलस
प्रमतप्रस्थमातमारस मवनमा सवर यजममानमायाः पपुरनोमहितमायाः चि सममपर तपपुरनोडमाशिस्य अवशिवेषमानम् भपुञ्जतवे। इमषयमागस्य
आलनोचिनमायमामम् उकस यतम् कमर इदस ईडमाभकणमम् इमत प्रससद्धमम्। तदनन्तरस पशिनोयाः पक्वमामन अङ्गमामन मपृत्पमात्रमातम्
बमहिष्कपृत्य खण्डशियाः कतर मयत्वमा अध्वयपुरयाः आहिवनष्ट्रीयमागयौ प्रददमामत। मपृत्पमात्रवे पशिपुममाससस्य वसमानमामकयाः ययाः रसयाः
ससञ्चतयाः भवमत, तदमप पपुरनोमहितयाः जपुहिनोमत। इतयाः परमम् एकमादशि अनपुयमाजमायाः पत्नष्ट्रीसय
स माजमाश्चि अनपुष्ठष्ट्रीयन्तवे।

असस्मनम् पशिपुयमागवे पशिनोयाः ससजपनश्वमासरनोधमामदकस यतम् मक्रयतवे ततम् पशिपुवधयाः इमत न मन्यतवे।
ववैमदकमवधमानमानपुगपुणमम् अयस न वधयाः न चि पमापमाय भवमत। यजवे कनोऽमप पशिपुयाः आहिह यतवे चिवेतम् स पशिपुयाः तस्य
पमासथर वशिरष्ट्रीरस पररत्यज्य यस दवेवमम् उमदश्य स आहिह तयाः तस्य दवेवस्य समायपुज्यमम् आप्ननोमत। यजवेन अनमायमासवेन
एव अयस पशिपुयाः दवैवष्ट्रीरूपस लभतवे। पशिपुमम् उमदश्य असस्मनम् प्रसङ्गवे ऋक्ससमहितमायमायाः एकयाः ऋङ्मन्त्रयाः उमल्लिख्यतवे -

"न वमा उ एतसन्मयसवे न ररष्यसस दवे व मा -

इदवे स स पसथमभयाः सपुगवे म भयाः। " इमत।

102 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकयमागमायाः मटिप्पणष्ट्री

अथमारतम् हिवे पशिनो, त्वस मपृत्यपुलनोकस न गच्छसस न वमा वयस तव महिससमास कपुमर याः। त्वस सरलवेन पथमा
दवेवसमायपुज्यस गच्छसस। मनपुयाः अमप मतमम् इदस समसथर तवमानम् - यजवे वधनोऽवधयाः। अथमारतम् यजवे वधयाः न वधयाः। यजवे
पशिपुयाः न वध्यतवे। तस्य दवेवत्वप्रमामप्तयाः भवमत।

पपुरनोडमाशिस्य ईडमाभकणमम् इव पशिपुयमागवे आहिह त्यवशिवेषस्य पशिपुममाससस्य मवधमानस दृषस वतर तवे। अस्य
पशिपुममाससस्य भकणमवषयवे दवे मवपरष्ट्रीतवे मतवे स्तयाः। एकवे वदसन्त यतम् पशिपुयाः यजममानस्य मचिह्निस्वरूपयाः। पशिपुदमारमा
यजममानयाः आत्ममानमम् एव आहिह त्य दवेवत्वस लभतवे। अतयाः यजममानयाः यमद पशिपुममाससस भपुङ्कवे तमहिर ततम् यजममानस्य
कपृतवे स्वममाससभकणसममानस भमवष्यमत। अतयाः इदस मनमषद्धमम्। मकन्तपु ऐतरवेयबमाह्मणवे इदस मतस सममालनोमचितस
खसण्डतस चि। अगष्ट्रीषनोममाभ्यमामम् उभमाभ्यमास दवेवतमाभ्यमामम् इन्द्रियाः वपृत्रमम् अवधष्ट्रीतम्। अतयाः अमगयाः सनोमश्चि इन्द्रिमाय एकस
पशिपुस यमामचितवन्तयौ। इन्द्रिनोऽमप तदमा प्रमासथर तस वरस प्रदत्तवमानम्। अत्र यजकमालवे इन्द्रिप्रदत्तस्य वरस्य पररपसूतरयवे अमगस
सनोमस चि उमदश्य पशिपुबसलयाः मवमहितयाः। यजममानस्य प्रतष्ट्रीकतयमा पशिपुबसलयाः न प्रदत्तयाः। अतयाः पपुरनोमहितमानमामम्
अवमशिषमानमास पशिपुममाससमानमास भकणस न दनोषमावहिमम्, न चि मनमषद्धमम्। अदमामप दमामकणमात्यमामदषपु पपुरनोमहितमायाः पशिपुयमागवे
आहिह तस्य पशिनोयाः अवमशिषममाससस (प्रसमादरूपवेण) खमादसन्त।

पमाठगतप्रश्नमायाः

11. सकलपशिपुयमागमानमास कमा प्रकपृमतयाः।

12. पशिपुयमागस्य आहिह मतरूपवेण मकस दष्ट्रीयतवे।
13. पशिपुयमागस्य दवेवमायाः कवे।
14. पशिपुयमागस्य षटिम् पपुरनोमहितमायाः कवे।
15. यसूपदमारुमण कवेषमास वपृकमाणमास कमाष्ठवेन मनमर्वीयन्तवे।

6.1.4) सनोमयाः
सवर मवधसनोमयमागस्य प्रकपृमतयाः महि अमगषनोमयाः। बहिह षपु बमाह्मणवेषपु सनोमयमागस्य मववपृमतयाः दृश्यतवे।
सनोमरसयाः एव सनोमयमागस्य प्रधमानमम् आहिह मतयाः। पञ्च मदवसस व्यमाप्य अयस यमागयाः प्रचिलमत। तत्र प्रथममदवसवे
यजममानयाः पपुरनोमहितमानम् अमभनन्दमत, दमकणमायमायाः प्रमतश्रिपुमतस प्रदमाय यजवे मनयनोजयमत चि। मदतष्ट्रीयमदवसवे
प्रमायणष्ट्रीय-इषवेयाः अनपुष्ठमानस मक्रयतवे। ययमा इष्ट्यमा यजस्य आरम्भयाः भवमत समा इमषयाः प्रमायणष्ट्रीय -इमषयाः
इत्यपुच्यतवे। एतदनन्तरस दशिद्रिव्यमाणमास मवमनमयवेन शिसूद्रिस्य सकमाशिमातम् सनोमलतमायमायाः क्रयणस मक्रयतवे। सनोमयाः महि
यथमा दवेवतमानमास तथमा बमाह्मणमानमास रमाजमा। तपृतष्ट्रीयमदवसवे यजस्थलस्य पसूवरमदमशि प्रमाग्वसशि-नमाममकमा महिमाववेदष्ट्री
मनमर्वीयतवे। चितपुथरमदवसवे मनरूठपशिपुबन्धयमागस्य प्रमक्रयमानपुसमारमम् अमगस सनोमस चि उमदश्य एकयाः पशिपुयमागयाः
मवधष्ट्रीयतवे। असन्तममदवसवे अथमारतम् पञ्चममदवसवे प्रकपृतस्य अमगषनोमस्य अनपुष्ठमानस भवमत। पसूवरतनवेषपु चितपुषर पु

ववेदमाध्ययनमम् 103
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

मदवसवेषपु अनपुमष्ठतमामन अनपुष्ठमानमामन अमगषनोममानपुष्ठमानस्य भसूममकमास्वरूपमामण। पञ्चममदवसवे सनोमरसयाः

मनष्कमाशिनष्ट्रीययाः। इदमम् अनपुष्ठमानस सनोममामभषवयाः सनोमसवनस वमा उच्यतवे।

सवर मवधसनोमयमागस्य प्रकपृमतयाः महि अमगषनोमयमागयाः, स ज्यनोमतषनोमयाः इत्यमप उच्यतवे। असस्मनम् यमागवे
सनोमलतमायमायाः रस एव प्रधमानमम् आहिह मतद्रिव्यमम्। एतमादृशियमागवे यमामन दमादशि स्तनोत्रमामण गष्ट्रीयन्तवे , तवेषपु असन्तमस
स्तनोत्रमम् अमगषनोममम् इत्यपुच्यतवे। यतयाः अमगषनोमनमामकवे समामगमानवे यजयाः सममाप्यतवे , तस्ममातम् तज्जन्ययमागयाः अमप
अमगषनोमयाः इमत आख्यमायतवे। बहिह बमाह्मणयमागवे सनोमयमागस्य मववपृमतयाः दृश्यतवे। ऐतरवेयबमाह्मणवे मवशिवेषतयाः
अमगषनोमयमागस्य मववरणस वतर तवे। असस्मनम् बमाह्मणवे चित्वमाररसशितम् अध्यमायमायाः वतर न्तवे। तत्र आमदतयाः षनोडशिसपु
अध्यमायवेषपु अमगषनोमयमागवे ऋग्ववेदष्ट्रीयपपुरनोमहितमानमास कतर व्यस मवमहितस वतर तवे।

प्रमत ससवत्सरस वसन्त-ऋतयौ त्रवैवमणर कयजममानयाः सपत्नष्ट्रीकयाः अस्य यमागस्य अनपुष्ठमानस कपुयमारतम्।
बहिह दरसू मातम् दगपु र मप्रदवेशिमातम् सनोमलतमामम् आनष्ट्रीय यत्नवेन तस्यमायाः रकमा मक्रयतवे स्म। इदमानणीं सनोमलतमा दष्पु प्रमाप्यमा
जमातमा। तस्ममातम् तस्यमायाः स्थमानवे पसूमतकमा-इत्यमाख्यमायमायाः लतमायमायाः मवधमानस दृश्यतवे। ववैमदकयपुगवे एव सनोमलतमा
दष्पु प्रमाप्यमा आसष्ट्रीतम्। शितपथबमाह्मणवे उकस यतम् यमद सनोमलतमा न प्रमाप्यतवे , तमहिर पसूमतकयमा यजस कपुयमारतम् इमत।
असस्मनम् यमागवे षनोडशि पपुरनोमहितमायाः अथमारतम् सवर एव अपवेमकतमायाः। यजममानयाः बमाह्मणमायाः चि ममसलत्वमा समाकल्यवेन
सप्तदशि जनमायाः भवसन्त। कसस्मससश्चितम् ववेदगन्थवे दृश्यतवे यतम् - 'सदस्य' – इत्यमाख्ययाः पपुरनोमहितयाः
सप्तदशिससख्यमायमायाः पररपसूरकनो भवमत। यजस्य प्रथममदवसवे एव यजममानयाः पपुरनोमहितमानम् अमभनन्दमत अमप चि
दमकणमायमायाः प्रमतश्रिपुमतस प्रदमाय यजवे मनयनोजयमत। इयस रष्ट्रीमतयाः ऋसत्वग्वरणमम् इत्यपुच्यतवे। तदनन्तरस दष्ट्रीकणष्ट्रीय-इषवेयाः
अऩपुष्ठमानस भवमत। यजममानयाः तत्पत्नष्ट्री चि यजवे दष्ट्रीमकतवे भवतयाः , एवस तयमा दष्ट्रीकयमा तयनोयाः नवजन्म अथमारतम्
आध्यमासत्मकजन्म भवमत। मदतष्ट्रीयमदवसवे प्रमातयाः प्रमायणष्ट्रीय -इषवेयाः अनपुष्ठमानस मवमहितस वतर तवे। ययमा इष्ट्यमा यजस्य
आरम्भयाः भवमत समा प्रमायणष्ट्रीययाः इमषयाः उच्यतवे। अस्यमामम् इषयौ परयमास्वमतयाः , अमगयाः, सनोमयाः, समवतमा, अमदमतयाः
चि एतवेषमास पञ्चमानमास दवेवमानमामम् आहमानस मक्रयतवे। अमदतयवे पपुरनोडमाशियाः मकञ्च अन्यवेभ्ययाः चितपुभ्यर याः दवेववेभ्ययाः द्रिपुतस घपृतमम्
आज्यस वमा आहिह मतत्ववेन मवमहितस वतर तवे। यमासजकपररभमाषमायमास घपृतमम् द्रिपुतस चिवेतम् ततम् आज्यमम् उच्यतवे, मकञ्च
पष्ट्रीसण्डभसूतस चिवेतम् घपृतमम् उच्यतवे। "हिमवमवर लष्ट्रीनममाज्यस स्यमादम् घनष्ट्रीभसूतस घपृतस मवदयाःपु " इमत श्रिपुमतयाः वतर तवे।
प्रमायणष्ट्रीयवेषवेयाः परस सनोमलतमाक्रयणस्य अनपुष्ठमानस दृश्यतवे। एषयाः सनोमक्रययाः इत्यपुच्यतवे। दशिद्रिव्यमाणमास मवमनमयवेन
कस्ममासच्चितम् शिसूद्रिमातम् सनोमलतमायमायाः क्रयणस मक्रयतवे। तमामन चि दशि द्रिव्यमामण महि एकवषर्वीययाः गनोवत्सयाः , सपुवणर म,म्
एकयाः अजयाः, एकमा दग्पु धवतष्ट्री गयौयाः तस्यमायाः वत्सयाः चि, एकयाः वपृषभयाः, शिकटिवहिनमाय एकयाः बलष्ट्रीवदर याः, एकयाः
वपृषभवत्सयाः, एकयाः गनोवत्सयाः चि, एकस वस्त्रस चि। सनोमयाः दवेवतमानमास बमाह्मणमानमास चि रमाजमा। तदथर
रमाजककीयसम्ममानसमहितस सनोमस्य वहिनस मक्रयतवे। पपुरनोमहितगणवैयाः चिमासलतमाभ्यमास बलष्ट्रीवदर दयवेन वमामहितमाभ्यमास दमाभ्यमास
शिकटिमाभ्यमास सनोमयाः यजस्थलवे नष्ट्रीयतवे। रमाजमा सनोमयाः यजममानमानमास ममान्ययाः अमतसथयाः वतर तवे। सनोमस्य कपृतवे
आमतरयवेमषनमाममकमायमायाः इषवेयाः मवधमानस वतर तवे असस्मनम् स्थलवे। अस्यमामम् इषयौ नवसपु मपृत्कपमालवेषपु मवष्णपुमम् उमदश्य
पपुरनोडमाशियाः अप्यर तवे। अमामतरयवेषवेयाः अनन्तरस प्रवग्यर नमामकमम् अनपुष्ठमानमम्, तदनन्तरस चि उपसतम्-इषवेयाः अनपुष्ठमानस
मक्रयतवे। तपृतष्ट्रीयमदवसवे यजस्थलस्य पसूवरमदमशि प्रमाग्वसशि-नमाममकमा महिमाववेदष्ट्री मनमर्वीयतवे। चितपुथरमदवसवे
मनरूठपशिपुबन्धयमागस्य प्रमक्रयमानपुसमारमम् अमगस सनोमस चि उमदश्य एकयाः पशिपुयमागयाः मवमहितयाः। असस्मनम् मदवसवे
दमकणस्थमदमशि हिमवमवर धमानववेदमास सनोमयाः नष्ट्रीयतवे। इदस चि अनपुष्ठमानस हिमवमवर धमानप्रणयनमम् इमत अमभधष्ट्रीयतवे।

104 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकयमागमायाः मटिप्पणष्ट्री

ममाध्यसन्दनसवनवे पशिपुममाससस्य पपुरनोडमाशिस्य चि आहिह मतयाः मनमदर षमा वतर तवे, समायन्तनवे अथमारतम् तपृतष्ट्रीयसवनवे पशिनोयाः
नमानमा-अङ्गमामन आहिह मतत्ववेन दष्ट्रीयन्तवे। एतदनन्तरस पत्नष्ट्रीससयमाजयाः अनपुमष्ठतयाः वतर तवे। पपुरनोमहितमायाः असस्मनम् मदवसवे
प्रत्यसूषसस पसूतससललवे अवगमाहिनस कपृत्वमा सनोमसवनस कपुवर सन्त। मवहिङ्गकमाकल्यमायाः आरम्भमातम् पसूवर हिनोतमा प्रमातयाः
अनपुवमाकस पठमत। एकसस्मनम् प्रस्तरखण्डवे सनोमलतमास ससस्थमाप्य तदपपु रर 'वसतष्ट्रीवरष्ट्री' इमत नमामकस्य जलस्य
ससञ्चनस करणष्ट्रीयमम्। अपरसस्मनम् प्रस्तरखण्डवे सनोमलतमायमायाः पवेषणवेन रसयाः मनष्कमाश्यतवे। गहिनमामकवे पमात्रवे
मनष्कमामशितयाः सनोमरसयाः स्थमाप्यतवे, छमागचिमर मनममर तवेन 'दशिमापमवत्र' इमत नमामकवेन मततउनमा तस्य पररशिनोधनस
मक्रयतवे। द्रिनोणकलशिनमामकवे पमात्रवे मवशिपुद्धरसयाः ससस्थमाप्यतवे। प्रत्यहिस वमारत्रयस सनोमरसस्य मनष्कमाशिनस मवमहितस
वतर तवे, प्रमातयाः मध्यमाहवे समायस चि। एतवेषमास त्रयमाणमास सवनमानमास नमाम यथमाक्रमस महि प्रमातयाःसवनमम्, ममाध्यसन्दनसवनस,
तपृतष्ट्रीयसवनस चिवेमत। आहिह तवेयाः अवमशिषयाः सनोमरसयाः चिमसवेन पपुरनोमहितगणमाय यजममानमाय चि पमानस कमायर तवे।
ममाध्यसन्दनसवनमातम् पपुरनोमहितगणमाय दमकणमा दष्ट्रीयतवे। गयौयाः अश्वयाः गदर भयाः छमागयाः ममहिषयाः मतलस मददलस ममाससस धमान्यस
यवयाः चि दमकणमात्ववेन दष्ट्रीयन्तवे। तपृतष्ट्रीयसवनमातम् परमम् अवभपृथस्नमानस्य अनपुष्ठमानस मक्रयतवे। इदस चि अनपुष्ठमानमम्
अवभपृथ-इमषयाः इत्यमभधष्ट्रीयतवे। यजममानयाः अन्यवे सवर पपुरनोमहितमायाः चि अवभपृथस्नमानमाय जलमाशियस गच्छसन्त। इयमम्
अवभपृथ-इमषयाः एव अमगषनोमस्य असन्तममम् अनपुष्ठमानमम्। वरुणयाः अमगयाः चि अस्यमायाः इषवेयाः दवेवतमा। चितपुणमार
प्रयमाजमानमास दयनोयाः अनपुयमाजयनोयाः चि अनपुष्ठमानस मवमहितमम्। वरुणमम् उमदश्य एकयाः पपुरनोडमाशियाः अप्यर तवे। अवभपृथ-इषयौ
सवमारयाः आहिह तययाः एव जलवे दष्ट्रीयन्तवे, न तपु अगयौ। यजममानयाः अवगमाहिनरतमानमास पपुरनोमहितमानमास मशिरसस जलस ससञ्चमत।
दष्ट्रीकणष्ट्रीय-इमषकमालवे यजममानयाः तत्पत्नष्ट्री चि पञ्चसपु मदनवेषपु पररधपृतस वस्त्रमम् अवभपृथस्नमानमानन्तरस त्यक्त्वमा उन्निवेतमा
इमत नमामकवेन पपुरनोमहितवेन प्रदत्तस्य नववस्त्रस्य पररधमानस कपुरुतयाः। जलमाशियमादम् यजस्थलस प्रमत
प्रत्यमावतर नसमयवे यजममानयाः उदयनष्ट्रीय इमत नमामकमम् असन्तममम् अनपुष्ठमानमम् आचिरमत। उदयनष्ट्रीय -इषयौ दग्पु ध-
मधपु-दसध-शिकररमा-प्रभपृतष्ट्रीनमास ममश्रिणवेन मनममर तस चिरु आहिह मतरूपवेण दष्ट्रीयतवे।

पमाठगतप्रश्नमायाः

16. अमगषनोमस्य अपरस नमाम मकमम्।

17. अमगषनोमवे मपुख्यमा आहिह मतयाः कमा।
18. कसस्मनम् बमाह्मणवे अमगषनोमस्य मववरणस मवस्तपृततयमा वतर तवे।
19. दवेवतमानमास बमाह्मणमानमास चि रमाजमा कयाः।
20. यमासजकपररभमाषमायमास द्रिपुतघपृतस्य नमाम मकमम्।
21. सनोमयमागस्य कपृतवे कमत मदवसमायाः अपवेमकतमायाः।
22. प्रत्यहिस कमतवमारस सनोमरसमनष्कमाशिनस्य मवधमानस वतर तवे।
23. अमगषनोमस्य असन्तममम् अनपुष्ठमानस मकमम्।

ववेदमाध्ययनमम् 105
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

6.1.5) सत्रयाः
अस्ममाकस लयौमककससस्कपृतयौ बहिवयाः यमागमायाः अस्ममामभयाः पररलक्ष्यन्तवे मकञ्च पमाल्यन्तवे अमप। वस्तपुतस्तपु
ववैमदकमानमास कपृतवे यमागमायाः बहिह पपुण्यप्रदमायकमायाः ससन्त। वयमम् अत्र बहिह नमास यमागमानमास मवषयवे जमातपुस शिक्नपुमयाः। वयस जमातपुस
शिक्नपुमयाः कयाः यमागयाः कमतषपु मदवसवेषपु सममाप्यतवे , कथस वमा तवेषमास यमागमानमामम् अनपुष्ठमानस मवधवेयमम् इत्यमामद।

सत्रयमागस्य प्रकपृमतयाः महि गवमामयननमामकयजयाः। गवमामयनयमागनो महि सनोमयमागवे अन्तगर तयाः। अतयाः
गवमामयनस्य प्रकपृमतयाः महि अमगषनोमयाः। सत्रगवमामयनयनोयाः मध्यवे श्रिवेणष्ट्रीमवन्यमासयाः पयमारलनोचिनमा मक्रयतवे। अतयाः
उच्यतवे यतम् - यजयनोयाः जमामतदृष्ट्यमा अवलनोक्यतवे चिवेतम् गवमामयनयमागयाः सनोमयमागवे अन्तगर तयाः भवमत परन्तपु
कमालदृष्ट्यमा तयनोयाः स्वस्वरूपवशिमादवेव श्रिवेणष्ट्रीमवन्यमासयाः मक्रयतवे। यवे यमागमायाः एकसस्मन्निवेव मदनवे सममाप्यन्तवे तमहिर
एकमाहियमागमायाः। यवे यमागमायाः एकमासधकमदवसष्ट्रीयमायाः मकञ्च दमादशिमदवसवेभ्ययाः न्यपुनमदवसष्ट्रीयमायाः तवे अहिष्ट्रीनयमागमायाः
अपवेक्ष्यन्तवे तवे सत्रयमागमायाः। दमादशिमदवसवेभ्ययाः असधकमदवसमायाः यसस्मनम् यमागवे प्रयनोजनस भवमत तमहिर सत्रयमागयाः।
समामववेदस्य पञ्चमवसशिबमाह्मणवे मवमवधसत्रयमागस्य मवसधयाः अनपुष्ठमानस्वरूपस चि वमणर तमम्। गवमामयनयमागस्य
सम्पमादनमाय एकवत्सरयाः अपवेक्ष्यतवे। अतयाः गवमामयनयमागयाः सत्रयमागवे अन्तगर तयाः। सत्रयमागयाः मत्रषपु भमागवेषपु मवभज्यतवे
- प्रथममाधर १८० मदवसमायाः , मदतष्ट्रीयमाधर १८० मदवसमायाः मकञ्च तपृतष्ट्रीयमाधर १८० मदवसमायाः अपवेक्ष्यन्तवे। सयौकयमारथर
गवमामयनयमागमान्तगर तमानमास यमागमानमास अनपुष्ठमानकमालमादष्ट्रीनमास चि आवलष्ट्री नष्ट्रीचिवैयाः उपस्थमाप्यतवे -

अनपुष्ठ मानकमालयाः -
यमागस्य नमाम
मदनसस ख् यमा

अमतरमात्रयमागयाः १

चितपुमवरशिस्तनोमयपुक-उक्रय १

चित्वमारयाः अमभप्लवषडहियाः (४*६=२४)

एकयाः पपृष्ठ्यषडहियाः (१*६=६) १५०
प्रथमवे ष पु षट्सपु ममासवे ष पु

२४+६=३० (पञ्चकपृत्वयाः आहिह मतयाः = ३०*५=१५०

त्रययाः अमभप्लवषडहियाः (३*६) १८

एकयाः पपृष्ठ्यषडहियाः (१*६) ६

अमभसजतम् १

त्रययाः स्वरसमामयाः ३

समाकल्यवे न मदवसमायाः - १८०

मवषपुवमदवसयाः(एकमवसशियमागयाः) १

106 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकयमागमायाः मटिप्पणष्ट्री

त्रययाः स्वरसमामयाः ३

मवश्वसजतम् १

एकयाः पपृष्ठ्यषडहियाः ६

त्रययाः अमभप्लवषडहियाः (३*६) १८

एकयाः पपृष्ठ्यषडहियाः (१*६=६)

शिवे षवे ष पु षट्सपु ममासवे ष पु

चित्वमारयाः अमभप्लवषडहियाः (४*६=२४) १२०

२४+६=३० (चितपुयाःकपृत्वयाः आहिह मतयाः = ३०*४=१२०

त्रययाः अमभप्लवषडहियाः १८

एकयाः गनोषनोमयाः एकयाः आयपुषनोमश्चि २

दशिरमात्रयाः १०

महिमाव्रतयाः १

अमतरमात्रयाः १

समाकल्यवे न मदवसमायाः - १८०

महिमायनोगयाः - १८० +१ +१८० ३६१

अनयमा आवल्यमा स्पषमवेव जमायतवे यतम् आदमानमास १८० मदवसमानमास मजकञ्च असन्तममानमास १८०
मदवसमानमास अनपुष्ठमानवेषपु मवपरष्ट्रीतमानपुक्रमस्य अनपुसरणस मक्रयतवे।

आदमानमास १८० मदवसमानमामम् अनपुष्ठमानवे प्रथममदवसवे अमतरमात्रयाः मकञ्च असन्तममदवसवे स्वरसमामयाः

मवमहितयाः परन्तपु असन्तममानमास १८० मदवसमानमामम् अनपुष्ठमानवे प्रथममदवसवे स्वरसमामयाः मकञ्च असन्तममदवसवे
अमतरमात्रयाः मवमहितयाः। अतयाः मवपरष्ट्रीतमानपुक्रममानपुसरणवशिमातम् दयनोयाः दपर णप्रमतमवम्बवेन तपुलनमा मक्रयतवे। उपयपुरकमायमामम्
आवल्यमास प्रकमारदयस्य षडहिस्य उल्लिवेखनो दृश्यतवे , अमभप्लवषडहियाः पपृष्ठ्यषडहिश्चि । षडहियमागयाः षड्षपु
मदवसवेषपु मनष्पन्नियमागयाः। अमभप्लवषडहिस्य षडम् मदवसमायाः -

प्रथममदवसयाः- ज्यनोमतषनोमयाः।

मदतष्ट्रीयमदवसयाः- गनोषनोमयाः।

तपृतष्ट्रीयमदवसयाः- आयपुषनोमयाः।

चितपुथरमदवसयाः- गनोषनोमयाः।

पञ्चममदवसयाः- आयपुषनोमयाः।

षष्ठमदवसयाः- ज्यनोमतषनोमयाः।

अमभप्लवषडहिवे प्रथममदवसवे असन्तममदवसवे चि ज्यनोमतषनोमयमागयाः मवमहितयाः। अतयाः उच्यतवे - "उभयतनो

ज्यनोमतरमभप्लवषडहियाः।" दयनोयाः ज्यनोमतषनोमयमागयनोयाः मध्यस्थमायाः मदवसमायाः उक्रयनमाम्नमा जमायन्तवे। परन्तपु

ववेदमाध्ययनमम् 107
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पपृष्ठ्यषडहिस्य प्रथममदवसवे ज्यनोमतषनोमयमागसत्ववेऽमप असन्तममदवसवे उक्रययमागनो मवमहितनो भवमत ,असस्मनम्

मदनवे ज्यनोमतषनोमयमागनो न भवमत। गवमामयनयजस्य अनपुष्ठमानमावलष्ट्री कमालमवभमागश्चि सम्यकयमा पररलक्ष्यतवे चिवेतम्
बपुध्यतवे यतम् ससूयरस्य वमामषर कगमतनमा अस्य सयौसमादृश्यमम् असस्त। समगयमागयाः मवभमागदयवे मवभकयाः। अमप चि
प्रमतभमागस्य अनपुष्ठमानकमालवे ममासषड्कस मजकञ्च प्रमतममासवे मत्रसशिमदवसस्य अनपुष्ठमानममप मवमहितमम्। दयनोयाः भमागयनोयाः
मध्यस्थयाः मवषपुवमदवसयाः। आमदत्यस्य वमामषर कगतवेयाः भमागदयवे अमप मवपरष्ट्रीतक्रमनो दृषयाः। ससूयरस्य उत्तरमायणवेन
मदवसस्य सस्थमतकमालवपृमद्धयाः भवमत , दमकणमायनवेन मदवसस्य सस्थमतकमालह्रिमासनो भवमत। अयस वपृमद्धह्रिमासयाः
सममानमानपुपमातवेनवैव भवमत।

गवमामयनयमागयाः सनोमयमागस्य अन्तगर तयाः; अतयाः सनोमयमागस्य प्रकपृमतयाः अमगषनोमयाः। तस्ममातम् दयनोयाः
यमागयनोयाः सममानससख्यकपपुरनोमहितमानमास सममानमाहिह मतद्रिव्यमाणमास प्रयनोजनस भवमत। ३६० मदवसवेभ्ययाः असधकमदवसवे
मनष्पमादमानमास सकलसत्रयमागमानमास प्रकपृमतयाः गवमामयनयमागयाः मजकञ्च ३६० मदवसवेभ्ययाः न्यसूवमदवसवे मनष्पमादमानमास
सकलसत्रयमागमानमास प्रकपृमतयाः दमादशिमाहिनमामकयमागयाः।

पमाठगतप्रश्नमायाः

24. सत्रयमागस्य प्रकपृमतयाः कमायाः।

25. गवमामयनयमागयाः कसस्मनम् अन्तभर वमत।
26. यवे यमागमायाः एकसस्मन्निवेव मदनवे सममाप्यन्तवे तवेषमास नमाममामन कमामन।
27. यनो यमागयाः एकमासधकमदवसमात्मकयाः मकञ्च दमादशिमदवसवेभ्ययाः न्यसूनमदवसमात्मकयाः तस्य नमाम मकमम्।
28. दमादशिमदवसवेभ्ययाः असधकमदवसमायाः यसस्मनम् यमागवे अपवेमकतमायाः, तस्य यमागस्य मकस नमाम।

पमाठसमारयाः

अपरयाः एकयाः यमागनो महि गवमामयनयमागयाः। यमद्ध सत्रयमागस्य प्रकपृ मतयाः। अयस गवमामयनयमागयाः महि सनोमयमागवे
अन्तगर तयाः। अस्ममातम् कमारणमातम् गवमामयनयमागस्य प्रकपृमतयाः महि अमगषनोमयाः। एकसस्मन्निवेव मदनवे सम्पन्नियमागयाः
एकमाहियमागयाः इत्यपुच्यतवे। दमादशिमदनवेषपु सम्पन्नियमागयाः अहिष्ट्रीनयमागयाः। ततनोऽसधकमदनवेषपु सम्पन्नियमागयाः सत्रयमागयाः।
गवमामयनयमागस्य अनपुष्ठमानमावल्यमा कमालमवभमागवेन सहि ससूयरस्य वमामषर कगतवेयाः समादृश्यमम् असस्त। सनोमयमागस्य
प्रकपृमतयाः अमगषनोमयाः अतयाः उभयनोयाः सममानससख्यकपपुरनोमहितमानमास सममानमाहिह मतद्रिव्यमाणमास प्रयनोजनस भवमत। ३६०
मदवसवेभ्ययाः असधकमदवसवे यवे यमागमायाः सम्पमादन्तवे तवेषमास यमागमानमास प्रकपृ मतयाः महि गवमामयनयमागयाः। मजकञ्च ३६०
मदवसवेभ्ययाः न्यसूवमदवसवे यवे यमागमा मनष्पमादन्तवे तवेषमास प्रकपृमतयाः महि दमादशिमाहिनमामकयमागयाः। एवमत्र ससकवेपवेण सनोम-
सत्र-पशिपु-आदययाः कवेचिन यमागमायाः मवस्तरवेण वमणर तमायाः ससन्त। एतमदहिमाय ससन्त नवैकवे यमागमायाः। तवे

108 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकयमागमायाः मटिप्पणष्ट्री

मवस्तरभयमादत्र ननोच्यन्तवे। एतमादृशिमायाः कवेचिन यमागमायाः ववैमदकवे कमालवे अमायरयाः अनपुष्ठष्ट्रीयन्तवे स्म , परन्तपु अधपुनमा
कमालगमासमातम् प्रमाययाः बहिवयाः लपुप्तमायाः जमातमायाः। तथमामप मवप्रवैयाः अधपुनमामप एतवे यमागमायाः मक्रयन्तवे बहिह त्र। अस्ममामभयाः
ववैमदककी रष्ट्रीमतयाः धपुवमवेव रकणष्ट्रीयमा वतर तवे।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

1. यमागमवषयवे मवस्तरवेण व्यमाख्यमात।

2. अमगषनोमयमागमवषयवे ससकवेपवेण आलनोचियतपु।
3. सनोमयमागवे पञ्चसपु दवेनवेषपु अनपुमष्ठतमानमानमामम् अनपुष्ठमामानमानमास ससकवेपवेणस मवमवरणस करनोतपु।
4. सनोमरसमवषयवे ससमकप्तमास मटिप्पणणीं सलखतपु।
5. सनोमयमागवे पञ्चममदवसवे मवमहितस्य अनपुष्ठमानस्य मववरणस करनोतपु।
6. इमषयमागयाः कदमा कदमा अनपुष्ठष्ट्रीयतवे।
7. मतसयाः आहिह तययाः कवेभ्ययाः प्रदष्ट्रीयतवे।
8. इमषयमागस्य अन्तवे पपुरनोमहितमायाः मकस कपुवर सन्त।
9. इमषयमागयाः कवेषमास कपृतवे मनत्ययाः कवेषमास कपृतवे कमाम्ययाः इमत मवचिमायर तमामम्।
10. इमषयमागस्य कमाम्यमानपुष्ठमानवे मकस मकस ववैमशिष्ट्यस वतर तवे।
11. हिनोमस्य दवर्वीहिनोमयाः इत्यमभधमा कथमम्।
12. हिनोमयमागवे कसस्मनम् कमालवे आहिह मतयाः प्रदष्ट्रीयतवे।
13. हिनोमयमागस्य आहिह मतप्रदमानमवषयवे ककीदृशिष्ट्री मवममतयाः मवदतवे।
14. असपुस्थवे समत बमाह्मणयाः यजममानयाः मकस कपुयमारतम्।
15. अमगहिनोत्रमवधयौ अमववमामहितवैयाः मवपत्नष्ट्रीकवैश्चि मकस मकस कमायर मम्।

पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण

उत्तरमामण-१
1. दवर्वीहिनोमयाः।
2. अमगहिनोत्रमम्।
3. बमाह्मणमानमामम्।
4. सपत्नष्ट्रीकमानमामम्।
5. पपुनमवर वमाहिमम्।

ववेदमाध्ययनमम् 109
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

उत्तरमामण-२
6. दशिर पसूणरममासयाः।
7. ससूयरन्दस
पु ङ्गमयाः।
8. हिनोतमा, अध्वयपुरयाः, अगष्ट्रीधयाः, बह्ममा चिवेमत।
9. बह्ममा।
10. ईडमाभकणमम्।

उत्तरमामण-३
11. दवैकयाः प्रमाजमापत्यनो वमा।
12. पशिपुयाः
13. प्रजमापमतयाः, ससूयरयाः अथवमा इन्द्रियाः, अमगश्चि
14. अध्वयपुरयाः प्रमतप्रस्थमातमा हिनोतमा मवैत्रमावरुणयाः अमगयाः बह्ममा
15. पलमाशिखमदरमवल्वरनोमहितकमानमास चितपुणमार वपृकमाणमास मध्यवे कस्यमामप एकस्य

उत्तरमामण-४
16. ज्यनोमतषनोमयाः।
17. सनोमरसयाः।
18. ऐतरवेयबमाह्मणवे।
19. सनोमयाः।
20. आज्यमम्।
21. पञ्च।
22. मत्रवमारमम्।
23. अवभपृथ-इमषयाः

उत्तरमामण-५
24. गवमामयननमामकयजयाः।
25. सनोमयनोगवे।
26. एकमाहियमागयाः।
27. अहिष्ट्रीनयमागयाः।
28. सत्रयमागयाः।

॥इमत षष्ठयाः पमाठयाः॥

110 ववेदमाध्ययनमम्
 7

7) ववै म दकदवे व तमा

प्रस्तमावनमा

बमाह्मणवैयाः ववेदमवसधमम् अनपुसपृत्य यजमामदकस मक्रयतवे, तवेन चि स्वगमारमदप्रमामप्तयाः, ममानवमानमास सपुष्ठपुतयमा जष्ट्रीवनस
तथमा प्रमाकपृमतकदय
पु र्मोगमामदभ्ययाः अमात्मनयाः परवेषमास चि रकणमम् , इत्यमामदरूपस फलस प्रमाप्यतवे। तच्चि फलस दवेवमानमास
सन्तपुषवेयाः परस दवेववेभ्य एव लभ्यतवे। अतयाः ववेदनोकस्य कमर णयाः लक्ष्यस दवेवमानमास सन्तपुमषमवधमानमवेव। कवे दवेवमायाः इमत
मवषयवे असस्मनम् पमाठवे मवस्तमारवेण आलनोचिनमा मवदतवे। दवेवमानमास स्थमानभवेदवेन तथमा कमालभवेदवेन चि भपुवयाः ,
अन्तरष्ट्रीकस्य तथमा दपुलनोकस्य दवेवमायाः भवसन्त इत्यस्य मवस्तरयाः असस्मनम् पमाठवे प्रमाप्यतवे। दवेववेषपु कनो मसूलयाः इमत
मवषयवे यमास्कयाः कमात्यमायनश्चि स्वस्वमतमामन प्रस्तपुतवन्तयौ। तदसस्मनम् अध्यमायवे आलनोचिमयष्यतवे। दवेवमानमास
आकमारयाः असस्त न वमा इमत मवषयवे पसण्डतमानमास कवेचिन अमभप्रमायमायाः ससन्त , तदमप अत्र अमालनोच्यतवे। कवेचिन
मपुख्यमायाः दवेवमायाः ससन्त यथमा इन्द्रियाः अमगयाः , रुद्रियाः, वरुणयाः इत्यमादययाः। पमाठमान्तवे चि एषमास दवेवमानमास स्वरूपमवषयवे
ससकवेपवेण जमातपुस शिक्नपुवसन्त भवन्तयाः।

उदवेश् यमामन
इममम् पमाठस पमठत्वमा भवमानम् -

 दवेवतमानमामम् समाममान्यपररचिययाः जमास्यमत।

 दवेवतमानमास मवभमाजनमम् अवगच्छवे तम्।
 दवेवतमामवषयवे यमास्कमतमम् कमात्यमायनमतमम् चि बपुध्यमातम्।
 दवेवतमानमामम् आकमारमचिन्तनमम् अवगममष्यमत।
 इन्द्रिस्वरूपमम् जमास्यमत।
 अमगस्वरूपमम् अवगममष्यमत।
 वरुणस्वरूपमम् बपुध्यमातम्।
 असश्वनस्वरूपस तथमा रुद्रिस्वरूपस जमास्यमत।

ववेदमाध्ययनमम् 111
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

7.1) दवे व तमानमामम् समाममान्यपररचिययाः

7.1.1) दवे व तमापदस्य मनवर चिनमम्

मदवमामदगणष्ट्रीयमातम् मदवम्-धमातनोयाः अच्प्रत्ययवे दवेवयाः इमत रूपस ससध्यमत। दष्ट्रीव्यमत प्रकमाशितवे इमत दवेवयाः।
मदवम्-धमातनोयाः क्रकीडमामवसजगष्ट्रीषमादययाः बहिवयाः अथमारयाः ससन्त। अत्र दपुत्यथर कयाः कमान्त्यथर्मो वमा गपृहिष्ट्रीतयाः। दवेवशिब्दमातम्
तल्प्रत्ययवे दवेवतमा इमत रूपमम्। दवेवशिब्दयाः दवेवतमाशिब्दश्चि उभयौ पयमारययौ।

दवेवशिब्दस्य मनवर चिनप्रसङ्गवे मनरुककमारयाः यमास्कमाचिमायर याः आहि- “दवेवनो दमानमादम् वमा दष्ट्रीपनमादम् वमा
दनोतनमादम् वमा भवमत” इमत। अथमारतम् ययाः दमानस करनोमत, ययाः दनोततवे, ययाः दनोतयमत चि सयाः दवेवयाः इमत। यजमामदषपु
ववेदमन्त्रवैयाः दवेवमायाः स्तसूयन्तवे। परस तवैयाः दवेववैयाः यजममानस्य अभष्ट्रीषससमद्धयाः भवमत। एवस दवेवमायाः अभष्ट्रीषदमातमारयाः। मन्त्रमाणमास
दवेवयाः चिवैतन्यस्वरूपयाः। दवेवमानमास प्रकपृतस स्वरूपस बह्म एव। बह्म चि स्वयसप्रकमाशियाः। तदवेकमवेव बह्म मभन्निरूपवेण
प्रकमाशितवे। तथमामहि “एकस समदप्रमा बहिह धमा वदसन्त अमगस यमस ममातररश्वमानममाहिह याः” इमत। मकञ्च तस्य प्रकमाशिवेनवैव
सवर ममदस प्रकमाशितवे। अतयाः दनोतनमातम् दवेवयाः इमत ससध्यमत।

दृश्यन्तवे ववेदवे बहिह नमास दवेवमानमास नमाममामन। ववैमदकसमामहित्यवे प्रमाधमान्यवेन गन्थदयवे ववेदस्य दवेवतमातत्त्वस
प्रमतपमामदतमम्। गन्थदयस महि शियौनकवेन रमचितयाः बपृहिदवेवतमा इमत गन्थयाः , यमास्कमषर मवरमचितस्य मनरुकस्य
दवैवतकमाण्डस चि। ववेदस्य प्रत्यवेकस मन्त्रयाः कममप दवेवमम् उमदश्य एव प्रयपुकयाः। अतयाः ववेदस्य सपुष्ठपु जमानमाय
दवेवतमाजमानमम् अमावश्यकमम्। बपृहिदवेवतमायमामपुकमम्-

ववे म दतव्यस दवै व तस महि मन्त्रवे मन्त्रवे प्रयत्नतयाः।

दवैव तजनो महि मन्त्रमाणमास तदथर मवगच्छमत॥ इमत॥

अथमारतम् ववेदस्य प्रमतमन्त्रस दवेवतमाजमानस सयत्नमम् अजर नष्ट्रीयमम्, यतनो महि दवेवतमाजमानस जमायतवे चिवेदवेव
मन्त्रस्य अथर्मो हृद्गतनो भवमत। ववेदवे बहिह नमास दवेवमानमास तथमा बहष्ट्रीनमास दवेवष्ट्रीनमास नमाममामन दृश्यन्तवे। कवेचिन दवेवमायाः तमावतम्
- अमगयाः, वमायपुयाः, इन्द्रियाः, ससूयरयाः, मवष्णपुयाः, सनोमयाः, वरुणयाः, पसूषमा, मरुतम्, रुद्रियाः, समवतमा, अयर ममा, अपमान्निपमातम्,
असश्वनयाः, अमामदत्ययाः, दयौयाः, ऋभपुयाः, यमयाः प्रभपृतययाः। कमाश्चिन दवेव्ययाः तमावतम् - वमाकम्, उषमा, अमदमतयाः, रमामत्रयाः,
पपृसथवष्ट्री, सरस्वतष्ट्री, श्रिष्ट्रीयाः, सधषणमा प्रभपृतययाः। कवेषमाञ्चन दवेवमानमास नमाममामन दन्दसममासवेन सवर दमा ककीमतर तमामन यथमा -
ममत्रमावरुणयौ, इन्द्रिमागष्ट्री, ससूयमारचिन्द्रिमसयौ, दमावमापपृसथव्ययौ, अगष्ट्रीषनोमयौ इत्यमादययाः। असश्वनदवेवतमा सदमा यपुगलरूपवेण
तथमा यमजरूपवेण कसल्पतमा, अतयाः असश्वनयौ इमत मदवचिनप्रयनोगयाः दृश्यतवे। प्रमाचिष्ट्रीनरनोमस्य क्यमास्टिरम्
(Castor) तथमा पनोलपुक्सम् (Pollux) इत्यवेतयौ यथमा यपुगलयौ तददम् असश्वनदवेवयाः अमप यपुगलरूपवेण स्वष्ट्रीकपृतयाः।
मवश्ववेदवेवमायाः इमत सवर दमा बहिह वचिनमान्ततयमा व्यवमह्रियतवे , यतनो महि अयमम् गनोष्ठष्ट्रीवमाचिकयाः बहिह दवेवतमावमाचिकयाः चि
शिब्दयाः।

112 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकदवे व तमा मटिप्पणष्ट्री

पमाठगतप्रश्नमायाः

1. बपृहिदवेवतमा-गन्थयाः कवेन रमचितयाः।

2. कवेषमासञ्चदवेवमानमास नमाममामन सलखत।
3. कमासमाञ्चन दवेवष्ट्रीनमास नमाममामन लवेख्यमामन।
4. दन्दसममासवेन कवे दवेवमायाः ककीमतर तमायाः।
5. मवश्ववेदवेवमायाः इत्यत्र कथस बहिह वचिनमम्।

7.2) दवे व तमानमास मवभमाजनमम्

मनरुककमारस्य यमास्कस्य मतवेन ववेदस्य दवेवमायाः स्थमानभवेदवेन कमालभवेदवेन चि मत्रषपु प्रकमारवेषपु मवभज्यन्तवे।
यथमा भसूलनोकस्य दवेवमायाः, अन्तररकलनोकस्य दवेवमायाः दपुलनोकस्य दवेवमाश्चि। तत्र अमगयाः, आपयाः, पपृसथवष्ट्री, सनोमयाः
भसूलनोकस्य दवेवमायाः। इन्द्रियाः, मरुतम्, अपमान्निपमातम् (मवदपुतम्), पजर न्ययाः प्रभपृतययाः अन्तररकस्य दवेवमायाः। ससूयरयाः ममत्रयाः,
वरुणयाः, दपुयाः, पसूषमा, समवतमा, आमदत्ययाः, असश्वनष्ट्रीकपुममारयौ, ऊषमा, रमामत्रयाः इत्यमादययाः दवेवमायाः दपुलनोकस्य चि। तवेषपु
मत्रषपु प्रमतलनोकमम् एकयाः दवेवयाः प्रधमानयाः अन्यवे चि तस्यवैव मभन्निमायाः अमभव्यकययाः। भसूलनोकस्य दवेववेषपु अमगयाः ,
अन्तररकस्य इन्द्रियाः , दपुलनोकस्य चि ससूयर याः इमत एतवे मपुख्यमायाः दवेवमायाः। यमास्कवेनमामप उकमम्- "मतस एव दवेवतमा
इमत नवैरुकमा अमगयाः पपृसथवष्ट्रीस्थमाननो वमायपुवरन्द्रिनो वमाऽन्तररकस्थमानयाः ससूयर्मो दपुस्थमानयाः" इमत। एतवेषमामम् त्रयमाणमास
दवेवमानमास मभन्निमामन कममारमण, मभन्निमामन चि मवशिवेषणमामन इतरवेषमास दवेवमानमास नमामकरणवे मनममत्तमामन। अगवेयाः मवशिवेषणभवेदमातम्
कमायर भवेदमादमा ववैश्वमानरयाः, जमातववेदमायाः, नमारमाशिससयाः, सपुसममद्धयाः, तदनपुपमातम् इत्यमादष्ट्रीमन नमाममामन, एवञ्च वमायनोयाः
ममातररश्वमा, इन्द्रियाः, रुद्रियाः, अपमान्निपमातम् प्रभपृतष्ट्रीनमामम् दवेवमानमास नमाममामन तथमा ससूयमारतम् आमदत्ययाः , मवष्णपुयाः, ममत्रयाः,
वरुणयाः, पसूषमा, भगयाः, ऊषमा, असश्वनष्ट्रीकपुममारयौ, समवतमा इत्यवेतवेषमास नमाममामन जमातमामन। यमास्कस्य मतमवेततम् न
कपनोलकसल्पतमम्, अमप तपु ऋग्ववेदवे मतमवेततम् समसथर तमम्, “ ससूयर्मो ननो मदवस्पमातपु वमातनोऽन्तररकमादमगनर याः
पमासथर ववेभ्ययाः” (१०.१५१.१) इमत। ऋग्ववेदवे सवरषमास दवेवमानमास नमाममामन ननोमल्लिसखतमामन, कवेवलस त्रयमाणमास
नमामनोल्लिवेखमातम् तवेषमास मपुख्यत्वस प्रमतपमामदतमम्। दवेवमानमास मनवमासस्थलमम् पपृसथवष्ट्री , अन्तररकस दपुलनोकश्चि यथमाक्रमस
भसूयाः, भपुवयाः, स्वयाः चिवेमत व्यमाहृमतत्रयवेण ककीमतर तमम्। ववैमदकवे गन्थवे दवेवमानमास ससख्यमा त्रयसस्त्रसशिमदमत स्वष्ट्रीकपृतमम्। तत्र
एकमादशि भसूलनोकवे, एकमादशि अन्तररकवे एकमादशि चि दपुलनोकवे मतष्ठसन्त। शितपथबमाह्मणवेऽमप त्रयसस्त्रसशिदवेवमायाः इमत
स्वष्ट्रीकपृतमम्। मकन्तपु ऋक्ससमहितमायमास ३.१.९ ससख्यकवे तथमा १०.५२.६ ससख्यकवे मन्त्रवे ३३३९ दवेवमायाः ससन्त
इत्यपुच्यतवे। पयौरमामणकवे कमालवे एषमा ससख्यमा त्रयसस्त्रसशित्कनोमटिपररममतमा सञ्जमातमा। मपुख्यवेषपु अमगवमायपुससूयरषपु मत्रषपु
अमगयाः मनकटितमयाः (अमगवर दवेवमानमामवमयाः), तथमा ससूयरस्य दरसू त्वमम् असधकस (ससूयर्मो दवेवमानमास परमयाः)। अन्यवेषमास
दवेवमानमास चि अनयनोरवेव अन्तभमारवयाः। ससूक्ष्ममवचिमारवेण जमायतवे यतम् तवे त्रयनोऽमप दवेवमायाः परममात्मन एव मतसयाः
अमभव्यकययाः। दवेवतमामवचिमारकमालवे मनरुकवे यमास्कवेन उकमम् -— दवेवतमायमायाः एक अमात्ममा बहिह धमा स्तसूयतवे (मनरुकवे
७-४)’। यथमा एकस्यवैव दवेहिस्य मभन्निमामन अङ्गमामन तथमा एकस्यवैव अमङ्गनयाः आत्मनयाः तवे मभन्निमायाः दवेवमायाः

ववेदमाध्ययनमम् 113
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

अङ्गस्वरूपमायाः - —एकस्यमात्मननोऽन्यवे दवेवमायाः प्रत्यङ्गमामन भवसन्त‘। ववेदस्य ससमहितमायमाममप दवेवमानमास स्वरूपमम्

स्पषमम् उदनोमषतमम्-

एकस समदप्रमा बहिह धमा वदसन्त अमगस यमस ममातररश्वमानममाहिह याः। (ऋ. १.१६४.६४)

एकस सन्तस बहिह धमा कल्पयसन्त। (ऋ. १०.११४.५)

ऋग्ववेदस्य तपृतष्ट्रीयमण्डलवे पञ्चपञ्चमाशित्तमस्य ससूकस्य प्रत्यवेकस मन्त्रमाणमामसन्तमवे पमादवे

-‘महिदवेवमानमामसपुरस्त्वमवेकमम्’ इमत श्रिसूयतवे। अससूनम् प्रमाणमानम् रमामत ददमामत इमत असपुरयाः , प्रमाणमानम् ददमामत स
परममात्ममा एव। ऋग्ववेदस्य अपरसस्मनम् मन्त्रवे उच्यतवे -'एकस ववै इदस मवभपु बभसूव सवर मम्' इमत। परममात्मनयाः एव
दवेवमानमामम् उत्पसत्तररमत स्पषयमा वमाचिमा शिपुक्लयजपुवरदवे उच्यतवे -'एतस्यवैव समा मवसपृमषरवेष उ ह्यवेव सवर दवेवमायाः' इमत।
एवञ्च सवर मवेततम् पयमारलनोच्य दवेवमायाः एकस्यवैव परममात्मनयाः असशिमा इमत जमायतवे।

ववेदवे वमणर तमायाः दवेवमायाः कस्यमामप पमासथर ववस्तपुनयाः पमासथर वप्रमाकपृमतकपदमाथर स्य वमा प्रतष्ट्रीकमम्। प्रत्यवेकमम्
पमासथर वपदमाथर स्य चिवैतन्यसत्तमा असधष्ठमातमा वमा एकवैकयाः दवेवनो भवमत। यथमा दृश्यस्य पमासथर वस्य अगवेयाः चिवैतन्यमयष्ट्री
दवेवतमा अमगयाः, चिकपुगमारह्यस्य ससूयरस्य असधष्ठमातमा ससूयरदवेवयाः, आमदत्यदवेवयाः, समवतमा वमा। एवस पमासथर वपवनस्य
वमायपुयाः, झञ्झमावमातमादष्ट्रीनमास मरुदवेवयाः, मवदपुतयाः अपमान्निपमातम्, मवेघस्य पजर न्ययाः। ससूयरस्य गगनवे अवस्थमानभवेदवेन तथमा
पपृसथव्यमायाः अमावतर नगतवेयाः स्थमानभवेदवेन कमालभवेदवेन चि ससूयरस्य ममत्र-वरुण-समवतपृ-भग-पसूषमा-आमदत्यमामदनमाममामन
भवसन्त। वज्रिस्य दवेवयाः रुद्रियाः, अस्य मवषयवे ववेदवे भसूयसष्ट्री वणर नमा प्रमाप्यतवे। वज्रिमातम् जष्ट्रीवमायाः सवर मबभ्यमत, मशिरसस
वज्रिमाघमातवे मपृत्यपुरव
वे भवमत। अत एव रुद्रिस्य मन्त्रवेषपु सदवैव त्रमासस्य ससहिमाकस्य चि भष्ट्रीषणमम् वणर नमम् लभ्यतवे।
रुद्रिस्य मशिवमसूमतर याः ऋग्ववेदवे नमास्त्यवेव। शिपुक्लयजपुवरदवे रुद्रिमाषमाध्यमाय्यमास रुद्रिस्य भष्ट्रीषणरूपस तथमा कल्यमाणरूपमम्
उभयममप वमणर तमम् 'घनोरञ्च मवे घनोरतरञ्च मवे' इमत भष्ट्रीषणत्वमम् तथमा 'मशिवमाय चि मशिवतरमाय चि' इमत कल्यमाणत्वस
चि मवघनोमषतमम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः

6. भसूलनोकस्य दवेवमायाः कवे।

7. अन्तररकस्य दवेवमायाः कवे।
8. दपुलनोकस्य दवेवमायाः कवे।
9. असपुरशिब्दस्य कयाः अथर याः।
10. दवेवमानमास मनवमासस्थमानमवषयवे मनरुकवे मकमम् उकमम्।
11. वमायनोयाः कवे दवेवमायाः सपृषमायाः।
12. अगवेयाः मनकटित्वख्यमामपकमा श्रिपुमतयाः कमा।
13. वज्रिस्य दवेवयाः कयाः।
14. रुद्रिस्य कल्यमाणत्वस कयमा श्रिपुत्यमा दनोत्यतवे।

114 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकदवे व तमा मटिप्पणष्ट्री

7.3) दवे व तमामवषयवे यमास्कमतस कमात्यमायनमतञ्च

मनरुककमारस्य यमास्कस्य मतवेन सवरषमास दवेवमानमास मसूलमम् अमगयाः एव। तन्मतस समथर मयतपुमम्
बमाह्मणगन्थस्थस मन्त्रममाहि- 'अमगयाः सवमार दवेवतमायाः' इमत। पमासथर वमामगरवेव अन्तररकवे इन्द्रिरूपवेण मवदपुद्रिप
सू वेण तथमा
दपुलनोकवे ससूयररूपवेण प्रकमटितयाः। दपुलनोकस्य सवर दवेवमायाः सपुयरस्य तथमा अन्तररकस्य सवर इन्द्रिस्य
नमानमाप्रकमाशिस्वरूपमायाः। ससूयरन्द्रियौ चि अगवेयाः रूपभवेदममात्रमम्। मकञ्च मत्रलनोकस्य सवमारयाः दवेवतमायाः अगवेयाः
नमानमामभव्यमकममात्रमम् इमत स्वष्ट्रीकपृत्य अमगयाः एक एव दवेवयाः इमत मनरूपयतमा यमास्कवेन ऋग्ववेदष्ट्रीयमन्त्रयाः उद्ध त
पृ याः-
'तमसू अकपृण्वनम् त्रवेधमा भपुववे' इमत (१०.८८.१०)। अयममगयाः त्रवेधमा अथमारतम् पपृसथवष्ट्री अन्तररकमम् दपुलनोकयाः इमत
स्थमानत्रयभवेदवेन मभन्नियाः। बपृहिदवेवतमागन्थवे दृश्यतवे -

इहिमामगभसूत स्तपु ऋमषमभलर्मोकवे स्तपुम तमभरष्ट्री म डतयाः।

जमातववे द मा स्तपुत नो मध्यवे स्तपुत नो ववै श् वमानरनो मदमव॥ इमत॥
कमात्यमायनयाः मतममदस न समसथर तवमानम्। सयाः स्वकपृतयौ 'सवमारनपुक्रमणष्ट्री'इमत गन्थवे ववैमदकदवेवमानमास मसूलमम्
ससूयर याः अमामदत्यनो ववेत्यमाहि। सवरषमास दवेवमानमामम् उत्पत्तवेयाः बष्ट्रीजस ससूयरस्य लकणवे वणर नवे चि प्रमाप्यतवे। मनयाःससन्दग्धतयमा
तवेन स्पषमम् उकमम्- 'एक एव महिमानमात्ममा ववेदवे स्तसूयतवे, स ससूयर इमत व्यमाचिकतवे' इमत, तथमा एकवैव दवेवतमा स्तसूयतवे
अमामदत्य इमत' इमत चि। आमदत्यस्य कमायर गपुणस वमा अमाधमारष्ट्रीकपृत्य दवेवमानमास नमाममामन जमातमामन। तथमामहि मदवसवे
आमदत्यस्य नमाम ससूयरयाः, रमात्रयौ सयाः अदृश्यनोऽमप रमाजतवे, तदमा स वरुणयाः। रमात्रवेयाः सममाप्तयौ स्वल्पमान्धकमारवे अयस
पु मा भवमत, तदमा अयमम्
समवतवेमत। अन्धकमारवे नषवे अयमम् असश्वनयाः। ससूयर्मोदयमातम् प्रमाकम् पसूवमार मदकम् रकवणर यत
ऊषवेमत। उमदतममात्रमयस भगयाः। मध्यमाह्निवे गगनमण्डलस्य मध्यभमागवे यदमा रमाजतवे तदमा अयस मवष्णपुररमत। एवमवेव
दमादशि आमदत्यमायाः भवसन्त। ऐतरवेयबमाह्मणवे आमदत्यस्य अस्तगमनस व्यमाख्यमातमम्-'आमदत्यनो वमा अस्तस गच्छनम्
अगमावनपुप्रमवशिमत' इमत।

यमास्ककमात्यमायनयनोयाः मतस्य समन्वययाः प्रदश्यर तवे अत्र। यमास्कस्य अगवेयाः तथमा कमात्यमायनस्य ससूयरस्य
सकलदवेवतमात्वस परस्परमवरुद्धस सदमप यमास्कवेन तत्समन्वययाः प्रदमशिर तयाः। दवेवतमामवचिमारकमालवे तवेननोकस यतम्
मनपुष्यवेषपु यथमा मपतपुयाः एव पपुत्रस्य उत्पसत्तयाः, न तथमा दवेववेषपु। यतनो महि दवेवयाः इतरवेतरजन्ममा तथमा इतरवेतरप्रकपृ मतयाः
वमा भवमत, अथमारतम् ममथयाः परस्परस्ममातम् जमातयाः। श्रिपुतयौ अमप आम्नमातमम् -'अगवेवमार अमामदत्यनो जमायतवे' इमत।
अगवेयाः यथमा ससूयरस्य जन्म तथमा ससूयमारदमप आमदत्यस्यवेमत भमावयाः। पदमाथर मवजमानदृष्ट्यमा अमप यमास्कवेन एततम्
प्रममामणतमम्- ससूयररसश्मयाः कमाचिस ममणस वमा मभत्त्वमा शिपुष्कतपृणस्य उपरर पतमत चिवेतम् अमगयाः उत्पदतवे। तत्र ससूयरयाः
अगवेयाः जनकयाः। यथमा मपृमन्निममर तस घटिशिरमावस्थमाल्यमामदकस परस्परस मभन्निस परन्तपु मपृदयाः दृष्ट्यमा सवर मम् एकमवेव तथमा
दवेवस्य दृष्ट्यमा सवर दवेवमायाः मभन्निमायाः परन्तपु एकत्ववेन सवर परममात्मस्वरूपमा एव।

पमाठगतप्रश्नमायाः

15. तमसू अकपृण्व त्रवेधमा भपुववे इत्यनवेन मकस जमायतवे।

ववेदमाध्ययनमम् 115
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

16. बपृहिदवेवतमायमामम् अगवेयाः मनवमासत्रयससूचिकयाः श्लनोकयाः कयाः।

17. अगवेवमार अमामदत्यनो जमायतवे इत्यनवेन मकस जमायतवे।

7.4) दवे व तमानमामम् आकमारमचिन्तनमम्

दवेवमायाः समाकमारमायाः मनरमाकमारमायाः वमा , शिरष्ट्रीररणयाः अशिरष्ट्रीररणयाः वमा इमत मवषयवे नमानमादशिर नवेषपु
नमानमामनरुककमारवेषपु नमानमामतमामन पररलक्ष्यन्तवे। ववैमदकवे कमालवे एव इदस मतपमाथर क्यममासष्ट्रीतम्। यमास्कयाः
आलनोचिनयमा समाकमारमनरमाकमारयनोयाः समन्वयमम् प्रदमशिर तवमानम्। समाकमारयाः शिरष्ट्रीरष्ट्री वमा इत्यथर पपुरुषमवधशिब्दस,
मनरमाकमारयाः अशिरष्ट्रीरष्ट्री वमा इत्यथर अपपुरुषमवधशिब्दस चि प्रयपुकवमानम् यमास्कयाः। तत्र दवे व याः पपुरु षमवधयाः समाकमारयाः इमत
मवषयवे यपुकययाः आलनोच्यन्तवे-

१) दवेवमानमास शिरष्ट्रीरस पपुरुषशिरष्ट्रीरममव न भवमत चिवेतम् कममारमद अमप न भववेतम्। तदमा तमदषयवे स्तपुमतरमप
उन्ममादप्रलमापवदम् भववेतम्। मन्त्रमायाः चि मनरथर कमायाः भववेययाःपु । तथमा चि ऋग्ववेदवे ससन्त बहिह मन ससवमादससूकमामन यथमा
सरममापमणससवमादयाः, ऊवर शिष्ट्रीपपुरुरवमाससवमादयाः, यमयमष्ट्रीससवमादयाः इत्यमादष्ट्रीमन। ससूयरससूकवे ससूयमारयमायाः मववमाहिवे बहिह नमास
दवेवमानमामम् आहमानस दृश्यतवे। एवञ्च दवेवमानमास शिरष्ट्रीर स चिवैतन्यस चि न भवमत चिवेतम् अमालमापयाः, मववमाहियाः, प्रणयकथमा वमा
कथस स्यमातम्।

२) ववेदमन्त्रवेषपु मनपुष्यमाणमामम् इव दवेवमानमामम् अमप पमामणपमादस नयनकणर्थौ वमा इत्यमामद सम्यकम्

वमणर तमसस्त। यथमा शिपुक्लयजपुवरदष्ट्रीयवे पपुरुषससूकवे ववेदपपुरुषस्य महितष्ट्री वणर नमा वतर तवे।

३) ववेदवे दवेवमानमास अश्वयाः, रथयाः, वज्रियाः, गपृहिमम्, पत्नष्ट्री, दगपु र याः इत्यवेतवेषमाममप वणर नमा प्रममापयमत यतम्
मनपुष्यमायाः इव दवेवमायाः अमप शिरष्ट्रीररण आसनम्। इन्द्रिससूयरयनोयाः अश्वस्य, त्वषपु याः वज्रिमनममारणस्य, इन्द्रिस्य
वज्रिप्रयनोगस्य, अगष्ट्रीन्द्रिसमवतपृदवेवमानमास रथस्य चि कथमायाः ववेदवे भसूयनो भसूययाः प्रमाप्यन्तवे। अगष्ट्रीन्द्रिरुद्रिमाणमास यथमाक्रमस
अगमायष्ट्री-इन्द्रिमाणष्ट्री-रुद्रिमाणष्ट्रीप्रभपृतष्ट्रीनमास स्त्रष्ट्रीणमाममप वणर नमा प्रमाप्यतवे।

४) मनपुष्यमा यथमा कममारमदकस कपुवर सन्त, ववेदवे दवेवमानमाममप कममारमदकस वमणर तमम्। यथमा इन्द्रियाः सनोमरसस
मपबमत, यपुद्धस करनोमत, वपृत्रस हिसन्त, अश्वस चिमालयमत। अमगयाः यजस्य हिवणींमष भपुङ्कवे, मरुतयाः वसशिणीं नमादयसन्त, रुद्रिस
भष्ट्रीषणस गजर मत, मवष्णपुयाः मवशिमालमाभ्यमास नवेत्रमाभ्यमास समगस जगतम् मनरष्ट्रीकतवे इत्यवेवस कथमायाः ववेदवे दृश्यन्तवे।

एवञ्च कवेचिन अनवेन यपुमकचितपुषयवेन दवेवमानमास समाकमारत्वस प्रमतपमादमयतपुस शिक्यतवे, अन्यवे तपु एतमायाः यपुककीयाः
खण्डमयत्वमा दवेवमानमासस मनरमाकमारत्वस प्रममापमयतपुस प्रमायतन्त। तवेषमास चि यपुकययाः एवस-

१) मनपुष्यशिरष्ट्रीरमामण प्रत्यकस दृश्यन्तवे, अमगवमायपुसय

सू मारदष्ट्रीनमास शिरष्ट्रीरस प्रत्यकप्रममाणवेन न लभ्यतवे, तवेन तवेषमास
समाकमारत्वस न स्वष्ट्रीकमारयनोग्यमम्।

२) स्तपुमतयाः कपृतमा तस्ममादवेव दवेवमानमास शिरष्ट्रीर स वतर तवे इमत कमारणमम् अयपुकमम्। यतनो महि ववेदवे अचिवेतनमानमामम्
अमप स्तपुमतमवर महितमा। यथमा अकक्रकीडमा, ओषसधवपृकयाः, प्रस्तरयाः, उलसूखमसूषलयाः इत्यमादष्ट्रीनमास वणर नमा प्रमाप्यतवे।

116 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकदवे व तमा मटिप्पणष्ट्री

३) दवेवमायाः कमर कपुवर सन्त इत्यतयाः तवे पपुरुषमवधयाः इमत न यपुक्त्यमा यपुज्यतवे यतनो महि अचिवेतनमायाः अमप कमर
कपुवर सन्त इमत ववेदवे प्रमाप्यतवे। यथमा सनोमरसस्य मनष्कमासनमाथर यवे प्रस्तरखण्डमायाः व्यवहृतमायाः तमानपुमदश्य
उच्यतवे-‘अमभक्रन्दमत हिररतवेमभरमासमभयाः’इमत। अन्यसस्मन्निमप एकत्र उच्यतवे -‘हिनोतपुसश्चितम् पसूवर
हिमवरदममाशितवे’इत्यत्र प्रस्तरखण्डमायाः हिनोतपुयाः प्रमाकम् एव हिमवयाः भपुङ्कवे इत्यपुच्यतवे।

४) पपुरुषभनोग्यमामन द्रिव्यमामण एव दवेवमानमास समाकमारत्वस प्रममापमयतपुस न शिक्नपुवसन्त, यतनो महि ववेदवे

अपपुरुषमवधवे अशिरष्ट्रीररमण अमप पदमाथर भनोग्यद्रिव्यमाणमास प्रयनोगयाः दृश्यतवे , यथमा ‘सपुखस रथस यपुयज
पु वे
ससन्धपुरसश्मनम्’इत्यत्र नदमा रथयनोजनमायमायाः कथमा उकमा।

जवैममनवेयाः मतवेन तपु दवेवमानमास पपृथकयमा रूपमामदकस नमास्त्यवेव। मन्त्रमयष्ट्री दवेवतमा। मन्त्रस व्यमतररच्य नमासस्त
दवेवमानमास पपृथकम् सत्तमा। यजमामदमक्रयमासपु यदमा मन्त्रमायाः उच्चिमायर न्तवे तदमा मन्त्ररूपवेण दवेवमानमाममामवभमारवनो भवमत।
मतमवेततम् समथर यनम् यपुमकममप बसूतवे यदम् दवेवमानमास पपृथकयमा शिरष्ट्रीर स भवमत चिवेतम् एकसस्मनम् कणवे एव मभन्निवेषपु यजवेषपु
ययौगपदवेन सकलयजवे उपसस्थमतयाः न सम्भवमत। अतयाः मन्त्रममयत्वस स्वष्ट्रीकमायर मम्। तवेन मन्त्रनोच्चिमारणकमालवे एव
तवेषमामम् आमवभमारवयाः इमत गम्यतवे। महिमाभमाष्यकमारनोऽमप अत एव आहि -'एक इन्द्रिशिब्दयाः क्रतपुशितवे प्रमादभ
पु र सूतयाः'इमत।
ववेदमान्तदशिर नवे ववेदव्यमासयाः पसूवरमष्ट्रीममाससमास्थस जवैममनवेयाः मतमवेततम् न समसथर तवमानम्। शिङ्करमाचिमायर याः अमप बह्मससूत्रभमाष्यवे
ववेदव्यमासस समथर यमत।

पमाठगतप्रश्नमायाः

18. समाकमारशिब्दस्य पयमारयदयस लवेख्यमम्।

19. कवेषमाञ्चन ससवमादससूकमानमास नमाममामन सलखत।
20. अचिवेतनमानमास स्तपुमतयाः मवमहितमा इत्यत्र मकस ममानमम्।
21. आकमारत्वप्रश्नवे जवैममनवेयाः मकस मतमम्।

7.5) इन्द्रिस्वरूपमम्
इमद-धमातनोयाः मनष्पन्नियाः इन्द्रिशिब्दयाः परमवेश्वरवमाचिकयाः। इन्द्रियाः सवर जयाः, सवर शिमकममानम्, शिमासकयाः,
स्थमावरजङ्गमयनोयाः तथमा चिवेतनमाचिवेतनपदमाथर यनोयाः मनयन्त्रकयाः। ववेदस्य दवेववेषपु इन्द्रिस्य स्थमानस महितम् वतर तवे। गपुरुत्ववे
ममहिममन शियौयर वष्ट्रीयर ससूकससख्यमायमास चि इन्द्रियाः अमदतष्ट्रीययाः। ऋग्ववेदवे प्रमाययाः मदशितमासधकवैयाः ससूकवैयाः इन्द्रिस्यमाहमानस
मवमहितमम्। तस्य रूपवणर नमा अमप ऋमषमभयाः कपृतमा। स अनोष्ठमाधरवेण चिमारुयाः , नमाससकयमा उन्नितयाः, वणरन उज्ज्वलयाः
चि। ववैमदककमालवे आयमारणमास शिरष्ट्रीरमाकपृमतयाः कथममासष्ट्रीतम् इमत मवषयवे इन्द्रिस्य रूपवणर नमामवेव दृष्टमा ससद्धमान्तमतस
पनोषयसन्त मवदमाससयाः। कमपशिवणर यक
पु मायाः अश्वमायाः तद्रिथस नयसन्त। त्वषमा एकसहिसस सपुवणमारनम् वज्रिमानम् मनमर्वीय तस्मवै
सममपर तवमानम्। तवेन वज्रिरमामशिनमा स असपुरमानम् अनमाशियतम्।

ववेदमाध्ययनमम् 117
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

सम्वर-अमहि-वपृत्र-अवपुरद-मवश्वरूपमादष्ट्रीनम् असपुरमानम् इन्द्रियाः नमामशितवमानम्। वपृत्रयाः जलस रुद्धवमानम्, अतयाः

इन्द्रियाः तस नमाशिमयत्वमा धरमायमास जलस पमामततवमानम्। इन्द्रियाः स्थलवे अश्ववेन तथमा नदमास नमावमा यमामत स्म। तस्य
शित्रपुमभयाः अजवेयवेषपु नवनवत्यमास दगपु रषपु कवेचिन लयौहिवैयाः, कवेचिन वमा प्रस्तरवैयाः मनममर तमायाः। दवेवमानमामम् असधपमतत्ववेन वमणर तयाः
अयमम्। इन्द्रियाः सनोमस समानन्दस मपबतष्ट्रीमत सवरषपु एव ससूकवेषपु ककीमतर तमम्। तस्यमायाः पत्नष्ट्री इन्द्रिमाणष्ट्री शिचिष्ट्री वमा। समा चि
नमानमावणर यत
पु मम् उष्णष्ट्रीषस पररधत्तवे स्म। इद्रिस्य अपरमम् एकमम् नमाम शितक्रतपुयाः इमत। क्रतपुशिब्दस्य यजयाः कमर वमा
अथर याः। शितक्रतपुयाः इत्यस्य अनन्तकमर कतमार इत्यथर याः। इन्द्रियाः यपुद्धजययाः, असपुरवधयाः, दस्यसूनमास परमाभवयाः,
जलमनष्कमासनस इत्यमादष्ट्रीमन कममारमण करनोमत स्म। बलवष्ट्रीयरस्य सवर कमर इन्द्रिस्य एव। उच्यतवे चि ‘यमा चि कमा चि
बलकपृमतयाः इन्द्रिकमरव ततम्’ इमत। वपृत्रस्य हिन्तमा सयाः, अतयाः वपृत्रघ्नयाः इमत नमाम। उपमासकमानम् प्रमत सयाः दयमालपुयाः,
तवेभ्ययाः महिद्धनस ददमामत। अतयाः मघवमा इमत नमाम।

इन्द्रिस्य ससूकमामन सवमारमण मत्रषपु मभ एव गसथतमामन। मत्रषपु प्छन्दयाः , अन्तररकलनोकयाः,

ममाध्यसन्दनसनोमसवनमम्, गष्ट्रीष्मतपुरयाः, सनोमपमानमम्, वष्ट्रीरत्वपसूणर कमर , असपुरवधयाः इत्यवेतवे मवषयमायाः इन्द्रिवेण समाकस
मनत्यस सम्बद्धमायाः। इन्द्रिस्य असपुरवधयाः ऐमतहिमाससकवपृत्तमान्तयाः उत प्रमाकपृमतकमवघ्नमचिह्निस इमत मवषयवे मवदत्सभमायमास
नमानमामतमामन मवरमाजन्तवे। कवेचिन इन्द्रिस्य असपुरवधयाः इमत अमायमारणमामम् अनमायर वधस्य प्रतष्ट्रीकमम् इत्यमाहिह याः, कवेचिन
वे सहि मवेघस्य तथमा इन्द्रिवेण समाधर वज्रि-मवदपुतम्-वमायसूनमास
वमा सपुयरण असपुरनमाशियाः कल्प्यतवे। अन्यवे कवेचिन असपुरण
सममाववेशियाः कसल्पतयाः।

पमाठगतप्रश्नमायाः

22. इन्द्रिशिब्दयाः कस्ममादम् धमातनोयाः मनष्पन्नियाः।

23. इन्द्रिस्य अश्वमायाः मकसवणर्वीयमायाः।
24. इन्द्रिस्य पत्नष्ट्री कमा।
25. इन्द्रिस्य शितक्रतपुररमत नमामकरणस कथमम्।
26. इन्द्रिस्य स्तपुमतपरकमामण ससूकमामन कवेन छन्दसमा रमचितमामन।
27. इन्द्रिस्य वपृत्रघ्नयाः इमत नमामकरणस कथमम्।
28. इन्द्रियाः कथस मघवमा इत्यपुच्यतवे।

7.6) अमगस्वरूपमम्
इन्द्रिमातम् परमवेव गपुरुत्वस्य दृष्ट्यमा अगवेयाः नमाम आयमामत। ऋग्ववेदवे मदशितपररममतवैयाः ससूकवैयाः अगवेयाः
आवमाहिनस स्तपुमतश्चि मवमहितमा। तस्य आननस पपृष्ठदवेशिश्चि घपृतवणर यत
पु याः। कवेशिरमामशियाः स्फपुसलङ्गवणर यपुकयाः। श्मश्रिपुयाः
मपङ्गलवणर यपुकयाः। दन्तपसङ्कयाः सपुवणर भमास्वरमा। दवेववेषपु अयस मनकटितमयाः (अमगवर दवेवमानमामवमयाः)। दवेवमायाः समाकमातम्

118 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकदवे व तमा मटिप्पणष्ट्री

हिमवयाः न भपुङ्कवे, अमगनमा एव दवेवमायाः हिवणींमष आस्वमादयसन्त। अत एव अमगमपुखमा दवेवमायाः इत्यपुच्यन्तवे (अमगवर मपुखस
दवेवमानमामम्)। ववैमदकमायाः आयमारयाः गपृहिवेषपु गमाहिर पत्यमामगस रकसन्त स्म। अगवेयाः रथयाः महिरण्यवणर्वीययाः उज्ज्वलश्चि।
कमपशिवणर्वीयमायाः अश्वमायाः तद्रिथस नयसन्त स्म। दवेवमानमामयस प्रमतमनसधयाः, पपुरनोवतर्वी भसूत्वमा दवेवमानम् आहयमत, अतयाः
सयाः पपुरनोमहितयाः। हिनोतमा अध्वयपुरयाः पपुरनोमहितयाः बह्ममा चिवेमत चितसयाः ससजमायाः अमगमपुमदश्य प्रयपुज्यन्तवे। दपुलनोक-भसूलनोक-
अन्तररकलनोकवेषपु सवर त्रवैव अस्य गमनमम्। ऋग्ववेदवे आमदमससूकमवेव अमगससूकमम् इत्यतयाः अगवेयाः प्रमाधमान्यमम् स्पषमम्
जमायतवे। अरमणदयघषर णवेन अमगरुत्पदतवे। एतदवेव अमगमन्थनमम् करयतवे। अत एव दवे अरणष्ट्री पमासथर वमागवेयाः
मपतरयौ उच्यवेतवे। अगवेयाः सवमारमण ससूकमामन गमायत्रष्ट्रीछन्दनोबद्धमामन।

पमाठगतप्रश्नमायाः

29. अमगमपुखमायाः दवेवमायाः इमत कथमपुच्यतवे।

30. अमगयाः पपुरनोमहितयाः इमत कथमपुच्यतवे।
31. अमगमपुमदश्य कमायाः ससजमायाः प्रयपुज्यन्तवे।
32. ऋग्ववेदस्य आमदमस ससूकस मकम।
33. अगवेयाः मन्त्रयाः कसस्मनम् छन्दसस वतर न्तवे।

7.7) वरुणस्वरूपमम्
ऋग्ववेदवे दमादशिसपु ससूकवेषपु वरुणस्य स्तपुमतयाः मवदतवे। ऋग्ववेदस्य मपुख्यवेषपु दवेववेषपु अयमवेकयाः। ममत्रस्य
सहिचिरयाः अयमम्, अतयाः सममासप्रकरणवे ममत्रमावरुणयौ इत्यवेवमम् प्रयनोगयाः दृश्यतवे। मदवसष्ट्रीयससूयरस्य नमाम ममत्रयाः इमत।
रमात्रष्ट्रीकमालष्ट्रीनससूयरस्य नमाम वरुणयाः इमत। मनरुकवे वपृ -धमातनोयाः वरुणशिब्दयाः मनष्पन्नियाः। आवपृणनोमत सतयाः पदमाथमारनम्
इमत वरुणयाः। अत एव ससूयरयाः रमात्रयौ अमप मतष्ठतष्ट्रीमत आयमारयाः जमानसन्त स्म इमत जमायतवे , तथमा चि ऐतरवेय-
कयौषष्ट्रीतमक-पञ्चमवसशिबमाह्मणवेषपु अयस मवषययाः सपुस्पषमम् उमल्लिसखतयाः। वरुणयाः नवैमतकजगतयाः मनयमस्य रककयाः।
तस्यवैव मनयन्त्रणवेन ससूयर-चिन्द्रि-नकत्रमादष्ट्रीमन स्वष्ट्रीयककवे एव आवतर न्तवे। अत एव धपृतव्रतयाः, धमर पमतयाः चिवेमत तस्य
ससजवे। मवहिगमायाः ऊध्वर यत्र यमासन्त, मदक्चिक्रवमालवे पनोतमायाः यत्र यमासन्त, सवर स पश्यमत। रमात्रयौ चियौयर -
व्यमभचिमारमामदपमापमामन तस्य परनोकस न भवसन्त। अत एव वरुणवे तपुषवे पमापमामन नश्यसन्त। अत एव तस सममाटिम् , चिरनो
ववेमत बपुवसन्त आयमारयाः।

पमाठगतप्रश्नमायाः

34. वरुणशिब्दयाः कस्ममादम् धमातनोयाः मनष्पन्नियाः।

35. ससूयरस्य मदवसवे रमात्रयौ चि मकस नमामदयमम्।

ववेदमाध्ययनमम् 119
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

36. ससूयरचिन्द्रिमादष्ट्रीनमास ककवे आवतर नस कवेन मनयन्त्र्यतवे।

37. वरुणयाः चिरयाः इमत कथमपुच्यतवे।

7.8) रुद्रिस्वरूपमम्
ऋग्ववेदवे रुद्रिदवेवस्य स्थमानममाहिमात्म्यमम् इन्द्रि -अमग-वरुणमामदनमास दवेवमानमामम् अपवेकयमा बहिह न्यसूनमम् असस्त।
मकन्तपु यजपुवरदवे अथवर ववेदवे चि रुद्रिदवेवस्य स्थमानमम् अतष्ट्रीव महित्त्वपसूणरमम् असस्त। यजपुवरदवे एकयाः सम्पसूणरयाः अध्यमाययाः
रुद्रिदवेवसम्बन्धष्ट्री। स चि अध्यमाययाः रुद्रिमाध्यमाययाः इमत करयतवे। जन्मनयाः परमम् अयस दवेवयाः रुमदतवमानम् इमत रुद्रिस्य
रुद्रित्ववे कमारणमम्। तथमामहि आम्नमातस- “स जमात एवमारनोदष्ट्रीतम् तद्रिपुद्रिस्य रुद्रित्वमम्” इमत।

यजपुवरदष्ट्रीयरुद्रिमाध्यमायस्य अनपुसमारस रुद्रियाः एकयाः बलवमानम् सपुससज्जतयाः यनोद्धमा। रुद्रिस्य हिस्तवे मपनमाकयाः,
सपुवणर मनममर तस धनपुयाः बमाणश्चि ससन्त। तस्य धनपुयाः सहिसममप जनमानम् हिन्तपुस समथर मम्। मकञ्च तस्य हिस्तवे असस्त
कपृपमाणयाः। एतवेन समस वज्रिमायपुधममप तस्य हिस्तवे सवर दव
वै सपुशिनोभतवे। शिरष्ट्रीरस्य रकणमाय तवेन मशिरसस मशिरस्त्रमाणस
ससस्थमामपतस चिमर वस्त्रस चि पररमहितमम्। रुद्रिदवेवस्य धनपुयाः सवर दव
वै बमाणसमहितस मतष्ठमत। तस्य आयपुधमामन एतमादृशिमामन
भयङ्करमामण ससन्त यतम् ऋषययाः अमप अस्ममातम् स्वप्रमाणमानम् पपुत्रपयौत्रमानम् गमायाः अश्वमानम् प्रमामणनमास चि रकमयतपु स सवर दवैव
प्रमाथर यन्तवे। तथमामहि आम्नमातस यजपुवरदवे- “ममा न स्तनोकवे तनयवे ममा न आयपुमष ममा न गनोषपु ममा ननो अश्ववेषपु
रष्ट्रीररषयाः”।

ऋग्ववेदवे रुद्रिदवेवयाः बलशिमासलत्ववेन स्तपुतयाः। अयस स्वगर स्य रकवरमाहियाः उच्यतवे। सयाः मरुतमास मपतमा। रुद्रिस्य
रूपसयौन्दयर ममप बहिह त्र प्रमाप्यतवे। तथमामहि तस्य बमाहिह बसलष्ठयौ , दवेहियाः आमदत्यवतम् भमास्वरयाः, सपुवणर मनममर तभसूषणवेन
भसूमषतयाः तस्य दवेहियाः, कनकमनभस जटिमाकलमापमम्। अस्य त्रष्ट्रीमण अम्बकमामन अथमारतम् लनोचिनमामन ससन्त। एवमम्
अम्बकत्रयस्य मवदममानत्वमातम् अस्य नमाम त्र्यम्बकयाः इमत। जटिमावत्त्वमातम् कपदर्वी इत्यप्यपुच्यतवे। “इममा रुद्रिमाय
तवसवे कपमदर नवे” इमत श्रिपुमतयाः। अनवेकरूपधमारणत्वमातम् रुद्रियाः पपुरुरूपयाः इमत करयतवे।

रुद्रिदवेवस्य ससहिमारकरूपस यथमा प्रमाप्यतवे तथवैव तस्य मशिवमसूमतर याः अमप बहिह त्र लभ्यतवे। स महि मभषजमास
श्रिवेष्ठयाः मभषकम्। “मभषकमस त्वमा मभषजमास शृणनोमम” इमत श्रिपुमतयाः। ऋग्ववेदवेऽमप आम्नमातस “शितस महिममा अशिष्ट्रीय
भवेषजवेमभयाः” इमत। अथमारतम् त्वयमा प्रदत्तवेन औषधवेन अहिस यथमा शितस वषमारमण जष्ट्रीववेयमम् इमत। ववेदवेषपु रुद्रियाः यथमा
घनोर-घनोरतरयाः इत्यपुकयाः तथवैव मशिव-मशिवतरयाः इत्यप्यपुकयाः।

पमाठगतप्रश्नमायाः-

38. रुद्रिस्य रुद्रित्ववे मकस कमारणमम्।

39. कथस रुद्रियाः त्र्यम्बकयाः इत्यपुच्यतवे।
40. कस्य नमाम कपदर्वी।

120 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकदवे व तमा मटिप्पणष्ट्री

41. रुद्रिस्य मभषक्त्वप्रममाणवे श्रिपुमतयाः कमा।

42. रुद्रिमाध्यमाययाः कसस्मनम् ववेदवे वतर तवे।

7.9) असश्वनस्वरूपमम्
दपुलनोकस्य दवै दवेवयौ स्तयाः असश्वनयौ। इमयौ परस्परस यमजयौ। अश्वमायाः अनयनोयाः ससन्त इमत असश्वनयौ।
इमयौ दष्ट्रीमप्तमन्तयौ कमलममालमाधमाररणयौ चि। इमयौ असधकस मधपु मपबतयाः। ऋग्ववेदवे असश्वनयौ रुद्रिस्य ससन्धनोश्चि
पपुत्रत्ववेन उकयौ। तयौ पसूवर रमाजमानयौ आस्तमामम्। परस पपुण्यकमर णमा दवेवत्वस लब्धवन्तयौ। ससूयरकन्यमा ससूयमार
स्वयम्बरसभमायमामम् असश्वनयौ पमतरूपवेण पररगपृहिष्ट्रीतवतष्ट्री। असश्वभ्यमास सहि ससूयमार रथवेन गच्छमत। तयनोयाः रथयाः
मधपुमययाः। तस रथस कदमामचितम् अश्वमायाः, कदमामचितम् मवहिङ्गमायाः, कदमामचितम् वपृषभमायाः, कदमामचितम् पकयपुकहियमायाः चि
वहिसन्त। उषसयाः ससूयर्मोदयस्य चि मध्यवे असश्वननोयाः आमवभमारवयाः भवमत। अथमारतम् उषसयाः आगमनमातम् परमम् इमयौ
तमामम् अनपुसरमत।

मवपमद प्रमामणनमास रकणस तयनोयाः मपुख्यस कमर । तथमामहि एकदमा समपुद्रिवे भपुज्यपुनमाम्नयाः रमाजयाः पनोतभङ्गवे समत
असश्वनयौ प्रमासथर तवमानम्। असश्वनयौ चि तस्य रमाजयाः प्रमाणरकमास कपृतवन्तयौ। अमत्रस तमनोमयकमारमागपृहिमातम् मनोमचितवन्तयौ।
तदम् ऋग्ववेदवे आम्नमातस- “ऋबष्ट्रीसवे अमत्रमसश्वनमावनष्ट्रीतमपुमन्निन्यथपुयाः सवर गणस स्वसस्त” इमत। न कवेवलस मनपुष्यमानम्
अमप तपु मनपुष्यवेतरप्रमामणनमाममप प्रमाणरकमा तमाभ्यमास मवधष्ट्रीयतवे इमत ऋग्ववेदवे भसूररशियाः उदमाहिरणस प्रमाप्यतवे। तथमामहि
एकदमा वपृक-वमतर कमा-ससगमामवे वमतर कमापमकणस वपृकवेभ्ययाः रमकतवन्तयौ। तदमाम्नमातमम् ऋग्ववेदवे - “आस्ननो वपृकस्य
वमतर कमाममष्ट्रीकवे, यपुवस नरमा नमासत्यमामपुमपुकमम्” इमत। स्वगर लनोकस्य मचिमकत्सकत्ववेन इमयौ बहिह प्रससद्धयौ। एतयौ
स्ववरदयौ इमत करयतवे। अनयनोयाः मचिमकत्सयमा अन्धमायाः अमप दृमषशिमकस प्रमाप्नपुवसन्त। रनोमगणयाः रनोगमपुकमायाः भवसन्त।
असश्वनयौ एव च्यवननमाम्नवे वपृद्धषर यवे ययौवनस प्रदत्तवन्तयौ।

पमाठगतप्रश्नमायाः

43. असश्वनयौ कयौ।

44. इमयौ असधकतयमा मकस मपबतयाः सनोमस मधपु वमा।
45. असश्वननोयाः पत्नष्ट्री कमा।
46. असश्वननोयाः मपुख्यस कमर मकमम्।
47. वपृक-वमतर कमा-ससगमामवे असश्वनयौ कवेभ्ययाः कस रमकतवन्तयौ।

ववेदमाध्ययनमम् 121
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पमाठसमारयाः

अस्ममाकस ममानवजष्ट्रीवनस यथमा बमाह्मणकमत्रयमवट्छसूद्रिभवेदवेन चितपुमवर धस भवमत। तथमा ववेदनोकमानमास

दवेवमानमाममप वणर भवेदयाः वतर तवे। उच्यतवे चि महिमाभमारतस्य शिमासन्तपवर मण-

आमदत्यमा : कमत्रयमास्तवे ष मास मवशिश्चि मरुतस्तथमा।

असश्वनयौ तपु स्मपृत यौ शिसूद्रि यौ तपस्यपु ग वे सममासस्थतयौ॥
स्मपृत मास्त्वमङ्गरसयौ दवे व मा बमाह्मणमा इमत मनश्चिय :।
इत्यवे त तम् सवर दवे व मानमास चिमातपुवर ण्यर प्रककीमतर तमम्॥
ववेदवे प्रत्यवेकस मन्त्रयाः कममप दवेवमपुमदश्य एव प्रयपुज्यतवे। ववेदवे अमग-वमायपु-इन्द्रिमामददवेवमानमास तथमा वमाकम्-
उषमा-अमामदत्यमामददवेवष्ट्रीनमास वणर नस प्रमाप्यतवे। तत्र चि भसूलनोकस्य दवेववेषपु अमगयाः , अन्तरष्ट्रीकस्य दवेवयाः इन्द्रियाः, दपुलनोकस्य
चि ससूयर्मो मपुख्यनो दवेवयाः। यमास्कस्य मतवे मपुख्यनो दवेवयाः अमगस्तथमा कमात्यमायनस्य मतवे मपुख्यनो दवेवयाः ससूयर याः। कवेचिन
पसण्डतमायाः दवेवमानमास समाकमारत्वस तथमा कवेचिन मनरमाकमारत्वस चि प्रमतपमामदतवन्तयाः। ववेदवे मपुख्यतयमा वमणर तमानमास
इन्द्रिमामगवरुणमानमास दवेवमानमास मवस्तपृतरूपवेण व्यमाख्यमानमम् अस्ममामभयाः प्रमाप्तमम्। रुद्रिनोऽमप ववेदवे बहिह मभयाः मन्त्रवैयाः
प्रशिसससतयाः। तथमा चि परस्परस यमजयौ असश्वनष्ट्रीकपुममारयौ मवपमद प्रमामणनमास रकणस कपुरुतयाः, तयनोमवर षयवेऽमप ससकवेपवेण
जमातमसस्मनम् पमाठवे इमत मशिवमम्।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

1. ससकवेपवेण दवेवमानमास मवभमाजनस मक्रयतमामम्।

2. वरुणस्वरूपस सलखत।
3. अमगस्वरूपस सलखत।
4. इन्द्रिस्य असपुरवधयाः इत्यनवेन मकस मकस दनोमततमम्।
5. इन्द्रिस्य ममाहिमात्म्यस वणर यत।
6. इन्द्रिस्य रूपस वणर यत।
7. दवेवमानमास समाकमारत्वस यपुमकमभयाः समथर यत।
8. ववेदमानमास मन्त्रमयशिरष्ट्रीरत्वस प्रममापयत।
9. ससूयरस्य स्थमानभवेदमादम् नमाममामन कथस मभदन्तवे।

122 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकदवे व तमा मटिप्पणष्ट्री

पमाठगतप्रश्ननोत्तरमामण

दवे व तमायमायाः समाममान्यपररचिययाः

1. शियौनकवेन
2. कवेचिन दवेवमायाः अमगयाः, वमायपुयाः, इन्द्रियाः, ससूयरयाः, मवष्णपुयाः, सनोमयाः, वरुणयाः, पसूषमा, मरुतम्, रुद्रियाः, समवतमा,
अयर ममा, अपमान्निपमातम्, असश्वनयाः, अमामदत्ययाः, दयौयाः, ऋभपुयाः, यमयाः इत्यमादययाः।
3. कमाश्चिन दवेव्ययाः वमाकम्, उषमा, अमदमतयाः, रमामत्रयाः, पपृसथवष्ट्री, सरस्वतष्ट्री, श्रिष्ट्रीयाः, सधषणमा प्रभपृतययाः।
4. ममत्रमावरुणयौ, इन्द्रिमागष्ट्री, ससूयमारचिन्द्रिमसयौ, दमावमापपृसथव्ययौ, अगष्ट्रीषनोमयौ इत्यमादययाः
5. गनोमष्ठवमाचिकत्वमातम् तथमा बहिह दवेवतमावमाचिकत्वमाच्चि

दवे व मानमास मवभमाजनमम्

6. अमगयाः, आपयाः, पपृसथवष्ट्री तथमा सनोमयाः भसूलनोकस्य दवेवमायाःइन्द्रियाः, मरुतम्, अपमान्निपमातम् (मवदपुतम्), पजर न्ययाः
प्भपृतययाः अन्तररकस्य दवेवमायाः।
7. ससूयरयाः ममत्रयाः, वरुणयाः, दपुयाः, पसूषमा, समवतमा, आमदत्ययाः, असश्वनष्ट्रीकपुममारयौ, ऊषमा, रमामत्रयाः इत्यमादययाः दवेवमायाः
दपुलनोकस्य
8. अससूनम् प्रमाणमानम् रमामत ददमामत इमत असपुरयाः, प्रमाणमानम् ददमामत स परममात्ममा एव।
9. मतस एव दवेवतमा इमत नवैरुकमा
10. अमगयाः पपृसथवष्ट्रीस्थमाननो वमायपुवरन्द्रिनो वमाऽन्तररकस्थमानयाः ससूयर्मो दपुस्थमानयाः" इमत।
11. वमायनोयाः ममातररश्वमा, इन्द्रियाः, रुद्रियाः, अपमान्निपमातम् प्रभपृतययाः।
12. अमगवर दवेवमानमामवमयाः इमत।
13. रुद्रियाः।
14. मशिवमाय चि मशिवतरमाय चि'

दवे व तमामवषयवे आचिमायर स्य यमास्कस्य मतमम्, कमात्यमायनस्य मतमम्

15. ससूयरन्द्रियौ चि अगवे अमभव्यककी इमत स्वष्ट्रीकपृत्य अमगरवेव एकमामभन्निनो दवेवयाः इमत मनरूपयतमा यमास्कवेन
पृ याः- 'तमसू अकपृण्वनम् त्रवेधमा भपुववे' इमत (१०.८८.१०)।
ऋग्ववेदयाः उद्धत
16. इहिमामगभसूतस्तपु ऋमषमभलर्मोकवे स्तपुमतमभरष्ट्रीमडतयाः।जमातववेदमा स्तपुतनो मध्यवे स्तपुतनो ववैश्वमानरनो मदमव।। इमत।
17. अगवेयाः यथमा ससूयरस्य जन्म तथमा ससूयमारदमप आमदत्यस्यवेमत भमावयाः

दवे व तमानमाममाकमारमचिन्तनमम्
18. शिरष्ट्रीरष्ट्री,पपुरुषमवधयाः इमत चि।
19. ससवमादससूकमामन यथमा सरममापमणससवमादयाः, ऊवर शिष्ट्रीपरु
पु रवमाससवमादयाः, यमयमष्ट्रीससवमादयाः इत्यमादष्ट्रीमन
20. यथमा अकक्रकीडमा, ओषसधवपृकयाः, प्रस्तरयाः, उलसूखमसूषलयाः इत्यमादष्ट्रीनमास वणर नमा ववेदवे प्रमाप्यतवे।
21. दवेवमानमास पपृथकयमा रूपमामदकस नमास्त्यवेव इमत।

ववेदमाध्ययनमम् 123
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

इन्द्रिस्वरूपमम्
22. इमद-धमातनोयाः मनष्पन्नियाः
23. कमपशिवणर्वीयमायाः
24. इन्द्रिमाणष्ट्री शिचिष्ट्री वमा
25. शितक्रतपुयाः इत्यस्य अनन्तकमर कतमार इत्यथर याः। इन्द्रियाः यपुद्धजययाः, असपुरवधयाः, दस्यसूनमास परमाभवयाः,
जलससवमादससूकमामन यथमा सरममापमणससवमादयाः, ऊवर शिष्ट्रीपपुरुरवमाससवमादयाः, यमयमष्ट्रीससवमादयाः
इत्यमादष्ट्रीमनमनष्कमासनस इत्यमादष्ट्रीमन कममारमण कपुवर सन्त,तस्ममातम्।
26. मत्रषपु प्छन्दसमा।
27. वपृत्रस्य हिन्तमा सयाः
28. उपमासकमानम् प्रमत सयाः दयमालपुयाः, तवेभ्ययाः महिद्धनस ददमामत

अमगस्वरूपमम्
29. दवेवमायाः समाकमातम् हिमवनर भपुङ्कवे, अमगनमा एव दवेवमायाः हिवणींमष आस्वमादयसन्त
30. दवेवमानमामयस प्रमतमनसधयाः, पपुरनोवतर्वी भसूत्वमा दवेवमानम् आहयमत
31. हिनोतमा अध्वयपुरयाः पपुरनोमहितयाः तथमा बह्ममा इमत चितसयाः ससजमायाः
32. अमगससूकमम्।
33. गमायत्रष्ट्रीछन्दसस

वरुणस्वरूपमम्
34. वपृधमातनोयाः
35. ममत्रयाः वरुणश्चि
36. वरुणवेन
37. सयाः मदवसवे धरमायमास यत्र यदवमत, सवर पश्यमत, मकञ्च रमात्रयौ चियौयर -व्यमभचिमारमामदपमापमामन तच्चिकपुषनोयाः
परनोकस न भवमत, तस्ममातम् सममाटिम् चिरनो ववेत्यपुच्यतवे।

इन्द्रिस्वरूपमम्
38. जन्मनयाः परस अयस दवेवयाः अरनोदष्ट्रीतम् अतयाः सयाः रुद्रियाः इत्यपुच्यतवे।
39. अम्बकत्रयस्य सत्त्वमातम् त्र्यम्बकयाः इत्यपुच्यतवे।
40. जटिमावत्त्वमातम् रुद्रिस्य नमाम कपदर्वी।
41. “मभषकमस त्वमा मभषजमास शृणनोमम” इमत श्रिपुमतयाः।
42. रुद्रिमाध्यमाययाः यजपुवरदवे वतर तवे।

124 ववेदमाध्ययनमम्
 ववै म दकदवे व तमा मटिप्पणष्ट्री

असश्वस्वरूपमम्
43. असश्वनयौ दपुलनोकस्य दवै यमजयौ दवेवयौ।
44. मधपु मपबतयाः।
45. ससूयरकन्यमा ससूयमार।
46. मवपमद प्रमामणनमास रकणस तयनोयाः मपुख्यस कमर ।
47. वपृक-वमतर कमा-ससगमामवे असश्वनयौ वपृकवेभ्ययाः वमतर कमास रमकतवन्तयौ।

॥ इमत सप्तमयाः पमाठयाः ॥

ववेदमाध्ययनमम् 125
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

ववै म दकससूक मामन

भसूममकमा
इहि खलपु जगमत आककीटिपतङ्गस प्रमामणनमास सपुखप्रमाप्तयवे दयाःपु खपररहिमारमाय चि प्रवपृसत्तदयमम् अहिमनर शिस
दरष्ट्रीदृश्यतवे। सपुप्रससद्धस सवर मवमदतमम् चि यतम् सपुखस शिनोभनकममारनपुष्ठमानमादम् जमायतवे। दयाःपु खमम् अशिनोभनकममारनपुष्ठमानमादम्
जमायतवे। तदनपुष्ठमानस चि अन्तरवेण कमर स्वरूपजमानस न भवमत। अतयाः सपुखमम् इच्छतमा दयाःपु खस पररसजहिमासतमा पपुरुषवेण
अवश्यमम् प्रथमस कमर णमास स्वरूपस शिनोभनष्ट्रीयत्वमम् अशिनोभनष्ट्रीयत्वस चि ववेदनष्ट्रीयमवेव। तज्जमानमम् ऋतवे ववेदमाथर जमानस
दष्पु करमम्। अतयाः अध्यवेययाः ववेदयाः, मवचिमायर याः चि तदथर याः मवपसश्चितमा। स चि ववेद ऋकम् यजपुयाः समाम अथवमार इमत भवेदवेन
चितपुधमार अमप। क्वमचितम् त्रवेधमामप प्रदश्यर तवे। प्रमतभवेदमम् अमप अनवेकशिमाखमायपुतयाः चि। तमासमास शिमाखमानमास प्रमतस्वस
मन्त्रबमाह्मणभवेदमवमभन्नित्वमम्। तत्र मन्त्रमायाः ववैमदकवेषपु तत्त्ववेन प्रससद्धमायाः कमर समववेतमाथर स्ममारणवैकफलकमायाः।
मवसधबनोधकवमाक्यस्य चि बमाह्मणससजमा। मवसधयाः कमर णमामम् इषसमाधनत्वबनोधनमपुखवेन इषसमाधनवे पपुरुषस प्रवतर यमत।
मनषवेधस्तपु अमनषसमाधनबनोधनमपुखवेन अमनषसमाधनमातम् मनवतर यमत। बमाह्मणस चि कमर बमाह्मणमम् उपसनमाबमाह्मणमम्
जमानबमाह्मणमम् इमत त्रवेधमा मवभकमम्। कमर कमाण्डवे मनत्यनवैममसत्तककमाम्यभवेदवेन मत्रमवधमामन कममारमण आम्नमातमामन।
तदवेतवेषमास कमर णमामम् जमानससपत्तयवे ववेदमाथर जमानमम् सपुतरमामम् अपवेकतवे।

भमारतवे वषर ववेदस्य ससमहितमानमास बमाह्मणमानमामम् आरण्यकमानमामम् उपमनषदमास चि मवदतवे महिदम् ववैमशिष्ट्यमम्।
ससस्कपृतपमाठशिमालमासपु महिमामवदमालयवेषपु चि ववेदस्य अध्ययनमम् अध्यमापनस चि समागहिस भवमत। असस्मनम् पमाठ्यमासशिवे
मन्त्रमाणमास पदपमाठमानमास व्यमाख्यमानमास चि सम्यकम् सममाववेशिनो वतर तवे। ऋग्ववेदस्य समारससगहिमाणमास पररचियनोऽमप अत्र
प्रमाप्स्यतवे। अनवेन ससूकमाध्ययनवेन अध्यवेतरणमास महिमानम् उपकमारनो भववेद।म् भसूयसमा प्रयत्नवेन सयौष्ठववेन चि अस्य
अध्ययनस छमात्रवेण कतर व्यमम्। ववेदस्य व्यमाकरणमम् लयौमककव्यमाकरणमादम् मभन्निमम्। शिब्दमायाः अमप बमाहिह ल्यवेन मभन्निमा
भवसन्त। स्वरभवेदवे अथर भवेदनो भवमत। प्रकरणभवेदवेऽमप अथर भवेदनो भवमत। कमाव्यमात्मकशिवैलष्ट्री बहिह त्र ववेदवे
पररलक्ष्यतवे। अतयाः मन्त्रमाणमामम् आपमाततनो यनोऽथर याः प्रमतभमामत ततनो मभन्नि एव अथर्मो भमवतपुमहिर मत।
व्यमाख्यमानभवेदवेनमामप अथर भवेदमायाः ससन्त। तमात्पयर भवेदवेन अथर भवेदनो भवमत। अतयाः मन्त्रमाणमामम् अयमवेवमाथर इमत
मनणर ययाः सपुदष्पु कर एव। तथमामप प्रममाणभसूतमानमामम् आचिमायमारणमामम् श्रिष्ट्रीमतमामम् समायणमानमामम् भमाष्यमवेव मकसञ्चतम्
सपुबनोधमाय पररवतर नवेन छमात्रनोपयनोमगत्वस सममासमाद अत्र प्रदष्ट्रीयतवे। मन्त्रमान्वययाः , मन्त्रव्यमाख्यमा, मन्त्रस्य सरलमाथर याः,
कवेषमासञ्चतम् शिब्दमानमास व्यमाकरणमम् इमत रूपवेणमात्र मन्त्रमायाः व्यमाख्यमातमायाः ससन्त।

126 ववेदमाध्ययनमम्
 8

8) ॥ससूयर ससूकस सञ्जमानससूकस चि॥

प्रस्तमावनमा

ववेदनो जमानरमामशियाः शिब्दरमामशिश्चि। ववेदयाः अपयौरुषवेय इमत एव परम्परमा। जष्ट्रीवममात्रस्य इषप्रमाप्तवेयाः

अमनषपररहिमारस्य चि अलयौमककमम् उपमायस ववेदयमत ववेदयाः। ववेदवेन जमाप्यममानमा उपमायमायाः प्रत्यकवेण अनपुममानवेन वमा
प्रममाणवेन अगम्यमायाः ससन्त। कवेवलमम् ववेदशिब्दवेभ्य एव तवे उपमायमा जमातपुस शिक्यमायाः। ईश्वरनोऽमप सपृमषकरणवे ववेदजमानमम्
आसश्रित्य जगतम् सपृजतम्। तमददस ववैमदकस जमानस मनभ्रमारन्तमम् प्रममादरमहितस चि। ऋकम् यजपुयाः समाम अथर वमा इमत चितपुधर्मो
ववेदयाः। स्तपुत्यमात्मक ऋग्ववेदयाः। तस्य ऋग्ववेदस्य मण्डलरूपवेण अषकरूपवेण चि दवेधमा मवभमाजनमसस्त।

असस्मनम् पमाठवे ससूयर स सूकस सञ्जमानससूकस चिवे म त ससूक दयस मवदतवे । प्रथमस ससूयरससूकमम् उपस्थमाप्यतवे।

मण्डलरूपवेण मवभमागवे समत ससूयरससूकमम् प्रथममण्डलवे पञ्चदशिमासधकशिततममम् (म-१.११५)

ससूयरससूकमम् अतष्ट्रीव महित्त्वपसूणरससूकमम्। दपुलनोकवे मवदममानवेषपु दवेववेषपु सवमारसधकस्थसूलयाः दवेवयाः ससूयरयाः ययाः
भयौमतकससूयरसदृशियाः एव असस्त। समगलनोकस्य प्रकमाशिकयाः ससूयरयाः। ससूयरदवेवतमायमायाः स्तपुतयौ भयौमतकससूयरस्यवैव
मवशिवेषगपुणमानमास वणर नस भवमत। ऋग्ववेदवे दशिससूकवेषपु ससूयरस्य स्तपुमतयाः मवमहितमा। यमास्कमतमानपुसमारवेण ससूयरशिब्दयाः
सपृधमातनोयाः अथवमा षपु-धमातनोयाः मनष्पन्नियाः। तस्य मतमानपुसमारवेण ससूयरस्य एवस मनवर चिनमम् उकस यतम्- सरतवेयाः वमा सपुवतवेवमार
इमत। अथमारतम् ययाः अन्तररकवे गमतप्रदमानस करनोमत, जनमानम् स्वकमायर प्रमत प्रवेरयमत। तस्ममातम् एव स ससूयरयाः उच्यतवे।
बपृहिदवेवतमाकमारशियौनकस्य मतमानपुसमारवेण ययाः प्रमामणमध्यवे मवचिरमत। एवस ससूयरशिब्दस्य मनरुमकयाः उकमा। अस्य
ससूयरससूकस्य कपुत्सयाः ऋमषयाः, मत्रषपु पम् छन्दयाः, ससूयरश्चि दवेवतमा।

उदवेश् यमामन
इमस पमाठस पमठत्वमा भवमानम् -

 ससूकममाहिमात्म्यस जमास्यमत।
 ससूकनोकदवेवतमायमायाः स्वरूपस जमास्यमत।
 ससूकसस्थतमानमास मन्त्रमाणमामम् ससमहितमापमाठस जमास्यमत।
 ससूकसस्थतमानमास मन्त्रमाणमास पदपमाठस रचिमयतपुमम् समथर्मो भमवष्यमत।
 ससूकसस्थतमानमास मन्त्रमाणमामम् अन्वयस कतपुर यनोग्ययाः भववेतम्।
 ससूकनोकमानमास मन्त्रमाणमास व्यमाख्यमास कतपुर प्रभववेतम्।
 ववैमदकशिब्दमानम् जमास्यमत।

ववेदमाध्ययनमम् 127
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

 लयौमककववैमदकयनोयाः शिब्दयनोयाः भवेदजमानवमानम् भववेतम्।

 ववैमदकव्यमाकरणमासशिमानम् जमास्यमत।

॥ससूयरससूकमम्॥

8.1) इदमानणीं मसूल पमाठस पठमाम

द दच नश्रीकद स च चककसरर
सचचत्रस दतवच चानचारच कदगचा द त्रच स्रच वरदणस्रचाग्च नतर्यः।
आप्रचा च दचावचापद मसथचवश्री अचन्तररकद चस सभरर द आचत्रचा जगतद स्तस्च थकषश्चद ॥१॥

च सच रतोचरद चानचासच ररर च न रतोषचारद भ्च रतसद त पश्च

सरभ र दतद वच श्रीरकषस च चात।न
रत्रचाच नरतो द दतवरच न्ततो द रकगचासन
च द सवतन्वतच त प्रसत द भद्रच चार द भद्रच र॥न २॥
भद्रच चा अश्वचा द हरच रतर्यःच सरभ रस्द र सचचत्रचा एतग्वचाद अनकरचादचाच सद र्यः।
नरच स्च रन्ततो द सदवच आ पष्ठर म च स्द थकर्यःच परर च दचावचापद मसथचवश्री रसद न्त सद
च र्यः॥३॥
तत्सरभ रस्द र दतवत्च वस तन्रसद हत्च वस रध्च रचा कतरसच वरततद स च सस जभद चार।
रदच तदरकक्तद हरच रतर्यःद सधच स्थचादच चाद्रचात्रश्री च वचासस्तन
द कतत ससरच स्रहै॥द ४॥

तसन्रत्रच स्रच वरदणस्रचासभच च कतच सकरर रू द च पस कमदणकतत च दतोरपच स्थत।द

द
अचनन्च तरन्च रद्रकशदद स्रच पचाजर्यःद कमचष्णरन्च रदचररतर्यःच सस भरसन्त॥५॥

अचदचा दतवचाद च उसदतचा द च सरक रस्द रच सनरसहसर्यः

द सपपतचा
म च सनरवद द च चात।न
तन्नतो द सरत्रच तो वरदणतो रचारहन्तचारच सदसतर्यः
द च ससन्धकर्यःद पमसथचवश्री उतच दनौर्यः॥६॥

8.1.1) इदमानणीं मसूल पमाठमम् अवगच्छमाम (ससूयर स सूक मम्)

द दच नश्रीकद स चककसरर
सचचत्रस दतवच चानचारच कदगचा द त्रच स्रच वरदणस्रचाग्च नतर्यः।
आप्रचा च दचावचापद मसथचवश्री अचन्तररकद चस सभरर द आचत्रचा जगतद स्तस्च थकषश्चद ॥१॥

128 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥ससूयर ससूकस सञ्जमानससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

पदपचाठर्यः - सचचत्रर।न दतवच चानचारद ।न उत।न अचगचातच ।न अनश्रीकर

द ।न चककर्यःद। सरत्रच स्र।द वरदणस्र। अचग्नतर्यः॥ आ।
अचप्रचार्यःच। दचावचापद मसथचवश्री इसत।द अचन्तररकद र।न सभररर्यःद। आचत्रचा। जगतर्यः
द । तस्च थकषर्यःद। चच॥१॥
अन्वययाः - दवेवमानमास मचित्रमम् अनष्ट्रीकस ममत्रस्य वरुणस्य अगवेयाः चिकपु उतम् अगमातम्। दमावमापपृसथवष्ट्री
अन्तरष्ट्रीकमम् आ अप्रमायाः, ससूयरयाः जगतयाः तस्थपुषयाः चि आत्ममा॥

व्यमाख्यमा - दवेवमानमामम्। दष्ट्रीव्यन्तष्ट्रीमत दवेवमा रश्मययाः तवेषमामम्। दवेवजनमानमामवेव वमा। अनष्ट्रीकस समसूहिरूपस मचित्रमम्
आश्चियर करस ससूयरस्य मण्डलमम्। उदम् अगमातम् उदयमाचिलस प्रमाप्तममासष्ट्रीतम्। ककीदृशिमम्। ममत्रस्य वरुणस्य अगवेयाः चि।
उपलकणमवेततम्। तदपपु लमकतमानमास जगतमास चिकपुयाः प्रकमाशिकस चिकपुररसन्द्रियस्थमानष्ट्रीयस वमा। उदयस चि दमावमापपृसथवष्ट्री मदवस
पपृसथवष्ट्रीमन्तररकस चि अप्रमायाः। स्वककीयवेन तवेजसमा आ समन्तमातम् अपसूरयतम्। ईदृग्भसूतमण्डलमान्तवर तर्वी ससूयरयाः
अन्तयमारममतयमा सवर स्य प्रवेरकयाः परममात्ममा जगतयाः जङ्गमस्य तस्थपुषयाः स्थमावरस्य चि आत्ममा स्वरूपभसूतयाः। स
महि सवर स्य स्थमावरजगङ्गममात्मकस्य कमायर वगर स्य कमारणमम्। कमारणमाच्चि कमायर नमामतररच्यतवे। तथमा चि पमारमषर
ससूत्रस - 'तदनन्यत्वममारम्भणशिब्दमामदभ्ययाः'(ब०ससू० २.१.१४) इमत। यदमा। स्थमावरजङ्गममात्मकस्य सवर स्य
प्रमामणजमातस्य जष्ट्रीवमात्ममा। उमदतवे महि ससूयर मपृतप्रमायस सवर जगतम् पपुनश्चिवेतनयपुकस सदपपु लभ्यतवे। तथमा चि श्रिसूयतवे -
'यनोसयौ तवन्निपुदवेमत स सवरषमास भसूतमानमास प्रमाणमानमादमायनोदवेमत'(तवै०आ० १.१४.१) इमत॥

सरलमाथर याः - दवेवमानमामम् उज्ज्वलमपुखतपुल्ययाः ममत्रवरुणमागष्ट्रीनमास चिकपुररन्द्रियतपुल्ययाः ससूयरयाः ऊध्वर लनोकस गतयाः।
आकमाशिमम्, अन्तररकस तथमा पपृसथवणीं स्वमालनोकवेन व्यमाप्ननोमत। ससूयरयाः स्थमावरमाणमास जङ्गममानमामम् चि प्रमामणनमामम् आत्ममा
असस्त।

व्यमाकरणमम् -

 उदगमातम् - उत्पसूवरकमातम् गमाधमातनोयाः लपुमङ प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे।

 आप्रमायाः - आ इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् प्रमाधमातनोयाः लपुमङ प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे।
 जगतयाः - गमम्-धमातनोयाः सक्वमप जगमदमत रूपमम्। तस्य षष्ठ्यवेकवचिनमम्।
 तस्थपुषयाः - स्थमाधमातनोयाः क्वसपुप्रत्ययवे रूपमम्।

सरभ र दतद वच श्रीरकषस

च सच रतोचरद चानचासच ररर च न रतोषचारद भ्च रतसद त पश्च
च चात।न
रत्रचाच नरतो द दतवरच न्ततो द रकगचासन
च द सवतन्वतच त प्रसत द भद्रच चार द भद्रच र॥न २॥
पदपचाठर्यः - सभररर्यःद। दतवच श्रीर।न उषच सरद ।न रतोचरद चानचार।न रररर्यःद। न। रतोषचारद ।न अचसभ। एसत च चात॥न रत्र।द
च ।च पश्च
च ।द सवऽच तन्च वतच त। प्रसत।द भद्रच चार।द भद्रच र॥न २॥
नरर्यःद। दतवच ऽच रन्तर्यःद। रकगचासन
अन्वययाः - ससूयरयाः रनोचिममानमास दवेवष्ट्रीमम् उषसस पश्चिमातम् मयर याः यनोषमास न अमभ एमत। यत्र दवेवयन्तयाः नरयाः प्रमत
भद्रिमाय भद्रिस यपुगमामन मवतन्वतवे।

ववेदमाध्ययनमम् 129
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

व्यमाख्यमा - ससूयरयाः दवेवणीं दमानमामदगपुणयपुकमास रनोचिममानमास दष्ट्रीप्यममानमामम् उषसस पश्चिमातम् अभ्यवेमत उषसयाः
प्रमादभ
पु मारवमानन्तरस तमाममभलक्ष्य गच्छमत। तत्र दृषमान्तयाः। मयर्मो न यनोषमामम्। यथमा कसश्चिन्मनपुष्ययाः शिनोभनमावयवमास
गच्छन्तणीं यपुवमतस ससयस सततमनपुगच्छमत तदतम्। यत्र यस्यमामपुषसस जमातमायमास दवेवयन्तयाः दवेवस दनोतममानस ससूयर
यषपु ममच्छन्तयाः नरयाः यजस्य नवेतमारनो यजममानमायाः यपुगमामन। यपुगशिब्दयाः कमालवमाचिष्ट्री। तवेन चि तत्र कतर व्यमामन कममारमण
सू र ममासयौ इमत। अमगहिनोत्रमादष्ट्रीमन कममारमण मवतन्वतवे मवस्तमारयसन्त। यदमा। दवेवयन्तनो
लक्ष्यन्तवे यथमा दशिर पण
दवेवयमागमाथर धनममात्मनयाः इच्छन्तनो यजममानपपुरुषमा यपुगमामन हिलमावयवभसूतमामन कषर णमाय मवतन्वतवे प्रसमारयसन्त।
तमामपुषसमनपुगच्छतष्ट्रीत्यथर याः। एवसमवधस भद्रिस कल्यमाणस ससूयर प्रमत भद्रिमाय कल्यमाणरूपमाय कमर फलमाय स्तपुमयाः इमत
शिवेषयाः। यदमा। दवेवयन्तयाः दवेवकमाममा यजममानमा यपुगमामन यग्ममामन भसूत्वमा पत्नष्ट्रीमभयाः समहितमायाः सन्तनो भद्रिस कल्यमाणमम्
अमगहिनोत्रमामदकस कमर भद्रिमाय तत्फलमाथर प्रमत प्रत्यवेकस यस्यमामपुषसस प्रवपृत्तमायमास मवतन्वतवे मवस्तमारयसन्त।

सरलमाथर याः - यपुवमा पपुरुषयाः यथमा यपुवमतमम् अनपुगच्छमत तथवैव ससूयरयाः दष्ट्रीमप्तमयष्ट्रीमम् उषमादवेवष्ट्रीमम्
अनपुगच्छमत। तस्यमायाः उषमायमायाः प्रकमाशिसमयवे यजममानमायाः कल्यमाणप्रददवेवमानमास कपृ तवे कल्यमाणफललमाभमाय यजकमर
कपुवर सन्त।

व्यमाकरणमम् -

 रनोचिममानमामम् - रुचिम्-धमातनोयाः शिमानच्प्रत्ययवे टिमामप मदतष्ट्रीयमायमायाः एकवचिनवे रूपमम्।

 मयर याः - मपृङम्-धमातनोयाः यमत प्रथमवैकवनमम्।
 यपुगमामन - यपुजम्-धमातनोयाः घमञ मदतष्ट्रीयमाबहिह वचिनमम्।
 दवेवयन्तयाः - मदवम्-धमातनोयाः क्यमचि शितरर प्रथममाबहिह वचिनवे।
 मवतन्वतवे - मवपसूवरकमातम् तननोतवेयाः आत्मनवेपमदनयाः लमटि प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे।

भद्रच चा अश्वचा द हरच रतर्यःच सभररस्द र सचचत्रचा एतग्वचा

द अनकरचादचाच सद र्यः।
नरच स्च रन्ततो द सदवच आ पष्ठर म च स्द थकर्यः परर च दचावचापद मसथचवश्री रसद न्त सद
च र्यः॥३॥

द सचचत्रचार्यः। एतऽद ग्वचार्यः। अचनकऽरचादचा

पदपचाठर्यः - भद्रच चार्यः। अश्वचार्यःद। हरच रतर्यःद। सभररस्र। च सद र्यः॥ नरच स्च रन्तर्यःद।
म च ।न अचस्थकर्यःच। परर।द दचावचापद सम थवच श्री इसत।द रसच न्त।च सद
सदवच र्यः। आ। पष्ठर च र्यः॥३॥
अन्वययाः - ससूयरस्य भद्रिमायाः हिररतयाः अश्वमायाः मचित्रमायाः एतग्वमायाः अनपुममादमासयाः नमस्यन्तयाः मदवयाः पपृष्ठमम् आ
अस्थपुयाः। सदयाः दमावमापपृसथवष्ट्री पररयसन्त॥३॥

व्यमाख्यमा - भद्रिमायाः कल्यमाणमायाः। अश्वमायाः एतग्वमायाः इत्यवेतदभ

पु यमम् अश्वनमाम। तत्रवैकस मक्रयमापरस
यनोजनष्ट्रीयमम्। अश्वमायाः तपुरगमा व्यमापनशिष्ट्रीलमा वमा हिररतयाः हितमाररयाः मचित्रमायाः मवमचित्रमावयवमायाः अनपुममादमासयाः अनपुक्रमवेण
सवरस्तपुत्यमा ममादनष्ट्रीयमा एवसभपुतमायाः ससूयरस्य एतग्वमायाः अश्वमायाः। यद। एतस गन्तव्यस ममागर गन्तमारनोऽश्वमायाः। एतस
शिबलवणर वमा प्रमाप्नपुवन्तनोऽश्वमायाः। नमस्यन्तयाः अस्ममामभयाः नमस्यममानमायाः सन्तयाः मदवयाः अन्तररकस्य पपृष्ठमम्

130 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥ससूयर ससूकस सञ्जमानससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

उपररप्रदवेशिस पसूवरभमागलकणमम् आ अस्थपुयाः अमतष्ठसन्त प्रमाप्नपुवसन्त। यदमा। हिररतवे रसहिरणशिष्ट्रीलमायाः रश्मययाः

भद्रिमामदलकणमवमशिषमायाः मदवयाः पपृषस नभयाःस्थलममामतष्ठसन्त। आस्थमाय चि दमावमापपृसथवष्ट्री दमावमापपृसथव्ययौ सदयाः
तदमानष्ट्रीमवेव एकवेनमाह्निमा परर यसन्त परतनो गच्छसन्त व्यमाप्नपुवन्तष्ट्रीत्यथर याः॥

सरलमाथर याः - ससूयरस्य कल्यमाणकमाररणयाः हिररतवणर्वीयमायाः मवमचित्रमायाः गन्तव्यममागर स्वयमम् एव गमनशिष्ट्रीलमायाः

आनन्दकमाररणयाः सवरयाः स्तपुत्यमायाः अश्वमायाः दपुलनोकमम् आरूढवन्तयाः। तवे शिष्ट्रीघ्रमवेव आकमाशिस पपृसथवणीं चि पररतयाः व्यमाप्तस
कररष्यसन्त।

व्यमाकरणमम् -

 अश्वमायाः - अशिम्-धमातनोयाः क्वन्प्रत्ययवे प्रथममाबहिह वचिनवे।

 एतग्वमायाः - इण्गतयौ इमत धमातनोयाः तन्प्रत्ययवे एत इमत जमातवे ततयाः एतपसूवरकमातम् गमम्-धमातनोयाः ड्वप्रत्ययवे।
 अनपुममादमासयाः - अनपुपसूवरकमातम् मदम्-धमातनोयाः यमत प्रत्ययवे।
 अस्थपुयाः - स्थमाधमातनोयाः लपुमङ प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे।
 यसन्त - इण्गतयौ इमत धमातनोयाः लमटि प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे।

पमाठगतप्रश्नमायाः-१

1. ससूयरससूकस्य कयाः ऋमषयाः, मकस छन्दयाः, कमा चि दवेवतमा।

2. मचित्रमम् इत्यस्य कयाः अथर याः।
3. आप्रमायाः इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
4. तस्थपुषयाः इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
5. भद्रिमायाः इत्यस्य कयाः अथर याः।
6. ससूयरस्य अश्वमायाः ककीदृशिमायाः।
7. एतग्वमायाः इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
8. अनपुममादमासयाः इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
9. दवेवयन्तयाः इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
10. यसन्त इत्यत्र कयाः धमातपुयाः।

8.1.2) इदमानणीं मसूल पमाठमम् अवगच्छमाम

तत्सरभ रस्द र दतवत्च वस तन्रसद हत्च वस रध्च रचा कतरसच वरततद स सस जभद चार।
रदच तदरकक्तद हरच रतर्यःद सधच स्थचादच चाद्रचात्रश्री च वचासस्तन
द कतत ससरच स्रहै॥द ४॥

ववेदमाध्ययनमम् 131
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पदपचाठर्यः - तत।न सरभ रस्द र। दतवच ऽच त्वर।न तत।न रसच हऽच त्वर।न रध्च रचा। कतरर्यःद। सवऽततद र।न सर।न जचभचारच ।च
द हरच रतर्यःद। सध
रदच चा। इत।न अरकक्त। च ऽस्थचातद ।न आत।न रचात्रश्री।द वचासर्यःद। तनच कततच ।च ससरच स्रहै॥द ४॥
अन्वययाः - ततम् ससूयरस्य दवेवत्वस ततम् ममहित्वस कतर्मोयाः मध्यमा मवततस सस जभमार। यदमा इतम् हिररतयाः
सधस्थमातम् अयपुक आतम् रमात्रष्ट्री ससमस्मवै वमासयाः तनपुतवे॥४॥

व्यमाख्यमा - ससूयरस्य सवर प्रवेरकस्य आमदत्यस्य ततम् दवेवत्वमम्। स्वमातन्त्र्यमममत यमावतम्। ममहित्वस महित्त्वस
ममाहिमात्म्यस चि ततम् एव। तच्छब्दश्रिपुतवेयाः यच्छब्दमाध्यमाहिमारयाः। यतम् कतर्मोयाः। प्रमारब्धमापररसममाप्तस्य कपृष्णमामदलकणस्य
कमर णयाः मध्यमा मध्यवे अपररसममाप्तवे एव तसस्मनम् कमर मण मवततस मवस्तष्ट्रीणर स्वककीयस रसश्मजमालमम् अस्तस गच्छनम्
ससूयरयाः ससजभमार अस्ममाल्लिनोकमातम् स्वमात्मन्यपुपससहिरमत। कमर करश्चि प्रवपृत्तमपररसममाप्तमवेव मवसपृजमत अस्तस यमान्तस
ससूयर दृष्टमा। ईदृशिस स्वमातन्त्र्यस ममहिममानस चिमावगमाहितवे। अमप चि इतम् इत्यवधमारणवे। यदवेतम् यसस्मन्निवेव कमालवे हिररतयाः
रसहिरणशिष्ट्रीलमानम्। स्वरश्मष्ट्रीनम् हिररदणमारनश्वमानम् वमा सधस्थमातम् सहिस्थमानमातम् अस्ममातम् पमासथर वमाल्लिनोकमादमादमाय
पु मानम् करनोमत। यदमा। यपुसजयाः कवेवलनोमप मवपसूवरयाः द्रिषव्ययाः। यदवेवमासयौ स्वरश्मष्ट्रीनश्वमानम् वमा
अयपुक अन्यत्र ससयक
सधस्थमातम् सहि मतष्ठन्त्यसस्ममन्निमत सधस्थनो रथयाः। तस्ममातम् अयपुक अमपुञ्चतम्। आतम् अनन्तरमवेव रमात्रष्ट्री मनशिमा
वमासयाः आच्छमादमयतपृ तमयाः ससमस्मवै। ससमशिब्दयाः सवर शिब्दपयमारययाः। सप्तम्यथर चितपुथर्वी। सवर सस्मनम् लनोकवे तनपुतवे
मवस्तमारयमत। यदमा। वमासनो वमासरमम् अहियाः। ततम् सवर स्ममातम् अस्ममाल्लिनोकमादपनष्ट्रीय रमात्रष्ट्री तमस्तनपुतवे। अत्र मनरुकस
- 'तत्ससूयरस्य दवेवत्वस तन्ममहित्वस मध्यवे यत्कमर णमास मक्रयममाणमानमास मवततस ससमह्रियतवे यदमासयौ अयपुक
हिरणमानमामदत्यरश्मष्ट्रीनम् हिररतनोश्वमामनमत वमाथ रमात्रष्ट्री वमासस्तनपुतवे ससमस्मवै वमासरमहिरवयपुवतष्ट्री सवर स्ममातम्' (मनरु -
४.११) इमत।

सरलमाथमारयाः - तदवेव ससूयरस्य दवेवत्वस, तदवेव ससूयरस्य ममहिममा यतम् जनवैयाः अनपुमष्ठतवेषपु कमर सपु स्वस्य
प्रसमाररतमकरणजमालस पपृसथव्यमायाः ससहिरमत। यदवैव स रसहिरणशिष्ट्रीलमानम् अश्वमानम् रथमातम् अथवमा पपृसथव्यमायाः
मकरणजमालस पपृथक्करनोमत तदमा रमामत्रयाः सवरभ्ययाः कपृष्णवस्त्रस तनपुतवे।

व्यमाकरणमम् -

 मवततमम् - मवपसूवरकमातम् तनम्-धमातनोयाः कप्रत्ययवे रूपमम्।

 ससजभमार - सम्पसूवरकमातम् भपृधमातनोयाः सलमटि प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे रूपमम्।
 अयपुक - यपुजम्-धमातनोयाः आत्मनवेपमदनयाः लपुमङ प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे रूपमम्।
 सधस्थमातम् - सहिपसूवरकमातम् स्थमाधमातनोयाः कप्रत्ययवे पञ्चम्यवैकवचिनवे रूपमम्।
 तनपुतवे - आत्मनवेपमदनयाः तनम्-धमातनोयाः लमटि प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे रूपमम्।
 ससमस्मवै - सवर नमामपयमारयवमाचिकस्य ससमशिब्दस्य चितपुरयर कवचिनवे रूपमम्।
 रमात्रष्ट्री - रमामत्रशिब्दस्य सस्त्रयमास ङष्ट्रीमप प्रथमवैकवचिनवे रूपमम्।

132 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥ससूयर ससूकस सञ्जमानससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

तसन्रत्रच स्रच वरदणस्रचासभच च कतच सकरर रू द च पस कमदणकतत च दतोरपच स्थत।द

अचनन्च तरन्च रद्रकशदद स्रच पचाजर्यःद कमचष्णरन्च रदचररतर्यःच सस भरसन्त॥५॥
द

पदपचाठर्यः - तत।न सरत्रच स्र।द वरदणस्र। अचसभऽच चकत।द सभररर्यःद। रूचपर।न कमचणकततच ।च दतोर्यः। उपच ऽस्थत॥द
अचनन्च तर।न अचन्रत।न रशतद ।न अचस्र।च पचाजर्यःद। कमचष्णर।न अचन्रत।न हरच रतर्यःद। सर।न भरच सन्त
च ॥च
अन्वययाः - ततम् ममत्रस्य वरुणस्य अमभचिकवे ससूयरयाः दनोयाः उपस्थवे रुपस कपृणपुतवे। अस्य हिररतयाः अनन्तमम्
अन्यतम् रुशितम् पमाजयाः सस भरसन्त, अन्यतम् कपृष्णमम्॥

व्यमाख्यमा - ततम् तदमानष्ट्रीमम् उदयसमयवे ममत्रस्य वरुणस्य एतदभ

पु यनोपलमकतस्य सवर स्य जगतयाः
अमभचिकवे आमभमपुख्यवेन प्रकमाशिनमाय दनोयाः नभसयाः उपस्थवे उपस्थमानवे मध्यवे ससूयर याः सवर स्य प्रवेरकयाः समवतमा रूपस
सवर स्य मनरूपकस प्रकमाशिकस तवेजयाः कपृणपुतवे करनोमत। अमप चि अस्य सपुयरस्य हिररतयाः रसहिरणशिष्ट्रीलमा रश्मययाः
हिररदणमारयाः अश्वमा वमा अनन्तमम् अवसमानरमहितस कपृत्स्नस्य जगतनो व्यमापकस रुशितम् दष्ट्रीप्यममानस श्ववेतवणर पमाजयाः।
बलनमामवैततम्। बलयपुकमम् अमतबलस्यमामप नवैशिस्य तमसनो मनवमारणवे समथर मम् अन्यतम् तमसनो मवलकणस तवेजयाः
ससभरसन्त अहिमन स्वमकयमागमनवेन मनष्पमादयसन्त। तथमा कपृष्णस कपृष्णवणर मम् अन्यतम् तमयाः स्वककीयमापगमनवेन
रमात्रयौ। अस्य रश्मयनोप्यवेवस कपुवर सन्त मकमपु वकव्यस तस्य ममाहिमात्म्यमममत ससूयरस्य स्तपुमतयाः॥

सरलमाथर याः - ममत्रस्य वरुणस्य चि दशिर नमाय ससूयरयाः दपुलनोकस्य मध्यभमागवे प्रकमाशिममानस रूपस प्रकटियमत।
तस्य हिररतवणर्वीयमायाः अथवमा रसहिरणशिष्ट्रीलमायाः अश्वमायाः एकसस्मनम् समयवे एव प्रकमाशिमम् अन्धकमारस चि आनयसन्त।

व्यमाकरणमम् -

 अमभचिकवे - अमभपसूवरकमातम् चिकम्-धमातनोयाः सक्वप्प्रत्ययवे ववैमदकतपुमथर कवैकमारवे रूपमम्।

 दनोयाः - दनोशिब्दस्य षष्ठ्यवेकवचिनवे ववैमदकरूपमम्।
 उपस्थवे - उपपसूवरकमातम् स्थमाधमातनोयाः कप्रत्ययवे सप्तम्यवेकवचिनवे रूपमम्।
 कपृणपुतवे - कपृधमातनोयाः लमटि प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे रूपमम्।
 पमाजयाः - पमाधमातनोयाः असपुन्प्रत्ययवे रूपमम्।
 भरसन्त - भपृधमातनोयाः लमटि प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे रूपमम्।

अचदचा दतवचाद च उसदतचा द च सकररस्द रच सनरसहसर्यः

द सपपतचा
म च सनरवद द च चात।न
तन्नतो द सरत्रच तो वरदणतो रचारहन्तचारच सदसतर्यः
द च ससन्धकर्यःद पमसथवच श्री उतच दनौर्यः॥६॥

द सभररस्द र। सनर्यः। असहसर्यः

पदपचाठर्यः - अचद। दतवच चार्यःच। उतऽन इतचा। द । सपपच त।
म च सनर्यः। अचवद
च चात॥न तत।न नर्यःच।
सरत्रच र्यः। वरदणर्यः। ररच हच न्तचारच ।न असदसतर्यः
द । ससन्धकर्यःद। पसथ
म च चवश्री। उतच । दनौर्यः॥६॥

ववेदमाध्ययनमम् 133
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

अन्वययाः - दवेवमायाः अद ससूयरस्य उमदतमा असहिसयाः मनसष्पपपृत मनयाः अवदमातम्। नयाः ततम् ममत्रयाः वरुणयाः
अमदमतयाः ससन्धपुयाः पपृसथवष्ट्री उत दयौयाः ममहिन्तमामम्॥

व्यमाख्यमा - हिवे दवेवमायाः दनोतममानमायाः सपुयररश्मययाः अद असस्मन्कमालवे सपुयरस्य आमदत्यस्य उमदतमा उमदतयौ
उदयवे समत इतस्ततयाः प्रसरन्तनो यसूयमम् अस्ममानम् असहिसयाः पमापमातम् मनयाःमपपपृत मनष्कपृष्य पमालयत।
यमददमस्ममामभरुकस नयाः अस्मदष्ट्रीयस ततम् ममत्रमादययाः षड्दवेवतमायाः ममहिन्तमास पसूजयन्तपु अनपुमन्यन्तमामम्। रकसन्त्वमत
यमावतम्। ममत्रयाः प्रतष्ट्रीतवेस्त्रमायकयाः अहिरमभममाननो दवेवयाः। वरुणयाः अमनषमानमास मनवमारमयतमा रमात्र्यसद्द्रिभममानष्ट्री। अमदमतयाः
अखण्डनष्ट्रीयमा अदष्ट्रीनमा वमा दवेवममातमा। ससन्धपुयाः स्यन्दशिष्ट्रीलनोदकमामभममामननष्ट्री दवेवतमा। पपृसथवष्ट्री भसूलनोकस्यमासधष्ठमात्रष्ट्री
दयौयाः दपुलनोकस्य। उतशिब्दयाः समपुच्चियवे॥

सरलमाथर याः - असस्मनम् मन्त्रवे दवेवमानम् प्रमत उच्यतवे यतम् हिवे दवेवमायाः ससूयररश्मययाः अद ससूयर उमदतवे समत
पमापवेभ्ययाः अस्ममानम् मपुमकस प्रयच्छ, अपशिब्दभमाषणवेभ्ययाः अमप मपुमकस प्रयच्छ। अस्ममाकमम् अस्य प्रमाथर नस्य
ममत्रमामददवेवमायाः अनपुमनोदनस कपुवर न्तपु।

व्यमाकरणमम् -

 उमदतमा - उत्पसूवरकमातम् इणम्-धमातनोयाः कवे डमादवेशिवे ववैमदकरूपमम् उमदतमा इमत।

 अदमा - अत्र 'मनपमातस्य चि' इमत दष्ट्रीघरयाः।
 अवदमातम् - वदम्-धमातनोयाः यमत वद इमत रूपमम्। न वद इमत अवद, पञ्चम्यवेकवचिनवे रूपमम्।
 मपपपृत - पपृधमातनोयाः लट्मसूलकलनोमटि प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे।
 ममहिन्तमामम् - मम्हिम् इमत अथवमा महिम् इमत धमातनोयाः सलट्मसूलकलनोट्लकमारवे प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे रूपमम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः-२

11. ससूयरस्य अपरस नमाम मकमम्।

12. ससमशिब्दस्य कयाः अथर याः।
13. ससमस्मवै इत्यत्र कसस्मन्निथर चितपुथर्वी।
14. सधस्थमातम् इत्यत्र कसस्मन्निथर कप्रत्यययाः।
15. रमात्रष्ट्री इत्यत्र कयाः प्रत्यययाः।
16. अयपुक इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
17. हिररतयाः इत्यस्य कयाः अथर याः।
18. पमाजयाः इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
19. अदमा इत्यत्र कवेन दष्ट्रीघरयाः।
20. ममहिन्तमामम् इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।

134 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥ससूयर ससूकस सञ्जमानससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

8.2) ससूयर स्वरूपमम्

ववेदवे नवैकवेषपु दवेववेषपु ससूयरदवेवयाः मवमशिषस स्थमानमम् लभतवे। ऋग्ववेदवे सपुवणर कमासन्तयाः तवेजयाःस्वरूपयाः ससूयरयाः
चिरमाचिरस्य मवश्वस्य आत्मत्ववेन पसूसजतयाः। कपृष्णयजपुवरदवे आमदत्ययाः मवश्वस्य प्रमाणस्वरूपयाः इमत आम्नमातमम्।
तस्ममादवेव ससूयमारतम् प्रमामणनमामम् उत्पसत्तयाः। तथमामहि "असयौ वमा आमदत्ययाः प्रमाणयाः प्रमाणमवेववैनमानपुत्सपृजमत " इमत।
ऋग्ववेदवे ससूयरयाः श्रिवेष्ठज्यनोमतयाःस्वरूपवेण स्तपुतयाः। तथमामहि "इदस श्रिवेष्ठस ज्यनोमतषमास ज्यनोमतरुत्तममम्" इमत (ऋग्ववेदयाः
१०/१७०/३)। मनरुककमारस्य मतवे ससूयरयाः दपुलनोकस्थमानमास दवेवमानमास प्रमतमनसधयाः। "ससूयर्मो दपुस्थमानयाः" इमत
(मनरुक ७/५/२)। पपुरुषससूकवे ससूयरस्य उत्पसत्तयाः मवरमाटिम् -पपुरुषस्य चिकपुषयाः अभवतम् इमत प्रमाप्यतवे। तथमामहि
आम्नमातस "चिकनोयाः ससूयरयाः अजमायत" इमत। ससूयरदवेवनो महि अनष्ट्रीकयाः अथमारतम् दवेवमानमास मपुखस्वरूपयाः। अस्ममाकस
प्रत्यकदवेवयाः ससूयरयाः। उषमा तस्य भमायमार। यपुवकयाः यथमा यपुवमतमम् अनपुसरमत तथवैव ससूयरयाः दष्ट्रीमप्तमतष्ट्रीमम् उषमादवेवष्ट्रीमम्
अनपुधमावमत। ऋग्ववेदवे बहिह त्र ससूयरदवेवस्य रथस्य वणर नस प्रमाप्यतवे। ससूयरस्य रथवे सप्त अश्वमायाः ससन्त। ससूयरस्य
रश्मययाः एव अत्र अश्वमायाः। ससूयर उमदतवे तस्य रश्मययाः अश्वमा इव बहिह ववेगवेन सवमारसपु मदकपु मवततमायाः भवसन्त। अतयाः
रश्मष्ट्रीनमामम् अश्वत्वमम्। मकञ्च एतवे रश्मययाः पपृसथवष्ट्रीपपृष्ठतयाः जलष्ट्रीयमासशिस ससहिरसन्त। अतयाः रसहिरणशिष्ट्रीलत्वमातम् हिररतम्
इत्यपुच्यतवे। एकसस्मनम् मदवसवे एव एतवे दपुलनोकस्य पपृसथवष्ट्रीलनोकस्य चि प्रदमकणमास कपु वर सन्त। "परर दमावमा पपृसथवष्ट्री
यसन्त सदयाः" इमत श्रिपुमतयाः। ससूयरस्य रश्मययाः तमसयाः दरसू ष्ट्रीकरणवे समथमारयाः। ससूयरस्य रश्मययाः यदमा
पपृसथवष्ट्रीलनोकममागच्छमत तदमा पपृसथव्यमास मदनस भवमत। मकञ्च यदमा ससूयरयाः स्वरसश्मरूपमानम् अश्वमानम् पपृसथवष्ट्रीलनोकमातम्
ससहिरमत तदमा पपृसथव्यमास तमयाः मवतननोमत। तवेन रमामत्रयाः भवमत। एवञ्च ससूयरयाः एव मदवसस्य रमात्रवेश्चि कमारणमम्।

ससूयरयाः सवरषमास प्रमामणनमास प्रवेरकयाः अमप। ससूयर उमदतवे एव सवर प्रमामणनयाः स्वस्वकमर सपु व्यमापपृतमायाः भवसन्त।
अमप चि ससूयरयाः उरुचिकमा। अथमारतम् सयाः मनपुष्यमाणमास सवमारमण पमापपपुण्यमादष्ट्रीमन कममारमण अवलनोकयमत। ऋग्ववेदवे
कपुत्रमचितम् ससूयरयाः अमगश्चि अमभन्नित्ववेन प्रमतपमामदतयाः। मदवसवे ययाः ससूयरयाः स एव रमात्रयौ अमगयाः।

ससूयरदवेवस्य एतदवेव ममाहिमात्म्यस यतम् सयाः स्वतन्त्रयाः। मनपुष्यवैयाः प्रमारब्धवे कपृमषकमर मण असममाप्तवेऽमप प्रमातयाः
मवस्तपृतस स्वरसश्मजमालस अस्तगमनसमयवे स्वसस्मनम् ससहिरमत। तदमा पपृसथवष्ट्रीलनोकस तमयाः आवपृणनोमत।
जगत्प्रकमाशिनमाय रसश्मजमालस्य कणममात्रवेण प्रसमारणस पपुनयाः ससहिरणञ्च नमाल्पममहिम्नयाः सम्भवमत , अतयाः
ससूयरदवेवस्य अत्यसधकमम् एतदम् ममाहिमात्म्यमम्।

8.3) ससूयर ससूक स्य समारयाः

ऋग्ववेदस्य प्रथममण्डलस्य ससूयरससूकस्यमास्य ससूयरयाः दवेवतमा, कपुत्सयाः ऋमषयाः, मत्रषपु पम् छन्दयाः।
ससूकवेऽसस्मनम् ऋमषयाः भगवतयाः ससूयरस्य स्तपुमतस कपुवर नम् आहि, जगतमास चिकपुररसन्द्रियस्थमानष्ट्रीययाः ससूयरयाः उदयस प्रमाप्य मदवस
पपृसथवष्ट्रीमम् अन्तरष्ट्रीकस चि स्वककीयवेन तवेजसमा समन्तमातम् अपसूरयतम्। ईदृग्भसूतमण्डलमान्तवर तर्वी ससूयरयाः अन्तयमारममतयमा
सवर स्य प्रवेरकयाः परममात्ममा एव असस्त। स महि स्थमावरजसगममात्मकस्य कमायर वगर स्य कमारणमम्। उमदतवे महि ससूयर
मपृतप्रमायस जगत्सवर पपुनश्चिवेतनयपुकस सदपपु लभ्यतवे। ससूयरयाः एव दमानमामदगपुणयपुकमास दष्ट्रीप्यममानमामम् उषसमम् अभ्यवेमत।
अथमारतम् उषसयाः प्रमादभ
पु मारवमानमान्तरस तमाममभलक्ष्य गच्छमत। यथमा कसश्चिन्मनपुष्ययाः लमावण्यमयणीं गच्छन्तष्ट्रीमम् यपुवमतस
सततमनपुगच्छमत, तदतम्। एवसमवधस ससूयर प्रमत भद्रिमाय कल्यमाणरूपमाय कमर फलमाय स्तपुमयाः इत्यमभप्रमाययाः। इत्थमम्

ववेदमाध्ययनमम् 135
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

अस्ममामभयाः नमस्यममानयाः ससूयरयाः अन्तरष्ट्रीकस्य पपृष्ठमम् उपररप्रदवेशिस पसूवरभमागलकणमम् प्रमाप्ननोमत। यदमा,

रहिहिरणशिष्ट्रीलमायाः ससूयरस्य रश्मययाः भद्रिमामदलकणमवमशिषमायाः मदवयाः पपृष्ठमम् नभयाःस्थलमम् आमतष्ठसन्त। उदयसमयवे
ममत्रस्य वरुणस्य एतद्लमकतस्य सवर स्य जगतयाः समवतमारूपस सवर स्य मनरूपकस प्रकमाशिकस तवेजयाः करनोमत। अमप
चि अस्य ससूयरस्य रसहिरणशिष्ट्रीलमायाः रश्मययाः हिररदणमारयाः अश्वमायाः वमा अनन्तरमम् अवसमानरमहितस कपृत्स्नस्य जगतयाः
व्यमापकस दष्ट्रीप्यममानस श्ववेतवणर बलयपुकस नवैशिस्य तमसनो मनवमारणवे समथर मम् अन्यतम् तमसनो मवलकणस तवेजयाः
सम्भरसन्त स्वककीययमागमनवेन मनष्पमादयसन्त। एतदम् सवर मम् ससूयरस्य ममाहिमात्ममम्। हिवे ससूयररश्मययाः अद असस्मनम्
कमालवे ससूयरस्य उदयवे समत इतस्ततयाः प्रसरन्तनो यसूयमम् अस्ममानम् असहिसयाः पमापमातम् मनष्कपृष्य पमालयत।

मचित्रस दवेवमानमामपुदगमाननष्ट्रीकस, चिकपुममर त्रस्य वरुणस्यमागवेयाः।

आप्रमा दमावमापपृसथवष्ट्री अन्तररकस, ससूयर आत्ममा जगतस्तस्थपुषश्चि।। १।।

दष्ट्रीव्यन्तष्ट्रीमत दवेवमायाः रश्मययाः, तवेषमामम् दवेवमानमामम्, समसूहिरूपस आश्चियर करमम् ससूयरस्य मण्डसमम् उदयमाचिलस
प्रमाप्तमम् आसष्ट्रीतम्। ममत्रस्य वरुणस्य अगवेयाः अथवमा तदपपु लमकतमानमास जगतमास प्रकमाशिकस चिकपुररसन्द्रियस्थमानष्ट्रीयमम्
उदयस प्रमाप्य मदवमम् पपृसथवष्ट्रीमम् अन्तरष्ट्रीकस चि स्वककीयवेन तवेजसमा समन्तमातम् अपसूयरत। ईदृदग्भसूत-मण्डलमान्तवतर्वी
ससूयरयाः अन्तयमारममतयमा सवर स्य प्रवेरकयाः समाकमातम् परममात्ममा एव। स महि ससूयरयाः स्थमावरजसगतमात्मकस्य कमायर वगर स्य
कमारणमम्, स्थमावरजसगत्ममाकस्य सवर स्य प्रमामणजमातस्य जष्ट्रीवमात्ममा एवमाऽसस्त। उमदतवे महि मपृतप्रमायस सवर जगतम्
पपुनश्चिवेतनयपुकस सदपपु लभ्यतवे।

ससूयर्मो दवेवष्ट्रीमपुषसस रनोचिममानमास, मयनो न यनोषमामभ्यवेमत पश्चिमातम्।

यत्रमा नरनो दवेवयसन्त यपुगमामन, मवतन्वतवे प्रमत भद्रिमाय भद्रिमामम्।। २।।

मन्त्रवेऽसस्मनम् ऋमषयाः कपुत्स्ययाः आहि, ससूयरयाः दमानमामदगपुणयपुकमास दष्ट्रीप्यममानमामम् उषसस पश्चिमातम् अभ्यवेमत,
अथमारतम् उषसयाः प्रमादभ
पु मारवनन्तरस तमाममभलक्ष्य गच्छमत। यथमा कसश्चितम् मनपुष्ययाः शिनोभनमावयवमास गच्छन्तणीं यपुवमतस
सततमम् अनपुगच्छमत। एवसमवधस कल्यमाणस ससूयर प्रमत कल्यमाणरूपमाय कमर फलमाय स्तपुमयाः।

भद्रिमा अश्वमा हिररतयाः ससूयरस्य, मचित्रमा एतग्वमा अनपुममादमासयाः।

नमस्यन्तनो मदव आ पपृष्ठमस्थपुयाः, पररदमावमापपृसथवष्ट्री यसन्त सदयाः।। ३।।

अश्वमायाः तपुरगमायाः व्यमापनशिष्ट्रीलमायाः वमा हिररतयाः मचित्रमायाः मवमचित्रमावयवमायाः अनपुममादमासयाः अनपुक्रमवेण सवर
स्तपुत्यमा ममादनष्ट्रीयमा एवस भसूतमायाः ससूयरस्य अश्वमायाः। एतस गन्तव्यस ममागर गन्तमारनोऽश्वमायाः। नमस्यन्तयाः अस्ममामभयाः
नमस्यममानमायाः सन्तयाः मदवयाः अन्तररकस्य पपृष्ठमम् उपररप्रदवेशिस पसूवरभमागलकणमम् आ अस्थपुयाः आमतष्ठसन्त
प्रमाप्नपुवसन्त वमा। हिररतयाः रसहिरणशिष्ट्रीलमायाः रश्मययाः भद्रिमामदलकण-मवमशिषमा मदवयाः पपृष्ठस नभस्थलमम् आमतष्ठसन्त।

तत्ससूयरस्य दवेवस्य तन्ममामहित्वस, मध्यमा कतर्मोमवर ततस सस जभमार।

यदवेदयपुक हिररतयाः सधस्थमादमाद्रिमात्रष्ट्री वमास्ततनपुतवे ससमस्मवै।।

ससूयरस्य सवर प्रवेरकस्य आमदत्यस्य ततम् दवेवत्वमम्, स्वमातन्त्रमममत। ममहित्वस महित्वस ममाहिमात्म्यस चि ततम्
एव। प्रमारब्धमापररसममाप्तस्य कपृष्यमामदलकणस्य कमर णयाः मध्यमा अपररसममाप्तवेयाः एव तसस्मनम् कममारमण मवततस
मवस्तष्ट्रीणर स्वककीयस रसश्मजमालमम् अस्तस गच्छनम् ससूयरयाः ससजभमारयाः अस्ममाल्लिनोकमातम् स्वमात्मन्यपुपससहिरमत। ईदृशिस

136 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥ससूयर ससूकस सञ्जमानससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

स्वमातन्त्र्यस ममहिममानस चि अवगमाहितवे। यदवेतम् यसस्मनम् कमालवे हिररतयाः रसहिरणशिष्ट्रीलमानम् स्वरश्मष्ट्रीनम् हिररदणमारनम्
अश्वमानम् वमा सधस्थमातम् सहिस्थमानमातम् अस्ममातम् पमासथर वमाल्लिनोकमादमादमाय अयपुक अन्यत्र ससयक
पु मानम् करनोमत।
अनन्तरमवेव रमात्रष्ट्री मनशिमा वमासयाः आच्छमादमयतपृ तमयाः ससमस्सवै। अत्र ससमशिब्दयाः सवर शिब्दपयमारययाः। सवर सस्मनम्
लनोकवे तनपुतवे मवस्तमारयमत। अथमारतम् अस्ममाल्लिनोकमादम् वमासरमम् अपनष्ट्रीय रमात्रष्ट्री तमस्तनपुतवे इत्यमभप्रमाययाः।

तसन्मत्रस्य वरुणस्यमामभचिकवे, ससूयर्मोरूपस कपृणपुतवे दनोरुपस्थवे।

अनन्तमन्यदशि
पु दस्य पमाजयाः, कपृष्णमन्यद्धररतयाः सस भरसन्त।। ५।।
ततम् तदमानष्ट्रीमम् उदयसमयवे ममत्रस्य वरुणस्य एतदभ
पु यनोपलमकतस्य सवर स्य जगतयाः अमभचिकवेयाः
आमभमपुख्यवेन प्रकमाशिनमाय दयौयाः नभसयाः उपस्थवे उपस्थमानवे मध्यवे ससूयरयाः सवर स्य प्रवेरकयाः समवतमा रूपस सवर स्य
मनरूपकस तवेजयाः कपृणपुतवे। अमप चि, अस्य ससूयरस्य हिररतयाः रसहिरणशिष्ट्रीलमा रश्मययाः हिररदणमार अश्वमा वमा श्ववेतवणर
बलयपुकस नवैशिस्य तमसनो मनवमारणवे समथर मम् अन्यतम् तमसनो मवलकणस तवेजयाः ससभरसन्त अहिमन स्वककीयमागमनवेन
मनष्पमादयमत।

अदमा दवेवमा उमदतमा ससूयरस्य, मनरसहिसयाः मपपपृतमा मनरवदमातम्।

तन्निनो ममत्रनो वरुणनो ममामहिन्तमाममदमतयाः ससन्धपुयाः पपृसथवष्ट्री उत दयौ।। ६।।

हिवे दवेवमायाः दनोतममानमायाः ससूयररश्मययाः अद असस्मन्कमालवे ससूयरस्य आमदतस्य उमदतमा उमदतयौ उदयवे समत
इतस्ततयाः प्रसरन्तनो यसूयमम् अस्ममानम् असहिसयाः पमापमातम् मनयाःमपपपृत मनष्कपृष्य पमालयत। यमददमम् अस्ममामभरुकस नयाः
अस्मदष्ट्रीयस ततम् ममत्रयाः वरुणयाः अमदमतयाः, ससन्धपुयाः, पपृसथवष्ट्री, दयौश्चि षड्दवेवतमायाः ममामहिन्तमास पसूजयन्तपु
अनपुमन्यन्तमामम्। अत्र ममत्रयाः प्रमष्ट्रीतवेस्त्रमायकयाः अहिरमभममानष्ट्री दवेवयाः।

वरुणयाः अमनषमानमास मनवमारमयतमा रमात्र्यमाभष्ट्रीममानष्ट्री दवेवयाः , अमदमत उदकमामभमष्ट्रीनष्ट्री दवेवतमा, पपृसथवष्ट्री

भसूलनोकस्यमासधष्ठमात्रष्ट्री दवेवतमा, दयौयाः दपुलनोकस्य अमभममानष्ट्री दवेवयाः।

पमाठसमारयाः (ससूयर स क
सू मासशिवे )

ससूयरससूकस्य आमदममन्त्रवे ससूयरस्य स्वरूपस वमणर तमम्। ननपु ससूयरयाः ककीदृशियाः इमत प्रश्नयाः मनसस उदवेमत।
तस्य उत्तरमम् आमदममन्त्रवे एव उकमम्। उच्यतवे ससूयरयाः दवेवमानमामम् उज्ज्वलमपुखतपुल्ययाः ममत्रवरुणमागष्ट्रीनमास
चिकपुररसन्द्रियतपुल्ययाः। सयाः स्वस्य आलनोकसमसूहिवेन समगस जगतम् व्यमाप्ननोमत। स सवरषमास स्थमावरजङ्गममानमामम्
आत्ममा। मदतष्ट्रीयवे मन्त्रवे ससूयरस्य एकस स्वभमावस प्रकटियमत। तत्र उच्यतवे यथमा कसश्चितम् यपुवमा पपुरुषयाः यपुवमतमम्
अनपुगच्छमत तथवैव ससूयरयाः अमप दष्ट्रीमप्तमयष्ट्रीमम् उषमादवेवष्ट्रीमम् अनपुगच्छमत। ततयाः परसस्मनम् मन्त्रवे ससूयर स्य अश्वमवषयवे
उकमम्। तत्र उच्यतवे तस्य अश्वमायाः हिररतवणर्वीयमायाः , कल्यमाणकमाररणयाः, मवमचित्रमायाः, गन्तव्यममागर स्वयमवेव
गमनशिष्ट्रीलमायाः, सवरयाः प्रणम्यमायाः ससन्त। ततयाः परसस्मनम् मन्त्रवे ससूयरस्य दवेवत्वमम् उकमम्। जनवैयाः अनपुमष्ठतवेषपु कमर सपु
स्वस्य प्रसमाररतमकरणजमालस पपृसथव्यमायाः ससहिरमत। स यदमा रसहिरणशिष्ट्रीलमानम् अश्वमानम् स्वरथमातम् पपृथक्करनोमत
तदमा रमामत्रयाः सममागच्छमत। ततयाः परसस्मनम् मन्त्रवे तस्य अश्वमानमास ममहिममानमम् उच्यतवे। तत्र उकस तस्य
रसहिरणशिष्ट्रीलमायाः अश्वमायाः एकसस्मनम् समयवे प्रकमाशिमम् अन्धकमारस चि आनयसन्त। ततयाः षष्ठवे मन्त्रवे ससूयर प्रमत प्रमाथर नस

ववेदमाध्ययनमम् 137
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

मक्रयतवे यतम् हिवे दवेव ससूयर उमदतवे समत पमापमानमामम् अपसमारणस कपृत्वमा अस्ममानम् रकय। अपशिब्दयपुकवचिनवेभ्ययाः
अस्ममानम् पपृथक्कपुरु। ममत्रयाः, वरुणयाः, अमदमतयाः, ससन्धपुयाः, पपृसथवष्ट्री दपुलनोकश्चि एततम् प्रमाथर नस स्वष्ट्रीकपुवर सन्त। एवस
सम्पसूणर ससूयरससूकवे ससूयरस्य स्वरूपस, ससूयरस्य अश्वस्वरूपस, ससूयरस्य ममाहिमात्म्यमम् इत्यवेतवे मवषयमायाः प्रनोकमायाः।

ससजमानससूकमम्
प्रस्तमावनमा (सस ज मानससूक मासशिवे )

ऋग्ववेदवेषपु ससजमानससूकमम् अमप अत्यन्तस प्रससद्धमम् असस्त। प्रकपृतससूकस्य अस्य कवेवलस प्रथममन्त्रस्य
दवेवतमा अमगयाः भवमत। एवञ्च अवमशिषमानमास मन्त्रमाणमास दवेवतमा तपु ससजमानमम्। अस्य ससूकस्य ऋमषयाः ससवनन
आमङ्गरसयाः। अनपुषपुभमामदनमा छन्दसमा एव ससजमानससूकस्य मन्त्रमायाः मवलससन्त। प्रकपृतपमाठवे उत्तरमाधर असस्मनम्
ससजमानससूकस्य वणर नमा मवलसमत।

8.4) सस ज मानससूक स्य समाममान्य-पररचिययाः

ससजमानससूकमम् ऋग्ववेदससमहितमायमायाः दशिममण्डलमान्तगर तवेषपु ससूकवेषपु अन्यतममम् इमत। असस्मनम्
ससजमानससूकवे चित्वमारयाः एव मन्त्रमायाः ससन्त। अस्य ससूकस्य प्रथमवे मन्त्रवे अमगदवेवतमायमायाः स्तपुमतरवेव मवमहितमा वतर तवे।
यत्र अमगदवेवतमायमायाः स्तपुमतमवधमानमावसरवे अमगदवेवतमामम् उमदश्य इदमपुकस यतम् हिवे अमगदवेव! त्वस समवेषमामम्
उपसकमानमास यथवेषमम् अमभलमषतस प्रमापयसस। अतयाः अस्ममाकस कपृतवेऽमप धनमामदरूपमानम् अमभलमषतपदमाथमारनम् तथवैव
प्रददतम् भव इमत।

अस्य ससूकस्य अवमशिषवेषपु मत्रषपु मन्त्रवेषपु ससजमानदवेवतमायमायाः उपमासनमा मवमहितमा वतर तवे। तथमा चि सवरयाः सहि
ममसलत्वमा ससभमाषणमम्, मवरनोधस पररत्यज्य ऐक्यवेन मनवसनमम्, मकञ्च परस्परस सयौहिमादर पण
सू र्मो व्यवहिमारयाः – एतवेषमास
मवधमानमाय कमामनमा वतर तवे। यवेन प्रकमारवेण प्रमाचिष्ट्रीनकमालवे अस्ममाकस पसूवरजमायाः परस्परस सयौहिमादरन समासमनस्यवेन वमा
व्यवहिरसन्त स्म, तवेन प्रकमारवेणवैव परस्परस मक्रयमाकलमापस्य प्रमाथर नमामामप कपृतमा। ऋसत्वजयाः तथमा यजममानस्यमामप
ऐक्यमत्यस्य कमामनमामप असस्मनम् ससूकवे मवमहितमा वतर तवे।

8.5) इदमानणीं मसूल पमाठस पठमाम (सस ज मानससूक मम्)

सस स सच रदकवद सत वमषन्च नग्नत च सवश्वचान्द ररच र आ।

इळच स्पदच त ससरध्द रसतच स नतो च वसन्रचा द
भ च भर॥१॥

138 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥ससूयर ससूकस सञ्जमानससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

सङनगच्द छध्वसच सस वदध्व द सच सस वतो च रनचाससद स जचानतचार।न

दतवच चा भचागच स रथचा च पभवर्वे द सञ्जचानचानच चा उपच चासद तत॥२॥

सरच चानच तो रन्त्रर्यःच ससरसद तर्यः सरचानच श्री सरचा

द नच स रनर्यःद सहच सचचत्तरतषद चार।न
सरच चानच स रन्त्ररद सच भ रन्द त्ररत वर्यः सरचानच तन द वतो हसच वषचा द जकहतोसर॥३॥

सरच चानच श्री वच आकभदसतर्यः सरचानच चा हृदरचासनद वर्यः।

सरच चानच रस्द तक वतो च रनतो च रथचा द वर्यःच सकसहच चाससत॥४॥
द

8.5.1) इदमानणीं मसूल पमाठमम् अवगच्छमाम (सञ्जमानससूक मम्)

अस्य ससूकस्य आमङ्गरयाः ऋमषयाः, अनपुषपुपम् मत्रषपु पम् चि छन्दसष्ट्री, अमगयाः ससजमानयाः चि दवेवतवे।

सस स सच रदकवद सत वमषन्च नग्नत च सवश्वचान्द ररच र आ।

इळच स्पदच त ससरध्द रसतच स नतो च वसन्रचा द
भ च भर॥१॥

पदपचाठर्यः - सरऽन सरद ।न इत।न रकवच स

च त।च वषम च नच ।न अग्नत।द सवश्वचासद न। अचररर्यः। आ॥ इळ
च र्यः। पदच त। सर।न
च त।च सर्यः। नर्यःच। वससभ द न। आ। भरच ॥च
इध्च रस
अन्वययाः - वपृषनम् अगवे, अयर याः मवश्वमामन आ सससमम् इतम् समम् यपुवसवे इडस्पदवे सममध्यसवे सयाः नयाः
वससूमन आ भर।

व्यमाख्यमा - हिवे वपृषनम् कमाममानमास वमषर तयाः अगवे अयर याः ईश्वरस्त्वमम्। स त्वस मवश्वमामन सवमारमण भसूतजमातमामन
सससमम्। इच्छब्दनोऽवधमारणवे। आ समन्तमातम् सस यपुवसवे ममश्रियसस। दवेववेषपु मध्यवे त्वमवेव सवमारमण भसूतजमातमामन
ववैश्वमानरमात्मनमा व्यमाप्ननोमष। नमान्य इत्यथर याः। मकञ्च इळयाः इडमायमायाः पपृसथव्यमायाः पदवे स्थमानवे उत्तरववेमदलकणवे। एतदमा
इळमायमास्पदस यदत्त
पु रववेदष्ट्रीनमामभयाः (ऐ. बमा. १. २८) इमत बमाह्मणमम्। तत्र त्वस सममध्यसवे ऋसत्वसग्भयाः सन्दष्ट्रीप्यसवे।
सयाः तमादृशिस्त्वस नयाः अस्ममाकस वससूमन धनमामन आ भर आहिर।

सरलमाथर याः - हिवे अमभषफलद अगवे त्वस प्रभपुरूपवेण सवमारनम् सवमारमभयाः मदसग्भयाः ससयनोज्य मतष्ठ,
यजववेमदमध्यवे सम्यगसूपवेण प्रज्वसलतनो भसूत्वमा मतष्ठ। स एव त्वमम्, अस्ममाकस कपृतवे धनस्य आहिरणस कपुरु।

व्यमाकरणमम् -

 यपुवसवे- यपु-धमातनोयाः लमटि आत्मनवेपदवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे यपुवसवे इमत रूपमम्।

ववेदमाध्ययनमम् 139
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

 सममध्यसवे- सम्पसूवरकमातम् इन्धम्-धमातनोयाः लमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे सममध्यसवे इमत रूपमम्। कमर वमाच्यवे
वतर तवे रूपममदमम्।
 भर- भपृ-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे भर इमत रूपमम्।

सङनगच्द छध्वसच सस वदध्व द सच सस वतो च रनचाससद स जचानतचार।न

दतवच चा भचागच स रथचा च पभवर्वे द सञ्जचानचानच चा उपच चासद तत॥२॥

पदपचाठर्यः - सर।न गच्च छध्च वरच ।न सर।न वदच ध्च वरच ।न सर।न वर्यःच। रनचाससद स। जचानच तच चारच ।न दतवच चार्यः। भचागच र।न
रथचा।द पभवर्वे।द सरच ऽन जचानच चानच चार्यः। उपच ऽच आसततद ।
अन्वययाः - सस गच्छध्वस सस वदध्वस वयाः मनमाससस सस जमानतमामम्। यथमा पसूवर दवेवमायाः सञ्जमानमानमायाः भमागमम्
उपमासतवे॥

व्यमाख्यमा - हिवे स्तनोतमारयाः यसूयस सस गच्छध्वमम्। ससगतमायाः ससभत

सू मा भवत। तथमा सस वदध्वस सहि वदत।
परस्परस मवरनोधस पररत्यज्यवैकमवधमवेव वमाक्यस बसूतवेमत यमावतम्। वयाः यपुष्ममाकस मनमाससस जमानतमामम्।
सममानमवेकरूपमवेवमाथर मवगच्छन्तपु। यथमा पसूवर पपुरमातनमायाः दवेवमायाः सञ्जमानमानमायाः ऐकमत्यस प्रमाप्तमा हिमवभमारगमम् उपमासतवे
यथमास्वस स्वष्ट्रीकपुवर सन्त तथमा यसूयममप ववैमत्यस पररत्यज्य धनस स्वष्ट्रीकपुरुतवेमत शिवेषयाः।

सरलमाथर याः - (हिवे स्तपुमतकमाररणयाः) (यसूयस) ममथयाः गच्छत, ममथयाः वदत, यपुष्ममाकस मनमाससस सममानस भवतपु।
यथमा प्रमाचिष्ट्रीनदवेवतमायाः ममथयाः यजभमागस गपृहसन्त स्म।

व्यमाकरणमम् -

 गच्छध्वमम्- गमम्-धमातनोयाः लनोमटि आत्मनवेपदवे मध्यमपपुरुषबहिह वचिनवे गच्छध्वमम् इमत रूपमम्।

 वदध्वमम्- वदम्-धमातनोयाः लनोमटि आत्मनवेपदवे मध्यमपपुरुषबहिह वचिनवे वदध्वमम् इमत रूपमम्।
 ससजमानतमामम्- सम्पसूवरकमातम् जमा-धमातनोयाः लनोमटि आत्मनवेपदवे मध्यमपपुरुषबहिह वचिनवे ससजमानतमामम् इमत
रूपमम्।
 सञ्जमानमानमायाः- सम्पसूवरकमातम् जमा-धमातनोयाः शिमानच्प्रत्ययवे प्रथममाबहिह वचिनवे सञ्जमानमानमायाः इमत रूपमम्।
 उपमासतवे- उपपसूवरकमातम् आसम्-धमातनोयाः लमटि आत्मनवेपदवे प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे उपमासतवे इमत रूपमम्।

सरच चानच तो रन्त्रर्यःच ससरसद तर्यः सरचानच श्री सरचा

द नच स रनर्यःद सहच सचचत्तरतषद चार।न
सरच चानच स रन्त्ररद सच भ रन्द त्ररत वर्यः सरचानच तन द वतो हसच वषचा द जकहतोसर॥३॥

द । सरच चानच श्री। सरच चानच र।न रनर्यःद। सहच । सचचत्तर।न एषचा
पदपचाठर्यः - सरच चानच र्यः। रन्त्रर्यःद। सरऽन इसतर्यः च रच ॥न
सरच चानच र।न रन्त्ररद ।न अचसभ। रन्च त्ररच त।च वर्यःच। सरच चानच तन।द वर्यःच। हसच वषचा।द जकहतो
च सच र॥च

140 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥ससूयर ससूकस सञ्जमानससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

अन्वययाः - एषमास मन्त्रयाः सममानयाः, समममतयाः सममानष्ट्री, मनयाः सममानमम्, मचित्तस सहि। वयाः सममानस मन्त्रमम्
अमभमन्त्रयवे वयाः सममानस हिमवषमा जपुहिनोमम।

व्यमाख्यमा - पसूवर्मोऽधर चिरयाः परनोककपृतयाः उत्तरयाः प्रत्यककपृतयाः। एषमामम् एकसस्मनम् कमर मण सहि
प्रवपृत्तमानमामपृसत्वजमास स्तनोतपृणमास वमा मन्त्रयाः स्तपुमतयाः शिस्त्रमादमात्मकमा गपुप्तभमाषणस वमा सममानयाः एकमवधनोऽस्तपु। तथमा
समममतयाः प्रमामप्तरमप सममानष्ट्री एकरूपमास्तपु। कवेवलममामक इत्यमामदनमा सममानशिब्दमातम् ङष्ट्रीपम्। उदमात्तमनवपृसत्तस्वरवेण
ङष्ट्रीपम् उदमात्तत्वमम्। तथमा मनयाः मननसमाधनमन्तयाःकरणस चिवैषमास सममानमम् एकमवधमप्यस्तपु। मचित्तस मवचिमारणस जमानस
तथमा सहि समहितस परस्परस्यवैकमाथरनवैककीभसूतमस्तपु। अहिस चि वयाः यपुष्ममाकस सममानमम् एकमवधस मन्त्रमम् अमभमन्त्रयवे।
ऐकमवध्यमाय ससस्करनोमम। यथमा वयाः यपुष्ममाकस स्वभसूतवेन सममानवेन। समाधमारणवेन हिमवषमा चिरुपपुरनोडमाशिमामदनमा अहिस
जपुहिनोमम। वषट्कमारवेण हिमवयाः प्रकवेपयमामष्ट्रीत्यथर याः॥

सरलमाथर याः - (स्तनोतरणमास) एततम् मननस सममानस भवतपु, एतवेषमास मवेलनस सममानस भवतपु, हृदयवेन सहि मनयाः
अमप सममानस भवतपु। यपुष्ममाकस कपृतवे एकमा एव स्तपुमतयाः उच्चिमाररतमा भवतपु। अहिस यपुष्ममाकस कपृतवे एकस्यवैव हिमवषयाः
आहिह मतस ददमामम।

व्यमाकरणमम् -

 समममतयाः- सम्पसूवरकमातम् इ-धमातनोयाः मकन्प्रत्ययवे प्रथमवैकवचिनवे समममतयाः इमत रूपमम्।

 अमभमन्त्रयवे- अमभपसूवरकमातम् मन्त्र-धमातनोयाः लमटि आत्मनवेपदवे उत्तमपपुरुषवैकवचिनवे अमभमन्त्रयवे इमत
रूपमम्।
 जपुहिनोमम- हिह ड-धमातनोयाः लमटि उत्तमपपुरुषवैकवचिनवे जपुहिनोमम इमत रूपमम्।

सरच चानच श्री वच आकभदसतर्यः सरचानच चा हृदरचासनद वर्यः।

सरच चानच रस्द तक वतो च रनतो च रथचा द वर्यःच सकसहच चाससत॥४॥
द

पदपचाठर्यः - सरच चानच श्री। वर्यःच। आऽकभदसतर्यः। सरच चानच चा। हृदरचासन।
द वर्यःच॥ सरच चानच र।न अचस्तक।च वर्यःच। रनर्यःद।
रथचा।द वर्यःच। सऽक सहद । अससद त॥
अन्वययाः - वयाः आकसूमतयाः सममानष्ट्री, वयाः हृदयमामन सममानमायाः, वयाः मनयाः सममानमम् अस्तपु यथमा वयाः सपुसहि
असमत।

व्यमाख्यमा - हिवे ऋसत्वग्यजममानमायाः वयाः यपुष्ममाकमम् आकसूमतयाः ससकल्पनोऽध्यवसमाययाः सममानष्ट्री

एकमवधनोऽस्तपु। तथमा वयाः यपुष्ममाकस हृदयमामन सममानमा सममानमान्यवेकमवधमामन सन्तपु। तथमा वयाः यपुष्ममाकस मनयाः
अन्तयाःकरणमम्। प्रत्यवेकमापवेकयमा एकवचिनमम्। यथमा वयाः यपुष्ममाकस सपुसहि शिनोभनस समामहित्यमम् असमत भवमत तथमा
सममानमसस्त्वत्यन्वययाः। अस्तवेलरमटि बहिह लस छन्दसस इमत शिपनो लपुगभमावयाः॥

सरलमाथर याः - (हिवे ऋसत्वग्यजममानयौ) अस्ममाकस अमभप्रमाययाः सममानयाः भवतपु, यपुष्ममाकमम् अन्तयाःकरणस
सममानस भवतपु, यपुष्ममाकस मनयाः सममानस भवतपु। यपुष्ममाकस मवेलनस शिनोभनस भवतपु (एवमवेव प्रमाथर नमा)।

ववेदमाध्ययनमम् 141
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

व्यमाकरणमम्-

 आकसूमतयाः- आपसूवरकमातम् कसू-धमातनोयाः मकन्प्रत्ययवे।

 सममानमा- सममानमामन इत्यस्य ववैमदकरूपमम्।
 असमत- असम्-धमातनोयाः लमटि प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे ववैमदकरूपमम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः-३

21. सञ्जमानससूकस्य कयाः ऋमषयाः, मकस छन्दयाः, कमा चि दवेवतमा।

22. वपृषनम् इत्यस्य कयाः अथर याः।
23. यपुवसवे इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
24. भर इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
25. वदध्वमम् इमत कसस्मनम् लकमारवे रूपमम्।
26. सममानष्ट्री इत्यस्य कयाः प्रत्यययाः।
27. वयाः इत्यस्य कयाः अथर याः।
28. आकसूमतयाः इत्यस्य कयाः अथर याः।
29. असमत इमत रूपस कस्यधमातनोयाः।
30. असमत इत्यस्य लयौमककस रूपस मकमम्।

पमाठसमारयाः

8.6) सस ज मानससूक स्य समारयाः

सवमारसमामम् इच्छमानमास पसूरमयतमारमम् अमगदवेवमपुमदश्य प्रकपृतवेऽसस्मनम् ससजमानससूकवे प्रमारयर तवे यतम् -- सवरषमामम्
अभष्ट्रीषप्रदमातमा ययाः अमगदवेवयाः सवर स्य प्रमणसमसूहिस्य सम्यग्मवेलनस समाधयमत। मकञ्च पपृसथव्यमामम् अथमारतम् ववेदमास ययाः
अमगदवेवयाः प्रज्वमासलतनो भवमत। तमादृशियाः अमगदवेवयाः अस्ममाकस समवेषमास कपृतवे धनप्रदमानस करनोतपु इमत।

समस महि स्तनोतपृगणस प्रमत उच्यतवे यतम् -- यसूयस सवरयाः सहि ममसलत्वमा गच्छथ, ममसलत्वमा वदथ इमत।
यपुष्ममाकस मनमाससस समसमयवे एव जमानस प्रमाप्नपुययाःपु । पपुरमा यथमा जमानवे सममानमायाः सन्तयाः दवेवमायाः यजभमागस स्वष्ट्रीकपुवर सन्त
स्म, तथवैव यसूयमम् एकमतययाः सन्तयाः धनमामन स्वष्ट्रीकपुरुत इमत।

142 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥ससूयर ससूकस सञ्जमानससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

अमप चि सवरषमास स्तनोतरणमास स्तपुमतयाः एकमवधमा एव स्यमातम्। तवेषमास प्रमामप्तरमप एकमा एव स्यमातम्। यपुष्ममाकस
सममानमा स्तपुमतयाः मयमा अमभमन्त्र्यतवे। समस चि यपुष्ममाकस सममानवेन हिमवषमा मयमा हिह यतवे इमत।

अन्तवे चि यजममानमानम् उमदश्य उच्यतवे यतम् -- यपुष्ममाकस सङ्कल्पयाः सममानयाः भववेतम्। यपुष्ममाकस हृदयस
सममानस स्यमातम्। तथमा चि मनमाससस अमप यपुष्ममाकस सममानमामन स्यपुयाः। तवेन चि यपुष्ममाकस सहिभमावयाः शिनोभनयाः अस्तपु इमत
प्रमाथर नमा।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

(ससूयर ससूकवे )
31. सस सममदपुवसवे.. इमतमन्त्रस पसूरमयत्वमा व्यमाख्यमानस कपुरुत।
32. ससूयरस्य अश्वस्वरूपस समन्त्रस व्यमाख्यमात।
33. ससूयरस्वरूपस समन्त्रस व्यमाख्यमात।
34. अदमा दवेवमा उमदतमा... इत्यमदमन्त्रस पसूरमयत्वमा व्यमाख्यमात।
35. तसन्मत्रस्य वरुणस्यमामभचिकवे... इत्यमामदमन्त्रस पसूरमयत्वमा व्यमाख्यमात।

(सस ज माससूकवे )
36. ससजमानससूकस्य समारस सलखत।
37. ससगच्छध्वमम्.. इमतमन्त्रस पसूरमयत्वमा व्यमाख्यमानस कपुरुत।
38. सममाननो मन्त्रयाः समममतयाः... इत्यमामदमन्त्रस पसूरमयत्वमा व्यमाख्यमानस कपुरुत।
39. सममानष्ट्री व आकसूमतयाः…. इमत मन्त्रस पसूरमयत्वमा व्यमाख्यमानस कपुरुत।

पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण

उत्तरपसूग याः- १ (ससूयर ससूक मम्। )

1. कपुत्सयाः ऋमषयाः, मत्रषपु पम् छन्दयाः, ससूयरयाः दवेवतमा।
2. आश्चियर करमम्।
3. आ इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् प्रमाधमातनोयाः लपुमङ प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे।
4. स्थमाधमातनोयाः क्वसपुप्रत्ययवे।
5. कल्यमाणमायाः।
6. भद्रिमायाः हिररतयाः मचित्रमायाः एतग्वमायाः अनपुममादमासयाः नमस्यन्तयाः।
7. इण्गतयौ इमत धमातनोयाः तन्प्रत्ययवे एत इमत जमातवे ततयाः एतपसूवरकमातम् गमम्-धमातनोयाः ड्वप्रत्ययवे।

ववेदमाध्ययनमम् 143
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

8. अनपुपसूवरकमातम् मदम्-धमातनोयाः यमत प्रत्ययवे।

9. दवेव्यम्-धमातनोयाः क्यमचि शितरर प्रथममाबहिह वचिनवे।
10. इण्धमातपुयाः।

उत्तरपसूग याः- २ (ससूयर ससूक मम्। )

11. आमदत्ययाः।
12. सवर याः।
13. सप्तम्यथर।
14. असधकरणमाथर।
15. ङष्ट्रीप्प्रत्यययाः।
16. यपुजम्-धमातनोयाः आत्मनवेपमदनयाः लपुमङ प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे।
17. रसहिरणशिष्ट्रीलमायाः।
18. पमाधमातनोयाः असपुन्प्रत्ययवे।
19. मनपमातस्य चि।
20. मम्हिम् इमत अथवमा महिम् इमत धमातनोयाः सलट्मसूलकलनोट्लकमारवे प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे।

उत्तरपसूग याः- ३ (सस ज मानससूक मम्। ।)

1. ऋमषयाः- आमङ्गरयाः। छन्दयाः- १, २, ४ अनपुषपुपम्, ३ मत्रषपु पम्। दवेवतमा- १ अमगयाः, २, ३, ४ ससजमानयाः।
2. कमाममानमास वमषर तयाः।
3. यपु-धमातनोयाः लमटि आत्मनवेपदवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे यपुवसवे इमत रूपमम्।
4. भपृ-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे भर इमत रूपमम्।
5. लनोमटि।
6. ङष्ट्रीप्प्रत्यययाः।
7. यपुष्ममाकमम्।
8. आपसूवरकमातम् कसू-धमातनोयाः मकन्प्रत्ययवे।
9. असम्-धमातनोयाः।
10. असस्त।

॥इमत अषमयाः पमाठयाः॥

144 ववेदमाध्ययनमम्
 9

9) ॥पसूष न्ससूक मम् उषस्ससूकस चि॥

प्रस्तमावनमा

प्रस्तपुतवेऽसस्मनम् पमाठवे ससूकदयस पमठष्यतवे।

ववेदवे पसूषन्ससूकमम् (म-६.५४) प्रससद्धस ससूकमम् असस्त। पसूषमा इमत शिब्दयाः पनोषणमाथर कपपुषम्-धमातनोयाः
मनष्पन्नियाः। यमास्कस्य मतमानपुसमारवेण आमदत्यस्य रूपस मकरणवैयाः पपुषस भवमत तस्ममातम् सयाः पसूषमा इमत उच्यतवे।
बपृहिदवेवतमाकमारशियौनकमतमानपुसमारवेण पसूषमा पनोषणस कपुवर नम् पपृसथवणीं पनोषयमत तथमा मकरणवैयाः अन्धकमारस मनवमारयमत।
पसूषमा वस्तपुतयाः ससूयर एव। जनमायाः कलमान्तरवेण एनस मभन्निरूपस प्रदमाय ससूयरतरववैमशिष्ट्यमम् आरनोमपतवन्तयाः। यतम् सवर
जनमानमामम् आवश्यकमम् असस्त। अस्य पसूषन्ससूकस्य भरदमाजयाः ऋमषयाः , पसूषन्दवेवतमा, गयत्रष्ट्री छन्दयाः। एततम् ससूकमम्
आधमारष्ट्रीकपृत्य समायनमाचिमायर याः भमाष्यस रमचितवमानम्। ततम् समायनभमाष्यमममत नमाम्नमा मवख्यमातमम्। तस्य भमाष्यस्यमामप
कसश्चिदम् असशियाः प्रदत्तयाः असस्त।

मदतष्ट्रीयस ससूकस तमावतम् उषस्ससूकमम् (ऋ.ववे.३.५९)। तच्चि ऋग्ववेदष्ट्रीयमम्। ऋग्ववेदष्ट्रीयवे उषस्ससूकवे

२०ससूकमायाः ससन्त। तत्र उषमादवेव्यमायाः स्तपुमतयाः मवमहितमा। उषमादवेव्यमायाः नमाम प्रमाययाः २०० ससूकवेषपु उमल्लिसखतमम्
असस्त। उषमाशिब्दयाः प्रकमाशिमाथर कमादम् वसम्-धमातनोयाः मनष्पन्नियाः। एवमम् उषमाशिब्दस्य अथर याः प्रकमामशिकमा इमत।
उषमादवेव्यमायाः वणर नसमयवे ववैमदकमायाः ऋषययाः स्वकमाव्यस्य प्रमतभमास दमशिर तवन्तयाः। ऋग्ववेदष्ट्रीयस्य उषस्ससूकस्य
वमामदवेवयाः ऋमषयाः, मत्रषपु पम् छन्दयाः, उषमा दवेवतमा। तपृतष्ट्रीयमण्डलवे मवदममानस ससूकमम् नवपञ्चमाशिमम् (३.५९)।

उदवेश् यमामन
इमस पमाठस पमठत्वमा भवमानम् -

 पसूषन्ससूकस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।

 पसूषन्दवेवतमायमायाः स्वरूपस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 उषमादवेवष्ट्रीमवषयकस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 उषमादवेव्यमायाः ममाहिमात्म्यस जमातपुस प्रभवमत।
 उषमादवेव्यमायाः मवषयवे मवमशिषस जमानस प्रमाप्तपुस शिक्नपुयमातम्।
 मन्त्रमाणमास ससमहितमापमाठस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।

ववेदमाध्ययनमम् 145
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

 ससूकस्थमानमास मन्त्रमाणमास पदपमाठस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।

 स्वयमवेव मन्त्रमाणमास व्यमाख्यमानस कतपुर शिक्नपुयमातम्।
 स्वयमवेव मन्त्रमाणमामम् अन्वयमामदकस कतपुर पमारयवेतम्।
 मन्त्रस्थशिब्दमानमास व्यमाकरणस जमातपुस प्रभववेतम्।
 ववैमदकशिब्दमानम् जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 लयौमककववैमदकयनोयाः शिब्दयनोयाः भवेदस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।

॥पसूषन्ससूकमम्॥

9.1) इदमानणीं मसूल पमाठस पठमाम (पसूष न्ससूक मम्)

वरच रक द त्वचा पथस्पतत च रथसच न वचाजसद चातरत।

सधरच त पभषद न्नरकज्रसह॥१॥

अचसभ नतो च नरर्यं च वसक द वश्रीरच स प्ररतद दसकणर।न

वचारच स गमहप द स नर॥२॥
च सत
द स सचचदचाघमणद तच पभषन्च दचानचारद चतोदर।
असदत्सन्त
च तसश्चचसद्वि मदद चाच रनर्यःद॥३॥
पण

सव पथच तो वचाजसद चातरत सचनकसह म तो द जसह।

च सव रध
सचाधन्द तचारकग्र नतो च सधर:द ॥४॥

परर द तसम न्ध पणश्रीनच चारचाररद चाच हृदरचा

द कवत।
अथतरद स्च रभ्रस द रन्धर॥५॥

सव पभषद न्च नचाररद चा तकद पण

च तररच्द छ हृसच द सप्ररच र।न
अथतरद स्च रभ्रस द रन्धर॥६॥

आ रररद व सकसकचरचा कमदणक पणश्रीनच चास हृदरचा

द कवत।
अथतरद स्च रभ्रस द रन्धर॥७॥

146 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥पसूष न्ससूक मम् उषस्ससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

रचास पभषद न्ब्रहचचतोदनश्री

द रच चारचास च सवभष्रचा
द रघमणत।
तरचा द सरस्रच हृदरद रच चा रररद व सकसकचरचा कमदणक॥८॥

रचा तत च अषचाच गतोओपद श च चाघमणद त पशकसचाध

च नद श्री।
तस्रचास्द तत सम्नरश्री
क च रहत द ॥९॥

उतच नतो द गतोषच सणचस सधररद श्वस

च चास वचाजद चसचारकत।
च
म च म द णकसह वश्रीतच रत॥द १०॥
नवत्क

9.1.1) इदमानणीं मसूल पमाठमम् अवगच्छमाम (पसूष न्ससूक मम्)

वरच रक द त्वचा पथस्पतत च रथसच न वचाजसद चातरत।

सधरच त पभषद न्नरकज्रसह॥१॥

पदपचाठर्यः- वरच र।न ओ सच (ॐ) इसत।द त्वचा।च पथच र्यःच। पतच त।च रथरद ।न न। वचाजऽसचातरत
द । सधरच त। पभषच नच ।न
अचरकज्र
च सच ह॥च १॥
अन्वययाः - पथस्पतवे पसूषनम्, वयमम् उ वमाजसमातयवे सधयवे रथस न त्वमा अयपुज्ममहि।

व्यमाख्यमा - हिवे पथस्पतवे ममागर स्य पमालमयतयाः पसूषनम् सधयवे कममारथर वमाजसमातयवे अन्निस्य लमाभमाय चि वयस
न यपुद्धवे रथममव त्वमा त्वमामम् अयपुज्ममहि यपुज्ममहि। अस्मदमभमपुखस कपुमर याः। उ इमत पसूरकयाः।

सरलमाथर याः - हिवे ममागर रकक पसूषनम् अस्ममामभयाः धनप्रमाप्त्यथर तथमा कमर सम्पमादनमाय त्वस मनयनोसजतयाः।

व्यमाकरणमम् -

 पथस्पतवे-पथयाः ममागर स्य पतवे सम्बनोधनवे एकवचिनवे।

 समातयवे-सनम्-धमातनोयाः मकमन समामत चितपुरयर कवचिनवे।
 अयपुज्ममहि-यपुसजरम् इमतधमातनोयाः लपुमङ उत्तपपुरुषबहिह वचिनवे।
 पसूषनम्-पपुषम्-धमातनोयाः कमनन्प्रत्ययवे सम्बनोधनवे एकवचिनवे।

अचसभ नतो च नरर्यं च वसक द वश्रीरच स प्ररतद दसकणर।न

वचारच स गमहप द स नर॥२॥
च सत

ववेदमाध्ययनमम् 147
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पदपचाठर्यः- अचसभ। न:च । नरररद ।न वस।क द वश्रीरच र।न प्ररतऽदसकणर

द ।न वचारच र।न गहऽप द ।न नरच ॥च २॥
म च सतर
अन्वययाः - नयर वसपु वष्ट्रीरस प्रयतदमकणस वमामस गपृहिपमतस अमभ नयाः नय।

व्यमाख्यमा - हिवे पसूषनम् नयर नपृभ्यनो महितस वसपु धनमम् अमभ प्रमाप्तपुस वष्ट्रीर स दमाररद्षयस्य मवशिवेषवेण ईरमयतमारस
गममयतमारस पसूवरमन्यवेभ्यनोऽमप दत्तधनमम्। यदमा। प्रयतस शिपुद्धस दमकणस धनस यस्य तमादृशिमम्। वमामस वननष्ट्रीयमवेवसमवधस
गपृहिपमतस गपृहिस्थस नयाः अस्ममानम् नय प्रमापय।

सरलमाथर याः - हिवे पसूषनम् मनपुष्यमाणमास कपृतवे धनस प्रमत वष्ट्रीरस दमकणमाप्रदस प्रशिससनष्ट्रीयगपृहिस्थस प्रमत अस्ममानम्
नय।

व्यमाकरणमम् -

 नयर म-म् नपृशिब्दमातम् यत्प्रत्ययवे, नपृभ्ययाः महितमम्।

 वमाममम्-वनम्-धमातनोयाः ममनन्प्रत्ययवे।
 प्रयत- प्रपसूवरकमातम् यतम्-धमातनोयाः क्त्प्रत्ययवे।

द स सचचदचाघमणद तच पभषन्च दचानचारद चतोदर।

असदत्सन्त
च तसश्चचसद्वि मदद चाच रनर्यःद॥३॥
पण

द
पदपचाठर्यः- असदत्सन्तर ।न सचचत।न आचघमणतच च। पभषनद ।न दचानचारद । चतोदच रच । पण
च तर्यः। सचचत।न सव। मदच ।च रनर्यःद॥
३॥
अन्वययाः - आघपृणवे पसूषनम्, अमदत्सन्तस दमानमाय चिनोदय, पणवेयाः मचितम् मनयाः मव मद।

व्यमाख्यमा - हिवे आघपृणवे आगतदष्ट्रीप्तवे पसूषनम् अमदत्सन्तस मचितम् दमातपुममनच्छन्तममप पपुरुषस दमानमाय
अस्मदमानमाथर चिनोदय प्रवेरय। पणवेश्चितम् वमणजनो ऽमप वमाधपुरमषकस्य लपुब्धस्यमामप मनयाः हृदयस मव मद दमानमाथर
मपृदक
सू पु रु॥
सरलमाथर याः - हिवे दष्ट्रीमप्तयपुक पसूषनम् दमातपुमम् अमनच्छन्तस दमानमाय प्रवेरय। वमणजयाः अमप मनयाः मवशिवेषरूपवेण
कनोमलस कपुरु।

व्यमाकरणमम् -

 अमदत्सन्तमम्- सन्निन्तदमा-धमातनोयाः शितपृप्रत्ययवे मदत्सतम् इमत रूपवे नञ्सममासवे मदतष्ट्रीयवैकवचिनवे।

 चिनोदय-चिपुद-म् धमातनोयाः यमण लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे।
 मवमद-मवपसूवरकमातम् मदम्-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे।

148 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥पसूष न्ससूक मम् उषस्ससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

सव पथच तो वचाजसद चातरत सचनकसह च सव रमधतो द जसह।

सचाधन्द तचारकग्र नतो च सधर:द ॥४॥

पदपचाठर्यः- सव। पथच र्यः। वचाजऽद सचातरत। सचचनकसह।

च सव। रमधर्यःद। जचसह।च सचाधन्द तचार।न उग्रच ।च नर्यःच। सधर:द ॥
अन्वययाः - उग, वमाजसमातयवे पथयाः मवमचिनपुमहि, मपृधयाः मव जमहि, नयाः सधययाः समाधन्तमामम्।

व्यमाख्यमा - हिवे उग उद्गसूणरबल पसूषनम् पथयाः ममागमारनम् वमाजसमातयवे अन्निलमाभमाय मव मचिनपुमहि। शिनोसधतमानम्
कपुरु। यवे पसथमभगर तमा धनस लभवेममहि तमादृशिमानम् पथयाः पपृथक्कपुमवर त्यथर याः। मपृधयाः बमाधकमानम् तस्करमादणींश्चि मव जमहि
बमाधस्व। तथमा नयाः अस्ममाकस सधययाः कममारमण अन्निलमाभमाथर मक्रयममाणमामन समाधन्तमास ससध्यन्तपु। सफलमामन
भवन्तपु।

सरलमाथर याः - हिवे पसूषनम् धनस्य तथमा अन्निस्य प्रमाप्त्यथर ममागर मवमवधप्रकमारवेण पररष्कपुरु। तथमा उत्पन्निमानम्
बमाधकमानम् मवमवधप्रकमारवेण नमाशिय। अस्ममाकस कमर ससमद्धस कपुरु।

व्यमाकरणमम् -

 मचिनपुमहि- मचि-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे।

 मपृधयाः-मपृधम्-धमातनोयाः सक्वमप मदतष्ट्रीयमाबहिह वचिनवे।
 जमहि-हिनम्-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे।
 समाधन्तमामम्-आत्मनवेपमदनयाःसमाधम्-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषबहिह वचिनवे।

परर द तमसन्ध पणश्रीनच चारचाररद चाच हृदरचा

द कवत।
अथतरद स्च रभ्रस द रन्धर॥५॥

पदपचाठर्यः- परर।द तमसन्ध च श्रीनच चार।न आररद चा। हृदरचा।

च ।च पण द कचवत।च अथ।द ईरच ।न अचस्रभ्ररद ।न रन्ध
च रच ॥च
अन्वययाः - कमव, आरयमा पणष्ट्रीनमास हृदयमा परर तपृसन्ध, अथ ईनम् अस्मभ्यस रन्धय।

व्यमाख्यमा - हिवे कववे प्रमाज पसूषनम् पणष्ट्रीनमास वमणजमास लपुब्धमानमास हृदयमा हृदयमामन कमठनमामन आरयमा।
ससूक्ष्मलनोहिमागनो दण्डयाः प्रतनोद इमत आरमा इमत चिमाख्यमायतवे। तथमा परर तपृसन्ध पररमवध्य। हृद्गतस
कमामठन्यमपनयवेत्यथर याः। अथ अनन्तरमम् ईमम् एनमानम् पणष्ट्रीनम् अस्मभ्यस रन्धय वशिष्ट्रीकपुरु॥

सरलमाथर याः - हिवे प्रमाज पसूषनम् आरयमा वमणजयाः हृदयस पररतपृसन्ध। ततयाः तमम् अस्ममाकस वशिवे स्थमापय।

व्यमाकरणमम् -

 तपृसन्ध-तपृद-म् धमातनोयाः लनोमटि मध्यपपुरुषवैकवचिनवे।

 रन्धय-रधम्-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे।
 हृदयमा-हृदयशिब्दस्य मददष्ट्रीयमाबहिह वचिनवे ववैमदकस रूपमम्। लनोकवे तपु हृदयमामन।

ववेदमाध्ययनमम् 149
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

 आरयमा-ऋ-धमातनोयाः अमण टिमामप तपृतष्ट्रीयवैकवयनवे।

पमाठगतप्रश्नमायाः- १

1. पसूषन्ससूकस्य कयाः ऋमषयाः, मकस छन्दयाः, कमा चि दवेवतमा।

2. उ इमत मकमथर मम्।
3. पथस्पतवे इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
4. समातयवे इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
5. अयपुज्ममहि इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
6. पसूषनम् इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
7. नयर मम् इत्यस्य कयाः अथर याः।
8. प्रयतदमकणमम् इत्यस्य मवगहियाः कयाः।
9. नयर मम् इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
10. आघपृणवे इत्यस्य कयाः अथर याः।
11. प्रयतमम् इत्यस्य कयाः अथर याः।
12. तपृसन्ध इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
13. मचिनपुमहि इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
14. मपृधयाः इत्यस्य कयाः अथर याः।
15. हृदयमा इत्यस्य लयौमककस रूपस मकमम्।

9.1.2) इदमानणीं मसूल पमाठमम् अवगच्छमाम (पसूष न्ससूक मम्)

सवपभषद न्च नचाररद चा तकद पण

च तररच्द छ हृसच द सप्ररच र।न
अथतरद स्च रभ्रस द रन्धर॥६॥

पदपचाठर्यः- सव। पभषच नच ।न आररद चा। तकदच ।च पण

च तर्यः। इच्च छ।च हृसच द। सप्ररच र॥न अथ।द ईरच ।न अचस्रभ्ररद ।न
रन्ध
च रच ॥च ६॥
अन्वययाः - पसूषनम्, आरयमा मवतपुद, पणवेयाः (हृमद)मप्रयमम् इच्छ, अथ ईमम् अस्मभ्यस रन्धय॥

150 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥पसूष न्ससूक मम् उषस्ससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

व्यमाख्यमा - हिवे पसूषनम्, आरयमा प्रतनोदवेन पणवेयाः वमणजयाः हृदयस मव तपुद मवमवध्य। तस्य पणवेयाः हृमद हृदयवे
मप्रयमम् अस्मभ्यमनपुकसूलस धनमम् इच्छ दमातव्यममतष्ट्रीच्छमास जनय। अथ अनन्तरनमम् ईमम् एनमानम् रन्धय वशिष्ट्रीकपुरु॥

सरलमाथर याः - हिवे पसूषनम् स्वस्य आरमायमायाः कपृतवे लनोमभनयाः वमनजयाः हृदयस मवशिवेषप्रकमारवेण पष्ट्रीडय। वमणजयाः
हृदयस्य यतम् मप्रयस ततम् इच्छ। ततयाः तमम् अस्ममाकस वशिवे स्थमापय।

व्यमाकरणमम् -

 तपुद-तपुद-म् धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे।

 इच्छ-इषम्-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे।

आ ररखिद सकसकचरचा कमदणक पणश्रीनच चास हृदरचा

द कवत।
अथतरद स्च रभ्रस द रन्धर॥७॥

पदपचाठर्यः- आ। ररखि
च च । सकचसकचरचा। कमचणक।च पण द कचवत॥च अथ।द ईरच ।न अचस्रभ्ररद ।न
च श्रीनच चार।न हृदरचा।
रन्ध
च रच ॥च ७॥
अन्वययाः - कववे, पणष्ट्रीनमास हृदयमा आ ररख, मकमकरमा कपृण उ, अथ ईमम् अस्मभ्यस रन्धय।

व्यमाख्यमा - हिवे कववे प्रमाज पसूषनम् पणष्ट्रीनमास वमणजमास हृदयमा हृदयमामन आ ररख आसलख। चि मकमकरमा
ककीणमारमन प्रमशिसथलमामन कपृणपु कपुरु। मपृदमसू न कपुमवर त्यथर याः। अन्यद्गतमम्।

सरलमाथर याः - हिवे प्रमाज पसूषनम् वमणजयाः हृदयमम् अनपुकसूलष्ट्रीकपुरु। मकञ्च कनोमलममप कपुरु। ततयाः तमम्
अस्ममाकस वशिवे स्थमापय।

व्यमाकरणमम् -

 ररख-ररखम्-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे।

 मकमकरमा- कपृ-धमातनोयाः अमचि मदतष्ट्रीयमाबहिह वचिनवे नपपुससकवे ववैमदकस रूपमम्। लनोकवे तपु मकमकरमामण।
 कपृणपु-कपृ-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे।(कपुरु इत्यस्य ववैमदकरूपमम् -कपृणपु)।

रचास पभषद न्ब्रहचचतोदनश्री

द रच चारचास च सबभष्रचा
द रघमणत।

तरचा द सरस्रच हृदरद रच चा ररखि

द सकसकचरचा कमदणक॥८॥

पदपचाठर्यः- रचार।न पभषच नच ।न ब्रह द र।न आरचारद ।न सबभसद षर। आचघमणतच च ॥ तरचा।द सरच स्च र। हृदरर
च चऽचतोदनश्री द ।न
आ। ररखि
च च । सकचसकचरचा। कमचणक॥८॥
च
अन्वययाः - आघपृणवे पसूषनम्, बह्मचिनोदनष्ट्रीयमम् आरमास मवभमषर तयमा समस्य हृदयस आररख, मकमकरमा कपृणपु।

ववेदमाध्ययनमम् 151
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

व्यमाख्यमा - हिवे आघपृणवे आगतहिष्ट्रीप्तवे पसूषनम् बह्मचिनोदनणीं बह्मणनोऽन्निस्य प्रवेरयत्रणीं यमामम् आरमास मबभमषर हिस्तवे
धमारयमासस तथमा समस्य सवर स्य लपुब्धजनस्य हृदयमम् आ ररख आसलख। मकमकरमा मकमकरमामण ककीणमारमन
प्रमशिसथलमामन चि कपृणपु कपुरु।

सरलमाथर याः - हिवे दष्ट्रीमप्तमय पसूषनम् त्वमम् अन्निवेन प्रवेररतमास यमामम् आरमास धमारयसस तयमा आरयमा सवरषमास
लनोकमानमास हृदयस कनोमलष्ट्रीकपुरु।

व्यमाकरणमम् -

● बह्मचिनोदनष्ट्रीमम्-बह्मनोपपदमातम् चिपुद-म् धमातनोयाः ल्यपुमटि ङष्ट्रीमप।

● मवभमषर -मवपसूवरकमातम् भपृ-धमातनोयाः लमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे।

रचा तत च अष्टचा च गतोओपद श

च चाघमणद त पशकसचाध
च नद श्री।
तस्रचास्द तत सम्नरश्री
क च रहत द ॥९॥

पदपचाठर्यः- रचा। तत।च अष्टचा।द गतोऽओपशचा।

द आघमणद त। पश
च कऽसचाध
च नद श्री॥ तस्रचा:द । तत।च सम्नर
क च ।न ईरच हच त॥च
९॥
अन्वययाः - आघपृणवे, तवे यमा गनोओपशिमा पशिपुसमाधनष्ट्री अषषमा तवे तस्यमायाः सपुम्नमम् ईमहिवे।

व्यमाख्यमा - हिवे आघपृणवे आगतदष्ट्रीप्तवे पसूषनम् तवे त्वदष्ट्रीयमा यमा अषषमा आरमा गनोओपशिमा। उपदवेशिवेरतवे
इत्यनोपशिमायाः। गमाव ओपशिमा यस्यमास्तमादृशिष्ट्री। अत एव पशिपुसमाधनष्ट्री पशिसूनमास समाधमयत्रष्ट्री भवमत तवे त्वदष्ट्रीयमायमायाः
तस्यमायाः सम्बसन्ध सपुम्नस सपुखमम् ईमहिवे यमाचिमामहिवे।

सरलमाथर याः - हिवे दष्ट्रीमप्तमय पसूषनम् तव गनोयाः पमाश्वर शियनकमाररकमा आरमा असस्त। मकञ्च समा पशिसूनमास
कपुशिलवेन प्रमापमयकमा। वयस तव आरमायमायाः सपुखमम् इच्छमामयाः।

व्यमाकरणमम् -

 अषषमा-अशिम्-धमातनोयाः षषमन टिमामप।

 गनोओपशिमा-गवमामम् ओपशिमा इमत तत्पपुरुषयाः।
 पशिपुसमाधनष्ट्री- पशिनोयाः समाधनष्ट्री। समाधम्-धमातनोयाः ल्यपुमटि ङष्ट्रीमप समाधनष्ट्रीमत रूपमम्।
 सपुम्नमम्-सपुपसूवरकमातम् म्नमा-धमातनोयाः कप्रत्ययवे मदतष्ट्रीयवैकवचिनवे।
 ईमहिवे-आत्मनवेपमदनयाः ईङम् -धमातनोयाः उत्तमपपुरुषबहिह वचिनवे।

उतच नतो द गतोषच सणचस सधररद श्वस

च चास वचाजद चसचारकत।
च
म च म द णकसह वश्रीतच रत॥द १०॥
नवत्क

152 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥पसूष न्ससूक मम् उषस्ससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

पदपचाठर्यः- उतच । नर्यःच। गतोऽच ससनरद ।न सधररद ।न अचश्वऽच सचार।न वचाज

च चऽसचार।न उतच ॥ नऽवत
म च ।न कमचणकसह
च ।च
वश्रीतच रत॥द १०॥
अन्वययाः - नयाः गनोषमणमम् उत अश्वसमास उत वमाजसमास सधयस नपृवतम् वष्ट्रीतयवे कपृणपुमहि।

व्यमाख्यमा - उत अमप व हिवे पसूषनम् गनोषमणस गवमास समनत्रष्ट्रीमम् अस्वसमामम् अश्वमानमास समनत्रणीं वमाजसमास
वमाजमानमामन्निमानमास समनत्रष्ट्रीमम् उत अमप चि नपृवतम् नपृवतणीं यदमा नपृणमास वनष्ट्रीत्रणीं दमात्रष्ट्रीमवेव सभसूतमास सधयस बपुमद्धस कमर वमा नयाः
अस्ममाकस वष्ट्रीतयवे खमादनमायनोपभनोगमाथर कपृणपुमहि कपुरु।

सरलमाथर याः - हिवे पसूषनम् अस्ममाकस गवमास प्रमामपकमास, अश्वमानमास प्रमामपकमास, अन्निमानमास प्रमामपकमास चि अमभलमाषमास
रमाजतपुल्यमानन्दमाय पसूणर कपुरु।

व्यमाकरणमम् -

 गनोषमणमम्-गनोपसूवरकषणपु-धमातनोयाः इप्रत्यतवे।
 अश्वसमामम्, वमाजसमामम्-षष्ठष्ट्रीबहिह वचिनवे ववैमदकस रूपमम्।लनोकवे तपु अश्वमानमामम्, वमाजमानमामम्।
 नपृवतम्-नपृशिब्दमातम् मतपुप्प्रत्ययवे।
 वष्ट्रीतयवे-वष्ट्री-धमातनोयाः मकन्प्रत्ययवे वष्ट्रीमत, तस्य चितपुरयर कवचिनवे।
 कपृणपुमहि-कपृ-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे ववैमदकस रूपमम्। लनोकवे तपु कपुरु इमत।

पमाठगतप्रश्नमायाः-२

16. आरमा इत्यस्य कयाः अथर याः।

17. पमणयाः इत्यस्य कयाः अथर याः।
18. मव तपुद इत्यस्य कयाः अथर याः।
19. मकमकरमा इत्यस्य कयाः अथर याः।
20. मकमकरमा इत्यस्य लयौमककस रूपस मकमम्।
21. मकमकरमा इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
22. कपृणपु इमत रूपस्य लयौमककस रूपस मकमम्।
23. बह्मचिनोदनष्ट्रीमम् इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
24. अषषमा इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
25. गनोओपशिमा इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
26. सपुम्नमम् इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
27. ईमहिवे इमत रूपस कथस ससद्ध्यवेतम्।
28. सपुम्नमम् इत्यस्य कयाः अथर याः।

ववेदमाध्ययनमम् 153
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

29. वष्ट्रीतयवे इत्यस्य कयाः अथर याः।

30. कपृणपुमहि इमत रूपस्य लयौमककस रूपस मकमम्।

9.2) पसूष दवे व स्य स्वरूपमम्

ऋग्ववेदवे वमणर तमायाः सवर अमप दवेवमायाः प्रमाकपृमतकशिमकभमावनयमा कसल्पतमायाः। परन्तपु पसूषदवेवस्य मवषयवे तथमा
मकममप न श्रिसूयतवे यवेन सयाः प्रमाकपृमतकशिकवेयाः कसल्पतयाः इमत वकसपु शिक्यतवे। पसूषमा-इत्ययस शिब्दयाः पपुषम्-धमातनोयाः
मनष्पन्नियाः, पपुष्धमातनोयाः अथर याः पनोषणमम् इमत। अतयाः ययाः पपुमषदमातमा पनोषकयाः चि स एव पसूषमा -शिब्दवेन उच्यतवे।
अस्ममाकस जगमत अन्तररकस्थमानष्ट्रीययाः ससूयरदवेव एव सवर्मोत्तमयाः पनोषकयाः। सयाः यथमा प्रमामणनमास जष्ट्रीवनशिकवेयाः पनोषकयाः ,
तथवैव पमासथर वसम्पदयाः वपृद्धयवे सहिमायकयाः पमासथर वसम्पत्पररपनोषकनो वमा। ससूयरस्य तथमामवधस स्वरूपमम् एव पसूषरूपवेण
ववैमदकवैयाः ऋमषमभयाः कसल्पतमम्। अतयाः पसूषमा दपुस्थमानष्ट्रीययाः दवेवयाः।

प्रमाचिष्ट्रीनमायाः अमाचिमायमारयाः अमप पसूषदवेवस्य पपुमषप्रदमायकरूपमवषयवे जमानवन्तयाः अमासनम्। मनरुककमारयाः

यमास्कमहिमषर याः तस्य मनरुकगन्थवे पसूषमाशिब्दस्य व्यपुत्पसत्तप्रदशिर नमावसरवे पसूषदवेवस्य पपुमषप्रदमायकस रूपमम् एव
वणर यमत। तथमा चि उकस यमास्कवेन- 'यद्रिसश्मपनोषस पपुष्यमत ततम् पसूषमा भवमत '।(१२.७) इमत। अपरत्र सयाः पसूषदवेवमम्
आमदत्यरूपवेण एव वणर यमत। तथमामहि उकस तवेन- 'सवरषमास भसूतमानमास गनोपमामयतमामदत्ययाः' (७.९) इमत। अपरसस्मनम्
ववैमदकगन्थवे शियौनकवेन उकस-

'पसूष्यनम् मकमतस पनोषयमत प्रणपुदनम् रसश्ममभस्तमयाः।

तवेनवैनमस्तयौतम् पसूषवेमत भरदमाजस्तपु पञ्चमभयाः।।'(२.६३)। इमत।

परसस्मनम् कमालवे ववेदव्यमाख्यमाकतमार समायणयाः पसूषदवेवमम् उमदश्य उवमाचि - 'जगत्पनोषकयाः

पपृसथव्यमभममामनदवेवयाः'। इमत। ऋग्ववेदवेषपु समाकल्यवेन अषसपु ससूकवेषपु पसूषदवेवस्य स्तपुमतयाः कपृतमा। सयाः आघपृमणयाः अथमारद म्
जमाज्वल्यममानयाः। सयाः कपदर्वी अथमारतम् जटिमाजमालयपुकयाः श्मश्रिपुमवमशिषयाः। हिवेमवणर्वीययाः तष्ट्रीक्ष्णशिरयाः बमाणश्चि तस्य
प्रधमानमम् आयपुधमम्। तस्य वमाहिनमम् अजयाः। तथमामहि उकस - 'अजमायाः पसूष्णश्चि वमासजन'(बपृहिदवेवतमा८.१४१)। इमत।
घपृतममसश्रितयाः यवस्य सकपुयाः तस्य प्रधमानस खमादमम्। बमाह्मणसमामहित्यवे उच्यतवे दन्तहिष्ट्रीनत्वमातम् सयाः चिसूणर खमादद्रिव्यस
भकमत स्म इमत। तथमामहि शिपुक्लयजपुवरदस्य शितपथबमाह्मणवे सयाः अदन्तकयाः अमासष्ट्रीद म् इमत उच्यतवे। तमदषयकमम्
एकमम् उपमाख्यमानमम् अमप प्रमाप्यतवे।

ऋग्ववेदष्ट्रीयसममाजयाः कपृमषप्रधमानयाः अमासष्ट्रीतम्। कपृमषकवेत्रवे चि पशिसूनमामम् उपयनोगयाः असधकयाः अमासष्ट्रीतम्। तस्ममातम्

पशिपुपमालनमम् अमप जष्ट्रीमवकमारूपवेण तवे गपृहिष्ट्रीतवन्तयाः। पसूषमा ऋग्ववेदवे पशिपुपमालकमानमामम् अभष्ट्रीषयाः दवेवयाः इमत उच्यतवे।
गनोसम्पदम् एव श्रिवेष्ठमा सम्पदम् अमासष्ट्रीमदमत श्रिसूयतवे। अतयाः तमासमास रकणमाय जमागरूकमायाः आसनम् सवर। अतयाः तवे पसूषदवेवस
मन्त्रवेषपु प्रमाथर यसन्त यतम् हिवे पसूषनम् अस्ममाकस गनोधनस सवर दमा सपुरमकतस भववेतम् , व्यमाघ्रमादष्ट्रीनमास पशिसूनमास त्रमासमातम् मपुकस
भववेतम्, कसूपपमातमादम् रमकतस भववेमदमत। नसूतनतपृणकवेत्रस्य अन्ववेषणमाय तवे दवेशिमान्तरस गच्छसन्त स्म। तदमा गमनसमयवे
तवे अस्यवैव दवेवस्य स्तपुमतस कपुवर सन्त स्म यतनो महि पसूषदवेवयाः तवेषमास पथप्रदशिर कयाः रककश्चि। सयाः पशिपुपमालकमानम्
मवघ्नरमहितवेषपु ममागरषपु प्रवतर यमत, महिससजन्तसूनमास दषपु ममानवमानमास चि हिस्तमादम् रकयमत। सयाः दवेवयाः तपृणयपुकवेषपु कवेत्रवेषपु

154 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥पसूष न्ससूक मम् उषस्ससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

तमानम् प्रवतर यसन्त। यदमा चि पशिवयाः मह्रियन्तवे तदमा स एव तवेषमास पशिसूनमास प्रमापकयाः। ऋग्ववेदवे मवमशिषपथप्रदशिर करूपवेणवैव
तस्य दवेवस्य आगमनमम्। तदथर मपृतपपुरुषमाणमास परलनोकगमनसमयवे पथप्रदशिर करूपवेण स एव महि आगच्छमत
इमत ऋग्ववेदमन्त्रवेषपु श्रिसूयतवे।

एवमम् अनवेकवेषपु कमर सपु तस्य दवेवस्य प्रमाधमान्यस पररपश्यन्तयाः ऋषययाः ववेदमन्त्रवैयाः तस्य स्तपुमतस
मवमहितवन्त इमत शिमम्।

9.3) पसूष न्ससूक स्य समारयाः

ऋग्ववेदससमहितमायमायाः षष्ठमण्डलस्य चितपुयाःपञ्चमाशिस ससूकस महि पसूषन्ससूकमम्। अस्य ससूकस्य ऋमषयाः
भमारदमाजयाः, छन्दयाः चित्वमाररसशिदकरनोपवेतमा गमायत्रष्ट्री, दवेवतमा चि पसूषमा। अत्र दशि मन्त्रमायाः ससन्त। ययाः पपुरुषयाः नषधनमम्
असधगन्तपुमम् इच्छमत सयाः अस्य ससूकस्य जपस कपुयमारदम् इमत अमाश्वलमायनगपृह्यससूकवे अस्य ससूकस्य मवमनयनोगयाः
उपलभ्यतवे। तथमामहि आम्नमातमम् अमाश्वलमायनगपृह्यससूत्रवे- 'ससपसूषनम् मवदषपु मा इमत नषमसधसजगममषनम् मसूलहिनो वमा'।
इमत।

हिवे ममागर रकक पसूषनम् वयस धनप्रमाप्त्यथर तथमा कमर सम्पमादनमाथर तव मनयनोगस कपृतवन्तयाः। त्वमम् अस्ममाकस
पपुमषस मवधवेमहि। त्वस तस्य पपुरुषस्य सन्धमानमम् अस्मभ्यस ददमातपु ययाः सरलवेन उपमायवेन नषद्रिव्यप्रमाप्त्यपुपमायमवषयवे
उपमदशिमत, यश्चि अस्ममाकस नषस धनमम् कपुत्र असस्त इमत दशिर मयष्यमत। हिवे पपुषनम् दवेव अस्मभ्यमम् अनपुगहिस कपुवर न्तपु
यथमा वयस तस्य जनस्य सङ्गस प्रमाप्नपुयमाम ययाः जनयाः जमानमामत अस्ममाकस नषमायाः गमावयाः पशिवश्चि कपुत्र अवस्थमानस
कपुवर सन्त इमत। स एव अस्मभ्यस तवेषमास गपृहिमानमास मवषयवे बनोधयमत यत्र अस्ममाकस हृतमायाः गमावयाः ससन्त।

पसूषनम्-दवेवस्य आयपुधस महि चिक्रमम्। ततम् चिक्रमम् अमवनमामशि असस्त अथमारतम् तस्य चिक्रस्य मवनमाशिस कतपुर
नवैव शिक्यतवे। अस्य चिक्रस्य कनोशियाः अमप न हिष्ट्रीयतवे। अस्य चिक्रस्य यमा धमारमा समा व्यथमास न प्रमाप्ननोमत अथमारतम्
न कपुण्ठष्ट्रीभवमत। तवेनवैव चिक्रवेण तमानम् चियौरमानम् मवनमाशियतपु यवे अस्मदष्ट्रीयस धनस लपुसण्ठतवन्तयाः। तथमामहि आम्नमातस
पसूषन्ससूकवे-

'पसूष्णश्चिक्रस न ररष्यमत न कनोशिनोऽव पदतवे।

ननो अस्य व्यथतवे पमवयाः'।।३। इमत।

ययाः पसूषदवेवमाय हिमवयाः ददमामत अथमारतम् हिमवद्रिरव्यवैयाः ययाः अस्य पसूजमास करनोमत तस यजममानस पसूषमा कदमामप न
मवस्मरमत। अमप चि पसूषदवेवयाः तस्मवै सवर प्रथमस सवर मवधस धनस प्रददमामत। तथमामहि आम्नमातस पसूषन्ससूकवे-

'यनो अस्मवै हिमवषमामवधन्नि तस पसूषमामप मपृष्यतवे।

प्रथमनो मवन्दतवे वसपु'।।इमत।४।

हिवे पसूषनम्, अस्ममाकस पशिसूनमास रकणमाय सवर दमा तवेषमास पपृष्ठतयाः गच्छतपु। अस्ममाकमम् अश्वमानम् चियौरस्य हिस्तमातम्
अवतपु, अस्मभ्यस चि धनस प्रददमातपु। तथमामहि अमाम्नमातस- 'पसूषमा गमा अन्ववेतपु नयाः पसूषमा रकत्ववर तयाः। पसूषमा वमाजस सननोतपु
नयाः'।।इमत। ययाः सनोमरसस्य पवेषणस करनोमत तस्य यजममानस्य गवमास पपृष्ठतयाः गच्छतपु तमासमास रकमास चि करनोतपु। अमप
चि मत्सदृशिमायाः यवे तव स्तनोतमारयाः तवेषमास यमायाः गमावयाः तमासमास गवमास पपृष्ठतयाः गच्छतपु। तमासमास रकमास चि मवदधमातपु। तथमामहि
अमाम्नमातस पसूषन्ससूकवे-

ववेदमाध्ययनमम् 155
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

'पसूषन्निनपु प्र गमा इमहि यजममानस्य सपुन्वतयाः।

अस्ममाकस स्तपुवतमामपुप'।।इमत।

अस्ममाकस यमायाः गमावयाः ससन्त तमासमास कमामप कमतयाः नमाशिनो वमा ममा भवतपु , कस्यमा अमप गनोयाः पष्ट्रीडमा न भवतपु।
कमामप गयौयाः कसूपवे पमततमा सतष्ट्री मपृतमा ममा भवतपु। अतयाः त्वमम् अस्ममाकस मवदवेषरमहितमामभयाः गनोमभयाः सहि समायसकमालवे
अमागच्छ। तथमामहि अमाम्नमातस पसूषन्ससूकवे-

ममामकनरशिन्ममाककीं ररषन्ममाककीं सस शिमारर कवेवटिवे।

अथमाररषमामभरमा गमहि।। इमत।

ययाः पसूषमा अस्ममाकस प्रमाथर नमास शृणनोमत, दररद्रितमास चि दरसू ष्ट्रीकरनोमत, यद्धनस कदमामप नषस न भवमत तमादृशियाः
ययाः पसूषदवेवयाः, अमप चि ययाः सवरषमामम् ईशियाः अथमारतम् शिमासनकतमार तथमाभसूतस्य पसूषदवेवस्य वयस प्रमाथर नमास कपुमर याः।
तथमामहि आम्नमातस पसूषन्ससूकवे-

'शृण्वन्तस पसूषणस वयममयर मनषववेदसमम्।

ईशिमानस रमाय ईमहिवे'।।इमत।

हिवे पनोषक दवेव तव कमायर मनरतमायाः वयस कदमामप दयाःपु खस कषस वमा न प्रमाप्नपुमयाः। वयस सवर दमा तव स्तनोतमारयाः
स्मयाः। तव दमकणस हिस्तस ममास पररतयाः प्रसमारयतपु, मम यद्गनोधनस नषमम् असस्त तदम् मह्यस प्रत्यपर य अथमारतम् नषस
गनोधनस पपुनयाः आगच्छतपु इमत यजममानस्य असन्तममा प्रमाथर नमा। तथमामहि अमाम्नमातस-

'परर पसूषमा परस्तमाद्धस्तस दधमातपु दमकणमम्।

पपुननर्मो नषममाजतपु'।।इमत।

एवस पसूषन्ससूकस्थमायाः यवे दशि ऋक्मन्त्रमायाः तवेषमास समारयाः अमतससकवेपवेण प्रस्तपुत इमत शिमम्।

पमाठसमारयाः - १

असस्मनम् पमाठवे ससूकदयस मवदतवे। तयनोयाः प्रथमस तमावतम् पसूषन्ससूकमम्। असस्मनम् पसूषन्ससूकवे दशि मन्त्रमायाः
ससन्त। दशिमन्त्रवैयाः सवर त्र प्रमाथर नमा एव मवमहितमा। तत्र आमदमवे मन्त्रवे धनप्रमाप्त्यथर कमर सम्पमादनमाय उकमम्। मदतष्ट्रीयवे
मन्त्रवे धनवन्तस बलवन्तस प्रशिससनष्ट्रीयस गपृहिस्थस प्रमत नयनमाय उकमम्। तपृतष्ट्रीयवे मन्त्रवे दमातपुमम् इच्छन्तस जनस दमानमाय
प्रवेरय इमत प्रमासथर तमम्। चितपुथर मन्त्रवे धनप्रमाप्त्यथर ममागर मवदममानस शित्रपुस नमाशिय इमत प्रमासथर तमम्। पञ्चमवे मन्त्रवे
वमणजयाः हृदयस्य चितपुषर पु मदकपु कतर नमाय प्रमासथर तमम्। षष्ठवे मन्त्रवे पसूवरमन्त्रवतम् तथवैव उकमम्। सप्तमवे मन्त्रवे वमणजयाः
हृदयस्य कनोमलष्ट्रीकरणमाय प्रमासथर तमम्। अषमवे मन्त्रवे आरयमा सवरषमास जनमानमास हृदयस्य कनोमलष्ट्रीकरणमाय प्रमासथर तमम्।
नवमवे मन्त्रवे आरमायमायाः सपुखप्रमाप्त्यथर प्रमासथर तमम्। दशिमवे मन्त्रवे गवमास प्रमामपकमायमायाः, अश्वमानमास प्रमामपकमायमायाः, अन्निमानमास
प्रमामपकमायमायाः चि अमभलमाषमायमायाः रमाजतपुल्यमानन्दमाय पसूणरकरणमाय प्रमासथर तमम्। एवस सम्पसूणर पसूषन्ससूकवे प्रमाययाः वमणजयाः
हृदयस्य कनोमलष्ट्रीकरणमाय तथमा धनप्रमाप्त्यथर बहिह धमा प्रमासथर तमम्।

156 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥पसूष न्ससूक मम् उषस्ससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

उषस्ससूकमम्

9.4) अधपुन मा उषस्ससूक स्य (ऋ.ववे .३.५९) मसूल पमाठ उपन्यस्यतवे ।

उषतोच वचाजतनद वचासजसन च प्रचततद चार्यःच

स्ततोरस द जकषस्व गमणचततो रघद तोसन।
पकरचाच ण
च श्री दतसव द -च
द रकवसच तर्यः पकरसन्ध
रनकवद चतस चरद सस सवश्ववचारत॥१॥

उषतो द दतवच रत्द रचार च सव भचासद ह

चचन्द्ररथद चा सनभ च मतचा द ईरच रन्द तश्री।
आ त्वचा द वहन्तक सररचा क च सद तोच अश्वचा च
सहरण्द रवणचार्यं पमथकपचाज च सद तो रत॥२॥
उषर्यःद प्रतश्रीच द च सवश्वतो-च
च श्री भकवनचासन
ध्वचार सतष्ठद स्ररच तम स्द र कत चतकर्यः।
सरच चानच रथर्यं द चरणश्रीरच रचानद चा
चचक्रसरवद नव्रस्च रचा ववद मत्स्व॥३॥

अवच स्रभरतवद सचन्वतच श्री रघच तो-

च रचासद त स्वसरस्र
न्रकषचा द च पत्नश्री।द
द सकभगचा
स्व१च चदजरनन्तश्री च द सदक च ससचाच
आन्तचासद दवर्यः द च आ पसथ
च पप्रथ म द चव्रचार्यः॥४॥
अच्छचा द वतो दतवच श्रीरकषस
च स द सवभचातच त
प्र वतो द भरध्वसच नरसद चा सवक सक्तर
म च ।न
च सदसच व पचाजतो द अशत-च
ऊचध्वर्यं रधद कधचा
त्प्र रतोचद चनचा रदरचत रण्वस
च सदृक द न ॥५॥
ववेदमाध्ययनमम् 157
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

ऋचतचावरश्रीद सदवच तो अचकर्कैरबद तोध्रचा

रतवतश्री
च च रतोदसश्री द सचचत्ररस्द थचात।न
आचरतच श्रीरग्द न उषच सस द सवभचातच त
वचारच रतसद ष च द्रसवणद स सभकरचाणर्यः
द ॥६॥

ऋचतस्र द बकध्न च उषच सचासद रषण्च रन-न

वमषचा द रहच श्री रतोदसश्री
द च आ सववतद श।
रहच श्री सरत्रच स्रच वरदणस्र रचारच चा
चचन्द्रत व द भचानच सक सव-दधतद पकरत्रच चा॥७॥

9.4.1) इदमानणीं मसूल पमाठमम् अवगच्छमाम (उषस्ससूक मम्)

उषतोच वचाजतनद वचासजसन च प्रचततद चार्यःच

स्ततोरस द जकषस्व गमणचततो रघद तोसन।
पकरचाच ण
च श्री दतसव द -च
द रकवसच तर्यः पकरसन्ध
रनकवद चतस चरद सस सवश्ववचारत॥१॥

पदपचाठर्यः- उषर्यःद। वचाजतनद । वचासच जचसन।च प्रऽचततद चार्यः। स्ततोररद ।न जकषच स्च व।च गण
म च चतर्यः॥ रघच तोसच न।च पकरचाच ण
च श्री।
दतसच व।च रकवच सच तर्यः। पकरच रच ऽन सधर्यःच। अनक।द वतच र।न चचरसस
च ।च सवश्व
च वच चारच त ॥च
अन्वययाः - वमाजवेन वमासजमन मघनोमन उषयाः प्रचिवेतमायाः गपृणतयाः स्तनोमस जपुषस्व। मवश्ववमारवे दवेमव पपुरमाणष्ट्री
यपुवमतयाः पपुरसस धयाः व्रतमम् अनपुचिरसस।

व्यमाख्यमा - वमाजवेन वमासजमन अन्निवेनमान्निवमत। मघनोमन धनवमत। हिवे उषयाः प्रचिवेतमायाः प्रकपृ षजमानवतष्ट्री सतष्ट्री
त्वस गपृणतयाः त्वस स्तनोत्रस कपुवर तयाः स्तनोतपुयाः स्तनोमस स्तनोत्रस जपुषस्व सवेवस्व। यदमा वमाजवेन हिमवलर कणवेनमान्निवेन सहि स्तनोमस
जपुषस्व इमत सम्बन्धयाः। मवश्ववमारवे मवश्ववैयाः सवरयाः वरणष्ट्रीयवे हिवे उषयाः दवेमव पपुरमाणष्ट्री पपुरमातनष्ट्री। यपुवमतयाः इत्यपुपममा।
तदतम् शिनोभममानमा। पपुरसस धयाः पपुरु बहिह धष्ट्रीयाः स्तनोत्रलकणस कमर यस्यमायाः समा बहिह स्तनोत्रवतष्ट्री। पपुरसस धबर हिहधष्ट्रीयाः इमत
यमास्कयाः, पपुरसन्धयाः शिनोभममानमा वमा। एवसमवधगपुणनोपवेतमा त्वमम् अनपुव्रतस यजकममारमभलक्ष्य चिरसस यषव्यतयमा वतर सवे॥

158 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥पसूष न्ससूक मम् उषस्ससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

सरलमाथर याः - अन्निदमारमा अन्निवमत धनवमत हिवे उषवे! प्रकपृषजमानसम्पन्निमा भवतष्ट्री स्तसूयममानस्य जनस्य
प्रमाथर नमास स्वष्ट्रीकरनोतपु। हिवे सवरयाः इष्यममाणवे दवेमव उषवे! पपुरमातनष्ट्री यपुवमतयाः इव नमानमाप्रकमारवैयाः स्तसूयममानमा भवतष्ट्री इमस
यजस लकष्ट्रीकपृत्य मवचिरणस करनोतपु।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 प्रचिवेतमायाः- प्रपसूवरकमातम् मचितम्-धमातनोयाः तपृच्प्रत्ययवे प्रथममाबहिह वचिनवे प्रचिवेतमायाः इमत रूपमम्।

 गपृणतयाः- गपृ-धमातनोयाः श्नमाप्रत्ययवे शितपृप्रत्ययवे चि षष्ठ्यवेकवचिनवे गपृणतयाः इमत रूपमम्।
 जपुषस्व- जपुषम्-धमातनोयाः लनोट्लकमारवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे जपुषस्व इमत रूपमम्।
 चिरसस- चिरम्-धमातनोयाः लट्लकमारवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे चिरसस इमत रूपमम्।

उषतो द दतवच रत्द रचार च सव भचासद ह

चचन्द्ररथद चा सनभ च मतचा द ईरच रन्द तश्री।
आ त्वचा द वहन्तक सररचा क च सद तोच अश्वचा च
सहरण्द रवणचार्यं पमथकपचाज च सद तो रत॥२॥
पदपचाठर्यः- उषर्यःद। दतसच व।च अरत्द रचार। सव। भचासच ह।च चचन्द्रऽरथद चा। सनभ च मतचा।द ईरच रन्तश्री
द ॥ आ। त्वचा।च वहच न्च तक।च
क च सद र्यः। अश्वचार्यःद। सहरण्द रवणचारर।न पथ
सऽररचा म च कऽपचाज
च सद र्यः। रत॥
अन्वययाः - उषयाः दवेमव अमत्यमार चिन्द्रिरथमा ससूनपृतमा ईरयन्तष्ट्री मव भमामहि। पपृथप
पु माजसयाः सपुयममासयाः यवे
अश्वमायाः महिरणवणमार त्वमा आ वहिन्तपु।

व्यमाख्यमा - हिवे उषनो दवेमव अमत्यमार मरणधमर रमहितमा चिन्द्रिरथमा सपुवणर मयरथनोपवेतमा ससूनपृतमा मप्रयसत्यरूपमा
वमाचियाः ईरयन्तष्ट्री उच्चिमारयन्तष्ट्री। तमादृशिष्ट्री त्वस मव भमामहि ससूयरमकरणसम्बन्धमातम् मवशिवेषवेण दष्ट्रीप्यस्व, पपृथप
पु माजसयाः
प्रभसूतबलयपुकमा अरुणवणमार यवे अश्वमा मवदन्तवे सपुयममासयाः सपुष्ठपु मनयन्तपुस शिक्यमा रथनो यनोसजतमास्तवेऽश्वमायाः
महिरण्यवणमार त्वमा त्वमामम् आ वहिन्तपु।

सरलमाथर याः - हिवे दवेमव उषवे! मरणधमर रमहितमा सपुवणर मयरथयपुकमा सत्यस मप्रयमास वमाणणीं चि उच्चिमारयन्तष्ट्री
भवतष्ट्री मवशिवेषरूपवेण प्रकमामशितमा भवतपु। प्रभसूतवलयपुकमायाः सपुमनयसन्त्रतमायाः भवत्यमायाः यवे अश्वमायाः तवे स्वमणर मवणर यक
पु मास
भवन्तष्ट्रीमम् अत्र आनयन्तपु।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 भमामहि- भमा-धमातनोयाः लनोट्लकमारवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे भमामहि इमत रूपमम्।

 ईरयन्तष्ट्री- ईरम्-धमातनोयाः मणच्प्रत्ययवे शितपृप्रत्ययवे ङष्ट्रीप्प्रत्ययवे चि प्रथमवैकवचिनवे ईरयन्तष्ट्री इमत रूपमम्।
 वहिन्तपु- वहिम् -धमातनोयाः लनोट्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे वहिन्तपु इमत रूपमम्।
 सपुयममासयाः- सपुयमशिब्दस्य प्रथममाबहिह वचिनवे ववैमदकस रूपममदमम्। लयौमककवे तपु सपुयममायाः इमत रूपमम्।

ववेदमाध्ययनमम् 159
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

उषर्यःद प्रतश्रीच द च सवश्वतो-च

च श्री भकवनचासन
ध्वचार सतष्ठद स्ररच मतस्द र कत चतकर्यः।
सरच चानच रथर्यं द चरणश्रीरच रचानद चा
चचक्रसरवद नव्रस्च रचा ववद मत्स्व॥३॥

च श्री। भकवनद चासन। सवश्वचा।द ऊचध्वचार।द सतष्ठच सच स।च अचरमतस्द र। कत च तकर्यः॥ सरच चानच र।न
पदपचाठर्यः- उषर्यःद। प्रतच श्रीच
अथररद ।न चचरणश्री
च रच रचानद चा। चचक्ररऽन इव।
द नव्च रसच स।च आ। ववद त्स्व
म च ॥च
अन्वययाः - उषयाः मवश्वमा भपुवनमामन प्रतष्ट्रीचिष्ट्री अमपृतस्य कवेतपुयाः ऊध्वमार मतष्ठसस , नव्यसस सममानस
चिरणष्ट्रीयममानमा चिक्रममव आ ववपृत्स्व।

व्यमाख्यमा - हिवे उषयाः दवेमव सवमारमण भपुवनमामन प्रतष्ट्रीचिष्ट्री। प्रमत आमभमपुख्यवेनमाञ्चमत प्रमाप्ननोतष्ट्रीमत प्रतष्ट्रीचिष्ट्री।
अमपृतस्य मरणधमर रमहितस्य ससूयरस्य कवेतपुयाः प्रजमापमयत्रष्ट्री त्वमम् ऊध्वमार नमस्यपुन्नितमा मतष्ठसस। नव्यसस पपुनयाः
पपुनजमारयममानतयमा नवतरवे हिवे उषनो दवेमव, अथर मम् अयर तवे गम्यतवेऽसस्ममन्नित्यथर्मो ममागर याः। सममानमम् एकममागर मपुदयमातम्
प्रमाचिष्ट्रीनकमाललकणस चिरणष्ट्रीयममानमा चिररतपुममच्छन्तष्ट्री त्वमम् आ ववपृत्स्व पपुनस्तसस्मनम् ममागर आवपृत्तमा भव। तत्र
दृषमान्तयाः। चिक्रममव। यथमा नभसस चिररतपुयाः ससूयरस्य रथमाङ्गस पपुनयाः पपुनरमावतर तवे तदतम्॥

सरलमाथर याः - हिवे दवेमव उषवे! समस्तस्य लनोकस्य पपुरस्तमातम् आगच्छन्तष्ट्री मरणधमर रमहितस्य ससूयरस्य
आगमनवमातमार जमापयन्तष्ट्री भवतष्ट्री आकमाशिमध्यवे मतष्ठमत। हिवे सवर दमा नवष्ट्रीनमा मतष्ठसन्त, एकसस्मनम् एव ममागर
मवचिरणस कपुवर न्तष्ट्री भवतष्ट्री चिक्रवतम् वमारस वमारमम् आगच्छतपु।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 प्रतष्ट्रीचिष्ट्री- प्रमतपसूवरकमातम् अञ्चम्-धमातनोयाः सक्वन्प्रत्ययवे प्रतष्ट्रीचिष्ट्री इमत रूपमम्। प्रमत आमभमपुख्यवेन अञ्चमत
प्रमाप्ननोमत इमत समायणमाचिमायर याः।
 मतष्ठसस- स्थमा-धमातनोयाः लट्लकमारवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे मतष्ठसस इमत रूपमम्।
 नव्यसस- नवम्-धमातनोयाः लटिम् -लकमारवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे नव्यसस इमत रूपमम्।
 चिरणष्ट्रीयममानमा- चिरणष्ट्रीयशिब्दस्य शिमानच्प्रत्ययवे टिमाप्प्रत्ययवे चि प्रथमवैकवचिनवे चिरणष्ट्रीयममानमा इमत रूपमम्।
 ववपृत्स्व- वपृतम्-धमातनोयाः यङ्लपुङन्तवे लनोट्लकमारवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे ववपृत्स्व इमत रूपमम्।

अवच स्रभरतवद सचन्वतच श्री रघच तो-

च रचासद त स्वसरस्र
न्रकषचा द च पत्नश्री।द
द सकभगचा
स्व१च चदजरनन्तश्री च द सदक च स
स चाच
आन्तचासद दवर्यः द च आ पसथ
च पप्रथ म द व्च रचार्यः॥४॥

160 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥पसूष न्ससूक मम् उषस्ससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

पदपचाठर्यः- अव।द स्रभरऽद इव। सचचन्वतच श्री। रघच तोनश्री।द उषच चा। रचासच त।च स्वसरस्र।
द पत्नश्री॥द स्वर्यःद। जनन्द तश्री।
क च ।द सऽद
सऽभगचा स चार्यःद। आ। अन्तचातद ।न सदवच र्यः। प्रपच थच त। आ। पसथ
कच स म च चव्रचार्यः॥
अन्वययाः - स्वसरस्य पत्नष्ट्री मघनोनष्ट्री उषमा स्यसूम इव अव मचिन्वतष्ट्री यमामत, स्वयाः जनन्तष्ट्री सपुभगमा
सपुदस
स मा मदवयाः आ अन्तमातम् पपृसथव्यमायाः पप्रथवे।

व्यमाख्यमा - यवेयमम् उषमा स्यसूमवेव वस्त्रममव मवस्तपृतस तमयाः अवमचिन्वतष्ट्री अवचियमपकयस प्रमापयन्तष्ट्री
मघनोनष्ट्री धनवतष्ट्री स्वसरस्य सपुष्ठपुवस्यमत मकपमत तम इमत स्वसरमा ससूयर्मो वमासरनो वमा। तस्य पत्नष्ट्री सतष्ट्री यमामत
गच्छमत। स्वयाः स्वककीयस तवेजयाः जनन्तष्ट्री जनयन्तष्ट्री सपुभगमा सपुधनमा सयौभमाग्ययपुकमा वमा सपुदस
स मा शिनोभनमामगहिनोत्रकममार
सवेयमपुषमा मदवयाः दपुलनोकस्य आ अन्तमातम् पपृसथव्यमायाः चि आ अन्तमातम् अवसमानमातम् पप्रथवे प्रथतवे प्रकमाशितवे इत्यथर याः।

सरलमाथर याः - ससूयरस्य भमायमार, धनयपुकमा उषमा दवेवष्ट्री वस्त्रममव मवस्तपृतमम् अन्धकमारस नमाशियन्तष्ट्री गमनस
करनोमत। स्वतवेजयाः उत्पमादयन्तष्ट्री सपुन्दरष्ट्री धनयपुकमा सपुन्दरमामगहिनोत्रमामदयजमानपुष्ठमानस कमारयन्तष्ट्री उषमादवेवष्ट्री दपुलनोकस्य
पपृसथवष्ट्रीलनोकस्य चि अन्तस यमावतम् स्वप्रकमाशिवेन अन्धकमारस नमाशियमत।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 मचिन्वतष्ट्री- मचि-धमातनोयाः शितपृप्रत्ययवे ङष्ट्रीप्प्रत्ययवे चि प्रथमवैकवचिनवे मचिन्वतष्ट्री इमत रूपमम्।

 जनन्तष्ट्री- जनम्-धमातनोयाः मणच्प्रत्ययवे शितपृप्रत्ययवे ङष्ट्रीप्प्रत्ययवे चि प्रथमवैकवचिनवे ववैमदकस रूपममदमम्।
लयौमककवे जनयन्तष्ट्री इमत रूपस भवमत।
 पप्रथवे- प्रथम्-धमातनोयाः सलट्लकमारवे आत्मनवेपदवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे पप्रथवे इमत रूपमम्।

अच्छचा द वतो दतवच श्रीरकषस

च स द सवभचातच त
प्र वतो द भरध्वसच नरसद चा सकवसक्तर
म च ।न
च सदसच व पचाजतो द अशत-च
ऊध्च वर्यं रधद कधचा
त्प्र रतोचद चनचा रदरचत रण्वस
च सदृक द न ॥५॥

पदपचाठर्यः- अच्छ।द वर्यःच। दतवच श्रीर।न उषच सरद ।न सवऽच भचातच श्रीर।न प्र। वर्यःच। भरच ध्व
च रच ।न नरसद चा। सऽव
क च सक्तर
म च ॥न
ऊचध्वरर।न रधच कधचा।
च सदसच व। पचाजर्यःद। अचशतचत।न प्र। रतोच
च चनचा। ररच चच तच। रण्वस सद न ॥
च दृक
अन्वययाः - वयाः अच्छ मवभमातष्ट्रीमम् उषसस दवेवणीं वयाः नमसमा सपुवपृमकस प्रभरध्वमम्। मधपुधमा मदमव ऊध्वर
पमाजयाः अश्रिवेतम्। रण्वससदृकम् रनोचिनमा प्ररुरुचिवे।

व्यमाख्यमा - हिवे स्तनोतमारयाः वयाः यपुष्ममानम् अच्छ अमभलक्ष्य मवभमातणीं शिनोभममानमामम् उषसस दवेवणीं प्रमत वयाः
यपुष्ममाकस सम्बसन्धनमा नमसमा नमस्कमारवेण सहि सपुवपृमकस शिनोभनमास स्तपुमतस प्रभरध्वस यसूयस कपुरुत। मधपुधमा मधपुपुरमामण
स्तपुमतलकणमामन वमाक्यमामन दधतष्ट्रीमत। मधपुयाः सनोमयाः। तस धमारयतष्ट्रीमत वमा। यदमा। मधपुधमामदत्यधमात्रष्ट्री। यदमा।
अवगहिमाभमावमादव्यपुत्पन्निमावयवमम् अखण्डममदस पदमम्, उषनो नमाम सवेयमपुषमा मदमव नभसस ऊध्वर पमाजयाः

ववेदमाध्ययनमम् 161
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

ऊध्वमारमभमपुखस पमाजस्तवेजयाः अश्रिवेतम् श्रियमत तथमा रनोचिनमा रनोचिनशिष्ट्रीलमा रण्वससदृकम् रमणष्ट्रीयदशिर ननोषमायाः प्र रुरुचिवे
प्रकषरण यदमा रनोचिनमा लनोकमानम् प्ररुरुचिवे प्रकषरण स्वतवेजसमा दष्ट्रीपयमत।

सरलमाथर याः - (हिवे स्तनोतमासमसूहि) यसूष्ममानम् लक्ष्यष्ट्रीकपृत्य प्रकमाश्यममानमामम् उषमादवेवणीं प्रमत यसूयस यसूष्ममाकस
नमनयपुकमास सपुन्दरस्तपुमतस समपर यन्तपु। मधपु धमारयन्तष्ट्री उषमा दवेवष्ट्री दपुलनोकवे ऊध्वर प्रमत स्वप्रकमाशिस प्रसमारयमत।
रमणदशिर नयपुकमा उषमा दवेवष्ट्री जनमानम् अत्यसधकस प्रकमाशियमत।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 मवभमातष्ट्रीमम्- मवपसूवरकमातम् भमा-धमातनोयाः शितपृप्रत्ययवे ङष्ट्रीप्प्रत्ययवे चि मदतष्ट्रीयवैकवचिनवे मवभमातष्ट्रीमम् इमत रूपमम्।

 भरध्वमम्- भपृ-धमातनोयाः लनोट्लकमारवे आत्मनवेपदवे मध्यमपपुरुषबहिह वचिनवे भरध्वमम् इमत रूपमम्।
 रनोचिनमा- रुचिम्-धमातनोयाः ल्यपुट्प्रत्ययवे टिमाप्प्रत्ययवे चि रनोचिनमा इमत रूपमम्।
 अश्रिवेतम्- सश्रि-धमातनोयाः लङ्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे ववैमदकस रूपममदमम्।
 रुरुचिवे- रुचिम्-धमातनोयाः सलट्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे रुरुचिवे इमत रूपमम्।

ऋचतचावरश्रीद सदवच तो अचकर्कैरबद तो-च

ध्रचा रत वतश्री
च च रतोदसश्रीद सचचत्ररस्द थचात।न
आचरतच श्रीरग्द न उषच सस द सवभचातच त
वचारच रतसद ष च द्रसवणद स सभकरचाणर्यः
द ॥६॥

पदपचाठर्यः- ऋचतऽवरद श्री। सदवच र्यः। अचकर्कैर्यः। अचबतोसच ध।च आ। रत वतश्री

च ।द रतोदसश्री
द इसत।द सचचत्रर।न अचस्थचातच ॥न
आचऽरतच श्रीर।न अचग्नत।च उषच सरद ।न सवऽच भचातच श्रीर।न वचारच र।न एसष
च ।च द्रसवणद र।न सभकरचाणर्यः
द ॥
अन्वययाः - ऋतमावरष्ट्री मदवयाः अकरयाः अबनोसध। रवेवतष्ट्री रनोदसष्ट्री। मचित्रमम् अस्थमातम्। अगवे! आयतणीं मवभमातष्ट्रीमम्
उषसस मभकममाणयाः वमामस द्रिमवणमम् एमष।

व्यमाख्यमा - ऋतमावरष्ट्री सत्यवतष्ट्री यवेयमपुषमा मदवयाः दपुलनोकमातम् अकरयाः तवेजनोमभयाः अबनोसध सवरजमारयतवे। ततयाः
रवेवतष्ट्री धनवतष्ट्री यवेयस रनोदसष्ट्री दमावमापपृसथव्ययौ मचित्रस नमानमामवधरूपयपुकस यथमा भवमत तथमा अस्थमातम् सवर तनो व्यमाप्य
मतष्ठमत। हिवे अगवे आयतणीं त्वदमभमपुखममागच्छन्तणीं मवभमातणीं भमासममानमामम् उषसमम् उषवेदवेवणीं मभकममाणयाः हिवणींमष
यमाचिममानस्त्वस वमामस वरणष्ट्रीयस द्रिमवणमम् अमगहिनोत्रमामदलकणस धनमम् एमष प्रमाप्ननोमष।

सरलमाथर याः - सत्यवतष्ट्री उषमा दपुलनोकमातम् प्रसमाररतवेन तवेजसमा जमायतवे। धनवतष्ट्री उषमादवेवष्ट्री दपुलनोकस
पपृसथवष्ट्रीलनोकस चि मववधवैयाः प्रकमारवैयाः व्यमाप्य मतष्ठमत। हिवे अमगदवेव भवतयाः सम्मपुखस प्रमत आगच्छन्त्यमायाः उषमादवेव्यमायाः
यमाचिममानयाः वरणयनोग्यस धनस प्रमाप्ननोमत।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 अस्थमातम्- स्थमा-धमातनोयाः लङ्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे अस्थमातम् इमत रूपमम्।

162 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥पसूष न्ससूक मम् उषस्ससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

 अबनोसध- बपुधम्-धमातनोयाः लङ्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे अबनोसध इमत रूपमम्।

 आयतष्ट्रीमम्- आङ्पसूवरकमातम् इणम् -धमातनोयाः शितपृप्रत्ययवे ङष्ट्रीप्प्रत्ययवे चि मदतष्ट्रीयवैकवचिनवे आयतष्ट्रीमम् इमत
रूपमम्।
 मवभमातष्ट्रीमम्- मवपसूवरकमातम् भमा-धमातनोयाः शितपृप्रत्ययवे ङष्ट्रीप्प्रत्ययवे चि मदतष्ट्रीयवैकवचिनवे मवभमातष्ट्रीमम् इमत रूपमम्।
 मभकममाणयाः- मभकम्-धमातनोयाः शिमानच्प्रत्ययवे प्रथमवैकवचिनवे मभकममाणयाः इमत रूपमम्।
 एमष - इ-धमातनोयाः लट्लकमारवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे एमष इमत रूपमम्।

ऋचतस्र द बकध्न च उषच सचासद रषण्च रन-न

वषम चा द रहच श्री रतोदसश्री
द च आ सववतद श।
रहच श्री सरत्रच स्रच वरदणस्र रचारच चा
चचन्द्रत व द भचानच कस सव दधतद पकरत्रच चा॥७॥

पदपचाठर्यः- ऋचतस्र।द बध्नत

क च । उषच सचारद ।न इषच ण्च रन।न वषम चा।द रहच श्री इसत।द रतोदसश्री
द च इसत।द आ। सववच तश
च ॥च
रहच श्री। सरत्रच स्र।द वरदणस्र। रचारच चा। चचन्द्रचाऽइव।
द भचानच रक ।न सवऽदधच त। पकरच त्रच चा॥
अन्वययाः - वपृषमा ऋतस्य बपुध्नवे उषसमामम् इषण्यनम् महिष्ट्री रनोदसष्ट्री आ मवववेशि। ममत्रस्य वरुणस्य महिष्ट्री
ममायमा चिन्द्रिमा इव भमानपुस पपुरुत्रमा मवदधवे।

व्यमाख्यमा - वपृषमा वपृमषदमारमा अपमास प्रवेरक आमदत्ययाः ऋतस्य अमगहिनोत्रमामदककमर करणवे सत्यभसूतस्यमाह्नियाः
बपुध्नवे मसूलवे उषसमाममषण्यनम् प्रवेरणस कपुवर नम् महिष्ट्री महित्ययौ रनोदसष्ट्री दमावमापपृसथव्ययौ आ मवववेशि स्वतवेजनोमभयाः सवर तयाः
प्रमवषवमानम्। यदमा वपृषमा वमषर तवेषण्यनम् सवर तनो गच्छन्निपुषसमास सम्बन्धष्ट्री रसश्मसमसूहिनो रनोदसष्ट्री दमावमापपृसथव्ययौ
मवषवमामनमत यनोजनष्ट्रीयमम्। ततयाः महिष्ट्री महितष्ट्री ममत्रस्य वरुणस्य ममत्रमावरुणयनोयाः ममायमा प्रभमारूपमा सतष्ट्री चिन्द्रिवेव
सपुवणमारनष्ट्रीव भमानपुस स्वप्रभमास पपुरुत्रमा बहिह षपु दवेशिवेषपु मवदधवे मवदधमामत सवर त्र प्रसमारयमत।

सरलमाथर याः - वपृमषदमारमा जलस्य प्रवेरकयाः ससूयरयाः प्रमाकपृमतकमनयममानपुसमारस मदनस्यमादयौ उषमास प्रवेरमयत्वमा
दपुलनोकवे पपृसथवष्ट्रीलनोकवे चि व्यमाप्तयाः जमातयाः। ममत्रमाणमास वरुणदवेवतमानमास चि महितष्ट्री प्रभमास्वरूमपणष्ट्री उषमा
स्वमणर मकमासन्तयाः इव ससूयर बहिह षपु स्थमानवेषपु प्रसमाररतस करनोमत।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 इषण्यनम्- इषम्-धमातनोयाः मणच्प्रत्ययवे शितपृप्रत्ययवे चि प्रथमवैकवचिनवे इषण्यनम् इमत रूपमम्।

 मवववेशि- मवशिम्-धमातनोयाः सलट्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे मवववेशि इमत रूपमम्।
 मवदधवे- मवपसूवरकमातम् धमा-धमातनोयाः सलट्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे मवदधवे इमत रूपमम्।

ववेदमाध्ययनमम् 163
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पमाठगतप्रश्नमायाः-३

31. उषस्ससूकस्य कयाः ऋमषयाः। मकमम् छन्दयाः। कमा चि दवेवतमा।

32. ईरयन्तष्ट्री इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
33. इषण्यनम् इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
34. ससूकममदमम् कसस्मनम् ववेदवे अन्तभर वमत॥
35. मवभमातष्ट्रीमम् इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
36. असस्मनम् ससूकवे कस्य प्रमाथर नमा मवधष्ट्रीयतवे।
37. पप्रथवे इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
38. अस्थमातम् इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
39. आमदमवे मन्त्रवे कमा प्रमाथर नमा मवधष्ट्रीयतवे।
40. अश्रिवेतम् इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।

9.5) उषस्स्वरूपमम्
सम्पसूणर ऋग्ववेदवे प्रमाययाः मवसशित्यमास ससूकवे उषसम् -दवेव्यमायाः स्तपुमतयाः मवमहितमा। प्रकमाशिथर कमातम् वसम् -धमातनोयाः
उषसम्-शिब्दनो मनष्पदतवे। तस्ममातम् उषसम्-शिब्दस्य अथर्मो भवमत प्रकमाशिममानमा दवेवष्ट्री इमत। उषमा दवेवष्ट्री
जरमामरणरमहितमा इमत ऋमषमभयाः वमणर तमा। तस्यमायाः स्वरूपमम् अमवनमामशि वतर तवे, परन्तपु बहिह त्र स्थलवेषपु दपुलनोकस्य
दमपु हितपृत्ववेन अस्यमायाः वणर नमा प्रमाप्यतवे। उषमा दवेवष्ट्री महि सपुजमातमा अथमारतम् तस्यमायाः जन्म उच्चिवसशिवे अभवतम्।
सम्पसूणरववैमदकसमामहित्यवे उषसम्-दवेव्यमायाः यतम् मननोहिरस स्वरूपस वमणर तस, तमादृशिस स्वरूपस तपु न अन्यस्यमायाः
कस्यमासश्चितम् दवेव्यमायाः वतर तवे। प्रमातयाःकमालस्य असधष्ठमात्रष्ट्रीदवेवष्ट्रीरूपवेण उषमा मचिमत्रतमा। ससूयर्मोदयमातम् मकसञ्चतम् प्रमाकम् ययाः
समययाः वतर तवे, स एव उषसम्-दवेव्यमायाः आगमनसमय इत्यपुच्यतवे। अगवेयाः अमप उषसम् -दवेव्यमायाः प्रवेममत्ववेन वणर नमा
प्रमाप्यतवे। अन्निदमारमा अन्निवतष्ट्री तथमा धनवतष्ट्री महि उषमा दवेवष्ट्री। सवररवेव जमायममानमा इयस पपुरमातनष्ट्री यपुवमतयाः इव भमामत,
मवमवधनोपमायवेन स्तसूयममानमा एषमा यजमम् उमदश्य मवचिरमत। सपुवणर मयवे रथवे आरूढमा इयस सदमा मप्रयस तथमा सत्यमम्
एव भमाषतवे। प्रभसूतबलयपुकमायाः सपुष्ठपुतयमा मनयसन्त्रतमायाः स्वमणर मरङ्गमवमशिषमायाः तस्यमायाः अश्वमायाः तमास यजस्थलस
प्रमापयसन्त।

मनसखलमनपुष्यमाणमास सम्मपुखस गन्त्रष्ट्री मरणधमर रमहितमा ससूयमारगमनमवषयकजमानदमामयकमा इयस दवेवष्ट्री आकमाशिवे

मतष्ठमत। प्रत्यहिमम् एकवमारमम् एव उदयकमारणमातम् इयस सदवैव नवष्ट्रीनमा एव मतष्ठमत। सममानवे एव ममागर मवचिरन्तष्ट्री इयस
चिक्रवतम् पयौनयाःपपुन्यवेन आगच्छमत। ससूयरस्य पत्नष्ट्री प्रचिपुरधनयपुकमा उषमा दवेवष्ट्री अन्धकमारस नमाशियन्तष्ट्री मवचिरमत।
स्वस्यमायाः तवेजसमम् उत्पमादयन्तष्ट्री सपुन्दरधनमवमशिषमा इयमम् अमगहिनोत्रमम् आचिरमत। उषमा दवेवष्ट्री प्रत्यहिस दपुलनोकस्य
अन्तयाः यमावतम् प्रकमामशितमा भवमत। यजवे सनोमस्य धमाररकमा इयस उषमा दवेवष्ट्री दपुलनोकस्य उपरर स्वस्यमायाः तवेजसयाः

164 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥पसूष न्ससूक मम् उषस्ससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

प्रसमारस करनोमत। रमणष्ट्रीयदशिर नयपुकमा इयमम् उषमा दवेवष्ट्री सम्पसूणरस्य जगतयाः प्रकमाशिस करनोमत। सत्यवतष्ट्री इयस दवेवष्ट्री
स्वस्यमायाः तवेजयाःप्रभमावमातम् असस्मनम् जगमत ख्यमातमा। धनयपुकमा इयस मवमवधप्रकमारवेण दपुलनोकस पपृसथवष्ट्रीलनोकस चि
व्यमाप्य सस्थतमा। उषमा दवेवष्ट्री असस्मनम् जगमत वपृमषममाध्यमवेन जलस प्रमापयमत। ममत्रस्य वरुणस्य चि प्रभमास्वरूपमा
अथवमा शिमकस्वरूपमा उषमा दवेवष्ट्री ससूयरमम् अनवेकस्थमानवे प्रसमाररतस करनोमत।

9.6) उषस्ससूक स्य समारयाः

ऋग्ववेदष्ट्रीयसममाजयाः पपुरुषप्रधमानयाः आसष्ट्रीतम्। तत्र मन्त्रमाणमामम् असधष्ठमातपृरूपवेण पपुरुषदवेवतमायमायाः समसधकस
प्रमाधमान्यस पररलक्ष्यतवे। कवेषपुमचितम् ससूकवेषपु स्त्रष्ट्रीदवेवतमानमामम् अमप स्तपुतययाः लभ्यन्तवे परन्तपु तमासमास स्तपुतष्ट्रीनमास ससख्यमायाः
पपुरुषमापवेकयमा न्यसूनमायाः। कमर ववैमचित्र्यमानपुसमारस महि स्त्रष्ट्रीदवेवतमायाः पपुरुषसमककतमास न भजन्तवे। तमायाः अन्यवेषमास दवेवमानमास
कन्यमा, जमायमा, जननष्ट्री वमा भवसन्त। यदमप तमासमास स्वककीयमा ममहिममा मवदतवे तथमामप पपुरुषदवेवतमानमास समष्ट्रीपवे तमासमास
ममहिममा म्लमायतवे यथमा चिन्द्रिस्य पपुरस्तमातम् अन्यवेषमास नकत्रमाणमामम्। सममासवेन वकसपु शिक्यतवे
ववैमदकपपुरुषतमासन्त्रकसममाजस्य नमारष्ट्रीपपुरुषसम्बन्धस्य मचित्रस दवेवसममाजनोपरर सम्यकम् प्रमतफसलतमम्।

ऋग्ववेदवे यत्र दवेवष्ट्रीनमास स्तपुतययाः मवदन्तवे तत्र एकयाः मवषययाः दृमषमम् आकषर यमत तमद्ध, ऋषष्ट्रीणमास
कमवत्वभमावनमा, सयौन्दयर चिवेतनमा चि। प्रमाकपृमतकरूपममाधपुयरमम् एव सयौन्दयर भमावनमायमायाः प्रधमानयाः उत्सयाः। न प्रकपृतवेयाः
रुद्रिरूपवेषपु परन्तपु कनोमल-मधपुर-रसमयवेषपु रूपवेषपु एव नमारष्ट्रीणमास मचिरन्तनस रूपस पररलमकतमम् ऋमषमभयाः। तदथर मम् एव
प्रवमामहितमा सनोतसस्वनष्ट्री, शिस्यश्यमामलमा पपृसथवष्ट्री, आलनोकमयष्ट्री उषमा, अन्धकमाररूमपणष्ट्री रमात्रष्ट्री,
पमवत्रतमास्वरूमपणष्ट्री सरस्वतष्ट्री चि एतमायाः सवमारयाः ऋमषकल्पनमायमास दवेवष्ट्रीरूपवेण ख्यमातमायाः। तमासमास रूपवणर नमायमामम्
ऋषष्ट्रीणमामम् अलयौमकककमवभमावनमायमायाः सयौन्दयर भमावनमायमायाः सहृदयभमावनमायमायाः चि पररचिययाः प्रमाप्यतवे।

एतमादृशिष्ट्री एकमा दवेवष्ट्री उषमा। ऋग्ववेदष्ट्रीयदवेवष्ट्रीषपु समा अन्यतममा। ऋग्ववेदस्य पञ्चममण्डलस्य अशिष्ट्रीमततमस
ससूकमम् उषस्ससूकमम्। अत्र सत्यश्रिवमा ऋमषयाः, उषमा दवेवतमा, मत्रषपु पम् छन्दयाः। अन्यमासमास दवेवष्ट्रीनमामम् अपवेकयमा तस्यमायाः
एव स्तपुमतयाः असधकससख्यकससूकवैयाः कपृतमा। स्वगर दमपु हितमा उषमा दपुलनोकस्य असधष्ठमात्रष्ट्री दवेवष्ट्री। प्रभमातवे ससूयर्मोदयस्य
पसूवरमसूहिहतर पसूवरगगनवे यमा मननोरममा अरुणवणर्वीयमा आलनोकच्छटिमा मदशियाः रञ्जयमत समा महि अस्ममाकमम् उषमादवेवष्ट्री।
उषनोदयवे रमात्रवेयाः अन्धकमारयाः शिनवैयाः अपसरमत , पकष्ट्रीणमास कसूजनस रमात्रवेयाः मनस्तब्धतमास दरसू ष्ट्रीकरनोमत। उषमायमायाः एनस
ममहिममानस लकष्ट्रीकपृत्य कमवयाः अस्यमायाः वन्दनमास करनोमत। समा महि मदवनो दमपु हितमा (५.८०.५-६)। इमत।

ऋग्ववेदवे स्तसूयममानमा उषमा ऋमषकल्पनमायमास रूपलमावण्यवतष्ट्री कमामचितम् तरुणष्ट्री। समा

दष्ट्रीमप्तमतष्ट्री(भमास्वतष्ट्री), शिपुक्लवसनमा यपुवतष्ट्री(यपुवमतयाः शिपुक्रवमासमायाः)। तस्यमायाः वकस्थलमम् अनमावपृतस, दशिर नमाय समा
सवर दमा स्वककीयस शिरष्ट्रीरस प्रकमाशियमत(१.१२३.११)। ससूयरदवेवयाः तस्यमायाः प्रणयष्ट्री। मत्यर लनोकवेषपु कसश्चिदम् यपुवमा यथमा
कमाममप कन्यकमामम् अनपुसरमत तथवैव ससूयरयाः अमप उषमादवेव्यमायाः पश्चिमादम् गच्छमत। तथमामहि आम्नमातमम् -

ससूयर्मो दवेवष्ट्रीमपुषसस रनोचिममानमास मयर्मो न यनोषमामभ्यवेमत पश्चिमातम्॥ (१.१२५.२)। इमत।

उषमा पपुनयाः असश्वनष्ट्रीकपुममारदयस्य सखष्ट्री। उषमायमायाः पश्चिमातम् ससूयरस्य आमवभमारवस पररलक्ष्य कवेचिन
कथयसन्त यतम् समा ससूयरदवेवस्य जननष्ट्री। उषमायमायाः दवेवष्ट्रीसत्तमा सपुस्पषमा ऋग्ववेदमन्त्रवेषपु। समा ऋतमावरष्ट्री , सत्यवतष्ट्री,
सपुनपृतमानमास नवेत्रष्ट्री चि। समा रनोगस्य नमाशिकमाररणष्ट्री , जगतमास सपुखकमाररणष्ट्री, मवमचित्रगमतमतष्ट्री। समा यजममानवेभ्ययाः धनस

ववेदमाध्ययनमम् 165
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

प्रददमामत। प्रदष्ट्रीप्तवे रथवे आरूढमा समा मवश्वस व्यमाप्ननोमत। तस्यमा आगमनवेन जष्ट्रीवजगमत प्रमाणमानमास स्फपुरणस भवमत।
नतर ककी यथमा रमात्रवेयाः अन्धकमारस दरसू ष्ट्रीकपुवर नम् आमवभर वमत तथवैव आलनोकमयष्ट्री उषमा रमात्र्यन्धकमारस नमाशियमत मदशिश्चि
प्रकमाशियमत। तथमामहि आम्नमातमम्- असध पवेशिमाससस वपतवे नपृतपुररव। (१.९२.४)।

समा मनद्रिमायमायाः जष्ट्रीवजगतम् जमागरयमत। समा प्रमाणदमामयनष्ट्री मपुमकदमामयनष्ट्री। ससूयरस्य आगमनवमातमार तयमा एव
उदनोष्यतवे। समा एव पपृसथव्यमायाः पसूमतर मवदधमामत। उषमायमायाः गमतस पररलक्ष्य एव कमालस्य गमतयाः, समा मचिरतरुणष्ट्री
अनवदमा चि। अतयाः तस्यमायाः स्तपुमतपरमायणमायाः सवर दवेवमायाः इमत शिमम्।

पमाठसमारयाः-२

असस्मनम् पमाठवे ससूकदयमम् उपन्यस्तमम्। तत्र पसूषन्ससूकमम् पसूवमारधर वतर तवे। तस्य समारयाः तत्रवैव प्रदत्तयाः।
अधपुनमा अत्र उषस्ससूकमासशिस्य समारमासशियाः सममासवेन प्रदष्ट्रीयतवे।

ससूकममदमम् ऋग्ववेदस्य तपृतष्ट्रीयस्य मण्डलस्य एकषमषतममम्। अस्य ससूकस्य वमामदवेवऋमषयाः

उषमादवेवतमा मत्रषपु पम् -छन्दश्चि। अत्र भगवतष्ट्रीमम् उषमादवेवणीं लकष्ट्रीकपृत्य प्रमाथर नमा मवधष्ट्रीयतवे। तत्र आमदमवे मन्त्रवे प्रमाथर नमा
मवधष्ट्रीयतवे यतम् सवरयाः इष्यममाणमा स्तसूयममानमा चि दवेवष्ट्री उषमा आयनोज्यममानस यजस लकष्ट्रीकपृत्य मवचिरतपु इमत। मदतष्ट्रीयवे
मन्त्रवे प्रमारयर तवे यतम् नमानमागपुणयपुकमा उषमा दवेवष्ट्री प्रकमामशितमा भसूत्वमा तस्य अश्वमानमास रथमम् आरुह्य यजस्थलमम्
आगच्छतपु इमत। तपृतष्ट्रीयवे मन्त्रवे प्रमारयर तवे आकमाशिमध्यसस्थतमा भगवतष्ट्री उषमा वमारस वमारस चिक्रवतम् आगच्छतपु इमत।
चितपुथर मन्त्रवे कथमम् उषमादवेवष्ट्री स्वप्रकमाशिवेन दपुलनोकस्य पपृरवष्ट्रीलनोकस्य चि अन्धकमारस नमाशियमत इमत वमणर तमम्
असस्त। पञ्चमवे मन्त्रवे जनवैयाः स्तसूयममानमा मधपुधमारयन्तष्ट्री उषमादवेवष्ट्री कथस जनमानम् कथमम् अत्यसधकस प्रसमारयमत इमत
वमणर तमम् असस्त। षष्ठवे मन्त्रवे उषमादवेवष्ट्री कथस जमायतवे कथस दपुलनोकस पपृरवष्ट्रीलनोकस चि व्यमाप्य मतष्ठमत इत्यमामदकस
वमणर तमसस्त। सप्तमवे मन्त्रवे कथस ससूयरदवेवयाः दपुलनोकवे पपृरवष्ट्रीलनोकवे चि व्यमाप्तयाः भवमत कथस चि उषमादवेवष्ट्री ससूयर सवर त्र
प्रसमारयमत इत्यमामदकस वमणर तमसस्त।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

पसूष न्ससूकवे
1. पसूषन्ससूकस्य समारस सलखत।

2. वमणजयाः मकस मकस करणमाय पसूषदवेवतमास प्रमत उच्यतवे इमत समन्त्रस व्यमाख्यमात।

3. वयमपु त्वमा पथस्पतवे... इत्यमामदमन्त्रस्य व्यमाख्यमानस कपुरुत।

4. परर तपृसन्ध पणष्ट्रीनमाममारयमा... इत्यमामदमन्त्रस्य व्यमाख्यमानस कपुरुत।

5. यमा तवे अषमा गनोओपशिमाघपृणवे... इत्यमामदमन्त्रस्य व्यमाख्यमानस कपुरुत।

166 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥पसूष न्ससूक मम् उषस्ससूकस चि॥ मटिप्पणष्ट्री

उषस्ससूकवे
6. उषस्ससूकस्य समारस सलखत।
7. उषनो वमाजवेन... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
8. उषनो दवेव्यमत्यमार... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
9. अव स्तसूमवेव... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
10. उषयाः प्रतष्ट्रीचिष्ट्री... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
11. अच्छमा वनो... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
12. ऋतमावरष्ट्री... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
13. ऋतस्य बपुध्न... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
14. महिष्ट्री ममत्रस्य... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।

पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण

१-पसूष न्ससूकवे
1. भरदमाजयाः ऋमषयाः, गमायत्रष्ट्री छन्दयाः, पसूषनम् दवेवतमा।

2. पसूरकयाः।

3. पथयाः ममागर स्य पतवे सम्बनोधनवे एकवचिनवे।

4. सनम्-धमातनोयाः मकमन समामत चितपुरयर कवचिनवे।

5. यपुसजरम् इमतधमातनोयाः लपुमङ उत्तपपुरुषबहिह वचिनवे।
6. पपुषम्-धमातनोयाः कमनन्प्रत्ययवे सम्बनोधनवे एकवचिनवे।

7. नपृभ्यनो महितमम्।
8. प्रयतस दमकणस यस्य तमादृशिमम्।
9. नपृशिब्दमातम् यत्प्रत्ययवे।
10. आगतदष्ट्रीप्तवे।
11. शिपुद्धमम्।
12. तपृद-म् धमातनोयाः लनोमटि मध्यपपुरुषवैकवचिनवे।
13. मचि-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे।
14. बमाधकमानम् तस्करमादणींश्चि।
15. हृदयमामन।

ववेदमाध्ययनमम् 167
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

२-पसूष न्ससूकवे
16. प्रतनोदयाः।
17. वमणकम्।
18. मवमवध्य।
19. ककीणमारमन प्रमशिसथलमामन वमा।
20. मकमकरमामण।
21. कपृ-धमातनोयाः अमचि मदतष्ट्रीयमाबहिह वचिनवे नपपुससकवे।
22. कपुरु।
23. बह्मनोपपदमातम् चिपुद-म् धमातनोयाः ल्यपुमटि ङष्ट्रीमप।
24. अशिम्-धमातनोयाः षषमन टिमामप।
25. गवमामम् ओपशिमा इमत तत्पपुरुषयाः।
26. सपुपसूवरकमातम् म्नमा-धमातनोयाः कप्रत्ययवे मदतष्ट्रीयवैकवचिनवे।
27. आत्मनवेपमदनयाः ईङम् -धमातनोयाः उत्तमपपुरुषबहिह वचिनवे।
28. सपुखमम्।
29. खमादनमाय।
30. कपुरु।
३ -उषस्ससूकवे
31. वमामदवेवयाः ऋमषयाः मत्रषपु पम् छन्दयाः उषमा चि दवेवतमा।
32. ईरम्-धमातनोयाः मणच्प्रत्ययवे शितपृप्रत्ययवे ङष्ट्रीप्प्रत्ययवे चि प्रथमवैकवचिनवे ईरयन्तष्ट्री इमत रूपमम्।
33. इषम्-धमातनोयाः मणच्प्रत्ययवे शितपृप्रत्ययवे चि प्रथमवैकवचिनवे इषण्यनम् इमत रूपमम्।
34. ऋग्ववेदवे।
35. अत्र भगवतष्ट्रीमम् उषमादवेवणीं लकष्ट्रीकपृत्य प्रमाथर नमा मवधष्ट्रीयतवे।
36. मवपसूवरकमातम् भमा-धमातनोयाः शितपृप्रत्ययवे ङष्ट्रीप्प्रत्ययवे चि मदतष्ट्रीयवैकवचिनवे मवभमातष्ट्रीमम् इमत रूपमम्।
37. प्रथम्-धमातनोयाः सलट्लकमारवे आत्मनवेपदवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे पप्रथवे इमत रूपमम्।
38. स्थमा-धमातनोयाः लङ्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे अस्थमातम् इमत रूपमम्।
39. आमदमवे मन्त्रवे प्रमाथर नमा मवधष्ट्रीयतवे यतम् सवरयाः इष्यममाणमा स्तसूयममानमा चि दवेवष्ट्री उषमा आयनोज्यममानस यजस
लकष्ट्रीकपृत्य मवचिरतपु इमत।
40. सश्रि-धमातनोयाः लङ्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे ववैमदकस रूपममदमम्।

॥ इमत नवमयाः पमाठयाः ॥

168 ववेदमाध्ययनमम्
 10

10) ॥वरुणससूक मम्॥

प्रस्तमावनमा

ईश्वरस्य मनयाःश्वमारभसूतमायाः ववेदमा अपयौरुषवेयमायाः अनमादयश्चि। ममानवस्य सनमातनस मदव्यचिकपुयाः अयस ववेदयाः।
ईश्वरनोऽमप ववेदमम् अवलम्ब्य एव जगतयाः सपृमषस करनोमत। ससस्कपृतसमामहित्यव्यनोसम्न ववेदमायाः ससूयरयाः इव। भमारतवे
धमर व्यवस्थमा ववेदमायत्तमा एव। ववेदनो धमर मनरूपणवे स्वतन्त्रभमाववेन प्रममाणमम् , स्मपृत्यमादययाः तपु ववेदमसूलकतयमा वतर तवे।
अत एव श्रिपुमतस्मपृत्यनोयाः मवरनोधवे श्रिपुमतरवेव गरष्ट्रीयसष्ट्री। न कवेवलस धमर मसूलकतयवैव ववेदमायाः सममादृतमायाः , अमप तपु
मवश्वसस्मनम् सवर प्रमाचिष्ट्रीनगन्थतयमा अमप। प्रमाचिष्ट्रीनमामन धमर सममाज-व्यवहिमार-प्रभपृतष्ट्रीमन वस्तपुजमातमामन बनोधमयतपुस
श्रिपुतय एव कमन्तवे। मवदन्तवे धममारदययाः पपुरुषमाथमारयाः यवैयाः तवे ववेदमायाः इमत। समायणस्तपु अपयौरुषवेय स वमाक्यस ववेद इत्यमाहि।
इषप्रमाप्त्यमनषपररहिमारयनोरलयौमककमम् उपमायस यनो ववेदयमत स ववेद इमत। तत्र कमाररकमा -

"प्रत्यकवेणमानपुममत्यमा वमा यस्तसूपमायनो न मवदतवे।

एनस मवदसन्त ववेदवेन तस्ममादम् ववेदस्य ववेदतमा॥” इमत।

ववेदमायाः चित्वमारयाः भवसन्त। तथमा महि - ऋग्ववेदयाः, समामववेदयाः, यजपुवरदयाः, अथवर ववेदश्चिवेमत। तत्र ऋग्ववेदवे
दवेवतमासपु वरुणस्य स्थमानमम् अतष्ट्रीव महित्त्वपसूणरमम्। यदमप सम्पसूणर ऋग्ववेदवे दमादशिससूकवैयाः वरुणस्य स्तपुमतयाः मवमहितमा
तथमामप इन्द्रिस मवहिमाय अन्ययाः कनोमप दवेवयाः वरुणमातम् महित्तरयाः नमासस्त। वरुणशिब्दयाः आवरणमाथर कवपृ-धमातनोयाः
मनष्पन्नियाः। आवरकरूपवेणवैव ववैमदकदवेववेषपु स महित्त्वपसूणरयाः। ऋग्ववेदष्ट्रीयससूकस्यमास्य शिपुनयाःशिवेपयाः ऋमषयाः, वरुणयाः
दवेवतमा, गमायत्रष्ट्री छन्दयाः। इदस ससूकस प्रथममण्डलस्य पञ्चमवसशिमततमस ससूकमम् (ऋ.ववे. म-१.२५)।

उदवेश् यमामन
अमपुस पमाठस पमठत्वमा भवमानम्

 वरुणससूकस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।

 वरुणस्वरूपस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 ववैमदकशिब्दमानम् जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 लयौमककशिब्दमानम् जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 ववैमदकलयौमककमानम् जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 स्वयममप मन्त्रस्य व्यमाख्यमानस कतपुर शिक्नपुयमातम्।

ववेदमाध्ययनमम् 169
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

 स्वयममप मन्त्रस्य अन्वयमामदकस कतपुर शिक्नपुयमातम्।

 मन्त्रवे सस्थतस व्यमाकरणस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।

10.1) अधपुन मा मसूल पमाठस पमाठमाम

रसच्चचसद तत च सवशतो द रथचा च प्र दतवद वरण वचतर।न

द
सरनच श्रीरच ससच दचासवदसव॥१॥

रचा नतो द वधच चार द हत्च नवत द सजहश्रीळचानच स्र द रश्रीरधर्यः।

रचा हृणद चानच स्र द रन्च रवत॥२॥
द

सव रळ म द श्रीक
च चार द तत च रनतो द रथश्री द ।न
च रश्वसच न सससदतर
गश्रीसच भरवररणद सश्रीरसह॥३॥

परचाच सह रत च सवरन्द रवर्यःच पतसद न्त च वस्रइद षरत।

वरतोच न वसद तच श्रीरप॥४॥
द

च वरदणस करचारहत।
कचदचा कत्रद सच शरसच नररचा
रळश्री
मच क च चारतोरद चच कसर
द ॥न ५॥

द नच रचाशद चातत च वतनन्तचा

तसदत्सरचा द च न प्र रकच्द छतर्यः।
धतव द दचाश
म च तचार च कषत॥द ६॥
वतदचाच रतो वश्रीनच चास पदच रन्च तररकद तणच पततद चार।न
वतद द नचावच र्यः सरद कसदरर्यः
च द॥७॥
वतद द रचास
च तो धतव द च द्विचादशद प्रज
म च ततो च चावतद र्यः।
वतदचाच र उपद जच चारतद त॥८॥
वतद च वचातस्द र वतरसच नरकरतोऋ
च र च ष्वस्र द बमहतच र्यः।
वतदचाच रत अचध्रचासततद ॥९॥

170 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥वरुणससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

सन षसद चाद धतव म च ततोद च वरदणर्यः पस्च त्रचा३च चदस्वचा।

सचामचाज्द रचार सक्रत
क च कर्यःद॥१०॥
अततोच सवश्वचान्च रदकतद चा सचसकचत्वचावाँ अचसभ पश्रसत।
द
कमचतचासन च रचा चच कत्वचार॥द ११॥

स नतो द सवश्व
च चाहचा द सक्रत
क च करद चासदत्च रर्यः सपथचा
क च द करत।न
प्र णच आरभससद ष तचाररषत॥न १२॥

सबभदद नद्रचासच पस सहरद ण्रर

च सच वरदणतो वस्तसनसच णरजरद ।न
परर च स्पशतोच सन षतसद दरत॥१३॥
द सदप्च सवतोच न द्रकहचाणद तोच जनचानद चार।न
न रस सदप्ससन्त
न दतवच रसच भरचातद रर्यः॥१४॥

उतच रतो रचानकषतद ष्च वचा रशश्चद चक्रत असचाम्च रचा।

अचस्रचाकदरकदरत
च ष्वचा॥१५॥
च
परचा द रत रसन्त धश्रीतच रतोच गचावतो च न गव्रभतद श्रीरच नक।द
द चच कसर
इच्च छन्तश्रीरर द ॥न १६।

द
सस नक वतोचचावहहै च पकनरच रततो द रत च रध्वचाभतर
म द ।न
हतोततवद च कदसतद सप्ररच र॥न १७॥

च दशरद तस च दशर्यंच रथचरसधच कसर।द

दशर्यंच नक सवश्व
च जकषद त रत च सगरर्यःद॥१८॥
एतचा

इरच स रत द वरण शकधश्रीच हवरद द

च चा च द रमळर।
त्वचारवद स्च रकरचा चक
द त ॥१९॥

ववेदमाध्ययनमम् 171
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

द रतसधर सदवच श्चच ग्रश्च द रचाजसस।

त्वस सवश्वस्र
स रचारसद न च प्रसत द शकसध॥२०॥

उदकत्तद रच स रकरद कसग्ध नतो च सव पचाशस द रध्ररच स चमतद ।

अवचाधद रच चासन द जश्रीवच सत॥२१॥द

10.1.1) इदमानणीं मसूल पमाठमम् अवगच्छमाम

रसच्चचसद तत च सवशतो द रथचा च प्र दतवद वरण वचतर।न

द
सरनच श्रीरच ससच दचासवदसव॥१॥

च च। वतच र॥न सरनच श्रीरच सस।द दसवऽद दसव॥

पदपचाठर्यः- रत।न सचचत।न सह। तत।च सवशर्यःद। रथच चा।च प्र। दतवच ।च वरच ण
अन्वययाः - वरुण दवेव! यथमा मवशियाः तवे व्रतस यतम् मचितम् महि दमवदमव प्रममनष्ट्रीमसष्ट्री।

व्यमाख्यमा - हिवे वरुण यथमा लनोकवे मवशियाः प्रजमायाः कदमामचितम् प्रममादस कपुवर सन्त तथमा वयमम् अमप तवे तव
सम्बसन्ध यसच्चिमद्ध यदवेव मकसञ्चतम् व्रतस कमर दमवदमव प्रमतमदनस प्र ममनष्ट्रीमसस प्रममादवेन महिसससतवन्तयाः। तदमप
व्रतस प्रममादपररहिमारवेण समाङ्गस कपुरु इमत शिवेषयाः॥

सरलमाथर याः - हिवे वरुणदवेव! सससमारवे प्रजमायाः यथमा प्रममादमानम् कपुवर सन्त, तथमा एव वयमम् अमप भवतयाः अमप
मनयममानमास यसत्कममप उल्लिङ्घिनस कपुमर याः, अस्ममाकस कपृतमानमास तवेषमास प्रममादमानमास पररममाजर नस कपृत्वमा भवमानम् मनयमवैयाः पसूणर
करनोतपु।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 मवशियाः- मवशिम्-शिब्दस्य प्रथममाबहिह वचिनवे मवशियाः इमत रूपमम्।

 ममनष्ट्रीमसस- मष्ट्रीञम्-धमातनोयाः लट्लकमारवे उत्तमपपुरुषबहिह वचिनवे ववैमदकमम् इदस रूपमम्।
 दमवदमव- दनोशिब्दस्य सप्तम्यवेकवचिनवे दमव इमत रूपमम्। दमव इत्यस्य वमारदयवे प्रयपुकवे दमवदमव
इमत रूपमम्।

रचा नतो द वधच चार द हत्च नवत द सजहश्रीळचानच स्र द रश्रीरधर्यः।

रचा हृणद चानच स्र द रन्च रवत॥२॥
द

पदपचाठर्यः- रचा। नर्यःच। वधच चार।द हत्च नवत।द सजचहश्रीळ

च चानच स्र।द रश्रीरच धर्यः च चानच स्र।द रन्च रवत॥द
च च॥ रचा। हृण

172 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥वरुणससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

अन्वययाः - सजहिष्ट्रीळमानस्य हित्नववे वधमाय नयाः ममा रष्ट्रीरधयाः। हृणमानस्य मन्यववे ममा (रष्ट्रीरधयाः)।

व्यमाख्यमा - हिवे वरुण सजहिष्ट्रीळमानस्य अनमादरस कपृतवतयाः हित्नववे हिन्तपुयाः पमामपहिननशिष्ट्रीलस्य तव

सम्बसन्धनवे त्वत्कतपृरकमाय वधमाय नयाः अस्ममानम् ममा रष्ट्रीरधयाः ससससद्धमानम् मवषयभसूतमानम् ममा कपुरु। हृणमानस्य
हृणष्ट्रीयममानस्य क्रपुद्धस्य तव मन्यववे क्रनोधमाय ममा अस्ममानम् रष्ट्रीरधयाः॥

सरलमाथर याः - हिवे वरुणदवेव! महिससमास करनोमत इमत महिससकशिमास्त्रमाणमास मवषयमानम् अस्ममानम् ममा वदतपु , तथमा एव
क्रनोसधनस ममास पपुनयाः क्रनोधपमात्रस ममा कमारयतपु।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 रमाध समाध ससससद्धयौ।

 हृणमानस - हृणष्ट्रीङम् लज्जमायमामम् इमत धमातनोयाः शिमानमचि पपृषनोदरमामदत्वमातम् अमभमतरूपससमद्धयाः॥
 हित्नववे- हित्नपु इत्यस्य चितपुरयरकवचिनवे हित्नववे इमत रूपमम्।
 सजहिष्ट्रीळमानस्य- हिवेडपृ-धमातनोयाः कमानच्प्रत्ययवे सलट्लकमारवे मदत्वमामदकमायर कपृतवे सजहिष्ट्रीडमान इमत रूपस
भवमत। सजहिष्ट्रीडमान इत्यस्य षष्ठ्यवेकवचिनवे सजहिष्ट्रीळमानस्य इमत ववैमदकस रूपममदमम्। लयौमककवे तपु
सजहिष्ट्रीडमानस्य इमत रूपमम्।
 रष्ट्रीरधयाः- रमाधम्-धमातनोयाः लङ्मसूलकवे लवेट्लकमारवे मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रष्ट्रीरधयाः इमत रूपमम्।
 हृणमानस्य- हृ-धमातनोयाः शिमानच्प्रत्ययवे मनष्पन्निस्य हृणमान इत्यस्य षष्ठ्यवेकवचिनवे हृणमानस्य इमत
रूपमम्।

सव रळ म द श्रीक
च चार द तत च रनतो द रथश्री द ।न
च रश्वसच न ससस दतर
गश्रीसच भरवररणद सश्रीरसह॥३॥

पदपचाठर्यः- सव। रमळश्री

च क च चार।द तत।च रनर्यःद। रथश्री
च र्यः। अश्वरद ।न न। सरभऽसदतर
द ।न गश्रीर्यःचऽसभर्यः। वरच ण
च च।
सश्रीरच सच ह॥च
अन्वययाः - वरुण! रथष्ट्रीयाः अश्वस ससमदतस न तवे मनयाः मपृळष्ट्रीकमाय गष्ट्रीमभर याः मवसष्ट्रीममहि।

व्यमाख्यमा - हिवे वरुण मपृळष्ट्रीकमाय अस्मत्सपुखमाय तवे तव मनयाः गष्ट्रीमभर याः स्तपुमतमभयाः मवसष्ट्रीममहि मवशिवेषवेण
बध्नष्ट्रीमयाः प्रसमादयमामयाः इत्यथर याः। तत्र दृषमान्तयाः। रथष्ट्रीयाः रथस्वमामष्ट्री ससमदतस सम्यकम् खसण्डतस दरसू गमनवेन श्रिमान्तमम्
अश्वस न अश्वममव। यथमा स्वमामष्ट्री श्रिमान्तमश्वस घमासप्रदमानमामदनमा प्रसमादयमत तदतम्॥

सरलमाथर याः - हिवे वरुणदवेव! यथमा रथस्वमामष्ट्री अथवमा रथस ययाः चिमालयमत, स दरसू गममानमातम् लप्स्यतवे इमत
एतमादृशिमामन तपृणमामन दृष्टमा अश्वस सन्तनोषयमत, तथमा एव वयमम् अमप भवतयाः मनसयाः सपुखप्रमाप्त्यथर नमानमामभयाः
स्तपुमतमभयाः प्रसन्निस कपुमर याः।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

ववेदमाध्ययनमम् 173
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

 दनो अवखण्डनवे। मनष्ठमा इमत क।

 सष्ट्रीममहि। मषवपु तन्तपुससतमानवे। व्यत्ययवेनमात्मनवेपदमम्। बहिह लस छन्दसस इमत मवकरणस्य लपुकम्। मषञम्
बन्धनवे इत्यस्ममातम् मवकरणस्य लपुकम्। दष्ट्रीघरश्छमान्दसयाः॥
 रथष्ट्रीयाः- रथशिब्दस्य मतपुमप अथर ववैमदकवे ईप्रत्ययवे रथष्ट्रीयाः इमत रूपमम्।
 ससमदतमम्- सम्पसूवरकमातम् दनो-धमातनोयाः कप्रत्ययवे इकमारमादवेशिवे ससमदतमम् इमत रूपमम्।
 मवसष्ट्रीममहि- मवपसूवरकमातम् मषञम्-धमातनोयाः मषवपु-धमातनोयाः वमा लट्लकमारवे उत्तमपपुरुषबहिह वचिनवे मवसष्ट्रीममहि इमत
रूपमम्।

परचाच सह रत च सवरन्द रवर्यःच पतसद न्त च वस्रइद षरत।

वरतोच न वसद तच श्रीरप॥४॥
द

पदपचाठर्यः- परचा।द सह। रत।च सवऽरन्रवर्यः

द । पतसद न्त। वस्रर्यःदऽइषरत। वरर्यःद। न। वस
च तच श्रीर्यः। उप॥द
अन्वययाः - (हिवे वरुण) मवे मवमन्यवयाः वस्ययाः इषयवे महि परमाप तसन्त। वययाः न वसतष्ट्रीयाः उप।

व्यमाख्यमा - हिवे वरुण मवे मम शिपुनयाःशिवेपस्य मवमन्यवयाः क्रनोधरमहितमा बपुद्धययाः वस्यइषयवे वसष्ट्रीयसयाः
अमतशियवेन वसपुमतनो जष्ट्रीवनस्य प्रमाप्तयवे परमापतसन्त परमाङ्मपुखमायाः पपुनरमावपृसत्तरमहितमायाः प्रसरसन्त। महि शिब्दयाः
असस्मन्निथर सवर जनप्रससमद्धममाहि। परमापतनवे दृषमान्तयाः। वयनो न। पमकणनो यथमा वसतष्ट्रीयाः मनवमासस्थमानमामन उप
समामष्ट्रीप्यवेन प्रमाप्नपुवसन्त तदतम्॥

सरलमाथर याः - हिवे वरुणदवेव! मम क्रनोधसमहितबपुमद्धसमसूहियाः धनसमसूहिवेन यपुकस जष्ट्रीवनस प्रमापणमाय भवन्तस प्रमत
धमावमत, यवेन प्रकमारवेण पकष्ट्री स्वस्य मनवमासस्थमानस प्रमत गच्छमत।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 मवमन्यवयाः- मवगतयाः मन्यपुयाः यमाभ्ययाः तमायाः मवमन्यवयाः इमत बहिह व्रष्ट्रीमहिसममासयाः।

 इषयवे- इषम्-धमातनोयाः मकन्प्रत्ययवे मनष्पन्निस्य इमषशिब्दस्य चितपुरयरकवचिनवे इषयवे इमत रूपमम्।
 वसतष्ट्रीयाः- वसम्-धमातनोयाः अमतप्रत्ययवे मनष्पन्निस्य वसमत इत्यस्य मदतष्ट्रीयमाबहिह वचिनवे वसतष्ट्रीयाः इमत रूपमम्।

कचदचा कत्रद सच शरसच नररचा

च वरदणस करचारहत।
रळश्री
मच क च चारतोरद चच कसर
द ॥न ५॥

पदपचाठर्यः- कचदचा। कचत्रऽच सशररद ।न नररद ।न आ। वरदणर।न कचरचारच हच त॥ रमळश्री

च क च चार।द उरच ऽच चकसर
द ॥न
अन्वययाः - कत्रसश्रियमम् उरुचिकसस नरस वरुणस मपृळष्ट्रीकमाय कदमा आ करमामहिवे।

174 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥वरुणससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

व्यमाख्यमा - मपृळष्ट्रीकमाय अस्मत्सपुखमाय वरुणस कदमा कसस्मनम् कमालवे आ करमामहिवे असस्मनम् कमर मण
आगतस करवमाम। ककीदृशिमम्। कत्रसश्रियस बलसवेमवनस नरस नवेतमारस उरुचिकसस बहिह नमास द्रिषमारमम्॥ कत्रसश्रियमम्। कत्रमामण
श्रियतष्ट्रीरर कत्रश्रिष्ट्रीयाः। नरमम्। ऋदनोरपम् इमत अबन्तयाः आदपुदमात्तयाः। करमामहिवे। करनोतवेयाः व्यत्ययवेन शिपम्। उरुचिकसमम्।

सरलमाथर याः - शिमासककीयशिक्त्यमा सपुशिनोमभतस, मवशिमालदृमषवन्तस मत्रकमालदमशिर नस, सवरषमास नवेतरस वरुणदवेवस
वयस कदमा अस्ममाकस समष्ट्रीपमम् आनवेष्यमामयाः।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 कत्रसश्रियमम्- कत्रमामण श्रियमत अथवमा कत्रवेण श्रिष्ट्रीयाः यस्य तमम् कत्रसश्रियमम्।

 नरमम्- नपृ-धमातनोयाः ऋदनोरपम् इमत ससूत्रवेण अप्प्रत्ययवे नरमम् इमत रूपमम्।
 आ करमामहिवे- आपसूवरकमातम् कपृ-धमातनोयाः लपुङ्मसूलकवे लवेट्लकमारवे उत्तमपपुरुषबहिह वचिनवे आकरमामहिवे इमत
रूपमम्।
 उरुचिकसमम्- उरु चिकयाः यस्य तमम् उरुचिकसमम् इमत बहिह व्रष्ट्रीमहिसममासयाः।

द नच रचाशद चातत च वतनन्तचा

तसदत्सरचा द च न प्र रकच्द छतर्यः।
धतव द दचाश
म च तचार च कषत॥द ६॥

पदपचाठर्यः- तत।न इत।न सरच चानच र।न आचशचातच त च इसत।द वतनन्तचा।

द न। प्र। रकच्छ
च चतर्यःच॥ धतऽव द दचाश
म च तचार। च कषत॥द
अन्वययाः - ववेनन्तमा सममानस ततम् इतम् आशिमातवे। धपृतव्रतमाय दमाशिपुषवे न प्रयपुच्छतयाः।

व्यमाख्यमा - धपृतव्रतमाय अनपुमष्ठतकमर णवे दमाशिपुषवे हिमवदर त्तवतवे यजममानमाय ववेनन्तयौ कमामयममानयौ
ममत्रमावरुणमामवमत शिवेषयाः। तमावपुभयौ सममानस समाधमारणस तमदतम् अस्ममामभदर त्तस तदवेव हिमवयाः आशिमातवे अश्नपुवमातवे। न प्र
यपुच्छतयाः कदमामचिदमप प्रममादस न कपुरुतयाः॥

सरलमाथर याः - शिपुभकमामनमास कपुरुतयौ व्रतधमाररणयौ अमप चि हिमवप्रदमानकमाररणयौ ममत्रवरुणयौ तस हिमवस

सममानतयमा स्वष्ट्रीकरनोमत। तयौ यजममानमानमास कल्यमाणमाय कदमामप प्रममादस न कपुरुतयाः।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 आत्मनवेपमदनयाः असशिम्-धमातनोयाः सलट्लकमारवे प्रथमपपुरुषमदवचिनवे आशिमातवे इमत रूपमम्।

 ववेनन्तमा- ववेनम्-धमातनोयाः शितपृप्रत्ययवे प्रथममामदवचिनवे ववेनन्तयौ इत्यस्य ववैमदकस रूपममदमम्।
 दमाशिपुषवे- दमाशृ-धमातनोयाः क्वसपुप्रत्ययवे चितपुरयरकवचिनवे दमाशिपुषवे इमत रूपमम्।
 धपृतव्रतमाय- धपृतस व्रतस यवेन तस्मवै धपृतव्रतमाय इमत बहिह व्रष्ट्रीमहिसममासयाः।

ववेदमाध्ययनमम् 175
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

वतदचाच रतो वश्रीनच चास पदच रन्च तररकद तणच पततद चार।न
वतद द नचावच र्यः सरद कसदरर्यः
च द॥७॥
पदपचाठर्यः- वतद।द रर्यः। वश्रीनच चार।न पदच र।न अचन्तररकद तण। पततद चार॥न वतद।द नचावच र्यः। सरच कसद्ररर्यः
च द॥
अन्वययाः - ययाः अन्तररकवेण पततस वष्ट्रीनमास पदस ववेद। समपुमद्रिययाः नमावयाः ववेद।

व्यमाख्यमा - अन्तररकवेण पततमामम् आकमाशिममागरण गच्छतमास वष्ट्रीनमास पमकणमास पदस ययाः वरुणयाः ववेद। तथमा
समपुमद्रिययाः समपुद्रिवेऽवसस्थतयाः वरुणयाः नमावयाः जलवे गच्छन्त्यमायाः पदस ववेद जमासनमामत सनोऽस्ममानम् बन्धनमान्मनोचियसत्वमत
शिवेषयाः॥ ववेद। मवद जमानवे।

सरलमाथर याः - ययाः वरुणदवेवयाः आकमाशिममागरण उडष्ट्रीयममानमानमास पमकणमास ममागर जमानमामत तथमा समपुद्रिममागरण
गम्यममानमानमास नयौकमानमास ममागर जमानमामत, स वरुणदवेवयाः अस्ममानम् बन्धनमातम् मपुकस कपुयमारतम्।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 पततमामम्- पतम्-धमातनोयाः शितपृप्रत्ययवे षष्ठष्ट्रीबहिह वचिनवे पततमामम् इमत रूपमम्।

 समपुमद्रिययाः- समपुद्रिवे भव इत्यथर घप्रत्ययवे इयमादवेशिवे समपुमद्रिययाः इमत रूपमम्
 ववेद- मवदम्-जमानवे इत्यथर कमातम् धमातनोयाः सलट्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे ववेद इमत रूपमम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः-१

1. वरुणससूकस्य कयाः ऋमषयाः। मकमम् छन्दयाः। कमा दवेवतमा

2. ममनष्ट्रीमसस इमत पदस्य व्यपुत्पसत्त कथमम्।
3. हित्नववे इमत पदस्य व्यपुत्पसत्त कथमम्।
4. ववेनन्तमा इमत पदस्य व्यपुत्पसत्त कथमम्।
5. ककीदृशिस वरुणदवेवस वरुणदवेवस तवे समष्ट्रीपमम् आनवेष्यसन्त।
6. हिनम्-धमातनोयाः कयाः अथर याः।
7. वसतष्ट्रीयाः इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
8. समपुमद्रिययाः इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
9. मवद्धमातनोयाः कयाः अथर याः।
10. दमाशिपुषवे इत्यत्र षत्वमम् कवेन ससूत्रवेण।

176 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥वरुणससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

10.1.2) इदमानणीं मसूल पमाठमम् अवगच्छमाम

वतद द रचास
च तो धतव द च द्विचादशद प्रज
म च ततो च चावतद र्यः।
वतदचाच र उपद जच चारतद त॥८॥

पदपचाठर्यः- वतद।द रचास म च तद र्यः।द्विचादश।

च र्यः। धतऽव द प्रज
च चाऽवतद र्यः॥ वतद।द रर्यः। उपच ऽच जचारततद ॥
अन्वययाः - धपृतव्रतयाः प्रजमावतयाः दमादशि ममासयाः ववेद। ययाः उपजमायतवे ववेद।

व्यमाख्यमा - धपृतव्रतयाः स्वष्ट्रीकपृतकमर मवशिवेषनो यथनोकममहिमनोपवेतनो वरुणयाः प्रजमावतयाः तदमा

तदनोत्पदममानप्रजमायपुकमानम् दमादशि ममासयाः चिवैत्रमादष्ट्रीनम् फमाल्गपुनमान्तमानम् ववेद जमानमामत। ययाः त्रयनोदशिनोऽसधकममासयाः
उपजमायतवे ससवत्सरसमष्ट्रीपवे स्वयमवेवनोत्पदतवे तममप ववेद। वमाक्यशिवेषयाः पसूवरवतम्॥ ममासयाः। दमादशि। दयौ चि दशि चि
इमत दन्दयाः।

सरलमाथर याः - व्रतधमारष्ट्री वरुणयाः प्रजमायपुकमानम् दमादशिमवधमानम् ममासमानम् जमानमामत अमप चि यतम् वषर मभयाः
असधकमायाः ममासमायाः उत्पदन्तवे तमानम् अमप जमानमामत।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 प्रजमावतयाः- प्रजमाशिब्दस्य मतपुप्प्रत्ययवे षष्ठ्यवेकवचिनवे प्रजमावतयाः इमत रूपमम्।

 उपजमायतवे- उपपसूवरकमातम् जनम्-धमातनोयाः लट्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे उपजमायतवे इमत रूपमम्।

वतद च वचातस्द र वतरसच नरकरतोऋ

च र च ष्वस्र द बहम तच र्यः।
वतदचाच रत अचध्रचासततद ॥९॥

पदपचाठर्यः- वतद।द वचातस्द र। वतच रसच नर।न उरच तोर्यः। ऋचष्वस्र।द बहम च तच र्यः॥ वतद।द रत। अचसधऽच आसततद ॥
अन्वययाः - उरनो ऋष्वस्य बपृहितयाः वमातस्य वतर मनस ववेद। यवे असध आसतवे ववेद।

व्यमाख्यमा - उरनोयाः मवस्तष्ट्रीणरस्य ऋष्वस्य दशिर नष्ट्रीयस्य बपृहितयाः गपुणवैरसधकस्य वमातस्य वमायनोयाः वतर मन
ममागर ववेद वरुणनो जमानमामत। यवे दवेवमायाः उपरर मतष्ठसन्त तमानमप ववेद जमानमामत॥

सरलमाथर याः - वरुणदवेवयाः मवस्तपृतस व्यमापकस दशिर नष्ट्रीयस तथमा गपुणवैयाः महितयाः वमायनोयाः अथमारतम् अन्तररकस्य
ममागमारनम् जमानमामत अमप चि ययाः तत्र मनवसमत, तमम् अमप जमानमामत।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 बपृहितयाः- बपृहितम्-शिब्दस्य षष्ठ्यवेकवचिनवे बपृहितयाः इमत रूपमम्।

 वतर मनमम्- वपृतम्-धमातनोयाः अमनप्रत्ययवे वतर मनमम् इमत रूपमम्।
 ऋष्वस्य- ऋषष्ट्री-धमातनोयाः मतपुमप अथर क्वन्प्रत्ययवे षष्ठ्यवेकवचिनवे ऋष्वस्य इमत रूपमम्।

ववेदमाध्ययनमम् 177
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

 अध्यमासतवे- आत्मनवेपमदनयाः अमासम्-धमातनोयाः लट्लकमारवे प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे अध्यमासतवे इमत रूपमम्।

सन षसद चाद धतव म च ततोद च वरदणर्यः पस्च त्रचा३च दस्वचा।

सचामचाज्द रचार सक्रत
क च कर्यःद॥१०॥

पदपचाठर्यः- सन। सस
च चादच ।च धतव द । वरदणर्यः। पस्च त्रचासद क। आ॥ सचारऽन रचाज्द रचार। सऽक्रत
म च तर्यः क च कर्यःद॥
अन्वययाः - धपृतव्रतयाः सपुक्रतपुयाः वरुणयाः आ समाममाज्यमाय प्रत्स्यमासपु मनषसमाद।

व्यमाख्यमा - धपृतव्रतयाः पसूवर्मोकयाः वरुणयाः पस्त्यमासपु दवेवष्ट्रीषपु प्रजमासपु आ मन षसमाद आगत्य मनषण्णवमानम्।
मकमथर मम्। प्रजमानमास समाममाज्यससद्ध्यथर सपुक्रतपुयाः शिनोभनकममार।मन षसमाद। समदरप्रतवेयाः (पमा. ससू. ८.३.६६) इमत
षत्वमम्। समाममाज्यमाय। सममाजनो भमावयाः समाममाज्यमम्। गपुणवचिनबमाह्मणमामदभ्ययाः (पमा. ससू. ५.१.१२४) इमत ष्यञम्।

सरलमाथर याः - व्रतधमारष्ट्री तथमा शिनोमभतकमर कमारष्ट्री वरुणयाः सवर तयाः शिमासनमाय स्वस्य जलगपृहिवे उपमवषयाः
असस्त।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 मनषसमाद- मनपसूवरकमातम् सदम्-धमातनोयाः सलट्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे मनषसमाद इमत रूपमम्।

 सपुक्रतपुयाः- शिनोभनयाः क्रतपुयाः यस्य सयाः सपुक्रतपुयाः इमत बहिह व्रष्ट्रीमहिसममासयाः। सपुपसूवरकमातम् कपृ-धमातनोयाः अतपुप्रत्ययवे
सपुक्रतपुयाः इमत रूपमम्।
 समाममाज्यमाय- सममाजनो भमावयाः। सममाज्शिब्दस्य ष्यञ्प्रत्ययवे चितपुरयरकवचिनवे समाममाज्यमाय इमत रूपमम्।

अततोच सवश्वचान्च रदकतद चा सचसकचत्वचावाँ अचसभ पश्रसत।

द
कमचतचासन च रचा चच कत्वचार॥द ११॥

पदपचाठर्यः- अतर्यःद। सवश्वचासद न। अदकतद चा। सचचसकचत्वचान।न अचसभ। पश्च रसच त॥च कमचतचासन।द रचा। चच। कत्वचार॥द
अन्वययाः - अतयाः मचिमकत्वमानम् मवश्वमामन यमा कपृतमामन चि कत्वमार अदत
पु मा अमभपश्यमत।
व्यमाख्यमा - अतयाः अस्ममातम् वरुणमातम् मवश्वमामन अदत
पु मा सवमारण्यमाश्चियमारमण मचिमकत्वमानम् प्रजमावमानम् अमभ
पश्यमत सवर तनोऽवलयमत यमा कपृतमामन यमान्यमाश्चियमारमण पसूवर वरुणवेन सम्पमामदतमामन। चिकमारमातम् अन्यमामन
यमान्यमाश्चियमारमण कत्वमार इतयाः परस कतर व्यमामन तमामन सवमारण्यमभपश्यतष्ट्रीमत पसूवरत्रमान्वययाः।

सरलमाथर याः - तस्ममातम् स्थमानमातम् एव प्रजमावमानम् वरुणदवेवयाः सममाप्तमामन कममारमण तथमा मक्रयममानमामन
कममारमण सवर तयाः पश्यमत।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

178 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥वरुणससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

 मचिमकत्वमानम्- मचिमकत्वस्शिब्दस्य प्रथमवैकवचिनवे मचिमकत्वमानम् इमत रूपमम्।

 मवश्वमामन- मवश्वशिब्दस्य नपपुससकसलङ्गवे मदतष्ट्रीयमाबहिह वचिनवे मवश्वमामन इमत रूपमम्।
 कत्वमार- कपृ-धमातनोयाः त्वन्प्रत्ययवे कत्वमार इमत रूपमम्।
 अमभपश्यमत- अमभपसूवरकमातम् दृशिम्-धमातनोयाः लट्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे अमभपश्यमत इमत रूपमम्।

स नतो द सवश्व
च चाहचा द सक्रत
क च करद चासदत्च रर्यः सपथचा
क च द करत।न
प्र णच आरभससद ष तचाररषत॥न १२॥

च चाहचा।द सऽक्रत
पदपचाठर्यः- सर्यः। नर्यःच। सवश्व क च ।द कचरतच ॥न प्र। नर्यःच। आरभससष।
क च कर्यःद। आचसदत्च रर्यः। सऽपथचा द
तचारच रषच तच ॥न
अन्वययाः - सपुक्रतपुयाः स आमदत्ययाः नयाः मवश्वमाहिमा सपुपथमा करतम्। नयाः आयसूसमष प्रतमाररषतम्।

व्यमाख्यमा - सपुक्रतपुयाः शिनोभनप्रजयाः सयाः आमदत्ययाः वरुणयाः मवश्वमाहिमा सवरष्वहियाःसपु नयाः अस्ममानम् सपुपथमा
शिनोभनममागरण समहितमानम् करतम् करनोतपु। मकस चि नयाः अस्ममाकमम् आयसूसमष प्र तमाररषतम् प्रवधर यतपु॥

सपुपथमा।

सरलमाथर याः - शिनोमभतकमर कमारष्ट्री स अमदमतपपुत्रयाः वरुणयाः अस्ममानम् प्रत्यहिमम् एव उत्तमममागरयाः ससयक
पु स
कपुयमारतम् अमप चि अस्ममाकमम् आयनोयाः वधर नस कपुयमारतम्।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 आमदत्ययाः- अमदमतशिब्दमातम् ण्यप्रत्ययवे प्रथमवैकवचिनवे आमदत्ययाः इमत रूपमम्।

 सपुपथमा- शिनोभनश्चिमासयौ पन्थमायाः सपुपन्थमायाः तवेन सपुपथमा।
 करतम्- कपृ-धमातनोयाः लपुङ्मसूलकवे लनोट्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे करतम् इमत रूपमम्।
 प्रतमाररषतम्- प्रपसूवरकमातम् तर-धमातनोयाः मणच्प्रत्ययवे लपुङ्मसूलकवे लवेट्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे प्रतमाररषतम्
इमत रूपमम्।

सबभदद नद्रचासच पस सहरद ण्रर

च सच वरदणतो वस्तसनसच णरजरद ।न
परर च स्पशतोच सन षतसद दरत॥१३॥

पदपचाठर्यः- सबभतद ।न द्रचासच पर।न सहरच ण्रर

च रद ।न वरदणर्यः। वस्च त।च सनर्यःऽच सनजरद ॥न परर।द स्पशर्यःद। सन। सतसच दरच त ॥च
अन्वययाः - महिरण्यस द्रिमामपस मबभ्रतम् वरुणयाः मनमणर जमम् वस्त। स्पशियाः परर मनषवेमदरवे।

व्यमाख्यमा - महिरण्यस सपुवणर मयस द्रिमामपस कवचिस मबभ्रतम् धमारयतम् वरुणयाः मनमणर जस पपुषस स्वशिरष्ट्रीरस वस्त
आच्छमादयमत। स्पशियाः महिरण्यस्पमशिर ननो रश्मययाः परर मनषवेमदरवे सवर तनोयाः मनषण्णमायाः।

ववेदमाध्ययनमम् 179
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

सरलमाथर याः - स्वणर कवचिधमारष्ट्री स वरुणदवेवयाः स्वस्य पपुषस शिरष्ट्रीरमम् आवपृणनोमत। तस्य
चिमाकमचिक्यमकरणसमसूहियाः सवर त्र व्यमाप्ननोमत।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 मबभ्रतम्- भपृ-धमातनोयाः शितपृप्रत्ययवे मनष्पन्निस्य मबभ्रतम्-शिब्दस्य प्रथमवैकवचिनवे मबभ्रनम् इत्यस्य ववैमदकस

रूपममदमम्।
 द्रिमामपमम्- द्रिमामपशिब्दस्य मदतष्ट्रीयवैकवचिनवे द्रिमामपमम् इमत रूपमम्।
 मनमणर जमम्- मनपसूरवरकमातम् मणसजरम्-धमातनोयाः कप्रत्ययवे मनमणर जशिब्दस्य मदतष्ट्रीयवैकवचिनवे मनमणर जमम् इमत
रूपमम्।
 मनषवेमदरवे- मनपसूवरकमातम् सदम्-धमातनोयाः सलट्लकमारवे आत्मनवेपदवे प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे मनषवेमदरवे इमत रूपमम्।

द सदप्च सवतोच न द्रकहचाणद तोच जनचानद चार।न

न रस सदप्ससन्त
न दतवच रसच भरचातद रर्यः॥१४॥

द सदप्च सवर्यःद। न। द्रकहचाणद र्यः। जनचानद चार॥न न। दतवच र।न अचसभऽरचातरर्यः

पदपचाठर्यः- न। रर।न सदप्ससन्त। द ॥
अन्वययाः - मदप्सवयाः यस दवेवस न मदप्ससन्त, जनमानमास द्रिपुहिमाणयाः न, अमभममातययाः न।

व्यमाख्यमा - मदप्सवयाः महिसससतपुममच्छन्तनो ववैररणयाः यवे वरुणस न मदप्ससन्त भष्ट्रीतमायाः सन्तनो महिसससतपुममच्छमास
पररत्यजसन्त। जनमानमास प्रमामणनमास द्रिपुहमाणयाः द्रिनोग्धमारनोऽमप यस वरुणस प्रमत न द्रिपुह्यसन्त। अमभममातययाः पमाप्ममानयाः।
पमाप्ममा वमा अमभममामतयाः (तवै. सस. २.१.३.५) इमत श्रिपुत्यन्तरमातम्। दवेवस तस वरुणस न स्पपृशिसन्त॥

सरलमाथर याः - सजघमाससवयाः अमप वरुणदवेवस महिसससतपुस न प्रभवमत। समाममान्यमनपुष्यवेषपु द्रिनोमहिव्यमकयाः अमप यस
प्रमत द्रिनोहिस कतपुर न शिक्ननोमत मकञ्च पमामपनयाः अमप यस्य हिमामनस कतपुर न पमारयसन्त।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 मदप्ससन्त- दम्भम्-धमातनोयाः लट्लकमारवे प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे मदप्ससन्त इमत रूपमम्।

 द्रिपुहमाणयाः- द्रिपुहिम्-धमातनोयाः क्वमनप्प्रत्ययवे मनष्पन्निस्य द्रिपुह्निशिब्दस्य प्रथममाबहिह वचिनवे द्रिपुहमाणयाः इमत रूपमम्।
 अमभममातययाः- मष्ट्रीञम्-धमातनोयाः अमभभसूय ममनमामत महिनसस्त इत्यथर मकन्प्रत्ययवे अमभममामत इमत रूपस
भवमत। अमभममामतशिब्दस्य प्रथममाबहिह वचिनवे अमभममातययाः इमत रूपमम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः-२

11. व्रतधमारष्ट्री वरुणयाः ककीदृशिमानम् ममासमानम् जमानमामत।

12. उपजमायतवे इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।

180 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥वरुणससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

13. वरुणदवेवयाः कस्य ममागर जमानमामत।

14. द्रिपुहमाणयाः इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
15. मनषसमाद इत्यत्र षत्वस कवेन ससूत्रवेण।
16. मनमणर जमम् इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
17. द्रिमाधमातनोयाः कयाः अथर याः।
18. करतम् इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
19. कत्वमार इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
20. मकतधमातनोयाः कयाः अथर याः।

10.1.3) इदमानणीं मसूल मापमाठमम् अवगच्छमाम

उतच रतो रचानकषतद ष्च वचा रशश्चद चक्रत असचाम्च रचा।

अचस्रचाकदरकदरत
च ष्वचा॥१५॥
च

पदपचाठर्यः- उतच । रर्यः। रचानकषद तषक। आ। रशर्यःद। चचक्रत। असचासद र। आचा। अचस्रचाकदर।न उदच रत षद क। आ॥
अन्वययाः - उत ययाः ममानपुषवेषपु यशियाः आचिक्रवे, असमामम आ, अस्ममाकमम् उदरवेषपु आ।

व्यमाख्यमा - उत अमप चि ययाः वरुणयाः ममानपुषवेषपु यशियाः अन्निमम् आ चिक्रवे सवर तयाः कपृतवमानम् स वरुणयाः
सू र चिक्रवे न तपु न्यसूनस कपृतवमानम्। मवशिवेषतयाः अस्ममाकमम् उदरवेषपु सवर तयाः चिक्रवे
कपुवर न्निमप आ सवर तयाः असमामम ससपण

सरलमाथर याः - यवेन वरुणदवेववेन मनपुष्यवेषपु अन्निमम् उत्पमामदतमम् अमप चि ततम् अन्निस सम्पसूणर तयमा उत्पमामदतस
तथमा अस्ममाकमम् उदरवेषपु अन्निस्य सवरयाः एव प्रकमारवैयाः पमाचिनमाय शिमकयाः दत्तमा।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 ममानपुषवेषपु- मननोरपत्यमम् इत्यथर मननोजमारतमावञ्यतयौ पपुकम् इमत ससूत्रवेण मनपुशिब्दमातम् अञ्प्रत्ययवे षपुगमागमवे चि
ममानपुषशिब्दयाः मनष्पदतवे। ममानपुषशिब्दस्य सप्तमष्ट्रीबहिह वचिनवे ममानपुषवेषपु इमत रूपमम्।
 चिक्रवे- कपृ-धमातनोयाः सलट्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे चिक्रवे इमत रूपमम्।

परचा द रत रसन्त धश्रीतच रतोच गचावतो च न गव्रभतद श्रीरच नक।द

द चच कसर
इच्च छन्तश्रीरर द ॥न १६॥

पदपचाठर्यः- परचा।द रत।च रसच न्त।च धश्रीतच रर्यःद। गचावर्यःद। न। गव्रकतश्री

द र्यः। अनक॥द इच्च छन्तश्रीर्यःद। उरच ऽच चकसर
द ॥न
अन्वययाः - उरुचिकसमम् इच्छन्तष्ट्रीयाः मवे धष्ट्रीतययाः गव्यसूतष्ट्रीयाः अनपु गमावयाः न परमायसन्त।

ववेदमाध्ययनमम् 181
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

व्यमाख्यमा - उरुचिकसस बहिह मभद्रिरषव्यस वरुणमम् इच्छन्तष्ट्रीयाः मवे धष्ट्रीतययाः शिपुनयाःशिवेपस्य बपुद्धययाः परमा यसन्त
परमाङ्मपुखमा मनवपृसत्तरमहितमा गच्छसन्त। तत्र दृषमान्तयाः। गमावनो न। यथमा गमावयाः गव्यसूतष्ट्रीरनपु गनोष्ठमामन अनपुलक्ष्य
गच्छसन्त तदतम्॥

सरलमाथर याः - बहिह मभयाः दशिर नयनोग्यस्य तथमा व्यमापकदृमषमतयाः वरुणस्य दशिर नमाय कमाम्यममानस्य मम
बपुमद्धसमसूहियाः भमावनमासमसूहियाः वमा तस प्रमत गच्छमत, यवेन प्रकमारवेण गनोस्थमानस लकष्ट्रीकपृत्य समायसकमालवे तत्र गम्यममानमायाः
गमावयाः तस प्रमत धमावसन्त।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 धष्ट्रीतययाः- ध्यमा-धमातनोयाः मकन्प्रत्ययवे यकमारस्य ववैमदकवे सम्प्रसमारणवे कपृतवे इकमारमाकमारयनोयाः पसूवररूपवे

इकमारस्य चि दष्ट्रीघर मनष्पन्निस्य धष्ट्रीमतशिब्दस्य प्रथममाबहिह वचिनवे धष्ट्रीतययाः इमत रूपमम्।
 गव्यसूतष्ट्रीयाः- गनोपसूवरपदमातम् यसू-धमातनोयाः मकन्प्रत्ययवे गनोयसूरतयौ छन्दसस इमत ससूत्रवेण ओकमारस्य अवमादवेशिवे
मनष्पन्निस्य गव्यपुमतशिब्दस्य प्रथममाबहिह वचिनवे गव्यसूतष्ट्रीयाः इमत रूपमम्।
 इच्छन्तष्ट्रीयाः- इषम्-धमातनोयाः शितपृप्रत्ययवे ङष्ट्रीप्प्रत्ययवे चि प्रथममाबहिह वचिनवे इच्छन्तष्ट्रीयाः इमत रूपमम्।
 उरुचिकसमम्- उरुमभयाः चिकसस यस्य तमम् उरुचिकसमम् इमत बहिह व्रष्ट्रीमहिसममासयाः।

द
सस नक वतोचचावहहै च पकनरच रततो द रत च रध्वचाभतर
म द ।न
हतोततवद च कदसतद सप्ररच र॥न १७॥

च चावच हच है।च पकनर्यःद। रतर्यःद। रत।च रधक।द आऽभतर

पदपचाठर्यः- सर।न नक। वतोच म द ॥न हतोतचाऽद इव। कदसतद । सप्ररच र॥न
अन्वययाः - यतयाः मवे मधपु आभपृतस पपुनयाः नपु ससवनोचिमावहिवै। हिनोतमा इव मप्रयस कदसवे।

व्यमाख्यमा - यतयाः अस्ममातम् कमारणमातम् मवे मज्जष्ट्रीवनमाथर मधपुरस हिमवयाः आभपृतमम् अञ्जयाःसवयवे कमर मण
ससपमामदतस अतयाः कमारणमातम् हिनोतवेव हिनोमकतरव त्वममप मप्रयस हिमवयाः कदसवे अश्नमासस। पपुनयाः हिमवयाः स्वष्ट्रीकमारमादध्सू वर
तपृप्तस्त्वस जष्ट्रीवन्निहिस चि नपु अवश्यस सस वनोचिमावहिवे ससभसूय मप्रयवमातमार करवमावहिवै॥

सरलमाथर याः - यतनो महि असस्मनम् यजवे मम मधपुरहिमवयाः भवतयाः कपृतवे सम्पमामदतमम्। तस्ममातम् पपुनरमप
मनश्चियतयमा आवमास प्रवेमभमावनयमा आलमापस कपुवर याः। भवमानम् हिनोतपुयाः इव तस्य मप्रयहिमवषयाः भकणस करनोमत।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 आभपृतमम्- आपसूवरकमातम् भपृ-धमातनोयाः कप्रत्ययवे नपपुससकवे आभपृतमम् इमत रूपमम्।

 वनोचिमावहिवै- बसू-धमातनोयाः लपुङ्लकमारवे उत्तमपपुरुषमदवचिनवे वनोचिमावहिवै इमत रूपमम्।
 यतयाः- यच्छब्दस्य तससल्प्रत्ययवे तकमारस्य अकमारमादवेशिवे पररूपवे चि यतयाः इमत रूपमम्।
 हिनोतमा- हिह -धमातनोयाः तपृच्प्रत्ययवे मनष्पन्निस्य हिनोतपृशिब्दस्य प्रथमवैकवचिनवे हिनोतमा इमत रूपमम्।
 मप्रयमम्- प्रष्ट्री-धमातनोयाः कप्रत्ययवे ईकमारस्य इयङमादवेशिवे नपपुससकवे मप्रयमम् इमत रूपमम्।
 कदसवे- कदम्-धमातनोयाः आत्मनवेपदवे लट्लकमारवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे कदसवे इमत रूपमम्।

182 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥वरुणससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

च दशरद तस च दशर्यंच रथचरसधच कसर।द

दशर्यंच नक सवश्व
च जकषद त रत च सगरर्यःद॥१८॥
एतचा

पदपचाठर्यः- दशररद ।न नक। सवश्व

च ऽदशरद तर।न दशररद ।न रथरद ।न असध।द कसर।द एतचार्यः
च । जकषच तच ।च रत।च सगरर्यःद॥
अन्वययाः - मवश्वदशिर तस नपु दशिर मम् असध कमम रथस दशिर मम्। एतमायाः मवे मगरयाः जपुषत।

व्यमाख्यमा - मवश्वदशिर तस सवरदरशिरनष्ट्रीयमम् अस्मदनपुगहिमाथर मत्रमामवभसूरतस वरुणस दशिर नपु अहिस दृषवमानम् खलपु।
कमम कममायमास भसूमयौ रथस वरुणससबसन्धनमम् असध दशिर मम् आसधक्यवेन दृषवमानम् असस्म। एतमायाः उच्यममानमायाः मवे मगरयाः
मदष्ट्रीयमायाः स्तपुतष्ट्रीयाः जपुषत वरुणयाः सवेमवतवमानम्॥

दशिर मम्। दृशिवेयाः इररतनो वमा (पमा. ससू. ३.१.५७) इमत च्लवेयाः अङमादवेशियाः। ऋदृशिनोऽमङ गपुणयाः (पमा. ससू.
७.४.१६) इमत गपुणयाः। मवश्वदशिर मम्। दृशिवेयाः भपृमपृदृमशि… (उ. ससू. ३.३९०) इत्यमामदनमा अवच्प्रत्ययमान्तनो
दशिर तशिब्दयाः। मवश्वस दशिर नष्ट्रीयमस्यवेमत बहिह व्रष्ट्रीमहियाः। बहिह व्रष्ट्रीहियौ मवश्वस ससजमायमामम् इमत पसूवरपदमान्तनोदमात्तत्वमम्। कमम।

सरलमाथर याः - सम्पसूणरमवश्ववेन द्रिषपु स यनोग्यस तस वरुणस मनश्चियवेन अहिस दृषवमानम्। भसूमयौ तस्य वरुणयाः रथमम्
अहिस दृषवमानम्। तवेन वरुणदवेववेन मम एषमा स्तपुमतयाः स्वष्ट्रीकपृतमा।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 दशिर मम्- दृशिम्-धमातनोयाः लपुङ्मसूलकवे लवेट्लकमारवे उत्तमपपुरुषवैकवचिनवे दशिर मम् इमत रूपमम्।
 मवश्वदशिर तमम्- मवश्वपसूवरपदमातम् दृशिम्-धमातनोयाः अतच्प्रत्ययवे नपपुससकवे मवश्वदशिर तमम् इमत रूपमम्।
 जपुषत- जपुषम्-धमातनोयाः लङ्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे जपुषत इमत रूपमम्।

इरच स रत द वरण शकधश्रीच हवरद द

च चा च द रमळर।
त्वचारवद स्च रकरचा चक
द त ॥१९॥

पदपचाठर्यः- इरच र।न रत।च वरच ण च ।च हवरद ।न अचद। चच। रळ

च च। शकसध म च च र।च त्वचार।न अचवस्च रकर्यः। आ। चचकतच॥
अन्वययाः - वरुण! मवे इमस हिवस श्रिपुसध, अद चि मपृळय। अवस्यपुयाः त्वमामम् अमाचिक्रवे।

व्यमाख्यमा - वरुणप्रघमासवेषपु इमस मवे वरुण इमत वमारुणस्य हिमवषयाः अनपुवमाक्यमा। पञ्चम्यमास पयौणर ममास्यमामम्
इमत खण्डवे ससूमत्रतमम्- इमस मवे वरुण श्रिपुसध तत्त्वमा यमामम बह्मणमा वन्दममानयाः (आश्व. श्रियौ. २.१७) इमत॥

हिवे वरुण मवे मदष्ट्रीयमम् इमस हिवमम् आहमानस श्रिपुसध शृणपु। मकस चि अद असस्मनम् मदनवे मपृळय अस्ममानम्
सपुखय। अवस्यपुयाः रकणवेच्छपुयाः अहिस त्वमास वरुणमम् आमभमपुख्यवेन चिक्रवे शिब्दयमामम स्तयौमष्ट्रीत्यथर याः॥

सरलमाथर याः - हिवे वरुणदवेव! मम इदमम् आहमानस शृणनोतपु ममास सपुखणीं चि करनोतपु। ससरकणस्य अमभलमाषष्ट्री
भसूत्वमा अहिस त्वमामम् आहयमामम।

ववेदमाध्ययनमम् 183
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 श्रिपुसध- श्रिपु-धमातनोयाः लनोट्लकमारवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे ववैमदकस रूपममदमम्।

 हिवमम्- हवे -धमातनोयाः अप्प्रत्ययवे वकमारस्य सम्प्रसमारणवे ससन्धकमायर अवमादवेशिवे चि कपृतवे नपपुससकवे हिवमम् इमत
रूपमम्।
 मपृळय- मपृळम्-धमातनोयाः लनोट्लकमारवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे मपृळय इमत रूपमम्।
 अवस्यपुयाः- अवसम्-शिब्दस्य क्यच्प्रत्ययवे उप्रत्ययवे चि कपृतवे अवस्यपुयाः इमत रूपमम्।
 चिकवे- कवै-धमातनोयाः सलट्लकमारवे उत्तमपपुरुषवैकवचिनवे चिकवे इमत रूपमम्।

द रतसधर सदवच श्चच ग्रश्च द रचाजसस।

त्वस सवश्वस्र
स रचारसद न च प्रसत द शकसध॥२०॥

पदपचाठर्यः- त्वर।न सवश्वस्द र। रतसच धरच ।च सदवच र्यः। चच। ग्रर्यः। चच। रचाज
च चसस।च सर्यः। रचारसद न। प्रसत।द शकसध
च ॥च
अन्वययाः - मवेसधर। त्वस मदवयाः चि ग्मयाः चि मवश्वस्य रमाजसस। सयाः यमाममन प्रमतश्रिपुसध।

व्यमाख्यमा - हिवे मवेसधर मवेधमामवनम् वरुण त्वस मदवश्चि दपुलनोकस्यमामप ग्मश्चि भसूलनोकस्यमामप एवममात्मकस्य
मवश्वस्य सवर स्य जगतनो मध्यवे रमाजसस दष्ट्रीप्यसवे। सयाः तमादृशियाः त्वस यमाममन कवेमप्रमापणवे अस्मदष्ट्रीयवे प्रमत श्रिपुसध
प्रमतश्रिवणमम् आजमापनस कपुरु। रमकष्यमामष्ट्रीमत प्रत्यपुत्तरस दवेहिष्ट्रीत्यथर याः॥

सरलमाथर याः - हिवे मवेधमावष्ट्री वरुणदवेव! भवमानम् दपुलनोकस्य पपृसथवष्ट्रीलनोकमातम् एवस सम्पसूणरस्य जगतयाः
मध्यभमागमातम् प्रकमामशितनो भवमत। एवमवेव वरुणदवेवतमा। भवमानम् ममागर अथमारतम् जष्ट्रीवनरूपयमात्रमायमायाः ममागर मह्यस
प्रत्यपुत्तरस ददमातपु, भवमानम् मम रकमास कररष्यमत इमत प्रत्यपुत्तरस ददमातपु।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 मवेसधर- मवेधमाशिब्दस्य इरच्प्रत्ययवे मवेसधर इमत रूपमम्।

 मदवयाः- मदवम्-धमातनोयाः सक्वप्प्रत्ययवे मनष्पन्निस्य मदव्शिब्दस्य षष्ठ्यवेकवचिनवे मदवयाः इमत रूपमम्।
 रमाजसस- रमाजम्-धमातनोयाः लट्लकमारवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे रमाजसस इमत रूपमम्।
 यमाममन- यमा-धमातनोयाः ममनन्प्रत्ययवे सप्तम्यवेकवचिनवे यमाममन इमत रूपमम्.

उदकत्तद रच स रकरद कसग्ध नतो च सव पचाशस द रध्ररच स चमतद ।

अवचाधद रच चासन द जश्रीवच सत॥२१॥द

च च। नर्यःच। सव। पचाशरद ।न रध्च ररच र।न चमतच ॥च अव।द अचधरच चासन।द
पदपचाठर्यः- उत।न उतच ऽन तरच र।न रकरच कसग्धर्यः
जश्रीवच सत॥द

184 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥वरुणससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

अन्वययाः - नयाः उत्तमस पमाशिमम् उतम् मपुमपुसग्ध, मध्यमस मवचिपृत, जष्ट्रीवसवे अधममामन अव।

व्यमाख्यमा - नयाः अस्ममाकमम् उत्तमस मशिरनोगतस पमाशिमम् उतम् मपुमपुसग्ध उत्कपृष्य मनोचिय। मध्ययमम् उदरगतस
पमाशिस मव चिपृत मवयपुज्य नमाशिय। जष्ट्रीवसवे जष्ट्रीमवतपुमम् अधममामन मदष्ट्रीयमानम् पमादगतमानम् पमाशिमानम् अव चिपृत अवकपृष्य
नमाशिय। उत्तममम्। मपुमपुसग्ध। मपुच्लपृ मनोकणवे। बहिह लस छन्दसस इमत मवकरणस्य श्लपुयाः। मदभमारवयाः। हिलमामदशिवेषयाः।
हिह झल्भ्यनो हिवेसधर याः (पमा. ससू. ६.४.१०१) इमत हिवेसधर रमादवेशियाः। चिपृत। चिपृतष्ट्री महिससमागन्थनयनोयाः। लनोटिनो महियाः।
तपुदमामदभ्ययाः शियाः, अतनो हिवेयाः इमत हिवेलर पुकम्। जष्ट्रीवसवे। जष्ट्रीव प्रमाणधमारणवे।

सरलमाथर याः - हिवे वरुणदवेव! भवमानम् अस्ममाकमम् ऊधर वमतर नस बन्धनमम् ऊध्वर मम् आकष्यर मवनमाशियतपु।
एतवेषमास बष्ट्रीजमानमास बन्धनस पपृथकयमा आकष्यर नमाशियतपु मकञ्च अस्ममाकस जष्ट्रीवनस्य कपृतवे अधनोवमतर नस बन्धनमम्
आकष्यर मवनमाशियतपु।

व्यमाकरणमवमशिर याः -

 उत्तममम्- उतम्-धमातनोयाः तमप्प्रत्ययवे मदतष्ट्रीयवैकवचिनवे उत्तममम् इमत रूपमम्।

 मपुमसपु ग्ध- मपुचि-म् धमातनोयाः सलट्मसूलकवे लनोट्लकमारवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे मपुमपुसग्ध इमत रूपमम्।
 पमाशिमम्- पशिम्-धमातनोयाः घञ्प्रत्ययवे मनष्पन्निस्य पमाशिशिब्दस्य मदतष्ट्रीयवैकवचिनवे पमाशिमम् इमत रूपमम्।
 चिपृत- चिपृतम्-धमातनोयाः लनोट्लकमारवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे चिपृत इमत रूपमम्।
 जष्ट्रीवसवे- जष्ट्रीव-धमातनोयाः तपुमपुन्प्रत्ययस्य अथर ववैमदकवे असवेप्रत्ययवे जष्ट्रीवसवे इमत रूपमम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः-३

21. वरुणवेन कमा शिमकयाः दत्तमा।

22. ममानपुषशिब्दयाः कथस मनष्पमादतवे।
23. इच्छतष्ट्रीत्यत्र छत्वमम् कवेन ससूत्रवेण।
24. हिनोतमा इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
25. मपुमसपु ग्ध इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
26. अवस्यपुयाः इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
27. हिवेसधर रमादवेशियाः कवेन ससूत्रवेण।
28. चिपृतष्ट्रीधमातनोयाः कयाः अथर याः।
29. गव्यसूतष्ट्रीयाः इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
30. मवेसधर इमत पदस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।

ववेदमाध्ययनमम् 185
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

10.2) वरुणससूक समारयाः

ऋग्ववेदस्य प्रथममण्डलस्य पञ्चमवसशिस ससूकस वरुणससूकमम्। अत्र समाकल्यवेन एकमादशि मन्त्रमायाः ससन्त।
शिपुनयाःशिवेपयाः ऋमषयाः चि अस्य ससूकस्य द्रिष्टिमा। अत्र वरुणयाः एव दवेवतमा। अत्र चि छन्दयाः गमायत्रष्ट्री इमत। असस्मनम् ससूकवे
जलस्य दवेवतमास वरुणस प्रमत ममानवमानमास प्रमाथर नमानमास वणर नमा असस्त, न कवेवलस प्रमाथर नमा अमप तपु अत्र
मवमवधप्रकमारवेण वरुणदवेवतमायमायाः सन्तपुमषयाः मवधष्ट्रीयतवे। यथमा - अपरमाधयाः कपृतयाः इमत बपुद्ध्यमा कममा प्रमारयर तवे, ततयाः
स्ववेषमास धनलनोभमादययाः अपरमाधमायाः वण्यर न्तवे, ततश्चि वरुणदवेवतमायमायाः शिमकवणर नवेन स्तपुमतममाध्यमवेन चि स
प्रसन्निष्ट्रीमक्रयतवे। एवमत्र क्रमवेण वरुणदवेवतमायमायाः सन्तनोषममाध्यमवेन प्रमाथर नमायाः मक्रयन्तवे।

तत्र आमदमवे मन्त्रवे उच्यतवे यतम् हिवे वरुणदवेव! यथमा मवमवधवेषपु यजमामदषपु अनपुष्ठमानवेषपु मनपुष्यमाणमास प्रममादयाः
भवमत तदतम् भवतयाः पसूजमाचिर नमामदषपु मवसधषपु अस्ममामभयाः भ्रमासन्तयाः कपृतमा, अतयाः वयस कन्तव्यमायाः इमत। ततयाः भवतयाः
क्रनोधमावस्थमायमाममप अस्ममानम् प्रमत क्रनोधयाः ममास्तपु इमत प्रमारयर तवे। तथमामहि हिवे वरुणदवेव! भवतयाः शित्रसूनम् प्रमत
व्यहृतमामन अस्त्रमामण अस्ममानम् न प्रदशिर यतपु तथमा चि क्रनोधमावस्थमायमाममप अमप अस्ममानम् प्रमत कपृपमास करनोतपु इमत।
ततयाः उच्यतवे यथमा ससूतयाः श्रिमान्तस्य अश्वस्य पररचियमार करनोमत , तददम् वयममप भवतयाः मचित्तस्य प्रसमादनमाय
स्तपुत्यमामदकस कपुमर याः इमत। मकञ्च अस्ममाकस बपुमद्धयाः सदवैव धनमामदवस्तपु प्रमत धमावमत अतयाः वयस कन्तव्यमा इमत।

ततश्चि अत्र प्रमारयर तवे कदमा सवर द्रिषमा वरुणदवेवयाः कल्यमाणमाय यजस्थलमामदषपु आगममष्यमत इमत। मकञ्च
व्रतधमारणदमारमा हिह तमामन हिमवद्रिरव्यमामण वरुणदवेवयाः स्वष्ट्रीकरनोतपु ततश्चि अस्ममानम् यजममानमानम् रकतपु इमत।

एतदनन्तरमम् अत्र वरुणदवेवतमायमायाः ममाहिमात्म्यस वण्यर तवे। तत्रनोच्यतवे वरुणदवेवयाः आकमाशिवे उडष्ट्रीयममानमानमास
पमकणमास ममागर तथमा समपुद्रिवे नयौकमानमास ममागर जमानमामत। प्रजमानमास धमारकयाः वरुणदवेवयाः दमादशिममासमानम् जमानमामत , तवेन सहि
चि त्रयनोदशिस पपुरुषनोत्तमममासमम् अमप जमानमामत। स स्वगर स्य सवमारनम् दवेवमानम् अमप जमानमामत, मकञ्च प्रजमानमास
पमालनमाथर समाममाज्यस्थमापनमाय सदवैव आसनवे मवरमाजतवे। स अदत
पु कममारदष्ट्रीनम् मवषयमानम् अमप जमानमामत।
भसूलनोकस्य दपुलनोकस्य तथमा समस्तमवश्वस्य असधकमाररणमा वरुणवेन एव मनपुष्यमाणमास शिस्यभमाण्डमारयाः कपृ तयाः
मकञ्च तवेनवैव जनमानमामम् उदरवेषपु पमाचिनसमामरयर स्थमामपतमम्। वरुणदवेवस्य एतमावतम् समामरयर यतम् भयङ्ककरवैयाः
पमामपमभयाः सयाः अगम्ययाः मकञ्च मवदवेषमम् इच्छमदयाः शित्रपुमभयाः अमप सयाः अप्रमाप्ययाः।

वरुणदवेवस्य स्तपुतवेयाः अनन्तरस प्रमाथमारनमायाः मक्रयन्तवे। यथमा- अस्ममानम् पमाशितयाः मपुमकस प्रददमातपु।
अस्ममाकमम् आहमानस स्वष्ट्रीकरनोतपु, ततश्चि यजस्थलमामदषपु अमगदवेववतम् हिमवयाः स्वष्ट्रीकरनोतपु। हिवे अमदमतपपुत्र वरुणदवेव!
अस्ममाकस प्रमाथर नमायाः शृणनोतपु, श्रिपुत्वमा चि अस्ममाकस सपुखस मवदधमातपु। अस्ममानम् सदमा श्रिवेष्ठममागरषपु एव प्रवेरयतपु , मकञ्च
अस्ममाकमम् आयपुयाः वधर यतपु इमत।

186 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥वरुणससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

10.3) वरुणदवे व तमास्वरूपमम्-

वरुणदवेवयाः ऋग्ववैमदकमानमामम् आयमारणमामम् अतष्ट्रीव मप्रययाः। ऋग्ववेदवे वरुणस्वरूपस सम्पसूणररूपवेण
दमादशिससूकवैयाः प्रमतपमामदतमम्। आस मशिकरुपवेण चि चितपुमवरशिमतससूकवैयाः अस्य स्तपुमतयाः मवमहितमा।

वरुणदवेवस्य ममानवमाकपृमतयाः अतष्ट्रीव सपुन्दरयाः तथमा मनोहिनष्ट्रीययाः। अस्य मपुखमण्डलयाः अमगनमा तपुल्ययाः ,नवेत्रवे
चि ससूयरतपुल्यवे।

अगवेर नष्ट्री कस वरुणस्य। (७ .८८ .२ )

चिकपुम मर त्र स्य वरुणस्यमागवेयाः । (१ .१५५ .१ )

अयस वरुणदवेवयाः अत्यन्तदरसू सस्थतममप वस्तपुजमातस द्रिष्टिपु स शिक्ननोमत। अयस सहिसनवेत्रसमसन्वत इत्यमप
उच्यतवे। अस्य शिरष्ट्रीरयाः सपुगमठतयाः ममाससलयाः चि आसष्ट्रीतम्। सपुरकमायवै सयौन्दयमारय वमा एष स्वशिरष्ट्रीरवे स्वमणर मकवचिस
स्वमणर मवस्त्रञ्च धमारयमत। अस्य रथयाः ससूयरसदृशियाः दपुमतवमानम् अवलनोकमयतपृपृणमाममप आश्चियर जनयमत।
सपुन्दरमाश्वयपुकवे स्वरथवे उपमवश्य एष स्वबमाहिह स कम्पयनम् दृमषस चि सवर त्र प्रसमारयनम् भसूवयाः ससूक्ष्मस वपृत्तस मकञ्च
प्रजमानमामम् अन्तसस्स्थतस भमावममप ववेसत्त। अयस कदमामप स्वतन्त्रवेण कदमामप ममत्रदवेववेन सहि वमा मवश्वस्य रमाजमा
इत्यपुच्यतवे।

त्वस मवश्ववे ष मास वरुणमासस रमाजमा।। (२ .२७ .१० )।

सहिसस्तम्भयपुकवे सहिसद्वमारयपुकवे स्वमणर मप्रसमादवे अयस मनवसमत। अत्रवैव सस्थत्वमा स समगस्य

भपुवनस्य मनरष्ट्रीकणस सम्पमादयमत। अस्य प्रमासमादस पररतयाः गसूढचिरमायाः सवर दव
वै मवचिरन्तयाः ससन्त। वरुणयाः सममाटिम्
स्वरमाटिम् इत्यमामदनमा उपमासधनमा अमप मवभसूष्यतवे। कत्रमाणमामसधपमतत्ववेन अयस कमत्रय इत्यमप उच्यतवे। अस्य
अमनवर चिनष्ट्रीयशिकवेयाः नमाम भवमत ममायमा ,ययमा अयमम् अस्य जगतयाः सञ्चमालनस मवदधमामत। वषर णवेन अयमम् अन्निस
सम्पमादयमत तथमा प्रकमाशिमनममत्तस ससूयर मध्यवेगगनस प्रवेषयमत। अयमवेव ससूयरस्य चिलनमाथर अन्तररकलनोकवे
सपुमवस्तष्ट्रीणर ममागर सपृषवमानम्।

ससूय मारय पन्थमामन्ववे त वमा उ।। (ऋग्ववे द १ .२४ .८ )

अस्य आजमा अतष्ट्रीव कमठनमा भवमत तथमामप कनोऽमप अस्य आजमास न उल्लिङ्घिमत। अयस वरुणयाः
कमठनमानम् मनयममानम् पमालयमत अतयाः अयस धपृतव्रत इत्यमप उच्यतवे। एवमम् अस्य मवश्वस्य अणपुयाः अणपुतरनोऽमप
पदमाथर याः तथमा महिमानम् महित्तरनोऽमप पदमाथर याः सवर ममप वरुणदवेवस्य इच्छयमा एव स्वसत्तमास स्वसस्थमतञ्च धमारयमत
इमत मशिवमम्।

ववेदमाध्ययनमम् 187
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पमाठसमारयाः

वरुणससूकमम् ऋग्ववेदस्य प्रथममण्डलस्य चितपुमवरशिमततमससूकमम्। अस्य ससूकस्य शिपुनयाःशिवेपयाः ऋमषयाः ,

वरुणयाः चि दवेवयाः। असस्मनम् ससूकवे मत्रषपु पम् गमायत्रष्ट्री चि छन्दसष्ट्री। गमायत्रष्ट्रीछन्दयाः तपृतष्ट्रीय -चितपुथर-पञ्चममन्त्रवेषपु असस्त।
अत्र मवशिवेषतयमा वरुणदवेवस्य स्वरूपस्य तथमा तत्कमायर स्य वणर नस कपृतमसस्त। प्रममादस यथमा न कपुवर सन्त जनमायाः ,
तस्य कपृतवे वरुणदवेवस्य समष्ट्रीपस प्रमाथर नमा मक्रयतवे। तवेषमास प्रममादमानमास पररममाजर नस कपृत्वमा वरुणदवेवयाः मनयमवैयाः पसूणर
कपुयमारतम् इमत आशिमा। सपुखप्रमाप्त्यथर मम् अमप वरुणदवेवस्य समष्ट्रीपस प्रमाथर नमा मक्रयतवे। यथमा रथस्वमामष्ट्री अथवमा रथस
ययाः चिमालयमत, स दरसू गममानमातम् लप्स्यतवे इमत एतमादृशिमामन तपृणमामन दृष्टमा अश्वस सन्तनोषयमत, तथमा एव वयमम्
अमप वरुणदवेवस्य मनसयाः सपुखप्रमाप्त्यथर नमानमामभयाः स्तपुमतमभयाः प्रसन्निस कपुमर याः। कदमामचितम् सपुखप्रमाप्त्यथर कदमामचितम्
चि शिनोभमास प्रदमानमाय अमप वरुणदवेवस्य स्तपुमतयाः मक्रयतवे। वरुणदवेवयाः आकमाशिममागरण उडष्ट्रीयममानमानमास पमकणमास ममागर
जमानमामत तथमा समपुद्रिममागरण गम्यममानमानमास नयौकमानमास ममागर जमानमामत, तस्ममातम् स वरुणदवेवयाः अस्ममानम् बन्धनमातम्
मपुकमानम् कपुयमारतम्। वरुणदवेवस्य स्थमानमम् असस्त जलगपृहिमम्। तत्र स उपमवश्य सससमारस्य अस्य सवमारमण कमायमारमण
पश्यमत मवचिमारयमत चि। आयनोयाः वधर नमाय अमप कदमामचितम् वरुणदवेवस्य स्तपुमतयाः अत्र मक्रयतवे। कदमामचितम् चि
वरुणदवेवस्य चिमाकमचिक्यमवमशिषशिरष्ट्रीरस्य वणर नस मक्रयतवे। ससूकस्य अस्य प्रमाययाः असन्तमभमागवे वरुणदवेवस्य
ममहिममा वमणर तयाः। तस्य अन्निप्रदमानरूपममहिममा , सत्ममागर प्रचिमालनमाय ममहिममा, शिरष्ट्रीरस्य पपुष्ट्यथर चि ममहिममा अत्र
असस्मनम् ससूकवे वमणर तयाः असस्त। असन्तमभमागवे वरुणदवेवस्य रथस्य वणर नमा कपृतमा असस्त। यजममानयाः तस्य दशिर नस
कपृतवमानम्। सम्पसूणरमवश्ववेन द्रिषपु स यनोग्यस्य तस्य वरुणदवेवस्य मनश्चियवेन दशिर नस यनोग्यमम् असस्त स्तपुत्यमा। ततयाः परस
सपुखप्रमाप्त्यथर स्वस्य रकमाथर चि स्तपुमतयाः मवमहितमा। सवर तयाः अस्ममाकस मवनमाशिमातम् रकणमाय स्वस्य जष्ट्रीवनमाय चि
एततम् वरुणससूकमम्। इदमवेव ममाहिमात्म्यमम् असस्त वरुणससूकस्य।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

1. वरुणससूकस्य समारस सलखत।

2. यसच्चिमद्ध... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
3. ममा ननो... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
4. कदमा कत्रसश्रियमम्... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
5. तमदत्सममान... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
6. दशिर नपु... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
7. इमस मवे... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
8. त्वस मवश्वस्य... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
9. उदत्त
पु मस मपुमसपु ग्ध... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।

188 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥वरुणससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण

उत्तरकसू टियाः - १
1. शिपुनयाःशिवेपयाः ऋमषयाः वरुणयाः दवेवतमा गयत्रष्ट्री छन्दयाः।
2. मष्ट्रीञम्-धमातनोयाः लट्लकमारवे उत्तमपपुरुषबहिह वचिनवे ववैमदकस इदस रूपमम्।
3. हित्नपु इत्यस्य चितपुरयरकवचिनवे हित्नववे इमत रूपमम्।
4. ववेनम्-धमातनोयाः शितपृप्रत्ययवे प्रथममामदवचिनवे ववेनन्तयौ इत्यस्य ववैमदकस रूपममदमम्।
5. शिमासककीयशिक्त्यमा सपुशिनोमभतस, मवशिमालदृमषवन्तस मत्रकमालदमशिर न,स सवरषमास नवेतरस वरुणदवेवमम् तवे समष्ट्रीपमम्
आनवेष्यसन्त।
6. हिनम्-धमातनोयाः महिससमा मकञ्च गमनमम् अथर याः।
7. वसम्-धमातनोयाः अमतप्रत्ययवे मनष्पन्निस्य वसमत इत्यस्य मदतष्ट्रीयमाबहिह वचिनवे वसतष्ट्रीयाः इमत रूपमम्।
8. समपुद्रिवे भव इत्यथर घप्रत्ययवे इयमादवेशिवे समपुमद्रिययाः इमत रूपमम्
9. जमानमम्।
10. शिमाससवससघसष्ट्रीनमास चि।

उत्तरकसू टियाः - २
11. व्रतधमारष्ट्री वरुणयाः प्रजमायपुकमानम् दमादशिमवधमानम् ममासमानम् जमानमामत।
12. उपपसूवरकमातम् जनम्-धमातनोयाः लट्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे उपजमायतवे इमत रूपमम्।
13. महितयाः वमायनोयाः अथमारतम् अन्तररकस्य ममागमारनम् जमानमामत।
14. द्रिपुहिम्-धमातनोयाः क्वमनप्प्रत्ययवे मनष्पन्निस्य द्रिपुह्निशिब्दस्य प्रथममाबहिह वचिनवे द्रिपुहमाणयाः इमत रूपमम्।
15. समदरप्रतवेयाः इमत ससूत्रवेण षत्वमम्।
16. मन पसूवरकमातम् मणसजरम्-धमातनोयाः कप्रत्ययवे मनमणर जशिब्दस्य मदतष्ट्रीयवैकवचिनवे मनमणर जमम् इमत रूपमम्।
17. कपुत्समा मकञ्च गमतयाः।
18. कपृ-धमातनोयाः लपुङ्मसूलकवे लनोट्लकमारवे प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे करतम् इमत रूपमम्।
19. कपृ-धमातनोयाः त्वन्प्रत्ययवे कत्वमार इमत रूपमम्।
20. जमानमम्।

उत्तरकसू टियाः - ३
21. अन्निस्य सवरयाः एव प्रकमारवैयाः पमाचिनमाय शिमकयाः दत्तमा।
22. मननोरपत्यमम् इत्यथर मननोजमारतमावञ्यतयौ पपुकम् इमत ससूत्रवेण मनपुशिब्दमातम् अञ्प्रत्ययवे षपुगमागमवे चि
ममानपुषशिब्दयाः मनष्पदतवे।
23. इषपुगममयममास छयाः।
24. हिह -धमातनोयाः तपृच्प्रत्ययवे मनष्पन्निस्य हिनोतपृशिब्दस्य प्रथमवैकवचिनवे हिनोतमा इमत रूपमम्।

ववेदमाध्ययनमम् 189
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

25. मपुचिम्-धमातनोयाः सलट्मसूलकवे लनोट्लकमारवे मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे मपुमसपु ग्ध इमत रूपमम्।

26. अवसम्-शिब्दस्य क्यच्प्रत्ययवे उप्रत्ययवे चि कपृतवे अवस्यपुयाः इमत रूपमम्।
27. हिह झल्भ्यनो हिवेसधर याः इमत ससूत्रवेण।
28. महिससमा गन्थनमम् चि।
29. गनोपसूवरपदमातम् यसू-धमातनोयाः मकन्प्रत्ययवे गनोयसूरतयौ छन्दसस इमत ससूत्रवेण ओकमारस्य अवमादवेशिवे मनष्पन्निस्य
गव्यपुमतशिब्दस्य प्रथममाबहिह वचिनवे गव्यसूतष्ट्रीयाः इमत रूपमम्।
30. मवेधमाशिब्दस्य इरच्प्रत्ययवे मवेसधर इमत रूपमम्।

॥इमत दशिमयाः पमाठयाः ॥

190 ववेदमाध्ययनमम्
 11

11) ॥यमससूक मम्॥

प्रस्तमावनमा

शिरष्ट्रीरवे यथमा मशिरयाः तथमा ससस्कपृतसमामहित्यवे ववेदमायाः प्रमाधमान्यस भजन्तवे। भमारतवे धमर व्यवस्थमा ववेदमायत्तमा
एव। ववेदनो धमर मनरूपणवे स्वतन्त्रभमाववेन प्रममाणमम् , स्मपृत्यमादययाः तपु ववेदमसूलकतयमा वतर तवे। अत एव श्रिपुमतस्मपृत्यनोयाः
मवरनोधवे श्रिपुमतरवेव गरष्ट्रीयसष्ट्री। न कवेवलस धमर मसूलकतयवैव ववेदमायाः सममादृतमायाः, अमप तपु मवश्वसस्मनम्
सवर प्रमाचिष्ट्रीनगन्थतयमा अमप। प्रमाचिष्ट्रीनमामन धमर सममाज-व्यवहिमार-प्रभपृतष्ट्रीमन वस्तपुजमातमामन बनोधमयतपुस श्रिपुतय एव
कमन्तवे। मवदन्तवे धममारदययाः पपुरुषमाथमारयाः यवैयाः तवे ववेदमायाः इमत। समायणस्तपु अपयौरुषवेयस वमाक्यस ववेद इत्यमाहि।
इषप्रमाप्त्यमनषपररहिमारयनोरलयौमककमम् उपमायस यनो ववेदयमत स ववेद इमत। तथमामहि कमाररकमा-

"प्रत्यकवेणमानपुममत्यमा वमा यस्तसूपमायनो न मवदतवे।

एनस मवदसन्त ववेदवेन तस्ममादम् ववेदस्य ववेदतमा॥” इमत।

ववेदमायाः चित्वमारयाः भवसन्त। तथमा महि - ऋग्ववेदयाः, समामववेदयाः, यजपुवरदयाः, अथवर ववेदश्चिवेमत। तत्र
ऋग्ववेदष्ट्रीयदवेवतमासपु यमयाः एकयाः प्रससद्धयाः दवेवयाः। ऋग्ववेदवे मत्रषपु ससूकवेषपु तस्य कथमा प्रमाप्यतवे। ऋग्ववेदवे समाधमारणतयमा
मपृत्यनोयाः दवेवतमारूपवेणवैव प्रससद्धयाः। मपृत्यनोयाः परस सवरयाः प्रमामणनयाः यमस्य समष्ट्रीपमवेव गच्छसन्त।

सयाः अस्ममाकस पसूवरजयाः, मपृत्यनोयाः परस ययाः प्रथमस प्रवेतलनोकस्य ममागर मम् जमानमामत स्म- यमनो ननो गमातपुस प्रथमनो
मवववेद। एवमवेव यमयाः। तस्य मवषयममाधमारष्ट्रीकपृत्य एव इदस ससूकमम्। अस्य दशिममण्डलष्ट्रीयस्य चितपुदरशिससूकस्य
(ऋ.ववे.१०.१४) यमयाः ववैवस्वतयाः ऋमषयाः, यमयाः, आमङ्गरयाः, मपत्रखथवभपृगपुसनोममारयाः, सलङ्गनोकदवेवतमायाः मपतरयाः वमा,
श्वमानयौ, त्रषपु पम्, अनपुषपुपम्, बपृहितष्ट्री चि छन्दमाससस।

उदवेश् यमामन
अमपुस पमाठस पमठत्वमा भवमानम् -

 यमससूकस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।

 यमस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 ववैमदकशिब्दमानम् जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 लयौमककशिब्दमानम् जमातपुस शिक्नपुयमातम्।

ववेदमाध्ययनमम् 191
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

 लयौमककववैमदकशिब्दयनोयाः भवेदस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।

 स्वयमवेव मन्त्रस्य व्यमाख्यमानस कतपुर शिक्नपुयमातम्।
 स्वयमवेव अन्वयमामदकस कतपुर प्रभववेतम्।
 मन्त्रवे सस्थतस व्यमाकरणमामदकस जमातपुस प्रभववेतम्।

11.1) इदमानष्ट्री म म् मसूल पमाठमम् पठमाम

च वच चाससस द प्रवच ततो द रहच श्रीरनक द बहच हभ्र:च पन्थचारद नकपस्पशचानच र।न
परच तसर
वहैवच स्च वतच स सगसच रनद स च जनचानद चास ररच स रचाजचानद स हसच वषचा द दकवस्र॥१॥

ररच तो नतो द गचातच कस प्रथद चरतो सववतद द च नहैषचा गव्रभसद तरच पभद तरवच चा उ।द
रत्रचा द न:च पभवर्वे द सपतच र:द परतरच करतनचा
च जजचा द नच चार्यः पथ्च रचा३च चद अनक च स्वचार्यः॥२॥

रचातल द श्री कचव्रहैरररच तो अङनसगरद तोसभबच रमहस्च पसतॠ द रवमधचानच र्यः।

च क्वसभवचा
म च करर्वे च द दतवच चान्त्स्वचाहचान्च रत स्वधच रचान्च रत रदद सन्त॥३॥
रचावाँश्च द दतवच चा वचावद ध

इरच स ररद प्रस्तरच रचा सह सश्रीदचाङनसगरद तोसभर्यः सपतच मसभर्यःद सससवदचानच र्यः।
द नच चा रचाजद न्हसच वषचा द रचादरस्व॥४॥
आ त्वचा च रसत्रचार्यःद कसवशस्च तचा वहन्त्वत

अङनसगरद तोसभरच चा गसद ह रसच जरतसद भरच रर द वहैरूचपहैररहच रचादद रस्व।

द स हहवतच रर्यः सपतच चा ततऽच सस्रन्रजच त बसच हरष्रचा सनषच द॥द ५॥
सववस्वन्त

अङनसगरद सतो नर्यः सपतच रतोच नवग्वचा द च अथवद चारणतो च भमगवद र्यः सतोम्च रचासर्यःद।
ततषचास द वरच स सकरद तच नौ रसच जरचानद चारच सप द भद्रच त सनौरन
द सच त स्रचारद ॥६॥

प्रतसह च प्रतसह द पसच थसभर्यःद पभव्रर्वे

च सभरच रत्रचा द नर्यःच पभवर्वे द सपतच रर्यःद परत रच कर्यः।
उभच चा रचाजचानद चा स्वधच रचा च रदन्तचा द ररच स पश्रचाससद च वरदणस च दतवच र॥न ७॥
सस गच्द छस्व सपतच मसभर्यःच सस ररच तनतषचाप
द भतर्वेच न द पररतच व्रतोरन
द ।न
सहत्च वचारचावद द
च स पकनरच स्तरच तसह च सस गच्द छस्व तन्च वचा द सकवचचा
च रर्यःद॥८॥

192 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥यमससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

अपततद च वश्रीतद च सव च द सपरतच चाततोऽच स्रचा एतच स सपतच रतो द लतोक द न।न
च रक्र
द सदर
अहतोसभर च क्त द स ररच तो ददचात्रव
च क सभव्च ररक्त द सच चानरद स्रहै॥९॥
असत द द्रव सचाररतरच नौ श्वचाननौ द चतकरकनौ च शबच लनौ द सचाधच कनचा द पथच चा।
अथचा द सपतच न्त त्ससव
क द दच त्रचावाँ च उपतसद ह ररच तन च रत सधद रच चादस च रदसन्त॥१०॥
द

रनौ तत च श्वचाननौ द रर रसकचतचारनौ द चतकरकनौ च पसथद चरकश्री द नचक द

म च सनौ।
तचाभ्रचारद तनस च परर द दतसह रचाजन्त्स्वसच स्त चचास्द रचा अनरश्रीवच स च द धतसह॥११॥

च च णचसचावसद तक च मपचा द उदकम्बल

उरू च नौ ररच स्र द दभतनौ
च चरद ततोच जनचावाँ च अनक।द
तचावस्च रभ्रस द दृशरत
च च सरभ चाररद च पकनदचा
द रतचारच सरक द द
च तह भद्रच र॥न १२॥
ररच चारच सतोरस द सनक कत ररच चार द जकहहतचा हसच वर्यः।
ररच स ह द रजच तो गच्द छत्रसच ग्नदभततो
द च अरसक
द म तर्यः॥१३॥

ररच चार द घतवम च दद चसवजरकहतोत च च प्र च द सतष्ठत।

स नतो द दतवच तष्वचा ररद दश्रीघच ररचारकर्यःच प्र जश्रीवच सत॥१४॥
द

ररच चारच रधकरद त्तरसच रचाजत द हव्च रस जकहद तोतन।

इदच स नरच ऋसषभ्द रर्यः पभवरज द पसथक
च तभ्रर्यःच पभवर्वेभ्रर्यः च म दनभ्रर्यःद॥१५॥
सत्रकदद्रककतसभर्यः पतसत च षळकवर्वी च रतकचसरदमहत च ।न
सत्रषच ह ब्गचारद त्रच श्री छन्दचाससद सच सवचार च तचा ररच आसहतचा॥१६॥
द

11.1.1) इदमानणीं मसूल पमाठमम् अवगच्छमाम

च वच चाससस द प्रवच ततो द रहच श्रीरनक द बहच हभ्र:च पन्थचारद नकपस्पशचानच र।न वहैवच स्च वतच स सगसच रनद स च
परच तसर
जनचानद चास ररच स रचाजचानद स हसच वषचा द दकवस्र॥१॥

ववेदमाध्ययनमम् 193
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

च ऽच वचाससरद ।न प्रऽच वतर्यःद। रहच श्रीर्यः। अनक।द बहच हऽभ्रर्यःद। पन्थचारद ।न अचनऽप
पदपचाठर्यः- परच त सर क च स्च पश
च चानच र।न
द ।न जनचानद चार।न ररच र।न रचाजचानद र।न हसच वषचा।द दकवच स्च र॥च १॥
वहैवच स्च वतच र।न सरच ऽन गरनर
अन्वययाः - पयवेमयवमाससमम् महिष्ट्रीयाः बहिह भ्ययाः अनपुप्रवतयाः रमाजमानमम् यममम् हिमवषमा दवपु स्य अनपुपस्पशिमानमामम्
पन्थमानमम् ववैवस्वतमम् जनमानमामम् सङ्गमनमम्।

व्यमाख्यमा - परवेमयवमाससमम् इमत षनोडशिचिर चितपुदरशिस ससूकस मववस्वतयाः पपुत्रस्य यमस्यमाषर मम्। अमङ्गरसनो नयाः
मपतरनो नवग्वमा इमत षष्ठ्यमा अमङ्गरयाः मपत्रथवर भपृगपुलकणमा सलङ्गनोकमा दवेवतमायाः। प्रवेहिष्ट्रीत्यमादमासस्तसनो
सलङ्गनोकदवेवतमाकमायाः मपतपृदवेवतमाकमा वमा। अमत द्रिव समारमवेययौ इत्यमामदकस्तपृचियाः सरममापपुत्रयौ ययौ श्वमानयौ
परलनोकममागर ममभतयाः सस्थतयौ तदवेवतमाकयाः। मशिषमा यमदवेवत्यमायाः। यममाय सनोममम् इमत त्रयनोदशिमादमा अनपुषपु भयाः।
यममाय मधपुमत्तममम् इत्यवेषमा बपृहितष्ट्री। आमदतनो दमादशि मत्रषपु भयाः। तथमा चिमानपुक्रमान्तमम्- यरवेमयवमाससस षनोळशि यमनो यमामस
पष्ठष्ट्री सलङ्गनोकदवेवतमा परमाश्चि मतसयाः मपत्र्यमा वमा तपृचियाः श्वभ्यमास परमा अनपुषपुभनो बपृहित्यपुपमान्त्यमा इमत। गतयाः
ससूकमवमनयनोगयाः। महिमापपुतपृयजवे यमयमाग आदमा यमाज्यमा। ससूमत्रतञ्च इमस यम प्रस्तरममा महि सष्ट्रीदवेमत दवे परवेमयवमाससस
प्रवतनो महिष्ट्रीरनपु(आ. श्रियौ. २।१९।२२) इमत। हिवे मदष्ट्रीयमान्तनमात्मनम् यजममान वमा, त्वस रमाजमानमम् मपतरणमास स्वमाममनस
यमस हिमवषमा पपुरनोडशिमामदनमा दवपु स्य पररचिर। ककीदृशिमम् प्रवतयाः प्रकपृषकमर वतनो भसूलनोकवमतर भनोगसमाधनस
पपुण्यमनपुमष्ठतवतयाः पपुरुषमानम् महिष्ट्रीयाः तत्तदनोगनोमचितभसूप्रदवेशिमवशिवेषमानम् अनपु परवेमयवमाससमम् क्रमवेण मरणमाद ध्सू वर
प्रमामपतवन्तमम्। ततमा बहिह भ्ययाः स्वगमारसथर भ्ययाः अबमाधममानमम्। पमामपन एव पपुरुषमानम् स्वगर ममागर बमाधवेन नरकस प्रमापयमत
न तपु पपुण्यकपृत इत्यथर याः। ववैवस्वतमम् मववस्वतयाः ससूयरसम् पपुत्रस जनमानमामम् पमामपनमास सङ्गमनमम् गन्तव्यस्थमानरूपमम्।

सरलमाथर याः - (हिवे यजममान त्वस) परलनोकवमाससमभयाः महिमदयाः बहिह जनवैयाः चि

पथगमाममनस रमाजमानस यमस हिमवषमा अचिर य। स मववस्वतयाः पपुत्रयाः मकञ्च मपृतजनमानमास मवेलनस्थमानमम्।

व्यमाकरणमम्-

 परवेमयवमाससमम्- परमापसूवरक-इणम्-धमातनोयाः क्वसपुप्रत्ययवे मदतष्ट्रीयमायमायाः एकवचिनवे रूपममदमम्।

 प्रवतयाः- प्रनोपसगमारतम् 'उपसगमारच्छन्दसस धमात्वथर' इमत स्वमाथर वमतप्रत्ययवे रूपममदमम्।
 महिष्ट्रीयाः- महिशिब्दमातम् ङष्ट्रीप्प्रत्ययवे मदतष्ट्रीयमायमायाः बहिह वचिनवे रूपममदमम्।
 पन्थमामम्- पसथनम्-शिब्दस्य मदतष्ट्रीयमायमायाः एकवचिनवे ववैमदकरूपममदमम्।
 अनपुस्पशिमानमम्- अनपुपसूवरकस्पशिम्-धमातनोयाः कमानच्प्रत्ययवे मदतष्ट्रीयमायमायाः एकवचिनवे रूपममदमम्।
 ववैवस्वतमम्- मववस्वतयाः अपत्यस पपुममानम् इमत मवगहिवे अण्प्रत्ययवे मदतष्ट्रीयमायमायाः एकवचिनवे रूपममदमम्।
 सङ्गमनमम्- सम्पसूवरक-गमम्-धमातनोयाः ल्यपुटि-प्रत्ययवे मदतष्ट्रीयमायमायाः एकवचिनमम्।

ररच तो नतो द गचातच कस प्रथद चरतो सववतद द च नहैषचा गव्रभसद तरच पभद तरवच चा उ।द
रत्रचा द न:च पभवर्वे द सपतच र:द परतरच करतनचा
च जजचा द नच चार्यः पथ्च रचा३च चद अनक च स्वचार्यः॥२॥

194 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥यमससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

पदपचाठर्यः- ररच र्यः। न:च । गचातच कर।न प्रथच रर्यः। सववच तदच ।च न। एषचा। द । अपऽभ
च गव्रभसतर्यः द तच रवच है। ओचरन (ॐ)
इसत।द रत्र।द न:च । पभवर्वे।द सपतच र:द । परच चाऽच ईरच कर्यः। एनचा।
च जचजचानच चार्यः। पथ्च रचार्यःद। अनक।द स्वचार्यः॥२॥
अन्वययाः - यमयाः प्रथमयाः नयाः गमातपुमम् मवववेद। एषमा गव्यसूमतयाः उ न अपभतर ववै यत्र नयाः पसूवर मपतरयाः परवेययाःपु ,
एनमा जजमानमायाः स्वमायाः परयमायाः अनपु।

व्यमाख्यमा - प्रथमयाः सवरषमास मपुख्यनो यमनो नयाः अस्ममाकस प्रजमानमास गमातपुस शिपुभमाशिपुभमनममत्तस मवववेद जमानमामत।
एषमा गव्यसूमतयाः न अपभत्वर उ। अमतशियजमानयनोगमातम् यमस्य न कवेनमचिदपहित्तपुरमपनवेतपुस शिक्यत इत्यथर याः। यत्र
यसस्मनम् ममागर नयाः अस्ममाकस पसूवर मपतरयाः परवेययाःपु एनमा अनवेन ममागरण गच्छन्तनो जजमानमायाः जमातमायाः सवर स्वमायाः
स्वभसूतमायाः परयमायाः स्वकमर ममागर भसूतमा गतष्ट्रीयाः अनपु गच्छसन्त।

सरलमाथर याः - यमयाः एव प्रथमयाः ययाः अस्ममाकस शिपुभमाशिपुभस ममागर जमानमामत। सपुगमतमवषयकस कपुगमतमवषयकस
चि जमानस कनोऽमप अपहितपुर न शिक्ननोमत। अस्ममाकस पसूवरजमायाः यवेन ममागरण गतमायाः , जमामननयाः सवर तमवेव पन्थमानमम्
अनपुसरसन्त।

व्यमाकरणमम्-

 गमातपुमम्- गमा-धमातनोयाः तपुमपुन्प्रत्ययवे रूपममदमम्।

 मवववेद- मवदम्-धमातनोयाः परस्मवैपमदनयाः सलमटि प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे रूपममदमम्।
 जजमानमायाः- जनम्-धमातनोयाः कमानच्प्रत्ययवे प्रथममायमायाः बहिह वचिनवे रूपममदमम्।

रचातल द श्री कचव्रहैरररच तो अङनसगरद तोसभबच रमहस्च पसतॠ द रवमधचानच र्यः।

च क्वसभवचा
म च करर्वे च द दतवच चान्त्स्वचाहचान्च रत स्वधच रचान्च रत रदद सन्त॥३॥
रचावाँश्च द दतवच चा वचावद ध

द श्री। कचव्रहैर्यः। ररच र्यः। अङनसगरद र्यःऽसभर्यः। बहम स्च पसतर्यःद। ऋक्वऽद सभर्यः। ववच धचा
पदपचाठर्यः- रचातल म च नच र्यः। रचान।न
म च कर्यः। रत। चच। दतवच चान।न स्वचाहचा।द अचन्रत। स्वधच रचा।द अचन्रत। रदच सच न्त॥च ३॥
चच। दतवच चार्यः। ववच ध
अन्वययाः - ममातलष्ट्री कव्यवैयाः यमयाः आमङ्गरनोमभयाः ऋक्कमभयाः बपृहिस्पमतयाः ववपृधमानयाः। दवेवमायाः यमानम् ववपृधपुयाः , यवे
चि दवेवमानम् अन्यवे स्वमाहिमा अन्यवे स्वधयमा मदसन्त।

व्यमाख्यमा -अमगममारुतवे ममातलष्ट्री कव्यवै ररत्यवेषमा धमाय्यमा। ससूमत्रतञ्च -इमस यम प्रस्तरममा महि सष्ट्रीद मतलष्ट्री
कव्यवैयरमनो अमङ्गरनोमभरुदष्ट्रीरतमामवर उत्परमासयाः (आ०श्रियौ० ५.२०.६) इमत।

मतलष्ट्री ममातसलररन्द्रिस्य समारसथयाः, तदमामनन्द्रिनो मतलष्ट्री। स कव्यवैयाः कव्यभमासग्भयाः मपतपृमभयाः सहि

ववपृधमानयाः वधर ममाननो भवमत। यमयाः चि अमङ्गरनोमभयाः मपतपृमवशिवेषवैयाः सहि वधर ममाननो भवमत। (बपृहिस्पमतयाः ऋक्वमभयाः
ऋक्प्रमतपमादवैयाः मपतपृमवशिवेषवैयाः सहि वधर ममाननो भवमत।) तत्र दवेवमा इन्द्रिमादयनो यमानम् चि कव्यभमागमादष्ट्रीनम् मपतरनम् ववपृधयाः
वधर यसन्त यवे चि कव्यभमागमादययाः मपतरनो दवेवमानम् इन्द्रिमादष्ट्रीनम् वधर यसन्त। तवेषमास मध्यवे अन्यवे इन्द्रिमादययाः स्वमाहिमा मदसन्त
स्वमाहिमाकमारवेण हृष्यसन्त। अन्यवे मपतरयाः स्वधयमा स्वधमाकमारवेण हृष्यसन्त।

ववेदमाध्ययनमम् 195
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

सरलमाथर याः - ममातसलयाः कव्यवैयाः सहि, यमयाः अमङ्गरनोमभयाः सहि, बपृहिस्पमतयाः ऋग्वमदयाः सहि वपृमद्धस
प्रमाप्नपुवसन्त। यमानम् दवेवमायाः ससवधर यसन्त मकञ्च दवेवमानम् यवे ससवधर यसन्त, (एषपु) कवेमचितम् स्वमाहिमादमारमा अन्यवे चि
स्वधमादमारमा (हिव्यदमानवेन) आनसन्दतमायाः भवसन्त।

व्यमाकरणमम्-

 कव्यवैयाः-अत्र सहिमाथर तपृतष्ट्रीयमा।

 वमावपृधपुयाः-वपृधम्-धमातनोयाः सलमटि प्रथममायमायाः बहिह वचिनवे रूपममदमम्।
 स्वमाहिमा-स्वमाहिमाशिब्दस्य तपृतष्ट्रीयमायमायाः एकवचिनवे ववैमदकरूपममदमम्।
 स्वधयमा- स्वधमाशिब्दस्य तपृतष्ट्रीयमायमायाः एकवचिनवे रूपममदमम्।
 मदसन्त- मदम्-धमातनोयाः लमटि प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनस्य रूपममदमम्।

इरच स ररद प्रस्तरच रचा सह सश्रीदचाङनसगरद तोसभर्यः सपतच मसभर्यःद ससस वदचानच र्यः।
द नच चा रचाजद न्हसच वषचा द रचादरस्व॥४॥
आ त्वचा च रन्त्रचार्यःद कसवशस्च तचा वहन्त्वत

पदपचाठर्यः- पदपचाठर्यः- इरच र।न ररच ।च प्रऽच स्तरच र।न आ। सह। सश्रीद।द अङनसगरर्यःद ऽसभर्यः। सपतच मऽसभ:द ।
सरच ऽन सवदच चानच र्यः। आ। त्वचा।च रन्त्रचा:द । कचसवऽच शचस्तचार्यः। वहच न्च तक। एनचा। च चन।न हसच वषचा।द
च रचाज
रचादच रच स्च व॥च ४॥
अन्वययाः - यम आमङ्गरनोमभयाः मपतपृमभयाः ससमवदमानयाः इमस प्रस्तरमम् आसष्ट्रीद। महि कमवशिस्तमायाः मन्त्रमायाः त्वमा
आवहिन्तपु रमाजनम् एनमा हिमवषमा ममादयस्व।

व्यमाख्यमा - महिमामपतपृयज यमस्य इमस यमवेत्यमामदकवे दवे अनपुवमाक्यवे। इमस यम प्रस्तरममा महि सष्ट्रीदवेमत दवे
(आ०श्रियौ० २.१९.२२) इमत महि ससूमत्रतमम्। सवैवमामगममारुतवेमप धमाय्यमा। ससूत्रस पसूवरमवेवनोदमाहृतमम्।
हिवे यम, अमङ्गरनोमभयाः एतन्निमामकवैयाः मपतपृमभयाः ससमवदमानयाः ऐकमध्यस गतस्त्वमम् इमस प्रस्तरस मवस्तष्ट्रीणर
यजमवशिवेषमम् आ सष्ट्रीद आगत्यनोपमवशि। महि यस्ममादवेवस तस्ममातम् कमवशिस्तमायाः मवदमदयाः ऋसत्वसग्भयाः प्रयपुकमा मन्त्रमायाः
त्वमा त्वमामम् आवहिन्तपु। हिवे रमाजनम्, एनमा एतवेन हिमवषमा तपुषनो ममादयस्व यजममानस हिषर य।

सरलमाथर याः - हिवे यम अङ्गरमानमामकमपतपृगणवैयाः सहि एकत्रष्ट्रीभसूय कपुशिमनममर तयजववेमदमध्यवे मतष्ठतपु। यतनो महि
मवेधमामवनमास शिमास्त्रपमाठकमानमास मन्त्रमायाः त्वमामम् आहयसन्त, अतयाः हिवे रमाजनम् हिमवषमा आनसन्दतयाः भवतपु।

व्यमाकरणमम्-

 प्रस्तरमम्- प्रपसूवरकस्तपृ-धमातनोयाः अप्प्रत्ययवे रूपममदमम्।

 सष्ट्रीद- सदम्-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपममदमम्।
 मपतपृमभयाः- अत्र सहिमाथर तपृतष्ट्रीयमा।
 ससमवदमानयाः- सम्पसूवरकमवदम्-धमातनोयाः शिमानच्प्रत्ययवे प्रथममायमायाः एकवचिनवे रूपममदमम्।

196 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥यमससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

 ममादयस्व- मदम्-धमातनोयाः स्वमाथर मणमचि लनोमटि मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपममदमम्।

अङनसगरद तोसभरच चा गसद ह रसच जरतसद भरच रर द वहैरूचपहैररहच रचादद रस्व।

सववस्द वन्तस हहवतच रर्यः सपतच चा ततऽच सस्रन्रजच त बसच हरष्रचा सनषच द॥द ५॥

पदपचाठर्यः- अङनसगरद र्यःऽसभर्यः। आ। गसच ह।च रसच जरतसद भ:द । रर।द वहैरू
च च पहैर्यः। इहच । रचादच रच स्च व।च सववस्द वन्तर।न
हहवतच ।च रर्यः। सपतच चा। तत।च अचसस्रन।न रजच त। बसच हरसष।द आ। सनऽच सद॥द ५॥
अन्वययाः - यम! ववैरूपवैयाः यसजयवेमभयाः अमङ्गरनोमभयाः गनोत्रज यजमवतम् इहि आगमामहि , ममादयस्व। ययाः तवे मपतमा
मववस्वन्तस हिह ववे असस्मनम् यजवे वमहिर मष आ मनषद।

व्यमाख्यमा - हिवे यम, ववैरूपवैयाः मवमवधरूपयपुकवैवररूपसमाममप्रयवैवमार यसजयवेमभयाः यजयनोग्यवैयाः अमङ्गरनोमभयाः सहि

आ गमहि आगच्छ। आगत्य चि इहि असस्मनम् यजवे ममादयस्व यजममानस हिषर यतपु।

सरलमाथर याः - हिवे यम मवरूपषरयाः पपुत्रयाः यजमवदम् अङ्गरमागणवैयाः सहि इदस यजस्थमानमम् आगत्य आनन्दस
करनोतपु। ययाः मववस्वमानम् तव मपतमा तमम् आहयमामम , स अत्र आगत्य असस्मनम् यजवे कपुशिमानमामम् उपरर उपववेशिनस
करनोतपु।

व्यमाकरणमम्-

 ववैरूपवैयाः- सहिमाथर तपृतष्ट्रीयमा।

 मववस्वन्तमम्- मववस्वत्शिब्दस्य मदतष्ट्रीयमायमायाः एकवचिनवे रूपममदमम्।
 हिह ववे- हवे -धमातनोयाः आत्मनवेपमदनयाः लमटि उत्तमपपुरुषवैकवचिनवे रूपममदमम्।
 मनषद- मनपसूवरकसदम्-धमातनोयाः ल्यमप रूपममदमम्।

अङनसगरद सतो नर्यः सपतच रतोच नवग्वचा द च अथवद चारणतो च भमगवद र्यः सतोम्च रचासर्यःद।
ततषचास द वरच स सकरद तच नौ रसच जरचानद चारच सप द भद्रच त सनौरन
द सच त स्रचारद ॥६॥

पदपचाठर्यः- अङनसगरद सर्यः। नर्यःच। सपतच र:द । नवऽद ग्वचार्यः। अथवद चारणर्यः। भमगवर्यः
द । सतोम्च रचास:द । ततषचारद ।न
क च तच नौ। रसच जरचानद चार।न असप।द भद्रच त । सनौरच नच सच त। स्रचारच ॥च ६॥
वरच र।न सऽर
अन्वययाः - अमङ्गरसयाः अथवमारणयाः भपृगवयाः नवग्वमायाः नयाः मपतरयाः सनोम्यमास्ययाः। तवेषमामम् यसजयमानमामम् सपुमतयौ
अमप सयौमनसवे भद्रिवे वयस स्यमाम।

व्यमाख्यमा - अमङ्गरसयाः अमङ्गरनोनमामकमा अथवमारणयाः अथवर नमामकमा भपृगवयाः भपृगन

पु मामकमाश्चि नयाः अस्ममाकस
मपतरनो नवग्वमायाः अमभनवगमनयपुकमा यदमा नसूतनवतम् प्रष्ट्रीमतजनकमा इत्यथर याः। तवे चि सनोम्यमासयाः। सनोममहिर न्तष्ट्रीमत

ववेदमाध्ययनमम् 197
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

सनोम्यमायाः। यसजयमानमास यजमाहिमारणमास तवेषमास सपुमतयौ अनपुगहियपुकमायमास बपुद्धयौ वयस स्यमाम सवर दमा मतष्ठवेम। अमप चि सयौमनसवे
भद्रिवे सयौमनसस्य कमारणवे कल्यमाणवे फलवे स्यमाम सवर दमा मतष्ठवेम।

सरलमाथर याः - अङ्गरसयाः, अथवमारणयाः, भपृगवयाः, नवग्वमायाः अस्ममाकस मपतरयाः सनोमरसस्य असधकमाररणयाः। वयस
यथमा यजमाहिमारणमास शिनोभनबपुद्धयौ प्रसन्निमचित्तवे कल्यमाणवे चि उमषतपुस शिक्नपुमयाः।

व्यमाकरणमम्-

 नवग्वमायाः- नवमभयाः गसूयाः गमनस यवेषमास तवे नवग्वमायाः।

 भपृगवयाः- भपृगशि
पु ब्दस्य प्रथममायमायाः बहिह वचिनवे रूपममदमम्।
 सपुमतयौ- सपु शिनोभनमा ममतयाः, तस्यमामम्।
 सयौमनसवे- सपुमनसयाः भमाव इमत तस्यवेदमम् इमत अण्प्रत्ययवे सप्तम्यमायाः एकवचिनवे रूपममदमम्।

च सभरच रत्रचा द नर्यःच पभवर्वे द सपतच रर्यःद परत रच कर्यः।

प्रतसह च प्रतसह द पसच थसभर्यःद पभव्रर्वे
उभच चा रचाजचानद चा स्वधच रचा च रदन्तचा द ररच स पश्रचाससद च वरदणस च दतवच र॥न ७॥

पदपचाठर्यः- प्र। इसच ह।च प्र। इसच ह।च पसच थऽसभ:द । पभव्रर्वे
च सभ।द रत्र।द न:च । पभवर्वे।द सपतच र:द । परच चाऽच ईरच कर्यः। उभच चा।
रचाजचानद चा। स्वधरच चा।द रदन्तचा।
द ररच र।न पश्च रचासच स।च वरदणर।न चच। दतवच र॥न ७॥
अन्वययाः - यत्र नयाः पसूवर मपतरयाः परवेययाःपु पसूव्यरमभयाः मपसथमभयाः प्रवेमहि प्रवेमहि। स्वधयमा मदन्तयौ उभमा रमाजमानमा
यममम् चि दवेवमम् वरुणमम् पश्यसस।मत्रकमी॑द्रिपुकवेमभयाः पतमतअ॒ षळपु अ॒वर्वीरक
वे अ॒ममदपृअ॒हितम्। मत्रअ॒षपुब्गमामी॑यअ॒त्रष्ट्री छस दमासमी॑ससअ॒ सवमारअ॒ तमा यअ॒म
आमहिमी॑तमा॥१६॥

व्यमाख्यमा - सत्रमध्यवे दष्ट्रीमकतस्य मरणवे प्रवेहिष्ट्रीत्यमादमायाः पञ्चचिरस्तपृतष्ट्रीयमावजर तमा हिनोत्रमा शिससनष्ट्रीयमायाः। ससूत्रतञ्च
प्रवेमहि प्रवेमहि पसथमभयाः पसूव्यरमभररमत पञ्चमानमास तपृतष्ट्रीयमामपुद्धरवेतम् (आ०श्रियौ० ६.१०.१९)इमत।

यत्र यसस्मनम् स्थमानवे नयाः अस्ममाकस पसूवर पपुरमातनमायाः मपतरयाः मपतमामहिमादययाः परवेययाःपु पसूव्यरमभयाः पसूवरसस्मनम्
कमालवे भववैयाः। अनमामदकमालप्रवपृत्तवैररत्यथर याः। पसथमभयाः ममागरहिर मसत्पतस्ततम् स्थमानस प्रवेमहि प्रगच्छ , शिष्ट्रीघ्रस गच्छ। गत्वमा
चि स्वधयमा अमपृतवेनमान्निवेन मदन्तनो तपृप्यन्तयौ रमाजमानयौ उभमा उभयौ यमस दवेवस दनोतममानस वरुणस चि पश्यमामम पश्य।

सरलमाथर याः - (हिवे मपृत) यत्र अस्ममाकस पसूवर मपतरयाः प्रसस्थतमायाः, (त्वममप) पसूवरस्य ममागर मम् आदमाय एव
शिष्ट्रीघ्रस गच्छ, शिष्ट्रीघ्रस गच्छ।(तत्र गत्वमा त्वस) स्वधमादमारमा आनसन्दतयमस दवेववरुणस चि उभयरमाजयाः प्रत्यकस
कररष्यसस।

व्यमाकरणमम्-

 प्रवेमहि प्रवेमहि पसथमभयाः पसूव्यरमभयाः- मन्त्रस्य प्रथमपमादवे पकमारस्य अनपुप्रमासयाः लकणष्ट्रीययाः।

 पसूव्यरमभयाः- पसूवरयाः कपृतमम् इमत पसूवरशिब्दमातम् यप्रत्ययवे अकमारलनोपवे मभस ऐसमादवेशिमाभमाववे एत्ववे रूपममदमम्।
 उभमा रमाजमानमा मदन्तमा- उभयौ रमाजमानयौ मदन्तयौ, सपुपमास सपुलपुकम् इत्यमामदनमा आकमारमादवेशियाः।

198 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥यमससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

 पश्यमासस- दृशिम्-धमातनोयाः आशिष्ट्री-अथर लवेमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे रूपममदमम्।

सस गच्द छस्व सपतच मसभर्यःच सस ररच तनतषचाप

द भतर्वेच न द पररतच व्रतोरन
द ।न
सहत्च वचारचावद द
च स पकनरच स्तरच तसह च सस गच्द छस्व तन्च वचा द सकवचचा
च रर्यःद॥८॥
पदपचाठर्यः- सर।न गच्च छस्च व।च सपतच मऽसभ:द । सर।न ररच तन।द इषच चापच भतर्वेच न।द परच रतच । सवऽओरन
द ।न सहत्च वचार।द
च र।न पकन:द । अचस्तरद ।न आ। इसच ह।च सर।न गच्च छस्च व।च तन्च वचा।द सवचचा
अचवद क च र :द ॥८॥
अन्वययाः - परमवे व्यनोमनम् मपतपृमभयाः ससगच्छस्व, इषपपुतरन समम् अवदमम् महित्वमाय अस्तमम् पपुनयाः एमहि।
सपुवचिमारयाः तन्वमा ससगच्छस्व।

व्यमाख्यमा - हिवे मदष्ट्रीय मपतयाः, ततस्त्वस परमवे उत्कपृषवे व्यनोममन स्वगमारख्यवे स्थमानवे स्वभसूतवैयाः मपतपृमभयाः सहि
ससगच्छस्व। इषमापसूतरन श्रियौतस्ममातर दमानफलवेन सङ्गच्छस्व। तत इषमापसूतरन ससगम्य अवदमास पमापस महित्वमाय
पररत्यज्य अस्तस मवममानमाख्यस गपृहिस पपुवरवेमहि आगच्छ। ततयाः ससूवचिमारयाः। तपृतष्ट्रीयमाथर प्रथममा। सपुवचिर समा
शिनोभनदष्ट्रीमप्तयपुकवेन तन्वमा स्वशिरष्ट्रीरण
वे सङ्गच्छस्व।

सरलमाथर याः - (हिवे मपतयाः, त्वस) श्रिवेष्ठस्वगर श्रियौतकमर फलवेन मकञ्च स्ममातर कमर फलवेन मपतपृमभयाः ममसलतयाः भव।
पमापस पररत्यज, पपुनयाः स्वस्य गपृहिस प्रमत गच्छ। शिनोभनदष्ट्रीप्तशिरष्ट्रीरण
वे ममसलतयाः भव।

व्यमाकरणमम्-

 ससगच्छस्व- सम्पसूवरकगमम्-धमातनोयाः आत्मनवेपमदनयाः रूपममदमम्।

 इषमापसूतरन- अत्र इषशिब्दस्य अथर याः श्रियौतयमागयजमामदयाः, पसूतरशिब्दस्य अथर याः स्ममात्तरजनमहितकरस
पपुण्यकमर चि। इषमामन पसूतमारमन चि इषमापसूतरमम्, अन्यवेषमाममप दृश्यतवे इमत दष्ट्रीघरयाः, तवेन।
 महित्वमाय- हिमा-धमातनोयाः क्त्वमाच्प्रत्ययवे क्त्वनो यकम् इमत क्त्वमा इत्यतस्य यमक आगमवे मकत्त्वमादन्तमावयववे
रूपममदमम्।
 अस्तमम्-असम्-धमातनोयाः नपपुससकवे भमाववे कप्रत्ययवे रूपममदमम्।
 सपुवचिमारयाः- सपु शिनोभनस वचिर याः तवेजयाः यस्य सयाः सपुवचिमारयाः। सपुवचिर सम्-शिब्दस्य प्रथममायमायाः एकवचिनवे
रूपममदमम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः-१

1. यमससूकस्य कयाः ऋमषयाः। मकमम् छन्दयाः। कमा चि दवेवतमा।

2. प्रवतयाः इमत रूपस्य मनष्पसत्तयाः कपुतयाः।
3. ववैवस्वतमम् इत्यत्र कसस्मनम् मवगहिवे कयाः प्रत्यययाः भवमत।
4. परवेमयवमाससमम् इत्यस्य कमा व्यपुत्पसत्तयाः।

ववेदमाध्ययनमम् 199
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

5. कस्य आयपुधस चिक्रस वमा न मवनश्यमत।

6. चितपुथर मन्त्रवे अमप शिब्दयाः कसस्मनम् अथर प्रयपुकयाः।
7. रमाययाः इमत पदस्य कयाः अथर याः।
8. जजमानमायाः इमत पदस्य व्यपुत्पसत्तयाः कपुतयाः।
9. पसूव्यरमभयाः इमत पदस्य व्यपुत्पसत्तयाः कपुतयाः।
10. ववैरूपवैयाः इत्यत्र कसस्मन्निथर तपृतष्ट्रीयमा।

अपततद च वश्रीतद च सव च द सपरतच चाततोऽच स्रचा एतच स सपतच रतो द लतोक द न।न
च रक्र
द सदर
अहतोसभर च क्त द स ररच तो ददचात्रव
च क सभव्च ररक्त द सच चानरद स्रहै॥९॥

पदपचाठर्यः- अप।द इतच ।च सव। इतच ।च सव। चच। सपच रतच ।च अत:द । अचस्रहै। एतर
च ।न सपतच र:द । लतोक
च र।न अचक्रचन।न
अह:द ऽसभर्यः। अचतऽन सभर्यः। अचक्तकऽसभर्यः। सवऽअक्त
द र।न ररच र्यः। ददच चासच त।च अचवऽचसचानरद ।न
अचस्रहै॥च ९॥
अन्वययाः - अपवेत वष्ट्रीत चि अतयाः मवसपर त। मपतरयाः अस्मवै एतस लनोकमम् अक्रपुनम्। यमयाः अहिनोमभयाः अमदयाः
अभपुमकयाः अवमासनमम् व्यकमम् अस्मवै ददमामत।

व्यमाख्यमा - पवैतपृमवेसधकवे कमर मण श्मशिमानमायतनस प्रनोकमत अपवेत वष्ट्रीत इमत। ससूमत्रतञ्च कतर्मोदकवेन
शिमष्ट्रीशिमाखयमा मत्रयाः प्रसव्यममायतनस पररव्रजनम् प्रनोकत्यपवेत वष्ट्रीत मव चि सपर तमात इमत (आ० गपृ ४.२.८) इमत।

श्मशिमानवे पसूवर सस्थतमा हिवे मपशिमाचिमादययाः अतयाः अस्ममातम् प्रमपृज्यममानदहिनस्थमानमातम् अपवेत अपगच्छत।
वष्ट्रीत मवशिवेषवेण गच्छत। मव सपर त चि। इदस जमानस पररत्यज्य नमानमाभमाववेन दरसू तरस दवेशिस गच्छतवेत्यथर याः। मपतरयाः
अस्मवै, मपृतयजममानस्यमाथमारय एतस लनोकमम् इदस दहिनस्थमानमम् अक्रनम् यमस्यमाजयमा अकपुवर नम्। यमनोमप अहिनोमभयाः
मदवसवैयाः अमदयाः अभ्यपुकणनोदकवैयाः अकमभयाः रमामत्रमभयाः व्यकस सङ्गतमम्। शिपुमद्धमनममत्तवैयाः कमालनोदकमामदमभयाः
शिनोसधतममत्यथर याः। अवसमानस दहिनस्थमानमम् अस्मवै मपृतयजममानस्यमाथमारय ददमामत दत्तवमानम्।

सरलमाथर याः - (अस्ममातम् स्थमानमातम् अशिपुभशिमकसमसूहियाः) दरसू मम् अपसरतपु, अपसरतपु, सम्पसूणररूपवेण
प्रस्थमानस करनोतपु। मपतरयाः अस्य(मपृतयजममानस्य) कपृतवे एततम् स्थमानस स्थमामपतवन्तयाः। यमयाः मदवसवेन, रमात्र्यमा,
जलवेन एतमास मवश्रिमामभसूममस शिनोभमयत्वमा (मपृतस्य) कपृतवे प्रदत्तवमानम्।

व्यमाकरणमम्-

 अस्मवै- तमादरयर मनममत्तमाथर वमा चितपुथर्वी।

 अक्रनम्- कपृ-धमातनोयाः लपुमङ प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपममदमम्।
 अहिनोमभयाः- अहिन्शिब्दस्य तपृतष्ट्रीयमायमायाः बहिह वचिनवे रूपममदमम्।

200 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥यमससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

 अमदयाः- अप्शिब्दस्य तपृतष्ट्रीयमायमायाः बहिह वचिनवे रूपममदमम्।

 अकपुमभयाः- अकपुशिब्दस्य तपृतष्ट्रीयमायमायाः बहिह वचिनवे रूपममदमम्।

असत द द्रव सचाररतरच नौ श्वचाननौ द चतकरकनौ च शबच लनौ द सचाधच कनचा द पथच चा।
अथचा द सपतच न्त त्ससव
क द दच त्रचावाँ च उपतसद ह ररच तन च रत सधद रच चादस च रदसन्त॥१०॥
द

पदपचाठर्यः- असत।द द्रवच ।च सचारच रतच रच नौ। श्वचाननौ।द चचतक:च ऽअचकनौ। शचबलनौ।द सचाधच कनचा।द पथच चा। अथ।द सपतच नत ।न
क च दच त्रचानद ।न उप।द इसच ह।च ररच तन।द रत। सध
सऽसव च ऽच रचादरद ।न रदसन्त॥१०॥
द
अन्वययाः - समारमवेययौ श्वमागयौ समाधपुनमा पथमा अमतद्रिव्य , चिमातपुरकयौ शिवलयौ। यवे यमवेन सधममादमम् मदसन्त
अथ सपुमवदत्रमानम् मपतपृनम् उपवेमहि।

व्यमाख्यमा - अनपुस्तरण्यमा वपृक्कयौ पमाश्वर यनोरमामफलमाकपृतष्ट्री। तमावपुद्धत्य प्रवेतस्य हिस्तयनोमनर दधमामत अमत
द्रिव समारमवेययौ इमत दमाभ्यमामम्। ससूमत्रतञ्च - वपृक्कमावपुद्धस्य पमाण्यनोरमादध्यमादम् अमत द्रिव समारमवेययौ श्वमानमामवमत
(आ०गपृ० ४.३.१६) इमत।
हिवे अगवे, समाधपुनमा पथमा समष्ट्रीचिष्ट्रीनवेन ममागरण श्वमानयौ उभयौ अमत द्रिव अमतक्रम्य गच्छ। यमसम्बसन्धनयौ
ययौ श्वमानयौ प्रवेतस्य बमाधकयौ तयौ पररत्यज्य समष्ट्रीचिष्ट्रीनवेन ममागरण प्रवेतस नयवेत्यथर याः। कमादृशियौ श्वमानयौ समारमवेययौ। सरममा
नमाम कमामचितम् प्रससद्धमा दवेवशिपुनष्ट्री, तस्यमायाः पपुत्रयौ। चितपुरकयौ उपररभमागवे पपुनरप्यमकदयस ययनोस्तमादृशियौ। अथ
शिनोभनममागरण गमनमानन्तरस यवे मपतरनो यमवेन सधममादस सहिषर मदसन्त तपृप्नपुवसन्त तमानम् सपुमवदत्रमानम् सपुष्ठपुभजमानम्
मपतरनम् उपवेमत उपगच्छ।

सरलमाथर याः - (हिवे अगवे) नयनचितपुषयमवमशिषयौ मवमचित्रवणर यक

पु यौ सरममापपुत्रयौ कपुक्कपुरयौ समष्ट्रीचिष्ट्रीनममागर
अमतक्रम्य गच्छ। यवे यमवेन आनसन्दतमायाः सन्तयाः तपृप्तमायाः अभसूवनम् तवेषमास बहिह जमपतरणमास समष्ट्रीपस गच्छ।

व्यमाकरणमम्-

 द्रिव- द्रिपु-धमातनोयाः मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपममदमम्।

 समारमवेययौ- सरममायमायाः पपुत्रयौ इत्यथर सरममाशिब्दस्य स्त्रष्ट्रीभ्यनो ढकम् इमत ढमक आमदवपृद्धयौ, ढस्य एयमादवेशिवे
मदतष्ट्रीयमायमायाः मदवचिनवे रूपममदमम्।
 चितपुरकयौ-चित्वमारर अकष्ट्रीमण ययनोयाः तयौ इमत बहिह व्रष्ट्रीमहिसममासयाः।
 सधममादमम्- सहिपसूवरकमदम्-धमातनोयाः णमपुल्प्रत्ययवे रूपममदमम्।

रनौ तत च श्वचाननौ द रर रसकचतचारनौ द चतकरकनौ च पसथद चरकश्री द नचक द

म च सनौ।
तचाभ्रचारद तनस च परर द दतसह रचाजन्त्स्वसच स्त चचास्द रचा अनरश्रीवच स च द धतसह॥११॥

ववेदमाध्ययनमम् 201
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पदपचाठर्यः- रनौ। तत।च श्वचाननौ।द ररच ।च रसक

च चतचारनौ।द चचतक:च ऽअचकनौ। पसच थऽच रकश्रीच इसत द पसच थरच कश्री।द नऽचक द
म च सनौ।
तचाभ्रचारद ।न एनच रच ।न परर।द दतसच ह।च रचाज
च चन।न स्वसच स्त। चच। अचस्रहै।च अचनरच श्रीवच र।न चच। धतसच ह॥च ११॥
अन्वययाः - रमाजनम् यम तवे ययौ श्वमानयौ तमाभ्यमामम् एनमम् परदवेमहि। रमकतमारयौ चितपुरमाकयौ पसथरकष्ट्री नपृचिकसयौ।
अस्मवै चि अनमष्ट्रीवमम् धवेमहि।

व्यमाख्यमा - हिवे रमाजनम्, हिवे यम, तवे त्वदष्ट्रीययौ ययौ श्वमानयौ मवदवेतवे तमाभ्यमास श्वभ्यमास हिवे रमाजनम् यम , एनमम् प्रवेतस
पररदवेमहि रकमाथर प्रयच्छ। ककीदृशियौ श्वमानयौ रमकतमारयौ यमगपृहिस्य रककयौ। चितपुरकयौ अमकचितपुषययपुकयौ। पसथरकनो
ममागर स्य रककयौ। नपृचिकसयौ मनपुष्यवैयाः ख्यमाप्यममानयौ। श्रिपुमतस्मपृमतपपुरमाणमामभजमायाः पपुरुषमास्तयौ प्रख्यमापयसन्त। तमाभ्यमास
श्वभ्यमास दत्त्वमा अस्मवै प्रवेतमाय स्वसस्त चि कवेमममप अनमष्ट्रीवस चि रनोगमाभमावममप धवेमहि सम्पमादय।

सरलमाथर याः - हिवे रमाजनम् यम ययौ कपुक्कपुरयौ तव रककयौ, नयनचितपुषयमवमशिषयौ, ममागर रककयौ, ममानवमानमास
द्रिषमारयौ, तयनोयाः कपुक्कपुरयनोयाः समष्ट्रीपमम् एनस प्रयच्छ। अस्य मङ्गलस भवतपु, एनस रनोगहिष्ट्रीनस कपुरु।

व्यमाकरणमम्-

 पसथरकष्ट्री- पन्थमानस रकमत इमत पसथनम्, ततयाः रक-धमातनोयाः इन्प्रत्ययवे प्रथममायमायाः मदवचिनवे रूपममदमम्।
 नपृचिकसयौ- नपृनम् चिकमातवे इमत नपृपसूवरकचिक-धमातनोयाः असपुन्प्रत्ययवे रूपममदमम्।
 स्वसस्त- अत्र अव्ययरूपवेण प्रयपुकयाः।
 रमाजनम्- रमाजन्शिब्दस्य सम्बनोधनवे प्रथममायमायाः एकवचिनवे रूपममदमम्।
 धवेमहि- धमाशिब्दस्य लनोमटि मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपममदमम्।

च च णचसचावसद तक च मपचा द उदकम्बल

उरू च चरद ततोच जनचावाँ च अनक।द
च नौ ररच स्र द दभतनौ
तचावस्च रभ्रस द दृशरत
च च सभरचाररद च पकनदचा
द रतचारच सरक द द
च तह भद्रच र॥न १२॥

पदपचाठर्यः- उरच ऽचनसच नौ। अचसकऽचतमपनौ।द उदच क म्ब

च लच नौ। ररच स्र।द दभतनौ।
च चचरतच :च । जनचानद ।न अनक।द तनौ।
अचस्रभ्ररद ।न दृशरत
च ।द सभरचाररद । पकन:द । दचातच चारच ।न असरक द ।न अचद। इहच । भद्रच र॥न १२॥
अन्वययाः - यमस्य दत
सू यौ जनमानम् अनपुतरतयाः उरुनसयौ असपुतपृप्तयौ उदम्पु वलयौ। तयौ ससूयमारय दृशियवे अद इहि
अस्मभ्यमम् पपुनयाः भद्रिमम् असपुमम् दमातमामम्।

व्यमाख्यमा - यमस्य ससम्बसन्धनयौ दत

सू यौ श्वमानयौ जनमानम् अनपु प्रमामणननो लकष्ट्रीकपृत्य सवर त्र चिरतयाः। ककीदृशियौ
उरुणसयौ दष्ट्रीघरनमाससकमायपुकयौ। असपुतप
पृ यौ परककीयमानम् प्रमाणमानम् स्वष्ट्रीकपृत्य तवैस्तपृप्यन्तयौ उदम्पु बलयौ उरुबलयौ
मवस्तष्ट्रीणरबलयौ तयौ उभयौ दत
सू यौ ससूयमारय दृश्यवे ससूयरस्य दशिर नमाथर मम् अद असस्मनम् मदनवे इहि कमर मण भद्रिमम् असपुस
समष्ट्रीचिष्ट्रीनस प्रमाणस पपुनयाः अस्मभ्यस दमातमामम् अदत्तमामम्।

202 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥यमससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

सू यौ ययौ दष्ट्रीघरनमाससकमामवमशिषयौ, अन्यस्य प्रमाणससहिमारवे तपृप्तयौ बलवन्तयौ मकञ्च

सरलमाथर याः - यमस्य दयौ दत
तयौ मपृतममानवस्य पश्चिमादवेव धमावमत। तवे अस्मभ्यस कल्यमाणकमारकप्रमाणस प्रयच्छन्तपु, यवेन वयस पपुनयाः ससूयर द्रिषपु स
शिक्नपुमयाः।

व्यमाकरणमम्-

 उरुणसयौ- उरु नमाससकवे ययनोयाः तयौ उरुणसयौ।

 असपुतपृपयौ- असपुमभयाः तपृप्यन्तयौ इमत असपुपसूवरकतपृपम्-धमातनोयाः कप्रत्ययवे रूपममदमम्।
 उदम्पु बलयौ- उरु बलस ययनोयाः तयौ इमत बहिह व्रष्ट्रीमहिसममासयाः।
 दमातमामम्- दमा-धमातनोयाः लपुमङ लनोमटि प्रथमपपुरुषस्य मदवचिनवे रूपममदमम्।

ररच चारच सतोरस द सकनकत ररच चार द जकहहतचा हसच वर्यः।

ररच स ह द रजच तो गच्द छत्रसच ग्नदभततो
द च अरङद न कमतर्यः॥१३॥

पदपचाठर्यः- ररच चार।द सतोररद ।न सनक च कतच ।च ररच चार।द जकहच हतच ।च हसच वर्यः। ररच र।न ह।च रजच र्यः। गच्च छचसत।च
द । अररद ऽन कमतर्यः॥१३॥
अचसग्नऽदभतर्यः
अन्वययाः - यममाय सनोमस सपुनपुत, यममाय हिमवयाः जपुहिहतयाः अमगदत
सू याः यजयाः अरङ्कपृतयाः यममम् हि गच्छमत।
व्यमाख्यमा - हिवे ऋसत्वजयाः, यममाय यमदवेवतमाथर सनोमस सपुनपुत लतमात्मकस सनोमममभषपुणपुत। तथमा (यममाय)
यममाथर हिमवयाः जपुहिहतयाः। अमगदर तनो यसस्मन्यजवे सनोऽयमम् अमगदत
सू याः। अगवेदर त
सू त्वमन्यत्रमाम्नमातमम्। अमगदरवमानमास टिसू र त
आसष्ट्रीतम् (तवै.सस २/५/८/५) इमत। अरङ्कपृतयाः बहिह मभद्रिरव्यवैरलङ्कमाररूपवैयर क
पु याः। तमादृशिनो यजनो यमस हि यमम्व
गच्छमत।

सरलमाथर याः - (हिवे ऋत्वजयाः) यममम् उमदश्य सनोमरसस कपुरुत, यममम् उमदश्य हिमवयाः प्रयच्छत। अमगयाः
दत
सू याः यस्य स यजयाः ससज्जतयाः भसूत्वमा यमस्य समष्ट्रीपमवेव गच्छमत।
व्यमाकरणमम्-

 यममाय- तमादरयर मनममत्तमाथर वमा चितपुथर्वी।

 सपुनपुत- सपुशिब्दस्य परस्मवैपमदनयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपममदमम्।
 जपुहिहतमा- हिह -धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपममदमम्।
 अमगदत
सू याः- अमगयाः दत
सू याः यसस्मनम् सयाः इमत बहिह व्रष्ट्रीमहिसममासयाः।
 अरसकपृतयाः- अलसकपृतयाः, रलयनोरभवेदयाः, अमभषवमामदससस्कमारनोऽलसकमारयाः।

ररच चार द घतवम च दद चसवजरकहतोत च च प्र च द सतष्ठत।

स नतो द दतवच तष्वचा ररद दश्रीघच ररचारकर्यःच प्र जश्रीवच सत॥१४॥
द

ववेदमाध्ययनमम् 203
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पदपचाठर्यः- ररच चार।द घतऽव

म च तद ।न हसच वर्यः। जकहतोत
च ।द प्र। चच। सतष्ठच तच ।च सर्यः। न:च । दतवच तषक।द आ। ररच तच ।न
द
दश्रीघच रर।न आरक:द । प्र। जश्रीवच सत॥१४॥
अन्वययाः - यममाय घपृतवतम् हिमवयाः जपुहिनोतयाः प्र चि मतष्ठत। दवेववेषपु सयाः प्रजष्ट्रीवसवे नयाः दष्ट्रीघर मम् आयपुयाः
आयमतम्।

व्यमाख्यमा - हिवे ऋसत्वजयाः, ससूयर यममाय घपृतवतम् आज्यवेन ससयक

पु स हिमवयाः पपुरनोडमाशिमामदकस जपुहिनोत जपुहिहत। प्र
चि मतष्ठत। यमस यसूयमपुपमतष्ठध्वञ्च। दवेववेषपु मध्यवे स यमनो दवेवयाः प्रजष्ट्रीवसवे प्रकपृषजष्ट्रीवनमाथर नयाः अस्ममाकस दष्ट्रीघरममायपुयाः
आयमतम् प्रयच्छतपु।

सरलमाथर याः - (हिवे ऋसत्वजयाः) यममम् उमदश्य घपृतयपुकस हिमवयाः प्रयच्छत मकञ्च तस्मवै उपसस्थतमायाः भवत।
दवेववेषपु स अस्ममाकस प्रकपृषस्य दष्ट्रीघरजष्ट्रीवनस्य चि लमाभमाय पररचिमालय।

व्यमाकरणमम्-

 घपृतवतम्- घपृतमसस्त अस्य इमत घपृतशिब्दमातम् मतपुप्प्रत्ययवे रूपममदमम्।

 जपुहिनोत- हिह -धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपममदमम्।
 आ यमतम्- आ यमम्-धमातनोयाः लपुमङ प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपममदमम्।
 आयपुयाः- अत्र आयपुयाः समधमातपुजस कमर ।
 जष्ट्रीवसवे- जष्ट्रीवम्-धमातनोयाः तपुमथर असवे जष्ट्रीवसवे इमत, जष्ट्रीमवतपुमम् इत्यथर।

ररच चारच रधकरद त्तरसच रचाजत द हव्च रस जकहद तोतन।

इदच स नरच ऋसषभ्द रर्यः पभवरज द पसथक
च तभ्रर्यःच पभवर्वेभ्रर्यः च म दनभ्रर्यःद॥१५॥

पदपचाठर्यः- ररच चार।द रधरक द तऽन तरर।न रचाजत।द हव्च रर।न जकहतो
च तच नच ।च इदच र।न नर:द । ऋसषऽभ्रर्यःद।
पभवरच ऽच जतभ्रर्यःद। पभवर्वेभ्द रर्यः। पसच थचकमतऽन भ्रर्यःद॥१५॥
अन्वययाः - रमाजवे यममाय मधपुमत्तममम् हिव्यमम् जपुहिनोतन। पसूवरजवेभ्ययाः ऋमषभ्ययाः पसूवरभ्ययाः पसथकपृद्भ्ययाः इदस
नमयाः।

व्यमाख्यमा - हिवे ऋसत्वजयाः, यममाय रमाजवे मधपुमत्तममम् अमतशियवेन मधपुर स हिव्यमम् पपुरनोडमाशिमामदकस जपुहिनोत
जपुहिहत। पसूवरजवेभ्ययाः सपृष्ट्यमादमावपुत्पन्निवेभ्यनोऽत एव पसूवरभ्ययाः अस्मत्तयाः पसूवरभमामवभ्ययाः शिनोभनममागर कमाररभ्ययाः
ऋमषभ्ययाः इदस प्रत्यकस यथमा भवमत तथमा नमयाः अस्तपु।

सरलमाथर याः -रमाजमानस यममम् उमदश्य अतष्ट्रीव मधपुनयाः हिमवषयाः द्रिव्यस्य आहिह मतस यच्छ। पसूवरजमानम् ऋषष्ट्रीनम्
पसूवरपसथकपृतयाः उमदश्य एततम् नमनमम्।

व्यमाकरणमम्-

204 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥यमससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

 यममाय- तमादरयर मनममत्तमाथर वमा चितपुथर्वी।

 मधपुमत्तममम्- मधपु असस्त असस्ममन्निमत मधपुमतम्, अमतशियवेन मधपुमतम् इमत तमप्प्रत्ययवे मदतष्ट्रीयवैकवचिनवे
रूपममदमम्।
 जपुहिनोतन- हिह -धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपममदमम्।
 पसूवरजवेभ्ययाः- पसूवर जमातयाः इमत पसूवरजयाः, तवेभ्ययाः।

सत्रकदद्रककतसभर्यः पतसत च षळकवर्वी च रतकचसरदमहत च ।न

सत्रषच ह ब्गचारद त्रच श्री छन्दचाससद सच सवचार च तचा ररच आसहतचा॥१६॥
द

पदपचाठर्यः- सत्रऽकदद्रककतसभर्यः। पतच सच त।च षटन। उवच र्वीर्यः। एकदर।न इत।न बहत
म च ।न सत्रऽचस्तकप।न गचारच त्रच श्री।
छन्दचाससद स। सवचार।द तचा। ररच त। आऽसहतद चा॥१६॥
अन्वययाः - मत्रकद्रिपुकवेषपु पतमत। षटिम् उवर्वी, एकमम् इतम् वपृहितम्, तमा सवमार मत्रषपु पम् गमायत्रष्ट्री छन्दमाससस यमवे
आमहितनो।

व्यमाख्यमा - मत्रकपुद्रिपुकवेमभयाः। मदतष्ट्रीयमाथर तपृतष्ट्रीयवैषमा। मत्रकद्रिपुकमानम्। ज्यनोमतगर्थौरमायपुररमत त्रयनो

यमागमवशिवेषमासस्त्रकद्रिपुकमा उच्यन्तवे। तमानम् प्रत्यङ्गभमावमाय ससरकणमाथर ञ्च पतमत यमस्तमानम् प्रमाप्ननोमत। (षटिम् )
षट्ससख्यमाकमा उवर्वीयाः भसूमष्ट्रीयाः कपृतमाकपृतप्रत्यववेकणमाय प्रमाप्ननोमत। तमाश्चिनोव्यर याः शिमाखमान्तरमन्त्रवे सममाम्नमातमायाः-
षण्मनोवर्वीरहिस सस्पमान्तपु दयौश्चि पपृसथवष्ट्री चिमापश्चियौषधयश्चिनोकर म् चि ससूनपृतमा चि (आपस्तम्बश्रियौ) इमत। एकममतम् बपृहितम्
महिज्जगदमश्चि प्रमतपमालनमाय प्रमाप्ननोमत। मकञ्च यमामन मत्रष्टिपु ब्गमायत्र्यमादष्ट्रीमन छन्दमाससस ससन्त सवमार सवमारमण
(तमा) तमामन छन्दमाससस यमवे आमहितमा आमहितमामन। ऋसत्वसग्भयाः स्तपुमतत्ववेनमावस्थमामपतमामन॥
सरलमाथर याः - ज्यनोमतषनोममामदसनोमयमागवे यमयाः पततयाः भवमत। षटिम् भसूमययाः, बपृहिदमागयाः गमायत्र्यमामदछन्दमाससस
चि यमवे अप्यर न्तवे।

व्यमाकरणमम्-

 उवर्वीयाः- उवर्वीशिब्दस्य मदतष्ट्रीयमायमायाः बहिह वचिनवे रूपममदमम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः-२

11. अस्य ससूकस्य अषमवे मन्त्रवे अस्मवै इत्यत्र कसस्मनम् अथर चितपुथर्वी।
12. अकपुमभयाः इमत कपुत्रत्यस रूपमम्।
13. द्रिव इमत कपुत्रत्यस रूपमम्।
14. यममाय इमत कसस्मनम् अथर चितपुथर्वी भवमत।
15. जष्ट्रीवसवे इत्यस्य कनोऽथर याः।

ववेदमाध्ययनमम् 205
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

16. पसूवरजवेभ्ययाः इत्यस्य मवगहिस सलखत।

11.2) यमस्वरूपमम्
ऋग्ववेदस्य दवेवतमागनोष्ठष्ट्रीसपु यमस्य महितम् स्थमानस वतर तवे। ऋग्ववेदस्य मत्रषपु ससूकवेषपु तमदषमयणष्ट्री कथमा
उपलभ्यतवे (१०/१३५.१५४)। तमदहिमायमामप यमस्य तदमगन्यमाश्चि कथनोपकथनयपुतमम् अपरमम् एकस ससूकमम्
असस्त। तस्य ससूकस्य नमाम 'यमयमष्ट्रीससवमादससूकमम्' (१०.१०)। वरुण-बपृहिस्पमत-अमगप्रभपृमतमभयाः दवेववैयाः सहिमामप
तस्य स्तपुमतयाः बहिह त्र मन्त्रवेषपु समपुपलभ्यतवे। मनरुककमारयाः यमास्कयाः तदष्ट्रीयवे मनरुकशिमास्त्रवे यमशिब्दस्य व्यपुत्पसत्तस
करनोमत - 'यमनो गच्छतष्ट्रीमत सतयाः'(१०.१९) इमत। अत्र यमशिब्दयाः उपरममाथर कमादम् यम्धमातनोयाः कतर रर मनष्पन्नियाः।
तस्य अथर याः ययाः प्रमामणनयाः उपरमयमत अथमारतम् ययाः प्रमामणनमास प्रमाणमवच्यपुमतस करनोमत इमत। मनरुकवे यमशिब्दवेन पपुनयाः
अमगदवेवयाः उच्यतवे। तथमा चि मनरुकस - 'अमगरमप यम उच्यतवे'(१०.१२) इमत। तत्र यम्धमातनोयाः प्रदमानरूपयाः अथर याः
असस्त। यच्छमत प्रयच्छमत कमाममानम् स्तनोतपृभ्ययाः इमत यमयाः। परलनोकतत्त्वमवषयवे मपृत्यनोयाः अमनोघतमामवषयवे
मपृत्यपुपरवमतर जष्ट्रीवनमवषयवे चि जमानस यमससूकमातम् समपुपलभ्यतवे। यमशिब्दस्य यमजरूपयाः अथर याः अमप असस्त। तत्र
यमयमष्ट्रीपददयवेन मववस्वत्सरण्वनोयाः ससगमवेन जमातस यमजमापत्यदयस गपृह्यतवे।

ऋग्ववेदवे यमयाः मपृत्यपुररमत नमाम्नमा मपृत्यनोयाः असधष्ठमातपृदवेवरूपवेण स्तसूयतवे। मपृतस्य अमात्मनयाः सयाः
शिरष्ट्रीरप्रदमायकयाः। मपृत्यनोयाः अनन्तरस सवरयाः जनवैयाः तत्समष्ट्रीपस गन्तव्यमम् एव भवमत। तथमामहि अमाम्नमातस - 'सङ्गमनस
जनमानमामम्' (१०.१४.९) इमत। सयाः अस्ममाकस पसूवरपरु
पु षयाः, मपृत्यनोयाः परस ययाः अमपृतलनोकस्य पन्थमानस प्रथमस
जमातवमानम्- 'यमनो ननो गमातपुस प्रथमनो मवववेद' (१०.१४.२)इमत। तत्र गत्वमा चि सयाः प्रवेतलनोकस्य असधपमतयाः
सञ्जमातयाः। स एव मपृत्यनोयाः परस जनमानमास कपृतवे अमाश्रियस मनमदर शिमत। तथमामहि आम्नमातस- 'यमनो ददमात्यवसमानमम् अस्मवै'
(१०.१४.९) इमत। मपृत्यनोयाः परस जनमानमास कपृतवे तवैयाः यत्स्थमानमम् अमाश्रियरूपवेण मनमदर श्यतवे तत्र मपशिमाचिमादययाः
अशिपुभशिकययाः अमनषमवधमानमाय असमथमारयाः भवसन्त। तस्य स्वककीयस वमासस्थमानस स्वलर्मोकयाः।

ववैमदकमन्त्रवेषपु सयाः ववैवस्वत इत्यपुच्यतवे। मनरुकवे बपृहिदवेवतमायमास चि सयाः मववस्वत्सरण्वनोयाः पपुत्रयाः इमत
ईदृशिमम् उपमाख्यमानस लभ्यतवे। सरममावसशिष्ट्रीययौ श्वमानयौ तस्य दत
सू यौ। श्वमानयौ चि नवेत्रचितपुषयनोपवेतयौ। तयनोयाः नमाससकवे
मवस्तपृतवे, वणर याः चि मवमचित्रयाः। मपृतयाः जनयाः यवेन पथमा गच्छमत तसस्मनम् पसथ तयौ रमकणयौ भवतयाः। तथमामहि अमाम्नमातस-
'पसथरकष्ट्री' (१०.१४.११) इमत। श्वमानयौ एतयौ यथमा मपृतस्य जनस्य कमतस मवधमातपुस समथर्थौ न भववेतमास तदथर
ववैमदकवैयाः ऋमषमभयाः प्रमाथर नमा मक्रयतवे। तथमामहि आम्नमातस- 'तमाभ्यमामम् एनस परर दवेमहि रमाजनम् स्वसस्त चिमास्मवै अननष्ट्रीतस
धवेमहि' (१०.१४.१२) इमत। अन्यवे चि कयौमशिककपनोतमादययाः अमप तस्य दत
सू मायाः। (१०.१६५.४) इमत।
ऋग्ववेदमन्त्रवेषपु सयाः सवर त्र रमाजनम् इमत सम्बनोध्यतवे। सयाः जनमानमास प्रभपुयाः। अतयाः मन्त्रवेषपु सयाः 'मवश्पमतयाः'
इमत उच्यतवे। मपृतजनयाः स्वगर लनोकस प्रमाप्य वरुणवेन सहि यमरमाजमम् अमप अमानन्दनोपभनोगरतस पश्यमत। तथमामहि
आम्नमातस- 'उभमा रमाजमानमा स्वधयमा मदन्तमा यमस पश्यसस वरुणस चि दवेवमम् ' (१०.१४.९) इमत। सनोमपमायष्ट्री इमत
नमाम्नमा अमप कवेषपुमचितम् मन्त्रवेषपु सयाः स्तपुतयाः। अस्ममाकस पसूवरपपुरुषवैयाः सहि एकत्र उपमवश्य सयाः सनोमपमानस करनोमत।
तथमामहि आम्नमातस- 'यसस्मनम् वपृकवे सपुपलमाशिवे दवेववैयाः ससमपबतवे यमयाः' (१०.१३५.१) इमत।

206 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥यमससूक मम्॥ मटिप्पणष्ट्री

सवरषमास सपुकमर णमास दष्पु कमर णमास चि सयाः समाकष्ट्रीभसूतयाः। दवेवत्वस प्रमाप्नपुवमदयाः मपतपृदवेववैयाः सहि तस्य घमनष्ठयाः
यनोगयाः। अमगदवेववेन सहिमामप तस्य ममत्रतमा। अमगयाः भवमत यमस्य पपुरनोमहितयाः। यमयाः इन्दनो -ईरमानष्ट्रीदवेवयाः इत्यमप
श्रिसूयतवे लनोकवे, यतनो महि ईरमानष्ट्रीधमर गन्थभसूतमायमामम् अमाववेस्तमायमास तस्य यमस्य नमाम पपृथकयमा लभ्यतवे।

ऋमषमभयाः प्रमाकपृमतकशिकवेयाः यमस्य सपृमषयाः इमत न कसल्पतमा अमप तपु , मपृतमानमामम् असधष्ठमातपृदवेवरूपवेण
यमस्य कल्पनमा कपृतमा। यमससूकवे यमयाः एव प्रथमस मरणशिष्ट्रीलयाः इमत उकमम्, स एव मपृत्यनोयाः दमारस प्रथममम्
अमतक्रमान्तवमानम्। मपृतमानमास कपृतवे चि पथमामम् अनपुसन्धमानस स एव कपृतवमानम्। तथमामहि आम्नमातस - 'परवेमयवमाससस प्रवतनो
महिष्ट्रीरनपु बहिह भ्ययाः पन्थमामनपुपश्पशिमानमम्' (१०.१४.१) इमत।

यमयमष्ट्री इमत एतयनोयाः यमजभ्रमात्रनोयाः मवेलनवेन एव मनपुष्यमाणमामम् उत्पसत्तयाः इमत यमा कथमा श्रिसूयतवे समा
अमसूलमा एव। यमससूकवे अमप तस्य समथर नस नमासस्त। भमारतष्ट्रीयमायाः कदमामप तथमामवधस न मचिन्तयसन्त। अमप तपु
ससयमधनयाः यमयाः स्वभमगनष्ट्रीमम् अस्ममातम् मनन्दकमर पमाशिमातम् मनोचिमयतपुमम् अमाशिष्ट्रीवमारदस ददमामत। यवेन समा कमामववेगमातम्
शिमान्तमा मपुकमा चि बभसूव। अन्तवे चि लसज्जतमा यमष्ट्री स्वभ्रमातपुयाः यमस्य पमादयनोयाः पतमत कममास चि यमाचितवे कथमा। यवेन
रमकतयाः ससयमधननो यमयाः रमकतमा चि भमारतष्ट्रीयमा ससस्कपृमतयाः इमत शिमम्।

पमाठसमारयाः

असस्मनम् पमाठवे मवदममानस्य यमससूकस्य षनोडशिमानमायाः मन्त्रमाणमास मसूलमवषययाः समाररूपवेण करयतवे। रमाजयाः
यमस्य हिमवषमा अचिर णमाय यजममानस कथयमत। स मववस्वतयाः पपुत्रयाः मकञ्च मपृतजनमानमास मवेलनस्थमानमम्। यमयाः एव
अस्ममाकस गमनष्ट्रीयस्य ममागर स्य जमातमा। यमानम् दवेवमायाः ससवधर यसन्त मकञ्च दवेवमानम् यवे ससवधर यसन्त , (एषपु) कवेमचितम्
स्वमाहिमादमारमा अन्यवे चि स्वधमादमारमा (हिव्यदमानवेन) आनसन्दतमायाः भवसन्त। ततयाः यममम् उमदश्य कपुशिवे उपववेशिनमाय
उच्यतवे। ततयाः यमस, यजमाहिर , मवमवधरूपयपुकमानम् अङ्गरमानमामकमानम् मपतपृगणमानम् यजस्थमानवे आगमनमाय उच्यतवे।
अमङ्गरमानमामकमानमामम्, अथवमारनमामकमानमास, भपृगन
पु मामकमानमामम्, अस्ममाकस मपतपृगणमानमामम् आगमनमाय उच्यतवे। तवेषमास
शिपुभमचिन्तनवे वयस यथमा स्थमातपुस शिक्नपुमयाः एवस प्रमारयर तवे। ततयाः मपृतयजममानस प्रमत उच्यतवे अनमामदकमालप्रवपृत्तवेन यवेन
ममागरण वयस पसूवरजमायाः यतम् स्थमानस गतमायाः, त्वममप तवेन ममागरण गच्छ। ततयाः मपतरस तवेषमास पसूवरजवैयाः सहि मवेलनमाय
प्रमासथर तमम्। ततयाः अशिपुभशिमकसमसूहिमानमामम् अपसरणमाय उच्यतवे। तत नयनचितपुषयमवमशिषस्य कपु क्कपुरस्य वणर नस
मवदममानमम्।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

1. यमससूकस्य समारस सलखत।

2. यमस्य वणर नस समन्त्रस कपुरुत।
3. अमङ्गरनोमभरमा... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
4. परवेमयवमाससमम्... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।

ववेदमाध्ययनमम् 207
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

5. ययौ तवे श्वमानयौ... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।

6. मत्रकद्रिपुकवेमभयाः... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।
7. यममाय सनोममम्... इमत मन्त्रस व्यमाख्यमात।

पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण

उत्तरकसू टियाः-१
1. यमयाः ववैवस्वतयाः ऋमषयाः। दवेवतमा – यमयाः, आमङ्गरयाः मपत्रथवर भपृगस
पु नोममायाः , सलङ्गनोकदवेवतमायाः मपतरयाः वमा
श्वमानयौ। छन्दयाः – मत्रषपु पम्, अनपुषपुपम्, बपृहितष्ट्री चि छन्दमाससस।
2. प्रनोपसगमारतम् 'उपसगमारच्छन्दसस धमात्वथर' इमत स्वमाथर वमतप्रत्ययवे रूपममदमम्।
3. मववस्वतयाः अपत्यस पपुममानम् इमत मवगहिवे अण्प्रत्ययवे मदतष्ट्रीयमायमायाः एकवचिनवे रूपममदमम्
4. परमापसूवरक-इणम्-धमातनोयाः क्वसपुप्रत्ययवे मदतष्ट्रीयमायमायाः एकवचिनवे रूपममदमम्।
5. पसूष्णयाः पनोषकस्य दवेवस्य चिक्रमम् आयपुधस न मवनश्यमत।
6. ईषदथर।
7. धनमम्।
8. जनम्-धमातनोयाः कमानच्प्रत्ययवे प्रथममायमायाः बहिह वचिनवे रूपममदमम्।
9. पसूवरयाः कपृतमम् इमत पसूवरशिब्दमातम् यप्रत्ययवे अकमारलनोपवे मभस ऐसमादवेशिमाभमाववे एत्ववे रूपममदमम्।
10. सहिमाथर तपृतष्ट्रीयमा।

उत्तरकसू टियाः-२
11. तमादरयर मनममत्तमाथर वमा।
12. अकपुशिब्दस्य तपृतष्ट्रीयमायमायाः बहिह वचिनवे रूपममदमम्।
13. द्रिपु-धमातनोयाः मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपममदमम्।
14. तमादरयर मनममत्तमाथर वमा।
15. जष्ट्रीमवतपुमम् इत्यथर।
16. पसूवरजवेभ्ययाः- पसूवर जमातयाः इमत पसूवरजयाः, तवेभ्ययाः।

॥ इमत एकमादशियाः पमाठयाः ॥

208 ववेदमाध्ययनमम्
 12

12) ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-१॥

प्रस्तमावनमा

भमारतष्ट्रीयससस्कपृतवेयाः मसूलस ववेदमायाः भवसन्त। चित्वमारयाः ववेदमायाः मवदन्तवे। तवे चि ऋग्ववेदयाः , यजपुवरदयाः, समामववेदयाः,
अथर वववेदश्चिवेमत। तत्र अमप चितषपुर ववेदवेषपु ऋग्ववेदयाः अत्यन्तस लनोकप्रससद्धयाः वतर तवे। पपुनश्चि सम्पसूणरयाः ऋग्ववेदयाः
गदमययाः मवदतवे। पपुनश्चि ऋग्ववेदमामदषपु मवदममानमामन उपमाख्यमानमामन ऋग्ववेदस्य ममाहिमात्म्यमम् असधकतयमा
वधर यसन्त।

शिपुनयाःशिनोपनोपमाख्यमानमम् ऋग्ववेदस्य अत्यन्तस प्रससद्धमम् आख्यमानस मवलसमत। शिपुनयाःशिनोपनोपमाख्यमानमम्

ऋग्ववेदस्य अनवेकवेषपु ससूकवेषपु मवदतवे (१/२४-२५)। तवेन इयस घटिनमा सत्यमासश्रितमा आसष्ट्रीतम् इमत प्रतष्ट्रीयतवे।
ऐतरवेयबमाह्मणवे (७/३) इदममाख्यमानममतमवस्तरवेण सहि वमणर तमम् असस्त। अस्य उपमाख्यमानस्य आदयौ
हिररश्चिन्द्रिस्य अन्तवे मवश्वमाममत्रस्य चि सम्बन्धस पररकल्प्य पररवसधर तस कपृतमसस्त।वरुणस्य कपृपमातयाः ऐक्ष्वमाकपु-
नपृप-हिररश्चिन्द्रिस्य गपृहिवे पपुत्रनोत्पन्निमभवतम्। समपर णसमयवे अरण्यवे तस्य पलमायनमम्,
हिररश्चिन्द्रिमपुदरजन्यरनोगनोत्पत्तयौ, ममागर अजष्ट्रीगतर स्य मध्यमपपुत्रशिपुनयाःशिवेपस्य क्रयणमम्, दवेवतमायमायाः कपृपमातस्तस्य
वध्यपशित्वमातम् मपुमकयाः मवश्वमाममत्रदमारवेण तस कपृतक-पपुत्रकरणमादष्ट्रीनमास घटिनमायमारमाख्यमानमम् अमतप्रससद्धमसस्त।

अमत बपृहितम् इदमम् उपमाख्यमानमम्। अतयाः यदमप एक एव मवषययाः अनपुवतर तवे तथमामप उपमाख्यमानस्य
त्रवेधमा भमागमानम् प्रकल्प्य पमाठत्रयस रमचितमम् असस्त। मत्रषपु पमाठवे षपु समगमम् उपमाख्यमानमसस्त इमत अवधवेयमम्।

उदवेश् यमामन
अमपुस पमाठस पमठत्वमा भवमानम् -

 शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।

 शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानस्य तमात्पयर जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 ववैमदकप्रयनोगमानम् जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 ववैमदकलयौमककयनोयाः प्रयनोगयनोयाः भवेदस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 स्वयमवेव मन्त्रस्य व्यमाख्यमानस कतपुर समथर्मो भववेतम्।
 स्वयमवेव श्लनोकस्य अन्वयस कतपुर यनोग्यनो भववेतम्।
 ससूकवे सस्थतस व्यमाकरणस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 मन्त्रस्य समाममान्यमाथर मम् जमातपुस प्रभववेतम्।

ववेदमाध्ययनमम् 209
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

प्रथमखण्डयाः

12.1) इदमानष्ट्री म म् मसूल पमाठमम् पठमाम

हररश्चन्द्रर्यः ह वहैधन ऐक्ष्वचाकतो रचाजचाऽपकत्र आस तस्र ह शतस जचारचा बभभवकर्यः

तचासक पकत्रस न लतभत तस्र ह पवरतनचारदनौ गहम त ऊषतकर्यः स ह नचारदस पप्रच्छ इसत।

रस सन्वरस पकत्रसरच्छसन्त रत सवजचानसन्त रत च न। सकस सस्वतन पकत्रतण सवन्दतत तन्र

आचक नचारदतसत॥ इसत।

स एकरचा पमषतो दशसभर्यः प्रत्रकवचाच इसत।

ऋणरसस्रनन ससनरत्ररमतत्वस च गच्छसत। सपतचा पकत्रस्र जचातस्र

पश्रतच्चतजश्रीवततो रकखिर॥न इसत।

रचावन्तर्यः पमसथव्रचास भतोगचा रचावन्ततो जचातवतदसस। रचावन्ततो अप्सक प्रचासणनचास

भभरचानन पकत्रत सपतकस्ततर्यः॥ इसत।

शश्वतन पकत्रतण सपतरतोऽत्रचारनन वहहलस तरर्यः। आत्रचा सह जजत आत्रनर्यः स

इरचावत्रसततचाररणश्री॥ इसत।

सकस नक रलस सकरसजनस सकरक श्रशकसण सकस तपर्यः। पकत्रस ब्रहचाण इच्छध्वस स वहै
लतोकत ऽवदचावदर्यः॥ इसत।

अन्नस ह प्रचाण शरणस ह वचासतो रूपस सहरण्रस पशवतो सववचाहचार्यः। सखिचा ह जचारचा
कमपणस ह दकसहतचा ज्रतोसतहर पकत्रर्यः व्रतोरन॥न इसत।

पसतजचाररचास प्रसवशसत गभर भभत्वचा स रचातरर।न

तस्रचास पकननरवत भभत्वचा दशरत रचासस जचारतत॥ इसत।

210 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-१॥ मटिप्पणष्ट्री

तज्ज्रचा जचारचा भवसत रदस्रचास जचारतत पकनर्यः। आभभसतरतषचा

भभसतवर्वीजरततन्नधश्रीरतत॥ इसत।

दतवचाश्चहैतचारषम रश्च ततजर्यः सरभरन्रहत।न दतवचा रनकष्रचानब्रभवन्नतषचा वतो जननश्री

पकनर्यः॥ इसत।

नचापकत्रस्र लतोकतोऽस्तश्रीसत तत्सवर्वे पशवतो सवदकर्यः। तस्रचातन पकत्रतो रचातरस स्वसचारस

चचाधरतोहसत॥ इसत।

एष पन्थचा उरगचारर्यः सकशतवतो रस पकसत्रण आक्ररन्तत सवशतोकचार्यः। तस पश्रसन्त

पशवतो, वरचाससस च तस्रचात्तत रचात्रचाऽसप सरथकनश्री भवसन्त। इसत हचास्रचा
आख्रचार॥

मदतष्ट्री य खण्डयाः
अथहैनरकवचाच वरणस रचाचचानरकपधचाव पकत्रतो रत जचारतचास ततन त्वचा रजचा इसत।

तथतसत स वरणस रचाजचानरकपससचार पकत्रतो रत जचारतचास ततन त्वचा रजचा इसत तथतसत
तस्र पकत्रतो जजत रतोसहततो नचार इसत।

तस हतोवचाचचाजसन वहै तत पकत्रतो रजस्व रचानतनतसत स हतोवचाच रदचा वहै पशकसनरदरशतो

भवत्रथ स रतध्रतो भवसत सनदरशतो न्वस्त्वथ त्वचा रजचा इसत तथतसत इसत।

स ह सनदरश आस तस हतोवचाच सनदरशतो न्वभभदजस्व रचाऽनतनतसत स हतोवचाच रदचा

वहै पशतोदरन्तचा जचारन्ततऽथ स रतध्रतो भवसत दन्तचा न्वस्र जचारन्तचारथ त्वचा
रजचा इसत तथतसत इसत।

तस्र ह दन्तचा जसजरत तस हतोवचाचचाजत वचा अस्र दन्तचा रजस्व रचाऽनतनतसत स

हतोवचाच रचा वहै पशतोदरन्तचार्यः पदन्ततऽथ स रतध्रतो भवसत दन्तचा न्वस्र
पदन्तचारथ त्वचा रजचा इसत तथतसत।

ववेदमाध्ययनमम् 211
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

तस्र ह दन्तचा पतसदरत तस हतोवचाचचापत्सत वचा अस्र दन्तचा रजस्व रचाऽनतनतसत स

हतोवचाच रदचा वहै पशतोदरन्तचार्यः पकनजचाररन्तत

अथ न रतध्रतो भवसत दन्तचा न्वस्र पकनजचाररन्तचारथ त्वचा रजचा इसत तथतसत।

तस्र ह दन्तचार्यः पकनजरसजरत तस हतोवचाचचाजत वचा अस्र पकनदरन्तचा रजस्व

रचाऽनतनतसत स हतोवचाच रदचा वहै कसत्ररर्यः सचासनचाहहकतो भवत्रथ रतध्रतो भवसत
सनस चाहस नक प्रचाप्नतोत्वथ त्वचा रजचा इसत तथतसत।

स ह सनस चाहस प्रचापत्तस हतोवचाच सनस चाहस नक प्रचाप्नतोदजस्व रचाऽनतनतसत स

तथतत्रकक्त्वचा पकत्ररचारन्त्ररचारचास ततचारस वहै रहस त्वचारददचादन्त त्वरचाऽहसररस
रजचा इसत।

स ह नतत्रकक्त्वचा धनकरचारचारण्ररकपचातस्थनौ स ससवत्सरररण्रत चचचार।

प्रथमखण्डयाः

12.1.1) इदमानणीं मसूल पमाठमम् अवगच्छमाम -

हररश्चन्द्रर्यः ह वहैधस ऐक्ष्वचाकतो रचाजचाऽपकत्र आस तस्र ह शतस जचारचा वभभवकर्यः

तचासक पकत्रस न लतभत तस्र ह पवरतनचारदनौ गमह ऊषतकर्यः स ह नचारदस पप्रच्छ इसत।
व्यमाख्यमा - हिररश्चिन्द्रिनो नमाम रमाजमषर याः प्रस्कण्वहिररश्चिन्द्रिमावपृषष्ट्री इमत पमामणमननमा ससूमत्रतत्वमातम्। स चि
ववेधसनो नपृपतवेयाः पपुत्र इक्ष्वमाकपुवसशिनोदवनो रमाजमा पपुत्रहिष्ट्रीन आस। स चि शितससख्यमानमास जमायमानमास मध्यवे कस्यमासमचिदमप
जमायमायमास पपुत्रस न लवेभवे। तस्य रमाजनो गपृहिवे पवर तनमारदनमाममानयौ यमावपृषष्ट्री तयौ मनवमासस चिक्रतपुयाः। तयनोमर ध्यवे
नमारदमपृमषमवेतयनो गमाथयमा रमाजमा पप्रच्छ।

सरलमाथर याः - ईक्ष्वमाकपुवसशिष्ट्रीययाः ववेधसयाः पपुत्रयाः रमाजमा हिररश्चिन्द्रियाः अपपुत्रयाः असष्ट्रीतम्। तस्य शितस पत्न्ययाः
आसनम्। परन्तपु तमामभयाः पपुत्रलमाभयाः न जमातयाः। तस्य गपृहिवे पवर तनमारदयौ नमाम दयौ ऋषष्ट्री आस्तमामम्। स (हिररश्चिन्द्रियाः)
तयनोयाः ऋषयनोयाः नमारदस पपृषवमानम्।

व्यमाकरणमम्-

212 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-१॥ मटिप्पणष्ट्री

 आस- असम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 गमाथयमा- गमाथमा सवरयाः गमातपुस यनोग्यमा गष्ट्रीमतयाः। तयमा इमत।

रस सन्वरस पकत्रसरच्छसन्त रत सवजचानसन्त रत च न। सकस सस्वतन पकत्रतण सवन्दतत तन्र

आचक नचारदतसत॥ इसत।
व्यमाख्यमा - यवे दवेवमनपुष्यमादयनो मवजमानसन्त मवववेकजमानयपुकमायाः। यवे चि पश्वमादयनो न मवजमानसन्त
मवववेकजमानरमहितमायाः। तवे सवरऽमप नपु मकप्रस यमममस पपुत्रममच्छसन्त तवेन पपुत्रवेण मकस सस्वतम् मवन्दतवे मकस नमाम फलस
मपत्रमा लभतवे हिवे नमारद मवे मह्यस तत्फलममाचिकवेमत रमाजयाः प्रश्नयाः।

सरलमाथर याः - यवे जमामननयाः यवे चि अजमायाः तवे सवररव

वे पपुत्रयाः इषयाः , तवेन पपुत्रवेण तवे मकस लभन्तवे इमत ममास
कथयतपु।

व्यमाकरणमम्-

 मवजमानसन्त -मव इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् जमा-धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।
 मवदन्तवे- मवदम्-धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।

स एकरचा पमषतो दशसभर्यः प्रत्रकवचाच इसत।

व्यमाख्यमा - स नमारद एकयमा गमाथयमा पपृषयाः सनम् दशिमभगमारथमामभयाः प्रत्यपुत्तरमपुकवमानम्।

सरलमाथर याः - स (नमारदयाः) एकयमा गमाथयमा पपृषयाः दशिमभयाः गमाथमामभयाः उत्तरस दत्तवमानम्।

व्यमाकरणमम्-

 पपृषयाः - प्रच्छ-धमातनोयाः तप्रत्ययमान्तस रूपमम्।

 उवमाचि- वचिम्-धमातनोयाः सलटि-लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

ऋणरसस्रनन ससनरत्ररमतत्वस च गच्छसत। सपतचा पकत्रस्र जचातस्र

पश्रतच्चतजश्रीवततो रकखिर॥न इसत।
व्यमाख्यमा - उत्पन्निस्य सपुखस्य जष्ट्रीवतयाः पपुत्रस्य मपुखस मपतमा यमद पश्यवेतदमानष्ट्रीमसस्मनम् पपुत्रवे स्वककीयमपृणस
लयौमककस ववैमदकस चि ससनयमत। सम्यगवस्थमापयमत। लयौमककस्य अवस्थमापनमातम् पपुत्रपयौत्रमामदमभयाः ऋणस
प्रत्यपर णष्ट्रीयमममत स्मपृतकमारमा आहिह याः। ववैमदकस मत्रमभयाः ऋणवमा जमायत इत्यमामद श्रिपुत्यपुकस पसूवरमवेवनोदमाहृतमम्। तस्य चि
पपुत्रमावस्थमापनस ससपसत्तनमामकवेन कमर णमा सम्पदतवे। तच्चि कमर वमाजसनवेमयमभयाः आम्नमातमम्। -'अथमातयाः
ससपसत्तयर दमा प्रवैष्यनम् मन्यतवे अथ पपुत्रममाहि त्वस बह्म त्वस यजस्त्वस लनोक इमत। स पपुत्रयाः प्रत्यमाहिमाहिस यजनोहिस लनोक
इमत। बह्म मयमा कतर व्यस ववेदमाध्ययनस मयमा अनपुष्ठवेयमा यजमाश्चि मयमा ससपमाद उत्तममा लनोकमाश्चिवेत्यवेततम् सवर पपुत्रवेण
त्वयवैव ससपमादनष्ट्रीयमममत मपतपृवमाक्यस्यमाथर याः। सवर महिस ससपमादमयष्यमामष्ट्रीमत पपुत्रवमाक्यस्यमाथर याः॥

ववेदमाध्ययनमम् 213
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

अत्रमाप्यमारण्यककमाण्डवे ससमकप्य ससदशिर मयष्यतवे- सनोस्यमायममात्ममा पपुणवेभ्ययाः कमर भ्ययाः प्रमतधष्ट्रीयतवे इमत। एवमपृणस पपुत्रवे
समपर यमत। तथवैवमामपृतत्वस मरणरमहितस मपुमकपदस चि गच्छमत। पपुत्रमामपर तलयौमककववैमदकभमारस्यमामवघ्नवेन
तत्त्वजमानससपमादनमातम्।

सरलमाथर याः - मपतमा यमद उत्पन्निस्य मकञ्च जष्ट्रीमवतस्य पपुत्रस्य मपुखदशिर नस कपुयमारतम् तमहिर पपुत्रमाय समस्तस
ववैमदकस लयौमककस चि ऋणस प्रदमाय अमपृतत्वस लभतवे।

व्यमाकरणमम्-

 गच्छमत- गम्धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 पश्यवेतम्- दृशिम्-धमातनोयाः मवसधसलङम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

रचावन्तर्यः पमसथव्रचास भतोगचा रचावन्ततो जचातवतदसस। रचावन्ततो अप्सक प्रचासणनचास

भभरचानन पकत्रत सपतकस्ततर्यः॥ इसत।
व्यमाख्यमा - पपृसथव्यमास भनोगमायाः सस्यमनवमासमादययाः। जमातववेदस्यमागयौ भनोगमा दहिनपचिनमादययाः। अप्सपु भनोगमायाः
स्नमानपमानमादययाः। प्रमामणनमामवेतवे सवर भनोगमा यमावन्तयाः ससन्त ततस्तमावद्भ्ययाः सवरभ्यनो भनोगवेभ्यनो भसूयमानभ्यसधकयाः
मपतपुयाः पपुत्रवे भनोगनो मवदतवे। अत्यन्तसपुखहिवेतपुत्वमातम्। तथमा चिमाहिह याः- पपुत्रनोत्पसत्तमवपसत्तभ्यमास नमापरस सपुखदयाःपु खयनोयाः इमत।

सरलमाथर याः - पपृसथव्यमास प्रमामणगणवेषपु ययाः भनोगयाः उपलभ्यममानयाः , अगयौ जलवे चि ययाः भनोगयाः उपलभ्यममानयाः,
मपतपुयाः कपृतवे सवमारसधकयाः भनोगयाः पपुत्रवे एव मवरमाजममानयाः असस्त।

व्यमाकरणमम्-

 भनोगमायाः - भनोग इमत पपुससलङ्गस्य अकमारमान्तप्रमामतपमदकस्य प्रथममायमायाः बहिह वचिनवे रूपमम्।भनोगमायाः इत्यपुकवे
भनोग्यमवषयसमसूहियाः।
 अप्सपु- अपम् इमत स्त्रष्ट्रीसलङ्गस्य मनत्यस बहिह वचिनमान्तस्य प्रमामतपमदकस्य सप्तम्यमायाः बहिह वचिनवे रूपमम्।

शश्वतन पकत्रतण सपतरतोऽत्रचारनन वहहलस तरर्यः। आत्रचा सह जजत आत्रनर्यः स

इरचावत्रसततचाररणश्री॥ इसत।
व्यमाख्यमा - मपतरनो जनकमा उत्पन्निवेन पपुत्रवेण शिश्वतम् सवर दमा लनोकदयवेमप बहिह लमभ्यसधकस तमम्
ऐमहिकममामपुसष्मकस चि दयाःपु खमत्यमायन्निमतक्रमामसन्त। तथमा वयौधमायन आहि - पपुमदमत नरकस्यमाख्यमा दयाःपु खस चि नरकस
मवदयाःपु । पपुत्तस्तमारणमात्ततयाः पपुत्रममहिवेच्छसन्त परत्र चि। इमत। मकस चि महि यस्ममातम् कमारणमातम् मपतपुयाः पपुत्र उत्पन्नि
इत्यपुकवे समत मपतमा स्वस्ममातम् स्वयमवेव यज उत्पन्नि इत्यपुकस भवमत। ततयाः मपतमा यथमा स्वयस स्वककीयस दयाःपु खस
मवनमाशियवेतम् तथमा पपुत्रनोप्यवेतदयाःपु खस मवनमाशियतष्ट्रीमत द्रिषव्यमम्। तस्ममातम् स पपुत्र इरमावत्यन्नियपुकमामततमाररणष्ट्री
नदष्ट्रीसमपुद्रिमादवेरमततरणहिवेतपुनर्थौरमत शिवेषयाः। यथमा ननोदर घ
पु र टिस नदमामदकस तमारयत्यवेवस पपुत्रनोप्यवैमहिकममामपुसष्मकस चि दयाःपु खस
तमारयतष्ट्रीत्यथर याः।

214 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-१॥ मटिप्पणष्ट्री

सरलमाथर याः - मपतमा सवर दमा (इहिलनोकवे परलनोकवे चि) पपुत्रस्य समाहिमाय्यमाथर बहिह दयाःपु खमम् अमतक्रमाममत। यतयाः
आत्मरूपस्य मपतपुयाः समष्ट्रीपवे आत्ममा एव पपुत्ररूपवेण जमायतवे। अतयाः एव पपुत्रयाः मपतपुयाः समष्ट्रीपवे द याःपु खमाणर वस्य
अमतक्रमणस कतपुर यनोग्ययाः अन्नियपुकयाः उत्कपृषयाः नयौकमातपुल्ययाः।

व्यमाकरणमम्-

 जजवे- जनष्ट्री(प्रमादभ
पु मारववे ) इत्यस्ममातम् सलटिम् -लकमारस्य धमातनोयाः प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 आत्ममा- आत्मनम् इमत नकमारमान्तप्रमामतपमदकस्य प्रथममायमायाः एकवचिनवे रूपमम्।

सकस नक रलस सकरसजनस सकरक श्रशकसण सकस तपर्यः। पकत्रस ब्रहचाण इच्छध्वस स वहै
लतोकत ऽवदचावदर्यः॥ इसत।
व्यमाख्यमा - अत्र मलमासजनश्मश्रिपुतपयाः शिब्दवैरमाश्रिमचितपुषयस मववमकतमम्। मलरूपमाभ्यमास शिपुक्लशिनोमणतमाभ्यमास
ससयनोगमान्मलशिब्दवेन गमाहिर स्रयस मववमकतमम्। कपृष्णमासजनससयनोगमादसजनशिब्दवेन बह्मचियर मववमकतमम्।
कयौरकमर रमामहित्यमाच्छमाश्रिशिब्दवेन वमानप्रस्थस मववमकतमम्। मलस गमाहिर पत्यस मकस नपु मकस नमाम सपुखस कररष्यमत न
मकसञ्चदत्यथर याः। एवमपुत्तरत्रमामप यनोज्यमम्। हिवे बह्ममाणनो मवप्रमा मवप्रकमत्रयमादमायाः सवर यसूयस सपुखहिवेतपुत्वमातम्
पपुत्रममच्छध्वमम्। स ववै एव पपुत्रनोवदमावदनो लनोकयाः। वमदतपुमयनोग्यमामन मनन्दमावमाक्यमान्यवदमास्तवैवमारक्यवैनर्मोदन्तवे न
करयन्तवे इत्यवदमावदयाः। अवदमावदनो दनोषरमामहित्यमामन्निन्दमानहिर इत्यथर याः। तमादृशिनो लनोकनो भनोगहिवेतपुयाः पपुत्रयाः।
तस्ममादमाश्रिमवेभ्यनोप्यमासधक्यवेन पपुत्रवेच्छमा कतर व्यमा यदमप हिररश्चिन्द्रियाः एवमात्र प्रषमा तथमामप तवेन सहि ऋषष्ट्रीणमास बहिह णमास
सभमायमामवस्थमानमादम् बह्ममाण इमत सम्बनोधनमम्।

सरलमाथर याः - गमाहिर स्रयवेन बह्मचियरण वमानप्रस्थवेन पमाररव्रमाज्यवेन मकस भववेतम्। हिवे मवप्रगणमायाः, यसूयस पपुत्रस
कमामयत, पपुत्रयाः एव आनन्दनष्ट्रीययाः।

व्यमाकरणमम्-

 इच्छध्वमम्- इषम्-धमातनोयाः मध्यमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे ववैमदकस रूपमम्।

 अवदमावदयाः - वमदतपुमम् अयनोग्यमामन मनन्दमावमाक्यमामन अवदमायाः। तवैयाः वमाक्यवैयाः न उदतवे न करयतवे इमत
अवदमावदयाः।

अन्नस ह प्रचाण शरणस ह वचासतो रूपस सहरण्रस पशवतो सववचाहचार्यः। सखिचा ह जचारचा
कमपणस ह दकसहतचा ज्रतोसतहर पकत्रर्यः व्रतोरन॥न इसत।
व्यमाख्यमा - अन्निमादयनो लनोकवे सपुखहिवेतपुत्ववेन प्रससद्धमायाः। यथमा महि शिरष्ट्रीरवे प्रमाणमावसस्थमतहिवेतपुत्वमादन्निमवेव
प्रमाणयाः। वमासयाः शिष्ट्रीतनोपद्रिवमाद्रिककत्ववेन शिरणस गपृहिसममानमम्। महिरण्यस कणमारभरणमामदकस दृमषमप्रयत्वमाद्रिसूपससपमादकमम्।
पशिवनो गवमाश्वमादयनो मववमाहिमवशिवेषवेण मनवमारहिकमायाः। जमायमा भनोगवे सहिकमाररत्वमातम् सखमा हि ससखस्वरूपवैव। एवमवेतवे
सपुखहिवेतपुत्ववेन प्रससद्धमा अमप तमात्कमासलकमल्पमवेव सपुखस प्रयच्छसन्त। दमपु हितमा हि पपुत्रष्ट्रीमत कपृपणस
कवेवलदयाःपु खकमाररत्वमादवैन्यहिवेतपुयाः। तथमा चि स्मयर तवे-

ववेदमाध्ययनमम् 215
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

ससभववे स्वजनदयाःपु खकमाररकमा ससप्रदमानसमयवेऽऽथर हिमाररकमा।

ययौवनवेऽमप बहिह दनोषकमाररकमा दमाररकमा हृदयदमाररकमा मपतपुयाः। इमत।

पपुत्रनो हि पपुत्रस्तपु ज्यनोमतयाःस्वरूपस तमनोमनवमारकत्ववेन स महि मपतरस परमवे व्यनोमन्निपुत्कपृष आकमाशिवे

परबह्मस्वरूपवेऽवस्थमापयमत। आकमाशिस्तमल्लिङ्गमामदत्यनवेन पसूवरमवेवमामपृतत्वस चि गच्छतष्ट्रीत्यत्र प्रमतपमामदतमम्।

सरलमाथर याः - अन्निमवेव प्रमाणयाः (प्रमाणधमारणस्य सहिमायकयाः), वस्त्रमवेव शिरणस (आश्रिययाः), महिरण्यमवेव रूपस
(रूपनोत्पमादकयाः), मववमाहियाः एव पशिपुलमाभस्य उपमाययाः। जमायमा पत्नष्ट्री वमा ससखस्वरूपमा , दमपु हितमा दयाःपु खस्य हिवेतपुयाः,
परन्तपु पपुत्र एव उत्कपृषयाः ऊध्वर लनोकवे ज्यनोमतयाःस्वरूपयाः।

व्यमाकरणमम्-

 सखमा- ससखनम् इमत प्रमामतपमदकस्य प्रथममायमायाः एकवचिनवे रूपमम्।

 दमपु हितमा- दमपु हितपृ इमत प्रमामतपमदकस्य प्रथममायमायाः एकवचिनवे रूपमम्।

पसतजचाररचास प्रसवशसत गभर भभत्वचा स रचातरर।न

तस्रचास पकननरवत भभत्वचा दशरत रचासस जचारतत॥ इसत।
व्यमाख्यमा - पत्यपुरमाकमारदयमसस्त। वतर ममानपपुरूषमाकमार एकनो रवेतनोरूपवेण गभमारकमारनो मदतष्ट्रीययाः। जमायमायमा
अमप आकमारदयमसस्त। पमतरूपममाकमारस प्रमत जमायमा भवमत। गभर रूपममाकमारस प्रमत ममातमा भवमत। अतयाः स
तमादृशियाः पमतयाः स्वयस रवेतनोरूपवेण गभर्मो भसूत्वमा पसूवरमवसस्थतमास जमायमास भमवष्यदमाकमारवेण ममातरस सतणीं प्रमवशिमत।
तस्यमास ममातरर पपुननर वनो भसूत्वमा पसूवरमन्यस्यमास ममातयपुरत्पन्निनो जरठयाः। इदमानणीं पपुननसूरतनवमालनो भसूत्वमा
तस्यमाममदमानष्ट्रीन्तन्यमामस्यमास ममातरर गभर पमाकवे समत दशिमवे ममास्यपुत्पदन्तवे तस्ममातम् पपुत्रयाः स्वस्ममादन्यनो न भवमत।

सरलमाथर याः - पमतयाः (रवेतनोरूपवेण) जमायमास प्रमवशिमत, गभर रूपवेण स एव (भमवष्यत्कमालवे मवदममानमास) ममातरस
प्रमवशिमत। स एव पपुनयाः दशिममासमाभ्यन्तरवे उत्पन्नियाः भवमत।

व्यमाकरणमम्-

 प्रमवशिमत- प्र इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् मवशिम्(प्रववेशिनवे) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 भसूत्वमा- भसू- (सत्तमायमामम्) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः क्त्वमाप्रत्ययमान्तस रूपमम्।
 जमायतवे- जनष्ट्री(प्रमादभ
पु मारववे) इत्यस्ममातम् धमातनोयाः प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

तज्ज्रचा जचारचा भवसत रदस्रचास जचारतत पकनर्यः। आभभसतरतषचा

भभसतवर्वीजरततन्नधश्रीरतत॥ इसत।
व्यमाख्यमा - यदस्ममात्कमारणमादस्यमास गभर धमाररण्यमामयस मपतमा पपुत्ररूपवेण पपुनजमारयतवे
तत्तस्ममात्कमारणमाल्लिनोकप्रससद्धमा यमा जमायमाऽसस्त समा जमायतवेऽस्यमामममत व्यपुत्पत्त्यमा जमायमाशिब्दवमाच्यमा भवमत। मकस
चिवैषमा भसूत्यमाभसूतशिब्दमाभ्यमाममभधष्ट्रीयतवे। भवत्यस्यमास पपुत्ररूपवेण पमतररत्यवेषमा भसूतशिब्दवमाच्यमा रवेतनोरूपवेणऽऽगत्यमास्यमास

216 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-१॥ मटिप्पणष्ट्री

पपुत्ररूपवेण भवतष्ट्रीत्यमाभसूमतशिब्दवमाच्यमा। एतदवेतस्यमास सस्त्रयमास बष्ट्रीजस रवेतनोरूपस मनधष्ट्रीयतवे प्रमकप्यतम् तस्ममादक

पु मायाः शिब्दमा
उपपदन्तवे।

सरलमाथर याः - पमतयाः पत्नष्ट्रीमध्यवे (पपुत्ररूपवेण) पपुनयाः जमायतवे, तस्ममातम् पत्नष्ट्री जमायमा (जमायमा इमत आख्यमास
लभतवे) भवमत। समा एव भसूमतयाः आभसूमतयाः इमत शिब्ददयवमाच्यमा भवमत, एतस्यमामवेव बष्ट्रीजस स्थमामपतस भवमत।

व्यमाकरणमम्-

 जमायतवे- जनष्ट्री(प्रमादभ
पु मारववे) इत्यस्ममातम् धमातनोयाः प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 भवमत- भसू(सत्तमायमामम्) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

दतवचाश्चहैतचारमषरश्च ततजर्यः सरभरन्रहत।न दतवचा रनकष्रचानब्रभवन्नतषचा वतो जननश्री

पकनर्यः॥ इसत।
व्यमाख्यमा - एतमामवेतस्यमास यनोमषमत दवेवमाश्चि महिषर यश्चि स्वककीयस महित्तवेजनो रवेतनोरूपस समारस समभरनम्
पपुत्रनोत्पमादनमाय ससपमामदतवन्तयाः। स्वयमवेव ससपमाद ततनो मनपुष्यमामनत्यबसूवनम्। हिवे मनपुष्यमा जमायमारूपवेण वतर तवे सवेयस
यपुष्ममाकस पपुत्ररूपवे जन्ममन जननष्ट्री भवमत।

सरलमाथर याः - दवेवमायाः मनपुष्यमायाः चि एतसस्मनम् (पत्नष्ट्रीगभर) महिमातवेजसयाः स्थमापनस चिक्रपुयाः, दवेवमायाः मनपुष्यमानम्
प्रमत उकवन्तयाः- हिवे मनपुष्यमायाः एषमा पपुनयाः यपुष्ममाकस जननष्ट्री भमवष्यमत।

व्यमाकरणमम्-

 अबसूवनम्- बसूञम्-धमातनोयाः लङम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।

नचापकत्रस्र लतोकतोऽस्तश्रीसत तत्सवर्वे पशवतो सवदकर्यः। तस्रचातन पकत्रतो रचातरस स्वसचारस

चचाधरतोहसत॥ इसत।
व्यमाख्यमा - लनोकनो लनोकजन्यस सपुखपपुत्रस्य नमासस्त। नमहि पपुत्रदशिर नवेन यत्सपुखस तदन्यदशिर नवेन
क्वमचिदमप दृश्यतवे इमत यदसस्त तत्सवर गनोममहिष्यमादयनो जमानसन्त यस्ममात्तस्ममादवेव कमारणमातम् पशिपुजमातयौ जमातयाः
पपुत्रनो वत्सयाः स्वककीयमास ममातरस भमगनणीं वमा पपुत्रनोत्पमादनमाथर मसधरनोहिमत।

सरलमाथर याः - अपपुत्रस्य कसश्चिदमप लनोकयाः न भवमत- एतसस्मनम् मवषयवे सवर पशिवयाः जमानसन्त।
एतस्ममातम् कमारणमातम् (पशिपुषपु) पपुत्रयाः स्वस्य जनन्यमा भमगन्यमा वमा (पपुत्रनोत्पमादनमाय) ममलमत।

व्यमाकरणमम्-

 असस्त- असम्-धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 असधरनोहिमत- असध इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् रुहिम् -धमातनोयाः प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

ववेदमाध्ययनमम् 217
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

एष पन्थचा उरगचारर्यः सकशतवतो रस पकसत्रण आक्ररन्तत सवशतोकचार्यः। तस पश्रसन्त

पशवतो, वरचाससस च तस्रचात्तत रचात्रचाऽसप सरथकनश्री भवसन्त॥ इसत हचास्रचा
आख्रचार॥
व्यमाख्यमा - पपुमत्रण पपुत्रवन्तनो दवेवमनपुष्यमादयनो मवशिनोकमायाः शिनोकरमहितमायाः सन्तनो यस पन्थमानस सपुखमानपुभवरूपस
ममागर ममाक्रमन्तवे प्रमाप्नपुवन्त्यवेष पन्थमायाः पपुत्रमासपुखमानपुभवरूपनो ममागर उरुगमाय उरुमभमर हिमदयाः शिमास्त्रजवैयाः
रमाजमाममात्यमामदमभश्चि गष्ट्रीयतवे। तथमा सपुशिवेव सपुष्ठपु सवेमवतपुस यनोग्ययाः सपुखमासधक्यस्य मवदममानत्वमातम्। तस
पपुत्रसपुखमानपुभवरूपस पशिवनो गवमादयनो वयमाससस पमकणयाः ससपश्यसन्त जमानसन्त। तस्ममात्तवे पशिपुपक्ष्यमादययाः पपुत्रसपुखमाथर
ममात्रमा सहि ममथपुनष्ट्रीभवसन्त मकस मकमपुतमान्ययमा सस्त्रयमा सहिवेत्यथर याः।

इमत (अनवेन प्रकमारवेण) हि अस्मवै (रमाजवे हिररश्चिन्द्रिमाय) आख्यमाय (अमभधमाय) (स नमारदयाः मवररमाम
इमत शिवेषयाः)।

सरलमाथर याः - पपुत्रवन्तयाः जनमायाः मवगतशिनोकमायाः भवन्तयाः यस ममागर स्वष्ट्रीकपुवर सन्त स ममागर एव बहिह जनवैयाः
प्रशिससनष्ट्रीययाः मकञ्च सपुष्ठपुतयमा सवेवनस्य यनोग्ययाः। पशिवयाः पमकणयाः चि एतसस्मनम् मवषयवे जमानसन्त , अतयाः एव तवे
स्वस्य ममात्रमा ममलमत। (नमारदमषर याः) तस (हिररश्चिन्द्रिस) एततम् सवर मम् उकवमानम्।

व्यमाकरणमम्-

 पश्यसन्त- दृशिम्-धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिवचिनवे रूपमम्।

 भवसन्त- भसू-धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिवचिनवे रूपमम्।
 आक्रमतवे- आङम् इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् क्रमपु-धमातनोयाः प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः-१

1. हिररश्चिन्द्रियाः कस्य पपुत्रयाः।

2. हिररश्चिन्द्रिस्य पपुत्रयाः आसष्ट्रीतम् न वमा।
3. हिररश्चिन्द्रिस्य कमत पत्न्ययाः ससन्त।
4. हिररश्चिन्द्रिस्य कयौ ऋषष्ट्री स्तयाः।
5. तयनोयाः ऋषयनोयाः कस हिररश्चिन्द्रियाः पपृषवमानम्।
6. नमारदयाः कमतमभयाः गमाथमामभयाः प्रत्यपुत्तररतवमानम्।
7. मपतपुयाः मनकटिवे कसस्मनम् सवमारसधकभनोगयाः मतष्ठमत।
8. मकस प्रमाणतपुल्यमम्।
9. मकस शिरणमम्।
10. भसूमतयाः आभसूमतयाः इमत शिब्ददयस्य कमा वमाच्यमा भवमत।

218 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-१॥ मटिप्पणष्ट्री

मदतष्ट्री य खण्डयाः

12.1.2) इदमानणीं मसूल पमाठमम् अवगच्छमाम -

अथहैनरकवचाच वरणस रचाचचानरकपधचाव पकत्रतो रत जचारतचास ततन त्वचा रजचा इसत।

व्यमाख्यमा - पपुत्रमनममत्तलमाभप्रमतपमामदकमा नमारदनोकमा दशि गमाथमा उगमाहृत्य पपुत्रजन्मनोपमायनोपदवेशिपरस
नमारदवमाक्यमवतमारयमत-

अथ पपुत्रवेच्छमामनममत्तकथनमानन्तरमवेनस पपुत्रमासथर नस हिररशिचिन्द्रिस नमारद उवमाचि। हिवे हिररशिचिन्द्रि वरुणस

रमाजमानमपुपधमार प्रमाथर यस्व। यवेन प्रकमारवेण मनश्चिययाः सनोऽमभधष्ट्रीयतवे। हिवे वरुण त्वत्प्रसमादमान्मवे पपुत्रनो जमायतमास
ततस्तवेन पपुत्रवेण त्वमास यजवै त्वमामपुमदश्य यजस करवमाणष्ट्रीमत।

सरलमाथर याः - अनन्तरस (नमारदयाः) हिररश्चिन्द्रिमम् उकवमानम्- भवमानम् रमाजयाः वरुणस्य मनकटिवे प्रमाथर यतपु यतम्
मम पपुत्रयाः जमायतमामम्। तवेन(पपुत्रवेण) अहिस त्वमामम् उमदश्य यमागस कररष्यमामम।

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि – वचिम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 जमायतमामम्- जनष्ट्री(प्रमादभ
पु मारववे) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

तथतसत स वरणस रचाजचानरकपससचार पकत्रतो रत जचारतचास ततन त्वचा रजचा इसत तथतसत
तस्र पकत्रतो जजत रतोसहततो नचार इसत।
व्यमाख्यमा - नमारदनोपदवेशिमङ्गष्ट्रीकपृत्य हिररशिचिन्द्रिनो। वरुणमपुपसमारवे प्रमाथर यमाममास। स वरुणनोऽमप
तथमाऽसस्त्वमत तदष्ट्रीयपपुत्रनोत्पत्त्यवै वरस दत्तवमानम्। तवेन चि वरनोणत्पन्निस्य रनोमहित इत्यवेतन्निमाममाभसूतम्।

सरलमाथर याः - तथवैव कररष्यमामम। (एवमम् उक्त्वमा) हिररश्चिन्द्रियाः रमाजयाः वरुणस्य समष्ट्रीपमम् अप्रमाथर यतम् मम
पपुत्रयाः जमायतमामम्, तस प्रदमाय तव यमागस कररष्यमामम। (वरुणयाः उवमाचि) तथवैव भवतपु। अनन्तरस तस्य रनोमहितनमामकयाः
एकयाः पपुत्रयाः अजमायत।

व्यमाकरणमम्-

 जमायतमामम्- जनष्ट्री(प्रमादभ
पु मारववे) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 जजवे- जनष्ट्री(प्रमादभ
पु मारववे) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

ववेदमाध्ययनमम् 219
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

तस हतोवचाचचाजसन वहै तत पकत्रतो रजस्व रचानतनतसत स हतोवचाच रदचा वहै पशकसनरदरशतो

भवत्रथ स रतध्रतो भवसत सनदरशतो न्वस्त्वथ त्वचा रजचा इसत तथतसत इसत।
व्यमाख्यमा - अथ बहिह मभयाः पयमारयवैवरुणस्यनोमकहिर ररशितन्द्रिस्य प्रत्यपुमकश्चिवेत्यपुभयस प्रमतपमादतवे। तत्र प्रथमस
पयमारयस दशिर यमत-

तस हिररशिचिन्द्रि वरुणस उवमाचि। हिवे हिररशिचिन्द्रि तवे पपुत्रनोऽजमन वमा उत्पन्नि एवमानवेन पपुत्रवेण ममामपुमदश्य यमागस
कपुमवर मत। एवस वरुणवेननोकवे हिररशिचिन्द्रियाः पपुनयाः प्रत्यपुवमाचि। यमागमाथर याः पशिपुयरदमा मनदरशिनो भवमत तदमा स पशिपुमरध्यनो
यमागयमाग्यनो भवमत। मनगर तमान्यशियौचिमदनमामन दशिससख्यमाकमामन यस्ममातम् पशिनोयाः सनोऽयस मनदरशियाः। तस्ममादयस नपु मकप्रस
मनदरशिनोऽस्तपु। अथमानन्तरस त्वमा प्रत्यहिस यजमा इत्यतदमाक्यस वरुणस्तथमाऽसस्त्वत्यङ्गष्ट्रीचिकमार।

सरलमाथर याः - (अनन्तरस) वरुणयाः तमम् (हिररश्चिन्द्रिस) अवदतम्- तव पपुत्रयाः अजमायत, तवेन ममामम् उमदश्य
यमागस कपुरु। हिररश्चिन्द्रियाः उकवमानम्- (जन्मनयाः परस) दशिमदनवेषपु अमतक्रमान्तवेषपु एव पशिपुमवेध्ययमागयाः भवमत। अतयाः
शिष्ट्रीघ्रस दशि मदनमामन गच्छन्तपु ततयाः त्वमामम् उमदश्य यमागस कररष्यमामम। (वरुणयाः उकवमानम्) तथवैवमास्तपु।

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि- वचि- धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 भवमत- भसू(सत्तमायमामम्) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

स ह सनदरश आस तस हतोवचाच सनदरशतो न्वभभदजस्व रचाऽनतनतसत स हतोवचाच रदचा

वहै पशतोदरन्तचा जचारन्ततऽथ स रतध्रतो भवसत दन्तचा न्वस्र जचारन्तचारथ त्वचा
रजचा इसत तथतसत इसत।
व्यमाख्यमा - दशिमदनमाशियौचिमापगमवे शिपुद्धत्वमादथमा यमागयनोग्यत्वस तथमा दन्तनोत्पन्नित्वमादयवससपसूत्यमार
यमागयनोग्यत्वममत्यमभप्रमाययाः। स्पषमन्यतम्।

सरलमाथर याः - तस्य(रनोमहितस्य) दशिमदनमामन गतमामन, (तदमा वरुणयाः) हिररश्चिन्द्रिमम् उकवमानम्- दशि
मदनमामन गतमामन, अधपुनमा त्वमम् अनवेन यमागस कपुरु। हिररश्चिन्द्रियाः उवमाचि- यदमा पशिपुदन्तयाः भवमत, तदमा स मवेध्ययाः
भवमत। अस्य दन्तयाः भवतपु। ततयाः वयस यमागस कररष्यमामयाः। (वरुणयाः उकवमानम्) तथवैवमास्तपु।

व्यमाकरणमम्-

 जमायन्तवे- जनष्ट्री(प्रमादभ
पु मारववे) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।
 भवमत- भसू(सत्तमायमामम्) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 जमायन्तमामम्- जनष्ट्री(प्रमादभ
पु मारववे) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।
 उवमाचि- वचि- धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

220 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-१॥ मटिप्पणष्ट्री

तस्र ह दन्तचा जसजरत तस हतोवचाचचाजत वचा अस्र दन्तचा रजस्व रचाऽनतनतसत स

हतोवचाच रचा वहै पशतोदरन्तचार्यः पदन्ततऽथ स रतध्रतो भवसत दन्तचा न्वस्र
पदन्तचारथ त्वचा रजचा इसत तथतसत।
व्यमाख्यमा -अजत ववै जमातमा एव। पदन्तवे पतसन्त। प्रथमनोत्पमान्निमानमास दन्तमानमस्थमामयत्ववेन
मपुख्यपश्ववयवत्वमाभमावमात्तमात्पमातवे समत पशिनोमरध्यत्वमम्।

सरलमाथर याः - ततयाः तस्य दन्तमायाः अजमायन्त। (वरुणयाः) हिररश्चिन्द्रिमम् अवदतम् अस्य दन्तमायाः सञ्जमातमायाः ,
अधपुनमा मम अनवेन यमागस कपुरु। हिररश्चिन्द्रियाः उकवमानम् - यदमा पशिपुदन्तमायाः पतसन्त तदमा स मवेध्ययाः भवमत, अस्य
दन्तमायाः पतन्तपु तदमा त्वमामम् उमदश्य यमागस कररष्यमामयाः। (वरुणयाः उकवमानम्) तथवैवमास्तपु।

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि- वचि- धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 जसजरवे- जनष्ट्री इमत धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।
 पदन्तवे - पद-गतयौ इमत धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।
 पदन्तमामम्- पद-गतयौ इमत धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।

तस्र ह दन्तचा पतसदरत तस हतोवचाचचापत्सत वचा अस्र दन्तचा रजस्व रचाऽनतनतसत स

हतोवचाच रदचा वहै पशतोदरन्तचार्यः पकनजचाररन्तत
अथ न रतध्रतो भवसत दन्तचा न्वस्र पकनजचाररन्तचारथ त्वचा रजचा इसत तथतसत।
व्यमाख्यमा -अपत्सत ववै पमततमायाः। पपुनरुत्पन्निमानमास दन्तमानमास सस्थरत्ववेन ससपण
सू मारवयवत्वमातम्
पशिनोमरध्यत्वमम्।

सरलमाथर याः - तस्य (रनोमहितस्य) दन्तमायाः पमततवन्तयाः। (वरुणयाः) हिररश्चिन्द्रिमम् उवमाचि- अस्य दन्तमायाः
पमततमायाः, अधपुनमा एमभयाः मम यमागस कपुरु। हिररश्चिन्द्रियाः उकवमानम्- यदमा पशिपुदन्तमायाः पपुनयाः जमायन्तवे तदमा स मवेध्ययाः
भवमत। अतयाः अस्य दन्तमायाः पपुनयाः जमायन्तमास ततयाः तव यमागस कररष्यमामयाः। (वरुणयाः उकवमानम्) तथवैवमास्तपु।

व्यमाकरणमम्-

 जमायन्तमामम् -जनष्ट्री प्रमादभ

पु मारववे इमत धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।
 भवमत- भसू(सत्तमायमामम्) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 जमायन्तमामम्- जनष्ट्री(प्रमादभ
पु मारववे) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।

तस्र ह दन्तचार्यः पकनजरसजरत तस हतोवचाचचाजत वचा अस्र पकनदरन्तचा रजस्व

रचाऽनतनतसत स हतोवचाच रदचा वहै कसत्ररर्यः सचासनचाहहकतो भवत्रथ रतध्रतो भवसत
सनस चाहस नक प्रचाप्नतोत्वथ त्वचा रजचा इसत तथतसत।

ववेदमाध्ययनमम् 221
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

व्यमाख्यमा -अजमात ववै जमातमा एव। पश्वन्तरस्य पपुनदर न्तनोत्पसत्तक्रमवेण मवेध्यत्ववेऽप्यस्य पशिनोयाः
कमत्रयत्वमातम् स्वजमात्यपुमचितधनपुवमारणकवचिमामदसससहिनमाहिशिष्ट्रीसलत्ववे समत जमात्यपुमचितव्यमापमारससपसूतर्थौ मवेधमात्वमम्।
तस्ममान्निपु मकप्रमवेवमासयौ ससनमाहिस प्रमाप्तनोत्वन्तरमवेव यजमा इत्यपुत्तरस वरुणनोऽङ्गष्ट्रीचिकमार।

सरलमाथर याः - तस्य (रनोमहितस्य) दन्तमायाः पपुनयाः उत्पन्निमायाः, तमम् (हिररश्चिन्द्रिस) उकवमानम्- अस्य दन्तमायाः
पपुनयाः उत्पन्निमायाः। अधपुनमा एमभयाः मम यमागस कपुरु। हिररश्चिन्द्रियाः उकवमानम् - कमत्रययाः यदमा सन्निमाहिह कयाः भवमत तदमा स
मवेध्ययाः भवमत। मम पपुत्रयाः सन्निमाहिह कयाः भवतपु तदमा तव यमागस कररष्यमामयाः। (वरुणयाः उकवमानम्) तथवैवमास्तपु।

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि- वचि- धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 जसजरवे- जनष्ट्री इमत धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।
 प्रमाप्ननोमत- प्र इत्यपुपसगर कमातम् आपम्-धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

स ह ससनचाहस प्रचापत्तस हतोवचाच ससनचाहस नक प्रचाप्नतोदजस्व रचाऽनतनतसत स

तथतत्रकक्त्वचा पकत्ररचारन्त्ररचारचास ततचारस वहै रहस त्वचारददचादन्त त्वरचाऽहसररस
रजचा इसत।
व्यमाख्यमा - ससनमाहिप्रमाप्तनोरुद्धर स हिररशिचिन्द्रिनो वरुणनोमकमङ्गष्ट्रीकपृत्य पपुत्रममामन्त्र्यवैवमपुवमाचि। उपलमालनमाथर
पपुत्रवे मपततपृवमामचितशिब्दप्रयनोगयाः। हिवे तमात हिवे पपुत्रमाय एव वरुणनो मह्यस त्वमास पपुत्रवरवेण दत्तवमानम्। हिन्त दषपु नोऽहिमममस
वरुणस यत्त्वयमा पपुत्रवेण यजवै यमागरूपमास करवमाणष्ट्रीमत हिररशिचिन्द्रिस्यनोमकयाः।

सरलमाथर याः - ततयाः स बमालकयाः सन्निमाहिह कयाः अभवतम्। (वरुणयाः) हिररश्चिन्द्रिमम् उवमाचि- अयस सन्निमाहिह कयाः
जमातयाः। अतयाः अनवेन मम यमागस कपुरु। (रमाजमा) हिररश्चिन्द्रियाः तथवैव भवतपु इत्यपुक्त्वमा पपुत्रमम् आहिह य अवदतम् - वत्स
अयस वरुणदवेवयाः त्वमास मह्यस प्रदत्तवमानम्। अहिनो (अधपुनमा) त्वयमा वरुणमम् उमदश्य यमागयाः कतर व्ययाः।

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि- वचि- धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 प्रमाप्ननोमत- प्र इत्यपुपसगर कमातम् आपम्-धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 यजस्व – यज इत्यथर कमातम् लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

स ह नतत्रकक्त्वचा धनकरचारचारण्ररकपचातस्थनौ स सवस त्सरररण्रत चचचार।

व्यमाख्यमा -स हि स खलपु रनोमहितमाख्ययाः पपुत्रयाः मपतपृवमाक्यस मनमषध्य स्वरकणमाथर धनपुयाः स्वष्ट्रीकपृत्यमाहिरणस
प्रत्यपुपगतनोऽभसूतम्। कसस्मससश्चिदरण्यनो नवैरन्तयरन स रनोमहितयाः ससवत्सरस चिचिमारवेमत।

सरलमाथर याः - ततम् नवैव भवतपु इत्यपुक्त्वमा स रनोमहितयाः धनपुयाः आदमाय अरण्यस गतवमानम्। मकञ्च एकवत्सरस
यमावतम् स अरण्यवे मवचिरनम् आसष्ट्रीतम्।

222 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-१॥ मटिप्पणष्ट्री

व्यमाकरणमम्-

 चिचिमार – चिर-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 उक्त्वमा - वदम्- धमातनोयाः क्त्वमाप्रत्ययमान्तस रूपमम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः-२

11. असस्मनम् पमाठवे कस्य कथमा वमणर तमा।

12. हिररश्चिन्द्रियाः रमाजयाः वरुणस्य समष्ट्रीपमम् मकमम् अप्रमाथर यतम्।
13. हिररश्चिन्द्रियाः कमम् उमदश्य यमागस कपृतवमानम्।
14. पशिपुमवेध्ययमागयाः कदमा अनपुष्ठष्ट्रीयतवे।
15. ककीदृशिनो पशिपुयाः पशिपुमवेध्ययमागयनोग्यनो भवमत।
16. हिररश्चिन्द्रियाः कमम् उकवमानम् यतम् अस्य दन्तमायाः सञ्जमातमायाः।
17. कयाः धनपुयाः आदमाय अरण्यस गतवमानम्।
18. सन्निमाहिह कयाः इत्यस्य कयाः अथर याः।
19. हिररश्चिन्द्रियाः स्वस्य गपृहिस्थस नमारदमषर मकमम् पपृषवमानम्।
20. सयाः कथस प्रत्यपुत्तररतवमानम्।

पमाठसमारयाः

असस्मनम् पमाठवे एकमम् उपमाख्यमानमम् असस्त। एवमवेव शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानवे हिररश्चिन्द्रिस्य कथमा वमणर तमा।
तत्र हिररश्चिन्द्रिस्य यदमप शितस पत्न्ययाः आसनम् तथमामप तस्य कश्चिदमप पपुत्रयाः नमासष्ट्रीतम्। तस्ममातम् स स्वस्य
गपृहिस्थस नमारदमषर पपृषवमानम्। स दशिमभयाः गमाथमामभयाः प्रत्यपुत्तररतवमानम्। स मवमवधप्रकमारवेण पपुत्रस्य ममाहिमात्म्यमम्
अवदतम्। यथमा पपुत्रयाः सवमारसधकभमाग्यमवषययाः मपतपुयाः मनकटिवे इत्यमामदप्रकमारवेण। ततम् सवर मवेव मन्त्रवेषपु स्पषमवेव।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

1. शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमम् इत्यस्य समारस सलखत।

2. हिररश्चिन्द्रिनो हि ववैधस... इमत शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमासशिस समायणभमाष्यमानपुसमारर व्यमाख्यमानस कपुरु।
3. अन्निस हि प्रमाणयाः... इमत शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमासशिस समायणभमाष्यमानपुसमारर व्यमाख्यमानस कपुरु।
4. पमतजमारयमास प्रमवशिमत... इमत शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमासशिस समायणभमाष्यमानपुसमारर व्यमाख्यमानस कपुरु।

ववेदमाध्ययनमम् 223
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

5. नमापपुत्रस्य... इमत शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमासशिस समायणभमाष्यमानपुसमारर व्यमाख्यमानस कपुरु।

पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण

उत्तरकसू टियाः-१
1. ववेधसयाः।
2. आमम्।
3. शितमम्।
4. पवर तनमारदयौ।
5. नमारदमम्।
6. दशिमभयाः।
7. पपुत्रवे।
8. अन्निमम्।
9. वस्त्रमम्।
10. पत्नष्ट्री।

उत्तरकसू टियाः-२
11. हिररश्चिन्द्रिस्य।
12. मम पपुत्रयाः जमायतमामम्।
13. वरुणमम्।
14. जन्मनयाः परस दशिमदनवेषपु अमतक्रमान्तवेषपु।
15. यमागमाथर याः पशिपुयरदमा मनदरशिनो भवमत तदमा स पशिपुमरध्यनो यमागयमाग्यनो भवमत।
16. वरुणमम्।
17. रनोमहितयाः।
18. कवचिपररधमानस्य यनोग्ययाः पपुरुषयाः।
19. शितस पत्न्ययाः सत्यमप तस्य कश्चिदमप पपुत्रयाः मकमथर नमासष्ट्रीतम् इमत।
20. दशिमभयाः।

॥ इमत दमादशियाः पमाठयाः ॥

224 ववेदमाध्ययनमम्
 13

13) ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-२॥

प्रस्तमावनमा

ववेदवे यथमा ससूकमामन वमणर तमामन तथवैव आख्यमानममप वमणर तमम्। एवमवेव एकमम् उपमाख्यमानमम् असस्त।
ततम् शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमम् इमत आख्यमातमम्। ऋग्ववेदष्ट्रीयवैतरवेयबमाह्मणस्य ३३तमवे अध्यमायवे इदमम् उपमाख्यमानस
वमणर तमम्। अमत बपृहितम् इदमम् उपमाख्यमानमम्। अतयाः यदमप एक एव मवषययाः अनपुवतर तवे तथमामप उपमाख्यमानस्य
त्रवेधमा भमागमानम् प्रकल्प्य पमाठत्रयस रमचितमम् असस्त। मत्रषपु पमाठवे षपु समगमम् उपमाख्यमानमसस्त इमत अवधवेयमम्। पसूवरपमाठवे
शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमम् अधष्ट्रीतमम्। तत्र शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानस्य पञ्चखण्डवेषपु प्रथमखण्डयाः मदतष्ट्रीयखण्डश्चि वमणर तयौ।
असस्मनम् पमाठवे भवन्तयाः शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानस्य तपृतष्ट्रीयखण्डस चितपुथरखण्डस चि पमठष्यसन्त।

उदवेश् यमामन
अमपुस पमाठस पमठत्वमा भवमानम् -

 शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानस जमातपुस शिक्ननोमत।

 शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानपठनवेन नष्ट्रीमतमशिकमास प्रमाप्तपुस शिक्नपुयमातम्।
 तपृतष्ट्रीयखण्डस्य मवषयस जमातपुस शिक्ननोमत।
 चितपुथरखण्डस्य मवषयस जमातपुस शिक्ननोमत।
 स्वयमवेव मन्त्रस्य व्यमाख्यमानस सम्पमादमयतपुस शिक्यनो भववेतम्।
 स्वयमवेव मन्त्रस्य अन्वयमामदकस जमातपुस प्रभववेतम्।
 मन्त्रवे सस्थतस व्यमाकरणस जमातपुस प्रभववेतम्।

तपृत ष्ट्री य खण्डयाः

13.1) इदमानष्ट्री म म् मसूल पमाठमम् पठमाम

अथ हहैक्ष्वचाकस वरणतो जग्रचाह तस्र हतोदरस जजत तदक ह रतोसहतर्यः शकशचाव

सतोऽरण्रचादनग्रचाररतरचार तसरन्द्रर्यः पकरषरूपतण परर्वेत्रतोवचाच-

ववेदमाध्ययनमम् 225
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

नचानचाशचान्तचार शश्रीरस्तश्रीसत रतोसहत शकशकर। पचापतो नमषद्विरतो जन इन्द्र इच्चरतर्यः

सखिचा चरहैवतसत॥

पकसष्पण्रनौ चरततो जङनघत भभष्णकरचात्रचा फलग्रसहर्यः। शतरतऽस्र सवर्वे पचाप्रचानर्यः

शरतण प्रपथत हतचाश्चरहैवतसत।

चरहैवतसत वहै रचा ब्रचाहणतोऽवतोचसदसत ह तमतश्रीरस ससवत्सरररण्रत चचचार

सतोऽरण्रचादनग्रचाररतरचार तसरन्द्रर्यः पकरषरूपतण परर्वेत्रतोवचाच-
आस्तत भग आसश्रीनस्रतोध्वरसस्तष्ठसत सतष्ठतर्यः।

शततत सनपदरचानस्र चरचासत चरततो भगश्चरहैवतसत॥ इसत।

चरहैवतसत वहै रचा ब्रचाहणतोऽवतोचसदसत ह चतकथर्यं ससवत्सरररण्रत चचचार

सतोऽरण्रचादन ग्रचाररतरचार तसरन्द्रर्यः पकरषरूपतण परर्वेत्रतोवचाच-
कसलर्यः शरचानतो भवसत सससजहचानस्तक द्विचापरर्यः।

उसत्तष्ठस
स ततचा भवसत कमतस ससपदतत चरसश्चरहैवतसत॥ इसत।
चरहैवतसत वहै रचा ब्रचाहणतोऽवतोचसदसत ह पञ्चरस सवस त्सरररण्रत चचचार
सतोऽरण्रचादन ग्रचाररतरचार तसरन्द्रर्यः पकरषरूपतण परर्वेत्रतोवचाच-

चरनन वहै रधक सवन्दसत चरनन स्वचादकरकदकम्वरर।न

सरभ रस्र पश्र शतरचाणस रतो न तन्द्ररतत चरसश्चरहै वतसत। इसत।

चरहैवतसत वहै रचा ब्रचाहणतोऽवतोचसदसत ह षष्ठस सवस त्सरररण्रत चचचार सतोऽरण्रचादन

ग्रचाररतरचार तसरन्द्रर्यः पकरषरूपतण परर्वेत्रतोवचाच-

226 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-२॥ मटिप्पणष्ट्री

तस्र ह त्ररर्यः पकत्रचार्यः आसकर्यः शकनर्यःशतपर्यः शकनतोलचाङनगकल इसत तस हतोवचाच ऋषतऽहस

तत शतस ददचाम्रहरतषचारतषचारतकतनचात्रचानस सनष्क्रकीणचा इसत स ज्रतष्ठस पकत्रस सनगमहचानन
उवचाच न सन्वरसरसत नत एवतरसरसत कसनष्ठस रचातचा तनौ ह रध्ररत ससपचादरचास
चक्रतकर्यः शकनर्यःशतपत तस्र ह शतस दत्त्वचा स तरचादचार सतोऽरण्रचादन ग्रचाररतरचार
इसत।

स सपतररतत्रतोवचाच तत हन्तचाहरनतनचात्रचानस सनष्क्रकीणचा इसत स वरणस

रचाजचानरकपससचारचानतन त्वचा रजचा इसत तथतसत भभरचानन वहै ब्रचाहणर्यः कसत्ररचासदसत
वरण उवचाच तस्रचा एतस रचाजसरभ स रजक्रतकस प्रतोवचाच तरततरसभषतचनश्रीरत पकरषस
पशकरचालतभत॥ इसत।

चितपुथर खण्डयाः
तस्र ह सवश्वचासरत्रतो हतोतचाऽहसश्रीज्जदसग्नरध्वररकवरससष्ठतो
ब्रहचाऽरचास्र उदचातचा तस्रचा उपकमतचार सनरतोक्तचारस
न सवसवदकर्यः स हतोवचाचचाजश्रीगतरर्यः सनौरवससररहरपरस
शतस दत्तचाहरतनस सनरतोक्ष्रचारश्रीसत तस्रचा अपरस
शतस ददकस्तस स सनसनरतोज इसत।

तस्रचा उपचाकमतचार सनरकक्तचारचाऽऽप्रश्रीतचार पररसग्नकमतचार

सवशससतचारस न सवसवदकर्यः स हतोवचाचचाजश्रीगतरर्यः सनौरव-
ससररहरपरस शतस दत्तचाहरतनस सवशससष्रचारश्रीसत तस्रचा
अपरस शतस ददकर्यः सतोऽससस सनर्यःशचान एरचार इसत।

ववेदमाध्ययनमम् 227
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

अथ ह शकनर्यःशतप ईकचासचक्रतऽरचानकषचासरव वहै रचा

सवशससष्रसन्त हन्तचाहस दतवतचा उपधचावचारश्रीसत
स प्रजचापसतरतव प्रथरस दतवतचानचारकपससचार कस्र नभनस
कतरस्रचारमतचानचासरत्रततरचचार इसत।

तस प्रजचापसतरवचाचचासग्नवर्कै दतवचानचास नतसदष्ठस्तरतवतोपधचावतसत

सतोऽसग्नरकपससचारचाग्नतवररस प्रथरस्रचारमतचानचासरत्रततरचचार इसत।

तरसग्नरवचाच ससवतचा वहै प्रसवचानचारश्रीशत तरतवतोपधचा-

वतसत स ससवतचाररकपससचारचासभ त्वचा दतव ससवतररत्रत -
ततन तच
म तन इसत।

तस ससवततोवचाच वरणचार वहै रचाजत सनरकक्ततोऽसस तरत -

वतोपधचावतसत स वरणस रचाजचानरकपससचारचात उत्तरचासभरतकसत्रसशतचा इसत।

तस वरण उवचाचसग्नवर्कै दतवचानचास रकखिस सकहृ-

दरतरस्तस नक स्तकहथ त्वतोत्स्रक्ष्रचार इसत
सतोऽसग्नस तकषचावचात उत्तरचासभद्विचारसवरशत्रचा इसत।

तरसग्नरवचाच सवश्वचान्नक दतवचान्त्स्तकहथ त्वतोत्स्रक्ष्रचार

इसत स सवश्वचान्दतवचासस्तकषचाव नरतो रहदनभ्रतो नरतो
अभरकतभ्रतो इत्रततरचचार इसत।

तस सवश्वत दतवचा ऊचकररन्द्रतो वहै दतवचानचारतोसजष्ठतो

वसलष्ठर्यः ससहष्ठर्यः सत्तरर्यः पचारसरष्णकतरस्तस

228 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-२॥ मटिप्पणष्ट्री

नक स्तकहथ त्वतोत्स्रक्ष्रचार इसत स इन्द्रस तकषचाव

रसच्चसद सत्र सतोरपचा इसत
चहैत्रतन सभक्ततनतोत्तरस्र च पञ्च दशसभर्यः इसत।

तस्रचा इन्द्र स्तभररचानर्यः प्रश्रीततो रनसचा सहरण्ररथस

ददनौ तरततरचा प्रतश्रीरचार शश्वसदन्द्र इसत इसत।

तसरन्द्र उवचाचचासश्वननौ नक स्तकहथ त्वतोत्स्रक्ष्रचार इसत

सतोऽसश्वननौ तकषचावचात उत्तरतण तमचतन इसत।

तरसश्वनचा उचतकरषसस नक स्तकहथ त्वतोत्स्रक्ष्रचार इसत स उषसस तकषचावचात उत्तरतण

तमचतन। इसत

तस्र ह स्रच्ररच्म रकक्तचारचास सव पचाशतो रकरकचत कनश्रीर ऐक्ष्वचाकस्रतोदरस

भवत्रकत्तरस्रचारतवच्ररकक्तचारचास सव पचाशतो रकरकचतऽगद ऐक्ष्वचाक आस॥ इसत।

13.1.1) इदमानणीं मसूल पमाठमम् अवगच्छमाम - (तपृत ष्ट्री य खण्डयाः)

अथ हहैक्ष्वचाकस वरणतो जग्रचाह तस्र हतोदरस जजत तदक ह रतोसहतर्यः शकशचाव

सतोऽरण्रचादनग्रचाररतरचार तसरन्द्रर्यः पकरषरूपतण परर्वेत्रतोवचाच-
व्यमाख्यमा - अथ रनोमहितस्यमारण्यवे ससवत्सरवमासमानन्तरमवेववैक्ष्वमाकममक्ष्वमाकपु-वसशिनोत्पन्निस हिररश्चिन्द्रिस वरुणनो
दवेवनो रनोगरूपवेण जगमाहि। वरुणवेन गपृहिष्ट्रीतस्य हिररश्चिन्द्रिस्यनोदरस जजवे जलवेन पसूररतमपुच्छसूनस महिनोदरनमामकस
रनोगस्वरूपमपुत्पन्निमम्। तद पु हि तदमप सवर मरण्यवे सस्थतनो रनोमहितयाः पपुत्रनो मनपुष्यमपुखमाच्छपुश्रिमाव। श्रिपुत्वमा चि स रनोमहितयाः
मपतरस द्रिषपु मरण्यमादगमामस प्रत्यमाजगमाम। आगच्छन्तस रनोमहितस ममागर मध्य इन्द्रियाः कवेनमचिद्बमाह्मणपपुरुषरूपवेण
प्रमाप्यवेदमपुकवमानम्।

ववेदमाध्ययनमम् 229
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

सरलमाथर याः - अनन्तरस वरुणयाः इक्ष्वमाकपुवसशिष्ट्रीयस रमाजमानमम् असधकपृतवमानम्, तस्य उदयरनोगयाः सञ्जमातयाः।
रनोमहितयाः तमास कथमास श्रिपुतवमानम्, सयाः अरण्यमातम् गमाममम् आगतवमानम्। (तदमा) इन्द्रियाः पपुरुषरूपवेण तस्य समष्ट्रीपमम्
आगत्य उकवमानम्-

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि- - बसू- धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 जजवे - जनष्ट्री(प्रमादभ
पु मारववे) इमत धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्

नचानचाशचान्तचार शश्रीरस्तश्रीसत रतोसहत शकशकर। पचापतो नमषद्विरतो जन इन्द्र इच्चरतर्यः

सखिचा चरहैवतसत॥ इसत।
व्यमाख्यमा - आ समन्तमाच्छषमान्त आश्रिमान्तयाः सवर त्र पयर टिनवेन श्रिमासन्तस प्रमाप्तस्तमदपरष्ट्रीतनोऽनमाश्रिमान्त
एकत्रवैव मनवमासशिष्ट्रीलस्तमादृशिमाय तथमामवधस्य पपुरुषस्य श्रिष्ट्रीवरहिहमवधमा सम्पन्निमासस्त। यदमा नमानवेमत पदच्छवे दयाः।
श्रिमान्तमाय सवर त्र पयर टिनवेन श्रिमान्तस्य नमानमा श्रिष्ट्रीवरहिहमवधमा सम्पदस्तष्ट्रीत्यनवेन प्रकमारवेण रनोमहित वयस नष्ट्रीमतकपुशिलमानमास
पपुरुषमाणमास मपुखमाच्छपुश्रिपुम। वरनो जननो मवदमामदमभयाः श्रिवेष्ठनोऽमप पपुरुषनो नपृषतम् पमापनो नपृषपु मनपुष्यवेषपु सष्ट्रीदतष्ट्रीमत नपृषतम्।
श्रिवेष्ठनोऽमप वन्धपुगपृहिवेषपु सवर दमाऽवसस्थतस्तवैरवजमातयाः पमापस्तपुच्छनो भववेतम्। अतस्तव मपतपृगहिवे वमासनो न यपुकयाः। न
चिमारण्यवे चिरतनो मम सहिमायनो नमास्तष्ट्रीमत शिङ्कनष्ट्रीयमम्। इन्द्रि एव परमवेश्वर एव चिरतस्तव सखमा भमवष्यमत।
तस्ममाच्चिरवैव सवर थमाऽरण्यवे चिरस्ववेत्यवेवमपुवमाचि। एवस वहिह ष्वमप पयमारयवेषपु द्रिष्टिव्यमम्॥

तत्रवेन्द्रिरनोमहितयनोयाः ससवमादवे प्रथमस पयमारयस दशिर मयत्वमा मदतष्ट्रीयस पयमारयस दशिर यमत-

सरलमाथर याः - हिवे रनोमहित, वयस शृणपुमयाः यतम् ययाः (भ्रमणमातम्)श्रिमान्तयाः न भवमत तस्य बहिह मवधसम्पदयाः
लमाभयाः न भवमत। मकञ्च श्रिवेष्ठजनयाः अमप ममानवसममाजवे (एकस्थमानवे) सस्थत्वमा सवरयाः अवजमातयाः भसूत्वमा क्लवेशिस
प्रमाप्ननोमत।

व्यमाकरणमम्-

 चिर- चिर (गतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 शिपुश्रिपुम- श्रिपु (श्रिवणवे) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य उत्तमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।

चरहैवतसत वहै रचा ब्रचाहणतोऽवतोचसदसत ह सद्वितश्रीरस सवस त्सरररण्रत चचचार

सतोऽरऱण्रचादनग्रचाररतरचार तसरन्द्रर्यः पकरषरूपतण परर्वेत्रतोवचाच-
व्यमाख्यमा - बमाह्मणरूपस्य इन्द्रिस्य वमाक्यस श्रिपुत्वमा बमाह्मणनोऽयमरण्यवे चिरवैववेत्यवेवस ममामपुकवमामनमत मनसस
बमाह्मणवमाक्यवे महिमान्तममादरस कपृत्वमा पपुनरप्यवेकस ससवत्सरमरण्यवे चिररत्वमा पश्चिमातम् मपतरस द्रिषपु स गमामस तममागच्छन्तस
पपुनरपष्ट्रीन्द्रिनो बमाह्मणरूपवेणमाऽऽगत्यवैवमपुवमाचि।

230 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-२॥ मटिप्पणष्ट्री

सरलमाथर याः - बमाह्मणयाः ममास मवचिरणमाय उकवमानम् इमत मचिन्तमयत्वमा स (रनोमहितयाः) मदतष्ट्रीयवत्सरमम् अरण्यवे
व्यचिरतम्। ततयाः अरण्यमातम् गमाममम् आगतवे समत पपुरुषरूपष्ट्री इन्द्रियाः तस्य समष्ट्रीपमम् आगत्य उकवमानम् -

व्यमाकरणमम्-

 चिर - चिर (गतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 चिचिमार – चिर-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 उवमाचि- वचिम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 अवनोचितम्- वचि(पररभमाषणवे) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लपुङम्-लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

पकसष्पण्रनौ चरततो जङनघत भभष्णकरचात्रचा फलग्रसहर्यः। शतरतऽस्र सवर्वे पचाप्रचानर्यः

शरतण प्रपथत हतचाश्चरहैवतसत।
व्यमाख्यमा - चिरतयाः पयर टिनस कपुवर तयाः पपुरुषस्य जङ्घिवे पपुसष्पण्ययौ भवतयाः। यथमा पपुष्पयपुकनो वपृकयाः शिमाखमा
लतमा वमाऽथवमा सपुगन्धनोपवेतमा सवेव्यमा भवत्यवेवस चिरतनो जङ्घिवे श्रिमजयवेन सवेव्यवे भवतयाः। तथवैवमात्ममा मध्यदवेहिनो
भसूष्णपुवसधर ष्णपुयाः फलगमहिरमारनोग्यरूपफलयपुकनो भवमत। यथमा वधर ममाननो वपृकयाः कमालवेन फलमामन गपृहमात्यवेवस चिरतयाः
पपुरुषस्य वष्ट्रीजमामददष्ट्रीपनमामदपमाटिववेन मध्यदवेहियाः आरनोग्यरूपस फलस गपृहमामत। तथवैवमास्य चिरतयाः पपुरुषस्य सवर
पमाप्ममानयाः सवर पमापमामन प्रपथवे प्रकपृषवे तष्ट्रीथरकवेत्रमामदममागर श्रिमवेण तत्तदवेवतमामददशिर नवे तष्ट्रीथरयमात्रमामदप्रयमासवेन हितमा
मवनमामशितमायाः सन्तयाः शिवेरवे शिवेरतवे शियमानमा इव भवसन्त। यथमा शियमानमायाः पपुरुषमायाः स्वकमायर कपृमषवमामणज्यमामदकस
कत्तपुरमशिकमा एवस पपुण्यवेन मवनषमायाः पमाप्ममाननो नरकस दमातपुमसमथमार इत्यथर याः। तस्ममातम् सवर थमाऽरण्यवे चिर न
मपतपुगर हि
पृ वेऽवमतष्ठस्व॥

तपृतष्ट्रीयस पयमारयस दशिर यमत-

सरलमाथर याः - ययाः जनयाः पयर टिनस करनोमत तस्य जङ्घिवे सपुमनममर तवे भवतयाः। एवस स शिनोभनसम्पन्नियाः भवमत।
तस्य शिरष्ट्रीरस वधर ममानस भवमत। एवस स आरनोग्यमामदकस लभतवे। उत्कपृषवे ममागर पयर टिनजमनतश्रिमवेण समस्तवे पमापवे
मवनषवे समत स शिमामयतयाः भवमत। अतयाः त्वस मवचिर।

व्यमाकरणमम्-

 चिर - चिर (गतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 हितमायाः - हिनम्-धमातनोयाः कप्रत्ययमान्तस रूपमम्।

चरहैवतसत वहै रचा ब्रचाहणतोऽवतोचसदसत ह तमतश्रीरस ससवत्सरररण्रत चचचार

सतोऽरण्रचादनग्रचाररतरचार तसरन्द्रर्यः पकरषरूपतण परर्वेत्रतोवचाच-

ववेदमाध्ययनमम् 231
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

व्यमाख्यमा - पसूवरवतम्।(बमाह्मणरूपस्य इन्द्रिस्य वमाक्यस श्रिपुत्वमा बमाह्मणनोऽयमरण्यवे चिरवैववेत्यवेवस ममामपुकवमामनमत

मनसस बमाह्मणवमाक्यवे महिमान्तममादरस कपृत्वमा पपुनरप्यवेकस ससवत्सरमरण्यवे चिररत्वमा पश्चिमातम् मपतरस द्रिषपु स गमामस
तममागच्छन्तस पपुनरपष्ट्रीन्द्रिनो बमाह्मणरूपवेणमाऽऽगत्यवैवमपुवमाचि।)

सरलमाथर याः - बमाह्मणयाः ममास मवचिरणमाय उकवमानम् इमत मचिन्तमयत्वमा स (रनोमहितयाः) तपृतष्ट्रीयवत्सरमम् अरण्यवे
व्यचिरतम्। ततयाः अरण्यमातम् गमाममम् आगतवे समत पपुरुषरूपष्ट्री इन्द्रियाः तस्य समष्ट्रीपमम् आगत्य उकवमानम् -

व्यमाकरणमम्-

 चिर - चिर (गतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 चिचिमार – चिर-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 उवमाचि- वचिम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 अवनोचितम्- वचि(पररभमाषणवे) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लपुङम्-लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

आस्तत भग आसश्रीनस्रतोध्वरसस्तष्ठसत सतष्ठतर्यः।

शततत सनपदरचानस्र चरचासत चरततो भगश्चरहैवतसत॥ इसत।
व्यमाख्यमा - भगयाः सयौभमाग्यममासष्ट्रीनस्यनोपमवषस्यमाऽऽस्तवे तथवैव मतष्ठमत न तपु वधर तवे।
अमभवपृमद्धहिवेतनोरुदनोगस्यमाभमावमातम्। मतष्ठत उपववेशिनस पररत्यज्यनोत्थमापनस कपुवर तयाः पपुरुषस्य भग
उद्धर्मोऽमभवपृद्धवेरुन्मपुखसस्तष्ठमत। कपृमषवमामणज्यमादपुदनोगस्य ससभमामवतत्वमातम्। मनपदममानस्य भसूम्ययौ शियमानस्य भगयाः
शिवेतवे मनद्रिमास करनोमत। मवदममानधनरकमामदमचिन्तमायमा अप्यभमावमातम् सवर थवैव मवनश्यमत। चिरतस्तवेषपु तवेषपु
दवेशिवेष्वजर नमाथर पयर टिनस कपुवर तयाः पपुरुषस्य भगयाः सयौभमाग्यस चिरमत मदनवे मदनवे वथर तवे। तस्ममात्वस चिरवैववेमत न त्ववेकत्र
मतष्ठ॥

सरलमाथर याः - ययाः जनयाः आसनस्थयाः भवमत तस्य भमाग्यममप आसनस्थस भवमत, ययाः उसत्थतयाः भवमत
तस्य भमाग्यममप उसत्थतस भवमत। ययाः शिमयतयाः भवमत तस्य भमाग्यममप शिमयतस भवमत। ययाः पयर टिनस करनोमत
तस्य भमाग्यस सवर दमा मवचिरमत। अतस्त्वस सदमा मवचिर।

व्यमाकरणमम्-

 चिर - चिर (गतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 मतष्ठतयाः - स्थमा- धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य मदवचिनमान्तस रूपमम्।
 शिवेतवे- शिष्ट्रीङम्-धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनमान्तस रूपमम्।

चरहैवतसत वहै रचा ब्रचाहणतोऽवतोचसदसत ह चतकथर्यं ससवत्सरररण्रत चचचार

सतोऽरण्रचादन ग्रचाररतरचार तसरन्द्रर्यः पकरषरूपतण परर्वेत्रतोवचाच-

232 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-२॥ मटिप्पणष्ट्री

व्यमाख्यमा - पसूवरवतम्।(बमाह्मणरूपस्य इन्द्रिस्य वमाक्यस श्रिपुत्वमा बमाह्मणनोऽयमरण्यवे चिरवैववेत्यवेवस ममामपुकवमामनमत

मनसस बमाह्मणवमाक्यवे महिमान्तममादरस कपृत्वमा पपुनरप्यवेकस ससवत्सरमरण्यवे चिररत्वमा पश्चिमातम् मपतरस द्रिषपु स गमामस
तममागच्छन्तस पपुनरपष्ट्रीन्द्रिनो बमाह्मणरूपवेणमाऽऽगत्यवैवमपुवमाचि।)

सरलमाथर याः - बमाह्मणयाः ममास मवचिरणमाय उकवमानम् इमत मचिन्तमयत्वमा स (रनोमहितयाः) चितपुथरवत्सरमम् अरण्यवे
व्यचिरतम्। ततयाः अरण्यमातम् गमाममम् आगतवे समत पपुरुषरूपष्ट्री इन्द्रियाः तस्य समष्ट्रीपमम् आगत्य उकवमानम् -

व्यमाकरणमम्-

 चिर - चिर (गतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 चिचिमार – चिर-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 उवमाचि- वचिम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 अवनोचितम्- वचि(पररभमाषणवे) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लपुङम्-लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

कसलर्यः शरचानतो भवसत ससस जहचानस्तक द्विचापरर्यः।

उसत्तष्ठस
स ततचा भवसत कमतस ससपदतत चरसश्चरहैवतसत॥ इसत।
व्यमाख्यमा - चितसयाः पपुरुषस्यमावस्थमायाः। मनद्रिमा तत्पररत्यमाग उरथमानस ससचिरणस चिवेमत।
तमाश्चिनोत्तरश्रिवेष्ठत्वमातम् कसलदमापरत्रवेतमाकपृतयपुगवैयाः सममानमायाः। ततश्चिरणस्य सवर्मोत्तमत्वमाच्चिरवैववेमत।

पञ्चमस पयमारयस दशिर यमत-

सरलमाथर याः - कसलयाः शिवेतवे, दमापरयाः त्यजमत, त्रवेतमा उसत्तष्ठमत, कपृतवे मवचिरणवेन सम्पदयाः लमाभयाः भवमत।
अतस्त्वस मवचिर।

(कसलयाः, दमापरयाः, त्रवेतमा, कपृतञ्च एतवे चित्वमारर पयौरमामणकयपुगमवभमागस्य नमाममामन। एतवेषमामम् उत्तरनोत्तरस
श्रिवेष्ठप्रमतपमादनमाथर पपुरुषस्य चितसमायाः अवस्थमायाः प्रमतपमामदतमायाः- मनद्रिमा, जमागरणस, उत्थमानस, वचिरणस चि। एतमामन
क्रमवेण पपुरुषस्य ऊध्वर गमतयाः ससूच्यतवे।)

व्यमाकरणमम्-

 ससपदतवे- समम् इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् पदम् (गतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य
एकवचिनवे रूपमम्।
 चिर - चिर (गतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

चरहैवतसत वहै रचा ब्रचाहणतोऽवतोचसदसत ह पञ्च रस ससवत्सरररण्रत चचचार

सतोऽरण्रचादन ग्रचाररतरचार तसरन्द्रर्यः पकरषरूपतण परर्वेत्रतोवचाच-

ववेदमाध्ययनमम् 233
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

व्यमाख्यमा - पसूवरवतम्।(बमाह्मणरूपस्य इन्द्रिस्य वमाक्यस श्रिपुत्वमा बमाह्मणनोऽयमरण्यवे चिरवैववेत्यवेवस ममामपुकवमामनमत

मनसस बमाह्मणवमाक्यवे महिमान्तममादरस कपृत्वमा पपुनरप्यवेकस ससवत्सरमरण्यवे चिररत्वमा पश्चिमातम् मपतरस द्रिषपु स गमामस
तममागच्छन्तस पपुनरपष्ट्रीन्द्रिनो बमाह्मणरूपवेणमाऽऽगत्यवैवमपुवमाचि।)

सरलमाथर याः - बमाह्मणयाः ममास मवचिरणमाय उकवमानम् इमत मचिन्तमयत्वमा स (रनोमहितयाः) पञ्चमवत्सरमम् अरण्यवे
व्यचिरतम्। ततयाः अरण्यमातम् गमाममम् आगतवे समत पपुरुषरूपष्ट्री इन्द्रियाः तस्य समष्ट्रीपमम् आगत्य उकवमानम् -

व्यमाकरणमम्-

 चिर - चिर (गतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 चिचिमार – चिर-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 उवमाचि- वचिम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 अवनोचितम्- वचि (पररभमाषणवे) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लपुङम्-लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

चरनन वहै रधक सवन्दसत चरनन स्वचादकरकदकम्वरर।न

सभररस्र पश्र शतरचाणस रतो न तन्द्ररतत चरसश्चरहै वतसत। इसत।
व्यमाख्यमा - चिरन्निवेव पपुरुषयाः कसश्चिदम् वपृकमागवे मधपु ममामककस लभतवे। क्वमचितम् स्वमाद पु
मधपुरमपुदम्पु वरमामदफलमवशिवेषस लभतवे। एतदभ
पु यमपुपलकणमम्। तत्र तत्र मवदममानस भनोगमवशिवेषस लभतवे। तत्र ससूयर्मो
दृषमान्तयाः। ययाः सवर त्र चिरन्निमप न तन्द्रियतवे कदमामचिदप्यलसनो न भवमत तस्य ससूयरस्य श्रिवेममाणस श्रिवेष्ठत्वस
जगदन्दत्वस पश्य। तस्ममाच्चिरवैव॥

इत्थममन्द्रिमाकपृतवेन रनोमहितनोपदवेशिवेन चिरतनो रनोमहितस्य स्वजष्ट्रीवनवे मपतपुरमारनोग्यवे चि कमारणभसूत स श्रिवेयनोलमाभस

दशिर यमत-

सरलमाथर याः - ययाः जनयाः मवचिरमत स मधपु (श्रिवेयनोवस्तपु) लभतवे, स मधपुनयाः स्वमादम
पु म् उदम्पु वरनमामकस फलस
लभतवे। ययाः ससूयरयाः सततस मवचिरनम् अमप आलस्यगस्तयाः न भवमत , तस्य ससूयरस्य महिमात्म्यमम् अवलनोकय।
अतस्त्वस मवचिर।

व्यमाकरणमम्-

 चिर - चिर (गतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 चिरनम्- चिर (गतयौ) इमत धमातनोयाः शितपृप्रत्ययमान्तस रूपमम्।
 मवन्दमत - मवदम् इमत धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 पश्य – दृशिम् (दशिर नवे) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

चरहैवतसत वहै रचा ब्रचाहणतोऽवतोचसदसत ह षष्ठस ससवत्सरररण्रत चचचार सतोऽजश्रीगतर्यं

सनौरवससरमसषरशनरचा परश्रीतररण्र उपतरचार इसत।

234 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-२॥ मटिप्पणष्ट्री

व्यमाख्यमा - षष्ठवे ससवत्सरवे पसूवरवदरण्यसञ्चमारष्ट्री स हि रनोमहितयाः कसञ्चदृमषस तसस्मन्निरण्यवे उपवेयमाय

प्रमाप्तवमानम्। ककीदृशिमपृमषमजष्ट्रीगतर नमामकस ससूयरवसस्य पपुत्रमशिनयमा परष्ट्रीतमन्निमालमाभवेन कपुत्पष्ट्रीमडतमम्॥

अथमाजष्ट्रीगतर रनोमहितयनोयाः ससवमादस दशिर यमत-

सरलमाथर याः - बमाह्मणयाः ममास मवचिरणमाय उकवमानम् इमत मचिन्तमयत्वमा स (रनोमहितयाः) षष्ठवत्सरमम् अरण्यवे
व्यचिरतम्। अनन्तरस ससूयरवसपपुत्रमम् अजष्ट्रीगतर मम् ऋमषस कपुधमापष्ट्रीमडतरूपवेण प्रमाप्तवमानम्।

व्यमाकरणमम् -

 चिर - चिर (गतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 चिचिमार – चिर-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 उवमाचि- वचिम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 अवनोचितम्- वचि (पररभमाषणवे) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लपुङम्-लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

तस्र ह त्ररर्यः पकत्रचार्यः आसकर्यः शकनर्यःपकच्छर्यः शकनर्यःशतपर्यः शकनतोलचाङनगकल इसत तस

हतोवचाच ऋषतऽहस तत शतस ददचाम्रहरतषचारतषचारतकतनचात्रचानस सनष्क्रकीणचा इसत

स ज्रतष्ठस पकत्रस सनगमहचानन उवचाच न सन्वरसरसत नत एवतरसरसत कसनष्ठस रचातचा तनौ ह

रध्ररत ससपचादरचास चक्रतकर्यः शकनर्यःशतपत तस्र ह शतस दत्त्वचा स तरचादचार
सतोऽरण्रचादन ग्रचाररतरचार इसत।
व्यमाख्यमा - तस्यमाजष्ट्रीगतर स्य शिपुनयाःपपुच्छमामदनमामकमास्त्रययाः पपुत्रमा आसपुयाः। पपुत्रवन्तमपृमषस रनोमहित उवमाचि। हिवे
ऋषवे, तवे तपुभ्यमहिस गवमास शितस ददमामम। दत्त्वमा चिमाहिमवेषमास पपुत्रमाणमास मध्यवे एकवेन कवेनमचित्पपुत्रवेणमात्ममानस मदवेहिस
वरुणमामन्निष्क्रकीणवे मसूल्यस दत्त्वमात्ममानस मनोचियमामष्ट्रीमत। एवमपुकनो सनोऽजष्ट्रीगतर्मो ज्यवेष्ठस पपुत्रस शिपुनयाःपपुच्छनमामकस हिस्तवेन
मनगपृहमानयाः स्वसमष्ट्रीपवे सममाकषर नम् रनोमहितस प्रत्यवेवमपुवमाचि। तपुभ्यमवेकयाः पपुत्रनो दष्ट्रीयत इमस तपु शिपुनयाःपपुच्छस तपु न ददमामम।
मम मप्रयत्वमातम् इमत। ततनो ममातमा कमनष्ठस हिस्तवेन गपृहिष्ट्रीत्ववैवमपुवमाचि। इमस शिपुननोलमाङ्गसूलस मम मप्रयस ननो एव सवर थमा न
ददमामम इमत। ततस्तमावपुभयौ ममातमपतरयौ मध्यमवे पपुत्रवे शिपुनयाःशिवेपवे दमानस सम्पमादयमासचिक्रपुतपुरङ्गष्ट्रीकपृतवन्तयौ।
ततस्तस्यमाजष्ट्रीगतर स्य स रनोमहितनो गवमास शितस दत्त्वमा तस शिपुनयाःशिवेपममादमायमावसस्थतयाः। ततयाः स रनोमहितस्तवेन
शिपुनयाःशिवेपवेन सहिमारण्यमातम् स्वककीयस गमामस प्रमात्यमाजगमाम॥

तदमागमनमादद्ध
सू रकमालष्ट्रीनस वपृत्तमान्तस दशिर यमत-
सरलमाथर याः - तस्य (ऋषवेयाः अजष्ट्रीगतर स्य) शिपुनयाःपपुच्छयाः, शिपुनयाःशिवेपयाः, शिपुननोलमाङ्गपुलयाः इमत त्रययाः पपुत्रमायाः
आसनम्। स अजष्ट्रीगरतमम् उवमाचि- हिवे ऋषवे अहिस त्वमामम् एकशितस गमायाः ददमामम, अस्य कपृतवे एषपु एकस मनसष्क्रयरूपण
प्रदमाय अहिस मपुकयाः भमवष्यमामम। (तदमा) अजष्ट्रीगतर याः ज्यवेष्ठपपुत्रस्य समष्ट्रीपमम् आदमाय उकवमानम् एनस ममास्तपु।

ववेदमाध्ययनमम् 235
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

कमनष्ठस्य समष्ट्रीपमम् आदमाय ममातमा उकवतष्ट्री एनस ममास्तपु। तयौ शिपुनयाःशिवेपस दमातपुस स्वष्ट्रीकपृतवन्तयौ। तदमा तस्मवै एकशितस
गमायाः प्रदमाय शिपुनयाःशिवेपमम् आदमाय अरण्यमातम् गमाममम् आगतवमानम्।

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि – वचिम्- धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्यवैकवचिनवे रूपमम्।

 दत्त्वमा - दमा- धमातनोयाः क्त्वमाप्रत्ययमान्तस रूपमम्।
 चिक्रतपुयाः - कपृ-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य मदवचिनवे रूपमम्।

स सपतररतत्रतोवचाच तत हन्तचाहरनतनचात्रचानस सनष्क्रकीणचा इसत स वरणस

रचाजचानरकपससचारचानतन त्वचा रजचा इसत तथतसत भभरचानन वहै ब्रचाहणर्यः कसत्ररचासदसत
वरण उवचाच तस्रचा एतस रचाजसरभ स रजक्रतकस प्रतोवचाच तरततरसभषतचनश्रीरत पकरषस
पशकरचालतभत॥ इसत।
व्यमाख्यमा - स रनोमहितयाः मपतरममागत्यवैवमपुवमाचि। हिवे तत मपतहिर न्तमावयनोहिर षरयाः सम्पन्नियाः। अहिमनवेन
शिपुनयाःशिवेपरूपवेण मसूल्यवेनमात्ममानस मदवेहिस वरुणमामन्निष्क्रकीणवै मसूल्यस दत्त्वमाऽत्ममानस मनोचियमामष्ट्रीत्यथर याः। तथनोकवे स
हिररश्चिन्द्रिनो वरुणमपुपवेत्यमानवेन शिपुनयाःशिवेपवेन बमाह्मणवेन त्वमा त्वमास यक्ष्यमामष्ट्रीत्यपुकवमानम्। स वरुणनोऽमप
तथवेत्यङ्गष्ट्रीकपृत्यवैवमपुवमाचि। कमत्रयमात्तव पपुत्रमाद्रिनोमहितमादप्ययस बमाह्मणनो भसूयमानभ्यसधक एव मम मप्रय इमत। उक्त्वमा
तस्मवै हिररश्चिन्द्रिमाय कत्तरव्यत्ववेन रमाजससूयमपुपमददवेशि चि। स हिररश्चिन्द्रिनो रमाजससूयस प्रक्रम्य तस्य मध्यवे
यनोऽयममभषवेचिनष्ट्रीयमाख्य एकमाहियाः सनोमयमागस्तसस्मसस्तमवेतस शिपुनयाःशिवेपनस पपुरुषस पशिपुममालवेभवे सवनष्ट्रीयपशिपुत्ववेनमालब्धपुस
मनसश्चितवमानम्॥

सरलमाथर याः - रनोमहितयाः मपतपुयाः मनकटिस गत्वमा उकवमानम् हिवे मपतयाः अहिमम् एनस पपुरुषस प्रदमाय स्वस्य मपुमकमम्
इच्छमामम। तदमा हिररश्चिन्द्रियाः रमाजयाः वरुणस्य समष्ट्रीपस गत्वमा उकवमानम् अहिमम् अनवेन पपुरुषवेण तव यमागस कररष्यमामम।
वरुणयाः उवमाचि तथवैवमास्तपु। कमत्रयमातम् बमाह्मणयाः अवश्यमम् एव श्रिवेष्ठयाः। एवमम् उक्त्वमा स हिररश्चिन्द्रिस
रमाजससूयनमामकयजक्रतनोयाः अनपुष्ठमानमाय उपमदषवमानम्। हिररश्चिन्द्रियाः अमप अमभषवेचिनष्ट्रीययजवे शिपुनयाःशिवेप स
मनपुष्यपशिपुरूपवेण आमदषवमानम्।

व्यमाकरणमम्-

 हिन्तमा - हिनम्-धमातनोयाः लपुटिम्-लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 उवमाचि – वचिम्- धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्यवैकवचिनवे रूपमम्।
 प्रनोवमाचि – प्र इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् वचिम्- धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्यवैकवचिनवे रूपमम्।
 आलवेभवे- आङम् इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् लभ-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्यवैकवचिनवे रूपमम्।

236 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-२॥ मटिप्पणष्ट्री

पमाठगतप्रश्नमायाः-१

1. कस्य उदररनोगयाः सञ्जमातयाः।

2. इन्द्रियाः पपुरुषरूपवेण कस्य समष्ट्रीपममागतवमानम्।
3. वरुणयाः कमपुकवमानम् यतम् मम उदररनोगयाः सञ्जमातयाः।
4. कयाः अरण्यमातम् गमामस प्रत्यमागतवमानम्।
5. कस्य भमाग्यमम् आसनस्थस भवमत।
6. कस्य भमाग्यमम् उसत्थतस भवमत।
7. कस्य भमाग्यस शिमयतस भवमत।
8. कस्य भमाग्यस सवर दमा मवचिरमत।
9. रनोमहितयाः कमत वत्सरमाण्यरण्यवे व्यचिरतम्।
10. ययाः जनयाः मवचिरमत सयाः मकस वस्तपु लभतवे।

13.1.2) इदमानणीं मसूल पमाठमम् अवगच्छमाम - (चितपुथर याः खण्डयाः)

तस्र ह सवश्वचासरत्रतो हतोतचाहहसश्रीज्जदसग्नरध्वररकवरससष्ठतो ब्रहचाहरचास्र उदचातचा

तस्रचा उपकमतचार सनरतोक्तचारस न सवसवदकर्यः स हतोवचाचचाजश्रीगतरर्यः
सनौरवससररहरपरस शतस दत्तचाहरतनस सनरतोक्ष्रचारश्रीसत तस्रचा अपरस शतस ददकस्तस स
सनसनरतोज इसत।
व्यमाख्यमा - मवश्वमाममत्रमादयनो महिषर यस्तस्य हिररश्चिन्द्रिस्य यमागवे रमाजससूयवे हिनोत्रमादय श्चित्वमारनो महिसत्वर ज
आसनम्।तत्र जमदमगरधवयपुररमभशिवेचिनष्ट्रीयवे सनोमयमागवे तस शिपुनयाःशिवेपस सवनष्ट्रीयपशिपुत्ववेननोपमाकपृतवमानम्। बमहिर यर क
पु यमा
प्लकशिमाखयमा मन्त्रपपुरयाःसरस समपुपस्पपृश्य स्वष्ट्रीकमार उपमाकरणमम्। तत ऊध्वर यपुपबन्धनस मनयनोजनमम्। तस्य
क्रसूरकमर त्वमादधवयपुरनर मनयनोजनवे प्रवपृत्तयाः। तत उपमाकपृतमायमास्ममा उपमाकरणवेन ससस्कपृतस्य शियौनयाःशिवेपस्य मनयनोकमारस
पु र लवेमभरवे। तदमामनस सपुयरवसस्य पपुत्रयाः शिपुनयाःशिवेपस्य मपतमा
यसूपवे वन्धनकतमाररस क्रसूरस कसमचिदमप पपुरुषस न मवमवदन
सनोऽजष्ट्रीगतर (उवमाचि) मह्यस पसूवरस्ममाच्छतमादपरस गनोशितस हिवे यजममानमासत्मर जनो दत्त ततनोऽहिमवेनस शिपुनयाःशिवेपस यसूपवे
मनयनोक्ष्यमामम रशिनयमा कट्यमास मशिरसस पमादयनोबर द्धमा रशिनमागस्य यसूपवे बन्धनस मनयनोजनस तदहिस कररष्यमामष्ट्रीमत।
तस्ममा अजष्ट्रीगतमारयमापरस गनोशितस ददयाःपु । तस चि शिपुनयाःशिवेपस सनोजष्ट्रीगतर्मो मनमनयनोज। धमातनोमदभमारवस पररत्यज्यनोपसगर स्य
मदभमारवश्छमान्दसयाः।

सरलमाथर याः - तस्य हिररश्चिन्द्रिस्य मवश्वमाममत्रयाः हिनोतमा , जमदमगयाः अध्वयपुरयाः, वमशिष्ठयाः बह्ममा अयमास्ययाः चि
उदगमातमारयाः अभसूवनम्। उपमाकरणमातम् परस पशिनोयाः मनयनोकमा अप्रमाप्तयाः आसष्ट्रीतम्। तदमा ससूयरवसपपुत्रयाः अजष्ट्रीगतर याः

ववेदमाध्ययनमम् 237
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

उकवमानम्, मह्यमम् एकशितस गमायाः यच्छ, अहिस तस यसूपवे बध्नमामम। हिररश्चिन्द्रियाः तस्मवै एकशितस गमायाः दत्तवमानम्। स तस तत्र
मनयनोसजतवमानम्।

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि – वचिम्- धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्यवैकवचिनवे रूपमम्।

 दत्तमा- दमा-धमातनोयाः कप्रत्ययमान्तस रूपमम्।
 मवमवदयाःपु - मवदम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।
 ददयाःपु - दमा-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।

तस्रचा उपचाकमतचार सनरकक्तचारचाऽऽप्रश्रीतचार पररसग्नकमतचार

सवशससतचारस न सवसवदकर्यः स हतोवचाचचाजश्रीगतरर्यः सनौरव-
ससररहरपरस शतस दत्तचाहरतनस सवशससष्रचारश्रीसत तस्रचा
अपरस शतस ददकर्यः सतोऽससस सनर्यःशचान एरचार इसत।
व्यमाख्यमा - उपमाकरणमनयनोजनवे पसूवरमपुकवे आप्रष्ट्रीसससजतमामभरवेकमादशिमभयाः प्रयमाजयमाज्यमामभरयदजनस
तदमाप्रष्ट्रीणनमम्। दभर रूपवेणनोल्मपुकवेन मत्रयाःप्रदमकणष्ट्रीकरणस तत्पयर मगकरणमम्. तथमामवधससस्कमारचितपुषयकमाय तस्मवै
तस्य शिपुनयाःशिवेपस्य मवशिससतमारस महिसससतमारस पपुरुषस क्रपुरमात्ममानस कसमचिदमप पपुरुषस न लवेमभरवे। ततनोजष्ट्रीगतर याः पसूवरवदपरस
गनोशितस गपृहिष्ट्रीत्वमा ममारमयतपुमससस खगर मनयाःशिमाननो मनमशितस तष्ट्रीक्ष्णस कपुवर न्निवेववेयमाय जगमाम। मपतपुरजष्ट्रीगतर स्य
(शिपुनयाःशिवेपस्य) वपृत्तमान्तस दशिर यमत--
सरलमाथर याः - तस्य शिपुनयाःशिवेपस्य उपमाकरणकमर णयाः मनयनोजनकमर णयाः चि सममाप्त्यनन्तरमम्
आप्रष्ट्रीमन्त्रपमाठस्य पयर मगकरणमानपुष्ठमानस्य चि सममाप्त्यनन्तरस तस्य हिननमाय कनोमप न प्रमाप्तयाः। तदमा ससूयरवसपपुत्रयाः
अजष्ट्रीगतर याः उवमाचि मह्यमम् एकशितस गमायाः यच्छ, अहिमम् अस्य वधस कररष्यमामम। हिररश्चिन्द्रियाः पपुनयाः एकशितस गमायाः
दत्तवमानम्। सनोमप अससस तष्ट्रीक्ष्णष्ट्रीकपृत्य गतवमानम्।

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि – वचिम्- धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्यवैकवचिनवे रूपमम्।

 दत्तमा- दमा-धमातनोयाः कप्रत्ययमान्तस रूपमम्।
 मवमवदयाःपु - मवदम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।
 ददयाःपु - दमा-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।
 एयमाय- इनम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्यवैकवचिनवे रूपमम्।
 मवशिससष्यमामम - मव इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् मणजन्तमातम् शिसम्-धमातनोयाः लपृटिम्-लकमारस्य उत्तमपपुरुषस्य
एकवचिनवे रूपमम्।

238 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-२॥ मटिप्पणष्ट्री

अथ ह शकनर्यःशतप ईकचासचक्रतऽरचानकषचासरव वहै रचा

सवशससष्रसन्त हन्तचाहस दतवतचा उपधचावचारश्रीसत
स प्रजचापसतरतव प्रथरस दतवतचानचारकपससचार कस्र नभनस
कतरस्रचारमतचानचासरत्रततरचचार इसत।
व्यमाख्यमा - अथ मपतपुयाः पपुत्रममारण्यनोदनोगमानमान्तरस शिपुनयाःशिवेपयाः पपुत्रनो मनस्यवमष्ट्रीकमास चिक्रवे मवचिमाररतवमानम्।
अन्यत्र पयर मगकपृतस पपुरुषममारण्यमासश्चिनोत्सपृजसन्त। अमहिससमायमा इमत श्रिपुतवेयाः। पयर मगकरणमादध्सू वर मनपुष्यस पररत्यजसन्त।
एतवे तपु ममामममानपुषममव मनपुष्यव्यमतररकमजमामदपशिपुममव मवशिससष्यसन्त ममारमयष्यसन्त। हिन्त हिमा
कषमवेतत्ससपन्निमम्। अहिममतयाः परस रकमाथर दवेवतमा उपधमावमामम भजमामष्ट्रीतष्ट्री मवचिमायर दवेवमानमास मध्यवे प्रथमस मपुख्यस
प्रजमापमतमवेव कस्य नसूनममत्यपृचिनोपससमार सवेमवतवमानम्।

तस्य प्रजमापतवेयाः सबकमाररत्ववेनमागवेयाः सवेवमास दशिर यमत--

सरलमाथर याः - तदमा शिपुनयाःशिवेपयाः अमचिन्तयतम् यतम् एतवे ममामम् अममानवयाः इव वधस कररष्यसन्त। अहिनो अहिस
दवेवतमास शिरणस नवेष्यमामम। एवस मचिन्तमयत्वमा स दवेववेषपु मपुख्यस प्रजमापमतस 'कस्य नसूनस कतमस्यमामपृतमानमामम्' इमत ऋचिमा
उपमाससतवमानम्।

व्यमाकरणमम्-

 ईकमासचिक्रवे - ईकम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 मवशिससष्यसन्त - मव इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् मणजन्तमातम् शिसम्-धमातनोयाः लपृटिम्-लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य
बहिह वचिनवे रूपमम्।

तस प्रजचापसतरवचाचचासग्नवर्कै दतवचानचास नतसदष्ठस्तरतवतोपधचावतसत

सतोऽसग्नरकपससचासचाग्नतवररस प्रथरस्रचारमतचानचासरत्रततरचचार इसत।
व्यमाख्यमा - तस सवेवकस शिपुनयाःशिवेपस प्रजमापमतरवेवमपुकवमानम्। अमगयाः सवरषमास दवेवमानमास नवेमदषनो
हिमववर हिनवेनमामतसमष्ट्रीपवतर्वी. अतस्तमवेवनोपमास्स्ववेत्यपुकयाः शिपुनयाःशिवेपनोगवेवरयममत्यपृचिमामगमपुपमाससतवमानम्।

तस्य चिमागवेयाः सहिकमाररत्ववेन समवतपुरुपमासनस दशिर यमत--

सरलमाथर याः - प्रजमापमतयाः तमम् उकवमानम्- अमगरवेव दवेववेषपु मनकटितमयाः। अतयाः तस्य आश्रियस गपृहमातपु।
स(शिपुनयाःशिवेपयाः) 'अगवेवरयस प्रथमस्यमामपृतमानमामम्' इमत ऋचिमा अग्न्यपुपमासनमास कपृतवमानम्।

तरसग्नरवचाच ससवतचा वहै प्रसवचानचारश्रीशत तरतवतोपधचा-

वतसत स ससवतचाररकपससचारचासभ त्वचा दतव ससवतररत्रतततन तमचतन इसत।

ववेदमाध्ययनमम् 239
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

व्यमाख्यमा - प्रसवमानमास सवरषपु कमायरषपु प्रवेरणमारूपमानमामनपुजमानमातम् समवतवेशियाः स्वमामष्ट्री भवमत।

तस्ममात्तमवेवनोपधमाववेत्यमगननोपमदषनोमभ त्ववेमत तपृचिवेन समवतमारमपुपमाससतवमानम्।

तस्य चि समवतपुयाः सहिकमाररत्ववेन वरुणस्यनोपमासनस दशिर यमत-

सरलमाथर याः - अमगयाः (शिपुनयाःशिवेपस) तमम् उकवमानम् समवतमा एव प्रवेरणमादमानवे समथर याः, अतयाः त्वस समवतपुयाः
उपमासनमास कपुरु। सनोऽमप 'अमभ त्वमा दवेव समवतयाः' इमत ऋचिमा समवतपुयाः उपमासनमास कपृतवमानम्।

तस ससवततोवचाच वरणचार वहै रचाजत सनरकक्ततोऽसस तरत -

वतोपधचावतसत स वरणस रचाजचानरकपससचारचात उत्तरचासभरतकसत्रसशतचा इसत।
व्यमाख्यमा - हिवे शिपुनयाःशिवेप वरुणमाथर त्वस यसूपवे वद्धनोस्यतनो वरुणमपुपमास्स्ववेमत समवत्रनोकयाः
पसूवरस्ममात्समवतपृमवषयमात्तपृचिमादत्त
पु रमामभरवेकमत्रशित्ससख्यमाकमामभऋरसग्भ्वर रुणमामपुपमाससतवमानम्। न महि तवे कत्रमम् (१-२४-
६) इत्यमादमायाः ससूकशिवेषभसूतमा दशिचिर्मो यसच्चिमद्ध तवे मवशियाः (१-२९-१) इत्यमामदकमवेकमवसशित्यपृचिस
ससूकममत्यवेवमवेकमत्रसशित्ससख्यमा द्रिषव्यमा।

तस्य वरुणस्य सहिकमाररत्ववेन पपुनरप्यगवेरुपमासनस दशिर यमत-

सरलमाथर याः - समवतमा तमम् उवमाचि, त्वस रमाजयाः वरुणस्य कपृतवे यसूपवे ससबद्धयाः। त्वस तस्यवैव उपमासनमास कपुरु।
सनोऽमप(शिपुनयाःशिवेपयाः) पसूवर्मोकमानमास त्रयमाणमास मन्त्रमाणमास स्थमानवे एकमत्रसशिदृसग्भयाः वरुणदवेवतमायमायाः उपमासनमास कपृतवमानम्।

तस वरण उवचाचसग्नवर्कै दतवचानचास रकखिस सकहृ-

दरतरस्तस नक स्तकहथ त्वतोत्स्रक्ष्रचार इसत
सतोऽसग्नस तकषचावचात उत्तरचासभद्विचारसवरशत्रचा इसत।
व्यमाख्यमा - अयममगयाः सवरषमास दवेवमानमास मपुखस मपुखस्थमानष्ट्रीययाः। अमगदमारमानवैव सवरदरववैहिरमवयाःस्वष्ट्रीकमारमातम्।
अत एव प्रष्ट्रीत्यमा हिमववर हिनमादमतशियवेन सपुहृदययाः। सपुहृदयतमस तममगस नपु मकप्रस स्तपुहिष्ट्रीमत वरुणवेननोकयाः। पसूवर्मोक्तमाभ्य
ऋग्भ्य उत्तरमामभदमामवसशितससख्यमा-कमामभऋरसग्भरमगस तपुषमाव। वससष्वमाहिष्ट्रीत्यमामदकस (६-२६-५) दशिचिर ससूकमम्।
अश्वस नत्वमा(१-२७-१) इत्यमामदकस त्रयनोदशिचिर ससूकमम्। तत्रमान्त्यमास पररत्यज्य वससष्वससूकदयगतमा ऋचिनो
दमामवसशिमतससख्यमाकमायाः। अगवेयाः सहिकमाररत्ववेन मवश्ववेषमास दवेवमानमामपुपमासनस दशिर यमत--

सरलमाथर याः - वरुणयाः तमम्(शिपुनयाःशिवेपस) उकवमानम्- अमगरवेव दवेववेषपु मपुख्ययाः, स एव श्रिवेष्ठयाः सपुहृतम्, अतयाः
शिष्ट्रीघ्रमवेव तमम् उमदश्य स्तपुमतस कपुरु। ततयाः त्वमामम् अहिस मनोकमयष्यमामम। तदमा स दमामवसशित्यपृसग्भयाः अगवेयाः स्तवस
कपृतवमानम्।

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि – वचिम्- धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्यवैकवचिनवे रूपमम्।

240 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-२॥ मटिप्पणष्ट्री

 उत्सक्ष्यमामयाः - उतम् इमत पसूवरकमातम् सपृजम्(मवसगर) इत्यस्ममातम् धमातनोयाः लपृटिम्-लकमारस्य उत्तमपपुरुषस्य

बहिह वचिनवे रूपमम्।
 तपुषमाव – षपु ञम् (स्तपुतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य उत्तमपपुरुषस्यवैकवचिनवे रूपमम्।

तरसग्नरवचाच सवश्वचान्नक दतवचान्त्स्तकहथ त्वतोत्स्रक्ष्रचार

इसत स सवश्वचान्दतवचासस्तकषचाव नरतो रहदनभ्रतो नरतो
अभरकतभ्रतो इत्रततरचचार इसत।
व्यमाख्यमा - यदमप वरुणपमाशिवेन बद्धत्वमादरुण एव शिपुनयाःशिवेपमपुत्सषपु स समथर स्तथमाप्यग्न्यमादष्ट्रीनमास
सहिकमाररत्ववचिनस दमाररथर द्रिषव्यमम्। मवश्ववेदवेवमा गणरूपमा न भवसन्त मकन्तपु सवर दवेवमास्तमान्निमनो महिद्भ्य
इत्यतयचिर्मोपमाससतवमानम्।

तवेषमास चि मवश्ववेषमास दवेवमानमास सहिकमाररत्ववेनन्द्रिस्यनोपमासनस दशिर यमत-

सरलमाथर याः - (तदमा) अमगयाः तमम् उकवमानम्, त्वस मवश्वदवेवमानमास स्तपुमतस कपुरु, तमहिर अहिस त्वमास मनोकमयष्यमामम।
ततयाः 'नमनो महिद्भ्यनो नमनो अभर कवेभ्ययाः' इत्यमामदमभयाः ऋसग्भयाः मवश्वदवेवमानमास स्तपुमतस कपृतवमानम्।

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि – वचिम्- धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्यवैकवचिनवे रूपमम्।

 उत्सक्ष्यमामयाः - उतम् इमत पसूवरकमातम् सपृजम्(मवसगर) इत्यस्ममातम् धमातनोयाः लपृटिम्-लकमारस्य उत्तमपपुरुषस्य
बहिह वचिनवे रूपमम्।
 तपुषमाव – षपु ञम् (स्तपुतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य उत्तमपपुरुषस्यवैकवचिनवे रूपमम्।

तस सवश्वत दतवचा ऊचकररन्द्रतो वहै दतवचानचारतोसजष्ठतो

वसलष्ठर्यः ससहष्ठर्यः सत्तरर्यः पचारसरष्णकतरस्तस
नक स्तकहथ त्वतोत्स्रक्ष्रचार इसत स इन्द्रस तकषचाव
रसच्चसद सत्र सतोरपचा इसत
चहैत्रतन सभक्ततनतोत्तरस्र च पञ्च दशसभर्यः इसत।
व्यमाख्यमा - ओडनोवलमामदशिव्दमायाः पसूवमारचिमायररव
वे स व्यमाख्यमातयाः--

ओजनो दष्ट्रीमप्तवर लस दमाक्ष्यस प्रसह्यकरणस सहियाः।

सपुजनयाः सन्पमारमयष्णपुरुपक्रमान्तसममामप्तकपृतम्॥इमत

इषप्रत्ययतमप्प्रत्ययमाभ्यमास तत्र तत्रमामतशिय उच्यतवे। तमादृशिममन्द्रिस यसच्चिमद्ध सत्य सनोमपमा इत्यनवेन

सप्तचिरन ससूकननोत्तरसस्मन्निप्यमाव इन्द्रिममत्यमामदकवे दमामवसशित्यपृचिवे ससूकवे पञ्च दशिमभऋरसग्भश्चि तपुषमाव।

ववेदमाध्ययनमम् 241
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पसूवरमप्यनपुगहिवेन चिरवैववेत्यवेवममन्द्रिनो रनोमहितस प्रत्यपुपमददवेशि। तस्यनोपदवेशिस्य फलपयर वसमामयत्वमम् अनपुस्मरतयाः

तस्यवेन्द्रिस्य शिपुनयाःशिवेपयाः ततयाः प्रष्ट्रीत्यमतशियस दशिर यमत--

सरलमाथर याः - अनन्तरस मवश्वदवेवमायाः तमम् उकवन्तयाः यतम् इन्द्रियाः एव दवेववेषपु सवमारसधकशिमकसम्पन्नियाः,
दवैमहिकबलयपुकयाः, सहिमायकयाः श्रिष्ठकमर कमारकयाः चि। त्वस तस्यवैव स्तपुमतस कपुरु। तमहिर त्वमामम् वयस मनोकमयष्यमामयाः। स
शिपुनयाःशिवेपयाः 'यसच्चिमद्ध सत्य सनोमपमायाः' इत्यमामदससूकवैयाः मकञ्च ततयाः परस मवदममानवैयाः पञ्चमादशिमन्त्रवैयाः इन्द्रिस्य स्तपुमतस
कपृतवमानम्।

व्यमाकरणमम्-

 ऊचिपुयाः – वचिम्- धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।

 उत्सक्ष्यमामयाः - उतम् इमत पसूवरकमातम् सपृजम्(मवसगर) इत्यस्ममातम् धमातनोयाः लपृटिम्-लकमारस्य उत्तमपपुरुषस्य
बहिह वचिनवे रूपमम्।
 तपुषमाव – षपु ञम् (स्तपुतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य उत्तमपपुरुषस्यवैकवचिनवे रूपमम्।

तस्रचा इन्द्रर्यः स्तभररचानर्यः प्रश्रीततो रनसचा सहरण्ररथस

ददनौ तरततरचा प्रतश्रीरचार शश्वसदन्द्र इसत इसत।
व्यमाख्यमा - शिपुनयाःशिवेपवेनवेन्द्रियाः स्तसूयममानयाः प्रष्ट्रीतनो भसूत्वमा तस्मवै शिपुनशिवेपमाय सपुवणर मयस मदव्यस
रथममारनोहिणमारथस स्वककीयवेन मनसवैव ददयौ। शिपुनयाःशिवेपनोमप तदष्ट्रीयमनपुगहिमवगत्य पसूवर्मोकमाभ्ययाः पञ्च दशिभ्य
उत्तरयमा शिश्वमदन्द्रि इत्यवेदचिमार तस रथस मनसवैव प्रमतजगमाम।

सरलमाथर याः - इन्द्रियाः स्तपुतयाः भसूत्वमा प्रष्ट्रीतयाः अभवतम् मकञ्च मनसमा तस्मवै महिरण्यमयस रथस दत्तवमानम्। सनोमप
'शिश्वमदन्द्रि' इमत मन्त्रवेण इन्द्रिस प्रमतजगमाम।
व्यमाकरणमम्-

 स्तसूयममानयाः - षपु ञम्-धमातनोयाः शिमानचिम्-प्रत्ययमान्तस रूपमम्।

 ददयौ- दमा-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रुपमम्।

तसरन्द्र उवचाचचासश्वननौ नक स्तकहथ त्वतोत्स्रक्ष्रचार इसत

सतोऽसश्वननौ तकषचावचात उत्तरतण तचम तन इसत।
व्यमाख्यमा - पसूवर्मोकमायमायाः शिश्वमदन्द्रिनो इत्यस्यमा उत्तरवेणमासश्वनमावश्वमावत्यमा(१-३०-२७) इमत
तपृचिवेनमासश्वनयौ स्तपुतवमानम्।

असश्वननोयाः सहिकमाररत्ववेननोषस उपमासस्तस दशिर यमत--

सरलमाथर याः - इन्द्रियाः तमम् उकवमानम् असश्वदयस्य स्तवस कपुरु, तमहिर त्वमास मनोकमयष्यमामम। सनोमप ततयाः परस
मत्रमभयाः ऋसग्भयाः असश्वदयस्य स्तवस कपृतवमानम्।

242 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-२॥ मटिप्पणष्ट्री

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि – वचिम्- धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्यवैकवचिनवे रूपमम्।

 उत्सक्ष्यमामयाः - उतम् इमत पसूवरकमातम् सपृजम्(मवसगर) इत्यस्ममातम् धमातनोयाः लपृटिम्-लकमारस्य उत्तमपपुरुषस्य
बहिह वचिनवे रूपमम्।
 तपुषमाव – षपु ञम् (स्तपुतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य उत्तमपपुरुषस्यवैकवचिनवे रूपमम्।

तरसश्वनचा उचतकरषसस नक स्तकहथ त्वतोत्स्रक्ष्रचार

इसत स उषसस तकषचावचात उत्तरतण तमचतन इसत।
व्यमाख्यमा - कस्त उषयाः (१-३०-२०) इत्यमामदक उत्तरस्तपृचियाः। अथनोकमानमास सवमारसमास
दवेवतमानमामनपुगहिवेन शिपुनयाःशिवेपस्य वन्द्धमनोकस हिररश्चिन्द्रिस्यमारनोग्यस चि दशिर यमत--

सरलमाथर याः - असश्वदयस तमम् उवमाचि- त्वमम् उषमादवेव्यमायाः स्तवस कपुरु। तमहिर अहिस त्वमास मनोकमयष्यमामम। ततयाः
परस स मत्रमभयाः ऋसग्भयाः उषमादवेव्यमायाः स्तवस कपृतवमानम्।

व्यमाकरणमम्-

 उत्सक्ष्यमामयाः - उतम् इमत पसूवरकमातम् सपृजम्(मवसगर) इत्यस्ममातम् धमातनोयाः लपृटिम्-लकमारस्य उत्तमपपुरुषस्य

बहिह वचिनवे रूपमम्।
 तपुषमाव – षपु ञम् (स्तपुतयौ) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य उत्तमपपुरुषस्यवैकवचिनवे रूपमम्।

तस्र ह स्रच्ररच्म रकक्तचारचास सव पचाशतो रकरकचत कनश्रीर

ऐक्ष्वचाकस्रतोदरस भवत्रकत्तरस्रचारतवच्ररकक्तचारचास सव पचाशतो
रकरकचतऽगद ऐक्ष्वचाक आस॥ इसत।
व्यमाख्यमा - तस्य पसूवरकस्य तपृचिस्य ससबसन्धन्यमामपृच्यपृच्यवेकवैकस्यमामपृच्यपुकमायमास क्रमवेण शिपुनयाःशिवेपस्य
पमाशिनो मवमपुमपुचिवे एव मवशिवेषवेण मपुकनोऽभसूतम् , ऐक्ष्वमाकस्य हिररश्चिन्द्रिस्य यन्महिनोदरस तदमप क्रमवेण कनष्ट्रीयनोऽत्यल्पस
भवमत। उत्तमस्यमामपृच्यपुकमायमास पमाशिनो मवमपुमपुचिवे एव सवमारत्मनमा मपुकनोऽभसूतम्। ऐक्ष्वमाकनोऽप्यगदनो मनयाःशिवेषवेण रनोगरमहित
आस।

सरलमाथर याः - ऋकपु उच्चिमाररतवेषपु शिपुनयाःशिवेपस्य बन्धनस्य मपुमकयाः सञ्जमातमा। इक्ष्वमाकपु वसशिधरस्य महिनोदरयाः
अमप कपुद्रियाः सञ्जमातयाः। असन्तमस्य ऋचियाः उच्चिमारणवे सत्यवेव समस्तबन्धनस्य मपुमकयाः समभसूतम्। इक्ष्वमाकपु वसशिधरयाः
हिररश्चिन्द्रियाः अमप रनोगमपुकयाः अभवतम्।

व्यमाकरणमम्-

 मपुमपुचिवे- मपुचि -धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।

ववेदमाध्ययनमम् 243
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पमाठगतप्रश्नमायाः-२

11. मह्यमम् एकशितस गमायाः यच्छ इदस वमाक्यस क उकवमानम्।

12. कयाः तस्मवै एकशितस गमायाः दत्तवमानम्।
13. ससूयवसपपुत्रयाः अजष्ट्रीगतर याः पपुनयाः मकमथर गमायाः यमाचिमत स्म।
14. कयाः दवेववेषपु मनकटितमयाः।
15. अमगरवेव दवेववेषपु मनकटितमयाः इयमपुमक कयाः कस प्रत्यपुकवमानम्।
16. अमगयाः शिपुनयाःशिवेपस प्रमत मकमपुकवमानम्।
17. समवतमा शिपुनयाःशिवेपस प्रमत मकमपुकवमानम्।
18. वरुणयाः शिपुनयाःशिवेपस प्रमत मकमपुकवमानम्।
19. मवश्वदवेवमायाः शिपुनयाःशिवेपवेन कवेन मन्त्रवेण स्तपुत्यमायाः अभसूवनम्।
20. कस्यमायाः स्तपुत्यनन्तरस शिपुनयाःशिवेपस्य पमाशियाः उन्मपुकयाः जमातयाः।

पमाठसमारयाः

असस्मनम् पमाठवे शिपुनयाःशिवेपपनोख्यमानस्य खण्डदयस वमणर तमम्। तत्र खण्डदयमध्यवे यतम् उकस ततम्
समाररूपवेण करयतवे। तत्र तपृतष्ट्रीयखण्डवे यदमा रनोमहितयाः अरण्यमातम् स्वस्य मपतपुयाः उदररनोगमातम् गमाममम् आगच्छनम्
आसष्ट्रीतम् तदमा इन्द्रियाः बमाह्मणरूपवेण तस्य समष्ट्रीपमम् आगतवमानम्। सयाः बमाह्मणयाः तस पयर टिनस्य ममाहिमात्म्यस
व्यमाख्यमातवमानम्। तन्ममाहिमात्म्यस मनशिम्य स रनोमहितयाः षटिम् वत्सरमामण व्यमाप्य अरण्यवे अटिनम् आसष्ट्रीतम्। षष्ठवे वत्सरवे
तवेन सहि अजष्ट्रीगतर स्य समाकमात्कमारयाः अभवतम्। तत्र सयाः अजष्ट्रीगतर स्य एकस पपुत्रस शितगवमास स्थमानवे ऐच्छतम्।
अजष्ट्रीगतर याः मध्यमपपुत्रस शिपुनयाःशिवेपस तस्मवै प्रदत्तवमानम्। रनोमहितयाः तममादमाय गपृहिमम् आगतयाः।

एवमवेव चितपुथर खण्डवे हिररश्चिन्द्रिस्य गपृहिवे यजयाः आयनोसजतयाः। तत्र अजष्ट्रीगतर याः एकशितगवमास स्थमानवे
स्वपपुत्रस्य शिपुनयाःशिवेपस्य वधमाय प्रवपृत्तयाः। तदम् दृष्टमा प्रजमापमतमम् आहिह तवमानम्। प्रजमापमतयाः अगवेयाः स्तपुत्यथर मम्
उकवमानम्। अमगयाः समवतपुयाः स्तपुत्यथर मम् उकवमानम्। समवतमा वरुणस्य स्तपुत्यथर मम् उकवमानम्। वरुणयाः अगवेयाः
स्तपुत्यथर मम् उकवमानम्। अमगयाः मवश्वदवेवमानमास स्तपुत्यथर मम् उकवमानम्। मवश्वदवेवमायाः इन्द्रिस्य स्तपुत्यथर मम् उकवन्तयाः।
इन्द्रियाः असश्वदयस्य स्तपुत्यथर मम् उकवमानम्। असश्वदयमम् उषमादवेव्यमायाः स्तपुत्यथर मम् उकवतम्। एवमम् उषमादवेव्यमायाः
स्तपुत्यनन्तस स पमाशिमपुकयाः सञ्जमातयाः।

244 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-२॥ मटिप्पणष्ट्री

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

1. रनोमहितवेन्द्रियनोयाः वमातमारलमापस वणर यत।

2. अजष्ट्रीगतर शिपुनयाःशिवेपयनोयाः मध्यवे वमातमारलमापस वणर यत।
3. शिपुनयाःशिवेपस्य दवेवमानम् प्रमत प्रमाथर नस वणर यत।
4. चितपुथरखण्डस्य समारस सलखत।
5. तपृतष्ट्रीयखण्डस्य समारस सलखत।

पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण

उत्तरकसू टियाः-१
1. वरुणस्य
2. रनोमहितस्य
3. रमाजमानमम्
4. रनोमहितयाः
5. ययाः जनयाः आसनस्थयाः भवमत।
6. ययाः उसत्थतयाः भवमत।
7. ययाः शिमयतयाः भवमत।
8. ययाः पयर टिनस करनोमत।
9. षष्ठवत्सऱमामण।
10. श्रिवेयनोवस्तपु।

उत्तरकसू टियाः-२
11. ससूयवसपपुत्रयाः अजष्ट्रीगतर याः।
12. हिररश्चिन्द्रियाः।
13. यजमानन्तरस वधस कररष्यमामम इमत मवमचिन्त्य।
14. अमगरवेव।
15. प्रजमापमतयाः शिपुनशिवेपस प्रमत।
16. समवतमा एव प्रवेरणमादमानवे समथर याः।

ववेदमाध्ययनमम् 245
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

17. त्वस रमाजयाः वरुणस्य कपृतवे यसूपवे ससबद्धयाः। त्वस तस्यवैव उपमासनमास कपुरु।
18. अमगरवेव दवेववेषपु मपुख्ययाः, स एव श्रिवेष्ठयाः सपुहृतम्, अतयाः शिष्ट्रीघ्रमवेव तमम् उमदश्य स्तपुमतस कपुरु।
19. नमनो महिद्भ्यनो नमनोऽकमर कवेभ्ययाः।
20. उषमादवेव्यमायाः।

॥ इमत त्रयनोदशियाः पमाठयाः ॥

246 ववेदमाध्ययनमम्
 14

14) ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-३॥

प्रस्तमावनमा

ऋग्ववेदस्य शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमम् अत्यन्तस प्रससद्धमममत तपु पसूवरतनवैयाः पमाठवैयाः अवगतमम्। भवमदयाः

पसूवरपमाठदयवे शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानस्य खण्डचितपुषयस पमठतमम्। अत एव खण्डचितपुषयस्य पठनवेन तपु
शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानस्य समाधमारणस जमानस तपु जमातमम् एव। सम्प्रमत अवमशिषयाः भमागयाः अस्य पमाठस्य मवषयत्ववेन
गपृह्यतवे। मन्त्रमामदनमा कथमाममाध्यमवेन एकस वपृत्तमान्तस प्रमतपमामदतवमानम्। ऋग्ववेदस्य प्रकपृतमम् आख्यमानमम् इदमम्
अत्यन्तस प्रससद्धस मवदतवे। असस्मनम् पमाठवे शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानस्य पञ्चमखण्डयाः वमणर तयाः। असस्मनम् पमाठवे
समायणभमाष्यमम् अवलम्ब्य व्यमाख्यमा असस्त। यतनो महि समायणभमाष्यस मवनमा मन्त्रस्य अथर याः दरपु वगमयाः एव।
असस्मनम् पमाठवे मवश्वमाममत्रशिपुनयाःशिवेपयनोयाः मध्यवे प्रवपृत्तनो वमातमारलमापवपृत्तमान्तयाः असस्त। मकञ्च शिपुनयाःशिवेप स मवश्वमाममत्रस्य
पपुत्रत्ववेन स्वष्ट्रीकमारयाः इमत वपृत्तमान्तयाः अमप मवदतवे।

उदवेश् यमामन
अमपुस पमाठस पमठत्वमा भवमानम्

 शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानस्य पञ्चमखण्डस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।

 शिपुनयाःशिवेपमवश्वममत्रयनोयाः वमातमारलमापमामदकस जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 शिपुनयाःशिवेपस्य मवश्वमाममत्रस्य पपुत्रत्वस्वष्ट्रीकमारयाः मकमथर याः इत्यमप जमातपुस शिक्नपुयमातम्।
 स्वयमवेव मन्त्रस्य व्यमाख्यमानमम् सम्पमादमयतपुस शिक्यनो भववेतम्।
 स्वयमवेव अन्वयमामदकस कतपुर पमारयवेतम्।
 मन्त्रवे सस्थतव्यमाकरणमामन अमप जमातपुस प्रभववेतम्।
 मन्त्रस्य समाममान्यमाथर जमातपुस यनोग्यनो प्रभववेतम्।

ववेदमाध्ययनमम् 247
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पञ्चमयाः खण्डयाः

14.1) अधपुन मा मसूल पमाठस पठमाम (पञ्चमखण्डयाः)

तरसम त्वज ऊचकस्त्वरतव नतोऽस्रचाहर्यः ससस्थचारसधगच्छत -

त्रथ हहैतस शकनर्यःशतपतोऽञ्जर्यःसवस ददशर तरततचासभश्चतस-म
सभरसभसकषचाव रसच्चसद त्वस गमहत गमह इत्रथहैनस द्रतोण-
कलशरभ्रवसननचारतोसच्छषस चम्वतोभररतत्रततरचचारऽथ
हचासस्रन्नन्वचारब्धत पभवचारसभश्चतससम भर्यः स स्वचाहचाकचारचा-
सभजरकहवचासचकचारचाथहैनरवभथ म रभ्रवसननचार त्वस नतो
अग्नत वरणस्र सवद्विचासनत्रततचाभ्रचारथहैनरत ऊध्वरर-
सग्नरचाहवनश्रीररकपस्थचापरचासचकचार शकनसश्चच्छत पस सनसदतस
सहस्रचासदसत इसत।

अथ ह शकनर्यःशतपतो सवश्वचासरत्रस्रचाङनकरचाससचाद स
हतोवचाचचाजश्रीगतरर्यः सनौरवससऋरषत पकनरर्वे पकत्रस दतहश्रीसत
नतसत हतोवचाच सवश्वचासरत्रतो दतवचा वचा इरस रहररचास-
ततसत स ह दतवरचाततो वहैश्वचासरत्र आस तस्रहैतत कचासप-
लतरबचाभवचार्यःइसत।

स हतोवचाचचाजश्रीगतरर्यः सनौरवससस्त्वस वतसह सवहरचावहचा

इसत स हतोवचाचचाजश्रीगतरर्यः सनौरवससरचाङनसगरसतो जन्र-
नचाऽस्रचाजश्रीगसतरर्यः शकतर्यः कसवर्यः। ऋषत पहैतचारहचात्तन्ततो-
रचारऽपगचार्यः पकनरतसहरचासरसत स हतोवचाच शकनर्यःशतपतोऽ-
दशरकस्त्वचा शचासहस्तस न रच्छभद्रत ष्वलप्सत। गवचास
त्रश्रीसण शतचासन त्वरवण म श्रीथचा रदङनसगरर्यः इसत।

248 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-३॥ मटिप्पणष्ट्री

स हतोवचाचचाजश्रीगतरर्यः सनौरवससस्तकद्विहै रचा तचात तपसत

पचापस करर ररचा कमतर।न तदहस सनहवक त तकभ्रस
प्रसतरन्तक शतचा गवचासरसत स हतोवचाच शकनर्यःशतपतो रर्यः
सकमत्पचापकस ककरचारत्ककरचारदतनत्तततोऽपरर।न नचापचागचार्यः
शनौद्रचान्न्रचारचादससधतरस त्वरचा कमतसरसत इसत।

असध स तरसरसत ह सवश्वचासरत्र उपपपचाद स हतोवचाच

सवश्वचासरत्रतो भश्रीर एव सनौरवससर्यः शचासतन सवसशशचा-
ससषर्यःक अस्थचान्रहैतस्र पकत्रतो भभरररहैवतोपतसह पकत्रतचा-
सरसत, इसत।

स हतोवचाच शकनर्यःशतपर्यः स वहै रथचा नतो जपरचाऽऽ

रचाजपकत्रतो तथचा वद। रथहैवचाऽऽङनसगरसर्यः सन्नकपतरचास
तव पकत्रतचासरसत स हतोवचाच सवश्वचासरत्रतो ज्रतष्ठतो रत
त्वस पकत्रचाणचास स्रचास्तव शतष्ठचा प्रजचा स्रचात।न उपतरचा-
दहैवस रत दचारस ततन वहै त्वतोपरन्त्रर इसत इसत।

स हतोवचाच शकनर्यःशतपर्यः ससजचानचानतषक वहै ब्रभरचातन सनौहचादचारर

रत सशरहै। रथचाऽहस भरतऋषभतोपतरचास तव पकत्रतचासर-
त्रथ ह सवश्वचासरत्रर्यः पकत्रचानरन्त्ररचारचास रधकच्छन्दचार्यः
शमणतोतन ऋषभतो रतणकरषकर्यः। रत कत च भचातरर्यः
स्थ नचास्रहै ज्रहैष्ठनरचार कल्पध्वसरसत॥ इसत।

तस्र ह सवश्वचासरत्रस्रहैकशतस पकत्रचा आसकर्यः पञ्चचाश-

दतव ज्रचारचाससतो रधकच्छन्दसर्यः पञ्चचाशत्कनश्रीरचाससर्यः इसत।

तदत ज्रचारचाससतो न तत ककशलस रतसनरत तचाननक व्रचाज-

हचारचान्तन्वर्यः प्रजचा भकश्रीषतसत त एततऽन्धचा पकण्डचार्यः

ववेदमाध्ययनमम् 249
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

शबरचार्यः पकसलन्दचा रभसतबचा इत्रकदन्त्रचा बहवतो वहैश्वचा-

सरत्रचा दस्रभनचास भभसरष्ठचार्यः इसत।

14.1.1) इदमानणीं मसूल मापमाठमम् अवगच्छमाम

तरसम त्वज ऊचकस्त्वरतव नतोऽस्रचाहर्यः सस्स थचारसधगच्छत -

त्रथ हहैतस शकनर्यःशतपतोऽञ्जर्यःसवस ददशर तरततचासभश्चतस-म
सभरसभसकषचाव रसच्चसद त्वस गमहत गमह इत्रथहैनस द्रतोण-
कलशरभ्रवसननचारतोसच्छषस चम्वतोभररतत्रततरचचारऽथ
हचासस्रन्नन्वचारब्धत पभवचारसभश्चतससम भर्यः स स्वचाहचाकचारचा-
सभजरकहवचासचकचारचाथहैनरवभमथरभ्रवसननचार त्वस नतो
अग्नत वरणस्र सवद्विचासनत्रततचाभ्रचारथहैनरत ऊध्वरर-
सग्नरचाहवनश्रीररकपस्थचापरचासचकचार शकनसश्चच्छत पस सनसदतस
सहस्रचासदसत इसत।
व्यमाख्यमा - दवेवतमानपुगहियपुकस तस शिपुनयाःशिवेपस मवश्वमाममत्रमादययाः सवर ऋसत्वज एवमसूचिपुयाः। हिवे शिपुनयाःशिवेप त्वमवेव
ननोऽस्ममारकमस्यमाह्निनोऽमभषचिनष्ट्रीयमाख्यससस्थमास सममप्तमसधगच्छ प्रमाप्नपुमहि। अनपुष्ठमापत्यवेथरयाः। तवैरव
वे मपुकवे सत्यनन्तरस
शिपुनयाःशिवेप एवममभषवेचिनष्ट्रीयमाख्यमास सनोमयमागमञ्जयाःसवस ददशिर । अञ्जसजपुरममागरन सवयाः सनोममामभषवनो यसस्मन्यमागनो
सनोऽञ्जसवस्तमादृशिस प्रयनोगप्रकमारस मनसश्चितवमानम्। मनसश्चित्य चि तस सनोमस
यसच्चिद्धष्ट्रीत्यमामदमभश्चितसपृमभऋसग्भरमभषपुतस कपृतवमानम्। अथवैनममभषपुतस सनोममवेतयनोसच्छषस चिम्वनोररत्यपृचिमा
द्रिनोणकलशिमममक्ष्यमावमननमाय द्रिनोणकलशि प्रमकप्तवमानम्। अथमानन्तरमसस्मन्हिररशिचिन्द्रिनोणमाण्वमारद्धवे
शिपुनयाःशिवेलदवेहिमपुपस्पपृषवमत सत्यपुकमाभ्य ऋग्भ्ययाः पसूवमारमभयर त्र गमाववेत्यमामदमभश्चितसपृमभऋरसग्भयाः
स्वमाहिमाकमारसमहितमामभयाः सनोमस जपुहिहवमासचिकमार। यत्र गमाववेत्यमामदकस ससूकस नवर चिस तत्र यसच्चिद्धष्ट्रीमत पञ्चमष्ट्री तमाममारभ्य
चितसपृसग्भऋरसग्भरमभषवयाः। उसच्छषममत्यमामदकमा नवमष्ट्री तयमा द्रिनोणकलशिवे प्रकवेपयाः। यत्र
गमाववेत्यमामदमभश्चितसपृसग्भहिर्मोम इत्यवेवस कपृत्स्नस्य ससूकस्य मवमनयनोगयाः। अथयाः हिनोममानन्तरमवेव
कतर व्यमवभपृथममभलक्ष्यमावमननमाय सवर मवभपृथसमाधनस तदवेशि नष्ट्रीत्वमा त्वस ननो अग
इत्यमामदकमाभ्यमामपृग्भ्यमामवभपृथयमागस कपृतवमानम्। अथ तथमा कपृत्वमा तत ऊध्वर मवेनममाहिवनष्ट्रीयममगस
शिपुनसश्चिमदत्यनवेननोपस्थमापयमासचिकमार हिररश्चिन्द्रिमपुपस्थमानवे प्रवेरयमाममास। सनोऽयमञ्जयाःसवयाः। इमषपशिपुसमासकयर मम्
अन्तरवेणमाञ्जसजर ममागरणमानपुमष्ठतत्वमातम्।

250 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-३॥ मटिप्पणष्ट्री

मवश्वममत्रमाजष्ट्रीगतर यनोयाः कसमचित्ससवमादस दशिर यमत-

सरलमाथर याः - (ततयाः परस) ऋसत्वजयाः शिपुनयाःशिवेपमम् उकवन्तयाः- अस्ममाकमम् अस्य अनपुष्ठमानस्य त्वमवेव
सममामप्तस कपुरु। (एतच्छछत्वमा) शिपुनयाःशिवेपयाः सरलनोपमायवेन सनोममामभषवपसूवरकयमागमानपुष्ठमानस्य व्यवस्थमास चिकमार। स
'यच्चिमद्ध त्वस गपृहिवे गपृहिवे' इत्यमामदचितपुमभर याः ऋसग्भयाः सनोमस्य अमभषवस कपृतवमानम्, ततयाः 'उसच्छषस चिम्भनोभर व'
इत्यमादपृसग्भयाः सनोमस द्रिनोणकलशिवे मनमकप्तवमानम्। ततयाः परमम् अन्वमारम्भमानपुष्ठमानस्य सममाप्त्यनन्तरस स्वमाहिमाकमारसमवेतस
पसूवर मवदममानमामभयाः 'यत्र गमावमा' इत्यमामदचितसपृमभर याः ऋसग्भयाः हिनोमस कपृतवमानम्। अनन्तरस 'त्वमा ननो अगवे वरुणस्य
मवदमानम्' इत्यमामददमाभ्यमामम् ऋग्भ्यमास अवभपृथयमागस्य अनपुष्ठमानस कपृतवमानम् मकञ्च ततयाः परस 'शिपुनसश्चिच्छवे पस मनमदतस
सहिसमम्' इत्यमादपृसग्भयाः हिररश्चिन्द्रियाः अहिवनमायमागवेयाः उपस्थमानस चिकमार।

व्यमाकरणमम्-

 ऊचिपुयाः - वचिम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।

 आहि- बसू-धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 ददशिर - दृशिम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 उपस्थमापयमाञ्चकमार – उप इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् मणजन्तमातम् स्थमा-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य
प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

अथ ह शकनर्यःशतपतो सवश्वसरत्रस्रचाङनकरचाससचाद स
हतोवचाचचाजश्रीगतरर्यः सनौरवससऋरषत पकनरर्वे पकत्रस दतहश्रीसत
नतसत हतोवचाच सवश्वचासरत्रतो दतवचा वचा इरस रहररचास-
ततसत स ह दतवरचाततो वहैश्वचासरत्र आस तस्रहैवत कचासप-
लतरबचाभवचार्यःइसत।
व्यमाख्यमा - अथमामभषवेचिनष्ट्रीयसममाप्तवेरनन्तरस हिररश्चिन्द्रिसमहितवेष्वपृसत्वकपु मवसस्मतवेषपु स शिपुनयाःशिवेप इत
ऊध्वर कस्य पपुत्रनोऽसस्त्वमत मवचिमारवे समत तदष्ट्रीयच्छवै व मनयमाममकवेमत महिषर्वीणमास वचिनस श्रिपुत्वमा शिपुनयाःशिवेपयाः स्ववेच्छयमा
मवश्वमाममत्रपपुत्रत्वमङ्गष्ट्रीकपृत्य सहिसमा तदष्ट्रीयमङ्कमाममाससमाद। पपुत्रनो महि सवर त्र मपतपुरङ्कवे मनषष्ट्रीदमत। तदमानणीं
ससूयवसपपुत्रनोऽजष्ट्रीगरतनो मवश्वमाममत्रनो नवेमत मनरमाकपृत्यवैमपुवमाचि। प्रजमापत्यमादयनो दवेवमा एववेमस शिपुनयाःशिवेपस मह्यमसमारत
दत्तवन्तस्तस्ममात्तपुभ्यस न दमास्यमष्ट्रीमत। स चि शिपुनयाःशिवेपनो दवेववैदरत्तत्वमादवेवरमात इमत नमामधमारष्ट्री मवश्वमाममत्रपपुत्र
एवमाऽऽस। तस्य चि दवेवमातस्यवैतवे कमपलगनोत्रनोत्पन्निमा वभ्रपुगनोत्रमात्पन्निमाश्चि बन्धवनोऽभवनम्।

अथ शिपुनयाःशिवेपमाजष्ट्रीगरतयनोयाः ससवमादस दशिर यमत-

सरलमाथर याः - अनन्तरस शिपुनयाःशिवेपयाः मवश्वमाममत्रस्य अङ्कवे उपववेशिनस कपृतवमानम्। स ससूयवसपपुत्रयाः अजष्ट्रीगतर याः
उवमाचि- त्वस मम पपुत्रस यच्छ। मवश्वमाममत्रयाः उकवमानम् - नवैव। दवेवमायाः एनस मह्यस दत्तवमानम्। ततयाः परस सयाः (शिपुनशिवेपयाः)
मवश्वमाममत्रस्य तनययाः दवेवरमातयाः इमत अमभधयमा ख्यमातयाः अभवतम्। कमपलगनोत्रनोत्पन्निमायाः बभ्रपुगनोत्रष्ट्रीयमायाः तस्य
बमान्धवमायाः अभसूवनम्।

ववेदमाध्ययनमम् 251
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि- वचिम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 दवेमहि- दमा-धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

स हतोवचाचचाजश्रीगतरर्यः सनौरवससस्त्वस वतसह सवहरचावहचा

स हतोवचाचचाजश्रीगतरर्यः सनौरवससरचाङनसगरसतो
जन्रनचाऽस्रचाजश्रीगसतरर्यः शकतर्यः कसवर्यः। ऋषत पहैतचारहचात्तन्ततोरचारऽपगचार्यः
पकनरतसहरचासरसत स हतोवचाच शकनर्यःशतपतोऽदशरकस्त्वचा शचासहस्तस न
रच्छभद्रत ष्वलप्सत। गवचास त्रश्रीसण शतचासन त्वरवमणश्रीथचा रदङनसगरर्यः इसत।
व्यमाख्यमा -मवशिमाममत्रवेण मनरमाकपृतयाः सनोऽजष्ट्रीगरतयाः शिपुनयाःशिवेपस प्रत्यवेवमपुवमाचि। हिवे पपुत्र त्वस वमा त्वमवेव
मवश्वमाममत्रमादपगतयाः समन्निह्यस्मदम् गच्छ। त्वदष्ट्रीयममातमा चिमाहिस चिनोभमावमाववमास मवहयमावहिवै मवशिवेषण तवमाहिवमानस
करवमावहिवै। इत्यपुक्त्वमा तपुष्णष्ट्रीमवसस्थतस तस शिपुनयाःशिवेपस प्रमत पपुनरमप कयमामचिद्गमाथयवैवमपुवमाचि। हिवे शिपुनयाःशिवेप त्वस
जन्मनमाऽऽमङ्गरनोगनोत्रनोत्पन्नि आजष्ट्रीगमामतर रजष्ट्रीगतस्य पपुत्रयाः कररमवर दमाञ्श्रिपुत इत्यवेवस सवर त्र प्रससद्धयाः। अतनो हिवे महिषर
शिपुनयाःशिवेप पवैतमामहिमासत्पतमामहिवेन प्रजमापमतनमा ससपमामदतमात्तन्तनोयाः ससतमानमादमङ्गरनोवसशिन्ममाऽपगमा अपगतनो ममा भव।
तस्ममात्पपुनरमप ममामवेमहि मदगपृहिवे सममागच्छवे त्यपुकयाः शिपुनयाःशिवेप स्वयममप गमाथमाय प्रत्यपुत्तरस ददयौ। शिमासनो मवशिसनहिवेतपुयाः
खड्गयाः। हिवेऽजष्ट्रीगरत मज्वमाधमाय शिमासहिस्तस खड्गहिस्तस त्वमास सवरऽप्यदशिपुरदृषवन्तयाः। यत्क्रसूरस कमर
शिसूद्रिवेष्वत्यन्तनष्ट्रीचिवेसष्प नमालप्सत न लब्धवन्तनो लयौमककमा जनमास्तदृशिस क्रयौयर त्वयमा कपृतमम्।
हिवेऽमङ्गरसगनोत्रनोत्पन्निमाजष्ट्रीगरत मन्ममास मनममत्तष्ट्रीकपृत्य त्वस गवमास शितमामन त्रष्ट्रीण्यवपृणष्ट्रीथमा वपृतवमानसस।
तमददमत्यन्तममत्यपुकवमानम्।

पपुनरप्यजष्ट्रीगरतशिपुनयाःशिवेपयनोरुमकप्रत्यपुककी दशिर यमत-

सरलमाथर याः - ससूयवसस्य पपुत्रयाः सयाः अजष्ट्रीगतर याः शिपुनयाःशिवेपमम् उकवमानम्- (हिवे पपुत्र) त्वमवेव (मत्समष्ट्रीपमम्)
आगच्छ, आवमामम् उभयौ तव मपतरयौ, त्वमामम् आहयमावयाः। ससूयवसपपुत्रयाः अजष्ट्रीगतर याः (पपुनयाः शिपुनयाःशिवेपमम्) उकवमानम्-
(हिवे पपुत्र) त्वमम् तव जन्मनमा अमङ्गरसमाजष्ट्रीगतर स्य पपुत्रयाः मकञ्च मवदद्रिसूपवेण प्रससद्धयाः। अतयाः हिवे ऋषवे शिपुनयाःशिवेप , त्वस
पवैतमामहिवसशिपरम्परमातयाः दरसू स ममा गच्छ। पपुनयाः त्वस मत्समष्ट्रीपमम् आगच्छ। (एतच्छछत्वमा) शिपुनयाःशिवेपयाः उकवमानम्-
(वधमाय) अससधमाररणस त्वमास जनमायाः दृषवन्तयाः, शिसूद्रिष्वे वमप एवस क्रसूरतमा न दृश्यतवे। हिवे अमङ्गरनोवसशिनोदव (अजष्ट्रीगतर )
मम स्थमानवे त्वस मत्रशितस गमायाः गपृहिष्ट्रीतवमानम्।

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि- वचिम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 श्रिपुतयाः -श्रिपु-धमातनोयाः कप्रत्ययमान्तस रूपमम्।

252 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-३॥ मटिप्पणष्ट्री

स हतोवचाचचाजश्रीगतरर्यः सनौरवससस्तकद्विहै रचा तचात तपसत

पचापस करर ररचा कमतर।न तदहस सनहवक त तकभ्रस
प्रसतरन्तक शतचा गवचासरसत स हतोवचाच शकनर्यःशतपतो रर्यः
सकमत्पचापकस ककरचारत्ककरचारदतनत्तततोऽपरर।न नचापचागचार्यः
शनौद्रचान्न्रचारचादससधतरस त्वरचा कमतसरसत इसत।
व्यमाख्यमा -शिपुनयाःशिवेपवेननोपमालब्धनोऽजष्ट्रीगरतयाः। स्वककीयमनपुतमापस दशिर मयतपुस कमासमचिदगमाथमामवेवमामपुवमाचि। हिवे तमात
मपतपृवदपपु मालमालनष्ट्रीय शिपुनयाःशिवेप मयमा यत्पमापस कपृतस तदवै ममा तपमत तदवेव ममास मनसस ससतप्तस करनोमत। अहिस तत्पमापस
मनह्निपुववे पररहिरमामम। गवमास शितमामन पसूवर मयमा गपृहिष्ट्रीतमामन त्रष्ट्रीमण यमामन तपुभ्यस त्वदथर प्रमतयन्तपु प्रत्यवेकमवेव
प्रमाप्नपुवन्तयाः। इतरयनोयाः पपुत्रयनोगमारवनो ममा भसूवसस्तथवैव सवमारयाः ससन्त्वमत। ततयाः स शिपुनयाःशिवेपनो गमाथमाय प्रत्यपुत्तरस ददयौ।
ययाः पपुममान्धमर शिमास्त्रभष्ट्रीमतरमहितयाः सकपृतपमापकस कपुयमारत्स पपुममासस्ततयाः पमापमादन्यदवेनत्पमापस तदभ्यमासवशित्कपुयमारदवेव।
त्वस तपु शियौद्रिमान्न्यमायमान्निष्ट्रीचिजमामतससवसन्धनयाः क्रपुरमादमाचिरणमान्निमापमागमा अपगतनो न भवसस। अससधवेयस प्रमतससधमानरमहितस
पमापस त्वयमा कपृत्यममत्यवेषमा शिपुनयाःशिवेपस्य प्रत्यपुमकयाः।

अथ मवश्वमाममत्रकपृत्यस दशिर यमत-

सरलमाथर याः - ससूयवसपपुत्रयाः अजष्ट्रीगतर याः उकवमानम्- वत्स, अहिस यतम् पमापकमर कपृतवमानम्। तवेन अहिस
सन्तप्तयाः। ततम् पमापकमर अहिस त्यजमामम। मत्रशितस गमायाः तपुभ्यस ददमामम। शिपुनयाःशिवेपयाः (तदमा) उकवमानम्- ययाः एकवमारस
पमापकमर णयाः अनपुष्ठमानस कपृतवमानम् स ततम् पमापस पपुनयाः कतपुर शिक्ननोमत। त्वस शिसूद्रितपुल्ययाः यतम् पमापमाचिरणस कपृतवमानम् ततयाः
त्वस मपुकयाः न भमवष्यसस। त्वयमा यतम् कपृतस ततयाः परस ससन्धयाः भमवतपुस नमाहिर मत।

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि- वचिम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 कपृतमम्- कपृधमातनोयाः कप्रत्ययमान्तस रूपमम्।
 कपुयमारतम् - कपृ-धमातनोयाः मवसधसलङम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

असध स तरसरसत ह सवश्वचासरत्र उपपपचाद स हतोवचाच

सवश्वचासरत्रतो भश्रीर एव सनौरवससर्यः शचासतन सवसशशचा-
ससषर्यःक अस्थचान्रहैतस्र पकत्रतो भभरररहैवतोपतसह पकत्रतचासरसत, इसत।
व्यमाख्यमा -अससधवेयमप्रमतसममाधवेयस पमापमममत शिपुनयाःशिवेपवेन यदष्ट्रीररतस तदवेतदममतसममाधवेयत्वस मवश्वमाममत्र
उपपपमाद यपुमकमभरुपपमामदतवमानम्। तदपपु पमादनमाथर मवेव मवश्वममत्र इममास गमाथमामपुवमाचि। ससूयवहिस्य पपुत्रनोऽजष्ट्रीगरतनो
वे सञ्शिमासवेन हिस्तगतखडगवेन स मवमशिशिमाससषपुरस्थमामदशिसन -कतपुरममच्छपुरवसस्थतवमानम्।
भष्ट्रीम एव भयहिवेतपुरव
अतनो हिवे शिपुनयाःशिवेपपवैतस्य पमामपष्ठस्य पपुत्रनो ममा भसूयाः मकन्तपु ममवैव पपुत्रतमामपुपवेमहि।

ववेदमाध्ययनमम् 253
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

अथ शिपुनयाःशिवेपमवश्वमाममत्रयनोरुमकप्रत्यपुककी दशिर यमत-

सरलमाथर याः - मवश्वमाममत्रनोऽमप उकवमानम्, (तस्ममातम् कमर णयाः परस) ससन्धयाः भमवतपुस नमाहिर मत।
स(मवश्वमाममत्रयाः) ततयाः उकवमानम् अससमम् आदमाय पपुत्रस हिन्तपुमम् इच्छनम् ससूयवसपपुत्रयाः अतष्ट्रीव भयङ्करयाः आसष्ट्रीतम्।
(शिपुनयाःशिवेपयाः) त्वस तस्य पपुत्रयाः ममा भव, त्वस मम पपुत्रत्वमवेव स्वष्ट्रीकपुरु।
व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि- वचिम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

स हतोवचाच शकनर्यःशतपर्यः स वहै रथचा नतो जपरचाऽऽ

रचाजपकत्रतो तथचा वद। रथहैवचाऽऽङनसगरसर्यः सन्नकपतरचास
तव पकत्रतचासरसत स हतोवचाच सवश्वचासरत्रतो ज्रतष्ठतो रत
त्वस पकत्रचाणचास स्रचास्तव शतष्ठचा प्रजचा स्रचात।न उपतरचा-
दहैवस रत दचारस ततन वहै त्वतोपरन्त्रर इसत।
व्यमाख्यमा -मवश्वममत्रवेणवैवस बनोसधतयाः शिपुनयाःशिवेपयाः पपुनरमप गमाथमाय मवश्वममत्रस प्रत्यवेवमपुवमाचि। अयस
मवश्वममत्रनो जन्मनमा कमत्रययाः सनम् स्वककीयवेन तपनोममहिम्नमा बमाह्मण्यस प्रमाप्तवमामनत्यवेवस तदपृत्तमान्तस ससूचिमयतपु हिवे
रमाजपपुत्रवेमत ससबनोसधतवमानम्। स ववै तथमामवधनो रमाजजमातष्ट्रीय एव सन्यथमा यवेन प्रकमारवेण ननोऽस्ममामभयाः
सवररमासमन्तमाज्जमापय बमाह्मणत्ववेन जमायसवे तथमावमास्ममदषयवेऽमप त्वस वद। कथस वमदतव्यमममत तदच्पु यतवे।
अहिमाममदमानष्ट्रीममङ्गरनोगनोत्रयाः ससस्तत्पररत्यमागवेन तव पपुत्रत्वस यवेनवैव प्रकमारवेणनोपवेयमास तथवैवमानपुगहि
पृ माणवेमत शिवेषयाः।
एतदमाक्यमामभप्रमाययाः पसूवरयाः ससमकप्य दमशिर तयाः।

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि- वचिम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 वद- वदम्-धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

'पकरचाऽऽत्रचानस नमपस सवप्र (प्रस) तपसचा कमतवचानसस।

एवरङनसगरसस रचा त्वस वहैश्वचासरत्ररमषत ककर॥' इसत।
ततनो मवश्वमाममत्रनो गथमाय प्रत्यपुत्तरमपुकवमानम्। हिवे शिपुनयाःशिवेप त्वस पपुत्रमाणमास मध्यवे ज्यवेष्ठयाः स्यमा ज्यनोष्ठनो भव।
तव पपुत्रमामदरूपमा प्रजमाऽपष्ट्रीतरस्थमास श्रिवेष्ठमा स्यमातम्। मवे मह्यस मवश्वमाममत्रमाय दवैवस दवेववैयाः प्रसन्निवैदरत्तस दमायस पपुत्ररूपस
लमाभमपुपवेयमायाः प्रमाप्नपुमहि। तवेन ववै तवेनवैव प्रकमारवेण त्वनोपमन्त्रयवे त्वमास पपुत्रत्ववेन व्यवहिरमामम।

पपुनरमप शिपुनयाःशिवेपमवश्वमाममत्रयनोवपृरत्तमान्तस दशिर यमत-

254 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-३॥ मटिप्पणष्ट्री

सरलमाथर याः - तदमा शिपुनयाःशिवेपयाः उवमाचि, हिवे रमाजपपुत्र, भवमानम् यथमा (रमाजवसशिष्ट्रीययाः सन्निमप) मम समष्ट्रीपवे
(बमाह्मणरूपवेण) ख्यमातयाः तथवैव अहिममप आङ्गरसयाः सन्निमप कथस भवतयाः पपुत्रत्वस प्रमाप्स्यमामम इमत भवमानम् एव
वदतपु। तदमा मवश्वमाममत्रयाः उकवमानम्- (हिवे शिपुनयाःशिवेप) मम पपुत्रवेषपु त्वमवेव ज्यवेष्ठयाः भव, तव पपुत्रमायाः श्रिवेष्ठत्वस लभन्तमामम्।
दवेवमायाः मह्यस पपुत्रस्य यस भमारस सममपर तवमानम् ततम् त्वस नय। एवमम् अहिस त्वमास पपुत्ररूपवेण आहयमामम।

व्यमाकरणमम्-

 कपृतवमानम्- कपृ-धमातनोयाः कवतपु-प्रत्ययमान्तस रूपमम्।

 कपुरु- कपृ-धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य एकवचिनवे रुपमम्।

स हतोवचाच शकनर्यःशतपर्यः सजस चानचानतषक वहै ब्ररभ चातन सनौहचादचारर

रत सशरहै। रथचाऽहस भरतऋषभतोपतरचास तव पकत्रतचासर-
त्रथ ह सवश्वचासरत्रर्यः पकत्रचानरन्त्ररचारचास रधकच्छन्दचार्यः
शमणतोतन ऋषभतो रतणकरषकर्यः। रत कत च भचातरर्यः
स्थ नचास्रहै ज्रहैष्ठनरचार कल्पध्वसरसत॥ इसत।
व्यमाख्यमा -मवश्वमाममत्रवेण प्रलनोमभतयाः शिपुनयाःशिवेपयाः स्वकमायर दमारमारथर गमाथयवैवमपुवमाचि। ससजमाननवेषपु
ममदषयवैकमत्यस प्रमाप्तवेषपु त्वदष्ट्रीयपपुत्रवेषपु (स)वर्मोऽमप ममास बसूयमातम्। ज्यवेष्ठभमातपृत्ववेन व्यवहिरतपु। तच्चि मवे मम सयौहिमादमारय
भ्रमातपृमभररतरवैयाः स्नवेहिमामतशिमाय सश्रियवै धनलमाभमाय चि ससपदतवे। हिवे भरतऋषभ भरतवसशिश्रिवेष्ठ मवश्वमाममत्रमाहिस तव
पपुत्रतमास यथनोपवेयमास तथवैववैतवेषमास पपुत्रमाणमागवेऽनपुगहि
पृ माणवेमत शिवेषयाः। ततनो मवश्वमाममत्र
इतरमान्पपुत्रमानहिह यगमाथमायवैवममाजमामपतवमानम्। यनो मधपुच्छन्दमा नमाम यश्चिषर भनो यनोऽमप रवेणय
पु र्मोऽप्यषक एतवे मपुख्यमा हिवे
पपुत्रकमायाः शृणनोतन मदष्ट्रीयममाजमास शृणपुत। कवेमचिदसूयस सवर भ्रमातरयाः स्थ तवे सवरऽप्यस्मवै शिपुनयाःशिवेपमादस्ममादमप
ज्यवैष्ठ्यमायमाय न कल्पधवस ज्यवेष्ठत्वमामभममानस ममा कपुरुत। मकन्त्वसमाववेव यपुष्ममाकस मध्यवे ज्यवेष्ठनो
भसूत्वमाऽवमतष्ठतमामममत॥

अथ मवश्वमाममत्रपपुत्रमाणमास वपृत्तमान्तममाहि-

सरलमाथर - स शिपुनयाःशिवेपयाः उकवमानम्- हिवे भरतषर भ, भवतयाः पपुत्रमायाः एकमतवेन वदन्तपु यतम् अहिस भवतयाः
पपुत्रत्वस लभवे। तमहिर मम सयौहिमादर लमाभयाः श्रिष्ट्रीलमाभश्चि भववेतमामम्। अतयाः परस मवश्वमाममत्रयाः पपुत्रमानम् आहिह य उकवमानम् हिवे
मधपुच्छन्दयाः, ऋषभ, रवेणनो, अषक, यसूयस शृणपुत, यसूयस यवे भ्रमातरयाः स्थ तवेषपु शिपुनयाःशिवेपस ज्यवेष्ठरूपवेण कल्पयत।

व्यमाकरणमम्-

 उवमाचि- वचिम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 बसूयमातम्- बसू- धमातनोयाः मवसधलङम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 कल्पध्वमम् - कल्प-धमातनोयाः लनोटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।

ववेदमाध्ययनमम् 255
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

तस्र ह सवश्वचासरत्रस्रहैकशतस पकत्रचा आसकर्यः पञ्चचाश-

दतव ज्रचारचाससतो रधकच्छन्दसर्यः पञ्चचाशत्कनश्रीरचाससर्यः इसत।
व्यमाख्यमा - मधपुच्छन्दनोनमामकयाः कसश्चित्पपुत्रनो मध्यमस्ततनोऽमप ज्यनोष्ठमायाः कमणष्ठमाश्चि प्रत्यवेकस
पञ्चमाशित्ससख्यकमा इत्यवेवमवेकशितस तस्य पपुत्रमायाः।

तवेषमास मध्यवे ज्यवेष्ठमानमास वपृत्तमान्तममाहि-

सरलमाथर याः - तस्य मवश्वमाममत्रस्य एकशितस पपुत्रमायाः आसनम्, (तवेषपु) पञ्चमाशितम् मधपुच्छन्दसयाः ज्यवेष्ठमायाः,
पञ्चमाशितम् मधपुच्छन्दसयाः कमनष्ठमायाः।

व्यमाकरणमम्-

 ज्यमायमाससयाः - अयमम् अनयनोयाः अमतशियवेन वपृद्धयाः प्रशिस्ययाः वमा। ज्यमादवेशियाः। ज्यमा+ईयसपुनम्।

ईयसपुन्प्रत्ययमान्तस पपुससस प्रथममाबहिह वचिनवे रूपमम्।
 कनष्ट्रीयमाससयाः - अयमम् अनयनोयाः अमतशियवेन यपुवमा अल्पनो वमा। कनमादवेशियाः। कनम्+ईयसपुनम्।
ईयसपुन्प्रत्ययमान्तस पपुससस प्रथममाबहिह वचिनवे रूपमम्।

तदत ज्रचारचाससतो न तत ककशलस रतसनरत तचाननक व्रचाज-

हचारचान्तन्वर्यः प्रजचा भकश्रीषतसत त एततऽन्धचा पकण्डचार्यः
शबरचार्यः पसक लन्दचा रभसतबचा इत्रकदन्त्रचा बहवतो वहैश्वचा-
सरत्रचा-दस्रभनचास भभसरष्ठचार्यः इसत।
व्यमाख्यमा - तत्तवेष्वकवेशितससख्यमाकवेषपु पपुत्रवेषपु मध्यवे यवे मधपुच्छन्दसनो ज्यवेष्ठमायाः पञ्चमाशित्ससख्यकमास ससन्त तवे
शिपुनयाःशिवेपस्य मवश्वमाममत्रपपुत्रत्वस कपुशिलस न मवेमनर इदस समष्ट्रीचिष्ट्रीनममत्यवेवस नमाङ्गष्ट्रीकपृतवन्तयाः।
तमाञ्जवेष्ठमान्पञ्चमाशित्ससख्यमाकमाननपुलक्ष्य मवश्वममत्रनो व्यमाजहिमार व्यमाहिरणस शिमापरूपस वमाक्यमपुकवमानम्। हिवे ज्यवेष्ठपपुत्रमा
यपुष्ममाकस मदष्ट्रीयमाजमामतलमङ्घिनमास प्रजमायाः पपुत्रमामदकमा अन्तमान्भकष्ट्रीषस चिण्डमालमामदरूपमान्निष्ट्रीचिजमामत -मवशिवेषमानम्
भजतमामममत। त एतवे शिप्तमायाः सन्तनोऽन्धत्वमामदपञ्च मवधनष्ट्रीचिजमामतमवशिवेषमा भवसन्त। इमतशिब्दस्य
तत्प्रदशिर नमाथर त्वमादन्यवेऽमप नष्ट्रीचिजमामतमवशिवेषमायाः सवर मववमकतमायाः। उद्गमातनोऽन्त उदनोन्तनोऽन्यन्तनष्ट्रीचिजमामतस्तत्र
भवमा ऊदन्त्यमायाः। तवे बहिवनोऽनवेकमवधमा ववैश्वममत्रमा मवश्वममत्रससतमतजमा दस्यपुनमास तस्करमाणमास मध्यवे भसूमयष्ठमा
अत्यमासधकमायाः।

ज्यवेष्ठमानमास वपृत्तमान्तमपुक्त्वमा मधपुच्छन्दसस्तत्कमनष्ठमानमास चि वपृत्तमान्तस गथमायमा दशिर यमत-

सरलमाथर याः - यवे चि तवेषपु ज्यवेष्ठमायाः तवे एततम् समष्ट्रीचिष्ट्रीनरूपवेण न गपृहिष्ट्रीतवन्तयाः। तमानम् प्रमत मवश्वमाममत्रयाः
अमभशिमापवमाक्यमम् उच्चिमाररतवन्तयाः- यपुष्ममाकस पपुत्रमायाः शिसूद्रित्वस गच्छन्तपु। तवे एव अन्धयाः, पपुण्डष याः, शिवरयाः, पपुसलन्दयाः,
मसूमतवयाः इत्यमादययाः शिसूद्रित्वस प्रमाप्तवन्तयाः। मवश्वमाममत्रस्य वसशिनोदत
सू मायाः एतवे सवर मवमवधजमामतगतवेषपु दमानववेषपु प्रधमानमायाः।

256 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-३॥ मटिप्पणष्ट्री

व्यमाकरणमम्-

 भसूमयष्ठमायाः - अमतशियवेन। बहिह +इष्ठनम्। भ्वमादवेशिवे यपुकम् चि। प्रथममाबहिह वचिनवे रूपममदमम्।

स हतोवचाच रधकच्छन्दचार्यः पञ्चचाशतचा सचाधर्यं रन्नर्यः

सपतचा सज स चानश्रीतत तसस्रससस्तष्ठचारहत वरर।न पकरस्त्वचा
सवर्वे ककररहत त्वचारन्वञ्चतो वरस स्रसश्रीसत इसत।
व्यमाख्यमा -कमनष्ठपपुत्रमाणमास पञ्चशिमातमा सहि मधपुच्छन्दनोनमामकयाः स मध्यमयाः पपुत्रयाः शिपुनयाःशिवेपस प्रत्यवेवमपुवमाचि।
हिवे शिपुनयाःशिवेप ननोऽस्ममाकस मपतमा मवश्वमाममत्रनो यत्कमायर त्वदष्ट्रीयज्यवेष्ठपपुत्रत्वरूपस ससजमानष्ट्रीतवे सम्यग्जमानमात्यङ्गष्ट्रीकरनोमत
तसस्मनम् कमायर वयस मतष्ठमामहिवे तत्कमायर मङ्गष्ट्रीकपुमर याः। सवर वयस त्वमा शिपुनयाःशिवेपनमाममानस त्वमास पपुरस्कपुमर हिवे पपुरस्कपृत्य ज्यवेष्ठस
कम्पृ त्वमा वतमारमहिवे। त्वमामन्वञ्चयाः शिपुनयाःशिवेपमनपुगच्छतयाः स्मसस भवमाम इत्यपुकवमानम्।

मवश्वमाममत्रवपृत्तमान्तस दशिर यमत-

सरलमाथर याः - स मधपुच्छमान्दमायाः पञ्चमाशित्पपुत्रवैयाः सहि उकवमानम् - अस्ममाकस मपतमा यमम् आदवेशिस दत्तवमानम् तस
वयस पमालयमामयाः। वयस त्वमामवेव अगजरूपवेण तथमा ज्यवेष्ठभ्रमातपृरूपवेण अनपुचिरमामयाः।

व्यमाकरणमम्

 ससजमानष्ट्रीतवे- समम् इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् जमा- धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।
 मतष्ठमामहिवे- स्थमा- धमातनोयाः उत्तमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे ववैमदकस रूपमम्।
 कपुमर हिवे- आत्मनवेपदपकवे कपृ- धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य उत्तमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।

अथ हि मवश्वमाममत्रयाः प्रतष्ट्री त याः पपुत्र मासस् तपुष माव इमत।

व्यमाख्यमा - अथ मधपुच्छन्दयाःसमहितमानमास पञ्चमाषत्कमनष्ठपपुत्रमाणमास

शिपुनयाःशिवेपमवषयज्यवेष्ठपपुत्रत्वमाङ्गष्ट्रीकमारमानन्तरस स मवश्वमाममत्रयाः प्रतष्ट्रीतस्तवेषपु प्रत्ययस मदनपुकसूलमा इमत मवश्वमासस प्रमाप्तयाः
प्रष्ट्रीत्यमा पपुत्रमानम् गमाथमामभस्तमाषमाव।

तत्र प्रथममाम गमाथमाममाहि-

सरलमाथर याः - अनन्तरस मवश्वमाममत्रयाः (पपुत्रमाणमास वमाक्यवे) मवश्वमासस कपृत्वमा तवेभ्ययाः सन्तनमास प्रदमाय एवमम्
उवमाचि-

व्यमाकरणमम्-

 स्तपुषमाव- षपु ञम्-धमातनोयाः सलटिम् -लकमारस्य उत्तमपपुरुषस्य मदवचिनवे रूपमम्।

तत वहै पकत्रचार्यः पशकरन्ततो वश्रीरवन्ततो भसवष्रथ।

रत रचानस रतऽनकगमहन्ततो वश्रीरवन्तरकतर रचा इसत।

ववेदमाध्ययनमम् 257
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

व्यमाख्यमा -हिवे मधपुच्छन्दयाःप्रमपुखमायाः कमनष्ठमापपुत्रमा यवे यसूयस मवे ममानस मदष्ट्रीयस मतमनपुगहि
पृ मान्तऽनपुकसूल्यवेन
स्वष्ट्रीकपुवर न्तनो ममास मवश्वमाममत्रस वष्ट्रीरवन्तस स्वधमर शिसूरपपुत्रयपुकमकतर कपृतवन्तस्तवै ववै तमादृशिमा यसूयस बहिह मवधपपुत्रयपुकमा
बहिह मवधमानपुकसूलपपुत्रयपुकमाश्चि भमवष्यथ। मदतष्ट्रीयमास गमाथमाममाहि-

सरलमाथर याः - मम यवे पपुत्रमायाः मम वमाक्यमम् अङ्गष्ट्रीकपृत्य ममास वष्ट्रीरपपुत्रवन्तस कपृतवमानम्। तवे एव
अनपुकसूलपपुत्रयपुकमायाः बहिह मवधपपुत्रयपुकमाश्चि भमवष्यसन्त।

व्यमाकरणमम्-

 वष्ट्रीरवन्तयाः - वष्ट्रीर इमत प्रमामतपमदकमातम् मतपुब्प्रत्ययवे समत प्रथममायमायाः बहिह वचिनवे रूपमम्।
 पशिपुमन्तयाः - वष्ट्रीर इमत प्रमामतपमदकमातम् मतपुब्प्रत्ययवे समत प्रथममायमायाः बहिह वचिनवे रूपमम्।
 भमवष्यथ – भसू (सत्तमायमामम्) इत्यथर कमातम् धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।

पकर एत्रचा वश्रीरवन्ततो दतवरचाततन गचासथनचार्यः।

सवर्वे रचाध्रचार्यः स्थ पकत्रचा एष वर्यः ससद्विवचाचनर।न इसत।
व्यमाख्यमा - गमासथनशिब्दनो मवश्वमाममत्रस्य मपतरममाचिषवे। हिवे गमासथनमा गमासथपयौत्रमायाः पपुरयाः एत्रमा यपुष्ममाकस
पपुरतनो गन्त्रमा मपुख्यवेन दवेवरमातवेन सहि ससूयस सवर वष्ट्रीरवन्तयाः श्रिवेष्ठपपुत्रयपुकमा रमाध्यमायाः स्थ सवरयाः पपुरुषवैरमारमाधनष्ट्रीयमायाः
यपुज्यमा भवय। हिवे पपुत्रमा मधपुच्छन्दयाःप्रभपृतय एष दवेवरमातनो वनो यपुष्ममाकस समदवमाचिनस सन्ममागर स्य मवशिवेषतनोऽध्यमापनस
कररष्यतष्ट्रीमत शिवेषयाः।

तपृतष्ट्रीयमास गमाथमाममाहि-

सरलमाथर याः - हिवे गमासथवसशिष्ट्रीयमायाः, यपुष्ममाकस पसूवर मवदममानवेन दवेवरमातवेन सहि यसूयस वष्ट्रीरपपुत्रमवमशिषमायाः भवन्तयाः
सवरयाः पसूज्यमायाः भवत। हिवे पपुत्रमायाः, अयस दवेवरमातयाः एव यपुष्मभ्यस सदपपु दवेशिस प्रदमास्यमत।

व्यमाकरणमम्-

 वष्ट्रीरवन्तयाः - वष्ट्रीर इमत प्रमामतपमदकमातम् मतपुब्प्रत्ययवे समत प्रथममायमायाः बहिह वचिनवे रूपमम्।
 स्थ - असम्-धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य मध्यमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।

एष वर्यः ककसशकचा वश्रीरतो दतवरचातस्तरसन्वत। रकष्रचासश्च

दचारस र उपततचा सवदचास रचारक च सवद्मसस। इसत।
व्यमाख्यमा - हिवे कपुमशिकमायाः कपुमशिकननमाम्ननो मसत्पतमामहिस्य ससवसन्धननो मधपुच्छन्दयाःप्रभपृतय एष दवेवतमारनो
रनो यपुष्ममाकस ज्यवेष्ठभ्रमातवेमत शिवेषयाः। तस दवेवरमातस यसूयमसन्वतमानपुगतमा भवत। मवे मदष्ट्रीयस दमायस धनस यपुष्ममासश्चिवेपवेतमा
प्रमाप्स्यमत। चिकमारमादवेवरमातस चि। यमामपु चि यमाममप कमासमचिदवेदशिमास्त्रमामदरूपमास मवदमास मवद्मसस वयस जमानष्ट्रीमयाः समाऽमप
यपुष्ममानपुपवेतमा प्रमाप्स्यमत।

चितपुथर्वी स गमाथमाममाहि-

258 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-३॥ मटिप्पणष्ट्री

सरलमाथर याः - हिवे कपुशिकगनोत्रनोत्पन्निमायाः पपुत्रमायाः, अयस ययाः वष्ट्रीरयाः दवेवरमातयाः, यसूयस तस्य अनपुगमनस कपुरुत। मम
यतम् धनस शिमास्त्रमामदजमानस चि स्तयाः ततम् यसूयस लभध्वमम्।

व्यमाकरणमम्-

 मवद्मसस- मवदम्-धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य उत्तमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्। ववैमदकवे तपु मसस इत्यस्य
प्रयनोगयाः भवमत।

तत सम्रञ्चतो वहैश्वचासरत्रचार्यः सवर्वे सचाकस सरचातरर्यः।

दतवरचातचार तसस्थरत धमत्रहै शहैष्ठनरचार गचासथनचार्यः।इसत।
व्यमाख्यमा - हिवे मवश्वममत्रमा मवश्वममत्रस्य मम पपुत्रमा यवे गमासथनमा गमासथपयौत्रमास्तवे यसूयस सवरऽमप सम्यञ्चयाः
समष्ट्रीचिष्ट्रीनबपुद्धयनो यवे समाकस दवेवरमातवेन समाधर सरमातयनो रमामतधर नससपसत्तस्तयमा यपुकमायाः सन्तनो दवेवरमातमाय
मदष्ट्रीयश्रिवेष्ठपपुत्रस्य दवेवरमातस्य धपृत्यवै धमारणस यपुष्मत्पनोषणस श्रिवैष्ठ्यमाय यपुष्ममाकस मध्यवे श्रिवेष्ठत्वस चि
तसस्थरवेऽमङ्गकपृतवन्तयाः।

पञ्चमणीं गमाथमाममाहि-

सरलमाथर याः - हिवे मवश्वमाममत्रपपुत्रमायाः, हिवे गमासथपयौत्रमायाः, यसूयस समष्ट्रीचिष्ट्रीनबपुमद्धसम्पन्निमायाः, यसूयस सवर दवरमातवेन सहि
धनसम्पदनोकमारयाः भवत, यतनो महि यसूयस दवेवरमातस श्रिवेष्ठरूपवेण स्वष्ट्रीकपृतवन्तयाः।

अधश्रीरत दतवरचाततो ररक्थरतोरभरतोऋरसषर्यः।

जहनक चास चचाऽऽसधपत्रत दहैवत वतदत च गचासथनचार।न इसत।
व्यमाख्यमा -इकम् स्मरण इमत धमातपुयाः। अधष्ट्रीयत स्मपृमतकमारवैमरहिषर्वीमभयाः स्मयर तवे। कथमममत तदच्पु यतवे।
अयस दवेवरमातनो पु यनोरजष्ट्रीगरतमामवश्वममत्रयनोयाः ससवसन्धमन यवे ररकथवे धनवे तयनोऋरमषद्रिष्टिष मा।
दमामपुष्यमायणत्वमादभ
तदभ
पु यमहिर तष्ट्रीत्यथर याः। अजष्ट्रीगतर स्य कसूटिस्य ऋमषजर ह्निस
पु सजकस्तस्य वसशिवे जमातमायाः सवर जहिरुवस्तवेषमास
चिमाऽऽसधपत्यवे स्वमाममत्यवे दवेवरमातनो यनोग्ययाः। तथमा दवैववे दवेवससवसन्धनष्ट्री यमागमामदकममारमण ववेदवे चि मन्त्ररूपवे समथर याः।
गमासथनमामस्मसत्पतपृसशि
स नोत्पन्निमानमास चि सवरषमामसधपत्यवे यनोग्ययाः।

सरलमाथर याः - दवेवरमातयाः ऋमषयाः उभयनोयाः सम्पदयाः असधकमारष्ट्री भसूत्वमा जहपुवशि

स ष्ट्रीयमानमामम् आसधपत्यशिकयौ
मकञ्च गमासथवसशिष्ट्रीयमानमास दवैवकमर मकञ्च ववेदजमानस्य यनोग्ययाः इत्यनवेन ख्यमातयाः भवमत।

व्यमाकरणमम्-

 अधष्ट्रीयतवे - असध इत्यपुपसगर कमातम् अध्ययनमाथर कमादम् इङम् -धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य
एकवचिनवे रूपमम्।

तदततत्परऋक्शतगचाथचास शनौनर्यःशतपरचाख्रचानर।न इसत।

ववेदमाध्ययनमम् 259
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

व्यमाख्यमा - कस्य नसूनस मनधमारयवेत्यमान्तमायाः सप्तमासधकनवमतससख्यकमा ऋचिस्त्वस नयाः स

त्वममत्यमामदकमासस्तस ऋचि एवमपृचिमास शितमम्। परयाःशिब्दनोऽसधकवमाचिष्ट्री। पसूवर्मोकदृक्शितमातम् -परनोऽसधकमा
एकमत्रसशित्ससख्यकमा यस सन्वमममत्यमादमा गमाथमा यस्मन्निमाख्यमानवे तदवेतत्परऋक्शितगमाथमम्। शिपुनयाःशिवेपवेन दृषमायाः
सप्तमासधकनवमतससख्यमायपुकमा ऋचिनो यमायाः सन्त्यन्यवेन दृषमास्तभ्र ऋचिनो यमायाः ससन्त बमाह्मणवे प्रनोकमा
एकमत्रसशिदगमाथमामवशिवेषमा यवे ससन्त तवैयाः सवररुपवेतस हिररश्चिन्द्रिनो हि ववैधस इत्यमामदकस सवर शिपुनयाःशिवेपमवषयममाख्यमानमम्।

तस्यमाऽऽख्यमानस्य रमाजससूयक्रतनो मवमनयनोगस दशिर यमत-

सरलमाथर याः - एकशितमम् ऋचियाः मकञ्च गमाथमामभयाः इदमवेव शिपुनयाःशिवेपस्य उपमाख्यमानमम्।

व्यमाकरणमम्-

 आख्यमानमम्- आङम् - इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् अदमामदगणष्ट्रीयमातम् ख्यमाधमातनोयाः ल्यपुमटि रूपममदमम्।

तदतोतचा रचाजतऽसभषक्तचाऽचषत। इसत।

व्यमाख्यमा -रमाजससूयक्रतमावमभषरचिनष्ट्रीयमाख्यवे कमर मण यदमा रमाजमामभमषकनो भवमत तदमानणीं तस्मवै रमाजवे
तदमाख्यमानस हिनोतमा कथयवेतम्।

तत्रवेमतकतर व्यस दशिर यमत-

सरलमाथर याः - अमभमषकस रमाजमानस हिनोतमा एततम् उपमाख्यमानमम् उकवमानम्।

व्यमाकरणमम्-

 आचिषवे- आङम् - इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् चिमकङम् - धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

सहरण्रकसशपचावचासश्रीन आचषत सहरण्रकसशपचावचा-

सश्रीनर्यः प्रसतगमणचासत रशतो वहै सहरण्रस रशसहैवहैनस तत्सरधररसत। इसत।
व्यमाख्यमा -हिनोतमा यदनोपमाख्यमानस कथयमत तदमानणीं महिरण्यकमशिपयौ सपुवणर मनमर तससूत्रमवै नर ष्पमामदतवे कमशिपयौ
स हिनोतमापमवशिवेषत। तदमाख्यमानमध्यवेऽध्वयपुरश्चि महिरण्यकमशिपमावमासष्ट्रीननो वक्ष्यममाणस प्रमतगरस बसूयमातम्। महिरण्यस्य
यशिनोहिवेतपुत्वमादशिस्त्वमम्। तथमा सत्यवेनस रमाजमानस यशिसवैव समपृद्धस करनोमत।

अधवयपुरणमा प्रयनोकव्यस प्रमतगरमवशिवेषस दशिर यमत-

सरलमाथर याः - हिनोतमा महिरण्यकमशिपयौ उपमवषयाः सनम् एततम् आख्यमानमम् उकवमानम्। अध्वयपुरयाः अमप
महिरण्यकमशिपयौ उपमवषयाः सनम् प्रमतगरमम् उच्चिमाररतवमानम्। महिरण्ययाः एव यशिसयाः हिवेतपुयाः यशिसमा एव रमाजमा समपृद्धयाः
भवमत।

व्यमाकरणमम्-

 आचिषवे- आङम् - इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् चिमकङम् - धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

260 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-३॥ मटिप्पणष्ट्री

 प्रमतगपृणमामत- प्रमत इत्यपुपसगमारतम् क्षयमामदगणष्ट्रीयमातम् गरधमातनोयाः लमटि मतमप रूपमम्।

 समधर यमत- सम इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् मणजन्तमातम् ऋधपु (वपृद्धयौ) इमत अथर कमातम् धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य
प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

ओसरत्रमचर्यः प्रसतगर एवस तथतसन गचाथचारचा ओसरसत

वहै दहैवस तथतसत रचानकषस दहैवतन चहैवहैनस तन्रचानकषतण च
पचापचादतनसर्यः प्ररकञ्चसत। इसत।
व्यमाख्यमा -हिनोत्रमा प्रयपुकमायमा एकवैकस्यमा ऋचिनोऽन्तवेऽधवयर्मोरनोममत्यवेतमादृशियाः प्रमतगरनो भवमत।
ओममत्यवेतच्छन्दनोरूपस दवैवस दवेववैवङ्गष्ट्रीकमारमाथर प्रयपुज्यतवे। तत्तथवेत्यन्तस (तथवेमत) ममानपुषस मनपुष्यमा अङ्गष्ट्रीकमारवे
तथवेमतशिब्दस प्रयपुञ्जतवे। तत्तवेन प्रमतगरवेण दवैववेम ममानपुषवेण चिमाधवर यरपु न
वे स रमाजमानस पमापमादवैमहिकमादकपककीमतर रूपमादवेनसनो
मरकहिवेतनोश्चि प्रमपुञ्चमत प्रमपुकस करनोमत।

क्रत्वथर त्ववेननोपमाख्यमानस मवधमाय क्रतपुमनरपवेकपपुरुषमाथर त्ववेन मवधत्तवे-

सरलमाथर याः - हिनोत्रमा पठ्यममानमायमायाः प्रत्यवेकमम् ऋचियाः परमम् ओमम् मकञ्च (प्रत्यवेकस) गमाथमायमायाः परस तथमा
इमत प्रमतगरयाः। ओमम् शिब्दयाः दवैवयाः, तथमा शिब्दयाः ममानवयाः, दवैवयाः ममानवयाः चि प्रमतगरवेण रमाजमानस पमारमत्रकमातम् ऐमहिकमातम्
समस्तमातम् पमापमातम् अध्वयपुरयाः मनोकयमत।

व्यमाकरणमम्-

 प्रमपुञ्चमत- प्र इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् मपुचिम् इमत धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

तस्रचादतो रचाजचा सवसजतश्री स्रचादप्ररजरचान आख्रचा-

परततहैवहैतच्छनौनर्यःशतपरचाख्रचानस न हचासस्रन्नल्पस चनहैनर्यः
पररसशष्रतत। इसत।
व्यमाख्यमा -यस्ममादपपु माख्यमानस पमापप्रशिमनहिवेतपुस्तस्ममादयजममाननोऽमप रमाजमा मवसजतष्ट्री यमद मवजयनोपवेतयाः
स्यमात्तदमानष्ट्रीमवेतच्छयौनयाःशिवेपममाख्यमानममाख्यमापयवेतम्। तस्य रमाजनो ययाः कसश्चिद्बमाह्मण उपमाख्यमानस व्रसूयमातम्। तथमा
समत तसस्मनमाजमन अल्पस चिन मकसमचिदप्यवेनयाः पमापस न हि ववै पररमशिष्यतवे सवर पमापस नश्यतष्ट्रीत्यथर याः।

अख्यमानप्रयपुक दमकणमास मवधत्तवे-

सरलमाथर याः - अतयाः स रमाजमा मवजयलमाभस कपृतवमानम्, स यजममानयाः अभसूत्वमामप यमद शिपुनयाःशिवेपस्य
आख्यमानस वमादयमत तमहिर तस्य पमापस्य कणमा अमप अवमशिषमा न मतष्ठमत।

व्यमाकरणमम्-

 स्यमातम् - असम्-धमातनोयाः मवसधसलङम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपम्।

ववेदमाध्ययनमम् 261
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

 पररमशिष्यतवे - परर इत्यपुपसगर पसूवरकमातम् शिमासम्(अनपुमशिषयौ) इत्यथर कमातम् लटिम् -लकमारस्य

प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

सहस्ररचाख्रचात्रत ददचाच्छतस प्रसतगररत्र एतत चहैवचाऽऽ-

सनत श्वततश्चचाश्वतरश्रीरथतो हतोतकर्यः। इसत।
व्यमाख्यमा -यनोऽममाख्यमात हिनोतमा तस्मवै क्रत्वथर दमकणमामन्तरवेणनोपमाख्यमान-प्रयपुकमास दमकणमास गनोसहिसरूपमास
ददमातम्। प्रमतगररत्रवेऽधवयर ववे गनोशितस ददमातम्। यवे महिरण्यकमशिपपुरूपवे दवे स्त एतवे अमप तमाभ्यमामवेव ददमातम्।
अश्वतरष्ट्रीभ्यमास ससककीणर जमामतयपुकमाभ्यमामसधकशिमकभ्यमास यपुकनो रथनोऽश्वतरष्ट्रीरथयाः। स चि रजतवेनमालस
-कपृतत्वमाच्छवेतयाः। सनोऽमप तमादृशिनो हिनोतपुदरययाः।
पसूवरमयजससयक
पु स कल्पनो मवजमयननो रमाजनोऽमभमहितयाः। इदमानणीं पपुत्रकमाममानमाममप (सवरषमाममप) मवधत्तवे-
सरलमाथर याः - ययाः आख्यमानस कथयमत तस्मवै सहिसस गमावयाः प्रदमानष्ट्रीयमायाः, मकञ्च ययाः प्रमतगरस करनोमत तस्मवै
एकशितस गमावयाः दवेयमायाः। स महिरण्यकमशिपपुयाः दयमवेव। मकञ्च तवेभ्ययाः दयमवेव दवेयमम्। श्ववेतयाः अश्वतरष्ट्रीय क
पु याः रथयाः हिनोत्रवे
दवेययौ।

व्यमाकरणमम्-

 ददमातम्- दमा-धमातनोयाः मवसधसलङम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य एकवचिनवे रूपमम्।

 हिनोतपुयाः- हिनोतपृ इमत प्रमामतपमदकस्य षष्ठ्यन्तस रूपमम्।

पकत्रकचारचा हचाप्रचाख्रचापरतरल्लवाँभन्तत ह पकत्रचावाँल्लभन्तत ह

पकत्रचान॥न १८॥इसत।
व्यमाख्यमा - यवे पपुत्रकमाममायाः ससन्त तवे हि प्रससद्धमम् एतदम् उपमाख्यमानमम् आख्यमापयवेरनम् बमाह्मणमपुखमातम्
शृणपुयरपु रत्यथर याः। तवे पपुत्रमाल्लिडभन्तवे। अभ्यमासनोऽभ्यमायसममाप्त्यथर याः।

सरलमाथर याः - पपुत्रमम् इच्छन्तयाः जनमायाः अमप आख्यमानस पठसन्त। अनवेन तवेषमास पपुत्रलमाभयाः भववेतम्।

व्यमाकरणमम्-

 लभन्तवे- लभम्-धमातनोयाः लटिम् -लकमारस्य प्रथमपपुरुषस्य बहिह वचिनवे रूपमम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः

1. ऋसत्वजयाः कमम् अनपुष्ठमानस्य सममामप्तस कतपुरमम् उकवन्तयाः।

2. शिपुनयाःशिवेपयाः कस्य अङ्कवे उपववेशिनस कपृतवमानम्।

262 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-३॥ मटिप्पणष्ट्री

3. तस्य बमान्धवमायाः ककीदृशिमायाः अभसूवनम्।

4. कमत गमायाः तस्मवै दत्तवन्तयाः।
5. मवश्वमाममत्रस्य कमत पपुत्रमायाः आसनम्।
6. कस्ममातम् पञ्चमाशितम् ज्यवेष्ठमायाः कमनष्ठमायाः।
7. मवश्वमाममत्रयाः कमानम् प्रमत अमभशिमापवमाक्यमम् उकवन्तयाः।
8. मवश्वमाममत्रयाः कमनष्ठपपुत्रमानम् प्रमत मकमम् उकवन्तयाः।
9. गमासथनयाः शिब्दयाः कमम् आचिषवे।
10. कयाः गमासथवसशिष्ट्रीयवेभ्ययाः सदपपु दवेशिस प्रदमास्यमत।

पमाठसमारयाः

असस्मनम् पमाठवे शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानस्य पञ्चमयाः खण्डयाः वमणर तयाः। असस्मनम् खण्डवे यदक
पु स ततम् समाररूपवेण
करयतवे। असस्मनम् खण्डवे शिपुनयाःशिवेपस मवश्वमाममत्रयाः पपुत्रत्ववेन स्वष्ट्रीकमारवमामनम्। वस्तपुतयाः शिपुनयाःशिवेपयाः अजष्ट्रीगतर स्य पपुत्रयाः
तथमामप स्वस्य मपतपुयाः क्रसूरतमास दृष्टमा मवश्वमाममत्रस्य पपुत्रत्वस स्वष्ट्रीकपृतवमानम्। मवश्वमाममत्रयाः अमप तस पपुत्ररूपवेण
स्वष्ट्रीकपृतवमानम्। मवश्वमाममत्रस्य शितस पपुत्रमायाः आसनम्। तवेषपु पञ्चमाशितम् पपुत्रमायाः शिपुनयाःशिवेपस्य ज्यवेष्ठत्वस न स्वष्ट्रीकपृतवन्तयाः।
तस्ममातम् मवश्वमाममत्रयाः तवेभ्ययाः अमभशिमापस दत्तवमानम्। पपुनयाः पञ्चशितम् एनस पपुत्रस ज्यवेष्ठरूपवेण स्वष्ट्रीकपृतवन्तयाः।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

1. शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानस्य तपृतष्ट्रीयपमाठस्य समारस ससकवेपवेण सलखत।

2. तमपृसत्वज उचिपुस्त्वमवेव......सहिसमामदमत मन्त्रस पसूरमयत्वमा व्यमाख्यमात।
3. अथ हि शिपुनयाःशिवेपनो..... कमामप लवेयवमाभ्रवमायाः इमत मन्त्रस पसूरमयत्वमा व्यमाख्यमात।
4. स हिनोवमाचिमाजष्ट्रीगतर याः....शितमामन त्वमवपृणष्ट्रीथमा मदमङ्गर इमत मन्त्रस पसूरमयत्वमा व्यमाख्यमात।
5. स हिनोवमाचिमाजष्ट्रीगतर याः.... त्वयमा कपृतमममत मन्त्रस पसूरमयत्वमा व्यमाख्यमात।
6. अससधवेयमममत हि मवश्वमाममत्र......पपुत्रतमामममत मन्त्रस पसूरमयत्वमा व्यमाख्यमात।
7. स हिनोवमाचि शिपुनयाःशिवेपयाः .....त्वनोपमन्त्रय इमत मन्त्रस पसूरमयत्वमा व्यमाख्यमात।
8. स हिनोवमाचि शिपुनयाःशिवेपयाः....ज्यवैष्ठ्यमाय कल्पध्वमममत॥ इमत मन्त्रस पसूरमयत्वमा व्यमाख्यमात।
9. तस्य हि मवश्वमाममत्रस्यवैकशितस...इत्यमामदमन्त्रमाणमास सरलमाथर प्रसङ्गस चि वणर यत।
10. स हिनोवमाचि मधपुच्छन्दमायाः.....वयस स्मसष्ट्रीमत इमत मन्त्रमाणमास सरलमाथर प्रसङ्गस चि वणर यत।
11. तवे ववै पपुत्रमायाः पशिपुमन्तनो ... इत्यमामदमन्त्रमाणमास सरलमाथर प्रसङ्गस चि वणर यत।
12. एष वयाः कपुमशिकमा वष्ट्रीरनो...यमामपु चि मवद्मसस इमत मन्त्रस पसूरमयत्वमा व्यमाख्यमात।

ववेदमाध्ययनमम् 263
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

13. अजष्ट्रीगतर मम् अवलम्ब्य लघपुप्रबन्धस रचियत।

14. शिपुनयाःशिवेपमम् अवलम्ब्य लघपुप्रबन्धस सलखत।
15. मवश्वमाममत्रमम् आसश्रित्य लघपुप्रबन्धस सलखत।

पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण
1. ऋसत्वजयाः शिपुनयाःशिवेपमम् अनपुष्ठमानस्य सममामप्तस कतपुरमम् उकवन्तयाः।
2. मवश्वमाममत्रस्य अङ्कवे उपववेशिनस कपृतवमानम्।
3. कमपलगनोत्रनोत्पन्निमायाः वभ्रपुगनोत्रष्ट्रीयमायाः तस्य बमान्धवमायाः अभसूवनम्।
4. मत्रसशितस गमायाः तस्मवै दत्तवन्तयाः।
5. एकशितस पपुत्रमायाः आसनम्।
6. मधपुच्छन्दसयाः।
7. यवे तवेषमास मपतपुयाः वमाक्यमम् असमष्ट्रीचिष्ट्रीनरूपवेण जमातवन्तयाः।
8. यसूयमम् बहिह मवधपपुत्रयपुकमायाः बहिह मवधमानपुकसूलपपुत्रयपुकमाश्चि भमवष्यथ।
9. मवश्वमाममत्रस्य मपतरमम् आचिषवे।
10. दवेवरमातयाः।

14.2) शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानसमारयाः

शिपुनयाःशिवेपनोपमाख्यमानमम् अमतदष्ट्रीघरमम् मत्रषपु पमाठवे षपु पररव्यमाप्तमम्। प्रसङ्गमातम् तस्य एकत्र मभन्निमगरमा प्रकटिमम्
अधस्तमातम् प्रदष्ट्रीयतवे।

ववैमदकसमामहित्यमण्डनभसूतबमाह्मणवेषपु अन्यतमस बहिह मवधमाख्यमानसमपृद्धमम् ऐतरवेयबमाह्मणमम्। अस्य

बमाह्मणस्य त्रयसस्त्रसशिवे अध्यमायवे रमाजससूययजवणर नमावसरवे शिपुनयाःशिवेपस्य यतम् आख्यमानस समपुपलभ्यतवे ततम्
आधपुमनककमालवेऽमप प्रमासमङ्गकतमामम् आवहिमत। अस्य आख्यमानस्य असशित्रयस वतर तवे। प्रथमवे भमागवे
हिररश्चिन्द्रिनमारदससवमादयाः, मदतष्ट्रीयवे भमागवे हिररश्चिन्द्रिवरुणससवमादयाः, तपृतष्ट्रीयवे असन्तमभमागवे
हिररश्चिन्द्रिपपुत्ररनोमहितमाजष्ट्रीगतर सपुतशिपुनयाःशिवेपमषर मवश्वमाममत्रससवमादयाः वतर तवे। सम्पसूणर आख्यमानवे मत्रसशितम् गमाथमायाः ससन्त।

आसष्ट्रीदम् इक्ष्वमाकपुवसशिष्ट्रीयनो हिररश्चिन्द्रिनो नमाम नपृपमतयाः। तस्य शितवे भमायमारसपु सतष्ट्रीषपु अमप स सन्तमानहिष्ट्रीनयाः
आसष्ट्रीतम्। एकदमा तस्य प्रमासमादस प्रमत पवर तनमारदनमामकयौ दयौ ऋषष्ट्री समपुपमागतयौ। रमाजमा स्वककीयमास ददपु र शिमास
प्रकटिमयतपुकमाम ऋमषस नमारदमम् अपपृच्छतम् - मवववेमकनयाः मनपुष्यमामदप्रमामणनयाः मवववेकहिष्ट्रीनमायाः पशिपुमवहिगमादययाः इमत
सम्पसूणरममप जष्ट्रीवकपुलस सन्तमानकमामस वतर तवे - मकमस्य कमारणमम् इमत। तदमा नमारदयाः दशिमभयाः गमाथमामभयाः अस्य
प्रश्नस्य सपुष्ठपु उत्तरस प्रमादमातम् - "स एकयमा पपृषनो दशिमभयाः प्रत्यपुवमाचि" इमत। नमारदयाः अबवष्ट्रीतम् यतम् यमद मपतमा
जष्ट्रीवदशिमायमास पपुत्रस्य मपुखदशिर नस करनोमत तमहिर स ववैमदकवेभ्यनो लयौमककवेभ्यश्चि ऋणवेभ्यनो मपुकनो भवमत। मकञ्च

264 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-३॥ मटिप्पणष्ट्री

ऋणमपुकयौ सत्यमामम् अमपृतत्वप्रमामप्तयाः तस्य सम्भवमत। स स्वस्य ऋणसमसूहिस पपुत्रवे न्यस्तस कतपुर शिक्ननोमत।
पपुत्रजन्मनमा मपतरयौ मपुदमाकपुलयौ भवतयाः यतनो महि समस्तवेभ्ययाः पमासथर वसपुखवेभ्ययाः पपुत्रलमाभयाः असधकसपुखप्रदयाः। इदस
बहिह प्रमाचिष्ट्रीनकमालमादवेव प्रससद्धस समवेषमामम् अनपुभवससद्धस चि मतमम्। तस्ममातम् ववैयमाकरणमायाः अमप अधर ममात्रलमाघववेन
उत्पन्निस सपुखस पपुत्रनोत्सववेन उपममासन्त - "अधर ममात्रमालमाघववेन पपुत्रनोत्सव इव मन्यन्तवे ववैयमाकरणमायाः"। पपुत्ररमहितयाः
मपतमा बहिह सम्पन्निनोऽमप दयाःपु खमामवगयाः मतष्ठमत। मनपुसमस हितमामदधमर शिमास्त्रवेषपु आम्नमातस - पपुतम् नमाम भष्ट्रीषणयाः
घनतमसमाच्छन्नियाः एकनो नरकयाः वतर तवे। पपुत्रयाः तस्ममानम् नरकमातम् मपतरस पमातपुस शिकयाः। अतयाः स पपुत्रयाः। पपुन
स मामनरकमातम्
त्रमायतवे स पपुत्रयाः इमत पपुत्रशिब्दस्य व्यपुत्पसत्तरमप। ततनो मल -असजन-श्मश्रिपु-तपयाः - एतवैयाः चितपुमभर याः प्रतष्ट्रीकभसूतवैयाः
शिब्दवैयाः नमारदयाः भमारतष्ट्रीयचितपुरमाश्रिमव्यवस्थमास मनमदर षवमानम्। इमवे चित्वमारयाः आश्रिममायाः मनष्फलमायाः यमद सससमारवे
सन्तमानयाः न स्यमातम्। पपुत्रहिष्ट्रीनयाः सममाजवे मनन्दमास्पदमम्, सपपुत्रकस्तपु सवर थमा श्लमाघमाहिर याः। अतयाः पपुत्रलमाभयाः अत्यन्तमम्
आवश्यकयाः। कन्यमासन्तमानयाः अमप दयाःपु खमास्पदमम् (कपृपणस हि दमपु हितमा, ३३।१) । कवेवलस पपुत्रयाः एव मपतपुयाः
सम्ममानमम् अमभवधर मयतपुस शिकयाः। यतनो महि स स्वयमवेव परमलनोकस्य अमपृतत्वस्वरूपयाः ज्यनोमतयाःस्वरूपश्चि।
पत्यपुयाः आत्ममा एव पपुत्ररूपवेण जन्मलमाभस करनोमत। पपुत्रहिष्ट्रीनस्य कपृतवे समवेषमास सपुलनोकमानमास दमारमामण रुद्धमामन
मतष्ठसन्त। अमवववेमकनयाः पशिवनोऽमप ससस्कमारमममस जमानमामत। अतयाः तवे प्रयनोजनवे समत सन्तमानलमाभमाय स्वममात्रमा
स्वभमगन्यमा वमा सहि सङ्गममामदकस कपुवर सन्त। एतवैयाः दृषमान्तवैयाः नमारदयाः एतदवेव बनोधमयतपुमम् इच्छमत यतम् पपुत्रनो न
कवेवलमम् इच्छमामवषययाः अमप तपु ऋणमपुकवेयाः इहिमामपुत्र सपुखदयाःपु खवेभ्यनो मवमपुकवेयाः श्रिवेष्ठयाः ममागर याः। अत एव पपुत्रहिष्ट्रीनस्य
रमाजयाः हिररश्चिन्द्रिस्य पपुत्रसन्तमानयाः अत्यन्तमम् आवश्यकयाः। अतयाः नमारदयाः पपुत्रलमाभनोपमायमानम् अमप महिमारमाजस
हिररश्चिन्द्रिस जमामपतवमानम्। नमारदयाः उवमाचि – रमाजमा यमद वरुणदवेवस प्रमाथर मयत्वमा सन्तनोषमयतपुस समथर याः तमहिर त्वदष्ट्रीयमम्
अभष्ट्रीषस ससध्यमत। नमारदस्य उपदवेशिमानपुसमारवेण रमाजमा हिररश्चिन्द्रिनो वरुणस प्रमासथर तवमानम्। वरवेण सहि वरुणयाः रमाजवे
एकस पणममप प्रदत्तवमानम् यतम् नवजमातपपुत्रण
वे तस्य यमागमानपुष्ठमानस सम्पमादनष्ट्रीयमममत। पपुत्रमवरहिवेण पष्ट्रीमडतनो रमाजमा
तवेनवैव सम्मतयाः अभवतम्। यथमाकमालस रमाजमा हिररश्चिन्द्रियाः पपुत्रसन्तमानस लब्धवमानम्। तस्य नमाम आसष्ट्रीतम् रनोमहितयाः।
तदनपु रमाजमा हिररश्चिन्द्रियाः पपुत्रमवयनोगमम् अमनच्छनम् मवमवधव्यमाजवैयाः यमागमानपुष्ठमानस मवलसम्बतस करनोमत स्म। कदमामप
पपुत्रस्य वययाः दशिमदनमामन भवन्तपु, कदमामप पपुत्रस्य दन्तमायाः जमायन्तमास, कदमामप तवे दन्तमायाः पतन्तपु, पपुनयाः दन्तमायाः
जमायन्तमामम्, कदमामप कमत्रयसन्तमाननोऽयमम् अतयाः मकसञ्चदम् धनपुमवर दमामदकस मशिकतमामम् इत्यमामदकमम् उक्त्वमा स
प्रमतवमारस वरुणस मनरमाकरनोमत स्म। वरुणनोऽमप प्रमतवमारस यजस्व ममानवेन इमत उक्त्वमा तत्प्रमाथर नमम् आकण्यर
दयमावशियाः प्रमतमनवतर ममानयाः आसष्ट्रीतम्। एवमवेव षनोडशि वषमारमण व्यतष्ट्रीतमामन। एकदमा मनरुपमाययाः रमाजमा पपुत्रमम् आहिह य
तस्य सम्पसूणरममप जन्मवपृत्तमान्तस न्यववेदयतम्। मकन्तपु तदमा पपुत्रयाः रनोमहितयाः स्वमाधष्ट्रीनमचिन्तनमामदकस कतपुर समथर याः
आसष्ट्रीतम्। अतयाः स वरुणस्य पणमम् अमवगणय्य एव धनपुबमारणमामदससज्जतयाः अरण्यभ्रमणमाय मनगर तयाः। रमाजयाः
पणभङ्गयाः सञ्जमातयाः। क्रपुद्धयाः वरुणयाः रमाजमानस हिररश्चिन्द्रिस शिप्तवमानम् यतम् रमाजयाः कमठनयाः उदररनोगनो भमवष्यतष्ट्रीमत। अत्र
अस्ममामभयाः इदस स्मतर व्यस यतम् ववेवेदवे वरुणदवेवस्य शिमापयाः अतष्ट्रीव प्रसथतयाः। अयस रनोगनोऽमप तवेषपु पमाशिवेषपु एव
अन्यतमयाः। स यस कममप रनोगगस्तस पमाशिगस्तस वमा कतपुर समथर याः। वनवे पररभ्रमणशिष्ट्रीलस्य रनोमहितस्य मपतपुयाः
कमठनरनोगस्य वमातमारमम् आकण्यर रमाज्यस प्रमत आगन्तपुकमामस्य स्वयस दवेवरमाजयाः इन्द्रियाः बमाह्मणववेशिवेन ममागर मम्
अवरुद्धवमानम्। स कमामभसश्चितम् गमाथमामभयाः रनोमहितस चिरवैववेमततत्त्वमम् अवमागमयतम्। सनोऽवदतम् यतम् ययाः सदमा
मवचिरणशिष्ट्रीलयाः चिररष्णपुप्रकपृमतयाः तमादृशियाः पररश्रिमष्ट्री मनपुष्ययाः सम्पदमा अभ्यपुदयवेन चि यपुकनो भवमत। तस्य पमाददयस

ववेदमाध्ययनमम् 265
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

बहिह तष्ट्रीथमारनमास पयर टिनवेन श्रिष्ट्रीमसण्डतस भवमत। स फलयपुकवपृकवतम् अथर यक

पु याः। अलसस्य कमर हिष्ट्रीनस्य अचिलस्य
वमा जनस्य एकत्र सस्थतस्य पमापमामन वधर न्तवे। शियमानस्य जनस्य भमाग्यममप शिवेतवे। उपमवशितयाः मनष्कमर णयाः
जनस्य भमाग्यममप स्थमाणपुवतम् एकसस्मनम् स्थमानवे मतष्ठमत, न कपुत्रमामप गन्तपुस पमारयमत। एवसमवधमानमास जनमानमामम्
आलस्यस तमामससकतमा एव। चिररष्णपुयाः पररश्रिमष्ट्री चि मनपुष्ययाः सत्यगपुणमासधकमारष्ट्री। अलसमानमास मननो
नमानमामवधकपुकममारचिरणवे पटिपु वतर तवे। गच्छमत मशिलमाखण्डवे शिवैवमालयाः ननोत्पदतवे इमत उमकयाः। एवमवेव कमर रतनो
मनपुष्ययाः कदमामप कपुकममारचिरणवे न प्रवतर तवे। चिरनम् ववै मधपु मवन्दमत इमत चि बमाह्मणस्य उमकयाः। स दृषमान्तवेन
प्रदमशिर तवमानम् यतम् ससूयरस्य श्रिवेष्ठत्वस (ससूयरस्य पश्य श्रिवेममाणमम्) तस्य अतसन्द्रितपररक्रमवेणवैव प्रकमटितस भवमत। एवमम्
इन्द्रिस्य उपदवेशिमानम् शृण्वनम् षटिम् वत्सरमामण तत्रवैव सस्थतनो रनोमहितयाः।
एकदमा वनवे स कस्यमचिदम् दररद्रिस्य कपुत्पष्ट्रीमडतस्य बमाह्मणपररवमारस प्रमाप्तवमानम्। पररवमारकतपुरयाः नमाम
अजष्ट्रीगतर याः। तस्य त्रययाः पपुत्रमायाः शिपुनयाःपपुच्छयाः शिपुनयाःशिवेपयाः शिपुननोलमाङ्गसूलयाः चि। लनोभष्ट्री दररद्रिनो बमाह्मणनो रनोमहितमातम् शितस गमायाः
स्वष्ट्रीकपृत्य मध्यमपपुत्रस शिपुनयाःशिवेपस रनोमहितमाय प्रमादमातम्। वरुणदवेवनोऽमप कमत्रयसन्तमानस्य स्थमानवे बमाह्मणसन्तमानवेन मवमहितस
यमागमम् अनपुमनोमदतवमानम्। तदनपु सवनष्ट्रीयवेन पपुरुषपशिपुनमा शिपुनयाःशिवेपवेन यमागयाः आरब्धयाः। पपुरुषमवेधयमागवे पपुरुषस्य
यसूपदमारुमण बन्धनस करणष्ट्रीयस भवमत। मकन्तपु अत्र शिपुनयाःशिवेपस्य बन्धनस कतपुर कनोऽमप न प्रमावतर त – यतनो महि इदस कमर
अत्यन्तमम् अममानमवकमम्। मकन्तपु अत्रमामप शिपुनयाःशिवेपस्य मपतमा अजष्ट्रीगतर याः एकशितस्य गवमास मवमनमयवेन स्वपपुत्रस्य
यसूपदमारुमण बन्धनस मवमहितवमानम्। परन्तपु हिन्तपुस न कनोऽमप प्रमावतर त। यतनो महि ममानपुषवधस न कनोऽमप कतपुरमम् उदतयाः
आसष्ट्रीत।म् तत्रमामप आमङ्गरसयाः सनोयवससयाः अजष्ट्रीगतर याः पपुत्रस्य वधस कतपुरमम् अससमम् आदमाय प्रवपृत्तयाः। दवेशिस्य रमाजयाः
श्रिद्धवेयमानमामम् ऋषष्ट्रीणमास स्वस्य मपतपुयाः चि मनष्ठपुरमाचिरणवेन भष्ट्रीतयाः शिपुनयाःशिवेपयाः दवेवमानम् स्मपृतवमानम्। अत्र शिपुनयाःशिवेपयाः
स्वस्य असष्ट्रीमधवैयरमम् अमवश्वसनष्ट्रीयमाध्यवसमाययाः सस्थरतमा ममानससकशिमकयाः मवदमा इत्यमामदकस प्रकषरण
प्रकमटितवमानम्। क्रमवेण प्रजमापमतयाः वमह्नियाः समवतमा वरुणयाः मवश्वदवेवमायाः असश्वदयमम् इन्द्रियाः इत्यमामददवेवमानमास बहिह मवधवैयाः
मन्त्रवैयाः स्तपुमतमभयाः चि वन्दनमम् अकरनोतम्। बलवेयाः मपुमकस चि ऐच्छतम्। मकन्तपु कनोऽमप तस्य समाहिमाय्यस न कपृतवमानम्।
अन्तवे दवेवष्ट्री उषमा ममतमाक्रमान्तमा शिपुनयाःशिवेपस मनोमचितवतष्ट्री। न कवेवलमम् एतदवेव, रमाजयाः कमठन उदररनोगनोऽमप मनगर तयाः।
बद्धयाः शिपुनयाःशिवेपयाः मपुकयाः सञ्जमातयाः। एवस रनोमहितशिपुनयाःशिवेपयाः ससवमादयाः सममाप्तयाः।

ततयाः मचित्तमाकषर कस तपृतष्ट्रीयपवर आरभ्यतवे। शिपुनयाःशिवेपस्य मवमशिषस समामरयर मम् दृष्टमा अनपुष्ठमानकमाररणयाः
ऋसत्वजयाः चिमत्कपृतमायाः। एतवेषपु ऋसत्वकपु प्रधमानमम् आसष्ट्रीतम् मवश्वमाममत्रयाः। तवे सवरऽमप यमागस्य अवशिवेषभमागसममाप्तवेयाः
भमारस शिपुनयाःशिवेपमाय प्रदत्तवन्तयाः। मवश्वमाममत्रयाः परमस्नवेवेहिवेन तस स्वक्रनोडवे अकरनोतम्। मकञ्च मनजपपुत्ररूपवेण अगहिष्ट्रीतम्।
तस्य नमाम अभवतम् दवेवरमातववैश्वमाममत्रयाः। इदस सवर मम् अवलनोक्य अजष्ट्रीगतर याः पपुनयाः स्वपपुत्रस्य प्रत्यपर णमाय
मवश्वमाममत्रमम् उकवमानम् - "ऋषवे पपुनमर पपुत्रस दवेमहि" इमत। पपुत्रयाः यथमा वसशित्यमागस कपृत्वमा न गच्छवे तम् तथमा
अनपुरुद्धवमानम्। कपृतकमर णमास कपृतवे स आत्मनयाः अनपुतमापस प्रकमटितवमानम्। मकञ्च प्रयनोजनवे समत स मत्रशितस गमायाः
एकशितस पपुत्रमानम् चि दमातपुस सन्निद्धयाः इत्यमप उकवमानम्। मकन्तपु तदमा शिपुनयाःशिवेपयाः प्रत्यमावतर नमाय ममतस न चिकमार। स
मनदर यस मपतरस कठनोरभमाषयमा मनसन्दतवमानम्। ततयाःप्रभपृमत आमङ्गरसयाः शिपुनयाःशिवेपयाः दवेवरमातयाः ववैश्वमाममत्रयाः समजमायत।

अत्रवैव आख्यमानस न सममाप्तमम्। महिमषर याः मवश्वमाममत्रयाः न कवेवलस शिपुनयाःशिवेपस पपुत्ररूपवेण गपृहिष्ट्रीतवमानम् अमप तपु
तस्य शितस्य पपुत्रमाणमास मध्यवे शिपुनयाःशिवेपस पञ्चमाशितयाः पपुत्रवेभ्ययाः ज्यवेष्ठतररूपवेणमामप अङ्गष्ट्रीकपृतवमानम्। एतवे पञ्चमाशितम्
आसनम् मधपुच्छन्दमा इत्यपवेकयमा ज्यवेष्ठमायाः अपरवे पञ्चमाशितम् चि तदपवेकयमा कमनष्ठमायाः। दवेवरमातववैश्वमाममत्रस्य

266 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥शिपुन याःशिवे प नोपमाख्यमानमम्-३॥ मटिप्पणष्ट्री

शिपुनयाःशिवेपस्य स्थमानमम् आसष्ट्रीतम् मध्यवमतर , मधपुच्छन्दमायमायाः उपरर। अत्रवैव समस्यमानमामम् आरम्भयाः। यवे मधपुच्छन्दमा
इत्यपवेकयमा वयनोवपृद्धमायाः तवे शिपुनयाःशिवेपस्य पपुत्रत्वस न अङ्गष्ट्रीकपृवन्तयाः (न तवे कपुशिलस मवेमनरवे)। अतयाः तवे मवद्रिनोहिस
कपृतवन्तयाः। तवेन तवेषमास सवरषमामम् एव मवद्रिनोमहिणमास मवश्वमाममत्रपपुत्रत्वस गतमम्। न कवेवलमम् एततम्, कयौलष्ट्रीन्यरमामहित्यवेन
मवदमायमा अभमाववेन तवे क्रमवेण अधनोगमतस प्रमाप्तवन्तयाः। तवेषमास वसशिष्ट्रीयमायाः दस्यवयाः सञ्जमातमायाः। बमाह्मणस तवेषमास कञ्चन
वसशिपररचियस प्रदत्तवतम् - यथमा अन्धयाः पपुण्डष याः शिबरयाः पपुसलन्दयाः मपुमतबयाः इत्यमादययाः। इदमानष्ट्रीमम् एतवेषमास कमामनचिन
प्रमादवेमशिकनमाम्नमा कमामनचिन वमा जमामतरूपवेण प्रससद्धमामन। अपरपपुत्रमाणमास कपृ तवे मवश्वमाममत्रवेण आशिष्ट्रीवमारदमायाः वमषर तमायाः।
स तवेभ्ययाः पशिपुममानम् वष्ट्रीरवमानम् भव – इत्यमामदकमम् बहिह मवधमानम् आशिष्ट्रीवमारदमानम् प्रदत्तवमानम्। मकञ्च तवे एव
मवश्वमाममत्रस्य सम्पत्तष्ट्रीनमामम् उत्तरमासधकमाररणनो भमवष्यसन्त इत्यमप जमामपतवमानम्। शिपुनयाःशिवेपयाः दवैतनोत्तरमासधकमारस
प्रमाप्तवमानम्। स आमङ्गरसयाः गमाथष्ट्री इमत उभयथमा गपृहिष्ट्रीतयाः। तस्य
दररद्रितमाध्यवसमायमनष्ठमामवदमावत्त्वधवैयरसमहिष्णपुतमादयनो गपुणमायाः समाथर क्यमसण्डतमायाः अभवनम्।

॥ इमत चितपुदरशियाः पमाठयाः॥

ववेदमाध्ययनमम् 267
 15

15) ॥मवश्वमाममत्र-नदष्ट्री क थमा॥

प्रस्तमावनमा

कस्यमामप भवनस्य मभसत्तयाः यथमा तथमा भमारतष्ट्रीयससस्कपृतवेयाः मभसत्तयाः ववेदमायाः। अत एव ससस्कपृतसमामहित्यवे

ववेदमानमास स्थमानस सवमारनम् अमतशिवेतवे। भमारतवे धमर व्यवस्थमा ववेदमायत्तमा एव। ववेदनो धमर मनरूपणवे स्वतन्त्रभमाववेन
प्रममाणमम्, स्मपृत्यमादययाः तपु ववेदमसूलकतयमा वतर तवे। अत एव श्रिपुमतस्मपृत्यनोयाः मवरनोधवे श्रिपुमतरवेव गरष्ट्रीयसष्ट्री। न कवेवलस
धमर मसूलकतयवैव ववेदमायाः सममादृतमायाः, अमप तपु मवश्वसस्मनम् सवर प्रमाचिष्ट्रीनगन्थतयमा अमप। प्रमाचिष्ट्रीनमामन धमर सममाज-
व्यवहिमार-प्रभपृतष्ट्रीमन वस्तपुजमातमामन बनोधमयतपुस श्रिपुतय एव कमन्तवे। मवदन्तवे धममारदययाः पपुरुषमाथमारयाः यवैयाः तवे ववेदमायाः इमत।
समायणस्तपु अपयौरुषवेयस वमाक्यस ववेद इत्यमाहि। इषप्रमाप्त्यमनषपररहिमारयनोरलयौमककमम् उपमायस यनो ववेदयमत स ववेद
इमत। तत्र कमाररकमा -

"प्रत्यकवेणमानपुममत्यमा वमा यस्तसूपमायनो न मवदतवे।

एनस मवदसन्त ववेदवेन तस्ममादम् ववेदस्य ववेदतमा॥” इमत।

ववेदमायाः चित्वमारयाः भवसन्त। तथमा महि - ऋग्ववेदयाः, समामववेदयाः, यजपुवरदयाः, अथवर ववेदश्चिवेमत। तत्र ऋग्ववेदवे नवैकवे
रसपसूणरससवमादमाससूकमायाः ससन्त। ववैमदककथमासमहित्यवे मवश्वमाममत्र-नदष्ट्रीकथमा एकमा अन्यतममा कथमा। एवमम् ऋग्ववेदवे
अनवेकवे ससूकवे कथनोपकथनस प्रमाधमान्यवेन दृश्यतवे। अतयाः कथनोपकथनस ससवमादनमाम्नमा प्रससद्धयाः। कथनोपकथनमध्यवे
मवश्वमाममत्र-नदष्ट्रीकथमा अतष्ट्रीव मननोरममा। अत्र शिपुतपुद्रिपु-मवपमाशियनोयाः नदनोयाः कथमा वतर तवे। मकस चि तयनोयाः सपृषवेयाः कमारणस
मकमम्। कयाः तयनोयाः सपृमषकतमार। मवश्वममत्रवेण नदमायाः कमा वमातमार अभवतम् इत्यमामद अत्र पमाठवे प्रस्तसूयतवे।

उदवेश् यमामन
इमस पमाठस पमठत्वमा भवमानम् -

 ववैमदकसमामहित्यवेमतहिमासस जमास्यमत।
 मपुमन-ऋषष्ट्रीणमास चिमाररमत्रकस जमास्यमत।
 ववैमदकयपुगवे यमायाः नदयाः आसनम् तमायाः जमास्यमत।
 कथस नदयाः सपृषमायाः तत्र मकस कमारणमममत तदमप जमास्यमत।
 मन्त्रस्य ससमहितमापमाठस जमास्यमत।
 मन्त्रस्य पदपमाठस जमास्यमत।

268 ववेदमाध्ययनमम्
  स्वयमवेव मन्त्रमाणमास व्यमाख्यमानस कतपुर शिक्यनो भववेतम्।
 स्वयमवेव मन्त्रमाणमामम् अन्वयस कतपुर समथर्मो भववेतम्।
 मन्त्रवे सस्थतस व्यमाकरणस जमास्यमत।

15.1) अथ मसूल पमाठयाः

प्र पवरतद चानचारकशचतश्री उपच स्थचादच श्वतइद वच सवसषतद त च हचासरचानत

द ।
गचावतवद शकभतच रचातच रचा द ररहचाण
च त सवपचाटद न छकतकद्रश्री
च परसद चा जवततत॥१॥
इन्द्रत सद षतत प्रसवच स सभकरचाणत
द च अच्छचा द सरकद्रच स रथ्रत
च वद रचाथर्यः।
सरच चारच चाण द अचन्रचा वचारद न्च रचारप्रतसद त शकभत॥२॥
च त ऊसच ररसभर्यःच सपन्वरचानत
अच्छचा च ससन्धकस द रचातच तम रद चाररचाससच सवपचाशद रकवर्वी क च रद गन्र।
च स सभगचा
वत्च ससरवद रचातच रचा द ससररहचाण द नच स रतोसनरच नक द सच
च त सरचा सच रन्द तश्री॥३॥

च वरच स परसद चाच सपन्वरचानचा

एनचा द च अनक च रतोसनस द दतवच कमदतस च चरन्द तश्रीर्यः।
न वतरवद त प्रसवच र्यः सगरतद क्तर्यः सकसचरकसवरप्रतो द नदच तो द जतोहवश्रीसत॥४॥

ररध्द वस रत च वचसद त सतोम्च रचारच ऋतचावद रश्रीरच प द रकहहतरच रतवहैर्यःद।

प्र ससन्धकरच्छचा
च द बमहतच श्री रनद श्रीषच चावस्च रकरहद त ककसशक
च स्र द सनभ च कर्यः॥५॥
इन्द्रतो द अचस्रचावाँ अरद दद्विच ज्रबचाहहरपचा
च हद न्वत्रम च स पररद सध
च स नदच श्रीनचारद ।न
द
दतवच तोऽनरत्ससव तच चा सपचा क द सच णस्तस्र द वरच स प्रसद वच त रचारद उवच र्वीर्यः॥६॥
प्रवच चाच्रस द शश्वधच चा वश्रीरच र्यं१चद तसदन्द्रस्द रच करर च रदसहस द सववश्चत
म च ।न
सव वज्रत णद पररषदतो च द जघचानच चारन्च नचापतोऽरनद सरच्च छरचानद चार्यः॥७॥

च चतो द जररतरच चारसप द रमष्ठचाच आ रत्तत द घतोषचानच कत्तरद चा रगचासन

एतद्वि क च ।द
उक्च थतषक द कचारतो च प्रसत द नतो जकषस्वच रचा नतो च सन कर्यःद पकरषत्रच चा नरस्द तत॥८॥
द कचारच वत द शमणतोत ररच नौ वतो दभरचादन
ओ षक स्वसचारर्यः द च रथतनद ।
च सचा
द सच भवतचा
सन षभ नरध्व द सकपचारच चा अधद तोअचकचार्यः ससन्धवर्यः
द स्रतोत्च रचासभर्यःद॥९॥

ववेदमाध्ययनमम् 269
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

आ तत द कचारचा शमणवचारचा च वचचाससद स ररच चाथ द दभरचादन च सद चाच रथतनद ।

सन तत द नससहै पश्रीप्रचानच तवच रतोषचा च ररचाररद तव कचन्रचा द शश्वच
च है तत॥द १०॥
रदङच न ग त्वचा द भरतचा च सतसच रतरद कगरव्च रन्ग्रचार द इसषतच इन्द्रजद भतर्यः।
अषचारदच ह द प्रसवच र्यः सगरतद क्तच आ वतो द वमणत सकरसच तस रसच जरचानद चार॥न ११॥

अतचारद रषकभररतचा
च गव्च रवर्यःच सरभक्त द च सवप्रर्यःद सकरसच तस नदच श्रीनचारद ।न
द
प्र सपन्वरचाध्वसर षच रन्द तश्रीर्यः सरचाधचा
क च च आ वक म च स द रचातच शश्रीभरद ॥न १२॥
च णचार्यःद पणध्व
उद्वि द ऊसच ररर्यः शम्रचा द हन्च त्वचापतो च रतोक्त्रचासद ण रकञ्चत।
रचादकष्कद म तनौच व्रतनद सचाघ्च न्रनौ शभनरच चारतद चार॥न १३॥

15.1.1) अथ मसूल पमाठमाध्ययनमम् -

प्र पवरतद चानचारकशचतश्री उपच स्थचादच श्वतइद वच सवसषतद त च हचासरचानत

द ।
गचावतवद शकभतच रचातच रचा द ररहचाण
च त सवपचाटद न छकतकद्रश्री
च परसद चा जवततत॥१॥

पदपचाठर्यः- प्र। पवरतद चानचार।न उशच चतश्री इसत।द उपच स्थचातद ।न अश्वत द इवच तत्रश्वतऽइव।
द सवससततद च इसत च सवऽससततद ।
हचासरद चानत च इसत॥द ग्रचावचाऽइव।
द क च इसत।द रचातच रचा।द ररहचा
शभत च ण च त इसत।द सवऽपचाटद न शतक च कद्रश्री
च ।
परसद चा। जचवततच त च इसत॥द १॥
अन्वययाः - पवर तमानमामम् उपस्थमातम् मवपमाट्शिपुतपुद्रिष्ट्री उशितष्ट्री, मवमषतवे अश्ववेइव, हिमासममानवे शिपुभ्रवे ममातरमा
ररहिमाणवे पयसमा प्र जववेतवे।

व्यमाख्यमा - ‘पवर तमानमास’ मगररणमास शिवैलमानमामम् ‘उपस्थमातम्’ उत्सङ्गमामन्निगर त्य ‘उशितष्ट्री’ समपुद्रिगमनस
कमामयममानवे। गमनवे दृषमान्तयाः। ‘अश्ववेइव’। यथमा ‘मवमषतवे’ मन्दरपु मातनो मवमपुकवे ‘हिमासममानवे’ अन्यनोन्यजवनवे
स्पधर ममानवे। यदमा हृष्यन्त्यमावश्ववे इव वडववे इव त्वरयमा गच्छन्तयौ परस्परस हृष्यन्तयौ। तथमा ‘गमाववेव शिपुभ्रवे’। यथमा
दयौ गमावयौ शिनोभममानयौ वतरतवे तदच्छपुभ्रवे शिनोभममानवे। मकसचि ‘ममातरमा’। यथमा ममातरयौ धवेनसू। ‘ररहिमाणवे’।
अन्तणर्वीतसन्निथर्मो सलमहि। वत्सस सजहयमा लवेढपुममच्छन्त्ययौ शिष्ट्रीघ्रस गच्छतस्तदतम् समपुद्रिस गन्तपु जवमातम् गच्छन्त्ययौ
‘पयसमा’ ससयक
पु वे ‘मवपमाटिम् ’। कसूलमवपमाटिनमातम् मवपमाशिनमादमा मवमनोचिनमादमा मवमनोचिनमादमा मवपमाटिम् । ‘शिपुतपुद्रिष्ट्री’। शिपु मकप्र

270 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥मवश्वमाममत्र -नदष्ट्री क थमा॥ मटिप्पणष्ट्री

तपु तपुन्नि तपुन्निवेव द्रिवमत गच्छतष्ट्रीमत शिपुतपुद्रिष्ट्री। एतन्निमामकवे नदयौ प्र ‘जववेतवे’ समपुद्रिस प्रमत शिष्ट्रीघ्रस गच्छतयाः। अत्र मनरुकस
‘पवर तमानमामपुपस्थमानमादशि
पु त्ययौ कमामयममानवे अश्ववे इव मवमपुकवे इमत वमा मवषष्णवे इमत वमा हिमासममानवे हिमासमतयाः
स्पधमारयमा हिषर ममाणवे वमा गमावमामवव शिपुभ्रवे शिनोभनवे ममातरयौ ससररहिमाणवे मवपमाट्छपुतपुद्षययौ पयसमा प्रजववेतवे’ (मनरु. ९.३९)
इमत॥

सरलमाथर याः -

(मवश्वमाममत्रयाः नदणीं प्रमत कथयमत यतम् ) पवर तक्रनोडमातम् मनगर च्छन्त्ययौ (समपुद्रिमपुमदश्य) गमनसलप्सयमा
(परस्परस) स्पसधर नष्ट्रीरूपवेण धमावन्त्ययौ, उन्मपुकप्रगहिवे अश्ववे इव, (स्ववत्सस) लवेहिनकमाररण्ययौ ममातमारयौ गमावयौ इव,
मवपमाटिम् -शिपुतपुद्षययौ (स्वस्यमायाः) महितमा ववेगवेन प्रवहितयाः।१

व्यमाकरणमम् -

 शितष्ट्री-वशिम्-धमातनोयाः शितरर ङष्ट्रीमप। गमहिज्यमा इत्यमामदससूत्रवेण ससप्रसमारणवेन उशितष्ट्री।

 उपस्थमातम्-उपस्थष्ट्रीयतवे अत्र। उपपसूवरकमातम् स्थमा-धमातनोयाः कप्रत्ययवे उपस्थ इमत।ततयाः पञ्चम्यवेकवचिनवे।
 मवमषतवे-मवपसूवरकमातम् मषञम्-धमातनोयाः कप्रत्ययवे मवमषत। ततयाः स्त्रष्ट्रीसलङ्गवे प्रथममामदवचिनवे।
 हिमासममानवे-हिसम्-धमातनोयाः शिनमचि हिसममान इमत। ततयाः स्त्रष्ट्रीसलङ्गवे प्रथममादवचिनवे।
 शिपुभ्रवे- शिपुभम्-धमातनोयाः रप्रत्ययवे स्त्रष्ट्रीसलङ्गवे प्रथममामदवचिनवे।
 ररहिमाणवे- सलह्धमातनोयाः शिमानमचि लस्य छन्दसस रमादवेशिवे नस्य णमादवेशिवे ततयाः स्त्रष्ट्रीसलङ्गवे प्रथममामदवचिनवे।
 जववेतवे-जपुङ्धमातनोयाः लमटि प्रथममापपुरुषमदवचिनवे।

इन्द्रत सद षतत प्रसवच स सभकरचाणत

द च अच्छचा द सरकद्रच स रथ्रत
च वद रचाथर्यः।
सरच चारच चाण द अचन्रचा वचारद न्च रचारप्रतसद त शकभत॥२॥
च त ऊसच ररसभर्यःच सपन्वरचानत

पदपचाठर्यः- इन्द्रतसद षतत च इतश्रीन्द्रऽद इषइवत। प्रऽच सवच र।न सभकरचाणत

द च इसत।द अच्छ।द सरच कद्रर च ऽद इव।
च ।न रथ्रचा
रचाथच र्यःच॥ सरच चारच चाण च त। ऊचसररऽसभर्यःद। सपन्वरद चानत च इसत।द अचन्रचा। वचारच ।न
च त इसत सरच ऽन आचरचाण
अचन्रचार।न असप।द एसत
च ।च शकभतच च इसत॥च
अन्वययाः - इन्द्रिवेमषतवे प्रसवस मभकममानवे समपुद्रिमम् अच्छमा ररयवेव यमाथयाः। (हिवे) शिपुभ्र!वे सममारणवे ऊममर मभयाः
मपन्वममानवे वमामम् अन्यमा अन्यमामम् अमत एमत।

व्यमाख्यमा - हिवे नदयौ ‘इन्द्रिवेमषतवे’ इन्द्रिवेण प्रवेमषतवे ‘प्रसवस’ तस्यवेन्द्रिस्यमानपुजमास ‘मभकममाणवे’ प्रमाथर यममानवे
यपुवमास ‘समपुद्रिमम्’ ‘अच्छ’ आमभमपुख्यवेन ‘यमाथयाः’ गच्छथयाः। तत्र दृषमान्तयाः। ‘ररयवेव’ इमत। यथमा रसथनयौ लक्ष्यस
दवेशिममभगच्छतस्तदतम्। मकस कपुवर त्ययौ। ‘सममारमाणवे’ परस्परस ससगच्छन्त्ययौ ‘ऊममर मभयाः’ तरङ्गवै याः ‘मपन्वममानवे’
पररसरप्रदवेशिवे ससतपर यन्त्ययौ ‘शिपुभ्रवे’ शियौभममानवे। यपुवमास समपुद्रिस गच्छथ इमत पसूवरणमान्वययाः। तथमा ‘वमास’ यपुवयनोमर ध्यवे
‘अन्यमा’ एकमा ‘अन्यमामम्’ अपरमास नदष्ट्रीमम् ‘अप्यवेमत’ अमपगच्छमत। परस्परमवैक्यममापदत इत्यथर याः॥

सरलमाथर याः -

ववेदमाध्ययनमम् 271
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

इन्द्रिवेण प्रवेमषतवे, प्रवमाहिस मभकमयत्र्ययौ, मकञ्च दवे समाररययौ इव समपुद्रिमपुमदश्य (यपुवमामम्) प्रधमावतयाः। हिवे
शिपुभ्रजलवे, (यपुवमामम्) ययौगपदवेन गच्छन्त्ययौ, ऊममर मभयाः धमावन्त्ययौ परस्परस परस्परस प्रमत गच्छतयाः। २

व्यमाकरणमम् -

 इन्द्रिवेमषतवे- इन्द्रिवेण इमषतवे, इषम्-धमातनोयाः कप्रत्ययवे इडमागमवे।

 मभकममाणवे- मभक-धमातनोयाः शिमानमचि।
 प्रसवमम्- प्रपसूवरकमातम् ससू-धमातनोयाः अप्प्रत्ययवे प्रसव इमत।
 ररयमा- ररयमास्य इदमम्।तस्यवेदमम् इत्यथर रथमाधतम् इमत ससूत्रवेण यत्प्रत्ययवे ररय इमत।
 यमाथयाः-यमा-धमातनोयाः लमटि मध्यमपपुरुषमदवचिनवे।
 सममारमाणवे-सम्पसूसूवरकमातम् आपसूवरकमातम् ऋ गतयौ इमतधमातनोयाः कमानमचि गपुणवे।
 मपन्वममानवे-मपमवधमातनोयाः शिमानमचि नममागमवे मपुकमागमवे।

अच्छचा च ससन्धकस द रचातच मतरद चाररचाससच सवपचाशद रकवर्वी क च रद गन्र।

च स सभगचा
वत्च ससरवद रचातच रचा द सरस रहचाण द नच स रतोसनरच नक द सच
च त सरचा सच रन्द तश्री॥३॥

पदपचाठर्यः- अच्छ।द ससन्धकरद ।न रचातच मऽतसद रर।न अचरचास

च रच ।न सवऽपचाशद र।न उवच र्वीर।न सऽभगचा
क च रद ।न अचगन्च र॥च
द रचातच रचा।द सरसच रहचा
वत्च सरऽन इव। च ण च त इसत द सरच ऽन ररहचा
च ण च त । सरच चानच र।न रतोसनरद ।न अनक।द सच
सच रन्द तश्रीच
इसत द सरच ऽन चरन्द तश्री॥३॥
अन्वययाः - ममातपृतममास ससन्धपुमम् अच्छ अयमासमम्, उवर्वी स सपुभगमास मवपमाशिमामम् अगन्म। ममातरमा वत्सममव
ससररहिमाणवे सममानस यनोमनमम् अनपु सञ्चरन्तष्ट्री (अगन्म)।

व्यमाख्यमा -हिनो नदयौ ‘ममातपृतममामम्’ अमतशियवेन ममातरस ‘ससन्धपुस’ सवन्तणीं शिपुतपुद्रिणीं त्वमामम् ‘अच्छ’
आमभमपुखवेन ‘अयमासस’ मवश्वममत्रनोऽहिस प्रमाप्तनोऽभसूवमम्। ‘उवर्वी’स महितणीं ‘सपुभगमास’ सयौभमाग्यवतणीं ‘मवपमाशिस’ त्वमामम्
‘अगन्म’ वयस प्रमाप्तमायाः स्मयाः। मकस कपुवर त्ययौ। ‘ममातरमा’ ममातरयौ दवे धवेनसू वत्सममव ‘ससररहिमाणवे’। अन्तणर्वीतसन्निथर्मो
सलमहियाः। सजहयमा लवेढपुममच्छन्त्ययौ यथमा वत्समनपुगच्छतस्तदतम् ‘सममानमम्’ एकस ‘यनोमनस’ स्थमानस समपुद्रिमम् ‘अनपु’
अमभलक्ष्य ‘ससचिरन्तष्ट्री’ सम्यकस चिरन्त्ययौ। यपुवमामयमाससषमममत पसूवरणमान्वययाः॥

सरलमाथर याः - श्रिवेष्ठमायमायाः ममातपुयाः नदमायाः (शिपुतपुद्षयमायाः) समष्ट्रीपस, मवस्तपृतमायमायाः तथमा मननोहिरमायमायाः मवपमाटिम् -
नदमायाः समष्ट्रीपञ्च अमागतयाः असस्म। यथमा एकमवेव वत्सस ममातरयौ सलढयाः , तथमा एकमवेव स्थमानस (समपुद्रिमपुमदश्य)
प्रवहिन्त्ययौ शिपुतपुद्रिष्ट्री-मवपमाशियौ आगच्छतयाः।३

व्यमाकरणमम् -

 ममातपृतममामम्-अमतशियवेन ममातरमम्। अमतशियमाथर तममप।

 अयमासमम्- यमा-धमातनोयाः लपुङ्लकमारवे उत्तमपपुरुषवैकवचिनवे।

272 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥मवश्वमाममत्र -नदष्ट्री क थमा॥ मटिप्पणष्ट्री

 सपुभगमामम्- शिनोभनयाः भगयाः यस्यमायाः तमामम्।

 ससररहिमाणवे- सम्पसूवरकमातम् सलहिम् -धमातनोयाः शिमानमचि लस्य रमादवेशिवे नस्य चि णकमारवे।
 अगन्म- गमम्-धमातनोयाः लपुमङ उत्तमपपुरुषमदवचिनवे।
 सञ्चरन्तष्ट्री- सम्पसूवरकमातम् चिरम्-धमातनोयाः शितरर ङष्ट्रीमप प्रथममादवचिनवे। पदमान्त ईकमारयाः प्रगपृह्ययाः।

पमाठगतप्रश्नमायाः-१

1. पवर तक्रनोडमातम् कवे नदयौ प्रवहितयाः।

2. कमायाः इव नदयौ प्रवहितयाः।

3. मपन्वममानवे इत्यस्य व्यपुत्पसत्तस सलखत।

4. इन्दवेमषतवे इत्यस्य कयाः अथर याः।
5. मवपमाशिमानदमायाः तष्ट्रीरस कयाः आगतयाः।
6. ससररहिमाणवे इत्यस्य व्यत्पसत्तस सलखत।

च वरच स परसद चाच सपन्वरचानचा

एनचा द च अनक च रतोसनस द दतवच कमदतस च चरन्द तश्रीर्यः।
न वतरवद त प्रसवच र्यः सगरतद क्तर्यः सकसचरकसवरप्रतो द नदच तो द जतोहवश्रीसत॥४॥

च वरच र।न परसद चा। सपन्वरद चानचार्यः। अनक।द रतोसनरद ।न दतवच ऽकमदतर।न चरन्द तश्रीर्यः॥ न। वतरवद त।
पदपचाठर्यः- एनचा।
प्रऽच सवच र्यः। सगरऽद तक्तर्यः। सकदरऽन रकर्यः। सवप्रर्यःद। नद
च र्यःद। जतोहच वश्रीसच त॥च ४॥
अन्वययाः - एनमा वयस पयसमा मपन्वममानमा दवेवकपृतस यनोमनमम् अनपु चिरन्तष्ट्रीयाः। सगर तकयाः प्रसवयाः न वतर ववे।
मकसयपुयाः मवप्रयाः नदनो जनोहिवष्ट्रीमत।

व्यमाख्यमा -एवस स्तपुतवे नदयौ मवश्वमाममत्रस प्रत्यसूचितपुयाः। ‘एनमा’ एनवेन ‘पयसमा’ ‘मपन्वममानमा’ ससतपयर न्त्ययाः
‘दवेवकपृतस’ दवेववेनवेन्द्रिवेण कपृतस ससमदषस ‘यनोमनस’ स्थमानस समपुद्रिमम् अनपु लकष्ट्रीकपृत्य ‘चिरन्तष्ट्रीयाः’ गच्छन्त्ययाः वयमम्
आस्महिवे। दयनोबर हिहवचिनस पसूजमाथर मम्। तमासमामस्ममाकस ‘सगर तकयाः’ सगर गमनवे प्रवपृत्तयाः प्रसवयाः उदनोगयाः ‘न वतर ववे’
मनवर तनमाय न भवमत। ‘मकसयपुयाः’ मकममच्छनम् असयौ ‘मवप्रयाः’ बमाह्मणयाः नदयाः नदष्ट्रीयाः अस्ममानम् ‘जनोहिवष्ट्रीमत’
भपृशिममाहयमत॥

सरलमाथर याः - (एवस स्तपुमतस कपुवर न्तस मवश्वमाममत्रस प्रमत नदयौ आहितपुयाः यतम्) एतमादृश्ययाः वयस (नदयाः)
स्वजलधमारमामभयाः इन्द्रिवेण मनममर तस समपुद्रिस प्रमत गच्छमामयाः। स्वभमावतयाः प्रवहिन्तष्ट्रीनमामम् अस्ममाकस गमतयाः अरनोधनष्ट्रीयमा।
कथमम् ऋमषयाः नदणीं वमारस वमारस स्तयौमत।४

ववेदमाध्ययनमम् 273
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

व्यमाकरणमम् -

 एनमा- इदम्शिब्दस्य तपृतष्ट्रीयवैकवचिनवे, मवभमक इत्यस्य आदवेशिवे।

 दवेवकपृतमम्- दवेववेन कपृतमम्।कपृ-धमातनोयाः कप्रत्ययवे।
 वतर ववे- वपृ-धमातनोयाः तववेन प्रत्ययवे। (ववैमदकरूपमम्)।
 प्रसवयाः - प्रपसूवरकमातम् षसू-धमातनोयाः अप्प्रत्ययवे।
 सगर तकयाः - सगर तकयाः। सपृजम्-धमातनोयाः घञ्प्रत्ययवे सगर । तकम् +क।
 मकसयपुयाः- मकमम् इच्छनम् इत्यथर क्यच्प्रत्ययवे। क्यछन्दसस इत्यनवेन उप्रत्ययवे।
 जनोहिमवमत- पपुनयाः पपुनयाः हयमत। यङ्प्रत्ययवे समत मदत्ववे अभ्यमासवे जमादवेशिवे गपुणवे ससप्रसमारणवे इडमागमवे गपुणवे
अवमादवेशिवे चि।

ररध्द वस रत च वचसद त सतोम्च रचारच ऋतचावद रश्रीरच प द रकहहतरच रतवहैर्यःद।

प्र ससन्धकरच्छचा
च द बमहतच श्री रनद श्रीषच चावस्च रकरहद त ककसशक
च स्र द सनभ च कर्यः॥५॥

पदपचाठर्यः- ररध्द वर।न रत।च वचसद त। सतोम्च रचार।द ऋतऽद वरश्रीर्यः। उप।द रकहच हतरच र।न एवहैर्यःद॥ प्र। ससन्धकरद ।न
अच्छ।द बहम च तच श्री। रनच श्रीषच चा। अचवस्च रकर्यः। अचहत।च ककचसशक
च स्र।द सनभ च कर्यः॥५॥
अन्वययाः - (हिवे) ऋतमावरष्ट्रीयाः मवे सनोम्यमामम् वचिसवे मसूहितर मम् एववैयाः उप रमध्वमम्। कपुमशिकस्य ससूनपुयाः (अहिमम्)
अवस्यपुयाः बपृहितष्ट्री मनष्ट्रीषमा ससन्धपुमम् अच्छमा प्र अहवे ।

व्यमाख्यमा -मवश्वमाममत्रनो नदष्ट्रीयाः प्रमत बपुतवे। ‘ऋतमावरष्ट्रीयाः’। ऋतमपुदकमम्। तदत्यनो हिवे नदनो यसूयस ‘मवे’
मवश्वमाममत्रस्य मम ‘सनोम्यमाय’ उत्तष्ट्रीयमारहिस सनोमस ससपमादयमामष्ट्रीत्यवेवस सनोमससपमामदनवे ‘वचिसवे’ तदथर मम् ‘एववैयाः’।
पञ्चम्यथर तपृतष्ट्रीयमा। शिष्ट्रीघ्रगमनवेभ्ययाः ‘मपुहिहतर’ मपुहिहतरममात्रमम् उपरमध्वमम्। उपपसूवर्मो रममरुपससहिमारवे वतर तवे। कणममात्रस
शिष्ट्रीघ्रगमनमादपपु रतमा भऴत। समामन्यवेन नदष्ट्रीषसूच्यममानमासपु समष्ट्रीमहितस प्रयनोजनमकपुवर तष्ट्रीषपु पपुरनोवमतर नष्ट्री शिपुतपुद्रिणीं प्रमत
बपुतवे। ‘कपुमशिकस्य’ रमाजषरयाः ‘सपुनपुयाः’ मवश्वमाममत्रनोऽहिस ‘बपृहितष्ट्री’ महित्यमा ‘मनष्ट्रीषमा’ मनष्ट्रीषयमा स्तपुत्यमा ‘अवस्यपुयाः’
आत्मननो रकणममच्छनम् सनम् ‘ससन्धपुस’ शिपुतपुद्रिणीं त्वमामम् ‘अच्छ’ आमभमपुख्यवेन ‘प्र अहवे ’ प्रकषर णमाहयमामम। अत्र
मनरुकमम्- ‘उपरमध्वस मवे वचिसवे सनोम्यमाय सनोमससपमामदनवे। ऋतमावरष्ट्रीऋरतवत्ययाः ऋतममत्यपुदकनमाम प्रत्यपृतस भवमत
मपुहिहतरमवेववैरयनवैरवनवैवमार। प्रमामभहयमामम ससन्धपुस बपृहित्यमा महित्यमा मनष्ट्रीषयमा मनस ईषयमा स्तपुत्यमा वमाऽवनमाय
कपुमशिकस्य ससूनपुयाः। कपुमशिकनो रमाजमा बभसूव’ (मनरु. २/२५) इमत॥

सरलमाथर याः -

(मवश्वमाममत्रयाः नदष्ट्रीयाः प्रमत कथयमत) हिवे पसूतससललवत्ययाः, मवे महितवचिनस प्रमत आदरभमावनयमा स्वगमतस
कणमाय रुन्द्ध। स्वस्मवै महितवेच्छपुयाः (अहिस) कपुमशिकपपुत्रयाः (मवश्वमाममत्रयाः) उच्चिवैयाः नदणीं (शिपुतपुद्रिष्ट्रीमम्) अमाहिह तवमानम्।५

274 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥मवश्वमाममत्र -नदष्ट्री क थमा॥ मटिप्पणष्ट्री

व्यमाकरणमम् -

 ऋतमावरष्ट्रीयाः -ऋतमम् यस्यमायाः समा इत्यथर मतपुमप छन्दससष्ट्रीवमनपयौ इत्यनवेन वमनमप, वननो र चि इत्यनवेन
ङष्ट्रीमप वनयाः नकरमारस्य रमादवेशिवे वमाछन्दसस इत्यनवेन दष्ट्रीघर। ततयाः सम्बनोधनबहिह वचिनवे।
 एववैयाः- इणम्-धमातनोयाः इणशिष्ट्रीङ्भ्यमास वनम् इत्यनवेन वन्प्रत्ययवे गपुणवे ततयाः तपृतष्ट्रीयमाबहिह वचिनवे।
 मनष्ट्रीषमा-मनसयाः ईषमा मनष्ट्रीषमा।
 अवस्यपुयाः-अवयाः आत्मन इच्छमत इत्यथर सपुप आलन क्यचिम् इत्यनवेन क्यमचि ततयाः क्यमाच्छन्दसस
इत्यनवेन उप्रत्ययवे अवस्यपुयाः।

इन्द्रतो द अचस्रचावाँ अरद दद्विच ज्रबचाहहरपचा

च हद न्वत्रम च स पररद सध
च स नदच श्रीनचारद ।न
द
दतवच तोऽनरत्ससव क द सच णस्तस्र द वरच स प्रसद वच त रचारद उवच र्वीर्यः॥६॥
तच चा सपचा

पदपचाठर्यः- इन्द्रर्यःद। अचस्रचान।न अचरदच तच ।न वज्रऽद बचाहहर्यः। अप।द अचहनच ।न वत्रर च ।न नदच श्रीनचारद ॥न
म च ।न परच रऽसधर
क च सच णर्यः। तस्र।द वरच र।न प्रऽच सवच त। रचारच र्यःच। उवच र्वीर्यः॥६॥
दतवच र्यः। अचनरच तच ।न ससच वतच चा। सऽपचा
अन्वययाः - वज्रिबमाहिह याः इन्द्रियाः अस्ममानम् अरदतम्, नदष्ट्रीनमास पररसधस वपृत्तमम् अप अहिनम्। सपुपमामणयाः समवतमा
दवेवयाः (अस्ममानम्) अनयतम्। वयस उवर्वीयाः तस्य प्रसववे यमामयाः।

व्यमाख्यमा -नदयाः प्रत्यसूचिपुयाः। हि मवश्वममत्र, ‘वज्रिबमाहिह याः’ वज्रियपुकनो बमाहिह यरयस्यमासयौ वज्रिबमाहिह याः। तमादृशिनो
बलवमानम् ‘इन्द्रियाः’ नदष्ट्रीयाः ‘अस्ममानम्’ ‘अरदतम्’। रदमत खनमतकममार। अखनतम्। कथमखनतम्। उच्यतवे। ‘नदष्ट्रीनमास’
शिब्दकमाररणष्ट्रीनमामपमास ‘पररसधस’ पररतनो मनमहिमपुदकमन्तयाः कपृत्वमा पररतनो वतर ममानममत्यथर याः। तमादृशिस ‘वपृत्रमम्’।
वपृणनोत्यमाकमाशिमममत वपृत्रनो मवेघयाः। तस मवेघमम् ‘अपमाहिनम्’ जघमान। तसस्मनम् हितवे आपयाः पमततमायाः।
तमामभगर च्छन्तष्ट्रीमभवर यस खमातमायाः। एवस मवेघहिननदमारवेणमाखनतम्। न कवेवलमखनतम्। मकस तमहिर । ‘समवतमा’ सवर स्य
जगतयाः प्रवेरकयाः ‘सपुपमामणयाः’ शिनोभनहिस्तयाः उत्पसत्तसस्थमतकतपृरत्वमात्तमादृशियाः ‘दवेव’ दनोतममानयाः इन्द्रियाः अस्ममानम्
अनयतम्। मवेघभवेदनस कपृत्वनोदकप्रवेरणवेन समपुद्रिमपसूरयतम्। ‘तस्य’ तमादृशिसमामरयर्मोपवेतस्य इन्द्रिस्य प्रसववे
अभ्यनपुजमायमास वतर ममानमा ‘उवर्वीयाः’ उदकवैयाः प्रभसूतमायाः ‘वयस’ ‘यमामयाः’ गच्छमामयाः। न तव वचिनमादपपु रममामहिवे। उकमाथर
यमास्कनो बवष्ट्रीमत- ‘इन्द्रिनो अस्ममानरददज्रिबमाहिह । रदमत खनमतकमर । अपमाहिन्वपृत्रस पररसधस नदष्ट्रीनमामममत व्यमाख्यमातमम्।
दवेवनोऽनयत्समवतमा सपुपमामणयाः कल्यमाणपमामणयाः। पमामणयाः पणमायतवेयाः पसूजमाकमर णयाः प्रगपृह्य पमाणष्ट्री दवेवमानम् पसूजयसन्त।
तस्य वयस प्रसववे यमाम उवर्वीरुव्यर याः’ (मनरु. २/२६) इमत।

सरलमाथर याः -

पमामणभ्यमास वज्रिस धमारयनम् इन्द्रियाः अस्ममानम् (नदष्ट्रीयाः) बमहियाः अमानष्ट्रीतवमानम्। सयाः (इन्द्रियाः) नदष्ट्रीनमास गमतबमाधकस
वपृत्रस (मवेघमम्) हितवमानम्। शिनोभनहिस्तवमानम् इन्द्रियाः अस्ममानम् (नदष्ट्रीयाः) आनष्ट्रीतवमानम्। वयस (नदयाः) तस्यवैव (इन्द्रिस्य)
अमाजयमा वहिमामयाः।६

व्यमाकरणमम् -

ववेदमाध्ययनमम् 275
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

 अरदतम्- रदम्-धमातनोयाः लमङ प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे।

 अनयतम्-नष्ट्री-धमातनोयाः लमङ प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे।
 यमामयाः-यमा-धमातनोयाः लमटि प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे।

पमाठगतप्रश्नमायाः-२

7. नदयौ कपुत्र गच्छतयाः।

8. ऋमषयाः नदणीं कथस स्तयौमत।
9. भरतमायाः इत्यस्य कयाः अथर याः।
10. शिष्ट्रीभमम् इत्यस्य कयाः अथर याः।
11. वज्रिबमाहिह याः कयाः।
12. वपृत्रयाः कयाः।

प्रवच चाच्रस द शश्वधच चा वश्रीरच र्यं१चद तसदन्द्रस्द रच करर च रदसहस द सववश्चत

म च ।न
सव वज्रत णद पररषदतो
च द जघचानच चारन्च नचापतोऽरनद सरच्च छरचानद चार्यः॥७॥

पदपचाठर्यः- प्रऽच वचाच्ररद ।न शचश्वधच चा। वश्रीरच ररद ।न तत।न इन्द्रस्द र। करर।द रत।न असहरद ।न सवऽच वश्चत
म च ॥न सव।
वज्रतणद । परच रऽसदर्यः
च द। जचघचानच ।च आरनद ।न आपर्यःद। अरनर
द ।न इच्च छरचानद चार्यः॥
अन्वययाः - इन्द्रिस्य ततम् वष्ट्रीयर कमर यदमहिस मववश्चितम् शिश्वधमा प्रवमाच्यमम्। वज्रिवेण पररषदयाः मव जघमानयाः
(तदनन्तरमम्) आपयाः अयनमम् इच्छममानमायाः आयनम्।
व्यमाख्यमा - यनोऽयममन्द्रियाः ‘अमहिस’ मवेघस ‘मववपृश्चितम्’ उदकप्रवेरणमाथर जघमानवेमत ‘यतम्’ ‘कमर ’ छवे दनरूपस
‘ततम्’ इदस तस्य ‘इन्द्रिस्य’ ‘वष्ट्रीयर समामरयर’ ‘शिश्वधमा’ सवर दमा ‘प्रवमाच्यस’ प्रकषरण वचिनष्ट्रीयमम्। तथमा स इन्द्रियाः
‘पररषदयाः’ पररतयाः सष्ट्रीदत आसष्ट्रीनमानम् प्रमतबन्ध -कमाररणनोऽसपुरमानम् ‘वज्रिवेण’ ‘मव’ ‘जघमान’। अथ ‘अयनस’
स्थमानमम् ‘इच्छममानमायाः’ इच्छन्त्ययाः ‘आपयाः’ ‘आयनम्’ यमासन्त॥

सरलमाथर याः -

इन्द्रिस्य ततम् परमाक्रमशिमासल कमायर यतम् सयाः अमहिस (वपृत्रमम्) हितवमानम्, ततम् (प्रशिससनष्ट्रीयमम्) एव। सयाः
वज्रिवेण (जलस्य प्रमतबन्धकस) मवेघस कमतर तवमानम्। आपयाः स्वममागर मम् असन्वषसन्त प्रवहिसन्त। ७

व्यमाकरणमम् -

276 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥मवश्वमाममत्र -नदष्ट्री क थमा॥ मटिप्पणष्ट्री

 प्रवमाच्यमम्- प्रपसूवरकमातम् वचिम्-धमातनोयाः ण्यत्प्रत्ययवे।

 वष्ट्रीयरमम् - वष्ट्रीरम्-धमातनोयाः यत्प्रत्ययवे।
 मववपृश्चितम् - व्रश्चिम्-धमातनोयाः लमङ प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे।
 पररषदयाः -पररपसूवरकमातम् सदम्-धमातनोयाः सक्वमप।
 जघमान- हिनम्-धमातनोयाः सलमटि प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे।
 आयनम्-इ-धमातनोयाः लमङ प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे।
 इच्छममानमायाः -इषम्-धमातनोयाः शिनमचि प्रथममाबहिह वचिनवे।

च चतो द जररतरच चारसप द रमष्ठचाच आ रत्तत द घतोषचानच कत्तरद चा रगचासन

एतद्वि क च ।द
उक्च थतषक द कचारतो च प्रसत द नतो जकषस्वच रचा नतो च सन कर्यःद पकरषत्रच चा नरस्द तत॥८॥

पदपचाठर्यः- एतत च च। रचा। असप।द रमष्ठचार्यः

च ।न वचर्यःद। जचररतर्यः च च। आ। रत।न तत च घतोषचानद ।न उतऽन तरद चा। रकगचासन
च ॥द
उक्च थतषक।द कचारच तोच इसत।द प्रसत।द नर्यःच जकषच स्च व।च रचा। नर्यःच। सन। कचररसत द कर्यः। पकरच षच ऽच त्रचा। नरर्यःद।
तत॥८॥
अन्वययाः - (हिवे) जररतयाः एतदम् वचियाः ममा अमप मपृष्ठमायाः यत्तवे आ घनोषमानम् उत्तरमा यपुगमामन। हिवे कमारनो उक्थवेषपु
नयाः प्रमत जपुषस्व। ममा नयाः पपुरुणत्रमा मन कयाः, तवे नमयाः।

व्यमाख्यमा -नदयाः प्रसङ्गमादम् इन्द्रिस्तनोत्रस श्रिपुत्वमा मवश्वमाममत्रस प्रत्यसूचिपुयाः। ‘जररतयाः’ स्तनोतहिर मवश्वमाममत्र ‘तवे’
त्वदष्ट्रीयस यतम् ससवमादमात्मकस ‘वचियाः’ त्वस ‘नयाः’ अभष्ट्रीत्य ‘आ घनोषमानम्’ उद्दनोषयनम् वतर सवे तदचियाः ‘ममामप मपृष्ठमायाः’ ममा
मवस्ममाषर्वीयाः। मकस कमारणमम्। ‘उत्तरमा यपुगमामन’ उत्तरवेषपु यमासजकवेषपु यपुगवेषपु अहियाःसपु ‘उक्थवेषपु’ ‘कमारनो’ शिस्त्रमाणमास
कतर स्त्वस ‘नयाः’ अस्ममानम् ‘प्रमत जपुषस्व’ ससवमादमात्मकवेन तवेन वमाक्यवेन प्रमतसवेवस्व। इदमानणीं ‘नयाः’ अस्ममानम्
पपुरुषत्रमा पपुरुषवेषपु ‘ममा मन कयाः’ उमकप्रत्यपुमकरूपससवमादवमाक्यमाध्यमापनवेन मनतमारमास पपुसवतम् प्रमागल्भमायाः नमा कमाषर्वीयाः।
‘तवे’ तपुभ्यस ‘नमयाः’॥

सरलमाथर याः -

हिवे स्तपुमतगमायक, एतदचियाः न कदमामप मवस्मरतपु यवेन भमामवननो यपुगस्य ममानवमायाः तवे इदस वचिनस श्रिनोतपुस
शिक्नपुययाःपु । हिवे कववे , स्तपुत्यमा ममामम् आदरतपु। (उमक-प्रत्यपुमकमभयाः) मनपुष्यकनोटिवेयाः अधयाः अस्ममानम्(नदष्ट्रीयाः) ममा नयतपु।
८

व्यमाकरणमम् -

 जररतयाः-जपृ-धमातनोयाः तपृमचि ततयाः सम्बनोधनवे।

 मपृष्ठमायाः-मपृष-म् धमातनोयाः लपुमङ मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे।
 घनोषमानम्- घपुष्श्रिवणवे इमतधमातनोयाः लमटि प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे।

ववेदमाध्ययनमम् 277
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

 कमारनो- कपृ-धमातनोयाः उमण सम्बनोधनवे।

 जपुषस्व- आत्मनवेपमदनयाःजपुषम्-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे।
 कयाः -कपृ-धमातनोयाः लपुमङ मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे ववैमदकरुमम्।
 पपुरुषत्रमा- सप्तम्यथर दवेवमनपुष्यपपुरुमतयरभ्यनो मदतष्ट्रीयसप्तम्यनोबर हिहलमम् त्रमा प्रत्ययवे।

द कचारच वत द शमणतोत ररच नौ वतो दभरचादन

ओ षक स्वसचारर्यः च सचा द च रथतनद ।

द सच भवतचा
सन षभ नरध्व द सकपचारच चा अधद तोअचकचार्यः ससन्धवर्यः
द स्रतोत्च रचासभर्यःद॥९॥

पदपचाठर्यः- ओ इसत।द स।क स्वस

च चारच र्यःच। कचारच वत।द शणतो च ।न अनसद चा। रथतनद ॥ सन। सक।
म च तच ।च ररच नौ। वर्यःच। दभरचात
द सऽपचा
नरच ध्च वरच ।न भवत। क च रच चार्यः। अचधर्यःचऽअचकचार्यः। ससन्च धवच र्यःच। स्रतोत्च रचासभर्यःद॥९॥
अन्वययाः - ओ स्वसमारयाः कमारववे सपु शृणनोत, दरसू मातम् अनसमा रथवेन वयाः यययौ। हिवे ससन्धवयाः सनोत्यमामभयाः
मननमध्वमम्, अधनोअकमायाः सपुपमारमायाः भवतयाः।

व्यमाख्यमा - मवश्वमाममत्रनो नदष्ट्रीयाः प्रत्यपुवमाचि। स्वसमारयाः भमगन्ययाः ससन्धव हिवे नदयाः कमारववे स्तनोत्रस
कपुवमारणस्य मम वचिनस सपु सपुष्ठपु ओ शृणनोत शृणपुतवैव। अनसमा शिकटिवेन रथवेन चि सहि दरसू मातम् मवप्रकपृषमादवेशिमातम् वयाः
यपुष्ममानम् यययौ पमाप्तनोऽसस्म। यसूयस सपु सपुष्ठपु मन नमध्वमम् आत्मनमा स्वयस प्रहमायाः भवत। मकसचि सनोत्यमामभयाः
सवणशिष्ट्रीलमामभरमदयाः अधनोअकमायाः रधमाङ्गस्यमाकमास्यमाधस्तमादम् भवत। यदमापनोऽकस्यमाधस्तमादवसन्त तदमा रथमादष्ट्रीमन
नवेतपुस शिक्यतवे। तस्मपुतम् तत्पररममाणनोदकमायाः भववेमत अथमारमभप्रमाययाः॥

सरलमाथर याः - (तदनन्तरस मवश्वमाममत्रयाः नदणीं प्रत्यपुवमाचि) भनोयाः स्वसमारयाः, (मम) कववेयाः वमाकम् सम्यकयमा
शृण्वन्तपु (यतनो महि) सयाः त्वत्समकस बहिनोयाः दरसू मातम् रथवेन सममागतयाः असस्त। स्वजलधमारमास हिवे प्रवहिममानमायाः नदयाः
रथस्य अकस्य अधनो नयन्तपु, यवेन रथयाः तरणयनोग्यनो भववेतम्।९

व्यमाकरणमम्-

 ओ- सम्बनोधनवमाचिकमनपमातयाः।
 शृणनोत- श्रिपु-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषबहिह वचिनवे।
 यययौ- यमा-धमातनोयाः सलटिपु उत्तमपपुरुषवैकवचिनवे।
 नमध्वमम्- नमम्-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे।
 भवत- भसू-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषवैकवचिनवे।

पमाठगतप्रश्नमायाः -३

13. इन्द्रियाः कवेन वपृत्रस हितवमानम्।

278 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥मवश्वमाममत्र -नदष्ट्री क थमा॥ मटिप्पणष्ट्री

14. शिश्वधमा इत्यस्य कयाः अथर याः।

15. नदनोयाः कमा प्रमाथमारनमा।
16. ममामप मपृष्ठमायाः इत्यस्य कयाः अथर याः।
17. मवश्वमाममत्रयाः कवेन आगतयाः।
18. नदणीं प्रमत मवश्वमाममत्रस्य कमा प्रमाथमारनमा।

15.1.2) मसूल पमाठमम् अवगच्छमाम -

म वचारचा च वचचाससद स ररच चाथ द दभरचादन

आ तत द कचारचा शण च सद चाच रथतनद ।
सन तत द नससहै पश्रीप्रचानच तवच रतोषचा च ररचाररद तव कचन्रचा द शश्वच
च है तत॥द १०॥

पदपचाठर्यः- आ। तत।च कचारच तोच इसत।द शण

म च चवचारच ।च वचचाससद श्री। ररच चाथ।द दभरचात
च ।न अनसद चा। रथतनद ॥ सन। तत।च
द रतोषचा।द ररचाररद ऽइव। कचन्रचा।द शचश्वच
नससच है।च पश्रीप्च ररच चाऽइव। च है। त च इसत द तत॥१०॥
अन्वययाः - (हिवे कमारनो) तवे वचिमाससस शृणवमाम (यतम् त्वस) दरसू मादम् अनसमा रथवेन ययमाथ। पष्ट्रीप्यमानमा इव
यनोषमा तवे नससवै, मयमारय इव कन्यमा तवे शिश्वचिवैयाः।

व्यमाख्यमा - नदयाः पसूवर मवश्वममत्रस प्रत्यमाख्यमायमानयचिमार तस्य वमाक्यममाशिपुश्रिपुवपुयाः। ‘कमारनो’ स्तनोत्रस कपु वमारण हिवे
मवश्वमाममत्र ‘तवे’ तव ‘वचिमाससस’ इममामन वमाक्यमामन ‘आ शृणवमाम’ शृणपुमयाः। तव समष्ट्रीमहितस प्रयनोजनस कपुमर
इत्यथर याः। ‘अनसमा’ शिकटिवेन ‘रथवेन’ चि सहि ‘ययमाथ’। यतनो ‘दरसू मातम्’ आगतनोऽसस। वयस चि ‘तवे’ त्वदथर ‘मन
नससयौ’ नष्ट्रीचिवैनरममाम। प्रत्यवेकमववकयमा अत्रवेवचिनमम्। रथवेन गन्तपुस गमाधनोदकमा भवमामवेत्यथर याः। तरम् दृषमान्तयाः। ‘पष्ट्रीप्यनवेव
यनोषमा’। पष्ट्रीप्यमानमा पपुत्रस स्तनस पमाययन्तष्ट्री यनोय़षमा ममातमा यथमा प्रहष्ट्रीभवमत। दृषमान्तमान्तरमम्। यथमा ‘कन्यमा’ यपुवमतयाः
‘मयमारयवेव’ मनपुष्यमाय मपत्रवे भ्रमात्रवे वमा ‘शिश्वचिवैयाः’ पररष्वजनमाय नमष्ट्रीभवमत तदतम् तवे त्वदथर प्रहष्ट्रीभवमामयाः। ‘तवे’
इमत पपुनरुमकरमादरमाथर मम्। एतमामपृचिस यमास्क एवस व्यमाचिषवे- ‘आशृणवमाम तवे कमारनो वचिनमामन यमामहि दरसू मादनसमा चि
रथवेन चि मननममाम तवे पमाययममानवेव यनोषमा पपुत्रस मयमारयवेव कन्यमा पररष्वजनमाय मननममा इमत वमा’ (मनरु. २.२३)
इमत॥

सरलमाथर याः -

हिवे कववे, वयस तवे अनपुजमास शृणपुमयाः, (यतनो महि) त्वस दरसू मादम् रथवेन आगतयाः असस। यथमा स्तनवतष्ट्री ममातमा
(स्वपपुत्रमाथर) मकञ्च यथमा कमामप बमालमा स्वमपतरस भमातरस वमा आसलङ्गमत (तथवैव) त्वदथर मम् अहिस मम नष्ट्रीचिवैयाः
गच्छमामम (जलस्तरस स्वल्पस मवदधमामम इत्यथर याः)।

व्यमाकरणमम् -

 शृणवमाम-शृ-धमातनोयाः लमटि उत्तमपपुरुषबहिह वचिनवे ववैमदकरूपमम्।

ववेदमाध्ययनमम् 279
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

 ययमाथ- यमा-धमातनोयाः सलमटि मध्यमपपुरुषबहिह वचिनवे।

 नससयौ- नमम्-धमातनोयाः लपुमङ उत्तमपपुरुषबहिह वचिनवे।
 शिश्वचिवैयाः - श्वचिम्-धमातनोयाः क्वमप।

रदङच न ग त्वचा द भरतचा

च सतसच रतरद कगरव्च रन्ग्रचार द इसषतच इन्द्रजद भतर्यः।
अषचारदच ह द प्रसवच र्यः सगरतद क्तच आ वतो द वमणत सकरसच तस रसच जरचानद चार॥न ११॥

च । सरच ऽन तरत रद कर्यः। गव्च रन।न ग्रचारर्यःद। इसच षतच र्यः। इन्द्रजद भतर्यः॥ अषचारतद ।न
पदपचाठर्यः- रत।न अचङनग। त्वचा।च भरच तचार्यः
अह।द प्रऽच सवच र्यः। सगरतक्तर्यः
द । आ। वर्यःच। वणत क च सच तर।न रसच जरचानद चार॥न ११॥
म च च। सऽर
अन्वययाः - अङ्ग यदम् गव्यनम् इन्द्रिजसूतयाः इमषतयाः भरतमायाः गमामयाः त्वमा ससतरवेययाःपु सगर तकयाः प्रसवयाः अषमारद म्
अहि। यसजयमानमामम् व सपुममतमम् आ वपृणवे।

व्यमाख्यमा - मवश्वमाममत्रनो नदणीं प्रत्यपुवमाचि। अङ्ग इत्यमामन्त्रणमा। हिवे नदयाः यतम् यस्ममातम्
यपुष्ममामभरुसत्ततष्ट्रीषर्मोयाः ममनोत्ररणमभ्यनपुजमातस तस्ममातम् भरमातमायाः भरतकपुलजमायाः मदष्ट्रीयमा सवर परस्परमवेकतमाममापन्निमा
नदणीं तमा ससतरवेययाःपु सम्यगपुत्तष्ट्रीणमास भववेययाःपु । तदवेव मवमशिनमष। गव्यनम् गमा उदकमामन तरष्ट्रीतपुममच्छनम् इमषतयाः
त्वयमाभ्यनपुजमातयाः इन्द्रिजसूतयाः यपुष्ममाकस प्रवतर कवेनवेन्द्रिवेण चि प्रवेररतयाः गमामयाः भरतमानमास ससघयाः अषमारतम् ससतरवेतम्। यतम्
सगर तकयाः गमनमाय प्रवपृत्त प्रसवयाः तवेषमामपुदनोगयाः अहि पसूवर यपुष्ममामभरनपुजमातयाः। अहिस तपु यसजयमानमास यजमाहिमारणणमास वयाः
यपुष्ममाकस सपुममतस शिनोभनमास स्तपुमतमम् आ वपृणवे सवर तयाः ससभजवे॥

सरलमाथर याः - भनोयाः (नदयाः), (यपुष्ममाकमनपुममतयाः प्रमाप्तमा, अतयाः) भरतवसशिष्ट्रीयमायाः (वयस) यपुष्ममानम् (नदष्ट्रीयाः)
उत्तमारमयष्यमामयाः। (त्वयमा) अनपुजमाप्रमाप्तमानमासस तथमा इन्द्रिवेण प्रवेमषतमानमास समसूहिस उत्तमारमयष्यमामयाः। यपुष्ममाकस गमतयाः
स्वमाभमामवकरूपवेण प्रवहितपु। पसूतससललमानमास समथर नमम् इच्छमामम अहिमम्।११

व्यमाकरणमम् -

 सन्तरवेययाःपु -सम्पसूवरकमातम् तपृ-धमातनोयाः मवसधसलमङ प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे।

 इन्द्रिजसूतयाः-इन्द्रिवेण जसूतयाः।
 गव्यनम्- गनोयाः क्यमचि।
 अषमारतम्- ऋषम्-धमातनोयाः लवेमटि प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे।
 वपृणवे- वपृ-धमातनोयाः लमटि उत्तमपपुरुषवैकवचिनवे।

अतचारद रषभ
क ररतचा द च सवप्रर्यःद सरक सच तस नदच श्रीनचारद ।न
च गव्च रवर्यःच सरभक्त
द
प्र सपन्वरचाध्वसर षच रन्द तश्रीर्यः सरचाधचा
क च च आ वक म च स द रचातच शश्रीभरद ॥न १२॥
च णचार्यःद पणध्व

280 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥मवश्वमाममत्र -नदष्ट्री क थमा॥ मटिप्पणष्ट्री

पदपचाठर्यः- अतचारद रषकर्यः। भरच तचार्यः द । सवप्रर्यःद। सऽर

च । गव्च रवर्यःद। सर।न अभक्त क च सच तर।न नदच श्रीनचारद ॥न प्र।
सपन्च वध्च वरच ।न इषच रन्द तश्री। सऽरचाधचार्यः
कच च णचार्यःद। रचातच । शश्रीभरद ॥न १२॥
द। आ वक
अन्वययाः - गव्यवयाः भऱतमायाः अतमाररषपुयाः। मवप्रयाः नदष्ट्रीनमामम् सपुममतमम् समम् अभक। सपुरमाधमायाः (यसूयस)
इषयन्तष्ट्रीयाः प्र मपन्वध्वमम्, वकणमायाः आ पपृणध्वमम्, शिष्ट्रीभस यमात।

व्यमाख्यमा - ‘गव्यवयाः’ गमा आत्मन इच्छतयाः ‘भरतमायाः’ भरतकपुलजमायाः सवर ‘अतमाररषपुयाः’ तमास नदणीं
समतरनम्। ‘मवप्रयाः’ मवेधमावष्ट्री मवश्वमाममत्रयाः ‘नदष्ट्रीनमास सपुममतस’ शिनोभनमास स्तपुमतस ‘समभक’ समभजत। यसूयस तपु
यथमापसूवरमम् ‘इषयन्तष्ट्रीयाः’ कपुल्यमामददमारमा अन्निस कपुवमारणमा अत एव ‘सपुरमाधमायाः’ शिनोभनधननोपवेतमा यसूयस ‘वकणमायाः’
कपृमत्रमसररतयाः कपुल्यमायाः ‘प्र मपन्वध्वस’ प्रकषरण तपर यत। ‘आ पपृणध्वस’ तमायाः सवर तयाः पसूरयत चि। ‘शिष्ट्रीभस’ शिष्ट्रीघ्रस
‘यमात’ गच्छत चि॥

सरलमाथर याः - पमारस गन्तपुमम् इच्छवयाः भरतवसशिष्ट्रीयमायाः पमारस जग्मपुयाः। बमाह्मणयाः नदष्ट्रीनमास समथर नस सम्यकयमा
प्रमाप्तवमानम्। शिनोभनधनवत्यनो (यसूयस) धनमम् उत्पमादयन्तयाः स्वस्थमानवे एव सम्यकम् प्रवहिन्तपु, प्लमामवतमा भवन्तपु,
ववेगवेन प्रवहिन्तपु।१२

व्यमाकरणमम् -

 आतमाररषपुयाः-तपृ-धमातनोयाः लपुमङ प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे।

 भक-भजम्-धमातनोयाः लपुमङ प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे।
 इषयन्तष्ट्रीयाः- इषम्-धमातनोयाः मणमचि।
 मपन्वध्वमम्- मपन्व-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषबहिह वचिनवे।
 पपृणध्वमम् -पपृञम्-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषबहिह वचिनवे।
 यमात- यमा-धमातनोयाः लनोमटि मध्यमपपुरुषबहिह वचिनवे।

उद्वि द ऊचसररर्यः शम्रचा द हन्च त्वचापतो च रतोक्त्रचासद ण रकञ्चत।

द म तनौच व्रतनद सचाघ्च न्रनौ शभनरच चारतद चार॥न १३॥
रचादकष्क

पदपचाठर्यः- उत।न वर्यःच। ऊचसररर्यः। शम्रचार्यःद। हन्च तक।च आपर्यःद। रतोक्त्रचासद ण। रकञ्च
च चत।च रचा। अदकर्यःऽद कमतनौ।
द
सवऽएनसचा। अचघ्न्रनौ। शभनरद ।न आ। अचरतचा
च रच ॥न १३॥
अन्वययाः - आपयाः ऊममर याः वयाः शिम्यमा उदम् हिन्तपु, आपयाः यनोक्त्रमामण मपुञ्चत। अदष्पु कपृतयौ व्यवेनसयौ अघ्न्ययौ
शिसूनतमामम् ममा अरतमामम्।

व्यमाख्यमा -पसूवरमपुसत्ततष्ट्रीषर पुमवर श्वमाममत्रनो नदष्ट्रीरुक्त्वमा अधपुनमा उसत्ततष्ट्रीषर पुयाः पपुनरमाहि। हिवे नदयाः ‘वयाः’ यपुष्ममाकमम्
‘ऊममर याः’ तरङ्गयाः ‘शिम्यमायाः’ यपुग्यकण्ञपमाश्वमारमदससलगमा रज्जवयाः ‘उतम्’ ऊध्वर यथमा भवसन्त तथमा ‘हिन्तपु’
गच्छतपु। स तरङ्गनो रज्झसूनमामधनो गच्छसत्वमभप्रमाययाः। तथमा हिवे ‘आपयाः’ यसूयस ‘यनोक्त्रमामण’ तमा रज्जसूयाः मपुञ्चत।

ववेदमाध्ययनमम् 281
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

यथमा न स्पपृशिसन्त तथमा यमासन्त्वत्यमभप्रमाययाः। ‘व्यवेनसमा’ मवगतपमापवे अत एव अदष्पु कपृतयौ वल्यमाणकमर कमाररण्ययौ
‘अघ्न्ययौ’ अघ्न्यवे न कवेनमामप मतरस्करणष्ट्रीयवे मवपमाट्छपुतपुद्ययौ ‘शिसूनस’ समपृमद्धस ममा आरतमामम् आगच्छतमामम्। एवस
मवश्वमाममत्रनो नदष्ट्रीयाः स्तपुत्वमा तमामभरनपुजमातनोऽतरमदमत॥

सरलमाथर याः -

भनोयाः नदयाः प्रगहिमानम् त्यजध्वमम्। दष्पु कपृमतरमहितमायाः पमापरमहितमायाः मतरस्कमारमायनोग्यमायाः एतमा नदयाः वपृमद्धस न
प्रमाप्नपुवन्तपु।१३

व्यमाकरणमम् -

 हिन्तपु- हिन्धतनोयाः लनोमटि प्रथमपपुरुषवैकवचिनवे।

 मपुञ्चत- मपुञ्ञम्-धमातनोयाः लनोमटि प्रथमपपुरुषबहिह वचिनवे।
 अरतमामम्- ऋ-धमातनोयाः लपुमङ प्रथमपपुरुषमदवचिनवे।

पमाठगतप्रश्नमायाः - ४

19. प्र मपन्वध्वममत्यस्य कयाः अथर याः।

20. समभक इत्यस्य कयाः अथर याः।
21. उममर याः इत्यस्य कयाः अथर याः।
22. शिसून इत्यस्य कयाः अथर याः।
23. मवश्वमाममत्रयाः कस्य रमाजयाः पपुरनोमहितयाः।
24. मवश्वममत्रयाः कस्य पपुत्रयाः।
25. मवश्वमाममत्रयाः पयौरमहित्यवेन मकमम् आनष्ट्रीतमम्।
26. मवश्वमाममत्रयाः कवेन नदष्ट्रीतटिमम् आगतवमानम्।
27. मवश्वमाममत्रयाः कयनोयाः नदष्ट्रीतष्ट्रीरस प्रमाप्तवनम्।
28. मवश्वमाममत्रयाः नदमायाः समष्ट्रीपवे मकस प्रमासथर तवमानम्।
29. नदयौ कवेन सपृषवे।
30. वपृत्रमासपुरस कयाः हितवमानम्।

15.2) मवश्वमाममत्र-नदष्ट्री सस व मादयाः (सस कवे पवे ण )

ऋग्ववेदवे नवैकवे रसपसूणरससवमादमाससूकमायाः ससन्त। ववैमदककथमासमहित्यवे मवश्वमाममत्र -नदष्ट्रीकथमा एकमा अन्यतममा
कथमा। एवमम् ऋग्ववेदवे अनवेकवे ससूकवे कथनोपकथनस प्रमाधमान्यवेन दृश्यतवे। कथनोपकथनमवेव ससबमादनमाम्नमा प्रससद्धयाः।

282 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥मवश्वमाममत्र -नदष्ट्री क थमा॥ मटिप्पणष्ट्री

ससबमादमवषयवे पमाश्चिमात्यपसण्डतमानमास मतपमाथर क्यस दृश्यतवे। डयाः ओल्डवेन वगर मतमानपुसमारवेण ससवमादमायाः
प्रमाचिष्ट्रीननोपमाख्यमानमामम् अवमशिषस्वरुमम्। तस्य मतमानपुसमारवेण ऋग्ववेदष्ट्रीयनोपमाख्यमानमामन गदमात्मकमामन। डयाः ज्रिनोदरमामद
पसण्डतमानमास मतमानपुसमारवेण ससवमादमायाः ववैमदकनमाटिकस्वरूपमम्। डयाः मवन्टिरमनत्स अस्य मतमानपुसमारवेण लनोकगष्ट्रीतस्य
कमाव्यस्य स्वरूपममदमम्। कमालवे कमालवे कमाव्यस्य उत्पसत्तयाः नवष्ट्रीननमाटिकमानमम् उत्पसत्तयाः चि अभवतम्। एवमवेव
भमारतष्ट्रीसमामहित्यवेमतहिमासवे ससवमादमानमास महित्त्वपसूणर स्थमानस वतर तवे।

एतवेषपु सवेवमादवेसपु मवश्वमाममत्र-नदष्ट्रीससवमादयाः अन्यतममहित्वपसूणरससवमादयाः। प्रमाचिष्ट्रीनकमालवे मवश्वमाममत्रयाः रमाजयाः

सपुदमासस्य पपुरनोमहितयाः आसष्ट्रीतम्। मवश्वमाममत्रयाः पयौरमहित्यवेन प्रमाप्तस धनस नष्ट्रीत्वमा शिकवेटिवेन मवपमाशिमानदमायाः मकञ्च
शिपुतपुद्रिष्ट्रीनदमायाः तष्ट्रीरस प्रमाप्तवमानम्।अतयाः परस नदष्ट्रीपमारस गमनमाय यथमा नदमायाः जलस्तरस नष्ट्रीचिवैयाः भवमत तदथर
महिमषर मवश्वमाममत्रयाः नदनोयाः स्तपुमतस कपुवर नम् कथयमत - प्रगहिमातम् मपुकयौ अश्वयौ यथमा धमावतयाः तथमा समागरससगमनमाय
पवर तमाङ्कमातम् गत्यमा प्रवमाहित्यनोयाः श्रिवेष्ठनदष्ट्रीममात्रनोयाः शिपुतद्रि
पु ष्ट्रीमवपमाशिमायनोयाः तष्ट्रीरममागतवमानम्। तथमा मवसस्तणर सयौन्दरवे नदनोयाः
तटिस प्रमाप्तवमानम्।दयौ गमावयौ यथमा एकमवेव वत्स्यस सलढयाः तथमा नदयौ अमप समागरससगमनमाय एकमवेवलकवे प्रवहित्ययौ
एवस नदनोयाः तष्ट्रीरमम् आगतवमानम्। एवस मवश्वमाममत्रयाः नदयौ स्तपुवनम् असस्त। तदमा मवश्वमाममत्रमपुमदश्य नदयौ कथयतयाः -

नदष्ट्री -

आवमामम् इन्द्रिदवेवन सपृषवे स्वगत्यमा प्रवहिमाव। अवयनोयाः गमतयाः न रनोधनष्ट्रीयमा इमत। अस्यमाथर याः यदमा
वपृत्रमासपुरयाः पपृरवष्ट्रीनमाशिमाय नदष्ट्रीनमास प्रवमाहिधमारमास रुद्धवमानम्। तदमा इन्द्रिदवेवयाः वपृत्रमासपुर स हित्वमा पवर तमाङ्कमातम् अस्यमायाः नदमायाः
सपृमषस कपृतवमानम्। तमहिर मकमथर मम् ऋमषयाः वमारस वमारस नदणीं स्तयौमत। ऋमषपपुत्रयाः कपुमशिकयाः स्वस्य रकणमाय
सनोमयपुकवचिसमा नदणीं कणमाय रनोद्धस पु स्तयौमत। वज्रिहिस्तयाः इन्द्रियाः नदष्ट्रीयमामम् अवरनोधकस वपृत्तमासपुरस घमातमयत्वमा
मनरमवसच्छन्नितयमा प्रवहिणमाय ममास बमहिरमानयतम्। इन्द्रियाः अमहिस हितवमानम् इमत इन्द्रिस्य परमाक्रमयपुकस कमायर मम् अवश्यस
कथनयनोग्यमम्। इदमवेव मवश्वमाममत्रयाः नदणीं प्रमत कथयमत। नदयाः प्रत्यपुत्तरसन्त- हिवे स्तमावकयाः इदस स्तपुमतवचिनस
कदमामप ममा मवस्मरतपु यतनो महि भमामवपपुरुषमायाः भवतयाः इदस स्तपुमतवचिनस श्रिनोतपुस शिक्नपुययाःपु । हिवे ऋषवे स्तपुत्यमा ममामम्
आदरतपु अमप चि ममास स्तपुत्यमा अलयौमककशिनोभमास प्रददमातपु। अहिस तपुभ्यस प्रणममामम। ततयाः मवश्वमाममत्रयाः नदष्ट्रीयाः
भमगनष्ट्रीरूपवेण सम्बनोध्य कथयमत- हिनो सपुन्दयर याः भमगन्ययाः कववेयाः मम वचिनस शृण्वन्तपु, यतनो महि बहिह दरसू स यमानवेन
रथवेन वमा अमतक्रम्य अहिस यपुष्मत्सकमाशिमम् आगतवमानम् असस्म। हिवे नदयाः मकसञ्चतम् नष्ट्रीचिवैयाः गच्छतपु। स्वस्य
जलधमारमामम् अन्तयाः सङ्कनोच्य तरणयनोग्यमा भसूत्वमा प्रवहिन्तपु - मवश्वमाममत्रयाः वचिनस श्रिपुत्वमा नदयाः तथमा अभवनम्। तदमा
मवश्वमाममत्रयाः नदष्ट्रीभ्ययाः समाधपुवमादस प्रददनम् सपररजनयाः नदष्ट्रीमम् उत्तष्ट्रीणर वमानम् ततयाः उत्तरणमानन्तरस पपुनयाः
पसूवरवत्प्रवहिणमाय नदणीं प्रमासथर तवमानम् इमत।

एवममदस ससवमादससूकस नमाटिककीययौजसस्वतयमा सम्पसूणर पररपसूणर तथमा कलनमात्मकदृष्ट्यमा सपुन्दरस सरसस चि

असस्त।

ववेदमाध्ययनमम् 283
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

पमाठसमारयाः

प्रमाचिष्ट्रीनकमालवे मवश्वमाममत्रयाः रमाजयाः सपुदमासस्य पपुरनोमहितयाः आसष्ट्रीतम्। मवश्वमाममत्रयाः पयौरमहित्यवेन प्रमाप्तस धनस
नष्ट्रीत्वमा शिकवेटिवेन मवपमाशिमानदमायाः मकञ्च शिपुतद्रि
पु ष्ट्रीनदमायाः तष्ट्रीर स प्रमाप्तवमानम्।अतयाः परस नदष्ट्रीपमारस गमनमाय यथमा नदमायाः
जलस्तरस नष्ट्रीचिवैयाः भवमत तदथर महिमषर मवश्वमाममत्रयाः नदनोयाः स्तपुमतस कपुवर नम् कथयमत - प्रगहिमातम् मपुकयौ अश्वयौ यथमा
धमावतयाः तथमा समागरससगमनमाय पवर तमाङ्कमातम् गत्यमा प्रवमाहित्यनोयाः श्रिवेष्ठनदष्ट्रीममात्रनोयाः शिपुतपुद्रिष्ट्रीमवपमाशिमायनोयाः
तष्ट्रीरममागतवमानम्। तथमा मवसस्तणर सयौन्दरवे नदनोयाः तटिस प्रमाप्तवमानम्। दयौ गमावयौ यथमा एकमवेव वत्स्यस सलढयाः तथमा नदयौ
अमप समागरससगमनमाय एकमवेवलकवे प्रवहित्ययौ एवस नदनोयाः तष्ट्रीरमम् आगतवमानम्। एवस मवश्वमाममत्रयाः नदयौ स्तपुवनम्
असस्त।तदमा मवश्वमाममत्रमपुमदश्य नदयौ कथयतयाः-यदमा वपृत्रमासपुरयाः पपृरवष्ट्रीनमाशिमाय नदष्ट्रीनमास प्रवमाहिधमारमास रुद्धवमानम्। तदमा
इन्द्रिदवेवयाः वपृत्रमासपुरस हित्वमा पवर तमाङ्कमातम् अस्यमायाः नदमायाः सपृमषस कपृतवमानम्। ऋमषपपुत्रयाः कपुमशिकयाः स्वस्य रकणमाय
सनोमयपुकवचिसमा नदणीं कणमाय रनोद्धस पु स्तयौमत। वज्रिहिस्तयाः इन्द्रियाः नदमामम् अवरनोधकस वपृत्तमासपुरस घमातमयत्वमा
मनरमवसच्छन्नितयमा प्रवहिणमाय ममास बमहिरमानयतम्। इन्द्रियाः अमहिस हितवमानम् इमत इन्द्रिस्य परमाक्रमयपुकस कमायर मम् अवश्यस
कथनयनोग्यमम्। इदमवेव मवश्वमाममत्रयाः नदणीं प्रमत कथयमत। नदयाः प्रत्यपुत्तरसन्त- हिवे स्तमावकयाः इदस स्तपुमतवचिनस
कदमामप ममा मवस्मरतपु यतनो महि भमामवपपुरुषमायाः भवतयाः इदस स्तपुमतवचिनस श्रिनोतपुस शिक्नपुययाःपु । हिवे ऋषवे स्तपुत्यमा ममामम्
आदरतपु अमप चि ममास स्तपुत्यमा अलयौमककशिनोभमास प्रददमातपु। अहिस तपुभ्यस प्रणममामम। ततयाः मवश्वमाममत्रयाः नदष्ट्रीयाः
भमगनष्ट्रीरूपवेण सम्बनोध्य कथयमत- हिनो सपुन्दयर याः भमगन्ययाः कववेयाः मम वचिनस शृण्वन्तपु, यतनो महि बहिह दरसू स यमानवेन
रथवेन वमा अमतक्रम्य अहिस यपुष्मत्सकमाशिमम् आगतवमानम् असस्म। हिवे नदयाः मकसञ्चतम् नष्ट्रीचिवैयाः गच्छतपु। स्वस्य
जलधमारमामम् अन्तयाः सङ्कनोच्य तरणयनोग्यमा भसूत्वमा प्रवहिन्तपु - मवश्वमाममत्रयाः वचिनस श्रिपुत्वमा नदयाः तथमा अभवनम्। तदमा
मवश्वमाममत्रयाः नदष्ट्रीभ्ययाः समाधपुवमादस प्रददनम् सपररजनयाः नदष्ट्रीमम् उत्तष्ट्रीणर वमानम् ततयाः उत्तरणमानन्तरस पपुनयाः
पसूवरवत्प्रवहिणमाय नदणीं प्रमासथर तवमानम् इमत।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

1. स्वभमाषयमा मवश्वमाममत्र- नदष्ट्रीकथमास सलखत।

2. मवश्वमाममत्र-नदष्ट्रीससवमादस्य समारस ससकवेपवेण सलखत।
3. प्र पवर तमानमामपुशितष्ट्री ….इत्यमामदमन्त्रस व्यमाख्यमात।
4. इन्द्रिमषतवे प्रसवस मभकममाणवे….इत्यमामदमन्त्रस व्यमाख्यमात।
5. अच्छमा ससन्धपुस ममातपृतममामयमासस….इत्यमामदमन्त्रस व्यमाख्यमात।
6. एनमा वयस पयसमा….इत्यमामदमन्त्रस व्यमाख्यमात।

7. रमध्वस मवे वचिसवे….इत्यमामदमन्त्रस व्यमाख्यमात।

8. इन्द्रिनो अस्ममाड ….इत्यमामदमन्त्रस व्यमाख्यमात।

284 ववेदमाध्ययनमम्
 ॥मवश्वमाममत्र -नदष्ट्री क थमा॥ मटिप्पणष्ट्री

9. प्रवमाच्यस शिश्वधमा वष्ट्रीयर….इत्यमामदमन्त्रस व्यमाख्यमात।

10. ओ षपु स्वसमारयाः ….इत्यमामदमन्त्रस व्यमाख्यमात।
11. यदङ्ग त्वमा भरतमायाः….इत्यमामदमन्त्रस व्यमाख्यमात।
12. अतमाररषपुभररतमा….इत्यमामदमन्त्रस व्यमाख्यमात।
13. उदयाः ऊममर याः शिम्यमा….इत्यमामदमन्त्रस व्यमाख्यमात।

पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण

उत्तरकसू टियाः-१
1. मवपमाशिमा।
2. शिपुतपुद्रिपु।
3. मपमवधमातनोयाः शिमानमचि नममागमवे मपुकमागमवे
4. इन्द्रिवेण प्रवेमषतवे।
5. मवश्वमाममत्रयाः।
6. सम्पसूवरकमातम् सलहिम् -धमातनोयाः शिमानमचि लस्य रमादवेशिवे नस्य चि णकमारवे

उत्तरकसू टियाः-२
7. समपुद्रिस प्रमत।
8. पमारस गमनमाय।
9. भरतकपुलजमायाः।
10. शिष्ट्रीघ्रमम्।
11. इन्द्रियाः।
12. मवेघयाः।

उत्तरकसू टियाः-३
13. वज्रिवेण।
14. सवर दमा।
15. स्तपुमतयाः इयमम् ममा मवष्ममाषर्वीयाः यवेन भमामवमन कमालवे जनमायाः अमप स्मररष्यसन्त।
16. ममा मवस्ममाषर्वीयाः।
17. रथवेन।
18. यथमा नदष्ट्री पमारसगमनमाय अधनोगमामष्ट्री भवमत।

ववेदमाध्ययनमम् 285
मटिप्पणष्ट्री ववे द माध्ययनमम्

उत्तरकसू टियाः-४
19. प्रकषरण तपर यत।
20. समभजत।
21. तरङ्गयाः।
22. समपृमद्धयाः।
23. सपुदमासस्य।
24. कपुमशिकस्य।
25. धनमम्।
26. रथवेन।
27. शिपुतपुद्रिपुमवपमाशियनोयाः।
28. यथमा नदमायाः प्रवमाहियाः स्तब्धष्ट्री भवतपु .।
29. इन्द्रिवेण।
30. इन्द्रियाः।

॥इमत पञ्चदशियाः पमाठयाः ॥

286 ववेदमाध्ययनमम्